'Te I6Nutiran ngai' - Kiribati Independent
'Te I6Nutiran ngai' - Kiribati Independent
'Te I6Nutiran ngai' - Kiribati Independent
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Te<strong>Kiribati</strong><br />
independent<br />
NZ. Issue No.2. 28 Tebe– Oki 2011 FREE<br />
‘Te I-Nutiran ngai’<br />
Ma te immigration e taku bwa ko tii kona n riki bwa kain te aba ngkoe (citizen) ngkana tamam ke tinam<br />
Eritai Williams, 45, E roko i Nu Tiran bwa e na kakaea mwiina n Nu Tiran: Tamnei: T.Korauaba. Warekia n I/B3<br />
Te kakaewenako nakoia<br />
taan kan rineaki mai iroun<br />
tarekita ngkoa n te kuakua<br />
Nakon I/B3<br />
Katanoata ikai<br />
bwa e rangi ni<br />
warekaki bwa e<br />
FREE<br />
E a kaan te<br />
Rinerine i <strong>Kiribati</strong><br />
ao NZ. Koa tia ni<br />
kabaea aram?<br />
Imwin kamotirawaia, a riki bwa<br />
kanga RSE mai Warkworth<br />
E a tia ao e a moti, a kamotirawaaki iroun te kambwana.<br />
Ma, a na manga oki ni mwakuri n 7 Nobembwa<br />
kanga aekaia kain RSE.<br />
Warekia n I/B2<br />
The <strong>Kiribati</strong> <strong>Independent</strong>, Yes, it’s your news<br />
www.thekiribatiindependent.co.nz<br />
Te<strong>Kiribati</strong> <strong>Independent</strong> ae bou e na otinako n 12 Okitobwa 2011
Te<strong>Kiribati</strong> <strong>Independent</strong>—28 Tebetembwa 2011 www.thekiribatiindependent.co.nz NEWS<br />
Te<strong>Kiribati</strong> <strong>Independent</strong><br />
bon tarin The <strong>Kiribati</strong> <strong>Independent</strong><br />
www.thekiribatiindependent.co.nz<br />
Editor, Taberannang Korauaba<br />
editor@thekiribatiindependent.co.nz<br />
Iai am rongorongo ae ko ongo,<br />
reitaki nakoira bwa tina kakaea.<br />
Mob: 021 143 5007<br />
Ai Tangiran Nu Tiran, te moan<br />
boki iaon aron te maeu i Nu Tiran,<br />
a manga tauraoi naba ngkai<br />
ni kabooakinako<br />
Ai NZ $12.50 boona ngkai, tiaki<br />
$20.<br />
Email nakon<br />
office_pmf@yahoo.co.nz<br />
AUCKLAND—Imwin<br />
ana kauarereke te kambwana<br />
ae Southern Paprika<br />
are e karaoia inanon te<br />
namwakaina aio, ao e a tia<br />
ni manga moti bwa koraki<br />
ake a kamotirawaaki a na<br />
manga oki ni mwakuri n 7<br />
Nobembwa te ririki aei.<br />
Aei are e kamatoa te tia<br />
taetae man te union ae Botau<br />
Retire nakon am beeba<br />
ni kaongora aio.<br />
Te kambwa ae SPL are<br />
angiia kain <strong>Kiribati</strong> n te<br />
kaawa ae Warkworth a<br />
mwakuri iai, e karaoa ana<br />
kauarereke ike a reke iai<br />
tengaun ma teniman kain<br />
<strong>Kiribati</strong>.<br />
E a tia te kambwana aio ni<br />
kabwakai aia mwane taan<br />
kauarerekeaki ni ikotaki ma<br />
aia mwane ni motirawa.<br />
Imwain kamatoan te babaire<br />
ni kamotirawa aio ao<br />
te Union ae te Northern<br />
A reke n te kauarereke, ma a na<br />
manga oki kanga kain RSE<br />
Tabeman mai ibuakoia taan kauarerekeaki, Warkworth<br />
Amalgamated Union e waakina<br />
ana marooro ni kareke<br />
iango ma kain <strong>Kiribati</strong><br />
n te kaawa aio.<br />
