cami_ve_namazla_dirilis

DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIĞI YAYINLARI - 1185 

Halk Kitapları : 268 

Yayın Yönetmeni 

Dr. Yüksel SALMAN 

Yayın Koordinatörü 

Yunus AKKAYA 

Editör 

Yunus ÖZDAMAR 

Tashih 

Sedat MEMİŞ 

Grafik & Tasarım 

Emre YILDIZ 

Mücella TEKİN 

Baskı 

Mattek Basım Yayın Tanıtım Tic. San. Ltd. Şti. 

Tel.: 0.312 433 23 10 

1. Baskı 

Ankara 2015 

ISBN 978-975-19-6452-6 

2015-06-Y-0003-1185 

Sertifika No: 12930 

Eser İnceleme Komisyon Kararı: 08.09.2015/89 

© Diyanet İşleri Başkanlığı 

İletişim 

Dini Yayınlar Genel Müdürlüğü 

Basılı Yayınlar Daire Başkanlığı 

Tel: (0 312) 295 72 93 - 94 

Faks: (0 312) 284 72 88 

e-posta: diniyayinlar@diyanet.gov.tr

Cami ve Namazla 

Diriliş

İçindekiler 

7 CAMILERI İNŞA EDIP NAMAZI KAYBETMEK 

Prof. Dr. Mehmet GÖRMEZ 

15 CAMI VE NAMAZDA DIRILIŞ 

Ahmet TAŞGETİREN 

23 EZAN: NAMAZLA DIRILIŞE ÇAĞRI 

Yrd. Doç. Dr. Ömer ÖZPINAR 

35 PEYGAMBER EFENDIMIZIN NAMAZI 

Prof. Dr. Raşit KÜÇÜK 

45 VAKTIN ÇAĞRISI 

Rukiye Aydoğdu DEMİR 

51 HAYYE ALE’S-SALAH! 

Dr. Ülfet GÖRGÜLÜ 

59 HAYYE ALE’L-FELAH: 

HAYDI (NAMAZLA) KURTULUŞA... 

Metin KARABAŞOĞLU 

69 NAMAZLA DIRILIŞ 

Prof. Dr. İbrahim H. KARSLI 

83 CAMI VE CEMAATLE NAMAZ 

Doç. Dr. Aynur URALER 

97 NAMAZ PSIKOLOJISI 

Prof. Dr. Hüseyin PEKER 

109 BABAMIN NAMAZI 

Dr. Necdet SUBAŞI

119 NAMAZ VE ÇOCUK 

Prof. Dr. Mehmet Emin AY 

133 ZAMANA HÜKMEDEN NAMAZ 

Dr. Fatma BAYRAKTAR KARAHAN 

143 NAMAZ İBADETININ TARIHSEL SÜRECI 

Yrd. Doç. Dr. Kâmil YAŞAROĞLU 

161 BIREYDEN ÜMMETE CEMAATLE NAMAZ 

Prof. Dr. Hayreddin KARAMAN 

171 NAMAZA ENGEL VAR MI? 

Yrd. Doç. Dr. Ali KUMAŞ 

181 EDEBIYATIMIZDA CAMI VE NAMAZ 

Ali AYGÜN 

197 TÜRKÜLERİMİZDE NAMAZ 

Dr. Şerife Nihal ZEYBEK 

5

Camileri İnşa Edip Namazı 

Kaybetmek 

Prof. Dr. Mehmet GÖRMEZ 

Diyanet İşleri Başkanı 

Rahman ve Rahim olan Allah’ın adıyla. 

Kâbe’nin yeryüzündeki şubeleri, Allah’ın evleri olan 

camilerimiz, Müslümanlığımızın ve istiklalimizin 

simgesi olarak yükselen huzur, bilgi, birlik ve ibadet mekânlarımızdır. 

Başkanlığımız çeyrek asırdır Ekim ayının ilk haftasını 

camilerimizi hayatın merkezine, şehirlerin kalbine 

taşımak amacıyla “Camiler Haftası” olarak kutlamaktadır. 

Bu hafta münasebetiyle düzenlenen etkinliklerle toplumsal 

bir farkındalık ve ortak bir bilinç oluşturulması hedeflenmektedir. 

Camiler Haftasının son yıllarda belirli bir tema 

etrafında kutlanması, bir yandan camilerimizin fiziki şartlarının 

yeniden gözden geçirilmesi yönünde önemli çalışmalar 

başlatılmasına, diğer yandan da engelli, çocuk, genç, kadın 

gibi farklı toplum kesimlerinin camiyle daha fazla buluşabilmesi 

için kampanyalar düzenlenmesine vesile olmuştur. Bu 

bağlamda, 2011 yılında “Cami-Çocuk Buluşması” gündeme 

taşınmış, çocuklarımızın din gönüllüleriyle tanışması ve camiyle 

kaynaşması yolunda adımlar atılmıştır. 2012 yılında 

“Engelsiz Cami, Engelsiz İbadet” kampanyası düzenlenmiş, 

ülkemizde sayıları 8 milyonu bulan engelli vatandaşlarımızın 

camilere engelsiz ulaşımı yönünde çalışmalar başlatılmıştır. 

2013 yılında “Cami ve Kadın” teması ile başta abdest alma 

ve ibadet yerleri olmak üzere camilerdeki kadın mekânları- 

7

8 

CAMİ VE NAMAZLA DIRILIŞ 

nın iyileştirilmesi için düzenlemelerde bulunulmuş, kadınlarımızın 

camilerden daha fazla istifade edebilmesi adına 

pek çok etkinlik gerçekleştirilmiştir. 2014 yılında “Cami ve 

Gençlik” teması çerçevesinde geleceğimizin teminatı olan 

gençlerimizin camilerle irtibatını kuvvetlendirmek için yola 

çıkılmış, “Geç Kalma, Genç Gel” denilmiştir. Bu yıl ise dinimizin 

direği olan namaz ibadetine olan ihtiyacımızı daha 

yüksek bir sesle dile getirmek ve camilerdeki cemaatsizlik 

sorununa hem bireysel hem de toplumsal açıdan dikkat çekmek 

amacıyla Camiler Haftasının teması “Cami ve Namazla 

Diriliş” şeklinde belirlenmiştir. 

Bilindiği gibi, Kur’an-ı Kerim’e göre, insanın yaratılış gayelerinden 

biri yeryüzünü imar etmektir. Yüce Rabbimiz “Allah, 

sizi yerden, topraktan yarattı ve sizden yeryüzünü imar etmenizi 

istedi.” 1 buyurur. İnsanın yeryüzünü imar etmesi, umrana 

varması, medeniyet kurması öncelikle kendi gönül dünyasını 

imar etmesiyle başlar. İmanı, mümini, kalpleri ve gönülleri imar 

etme merkezleri ise mescit ve camilerdir. Aslında mümin için 

bütün yeryüzü mescittir. Nitekim Sevgili Peygamberimiz (s.a.s.) 

bir hadislerinde “Yeryüzü bana mescit kılındı.” 2 buyurmuştur. 

Hâl böyle olmasına rağmen mümin bilincini inşa etmek; birliği, 

beraberliği, kardeşliği pekiştirmek; tevhit ile vahdet arasındaki 

ilişkiyi kurmak; imanın ve İslam’ın toplumsal boyutlarını geliştirmek 

için mescidin varlığına ihtiyaç duyulmuştur. İslam’ın 

ilk yıllarında Mekke’de Dâru’l-Erkam mescit olarak kullanılmış, 

hicret esnasında Kuba mescidi inşa edilmiş, hicretin ardından 

da Medine’de ilk faaliyetlerden biri olarak Mescid-i Nebevî yapılmıştır. 

Günde beş kere, haftada bir kere, yılda iki kere olmak 

üzere camilerde cemaatle namaz emredilmiş, bu sayede mescit 

ve camiler, Müslümanların kalplerinin sükûna erdiği, gönüllerinin 

imar edildiği, zihinlerinin beslendiği müstesna mekânlar 

haline gelmiştir. 

1 Hûd, 11/61 

2 Nesâî, Mesâcid, 42

Camileri İnşa Edip Namazı Kaybetmek 9 

İslam’a göre, ibadetin yapıldığı her yer kutsal ve temiz, 

müminin her davranışı ise Rabbini hatırlayarak ve O’nun 

rızasına uygun gerçekleştiği sürece ibadettir. Camiler sadece 

namaz kılma mekânı değildir, böyle de tasarlanmamıştır. Ancak 

namaz olmadan da camiler diğer tüm işlevlerini kaybedecek 

ve temel fonksiyonlarını icra edemeyecektir. Bu sebeple cami 

ve mescitlerin karşı karşıya kalabileceği en büyük tehlike, 

namazsızlık ve cemaatsizlik tehlikesidir. Kur’an’ın ifadesiyle, 

namazı zayi etmek, namazı kaybetmek tehlikesidir. Namazı 

zayi edenler ise, fani heveslere dalanlardır, nefsani arzulara 

uyanlardır. 3 

Bugün ülkemizin her köşesinde ve yeryüzünün her kıtasında 

camiler yükseliyor. Bunun için Allah’a ne kadar hamdetsek, 

ne kadar şükretsek azdır. Ancak inşa ettiğimiz camilerin potansiyeli 

değerlendirildiğinde görüyoruz ki, camilerimiz dolmuyor; 

çok az sayıda insan namazlarını düzenli bir şekilde camide cemaatle 

eda ediyor. Bu durum pek çok sebebin yanı sıra modern 

şehir hayatının getirdiği bir sorun olarak görülebilir. Kaynağı 

ne olursa olsun, ortaya çıkan durum göstermektedir ki, sadece 

cami inşa etmek yetmiyor. Kubbenin altını saflarla doldurmak, 

mihrabın önünde yürekleri buluşturmak, caminin asıl gayesine 

ulaşmak ve gönüllerin imarı için seferber olmak gerekiyor. Sayıları 

her geçen gün artan camilere, hassaten fecrin doğuşuyla 

birlikte akın akın koşacak nesiller yetiştirmek, namazla dirilen 

ve arınan insanların artması için çalışmak bizlere düşüyor. Çocuklara 

camiyi sevdirmek, genç kuşakların cami ile irtibatını 

kolaylaştıran bir gönül diline sahip olmak, cemaatimizle sağlıklı 

iletişim kurmanın yollarını aramak, bize ait bir sorumluluk 

olarak karşımızda duruyor. 

Camide cemaatle namaz, dünyevî ve uhrevî kazanımlarıyla 

Peygamberimizden (s.a.s.) ümmetine miras kalan en kuvvetli 

sünnetlerdendir. Sevgili Peygamberimiz (s.a.s.) hayatının son 

3 Meryem 19/59

10 


demlerine kadar namazlarını cemaatle kılmaya büyük önem 

vermiş, bütün imkânlarını seferber ederek mescide devam etmelerini 

ashabına tavsiye etmiş, cemaatin namaza kattığı anlam 

ve sevabı bizlere müjdelemiştir. Cemaatle namaz, evden, işten, 

dünyevilikten uzaklaşıp, Hakk’ın evine, O’nun katına sığınılan 

bir hicrettir. Bu hicretin mükâfatı ise Resûl-i Ekrem (s.a.s.) tarafından 

şöyle dile getirilir: “Bir kimse camiye gitme niyetiyle 

evinden çıktığında, attığı her adımdan dolayı kendisine bir sevap 

yazılır ve bir günah silinir.” 4 

Kuru kalabalığı nitelikli bir topluluk yapacak, tevhit iklimini 

derinden yaşatacak, insanların eşit olduğunu ve iman 

kardeşliğinin her şeyden üstün olduğunu gösterecek ilk yer 

camidir, cemaatle namazdır. Namazın cemaatle eda edilmesi, 

yaşları, sosyal statüleri, meslekleri, mezhep ve meşrepleri, hatta 

ırk ve kültürleri farklı ama imanları bir olan insanları kaynaştırmanın, 

aralarında sevgi ve dayanışma bağı kurmanın en 

muhteşem imkânıdır. Gündelik hayatın meşgaleleri nedeniyle 

giderek yalnızlaşan modern insanın iman ekseninde sosyalleşmesi 

için en güzel vesiledir. Cemaatle namaz, Müslümanların 

birbirlerinin sıkıntılarından, sevinçlerinden ve gündemden haberdar 

olmaları açısından da oldukça önemlidir. Cami, cemaat, 

namaz, cemaatle namaz gibi değerlere sahip olan bir toplumda, 

bunlar yaşatıldığı müddetçe herhangi bir iletişimsizliğin ve huzursuzluğun 

olması düşünülemez. Bilhassa vakit namazlarında 

mahzun kalan camilerimizin yeniden şenlenmesi, birliğimizin 

ve dirliğimizin de o ölçüde güçlenmesi anlamına gelecektir. 

Bugün karşı karşıya kaldığımız ikinci büyük tehlike ise, 

namazları sadece şekle indirgememizdir. İnsanı her türlü münker 

ve fahşadan alıkoyacak bir namazı eda etmekten uzaklaşmamızdır. 

İlmihal bilgisinin ötesine geçerek, namazın derin 

manasını idrak edemeyişimizdir. Samimiyetten mahrum, süresi 

kısalmış, son ana kadar ertelenmiş, etkisini yitirmiş, solgun 

4 Nesâî, Mesâcid, 14


namazlarla kendimizi avutmamızdır. Soralım kendimize: Kıldığımız 

namazlar neden bizi kötülükten ve çirkinlikten alıkoymuyor? 

Neden bizi merhametli kılmıyor? Neden bizim iyi bir 

mümin, hayırlı bir Müslüman olmamızı sağlamıyor? Neden bizi 

örnek bir insan yapmıyor? Neden bizi güzel ahlaka erdirmiyor? 

Oysa müminin dirilişi ancak namazla olur. Mümin, günde 

en az beş defa Rabbinin huzuruna çıkar; O’ndan namaz vasıtasıyla 

yardım ister. 5 Cennetin anahtarı 6 ve dinin direği olan 

namaz sayesinde arınır, tazelenir ve güçlenir. Bilir ki, en hayırlı 

ameli vaktinde kıldığı namazdır 7 ; ahirette ilk suali ise namazdan 

olacaktır. 8 Bu yüzden o hep şöyle dua eder: “Rabbim! Beni 

ve neslimi namaz kılanlardan eyle. Rabbimiz! Duamı kabul 

buyur.” 9 

Namazsız İslam salt ideolojiden ibaret kalır. Namaz ibadettir, 

teslimiyettir, tefekkürdür, zikirdir, duadır, ilticadır, huşu ve 

hudûdur. Abdest ile her türlü maddi ve manevi kirden arınan 

bir insan için namaz hayat dersidir. Namazdaki niyet, zihnimizi 

ve kalbimizi ibadete hazır kılma, varlığımızı Rahman’a 

sunma dersidir. Namazdaki iftitah tekbiri, dünyevileşmeye sırt 

çevirme dersidir. Namazdaki kıyam, her gün müminler için 

bir istikamet dersidir. Namazdaki kıraat ve Kur’an, Cenab-ı 

Hak ile konuşmaktır, ahitleşmektir. Namazdaki rükû, Allah’tan 

başkasına eğilmemek için bir derstir. Namazdaki secde bize 

topraktan geldiğimizi öğreten bir tevazu dersi ve Rabbimize 

en yakın olma çabasıdır. Namazdaki tahiyyat, Rabbimizle ve 

bütün müminlerle bir selam ve barış oturumudur. Namazdaki 

selam, melekleri şahit kılarak huzur-u İlahiden edeple ayrılıştır. 

5 Bakara, 2/153 

6 Tirmizî, Tahâret, 1 

7 Buhârî, Tevhid, 48 

8 Nesâî, Muhârebe, 2 

9 İbrahim, 14/40

12 


Yüce Kur’an, müminlerin vasıflarını anlatırken pek çok 

ayette onların namazlarını dosdoğru kıldıklarından söz eder. 10 

Namazlarına devam ettiklerini 11 , namazlarını muhafaza ettiklerini 

12 ve namazlarında huşu içinde olduklarını 13 anlatır. Namazın 

insanı hayâsızlıktan ve kötülükten alıkoyan yönüne dikkat 

çeker. 14 Kur’an-ı Kerim’e göre namazda tembellik dahi nifakın 

alâmetidir. 15 Yine mâûnu, yani en küçük bir yardımı engelleyen, 

riya ve gafletten alıkoymayan namazın namaz olmadığı 

Kerim Kitabımızda açıkça ifade edilmiştir. 16 

Resûl-i Ekrem (s.a.s.) ise namazı, dini ayakta tutan en güçlü 

dayanak, İslam’ı idame ettirmeye vesile olan en sağlam sığınak 

olarak görür. Onun bakışında namaz, hayatın merkezindedir. 

Bir hadislerinde “Her işin başı İslam, direği ise namazdır.” buyurması 

17 , namazın bir Müslüman için anlamını özetlemeye 

yeter. Oysa bugün biz namazı, bünyesinde topladığı iman, ibadet 

ve ahlak bütünlüğüyle dinin direği olarak göremiyoruz. 

Namazı hayatın kalbine koyamıyoruz. Ona özen göstermede, 

onu özlemede, onunla özlemimizi gidermede çoğu zaman yetersiz 

kalıyoruz. 

Hz. Peygamber (s.a.s.) namazı “gözünün nuru” olarak nitelendirmiştir. 

18 Onun En Yüce Dost’a giderken ümmetine son 

vasiyeti namaz olmuştur. Bugün de Müslümanlar, namazlarını 

Allah’ın emrettiği, Rasûlünün (s.a.s.) öğrettiği şekilde, camilerde 

cemaatle eda ettiklerinde; ruhlarını namazla güçlendirip, 

10 Tevbe, 9/71 

11 Meâric, 70/23 

12 Mü’minûn, 23/9 

13 Mü’minûn, 23/2 

14 Ankebût, 29/45 

15 Nisâ, 4/142 

16 Mâûn, 107/4-7 

17 Tirmizî, İman, 8 

18 Nesâî, Işratü’n-Nisâ, 1


namazın ruhuyla dirildiklerinde; namazı sevip, evlatlarına sevdirdiklerinde 

Allah’ın izniyle karşılaştıkları her türlü sorunun 

üstesinden geleceklerdir. 

Bu vesileyle, ülkemizin en ücra köşesindeki mihrap görevlisinden 

yeryüzünün en uzak noktasında görev yapan din gönüllüsü 

kardeşlerime kadar mescit ve camilerde din hizmetlerinin 

en güzel şekilde deruhte edilmesi için gayret gösteren, topluma 

rehberlik ve önderlik eden, yaşantısıyla örnek olan, mihrabın, 

minberin ve kürsünün hakkını veren bütün kardeşlerimin Camiler 

Haftasını tebrik ediyor, ebediyete irtihal edenlere Cenab-ı 

Hak’tan rahmet niyaz ediyorum. O (c.c.), minarelerimizden 

yükselen yüce daveti ve namazın aydınlığını ülkemizin üzerinden 

eksik etmesin. Bu hafta münasebetiyle hazırlanan elinizdeki 

eserin yayınlanmasına kadar geçen süreçlerde emeği geçen 

herkese teşekkür ediyor, eserin “cami ve namaz” konusunda bir 

bilinç oluşturmasını Rabbimden niyaz ediyorum. Amin

Peygamber Mescidine özene özene yapılan, 

inşa edildikleri toprakları Müslümanlaştıran 

mescidler, ümmet bütünlüğünün ifadesi 

olmuşlar, kendi çaplarında Mescid-i Nebi’nin ilk 

fonksiyonlarını ifa etmişlerdir.

Cami ve Namazda Diriliş 

Ahmet TAŞGETİREN 

Yazar 

Yeryüzü benim için mescit ve temiz kılınmıştır. Ümmetimden 

kim nerede namaz vaktine ulaşırsa hemen 

orada namazını kılabilir. 1 diye buyurduğu halde, Rasûlullah 

(s.a.s.)’ın Medine’ye gelir gelmez, ilk işi bir mescid inşa 

etmek oldu. Sırtında kerpiç taşıdı: “Taşıdığımız şu yük ey 

Rabbimiz! Hayber’in yükünden daha hayırlı daha temiz. Ya 

Rab, hayır ancak ahiret hayrı. Muhacirlerle Ensar’a acı.” diye 

recezler okuyarak... Ammar b. Yasir’in “Biz Müslümanlarız, 

mescitler yaparız...” şeklindeki şiirlerine tebessümle mukabelede 

bulunarak. Sırtında taşıdığı kerpici almak isteyen 

sahabiye “Git sen de bir başkasını al. Sen Allah’a benden 

daha muhtaç değilsin.” deyip, bütün arınmışlığına rağmen, 

Allah’ın rahmetine ihtiyacını belirterek... Bir mescit inşa etti. 

Neden? 

Rasûlullah (s.a.s.) böylece, toplumların inşası için gerekli 

olan bir sünneti icra ediyordu. Olaya, toplum-kültür sistemlerinin 

gelişme seyirleri açısından bakıldığında, Rasûlullah’ın 

çok hayatî bir içtimaî vetireyi uyguladığını görürüz. Gerçekten 

de müesseseleşme safhasına ve oradan da insanlarla müşahhaslaşma 

merhalesine ulaşamamış hiçbir inanç, kültür ve değerler 

sisteminin kalıcı, bütünleşmiş bir sosyal sistem haline geldiği 

1 Nesâi, Mesâcid, 42. 

15

16 


görülmemiştir. Düşünce tarihine bakıldığında, sadece fikir babalarının 

kafalarında ya da dar çevrelerinde kalmış yüzlerce 

teoriye rastlanır. Felsefe tarihi, adeta bir fikirler mezarlığıdır. 

Medeniyet tarihçileri bunları, sadece büyük kültür sistemlerini 

zenginleştiren “etnoğrafik malzeme” olarak görüyorlar, insana 

ulaşma ve müesseseye kavuşma, büyük kültür sistemi olmaya 

aday bir inanç sisteminin zaruri merhaleleridir. Rasûlullah 

(s.a.s.) da ümmetine bu sünnetiyle öncülük etti ve İslam’ın 

büyük medeniyetinin yolunu açtı. Rasûlullah (s.a.s.)’ın sırtında 

taşıdığı kerpiçler, tıpkı, İslam inancını dokuyan vahiy gibi, 

tıpkı bütün sünnet-i seniyye gibi, bütün bir İslam medeniyet 

asırlarını dokuyan hayatî unsurlardandır. 

Mescid-Ümmet-Medeniyet 

Rasûlullah (s.a.s) bu mescide büyük önem verdi. İslam medeniyetinin 

çiçek açtığı her sahanın tohumu bu mesciddedir. 

Hem maddi değerler olarak, hem insan unsuru olarak, hem de 

devlet yönetimi, siyaset, ilim ve fikir hamlelerinde... 

Ümmetin çekirdeği sahabidir. Ve sahabi, bu mescitte, dünyaya 

seslenme atmosferini bulmuştur. İslam’ın öğretmeninin 

de, ordusunun da sade insanının da kaynağı bu mescittir. Allah 

Rasûlü (s.a.s.), İslam ümmetini, bu mescitte saf saf dokumuştur. 

“Düzgün durun, karışık durmayın ki, kalpleriniz de 

karmakarışık olmasın!” 2 Bunlar, Mescid’in ilk imamının (s.a.s) 

kendisine uyanlara sürekli ikazları... Müminlerin arasından su 

sızmayacak. Kenetlenmiş duvar gibi bir topluluk... İşte ümmetin 

çekirdeği bu. 

Saadet çağında Medine’de bulunup da, Peygamber Mescidi’nde 

dokunan bu kutlu kumaşta bir renk olamamak mümkün 

mü? Caiz mi? 

“Beni mescide götürecek bir kişi yok. Evimde namaz kılabilir 

miyim?” diyerek, Medine’nin yılanını, akrebini, çıyanını ha- 

2 Müslim, Salat, 119.

Cami ve Namazda Diriliş 17 

tırlatan âmâ bir sahabiye ne demek gerekir? “Eh, siz de evinizde 

kılın.” mı? Hayır, Rasûlullah öyle düşünmüyor. O sahabeye 

“Ezan sesini işitiyor musun?” diye soruyor. “Evet diye cevap 

alınca da “Öyle ise davete icabet et.” buyuruyor. Allah Rasûlü’nün 

en zayıf müminde ümmet için bir değer gören bu hassasiyeti 

olmasaydı, İslam’ı asırlar ötesine taşıyan, omuzlarında 

koca bir medeniyet inşa edilen çekirdek ümmet oluşur muydu? 

Allah Rasûlü’nün ihtarına, tehdidine bakınız: Ebü Hüreyre 

(r.a.) rivayet ediyor: 

“Nefsim, Yed-i Kudretinde olan Allah’a yemin ederim ki, 

içimden şöyle geçiyor: 

“Odun yığılmasını emredeyim. Odunlar yığılsın. Sonra namazı 

emredeyim. Namaz için ezan okunsun. Daha sonra bir 

adamın müminlere imam olmasını emredeyim. Ve gidip, namaza 

gelmeyenlerin evlerini yakayım.” 3 Hadi, şu evlerde oturalım, 

bakalım. 

Bu ikaz, çağındaki müminleri öylesine etkiledi ki, cemaate 

yetişip yetişmemek bir inanç ölçüsü haline geldi. Abdullah b. 

Mes’ud (r.a.) Peygamber neslinin bu hassasiyetini şöyle ifade 

ediyor: “Eğer siz, cemaate gitmeyen şu adam gibi olursanız, 

Peygamber’in izini, sünnetini terk etmiş olursunuz. Peygamber’in 

izini, sünnetini terk ederseniz elbette yolunuzu şaşırırsınız.” 

4 Abdullah b. Mes’ud’un çağı ile ilgili gözlemi ise şöyledir: 

“Şüphesiz gördük ki cemaatten ancak, nifakları ortada olan 

münafıklar uzak kalırlar. Takati olmayanlardan bazı kimseler 

bile, iki adam tarafından koltuklanarak sallana sallana camiye 

getirilir ve saf arasına sokulurdu.” 5 

İrtihalinden önce, hastalığının en şiddetli günleri hariç (ki 

sadece 17 vakittir) bütün namazlarda ashabının önünde yer 

3 Buhârî, Ezan, 29. 

4 Müslim, Mesâcid, 257. 

5 Müslim, Mesâcid, 257

18 


alan Allah Rasûlü, imamlıkta ne güzel örnektir. Yine hastalık 

günlerinde, ayakta duracak takati bulur bulmaz, imametle görevlendirdiği 

Hz. Ebubekir’in arkasında cemaate çıkan Allah 

Rasûlü cemaate katılışta ne güzel örnektir. Asırlarca, cemaate 

koşan gözü görmez, ayağı tutmaz, beli bükülmüş ama imanı 

diri müminlerde bu örnekten bir yansıma vardır. Asırlarca ve 

bugün, İslam’ı, secde ile parlayan alınlarında bir yüz akı gibi 

taşıyan mescitlerin hasretliği genç, diri nesillerde bu örnekten 

şavklanmalar vardır. Ve işte bu ümmet o mescitteki kutlu cemaatin 

armağanıdır. Asırlar boyunca, İslam çağlarının insan 

unsuru, bu cemaatten neşv-ü nema bulmuştur. 

Yine o mescit, İslam çağlarının medeniyet hamlelerinde, 

maddi unsurun ruh kökü olmuştur. Cumaların kılındığı, Peygamber 

halifelerinin imamet ettiği büyük camilerde Mescid-i 

Nebî’ye bizzat Rasûlullah tarafından taşınan kerpiçlerin, tuğlaların 

nişanı vardır. Kuytu, sırtını dağlara yaslamış köy mescitlerinde, 

Mescid-i Nebî’nin hasreti, selam ve bağlılık andı müşahede 

edilir. İslam medeniyetinin sosyal müesseseleri olarak 

kurulan, hizmet veren imarethaneler, darüşşifalar, kervansaraylar, 

tıpkı mescitler gibi, Peygamber mescidinden izler taşırlar. 

Çünkü o mescid, insan unsuru olarak İslam ümmetini dokurken, 

müessese olarak da İslam medeniyetinin müesseselerinin 

çekirdeği olmuştur. 

Sonra devlet yönetimi, siyaset ve ilim-fikir hamleleri... İslam’ın 

devlet yönetim ilkeleri, siyaset doktrini, hukuk sistemi, 

bu mescitte, bizzat Hazreti Peygamber tarafından belirlenmiştir. 

İlim ve fikir halkaları da bizzat onun (s.a.s.) etrafında oluşmaya 

başlamış, daha sonraki nesiller buradan, bu halkalardan ışık 

almıştır. 

Peygamber Mescidi’nin sadece bir ibadet mahalli olarak 

görev ifa etmediğinde, çok daha külli bir sistemin çekirdeği 

olduğunda şüphe yoktur. İslam ülkesi genişledikçe, Peygamber 

Mescidi’ne özene özene yapılan, inşa edildikleri toprakları 

Müslümanlaştıran mescidler de, ümmet bütünlüğünün ifadesi


olmuşlar, kendi çaplarında Mescid-i Nebi’nin ilk fonksiyonlarını 

ifa etmişlerdir. Devlet, siyaset belki farklı bir organizasyon 

halinde ortaya çıkmıştır ama meşruiyyet kaynağı yine mescidlerin 

manevi hüviyetine bağlılığıdır. Devletin başkanı ile camide 

cemaatin önüne geçen kişi aynı adı (imam) paylaşırlar. 

Hatta devlet başkanı veya adına görevlendireceği kişi, ibadet 

ve devlet yönetiminin aynı kıbleye yönelmekte olduğunu tekrar 

tekrar ifade için büyük camilerde imamlığı üstlenir, İslam 

çağları hep böyledir. İmam bir yönüyle ‘’mescitte” önder, diğer 

yönüyle ümmetin önderidir. Mescit, nasıl Hazreti Peygamber 

döneminde Allah’a secde edilen yer, ümmeti dokuyan mekân, 

hayatın merkezi ve toplum faaliyetlerinin nirengi noktası ise, 

daha sonra İslam’ın güçlü, berrak çağlarında da böyledir. 

Fonksiyonlarda Aşınma 

Mescidin fonksiyonlarının aşındığı çağlarla, İslam ümmetinin 

güçten düştüğü çağlar paralellik taşır. 

Mescit, ibadet merkezi olarak toplayıcılığını yitirir. Ümmet, 

fırka fırka ibadet mekânları edinir. Ya da her fırka kendine has 

mescit inşa eder. Herkes, kendi ibadet mahalli dışındakinde 

bir “Mescid-i Dırar” özelliği aramaya kalkışır. Hani neredeyse 

yakılıp, yıkılmasına hükmetme feveranına ulaşır. 

Mescit, devlet yönetimi, hukuk sistemi ve siyaset doktrini 

üzerindeki müessiriyetini, murakabe ve yönlendirme gücünü 

kaybeder. Mescitten yönetime bir etkileme yerine, yönetimden 

mescide bir etkileme söz konusudur. Fetva makamının, 

siyasî yönetimlerin zorbalığı ile karşılaştığı dönemler gelir. İstenen 

tarzda fetva vermesi için mescit ve ders halkalarındaki 

“İmam”ların, siyasî gücü elinde bulunduran “İmam”lar tarafından 

zindanlara atıldığı, döve döve öldürüldüğü görülür. Bu, 

mescidin fonksiyonlarında çok önemli bir aşınmadır. Öyle ki 

bu fonksiyon kaybı ile mescid, görünüşte dinî, gerçekte ise laik 

bir statü içine sokulur. Mescidin fonksiyonlarındaki bu aşınma, 

aslında, siyaset ve devlet yönetimi üzerindeki ümmet kont-

20 


rolünün azalmasına, dolayısıyla ümmetin gücünün de farklı 

kanallara yönelmesine yol açar. Bu, mescidin, ümmet inşa edici 

karakterine vurulan bir darbedir. Böylece İslam’ın toplum yapısını, 

kültür ve medeniyet dünyasını üzerinde taşıyan temellerde 

çatlama olur. Mescit ki, İslam’ın ana müessesesidir, bütün 

müesseselere ışık veren kaynaktır, o, fonksiyonlarından azami 

derecede soyutlanmıştır. Ümmet ki, İslam inancını hayata taşıyacak 

unsurdur, onun oluşumu, Peygamber Mescidi’nden çok 

farklı mekânlarda vuku bulmaktadır. Mescit yine vardır, hatta 

Mescid-i Nebî’den çok çok görkemlidir ama, hayattaki etkisi 

de o derece sınırlıdır. Ne ümmet kurucu, ne devlet güdücü, ne 

de ilmi-fikri hamlelere kaynaklık edici özelliktedir. Bir alemdir 

belki, toprağa, ülkeye sahip çıkan... Toprağı İslam adına bekleyen... 

İslamlı günler için bekleyen... 

Mescid aslî fonksiyonlarını henüz bulamadı. Dini, hayata 

sokmak istemeyenler mescidi de kuşatılmış bir pozisyonda 

bulundurmakta yarar görüyorlar. Mescid ümmeti inşa edemiyor, 

ümmet, mescidin fonksiyonlarını ihyaya soyunamıyor. Bu, 

biri diğerinden ayrı düşünülemeyecek iki problem. Öyle ki, 

çözümleri birbiriyle kesinlikle ilgili. Ümmetle mescit hayata 

birlikte doğacaklar. Halen, saf düzenlerini kaybeden, aynı safta 

dizilemeyen, saflarında kopmalar, eğrilmeler, yamulmalar bulunan, 

bu yüzden de kalpleri başkalaşıp aralarına şeytan sokulan 

müminler, mescitler arasında bir mescit aramaya başlayacaklar... 

Sanki Hazreti Peygamber’le birlikte kerpiçlerini taşıdıkları, 

birlikte inşa ettikleri bir mescit... Onun arkasında saf bağlıyormuş 

gibi saf bağlayacaklar... Aralarından su sızmayacak... 

Omuzlarını birbirine daha bir daha bir yaklaştıracaklar... Mescit 

mescit olacak, ümmet de ümmet... O zaman soracaklar birbirine 

bakarak: Hani, bu ümmetin imamı? 

Mescidin Yolunu Keşfetmek 

Ama bu soruya gelmeden, mümin, mescidin yolunu keşfetmeli 

değil mi? Mescidi, mihrabı, minberi, ezanı, minaresi ile


yeniden bir ortak sevgi odağı haline getirmeli değil mi? İşte oralarda, 

sülün gibi minareleriyle, mahzun her mescit, her köşesini 

ihya edecek neferler bekliyor.. Onlar kucaklamaya hazır, yeter 

ki, onlara koşanlar birbirleriyle kucaklaşmaya hazır olsunlar... 

Allah sevgisiyle mescit inşa edenler, Allah sevgisi etrafında bir 

ümmet olmaya da karar verirlerse, Peygamber Mescidi, her 

mescitte neden hayat bulmasın... 

“Allah’ın mescitlerini, ancak Allah’a ve ahiret gününe inanan, 

namazı kılan, zekâtı veren ve Allah’tan başka kimseden 

korkmayan (insan)lar imar ederler...” 6 

“Allah’ın mescitlerinde, Allah’ın adının anılmasına engel 

olan ve onların harap olmasına çalışandan daha zalim kim vardır? 

Bunların oralara korka korka girmeleri gerekir. Bunlar için 

dünyada rezillik, ahirette de büyük azap vardır.” 7 

İşte iki ayet: Allah’ın mescitlerini imar da bize ait, harap 

etmekte... İmar edersek, oradan yepyeni bir ümmet olarak, 

yepyeni bir hayata doğacağız. Harap edenlerle birlikte olursak, 

harabiyetine göz yumarsak, işte zulme ortaklık budur. 

Acaba gönlümüzde mamur bir mescit özlemi var mı? Şu 

yanı başımızdaki mescidi, bir sabah namazında ziyaret edip, 

kandilini yakıyor muyuz? Oraya, bir mümine kavuşma sevinci 

yaşatıyor muyuz? Çocuklarımızın ışıltılı gözleri oranın Kur’an 

pınarında yıkanıyor mu? 

Yoksa Allah Rasûlü’nün gelip evimizi ateşe vermesini mi 

bekliyoruz? 

Mescitlerin Peygamber Mescidi’nin manevi görkemini taşıdığı, 

ümmetin Muhammed ümmeti olduğu günler için yürekleri 

pekiştirme zamanıdır. 

6 Tevbe, 9/18. 

7 Bakara, 2/114.

Ezan, namazla dirilişe; huzurda durmaya, 

cemaate iştirake, kurtuluşa, camiye gelmeye ve 

huzura ermeye çağrının adıdır. İnsan sesiyle, 

insanlara hitap eden tek kutsal çağrıdır. Her 

vakitte canlı bir varlıktan, bütün canlılar adına 

arşa arzedilen bir iman ikrarıdır.

Ezan: Namazla Dirilişe Çağrı 

Yrd. Doç. Dr. Ömer ÖZPINAR 

Necmettin Erbakan Üniversitesi 

İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi 

Ezan, sözlük anlamı itibariyle bildirmek, duyurmak, 

çağrıda bulunmak, ilân etmek anlamına gelmektedir. 

Dinî bir kavram olarak ise, farz namazların vaktinin geldiğini 

duyurmak üzere nassla belirlenen özel sözlerden ibaret 

olan kutsal çağrının adıdır. 1 Esas itibariyle namaza, camiye 

ve cemaate çağrının adı olan ezan, gerek ibadet hayatında 

gerekse mûsikiden edebiyata, mimariden kültüre kadar 

İslam medeniyetinde önemli bir yere sahiptir. Müslüman 

varlığının simge çağrısı ve sesten bayrağıdır. 

Ezan, yukarıdaki mana ve tarifinden de anlaşıldığı üzere 

namaz, cami ve cemaat ile yakından bir ilişki içindedir. 

Namaz, bir Müslüman için yerine getirilmesi gereken en 

önemli ibadettir. Kur’an-ı Kerim’in bir çok ayetinde namaz 

kılmak, iman etmenin veya müminlerle ilgili vasıfların hemen 

peşinden vurgulanmaktadır. 2 Kaldı ki Allah Teâlâ, ilk insan ve 

ilk Peygamber Âdem (a.s.)’den itibaren bütün insanları namaz 

ibadeti ile sorumlu tutmuş ve bütün peygamberler de kavimlerine 

namaz kılmalarını emretmiştir. 3 Hz. Peygamber (s.a.s.) de 

namazı “gözünün nuru” 4 olarak niteleyerek, onu İslam binasını 

1 bk. Çetin, Abdurahman, “Ezan”, DİA, XII, 36. 

2 Mesela bk. Bakara, 2/3; Mâide, 5/55. 

3 bk. Bakara, 2/83; Mâide, 5/12; Yunus, 10/87; Hûd, 11/87. 

4 İbn Hanbel, Müsned, III, 128. 

23

24 


ayakta tutan beş ibadetin en başında zikretmiştir. 5 İslam dininde 

gerek inanan ferd ve gerekse toplum üzerindeki etkisiyle 

doğru orantılı olan bu önemi, namazı “dinin direği” 6 olarak 

kabul edilmesine sebep olmuştur. 

Namaz, Peygamber Efendimizin: “Gerçekten kişi ile şirk ve 

küfür arasında namazı terketmek vardır.” 7 ifadesiyle önemine 

dikkat çektiği bir ibadettir. Bu haliyle namaz, İslam dışılığa 

karşı bir direnme ve İslam adına bir dirilme faaliyetidir. Dolayısıyla 

namaza çağıran ezan da, namaz ve bununla ilişkili 

kavram ve mekanlarla bütünleşen çok değerli İslamî bir şiar 

durumundadır. 

Hz. Peygamber (s.a.s.)’in pek çok hadisinde namazın cemaatle 

kılınması emir ve teşvik edilmiştir. 8 Kur’an-ı Kerim’deki bir 

çok ayette Allah Teâlâ, namazın cemaatle kılınması gerektiğine 

dair işarette bulunmuştur. Mesela “Hem namazı dosdoğru kılın, 

zekatı verin, rükû edenlerle birlikte siz de rükû edin.” 9 ayetinde, 

“namazı kılın” emrinden sonra tekrar “rükû edenlerle birlikte 

rükû edin” şeklindeki emir, namazların cemaatle kılınmasının 

işareti kabul edilmiştir. 10 

Asr-ı saadetten söz edersek, Müslümanlar Mekke devrinde 

namazlarını cemaat halinde eda edememenin ızdırabını 

yaşıyorlardı. Hz. Peygamber (s.a.s.), başta cuma olmak üzere 

namazı Müslümanara cemaat halinde kıldırmayı çok arzu etmesine 

rağmen, bunu gerçekleştirememiştir. Zira müşrikler, 

5 Buhârî, İman, 2. 

6 bk. Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, II, 31 (No: 1621); Ali el-Müttakî, Kenzü’l-Ummâl, 

I, 278; (No: 1371.) 

7 Müslim, İman, 134. 

8 Mesela bk. Buhârî, Ezan, 31. 

9 Bakara, 2/43. 

10 bk. İbn Kesîr, Tefsîr, I, 120-121.

Ezan: Namazla Dirilişe Çağrı 25 

Müslümanların bir araya gelmelerini ve ibadet etmelerini engellemekteydi. 

11 

Hz. Peygamber hicret esnasında Kubâ’ya ulaştığında o günden 

itibaren namazlarını artık Hz. Peygamber’in imamlığında 

kılmaya başladılar. Bu sebeple cemaat olabilecekleri bir mescide 

ihtiyaç olduğu anlaşılınca da, Hz. Peygamber’in önderliğinde 

İslam’ın ilk mescidi sayılan Kubâ Mescidi’ni inşa ettiler. 12 

Hz. Peygamber (s.a.s.) Kubâ’da yaklaşık on dört gün kadar 

kaldıktan sonra Medine’ye hareket etmiştir. 13 Buraya gelir 

gelmez ve daha devesinden inmeden yaptığı ilk iş, namazların 

topluca kılınacağı bir mescidin yerini tespit etmek olmuştur. 

Böylece Hz. Peygamber’in hicretle birlikte özgürleşen İslamî 

hayatta ilk yaptığı faaliyetin, namazların cemaatle kılınacağı 

bir mekanın inşa edilmesi olduğu anlaşılmaktadır. Demek ki 

namaz, cemaat ve cami, bu kadar önemli hususlardır. Allah 

Rasûlü (s.a.s.) bizzat kendisinin de çalıştığı Mescid’in inşası, 

yedi ay gibi bir süre içinde tamamlanmıştı. 14 

Hz. Peygamber’in önce Kubâ sonra Medine’ye geldiğinde 

ilk önce bir mescid yeri tespit etmesi ve inşası ile işe başlaması, 

aslında bir işaretti. Bir yerleşim yerinde Müslümanlar için 

yapılması gereken öncelikli işin, fertlerin tek bir yürek haline 

geldiği cemaat şuurunu yaşayabilecekleri namazgahı inşa etmek 

olduğunu göstermekti. Binâenaleyh tarih boyunca uygulama da 

bu şekilde olmuş; yeni kurulan ya da fethedilen bir şehirde ilk 

önce merkeze cami inşa edilerek işe başlanmıştır. 

Camilerin önemi, İslam’ın imandan sonra en önemli ibadeti 

namazla olan ilişkisinden ileri gelmektedir. Camiler, Müslümlanların 

cemaat olma şuurunu yaşadıkları kutsal mekanlardır. 

11 Karaman, Hayrettin, “Cuma”, DİA, VIII, 86. 

12 bk. Akgül, Hüseyin, “Kuba”, DİA, XXVI, 298-299. 

13 bk. Buhârî, Menâkıbü’l-Ensâr, 46. 

14 bk. İbn Kayyim, Zâdu’l-Meâd, Rasûlullah’ın (s.a.s.) Yolunda, III, 94.

26 


Bütün bunlar namaz ibadetinin ve namazla ilgili mekan ve 

uygulamaların İslam inancı için ne kadar önemli olduğunu ortaya 

koymaktadır. Fakat Müslümanlar bu süreç içinde bir şeyin 

daha eksikliğini derinden hissediyorlardı. Mescid’de toplanmak 

ve namazı birlikte ikame etmek için bir davet aracına yoğun bir 

ihtiyaç duyulmaktaydı. 

Namaza Davet İçin Yöntem Arayışı ve İlk Ezan 

Medine’de Mescid inşa edilmiş, içinde sosyal ve kültürel 

faaliyetler için Suffe denilen bir mekan oluşturulmuştu. Müslümanlar 

burada namazlarını cemaatle ve Hz. Peygamber’in 

imametinde eda etmenin mutluluğunu yaşıyorlardı. Ancak 

Yahudiler, bu durumu istismar ediyor; bunu Arabistandaki 

üstünlüklerinin bir nişanesi olarak görüyor ve İslam’ın kendine 

özgü kıblesi olmadığı gerekçesiyle onları incitiyorlardı. 15 

Bu sebeple Allah Rasûlü ve Müslümanlar, Mekke’deki Kabe’ye 

yönelmeyi çok arzu ediyorlardı. Bunun üzerine, hicretin on 

altıncı ayında Yüce Allah, Peygamberimizin dualarının kabul 

olduğunu ve kıblenin Kabe’ye çevrildiğini bildiren ayetini inzal 

buyurmuştur. 16 

Namaz, cami ve cemaat etrafında yaşanan bu gelişmelerle 

birlikte bir şeyin eksikliği de günden güne daha çok hissedilir 

olmuştu. İmandan sonra amellerin en hayırlısı olan beş vakit 

namaz, topluca Allah Teâlâ’nın huzurunda durulacağı, kulların 

yakarışının hep birden O’na ulaşacağı ve akabinde manevî eğitimin 

sürdürüleceği bir güzelliği bünyesinde barındırıyordu. Hz. 

Peygamber (s.a.s.), cemaatle namaz kılmanın sağlayacağı sevap 

ve yararları ümmetine güçlü bir vurguyla anlatmıştı. Namazda 

asıl olan camide cemaatle birlikte ikame etmekti. 17 

15 Mevlânâ Şiblî, Asr-ı Saadet, I, 217-18. 

16 bk. Bakara, 2/144. 

17 bk. Müslim, Mesâcid ve Mevziu’s Salât, 245.


Hz. Peygamber, her konuda ashabıyla istişareye büyük 

önem verirdi. Bunu hem Allah Teâlâ’nın bir emri 18 hem de nebevî 

bir eğitim metodu olarak uygulamaktaydı. Namaza çağrı 

hususunda da onlarla istişare ediyordu. Hele kıblenin tahvilinden 

sonra bu istişareler daha da yoğunlaşmıştı. İşte böyle bir 

istişare toplantısında namaz vaktinin girdiğini ilan ve cemaatle 

namaza davet için nasıl bir yöntem kullanabilecekleri hususunda 

onların görüşünü sordu. Sahabe, çevre kültürlerden edindikleri 

tecrübelerden de hareketle değişik önerilerde bulundu. 

Bazısı çan çalınabileceğini söylerken bir kısmı boru gibi ses 

çıkaran bir alet kullanılabileceğini söyledi. Bazıları da namaz 

vakitlerinde ateş yakılarak haberleşilebileceği görüşünü dile getirdi. 

19 Ancak Hz. Peygamber, bunları başka din ve kültürlerin 

sembolü olduğu gerekçesiyle uygun görmedi. 20 Belli ki Allah 

Rasûlü (s.a.s.), İslam ümmetine alem olacak bir çağrı vasıtası 

düşünmekteydi. Nitekim yeni bir medeniyetin inşasısında, bu 

medeniyete has kutsal bir çağrının olması önemli bir unsurdu. 

Bu çağrı, olduğu her yerde İslam’ı temsil etmeli ve orada Müslüman 

varlığına işaret etmeliydi. 

Bu istişare toplantısından da Hz. Peygamber ve sahabiyi tatmin 

eden bir netice elde edilememişti. Derken toplantının sonunda 

Hz. Ömer söz aldı ve insanlara namaz vaktinin girdiğini 

ve namaz için cemaatin oluşturulduğunu haber vermek üzere 

Medine sokaklarında bir kişinin dolaşmasını önerdi. Bunun 

üzerine Allah Rasûlü de, Bilâl’i insanları namaza çağırmakla görevlendirdi. 

Böylece Bilal bir müddet sokaklarda namaz vaktini 

bildirmek üzere “es-salâ es-salâ (namaza namaza!)” veya “essalâtü 

câmiaten (cemaatle namaza!)” diye seslenerek dolaştı. 21 

18 bk. Âl-i İmrân, 3/159. 

19 Buhârî, Ezan, 1, 2. 

20 Dihlevî, Huccetullâhi’l-Bâliğa, I, 681. 

21 bk. Buhârî, Ezan, 1-2.

28 


Bu şekilde namaza davetin çözüm olmadığı görüldüğünden 

istişareye devam edildi. Farklı bir görüş olarak namaz vakitlerinde 

Mescid’in damına bayrak dikilmesi teklif edildiyse de 

bu da pek uygulanabilir görülmedi. 22 Bu toplantıdan düşünceli 

bir şekilde ayrılan sahabîler arasında Abdullah b. Zeyd de 

vardı. Abdullah, Rasûlullâh (s.a.s.)’ın bu konudaki sıkıntısını 

yakından biliyordu. Akşam evine vardığında bir şey yemeden 

yattı. Bu meseleyi düşünürken uyuyakalmıştı. Derken uyur 

uyanık bir halde iken, rüyasında üzerinde yeşil elbise bulunan 

birinin yanına geldiğini gördü. Adamın elinde bir nâkus (çan) 

vardı. Ona: “Elindeki çanı bana satar mısın?” dedi. O da: “Ne 

yapacaksın?” diye sordu. Abdullah: “Namaza davet için çalacağım” 

dedi. O kişi: “Öyleyse ben sana bundan daha hayırlı 

bir şey tarif edeyim mi?” dedi. Abdullah: “O ne ola ki?” diye 

sorunca adam, Mescid’in üzerine dikilip yüksek sesle: “Allahu 

Ekber…” diye başlayarak ezanı bütünüyle okudu. Sonra biraz 

durdu; ezan cümlelerini bir daha okudu. Aynı kelimeleri tekrar 

etti. Ama sonuna doğru iki defa “Kad kâmeti’s-salâh” diyerek 

ilâvede bulundu. 23 

Abdullah b. Zeyd rüyasından uyandığında her şeyi ayan 

beyan hatırlıyordu. Durumu Rasûlullâh (s.a.s.)’a haber vermek 

üzere erkenden Mescid’e gitti. 24 Durumu anlattı ve rüyasında 

kendisine öğretilen ezanın kelimelerini arz etti. Hz. Peygamber, 

bunun hayırlı ve hak bir rüya olduğunu belirterek Abdullah’a 

şöyle buyurdu: “Bu hak bir rüyadır inşallah. Hemen Bilâl ile 

beraber kalk, gördüklerini ona öğret de ezanı o okusun. Çünkü 

onun sesi seninkinden daha gür ve güzeldir.” 25 

22 Ebû Dâvûd, Salât, 27. 


24 İbn Sa’d, et-Tabakâtü’l-Kübrâ, I, 248. 

25 Tirmizî, Salât, 25.


Tarihin kendisini sâhibü’l-ezân 26 olarak yâd edeceği Abdullah 

b. Zeyd hemen ezanı Bilâl’e öğretti. Hz. Bilâl yeryüzünün ilk 

ezanını okumak için kalktı ve tatlı gür sesiyle haykırdı: “Allahu 

Ekber… Allahu Ekber…” Medine, o güne kadar yaşamadığı 

bir atmosferi yaşamaya başladı. Müslümanların simge çağrısı 

ezan, ilk defa dünya semasında yankılanıyordu. Orada hazır 

bulunanlar huşu ve heyecan içinde Bilal’in ezanını dinliyor, evlerinde 

bulunanlar ise, merak ve hayranlıkla bu sesin ne olduğunu 

anlamaya çalışıyordu. Sanki Medine, sabahın bu vaktinde 

zikre durmuş gibi her ufkunda ezan yankılanıyordu. Herkes 

olağanüstü bir ana şahitlik yaptığının farkındaydı. “Hayye ale’ssalâh” 

davetiyle bunun namaz için bir çağrı olduğunu; hep 

beraber İlâhî huzura davet olunduklarını anladılar. 

Bütün bir Medine ezanla uyanmış, namazla dirilmek üzere 

Mescid’e koşmuştu. Günlerce aradıkları kutsal çağrıya kavuşmuşlardı. 

Artık Müslümanların kendilerine has, inançları tevhidi 

en veciz şekilde ifade eden, namaz vaktini duyuran, cemaate 

çağıran ve kurtuluşun yolunu gösteren, ebediyete kadar 

dalgalanacak sesten bir bayrakları olmuştu. Ezan okunduğu ve 

sesten bir bayrak olarak dalgalandığı her yerde uyanışın, dirilişin, 

özgürlüğün ve kurtuluşun sembolü haline geldi. Müslüman 

varlığının simge çağrısı, tevhid inancının bayrağı ve İslam 

medeniyetinin önemli bir unsuru oldu. 

Buna göre ezanın ortaya çıkmasında namaz, cami ve cemaat 

üçlüsünün en önemli etkenler olduğu anlaşılmaktadır. Ezan, 

bir yandan namaz vaktinin girdiğini haber verirken, öte yandan 

namazın cemaatle camide eda edilmesi gerektiğini hatırlatan bir 

davet durumundadır. Dolayısıyla ezan, namaz, cami ve cemaat 

arasında kuvvetli, anlamlı ve ayrılmaz bir bağ mevcuttur. 

26 Buhârî, İstiskâ, 4.

30 


Ezan’ın Anlamı Bağlamında Namazla İlişkisi 

Ezanlar, bir şehrin zikri gibidir. Bir şeyi hatırlamak, anmak 

manasına gelen zikir, dinî literatürde “Allah’ı anmak ve unutmamak 

suretiyle gafletten ve nisyandan kurtuluş” demektir. Bu 

da “unutulanı hatırlamak, hatırda olanı ise muhafaza etmek” 

şeklinde olur. 27 İşte bu sebeple ezanlar, bir şehrin Allah’ı anmasının 

ve hatırlamasının en güzel şeklidir. 

Ezan, bir şehre ve şehrin insanlarına Allah’ı hatırlatır. Allah’ın 

emirlerini muhafaza etmeyi tembih eder. İnsanları uyarır, 

uyandırır ve arındırır. Bütün şehre kimseyi ayırt etmeden sesten 

rahmet tülü örter. Özgürlük ve diriliş muştusu üfler kulaklara, 

âb-ı hayat sunar yüreklere, öz suyu döker yanık gönüllere. 

Ezan, başlı başına bir zikirdir; tekbirler, şahadetler, tehliller ile 

bütün dinleyenlere zikir demetleri sunar. 

Ezan, gecenin gafletinden insanları uyandırır, sabahın aydınlığını 

müjdeler. Kuşların cıvıltılarını duyurur, tabiatın uyanışına 

eşlik eder. Gün içinde hayatın hengâmesinde kaybolmuş 

insanları, ruhlarının bir ucundan yakalayarak silkeler. Gaflet 

ve nisyan uykusundakileri diriltir. Namaza, camiye, huzura, 

huzurda durmaya ve kurtuluşa çağırır. Kur’an, ezan ile namaz 

ilişkisindeki bu durumu şöyle ifade etmektedir: “Ey iman edenler! 

Cuma günü namaza çağırıldığı (ezan okunduğu) zaman, 

hemen Allah’ı anmaya koşun ve alışverişi bırakın. Eğer bilmiş 

olsanız, elbette bu, sizin için daha hayırlıdır.” 28 

Binâenaleyh Kur’an-ı Kerim’de Yüce Rabbimiz ezanı “namaza 

çağrı” olarak tavsif etmektedir. Onun çağırdığı değerleri 

dikkate alamayanları ve özellikle onu “alay konusu” yapanları 

ise, “akıllarını kullanmayan kimseler” olarak nitelemektedir. 29 

Çünkü ezan, insanı namaz özelinde kurtuluşa çağıran ve bunun 

yolunu en veciz şekilde gösteren bir reçetedir. Ezan, namaz 

27 bk. Öngören, Reşat, “Zikir”, DİA, XLVII, 409. 

28 Cuma, 62/9. 

29 Mâide, 5/58.


için ortaya çıkmıştır ve onun için vardır. Nitekim ezan sözlerinin 

anlamı üzerinde düşünüldüğünde, onun namazla olan 

ilişkisi daha iyi anlaşılmış olacaktır. 

Ezana, “Allahu Ekber” şeklinde, ‘Allah, en büyüktür’ demek 

olan tekbirlerle başlanır. Büyük olanın, sadece ve sadece Allah 

olduğunu, O’ndan gayrısının büyüklük iddiasında bulunamayacağının 

bildirir. 

“Eşhedü en lâ ilâhe illallah” ve “Eşhedü enne Muhammeden 

Rasûlullah” şeklindeki şahadetle bütün dünyaya bir hakikat 

ilan edilir. Önce Allah’ın varlığı ve birliği, daha sonra da Hz. 

Muhammed’in Peygamberliği müezzinin şahsında tebliğ edilir. 

Allah’ın tevhidi ve kendisinden başka kulluğa layık bir varlığın 

olmadığı duyurulur. 

“Hayye ale’s-salâh” derken müezzin, şahadet kelimelerinde 

dile getirilen imanın, amele ve eyleme dönüşmesini ister. Böylece 

iman ve amel bütünlüğünü vurgular. İslam’ın en önemli 

ibadeti namaza çağırarak, kulluğun amelî yönünü hatırlatır. 

Namazın kulluğun simgesi olduğunu bildirir. Sanki der ki, 

imandan sonraki en önemli ve öncelikli amel olarak, “Haydin 

namaza gelin!” 

Ve bunun arkasından şunu ekler müezzin: “Hayye ale’lfelâh” 

yani “haydin kurtuluşa koşun.” İman ve namazla sembolleşen 

salih amelle insanlığın kurtuluşa ereceğini müjdeler. 

“Koşun, geç kalmayın, tez davranın, kurtulun!” diye seslenir 

ezanı duyan herkese. Nitekim Yüce Rabbimiz felâh ile namaz 

arasındaki bağı şöyle ortaya koymaktadır: “Kurtuluşa erer ancak 

arınan; Rabbinin adını anan, sonra namaz kılan!” 30 

Ezan, başladığı gibi yine tekbirle ve tevhid kelimesi, tehlille 

neticelenir: “Allahu Ekber, Allahu Ekber. Lâ ilâhe illallah.” 

Böylece ezan, bu çağrının kime ve kim adına yapıldığını yineleyerek 

bildirmiş olur. 

30 A’lâ, 87/14-15.

32 


Ancak ezanda sabah namazı için okunduğunda bir ilave 

daha vardır ki, tam bir diriliş çağrısıdır: es-Salâtü hayrun mine’n-nevm 

(Namaz uykudan daha hayırlıdır).” İşte bu ifade, 

ezanla uyanışın ve namazla dirilişin sebep sonuç ilişkisi içindeki 

durumunu özetlemektedir. Burada ezan, mecazî anlamda 

değil hakiki anlamıyla namazla dirilişe çağırmaktadır insanı. 

Ona, tatlı uyku özelinde dünyevî zevklerden, gafletlerden ve 

nisyanlardan daha hayırlı şeylerin olduğunu hatırlatmaktadır. 

Görüldüğü üzere ezan, namaza çağrı olduğunu ve namaz 

için var olduğunu, buradaki ifadeleriyle de ortaya koymaktadır. 

Ezan, namaz ile böylesine kuvvetli ilişkisini, namaza geçildiğinde 

de hissettirir. Zira ezanı duyarak cami ve cemaate koşan 

Müslümanlar, namaza başlamak için yine kâmet denilen ikinci 

bir ezanı terennüm ederler. Kâmetin akabinde ezanın başladığı 

ve bittiği tekbir ile namaza başlanır: Allahu Ekber.” 

Böylece ezanla başlayan bütünlük namazla devam ettirilir. 

Huzurdaki kıyam ile, “En büyük” olanın huzurunda yapılan 

rüku ile, âlemlerin Rabbi karşısındaki secdeler ile ezanda ifade 

edilen sözler, âdeta bedenleşir, görünür hale gelir. Bu haliyle 

namaz, ezandaki tevhid ve şahadet kelimelerindeki ilkelerin 

kabulünün hem dilimizle, hem kalbimizle ve hem de hareketlerimizle 

vücut bulmuş halini yansıtır. Namaz, ezanda cihana ilan 

edilen iman ve ikrarın, beden diliyle tekrarlanması olmuş olur. 

Sonuç 

Ezan, zamanı Müslümanca idrak etmemize vesile olan kudsî 

çağrıdır. Ortaya çıkış sebebi, namaz vaktini ilan ve camide 

cemaate katılmaya teşviktir. Bu sebeple ezan ve namaz arasında 

bir bütünlük ve anlamlı bir bağ vardır. 

Namaz, hem kulluğun hem de Müslümanlığın zirve ibadetidir. 

İmandan sonraki en önemli ve öncelikli ibadettir. Yüce 

Yaratıcı’nın huzurunda ruhun huzur bulduğu, kalbin arındığı


ve kılanı kötülüklerden uzak tutan bir ameldir. 31 Namaz en 

güzel dua, en güzel zikirdir. Müslüman şahsiyetinin en önemli 

yapı taşıdır. 

Yüce Allah’ın: “Daveti, ancak dinleyenler kabul ederler.” 32 

buyurduğu üzere, namazı hakkıyla eda edebilmenin başlangıcını 

ezanı gönülden dinlemek ve anlamak oluşturur. Ezanı 

iyi bir şekilde dinlemek, müezzine icabet etmek ve sonunda 

dua etmek, kişiyi namaza hazırlamada önemli bir işlevi görür. 

Ezandaki şahadetler imanı; ismen zikredilen salât (namaz) ise, 

ameli temsil eder. Amele dönüşmeyen bir iman, tam olarak 

işlevini tamamlamış olmaz. Bunun için ezanda, amellerin en 

önemlisi, dinin direği ve ahirette ilk hesaba çekilecek ibadet 

olan namaza vurgu yapılması anlamlıdır. 

Zaten ezanın ortaya çıkış sebebi, namazdır. Ezan, namazla 

dirilişe; huzurda durmaya, cemaate iştirake, kurtuluşa, camiye 

gelmeye ve huzura ermeye çağrının adıdır. İnsan sesiyle, 

insanlara hitap eden tek kutsal çağrıdır. Her vakitte canlı bir 

varlıktan, bütün canlılar adına arşa arzedilen bir iman ikrarıdır. 

Çağrısı ve mesajı, evrenseldir. Her gün ve günde beş defa 

dini ayakta tutan “direk” olan namazla dirilişe davet eder. Bu 

özellikleriyle ezan, en dinamik ve en diri davettir; hep yenidir, 

tazeciktir. Ezan sadece bir ses değildir; insanları dirilişe, hayata, 

felaha çağıran bir hidayet meşalesidir. İnsanlığa bahşedilmiş bir 

armağandır. 

31 Ankebût, 29/45. 

32 En’âm, 6/36.

Hz. Peygamber ümmetine tüm ibadetlerin icrası 

ile ilgili bilgileri öğretmiştir. Özellikle namazla ilgili 

öğrettiği bilgilerin başında namaz için abdestli 

olmak, örtülmesi gereken yerlerini örtmek ve 

kıbleye dönerek hangi namazı kılacağına niyet 

etmek gelir.

Peygamber Efendimizin Namazı 

Prof. Dr. Raşit KÜÇÜK 

İSAM Başkanı 

İslam’ın beş şartından biri ve en önemli günlük 

ibadetimiz olan namaz Farsça bir kelime olup 

Arapça’da en yaygın kullanılan karşılığı salâttır. Kur’an-ı Kerim 

namazdan yüzlerce kere bahseder; fakat Kur’an namazı 

sadece salât kelimesi ile ifade etmez, onun dışında zikr, dua, 

tesbih gibi bazı kelimelerle adlandırır. Hz. Peygamber’in 

yüzlerce sahih hadisi doğrudan namazı konu edinir. Hadis 

külliyatımızın öncelikli ve önemli bölümlerinden birini namaz 

bahisleri teşkil eder. Ayrıca, taharet, abdest, teyemmüm, 

mescid, ezan gibi birçok konu da doğrudan namazla ilgilidir. 

Biz bunların birçoğuna hiç temas etmeksizin Peygamberimizin 

namaza yaklaşımını, namazın önemini, manevî arka 

planını, dünyevî faydalarını hadisler ışığında kısaca değerlendirerek 

sonra da onun namazını ele almaya çalışacağız. 

Namaz, İslam’ın en önemli ve en büyük alameti, nişanesi, 

şiarıdır. Hadis-i şeriflerde ifade edilişiyle: “Namaz dinin direğidir.” 

1 Beş vakit namaz Resûl-i Kibriyâ Efendimize miraç esnasında 

farz kılındığı için “müminin miracı” olarak adlandırılır. 

Hz. Peygamber: “Kişi ile şirk ve küfrün arasında namazı terk 

etmek vardır.” 2 buyurur. Bu rivayet, namaz ile iman arasındaki 

1 Celâlüddîn es-Suyûtî, el-Câmiu’s-Sağîr, Beyrut 1401/1981, II, 120. 

2 Müslim İbnu’l-Haccâc, es-Sahîh, nşr. Muhammed Fuâd Abdulbâkî, Kahire 

1374/1955, İman, 134. 

35

36 


ilişkiyi de apaçık ortaya koyucu bir özellik taşır. Esasen bütün 

peygamberlerin getirdiği veya uyguladığı şeriatlarda namaz ibadeti 

vardır. Kur’an-ı Kerim’in birçok ayeti peygamberlerin adını 

da anarak onlara farz kılınmış olan namazdan bahseder. Ancak 

bunların vakitleri, adedi, miktarı ve şekli farklılık arz edebilir. 

Şu kadar var ki geçmiş din/şeriat mensupları dinlerinin birçok 

ahkâmını olduğu gibi zamanla onu da tahrif etmişler, bozmuşlar, 

aslî şeklini değiştirmek suretiyle tanınmaz hale getirmişler, 

neticede emredilen şekli tamamen terk etmişlerdir. Oysa namaz, 

Allah’ın emrettiği ibadetler içinde en önemli olanı, en iyi 

bilineni, en faydalı kılınanı olduğu için, Allah Teâlâ namazın 

faziletinin, vakitlerinin, farz, sünnet ve nafile namazların hangileri 

olduğunun, namazın rükünlerinin ve şartlarının, namazda 

huşû ve uyulacak edebin neler olduğunun beyanına büyük 

önem vermiştir. Resûl-i Ekrem Efendimiz de bunların her birini 

ayrıntılı bir şekilde açıklamış, uygulamalarıyla göstermiş 

ve kalıcı olarak ümmete öğretmiştir. Namazın manevî boyutu 

denilebilecek olan bu yönü büyük bir önem arz eder. Zira buna 

inanmayan namaz kılmaya meyilli olmaz; kıldığı namazın hazzını 

alamaz; gönlünü ve kalbini Yaratıcı’ya tam bir sadakatle 

bağlayamaz. 

Namazın faziletine Peygamberimiz şöyle işaret buyurur: 

“Sizden birinizin evi önünde bir ırmak olsa, o kişi günde beş 

defa o ırmakta yıkansa, kendisinde kir namına bir şey kalır 

mı? Orada bulunan sahabiler, hayır dediler. Bunun üzerine 

Hz. Peygamber: “İşte bu beş vakit namazın misalidir; Allah 

Teâlâ bu namazlar sayesinde hataları siler.” buyurdu. 3 

Namazın manevi faydaları yanında maddi faydalarını da 

hatırlamak gerekir. Beş vakit namazda asıl olan onu cemaatle 

kılmaktır. Namazı cemaatle kılmak erkekler için sünnet-i müekkededir. 

Bunun vacip hatta farz olduğunu söyleyen fakih- 

3 Muhammed İbn İsmail el-Buhârî, es-Sahîh, Mısır, trs., Mevâkît, 6; Müslim, 

Mesâcid, 283-284.

Peygamber Efendimizin Namazı 37 

ler vardır. Böyle hükümlere varmalarının sebebi Peygamber 

Efendimizin bütün farz namazlarını cemaatle kılmış ve onlara 

imamlık yapmış olmasıdır. Cemaati bir araya getiren mekânlar 

mescidler ve camilerdir. Yeryüzünün her yöresindeki mescid 

ve camiler bulundukları mahalde Kabe’nin birer şubesidir. 

Bundan dolayı Müslümanlar namaz kılarken yüzlerini kıbleye 

yani Kabe’ye çevirirler. Ümmetinin küçük bir görünümü 

olan cemaatin toplanma mekânı camilerin, bir yörenin, bir 

mahallenin, bir sokağın, bir köyün sakinlerini ırk, renk, sınıf, 

coğrafya ve memleket farkı gözetmeksizin günde beş defa bir 

araya toplaması; büyük-küçük, yaşlı-genç, amir-memur her 

seviyedeki insanı eşitlik içinde bir araya getirmesi; her ferde 

aynı hareketleri yaptırmak suretiyle bir disiplin kazandırması; 

yüzünü aynı kıbleye çevirerek bir vahdet ve vahdaniyet toplumu 

oluşturması asla küçümsenecek veya önemsiz görülecek 

şeyler değildir. Bu yüzden cami ve cemaat İslam toplumunun 

tam merkezinde yer alır. 

Resûl-i Kibriya Efendimiz ashab-ı kiramı özellikle farz namazları 

cemaatle ve camide kılmaya teşvik etmiş, bunun ne 

derece faziletli olduğunu onlara hatırlatmıştır: “Cemaatle kılınan 

namaz, sizden birinizin yalnız başına kıldığı namazdan 

yirmi beş (veya yirmi yedi) kat daha faziletlidir.” 4 Kadınların 

cami ve cemaatten men edilmesine müsaade etmemiş, kurallara 

uygun hareket etmeleri şartıyla onları da cemaate teşvik etmiş 

ve nerede duracaklarını, nasıl namaz kılacaklarını kendilerine 

talim etmiştir. Onun “Kadınlarınız mescitlere gitmek için sizden 

izin istediklerinde onları mescitlerden men etmeyin.” 5 

“Kadınları geceleyin mescitlere çıkmaktan men etmeyin.” 6 

gibi hadisleri bu gerçeği çok açık bir şekilde ortaya koymaktadır. 

Hz. Peygamber kadınları, yaşlıları, hastaları, ihtiyaç sahip- 

4 Müslim, Mesâcid, 246-250. 

5 Buhârî, Cum’a, 13; Müslim, Salât, 134-137. 

6 Müslim, Salât, 138-139.

38 


lerini düşünerek imam olanlara namazı uzun tutmamalarını, 

bütün namazları hafif kıldırmalarını emretmiştir. 7 

Namazın günlük ve vakitli bir ibadet oluşunun pek çok 

hikmeti vardır. Onlardan belki en önemlisi, gerçek manada 

namaz kılan Müslüman kişi namazın vaktini beklerken, ona 

hazırlık yaparken, namazı kıldıktan sonra onun etkisi devam 

ederken hep ibadet halinde sayılır ve bu sayede Allah ile irtibatı 

devam eder. Allah ile irtibatı kopmayan bir insanın hayatının 

nasıl muntazam bir hayat olacağı izahtan varestedir. 

Namazda kıbleye yönelmek, Allah’ın evine, dünyadaki en 

büyük nişanesine yönelmektir ki, bu bizzat Cenâb-ı Hakk’a 

yönelmektir; çünkü Allah Teâlâ cihetten münezzehtir. Namazda 

kalbin huşu ile Allah’a yönelmesi gerekir, Resul-i Ekrem 

Efendimiz yüzü ve tüm bedeniyle kıbleye yönelmek ve diliyle 

“Allahü ekber” diyerek tekbir getirip, Allah’ın yüceliğini ve 

O’ndan daha büyük olanın tasavvur edilemeyeceğini belirtmek 

suretiyle bunu perçinlemiştir. Diğer taraftan Allah’ın huzurunda 

el pençe divan durup, rükû yaparak ve secdeye kapanmak 

suretiyle bedeniyle de Allah’ı tazim edip yüceltmiştir. Rükû ve 

secde âlemlerin Rabbi olan Allah’a boyun eğmenin ve onu her 

şeyden büyük ve üstün bilmenin ifadesidir. Bu sebepten dolayı 

namazın vazgeçilmez rükünlerindendir. 

Namaz aynı zamanda ibadet olarak bütün yaratıkların ibadet 

şekillerini bir araya toplar: Göklerdeki güneş, ay ve yıldızların, 

dik duran dağların, iki büklüm hayat süren hayvanların, 

kökleri yerin derinliklerinde olan ağaçların ibadet şekillerini 

muhtevidir. 8 

7 Konuyla ilgili hadisler için bk. Buhârî, Ezan, 62; Müslim, Salât, 182-195; 

Muhammed İbn İsâ et-Tirmizî, es-Sünen, nşr. Ahmed Muhammed Şakir 

ve arkadaşları, Kahire 1356; Salat, 61. 

8 Bilgi için bk. Muhammed Hamidullah, İslam’a Giriş, terc. Kemal Kuşçu, 

İstanbul 1960, s. 60.


Namaz vakitlerinin ilanı olan ve yeryüzünün her coğrafyasında 

Müslümanları namaza çağıran ezan, İslam’ın nişanelerinden 

biridir ve böyle olduğu için faziletlidir. Ezan, Allah’ın 

zikrini, kelime-i tevhidi ve kelime-i şehâdeti, dindeki bütün 

ibadetlerin temelini teşkil eden namaza çağrıyı ihtiva eder. Bir 

ülkenin İslam yurdu olduğu veya orada Müslümanların var 

oluşu ezanla anlaşılır. Bunlardan dolayı ezan çok önemlidir. 

Bütün bunlardan sonra Peygamber Efendimizin namazı konusuna 

geçebiliriz. Peygamberimiz bi’setinden yani peygamber 

olarak görevlendirilmesinden itibaren namaz kılmıştır. Şu kadar 

var ki, beş vakit namazın farz kılınmasından önce sabah ve 

akşam olmak üzere günde iki vakit namaz kıldığını, o zaman 

zarfında Müslüman olanların da aynı şekilde namaz kıldıklarını 

sahih nakiller ihtiva eden bazı siyer kitapları bize bildirir. Fakat 

günümüzdeki tertip üzere beş vakit namaz mi’rac gecesinde 

farz kılınmıştır. Biz genel anlamda farz-ı ayın olan bu beş vakit 

namaz üzerinde duracağız. Fakat Peygamberimizin kıldığı 

ve kılınmasını tavsiye buyurduğu namazlar beş vakit farzdan 

ibaret değildir. Daha önce de ifade edildiği gibi farzlara tabi 

olarak kıldığı sünnetler, farzlara tabi olmaksızın kıldığı nafile 

namazlar, kendisinin hiç terk etmediği gece namazı, Ramazan 

ayında kıldığı teravih namazı, kuşluk namazı, istihare namazı, 

hacet namazı, hüsuf ve küsuf namazı, istiska namazı, bayram 

namazı, cenaze namazı, tahiyyetü’l-mescid namazı gibi kimisi 

farz-ı kifâye, kimisi vacip, kimisi nafile olan namazları da buna 

ilave etmek gerekir. 

Kur’an’da namazın kılınış şekli ile ilgili ayrıntılı bilgiye rastlamayız. 

Bu husus tamamen Peygamber (s.a.s.)’in öğretisine 

bırakılmıştır. Namazın her rekatı kıyam, rükû ve iki secdeden 

teşekkül eder. Namazın rükünleri, vacipleri, sünnetleri, mekruhları, 

namazı bozan haller hep Peygamberimizin sünnetinden 

hareketle tespit edilmiştir. Hz. Peygamber, namazın İslam’ın beş 

esasından biri ve amellerin en faziletlisi olduğunu apaçık be-

40 


yan buyurur. 9 Abdullah İbn Abbas’dan gelen bir rivayete göre, 

Peygamber Efendimiz, kendisine Cebrail aleyhisselam’ın iki 

defa Beytullah’ın yanında imam olup namaz kıldırdığını, öğle, 

ikindi, akşam, yatsı ve sabah namazlarını kıldırarak vakitlerini 

öğretip bellettiğini, neticede kendisine yönelerek: “Ey Muhammed! 

Bu vakitler, senin ve senden önce geçen peygamberlerin 

vaktidir.” dediğini ifade buyurmuştur. 10 

Hz. Peygamber, bir keresinde mescide girip namaz kılan bir 

adama: “Dön ve namazını kıl, çünkü sen namaz kılmadın.” 

buyurmuş ve bu uyarıyı iki veya üç defa tekrarlamıştı. O adam: 

---“Seni hak ile gönderen Allah’a yemin ederim ki, ben 

bundan daha iyisini beceremiyorum; o halde bana öğret”, demiş. 

Bunun üzerine Peygamber Efendimiz: 

---“Namaza kalktığında güzelce abdest al, sonra kıbleye 

karşı dönerek tekbir al. Sonra Kur’an’dan bildiğin, kolayına 

gelen bir yeri oku; sonra rükû et ve organların yatışıncaya 

kadar rükûda kal. Sonra başını rükûdan kaldırarak iyice doğrul; 

secdeye git ve organların yatışıncaya kadar secde halinde 

kal; sonra secdeden başını kaldır ve organların yatışıncaya 

kadar otur; sonra tekrar secdeye git ve organların yatışıncaya 

kadar secdede kal. Sonra bunları bütün namazlarında aynen 

böylece yap.” 11 buyurmuşlardır. Tirmizî’nin rivayetinde şu ilave 

bulunmaktadır: “Bunları yaptığın zaman namazın tamam 

olur. Şayet bunlarda noksanlık yaparsan namazını da noksan 

etmiş olursun.” 

Resûl-i Ekrem beş vakit namazın vaktini soran kişiye, iki 

gün boyunca birinci gün ilk, ikinci gün son vakitlerinde namazları 

kıldırdıktan sonra, namaz vakitlerinin bu iki zaman 

arasında olduğunu hem bilfiil göstermiş hem talim edip öğretmiştir. 

9 Buhârî, İman, 1, 2; Müslim, İman, 19-22; Tirmizi, İman, 3. 

10 Ebû Dâvûd, Salât, 2; Tirmizî, Salât, 1. 

11 Müslim, Salât, 45-46.


Peygamberimiz birtakım yerlerde namaz kılınmasını yasaklamıştır. 

Bunlar şuralardır: Çöplük, mezarlık, mezbaha, yol 

ortası, hamam, deve ağılı, Kâbe’nin damı. 12 Bazı rivayetlerde 

bunlara ilave mekânlara ve zamanlara da rastlanır. Bunların 

her birinin yasak oluşunun çeşitli hikmetleri vardır. Bunları 

enine boyuna açıklamak suretiyle konuyu dağıtmanın uygun 

olmadığı kanaatindeyiz; namazın hikmetleri ile ilgili eserlerde 

bu bilgileri bulabiliriz. 13 

Hz. Peygamber ümmetine tüm ibadetlerin icrası ile ilgili 

bilgileri öğretmiştir. Özellikle namazla ilgili öğrettiği bilgilerin 

başında namaz için abdestli olmak, örtülmesi gereken yerlerini 

örtmek ve kıbleye dönerek hangi namazı kılacağına niyet 

etmek gelir. Örtünme, Allah’a karşı edep ve hürmetin, namaza 

saygının bir alametidir. Namazın sahihliği için örtülmesi mutlaka 

gerekli olan yerler bir de örtülmesi mendup olan yerler 

vardır. Erkek ve kadın için vücudun örtülmesi gereken yerleri 

ve hükümleri farklılık arz eder. 

Hz. Peygamber, bütün namazlarında Fâtiha suresini okumuştur. 

Nitekim “Fâtihatü’l-Kitâb’ı, (yani Fâtiha suresini) 

okumayanın namazı yoktur.” buyurmuştur. 14 Bu sebeple tüm 

namazların her rekâtında Fâtiha suresi okunur. Buna ilaveten 

farz namazların ilk iki rekatında, nafile namazların her rekatında 

Fatiha’dan sonra bir miktar Kur’an okunur. 

Diğer taraftan namazlarda kullandığımız bazı cümleler 

mi’râc esnasında Resûl-i Ekrem Efendimiz’in Allah Teâlâ ile 

olan tahiyyat ve selâmıdır. Her namazın, her oturuşunda okuduğumuz 

tahiyyatta şunu söylüyoruz: “Dil ile, beden ve mal 

ile olan bütün ibadetler yalnız Allah Teâlâ hazretlerinedir. Ey 

mertebesi yüksek olan Peygamber! Selâm ve Allah’ın rahmet 

12 Tirmizî, Salât, 141. 

13 bk. Şah Veliyyuyyah ed-Dihlevî, Huccetullahi’l-Bâliğa, Beyrût 1990, I, 

546-547. 

14 Buhârî, Tevhid, 48.

42 


ve bereketleri senin üzerine olsun. Selâm bizim üzerimize ve 

Allah’ın bütün iyi kulları üzerine olsun. Şehâdet ederim ki, 

Allah’tan başka ibadete layık hiçbir ilâh yoktur; yine şehâdet 

ederim ki, Muhammed O’nun resulü ve kuludur.” 

Hz. Peygamber, namazdaki kâde/oturuşlarda mutlaka “tahiyyât” 

duasını okumuştur. Her namazın kâde-i ahîresinde/ 

son oturuşunda ise tahiyyat ve ayrıca “Allahümme salli”, Allahümme 

bârik”, “Rabbenâ âtina” veya bunlara mümasil dualar 

okuduğu bilinmektedir. Namazı bitirdikten sonra da tavsiye 

buyurdukları tesbihat dışında çeşitli dualar yapmış ve bunları 

ashabına hem tavsiye etmiş hem öğretmiştir. Bu dualar sahih 

hadis kitaplarında yer alır. Onlar arasından seçilmiş olan bazı 

dualara ilmihal kitaplarında ve sahih dua mecmualarında yer 

verilir. 

Peygamber Efendimiz, farz namazlar dışında nafilelerden 

revâtib sünnetler olarak adlandırılan, kuvvet derecesine göre 

de müekked ve gayrimüekked diye iki kısma ayrılan ve farz namazlara 

tabi olan sünnetlerin müekked olanlarını neredeyse hiç 

terk etmemiştir. Bu sebeple vakit geniş iken bunların terk olunmamasının 

gerektiği İslam âlimlerinin ve fakihlerin öncelediği 

tercihtir. Sabah, öğle, akşamın sünnetleri ile yatsı namazının 

son sünneti ve Cuma namazının sünnetleri müekked sünnetlerdir. 

Bunlar dışındaki sünnetler gayrimüekked sünnetler olup, 

Peygamberimizin bazı kere kıldıklarıdır. Onun için birincilere 

mesnûn/sünnet edinilmiş, yani yapılması süreklilik kazanmış 

olanlar; ikinci kısma da mendup, yani işlenmesi makbul ve 

yapılması iyi karşılananlar adı verilmiştir. 

Farz namazlara tabi olmayan nafile namazlara regâib adı 

da verilir. Kuşluk namazı, gece yarısından sonra sabaha yakın 

kılınan teheccüd namazı ve daha bazı nafile namazlar böyledir. 

Peygamberimiz nafile namazların evlerde kılınmasını tavsiye 

buyurmuştur: “Namazınızın en faziletlisi, farzlar hariç, ev-


lerinizde kıldığınız namazdır.” 15 “Namazlarınızın bir kısmını 

evlerinizde kılın; evlerinizi kabirlere çevirmeyin.” 16 gibi sahih 

hadisler bu konuda delil teşkil etmektedir. Burada kastedilen 

namazın nafileler olduğu ilk rivayetin açık lafzından da anlaşılmaktadır. 

Nafile namazların bir kısmını evlerde kılmak hem 

evlere bereket, rahmet ve meleklerin inmesine sebep olur; hem 

riyadan uzak kalmaya ve sevabını kaçıran şeylerden korunmaya 

vesile teşkil eder. 

Hiçbir namazın kılınmasının caiz olmadığı vakitler, güneş 

doğarken, güneş tam zevalde iken, yani tam tepemizde iken, 

batı tarafına henüz geçmemişken ve güneş batarken olarak beyan 

buyurulmuştur. Ayrıca farz, vacip ve farzlara tabi sünnetlerin 

kılınabildiği fakat nafile namaz kılmanın mekruh sayıldığı 

vakitler vardır; bunların sayısı on iki kadardır. Onları ilmihal 

kitaplarında bulmak mümkündür. 

Peygamber Efendimizin kıldığı ve kıldırdığı namazlardan 

Cuma namazı, bayram namazları, gece namazı, hüsuf ve küsuf 

yani güneş ve ay tutulması esnasında kıldığı namaz, teravih 

namazı, istiskâ/yağmur talebi, duası sebebiyle kıldığı namaz 

ve cenaze namazı gibi namazlar üzerinde ayrı ayrı durulmaya 

değer nitelikte olup bunların her biri hakkında bilgiler fıkıh kitaplarımızın 

ilgili bahislerinde ve ilmihal kitaplarımızda yer alır. 


16 Buhârî, Salât, 52.

Herkesin uyuduğu anda sen uyan, diril, kalk ve 

inşaya başla dininin direğini! Nebî’nin dünyadaki 

her şeyden daha sevimli bulduğu iki rekâtlık 

zaman kadar çık zamanın dışına. O’nunla buluş, 

O’nunla ol!

Vaktin Çağrısı 

Rukiye Aydoğdu DEMİR 

Diyanet İşleri Uzmanı 

Sabah… 

Karanlıkları yırtarak ufkun en doğusuna düştü günün ilk 

ışıkları. 

Fecirle uyandı yeni gün. Baharla diriliş gibi, hayata ilk merhaba 

gibi. Taze bir günün başlangıcıdır şimdi… 

Nebî’nin gözünün nuru olan namazla aydınlansın şimdi yer 

ve gök… Senin de vücut ikliminde başlasın tan yeri ışımaya… 

Karanlığın çöktüğü nefsinin ufuklarını, Sevgili’nin gözünün 

nuru aydınlatsın… 

Vakit, seher vakti… 

Cihanın tüm zerreleriyle iştirak ettiği bu seher şölenine sen 

de katıl. Gül ile bülbülün zârına, kâinatın zikrine sen de ortak 

ol. Âleme rahmet saçılırken, kendini mahrum etme bu İlâhî 

sağanaktan… 

Rabbin, gecenin içinden gündüzü çekip çıkarırken, şahit ol 

buna sen de tüm mahlûkat gibi, zira “meşhûd” olan andasın! 

Çıkar at içindeki karanlıkları, çöz şeytanın bağladığı gaflet düğümlerini, 

kurtul nefsin prangalarından ve bahanelerin tuzaklarından. 

İşte Rabbin, seni karanlıklardan aydınlığa çıkarıyor, 

O’na şükretmeyecek misin? 

45

46 


Seherin serinliğinde sabah meltemleriyle tanıştır yüzünü, 

rahmet damlalarıyla ıslat yüreğini. Tatlı uykundan âfâk ve enfüsü 

inleten şu İlahî çağrıyla uyan: es-Salâtu hayrun minen 

nevm… 

Herkesin uyuduğu anda sen uyan, diril, kalk ve inşaya 

başla dininin direğini! Nebî’nin dünyadaki her şeyden daha 

sevimli bulduğu iki rekâtlık zaman kadar çık zamanın dışına. 

O’nunla buluş, O’nunla ol! 

Haydi! O, seni çağırıyor! 

Secdelerle güne merhaba de! Her yeni günün başında temizle 

içinde biriktirdiğin tortuları. 

Her gün, güneş doğmadan önce, sen yeniden doğ! 

Haydi, vakit sabah namazı vakti… 

Öğle… 

Güneş ağır ağır çıktığı merdivenlerden inmeye başladı artık. 

En tepe noktasındayken gökyüzünün, artık yavaşça batıya 

çevirdi yüzünü. 

Tıpkı gençliğin ömrün kemâli olduğu gibi, günün de kemâli 

vardır. Ancak her kemâlin içinde bir zevâl saklıdır. İşte göğün 

zirvesinden meyil başladı, gölgeler uzuyor önümüzde… 

Güneşin, ufkun doğusunda başlayan yolculuğunun yarısı 

geride kaldı, günün tam ortası. En hareketli, en gürültülü, en 

telaşlı anları yaşanıyor günün. Ancak sanma ki bu hareket ebedî. 

Bak işte güneş bile çevirdi yüzünü, her doğan şey gibi o da 

batacak vakti gelince… Bu en aydınlık zamana aldanıp da zannetme 

ki, karanlık bastırmayacak. Gençliğin kandırmasın seni, 

bükülecek elbet belin. Zordur tabi yaz sıcağında kışı hatırlamak, 

ama unutma, her yazın ardından güz gelir hiç şaşırmadan. 

Marifet, yazın büyüsüne kapılmadan kışa hazırlanabilmede. 

Kalk! Bütün sesleri susturup içindeki sese kulak ver! Kaybetme 

yönünü kalabalıklar arasında, kıbleye çevir yüzünü!

Vaktin Çağrısı 47 

Anlık telaşlardan kopar kendini, bak ebedî huzura çağırıyor 

Rabbin seni! 

Çöl sıcağını biraz soğutup öyle dururdu huzura Nebî. Ve 

işte tam bu anda huzura durulduğunda, cehennem ateşinin 

haram kılınacağını müjdelemişti. Ateşten korunmak için şimdi, 

gençliğin en deli çağında, günün en sıcak anında, alnınla 

buluştur yeri! 

Haydi, vakit öğle namazı vakti… 

İkindi… 

Zaman akıyor, zamanın sahibinin emaresi olan güneş, yerini 

aya bırakmaya hazırlanıyor. Bu yüzden solgun rengi. Günün 

ağırlığını yavaş yavaş yüklenen güneş, yorgun şimdi. 

Sadece güneş mi yorgun? İhtiyarlığın yükünü omuzlayan 

insan da büktü boynunu. Ufuklardan ışıklarını bir bir toplayan 

güneşe bakan insan da biliyor, hazırlık var, vakit yolculuk 

vakti. 

Mevsimlerden ise hazan. Yemyeşil yapraklar yerleri süpürüyor 

şimdi. Kurşunla kaplandı gök, rüzgârlar soğuk esiyor. 

Saçlarına düşen aklarla kızıl ufukları seyreden insan, fâniliğin 

şuuruna varıyor. İşte tam bu an, anlıyor Rabbinin neden 

‘asr’ın üzerine yemin ettiğini ve ‘asr’ı idrak edemediğinde insanın 

neden hüsrana sürüklendiğini. Oyun ve eğlenceden ibaret 

olan dünyanın zevalini aklına getiremediğinde, nasıl aldandığını. 

Oysa çok önceden söylenmişti söylenen: Elbet dürülecek 

mekân ve tükenecek zaman. Sönüverecek güneş ve ay. Bu 

yüzden henüz güneş batmadan, karanlık çökmeden, sermaye 

tükenmeden tam da bu anda dön Rabbine! 

Vakit ikindi... 

İkindi’nin şuuruna er. Orta namaza çağırırken seni ezan ve 

henüz hala varken vakit; durma, sığın O’na! Secdelerle teselli 

bul! Batmak üzere güneş, bitmek üzere ömür, bu yüzden çok 

değerli her saniye!

48 


Haydi, güneş senden yüz çevirmeden, sen Rabbine çevir 

yüzünü şimdi. 

Vakit, ikindi namazı vakti… 

Akşam… 

Ne güneş aya yetişebiliyor, ne de ay güneşi geçebiliyor. 

Her biri kendi yolunda, hiç şaşırmadan akıp gidiyor… Güneş, 

ufkun batı ucundan gönderdiği kızıl bûseleriyle vedalaşırken 

bizimle, sırasını bekleyen ay, solgun yüzüyle bir selam gönderdi 

gökyüzüne. 

İşte güneş terk etti bizi. Yıldızların dökülmesi ve dağların 

yürümesi de yakın. Alâmetleri gördük bir bir, kıyamete hazır 

artık, ölümü bekliyor dünya. Sur’un sesinin üstüne bir ses yok; 

uzun, karanlık, koyu bir sessizlik zamanıdır şimdi… 

Gündüzün içinden geceyi çıkaran, diriden de ölüyü çıkarır 

elbet. Tıpkı güneşin karanlıklardan sıyrılıverdiği gibi, canın da 

tenden ayrılma vaktidir şimdi. Gün nasıl akşam verirse son 

nefesini, tabiat kışın kuşanırsa beyaz kefenini, insanın da gün 

gelir tükeniverir ömür sermayesi. 

İşte, vakit ayrılık vakti. 

Ayrılırken garip bir yolcu gibi dünya evinden, ancak bir 

akşam vakti kadar yaşadığını zanneder insan! Sen de ömrün 

gibi hissettirmeden akan bu akşam kızıllığı geçmeden, solmadan 

yüzün, can teni terk etmeden dur huzura! Ölmeden önce 

öl ki, yaşadığını anla! 

Son namazın gibi, hüzünlü bir veda anı gibi, kondur alnını 

seccadene! Sabah ve akşam, günün iki ucunda, göklerde ve 

yerde ne varsa her birinin gölgesiyle birlikte secde et Rabbine! 

Bak! Yıldızlar da boyun eğiyor Sahibine! 

Gün ölürken, sen hâlâ ölmemişken haydi, şükret yaşadığın 

için şimdi! 

Vakit, akşam namazı vakti…

Vaktin Çağrısı 49 

Yatsı… 

Güneş söndü, gün ışığı hoş bir hatıra şimdi. Rabbinin üzerine 

yemin ettiği sükûna ermiş gecenin karanlıklarında yüzüyorsun! 

Karanlık çöktüğünde Rabbine sığındığın o zifiri karanlık 

kuşattı çevreni. Işık söndü, ses sustu; renk, şekil her biri çok 

uzaklarda şimdi. 

Kalabalıklar dağılmış, tükenmiş bütün telaşlar, herkes kendi 

köşesine çekilmiş; anne yavrusundan bîhaber, seven sevdiğinden… 

Unutmuş herkes yalancı sevdalarını, kendi derdiyle 

dertleniyor şimdi… 

Sen de onlardan birisin, karanlıkların kuytusunda bir yalnızsın! 

Düşün şimdi gündüzü, geceyi, gece öldüren, gündüz 

dirilten Rabbini! Ya gündüzü çekip çıkarır da hep karanlıkta 

kalırsan? Senin fecrin ne zaman peki, daha ne kadar sürecek 

karanlıkların, gecen ne zaman bitecek? 

Sabret şimdi bu zifiri karanlığa, tıpkı aydınlığa şükrettiğin 

gibi. Sadece gündüz değil, karanlıklarda, karamsarlıklarda, 

çaresizliğin belini büktüğü o dar zamanlarda da an Rabbini! 

Yüreğinde biriktirdiğin dualarını sun O’na, gecenin O’na en 

yakın olduğun vaktinde. Nebî gibi namazla rahatlat kendini, 

secdelerde teselli bul, teheccüd limanına sığın, gecenin en karanlık 

anında. 

Gaflet uykusuna kapılma sakın! Kışın ardından kuru dallar 

tekrar tomurcuklanır, gecenin en karanlık anından sonra, gün 

ağarmaya başlar unutma! Kurumuş kemikleri, onları ilk defa 

kim yarattıysa, O diriltir elbet! 

Haydi! Kalk şimdi! Al eline cennetin anahtarını, çal Rabbinin 

rahmet kapısını! Herkes uyurken, gün uyanmadan henüz, 

haydi! 

Vakit, yatsı namazı vakti…

“Sen ki miraç eyleyüp ettin niyaz 

Ümmetin miracını kıldım namaz 

Her kaçan kim bu namazı kılalar 

Cümle gök ehli sevabın alalar 

Çünki her türlü ibadât bundadır 

Hakka kurbiyetle vuslat bundadır.”

Hayye Ale’s-Salah! 

Dr. Ülfet GÖRGÜLÜ 

Din İşleri Yüksek Kurulu Uzmanı 

U 

zun yıllar Hollanda’da yaşamış bir zattan dinlemiştim: 

Hint asıllı bir Müslüman resmi bir işini halletmek 

üzere başkent Den Haag’a gelir. İşini bitirip arabasına 

binmek üzere otoparka giderken ikindi namazının yolda 

geçebileceğinden endişe ederek yakınlardaki bir parka yönelir. 

Çimenlerin üstünde namazını eda edip parktan ayrılacakken 

Hollandalı bir bey önünü keser. Selam verip, “Bankta 

oturmuş sizi izliyordum az önce, ne yaptığınızı öğrenebilir 

miyim?” diye sorar merakla. Namaz kıldığını söyler Müslüman 

olan ve bunun İslam dininin günlük ibadeti olduğunu 

ifade edip yoluna devam etmek ister. Ancak muhatabının 

onu bırakmaya niyeti yoktur. “Anladım” der, “Ama ibadete 

başlamadan önce ayakta bir şeyler mırıldanıp sağa sola döndünüz. 

O söylediğiniz neydi?” diye sorar yeniden. Kâmeti 

merak etmiştir. Müslüman zat bunun namaza başlamadan 

önce okunan bir çağrı olduğunu, bu çağrının aslında kullara 

Allah tarafından yapıldığını söyleyip ekler: “Bu çağrı huzura, 

kurtuluşa, saadete, selamete yapılan bir davettir. Haydi 

kulum namaza, haydi kulum kurtuluşa, huzura!” diyerek 

ezanın “Hayye ale’s-salah” ve “Hayye ale’l-felah” cümlelerini 

kısaca izah eder. O sözlerini henüz tamamlamıştır ki, soru 

soran kişi birden ellerini uzatıp sıkıca tutar bu yolcunun 

ellerinden ve “Ben yıllardır bunu, bu huzuru arıyorum. Söyler 

misin Müslüman olmak için ne yapmam gerekir?” der. 

Ayaküstü beraberce kelime-i şehadet getirirler. 

51

52 


Bir ikindi vakti ve dünyadaki binlerce parktan biri. Zaman 

ve mekân yeni bir doğuma, bir dirilişe şahit olmuştur böylece, 

namazla dirilişe. Demek ki hakkını vererek, samimiyetle 

eda edilen bir namaz sadece sahibine değil, başkalarına da can 

olmakta, diriliş nefhası üflemekte… Alnına, “amellerin en faziletlisi 

olma” mührü vurulan “vaktinde kılınan namaz”, kılana 

fazilet kazandırırken, görenleri kendine imrendirmekte. 

Efendimiz (s.a.s.)’in beyanıyla namaz nur, delil ve kurtuluştur. 

1 Namaz âşıkla maşukun buluşması, lisân-ı kâl ve hâl 

ile kulun Rabbiyle konuşmasıdır. Namazı olmayan bunlardan 

mahrum kalmıştır. Ya namazı olup da “Yazıklar olsun o namaz 

kılanlara!” İlahî ikazına muhatap olunursa bu ne büyük bedbahtlıktır. 

Namaz kılmayan neyi kaçırdığını, kılan ise nasıl bir 

şuhudi zevkle kılması gerektiğini iyi düşünmelidir. 

Kâinat yeni bir güne açarken gözlerini, minarelerden bir 

seda yükselir İsrafil (a.s.)’in sûru misali: “es-Salatu hayrun 

mine’n-nevm (Namaz uykudan hayırlıdır!)” Sûru işitenlerin 

topraktan kıyam etmeleri gibi toprak bedende bir kıyam gerçekleşir. 

Uyku bedenin ihtiyacı iken namaz ruhun gıdası ve 

ihtiyacıdır. Rahmetinin tecellisi olarak geceyi bir örtü, uykuyu 

istirahat yapan Allah, gözü bürüyen uykudan öte gönlü kuşatan 

gafletten uyanmaya çağırmaktadır. Uzandığı yataktan kalkanlar 

uyanmış olmazlar uykudan, namaz için kıyam edenlerdir 

gerçekte uyananlar. 

Şimdi uyku, iş, alış-veriş zamanı değil miraç zamanıdır. Davet 

gelmiştir kuluna Sultan makamından: “Hayye ale’s-salah!” 

Bu ne iltifattır kula, ne büyük bir lütuftur. Âlemlerin Rabbi, 

Rahman ve Rahim olan kulunu huzuruna davet etmektedir. 

Davete icabet gerekir. 

Mekke’de bir gece uyur uyanık vaziyetteyken davet gelmişti 

Efendimize. Cebrail (a.s.) teşrif etmişti. Göğsü yarılıp zem- 

1 İbn Hanbel, II, 169.

Hayye Ale’s-Salah! 53 

zem ile yıkanmış, kutlu Nebî miraca hazırlanmıştı. 2 Efendimiz 

(s.a.s.) bu semavi yolculuktan namaz hediyesiyle dönmüştü. 

“Sen ki miraç eyleyüp ettin niyaz / Ümmetin miracını kıldım 

namaz / Her kaçan kim bu namazı kılalar / Cümle gök 

ehli sevabın alalar / Çünki her türlü ibadât bundadır / Hakka 

kurbiyetle vuslat bundadır.” 

Namaz için kıyam eden mümin de abdestle temizlenmeli, 

bu büyük buluşmaya, vuslat-ı yâre hazırlanmalıdır. Abdest 

namazın şartıdır. Gerekiyorsa şayet boy abdesti almalıdır. 3 Sultanın 

huzuruna temizlenerek çıkmalıdır. Abdest masivadan 

uzaklaşma, namaz Allah’a yaklaşmadır. 

Ezan İslam’ın şiârı olduğu gibi abdest de namazın şiârıdır. 

Şiâr, kulu şuur ve tefekküre yönlendiren, bilinç sıçramasına 

vesile olan simge ve semboldür. Ezanla yapılan çağrıyı anlamak 

ne kadar zaruriyse abdestle hedeflenen temizliği kavramak da 

o ölçüde önemlidir. 

İmam Gazali’nin ifadesiyle namaz için taharet elbise, beden 

ve kalp olmak üzere dıştan içe birbirini kuşatan üç temizliği 

kapsar. “Abdest alan su ile onun dışı pak olur kalbi zikir olursa 

onun içi pak olur.” Su eşyayı ve bedeni temizler. Hasedi, 

kıskançlığı, riyayı, kini, nefreti ise su ile temizlemek mümkün 

değildir. Oysa insanın sadece hades ve necasetten değil günah 

kirlerinden de temizlenmeye ihtiyacı vardır. Şirk ise en büyük 

günahtır. 

Kişi kendine nispet ettiği fiil, sıfat ve vücut anlayışıyla gizli 

şirk günahını irtikâp etmiş olur. Kulların enfüsinde de, afak 

denilen bu âlemde de tecelli eden her türlü fiilin yaratanı ve 

her sıfatın sahibi Allah’tır. Görme sıfatını gözümüzden, işitme 

sıfatını kulağımızdan, kelam sıfatını dilimizden alıverse gören 

göz görmez, işiten kulak duymaz ve konuşan dil söylemez olur. 

Hayat sıfatını çekip aldığında geride kalana “ceset/mevta” denir. 

2 Buhârî, Salat, 1. 

3 Mâide, 5/6.

54 


Bu ceset çürüyüp yok olmaya mahkûmdur. Mümkünü’l-vücud 

olan varlık bugün var, yarın yoktur. Ölüm geldiği vakit bu hakikati 

anlamak ise çok geç kalmaktır. 

O halde boy abdesti zahirde bedenin yıkanması yanında 

kulun bilincini nispet vücut anlayışından temizlemesini temsil 

eder. Sünnete uygun olarak, elleri yıkamakla başlayıp ayakları 

yıkamakla sona eren abdest ise görünürde bu organları temizlerken 

hakikatte şirk fiil ve sıfat günahlarından temizlenmenin 

sembolüdür. 

Zahirî ve derunî yönüyle alınan böyle bir abdest ile şimdi 

bedenlerin Beytullah’a, gönüllerin Allah’a yönelme vaktidir. 

Âşık kul “her yüzden nazarım Sen” şuhuduyla her daim Allah’a 

yönelir. Zira “Doğu da batı da Allah’ındır. Nereye dönerseniz 

Allah’ın yüzü (rahmeti) işte oradadır.” 4 

Sultanın huzuruna selamla ve edeple girilir. “Allahu Ekber!” 

Büyük zannedilen, değer verip büyütülen ne varsa hepsi 

ellerin tersiyle itilecek kadar küçük ve değersizdir. “Allahu ekber!” 

Allah en yücedir. Ehaddır, Sameddir. Kulların ibadeti de 

dâhil hiçbir şeye ihtiyacı yoktur. Lakin kul Rabbini anmaya, 

huzurunda olmaya muhtaçtır. 

Huzurda olduğunu idrak edenin namazı ve her anı huzurludur. 

Bu idrak ile nefsin heva ve arzusuna, dünyanın her türlü 

cazip tutkusuna değil, Allah’a kul, köle olmak, sonsuz güç ve 

kudret sahibinin divanında el bağlamak gerekir. 

El bağlamak Allah’a teslimiyetin, emir ve yasaklarına itaatin 

ifadesidir. Elimizden ve bütün ellerden işleyen fail-i hakikiyi 

tanımanın şuuruyla bağlarız ellerimizi. 

Kerim Kitabımızda her ne zaman namazdan bahsedilse onu 

kılmaktan değil, ikame etmekten söz edilir. Kıyam yani ayakta 

duruş bu ikamenin şekli ifadesidir. Kıyamda ayaklarımız yere 

mıhlanmışçasına saygı ve haşyetle dururuz. Şanı yüce Sulta- 

4 Bakara, 2/115.


nın huzurunda, azametinin karşısında başka türlüsü mümkün 

müdür? Rasulullah Efendimiz’in yaptığı gibi “Subhaneke” 

tesbihatıyla münacaat eder, bizi huzuruna kabul buyurduğu, 

kendisiyle sohbet etme izni ve imkânı verdiği için Rabbimize 

hamd u sena eyleriz. 

Namazda okunan her zikir ve tesbihat Allah’a tazim ve muhabbetin 

ifadesidir. Rabbimiz de kulunun muhabbetini, dua ve 

yakarışını karşılıksız koymamakta, Fatiha suresini kuluyla arasında 

paylaştırdığını, kulunun dileklerini ona vereceğini müjdelemektedir. 

5 Efendimiz de namazda kıraatin, kulun Rabbiyle 

özel olarak konuşması anlamına geldiğini bildirmektedir. 6 

Bu özel sohbetin ardından kul edeple rükûa eğilir. İkramı, 

ihsanı, ilhamı sonsuz olan Yüceler yücesi Rabbin huzurunda 

baş eğer, bel büker, cümle sıfatların sahibinin Allah olduğunu 

bir kez daha zevk eder. Mevsuf-i hakikiyi müşahede ile rükû 

eyler. Kulun asıl muradı esma, efal ve sıfatlarıyla tanıdığı Rabbinin 

cemalini görmektir. Hz. Musa (a.s.) gibi, “Rabbim bana 

kendini göster, sana bakayım.” 7 diye hal lisanıyla yakarır. Rükûdan, 

“Semiallahu limen hamideh: Allah hamd edenin hamdini 

işitmiştir.” müjdesiyle doğrulur. 

Rabbi dağa tecelli edince Hz. Musa saikaya uğrayıp kendinden 

geçmişti. Gönül tûr-i sinasında İlahî tecelliye uğrayan 

kulun da varlık dağları yerle bir olur. Kul yere kapanır, secdeye 

varır. Secde kulluğun 8 ve Allah’a yakınlaşmanın 9 ifadesidir. 

Efendiler Efendisinin de, “kulun Rabbine en yakın olduğu hal” 

olarak tavsif ettiği 10 secdede “Lâ mevcûde illâ hû” şuhuduyla 

nispet varlığından geçer Hak varlığına ulaşır. Yüz, kişinin zatını 

5 Müslim, Salat, 38. 

6 Buhârî, Salat, 36. 

7 A’raf, 7/143. 

8 Necm, 53/62. 

9 Alak, 96/19. 

10 Müslim, Salat, 215.

56 


temsil eder. Secdede yüzü yere koymak hakikatte tevhid-i zata 

ermektir. Secde kulluktur, kulluk kimliktir. Secde eden kul 

müminlik kimliğini nurdan bir iz olarak alnında taşır. 11 

Şimdi beden toprakta, ruh miraçtadır. Topraktan gelen 

toprağa, Allah’tan gelen Allah’a dönmüştür. “İnnâ lillâhi ve 

innâ ileyhi râciûn: Şüphesiz biz Allah’a aitiz ve şüphesiz O’na 

döneceğiz.” 12 Böylece “ölmeden önce ölme”nin manası zuhur 

etmiştir. Secdeden kalkış ölümün ardından diriliştir. İlk secde 

fenaya erme yani Hakkın varlığında ifna olma şuuruyla ikinci 

secde ise beka anlayışıyla yani mutlak varlığın Hakk’a ait olduğu 

idrakiyle yapılır. 