A bon kaoaki tabeman<br />
taani mwakuri man te Labour,<br />
te Tia Tei ae Hone<br />
Harawira ao tabeman riki. E<br />
kaai ni waakina te maroro<br />
aio te union ma taani babaire<br />
man te kaawa ae<br />
Warkworth.<br />
E ngae ngke a mwaiti aia<br />
titiraki taani kamotirawaki<br />
ake a tabekaki ao man<br />
kaekakii, ma bon iai naba<br />
aia titiraki ake aki reke<br />
kaekaia ngkai akea ana aomata<br />
SPL are e kaoaki nakon<br />
te maroro anne ae<br />
kaineti nakoina titiraki.<br />
E taku temanna kain te<br />
kaawa aio bwa e bonaua<br />
ngkai aon Warkworth bwa<br />
iai ake a kaina te union ao<br />
iai ake aki. ‘Tera raoi bukin<br />
katean te bwai ae RSE, e<br />
karaoaki bwa e na manga<br />
urui kabwaiaia kain <strong>Kiribati</strong>?’<br />
e titiraki teuai are<br />
bubuti bwa e na aki kaotaki<br />
arana.<br />
Ni kaekan te titiraki aio<br />
mai irouia aobitia man te<br />
Labour ao a kamataata are e<br />
kateaki ibukin karakon<br />
mwaitia kain Nu Tiran aika<br />
a kona ni karaoi aekaki ni<br />
mwakuri aikai.<br />
A bon kaoti naba aki kukureia<br />
taani mwakuri aikai<br />
n ana babaire te kambwana<br />
aio are a taku bwa akea raoi<br />
bukina ae mataata. Imwin te<br />
marooro anne ao e kamatoa<br />
te union bwa e na uotarake<br />
ana bubuti nakon aobitin te<br />
Labour ibukin karekean te<br />
boraraoi imarenan te kambwana<br />
ao taani mwakuri.<br />
E a tia naba ni moti anne<br />
imwin te marooro imarenan<br />
te kambwana ma te union<br />
are kairaki iroun te media-<br />
tor (te tia karekea te boraraoi)<br />
man te Tautaeka. E<br />
ataa te kanganga aio te tia<br />
koroboki n te kaawa ae<br />
Warkworth are iai aika a<br />
union ao iai aika aki.<br />
‘E kakawaki bwa tina tei<br />
inuka man karaoa tabera<br />
ibukia kain <strong>Kiribati</strong>,’ e taku<br />
Raikaon Tumoa.<br />
Ibuakoia ake a kamotirawaki<br />
bon iai aika ai tebwi<br />
tabun aia ririki ni mwakuri<br />
ao bon iai naba taanga ake a<br />
kaai ni kamotirawaki n te<br />
kambwana aio.<br />
‘Tera ara bure, ao antai ae<br />
kona ni buokira ni kakaea<br />
ara mwakuri?’ bon tabeua<br />
mai ibuakon titiraki ma<br />
tangi n nano ake a tabekaki.<br />
E bon reke naba rokon<br />
ana tia kareke rongorongo<br />
Te<strong>Kiribati</strong> <strong>Independent</strong> n te<br />
maroro aio.<br />
Iai am rongorongo, ke te rongorongo<br />
ae ko ongo? Email nakon<br />
editor@thekiribatiindependent.co.nz
Te<strong>Kiribati</strong> <strong>Independent</strong>—28 Tebetembwa 2011 www.thekiribatiindependent.co.nz NEWS<br />
Te rinerine ae taabangaki i <strong>Kiribati</strong> ao i Nu Tiran. Te aomata ae kabaea arana ao e karebwaoki bon te aomata ae wanawana<br />
Noah, David, Tebwaara, Kaitu ao Maria, Manurewa, Auckland<br />
‘Kain Nu Tiran<br />
ngai’..Eritai Williams<br />
bon kain Nonouti ao e roko<br />
i Nu Tiran tabeua te wiki n<br />
nako. Bukin rokona n aron<br />
are e taekinna nakon Te<strong>Kiribati</strong><br />
<strong>Independent</strong> bwa e na<br />
kakaea rikina n Nu Tiran.<br />