Namazın sonunda teşehhüt için otururuz. Okuduğumuz 

tahiyyat duası namazın miraç olduğunun tescilidir adeta. Zira 

bu dua vesilesiyle, miraçta Allah Teâlâ ile Habib-i Edibi’nin selamlaşmalarına 

şahit tutuluruz. Böylece ayne’l-yakîn görmenin, 

hakka’l-yakîn yaşamanın neşesi içinde şehadet getiririz. Salavat 

ve dualarla bize rahmet olarak gönderilen, ibadet ve kullukta 

rehberimiz olan Rasulümüze hürmet ve muhabbetimizi arz 

eder, onunla ahdı misakımızı tazeleriz. 

Sağ ve sola, evvel ve ahire, şehadet ve gayb âlemine selam 

vererek semadan yere, miraçtan kulluğa nüzul edilir. Selam 

vermekle vaktin namazı biter lakin müminin huzurda oluşu 

daimidir. “Onlar namazlarında devamlıdırlar.” 13 ayetinden mülhem, 

irfan ehlinin “salât-ı daimî” şeklinde tabir ettikleri hâl 

üzeredir. 

Şuurlu bir şekilde, hikmetini idrak ederek huşu ile eda 

edilen bir namazda lisan, beden, zihin ve kalbin hepsi namaza 

iştirak eder. “Onlar ayakta iken, otururken ve yatarken Allah’ı 

zikrederler.” 14 ayetinin manası böyle bir namazla tecelli eder. 

11 Fetih, 48/29. 

12 Bakara, 2/156. 

13 Meâric, 70/23. 

14 Âl-i İmran, 3/191.


Bu kullar felaha/kurtuluşa ermekle ve Firdevs cennetine varis 

olmakla müjdelenirler. 15 

Şüphesiz namaz kulun zimmetinde bir borç olmaktan çok 

daha fazlasıdır. Maşuka aşk ve muhabbeti ilan etmektir namaz. 

Şekil şartları namazın cesedi, huşu ve huzur-u kalp ise ruhudur. 

Şuhuttan uzak, kalple değil, sadece kalıpla kılınan namaz 

ile farz yerine getirilmiş olsa da vuslat başka bir vakte kalmıştır. 

Zira huzursuz namazın encamı yoktur. 

Şuurla kılınan namaz insana kötülüklerden el etek çektirir. 

Cümle günahlardan onu uzaklaştırır. Rabbinin sevgi, güven ve 

rızasına ulaştırır. Sevdiği kulunun Allah işiten kulağı, gören 

gözü, tutan eli, yürüyen ayağı olur. Her ne isterse verir. Onu 

her türlü tehlikeden korur. 16 Rabbi tarafından sevilen ve himaye 

edilen bu kuldan daha mutlusu, daha zengini var mıdır? 

O halde fukara malı, mülkü, serveti, makamı, rütbesi, unvanı 

olmayan değil, aşkı, muhabbeti, kıyamı, rükûu, secdesi, teşehhüdü 

bulunmayandır. 

Namazla huzura eren, şuurla dirilişi yaşayan bu kulların 

elinden, dilinden, gözünden, kulağından kimseye zarar gelmez, 

gelmemelidir. Hem namaz kılıp hem zulmedenler, hem kıyama 

durup hem günah irtikâp edenler, hem secdeye varıp hem hiç 

çekinmeden kul hakkı çiğneyenler namazın ruhunu incitmekte, 

huzurunda oldukları Rablerini üzmektedirler. 

Salat o ibadettir ki cana can olsun. Kulu maddeden manaya, 

kesafetten letafete yükseltsin. İrfan ile âdemiyete eriştirsin. 

Niyazi Mısrî Efendi ne güzel söyler: 

“Savm u salat u hac ile 

Sanma biter zahit işin 

İnsan-ı kamil olmaya 

Lazım olan irfan imiş” 

15 Mü’minûn, 23/1-11. 

16 Buhârî, Rikak, 38.

Tekbiri, tesbihleri, kıyamı, ‘Fâtiha’ başta olmak 

üzere kıraati, rükuu, secdesi, tahiyyatı, velhasıl 

bütün erkânıyla namaz bize gündelik hayatın 

akışı içinde ya karşımıza çıkan kesretin veyahut 

nefsin unutturduğu hakikati bütün kâinatı kuşatır 

bir genişlik ve derinlikle bize tekrar hatırlatır.

Hayye Ale’l-Felah: 

Haydi (Namazla) Kurtuluşa... 

Metin KARABAŞOĞLU 

Yazar 

İblis’i isyana sevkeden şey, Kur’an’da apaçık sunulur 

bize: Kibir. Kendince ürettiği bir akıl yürütmeyle ‘Ben 

ateştenim, o topraktan; ateş topraktan üstündür.’ diyerek 

‘insandan üstünlük’ iddiasına girişir ve bu yüzden âlemler 

Rabbinin ‘secde’ emrine itaatle değil, isyanla karşılık verir. 

Bu durumda dahi, iblisin önünde bir ‘geri dönüş,’ bir ‘hatayı 

tamir’ imkânı vardır. Kusurunu kabul edip tevbe ederek 

bağışlanma dilemek; isyanı bırakıp itaat etmek. Ama iblisi bütün 

donanımlarıyla kilitleyen kibir, ona bunu da yaptırmaz. 

Bilakis, istiğfar dileyeceği yerde, güya isyanının doğruluğunu 

ispatlamak adına Rabbinden mühlet diler. Kıyamete kadar verilen 

mühletle güya insana dair iddiasını doğrulayacaktır. 

O günden beridir, iblis kendini içine düşürdüğü bu zindana 

insanı da düşürmek için uğraşır durur. Kur’an’ın haber 

verdiği üzere, kendi isyanını ‘doğrulamak’ adına insanı da yoldan 

çıkarmaya yeminlidir iblis. 1 Rabb-ı Rahîm’in hak yolundan 

saptırmak için insana kurduğu tuzakların belki en önemlisi, 

‘nefsine ise asla toz kondurmamak,’ yanlışı ve kötülüğü hep 

dışarıda aratmak sûretiyle insanı da kibre yöneltmesidir. İblis, 

nasıl kendisi isyanına bir ‘mazeret’ arayıp yaptığının isyan ve 

günah olduğunu kabule asla yanaşmamışsa, aynı yanlışa insanı 

1 bk. A’raf, 7/16-17. 

59

60 


da düşürmek ister. Bunun için de, ona kendisini de, nefsini 

de unutturur. İblisi de, nefsini de unuttuğunda, insan, ‘kafese 

girmiş’ demektir. 

Girdiği kafesten, düşürüldüğü zindandan habersiz, kusursuz 

bir benlik binası inşasına girişir bu haldeki insan. O kusursuzdur, 

tamdır, mükemmeldir; hatadan, kusurdan ârîdir. Kötülük 

dışarıdadır, kötü olan başkalarıdır. Velev ki kusur onun 

üzerinde görünse dahi, bunun sebebi ve sorumlusu o değildir; 

başkaları, çevresi, yetişme şartları ve ortamdır. 

Böylece, insan, bu zindandan kurtaracak imkânı da büsbütün 

yitirir: Murakabe, muhasebe. 

Âlemlerin Rabbi, Kur’an’ıyla bizi bu şeytanî tuzağa karşı 

uyardığı gibi, bu murakabe halini kuşanmaya da çağırır. Bütünüyle 

Kur’an bu dersi verdiği gibi, bilhassa peygamber kıssaları 

bu dersin ‘uygulamalı’ örneğini çıkarır karşımıza. Yusuf Aleyhisselamın 

o eşsiz münacatı bunun bir örneğidir. Her taraftan 

kuşatıldığı, günahın apaçık davetine maruz kaldığı anda dahi 

Yusuf’u Rabbinin emrine isyandan alıkoyan, ‘nefis’le ilgili gerçeği 

bilmesidir. Rabbimizin merhameti olmasa, insanın nefsin 

elinde nasıl köleye dönüşeceğinin farkındadır Hz. Yusuf. Bu 

kölelikten kurtulmanın yolu ise, ‘ben’den çıkıp ‘O’na giden bir 

yol bulup Rabbinin rızasını ve emrini eksen tutarak yaşamak; 

nefsin ise insana her vakit kötülüğü emreden ‘emmâre’ bir özelliğe 

sahip olduğunu bilerek onu temize çıkarmaya çalışmamaktır: 

“Ben nefsimi tebrie (temiz) etmem; Rabbimin merhameti 

müstesna, nefis daima kötülüğü emreder.” 2 

Böyle diyerek ‘ben’e karşı ‘O’na sığındığı, ‘emmâre nefs’e 

karşı ‘Emr-i İlâhî’ye itaat ettiği için o müthiş günaha çağrı halinin 

manyetik çekiminden kendini kurtarabilmiştir Yusuf aleyhisselam. 

Ama bir kez daha dikkat çekelim: Nefsinin ‘emmâre’ 

2 Yusuf, 12/53.

Hayye Ale’l-Felah: Haydi (Namazla) Kurtuluşa... 61 

özelliğini bilmesi, iblisi düşüren kendine kötülük konduramama 

kibrinden ise uzak durabilmesidir. 

Yunus aleyhisselam da, benzer bir murakabe ve muhasebe 

örneğini sunar bize. O, bir peygamber olarak Emr-i İlâhî gelmeden 

tebliğle mükellef olduğu yurdu terketmesine karşılık 

kaderin sevkiyle gemiden atılıp balığın karnına düştüğünde, 

denklemi doğru kurmuş halde münacat üzeredir: “Seni tesbih 

ve tenzih ederim; ben zalimlerden oldum.” 3 Burada da Yunus 

aleyhisselam, Sübhan olanın, tesbih ve tenzihe lâyık olanın, 

hatadan ve kusurdan münezzeh olanın ‘ben’ değil ‘O’ olduğunun 

idrakiyle bu münacatı etmektedir. İnsan kendini, nefsini 

tebrie edemez / temize çıkaramaz. Nefis kötülüğü emreder ve 

bu uğurda İblis başta olmak üzere başkaca nefislerle işbirliğine 

de girişir. Sübhan, O’dur; insana ise, nefsin kötülüğe emredici 

karakterini bilerek, nefsine uyduğunda düştüğü bütün 

‘zulüm’lerden, yani haddi aşmalardan dolayı itiraf ve istiğfarla 

O’ndan af ve mağfiret dilemektir. 

Resûl-i Ekrem (s.a.s.) de, peygamber kıssalarıyla bize öğretilen 

bu hakikati, sahabilerin kendisinden sıkça duydukları 

bir duayla öğretmiştir: “Allahım! Beni bir an olsun nefsimle 

başbaşa bırakma!” 

Velhasıl, insanın iç dünyası, hayır ile şer, hak ile bâtıl, iyilik 

ile kötülük, itaat ile isyan arasında bir mücadele ve mücahede 

meydanı gibidir her daim. İnsan iblis ve avenesi ile ‘her vakit 

şeytanı dinleyen’ emmâre nefsi ile heva ve hevesinin şerre, bâtıla 

ve isyana davetine karşı hayrı, hakkı, iyiliği en başta kendi 

iç dünyasında hâkim ve mukîm kılma mücahedesi yaşar ömrü 

boyunca. 

İnsan bu asıl özgürlüğe karşı içten ve dıştan saldırıya maruz 

kalır sürekli. Bir yanda iblis ve avenesi, öte yanda nefis, heva, 

heves gibi işbirlikçiler. Bir yanda kendi nefs-i emmâresi, diğer 

3 Enbiya, 21/87.

62 


yanda yaşadığı çağın kollektif nefs-i emmâresi. Bir yanda dış 

dünyadan önüne konulan ve zihnini tevhide odaklamaktan 

alıkoyan bütün ‘kesret’ unsurlarının akıl çeliciliği, öte yanda 

nefsin bu kesret unsurlarından daha da fazlasını edinmek için 

didinip duran heva, heves, arzu ve şehvetleri... 

Böyle baktığımızda, sabahleyin gözünü açtığı andan başlayarak, 

insan sürekli bir iman-küfür, hidayet-dalâlet, hayır-şer, 

hak-bâtıl mücadelesine maruz haldedir. Bâtılın yanında saf 

tutanlar, en başta da kendi nefsi, o yolun gönüllü kölesi yapamadığı 

durumda dahi, önüne yığdığı arzular, istekler, hedefler 

ve idealler ile sevkettiği gafletle insanı olması gereken 

şuur halinden alıkoymak ister. Nefis ve heva, insanı ya ‘işgal’ 

veya ‘meşgul’ eder velhasıl. Hep ‘olması gereken’den alıkoymak, 

nefsine ve kollektif nefs-i emmareye karşı özgürleşme 

imkânını ortadan kaldırmak üzere işgörür. Onların önümüze 

yığdığı akıl ve gönül çelen bu kesret keşmekeşi içinde vahdete 

bir yol bulabilmek, bu kesretin içinde yolunu ve istikametini 

kaybetmemek için, bir mihvere, bir istikamete ve daimî bir 

‘uyarıcı’ya ihtiyacı vardır insanın. 

Ve nisyan ile mâlûl olduğu için, gafletin esiri olmadan şuur 

halini korumak için, daimî bir ‘hatırlatıcı’ya. 

İşte o, beş vakit namazdır. Her namaz davetinde işittiğimiz 

“Hayye ale’l-felah,” yani “Haydi felaha! Haydi kurtuluşa!” 

daveti, elbette öylesine söylenen bir söz, öylesine yapılan bir 

davet değildir. Namaz, insanın özgürlük davetidir. Gözünü 

açtığı andan uyumak üzere gözünü kapamaya meylettiği âna 

kadar, içten dıştan ne kadar da çok iğvaya maruz kalıyor insan. 

Aklı ve kalbi, günde kaç bin defa vahdete karşı ‘kesret’le 

sınanıyor ve kaç bin defa nefsin ve hevânın Emr-i İlâhîye aykırı 

davetlerine muhatap oluyor... Bizi O’nu düşünmekten ve tefekkürden, 

O’nu anmaktan ve zikretmekten alıkoyan nice gönül 

çelici ile yüzyüze geliyoruz gün boyu. İşte gözünü açtığı andan 

kapadığı ana kadar yaşadığı bu büyük mücadelede hayırdan


alıkoyup kötülüğü emreden bütün bu unsurların esaretine düşmemesi 

için, insanın ‘fıtratına dönüş’ daveti, ‘fıtrat ayarları’na 

yeniden kavuşma çağrısı gibidir namaz. Zincirlerden kurtuluş 

imkânıdır. 

En başta, ezanın da, namazın da kendisiyle başladığı “Allahu 

Ekber” ile kırar bu esaret zincirlerini, bu iblis tuzaklarını, 

bu kesret eseri gafleti insan. Kur’an, “Kibirlendi ve kâfirlerden 

oldu” diye anlatır iblisin serencâmını. Her “Allahu Ekber” ise, 

kibriya ve azametin yalnız âlemler Rabbinin sıfatı olduğunu; 

O’nun büyüklüğü karşısında herkesin eşit derecede ‘küçük’ 

olduğunu; O’nun büyüklüğü karşısında başka hiç kimsenin 

ve hiçbir şeyin büyüklüğünden söz edilemeyeceğini; O’ndan 

başka hiç kimsenin ve hiçbir şeyin ‘Rab’ ve ‘Mâbud’ olma liyakatinden 

mahrum olduğunu ve herşeyin ancak O’na nispetle 

bir değer kazandığını bildirir bize her Allahu ekber. Her ezanda 

ve her kamette altı defa tekrarladığı bu mübarek sözle insan 

hem içteki, hem dıştaki kölelik zincirlerini kırar, kula kul olmaktan 

da, kulları rab edinmekten, keza kul iken kendini rab 

zannetmekten de âzâd olur. İki rekatlik bir namazda 11, dört 

rekatlik bir namazda ise 22 defa “Allahu ekber” diyerek, kibriya 

ve azameti yalnız O’ndan bilerek ve başka herşeyi O’na nispet 

ederek, nefis başta olmak üzere mâsivâdan özgürleşir insan. 

Her “Allahu ekber,” iblisin düştüğü ve insanı da düşürmeye 

çalıştığı ‘kibir’ zindanına karşı bir özgürlük fermanı gibidir. 

Ve yine, daha ilk tekbirden sonra, ‘Subhaneke’ diyerek, 

hem kendi nefsinin, hem başkaca nefislerin kendisini ‘kusurdan 

münezzeh’ ilan ederek insanı kendine köle ve râm edinme 

çabasına neşteri vurur insan. Emmâre nefsin ve kollektif nefs-i 

emmâresinin karşısında, Yusuf aleyhisselam misali nefsini asla 

tebrie etmeyip Rabb-ı Rahîmine iltica ederek, Yunus aleyhisselam 

misali “Sübhan Sensin” diyerek, insanı nefsinin köleliğine 

götüren ‘kendini hatadan ve kusurdan tenzih’ illetine baştan 

gem vurur.

64 


Yine o ‘Subhâneke,’ âlemlerin Rabbine kulunun ‘Sen’ diye, 

‘Subhan Sensin’ diye hitap etmesinin apaçık gösterdiği üzere, 

mâsivâyı arkada bırakmanın da ifadesidir. Kul, kesrette boğulup 

kalmamış, bilakis kesretten vahdete yol bulmuştur; ve 

şimdi, bütün kâinatı arkasında bırakmış olarak, bütün o kâinat 

adına bir ‘halife’ makamında O’nun huzurunda ‘hâzırâne’ bir 

ubudiyet üzeredir. 

“Allahu ekber” diyen, ancak Allah’a kul olur; O’ndan başkasına 

kul olmaz, başka bir kulu kendine kul edinmeye de 

kalkışmaz. Yani, ne başka nefisleri ilah edinir, ne de kendi nefsinin 

‘ilahlık’ iddiasına kalkışacak bir kibir kuşanmasına izin 

verir. Kibriya ve azameti yalnız O’na mahsus bilir. ‘Sübhaneke’ 

diyen, nefsini kusurdan münezzeh bilme hatasından uzak durduğu 

gibi, başka nefislere ‘kusursuzluk’ izafe etme hatasından 

da uzak durur; bu ise, onu nefsi için istiğfara açık tuttuğu gibi, 

tesbih ve tenzihin adresini de doğrultur. Fâtiha, baştan sona, 

insanı istikamet üzere tutacak hakikatlerin bir özeti gibidir. 

Rükûda Azîm olan Rabbi için eğilen baş, ‘azîm’ olmayan kulların 

karşısında asla eğilmez. Secdede Âliyy ve Â’lâ olan Rabbi 

için bükülen beden, ‘âliyy’ ve ‘â’lâ’ olmayan kulların karşısında 

asla bükülmez. Tahiyyat ise, ancak O’na kul olduğunda insanın 

nasıl ‘kulluğu içinde sultan’ makamına yükseldiğinin, nasıl ‘miraca’ 

mazhar kılındığının nişanesi gibidir. Bütün kâinat adına, 

bütün mevcudatın hayatlarıyla ve varoluşlarıyla ettikleri bütün 

tesbihat, tahmidat ve tahiyyatı, onlar namına âlemlerin Rabbine 

arzetmektedir. Nice firavunlar, nemrudlar ‘rablik’ iddiasıyla 

aşağıların aşağısına düşerken, ‘Allahu ekber’ diyerek kıyama 

durup, rükua eğilen, secdeye kapanan ve yine ‘Allahu ekber’ ile 

bütün mahlukatın tahiyyatını âlemlerin Rabbine mahsus kılıp 

O’na arzeden insan, kulluğuyla yükselmekte ve yücelmektedir. 

Tekbiri, tesbihleri, kıyamı, ‘Fâtiha’ başta olmak üzere kıraati, 

rükuu, secdesi, tahiyyatı, velhasıl bütün erkânıyla namaz 

bize gündelik hayatın akışı içinde ya karşımıza çıkan kesretin 

veyahut nefsin unutturduğu hakikati bütün kâinatı kuşatır bir


genişlik ve derinlikle bize tekrar hatırlatır. Hakikattır zaten 

insanı hür kılan. Resûlullah aleyhissalâtu vesselam, Kureyş’i, 

bütün hakikatlerin özü olarak tevhide, “Lâ ilâhe illallah deyin, 

kurtulun!” diyerek davet etmiş değil midir? 

Beş vakit namaz, içerdiği bütün rükünler ile, insanın hakikat 

ile temasını diri tutar, gafletten uyandırıp isyana ve nisyana 

karşı uyarır, gün boyu bir ubudiyet halini insana kuşandırır. 

Şuayb aleyhisselamın hali, namazın insanı nasıl her türden 

yanlışa karşı özgür kıldığının ve nasıl günün ve hayatın tamamına 

yayılan bir şuurla kuşandırdığının bir örneğidir. Haddi 

aşmakla ve ölçüyü tartıyı şaşmakla şöhret bulmuş kavmi Medyen’i 

“Ey kavmim! Allah’a kulluk edin, sizin O’ndan başka hiçbir 

ilahınız yoktur. Ölçeği ve tartıyı da eksik tutmayın; çünkü 

ben sizi refah içinde görüyorum ve ben sizin için, sizi kuşatacak 

bir günün azabından korkuyorum!” 4 dediğinde kavminin itirazı 

ne kadar manidardır! “Ey Şuayb!” demiştir kavminin önde 

gelenleri, “Atalarımızın taptıklarını terketmemizi veya mallarımız 

hususunda dilediğimizi yapmamamızı, sana namazın mı 

emrediyor?” 5 

Bu kıssayı bize ders veren Hûd sûresi, Peygamber’in ‘belini 

büküp ihtiyarlatan’ “Emrolunduğun gibi dosdoğru ol!” 6 

ayetinin ardından gelen 114. ayetiyle, Şuayb aleyhisselam gibi 

hayatın her alanını, bu arada ticareti de kuşatan bir ubudiyet 

hali için, her hal ve şartta ‘emrolunduğumuz üzere dosdoğru’ 

olabilmek için, namazı bize adres olarak göstermektedir: 

“Gündüzün iki tarafında ve gecenin gündüze yakın saatlerinde 

namaz kıl! Çünkü iyilikler, kötülükleri giderir. Bu, idrak sahibi 

olanlara bir öğüttür.” 

Aynı mânâ, Ankebut sûresinde de bize arzedilmektedir: 

“Kitaptan sana vahyedileni oku ve namazı doğruca kıl. Çünkü 

4 Hûd, 11/84. Ayrıca bk. 85-86. 

5 Hûd, 11/87. 

6 Hûd, 11/112.

66 


namaz, fahşâ ve münkerden (her aşırılıktan ve fıtratın reddettiği 

her türlü iğrenç fiilden) alıkoyar. İçinde Allah’ın anıldığı zikir, 

daha büyüktür. Ve Allah, (yaptıklarınızı) çok iyi bilendir.” 7 

Büyük şair İkbal’in, hadisin haberiyle ‘kulun Rabbine en 

yakın’ olduğu secde ânı için söylediği “Sana ağır gelen o bir 

secde var ya, binlerce secdeden kurtarır seni” sözü, bu açıdan 

ne kadar da öğretici. Ancak Allah’a kul olmak, nefsi ve hevası 

başta olmak üzere O’ndan gayrı herşeyin kulu kölesi olmaktan 

insanı kurtarıyor zira. 

Sözün kısası, kendimizi kurtarmak istiyorsak, namazı ciddiye 

ve merkeze almamız gerekiyor. Başkaları kurtulsun istiyorsak, 

yine aynısını yapmamız ve onları da namazla kurtuluşa 

çağırmamız gerekiyor. Dünya kurtulsun istiyorsak da bunu 

yapmamız gerekiyor. 

Sahabiler, hem kendilerini, hem başkalarını, hem o gün 

ulaşabildikleri yarı dünyayı böyle kurtardılar... 

O halde, şefkat ve hikmet sultanı kudsî Nebî’nin vefatından 

hemen önce ısrarla ve tekrarla söylediği “Namaza devam edin! 

Namaza, namaza!” sözüne ittiba edip bu sözdeki sırrı keşfetmenin 

tam da zamanı... 

Günde beş vakit ezanda “Hayye ale’s-salâh, hayye ale’lfelâh!” 

ile bizi nefsten ve mâsivâdan özgürlüğe, kula kulluktan 

kurtuluşa, hakikatle yükselişe davetin sadâsı semâda ve kulaklarda 

boşuna yankılanmıyor. 

Haydi namazla kurtuluşa... 

7 Ankebût, 29/45.

Hayye Ale’l-Felah: Haydi (Namazla) Kurtuluşa... 67

Müminin Rabbiyle olan ülfet ve muhabbetinin 

en temel kaynağı namazdır. Bundan dolayı 

namazdan uzak kaldığında kasvet çöker onun 

üzerine; daralır ve huzursuz olur. İç dünyasının 

ritmi bozulur, hayatı anlamsızlaşır.

Namazla Diriliş 

Prof. Dr. İbrahim H. KARSLI 

Din İşleri Yüksek Kurulu Üyesi 

Namaz: Maneviyat Erlerinin Yolu 

Namazla diriliş yolculuğunda mümin yalnız değildir. 

Başta peygamberler olmak üzere bu konuda kendisinden 

önce gelmiş geçmiş sayısız rabbaniler olmuştur. 

Her çağda hak ve hakikatin izini süren, isimsiz nice veliler 

yaşamıştır. Bu maneviyat erleri, müminin önünde her zaman 

rol model olmuş, hakikate giden yolda ona ışık tutmuşlardır. 

Namazın bizzat kendisi de mümine bu halkanın bir mensubu 

olduğu şuurunu verir. Çünkü her rekâtta ona bir dua tekrarlatılır. 

Bu duada manevi nimete ermiş bu kimselerin yoluna 

kendisini de kavuşturmasını Rabbinden niyaz eder ve şöyle 

der: 

“Ey Rabbimiz! Sen bizi dosdoğru yola, kendilerine lütfedip 

nimet bahşettiğin güzel kullarının yoluna ilet.” 1 

Namaz: Diriliş Mektebi 

Namaz, her müminin hayat boyu devam etmesi gereken 

diriliş mektebinin adıdır. İnsanın hayat boyu bu kadar düzenli 

intisap ettiği başka bir mektep yoktur. Fatiha, secde, rüku gibi 

insanın bu denli sık tekrarladığı başka bir ders yoktur. 

1 Fâtiha, 1/6-7. 

69

70 


Ne var ki, başka konularda olduğu gibi burada da tekrar, 

zamanla namazın bir âdete dönüşmesine, anlamını ve derinliğini 

kaybetmesine sebep olabilmektedir. Diğer bir ifadeyle, 

günün belirli vakitlerinde tekrarlanan sıradan bir iş haline gelebilmektedir. 

Bu mektebin öğrencilerinin hepsi aynı gayret ve çalışkanlığı 

gösteremezler. Kimi öğrenciler derse başlar, ama sürdüremez, 

dolayısıyla devamsızlıktan sınıfta kalırlar. Bunlar, hayatı ciddiye 

almayan ve bu hayatın sonunda alacakları dereceye yeteri 

kadar önem vermeyenlerdir. Ne yazık ki, bu dünyanın oyun ve 

oyuncakları bu kimselerin akıllarını başlarından almıştır. Hangi 

yanlış yola saptıklarının ve nerelere savrulduklarının farkında 

bile değillerdir. 

Diğer bir kısım öğrenci daha vardır ki, bunlar mektebe devam 

ederler. Ancak tembel öğrencilerdir; dolayısıyla bu irfan 

mektebinden pek istifade edemezler. Çünkü aldıkları derslere 

pek zaman ayırmamakta ve yeterince yoğunlaşamamaktadırlar. 

Bu mektebin, bir diriliş ve varoluş mektebi olduğunu anlayamamaktadırlar. 

Aldıkları her dersin ve işledikleri her konunun 

bir hikmet ve irfan kaynağı olduğunu unutmaktadırlar. 

Namaz mektebinin üçüncü bir grup öğrencisi daha vardır 

ki, bunlar bu mektebin seçkin ve takdirlik öğrencileridir. Onlar 

için namaz, hayatın merkezinde yer alır. Çünkü bu ibadet, 

kulun Rabbiyle kurduğu kulluk bağının temel göstergesidir. 

Dolayısıyla namaz, bütün ciddiyet ve dikkati hak etmektedir. 

Yoksa hayatın akışı içerisinde diğer işler arasına sıkıştırılacak 

bir amel değildir. Aksine her bir namaz onlar için bir diriliş 

hamlesi ve Allah’a bir yaklaşma vesilesidir. 

Namaz: Bütün Putlaştırmalara Bir İtiraz 

Putçuluğun esas kaynağı insanın iç dünyasıdır. Bundan dolayı, 

insan önce nefsinde putlaşan duygu, düşünce ve idealleri

Namazla Diriliş 71 

temizleme gayretinde olmalıdır. Yoksa dış dünyada putlarla 

mücadele etmesi anlamlı olmaz. 

Namazın bu açıdan ayrı bir önemi vardır. Çünkü bu ibadet, 

insanın nefsinde büyüyen ve gittikçe bir saplantı haline dönüşen 

her türlü yüceltme ve kutsallaştırmaya bir karşı koyuştur. 

Bu sebeple, insandaki tevhit şuurunun canlı tutulmasının temel 

şartı namazda devamlılıktır. 

Namaz, şehvet, şöhret, servet, masa, kasa vb. bütün yüceltmelere 

ve putlaştırmalara yapılan bir itirazdır. Çünkü gaye edinilecek, 

en çok sevilecek ve her yönüyle itaat edilecek sadece 

Allah Teâlâ’dır. Nitekim namazda her harekette tekbir getirilir. 

Böylece Yüce Yaratan’ın en büyük, kulluk edilecek yegâne İlah 

olduğu her seferinde vurgulanır. Rükû ve secdelerde O’nun 

bütün eksiklik ve noksanlardan münezzeh olduğu tekrarlanır. 

İşte namaz, itaatin sadece Yaratan ve yaşatana yapılmasını 

insana öğretmektedir. İnsanı kendi hemcinslerine karşı özgürleştiren, 

ona ahlaki hasletler kazandıran da bundan başkası 

değildir. 

Namaz, toplumsal hayatta da tevhide götürür. Çünkü cemaatle 

namaz insanlara ortak bir ruh kazandırır. Adeta tek vücut 

olur, aynı potada erirler. Aradaki psikolojik duvarlar kalkar. 

Cemaatte ibadet duyarlılığı ne kadar güçlü olursa, insanlar 

arasındaki önyargılar, kin ve husumetler de o oranda ortadan 

kalkar. Birbirine selam vermeyen insanlar, artık birbirine hal 

hatır sorar, tebessüm eder hale gelirler. 

Namaz Ruhu Hayatı Kuşatır 

Mümin, hayatın her alanına tevhit penceresinden bakar. 

Çünkü İslam’ın dünya görüşü bütün hayatı kuşatır. İnsan faaliyetlerini 

dinî, dinî olmayan diye ikiye ayırmaz. Dolayısıyla 

insan ferdi ve sosyal hayatının İlahî ilkeler çerçevesinde yürümesini 

ister.

72 


İslam, ekonomiden sosyal ilişkilere, aileden siyasete her 

alanda yapılacak işlerin dinî bir boyutu olduğunu kabul eder. 

Bu anlamda kulluk belirli zaman ve mekânlara mahsus değildir. 

Namaz ruhu da bütün bu alanların ortak özelliğidir. Adeta 

bunları birbirine bağlayan imame konumundadır. 

Namazın kendisi, hayatın her alanıyla ilgili tevhidi bir anlayışı 

verir. Bu açıdan namazdaki duyuş, duruş ve hissediş selamla 

sona ermez, hayatın diğer alanlarına yansır, değişik insani 

faaliyetlere rengini verir. 

Şu halde namazda hürmet ve tazim ifade eden kıyam, 

rükû ve secde gibi hareketler, bir anlamda müminin hayattaki 

duruşunu simgelemektedir. Başka bir ifadeyle bu hareketlerin, 

İslam’ın getirdiği dünya görüşünü, yaşayış tarzını ve İlahî 

buyruklara karşı gösterilmesi gereken itaati sembolize ettiğini 

söyleyebiliriz. 

Namaz: Ruhun Sahibiyle Buluşması 

Müminin Rabbiyle olan ülfet ve muhabbetinin en temel 

kaynağı namazdır. Bundan dolayı namazdan uzak kaldığında 

kasvet çöker onun üzerine; daralır ve huzursuz olur. İç dünyasının 

ritmi bozulur, hayatı anlamsızlaşır. 

İşte namaza devam, bu durumdan çıkış, bu halden kurtuluştur. 

Ruhun olumsuz duygulardan ve bulanık düşüncelerden 

temizlenmesidir. Tekrar sahibiyle buluşması ve O’nunla hasret 

gidermesidir. 

Müminin hayatı, Allah Teâlâ’nın rızasını gözettiği ölçüde 

anlam kazanır ve değerli hale gelir. O’ndan uzaklaştıkça da 

bereketini kaybeder, zarar ve ziyana dönüşür. İnsanın Rabbine 

yaklaşmasının en kestirme yolu da namazdır. Çünkü bu ibadet, 

içinde yakınlaşmayı sağlayan secdeleri barındırmaktadır. 2 

2 bk. Alak, 96/18.


Namazsızlık, hayatın ışığını kaybetmesi, insanın zifiri bir 

karanlığa gömülmesidir. Namaz kılmak ise, bedenin esaretinden 

insanın kurtulması ve Rabbinin vaat ettiği sonsuzluklara 

açılmasıdır. Zamanın geçmesiyle bayatlayan ruhun yeniden 

canlanması ve dirilmesidir. 

Namaz: Ruhun Vahye Ayarlanması 

İnsanın duygu, düşünce ve irade dünyası durağan değildir; 

aksine etkilenmeye her zaman açıktır. İçinde bulunulan şartlara 

göre korkular, sevgiler, arzular, beklentiler her daim değişebilmekte, 

insan halden hale geçebilmektedir. 

Bırakın bir günü, bir saat içerisinde bile insanın ruh dünyası 

farklı haller alabilmektedir. İnsan yaşadıklarının, gördüklerinin, 

duyduklarının etkisi altında kalabilmekte, bunlar insanın 

ruhunda izler bırakabilmektedir. Sonuçta, insanın inandığı ile 

yaşadığı arasında çelişkiler, çatışmalar oluşabilmektedir. 

Giriştiğimiz işler, bulunduğumuz ortamlar bizi esas kulluk 

gündemimizden uzaklaştırabilmektedir. Gayelerimiz değişebilmekte, 

istikametimizde kaymalar olabilmektedir. Bizi 

Rabbimize götürecek hassasiyetlerimizde ve kararlılığımızda 

gevşemeler baş gösterebilmektedir. Bu açıdan insanın iç dünyası, 

adeta bıçak sırtı gibidir. İki tarafa da; hakka da şerre de 

kayabilmektedir. 

İşte namaz, hak yoldan şaşmamanın yöntemini bizlere verir. 

Bu sayede insan, her gün belirli aralıklarla beklenti ve gayelerini 

yeniden gözden geçirir, dağılan zihin dünyasını toparlar, 

kulluk gidişatına çeki düzen verir. Allah rızasını kazanma konusundaki 

azim ve kararlılığını kuvvetlendirir. 

Yine insanın iç dünyasında hak ve batıl ayarlarıyla devamlı 

oynanmaktadır. Çünkü şeytan ve nefsin müdahaleleri sürmektedir. 

Dolayısıyla insanın duygu ve düşünce ayarları bozulabilmekte, 

hak ve batıl dalgaları birbirine karışabilmektedir. Hakka

74 


ayarlı göstergeler batıla kayabilmektedir. Batıl hak, hak batıl 

olarak görünebilmektedir insana. Sonuçta, insanın iç dünyasında 

yaşanan bu keşmekeşlik sebebiyle, hakla batıl, doğru ile 

yanlış, sevapla günah seçilemez bir hale gelebilmektedir. 

İşte kıldığımız namazlar, ruhumuzda bozulan ayarların 

vahyin ölçüsüne göre yeniden düzenlenmesidir. Batıla sapan 

göstergelerin tekrar hakka çevrilmesidir. Günaha çağıran seslerin 

ve parazitlerin silikleşmesi, hakikatin sedasının gür bir 

şekilde vicdanlarda duyulmasıdır. Umutsuzlukların umuda, 

karanlıkların aydınlığa dönüşmesidir. 

Namaz: Manevi Hayatın Garantisi 

Namaz, dinin direği, kulluğun omurgasıdır. Bu direk yıkıldığında, 

dinin ayakta kalması, bu omurga kırıldığında da 

kulluğun hayatta kalması çok zordur. 

Namaz, İslami hayata geçişte ana kapıdır. Bu kapıdan girmeyen 

kimsenin Allah’a kulluk yaptığını söylemek zordur. 

Çünkü böyle bir hayat, esas mihverinden yani tevhitten kopmuştur. 

İfade yerinde ise şirazeden çıkmış bir hayattır. Bu hayatta 

yapılan diğer amellerin, zahiren İslam’a uygun olsalar da, 

Allah katında makbul olmalarının bir garantisi yoktur. Çünkü 

çok değişik niyet ve gayelerle bu amellerin yapılması mümkündür. 

Gerektiği şekilde eda edilen namazlar, hayata Allah’ın boyasını 

ve kulluk mührünü vurmanın teminatıdır. 3 Bunun aksine 

namazsız bir hayatın da şirke, nifaka, zulme bulaşması her zaman 

mümkündür. Yine böyle bir hayatın, günahının sevabından, 

zulmünün adaletinden, karanlığının aydınlığından fazla 

olduğunda şüphe yoktur. 

Namazlarını dosdoğru kılanlar, diğer hayati faaliyetlerinde 

de kulluğun gereğini yerine getirenlerdir. Böyle kimselerde 

3 bk. Bakara, 2/138


gittikçe İlahî buyruklara olan bağlılık artar, takva şuuru gelişir. 

Namazla ilgili hassasiyet arttıkça, Allah’a ve O’nun buyruklarına 

olan tazim ve itaat şuuru da artar. İbadet ruhu bu insanların 

hayatının diğer alanlarına nüfuz eder, Allah rızası artık bu 

kimselerin hayatının gayesi haline gelir. 

Namazın kılınmaması da, kişinin her türlü günaha açık 

olması demektir. Bu durumda olan bir insan, bütün kötülükler 

ve haramlar karşısında korumasız bir hale gelir. Çünkü bu 

kimseyi İlahî yasaklardan alıkoyan en önemli engel ortadan 

kalkmış demektir. 

Bu özelliği ile namaz, manevi hayatın garantisini oluşturur. 

Namaz varsa, manevi hayat gelişir ve olgunlaşır; namaz yoksa 

dinî hayat zayıflar hatta felce uğrar. Çünkü düşünce, fiil ve 

ameller şeytani ayartma ve çarpıtmaya, dolayısıyla yok olmaya 

açık bir hale gelir. 

Namaz, şeytanın insanı kuşatma girişimine karşı bir harekâttır. 

İnsana attığı ağlardan ve bağlardan bir kurtulma hamlesidir. 

Dolayısıyla namaz, insanın düşünce ve amellerini şeytanın 

ele geçirme savaşına karşı müminin kuşandığı en önemli 

silahtır. 

Gerektiği şekilde kılınan namazlar, yirmi dört saatin, dolayısıyla 

bütün zamanın Allah’a tahsis edilmesinin yoludur. 

Ancak düzenli kılınan namazlarla hayat Allah için yaşanabilir. 

Müminin nazarında bütün mesele, geçen her anın Allah için 

mi, yoksa şeytan için mi yaşandığıdır. Bu anlamda namaz, şeytanın 

insanın zamanını ele geçirme taarruzuna karşı müminin 

başlattığı bir püskürtme harekâtıdır. 

Namaz: Şekilden Öze, Manaya Yönelmek 

İnsanı genelde meşgul eden, maddenin dış yüzü, görselliği 

ve onu ele geçirme mücadelesidir. Dolayısıyla, varlığın gerçekliğini 

kavramak, özünü anlamak onu pek ilgilendirmez.

76 


İnsan, çoğunlukla bunun gerekli olduğuna da inanmaz. Çünkü 

varlığın, eşyanın cazibesi, onu elde etme mücadelesi, zaten 

kendisini yeterince oyalamakta ve tatmin etmektedir. 

Varlığın zahirini aşıp varlık sebebine ve hikmetine yönelenler, 

hakikat arayışı içerisinde olan kimselerdir. Bunlar, eşyanın 

dışyüzüne takılıp kalmayan, onunla tatmin olmayan, aksine 

varlığın, hayatın anlamına nüfuz etmek gayretinde olanlardır. 

Namazı dosdoğru kılanlar, maddenin ötesindeki manaya, 

onun sebebine, esas kaynağına yönelenlerdir. Bunlar, madde 

ile mananın irtibatını kurabilen, hatta mananın penceresinden 

maddeye bakabilenlerdir. Bu anlamda seçkin ruhlu kimselerdir. 

Namaza niyet, sadece onu kılmaya değil, bütün duygu ve 

düşünceyle Allah Teâlâ’ya yönelmeye, O’nun huzurunda olmaya 

niyettir. Yine, namaza niyet, hayatın akışı içerisinde insanın 

Rabbiyle arasında oluşan perdeleri ortadan kaldırmaya, O’na 

yaklaşmaya ve yakınlaşmaya niyettir. 

Namaz, şeklin, görüntünün ötesinde ruha, öze geçiştir. Lafızları 

tekrarlamanın ötesinde anlama bir nüfuzdur. Hareketlerin 

zahirini aşıp batınına, manaya bir yürüyüştür. Ruha iz, 

kalbe huzur bırakacak olana bir yöneliştir. Dualarda, ayetlerde, 

tesbihatta anlam üzerinde yoğunlaşmak, manaları hissederek, 

duyarak okumaktır. 

Namazda kıyam, sadece elleri bağlayarak ayakta durmak 

değildir. Bunun da ötesinde, içten gelen derin saygı duygusunun 

bedenin duruşuna yansımasıdır. Bedenle ruhun Yüce 

Yaratıcı’nın huzurunda tam bir uyum içerisinde saygı halini 

almasıdır. 

Çoğunlukla ruhlarında bu saygıyı duymayanların kıyamlarında 

da bunu görmek mümkün olmaz. Bu kimseler şeklen 

kıyamdadırlar, ancak ruhen bu hali yaşamayan, Rablerinin huzurunda 

bulunduklarını kalben hissetmeyen kimselerdir.


Demek ki, namazla dirilişi amaçlayan kişi, kalbinden gelen 

sese kulak verir ve Rabbinin huzurunda boynu bükük bir vaziyette 

bulunduğunu derinden hisseder. 

Namaz: Kulluk Şuurunun Devamlılığını Sağlar 

Kulluk şuurunun sürekliliğinde ve manen olgunlaşmada 

devamlılığı sağlayan en önemli ibadet namazdır. Diğer farz ibadetlerin 

her birinde manevi gelişme açısından çeşitli hikmetler 

ve maslahatlar vardır. Ancak namazlardaki devamlılığı bunlarda 

göremiyoruz. 

Mesela farz olan oruç, her yıl sadece Ramazan ayında tutulur. 

Diğer taraftan, dinen zengin olan kimsenin yılda bir defa 

zekât vermesi yeterlidir. Yine farz olması halinde ömürde bir 

kere hacca gitmek kâfidir. Demek ki farz olan ibadetler, uzun 

aralıklarla Müslümanın hayatında yer alır. Ama namaz böyle 

mi? Aksine namaz her gün belirli vakitlerde tam beş defa eda 

edilir. 

Namaz, kulluk şuurunun canlı tutulmasının şartıdır. Ancak 

bu ibadet belirli hareketleri, ayet ve duaları tekrarlamaktan 

ibaret kalırsa, bu durumda ruhi inkişaf gerçekleşmez. Müminin 

hayatında diriltici fonksiyonunu yerine getiremez. İnsanın 

ruhuna nüfuz edip onu şekillendirmez. Oysa namazın temel 

amaçlarından biri, kişiyi manen olgunlaştırmak, İlahî değerler 

istikametinde onun ruhunu ve karakterini şekillendirmek değil 

midir? 

Her Namaz Yeni Bir Başlangıç Yeni Bir Keşif 

Namazla dirilişin ilk şartı, ilk defa kılıyormuş gibi her namazı 

eda etmektir. Her namaz yeni bir başlangıç, yeni bir keşiftir. 

İçte derinleşmeyi sağlayan ve hayat boyu devam eden 

bir arayıştır. Kıyamı, rükûyu, secdeyi, her yapıldıklarında içine 

sindirerek anlamaya çalışmaktır. Okunan ayet ve duaların

78 


anlamları üzerinde tekrar tekrar düşünmektir. Akıl ve kalbin 

yapılan tesbihat ve rükünleri iyice özümsemesidir. 

Her bir namaz, ruhun engin dünyasında bir yolculuk, manevi 

güzelliklere bir nüfuzdur. İlahî huzurda boyun bükmenin, 

tazim ve hürmet duyguları içerisinde secdelere kapanmanın 

sırrına bir eriştir. İnsana ilham edilmiş olan takva duygusunun 

keşfedilmemiş hazinelerine ulaşma gayretidir. Fıtratın derinliklerinde 

gizlenmiş olan maneviyat cevherlerini yakalama 

hamlesidir. 

İslam’a giriş hidayete eriştir. Ama hidayet, bir anda olup 

bitmez. Böyle olsaydı namazın her rekâtında Fatiha’da Rabbimizden 

hep doğru yola eriştirme niyazında bulunmazdık. 

Oysa her Fatiha okuyuşumuzda tekrarladığımız bir hidayet 

talebimiz vardır. İçten gelen bu talebe de Allah Teâlâ cevap verir 

ve mümin kulunun hidayetini artırır. 4 Onun teslimiyet ve takva 

duygusunu güçlendirir. 

Allah’a bağlılık, bahsedilen kimselerin hayatında kuvvetli 

bir şuura, neticede iradeye ve amele dönüşür. Hak ve hakikat 

yolunda yürümek, böyle müminlerin temel ilkesi ve hayat felsefesi 

haline gelir. 

Şu halde Müslüman olmakla kişi hidayet kapısından içeri 

girer. Ama hidayet, hayat boyu devam eden ve gittikçe güçlenen 

bir yol bilinci, doğru yolda kalma bilincidir. İşte özen ve 

dikkatle devam edilen namaz, böyle bir hayat yolculuğunun 

temel şartını oluşturur. 

Her bir namaz, manevi olgunlaşma için bir fırsat olarak 

değerlendirilmelidir. Rabbimize olan yakınlığımızı biraz daha 

artırmak, teslimiyetimizi biraz daha derinleştirmek için bir imkân 

olarak görülmelidir. 

Mümin, günlük meşgaleler içerisinde bütün zihinsel ve 

duygusal yoğunluğuna rağmen, namaz bilincini yakalama ça- 

4 bk. Meryem, 19/76.


bası içerisinde olmalıdır. Yoksa namaz yasak savma kabilinden 

bir fiile dönüşür ve esas gayesinden uzaklaşır. 

Kısaca günlük hayatın getirdiği zihinsel meşguliyetlerin 

namaza taşınması değil, namazın diriltici ruhunun hayata taşınması 

gerekir. 

Namaz: Temiz Topluma Giden Yol 

Namaz, abdestle başlayan, her gün belirli vakitlerde tekrarlanan 

ve hayat boyu devam eden bir temizlenme ameliyesidir. 

İnsanın bu arınmaya çok hem de çok ihtiyacı vardır. Yoksa 

günahlarla ruhu kirlenecek, karanlıklar içerisinde yaşamaktan 

kendini kurtaramayacaktır. 

Namaz, içte ve dışta bir temizlik harekâtıdır. Görünür, görünmez, 

bütün günahlara karşı başlatılan bir mücadeledir. Bu 

mücadelenin zahir ve batın boyutları birbirinden ayrılmaz. 5 

Nefsini kötülüklerden arındırma gayreti içerisinde olanın, 

dışta esen isyan ve günah kasırgalarına karşı sessiz kalması normal 

bir durum değildir. Bu anlamda müminin, “Böyle gelmiş, 

böyle gider”, “Neme lazım, beni ilgilendirmez.” deme hakkı 

yoktur. Çünkü namazı emreden Allah Teâlâ, aynı zamanda 

onun bütün çirkin ve utanç verici, zulüm ve haddi aşmaya 

yönelik fiillere karşı bir mücadele olduğunu da bizlere beyan 

eder. 6 

Namazı sadece günün belirli saatlerinde sevap kazanmak 

için eda edilen bir ibadet olarak düşünmemek gerekir. Aksine 

namaz kişinin bireysel ve toplumsal hayatıyla doğrudan ilgilidir. 

Çünkü bütün şart ve rükünleriyle müminin hayattaki 

duruşunu ve istikametini ifade eder. Hayatın her alanda Yüce 

Yaratıcı’ya bir tazim ve boyun eğiş olduğunu simgeler. 

5 bk. Enâm, 6/120. 

6 bk. Nahl, 16/90.

80 


Namaz, mümini bütün şirk ve zulüm türleriyle mücadele 

etmeye çağırır. Bu anlamda tüm kötülüklerden, çirkefliklerden 

bir arınma çabasıdır. Namazla günahlar bir arada yaşamaz, 

yaşamaması gerekir. Çünkü namazın hedeflerinden biri, 

günahların eritilmesi, tüketilmesidir. Dolayısıyla namaz kılan 

bir müminin, Allah’ın razı olmadığı düşünce, duygu ve fiillerle 

beraber yaşaması anlaşılır bir durum değildir. Eğer yaşıyorsa, o 

mümin namazın anlam ve hikmetini kavrayamamış demektir. 

Demek ki, günahla namaz bir arada barınmaz. Dolayısıyla 

günahsız bir hayata giden yol namazdan geçer. Hayat boyu namaz, 

aslında hayat boyu içte dışta bütün çirkin ve utanç verici 

işlere, günah ve haddi aşmaya açılan bir savaştır.

Namazla Diriliş 81

Cemaate devam etmek, öncelikle kişiyi disiplinli 

yaşamaya sevkeder. Câmideki vaaz, hutbe 

ve dersleri dinlemek, dînî değerlere bağlılığı 

artırmaya imkân sağlar. Cemaatle namaza 

katılmak, diğer insanlarla aynı mekânda aynı işi 

yapmak demektir.

Cami ve Cemaatle Namaz 

Doç. Dr. Aynur URALER 

Marmara Üniversitesi 


Camilerin Mânevî Değeri 

Rahman ve Rahîm olan Allah Teâlâ’nın; Kâbe’yi kendi 

evi 1 olarak isimlendirmesi, mescidlerin kendine ait 

olduğunu bildirmesi, 2 camilerin değerini göstermek için yeterlidir. 

Yine Allah Teâlâ’nın katında şehirlerin en faziletli, en 

sevgili yerlerinin mescidler olduğu hadisine 3 göre bir şehrin 

içindeki en kıymetli yerler mescidlerdir. Diğer yandan kişinin, 

cami ile ilgisinin imanına delil sayılması, camilerin değerini 

gösteren bir başka delildir. Hz. Peygamber, “Bir kimsenin 

mescide alâkasını görürseniz, onun mümin olduğuna 

şehâdet edin.” buyurmuş sonra “Allah’ın mescidlerini ancak 

Allah’a ve âhiret gününe iman eden, namazı dosdoğru kılan, 

zekâtı veren ve Allah’tan başkasından korkmayan kimseler 

imar ederler.” 4 ayetini okumuştur. 5 İman ile cami arasındaki 

bu bağ, camileri Müslümanların hayatının önemli bir unsuru 

haline getirmiştir. Hz. Peygamber’in, şehir dışından gelince 

ilk önce mescide girip iki rekat namaz kılıp orada bir süre 

1 bk. Hac, 22/26. 

2 Cin, 72/18. 


4 et-Tevbe, 9/18. 

5 Tirmizî, Tefsîru Sûre, 9. 

83

84 


oturması ve bunu ashâbına da yaptırması 6 mescidin Müslümanın 

hayatının merkezinde yer alması gerektiğini göstermektedir. 

Camiye girildiği zaman tahiyyetu’l-mescid namazı 

ile caminin selamlanması 7 da camilere verilen önemin başka 

bir göstergesidir. Hz. Peygamber’in mescide girerken ve çıkarken 

dua etmesi 8 de aynı kapsamda değerlendirilebilir. 

Kâbe’nin hidâyet kaynağı olarak nitelenmesinden 9 hareketle 

Allah’ın evlerinden birinde toplanıp Kur’an-ı Kerim okuyan 

ve müzâkere edenlerin üzerlerine sekinetin inmesi, 10 mescidde 

oturup namazı beklemenin bile sevap sayılması 11 gibi 

hususların ifade edildiği pek çok hadis rivayeti, meclislerin 

değerini anlatmaktadır. 

Bununla beraber camilerin/mescidlerin içinde üç mescidin 

mânevî değer açısından diğer mescidlerden farklı, özel durumu 

vardır. Mescid-i Haram, Mescid-i Nebevî ve Mescid-i Aksâ. 

Mescid-i Haram’ın içinde Müslümanların kıblesi Kâbe 12 yer almaktadır. 

Kur’an-ı Kerim’de, Allah’a ibâdet etmek üzere yapılan 

ilk mâbedin Kâbe olduğu bildirilmiştir. 13 Mescid-i Nebevî ise 

Peygamber Efendimizin inşa ettiği mesciddir. Hz. Peygamber 

tarafından Mescid’in içindeki bir kısmın cennet bahçelerinden 

bir bahçe olarak tanımlanması 14 ve Kur’an-ı Kerim’de geçen 

“takva üzerine kurulmuş olan mescid”den kastedilenin Mescid-i 

Nebevî olması 15 onu özel kılmaktadır. Mescid-i Aksâ ise 

6 Müslim, Musâfirîn, 73-74. 

7 Müslim, Musâfirîn, 69-70. 

8 İbn Mâce, Mesâcid, 13. 

9 Âl-i İmrân, 3/96. 

10 Müslim, Zikr, 38. 

11 Buhârî, Mevâkîtu’s-Salât, 25, 40. 

12 Bakara, 2/149-150. 

13 Âl-i İmrân, 3/96-97. 

14 Buhârî, Fedâilu’l-Medine, 12. 

15 Müslim, Hac, 514.

Cami ve Cemaatle Namaz 85 

Kâbe’den sonra inşa edilen ikinci mâbed olması 16 ve miractaki 

mevkii dolayısıyla özeldir. Bu mescidlerin Kur’an-ı Kerim’de 

zikredilmesi ve Hz. Peygamber tarafından ziyarete teşvik edilmesi 

17 de onların farklı konumlarını göstermektedir. Diğer camilerin 

ise değer açısından birbirinden farkı yoktur. 

Camilerin değeri, onlara saygı gösterilmesini gerektirmektedir. 

Kur’an-ı Kerim’de bildirildiğine göre İslam nişânelerine 

saygı göstermek mecburidir ve bu davranış, kalplerin takvasını 

gösterir. 18 Cami de İslam’ın sembollerindendir. Naslarda camilerin/mescidlerin 

merkezi olan Kâbe, saygıya lâyık ev 19 olarak 

nitelenmiş, kıble yönüne de saygı gösterilmesi istenmiştir. 20 

Binâenaleyh Kur’an-ı Kerim’de camilerde Allah’ın adının anılmasını 

yasaklayanlar, camileri tahrip edenler, Müslümanların 

camilere girmesini engelleyenler yani cami karşıtı olanların cezasının 

çok ağır olduğu bildirilmiştir. 21 

Cemaatle Namaz 

İslam dini, Müslümanların cemaat halinde, birlik beraberlik 

içinde olmalarına büyük önem verir. “Hep birlikte Allah’ın 

ipine sımsıkı sarılın, parçalanmayın.” 22 ayeti başta olmak üzere 

pek çok ayet ve hadiste bölünmekten kaçınmak emredilmektedir. 

23 Naslar, bu birliğin de Kitab ve Sünnet’e uygun olmasını 

şart koşmakta, dine aykırı birşey üzerinde ittifak edilirse bu- 


17 Müslim, Hac, 511. 

18 Hac, 22/32. 

19 Mâide, 3/97. Hatta Mescid için yola çıkmış olan kimseler hürmete lâyık 

görülmüş, Kur’an-ı Kerim’de “Rablerinin lutuf ve rızasını arayarak Beyt-i 

Haram’a yönelmiş kimselere saygısızlık etmeyin.” (el-Mâide, 5/2) buyurulmuştur. 

20 Hz. Peygamber, kıble yönüne doğru tuvalet ihtiyacının giderilmemesini 

istemiştir. İbn Mâce, Tahâret, 17. 

21 bk. Bakara, 2/114; el-Enfâl, 8/34; Hac, 22/25. 

22 Âl-i İmrân, 3/103. 

23 bk. Buhârî, Fiten, 11; Menâkıb, 25.

86 


nun, dinin emrettiği cemaat sayılmayacağını ifade etmektedir. 24 

Bu çerçevede İslam dininde pekçok iş, cemaat olmak temeline 

dayandırılmıştır. Gündelik hayatla ilgili işlerin birlik içinde yapılması 

yanında bazı ibadetler de topluca icra olunmaktadır. 

Beş vakit namaz, cemaatle kılınması teşvik edilen ibadetlerden 

biridir. 25 Namaza çağrı demek olan ezanın Kur’an-ı Kerim’de 

yer alması, 26 “rukû edenlerle rukû edin” 27 emri ve Hz. 

Peygamber’in, öğle namazını kıldırdığında, cemaatin az olması 

üzerine “Namazlara ve orta namazına devam edin” 28 ayetinin 

nâzil olması, 29 namazı cemaatle kılmak gerektiğine delil 

olan ayetlerden birkaçıdır. Ayetlere göre Müslümanlar, ezan 

okunduğunda mescide gitmeli ve namazı cemaatle kılmalıdır. 

Sünnette, konuyla ilgili ayetler tam mânâsıyla uygulanmıştır. 

Hz. Peygamber’in, Medine’ye geldiğinde ilk işinin mescid inşa 

etmek olması, namazın cemaatle kılınmasının nasıl algılanıp 

uygulandığının göstergesidir. Hz. Peygamber, her zaman farz 

namazlarını mescidde cemaatle kılmıştır. Sünnete göre yerleşik 

durumda olanların farz namazlarını kılacakları tek yer mescidlerdir. 

Seferde -o dönemde mescid yoktur- Hz. Peygamber, 

konakladığı yerlerde farz namazı yine cemaatle kılmıştır. Cemaatle 

namazın nasıl kılınacağı, imamın, cemaatin dikkat etmesi 

24 bk. Şâtıbî, İ’tisâm, II, 452. 

25 Cemaatle namaz kılmak sadece beş vakit namazla sınırlı değildir. Başka 

namazlar da cemaatle kılınmaktadır. Cuma namazı (el-Cum’a, 62/9), 

bayram namazı (Buhârî, İydeyn, 16) cemaatle kılınan namazlardır. Olağan 

dışı tabiat hâdiselerinde, meselâ güneş tutulduğunda Hz. Peygamber, 

“namaz toplayıcıdır (cemaatle namaza hazır olun)” diye nida ettirmiş 

ve cemaatle namaz kılınmıştır. (Buhârî, Kusûf, 1-3, 9, 19.) Yağmur duası 

da cemaatle yapılmış ve namaz kılınmıştır. (Buhârî, İstiskâ, 2, 18, 19.) 

Sürekli olmasa da o (s.a.s.), kaza namazını (Ebû Dâvûd, Salât, 11), nafile 

namazı cemaatle kılmıştır. (Dârimî, Salât, 61; Buhârî, Ezan, 161.) 

26 Mâide, 5/58. 

27 Bakara, 2/43. 

28 Bakara, 2/238. 

29 Ahmed b. Hanbel, Müsned V, 206. (Ahmed b. Muhammed b. Hanbel, 

Müsned, I-VI, Beyrut, ts.)


gereken işler, davranışlar ile ilgili pekçok hadisin varlığı da bu 

tespiti doğrulamaktadır. 30 

Namazı cemaatle kılmayı teşvik eden birçok hadis bulunmaktadır. 

Meselâ; Allah Teâlâ’nın, mescidleri namaz ve zikir 

için mekân edinen Müslüman kimseden memnun olduğu haber 

verilmektedir. 31 Hatta O, kendi gölgesinden başka gölge 

olmayan kıyamet gününde yedi sınıf kişiyi kendi gölgesi altında 

barındıracaktır. Bunlardan biri de gönlü mescidlere bağlı olan 

kimsedir. 32 Bu kimsenin kalbi mescide sımsıkı bağlıdır. Namaz 

vakitlerinde mescidde hazır olur ve vaktinin çoğunu orada geçirir, 

cemaate devam eder. Mescid ile alakası ve muhabbeti olan 

bu kimse oradan çıksa bile yine sonraki namaz için dönmek 

niyetindedir. 33 

Namazı, camide cemaatle kılmanın sevabının tek başına 

kılmaktan çok fazla olduğuna dair pekçok müjde bulunmaktadır. 

“Kişinin cemaatle kıldığı namaz, evinde veya çarşıda kıldığı 

namazdan yirmi beş (veya yirmi yedi) derece fazladır. Çünkü 

sizden biri abdeste niyet edip abdestini eksiksiz aldığı ve 

namazdan başka bir kasdı olmaksızın mescide gittiği zaman 

mescide girinceye kadar attığı adımdan dolayı Allah, onu bir 

derece yükseltir ve onun bir günahını eksiltir. Mescide girince 

de mescidde kaldığı müddetçe hep namazda gibi olur. Namaz 

kıldığı yerden ayrılmadığı ve abdestli bulunduğu müddetçe 

melekler ‘Allah’ım onu bağışla, Allah’ım ona merhamet et’ diye 

dua ederler.” 34 Aynı şekilde namazdan sonra diğer namaz bek- 

30 Cemaatle namaz kılındığında muhakkak imama uyulmalı ve bir düzen, 

disiplin olmalıdır. Hz. Peygamber, safların aynı hizada olmasına özen 

göstermiş ve safları düzgün yapmanın, namazın gereği olduğunu belirtmiştir. 

bk. Buhârî, Ezan, 72, 74, 76. 

31 İbn Mâce, Mesâcid, 19. 


33 Ahmed Naîm, Tecrîd Tercemesi, II, 620. 

34 Buhârî, Salât, 87, Ezan, 30, 31, 36.

88 


lenirse sevap daha da artar. 35 Hadislerde nefse zor gelebilecek 

iki namaza, sabah ve yatsı namazına gelenlerin, namaz için 

camiye erken gelenlerin, ilk safta bulunanların bu gayretlerinin 

mükâfatı olduğu da bildirilmiştir. 36 Cemaatle namaz kılmaya 

niyetlenmek bile sevap almaya vesile olmaktadır. Hadislere göre 

bir kimse, namaz maksadıyla yola çıkmışsa namazda gibidir. 37 

Cemaatle namaz kılmak için mescide gelse fakat namazı kılınmış 

bulsa bile cemaatle kılmış gibi sevap alır. 38 

Hz. Peygamber’in uygulamasına göre namazı cemaatle kılmaya 

hastalık veya tehlike dışında hiçbir şey engel olmamalıdır. 

Âmâ olan İbn Ümmü Mektûm, Hz. Peygamber’e haşarat ve 

tehlikeli hayvanların varlığından bahsetmiş ve kendisini mescide 

götürecek kimse olmadığını (bu sebeple zarar görmekten 

endişe ettiğini) söyleyerek evde namaz kılıp kılamayacağını 

sorunca Hz. Peygamber, “ezanın ‘haydi namaza, haydi felaha’ 

ifadelerini duyuyorsan namaza koş, ezana icabet et, sana ruhsat 

bulamıyorum” buyurmuş, 39 körlüğü bir engel saymamıştır. Bir 

başka hadiste “Kim müezzini işitir ve kendisini engelleyen bir 

özrü olmadığı halde cemaate gitmezse tek başına kıldığı namaz 

(kâmil bir namaz olarak) kabul edilmez.” buyurmuştur. Soru 

üzerine özrün, tehlike ve hastalık olduğunu söylemiştir. 40 Burada 

dikkat edilmesi gereken nokta, konunun namaz kılmayı terk 

değil, cemaati terk olmasıdır. Çünkü camiye gitmeyip namazı 

başka yerde kılmakla cemaatle namazdan elde edilecek pekçok 

fazilet kaybedilmiş olur. 41 Hastalık cemaate katılmamak için bir 

mazeret olmakla beraber Hz. Peygamber, vefat ettiği hastalığın- 

35 Müslim, Tahâret, 41. 

36 Buhârî, Ezan, 9, 36, 73. 





41 Davudoğlu, Müslim Tercemesi, III, 62. (Ahmed Davudoğlu, Sahîh-i Müslim 

Terceme ve Şerhi, I-XI, İstanbul, ts.)


da iki kişinin arasında namaza gelmiştir. 42 Sahâbîler de hasta 

oldukları halde arkadaşlarından yardım alarak namaza gelmeye 

gayret ederlerdi. 43 

Namaz vaktinde işin olması cemaate katılmaya engel sayılmamıştır. 

Hz. Peygamber, evinde yemekte iken 44 veya işi 

varken namaza çağrıldığında hemen mescide giderdi. 45 “İmam 

olan kişi, namaz kıldırınca kısa ve hafif tutsun. Çünkü cemaatin 

içinde güçsüz, yaşlı ve iş sahibi olan vardır.” 46 hadisi zaten 

namazın işe mâni olmayacak şekilde kılınmasını, cemaatin 

durumuna dikkat edilmesi gerektiğini gösterir. Hadise göre 

yaşlılık, güçsüzlük de cemaate gelmeyi engelleyen sebeplerden 

değildir. Aynı şekilde yorgunluk namaza engel değildir. Hz. 

Peygamber, bir keresinde yatsı namazını gecenin yarısı oluncaya 

kadar geciktirmiş. Cemaatte kadınlar ve çocuklar varmış 

ve namazı beklerken uyuklamaya başlamışlar. Hz. Peygamber, 

namazı kıldırdıktan sonra “Sizlere bildiriyorum. Müjdeler olsun 

ki insanlar içinde sizden başka bu saatte namaz kılan hiç kimsenin 

bulunmaması Allah’ın size olan nimetlerinden biridir.” 

buyurmuş, 47 namazı tek başına kılıp yatmak yerine cemaati 

beklemenin faziletini haber vermiştir. 

Namaza katılmaya aile içindeki herhangi bir durum da engel 

olmamalıdır. Hasen Basrî isimli tâbiî âlimi, “Bir kimseyi, 

annesi şefkatinden dolayı cemaatle kılmak için yatsı namazına 

gitmekten alıkoyarsa o konuda ona itaat etmez.” 48 diyerek 





46 Buhârî, Ezan, 61, 62. 

47 Buhârî, Mevâkîtu’s-Salât, 22. Hadisin râvisi, “O günlerde Medinelilerden 

başka kimse namaz kılmazdı” diyerek olayın gerçekleştiği zamanın İslam 

dininin çevreye yayılmadığı Medine döneminin başlangıcı olduğuna 

işaret etmiştir. bk. Buhârî, Ezan, 161, 162. 

48 Buhârî, Ezan, 29.

90 


anneye itaat vacip olduğu halde namazı cemaatle kılmaktan 

vazgeçmemek gerektiğini belirtmiştir. 

Şartların zorluğu namazı cemaatle kılmaya engel teşkil etmemiştir. 

Kur’an-ı Kerim’de savaşta dahi cemaatle namaz kılmaktan 

vazgeçilmemesi emredilmiştir. 49 Yolculuk da namazı 

cemaatle kılmaya engel sayılmamaktadır. Hz. Peygamber’in 

ifadesine göre yolculuk esnasında birden fazla kişi olduğunda 

namazlar, muhakkak cemaatle kılınmalıdır. 50 

Camiye uzak bir yerde olmak, cemaate devam etmeye engel 

olmamalıdır. Hatta camiye ne kadar çok adım atılırsa sevap da 

ona nispetle artmaktadır. 51 “Karanlıkta mescide gidenleri, kıyamet 

günü tam bir nura mazhar olacaklarını müjdele.” 52 hadisi 

de cemaatle namaz için gayret göstermenin karşılıksız kalmayacağına 

işaret eder. 

Beş vakit namazı cemaatle kılmanın üzerinde bu kadar durulmasının 

önemli gerekçeleri vardır. Bunlardan bazıları, cemaatin 

dini muhafaza edeceği, hidâyete götüreceği, cemaatten 

uzak kalındığında ise gaflete, dalâlete, ayrılığa düşüleceğidir. 

Hz. Peygamber, “Ya bazı kimseler, cemaate gelmemekten vazgeçerler 

ya da Allah onların kalplerini mühürler. Sonra onlar 

gafillerden olurlar.” 53 buyurarak cemaate katılmama sonucunda 

oluşacak neticelerden birini bildirmiştir. Abdullah b. Mes’ûd da 

meselenin önemini şöyle izah etmiştir: “Kim Müslüman olarak 

Allah’a kavuşmak isterse beş vakit namazını, ezan okunan 

yerde (camide) kılsın. Resûlullah (s.a.s.), bize sünen-i hüdâyı 

(hidâyetin kendisi olan yolu) öğretti. Ezan okunan mescidde 

namaz kılmak sünen-i hüdâdandır. Allah, Peygamberinize 

(s.a.s.), hidayet sünnetlerini bildirmiştir. Yemin ederim ki kim 

49 Nisâ, 4/102. 

50 Buhârî, Ezan, 18; 35. 



53 İbn Mâce, Mesâcid, 17.


namazı evinde kılarsa Nebinizin (s.a.s.) sünnetini terketmiş 

olur. Peygamber’in sünnetini terkederseniz dalâlete düşmüş 

olursunuz. Ben bizi biliyorum, aramızda münafık olduğu bilinenlerden 

başka hiç kimse cemaatten geri kalmazdı. Vallahi 

ben, safa girinceye kadar iki kişiye tutunarak mescide getirilenleri 

bilirim.” 54 

Hz. Peygamber’in, önemli bir mazereti olmadığı halde cemaatle 

namaza katılmayanları şiddetle kınadığı, tepki gösterdiği 

şu olay da namazı cemaatle kılmanın önemini ve gereğini 

göstermektedir. “Hz. Peygamber, yatsıyı gecenin üçte birine 

veya ona yaklaşık bir zamana kadar geciktirdi, mescide geldiğinde 

insanların yorgun ve halkalar halinde dağınık bir şekilde 

oturduklarını, hatta bazı kimselerin bulunmadığını gördü. Hz. 

Peygamber, Ebû Hüreyre’nin ifadesine göre onun daha önce 

görmediği kadar kızmış ve şöyle buyurmuş: “Yemin olsun ki 

onlardan biri iyi bir kemik parçası ve iyi iki paça bulacağını bilse 

yatsıda bulunurdu, onlar namazdan geri kalıyorlar, halbuki 

namazda olanı bilselerdi emekleyerek de olsa gelirlerdi. Muhammed’in 

canı elinde olan Allah’a yemin olsun, içimden öyle 

geçti ki gençlerime, benim için odun kümeleri hazırlamalarını 

emredeyim, sonra namazı emredeyim, ezan okunsun sonra namaza 

durulsun. Bir kimseye emredeyim insanlara namaz kıldırsın 

ve ben de dönüp gideyim, bizimle beraber namaz kılmayıp 

bu namazdan geri kalanların evlerini araştırayım ve evlerini 

üzerlerine ateşle tutuşturayım.” 55 Hz. Peygamber, içinden böyle 

geçtiğini ifade etmiş, ancak temennisini uygulamamıştır. Onun 

(s.a.s.), genel üslûbunun dışında böyle tepki göstermesi, konunun 

önemini, ciddiyetini göstermektedir. Binâenaleyh ayetler 

ve bu hadis başta olmak üzere diğer hadisler de delil gösteri- 

54 Müslim, Mesâcid, 256-257. Sünen-i hüda; dini tekmil için devam üzere 

ibadet olarak yapılan sünnetlerdir. Ezan ve cemaatle namaz gibi. bk. 

Davudoğlu, Müslim Tercemesi, III, 681. 

55 Muvatta, Salâtu’l-Cemâa, 3.

92 


lerek erkekler için cemaatle namazın farz olup olmadığı, tek 

başına kılınan farz namazın sahîhliği tetkik edilmiştir. 56 

Kadınların Namazı Cemaatle Kılması 

Hz. Peygamber’in, hanımların eğitimi ile meşgul olduğu 

bilinen bir husustur. 57 Hanımlar, mescidin ibadet ve eğitim-öğretim 

gibi önemli işlevlerinden faydalanmışlar, namaz vaktinde 

ve namaz vaktinin dışında da ibadet veya başka faaliyetlerde 

bulunmak için mescidde bulunmuşlardır. 58 Mescide devam 

ederek Hz. Peygamber’in hutbelerini, vaazlarını dinlemişler, 

onun (s.a.s.) diğer sünnetlerinden istifade etmişler, mescide 

gelme imkânı bulamayan diğer hanımlara ve aile fertlerine, 

çocuklarına öğrendiklerini aktarmışlardır. 

Kadınların namazı cemaatle kılmalarına gelince konu ile 

ilgili hadisler, onların cemaatle namaza katılmalarını teşvik niteliğinde 

olup beş vakit namazı cemaatle kılmayı ve Cuma namazını 

kılmayı zorunlu kılmamaktadır. 59 Nitekim bütün hanım 

sahâbîlerin beş vakit namazı sürekli olarak mescidde kıldıklarına 

dair bir bilgi bulunmamaktadır. 

Cemaat arasında kadınlar ve çocuklar bulunduğunda Hz. 

Peygamber’in tutumuna baktığımızda onun (s.a.s.) konuya 

yaklaşımı daha iyi anlaşılır Bir namazdan sonra şöyle buyurmuştur: 

“Ben namaza (kıraatı) uzatmak niyetiyle dururum da 

bir çocuğun ağladığını duyunca, annesine sıkıntı vermeyeyim 

diye namazımı kısa keserim.” 60 Görüldüğü üzere Hz. Peygamber, 

kadınların ve çocukların mescide gelmesini engellemek bir 

yana namazı daha kısa sürede kıldırmıştır. Onun (s.a.s.) mü- 

56 Bk. İbn Kudâme, Muğnî, II, 3. 

57 Hz. Peygamber, sahâbî hamımların isteği üzere bir gün belirleyerek onlara 

ayrıca vaaz etmiştir. Buhârî, İlim, 36. 

58 Tirmizî, İsti’zân, 9. 

59 “Kadın, çocuk ve hasta dışındaki bütün Müslümanların Cuma namazını 

kılmaları farzdır” (Ebû Dâvûd, Salât, 208) hadisi burada zikredilebilir. 

60 Buhârî, Ezân, 61, 65.


samahakâr tutumu neticesinde kadınların, çocuklarını da yatsı 

namazına getirdikleri oluyordu. 61 Bir başka hadiste Hz. Peygamber’in 

namazda olağan dışı bir durum meydana gelirse veya 

imam yanılırsa imamı ikaz etmek için kadınların el çırparak 

imamı ikaz etmelerini bildirmesi, 62 kadınların cemaatle namaza 

katılmalarının tabiî bir durum olarak görüldüğünün belirtisidir. 

Ayrıca Resûlulullah (s.a.s.), erkeklerden hanımlarının mescide 

gitmelerini engellememelerini istemiş ve “Allah’ın hanım kullarını, 

Allah’ın mescidlerinden men etmeyiniz.” buyurmuştur. 63 

Bu zemine uygun olarak Hz. Peygamber’in zamanında 

kadınlar, mümkün oldukça mescide gelip namaz kılıyorlardı. 

Cemaatle kılınan farz namazlara, 64 cuma 65 ve bayram namazlarına 

66 da iştirak ediyorlardı. Ancak Hz. Peygamber, mescide 

gelen hanımların bazı konulara dikkat etmesini istemiş, “Allah’ın 

hanım kullarını Allah’ın mescidlerinden men etmeyiniz. 

Ancak onlar süslenmemiş ve koku sürünmemiş olarak mescide 

gelsinler.” buyurmuştur. 67 Hanımların mescide gelip namaz kılmaları 

veya diğer faaliyetlerden istifade etmeleri teşvik edilirken 

diğer yandan “Hanımların mescide gitmelerini engellemeyin, 

evlerinde kılmaları ise onlar için daha hayırlıdır.” 68 hadisi de 

bulunmaktadır. Bu ifadeden anlaşıldığına göre kişiden veya 

çevreden kaynaklanan şartlar müsait olmadığında kadınların 

şartları zorlayıp cemaate katılmaları gerekmemektedir. Zira kadınların 

namazları cemaatle kılmaları zorunlu değildir. 


62 Buhârî, Ezân, 48, 

63 Buhârî, Cum’a, 13. 

64 Hanımların gündüz kılnan namazlardan ayrı olarak sabah (Buhârî, 

Salât, 13) ve yatsı namazlarına (Buhârî, Ezan, 162) da katıldıkları 

nakledilmiştir. 

65 İbn Hibbân, Sahîh, IV; 27 (Muhammed b. Hibbân el-Bustî, Sahîh, I-X- 

VIII, Beyrut, 1414.) 

66 Buhârî, Salât, 2. 


68 Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 78.

94 


Netice itibariyle Ebu’d-Derdâ isimli sahâbînin de ifade ettiği 

gibi “Cemaatle namaz, Resûlullah (s.a.s.)’ın işlerinden idi.” 69 Bu 

önemli ibadetin -özellikle hakkı verilerek, şuurlu bir şekilde 

eda edilmeye çalışıldığında- psikolojik ve sosyolojik pekçok 

faydasının olduğu şüphesizdir ve başlı başına inceleme konusudur. 

Bununla beraber şu noktalara işaret etmek mümkündür. 

Cemaate devam etmek, öncelikle kişiyi disiplinli yaşamaya 

sevkeder. Camideki vaaz, hutbe ve dersleri dinlemek, dînî 

değerlere bağlılığı artırmaya imkân sağlar. Cemaatle namaza 

katılmak, diğer insanlarla aynı mekânda aynı işi yapmak demektir. 

Bu birlik ve beraberlik, kişi için hayata anlam katan, 

amaç kazandıran etkenlerden biridir. Ayrıca cemaate devam, 

kişinin diğer insanlarla ilişkilerini düzene sokar, aynı inancı 

taşıyan kimselerle kaynaşmasına vesile olur. Beş vakit camiye 

giden kimse, kendini bir cemaatin mensubu olarak gördüğünden, 

yalnızlık hissinden kurtulur ve cemaatle dayanışma içinde 

olması ona güven verir. Cemaatle namaz, bencilliği engellemekte 

de önemli bir etkendir. 

Diğer yandan cemaatle namaz, hedefsiz kitlenin, bilinçli 

topluluk haline dönüşmesine yardımcı olur. Çünkü insanlar, 

aynı amaç etrafında toplanmışlardır. Birliğe ulaşmada en etkili 

vasıta namazdır. Cemaat olmak, camide biraraya gelmek 

toplumdaki farklılıkları giderir. Günde beş vakit camide bir 

araya gelen kimselerin renk, dil, mevki, ekonomik ve siyasî görüş 

farkı bir sorun oluşturmayacaktır. Ayrıca toplumda olması 

istenen pekçok özellik namaz sayesinde oluşur. Müslümanın 

ilk toplum terbiyesi cemaatle namaz kılmakla başlar. Namazı 

cemaatle kılmakla sosyalleşme arasında apaçık bir ilgi vardır. 

Cemaatle namaz, özellikle çocuklar ve gençler için dini öğrenmeye 

vesiledir. Bu yolla, İslam idrâk edilmektedir. Cemaatten 

ayrılmak ise İslam dışı olan akımlara kapılmayı kolaylaştırır, fitneye 

ve bölünmeye kapı açar. İslam’la bağdaşmayan anlayış ve 

69 Ahmed b. Hanbel, Müsned, VI, 443.


davranışların, evlerin içine doluştuğu günümüzde Müslümanlar 

tek başlarına kalmamalı ve diğer Müslümanlarla bağlantı içinde 

olmalıdır. 

Bu çerçevede sorumlu kişilerin, camilere özellikle gençlerin 

gelmesini sağlamak için çalışmalarını çoğaltmasına ihtiyaç vardır. 

Camilerin maddî imarına gösterilen özen, cemaatle namaza 

teşvikte de gösterilmelidir.

Namaz, “Ben neyim, nasılım, nasıl olmalıyım, 

neler yapmalıyım?” gibi sorulara cevap 

ararken ona kendini ve hayatı tanıtmada, 

sorumluluklarının farkına varmasını sağlamada 

olumlu bir bakış ve bilinç kazandırır.

Namaz Psikolojisi 

Prof. Dr. Hüseyin PEKER 

19 Mayıs Üniversitesi 

İlahiyat Fakültesi Dekanı 

Namaz çok farklı yönleri, farklı boyutları olan bir 

ibadettir. Namaz şekilsel, zihinsel ve duygusal boyutlarıyla 

bir bütündür. Namazda belli hareketlerin yapılması 

gerekir. Belli ayetlerin ve duaların okunması gerekir. 

Ve yine namaz kılan kişinin ne yaptığının, ne okuduğunun 

bilincinde olması 1 ve haz duyarak namaz kılması gerekir. 

İstemeyerek ya da Allah rızasının dışında başka amaçlarla 

namaz kılanın namazı makbul olmadığı gibi ahirette cezalandırılacağı 

da Kur’an’da vurgulanır. 2 

Namazın insanın bütün psikolojik mekanizmaları üzerinde 

etkisi vardır. Namazın şeklî yönünün de, namazda okunan ayet 

ve duaların bireyde oluşturduğu zihinsel ve duygusal atmosferin 

de ve namazın etkisiyle bireyin tutum ve davranışlarında, 

tüm kişiliğinde meydana gelen değişimlerin de psikolojik analizi 

son derece önemlidir. İşte biz burada kısaca böyle bir analizi 

yapmaya çalışacağız. 

Namazın Şekli Yönü 

Namaz kılmaya başlamadan önce namaz için hazırlık yapılır. 

Kişinin abdesti yoksa ilk olarak abdest alır. Abdest sırasında 

1 Nisa, 4/43. 

2 Mâ’ûn, 67/4-7. 

97

98 


bir taraftan bedenen temizlenirken diğer taraftan da Allah’ın 

kendisini bağışlaması, koruması, kötü olandan, yanlış olandan 

alıkoyması, iyi olana yöneltmesi için dua eder. Böylece Allah’ın 

huzuruna hem bedenen hem de zihnen temizlenmiş ve arınmış 

olarak çıkmanın hazırlığını yapar. 3 

Daha sonra örtünmesi gerekli olan yerleri temiz bir elbise 

ile örter ve Kâbe’ye yönelerek namaz kılmaya niyet eder. 

Kâbe’ye yönelmek namazın şartlarından biridir, Allah’ın bir 

emridir. 4 Kâbe Allah’a ibadet için yapılan ilk mabettir. 5 Allah’a 

kulluğun, Allah’a yönelişin sembolüdür. Müslüman böyle bir 

zihni atmosferle yüzünü, yönünü Kâbe’ye çevirir ve namaz kılmaya 

niyet ettiğini sözlü olarak da ifade ederek ellerini kaldırır 

“Allahu Ekber: En büyük Allah’tır” der ve namaza başlar. Bir 

davranışın amacını, değerini tayin eden niyet olduğu için niyetsiz 

namaz olmaz. 

Müslüman böylece beden, zihin ve kalp bütünleşmesi ile 

dünyaya ait her şeyi ellerinin tersiyle arkaya iter ve Allah’a olan 

teslimiyetini, O’na karşı olan saygısını duruşuna ve bedenine 

yansıtır. Tevazu ile başını öne eğer, ellerini kavuşturur, Allah’ın 

huzurunda bulunduğunun bilinci ile namazın bütün hareketlerini 

itina ile, saygıyla yapmaya çalışır. 

Namazda şekli unsurların her birinin ayrı ayrı anlamları 

vardır. Ayakta durma (kıyam), Allah’ın huzurunda saygıyla 

durmayı; öne eğilme (rukü), Allah’a gösterilen saygının ileri 

aşamasını; alnı yere koyma (secde) ise, saygının son noktasını 

işaret etmektedir. Bu hareketleri yaparken birey hareketlere 

uygun sözel ifadelerde de bulunarak “Sübhane Rabbiye’l Azîm: 

Ulu Rabbim! Her şeyden üstün olan Sensin; Sübhane Rabbiye’l 

A’lâ: Yüce Rabbim! Her şeyden üstün olan sensin.” Kavramlarını 

3 Hüseyin Peker, Namaz Psikolojisi, Türkiye Diyanet Vakfı yayınları, 4. 

Baskı, Ankara 2014, s. 27. 

4 Bakara, 2/144, 149-150. 

5 Âl-i İmran, 3/96.

Namaz Psikolojisi 99 

tekrar eder ve böylece tüm benliğiyle teslimiyetini ve saygısını 

Allah’a arz eder. 

Namazdaki hareketlerin ve söylenilen sözlerin anlamları 

zihne iyice yerleştirilerek bireyin hayat sürecindeki kılavuzu 

olması asıl amaçtır. Allah’ın namazda en çok tekrar ettirdiği (2 

rekâtta 11 kez) “Allah’u Ekber: En büyük Allah’tır” sözü, bu 

ifadeyi bireyin içselleştirerek bütün davranışlarına, hayatına 

hakim kılması, dünyevi ilişkilerinde Allah’tan başka hiçbir ilaha 

göre hareket etmemeyi prensip edinmesi içindir. 

Namazın Zihinsel Yönü 

Akıl yürütme, düşünme ve muhakeme etme, insanı diğer 

canlılardan ayıran en önemli özelliktir. Namaz insana kendisini, 

yaptıklarını ve yapamadıklarını, Allah’a ve diğer insanlara karşı 

sorumluluklarını, ölümü ve ölüm sonrasını, kısaca bütün hayatı, 

hayatın anlamını düşündürür ve onu fizik alanından fizik 

ötesi alana kadar götürür. 

Allah’a inanan insanın Allah’ın buyruklarını hangi oranda 

yerine getirdiğini düşünmesinde namaz önemli bir etkendir. 

Günün değişik zamanlarında kılınan namaz insana bu fırsatı 

ve imkânı verir. Çünkü namaz ona Allah’ı, ahireti, Allah’ın 

buyruklarını ve bu buyrukları uygulama noktasında kendi 

durumunu hatırlatır. Onu hem ferahlatır hem de uyarır. Onu 

kendini kritik etmeye, sorgulamaya hazırlar. Birey davranışlarını, 

tutumlarını, eylemlerini düşünüp değerlendirir. İnancıyla 

davranışları arasındaki uyumsuzlukları, çelişkileri, çatışmaları 

görür ve davranışlarını Allah inancı doğrultusunda yeniden 

dizayn etmesi gerektiğini daha kuvvetle benimser. 6 

Namazda zihin olumsuz düşüncelerden uzaklaşır ve dikkat 

olumluya, güzel olana çevrilir. Güzel şeyler düşünülür. Güzel 

olanı, iyi ve yararlı olanı düşünme ve bunların gerçekleşmesini 

6 Peker, Namaz Psikolojisi, s. 37-38.

100 


arzu etme, namazdan sonra da devam eden bir süreçtir. Namazdaki 

bu olumlu atmosfer, kuşkusuz namazdan sonra da 

bireyin zihin dünyasındaki etkisini sürdürür. 

Bireyin kendisini ve diğer insanları değerli bir varlık olarak 

algılamasında da namazın önemli etkisi vardır. Namaz ibadetinin 

bireyi Allah katında değerli kılacağı inancı, onu kendisine 

de diğer insanlara ve varlıklara da olumlu gözle bakmaya 

iter. Pozitif bir yapı kazanır. Hayatın anlamını daha iyi kavrar. 

İsyankâr bir tutum takınmaz. “Hayata bakışımız, kendimize 

verdiğimiz önem ve değer, bir bütün olarak ruh ve beden sağlığımızı 

da etkiler.” 7 

Namaz kılmakla Allah’ın emirlerinden birini yerine getirdiği, 

Allah’la barışık olduğu bilinci bireyin ölüm sonrası hayatla 

ilgili kaygısını ve korkusunu azaltır. 

Namazın Duygusal Yönü 

İnsan hayatının her anında mutlaka birden çok duygu yer 

alır. Kalp duyguların merkezi olarak kabul edilir. İnsanın inanç, 

ibadet ve diğer davranışları hem zihinle hem de kalple bağlantılıdır. 

Ancak bazı kişilerde zihinsel boyut, bazılarında da duygusal 

boyut ağırlık kazanabilir, daha yoğun, daha etkin olabilir. 

Namazda sevgi ve saygı duygularıyla beraber korku duygusu 

da etkin olarak bulunur. Ancak buradaki korku sevgi ve 

saygıya dayalı, Allah’ın sevgisini ve rızasını kaybetme endişesinin 

doğurduğu korkudur. Nasıl ki insan çok sevdiği bir kişiye 

kendini sevdirebilmek için onun istediği şeyleri en üst düzeyde 

yerine getirmeye çalışırsa, Allah’a inanan ve en çok O’nu seven 

mümin de, Allah’ın isteklerinden biri olan namazı, kendini Allah’a 

sevdirebilmek ve O’nun rızasını kazanabilmek için içten 

gelerek, istekle kılar. Yani Kur’an’da vurgulandığı gibi huşû 

7 Öznur Özdoğan, Kanser Tedavisine Manevi ve Psikolojik Yaklaşım, Kansere 

Çözüm Var, Hayykitap, İstanbul 2011, s. 364.


içinde kılar. 8 Namaz kıldığı, Allah’ın buyruğunu yerine getirdiği 

için sevinir, rahatlar, ferahlık duyar. Çeşitli nedenlerle namaz 

kılamadığı zaman ise, Allah’ın isteğini yerine getirememenin 

üzüntüsünü ve korkusunu yaşar. Bu üzüntü ve korku hem Allah’ın 

rızasını kaybetme hem de ahirette mükâfattan mahrum 

olma ve ceza görme endişesine bağlı olarak ortaya çıkar. 

Namaz benlik duygularının şekillenmesinde ve dengeli bir 

özellik kazanmasında, dinî ve sosyal duyguların güçlenmesinde 

önemli bir fonksiyona sahiptir. Şöyle ki, namaz üstünlük 

ve aşağılık duygularını önlemede ve kontrol altında tutmada 

bireye katkı sağlar. Namazda birey alnını yere koymakta 

ve Allah’ın yüceliğini vurgulayarak O’nun karşısında güçsüz 

olduğunu gerek ifadeleriyle gerekse hareketleriyle dile getirmektedir. 

Namazdan sonra yaptığı dualarda, kendisinin birçok 

konuda aciz, güçsüz olduğunu belirtmekte ve problemlerinin 

çözümü, sıkıntılarının giderilmesi için Allah’ın yardımını talep 

etmekte ve böylece kendi gücünün ne kadar sınırlı olduğunu 

fark etmektedir. Böyle bir bilinçle namaz kılan birey kuşkusuz 

kendini üstün göremez, kibirli davranışlarda bulunamaz. 

Aynı şekilde camide zengin, fakir, amir, memur, işçi, işveren, 

öğretmen, öğrenci toplumun her kesiminden insanın aynı 

safta, omuz omuza namaz kılması, bireyde Allah’ın huzurunda 

herkesin eşit olduğu algısını oluşturur ve onu aşağılık duygusuna 

kapılmaktan alıkor. Böyle mümin namazla aşağılık duygusunu 

da üstünlük duygusunu da atar, bu ikisinin ortasında 

yer alan mütevazı bir özellik kazanır. 

Yine namaz insanı var edenin, sahip olduğu her şeyi ona 

verenin Allah olduğu bilincini sürekli canlı tutmanın bir aracıdır. 

Bu bilinçle hareket eden insan ise Allah’a çokça şükreder, 

nankörlük etmez, hayata karşı olumlu duygular besler. 

8 Mü’minûn, 23/1-2.

102 


Namaz insanın günahkârlık ve suçluluk duygusuna kapılmasını 

da önler. Mümin bir taraftan namaz sırasında okuduğu 

ayet ve dualarla, diğer taraftan namazdan sonra yaptığı tövbe 

ve bağışlanma dilekleriyle Allah’a yönelen ve O’nun kendisini 

bağışlayacağına inanan kişidir. İşte Mümin böyle bir ümit içerisinde 

namazını kılar ve asla günahkârlık ve suçluluk duygusuna 

kapılmaz. 

Namazın merhamet duygusuyla da çok yakın ilişkisi vardır. 

Namaz merhamet duygusunu canlı tutar. İnsanın günlük hayat 

sürecinde karşılaştığı olaylar, çevresinde ve dünyada olup 

bitenler onun zaman zaman kızgınlık ve nefret gibi olumsuz 

duygularını harekete geçirir. Sevgi ve merhamet duygusunu 

baskılar. İşte bu sırada hemen kısa aralıklarla kılınan namaz 

devreye girer. Merhamet ön plana geçer. Mümin Allah’a yönelir, 

kızgınlığı gider. Gerek besmelede gerekse Fatiha’da okuduğu 

Rahman ve Rahim kelimelerinin rahmet ve merhameti vurgulayan 

anlamları onu merhametli olmaya iter. 9 

Namazın Davranışla İlgili Yönü 

İnsanın inanç, düşünce, duygu ve davranışları arasında bir 

bağlantı vardır. Mümin Allah’a inandıktan sonra, bu inanca 

bağlı değerler sistemi içinde kendini disipline ederek kabul ettiği 

değerlere göre davranışlarını düzenlemeye çalışır. İnancının 

etkisiyle Allah’a ibadet ederken nasıl dinî bir emre uyuyorsa, 

aynı şekilde dinin yasaklarından kaçınmaya, dinî normlara 

uygun davranışlar göstermeye gayret eder. 10 Allah’ın huzuruna, 

güzel şeyler yaparak, O’nun istediği tutum ve davranışları 

sergileyerek çıkmanın önemli olduğu inancı insanı güzel olanı 

yapmaya yöneltir. Kötü bir şey yapmış olsa da onun üzüntüsünü 

yaşar, pişmanlık duyarak tövbe eder, ondan vazgeçer ve 

yine iyiye, güzele yönelir. 

9 Peker, Namaz Psikolojisi, s. 66 

10 Hüseyin Peker, Din Psikolojisi, Çamlıca Yayınları, İstanbul 2014, s. 118.


Böylece dürüst olan, iyilik yapan, yardımsever, fedakâr 

olan, hakka, hukuka riayet eden, kendini üstün görmeyen, 

kaba ve kırıcı olmayan, ben değil biz şuuru içinde hareket 

eden, kendisi için istediğini diğer insanlar için de isteyen bir 

birey haline gelir. Hata ve yanlış yapsa da, inancıyla yanlış davranışı 

arasındaki çelişkiyi fark eder ve inancı onu yine doğru 

olana yöneltir. İnsanın hayat yolculuğunda, yapısındaki olumsuza, 

kötüye dönük eğilimlerin ve çevresindeki şeytani (kötüye 

yönelten) faktörlerin etkisinde kalmadan doğru olan rotada yoluna 

devam edebilmesi için, ona yolunu gösteren dinî esaslar ve 

namaz bir pusuladır. 11 Rotasını şaşırdığında ona hemen rotayı 

hatırlatır. Bu nedenledir ki Allah, “Namaz her türlü edepsizlikten 

ve kötülükten alıkor.” buyurmuştur. 12 

Burada bir hususa özellikle değinmek gerekmektedir. O da 

namaz kıldıkları halde bazı kişilerin haksızlık yapmaları, hak 

yemeleri, olumsuz davranışlarda bulunmaları, bazı namaz kılmayanlarca 

haklı olarak eleştirilmekte, ancak namaz kılmama 

gerekçelerinden biri olarak sunulabilmektedir. “… Şahıs namaz 

kılıyor da ne oluyor? Şunları şunları yapmadı mı? Böyle yapan 

birçok namaz kılan kişi yok mu?” şeklindeki eleştiriler bir tür 

savunma mekanizması olarak kullanılabilmektedir. Elbette namaz 

kıldıkları halde İslam’ın istemediği, yasakladığı davranışları 

yapmaya devam edenler, namazı içselleştirememiş, kişisel 

çıkarlarını aşamamış, yanlış din algılamasına sahip olanlardır. 

Yoksa samimi bir inançla namaz kılan insan, duygu, düşünce 

ve davranışlarını, Allah’ın emir ve yasakları doğrultusunda düzenlemeye 

çalışır ve böylece kötü olana yönelmez, kötülüklerden 

arınır, temizlenir ve güzelleşir. 

11 Nevzat Tarhan, İnanç Psikolojisi, Timaş Yayınları, İstanbul 2009, s. 44. 

12 Ankebût, 29/45.

104 


Namazın Kişilikle İlgili Yönü 

İnsanın belirgin birtakım kişilik özellikleri vardır ki bunlar 

daha çok onun ahlaki yönünü, karakterini oluşturur. Örneğin, 

dürüst, adil, namuslu, onurlu, cesaretli, yardımsever, güvenilir 

veya yalancı, bencil, hilekâr, korkak, güvenilmez gibi. İşte namaz 

insanı olumsuz kişilik özelliklerinden uzaklaştırıp olumlu 

kişilik özelliklerine yöneltir. Yani namaz kılan insan yalan söylemez 

doğru olur, ikiyüzlü hareket etmez samimi olur, sadece 

kendi çıkarını düşünen bencil birisi değil, diğer insanları da 

düşünen yardımsever, diğerkâm olur, hak yiyen, haksızlık yapan 

değil, hakkı, adaleti koruyan, cesaretli bir kişi olur. 

Bütün peygamberler böyle olumlu kişilik özelliklerine 

sahip insanlardı. Onlar sadece Allah’ın isteklerini yapmaya 

çalışan, Allah’ın rızasını her şeyin üstünde tutan, maddiyatı, 

makamı ve mevkii ellerinin tersiyle iten kişilerdi. Bu açıdan 

bakıldığında namaz insanı başka varlıklara kul, köle olmaktan 

alıkoyup Allah’a bağlılığa götüren, onu olumsuz istek ve arzularının, 

dünyanın basit çıkarlarının esiri olmaktan kurtarıp 

özgürleştiren bir özelliğe doğru götürür. 

Allah’ı en büyük güç olarak kabul eden ve kıldığı namazın 

her rekatında “yalnız Sana kulluk ederiz ve yalnız senden yardım 

dileriz” düsturunu tekrar eden bir Müslüman, eğer bunu 

içtenlikle, benimseyerek ifade ediyorsa, namazdan sonra da 

onurlu davranışlarda bulunur, bazı çıkarlar uğruna boyun bükerek 

haysiyetini çiğnetmez, sağlam bir kişilik sahibi olur. 

Namazın Benlikle İlgili Yönü 

İnsan zaman zaman kendisine dışarıdan birisi gibi bakar ve 

kendini değerlendirerek bütün özellikleriyle ilgili, fiziki yapısıyla, 

yetenekleriyle, duygu, düşünce, tutum ve davranışlarıyla, 

değerleriyle ve idealleriyle ilgili hükümler verir. İşte onun bu 

hükmü, yargısı, benliğini oluşturur. Bu hükümler olumlu da 

olabilir, olumsuz da olabilir. Kişi kendinin bazı yönlerini beğe-


nip bazı yönlerini beğenmeyebilir. Buna bağlı olarak da benlik 

saygısı ortaya çıkar. 

Benlik sürekli yenilenir. Baştan geçen her olay, her yaşantı, 

kişilerin bireyi beğenip beğenmemeleri, eleştirmeleri ya da 

övmeleri, bireyin kendini algılayış tarzı benlikte yer eder ve 

benliğin alacağı şekli etkiler. 13 Bu hayat sürecinde başımızdan 

geçen olumsuz yaşantıların ve olumsuz değerlendirmelerin 

benliğimizde açtığı yaralar, namazla pansuman edilir, onarılır 

ve daha canlı, daha arzulu, ruhen güçlenmiş olarak hayata 

devam ederiz. 

Namaz, “Ben neyim, nasılım, nasıl olmalıyım, neler yapmalıyım?” 

gibi sorulara cevap ararken ona kendini ve hayatı 

tanıtmada, sorumluluklarının farkına varmasını sağlamada 

olumlu bir bakış ve bilinç kazandırır. Ona yaptıklarını ve yapamadıklarını, 

yükümlülüklerini, hareket tarzının nasıl olması 

gerektiğini hatırlatır. 

Namazda birey Allah’ın kendisine verdiği değeri hisseder. 

Her ne olursa olsun Allah katında kendine değer verildiğini, 

diğer insanlarla arasında dünyevi özelliklere bağlı olarak hiçbir 

fark olmadığını anlar. Allah’a olan inancının samimiliği ve 

güçlülüğü oranında Allah katında daha değerli, daha önde yer 

alacağını bilmesi onu rahatlatır ve kendine güvenini artırır. 

Kendine karşı olumlu duygular besler. Benlik saygısı güçlenir. 

Araştırmalar dindarlıkla benlik saygısı arasında olumlu ilişki 

olduğunu göstermektedir. 14 

Namazın Ruh Sağlığıyla İlgili Yönü 

İnsan hayat süreci içerisinde zaman zaman haksızlıklarla, 

sıkıntılarla, olumsuzluklarla, kötülüklerle karşılaşmakta, kaygı 

13 Feriha Baymur, Genel Psikoloji, 11. Baskı, İnkılap Kitapevi, İstanbul 

1994, s. 266. 

14 bk. Adem Şahin, Ergenlerde Dindarlık ve Benlik, Adal Ofset, Konya 

2007.

106 


ve endişe duyarak ümitsizliğe kapılabilmektedir. Ümitsizlik ise 

karamsar duyguların oluşmasına, bireyin hayata küsmesine ve 

eğer devam ederse depresyona kadar, hatta başka etkenlerle 

beraber intihara kadar bireyi götürebilmektedir. Namaz kılan 

insan Allah’a yönelip O’na sığınan, O’na güven duyan insandır. 

Allah’ın yardımını talep eden, hayra ve iyiliğe ait dileklerinin 

gerçekleşeceğine, Allah’ın kendisi için hayırlı olanı vereceğine 

inanan, bulunduğu durumu ve geleceği karanlık görmeyen insandır. 

Hayatın bütünüyle bir sınav olduğunu, Allah’ın değişik 

şartlarda ve ortamlarda iyi ile de kötü ile de kendisini deneyebileceğini, 

sabrettiği ve Allah’a olan bağlılığını sürdürdüğü 

takdirde Allah’ın dünyada da bir kolayını vereceğini, ahirette 

de ödüllendireceğini kabul eden insandır. İşte bu inanç ve düşünce 

bireye önemli derecede manevi destek sağlar, canlılık verir, 

güçlüklere karşı dayanma gücü verir ve onu hayata bağlar. 

Namazla beraber, korkuları, kaygıları, üzüntüleri, kızgınlıkları 

hafifler. 15 

Çeşitli nedenlerle başına gelen olumsuz durumlarla, felaketlerle 

başa çıkmada insana dinî inancı destek olmakta, 

Allah’ın yardımına güvenerek O’na yönelip sığınması, namaz 

kılması, dua etmesi ruh sağlığı üzerinde olumlu etkiler 

oluşturmakta, depresyon riskini azaltmaktadır. Yapılan birçok 

araştırma, dinî inanç, ibadet ve ritüellerin, stres ve gerilimlerle 

başa çıkmada insanlara dayanma ve tahammül gücü verdiğini 

göstermektedir. 16 

Dolayısıyla namaz insanı günlük hayatın gerginliklerinden, 

streslerinden, meşgalelerinden, zihni rahatsız eden problemlerden 

kısa bir süre de olsa uzaklaştırarak rahatlamasını sağlar. 

Ona psikolojik boşalım yaşatır. Tabii ki bu durum, zihin problemlerden 

arındırılarak okunan sure ve dualar üzerinde yoğunlaştırılabilirse 

gerçekleşir. Zaten namaz da böyle kılınırsa dinin 

15 Peker, Namaz Psikolojisi, s. 86. 

16 bk. Talip Küçükcan, Ali Köse, Doğal Âfetler ve Din, TDV Yayınları, İstanbul 

2000, s. 76 vd.


arzuladığı düzeye ulaşılır. Böyle kılınan namazla birey ruhen 

dinlenir ve rahatlar. Prof. Dr. Bünyamin Erul, beş vakit kılınan 

namazı, uzun yola çıkan ve saatlerce araç kullanan bir şoförün, 

sağlıklı bir şekilde menziline varabilmesi için belli aralıklarla 

yorgun bedenini dinlendirmek, dağılan dikkatini toparlamak 

üzere verdiği molalara benzetiyor. “Yorgun bedenin bu molalara 

ne kadar ihtiyacı varsa, kalbin ve ruhun da namazlarla rahatlamaya, 

sükûnete ermeye o kadar muhtaç olduğunu” belirtiyor. 17 

Bazı kişiler kendileri açısından önemli olarak gördükleri 

başarısızlık, hayal kırıklıkları, ve başkaları tarafından reddedilme 

sonucu yalnızlık duygusu yaşarlar. Kendilerini yalnızlığa 

hapseder ve teselliyi içkide, aşırı yemekte veya başka zararlı 

şeylerde ararlar. Ancak bu şekilde yanlış başa çıkma stratejileri, 

depresyon, bağımlılık veya saldırganlık olarak geri döner. 18 İşte 

bu konuda da namaz bireye olumlu katkıda bulunur. Onun 

yalnızlık, kimsesizlik duygusunu giderir. Çünkü namazla insan 

Allah’la iletişim kurmaktadır. Bu da bireye Allah’a yakınlık hissi, 

güven duygusu verir, onu kaygı ve endişeden korur. Allah’ı 

kendine destek ve yanında hisseder. Allah’tan güç alır. Yalnızlık 

duygusunun giderilmesinde cemaatle kılınan namazın da 

önemli etkisi vardır. İnsanlar birbirleriyle tanışır, hal hatır sorar, 

birbirlerine yardımcı olur, sıkıntılarını paylaşırlar. 

İnsan ruhu manevi değerlerle doyurulunca ancak tatmin 

olur, huzura erer. Kur’an’da vurgulandığı gibi, “Kalpler ancak 

Allah’ı anmakla, Allah’a bağlılık ve kullukla huzur bulur, rahata 

kavuşur.” 19 Bu da en üst düzeyde namazda hissedilir, yaşanır. 

17 Bünyamin Erul, Allah’ı Anarak Huzur Bulur Kalpler, Diyanet Aylık Dergi, 

Mayıs 2009, Sayı: 221, s. 18-19. 

18 Recep Yaparel, Depresyon ve Dinî İnançlar ile Tabiatüstü Nedensel Yüklemeler 

Arasındaki İlişkiler, DEÜ, İlahiyat Fak. Dergisi, İzmir 1994, 

Sayı: VIII, s. 276. 

19 Ra’d, 13/28.

Hiç kuşkusuz namaz da zaman içinde diğer 

ibadetler gibi hayatımızda farklı yorumlamalara, 

müdahale ve operasyonlara maruz bırakıldı. 

Modernliğin de seküler aklın da henüz yeterince 

nüfuz edemediği bir coğrafyada gözlerimi 

dünyaya açtığımda hayatın akışı içinde 

anlamlandırmaya çalıştığım ve doğrusu hiç de 

zorlanmadığım tek şey namazdı.

Babamın Namazı 

Dr. Necdet SUBAŞI 

Diyanet İşleri Başkanlığı 

Strateji Geliştirme Başkanı 

Yıllar sonra namazla olan irtibatımı belli bir bilinç 

düzeyinde tutmaya ve güçlendirmeye çalıştığım bir 

dönemeçte yani ondan hiç mi hiç kopmamam gerektiğine 

ikna olduğum bir zaman diliminde gelip aklımın bir köşesinde 

duran o muhteşem cümleyi şimdiki hâlimle nasıl çözümleyebilirdim? 