Tibun Eritai ae Maude ke<br />
ae e ataaki riki n arana ae<br />
Kaue bon natin te I-Matang<br />
ae Philip Gibbes are e bitineti<br />
ngkoa i <strong>Kiribati</strong> imwain<br />
te korone. E nako<br />
Eritai mai iroun tamana ae<br />
Williams natin Maude ao<br />
bon itiman mwaitia. ‘Ti<br />
ataia ae taman tibura, ke<br />
tibutorura bon kain Nu Tiran,<br />
n aron beebana ake a<br />
tia n reke iroura,’ e taku<br />
Eritai. E taku bwa a bon<br />
kakatonga ngkai iai aia itera<br />
ni I-Matang, ma akea ibuakoia<br />
aia utu ae kan kakaea<br />
kanoaia iaon Nu Tiran. ‘Tia<br />
bon maan ni maroroakina<br />
taekan kakaean mwiira aio<br />
ma e a tibwa bwai iangoana<br />
inanon Maati te ririki aei,’ e<br />
taku Eritai. Tangiran Nu<br />
Tiran ai bon te bwai ae e a<br />
korakora irouia te roro aio<br />
iaon <strong>Kiribati</strong>. E kakoaua aio<br />
Eritai are e taku bwa bon<br />
kanoan nako te raraoma ma<br />
te tabeaianga ibukin natiia<br />
ma tibuia nakon ririki aika a<br />
na roko. <strong>Kiribati</strong> e kakoauaaki<br />
irouia taan rabakau bwa<br />
e na korakora rootakina n te<br />
bwai ae bitakin kanoan te<br />
bong ma iabutin taari, are e<br />
a korakora ana kairoro iai<br />
Beretitenti Anote Tong.<br />
‘Tiaki ataia bwa e na iai<br />
<strong>Kiribati</strong> nakon nimabwi te<br />
ririki ma ngkai, ao anne<br />
bukina are I a iangoia ma<br />
kainabau bwa Nna kakaea<br />
rikira n Nu Tiran bwa ti<br />
aonga ni kona ni mwaing<br />
ma ara utu,’ e taku riki<br />
Eritai. Bon te kaimoa ngkoa<br />
Eritai ma e a kaman aki<br />
mwakuri ao ngkai e a taraia<br />
natina bwa e mwakuri<br />
kainaba n aobitin te Oteta i<br />
Bairiki. ‘I ataia ae kangaanga<br />
kitanaia ataei, ma<br />
ngke Nnang mwananga ao I<br />
bon tuangiia are Nna nako<br />
ni kakaea abaia teuana are a<br />
na aki reke iai n te kanganga<br />
n aron ae e aki toki ni<br />
kakatanoataaki,’ e taku<br />
Eritai. E taku bwa bon akea<br />
iangoa kan kakaean rikia<br />
aio ma e a rio anne ibukin<br />
te maku ma te raraoma. E<br />
reke kantokan Eritai ma<br />
boon maeuna teutana i Nu<br />
Tiran, ao boon ana visa iroun<br />
kainabana are e rangi ni<br />
boutoka te iango aio. N rokon<br />
Eritai ao e a tiku<br />
irarikia ana koraki i Tauranga,<br />
tao teniua tabun te<br />
aoa kaeana mai Auckland.<br />
A bon tia naba ana koraki<br />
aikai ni kakae nako ibukin<br />
buokana. Ma n aron are a<br />
taekinna nakon Te<strong>Kiribati</strong><br />
<strong>Independent</strong> ao e a tia ni<br />
kabwarabwaraaki nakoia<br />
bwa e kangaanga reken ti-<br />
E kamiimi bwa ataein<br />
<strong>Kiribati</strong> ake itinanikun<br />
<strong>Kiribati</strong> a rangi<br />
ni kakatonga ngkana<br />
a toka aia bwai ni<br />
maie ni <strong>Kiribati</strong>?<br />
Tera bukina????<br />
Karokoa am kabwarabwara<br />
ao e na<br />
kona n reke nakoim<br />
$20 te voucher<br />
ibukin boon am boki<br />
n reirei<br />
A butimwaeaki kabwarabwara<br />
mai irouia<br />
ataei man 10-16<br />