Babam oldukça renkli sayılabilecek kişisel 

hikâyelerini bizimle paylaşırken sık sık aynı sözü tekrarlardı: 

“Beni namaz kurtardı, yoksa haraptım!” 

Başlangıçta bu sözler üzerinde yoğunlaşmak, babamın ne 

zaman ne dediği üzerinde kafa yormak çok da dert ettiğim 

bir şey değildi. İşte öteden beri aynı mahallelerde yaşıyorduk; 

içinden geçtiğimiz süreçlerde din belirleyici, kuşatıcı ve anlamlandırıcı 

bir şeydi. Ona atıfta bulunmadan yaşamak muhaldi, 

onunla birlikte yol almayı denemek ise türlü imtihanları 

göğüslemeyi gerektirirdi. Oysa çok değil, kısa bir süre sonra 

uzaklarda çoktan başlamış sisli puslu bir hava bizim görüş mesafemizi 

de kapatmaya başlayacaktı. Etraf resmen toz dumandı. 

Büyüme çağlarımıza denk gelen bir zaman diliminde artık bir 

daha geri dönüşü olmayan garip bir hız içinde din de diğer 

başka pek çok “kutsal” şey gibi mütemadiyen itibardan düşürülmeye 

çalışılıyordu. Ama “din”in yaşadıkları yine de istisnaiydi. 

Grameriyle oynamaya çalışanlar mı dersiniz, iddialarını 

yavan ama dogmatik cevaplarla bastırmaya çalışanlar mı yoksa 

109

110 


müntesiplerine dünyayı dar etmek isteyenler mi? Hepsi vardı. 

Doğrusu kişisel tanıklıklarım üzerinden ilerleyecek olursam 

bunların hepsine en başta kendi yanı başımda hatta her yerde 

rastlamak pekâlâ mümkündü. 

Tarihin her döneminde sözüm ona dinin içinde kalarak 

onu tahrif eden ve hâlden hâle sokup dönüştürenler olduğu 

gibi dışında kalarak ona doğrudan kastedenler de vardı. Ama 

şimdi durum biraz daha farklıydı sanki. Anlaşıldığı kadarıyla 

dinden vazgeçmeye kimse razı değildi; ancak onun başka bir 

şekle bürünmesini isteyen nevzuhur bir irade dinî terminolojiyi 

fütursuzca kullanarak uhrevi alanı bambaşka bir şekle dönüştürüyordu. 

Maneviyat çok fazla içerlerde kalması gereken bir 

şeydi artık; onun kamusal görüntülerine asla tahammül edemeyen 

yeni bir nesil inşa edilmişti. Farklı telakkilerle bütün 

bu karşı çıkışlara yetişmeye çalışan ancak çoğunlukla yoksul 

hayat kalıplarının içinden gelen bir dinselliğe bel bağlayan yapılanmalar 

da çareyi İmam Hatiplerde bulmuştu. Birbirlerinin 

rakibi gibi algılansa da işin aslı pek de öyle değildi. Dindar ve 

muhafazakârlar, hayatın olmazsa olmaz anlarında dini yeniden 

yanı başlarında görmek istiyorlardı. Sorular oldukça az ama 

hem hayati hem de talepkârdı: 

• Çocukları doğduğunda kulaklarına ezanı kim okuyacaktı? 

• Nikâhı kim kıyacak, cumayı kim kıldıracaktı? 

• Emr-i İlahî geldiğinde ölüleri kim kaldıracaktı? 

Bu basit ama ateşli soruların altından kim, nasıl kalkabilirdi? 

Memlekette dinin yeri ve statüsü yeniden biçimlendirilirken 

sürece yön veren aktörler bütün bu basit soruların farkında 

mıydılar? İmam Hatipler, üzerine sayısız metinlerin karalandığı 

kendi içinde hoş bir sosyolojik alandı. Topluma yön vermek 

isteyenlerin önerdiği ve kullanışlılığı test edilmemiş bir yaşam 

kılavuzu bütün okulların müfredatlarına yerleştirilmişti. İmam 

Hatipler olanca meşruiyetlerine rağmen kenarda köşede kalmış

Babamın Namazı 111 

bir itilmişlik duygusu içinde zor bela nefes almaya çabalıyordu. 

Ya da başka bir şeydi görülen, bilemiyorum. Ortada bir din 

vardı ama o da elden geldiğince dönüştürülmüş, belli bir kalıba 

sokulmuş hatta aşındırılmıştı. Din, vurgun yemiş bir bakiyenin 

çekingen ilgilerine terk edilmiş bir şekilde öyle kendi hâline 

bırakılmış, bekliyordu. Kimilerine söndürülmüş gibi gelen bu 

bakiye bence bir cevherden farksızdı. Ama cevabı aciliyetle 

beklenen sorular sırada bekliyordu. Yoksullara hitap eden dinden 

zenginlerin payına ne düşecekti? Bu cevher mazlumların 

derdine deva mıydı? Mahrumlar için söyleyecekleri var mıydı? 

Yaşlıları muhatap alan bir dinden gençlerin payına ne düşecekti? 

Böyle karmaşık ve hesapsız suallerle ilerleyen şeylerdi işte. 

Dine yönelik ilgilerinizi alkışlayacak birine rastlamak sürpriz 

sayılırdı. Oysa kapalı devre yaşayan muhitlerde herkes birbirinin 

kabullerini onaylayarak yaşıyordu. Kamusala taşan varlığınızla 

dine yer açmak zordu. Eğer bunu göze alabiliyorsanız her 

hâlde çok derin köklerle irtibatınız vardı ve sizin için din her 

şeydi, vazgeçilmezdi. Seçkinlerin dinle irtibat kurmaları zordu 

evet ama fakir fukaranın ondan koparılabilmesi de çok emek 

istiyordu. İşte öyle bir yerde yalnızlaştırılmış bir şeydi din. Oysa 

öyle miydi? Tabii ki hayır. Bir hayattı, bir neşeydi, bir sürurdu; 

dahası yol yordam bulmak için esaslı bir rehberdi. İnanan böyle 

inanırdı, reddeden de bunu böyle bilip reddederdi. 

Anlamlıydı bütün bunlar. Sıkı bir değişime tabiydik ve kimilerinin 

bile isteğe katlanmadığı kimilerinin ise maruz kaldığı 

bu siyasete karşı dayanmayı seçtiği bu bağlamlarda dinle 

birlikte yol almak hakikaten zor bir tercihti. Bununla birlikte 

çevremizde attığı her adımı bir fıkha, tercih ettiği her şeyi bir 

ilmihâle bağlayan pek çok insan vardı. Sessiz sedasız ama sabır 

ve tevekkülle yollarına devam ediyorlardı. Etrafımızda olup bitenleri 

seçmeye çalışıyor, türlü karartmalarla giderek görünmez 

olan bir dünyayı el yordamlarıyla seçmeye çalışıyorlardı. 

“Beni namaz kurtardı, yoksa haraptım!” Babamın kendi 

hikâyesini anlatırken sık sık dile getirdiği bu cümleyi anlamak

112 


ve çözümlemekte çoğu zaman zorluk çektim. Upuzun bir yaşanmışlık 

içinde muhabbetle anlattığı hikâyelerinin içine ustalıkla 

yerleştirdiği namaza çok özel anlamlar yüklediği belliydi. 

Etrafta namaz kılan çoktu. Acaba o namazlar da kılanlarını 

kurtarıyor muydu? Öğrenmiştim, “namaz vardı”, “namaz vardı”. 

Namaz vardı, kılanı cümle müskirattan koruyordu; namaz 

vardı, bir ritüele indirgenmişti. Gelişen süreçler içinde namazın 

türlü formlarına tanıklık edecek, mesela Maun suresinde 

zikredildiği şekliyle o esas namaza nasıl yaklaşılacağı konusunda 

çevremizde takva olarak bilinen insanların hayatlarını 

imrenerek takibe alacaktım. Biliyordum babam yalnız değildi. 

Ama onları farklı kılan değer ve ölçütler hayattan çekilmeye 

başlamıştı. Ne yapmalıydım? 

Babamın anlattıkları içinde kendi yaşam çizgisine damgasını 

vuran sıra dışı yol alışlar çok yer tutuyordu. İnişler-çıkışlar 

vardı, altüst oluşların haddi hesabı yoktu. Hayat çizgisi bir 

şekilde ülkenin dinî/siyasi/kültürel çalkantılarıyla uyum içinde 

geçmişti. Tabiri caizse bir deniz yolcusuydu o; kıyılara yakın 

durup sahilleri seyrettiği de olurdu; güçlü dalgalara kapılarak 

kaybolduğu da. Sert kayalıklarla çevrili limanlara da rastlamıştı, 

ona bütün koordinatlarını kaybetiren tayfuna da. Tufana 

da gark olmuştu güneşli güzel açık bir denize de. Abarttığımı 

düşünenler olabilir, tabii ki bunlar birer metafor ama nereden 

bakılırsa bakılsın babamın hayatında benim için fazlasıyla fantastik 

sayılabilecek pek çok hikâye el ele vermiş, bugünlere 

gelmişti. Onu kurtaran namazdı. Geç de olsa fark etmiştim artık, 

bu sözün içerdiği anlamları, taşıdığı imaları kavramak için 

öncelikle benim koca bir modernleşme tarihine aşina olmam 

gerekirdi. Dinin yüksek temsilleriyle, ya da derin teolojisiyle 

irtibat kurmakta zorlananlar için bile namaz nasıl oluyordu da 

hakikat için kurtarıcı bir dayanak noktası oluşturuyordu? 

“Hatırladığında kaçırma ve bir daha da asla unutma.” Babamın 

namaza düşkünlüğünü ifade eden bir diğer öğretici cümlesi 

buydu. Bu benim de hayatım boyunca korumaya çalıştığım


düsturların başında geliyordu. Bu sözü ilk ne zaman duymuştum 

bilmiyorum ama ondan en sık duyduğum sözler arasında 

yer aldığından şüphem yoktu. Namaz onun için her şeyden 

önce ayırt edici bir kriterdi. Kime kız verilir, kimden alınırdı? 

Kiminle yola gidilir, kiminle yollar ayrılırdı? Zaman içinde bu 

kritik sorular ve gitgide derinleşen anlamları benim dış dünya, 

din ve yaşam ilişkilerini anlamlandırmada başvuracağım ciddi 

birer yol gösterici olacaktı. 

Babamın hayatı, her şeyiyle namazdan ibaretti. Modern 

tasavvur dünyasında bunu açıklamak zordu. Hatta buna zorlanmanın 

yersiz olduğu bile söylenebilirdi. Yine de bugün böyle 

bir ifadenin ne anlama geldiğini açıklamakta zorlansam da 

insanın namazla özdeşleşmesi müthiş bir şeydi. Biri benden 

bizimkiler hakkında bir tanımlama istese her hâlde ben de ona 

sadece şunu söylerdim: “Onları ben hep namazdayken gördüm.” 

Hayatı ıskalamışlar mıydı? Kendilerine bir şey kalmamış mıydı? 

Hayır, her ne yapmışlarsa, her ne görmüşlerse namazla baş başa 

olmuştu her biri. 

Hiç kuşkusuz namaz da zaman içinde diğer ibadetler gibi 

hayatımızda farklı yorumlamalara, müdahale ve operasyonlara 

maruz bırakıldı. Modernliğin de seküler aklın da henüz 

yeterince nüfuz edemediği bir coğrafyada gözlerimi dünyaya 

açtığımda hayatın akışı içinde anlamlandırmaya çalıştığım ve 

doğrusu hiç de zorlanmadığım tek şey namazdı. Aynı kalıplar 

içinde başka ibadetleri de açıklamak pekâlâ mümkündü. Günün 

belli saatlerinde etrafımdaki herkesi ya secdede ya da kıyamda 

görürdüm. Yaşadığım coğrafyada belli ki namaz hemen 

her şeyi açıklayan bir şifre, olmadık kapıları açan bir anahtar 

gibiydi. Kulağımıza okunan ezanlarla dünyaya dahil olur, önce 

çocukça duygularla büyüklerimize öykünerek sonra da içselleştirilmiş 

bir bilgiyle onlarla aynı safta namaza dururduk. 

İmam Hatip’te, İlahiyat’ta ya da daha profesyonel ölçüde 

dinî bilgiye gerektiği ölçüde vakıf olmadan önce de namaz

114 


hayatın her tarafını kuşatmış gibiydi. Etrafımızda bir namaza 

niyaza duranlar vardı bir de ondan ilelebet uzak duranlar. 

Dinin hangi unsuruna odaklaşsak çevremizdekiler tarafından 

teşvik ve takdir edilirdik. Çok değil elli yıl öncesinin taşra 

dünyasında dinin hakikatine yönelik manipülatif yorumlar 

henüz hanelerimize sirayet etmeye başlamamıştı. Batılılaşma 

merkezden başlayarak ülkenin bütün satıhlarına ulaşacak bir 

şekilde kademeli olarak hızla mesafe alıyordu. Sonradan babamdan 

ne kadar da çok ne kadar da sık duyar olmuştum. Öğrencilerinin 

çoğu kaba ve ilkel bir şekilde işleyen bilgi akışına 

teslim olmuş bir okuldan fazla yara almadan çıkışının hikmetini 

sorduğumda bana “Beni namaz kurtardı oğlum,” demişti. 

Türkiye’nin en doğusunda diğer başka bölgelerinde olduğu 

gibi ülkeyi sekülerleştirmeyi aklına koymuş bir irade, genç ve 

temiz ülke çocuklarını Aydınlanma’dan alelacele kopyalanmış 

bir müfredata dahil ediyor ve ailelerinin dualarıyla oralara doluşan 

memleket çocuklarını hızla dönüştürüyorlardı. Etrafa biraz 

dikkat kesilen olup biteni görebilirdi. Temiz, nezih ve zeki çocukların, 

evvelemirde tabiatın doğal ritmine kolayca iliştirmeyi 

başarmış bir epistemolojiden kendi dinselliklerinin şu ya da 

bu şekilde uzaklaştırılması için sıkı bir kopmaya ihtiyaç vardı, 

gelenekten, kültürden, hayatın kendine özgü ritminden ve bilgi 

dünyasının işleyişinden. Zor bir süreçti ve şimdi gördüğüm kadarıyla 

en ince noktasına kadar detaylandırılmış bir insan yetiştirme 

programından yara bere almadan kurtulmak her yiğidin 

harcı değildi. Bütün toplumsal değişim süreçlerinde benzer 

uygulamalarla karşılaşmak mümkündü. Ontolojiye, epistemolojiye, 

varlık algınıza ve bilgi dünyanıza müdahale edilmeden 

değişemezdiniz. Babamın okuldan arkadaşlarındaki dönüşümü 

fark etmemek mümkün müydü? Her şey açıktı. Babam namaz 

kılıyor, onlar kılmıyordu. Babam Allah’a sığınıyor, onlar hâlâ 

sığınılacak bir melce arıyorlardı. Anlamakta kararlıydım, neler 

oluyordu?


Pek çok şehir gördüm pek çok da köy. İlerleyen yaşlarımda 

orda olup bitenler üzerine bir sürü metin ve materyali de inceleme 

fırsatı buldum. Anadolu taşrasından merkeze doğru ilerleyen 

oldukça renkli sayılabilecek bir yaşamım oldu. Ülkemin 

doğusunda da batısında da çalıştım. Öğretmen olarak görev 

yaptığım dönemlerde elime tutuşturulan bilgi dağarcığıyla sık 

sık hesaplaşarak kendimce bir şeyler yapmaya çalıştım. Akademide 

işim biraz daha kolaydı ama bu sefer de risk sonuçlarda 

yatıyordu. Bir şeyler demekle yükümlüydünüz. Görmek, anlamak 

ve kayda düşmek sizin görevinizdi. Akademisyen âlim 

miydi, aydın mı yoksa entelektüel mi? Bağlı bulunduğu disiplinlere 

ne ölçüde tabiydi? Onun yapıp ettiklerine kim karışabilirdi? 

Kim ona kendi otoritesini dayatabilirdi? 

Böyle bir süreçti işte herkes gibi benim de yaşadıklarım. 

Konya’yı, Balıkesir’i, Van’ı ve Muğla’yı birbirini kovalayan korku 

ve tedirginlikler içinde yaşamıştım. Sonra Ankara. İçinde 

bol bol İstanbul özlemi olan Ankara! Mesleki kariyerim içinde 

toplumun dinî ve sosyolojik yapısını daha yakından gözleme 

konusunda alanın verdiği imkânları hemen her fırsatta kullanma 

çabası içinde olmuştum. Sanırım bunları bihakkın kullanmıştım 

da. Temel problemlerim dün de bugün de üç aşağı 

beş yukarı aynıydı: Din şimdi nerede duruyordu? Gelenek ve 

modernlik arasında dinî muhitlerde pek çoğumuzda travmatik 

etkiler yaratan altüst oluşların anlamı neydi? Dinden geriye ne 

kalmıştı? Bulduklarımızla ne kadar idare edebilirdik? Dahası 

elimizde avucumuzda olanlarla kime ne diyebilirdik? 

Yeni zamanlarda başka pek çok şey gibi namaz da sorgulanmaya 

açık bir şekilde ele alınıyor. Artık ibadetler hemen 

herkesin kavrayacağı bir fonksiyonellik içinde konuşulabiliyorsa 

ancak o zaman tasvip edilebiliyor. “Namaz neye yarar”- 

dan başlayıp “onunla ne kazanırım”a kadar giden sorulara bel 

bağlayanlar, onun insanın iç dünyasında ürettiği inşaya, bu 

kazanımların bir sonucu olarak dış dünyaya takdim ettiği değerlere 

pek az dikkat kesiliyorlar. Oruca bedensel sağlık dı-

116 


şında hiçbir gerekçe bulamayanlar namazı da tekrarlanan bir 

ritm cetveli olarak değerlendirmekte bir sorun görmüyorlar. 

Namazın onu kılanı taşıdığı dünya tabii ki aritmetiğe, kâr ve 

zarara kendini kaptırmış bakış açıları için hiçbir şey ifade etmiyor. 

Oysa namaz, kılanına -onu tadili erkânla kılan her bir 

müminde defalarca şahit olunduğu gibi- yüzlerinden tanıyabileceğimiz 

ve hemen her yerde rahatça seçebileceğimiz manevi 

bir istisnailik kazandırıyor. Her daim zikirle, her daim kıyam ve 

secdeyle sahici bir huşu halinde sürekli Rabbiyle irtibat halinde 

olmanın açığa çıkardığı temsiller bugün bize “iyi ki bunlar var” 

dedirttiriyor. 

Namazın anlamı kaybolunca onu kılanın dünyası da pek 

fazla derinlik kazanmıyor. Namazla yan yana getirilemeyecek 

bir sürü hevesi bugün onunla aynı hizada görmeye başlamamız 

sadece bir hasar olarak tasvir edilebilir. Ne Müslüman kaldırabilir 

böyle bir ortaklığı ne de namaz. Maalesef namazın insanı 

arındıran ve onu mütekamiliyete yükselten özellikleri yeni dinî 

bilgi edinme süreçlerinde sıklıkla ihmal ediliyor. Yalanla namaz 

bir yerde durur muydu? Fuhşiyattan namaza bir yol var mıydı? 

Sahtelik ne zamandan beri namazla örtülür oldu? Namaz 

bir gösteriş objesi midir yoksa kim ne derse desin kararlılıkla 

eda edilen bir kulluk mudur? Bu soruların çoğu bugün askıda 

duruyor. 

Babamın dünyasında namaz her şeydi. İnsanlar ibadetlerini 

muntazaman ifa eder, gerisini Allah’a bırakırlardı. Namazda 

gözleri olanın başka hiçbir şeyde gözü yoktu. Bir dünyaya yönelmişseler, 

başka bir dünyada oyalanma lüksleri yoktu. Başka 

bir bilgi dünyasıydı bu, başka bir insan yetiştirme evreni. Sabah 

namaza kalkışları hayata hazırlıktı, gece kıyama durmaları 

dünyadan haberdar olmak demekti. 

İnsan biraz emek verir, kendisini kuşatan maniaları zorlamayı 

göze alırsa hayatın gerçek sınırlarına erişebilir. Kıldığı 

namazlardan tat aldığı gibi bundan başkalarını da tatlandırır.


Namaz dinin direğiydi, amenna. Bir ömür dikkat ve sadakatle 

öğrendiğim bu ölçünün babamdaki karşılığıyla bendeki karşılığı, 

aramızdaki uçurum göz ardı edilerek nasıl telafi edilebilirdi? 

Onunkinde bütün bir devasa yapı bu direk etrafında şekillenmiş, 

kurulmuş ve biçimlenmişti. Bizimkinde ise zor bela ayakta 

duran külüstür bir yapıya kenarından köşesinden iliştirilmiş 

birer destek gibi duruyordu. Biri çekse, en ufak bir müdahalede 

ortalıkta görünen her şeyle birlikte yerle yeksan olacaktı. 

Bizi de namaz kurtaracak, yoksa harabız.

Gerek inanç gerekse ibadet esaslarının 

öğretiminde göz ardı ettiğimiz bir gerçek vardır: 

Çocukluk çağında insanoğlu, zihninden ziyade 

gönlüne hitap eden bilgilerden hoşlanır. Onun 

kalbine sıcak gelen, gönlünü sevinçle ve ümitle 

dolduran her bilgi unsuru, çocuk için eğitici ve 

öğretici olmaya adaydır.

Namaz ve Çocuk 

Prof. Dr. Mehmet Emin AY 

Bursa İl Müftüsü 

Yetişkin bir insanın kıldığı namazın her safhasında, 

çocukluk yıllarında aldığı din eğitiminin önemli 

bir rolü vardır dersek, mübalağa etmiş olmayız. Gerçekten, 

atalarımızın “Ağaç yaşken eğilir” sözünün belki de en çok 

kendini hissettirdiği alan, din eğitimi alanıdır; buna bağlı 

olarak inanç ve ibadet hayatımızdır. Aşağıdaki satırlarda, 

namaz ibadetinin, özellikle çocuklar ve gençler açısından 

öneminden bahsedilecek, ardından bu ibadetin çocuklara 

öğretilirken hangi hususlara dikkat edilmesi gerektiği üzerinde 

durulacaktır. 

Sevgili Peygamberimiz (s.a.s.) tarafından, “Dinin direği” 1 

olarak nitelendirilen namaz ibadetinin, günümüz dünyasında 

Müslüman toplumlar tarafından yeterince önemsendiği ve çocuklara 

öğretiminde de gereken özenin gösterildiği söylenemez. 

Sonuçta, çocukluk yıllarında ya ilgisizlik sebebiyle alışkanlık 

haline getiremediği veya anne babasının baskısı ya da zorlamasıyla 

kıldığı namazı, ergenlik çağında terk eden nesillerle karşı 

karşıya kalmış durumdayız. 

Bugün İslam dünyasının önemli bir kısmında, hemen her 

İslam ülkesinde yaşanan ve şikâyet edilen durum aynıdır de- 

1 Beyhakî, Şuabu’l-İman, Beyrut 1410, ts.; Ayrıca hadisle ilgili değerlendirmeler 

için bk. Aclûnî, Muhammed b. İsmail, Keşf’ul-Hafâ, Beyrut 1985, 

II, 39-40. No:1621. 

119

120 


nilebilir. Buna karşılık, bazı gayrimüslim ülkelerdeki azınlık 

durumundaki Müslümanların veya vatandaşlarımızın, özel 

ilgileri ve önemsemeleri sayesinde çocuklarına namaz kılma 

alışkanlığını başarılı bir şekilde kazandırabildiklerine de şahit 

olmaktayız. Diyebiliriz ki, ebeveynin öncelikle namaz ibadetini 

önemsemesi, sevgi temelli bir eğitim-öğretim ortamında, 

bu işi belli bir düzen ve metod içinde, sabır ve dua desteğiyle 

gerçekleştirmesi, bu konuda başarılı olabilmenin ön şartları 

olarak ortaya çıkmaktadır. 

Günümüzde medyanın, kitle iletişim araçlarının ve internetin 

birtakım olumlu katkıları yanında, daha ziyade olumsuz 

yönlendirmeleriyle, genç nesli inançtan ve ibadetten soğuttuğu 

söylenebilir. Şiddete dayalı oyunlar, gerçeklere dayanmayan 

ilişkiler ve arkadaşlıklar, Müslüman neslin kişilik ve kimlik teşekkülünde 

maalesef olumsuz etkiler meydana getirmektedir. 2 

Böyle bir ortamda Müslüman çocuklara ve gençlere, namaz kılmaları 

yönünde anne babaları ya da yakın çevrelerince yapılan 

telkinler sonuçsuz kalmaktadır. Bugün, üzülerek ifade edelim 

ki, nice dindar ailelerde çocukların namaza karşı isteksizliği, 

çözülmesi zor olan bir “ailevi sorun” olarak karşımızda duruyor. 

Doğrusu, din eğitimi alanıyla uğraşan akademisyenleri, 

din eğitimcilerini ve din görevlilerini; özellikle de anne babalar 

olarak hemen herkesi ciddi bir şekilde ilgilendiren bu problem, 

aslında bir çırpıda çözülecek kadar da basit bir problem değildir. 

3 Meselenin ehemmiyetine dair sadece bir örnek verelim: 

Bir peygamber olan Hz. İbrahim, (a.s.) yine peygamber olacak 

kimselerden teşekkül edecek neslinin de yani Hz. İsmail 

(a.s.), Hz. İshak (a.s.) ve Hz. Yakub’un (a.s.) da kendisi gibi 

namaz kılan kimseler olmasını Allah Teâlâ’dan niyaz ederek, 

“Rabbim! Beni de neslimi de, Sen namaz kılanlardan eyle!” 

2 bk. Aydeniz, Hediyyetullah, “Bölünmemiş Bir Hayat Tasavvurunda Medya 

ile Yaşamak” Din ve Hayat Dergisi, İstanbul 2015, sayı 25, s. 130 vd. 

3 Konuyla ilgili olarak geniş bilgi için bk. Sağlam, İsmail, Çocuk ve İbadet, 


Namaz ve Çocuk 121 

duasıyla, 4 adeta bu hususta, bazen eğitimin de yetersiz kalabileceğini 

ve mutlaka Allah’tan yardım dilememiz icab ettiğini 

anlatmak istemişti bizlere… Yine Sevgili Peygamberimizin, her 

sabah mescide giderken ciğerparesi, sevgili kızı Hz. Fatıma’yı 

(r.a.) uyandırmak maksadıyla seslenmesi ve namaza kalkmaları 

hususunda uyarması da namaz ibadetinde, “işi önemsemek” 

gerektiğine dair diğer bir misaldir. 5 

Bu bilgiler ışığında, namaz ibadetinin mümin için ne derece 

önemli bir ibadet olduğu gerçeğiyle birlikte, içinde yaşadığımız 

çevrenin, sosyal medya ve sanal dünyasıyla, ibadetlere yönlendirme 

adına pek de müsait olmayan ortamında, namaz gibi 

önemli bir ibadeti, çocukluk çağından başlayarak gözbebeğimiz 

evlatlarımıza, hangi ilke ve metodlar çerçevesinde öğretmek gerektiği 

hususunu, dört ana başlık altında ele almaya çalışacağız: 

1. Ailede Sevgi Kültürü Hâkim Olmalıdır. 

Çocukları namaz ibadetiyle tanıştırmak, bu yönde eğitim-öğretim 

ortamı ve imkanı sağlamak adına ilk sırada yer 

alması gereken ilke, ailede sevgi kültürünün hâkim olmasıdır. 

Esasen bu başlık, 7-14 yaşları arasındaki çocuklarda ibadet 

eğitimi üzerine detaylı bir araştırma gerçekleştiren ve çalışmasını 

“Çocuk ve İbadet” adıyla yayınlayan İsmail Sağlam’a aittir. 

Sağlam, bu ilke ile ilgili olarak şunları söylemektedir: 

“Aile içinde sağlıklı bir iletişimin kurulabilmesi için, o ailede 

sevgi kültürünün hâkim olması en önemli husustur. Sevgi 

kültürünün hâkim olması, aynı zamanda sağlıklı, doyumlu, 

erdemli bireylerden oluşan bir aileyi gerekli kılmaktadır. Çünkü 

bunun zıddı, korku kültürünün hâkim olması demektir ki, 

bu şekildeki ailede bireyler iç zenginlikten yoksun, doyumsuz, 

4 İbrahim, 14/40 

5 bk. TâHâ, 20/132; Buhârî, Cum’a, 11; Müslim, İmare, 20.

122 


ruhunda sürekli çatışmalar yaşayan, hayatını bir denge içinde 

sürdüremeyen kimselerdir.” 6 

Yukarıdaki bilgiler, konuyla ilgili araştırmadan sonuç olarak 

elde edilen tespitlerden biridir. Bu tespitleri destekleyen 

pek çok dinî ve bilimsel kaynak söz konusudur. Sadece birkaç 

örnek vermek bile konunun anlaşılması adına yeterli olacaktır. 

Allah Teâlâ’nın, Esmâü’l-Hüsnâ olarak bildiğimiz güzel 

isimlerinden biri de el-Vedûd’dur. Bu ismin tecellisiyle, Allah 

kullarını çok sevmekte ve kulları da birbirine sevdirmektedir. 

Nikâh bağıyla bir arada yaşayan karı-koca arasındaki sevginin 

“meveddet” kavramıyla ifade edilmesi de bunun işaretidir. 7 Denilebilir 

ki, Allah Teâlâ, müminin kuracağı yuvasında ihtiyaç 

duyacağı sevgiyi ve meveddeti, kendi katından bu ismi vasıtasıyla 

ihsan etmekte; adeta, bu sevgiye dayalı ve bu sevginin 

hâkim olacağı yuvalar kurulmasını istemektedir. 

Temelinde böylesine İlahî bir kaynaktan gelen sevginin 

bulunduğu ailelerde hâkim olan sevgi kültürüyle, çocukları 

ibadetlere yöneltecek inanç tohumları, yine sevgiyle atılacaktır 

onun ruhuna ve gönlüne… Çocuğa öncelikle Allah sevgisi kazandırılacaktır. 

Çünkü sevmediği ve gönülden bağlanmadığı bir 

Yaratıcı ile sağlıklı bir kulluk iletişimi gerçekleştirmek mümkün 

olmamaktadır. Çocukluk yıllarında, yerine getiriyor görüntüsü 

veren ancak ergenlikle birlikte tüm ibadetlerini terk eden çocukların 

hayat hikâyelerinde Allah sevgisine dayanmayan bir 

eğitim-öğretimin varlığı söz konusudur. 8 

Sözgelimi, sevgi kültürünün hâkim olduğu ailelerde beş 

vakit namaz kılma oranı %95 gibi yüksek oranda gerçekleşirken, 

bu ortamdan yoksun ailelerdeki oranlar sıfır düzeylerinde 

6 Sağlam, age, s. 205-206. 

7 bk. Rum, 30/21. 

8 Geniş bilgi için bk. Ay, Mehmet Emin, Çocuklarımıza Allah’ı Nasıl Anlatalım, 

İstanbul 2014, s. 141, 148-154.


çıkmıştır. 9 Aynı araştırmada, görüşlerine başvurulan anne babaların 

verdikleri bilgiler de önemli mesajlar taşımaktadır. Birini 

paylaşmak istiyoruz: 

“Çocuğumun birine çok katı disiplin uyguladım ve zor kullanarak 

ibadetlerini yapmasını sağladım. Fakat ne yazık ki, 

şu anda bu çocuğum büyüdü ve namazını kılmıyor. Demek ki 

bu çocuğa namazı sevdirememişiz. Bu durumu görünce diğer 

çocuklarımıza hiçbir zorlayıcı tedbir uygulamadık. Sadece telkinde 

bulunduk ve yaşayışımızla onlara örnek olmaya çalıştık. 

Şu anda bu çocuklar büyüdü ve isteyerek, severek namazlarını 

kılıyorlar. Anne-babalara tavsiyem; sakın çocuklarda ibadetlere 

karşı nefret uyandıracak uygulamalara başvurmasınlar. Bağırıp 

çağırarak çocuklara namaz kıldırmak mümkün değil. Ara sıra 

ibadetlerini aksatmaları, ibadet sevgilerini kaybetmelerinden 

daha iyidir. Çünkü ibadet sevgisi canlı olunca yetişkinlikte ibadetlerini 

aksatmadan yerine getiriyorlar.” 10 

Aktarılan bu bilgilere şunları da eklemeliyiz. Ailede var olan 

sevgi-saygı ortamı, çocuk için ibadetlerin yerine getirilmesinde 

tahminlerin ötesinde rol oynamaktadır. Çocuğun, sırf babası 

veya annesi üzülmesin diye namaz kılması çok tabii ve olumlu 

bir durumdur. Önceleri, onları memnun etmek için kılınan 

namazın, yaş ilerledikçe Allah’ı memnun etmek için kılınmaya 

başlanması, normal bir değişim ve gelişim olarak görülmelidir. 

Önemli olan, çocuğun anne babasını seviyor olması ve onlar 

tarafından seviliyor olduğuna inanmasıdır. Aynı şekilde, bağlandığı 

ve inandığı Allah’ı seviyor olması ve O’nun tarafından 

da sevildiğine inanıyor olmasıdır. Bunlar gerçekleştiği zaman, 

bir çocuğun gençlik dönemine, Peygamberimiz (s.a.s.) tarafından 

övgüyle söz edilen, 11 “ibadetle büyüyüp serpilen bir genç” 

olarak ulaşması mümkün olacaktır. 

9 bk. Sağlam, age, s. 212. 

10 bk. Sağlam, age, s. 214. 

11 Buhârî, Ezan, 36.

124 


2. Anne Baba Namaz Kılarak İlk Örneği 

Oluşturmalıdır. 

Bugün artık apaçık bir gerçek olarak şunu biliyoruz ki, çocuk 

için anne babası en büyük ve en etkili örnektir. 12 Anne 

babanın her tavrı, her sözü ve her davranışı çocuk için kesin 

doğrular hükmündedir. Belki de Allah Teâlâ, çocuğa böyle bir 

uyum kabiliyeti bahşederek, onun eğitilmesini kolaylaştırmış 

olmaktadır. 

Din eğitimi alanında yapılan pek çok araştırma, etrafındaki 

olayları, varlıkları idrak etmeye başladıktan sonra çocukların 

anne babalarının davranışlarını yakından takibe aldığını ortaya 

koymaktadır. Bu yaşlarda çocuğun dinî duyguları uyandığından, 

ona verilen eğitim biçimi, daha sonraki yıllarda çocuğun 

inanç, tutum ve davranışlarını da etkilemektedir. 13 

Ailede, anne babanın davranışları çocuk tarafından yaşı 

küçük olduğu nispette kesin gerçekler olarak kabul edilmektedir. 

Mesela, anne babasından birini namaz kılarken gören 3-4 

yaşındaki çocuk önce onları gözler, davranışlarını takip eder, 

daha sonra onların yanında durur ve onları taklit ederek namaz 

kılar. Namaz kılmak için gerekli bilgileri, duaları ve şartlarını 

öğrenip uygun bir şekilde namaz kılarken heyecanlanır. 

Çocukluk hatıralarını anlatan pek çok edebiyatçı, kendilerine 

has edebi üslub içinde ebeveynleriyle birlikte kıldıkları ilk 

namazdan sitayişle söz ederler. Sözgelimi, Ömer Seyfettin, “İlk 

Namaz” adını verdiği anlatımında, annesiyle birlikte kıldığı bu 

ilk namazın, ruhunda oluşturduğu heyecanı son derece etkileyici 

bir şekilde şöyle aktarır bizlere: 

“Şimdi teselli muhitinden ne kadar uzak bulunduğum annem, 

dünyada yegâne sevdiğim bu muhterem vücut; işte hatırlı- 

12 Konuyla ilgili olarak bk. Ay, Mehmet Emin, Ailede ve Okulda İdeal Din 

Eğitimi, İstanbul 2014, s. 29 vd. 

13 bk. Resâilu İhvani’s-Safâ, Beyrut, ts. I, 307.


yorum, on beş sene evvel beni ilk sabah namazına kaldırmıştı. 

Galiba yine böyle bir kıştı. Onun odasına bitişik olan küçük 

karyolamda uyurken, şefkatli bir öpücük, alnımı okşayan nazik 

eliyle ve ince parmaklarıyla saçlarımı tarayarak: 

- Haydi Ömerciğim kalk, demişti. Kalk haydi yavrucuğum. 

- Fakat anneciğim, demiştim, daha gece… Her vakit öptüğü 

yerden, sol kaşımın ucundan tekrar öperek: 

- Yok yavrucuğum, saat on iki, sonra vakit geçer, diyerek 

koltuklarımdan tutarak beni kaldırdı. 

Abdest bitince annemle beraber yavaş bir sesle namaz dualarını 

okuyarak kollarımı ve yüzümü kuruladım. Isınmak için 

sobanın yanına gitmiştim. Arkama dönünce arakiye seccadeyi 

açıyor gördüm. Sonra başına yeşil bir başörtüsü örterek beni 

çağırmıştı: 

- Gel… 

Gittim. Küçücük ben, onunla bir seccadede bir yavru saadet 

ve samimiyetiyle o muazzez, hassas anne vücudunun yanında 

durdum. İki lakırdı ile, bana yapacağımı, evvelden öğrettiklerini 

tekrar etti. 

- İki rekat sünnet… Gece öğrendiklerini tekrarla, unutmadın 

ya?... 

- Hayır… 

- Haydi… 

O, iftitah tekbirini ellerini omuzlarına kaldırarak yaparken, 

ben de elimde olmayarak onu taklit etmiştim. Sünneti bitirdikten 

sonra, bana gözlerinin tatlı ve etkileyici bir tebessümüyle 

gülerek: 

- Yavrum, demişti. Sen kadın mısın? Kadınlar öyle başlar. 

Sen erkeksin, ellerini kulaklarına götüreceksin. Ve hararetli elleriyle 

benim küçük ellerimi kulaklarıma kaldırarak,

126 


- İşte böyle… diyerek bana erkek iftitahını öğretti. Ben de 

tekbiri öyle alıp namazı bitirdim ve dua ederken anneme sordum: 

- Nasıl dua edeceğim anne?... 

O, dua ediyor ve dudakları hareket ettikçe başörtüsü de titrer 

gibi oluyordu. Başını salladı. Duasını bitirdikten sonra, daha 

hala hatırımda: 

- Evvelâ İslam olduğum için ey Cenâb-ı Vâcibul-Vücud Hazretleri, 

sana hamd ederim de… Sonra vatanımızın düşmanlarını 

perişan etmeni senden istirham ederim, de… Sonra da bütün 

eziyet çeken, hasta olan, felakette kalan, fakir olan Müslümanların 

selamet ve sıhhatlerini senden temenni ederim, de… Kendin 

için, iyi olman ve şeytanın yalanlarına aldanmaman için 

dua et! demişti. 

Ben bu basit ve Türkçe duayı, annemin dolabındaki birbiri 

üstüne duran ve karıştırmaklığım, “dua kitaplarıdır, sakın ilişme” 

ihtarıyla engellenen, yıpranmış, Arapça esreli ve üstünlü 

kitapları hatırlayarak içimden söyledim. 14 

Yazar Ömer Seyfettin’in, kıldığı ilk namaza dair bir çocuğun 

gözüyle aktardığı duyguları son derece manidardır. Şunu 

da ekleyelim ki, yapılan araştırmalarda, çocukların namazda 

görmeye alıştıkları ebeveynlerini içlerinden gelen bir duyguyla 

kopya etmeye çalışacakları, bu tekrarların ise zaman içinde çocukta 

alışkanlığa imkan sağlayacağı, böylece namaz ibadetini 

kolay bir şekilde içselleştirecekleri ifade edilmektedir. 15 

Öte yandan, ailede verilecek din eğitiminde en değerli eğitim 

metodunun, “birlikte ibadet etmek ve ardından birkaç 

14 bk. Yardım, M. Nuri, Edebiyatçılarımızın Çocukluk Hatıraları, İstanbul 

1984, s. 143-146 

15 Kaynaklar için bkz. Ay, Ailede ve Okulda İdeal Din Eğitimi, s. 32-34.


kelimelik sohbet ile anlatmak” olduğunu söylemeliyiz. 16 Kısaca 

çocuk, önce görmeli, sonra duymalıdır. Çünkü o, yaşı ve 

yaratılışı gereği önce “görerek” öğrenmektedir. Bu meyanda, 

çocuklar, dinî tecrübeyi bizzat görerek yaşayabilmeleri ve bu 

görsel zenginliğin onların ruh dünyasına katkı sağlaması için 

zaman zaman mescid ve camilere götürülmelidir. 17 Çocukların 

böylesi mekânlarda var olan manevi havayı yetişkinler kadar 

hissetmesi söz konusudur. Etkilenmeleri ise onlardan daha çoktur 

diyebiliriz. Yeter ki, çocuklar önceden bu gibi mekânlarda 

nasıl davranılması gerektiği konusunda bilgilendirilmiş olsunlar 

ve yeter ki, yetişkinler de çocuklardan, cami âdâbı hususunda 

yetişkin insanların gösterdiği olgunluğu beklemekten 

vazgeçmiş olsunlar… 

3. Namaz İbadetini Öğretirken Çocuğun 

Gönlüne Hitap Etmelidir. 

Gerek inanç gerekse ibadet esaslarının öğretiminde göz ardı 

ettiğimiz bir gerçek vardır: Çocukluk çağında insanoğlu, zihninden 

ziyade gönlüne hitap eden bilgilerden hoşlanır. Onun 

kalbine sıcak gelen, gönlünü sevinçle ve ümitle dolduran her 

bilgi unsuru, çocuk için eğitici ve öğretici olmaya adaydır. Bu 

cümleden olarak, çocuğa namazla ilgili; namazın öneminden, 

faziletinden, onun en değerli şükür eylemi oluşundan, huşu ve 

huzur içinde kılınan namazın insana kazandırdıklarından, namaz 

konusunda hassas davranmanın, insanın maddi ve manevi 

hayatına katkılarından bahseden her bilgi onun için değerlidir, 

eğiticidir. Anlatılan hikâye veya kıssadaki kahraman, bazen bir 

peygamber, bazen bir sahâbi, bazen Asr-ı Saadet’te yaşamış bir 

çocuk, bazen de bir Allah dostu olabilir. Fakat her hal ü kârda 

çocuk, bu kahramandan etkilenerek onunla özdeşleşmeye ve 

16 Bu metodun önemine dair bk. Ay, Mehmet Emin, Din Eğitiminde Mükâfat 

ve Ceza, Bursa 1993, s. 90. 

17 bk. Ay, Çocuklarımıza Allah’ı Nasıl Anlatalım, s. 164 vd.

128 


onun gibi namaz kılmaya özenecektir. 18 Çünkü hikâye, kıssa 

ve menkıbelerle eğitim, insanoğlunun eğitiminde önemli bir 

yer tuttuğu gibi, çocukların eğitiminde ise en etkileyici metodlardan 

biridir. 19 

Kur’an-ı Kerim’de, baba-oğul arasında geçen diyalogların 

hepsinde dikkatimizi çeken bir durum söz konusudur: Her 

defasında baba, oğula “Yâ Büneyye” diye hitap eder. 20 Bunun ise 

“oğulcuğum, yavrucuğum” anlamına geldiği bilinmektedir. Hz. 

Lokman (a.s.) da evladına, “Oğulcuğum! Namazını kıl” demekte 

ve şefkat dolu bu sözleriyle onun gönlüne hitap etmektedir. 21 

Gönüle hitab eden bir başka örneğin, ünlü mutasavvıf Sehl 

b. Abdullah et-Tüsterî’nin hayatında ne denli etkili olduğunu 

ortaya koyan hatırasını kendisinden dinleyelim: 

“Küçük bir çocuktum. Geceleri kalkıp huşu içinde namaz 

kılan dayım Muhammed b. Sivar’ı hayranlıkla seyrederdim. Bir 

gün dönüp bana dedi ki: 

- Seni yaratan Allah’ı hiç anmaz mısın? 

- Nasıl anayım? diye sordum. Bunun üzerine dayım: 

- Gece yatağına yattığın zaman, kalbinle üç defa, “Allah 

benim şahidimdir, benimle beraberdir ve beni görüyor” de, telkininde 

bulundu. 

18 Özellikle Asr-ı Saadet’te yaşayan sahâbi çocuklarının Peygamberimizle 

ilgili hatıraları ve çocuklara yönelik namaz konusundaki tavsiyeleri için 

bkz. Ay, Mehmet Emin, Biricik Peygamberim ve Onun Çağındaki Çocuklar, 

İstanbul 2014. 

19 Bu metodun önemi hakkında bkz. Bayraklı, Bayraktar, İslam’da Eğitim, 

İstanbul 1980, s. 159; Bayraktar, M. Faruk, İslam Eğitiminde Öğretmen-Öğrenci 

Münasebetleri, İstanbul 1984, s. 48; Kandemir, M. Yaşar, 

Örneklerle İslam Ahlâkı, İstanbul 1980, s. 390. 

20 Ayetler için bkz. Hûd, 11/42; Yusuf, 12/8; Lokman, 31/13, 16, 17; Saffât, 

37/102. 

21 Lokman, 31/17.


Ben bu tavsiyeye uyarak her gece söylenenleri tekrar ettim. 

Gönlümde bu sözün tatlılığını hissetmeye başladım. Sonra dayımın 

tavsiyesi üzere yedi ve on defa söylemeye devam ettim. Birkaç 

yıl boyunca da hep söyledim. Nihayet bir gün dayım bana: 

- Ey Sehl! Ne dersin? Allah’ın beraber olduğu, şahidi olduğu 

ve nazar ettiği bir kimseye, günah işlemek yakışır mı?...” 22 

Dayısının, doğrudan gönlüne hitab ederek söylediği son 

sözler ne kadar önemliyse, temelindeki tavsiyeler de o denli 

manidardır. Neticede, insanın manevi eğitimine dair önemli 

eserler veren ve yaşadığı hayatıyla insanlara örnek olan Sehl. b. 

Abdullah et-Tüsterî gibi önemli bir şahsiyet yetişmiştir. Onun, 

çocukluk çağında almış olduğu sağlıklı ve doğru eğitimle bu 

mertebeleri kazanmış olduğu söylenebilir. 

Yine aşağıdaki örneklerde sunulduğu gibi, gönle hitap 

eden, namazla ilgili bir vecize veya bir beyit de dakikalarca 

konuşmaktan daha etkileyici olabilir. 

“Namaz, insanı darda koymaz.” 

“Her şey namazla bitmez, ama her şey onunla başlar.” 

“Allah’a giden yollar, mescitlerden geçiyor. Mevlâ, kullarını 

secdelerde seçiyor.” 

4. Namaz İbadetinin Eğitiminde Cezaya 

Başvurmamalıdır 

Namaz ibadetinin eğitiminde en çok karşılaşılan sorunlardan 

birisi de namaz kılmayan çocuklar için dayağa başvurulması 

meselesidir. Konuyla ilgili bir hadis-i şerifde Sevgili Peygamberimiz 

(s.a.s.) şöyle buyurmaktadır: 23 “Çocuklarınız yedi 

yaşına geldikleri zaman onlara namaz kılmalarını öğretiniz. 

On yaşına geldikleri zaman…” Evet, hadisin bundan sonraki 

22 Abdullah Ulvan, Terbiyetü’l-Evlâd fi’l-İslâm, Beyrut 1978, I, 169. 

23 Ebu Davud, Salât, 25; Tirmizî, Mevâkit, 182.

130 


kısmını birçok mütercim, “Şayet on yaşına geldiklerinde namaz 

kılmazlarsa onları dövün…” şeklinde tercüme etmişlerdir. 24 

Ancak biz böyle bir tercümenin, genel manada Peygamber 

Efendimizin (s.a.s.) Sünnet-i Seniyyesi’ne bir bütün olarak baktığımızda 

isabetli olmadığını söylemek durumundayız. Çünkü 

Hz. Peygamber (s.a.s.) hayatı boyunca hiçbir çocuğa, kadına 

veya hizmetçiye -terbiye maksadıyla da olsa- vurmamıştır. O 

halde, öncelikle bu tercümelere ihtiyatla yaklaşılmalıdır. 

Ardından şunu ifade edelim ki, bazı hadisçiler yukarıda 

aktarılan hadisin hükmünün, “Üç kişiden kalem kaldırılmıştır. 

Bunlardan biri de henüz büluğ çağına ermemiş çocuklardır.” 

hadisiyle 25 kaldırıldığını söylemektedirler. Beyhakî başta olmak 

üzere birçok hadis bilgininin görüşleri çerçevesinde şekillenen 

hüküm şudur ki, çocukların büluğ çağına gelinceye kadar 

ibadet mükellefiyetleri olmadığından, namazı terk etmeleri de 

herhangi bir cezai müeyyideyi gerektirmeyecektir. 26 

Öte yandan, zengin bir dil olan Arapça’da bazı fiillerin 

aldıkları eklerle farklı manalar taşıdığı bilinmektedir. Hadis-i 

şerif’de geçen “darb” fiili de, almış olduğu harf-i cer ekleriyle 

farklı anlamlara gelmektedir. Sözgelimi, “darb-ı mesel” tabiri, 

dilimize de geçmiş farklı bir kullanımdır. İşte bunun gibi, 

hadis-i şerifde “alâ” harf-i cerri ile kullanılan “darb” kelimesi, 

bizi hadis-i şerifi şu şekilde anlamaya yöneltmektedir: “… On 

yaşına geldiği zaman, namaz kılması hususunda farklı metodlar 

kullanarak çocuğun namaz kılmasına yardımcı olunuz/ 

sağlayınız.” 

Konuya, yaşanan tecrübeler ışığında baktığımızda da ortaya 

çıkan gerçek şudur: Dayak vb. cezalarla kıldırılan namaz, ibadetten 

alınması gereken hazzı sağlayamamaktadır. Belki çocuk 

24 Bu tercüme örneklerinden biri için bkz. Ahmed Naim-Kamil Miras, 

Sahîh-i Buhârî Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi, Ankara 1976, II, 941. 

25 Ebu Davud, Hudûd, 16; Tirmizî, Hudûd, 1. 

26 Askalânî, Fethu’l-Bârî bi Şerhi’l-Buhârî, Mısır 1959, II, 286.


tarafından -görünürde- yerine getirilmektedir; ancak bu hiçbir 

zaman onun hayatında “ibadet” adına yer tutan bir faaliyet ve 

alışkanlığa dönüşememektedir. 

Netice itibariyle şunu söylemeliyiz ki, baskı ve zorlamayla, 

ya da dayakla temin edilen namaz kılma davranışı, ergenlik çağıyla 

birlikte çocuk tarafından terkedilmektedir. Çünkü çocuk, 

Allah’ı sevdiği için ve ihtiyaç duyduğu için değil, çevresinden 

azar işitmemek için namaz kılıyor görünmüştür. Buna dair yaşanmış 

nice acı örnekler vardır. 27 

Bu sebeple, anne babanın, çocuğun, namazı bir ibadet biçimi 

olarak gören, arzuyla ve haz alarak kılan; namazla içli-dışlı, 

“Namaz Ehli” (ehl-i salât) biri haline gelebilmesi için ona sürekli 

yardımcı olması gerekmektedir. 

27 Çocukluk yıllarında gördüğü baskı sebebiyle gençlik döneminde namazı 

terk eden gençlerin ibret dolu hikayeleri için bkz. Sağlam, age., 

s. 213 vd.

Zamanın akışına genişlik veren, tüm ibadetlerin 

sertâcı namaz, aynı yaşamımız ve ölümümüz 

gibi âlemlerin Rabbi Allah içindir. Namaz, 

hayatımızla; hayatımız, zaman duygumuzla 

öylesine ilgili ve bağlantılıdır ki birbirinden ayrı 

düşünülemez.

Zamana Hükmeden Namaz 

Dr. Fatma BAYRAKTAR KARAHAN 

Diyanet İşleri Uzmanı 

Yemin olsun şafağa, 1 karanlığı çöktüğü vakit geceye, 

kuşluk vaktine, 2 açılıp aydınlandığı zaman gündüze, 

3 ikindi vaktine ve asra. 4 

Dışına çıkamadığımız, akışını durduramadığımız… Kaybı 

hüsran, kendisi nimet olan zaman… Koca Ragıp Paşa’nın 

deyimiyle, saatin her çalışıyla “âh” edilecek, ömrün geçen 

müddeti… 

“Saatin çaldığı evkât değildir her kâr, 

Müddet-i ömrün gelüp geçtiğine eyler âh!” 

İnsanın, var oluşuyla başlar zamanla, zamanın bin bir hali 

ile imtihanı. Yaratılmış varlıklar için var oluş, zamanı ve mekânı 

zorunlu kılar zira. Zamansız mekân, mekânsız zaman yoktur. 

Mekân ve zaman üstü olan ise yalnız yüce Allah’tır. Ömrü 

ölümle, hayatı zaman ile mukayyed insanoğlu, tul-u emele sahiptir 

ancak en başından beri. Kalıcı ve ölümsüz olmak ister. 

İlk günah insanın zamanı yenme arzusunun eseridir. Ebedi 

olmak isteği öylesine galebe çalar ki yüce Allah’ın emri ihlal 

edilir ve insan cennetten zamanın varlığını en kesif hissede- 

1 İnşikâk, 84/16. 

2 Duhâ, 93/1-2. 

3 Leyl, 92/2. 

4 Asr, 103/1. 

133

134 


ceği dünya hayatına indirilir. “… Size yeryüzünde bir zamana 

kadar yerleşme ve yararlanma vardır.” 5 Yeryüzündeki hayat bir 

zamana kadar devam edecek ve sonlanacaktır. Sonsuz olmak 

isteyen insan bu sonluluk fikri ile nasıl baş edecek, zamana esir 

olmadan nasıl yaşayacak, zamana nasıl hükmedecektir? 

Tarih boyunca insanoğlu, bu fikir ile mücadele etti. Bazen 

görmezden gelerek yenmeye çalıştı zamanı, bazen de gücüne 

boyun eğdi. Öyle ki bu boyun eğiş zamanı ilah edinmeye bile 

vardırdı bazen. Ve böylece dehri, zamanı, sonsuzdan gelip sonsuza 

giden tek gerçek kabul edenler bir başka zaman imtihanını 

kaybettiler aslında. Zamanın yaratıcısı ve mutlak sahibini 

tanımayarak… 

Zaman mefhumu, başlangıcı ve sonu kadar problemleri ile 

de meşgul etti ilim adamlarının, filozofların zihnini. Mazi, hâl 

ve istikbal ile zaman deveranı aynı ânda mı yaşanmaktadır? 

Geçmişe dönmek, geleceği görmek mümkün müdür? Zamanda 

yolculuk söz konusu olur mu? Cevap için gözler göğe çevrildi. 

Astronominin verileri ile zamanın akışı anlaşılmaya çalışıldı. 

Gezegenlerin dönüşleri, birbirlerine uzaklıkları, tabiattaki değişmez 

veriler ışığında çok şey söyledi insanlığa ve asırlar boyu 

zamanın mutlaklığı, aşılamaz oluşu ve gücü egemen oldu insanlığın 

üzerinde. Ta ki, zamanın mutlak olmadığı, izafiliği, 

fark edilene kadar… 

Arşa hükmeden, 6 buyruğu olmaksızın yere düşmemesi için 

gökyüzünü tutan, 7 gökte burçlar kılıp, gözleyenler için onu 

süsleyen, 8 yıldızların mevkilerine yemin eden 9 yüce Allah zamanın 

varlığının hikmetini, izafiliğini, tanzimini de yaparak 

bildirmektedir kullarına. Gece ile gündüzün deveranında sakı- 

5 A’râf, 7/24. 

6 Taha, 20/5. 

7 Hac, 22/65. 

8 Hicr, 15/16. 

9 Vakıa, 56/75-76.

Zamana Hükmeden Namaz 135 

nanlar için pek çok ayetler bulunmakta 10 gece bir örtü, istirahat 

zamanı ve gündüz de hareket ve çalışma vakti olarak tanzim 

edilmektedir İlahî hitapta. 

Rabbin nezdinde bir gün, sizin saydığınız bin yıl gibidir. 11 

Geçirdiğimiz dünya ömrü bir göz açıp kapaması, gündüzün 

bir saati mesabesindedir. 12 Ve hesap için çağırıldığımızda dünyada 

pek az bir süre kaldığımızı sanacağımız, 13 geçen zamana 

şaşıracağımız gündür. Çünkü zaman izafidir, mutlak değil değişkendir. 

Nasıl uzayda kara deliklerde yavaş akıyorsa zaman 

dünyada da ânlar birbirinden farklı akar. Hüzün ve gam zamanı 

yavaşlatır iken neşe ve sevinç hızlandırır. Günümüze dek ulaşan 

muvakkithane levhalarından birinde şöyle bir beyit yer alır: 

“Şeb-i yeldâyı müneccimle muvakkit ne bilür, 

Mübtelây-i gama sor kim geceler kaç saat.” 

Farklı geçse ve farklı hissedilse de en nihayet güneşin zevalinden 

gecenin karanlığına akıp giden zamanı durdurmak 

mümkün değildir. Ancak gidişatı fark edip, zamanı tanzim etmek; 

tayin edilmiş zamanları kayıt etmek mümkündür. Zamanın 

kayıt edilmişi ise vakittir. İlahî kelâm, zamandan çok vakti 

kullanır. Bir iş için belirlenen zamanın nihayetidir vakit. İnsan 

üzerinde cabbâr olan ve yakalamak için peşinden koşulan bir 

zaman tasavvuru yerine tanzim edilen, planlanan ve böylelikle 

kendisine hâkim olunan vakit esastır. “Sana, hilâlleri soruyorlar. 

De ki: “Onlar, insanlar ve hac için vakit ölçüleridir.” 14 Bu sebeple 

tayin edilip programlanmış belli vakitlerde ve devamlı yapılması 

esas olan ibadet de zamanı tanzim etmenin bir yoludur. 

Vakitli ibadetler zaman tasavvuru kazandırırken zamanın 

önemini de fark ettirirler insanoğluna. Ve vakitli ibadetlerin en 

10 Yunus, 10/6. 

11 Hac, 22/47. 

12 Yunus, 10/45. 

13 İsrâ, 17/52. 

14 Bakara, 2/189.

136 


güçlüsü hiç şüphe yok ki namazdır. Ayların fark edilmesinde 

ve yılın tanziminde orucun vakte hâkimiyeti yanında seherinden 

şafağına günün vakitlerinin fark edilmesi ve tanziminde 

namaz çıkar karşımıza: “O hâlde, onların söylediklerine sabret 

ve güneşin doğuşundan ve batışından önce Rabbini hamd ile 

tespih et. Gece vakitlerinde ve gündüzün uçlarında da tespih 

et ki hoşnut olasın.” 15 

Namaz, risalet silsilesinde peygamberlerin tevhitten sonra 

muhatap oldukları emirlerin en kuvvetlisi, Allah’a iman ve ibadetin 

nişanesi farzların ilkidir. 16 Çünkü namaz da zaman gibi 

insanlığın en başından beri var olmalıdır. 

Zamanı vakit olarak idrak etmemizi sağlayan namaz, insanı 

arındıran, ruhunu yücelten ve Yüce Yaratıcı’ya yönelip sığınarak 

özgürleştiren ve disiplin kazandıran bir ibadettir. Namaz, 

özgürleştirir. Çünkü boyun eğilen sadece yüce Allah’tır. O’ndan 

başka hiç kimsenin onay ve beğenisinin anlam ve değeri 

yoktur namazda. Namaz, özgürleştirir. Çünkü mutlak zamanın 

hâkimiyetinden kurtulur namazla insan. Vakti girdiğinde her 

şey anlamını yitirir, o kalır sadece geriye. Uykuya, eğlenceye, 

işe ve dünyaya ait olan her şeye ara veriştir namaz. En önemli 

olana dönüş ve O’nu fark ediştir. 

Namaz, ruhi yücelmenin belirli şekiller, kurallar ve bir 

vakit içerisinde ifası ve ifadesidir. Onun şekil ve vakitle mukayyedliği, 

nizam ve intizam temini için zihnî, ahlâkî, ruhî, 

cismanî bir tâlim ve terbiye oluşuna işarettir. Bu öyle bir tâlim 

ve terbiyedir ki neticesi tüm kötü söz ve davranışlardan uzak 

kalabilmek 17 ve zamanına hâkim olabilmektir. “Öyle ise akşama 

girdiğinizde, sabaha kavuştuğunuzda, Allah’ı tespih edin. Gök- 

15 Taha, 20/130. 

16 Bakara, 2/83; Enbiya, 21/72-73; İbrahim, 14/37, 40; Meryem, 19/30-31. 

17 Ankebût, 29/45.


lerde ve yerde hamt O’na mahsustur. Gündüzün sonunda ve 

öğle vaktine girdiğinizde de Allah’ı tesbih edin,” 18 der Rahman. 

Zamanın ahirete doğru akışıdır diye tefsir etmektedir merhum 

Elmalılı Hamdi Yazır bu ayeti. Akşam ve yatsı ile bir uyarı 

ve korkutma vardır ayette. Sonra sabahla, aydınlık ile devam 

eden ne güzel bir zaman ve ne güzel nimet. 19 Ömür gibi doğum 

ile başlayan, gençlik, yaşlılık ve nihayet ölüm ile sona eren 

döngü namaz vakitlerinde de kendini gösterir böylece. Seher 

vakti, güne ve hayata katılmanın coşkusu, şafağın kaybolması 

ile insana nihayetini hatırlatan yatsı… 

Bütün vakitler yer bulmaktadır tek bir ayette. Güneşin batışını 

takip eden şafak denilen kızıllık veya beyazlık kaybolana 

kadar işâ denilen akşam namazının vakti. Şafağın kaybolmasını 

takip eden fecre kadar son işâ, yatsı namazının vakti. Sonra tan 

yerinin ağarmasından güneş doğana kadar, sabah namazı vakti. 

Ve gündüzün sonunda, öğle ve ikindi vakti… 

Hayatta boşluğa yer yoktur. Günün her ânı planlanmış, taksim 

ve tanzim edilmiştir aslında. Bu taksim ve tanzim, kâinatın 

yaratılışına uygun yapılmıştır İlahî irade tarafından. “O, güneşi 

bir ışık kaynağı, ayı da geceleyin bir aydınlık kaynağı kılan, 

yılların sayısını ve hesabı bilmeniz için ona menziller takdir 

edendir. Allah, bunları boş yere değil ancak hikmeti gereğince 

yaratmıştır. O, ayetlerini, bilen bir topluma ayrı ayrı açıklamaktadır.” 

20 Yüce Allah, her bir ferdi bir âlem olan âdemoğlunun 

kâinat ile uyumlu olmasını murat etmiştir belki de. İnsanın, 

yılların sayısını ve hesabını bilmesi için gece ve gündüzün Allah’ın 

kudretini gösteren alâmetler olmasında böyle bir anlam 

gizlidir. 21 Ve bu alâmetleri dikkate alan insan güneş üzerine 

doğmadan kalkmalıdır. Ahmet Haşim’in dediği gibi “Müslüman 

18 Rum, 30/17-18. 

19 Yazır, M. Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, VI, 244. 

20 Yunus, 10/5. 

21 İsra, 17/12.

138 


gününün başlangıcını şafağın parıltıları ve nihayetini ise akşamın 

ziyaları tayin etmelidir.” Çünkü böylelikle dinin direği olan 

beş vakit namaz, zamanı tanzim eden direk olacak Müslümanın 

vakti bereket bulacaktır. “Ziyada başlayıp ziyada biten Müslümanın 

günü” zamanın hegemonyasından kurtulacak, uzaydaki 

kara delikler gibi zamanın akışını yavaşlatan namaz ile Müslüman 

zamanına hükmedebilecektir. Zamana ayak uydurmak için 

ona ve onun getirdiklerine mahkûm değil, zaman kendisine 

musahhar kılınacaktır. 

Zaman tasavvurumuz yaşam biçimlerimizin değişmesi ile 

farklılaşmıştır. Namaz vakitlerinin tespiti için inşa edilen küçük 

zaman odacıkları muvakkithanelerin önemli mevkiini zenberekli, 

çarklı, rakkaslı mekanik saatler almış; her eve, mekâna 

giren, sokaklarda, meydanlarda bütün haşmetiyle yer alan, 

kolumuzda taşıdığımız saatler, namaz vakitlerini hatırlatmaktan 

çok zamanı takip etmemizi, peşinden koşmamızı sağlar 

olmuştur. Zaman, vakte galebe çalmış, namazlarımız da zamana 

hükmedemez hale gelmiştir. 

Namazın zamana hükmedebilmesi namazın hakikatinin, 

anlamının idraki ile mümkündür. Namazı idrak ise onu 

ikame etmek, yani doğrultmak, oturtmak ve tatbik sahasına 

koymaktır. 22 

İkame edilen namaz, huşu ile ifa edilecektir. Huşu, kulun 

yüce Allah’a olan derin saygısıdır. Müminlerin namazı da bu 

derin saygıyı ihtiva eder. 23 Huşusu, Rabbi ile özel bir buluşmada 

olduğunu bilmesindendir musallinin. 24 Bu sebeple namazda 

dünya kelamı edilmez, gözün, gönlün rotası, göğsün yönü kıbleden 

başkasına çevrilmez, bedenin azalarının hareketleri bile 

tertipten şaşmaz, keyfiliğe teslim olmaz. Kıyam, rükû, secde ile 

azalara hükmedilir. Kıyam kararlılığın izharıdır. Bundan sebep 

22 Dini Kavramlar Sözlüğü, DİB, s. 678. 

23 Mü’minün, 23/2. 



olsa gerek “En faziletli namaz hangisidir?” sorusuna “Kıyamı 

uzun olan namaz.” diye cevap verir Allah Rasûlu. 25 Rükû, aczin 

itirafı, haddin bilinişi ve kulluğun fark edilişidir. Kıyama 

kıraat eşlik ederken rükûda yüce Rabbin adı tesbih edilir. Secde 

ise tam bir teslimiyet ve boyun eğiştir. Şah damarından yakın 

olana en yakın olunan andır secde. İnsanın en değerli uzvunu 

yere koyuşu, kulluğun ayağa kalkışıdır. Yüz, kimliğidir insanoğlunun; 

secde ise kul olma kimliğinin tescilidir. Bütün bu 

rükünlerin hakkını vermek yani tadil-i erkân ancak kıyam, 

rükû ve secdenin “azalar mutmain oluncaya kadar” tatbiki ile 

mümkündür. 26 

İkame edilen namaz, dosdoğru kılınacaktır. 27 Dosdoğru 

namaz, boyun eğerek kılınan namazdır. “Namazlara ve orta 

namaza devam edin. Allah’a gönülden boyun eğerek namaza 

durun.” 28 emri gereği boyun eğmek hem bedenen hem de ruhen 

beklenir musalliden. 

İkame edilen namaz, muhafaza olacaktır. Namazın muhafazası 

ona titizlikle devam etmektir. 29 Allah Rasûlünün (s.a.s.) 

“Amellerin en faziletlisi hangisidir?” sorusuna “Vaktinde kılınan 

namazdır…” 30 cevabı çok manidardır. Böylelikle ikame edilen 

namaz ile disiplinli bir hayat söz konusu olabilecektir. Namazın 

önemli bir maksadı ve hikmeti de bu disiplin olmalıdır. Hastalıkta, 

yolculukta, savaşta ve her durumda ona devam etmenin 

emredilmesinde bu anlam mündemiçtir. “Namazı kıldınız mı, 

gerek ayakta, gerek otururken ve gerek yan yatarak hep Allah’ı 

anın. Güvene kavuştunuz mu namazı tam olarak kılın. Çünkü 

25 İbn Mâce, İkâmet, 200. 


27 Lokman, 31/17. 

28 Bakara, 2/238. 

29 Mü’minun, 23/9. 

30 Buhârî, Edeb, 1.

140 


namaz, müminlere belirli vakitlere bağlı olarak farz kılınmıştır.” 

31 buyurur Yüce Mevla. 

İkame bir sebat ve azim işidir. Merhum Mehmet Âkif’in dediği 

gibi; “Neden geçsin sefaletlerle gıybetlerle ezmanın? Neden 

azmin süreksiz, yok mudur Allah’a imanın” 32 

Musallinin ikame ettiği, gönlüne, gözüne, azalarına ve şuuruna 

hükmeden namazı, onu korku ve üzüntüden azade kılar. 33 

Kaybı olmayan bir ticarettir onlar için namazları 34 ve karşılığı 

yüce Allah’ın merhametidir. 35 Hırs ve sabırsızlık ile sınanan insanın 

kendisine kötülük dokunduğu zaman sızlanmasına, hayır 

dokunduğunda da eli sıkı olmasına manidir namaz. Ancak, namazlarına 

devam eden kimselerin namazıdır, karşılığı huzur ve 

hoşnutluk olan. 36 Ve her gün, sabah ve akşam devam edilendir. 37 

Namazın terkinden değil zayi edilmesinden bahseder 

Kur’an. “Onlardan sonra, namazı zayi eden, şehvet ve dünyevi 

tutkularının peşine düşen bir nesil geldi. Onlar bu tutumlarından 

ötürü büyük bir azaba çarptırılacaklardır.” 38 Zayi edilen 

namaz mıdır, yoksa zayi eden hem kendini hem zamanı mı 

zayi etmiştir aslında? “Yatma seherde/ Uğrarsın derde” diyen 

Hak aşığı Yunus ziyanda olanın namazı zayi eden olduğuna 

işaret eder. Oysa namaz mutlak ziyandan kurtuluştur. Geçen 

her an kaybedilen zamanla hüsranda olan insanoğlu ömrünün 

nihayetine doğru hızla akıp giden zamanı sadece iman, sâlih 

amel, hakkı ve sabrı tavsiye ile tersine çevirebilir. 39 

31 Nisa, 4/103. 

32 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, s. 272, DİB yay. Ankara 2012. 

33 Bakara, 2/277. 

34 Fâtır, 35/29. 

35 Nur, 24/56. 

36 Meâric, 70/19, 23; Taha, 20/130. 

37 İnsan, 76/25. 

38 Meryem, 19/59. 

39 Asr, 103/1-3.


Zamanın akışına genişlik veren, tüm ibadetlerin sertâcı namaz, 

aynı yaşamımız ve ölümümüz gibi âlemlerin Rabbi Allah 

içindir. 40 Namaz, hayatımızla; hayatımız, zaman duygumuzla 

öylesine ilgili ve bağlantılıdır ki, birbirinden ayrı düşünülemez. 

Çünkü vakti haber veren her ezan, hayatı, nihayetini ve sonrasını 

hatırlatır insana. 

Ve ey insan! Ezan sesini duyuyor ve sesiyle birlikte kalbine 

sevinç ve huzur doğuyorsa bil ki kıyamet gününde de gelen 

müjdelerle sevineceksin. “Allah’ım! Bize emrettiğin ibadetleri 

koşa koşa coşa coşa, sevinçle üşenmeden yaparız” diyebiliyor, 

vakti bekliyor ve ikame edebiliyorsan eğer, sen de zamanın 

sultasından kurtulup, ona hükmedenlerden olabileceksin. 

40 Enam, 6/162.

İslam vahyinin gelişinden itibaren namaz ibadeti 

rekat sayıları, vakitleri ve türleri bakımından bazı 

süreçlerden geçmiştir. Müslümanlar, Mekke 

döneminin başlangıcından itibaren gerek açık 

gerekse gizli davet döneminde namaz kılmaya 

başlamışlardır

Namaz İbadetinin Tarihsel Süreci 

Yrd. Doç. Dr. Kâmil YAŞAROĞLU 

Marmara Üniversitesi 


Hz. Muhammed’den önceki peygamberler döneminde 

de mevcut olan namaz ibadetiyle ilgili hükümler, 

İslam dininde tarihsel süreç içerisinde aşamalı olarak 

ortaya konulmuştur. Namaz, Mekke döneminin başlarından 

itibaren günde iki vakit ve ikişer rekat olarak kılınmaya başlanmış, 

ayrıca bu dönemde gece namazı (teheccüd) hakkında 

ayetler indirilmiştir. Hicretten kısa bir süre önce gerçekleşen 

“Mirac” hadisesinde beş vakit namaz farz kılınmıştır. 

Medine döneminde ise cuma namazı, bayram namazları, cenaze 

namazı, teravih namazı vb. namazlar Hz. Peygamber’in 

uygulaması örnek alınarak kılınmaya başlanmıştır. 

İslam’dan Önce Namaz İbadeti 

A. Önceki Peygamberler Döneminde 

Kur’an-ı Kerim’deki ayetlerden İlâhî dinlerin hemen tamamında 

namaz ibadetinin mevcut olduğu anlaşılmaktadır. 

Peygamberlerin önemli bir kısmının ibadet hayatlarından bahsederken 

Türkçe’deki namaz kelimesinin Arapça karşılığı olan 

‘salât’ kavramının kullanılmış olması, şartları ve yerine getiriliş 

biçimi birbirlerinden farklı olsa da, hemen bütün peygamberlerin 

bu ibadetle yükümlü kılındığını göstermektedir. Bununla 

birlikte ayetlerde geçen “kıyâm”, “rukü”, “secde” ve “tesbîh” 

gibi kavramlar dikkate alındığında önceki peygamberlerin dö- 

143

144 


nemlerinde yer alan bu ibadetin şekil açısından İslam dinindeki 

namaza benzer özellikler taşıdığı söylenebilir. 

Kur’an’da Hz. Âdem, Nûh ve İbrâhim’den sonra namazı 

terkeden nesillerin geleceği, 1 Hz. Zekeriyyâ’nın namaz kıldığı, 2 

Hz. Îsâ’nın beşikteki mûcizevî konuşmasında namaz ibadetine 

atıfta bulunduğu, 3 Hz. İbrâhim’in yanı sıra Lût, İshak ve 

Ya‘kūb’a namaz emrinin vahyedildiği, 4 Hz. İsmâil’in halkına / 

ailesine namazı emrettiği, 5 Hz. Lokmân’ın oğluna namazı hakkıyla 

kılmasını öğütlediği, 6 Hz. İbrâhim’in namazı yalnız Allah 

rızâsı için kıldığını söylediği, 7 kendisini ve neslini namazı dosdoğru 

kılan kullarından eylemesi için dua ettiği, 8 Hz. Mûsâ’ya 

Allah’ı anmak üzere namaz kılmasının emredildiği 9 ifade edilmekte, 

Allah’ın İsrâiloğulları’ndan yerine getirme sözü aldığı 

görevler arasında namazın da yer aldığı görülmektedir. 10 Ehl-i 

kitab hakkında “Onlar ki kitaba sımsıkı sarılırlar ve namaz kılarlar 

elbette biz iyiliğe çalışanların ecrini zayi etmeyiz.” 11 buyurulmakta; 

bir başka ayette ise Ehl-i kitab içerisinde inançlarında 

samimi olan ve geceleri Allah’ın ayetlerini okuyup secdeye kapanan 

bir grubun varlığından söz edilmektedir. 12 

1 Meryem, 19/59. 

2 Âl-i İmrân, 3/39. 

3 Meryem, 19/31. 

4 el-Enbiyâ, 21/73. 

5 Meryem, 19/55. 

6 Lokmân, 31/17. 

7 el-En‘âm, 6/162. 

8 İbrâhîm, 14/40. 

9 Tâhâ, 20/14. Mirâc hadisesinde farz kılınan beş vakit namazın elli vakitten 

beş vakte indirilmesiyle ilgili olarak Hz. Musa ile Hz. Peygamber 

arasında geçen diyalog dikkate alındığında Hz. Musa’nın döneminde 

namaz ibadetinin mevcut olduğu anlaşılmaktadır. 

10 el-Bakara, 2/83; el-Mâide, 5/12. 

11 el-A’râf, 7/170. 

12 Âl-i İmrân, 3/113.


145 

Hz. Peygamber’in hadislerinde de önceki peygamberlere 

namazın farz kılındığı, vakitlerinin İslam dinindeki namaz vakitleriyle 

aynı olduğu ifade edilmektedir. Nitekim Hz. Cebrail 

Peygamberimize namaz vakitlerini öğrettikten sonra “Bu vakitler 

senden önceki peygamberlerin vaktidir. Namaz vakti de bu 

iki vakit arasında kalan zamandır.” şeklinde hitap etmiştir. 13 Bir 

diğer rivayette ise Resûlullah’ın kıldırdığı ikindi namazından 

sonra yanında bulunanlara “Bu namaz, sizden öncekilere de arz 

olundu, ama onlar bunu zayi ettiler. Kim buna devam ederse 

ecri iki kere verilecek.” 14 buyurduğu nakledilir. 

B. Diğer Semavi Dinlerde 

1- Yahudilik’te 

Yahudilik’te ibadetler günlük, haftalık ve yıllık olarak ferdî 

veya cemaat halinde icra edilmektedir. Günlük ibadet evde 

ferdî yahut mâbedde cemaat halinde üç vakitte (sabah, öğleden 

sonra ve güneş battıktan sonra) dua etmekten ibarettir. Dua 

sırasında doğu tarafına Kudüs’e dönülür, ayaklar bitişik olarak 

ayakta durulur, eller semaya doğru uzatılır, baş öne eğili vaziyette 

huşû içinde Tanrı’ya yakarılır. Dua eden kişi şükür ve 

tâzim esnasında rükûa varır ve dua okuyarak kalkar, üç adım 

geri giderek sağa sola eğilir. Bu şekliyle günlük ibadet Müslümanların 

namaz ibadetine benzemektedir. 15 

Hz. Peygamber’in çağdaşı olan Yahudiler ayrıntıları çok 

fazla bilinmemekle birlikte günlük olarak ibadet yapmaktaydılar. 

16 Allah Resûlü’nün peygamberliğinden kısa bir süre önce 

13 Ebû Dâvûd, Salât, 2; Tirmîzî, Salat, 1. 

14 Müslim, Salâtü’l-Müsâfirîn, 292. 

15 Abdurrahman Küçük, “İbadet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 

(DİA), İstanbul 1999, IXX, 239; Günay Tümer - Abdurrahman Küçük, 

Dinler Tarihi, Ankara 1989, s. 255. 

16 Nuh Arslantaş, “Hz. Peygamber’in Çağdaşı Yahudilerin İnanç-İbadet ve 

Dini Hayatları ile İlgili Bazı Tespitler”, Marmara Üniversitesi İlahiyat 

Fakültesi Dergisi, XXXIV/1 (2008), s. 70.

146 


Filistin’den Yesrib’e gelip yerleşen İbnü’l-Heyyeban isimli bir 

Yahudi Âlimin günde beş vakit namaz kıldığı belirtilir. 17 Bu 

bilgi Medine’de Yahudilerin beş vakit ibadet ettiklerini ya da 

en azından o dönemde ibadetlerini hala beş vakit olarak yerine 

getiren Yahudilerin olduğunu göstermektedir. Ancak Hz. 

Peygamber’den sonraki dönemlerde günümüzde olduğu gibi, 

Yahudilerin günlük üç vakit ibadet ettikleri bilinmektedir. 18 

1. Hristiyanlık’ta 

Hristiyanlık’ta namaz ibadetinin varlığını gösteren bazı işaretler 

mevcuttur. Kur’an’da Ashâb-ı Kehf kıssası anlatılırken 

mescid kelimesinin zikredilmesinden 19 o dönemde namaz ibadetinin 

var olduğu sonucunu çıkarmak mümkündür. Hristiyanların 

ibadetlerinde namazda olduğu gibi kıyam ve secdenin 

bulunduğu kaynaklarda zikredilir. 20 İlk Hristiyanların Mezmurlar’daki 

emre uygun olarak her gün üç defa ibadet ettikleri 

anlaşılmaktadır. Bu ibadet ayakta veya diz, baş öne eğilip eller 

yukarı doğru kaldırılarak yapılırdı. IV. yüzyıldan itibaren manastır 

hayatının yaygınlaşmasıyla birlikte ibadet saatleri daha 

düzenli bir hale getirildi ve Mezmurlar’daki ifadeden esinlenerek 

günlük ibadet vakitleri yediye çıkarıldı. 21 Ârâmice’deki 

‘Selota’ kelimesiyle, Süryânî ve Nabâtî dillerindeki ‘Masgeda’ 

kelimesi, Hristiyanlığın salâtla ilgisini göstermesi bakımından 

dikkat çekicidir. 22 Ayrıca Süryânîler’in kıblelerinin var olduğu 

rükû ve secde ihtiva eden ibadetlerinin olduğu bilinmektedir. 

17 Arslantaş, s. 70. 

18 Arslantaş, s. 71. 

19 el-Kehf, 18/21. 

20 Mehmet Soysaldı, Kur’an ve Sünnet Işığında İbadet Tarihi, Ankara 1997, 

s. 37. 

21 Mehmet Aydın, “Hristiyanlık”, DİA, İstanbul 1998, XVII, 350. 

22 Mehmet Efe, Kur’an’da Ritüellerin Arka Planı (doktora tezi, 2007) Ankara 

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 36.


147 

C. İslam Öncesi Hicaz-Arap Toplumunda Namaz 

İbadeti 

İslam’ın doğuşu sırasında putperestliğin yaygın halde olduğu 

Hicaz-Arap toplumunun önceki peygamberlerden gelenek 

yoluyla intikal eden ibadet formlarını, dua ve secdeyi 

bildikleri, ancak zamanla ibadeti özünden saptırarak putlar 

etrafında dönmek, onlara dokunmak ve putlar namına kurban 

kesmeye dönüştürdükleri anlaşılmaktadır. 23 Bununla birlikte 

Hz. İbrahim’den intikal eden tevhid dininin ve Allah inancının 

etkilerinin, şekil ve mahiyet değiştirerek de olsa devam ettiği 

bilinmektedir. Nitekim Ebû Zer el-Gıfârî ve Zeyd b. Amr b. Nüfeyl 

gibi Hanîf diye isimlendirilen kimselerin Kâbe’ye yönelerek 

namaz kıldıkları nakledilmektedir. 24 

Câhiliye Arapları arasında belirli bir namaz şeklinin bulunduğuna 

dair herhangi bir bilgi mevcut değildir. Enfâl sûresinin 

“Onların (müşrikler) salâtı ıslık çalmak ve alkışlamaktan ibarettir” 

meâlindeki 35. ayetinde geçen 25 salât kelimesi, daha çok 

müşriklerin Müslümanların Kâbe’deki ibadetlerine karşı ibadet 

görüntüsü verdikleri bir engelleme hareketi olarak yorumlanmıştır. 

26 Bununla birlikte kaynaklarda Kureyş kabilesinin ıslık 

çalıp el çırparak Kâbe’yi tavaf etme şeklinde bir ibadetleri olduğundan 

bahseden rivayetler ağırlıktadır. 27 

Namaz ibadetinin en önemli rüknü olan secde, İslam’dan 

önceki Araplar tarafından bilinmekteydi. Nitekim Cahiliye şii- 

23 Soysaldı, s. 33; Osman Memiş, Namaz Vakitleri ve Namazların Cem’i 

(Birleştirilmesi) (yüksek lisans tezi, 2005) Uludağ Üniversitesi Sosyal 

Bilimler Enstitüsü, s. 21. 

24 Müslim, Fezâilü’s-Sahâbe, 132; Cevâd Ali, el-Mufassal fî Târîhi’l-Arab 

Kable’l-İslâm, Bağdat 1993, VI, 473-475. 

25 el-Enfâl, 8/35. 

26 Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili (sad. İsmail 

Karaçam v.dğr.), İstanbul ts., Feza Gazetecilik, IV, 228. 

27 Cevad Ali, Câhiliye’den İslam’a İbadet Tarihi (çev. Muammer Bayraktutar), 

Ankara 2015, s. 21.

148 


rinde secde ve salât kelimelerinin kullanıldığı görülmektedir. 28 

Cahiliye devri Araplarının ölen kimsenin kabri başında durup 

onun iyiliklerini, güzel işlerini anarak dua ettikten sonra da 

defnettikleri ve uygulamaya salât dedikleri nakledilmektedir. 29 

İslam’ın gelişinden sonra bu namaza ve benzeri dinî geleneklere 

“da’va’l-câhiliyye” (câhiliye duası) denilmiştir. 30 

İslamî Dönemde Namaz İbadeti 

İslam vahyinin gelişinden itibaren namaz ibadeti rekat sayıları, 

vakitleri ve türleri bakımından bazı süreçlerden geçmiştir. 

Müslümanlar Mekke döneminin başlangıcından itibaren gerek 

açık gerekse gizli davet döneminde namaz kılmaya başlamışlardır. 

31 Mekke döneminin sonlarına doğru hicretten bir yıl 

önce gerçekleşen mirac hadisesinde farz namazlar beş vakit 

olarak emredilmiştir. 32 Kıblenin değiştirilmesi, namazların rekât 

sayılarının dörde çıkarılışı ve namaza çağrı için ezanın tespit 

edilmesi ise Medine döneminde gerçekleşmiştir. Dolayısıyla namaz 

ibadetinin gelişim süreci dikkate alındığında ilk dönemde 

zihinlerde mevcut olan “salât” kelimesinin ifade ettiği kavramla 

ilgili bir dönüşüm yaşandığı anlaşılmaktadır. 

Erken dönemde inen Mekki surelerdeki bir çok ayette 33 namaz 

anlamındaki “salât” kelimesi ve türevlerinin zikredilmesi, 

namazın öneminin vurgulanması ve namaz kılanları engellemeye 

çalışanların sert bir dille kınanması namaz ibadetinin 

İslam’ın ilk dönemlerinden itibaren mevcut olduğunu gösterir. 

28 Toshihiko İzutsu, Kur’an’da Tanrı ve İnsan, (çev. M. Kürşad Atalar), İstanbul 

2012, s. 225 vd. 

29 Cevâd Ali, el-Mufassal fî Târîhi’l-Arab Kable’l-İslâm, VI, 338. 

30 Cevad Ali, Câhiliye’den İslam’a İbadet Tarihi, s. 22. 

31 İbn Hişâm, es-Sîretü’n-Nebeviyye, (nşr. Süheyl Zekkâr), Beyrut 1992, I, 

168 vd. 

32 İbn Hişâm, I, 266 vd. 

33 Bk. el-Meâric, 70/23; el-Müddessir, 74/43; el-Kıyâme, 75/31; el-Mâûn, 

107/4-7; el-Kevser, 108/2; TâHâ, 20/132; el-En’âm, 6/72.


149 

Hz. Muhammed’in peygamberliğinin beşinci yılında Habeşistan’a 

hicret eden Müslümanların Habeşistan Kralı’nın sorularına 

cevap verirken Allah Resûlü’nün kendilerine namaz kılmayı 

da emrettiğini söylemiş olmaları 34 da erken dönemden itibaren 

namaz ibadetinin varlığına işaret etmektedir. 

A. Mekke dönemi 

1. İlk Namaz 

Kaynaklarda geçen rivayetler namazın, Hz. Peygamber’e risalet 

görevinin verilmesinin hemen ardından meşru kılındığını 

göstermektedir. Hz. Peygamber’in ilk namazı, Müddessir suresinin 

ilk ayetlerinin ışığında, tahminen kırk üç yaşındayken Cebrail’in 

tarifiyle abdest alıp ona uyarak kıldığı, daha sonra eşi Hz. 

Hatice’ye imamlık yaparak birlikte kıldıkları ifade edilir. 35 İbn 

İshâk bu konuda şu rivayeti nakletmiştir, “ Fetretü’l-vahy’in 36 

sona erip vahyin tekrar gelmeye başladığı günlerden birinde 

Resûlullah, Mekke’nin üst tarafındaki bir vadide bulunuyordu. 

Bu sırada kendisine gelen vahiy meleği Cebrail, ökçesini yere 

vurup su çıkmasını sağladı. Yerden fışkıran sudan abdest aldı. 

Onun abdest alışını dikkatle takip eden Hz. Peygamber de, aynı 

şekilde abdest aldı. Ardından Cebrâil imam oldu ve iki rek’at 

namaz kıldılar. Vahyin bir süre kesilmesinden dolayı sıkıntı 

içinde bulunduğu bir sırada Allah’tan beklediğinin gelmesiyle 

gönlü rahatlamış olarak evine dönen Resûllullah, hanımı Hz. 

Hatice’ye abdesti öğretti. Onun abdest almasından sonra ona 

imam oldu ve iki rek’at namaz kıldırdı. Onlar başlangıçta na- 

34 Sadrettin Gümüş, “Kur’an’da Namazın Asr-ı Saadet’teki Yorumu ile Zaman 

İçinde Meydana Gelen Değişiklikler ve Sapmalar”, Sosyal ve Ferdi 

İşlevleri Açısından Namaz ve Cami, İstanbul 2009, s. 56. 

35 Tahir Olgun, Müslümanlıkta İbadet Tarihi, Ankara 1998, s. 50-51. 

36 İlk inen ayetlerden sonra vahyin kesildiği süreci ifade eden bu devre 

hakkında kaynaklarda birkaç aydan üç yıla kadar varan süreler zikredilmiştir.

150 


mazlarını gizli kılıyorlardı, bir süre böyle devam ettiler.” 37 İbn 

İshâk’tan gelen bir diğer rivayette, bu olaydan bir gün sonra, 

Hz. Ali’nin, Hz. Peygamber ve hanımı Hatice’yi namaz kılarken 

gördüğünden bahsedilmesi de, namazın, fetretü’l-vahiy’den 

sonra risalet görevinin verilmesinin akabinde meşru kılındığını 

göstermektedir. 38 Hz. Peygamber’in kıldığı ilk namazın öğle 

namazı olduğuna dair rivayetler bulunduğu gibi, ikindi namazı 

olduğu da nakledilmektedir. 39 

2. Mekke Dönemindeki Namazın Vakitleri ve Rekat 

Sayıları 

Rivayetlerden anlaşıldığına göre ilk namaz iki rekât olarak 

teşrî’ kılınmıştı. 40 Bu namazın başlangıçta kaç vakit olduğu 

hususunda iki görüş bulunmaktadır. Önce bir vakit olup daha 

sonra iki vakte çıkarıldığını bildiren rivayetler yanında, baştan 

itibaren iki vakit olduğu da ifade edilmektedir. Bir vakit olarak 

başladığını bildiren rivayete göre, bu namaz, güneşin batmasından 

önce iki rekât olarak kılınıyordu. Bir süre sonra buna, 

güneşin doğmasından önce kılınan iki rekât sabah namazı eklendi. 

41 Kur’an’daki bazı ayetlerin 42 bu iki vakit namaza işaret 

37 İbn İshâk, Sîretü İbn İshâk, (nşr. M. Hamidullah), Konya 1981, s. 117; 

İsmail Yiğit, “Siyer Kaynaklarına Göre Seferilik”, Seferîlik ve Hükümleri, 

İstanbul 1997, s. 71. 

38 Yiğit, s. 71. Bazı rivayetlerde ise, Cebrail’in ilk vahyi getirişi sırasında 

Hz. Peygamber’e abdest ile namazı öğrettiği ve aynı zamanda Alak Suresi’nin 

ilk ayetlerini okuttuğu, bunun üzerine evine dönen Resûllullah’ın, 

hanımı Hatice’ye Allah’ın kendisine yaptığı bu ikramını anlattığı ve ona 

namazı öğreterek birlikte namaz kıldıkları ifade edilmektedir. Belâzürî, 

Ensâbü’l-Eşrâf, (nşr. M. Hamidullah), Kahire 1959, I, 111; Yiğit, s. 71. 

39 İsrafil Balcı, “İslam’ın İlk Kıblesinin el-Mescidü’l-Aksa Olduğu İddiaların 

Kritiği ve Kıble Değişikliğinin Tarihsel Arka Planı”, İslâm Araştırmaları 

Dergisi, sayı: 28 (2012), s. 93. 

40 Buhârî, Salât, 1. 

41 Bu namazlar iki rek’at olarak kılındıkları için “salâtü’r-rekateyn” (iki 

rek’atlı namaz) olarak isimlendirilmiştir. Cevad Ali, Câhiliye’den İslam’a 

İbadet Tarihi, s. 44. 

42 Tâhâ, 20/130; el-Mü’min, 40/55.

Namaz İbadetinin Tarihsel Süreci 151 

ettiği görüşünde olanlar da vardır. 43 Ayrıca “Kendi nefsinde bir 

yakarış ve ürperiş içinde ve pek yüksek olmayan bir sözle sabah 

ve akşam Rabbini an; gafillerden olma” 44 ayeti namazın başlangıçtaki 

durumuyla ilişkili görülmektedir. 

3. İlk Müslümanlar ve Namaz İbadeti 

Üç yıl kadar süren gizli davet ve daha sonraki açık davet 

döneminde Hz. Muhammed’in müşriklerin baskı ve hakaretlerine 

rağmen zaman zaman Mescid-i Haram’da Hacerü’l-Esved 

ile Rükn-i Yemânî arasında namaz kıldığı, gerek Resullulah’ın 

gerekse müminlerin, evlerinde, ıssız dağ eteklerinde, “mirbed” 

denilen ağılların ve harmanların temiz bölümlerinde namaz 

kıldıkları kaydedilmektedir. 45 Hz. Peygamber zaman zaman 

Hz. Ali’yi de yanına alarak Mekke dışındaki vadilerde akşam 

namazını kılmış, hava karardıktan sonra dönmüştür. İlk Müslümanlar 

zaman zaman mescid haline getirdikleri Erkâm adlı 

sahâbînin evinde namaz kılmışlardır. İlk Müslümanlardan Ammâr 

b. Yâsir’in Kâbe avlusunda ibadet etmesine müşrikler engel 

oldukları için kendi evinde inşa ettirdiği mescidin ilk mescid 

olduğu ifade edilmektedir. 46 Hz. Ebû Bekir de Mekke’deki evinin 

bahçesinde kendisi için küçük bir mescid yapmıştı. Hz. 

Ömer İslâmiyet’i kabul ettikten sonra Müslümanlar Mescid-i 

Harâm’da açıkça namaz kılmaya başladılar. 

Namaz ibadetinin meşru kılındığı süreçte namaz adabıyla 

ilgili de bazı gelişmeler olmuştur. Sözgelimi Müslümanlar ilk 

dönemde namaz sırasında kendilerine selam verenlerin selamını 

alıyor, ihtiyaç olduğunda konuşabiliyorlardı. “Namazlara 

ve orta namaza devam edin. Allah’a gönülden boyun eğerek 

43 Ahmed ez-Zebîdî, Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrid Tercemesi ve Şerhi 

(çev. Ahmed Naim), Ankara 1970, II, 279. 

44 el-A‘râf, 7/205. 

45 Buhârî, Salât, 49; M. Kâmil Yaşaroğlu, “Namaz”, DİA, İstanbul 2006, 

XXXII, 351. 

46 Muhammed Hamidullah, İslâm Peygamberi, (çev. Salih Tuğ), İstanbul 

1990, I, 98.

152 


namaza durun” 47 ve “müminler namazlarında huşu içindedirler” 

48 meâlindeki ayetler nazil olunca Hz. Peygamber bu davranışlardan 

kaçınılması gerektiğini tebliğ etti. Namazda konuşma 

yasağının ne zaman başladığı konusunda farklı görüşler vardır. 

Bazı âlimler yukarıdaki ayetin Medine döneminde nazil olmasını 

dikkate alarak yasağın hicretten sonra uygulandığını ifade 

ederken, sahabeden gelen bazı rivayetleri dikkate alanlar ise 

Mekke döneminde başladığı görüşündedir. 49 Bazı rivayetlere 

göre, “Namazda yüksek sesle okuma!” meâlindeki ayet 50 gizli 

namaz dönemiyle ilgili olup Hz. Peygamber’in ashabıyla namaz 

kılarken ayetleri yüksek sesle okuduğu için müşriklerin 

Kur’an’a hakaret etmeleri üzerine inmiş, Resûl-i Ekrem’in sesini 

alçaltması, fakat yanında bulunanların duyamayacağı kadar da 

gizli okumaması istenmiştir. 

Peygamberimiz’in Kâbe civarında açıktan kıldığı namazlarının 

müşrikler tarafından engellendiği Kur’an ayetlerinden 

anlaşılmaktadır. Alâk Sûresi’nin ilk beş ayetinden sonraki bölümü 

yaklaşık bir yıl sonra (bazı rivayetlerde daha erken) vahyedilmiştir. 

Sûre’nin 9-11. ayetlerinin meali şöyledir: “Bir kulu 

namaz kıldığında engelleyeni gördün mü? Ne biliyorsun ya o 

(engellenen kul) doğru yolda ise, ya da Allah’tan sakınmayı 

emretti ise?” Bu ayetin Hz. Peygamber’in Kâbe’de namaz kılmasının 

Ebû Cehil tarafından engellemesine işaret ettiği rivayet 

edilmektedir. 51 Nakledildiğine göre Hz. Peygamber, Makâm-ı 

İbrâhim’de namaz kılarken secdeye kapandığı sırada Ebû Cehil, 

üzerine deve işkembesini koyarak ona eziyet etmiştir. Resûl-i 

Ekrem’in bu durumunu gören kızı Fâtıma babasının yardımına 

47 el-Bakara, 2/238. 

48 el-Mü’minûn, 23/2. 

49 Cevad Ali, Câhiliye’den İslam’a İbadet Tarihi, s. 76-77; Muhammed Enis 

Abbâdî, es-Salât ve’s-Sıyâm ve Merâhilu Teşrîihimâ fî Zemeni’l-Vahy, 

Kahire 1975, s. 38-39. 

50 el-İsrâ, 17/110. 

51 bk. Taberî, Câmiü’l-Beyân fî Tefsiri’l-Kur’ân, Beyrut 1986, XXX, 163.


koşmuştur. 52 Bu ifadeler aynı zamanda namazın ilk dönemde 

bir tebliğ unsuru özelliği taşıdığına ve bunun müşrikleri zor 

kullanmaya itecek kadar etkili olduğuna işaret eder. 

4. Gece Namazı (Teheccüd) 

Mekke döneminin başlarından itibaren kılınan iki vakit namazın 

dışında henüz peygamberliğin başlangıcında nâzil olan 

Müzzemmil sûresinin ilk ayetleriyle (1-7) gece namazına kalkılması 

ve bunun belli bir vakit içinde eda edilmesi emredilmiş, 

Hz. Peygamber Müzzemmil sûresinin nüzûlünden sonra her 

gece teheccüd namazı kılmıştır. 53 Hz. Âişe ve Abdullah b. Abbâs’tan 

gelen rivayetlere göre teheccüd namazı Müzzemmil sûresinin 

ilk ayetleriyle farz kılınmış, özellikle Medine hayatında 

bunun yerine getirilmesinde güçlükler ortaya çıkınca aynı sûrenin 

son ayetiyle bu hüküm kaldırılmış ve teheccüdün nâfile bir 

ibadet olduğu bildirilmiştir. 54 Bu ayetin yaklaşık bir yıl sonra 

nâzil olduğu ifade edilmekle birlikte ayetin muhtevası dikkate 

alındığında Medine döneminde indiğini ifade eden görüş daha 

güçlü gözükmektedir. 

5. Beş Vakit Namaz 

İslamiyet’te bugün bilinen şekliyle beş vakit namaz hicretten 

bir buçuk yıl kadar önce Mirac gecesinde farz kılınmıştır. 55 

Mirac hadisesinde Allah tarafından ilk olarak elli vakit namazın 

farz kılındığı, dönüşte Hz. Mûsâ’nın Hz. Peygamber’e elli vakit 

namazın ümmetine ağır geleceğini söyleyip Allah’tan onu hafifletmesini 

istemesini tavsiye ettiği, namaz beş vakte indirilinceye 

kadar Hz. Peygamber’in huzûr-u İlâhîye müracaatı ve Mûsâ ile 

diyalogunun devam ettiği nakledilmektedir. 56 İsrâ ve miracın 

aynı gecede gerçekleştiği kabul edilip rivayetlerin bütünü göz 

52 İbn İshâk, s. 192; Balcı, s. 94. 

53 Buhârî, Teheccüd, 4. 

54 Müslim, Salâtü’l-Müsâfirîn, 139. 

55 Buhârî, Bedü’l-Halk, 6; Müslim, Îmân, 259. 


154 


önüne alındığında Resûl-i Ekrem’in Mescid-i Aksâ’ya uğradığı 

ve burada içlerinde Hz. İbrâhim, Hz. Mûsâ ve Hz. Îsâ’nın da 

bulunduğu peygamberler topluluğuna namaz kıldırdığı anlaşılmaktadır. 

57 Beş vakit namazın ilk olarak (akşam namazı hariç) 

ikişer rekat farz kılındığı, hicretten bir süre sonra ise öğle, ikindi 

ve yatsı namazlarının mukimler için dört rekâta çıkarıldığını 

bildiren pek çok rivayet bulunmaktadır. 58 Âlimlerin çoğunluğu 

bu görüşü tercih etmiştir. 59 Ancak, başlangıçta akşam namazının 

üç, sabah namazının iki, diğer namazların ise dört rekât 

olarak farz kılınıp daha sonra sabah ve akşam namazlarının 

aynı bırakıldığını, diğer vakitlerin ise seferiler için iki rekâta 

indirildiğini bildiren; yine bu namazların baştan itibaren mukimler 

için dört, seferiler için iki rekât olarak farz kılındığını 

belirten rivayetler de mevcuttur. 

6. Beş Vakit Namazın Vakitlerinin Tespiti 

Kur’an’da namazın müminler için vakitleri belirlenmiş bir 

farîza olduğu ifade edilmiş, 60 bu vakitlere açık şekilde veya 

işaret yoluyla değinilmiştir. 61 Bununla birlikte namaz vakitleri 

daha çok Hz. Peygamber’in fiil ve sözleriyle açıklık kazanmıştır. 

Beş vakit namazın farz kılınmasının ardından Cebrâil Resûl-i 

Ekrem’e gelerek imamlık yapmış ve birinci gün namazları ilk 

vakitlerinde, ikinci gün son vakitlerinde kıldırarak başlangıç ve 

bitiş zamanlarını göstermiştir. 62 Daha sonraki günlerde Resûlullah 

sahabilerini toplayarak her namazın vakitlerini, bu vakitlerin 

ne zamana kadar devam ettiğini talim buyurmuş ve 

57 Müslim, Îmân, 259. 

58 Bu konuda Hz. Aişe’den nakledilen rivayet şu şekildedir: “Allah, namazı 

farz kıldığında iki rekat olarak farz kıldı. Sonra hazarda bunu dört rekata 

çıkardı. Seferde ise ilk farz kılındığı gibi iki rekatta bıraktı.” Buhârî, Salât, 

1; Müslim, Müsâfirîn, 1. 

59 Yiğit, s. 71; Memiş, s. 9. 

60 en-Nisâ, 4/103. 

61 el-Bakara, 2/238; Hûd, 11/114; el-İsrâ, 17/78; Tâhâ, 20/130; en-Nûr, 

24/36; er-Rûm, 30/17-18; el-İnsân, 76/25. 

62 Tirmizî, Salât, 1.


kendisi imam olarak sahabeye sabah, öğle, ikindi, akşam ve 

yatsı namazlarını kıldırmıştır. 

7. Mekke Döneminde Kıble 

Hz. Peygamber’in hicretten önce kıble olarak hangi tarafa 

yöneldiği konusunda kesin bir bilgi bulunmamakta, bu hususta 

üç farklı rivayet zikredilmektedir. Bir rivayete göre Resûl-i 

Ekrem Mekke döneminde Kudüs’e yönelerek namaz kılmıştır. 

İbn Cüreyc, Resûlullah’ın önceleri Kâbe’ye, daha sonra Kudüs’e 

yönelerek namaz kıldığını kaydeder. Bu iki rivayet çerçevesinde 

ensarın da hicretten önce iki veya üç yıl boyunca Kudüs’e 

doğru namaz kıldığı belirtilir. İbn Abbas’tan nakledilen ve bu 

iki görüşü telif eden rivayete göre ise Hz. Peygamber Kâbe’yi 

önüne alarak Kudüs’e doğru namaz kılmaktaydı. 63 Risâletin 

başlangıcında Hz. Peygamber’in bizzat Kâbe’ye yönelerek namaz 

kıldığını gösteren ve Allah Resûlü’nün amcası Abbas b. 

Abdülmuttalib’in Yemenli misafirinden nakledilen bir rivayet 

şu şekildedir: “Ben Mekke’ye geldiğimde Abbâs b. Abdülmuttalib’in 

evine misafir oldum. Güneş doğup göğe yükseldiği sırada 

Kâbe’ye bakıyordum. O sırada bir genç geldi, gözlerini göğe 

doğru dikip yüzünü Kâbe’ye çevirdi ve ayakta durdu. Biraz 

sonra bir çocuk gelip onun sağ tarafında durdu, bir süre sonra 

ise bir kadın gelip onların gerisinde durdu. Genç secde ederken 

çocukla kadın da onunla birlikte secdeye kapanıyordu. 

Bu manzarayı görünce ‘Bu büyük bir hadise’ dedim. Abbas da 

aynı şekilde bunun büyük bir hadise olduğunu söyledi. Sonra 

arkadaşım Abbas bana ‘Gencin kim olduğunu biliyor musun?’ 

diye sordu. ‘Hayır, nereden bilebilirim?’ deyince, o gencin yeğeni 

olduğunu söyledi. Ardından yanındaki çocuk ve kadının 

da kim olduklarını sordu. Onları da tanımadığımı söyleyince 

onların da eşi ve yeğeni olduğunu söyledi.” 64 

63 Ahmet Özel, Kıble, DİA, Ankara 2002, XXV, 366. 

64 Balcı, s. 94.

156 


B. Medine Dönemi 

Namaz ibadetinin tarihsel süreci dikkate alındığında Hz. 

Peygamber’in hicretinden sonra Medine döneminde farz, vacip 

ve nafile türünden bazı namazların meşru kılındığı görülmektedir. 

1. Cuma Namazı 

Hz. Peygamber henüz Medine’ye hicret etmeden önce oradaki 

Müslümanlar, sayıları artmaya başlayınca Ehl-i kitabın 

haftalık toplantı ve ibadet günlerinin bulunduğunu göz önüne 

alıp yaptıkları müzakereler sonunda kendileri için de böyle bir 

gün olarak arûbe gününü seçmişlerdir. Bundan sonra Es‘ad b. 

Zürâre kendilerine cuma namazını kıldırmaya başlamıştır. Kaynaklar 

bu kararın ictihada dayandığını ve kılınan namazın da 

nâfile ibadet türünden olduğunu kaydetmektedir. Cuma namazının 

hangi tarihte farz kılındığı konusunda iki rivayet vardır. 

Birinci rivayete göre Mekke’de farz kılınmış, ancak müşriklerin 

engellemesi yüzünden fiilen edası hicrete kadar ertelenmiştir. 