te ririki ni maeu.<br />
Karokoa tamneim ma<br />
am essay nakon editor@thekiribatiindepen<br />
dent.co.nz<br />
kun Eritai ian tibutoruna are<br />
kain te aba. Aio naba bon te<br />
rongorongo are e kaongoaki<br />
am beeba ni kaongoraa aio<br />
man aobitin te Immigration<br />
i Wellington are e taku bwa<br />
e tiku ni bubuti rikina bwa<br />
kain te aba (citizen) te aomata<br />
ae tamana ke tinana<br />
kain Nu Tiran (citizen). E<br />
taku Eritai bwa e karekeaki<br />
ana visa mai <strong>Kiribati</strong> bwa e<br />
na roko ni kakaea mwiin<br />
ana utu n Nu Tiran. E a tia<br />
n roko n aobitin te Internal<br />
Affairs i Manukau, are e<br />
tabe ma kain te aba, te bong<br />
ni bung ao te passport n Nu<br />
Tiran. ‘I tangiria n noora<br />
ana bong ni bung Gibbes<br />
(tibutoruna) ma a karautaeka<br />
nakou kain te aobiti<br />
anne bwa a taku bwa e<br />
tabuaki kaotinakoana. A<br />
tangiria n ataia bwa tera<br />
rekerekeu ma Gibbes,’ e<br />
taku Eritai.<br />
Reitana I/B4
Te<strong>Kiribati</strong> <strong>Independent</strong>—28 Tebetembwa 2011 www.thekiribatiindependent.co.nz NEWS<br />
Te kakaewenako nakoia taan Tei man I/B1<br />
Te tarekita ni kawai n te botaki ni kuakua, Dr Kabwea Tiban, e<br />
taku bwa a riai riki taan Tei ni kanimwiia ma anainano ibukin<br />
karikirakean te marurung. E taekina aio Dr Kabwea ngkai e a waaki<br />
te tia kan rineaki n anai nano imwain te rinerine ae taabangaki n<br />
Okitobwa.<br />
E taku Kabwea bwa e uarereke aia mwakuri taan Tei n anai nano<br />
ibukin te marurung ibukina bwa aki rangi n nano iai.<br />
E taku Kabwea bwa karakon te bonnano irouia Taan Tei e na bon<br />
aki karokoa <strong>Kiribati</strong> n te mwaneka are iaona riki. Iai kabaen <strong>Kiribati</strong><br />
n te bwai ae aranaki bwa Development Millennium Goals 2015.<br />
E ngae ngke iai aika a tia ni koro nanoia, ma iai naba ake a tuai ao<br />
a kainanoa riki te kakamwakuri mai iroun te Tautaeka ao taan te<br />
buoka mai itinaniku.<br />
Kain Nu Tiran ngai...man I/B3<br />
E taku bwa e na bon kabanea ana kona ni kakaea raoi<br />
rongorongon tibutoruna anne e ngae ngke e aikoa kona n reke<br />
angan tikuna ian aran ana unimwaane anne. Philip Gibbes,<br />
bon iai buuna ao natina ngke e nako <strong>Kiribati</strong>. E kaitibo ma<br />
ainen Nonouti ao e a karika Nei Maude (Kaue) are e bungiaki<br />
n 1910 tabun. E kitana <strong>Kiribati</strong> Gibbes ao e tiku natina ae<br />
Maude. Ngke e a ataein aine Maude ao e a ein ma kain naba<br />
Nonouti ae Batiua. A karika ana karo Eritai ae Williams n<br />
1937. ‘E aki toki ni kakarakina taekan ana karo aio tibura aei<br />
nakoira ngke ti uarereke, a bon rooroko naba kanana mai Nu<br />
Tiran mai iroun tamana aei,’ e taku Eritai. E motirawa Maude<br />
n 24 ni Maati 1984 ma mwaitin natina aika teniman; Jack,<br />
Williams ao Rore. E reitaki Te<strong>Kiribati</strong> <strong>Independent</strong> ma Aobitin<br />
aaba inanena i Tarawa bwa e na karekea aia kaeka<br />
ngkana iai iaon taekan ana keiti Eritai. Titiraki akanne a bon<br />