İkinci rivayete göre ise cuma namazı hicret sırasında farz 

kılınmıştır. Şöyle ki: Resûlullah Medine’ye bir saat mesafede 

bulunan Kubâ’ya ulaşınca orada konaklamış, pazartesiden perşembeye 

kadar ashabı ile beraber çalışarak İslâm’ın ilk mescidini 

inşa etmiştir. Cuma günü Kubâ’dan hareket edip Rânûnâ 

vadisine gitmiş ve Sâlim b. Avf kabilesine misafir olmuştur. Bu 

sırada cuma vakti girdiğinden vadideki namazgâhta ilk cuma 

namazını kıldırmıştır. Hz. Peygamber’in daha önce Müslümanların 

serbest oldukları bölgelerde cuma namazı kılmalarını emretmesi, 

fiilen edasının farz kılınmasının hicret yılında vuku 

bulduğunu teyit etmektedir. 65 

2. Seferilik Uygulaması ve Namaz İbadeti 

Kaynaklarda yer alan haberlerden seferilik uygulamasının 

hicretten bir ay gibi kısa bir süre sonra başladığı anlaşılmakta- 

65 Hayrettin Karaman, “Cuma”, DİA, İstanbul 1993, VIII, 85-86.


dır. Bu tarihten itibaren Resûlullah ve ashabının, seferilik şartlarının 

gerçekleştiği yolculuklar esnasında, namazlarını, seferilik 

hükümlerine göre kıldıkları kesindir. Ancak, namazlarda 

seferilik uygulaması hakkında, siyer kaynaklarında yer alan ilk 

rivayet ise hicretin 6. yılında yapılan Hudeybiye sulhünden 

sonra Müslüman olup Mekke’den kaçarak Medine’ye sığınan 

Ebû Basir’le ilgilidir. Ebû Basir, Resûlullah tarafından, antlaşmanın 

ilgili maddesi gereğince kendisini Mekke’ye geri götürmek 

için gelen iki müşriğe teslim edilmişti. Ebu Basir, Zülhuleyfe 

mevkiinde öğle namazını kılmak için bu iki şahıstan izin istedi 

ve namazını seferi olarak iki rek’at kıldı. 66 

3. Cenaze Namazı 

Hz. Peygamber’in kıldırdığı ilk cenaze namazı Hicret’ten 

sonra ilk vefat eden ve Ensâr’dan Bakî Mezarlığı’na ilk defnedilen 

sahabi olarak bilinen Es‘ad b. Zürâre’nin cenaze namazıdır. 

67 Allah Resûlü ile Akabe denilen yerde karşılaşıp Müslüman 

olan ilk Medinelilerden olup Hazrec’in ileri gelenlerindendir. 

İslâm’ın Medine’de yayılmasında önemli rolü olmuştur. Hicret’ten 

bir süre sonra hastalanarak Bedir savaşından önce Şevvâl 

ayında vefât etmiştir. Hz. Peygamber’in cenaze namazını kıldığı 

ilk sahabilerden bir diğeri ise İkinci Akabe Biatı’nda Allah 

Resûlü’ne ilk biat eden Medineli sahâbî Berâ b. Ma’rûr’dur. Berâ 

Resulullah’ın Medine’ye varmasından bir ay önce vefat etmiştir. 

Hz. Peygamber Medine’ye hicret edip de Berâ’ın vefatını 

öğrenince kabrine gidip cenaze namazını kılmış ve ona dua 

etmiştir. 68 

4. Bayram Namazları 

Arapça’da îdü’l-fıtr ve îdü’l-adhâ şeklinde adlandırılan ramazan 

ve kurban bayramlarının her ikisi de hicretin 2. yılından 

itibaren kutlanmaya başlanmıştır. Esasen ramazan orucu 

66 Yiğit, s. 72-73. 

67 Cevad Ali, Câhiliye’den İslam’a İbadet Tarihi, s. 96. 

68 Ahmet Önkal, Berâ b. Ma’rûr, DİA, İstanbul 1992, V, 470.

158 


ilk defa bu yıl farz kılınmış, bu ayı oruçla geçiren müminler 

sonraki ayın (şevval) ilk üç gününü bayram olarak kutlamışlardır. 

“Bu günümüzde yapacağımız ilk şey namaz kılmaktır.” 69 

meâlindeki hadise dayanarak ramazan ve kurban bayramlarının 

bayram namazının kılınmasıyla başladığını söylemek mümkündür. 

Hz. Peygamber’in bayram namazını mescidde değil dışarda 

musallâda kıldığı bilinmektedir. 

5. Güneş ve Ay Tutulması (Küsûf ve Hüsûf) 

Namazları 

Câhiliye dönemi Arap toplumunda güneş tutulmasının 

önemli bir kişinin ölümü üzerine meydana geldiği şeklinde bir 

inanış mevcuttu. H.10 (632) yılında Hz. Peygamber’in oğlu 

İbrâhim vefat ettiği gün güneş tutulunca bazı kimseler bu iki 

olay arasında irtibat kurmuş, Resûl-i Ekrem de güneş ve ayın 

İlâhî birer alâmet olup bir kişinin ölümü üzerine tutulmayacağını 

belirtmiştir. 70 Hadis kaynaklarında, güneş tutulduğu zaman 

Hz. Peygamber’in küsûf namazı kıldırdığını ifade eden çok sayıda 

hadis mevcuttur. Bu hadislerde Resûl-i Ekrem’in namazı 

tamamlayınca güneş ışığının tekrar ortaya çıkmasından sonra 

cemaate hitap ederek, “Ay ve güneş Allah’ın varlığını ve kudretini 

gösteren alâmetlerdendir. Bunlar hiç kimsenin ölümünden 

veya yaşamasından / doğmasından dolayı tutulmaz. Ay veya 

güneş tutulmasını gördüğünüz zaman açılıncaya kadar namaz 

kılın, dua edin” dediği nakledilir. 71 İlk küsûf namazını oğlu 

İbrahim’in vefat ettiği gün kıldığı anlaşılmaktadır. Hz. Peygamber’in 

hicri 5. veya 6. yılda hüsûf (ay tutulması) namazı kıldığı 

nakledilmektedir. 72 

69 Buhârî, Îdeyn, 3; Müslim, Edâhî, 7. 

70 Buhârî, Küsûf, 1, 15; Müslim, Küsûf, 10, 23, 29. 

71 Buhârî, Küsûf, 1, 2, 6, 9, 15, 17, 19; Bedü’l-Halk, 4. 

72 Cevad Ali, Câhiliye’den İslam’a İbadet Tarihi, s. 104.


6. Teravih Namazı 

Teravih namazının oruçla birlikte hicretin 2. yılında teşrî‘ 

kılınmış olabileceği yönünde bir görüş bulunmakla birlikte, 

Resûlullah’ın ikinci defa teravih namazını kıldırdığına dair bir 

rivayetin nakledilmemesi ve kendisine bu namazla ilgili yeni 

soruların sorulmamasından hareketle teravihin risâletin son 

yılında teşrî‘ kılındığı görüşü daha kuvvetli görünmektedir. 

Teravihin tek başına kılınmasına Hz. Ebû Bekir döneminde 

devam edilmiştir. Bu uygulamanın camide meydana getirdiği 

dağınıklığı, artık farz kılınma ihtimali bulunmadığını ve Resûl-i 

Ekrem’in konuyla ilgili sözünden çıkan anlamı dikkate alan Hz. 

Ömer H.14 (635) yılında Übey b. Kâ‘b’dan cemaate teravih 

namazı kıldırmasını istemiş ve bu uygulama günümüze kadar 

sürmüştür. 73 

73 Saffet Köse, “Teravih”, DİA, İstanbul 2011, XL, 482.

İslam ne toplumcu ne de bireycidir; bireyi 

topluma ezdirmez, onu toplumun –bir çarkın 

dişlisi gibi- kişiliksiz bir parçası kılmaz, toplumu 

da ferdin bozmasına izin vermez.

Bireyden Ümmete Cemaatle 

Namaz 

Prof. Dr. Hayreddin KARAMAN 

Emekli Öğretim Üyesi 

Kadim kaynaklarda “cemaat (el-cemâ’ah)” kelimesi iki 

manada kullanılır: 1. Başta namaz olmak üzere bazı 

ibadetleri yapmak için bir araya gelmiş müminler topluluğu. 

2. Hz. Peygamber (s.a.s.), ashabı ve onların öğrencileri olan 

âlimler topluluğunun anladıkları, bildirdikleri ve uyguladıkları 

İslam etrafında birleşmiş müminler topluluğu. Bu manada 

cemaat ‘ehlü’sunneti ve’l-cemâ’ah’ terkibi içinde sünnet 

ile birlikte zikredilir. Bu cemaattan ayrı düşenler sahih 

İslam’dan da ayrı düşmüş, doğru yoldan sapmış sayılırlar. 

Son yıllara kadar ‘cemaat’ denildiğinde bu iki manadan 

başkası anlaşılmazdı. Son yıllarda ise cemaat deyince bazı dinî 

gruplar anlaşılır oldu. Bu sebeple karşımızda “cemaat” kelimesinin 

üç manası var ve bu üç manada cemaatin, ümmetleşme 

şuur ve yapısına katkısı ile yanlış uygulamaların maksada verdiği 

zarar üzerinde durmak ve çözümler aramak gerekiyor. 

Peygamberimiz (s.a.s.) kurtuluşa eren topluluğu “Benim ve 

ashabımın yolunda olanlar” diye açıklamıştır. İlk dört halife zamanlarında 

“İslam nedir?” sorusuna verilen cevap bakımından 

bir ihtilaf ve bölünme yoktur. Hz. Osman’dan itibaren meydana 

gelen bazı üzücü olaylar bilinen ve tek olan İslam’ın uygulaması 

ile ilgili ictihad farkları ile aksaklıklardan kaynaklanmıştır. 

Hz. Ali’nin hilafetinin sonlarına doğru İslam’ın tanımı ve anlaşılması 

konusunda ihtilaf ve buna dayalı tefrika başlamıştır. 

161

162 


Günümüze kadar çoğalarak sürüp gelen bu ihtilaf ve parçalanmaların, 

hatta çatışmaların ilacını Hz. Ali şöyle açıklıyor: “Din 

kardeşlerimiz bize isyan etmişlerdir, onlar ne dinden çıkmış ne 

de günaha sapmış sayılırlar; çünkü isyanlarını bir din anlayışına 

(yoruma, tevîle) dayandırmaktadırlar.” “(Hâricîleri kast ederek) 

eğer bizim camimize gelip cemaatle ibadete katılmak isterlerse 

camimiz onlara açıktır. Bizimle cihada katılırlarsa eşit hak ve 

yükümlülük olur. Bize karşı silaha sarılırlarsa biz de silahla 

mukabele ederiz.” 

Ana hatlarıyla bu çözüm günümüzde de geçerlidir. Bütün 

dinî gruplar aynı camide namaz kılar, ümmetin maddi ve manevi 

değerlerini korumak için ortak mücadeleye katılır, kendi 

inanç ve uygulamalarını başkalarına şiddet yoluyla dayatmazlarsa 

bazı konularda büyük cemaatten ayrılmış olmaları ümmetin 

birliğine zarar vermez. 

Olağanüstü niteliklere sahip olduğuna inandıkları bir lider 

etrafında halkalanan Müslüman gruplar manasında cemaat de 

günümüzün gerçeklerinden biridir. Müslümanlar bu manada 

cemaatlere bölünmüş durumdalar. Cemaatler arasındaki ilişki 

konjonktüre göre değişiklik gösteriyor. Zaman zaman rakip, 

alternatif, muhalif, düşman, işbölümü anlayışı içinde hizmeti 

paylaşan «bütünün parçaları»... oluyorlar. Hepsine birden 

yönelen tehlike aralarının düzelmesine, bir bütünün parçaları 

oldukları şuurunun oluşmasına veya pekişmesine sebep olabiliyor. 

Yurt dışında yaşayan Müslümanlarla beraber olduğumuz 

zamanlarda sohbetlere farklı cemaatlerden Müslümanlar katıldılar, 

bir iki toplantıda konuşan cemaat ileri gelenleri “Biz 

hiçbir İslamî gurubun rakibi veya alternatifi değiliz, Allah İslam’a 

hizmet eden herkesten razı olsun” mealinde konuşmalar 

yaptılar. Bu gelişmelerden de şu sonucun oluşmakta olduğu 

izlenimini edindim: Din hayatında belki de kaçınılmaz olan 

gruplaşmalar, cemaatlere bölünmeler daima tefrikaya sebep

Bireyden Ümmete Cemaatle Namaz 163 

olduğu değerlendirmesi doğru değildir; bazen bütünleşmeye 

doğru da gelişmeler gösteriyor. Gruplar kendilerini İslam’ın 

tek ve alternatifsiz temsilcisi olarak değil, temel meseleler ve 

değerlerde eşit; rehber, hoca, yol, yöntem, meşrep gibi konularda 

farklı “bir bütünün parçaları” gibi de görebiliyorlar. Aynı 

şeyleri yaparak bir mânada birbirine rakip olabildikleri gibi, 

boşlukları doldurarak İslam’a hizmetin bütününde vazife taksimini 

gerçekleştirdikleri de oluyor. 

Cemaat kelimesi dinî grupları ifade etmek için kullanılacaksa 

bunlar bir tek gruptan ibaret olmadığı için ‘cemaatler’ 

demek daha uygun olur. Bunların her biri kendilerini ifade 

etmek için daha başka isimler bulmalıdırlar. ‘Câmia’ kelimesini 

ise bütün dinî hizmet gruplarını, hatta ümmeti içine alan geniş 

çerçevenin adı olarak kullanmak daha uygundur. Nitekim kültürümüzde 

mescidler vardır, camiler vardır. Cuma ve Bayram 

namazlarının kılınmadığı mescidlerin cemaatlerini Cuma, Bayram 

gibi ibadetlerde toplayan büyük İslam mabetlerine “cami” 

denir. Bu manada mescidler ümmetin tamamlayan parçaları 

(mütemmim cüzleri) olan gruplara, cami ise ümmete tekabül 

etmektedir. 

Her bir grubun samimi ve gayretli mensuplarının şuurlu çabalarıyla 

istismarcılar, cahiller, sahtekârlar aradan çekilip çıkar 

da meydan iyi niyetli, iyi ahlaklı, ehliyetli, gayretli Müslümanlara 

kalırsa yakın gelecekte bir “cemaatler camiası”ından söz etmemiz 

mümkün hale gelecektir. Bu kutlu oluşumun gerçekleşmesini 

süratlendirmek için, bütün grupların saygı duydukları 

âlimlerden bir “danışma ve hakem kurulunun” seçilip faaliyete 

geçmesi elzem gibi gözükmektedir. 

Namaz Cemaatine Gelince 

İslâm’da namazın cemaatle kılınması teşvik edilmiştir, bazı 

müctehidler farz namazların cemaatle kılınmasını farz-ı ayn, bir 

kısmı farz-ı kifâye, bazıları ise vacib ve müekked sünnet olarak

164 


değerlendirmişler, önemli bir mâzereti olmadığı halde cemaati 

terkeden Müslümanın uhrevî sorumluluğundan söz etmişlerdir. 

Dînimizin teşvik ettiği “birlik, beraberlik, kardeşlik, dayanışma, 

ümmet şuuru içinde cemaatleşme” hedeflerinin “cuma, 

bayram, hacc, selâmlaşma, tokalaşma, yardımlaşma, komşuluk 

ilişkileri...” gibi çeşitli vesileleri vardır; cemaatle namaz da bu 

vesilelerin başta gelenidir. Açık olarak anlaşılan odur ki cemaatle 

namazdan maksat birlik, beraberlik ve kardeşlik ruhunu 

geliştirmek, pekiştirmek ve beslemektir. 

İslam ne toplumcu ne de bireycidir; bireyi topluma ezdirmez, 

onu toplumun -bir çarkın dişlisi gibi- kişiliksiz bir parçası 

kılmaz, toplumu da ferdin bozmasına izin vermez. Ferd-toplum 

ilişkisi bakımından birçok benzeri arasından şu ayet ve hadisler 

kulaklara küpe olmalıdır: 

“Müminler ancak birbirinin kardeşidir; şu halde kardeşlerinizin 

arasını düzeltin, Allah’a itaatsizlikten sakının ki, rahmete 

mazhar olasınız” 1 

“… Kardeşler halinde Allah’ın kulları olun. Müslüman Müslümanın 

kardeşidir; ona zulmetmez, onu yüzüstü bırakmaz, onu 

küçümsemez, -üç kere göğsünü işaret ederek- takvâ buradadır. 

Bir kimseye kötülük olarak Müslüman kardeşini küçümsemesi 

yeter. Müslümanın Müslümana bütünü haramdır: Kanı, malı ve 

namusu.” 2 

“Birbirine merhamet, sevgi ve bağlılık bakımından müminler 

bir tek beden gibidirler; bedenin bir organı hasta olursa diğer 

organlar da ateş ve uykusuzluk çekerek ona katılırlar.” 3 

İslam’da “Kendine iyi bak” zihniyeti yoktur; mümin kendine 

de iyi bakar, yakından uzağa diğer insanlara da iyi bakar; 

1 Hucurat, 49/10. 

2 Müslim, 2564. 

3 Buhârî, Edeb, 27.


onlarla ilgilenir, yardımlarına koşar, birlikte ağlar ve beraber 

güler. 

Gitmediğin köy senin köyün, ilgilenmediğin insan senin 

insanın (kardeşin, dostun, vatandaşın, dindaşın, ümmetinin 

ferdi) değildir. Bu sebeple insanları, bireyleri arasında sıcak 

ve canlı ilişkilerin bulunduğu büyük bir aile yapacak araçlara, 

vesilelere ihtiyaç vardır. İslam’ın bir kısım ibadetleri cemaat 

halinde yapılmasını istemesi bu hikmete bağlıdır. 

Namazların bir kısmı evlerde kılınır, evlerde kılınan nafile 

namazlar bireyin Allah ile ilişkisini besler, mümini O’na yakınlaştırır, 

zikri (O’nu unutmamayı) daim kılar, ferdin manevi 

yolculuğuna (tezkiye ve terakkisine) gıda olur. 

Bazı mazeretler erkeklerin camiye gitmesine mani olursa 

erkekler ile kadınlar evde cemaat olarak namaz kılarlar. Kadınların 

da kendi aralarında cemaatle namaz kılmaları caizdir. 

Mazeret bulunmadığında erkeklerin farz namazları camide kılmaları 

en azından kuvvetli (vacib derecesinde) sünnettir. İşte 

evde ve camide kılınan bu cemaatle namaz, namazın ferde sağladığı 

faydalar yanında fertten cemaate ve cemaatten ümmete 

doğru seyreden oluşumda en güçlü vasıtadır. 

Cemaat, ümmetin küçük birimidir ve ortak özellikleri vardır: 

Camide rütbeye göre sıralanma yoktur, erken gelen ön safta 

yer alır, namazı ilim, ahlak ve kıraat bakımından en iyi olan 

kıldırır. Cemiyet hayatında, vazifede, rütbede farklı olanlar Allah’ın 

huzurunda eşit olarak yan yana ve dirsek dirseğe dururlar. 

İmam cemaate “eğilin, yatın, kalkın” diye komut vermez, 

“Allah Büyüktür” der ve cemaat o Büyük Allah’ın huzurunda 

dururlar, “Allah Büyüktür” der O’nun huzurunda eğilirler ve 

aynı hatırlatma ile secdeye kapanırlar; yani hep birlikte itaat 

yalnızca Allah’adır, imam Allah’ın emrini tebliğ ve tatbik eder. 

Cemaat şehir içi toplu ulaşım araçlarının yolcuları gibi değildir; 

genellikle her biri diğerini tanır, büyük bir aile teşkil

166 


ederler. Dertler, sevinçler, nimetler paylaşılır, en büyük İslam 

topluluğu olan ümmet şuuru camilerde oluşur. 

Cami ve cemaatle namazın diğer faydaları yanında sosyal 

faydası da bu kadar büyük olunca ona zarar veren anlayış ve 

uygulamaların ortadan kaldırılması gerekir. Şöyle ki: 

Bilhassa cuma, terâvîh, vitir ve bayram namazlarında, aynı 

câmi içinde, aynı vakitte farklı uygulamaların yapıldığını; aynı 

zamanda, aynı namazın birden fazla cemâatle kılındığını, bunun 

sakıncalı sonuçlar doğurduğunu biliyoruz. Dinimizde tek 

cemaate teşvik bulunduğu, engel de bulunmadığı halde bir vakit 

içinde, aynı zamanda, bir camide cemâati bölerek iki imam 

arkasında iki bölük olarak namaz kılmanın, dînin maksadına, 

cemaatin teşrî hikmetine ve felsefesine ters düştüğü, buna Allah 

ve Rasûlü (s.a.s.)’nün râzı olmayacakları âşikârdır. Rasûlullah 

(s.a.s.) ve Râşid Halifeleri devrinde böyle bir uygulamanın bulunmadığı 

da bilinmektedir. 

Bazı bölgelerde cemâatin bölünmesi şüphesiz kötü niyete 

dayanmamaktadır; burada yaşayan ve farklı mezheblere salik 

bulunan (daha çok Hanefî ve Şâfiî mezheblerine bağlı olan) 

Müslümanlar, ibâdetlerinin ancak böyle sahih ve geçerli olacağı 

inancı ile bu şekilde hareket etmektedirler. Ortada bir kusur 

varsa bu, cemâate değil, onlara doğru ve uygun yolu göstermeyen, 

böyle bir çözümde birleşmeyen, çözüm teşebbüslerini 

baltalayan bazı kusurlu kişilere râcidir. 

Teklif edeceğimiz çözüm şekillerine geçmeden önce mezkûr 

davranışın hangi ictihad farklarından kaynaklandığına kısaca 

işaret etmekte fayda vardır: 

a) Şâfiîlere göre cuma namazı bir camide kılınmalıdır. İhtiyaç 

bulunmadığı halde birden fazla camide kılınırsa namazı 

ilk bitiren cemaat dışındaki cemaatlerin cuma namazları sahih 

olmaz. Eğer bir ihtiyaç ve zarûret sebebiyle birden fazla camide 

cuma kılınıyorsa, bu takdirde namazlar sahihtir, fakat yine


cemâatle öğle namazını da kılmak sünnettir. Hanefîlere göre 

böyle bir sünnet yoktur. Cuma namazları sahihtir. 

b) Şâfiîlere göre terâvîh namazında, iki rek’atte bir selâm 

vermek gereklidir. Ayrıca kazâ borcu olan kimsenin müekked 

olsun, olmasın; sünnet namaz kılması caiz değildir. Hanefîlere 

göre teravihte, iki rekatte bir selâm vermek gerekli değildir. Kazaya 

kalmış namazları bulunan bir Müslümanın nafile kılması 

caizdir, hatta müekked sünnetleri kaza borcu olanın da kılması 

teşvik edilmiştir. 

c) Şâfiîlere göre vitir namazını üç rekat olarak kılacak olanlar 

ya üçünü bir selâm ile kılacaklardır, yahut da iki rekatte bir 

selâm verecekler, sonra kalkıp tek rek’atı da bir selâm ile edâ 

edeceklerdir. Üç rek’atı arka arkaya kılıp, iki rek’atta bir oturup 

tahiyyât okumak, sonra kalkıp bir rek’at daha kılıp yine oturarak 

tahiyyat okuyup selâm vermek caiz değildir. Hanefîlere 

göre ise bu son şekil caizdir, vitir namazı böyle kılınmaktadır. 

d) Bayram namazlarında da Şâfiî ve Hanefî mezhebleri arasında 

farklılıklar vardır. Bu cümleden olarak Şâfiîlere göre bayram 

namazının birinci rek’atında sübhânekeden sonra fazladan 

yedi tekbir, ikinci rek’atında başta fazladan beş tekbir almak 

sünnettir. Hanefîlerde bayram namazının birinci rek’atında sübhanekeden 

sonra üç tekbir, ikinci rek’atında rukûdan önce üç 

tekbir vardır. 

Bu farklara rağmen, Şâfiî Müslümanların Hanefî imam arkasında, 

yahut Hanefî Müslümanların Şâfiî imam arkasında 

imamın mezhebine ve uygulamasına uyarak tek cemaat halinde 

ve tek şekilde cuma, terâvîh, vitir, bayram vb. namazlarını 

kılmaları mümkün ve caiz değil midir? 

Aşağıda bu soruya cevap verirken aynı zamanda problemin 

çözüm yollarını da arzetmiş olacağız. 

Bilgi ve kanaatimize göre farklı mezheblere bağlı Müslümanların 

birbiri arkasında tek bir cemaat olarak namaz kılma-

168 


ları mümkün ve caizdir. Bunun meşru olduğunu üç esastan 

birine dayandırmak mümkündür: 

1. Farklı mezheblerde bulunan Müslümanların birbirine 

imam ve cemâat olmalarını caiz görme esası: Hanefî ve Şâfiîlere 

göre bu caiz değildir; imam cemâatin mezhebine uygun hareket 

etse bile kendisi o mezhepten olmadıkça namaz mekruh olur. 

Ancak bu görüşün sağlam ve Müslümanlar için bağlayıcı bir 

delili yoktur. İctihad asırlarından sonra gelen bazı fıkıhçıların 

ileri sürdükleri bu görüş haklı tenkitlerle çürütülmüştür. 4 Buna 

karşı Mâlikî ve Hanbelî mezheblerinin görüşü “farklı mezheblere 

bağlı Müslümanların, birbiri arkasında namaz kılmalarının 

caiz olduğu ve bu takdirde imamın mezhebine göre sahih olan 

namazın, cemâat için de sahih olduğu” şeklindedir. İslâm’ın 

rûhuna, cemâat felsefesine, ilk ve örnek asırların uygulamasına 

uygun bulunan bu görüş tercih edilmeli ve Şâfiîler ile Hanefîler 

de bu esasa göre birbirine imam-cemaat olmalı, imamın 

mezhebine göre tek cemâat ile tek şekilde mezkûr namazları 

kılmalıdırlar. 

2. Ülü’l-emr’in tercihinin ihtilâfı ortadan kaldırması esası: 

Mezhebler arasında ihtilâflı bulunan konularda ülü’l-emr bir 

içtihadı tercih ederek ümmetin bununla amel etmelerini emrederse 

bütün Müslümanlar buna uyarlar ve bu konularda hepsi 

tek mezhebe bağlı imiş gibi hareket ederler. 5 Bu gibi konularda 

dîn âlimleri ülü’l-emrdir. Bunlar bir araya gelip söz konusu 

edilen husûslarda tek uygulamayı tercih ve ilân ederlerse (bunu 

Diyanet İşleri Başkanlığı da sağlayabilir) ihtilâf ortadan kalkar 

ve cemaatle ibâdette birlik avdet eder. 

3. Cemaatle namazın maksadından hareket ile mümkün 

olan fedakârlığı yapma esası: Yazının giriş kısmında cemâatin 

4 Bkz. Hayreddin Karaman, Dört Risâle, İst. 1971, s. 124-130 (Yeni baskı, 

İz Yay., 2000). 

5 Mecelle, Mazbata ve mad. 1801.


önemine ve bölünmenin mahzurlarına işaret edilmişti. Bunlar 

göz önüne alınarak şöyle bir uygulamaya gidilebilir: 

a) Bugün cuma namazları ihtiyaca binaen birden fazla camide 

kılınmaktadır; çünkü cemâat bir caminin alamayacağı kadar 

büyümüştür. Bu durumda Şâfiîlere göre de öğle namazını, cumadan 

sonra cemaatle kılmak farz değil, sünnettir. Mefsedetin 

def’i ve iyi sonuçların temini için bu uygulamadan vazgeçilebilir. 

b) Şâfiî cemâate uymak için Hanefî imam da, teravih namazında 

iki rek’atta bir selâm verebilir; bu uygulama Hanefîlere 

göre de tercih edilen bir terâvih kılma şeklidir. Kazâya niyet 

eden cemaatin terâvih kıldıran imama uymaları dış görünüş 

itibarıyla bir bölünme ifade etmediğinden dileyenin böyle yapmasına 

ses çıkarılmaz. 

c) Vitir namazı kılınırken imam, cemâatin çoğunluğunun 

bağlı bulunduğu mezhepten olur, diğer mezhebe bağlı bulunanlar 

ise imama uymaz, vitri camide veya (tercihan) evlerinde 

tek başlarına kılarlar. 

d) Bayram namazlarında Şâfiî mezhebinden olan Müslümanlar 

da Hanefî mezhebinden olan imama uyarak namazlarını 

kılabilirler; çünkü Şâfiîlere göre sünnet kılanın vâcib kıldırana 

uymasında sakınca yoktur. Ayrıca Şâfiî mezhebinden birinin, 

bayram namazının tekbirlerini eksik alan (yedi yerine üç tekbir 

alan) imama uyması caiz görülmüştür. 6 

Buraya kadar sıralanan şekiller ve esaslardan en az birine 

göre problemin çözülmesi, cemaatin bölünmekten kurtarılması, 

bir bid’atin önlenmesi ve sünnetin ihyâsı mümkün olacaktır. 

6 el-Fıkh ale’l-Mezâhib, c. I, s. 263

Peygamber Efendimiz’in, âmâ olan sahabiye 

namazı cemaatle kılmasını emretmesi, 

sahabinin de bu emre uyması, sahabeden 

sonra gelen nesillerin de bu yolu takip etmeleri, 

ayrıca toplumun engellilere, ibadetlerini yerine 

getirmek için, sırtlarında taşıma pahasına sahip 

çıkmaları bize önemli mesajları da beraberinde 

vermektedir

Namaza Engel Var mı? 

Yrd. Doç. Dr. Ali KUMAŞ 

Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi 


İnsan, Allah’a kulluk için yaratılmıştır. İyi bir kul olmak 

ise Allah’ın emrettiklerini yerine getirmek, yasakladıklarından 

uzak durmak suretiyle gerçekleşir. Bu vesileyle 

Yüce Allah, hayat verdiği bütün insanların mümin olmalarını 

1 ve kendisine ibadet etmelerini emretmiştir. 2 Normal 

şartlarda durum bu iken, bazı durumlarda ibadet sorumluluğu 

birtakım sebeplerin gerçekleşmesiyle birlikte kullardan 

düşürülmekte, bazı ibadetlerin farz oluşu için ise ek sebeplere 

bağlanmaktadır. Örneğin yolculuk halinde oruç tutma 

zorunluluğu yoktur. Belli oranda maddi imkânın ve yol emniyetinin 

bulunmaması durumunda hac kişiye farz olmaz. 

Muayyen miktarda zenginliğe sahip olmama durumunda 

zekât vermek farz değildir. 3 Fakat namaz kılmama ruhsatını 

gerektirecek neredeyse hiçbir sebep yoktur. Namaz sorumluluğunun 

kişiden düşmesi için ya ölümün vuku bulması veya 

insanın başını bile kıpırdatmaktan aciz olacak derecede ağır 

rahatsızlığının ya da akıl hastalığının bulunması gerekir. 4 Bu 

duruma aykırı bulunan tek durum ise kadınların özel halleri 

olup dinimiz İslam, çeşitli hikmetler gözetmek suretiyle 

1 Âl-i İmrân, 3/179; Nisâ, 4/47, 136. 

2 Bakara, 2/21; Hac, 22/77; Zâriyât, 51/56. 

3 Kâsânî, Bedâiʿus-Sanâiʿ, II, 403-405, II, 583, III, 51-55. 

4 İbn Âbidîn, Reddü’l-Muhtâr, II, 564-575. 

171

172 


kadınların bu şekilde namaz kılmalarını yasaklamıştır. Buna 

aykırı hareket edilmesi ise kişiyi Allah katında sorumlu kılar. 

Ayrıca hayız durumu (regl) sona erince de namazların kaza 

edilmesi uygun görülmemiştir. 5 

Fıkıh kitaplarında hiçbir engelin namaza mani olmadığına 

işaret etmek için çeşitli örneklerin hükmü üzerinde durulur. 

Bunlardan birisi de batan bir gemiden kurtulan ve denizin ortasında 

bir tahtaya tutunan kimsenin durumudur. Buna göre, 

denizin ortasındaki bir tahtaya tutunmuş olan bu kimsenin namaz 

kılması gerekir. Bunun yanında bu kimsenin nasıl namaz 

kılacağı da anlatılır. 6 Bu örnek ilk bakışta gerçekleşmesi çok 

zayıf bir konu gibi gözükse de, namazın her şartta vaktinde eda 

edilmesi gerektiği mesajını vermesi açısından oldukça anlamlıdır. 

Nitekim hangi şartlar altında olursa olsun namazın eda 

edilmesi gerektiğiyle ilgili Efendimiz (s.a.s.) şöyle buyurmaktadır: 

“Namazını ayakta kıl, buna gücün yoksa oturarak kıl, 

buna da gücün yoksa yan üstü yatarak ve başınla işaret ederek 

kıl!” 7 Bu hadisin metninde yer alan “îmâ” kelimesinden hareket 

eden âlimlerin büyük bir kısmına göre, normal şekilde namaz 

kılamayan kimsenin göz hareketi, hatta kalp ile niyet ederek 

de olsa namazını kılması gerekir. Bu açıklamasıyla Peygamber 

Efendimiz, namazın vaktinde eda edilmesi için insanın gücüne 

göre halef/alternatif hükümler de getirmektedir. Böylece diri, 

aklı başında olan ve Yüce Allah tarafından kendisi hakkında 

farklı bir hüküm verilmeyen herkesin imkânı ölçüsünde namaz 

kılması sağlanmış olmaktadır. Bunun neticesinde de bedensel 

engeline bakılmaksızın her kulun Rabbiyle buluşması, 

onun huzurunda el pençe divan durması gerçekleşmektedir. Bu 

durum aynı zamanda “Allah sizin şekillerinize ve mallarınıza 

5 Buhârî, Hayız, 19, 20, 24, 25. 

6 İbn Âbidîn, Reddü’l-Muhtâr, II, 574-575. 

7 Buhârî, Taksîru’s-Salât, 19.

Namaza Engel Var mı? 173 

bakmaz. Fakat O, sizin amellerinize ve kalplerinize bakar.” 8 

şeklindeki Peygamberî müjdenin tecelli etmesini de sağlamaktadır. 

Çünkü asıl olan, ruh ve onu şekillendiren amellerdir. 

Amellerin de değer kazanmasını sağlayan insanın niyetidir. 9 

Yüce Rabbimiz de namazın bu yönüne “Onlar ki namazlarında 

huşu içindedirler.” 10 buyurmak suretiyle dikkat çekmektedir. 

Aksi durumda olanları da “Yazıklar olsun o namaz kılanlara 

ki, onlar namazlarını ciddiye almazlar. Onlar (namazlarıyla) 

gösteriş yaparlar.” 11 buyruğuyla tasvir etmektedir. 

İçinde yaşadığımız zamanın en büyük problemlerinden 

birisi hiç şüphesiz bedensel engellilerin yalnızlaşması, topluma 

karışamamalarıdır. Bunun için birçok çalışmanın yapıldığı, 

fakat buna rağmen istenen başarının bir türlü elde edilemediği 

bir vakıadır. Bu anlamda cemaatle namazın muazzam birliktelik 

ve güzelliklere vesile olduğu bir gerçektir. Belki de Peygamber 

Efendimiz’in kendisine gelip de; “Ey Allah’ın Rasulü! Ben 

âmâ bir kişiyim. Camiye cemaatle namaz kılmak için gelmekte 

zorluk çekiyorum. Beni namaza getirecek kimse de yok. Evde 

namaz kılmam konusunda bana izin verin!” diyen Abdullah 

b. Ümmü Mektûm’a “Ezanı işitiyor musun?” diye sorması ve 

ardından “Evet” cevabını alması üzerine “(Farz namazları evde 

kılman konusunda) senin için bir ruhsat bulamıyorum.” 12 demesi 

bu amaca hizmet etmesi içindir. Sahabi de bu istikamet 

üzerinde yürümüştür. O kadar ki, âmâ iken namaza giden ve 

bu sırada ayağı takılıp kuyuya düşen, buna rağmen cemaate 

devam etmekten ödün vermeyen sahabinin durumu dikkat 

çekicidir. 13 Bütün bu uygulamalarla engellilerin hem toplumla 

8 Müslim, Birr, 10. 

9 İbrahim Hakkı, Marifetnâme, 97. 

10 Mü’minûn, 23/2. 

11 Mâ’ûn, 107/4-5. 

12 İbn Mâce, Salât, 47. 

13 Dârekutnî, Sünen, I, 167-171.

174 


bir olmaları, hem de namazı en faziletli şekliyle eda etmeleri 

sağlanmış olur. Bunun yanında Efendimiz (s.a.s.), mazereti bulunan 

kimselere ruhsat tanımak, hatta onlara yardımcı olmaktan 

da geri kalmamıştır. Nitekim bir defasında Salimoğulları’na 

namaz kıldıran görme engelli Itbân b. Mâlik, Peygamber Efendimiz’e 

“Görme güçlüğü çektiğini ve karanlık, yağmur, sel ve 

evi ile cami arasında bu şartlarda geçmeyi oldukça zorlaştıran 

bir kanalın bulunduğunu belirtmiş, haliyle evinde namaz kılmasına 

ruhsat vermesi için Rasûlüllah (s.a.s.)’ın, evine gelip namaz 

kılmasını” istemiştir. Bunun üzerine Peygamber Efendimiz, 

yanına sahabenin önde gelenlerini de alarak Itbân b. Mâlik’in 

evine gitmiş ve oranın bir köşesinde onlara namaz kıldırmıştır. 14 

Hayatlarını Rasulüllah’ın sünneti ile oluşturma gayreti içerisinde 

olan âlimler de bu istikamette hareket etmişlerdir. Nitekim 

Karadeniz Bölgesi’nin tanınmış âlimlerinden Hacı Ferşad 

Efendi’nin (ö. 1930), hayatının son zamanlarında yaşlı ve hasta 

olması sebebiyle camiye tek başına gidemediği, bunun üzerine 

öğrencilerinin kendisini sırtlarında taşıyarak cemaate götürdükleri 

anlatılmaktadır. Böylece hayatlarının son demlerinde bile 

bu âlimler, namazdan uzak kalmamış, hatta namazlarını camide 

cemaatle kılmaya gayret göstermişlerdir. 

Peygamber Efendimiz’in, âmâ olan sahabiye namazı cemaatle 

kılmasını emretmesi, sahabinin de bu emre uyması, sahabeden 

sonra gelen nesillerin de bu yolu takip etmeleri, ayrıca 

toplumun engellilere, ibadetlerini yerine getirmek için, sırtlarında 

taşıma pahasına sahip çıkmaları bize önemli mesajları 

da beraberinde vermektedir: Her insan hayatında bir engelle 

karşı karşıya kalabilir. Bu engel kişiyi Allah’a kulluk yapmaktan, 

özellikle de namaz kılmaktan, hatta camide cemaate iştirak 

etmekten uzaklaştırmamalıdır. Böyle bir sonucun gerçekleşmesi 

için de toplum olarak onlara yardımcı olmalıyız. Öncelik- 

14 Buhârî, Ezân, 40.


le, engelli ve yaşlı yakınları olarak onların namaz kılmalarını 

kolaylaştıracak bütün önlemleri almalıyız. Toplum ve devlet 

olarak engelli ve yaşlıların camiye kendi imkânlarıyla gitmeleri 

ve camide yardım almadan tek başlarına namaz kılmaları 

için gerekli olan bütün kolaylıkları sağlamalıyız. Evlerimiz ve 

mâbedlerimizin mimarisini buna göre inşa etmeliyiz. Bütün 

bu tedbirlerin yetersiz kaldığı durumlarda onların ellerinden 

tutmalı, hatta sırtımızda taşıma pahasına onlara sahip çıkmalı 

ve müminin en önemli özelliği olan namaz ile hayatlarını yaşamalarına 

vesile olmalıyız. Böylece “Kim bir hayra vesile olursa, 

onu yapmış gibi mükâfat elde eder.” 15 müjdesine de nail olmuş 

oluruz. Aynı şekilde Peygamber Efendimiz, âmâya rehberliği, 

sağır ve dilsize anlamalarında yardım etmeyi, ihtiyaç sahibinin 

ihtiyacına koşmayı sadaka olarak tanımlamıştır. 16 Buna göre 

bütün bu iyiliklerin yapılması durumunda sadaka sevabı elde 

etmiş oluruz. Aksi takdirde engellilere karşı olan sorumluluklarımızı 

yerine getirememiş olacağımızı ve hatta böyle bir durumun 

Yüce Allah’ın lanetine sebep olacağını unutmamalıyız. 17 

Bu çerçevede bugün karşımıza çıkan en büyük problemlerden 

birisi de engelli durumda olan kardeşlerimizin camide 

namazlarını ne şekilde eda edecekleri meselesidir. Bununla ilgili 

çeşitli rahatsızlıkların hem engelliler, hem de camideki cemaat 

tarafından konuşulduğu bilinmektedir. Engelli kardeşlerimiz, 

camide rahat namaz kılmak için kendilerine uygun yer ayrılmadığı 

konusunda şikâyetlerini, cami cemaati de kullanılan 

tabureler sebebiyle saf düzeninin bozulduğu ve camideki manevi 

havanın zarar gördüğü ile ilgili şikâyetleri dile getirmektedirler. 

Bütün bu problemlere her iki tarafı da memnun edecek 

çözümler bulma mecburiyetimiz vardır. Bu noktada taraflara 

ve özellikle de camide görev yapan imam hatiplere büyük 

15 Müslim, İmâre, 38. 

16 Ahmed b. Hanbel, V, 168-169. 

17 Ahmed b. Hanbel, V, 217, 309, 317.

176 


görevler düşmektedir. Bunun için atılması gereken ilk adım, 

engelli kardeşlerimizin, namazlarını nasıl kılacaklarıyla ilgili 

bilgilendirilmeleridir. Bütün cami görevlilerinin her bir engelli 

ile bu noktada ilgilenmesi ve ona rehberlik etmesi büyük önem 

arz etmektedir. Bu çerçevede tabure kullanmadan namazını 

herhangi bir şekilde kılabilecek durumda olanların, mutlaka 

namazlarını taburesiz kılmaları sağlanmalıdır. Bununla ilgili şu 

hususlara özellikle riayet edilmesi gerekir: 

a) Namazları asli şekline uygun olarak kılmaya engel olmayan 

hafif bedeni rahatsızlıklar meşru mazeret olarak kabul edilmemelidir. 

Bu noktada uzman bir doktorun raporu ve kişinin 

kendi vicdani kanaati büyük önem taşımaktadır. 

b) Namazlarını ayakta kılamayan kimse, herhangi bir şekilde 

tabure kullanmadan oturarak kılabiliyorsa, oturarak kılmalıdır. 

Bu oturma şekli öncelikli olarak dizleri üstünde oturarak, 

bu şekilde oturamıyorsa bağdaş kurarak, buna da güç yetiremiyorsa 

ayaklarını kıble istikametine uzatarak olmalıdır. 18 

c) Ayakta durabilen ve yere oturup kalkabildiği halde, herhangi 

bir rahatsızlık sebebiyle secde edemeyen kimse namaza 

ayakta başlamalıdır. Rükûdan sonra yere oturarak secdeleri başını 

hafif öne eğerek yapmalıdır. Ardından tekrar kalkmalı ve 

aynı şekilde devam ederek namazını tamamlamalıdır. 

d) Ayakta durabildiği halde oturduktan sonra ayağa kalkamayan 

kişi namaza ayakta başlamalıdır. Kıyamdan sonra rükû 

ve secde yaparak oturmalıdır. Geri kalan rekâtların rükûlarını 

oturarak ve başını hafif öne eğerek, secdelerini de asli şekliyle 

yapmalıdır. 

e) Ayakta durmaya gücü yettiği halde rükû ve secde yapmaya 

gücü yetmeyen kimsenin kıyamda bulunma zorunluluğu 

yoktur. Fakat bu durumda olan kimsenin, kıyamda bu- 

18 İbn Tacüddîn el-Hanefî, Ahkâmü’l-Merzâ, 98.


lunduktan sonra ayaktayken başını öne eğerek rükû yapması 

ve ardından oturup secdeleri başını öne eğerek yapması daha 

uygundur. Ayağa kalkabilirse geri kalan rekâtları da bu şekilde 

kılmalıdır. Ayağa kalkamazsa namazına oturarak devam etmesinde 

herhangi bir sakınca yoktur. 19 

f) Ayakta durmaya ve rükû yapmaya gücü yettiği halde yere 

oturamayan kimse namaza ayakta başlamalıdır. Ardından rükû 

yapmalı ve tabureye oturmalıdır. Daha sonra secdeleri başını 

hafif öne eğerek yapmalıdır. Geri kalan rekâtlarda da kıyam 

ve rükûu asli haliyle, secdeyi de başıyla ima ederek kılmalıdır. 

Taburede namaz kılan kimsenin saf düzenini bozmamaya özellikle 

dikkat etmesi gerekir. Bunun için de tabureyi arka saftaki 

cemaatin secde edeceği yere asla koymamalıdır. Tabureyi, safında 

bulunduğu cemaatin hizasında yerleştirmesi gerekir. Ayrıca 

taburede namaz kılanlar için caminin ayrı bir yerinde muayyen 

bir mekânın yapılması da uygun değildir. 

g) Ayakta durmaya gücü yetmeyen, yere de oturamayan 

kimse namazı tabure, sandalye ve benzeri bir şey üzerine oturarak, 

rükû için başını hafif, secde için biraz daha fazla öne 

eğerek kılmalıdır. 20 

h) Namazlarını oturarak kılamayan kimselerin sırtüstü uzanarak 

kılmaları gerekir. Bu durumda baş ve ayaklar kıbleye 

doğru yönelmelidir. Buna da gücü yetmiyorsa sağ tarafı üzerine 

yatarak yüzünü kıbleye çevirerek namaz kılmalıdır. Bu durumda 

rükû ve secdeleri, başı hafifçe öne doğru hareket ettirerek 

yerine getirmelidir. 

ı) Hanefi mezhebine göre başı ile işaret ederek namaz kılamayan 

kimseden namaz sorumluluğu düşer. Diğer fıkıh âlim- 

19 İbn Tacüddîn el-Hanefî, Ahkâmü’l-Merzâ, 91. 

20 İbn Tacüddîn el-Hanefî, Ahkâmü’l-Merzâ, 91; Din İşleri Yüksek Kurulunun 

01/12/2010 Tarihli Kararı.

178 


lerine göre ise göz kapakları veya kalp ile niyet edilerek namaz 

hareketlerinin yerine getirilmesi gerekir. 

Bütün bu hükümler, namazın mutlaka kılınması gerektiğini 

ortaya koyması açısından büyük önem arz etmektedir. Bu 

konuda insanın engelli olup olmaması sonucunu değiştirmez. 

Sadece şekli açıdan farklılıklar söz konusu olmaktadır. Hatta 

kişinin engelli olması, namaz fiillerini zorlanarak yerine getirmesine 

rağmen Allah’a ibadet etmekten geri durmama sadakat 

ve samimiyeti Yüce Allah’ın rahmet ve şefkat gözüyle kendisine 

bakmasına ve o kimseyi dilediği mevkiye ulaştırmasına vesile 

olacağı unutulmamalıdır.


Kaynaklar 

Kur’ân-ı Kerim. 

Alfred, Mary V., “Reconceptualizing Marginality from the 

Margins: Perspectives of African American Tenured Female Faculty 

at a White Research University. The Western Journal of 

Black Studies, Sayı: 25/1, Bahar 2001. 

Brodwin, Paul, “Marginality and Subjektivity in the Haitian 

Diaspora”, Anthropological Quarterly, Sayı: 76/3, Yaz 2003, s. 

383-410. 

Cullen, Bradley T. ve Pretes Michael, “The Meaning of Marginality: 

Interpretations and Perceptions in Social Science”, The 

Social Science Journal, Sayı: 37/2, Nisan 2000, s. 215-229. 

Görmez, Mehmet, “İslâm Medeniyetinde Birlikte 

Yaşama Tecrübesi”, www.mehmetgormez.com/dosyalar/1_37040079_3662597.doc,21.02.2015 

Marshall, Gordon, Sosyoloji Sözlüğü, Çev.: O. Akınhay ve 

D. Kömürcü, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara 1999. 

Okumuş, Ejder, Dinin Toplumsal İnşası, Akça Yay. Ankara 

2015. 

Okumuş, Ejder, “İslamfobi: Bir Kötülük Problemi”, Yeni 

Şafak, 13 Şubat 2015. 

Okumuş, Ejder, “Türkiye’de Marjinal Bir Grup Olarak Abdallar”, 

Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, Eylül 2005, Sayı: 

3/6, s. 489-512. 

Peace, Robin, “Social Exclusion: A Concept in Need of Definition”, 

Social Policy Journal of New Zealand, Sayı: 16, Temmuz 

2001, s. 17-35.

Cahil kimse namazın kadrini nerden bilir 

Her namazda iman baştan tazelenir 

“Es-salat” dese gafil başını çevirip uyur 

Gafillikten ömrünü yele satar olmalı. 

Hoca Ahmet Yesevi

Edebiyatımızda Cami ve Namaz 

Ali AYGÜN 

“Namaz, sancıma ilaç, yanık yerime merhem, 

Onsuz, ebedi hayat benim olsa istemem!” 

Necip Fazıl Kısakürek 

Dinler, getirdikleri değer yargılarıyla insanların ve 

toplumların düşünce yapılarını, davranışlarını, hayat 

tarzlarını etkiler ve değiştirir. Sanat ve edebiyat bir toplumun 

kültür ve medeniyetini en iyi yansıtan aynadır. Dinî 

konuların, konusunu dinden alan çeşitli hayat sahnelerinin 

edebî eserlere yansıdığı bir gerçektir. İslam dini, toplumumuzun 

sosyal ve kültürel yaşamında, düşünce dünyasında 

köklü değişiklikler meydana getirdiği gibi kültürün önemli 

bir yansıması olan edebî ürünlerde de yeni şekillenmelere 

zemin hazırlamıştır. Bu ortak edebî malzemenin temelinde 

İslamî birikim vardır. Bu bağlamda camilerimiz, Kur’an ve 

hadislerin mesajlarını her yaş ve kültür seviyesinden insana 

ulaştırmıştır. Toplu ibadet yeri olma temel işlevinin yanı 

sıra ilim tahsil edilen, idarî, siyasî, askerî işlerin görüldüğü 

yer, hastane, misafirhane gibi her türlü sosyal fonksiyonların 

yerine getirildiği mekanlar olarak da dikkat çekmiştir. İbadetlerin 

zirvesi, dinin direği, Allah’ı zikrin ve O’na saygının 

birlikte yerine getirildiği namazın, temiz olan her mekanda 

kılınabilmesine karşın camilerde cemaatle kılınması teşvik 

edilmiştir. 

181

182 


Edebiyatımızda, Divan-ı Hikmet’ten itibaren İslamî motifleri 

görmek mümkündür. Hz. Peygamber (s.a.s.)’in güzel ahlakını 

kendisine örnek alan Ahmet Yesevi, eserlerinde insanlara bunu 

öğretme ve yaşatma gayretinde olmuştur. Divan-ı Hikmet’in 

birçok yerinde namazla ilgili dörtlükler mevcuttur: 

“Kul Hoca Ahmet Hak zikrini söyle daima 

Hak’tan korkup dinmeden ağla boyuna 

Namaz kılıp oruç tutup her sabah akşam 

Böyle yapıp muradıma erdim ben işte.” 1 

Prof. Dr. M. Fuat Köprülü’nün:“Bütün Türk edebiyatını terazinin 

bir gözüne, Dede Korkut’u öbür gözüne koysanız, yine 

Dede Korkut ağır basar.” 2 dediği, Dede Korkut Hikayeleri’nde 

de Müslüman Oğuzlar, abdest alıp namaz kılarlar. Besmele ile 

başlayan ön sözde: “Hesap gününde cuma güzel. Cuma günü 

okuyunca hutbe güzel. Kulak verip dinleyince ümmet güzel. 

Minarede ezan okuyunca müezzin güzel.” ifadeleri Müslüman 

Oğuzların cuma gününün öneminin farkında olduklarını; ezanı, 

hutbeyi dinleyip cuma namazını eda ettiklerini göstermektedir. 

“Boğaç Han” hikayesinde de: “Sakalı uzun müezzin ezan 

okuduğunda.” dizesi ezanla birlikte namaz kılındığını çağrıştırmaktadır. 

“Bamsı Beyrek”te: “Kudretli Oğuz Beyleri, arı sudan 

abdest aldılar, ak alınlarını yere koydular, iki rekat namaz kıldılar. 

Adı güzel Muhammed’i yad ettiler.”, “Ezan okuttular, Aziz 

Tanrı adına hutbe okuttular.” ve “Uruz Bey”de: “Yağız al atından 

indi. Akıp giden sudan abdest aldı. Ak alnını yere koydu, namaz 

kıldı. Ağladı, Kadir Tanrı’dan dilek diledi, yüzünü yere sürdü.” 

şeklinde geçen ifadelerde ezan okunduğunda Müslüman Oğuz 

Beylerinin abdest alıp namaz kıldıklarını ve Allah’a dua ettiklerini 

anlıyoruz. 3 

1 Hoca Ahmet Yesevi, Divan-ı Hikmet, Hazırlayan, Hayati Bice, Türkiye 

Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2009, s. 91. 

2 Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitabı, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1999, 

s. 5. 

3 Age., s. 5, 17, 21, 88, 89, 108.

Edebiyatımızda Cami ve Namaz 183 

Yunus Emre de “Divan”ında birçok beyitte namazın ehemmiyetinden 

bahseder. Ona göre namaz, bütün işlerin, bütün 

ibadetlerin en üstünüdür. Gafil olmayıp namaza devam etmenin 

gerekliliğini birçok şiirinde şöyle vurgular: 

“Sanatın yiğreği çün namaz imiş hoş pişe 

Namaz kılan kişide olmaz yavuz endişe.” 4 

“İşit sözümü ey gafil tanla seher vaktinde dur 

Öyle buyurmuş ol kamil tanla seher vaktinde dur.” 5 

“Ezan okur müezzin çağırır Allah adın 

Yıkma dinin bünyadın dur erte namazına.” 6 

“Müselmanam diyen kişi şartı nedir bilse gerek 

Tanrı’nın buyruğun tutup beş vakit namaz kılsa gerek.” 7 

Babasının vefatından sonra Konya Alaaddin Camii’nin kürsüsüne 

çıkıp orada yıllarca halka vaaz ederek Kur’an’ı yorumlayan 

Mevlana ise “Mesnevi”sinde namazdaki hareketleri anlatır. 

İftitah tekbiri, kıyam, rüku, secde, ka’de ve selamı yorumlar. 

Namazdaki bu hareketlerin gerçek anlamını kavrayarak namaz 

kılınması gerektiğini vurgular ve şöyle der: 

“Aklını başına al da namaz yumurtasından civciv çıkar, yani 

namazdan manen yararlan, yoksa dane toplayan bir şey öğrenememiş 

kuş gibi, Allah’ın büyüklüğünü düşünmeden yere başını 

koyup kaldırma.” 8 

Edebiyatımızda hikmetli ve öğretici şiir üstadı olan Nâbî 

de henüz yedi yaşındaki oğlu Ebü’l-Hayr Mehmet Çelebi adına 

kaleme aldığı “Hayriyye” adlı mesnevisinde oğluna namazın 

4 Yunus Emre Divanı, Hazırlayan, Mustafa Tatçı, Akçağ Yayınları, Ankara 

1991, s. 230. 

5 Age., s. 90. 

6 Age., s. 216. 

7 Age., s. 116. 

8 Mevlana, Mesnevi, 3. Cilt, Açıklayan, Şefik Can, Ötüken Neşriyat, İstanbul 

2011, s. 188-190.

184 


faziletini en müşfik şekilde dile getirir. Oğlu Mehmet Çelebi 

nezdinde tüm çocuklarımıza şiiriyle namaz eğitimi verir: 

“Ey eksiksiz ve noksansız bahçenin gülü! Ey yaşlı babasının 

boynunu doğrultan oğul! 

Vakti geldiği zaman hemen abdestini al. Yani dünya ile ilgili 

şeylerden elini ve ağzını yıka, dünyayı unut. 

(…) 

Çünkü müminin miracı namazdır. Sen de bu miraç konusunda 

gözünü aç. 

Namazı sakın bir külfet gibi görüp zahmetli bir işle kıyas 

etme ki ona Allah tarafından bir şeref verilmiştir. 

Dinin direğini dik ve İslam sarayını mamur eyle. 

(…) 

Bilhassa seher vaktinde hiç yatma, uyanık ol. O vakitte kendini 

tövbe seccadesine vakfet.” 9 

“İlk Namaz” hikayesinde ise Ömer Seyfettin’in soğuk bir 

kış günü sabah namazına kalkmasıyla çocukluk yıllarındaki 

namaz eğitimini hatırlamasını zevkle okuruz. O soğukta abdest 

alıp pencereden dışarıyı seyrederken çocukluk yıllarını, 

annesinin kendisini sabah namazı için uyandırışını, kendisine 

nasıl abdest aldırdığını sonra birlikte nasıl namaz kıldıklarını, 

annesinin namazı nasıl öğrettiğini hatırlar: 

“Şimdi tesellisinden uzak bulunduğum annemi, dünyada en 

sevdiğim, saygı değer insanı hatırladım. On beş yıl önce, beni ilk 

kez sabah namazına o kaldırmıştı. Galiba yine böyle bir kıştı. 

Onun odasına bitişik olan küçük odamdaki karyolamda 

uyurken bir öpücük gibi alnımı okşayan nazik parmaklarıyla 

saçlarımı tarayarak: 

9 Yusuf Nâbî, Hayriyye, Hazırlayan, İskender Pala, Kapı Yayınları, İstanbul 

2009, s. 39.


- Haydi Ömerciğim kalk, demişti. Kalk haydi yavrucuğum.” 10 

Bu arada soba çoktan yakılmıştır. Evin hizmetçisi Pervin de 

namaza kalkmıştır. Ömer’in hırkası çıkarılmış, kolları sıvanmıştır. 

Güğüm ve abdest leğeni hazırdır. Ömer’in yorulmaması için 

annesi, oğlunun altına bir oturak koymuştur. Pervin, ılık suyu 

Küçük Ömer’in eline dökerken anne, oğluna besmele çekmesini 

tembihler. Hangi uzvunu kaç kere ve nasıl yıkayacağını 

anlatır. Yanlışlarını düzeltir. Anne seccadeyi serer. Yeşil başörtüsünü 

örterek Küçük Ömer’i yanına çağırır. Sabah namazının 

kaç rekat olduğunu, kaçının sünnet, kaçının farz olduğunu 

tatlı bir ses tonuyla bir daha anlatır. Namazdan sonra nasıl dua 

edeceğini soran oğluna önce Müslüman olduğu için Allah’a 

hamd etmesini, sonra Allah’ın vatanını koruması, hasta, muhtaç 

Müslümanların sıhhat ve selameti için dua etmesini söyler. 

Okul saatine daha çok vakit olduğu söyleyen anne, oğlunu 

kendi yatağına yatırarak kendisi Kur’an okumaya başlar. Annesi 

Kur’an okurken oğlu yattığı yerden onu seyreder. 

Ömer Seyfettin’in annesi, beş vakit namaz kılan, Kur’an 

okuyan ve dinine bağlı yaşayan, en önemlisi bu duyguları oğlu 

Ömer’e de aşılamak isteyen biridir. Bütün bunları oğluna örnek 

olarak, şefkatli ve tatlı bir dil kullanarak aktarmaktadır. Edebiyatımızda 

çocuğuna dinî eğitimin telkininde başarılı olmuş 

bir anne örneğidir. 

Sait Faik Abasıyanık’ın “Semaver” hikayesinde de dinî değerleri 

önemseyen, beş vakit namazını kılan bir anne karşımıza 

çıkar. Ali ile annesinin hikayesi anlatılmaktadır “Semaver”de. 

Ali’nin annesi sabahın erken saatlerinde namazını kılmış, 

duasını yapmış, çayı demleyip ekmekleri kızartarak kahvaltıyı 

hazırlamış bir şekilde içindeki “Cenab-ı Hak”la beraber oğlunu 

uyandırır. Mutlu bir aile havası hakimdir anne ile oğul arasında. 

Akşam eve döndüğünde de sabahki mutlu aile ortamının sı- 

10 Ömer Seyfettin, İlk Namaz, Timaş Yayınları, İstanbul 2014, s. 10.

186 


caklığı aynen devam eder. Ali, yatsı namazını kılmakta olan annesiyle 

şakalaşmaya, onu namaz esnasında güldürmeye çalışır. 

“Ali’nin annesine ölüm, bir misafir, bir başörtülü, namazında 

niyazında bir komşu hanım gelir gibi geldi.” 11 cümlesi 

hikayedeki annenin hem hayat tarzını hem ölümle ilişkisini 

hem de ölüm anını gözler önüne serer. 12 

Namaz eğitiminin bir örneğini de Rasim Özdenören’in “Gül 

Yetiştiren Adam” romanında görürüz. Torunuyla sabah namazına 

giden dede, torununun namazlarını ihmal etmemesini tembihler. 

Gül yetiştiren adam, kültürel yabancılaşmayı, değişimi, 

dışardaki hayatı kabullenmemiş ve bundan dolayı dışarıya elli 

sene çıkmamış, bahçesinde çeşit çeşit güller yetiştirmiştir. 

Romanda, torunuyla sabah namazına giden gül yetiştiren 

adamın, torununa namaz telkinine şahit oluruz: 

“Sana bir teklifim var, dedi, yarın sabah namazına beraber 

gidelim. 

Sabah namazına mı? 

Evet, dedi adam, namazını kılıyor musun? 

Okul zamanı kılamıyorum, dedi çocuk, tatillerde daha çok 

kılıyorum. 

Her zaman kılmalısın, dedi adam, ihmal etme namazını.” 13 

Torunuyla birlikte sabah namazı için camiye giden gül yetiştiren 

adam, yol boyunca şehirdeki değişimi gördükçe şaşırmaktadır 

ve camide şaşkınlığı daha da artmaktadır. 

11 Sait Faik Abasıyanık, Semaver, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 

2014, s. 4. 

12 Dinçer Eşitgin, Sait Faik’in Semaver Adlı Hikayesini Okurken, Heceöykü 

Dergisi, sayı 68, Nisan 2015, s. 94. 

13 Rasim Özdenören, Gül Yetiştiren Adam, İz Yayıncılık, İstanbul 2013, s. 

39-40.


Mehmet Akif Ersoy, Balkan Harbi ve Milli Mücadele yıllarında 

İstanbul ile Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde vaazlar vermiştir. 

Balkan Savaşı’nın başlamasından sonra Akif’in, İstanbul 

camilerinde yaptığı üç vaazı vardır. Vaazlarını Bayezid, Fatih ve 

Süleymaniye camilerinde irat etmiştir. Bu üç vaazın metinleri, 

zamanın yayım organı Sebilürreşat dergisinde yayımlanmıştır. 14 

Akif, 1919’da İzmir’in işgalinden sonra Anadolu’nun bazı 

yerlerinde konuşmalar yapmıştır. Önce Balıkesir Zağnos Paşa 

Camii’nde, sonra Kastamonu Nasrullah Camii’nde vaazlar vermiştir. 

Bu vaazları da Sebilürreşat’ta yayımlanmıştır. 15 

Safahat’ın birinci kitabının ilk şiiri “Fatih Camii”nde dinî 

duygulanmalar yer alır. Sabaha karşı bir mabedin görünüşüyle 

başlayan şiirde gecenin karanlığı, ilhadı (inançsızlığı); sabahın 

ilk ışıkları da ikrarı (imanı) sembolize etmektedir. Diğer taraftan 

Fatih Camii’nin avlusu, duvarları, kubbeleri, minareleri, 

kandilleri, ezan sesleri, cemaatle kılınan namazlar, başında yeşil 

sarık, kardeşinin elinden tutarak camiye giden çocuk Akif’i, 

İslam Şairi Mehmet Akif’e hazırlayan deruni duyguların büyüleyici 

atmosferidir. Fatih Camii, Akif’in şiirsel buluşuyla bir 

ibadethane değil, adeta ibadetin ta kendisidir: 

“Bu bir mabed değil, Mabud’a yükselmiş bir ibadettir; 

Bu bir manzar değil, didara vasıl mevkib-i enzar.” 16 

“Ezanlar” şiirinin başlangıcı: “İhtilaf-ı metali sebebiyle küre 

üzerinde ezansız zaman yoktur.” der. (Güneşin doğuş vaktindeki 

farklılıklar sebebiyle, dünya üzerinde ezansız zaman yoktur.) 

Buna göre bütün zaman ve mekanların Allah (c.c.)’ın zikriyle 

dolup taşmadığı bir an dahi geçmemektedir. Ezanlar, gülbank-ı 

Hak’tır. Adalet isteğiyle gökyüzüne yükselen feryada benzetilen 

ezanların tekrar ruh-ı rahmet olarak semadan indiği tasavvur 

14 Orhan Okay, Mehmed Akif, Akçağ Yayınları, Ankara 1998, s. 11. 

15 Age., s. 12. 

16 Mehmed Akif Ersoy, Safahat, İnkılap Kitabevi, İstanbul 2003, s. 7-10.

188 


edilmektedir. Şayet mabetler yetim kalırsa ezanlar “nesl-i meyus”un 

arkasından ağlayacaktır. 17 

Mehmet Akif’in “Ezanlar” şiiri ruhumuza rahmet olurken 

Yahya Kemal’in “Süleymaniye’de Bayram Sabahı” şiiriyle, bir ve 

beraber olmanın coşkusunu yaşarız bir bayram namazında. Teşrik 

tekbirleri vasıtasıyla şair, Süleymaniye Camii’nde coşkulu 

ve tarihi bir bayram namazını betimler. Süleymaniye’de Bayram 

Sabahı şiirinde şair, kendini bir bayram sabahı Süleymaniye Camii’nde 

bayram namazını beklerken bulur. Mimarı, en son din 

olan İslam’ın en güzel mabedi olması için Süleymaniye Camii’ni 

İstanbul’un her yerinden görülebilen bu tepeye kondurmuştur. 

Şair, Süleymaniye Camii’ne bu bayram sabahına kadar hiç bu 

gözle bakmamıştır. Bundan pişmanlık duyar: 

“Ulu mabed! Seni ancak bu sabah anlıyorum; 

Ben de bir varisin olmakla bugün mağrurum; 

Bir zaman hendeseden abide zannettimdi; 

Kubben altında bu cumhura bakarken şimdi, 

Senelerden beri rüyada görüp özlediğim 

Cedlerin mağfiret iklimine girmiş gibiyim.” 18 

diyerek bir zamanlar kıymetinin farkında olmadığı, mimari 

bir yapı olarak telakki ettiği Süleymaniye Camii’nin manevi 

atmosferini keşfeder. 

Süleymaniye Camii’nde toplanan insanlar gönlü, imanı aynı 

ve ortak olan bir topluluktur. Bu camide kolektif bir ruh doğmuştur. 

Bu topluluk, hep bir ağızdan tek bir ses gibi Allah’ı 

anmakta ve birliktelikleri pekişmektedir. 

Yahya Kemal, uzun yıllar Paris’te kalmış, milletin değerlerinden 

ve inanç dünyasından kopmuştur, ancak zaman zaman 

bu dünyayı özlemekte, garip bir hasret çekmekte, bazen 

17 Age., s. 89-91. 

18 Yahya Kemal, Kendi Gök Kubbemiz, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, 



bayram namazlarına bazen sabah namazlarına gitmektedir. 

Bir yazısında Büyükada’da ikamet ederken bayram namazına 

gitmeye niyetlendiğini fakat sabah uyanamamak korkusuyla 

uyumadığını ve vakit gelince abdest alıp camiye gittiğini anlatır. 

Çünkü yaşadığı modern hayat, sabah namazına uyanmaya 

elvermemektedir. Namazdan sonra ayandan Reşit Akif Paşa’nın 

şöyle dediğini nakleder: 

“Bu bayram namazında iki defa mesudum hamd olsun sizlerden 

birini kendi başına camiye gelmiş gördüm! Berhudar ol 

oğlum gözlerimi kapamadan evvel bunu görmek beni müteselli 

etti.” 19 

Ezan ve Kur’an’la ilgili de şunları dile getirir şair: 

“Gezintilerimde bir hakikat keşfettim. Bu devletin iki manevi 

temeli vardır: Fatih’in Ayasofya minaresinden okuttuğu ezan 

ki hala okunuyor! Selim’in Hırka-i Saadet önünde okuttuğu 

Kur’an ki hala okunuyor!” 20 Böylece çocukluğunun Müslüman 

rüyasının devam ettiğini, bütün değişimlere rağmen milletin 

şuur altını ve yüreğini bu iki sesin beslediğini görür. 

Doğduğu ve çocukluğunu geçirdiği Üsküp’ü anlatırken o 

dönemlerde ezanın kendisi üzerindeki etkisini dile getiren şair, 

“Ezan-ı Muhammedi” şiirini bu etkiyle kaleme almıştır: 

“Emr-i bülendsin ey ezan-ı Muhammedi 

Kafi değil sadana cihan-ı Muhammedi.” 21 

Yahya Kemal, ezan sesi duyulmayan İstanbul semtlerinde 

büyüyen çocuklarımızın geleceği için de kaygılanmaktadır. 22 

19 Yahya Kemal, Aziz İstanbul, Meb Yayınları, İstanbul 1995, s. 129. 

20 Age., s. 125. 

21 Yahya Kemal, Eski Şiirin Rüzgarıyle, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, 


22 Yahya Kemal, Aziz İstanbul, Meb Yayınları, İstanbul 1995, s. 126.

190 


“Atik-Valde’den İnen Sokakta” başlıklı şiirinin sonunda yer 

alan, namazsız, oruçsuz oluşundan duyduğu üzüntüyü dile 

getirir, hiç değilse üzülmesine şükreder: 

“Onlardan ayrılış bana her an üzüntüdür; 

Mademki böyle duygularım kaldı, çok şükür.” 23 

Yahya Kemal’in hem öğrencisi hem de arkadaşı sayılabilen 

Ahmet Hamdi Tanpınar’da da bu üzüntüyü görürüz. Prof. Dr. 

Mehmet Kaplan, “Tanpınar’ın Şiir Dünyası” adlı eserinin ön 

sözünde şunu nakleder: 

“Bir ramazan gecesi Tanpınar, Sultanahmet Camii’nin penceresinden 

adeta başkaları tarafından tanınmaktan sakınarak 

içeri bakarken ve ağlarken görülür. Bu küçük müşahede onun 

ruhunun derinliklerini bir projektör aydınlığı içinde gösterir.” 24 

Caminin penceresinden içeriye bakan ve ağlayan Tanpınar adeta 

eşiktedir. 

“Bursa’da Zaman” şiirinde eşikte kalmasını rüyadan ayrı 

kalmanın hüznü olarak dile getiriyor adeta: 

“Bursa’da bir eski cami avlusu, 

Küçük şadırvanda şakırdayan su; 

Orhan zamanından kalma bir duvar… 

Onunla bir yaşta ihtiyar çınar 

Eliyor dört yana sakin bir günü. 

Bir rüyadan arta kalmanın hüznü 

İçinde gülüyor bana derinden. 

Yüzlerce çeşmenin serinliğinden 

Ovanın yeşili göğün mavisi 

Ve mimarilerin en ilahisi.” 25 

23 Yahya Kemal, Kendi Gök Kubbemiz, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, 


24 Mehmet Kaplan, Tanpınar’ın Şiir Dünyası, Dergah Yayınları, İstanbul 

2013, s. 16. 

25 Ahmet Hamdi Tanpınar, Şiirler, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2000, 

s. 71.


Birinci Dünya Savaşı’ndan yenik ayrılan Osmanlının son 

dönemlerinden başlayarak Kurtuluş Savaşı’nı konu alan Tarık 

Buğra’nın “Küçük Ağa” romanında, Akşehir’deki Ulu Cami de 

önemli mekanlardan biridir. İstanbullu Hoca (Mehmed Reşid/ 

Küçük Ağa) ile Kuvayımilliyeciler arasındaki tartışmalar bu 

camide gerçekleşir. İstanbullu Hoca, hutbelerinde Kuvayımilliyeyi 

çok sert bir şekilde eleştirerek halkın padişahın yanında 

kalmasını sağlamaya çalışırken Kuvayımilliye liderlerinden 

Doktor Haydar Bey ve Reis Bey de hutbeden sonra söz alarak 

Kuvayımilliyeyi savunurlar. 26 

Sâmiha Ayverdi’nin “Mesihpaşa İmamı” romanında ise 

cami, sosyal bir işlev üstlenmiştir. Balkan Savaşı acılarının 

edebiyatımıza akislerine şahit oluruz. Romanda Mesihpaşa 

Camii İmamı Halis Efendi’nin caminin temizliği, tefrişatı ve 

camiye yerleşen muhacirlerle nasıl ilgilendiği aktarılır. Balkan 

Harbi neticesinde Rumeli muhacirlerinin Mesihpaşa Camii’ine 

sığınmaları, İmam Halis Efendi’nin onlarla ilgilenmesi ve kişisel 

değişimi gözler önüne serilir. 27 Bu örnek, caminin toplu 

ibadet yeri olma özelliğinin yanında misafirhane gibi sosyal bir 

fonksiyon üstlendiğinin edebiyatımıza çok güzel yansımasıdır. 

Halide Edib Adıvar’ın “Sinekli Bakkal” romanında ise “mescit”, 

mahalle halkının korktuğu ve gitmek istemediği yerlerden 

biri olarak karşımıza çıkar. İmam Hacı İlhami Efendi’nin buraya 

gelen cemaate sürekli ölüm ve cehennemden bahsetmesi 

ve ölüleri gömmek için düzenlediği belgelerden para alması, 

halkın mescidi korku ile anmasına ve mescitten ileri boyutta 

nefret etmesine neden olur. 28 

İmam Hacı İlhami Efendi’nin yozlaşmış ve sömürücü kişiliğinin 

sindiği mahalle mescidi, mevcut haliyle oraya gelenle- 

26 Tarık Buğra, Küçük Ağa, İletişim Yayınları, İstanbul 2015, s. 95. 

27 Sâmiha Ayverdi, Mesihpaşa İmamı, Kubbealtı Neşriyat, İstanbul 2013, 

s. 161-163. 

28 Halide Edib Adıvar, Sinekli Bakkal, Can Yayınları, İstanbul 2007, s. 15.

192 


rin dinden korkması ve uzaklaşmasının kaynağıdır. Mekanda 

kendini huzursuz hisseden mahalle halkı, kendi özgürlüğünün 

sömürüldüğünü düşünerek mescide gelmek istemez. 

Necip Fazıl da şefkati, huzuru seccadesinde bulmuş; sancıma 

ilaç, yanık yerime merhem demiştir namaz için. Bir akşam 

iş çıkışı vapurla Beylerbeyi’ndeki evine giderken bir adamla 

tanışır. Sohbetin ilerleyen zamanlarında Necip Fazıl adama: 

“Zamanımızda irşada ehliyetli bir kimse var mı? Böyle birini 

tanıyor musunuz?” diye sorar. Adam da: “Beyoğlu’nda, Ağa 

Camii’nde. Cumaları orada ders verir, Abdülhakim Efendi Hazretleri.” 

diye cevap verir. Necip Fazıl, ünlü ressam Abidin Dino’yla 

Ağa Camii’ine gider. Abdülhakim Arvasi, onları Eyüp’e, 

Gümüşsuyu’na davet eder. Abidin Dino’yla Eyüp’e Abdülhakim 

Arvasi’yi ziyarete gider. Necip Fazıl, Abdülhakim Arvasi ile tanışmasının, 

sohbetinin etkisini kelimelerin üstünde bir tesir 

olarak adlandırır. 

“Abdülhakim Arvasi: - Namaza ne zaman başlayacaksın? 

Necip Fazıl: - Ramazanda başlayacağım efendim. 

Abdülhakim Arvasi: - Hayır, 14 Şaban günü başla! 

(…) 

Abdülhakim Arvasi, 1940-41 sıralarında Necip Fazıl’a sorar: 

‘Nasıl gidiyor namazların?’ Necip Fazıl da: ‘Vakitlerinde yetiştiremiyorum 

efendim, fakat akşamları evde, yatsı namazının 

edasıyla beraber bütün günü kaza ediyorum.’ der.” 29 

1961’de yazdığı bir notta, 1957’den beri tuttuğu, adına “İptila 

Defteri” dediği hapishane notlarının sonuna namaz tablosu 

eklemiştir. Eda edilen namazları mavi, kaza namazlarını ise 

kırmızı renkle boyamıştır. Orada şöyle der: “Namaz, efendimden 

aldığım feyizle, benim için her işin başı, her oluşun temeli, 

29 Necip Fazıl Kısakürek, O ve Ben, Büyük Doğu Yayınları, İstanbul 2015, 

s. 155-156.


dinin direği… Onsuz hiçbir şey konuşamam, ne konuşur ne konuştururum.” 

30 

Necip Fazıl’ın Abidin Dino’yla cuma namazına gittiği “Ağa 

Camii”, Nazım Hikmet’in şiirinde de yer alır. Nazım Hikmet, 

“Ağa Camii” şiiriyle caminin İstiklal Caddesi’ndeki yalnızlığını 

dile getirir adeta: 

“Havsalam almıyordu bu hazin hali önce. 

Ah, ey zavallı cami seni böyle görünce 

Dertli bir çocuk gibi imanıma bağlandım; 

Allah’ımın ismini daha çok candan andım. 

(…) 

Bu imansız muhitte öyle yalnızsın ki sen 

Bir teselli bulurdun ruhumu görebilsen!” 31 

Sezai Karakoç’ta uyuşmuş ruhlarımız için bir diriliş yeridir 

cami. “Taha’nın Dirilişi” şiirinde: “Bir Taha geliyordu camilerden/ 

Bir daha geliyordu.” 32 diyerek camiyi adeta bir diriliş 

yeri olarak addeder. Diriliş camilerden başlayacaktır. Ona göre 

camiler, Müslümanları ölümsüzlüğün bağrına bastığı ruhun 

aydınlık ülkeleridir. Mihrabıyla bir tapınak, minberiyle bir toplum 

ve bir devlet, kürsüsüyle bir okuldur cami. Halkla cami 

iç içedir. Camiler, halkın etine kemiğine kaynamıştır. Halkın 

hayatına kök salmış ulu bir çınardır camiler. Camiler, kıyamete 

kadar ezanlarıyla bütün insanlığı Allah’a çağıracak, namazıyla 

Müslümanı Allah’ın katına yükseltecek, hutbesiyle üstün insanlık 

ideali düzenini tebliğ edecek, doğruluklara yönlendirecek, 

eğriliklerden çevirecek, vaazıyla ilim ve ahlak, marifet ve hikmet 

dersini verecektir. 33 

Sezai Karakoç, caminin hayatın merkezi olduğunu belirtir. 

Caminin yüzü hem öteki dünyaya hem de bu dünyaya dö- 

30 Age., s. 157. 

31 Nazım Hikmet, İlk Şiirler, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2015, s. 117. 

32 Sezai Karakoç, Gün Doğmadan, Diriliş Yayınları, İstanbul 2015, s. 358. 

33 Sezai Karakoç, Sütun, Diriliş Yayınları, İstanbul 2015, s. 557-559.

194 


nüktür. Toplum ilerleyişinin ilk çıkış noktasıdır cami. Hayatın 

her şubesine ilk ışık, camiden tutulmalıdır. Cuma namazından 

sonra insanların yeryüzüne dağılarak işlerine koyulmalarını 

buyuran İlahî kelam, camiyle hayatın birbirine kopmaz bir şekilde 

bağlı olduğunu, ancak vahye has bir icaz üslubuyla, ne 

güzel belirtmektedir. Cuma hutbesi, bir haftalık toplum hayatının 

İslam açısından gözden geçiren geriye doğru bir kritik, 

ileriye doğru da bir hamle planı getiren, hikmet ve aksiyon iç 

içe, bir yol aydınlığıdır. Geçmiş zamanı arıtma, gelecek zamanı 

ışıtmadır. 34 

Camiye böyle anlamlar yükleyen Karakoç, namazın Kur’an 

gibi sürekli bir mucize olduğunu vurgular. Namaz, bir ucu 

imana açık, öbür ucu iyilikler, doğruluklar ve üstünlüklere 

bağlı bir köprüdür. Bu dünyanın sıratıdır adeta namaz. Günde 

beş vakit gelerek kötülük fırsatlarını yok eden bir gök eridir 

namaz. 35 

“Her yere serptiğim tohumlar” dediği mektuplarında namazın 

varoluşa giden biricik yol olduğunu söyleyen Nuri Pakdil 

de: “Günde beş kez, Bir Şeyi yeniden düşünün!” diye hatırlatır 

namazı bizlere. 

Esat’ta okunan bir ezandan etkilenişini şöyle anlatır: “Çok 

etkiliyor beni, Cuma günü ‘Esat-Son’da ezan okuyan adam. 

Ara sıra kentin dışına çık, yüksek sesle ezan oku. Ezana tanık 

olmamış toprak, toprak olabilir mi? Ezansız insanı düşün bir 

de. En küçük bir aralık bulunca oradan girip insanın kalbine 

anlatacağız gerçeği.” 36 

Bir eylemdir namaz, onunla var olduğumuz, teminata kavuştuğumuz. 

Onun için namazı kuşanmak gerekmektedir. Namaz, 

Allah’ın Müslümanlara verdiği ödüldür ona göre. 

34 Age., s. 386-388. 

35 Age., s. 599. 

36 Nuri Pakdil, Mektuplar I, Edebiyat Dergisi Yayınları, Ankara 2014, s. 

116.


Nuri Pakdil’e göre kuşanmamız gereken namaz için ezanla 

fırınlanıp suyla polatlanmak gerekmektedir Erdem Bayazıt’ın 

diliyle: 

“Yeryüzü bana mescit kılındı 

Ant verdim toprak şahit tutuldu 

Her sabah her öğle her akşam 

İkindiyle yıkanarak yatsıyla donanarak 

Seslerden bir sesle fırınlanıp 

Sularla polatlanan benim.” 37 

Sonuç 

Toplumda meydana gelen inanca bağlı değişiklikler sosyal 

hayatı etkilediği gibi edebiyatı da etkiler. 11 ve 12. yüzyıllardan 

itibaren oluşturulan edebî eserlerde, bir medeniyet değişikliğinin 

tezahürü olan Tanzimat sonrası edebiyatımızda bile İslamî 

motifleri görmek mümkündür. Bu bağlamda cami ve namaz 

temaları hem manzum hem de mensur eserlerimizde işlenmiştir. 

Birlik ve beraberliğimizin pekiştiği mekanlar olan camilerde, 

namazla dirilişimiz her vakit gerçekleşecek ve sanatçılarımız, 

“Ulu mâbedde karıştım vatanın birliğine.” dizesinde olduğu 

gibi camiyi ve namazı eserlerinde işlemeye devam edeceklerdir. 

37 Erdem Bayazıt, Şiirler, İz Yayıncılık, İstanbul 1993, s. 31.

Al Fadimem bal Fadimem 

Yanakları gül Fadimem 

Uyan uyan sabah oldu 

Namazını gıl Fadimem

Türkülerimizde Namaz 

Dr. Şerife Nihal ZEYBEK 

Yazar 

Anadolu insanının eseri olan türkülere aslında hiç 

birimiz yabancı değiliz. Çünkü türküler bizim topraklarımıza, 

bizim kültürümüze, bizim tarihimize; kısacası 

bize aittir. Bu nedenle türkülerde, hepimiz kendimiz adına 

bir şeyler buluruz. Türküler de insanlar gibi, hâdiseler gibi 

farklı farklıdır; kimisi ağlatır kimisi güldürür, kimisi hüzünlendirir 

kimisi eğlendirir. Zaten hayatın kendisi de böyle 

değil midir? Türküler hayatın her yönünü anlatır, bize hayatımızı 

anlatır. O yüzden türkülerde düğün de vardır, ölüm 

de; acı da vardır, mutluluk da; öfke de vardır, tevekkül de. 

Bunların yanı sıra türkülerde halkın günlük yaşamı vardır; 

ayva çiçek açar, sabah horoz öter, Çarşamba’yı sel alır, Evreşe’nin 

yolları dardır. Türkülerde bir bakarsınız aşık söze 

‘Küp dibinde unum var’ diye havadan sudan bahsederek başlar, 

lakin ilerleyen dizelerde en derin mevzulara getirir lafı. 

Hayatın her anını yansıtan türkülerde, Müslüman Anadolu 

insanı için vazgeçilmez olan İslam unsurunun yer almaması 

düşünülemez herhalde. Bu konuda yaptığımız kapsamlı çalışmada 

türkülerimizde İslam’ın inanç ve ibadet boyutunun 

her yönüyle yer aldığını gördük. 1 Burada ise türkülerimizde 

namaz kavramının nasıl zikredildiğine yer vereceğiz. 

1 bk. Şerife Nihal Zeybek, “Türkülerimizde Dinî Motifler (Trt Repertuarı 

Kapsamında)”, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2014. 

197

198 


Öncelikle türkülerle ilgili bazı temel bilgilere değinmek 

istiyoruz. Türküler genelde hece ölçüsüyle söylenmiş, manî 

ve koşma özelliklerine sahip, nakaratla zenginleştirilmiş halk 

eserleridir. Bu eserler, hece ölçüsünün beşli kalıbından, onbeşli 

kalıbına kadar farklı ölçülerde söylenmiştir. Türkülerin diğer 

edebiyat ürünlerinden en temel farkı, özünü mûsikînin teşkil 

etmesidir. Bestesiz bir türkü düşünülemez. 

Türküler, halkın duygu ve düşüncelerini doğrudan yansıtmaları 

yönüyle diğer sanat eserlerine nazaran bir adım öne 

çıkar. Çoğu anonim olan türküler de elbet bir zamanlar bir 

yerlerde birileri tarafından ilk kez dillendirilmişlerdir. Fakat 

zamanla dilden dile, gönülden gönle akarken değişikliklere 

uğramış, ilk söyleyeni unutulmuştur. Bizlere ulaştığında ise 

artık anonim hale gelmiştir. Türküler genelde anonim olmasına 

rağmen türküyü yakan kimsenin kimliğinin bilindiği türküler 

de mevcuttur. Türküleri meydana getiren kimseye ‘türkü yakıcı’ 

veya ‘âşık’ denir. Âşık kelimesinin ilk anlamı bir kimseye veya 

bir şeye aşırı sevgiyle bağlı kimsedir. 2 Bir kişinin türkü yakması 

için derin bir duygu yoğunluğuna sahip olması gerekmektedir. 

Ancak âşık olanın söyleyecek sözü ve bunu besteleyecek hissiyatı 

olabilir. Bu bağlamda ‘halk ozanı’ anlamında kullanılan 

âşık kelimesinin, ‘sevgili’ anlamındaki âşık ile yakından alakalı 

bir mânâya sahip olduğu görülmektedir. Âşık ve türkü yakıcı 

hem güfteye hem besteye hâkim olan, çoğu zaman da çalgı aleti 

çalarak türküsünü söyleyen halk sanatçısıdır. Halkın içinde 

yetişen âşık, kendisinin veya başkalarının şiirlerini saz eşliğinde 

söyleyen, halk hikâyeleri anlatan, irticâlen şiir söyleme kâbiliyetine 

sahip saz şairidir. 

Müzik, bir toplumun inançlarını, duygularını değer yargılarını 

ve dünyaya bakışını yansıtır. Halk müziğini meydana 

getiren ve onu sahiplenerek varlığının devamına sebep olan 

halktır. İnsanlar kendilerinden izler buldukları, duygu ve dü- 

2 TDK Türkçe Sözlük, “Âşık”, 2011, s. 174.

Türkülerimizde Namaz 199 

şüncelerine tercüman olan eserleri benimserler. Türkülerin en 

güzel yanı da anonim olmasıdır. Böylece halk, türküye özgürce 

katkıda bulunabilir, onu istediği şekle getirebilir. Dolayısıyla 

kültürle beraber türküler de değişimin bir parçası olurlar. Toplum 

ile kültür, kültür ile de müzik ayrı düşünülemez ögelerdir. 

Bir toplum asırlar içinde kendi estetik beğenisine uygun bir 

mûsikî anlayışı oluşturur ve böylece kimliğinin devamını sağlar. 

Müzik, dil gibi kişinin ve toplumun hatıralarıyla birleşir. 

Dolambaçlı değil, sade bir anlatımın hâkim olduğu türkülerde, 

âşık söylemek istediğini samimi bir üslupla ifade eder. 

Halkımız aşkını, hasretini, sevincini, öfkesini türkülerde doğrudan 

dile getirir. Şu an bize ulaşmış olan türküler, uzun yılların 

birikiminin ve insanlık tecrübesinin bir ürünüdür. Halkın duygu 

ve düşüncelerini yansıtan türküler, insanımızın değer yargılarını 

ve dinî hassasiyetlerini de gözler önüne serer. Hayatın 

her anına şahitlik eden türkülerde insanın iç âleminde önemli 

yere sahip olan ‘din’ teması da sıkça yer almaktadır. 

Anadolu Türkülerinde Namaz 

İbadetler, Müslümanların günlük hayatında önemli yere 

sahiptir. Dinimiz İslam, hayatımızın her anına etki eden, bilfiil 

yaşanılan bir dindir. Dolayısıyla ibadet, biz müminlerin günlük 

hayatının ayrılmaz bir parçasıdır. Müslüman Anadolu insanının 

günlük hayatını anlatan türkülerde, ibadet ve bununla ilgili 

mevzûlar da yer almaktadır. Her gün vazgeçilmezimiz olan 

namaz, ibadetler arasında yerine getirilme sayısı bakımından 

ilk sıradadır. Hayatın içinden kopup gelen türküler, Anadolu 

insanının hayatını aracısız olarak aktarır. Dolayısıyla bir Müslümanın 

alâmet-i fârikası olan ‘namaz’, türkülerde sıkça karşımıza 

çıkar. Şimdi ülkemizin farklı yörelerine ait farklı türkülerde 

namaz bahsinin nasıl yer aldığına örnekler üzerinden bakalım.

200 


İlk örneğimiz Karadeniz’den geliyor, Sinop yöresine ait bir 

türküde türkü yakıcı düğüne gelenleri, öğle namazını kılmak 

için kendi evine şöyle davet etmektedir: 

Haydin kızlar kalkın yola duralım 

Hürmüz gelin geçecek onu görelim 

Öğlen namazını bizde kılalım 3 

Türkünün içinde sıradan bir şekilde yer alan son mısradan, 

hem türkü yakıcının hem de düğün için gelenlerin namaz 

kıldıklarını anlıyoruz. Bu mısra düğün zamanı gibi, telaşlı bir 

ortamda dahi namazın ihmal edilmediğini göstermesi bakımından 

önemlidir. Söylenişteki doğallık ise, namazın hayatın doğal 

bir parçası olduğunu ortaya koymaktadır. 

Şimdi de ülkemizde yaygın olarak dinlenen ve söylenen bir 

türküye yer veriyoruz. Aşağıdaki dörtlükte âşık, evvela adı Fadime 

olan sevdiğine hitap ederek ona iltifat ediyor. Devamında 

ise Fadime’ye sabah namazı vaktinin girdiğini, kalkıp namazını 

kılmasını söylüyor. Bu mısralardan, âşıkın ve Fadime’nin yaşamında 

sabah namazını kılmanın düzenlilik arzettiği anlaşılıyor. 

Bu dörtlük halkın günlük yaşamında namaz ibadetinin önemli 

yerinin olduğunu göstermesi bakımından dikkat çekicidir. 

Al Fadimem bal Fadimem 

Yanakları gül Fadimem 

Uyan uyan sabah oldu 

Namazını gıl Fadimem 4 

Yine aşina olduğumuz bir türküden örnek veriyoruz: 

Beyaz gül kırmızı gül 

Güller arasından gelir 

Yârim geymiş beyaz azye 

Sabah namazından gelir 5 

3 Üç Gün Evvel Geldi Gelin Alıcı, Sinop, Rep. No: 146. 

4 Evlerinin Önü Yoldur (Al Fadimem), Afyon / Emirdağ, Rep. No: 3505. 

5 Beyaz Gül Kırmızı Gül, Kerkük, Rep. No: 3071.


Bu dörtlükte yer alan ‘azye’ kelimesinin anlamına bakarsak 

eğer, Anadolu’da kadınların giydiği entâri olarak bilinmekle beraber, 

Irak Türkmenleri arasında erkeklerin giydiği bir kıyafetin 

adı olduğunu görürüz. 6 Bu türkü Irak Türkmenlerinin ağırlıkta 

yaşadığı bir yerleşim yeri olan Kerkük yöresine ait. Dolayısıyla 

burada ‘azye’ ile erkek kıyafetinin kastedildiği ve bu türkünün 

bir genç kızın ağzından söylendiğini anlıyoruz. 

Bu türkü Haba Abdülvehab’ın 1975’te, Kerkük’te yayınlanan 

bantlarından derlediği şekliyle ise şöyle karşımıza çıkmaktadır: 

“Beyaz gül kırmızı gül güller arasınnan geli/ Yerım 

girip yeşil fıstan beyram namazınnan geli.” 7 Burada ise gelinen 

namazın sabah değil, bayram namazı olduğunu görüyoruz. 

İçel yöresinin Mut ilçesine ait bir türküde hakkında konuşulan 

kimse için “Seccadeden kalkmaz yüzü” denmiştir. Bu 

ibâreden o kimsenin çokça namaz kılıp, secde ettiği anlaşılıyor. 

Bir kişi tanıtılırken böyle bir ibarenin kullanılması, olumlu 

mana taşımaktadır. Halk arasında ibadetlerini yapmaya çalışan, 

güvenilir insanlar için kullanılan ‘abdestli namazlı’ sıfatı da aynı 

buna benzemektedir. 

Evlerinin önü yazı 

Yazıda yayılır kuzu 

Seccadeden kalkmaz yüzü 8 

Yıldırım Bayezid tarafından 1392 yılında Bilecik’te yaptırılan 

Orhan Gazi Camii’ne halk arasında Kurşunlu Cami denilmektedir. 

Aşağıdaki örnek Bilecik yöresine ait olduğundan, 

zikredilen camiinin Orhan Gazi Camii olduğunu söyleyebiliriz. 

Burada türkü yakıcı, namazın sünnetini kılarken, farzı unuttuğunu 

söylüyor. Tüm ibadetlerde olduğu gibi namazda da esas 

yerine getirilmesi gereken kısım farzdır. Burada türkü yakıcının 

6 bk. Mehmet Özbek, “Azye”, Türkülerin Dili - Sözlük, Ötüken Neşriyat, 

İst. 2009, s. 80. 

7 bk. Ata Terzibaşı, Kerkük Havaları, Ötüken Neşriyat, İst. 1980, s. 158. 

8 Evlerinin Önü Kavak, İçel / Mut, Rep. No: 2284

202 


sünnet ve farz hakkında yeterli bilgiye sahip olduğu; unutulan 

namazın kasıtlı olarak ‘farz’ namaz olarak belirtildiği anlaşılıyor. 

Zira burada âşığın demek istediği şudur: “ Yârimi görünce ne 

yapacağımı şaşırdım, namazın sünnetini kıldım da esas önemli 

olan kısmını yani farzını unuttum.” 

Kurşunlu camide kıldım namazı 

Sünneti kılarken unuttum farzı 

Ben yâri görünce niderim nazı 9 

Manisa yöresine ait şu türküde de namaz kılmak günlük 

hayatın içinde, olağan bir eylem şeklinde zikrediliyor ve namaz 

kılınan yerin adı ise konum bilgisi vermek için belirtiliyor: 

Erken öter Göveli’nin de furazı 

Urgannara geçmiş Çerkez Ali’nin de boğazı 

Arap deresinde kıldım namazı 10 

Bilindiği üzere vakit, namazın farzlarındandır. Her namaz 

ancak kendi vaktinde eda edilir. Namaz kılanlar, vakitleri düzenli 

olarak takip etmek durumundadır. Çünkü namaz vakitleri 

güneşin dünyaya ve dünyanın güneşe konumuna göre sürekli 

değişmektedir. Namazını vaktinde edâ etme niyetinde olan insan, 

günlük işlerini namaz vakitlerine göre ayarlar. Dolayısıyla 

günde beş vakit kılınan namaz, biz Müslümanların hayatında 

zaman kavramı olarak önemli rol oynar. Anadolu insanının 

zaman kavramında namazın etkisini, türküler üzerinden misallerle 

görebiliriz. 

Aşağıda ikindi ezanı ile başlayan, akşam ezanı ile biten 

zaman diliminden bahsedilerek kısaca “Akşamınan ikindinin 

arası” denilmiştir: 

9 Ben Yâre Yolladım Bir Elmas Kutu, Bilecik, Rep. No: 1340. 

10 Gadife’nin Endazesi Mecide, Manisa / Gördes, Rep. No: 3292.


Akşamınan ikindinin arası 

Yaktı beni kaşlarının karası 

Sende hançer bende kurşun yarası 11 

İkindi ezanının vakti, akşam ezanının vaktinden önce olduğu 

için, burada evvelâ ikindi vaktinin zikredilmesi uygun 

olurdu. Fakat ‘ikindinin’ ile ‘kaşlarının’ arasında kafiye uyumunun 

sağlanması amacıyla önce akşam vaktine yer verildiğini 

anlıyoruz. 

Sivas yöresine ait bu dörtlükte âşık, sevdiğinin geleceği 

ümidiyle yatsı namazı vaktine kadar beklediğini söylüyor. Burada 

ağız farklılığı nedeniyle “yatsı” yerine “yassı” denildiğini 

görüyoruz: 

Entarisi dım dım yar 

Gelir diye umdum yar 

Yassıya kadar bekledim 

Gözlerimi yumdum yar 12 

Yukarıdaki dörtlüğe günümüzün şehir yaşamından baktığımızda 

anlamakta zorluk çekebiliriz. Ama bir türküyü yakıldığı 

dönem ve koşullarda değerlendirmemiz gerekir. Evlerde elektrik 

kullanımının olmadığı zamanlarda insanlar yatsı namazını 

kılmak için yatsı vaktinin girmesini bekler ve namazlarını edâ 

ederek yatarlarmış. Bunun yanı sıra elektriğin kullanıldığı günümüzde 

dahi, uzun yaz günlerinde sabah erken kalkıp tarlaya 

çalışmaya giden köylüler, yatsı ezanına kadar ancak uyanık 

kalır, namazlarını kılıp hemen yatarlar. Yani yatsı vaktinin girmesi 

uyanık olarak kalmanın adeta son sınırıdır. Afyon’a ait 

aşağıdaki örnekte de aynı şekilde yatsı yerine ‘yassı’ şeklinde 

kullanım görüyoruz: 

11 Elma İdim Günden Yana Yarıldım, Orta Anadolu, Rep. No: 1795. 

12 Entarisi Dım Dım Yar, Sivas, Rep. No: 1281.

204 


Yassıya varmadan güveyi koyarlar 

Dengini dengine arar bulurlar 

Öksüzün nikâhını yolda kıyarlar 13 

Düğün merasimin anlatıldığı yukarıdaki türküde, yatsı namazının 

vaktinden önce güveyinin, gelin odasına girdiği söyleniyor. 

Halkımızın düğün merasimini bile namaz vakitlerine 

göre düzenlemesi, İslâm’ın halkın yaşamına olan etkisini açıkça 

sergiliyor. ‘Genç Osman türküsü’ belki de ülkemizde yaygın 

olarak söylenen kahramanlık türkülerinin başında gelir. Aşağıdaki 

dörtlüklerde sabah namazı vaktinde gerçekleşen çatışma 

anlatılılıyor: 

Bir sabah namazı tozdan dumandan 

Gılıcın gabzası görülmez gandan 

Yan anam yan bana derler genç Osman 

Yiğitlere serdar oldu genç Osman 

Bir sabah namazı bedenden aştı 

Kellesi düştü de gine savaştı 

Nice kafirlerin tedbiri şaştı 

Şehitlere serdar oldu genç Osman 14 

Bu dörtlük, ölen birinin ardından ağıt niteliğinde söylenen 

bir türküden alınmıştır. Ölen şahsın adının Ömer olduğu 

anlıyoruz: 

Susânesin serin versin 

Ömeri’mi yuyan hoca 

Terâviyi kıldırdı da 

Sancıya dutulduğu gece 15 

Ömer’in hastalığının birden zuhur ettiğini belirtmek için, 

sancısının başladığı gece cemaate teravih namazı kıldırdığı ifade 

edilmiş. Teravih namazı cemaatle kılınabilen en uzun namaz 

13 Yassıya Varmadan Güveyi Koyarlar, Afyon, Rep. No: 1122. 

14 Bir Sabah Namazı Tozdan Dumandan, Kastamonu, Rep. No: 3466. 

15 Yoruldum Yola Oturdum Orta Anadolu - Orta Toroslar, Rep. No: 443.


olması nedeniyle belirli bir güç ister. Vefat eden kimse bu uzun 

namazı kıldırabildiğine göre sancısı başlamadan önce iyi durumda 

olduğu anlaşılıyor. Burada da basit bir söyleşiye rağmen 

ince bir düşünce görüyoruz. Türkülere asıl kıymetini veren de 

işte bu yalınlığın içinde barındırdığı derin anlamdır. Türküler 

bir anda söyleniverir ama aslında onu söyleyenin geniş bir alt 

yapısı vardır. 

Ezan, Müslümanlara namaz vaktinin girdiğini bildirmek ve 

onları namaza davet etmek maksadıyla insanların duyabileceği 

şekilde günde beş defa Arapça olarak okunan belirli cümlelerdir. 

Ülkemizde en küçük yerleşim yerinde dahi cami bulunur 

ve ezan okunur. Halkımızın günlük yaşamında yeri olan ezan, 

türkülere de yansımıştır. Gelen dörtlük beşeri aşkı anlatan bir 

türküye ait olmakla beraber sabah ezanı hakkında etkileyici ifadeler 

ihtivâ ediyor. Sabah ezanı, herkesin uykuda bulunduğu, 

sessizliğin hâkim olduğu bir ortamda okunduğu için, insanın 

ruhsal dünyasına daha çok hitap etmektedir: 

Sabah da namazında ezan da okunur 

Ezanın sesleri de bize dokunur 16 

Türkülerin belirli mekanlarla sınırlamak mümkün olmaz. 

Anonim olan türküler, dilden dile aktarılarak geniş alanlara 

yayılır. Özellikle birbirine yakın coğrafyalarda aynı veya benzer 

mısraları görmek sıradan bir durumdur. Yukarıdaki dizeler 

Burdur’a aittir. Burdur’a sınır komşusu olan Denizli yöresine ait 

bir başka türküde ise benzer şekilde “Ezanın sesleri de ciğerime 

dokunur” 17 dizesi yer alır. 

Şu meşhur türküde ezan, zaman kavramı olarak kullanılmıştır. 

Sabah ezanı okunurken uyanıldığı söylenerek, güneş 

doğmadan kalkıldığı belirtilmiştir. Böylece burçak tarlasının 

yoğun iş temposundan bahsedilir: 

16 Kahbe de Gençlik Geldi Geçti Yel Gibi, Burdur / Dirmil, Rep. No: 259. 

17 Akşamlar Oldu Gine Bastı Kareler, Denizli / Acıpayam, Rep. No: 21.

206 


Sabahınan kalkdım ezan da sesi var 

Ezan sesi değil burçak yası var 

Sorun şu adamın kaç tarlası var 18 

Muğla ve Muş yörelerine ait şu dizelerde de ezan zaman 

kavramı olarak karşımıza çıkar: “Öğle ezanı okundu aman / 

İliyem çiçek dakındı” 19 , “Sabahtır ezana bak / Kabrimi kazana 

bak” 20 Gelen örnekteki türkü, ölen bir kimsenin dilinden söylenmiştir. 

Akşam ezanında çarşıdan geçtiğini söyleyerek, her şeyin 

yolunda olduğunu ifade etmektedir. Ölüm hadisesinin çok ani 

geliştiğini belirtmek için ise yatsı vakti girmeden halkın bu 

ölüm hakkında konuştuğu belirtiliyor. Akşam namazının vakti, 

diğer namaz vakitlerine nazaran genelde en kısa süreye sahip 

olandır. Hatta bu sebeple geleneğimizde akşam namazının hemen 

kılınması tavsiye edilir. Burada ölümün ne kadar ani olduğunu 

vurgulamak için kasıtlı olarak bu vakitlerin kullanıldığını 

düşünülmektedir. 

Akşam da ezanında (aman) çarşıdan geçdim 

Ecel şerbetini de (aman) içdim de geçdim (vay) 

Yatsıya varmadan dillere düştüm (aman) 21 

Çankırı yöresinden bir örnekte ise akşam ezanını duyan 

türkü yakıcı, böylece akşam olduğunu ve bir günün daha nihâyete 

erdiğini anlamaktadır. Günün son ışıklarıyla yaşadığı hayatın 

değerlendirmesini yapan türkü yakıcı, akşam hüznüyle 

yalnızlığını bir kez daha hissetmektedir: 

18 Sabahınan Kalkdım Südü Pişirdim, Yozgat, Rep. No: 792; Sabahtan Kalktım 

Ki Ezen Sesi Var, Tokat - Sivas Yöreleri, Rep. No: 593b. 

19 İliyem Geçip Gider, Muğla/Bodrum/Yeniköy, Rep. No: 4284. 

20 Kırtakanda Bir Kuş Var, Muş, Rep. No: 669 

21 Salih De Ata Biner Gücçük Bey Gibi, Afyon, Rep. No: 3338.


Yine akşam oldu ezen sesi var 

Hep ellerin yâreni var eşi var 

Ben garibin şu cihanda nesi var 22 

Sonuç 

Türküler, tamamen halkın eseridir. Halk beğendiği, kendinden 

izler bulduğu türküyü benimser, sahiplenir ve onun 

yayılıp, yaşamasına imkan sağlar. Türkülerin büyük çoğunluğu 

anonim eserlerdir. Türküler anonim olduğundan eskimez, zamanla 

beraber yenilenir. 

Türküler, ele kağıt kalem alınıp, hesap yapılarak yazılmaz. 

İrticalen, içten geldiği gibi, gönülden geçenlerin dilden dökülmesi 

şeklinde ortaya çıkar. Bu nedenle Anadolu insanının iç 

dünyasını alenî olarak sergiler. Türkülerden hareketle halkın 

yaşamı ve duygu dünyası anlaşılabilir. Türkülerde insanın iç 

âleminde önemli yere sahip olan ‘din’ teması da sıkça yer alır. 

Bu çalışmada türkülerde namaz ibadetinin nasıl yer aldığını örnekler 

üzerinden ortaya koymaya çalıştık. Namazın, ülkemizin 

farklı yörelerine ait türkülerinde zikredildiğini gördük. 

Türkülerde yer alan dinî motifler kimi yerde tamamen dinî 

kaygılarla ve İslamî bilinçle zikredilirken bazen de günlük hayatın 

içinde sıradan bir öge gibi yer alır. Bir dinî kavramın türküde 

yer alması, türkü yakıcının ve o türkünün yaşamasına izin 

veren halkın hayatında o dinî ögenin varlığını gösterir. Bunu 

daha iyi anlamanın en kolay şekli, günümüz eserlerine bakmaktır. 

Günümüzde meydana getirilen şarkılarda dinî motiflerin 

neredeyse hiç yer almadığı görülmektedir. Türkülerde dinî 

motiflerin bazen ‘öylesine’ kullanılmış olması bile türkünün 

yakıldığı ortamın İslamî izler taşıdığını göstermesi bakımından 

önemlidir. Zira küpün içinde ne varsa, dışına o sızar. İslamî 

kültür içinde yetişen ve yaşayan türkü yakıcı, bunu türküsüne 

ister istemez yansıtır. 

22 Yine Akşam Oldu Ezen Sesi Var, Çankırı, Rep. No: 1908.

208 


Türkülerin içinde sıradan bir şekilde yer alan namazla ilgili 

ifadeleri şöyle okuyabiliriz. Türkü yakıcının hayatında namaz 

zaten sıradan bir konuma aittir, yani yaşamın rutini içinde yer 

alır. Çünkü o, bu ibadeti günde beş kere yerine getirmektedir. 

Dolayısıyla türkü yakıcı, dünyalık mevzuların yer aldığı bir 

türküde rahatlıkla namazdan bahseder. Zira hayatında bunların 

hepsi iç içedir. Namazdan bahsetmek için illaki tamamen dinî 

muhtevaya sahip bir eser meydana getirmesi gerekmez. Çünkü 

onun hayatında din başka bir yerde, günlük hayat başka bir 

yerde değildir. Onun için namaz, hayatın ayrılmaz parçasıdır. 

Türküler meydana geldiği toplumun aynasıdır. Bu bağlamda 

Anadolu türkülerinin Müslüman Anadolu insanını yansıttığını 

söyleyebiliriz. Türkülerden hareketle şunu ifade edebiliriz 

ki; Anadolu insanı İslam dinini özümsemiş, hayat tarzı olarak 

kabul etmiş ve İslam’ın temel ibadeti olan namaza türkülerinde 

yer vermiştir.

cami_ve_namazla_dirilis

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?