kanakoaki naba nakon ana Aobiti ana Tia Tei Nu Tiran are i<br />
Bairiki. Teuana ibuakon titiraki e kangai, ‘ a tia koraki ake a<br />
buoka Eritai n aki kaotaa raoi ana kaetieti (policy) ma ana tua<br />
Nu Tiran iaon te bwai ae ‘descent’ ke te bubuti ni kan riki<br />
bwa kain te aba iaia am ikawai. Akea kaeka ake a tia n roko<br />
man aobitin Aaba Ianena mai <strong>Kiribati</strong>. N irekereke ma aei ao<br />
Beretitenti Anote Tong e taku bwa iai ana iango te Tautaeka<br />
ni kan kabooa teuana te aba i Biti bwa neia kain <strong>Kiribati</strong> imwain<br />
ae e inako abaia.<br />
E iein ma te i Amerika ae te Peace Corps kain <strong>Kiribati</strong> ae<br />
kabi n taetae ni Imatang, ma bon iai naba ongona ni kaimoa.<br />
Ngke e nang nako raona anne ao e taku nakoina ao e bwaeta<br />
nanona nakoina ao e taku. ‘Darling, you know I love you so<br />
much. Where ever you go, I go. Whatever you do, I do.<br />
Where ever you are, I are’.....E tabeka ana kaoti temanna te<br />
unimwane ni bubuti bwa e nang aranaki ana tama bwa te<br />
Santo. A karautaeka nakoina mataniwi n te aro bwa tii te<br />
Bobe ae kona n anga te ara ae te saint. “Ai mwaitira ae a bon<br />
kabonganai aara akanne, Santo Ioteba, Santo Ioane?’ e taku.<br />
Ia, tera ae a bon karaoia mmwane aikai ao ia? Eng anne<br />
bon tamneia tabeman kain <strong>Kiribati</strong> i Warkworth, New<br />
Zealand n te Kaonobong teuana ngke a tabe ni bonota aia<br />
karaun.<br />
E aki bua te rabakau bwa a manga bon uotia nako Nu<br />
Tiran ao n tibwaia nakoia raoia ake tabeman.<br />
Karokoa am tamnei ma rongorongona teuana nakon editor@thekiribatiindependent.co.nz<br />
Rongorongo aika kimototo<br />
A kabaneaki kain ana board te Copra Mill iroun te<br />
minita ibukin iokinibwai, karaobwai ao bitineti.<br />
E taku te tia babaire ni kawai n te board aio,<br />
Moemoe Kaam bwa akea te kabwarabwara are a anganaki<br />
iroun te minita ibukin ana kabaabane.<br />
E taku Moemoe bwa a miimi n te babaire ae karina<br />
aio ao a tua bwa e riai ni taekina bukin ana kabaabane<br />
te minita.<br />
E taku riki bwa e a tia Copra Mill nikarekea ana<br />
raka ae 1m te mwane n Aotiteria n Turai te ririki.<br />
Ana account a tia n taia ao bon te kambwana ae marurung.<br />
Ma a miimi ngke a kabaneaki naba iroun te<br />
minita imwain kibana nako Arorae. Te minita bon te<br />
Kauoman Beretitenti Teima Onorio.<br />
————<br />
E karairaki Beretitenti Anote Tong n te Katenibong<br />
aei man bowin te UN are e karaoaki i New York. Aio<br />
mwanangan Anote are e karaoia mai Auckland ngke<br />
e kaea bowin abaia kain te Forum i Auckland.<br />
_________<br />
Ai kamiira???<br />
Iai ana karao tikareti <strong>Kiribati</strong> are e karaoaki man te<br />
kambwana ni karao moko ae Wishing Star i Betio.<br />
Ai kamiira e miimi ngke e noora buraekin <strong>Kiribati</strong> n<br />
toka iaon te tikareti anne? Ai kamiira mwaane tao<br />
bon ana karao moko te Tautaeka bwa e toka iai buraekin<br />
<strong>Kiribati</strong>????