26.11.2012 Views

'Te I6Nutiran ngai' - Kiribati Independent

'Te I6Nutiran ngai' - Kiribati Independent

'Te I6Nutiran ngai' - Kiribati Independent

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Te<strong>Kiribati</strong><br />

independent<br />

NZ. Issue No.2. 28 Tebe– Oki 2011 FREE<br />

‘Te I-Nutiran ngai’<br />

Ma te immigration e taku bwa ko tii kona n riki bwa kain te aba ngkoe (citizen) ngkana tamam ke tinam<br />

Eritai Williams, 45, E roko i Nu Tiran bwa e na kakaea mwiina n Nu Tiran: Tamnei: T.Korauaba. Warekia n I/B3<br />

Te kakaewenako nakoia<br />

taan kan rineaki mai iroun<br />

tarekita ngkoa n te kuakua<br />

Nakon I/B3<br />

Katanoata ikai<br />

bwa e rangi ni<br />

warekaki bwa e<br />

FREE<br />

E a kaan te<br />

Rinerine i <strong>Kiribati</strong><br />

ao NZ. Koa tia ni<br />

kabaea aram?<br />

Imwin kamotirawaia, a riki bwa<br />

kanga RSE mai Warkworth<br />

E a tia ao e a moti, a kamotirawaaki iroun te kambwana.<br />

Ma, a na manga oki ni mwakuri n 7 Nobembwa<br />

kanga aekaia kain RSE.<br />

Warekia n I/B2<br />

The <strong>Kiribati</strong> <strong>Independent</strong>, Yes, it’s your news<br />

www.thekiribatiindependent.co.nz<br />

Te<strong>Kiribati</strong> <strong>Independent</strong> ae bou e na otinako n 12 Okitobwa 2011


Te<strong>Kiribati</strong> <strong>Independent</strong>—28 Tebetembwa 2011 www.thekiribatiindependent.co.nz NEWS<br />

Te<strong>Kiribati</strong> <strong>Independent</strong><br />

bon tarin The <strong>Kiribati</strong> <strong>Independent</strong><br />

www.thekiribatiindependent.co.nz<br />

Editor, Taberannang Korauaba<br />

editor@thekiribatiindependent.co.nz<br />

Iai am rongorongo ae ko ongo,<br />

reitaki nakoira bwa tina kakaea.<br />

Mob: 021 143 5007<br />

Ai Tangiran Nu Tiran, te moan<br />

boki iaon aron te maeu i Nu Tiran,<br />

a manga tauraoi naba ngkai<br />

ni kabooakinako<br />

Ai NZ $12.50 boona ngkai, tiaki<br />

$20.<br />

Email nakon<br />

office_pmf@yahoo.co.nz<br />

AUCKLAND—Imwin<br />

ana kauarereke te kambwana<br />

ae Southern Paprika<br />

are e karaoia inanon te<br />

namwakaina aio, ao e a tia<br />

ni manga moti bwa koraki<br />

ake a kamotirawaaki a na<br />

manga oki ni mwakuri n 7<br />

Nobembwa te ririki aei.<br />

Aei are e kamatoa te tia<br />

taetae man te union ae Botau<br />

Retire nakon am beeba<br />

ni kaongora aio.<br />

Te kambwa ae SPL are<br />

angiia kain <strong>Kiribati</strong> n te<br />

kaawa ae Warkworth a<br />

mwakuri iai, e karaoa ana<br />

kauarereke ike a reke iai<br />

tengaun ma teniman kain<br />

<strong>Kiribati</strong>.<br />

E a tia te kambwana aio ni<br />

kabwakai aia mwane taan<br />

kauarerekeaki ni ikotaki ma<br />

aia mwane ni motirawa.<br />

Imwain kamatoan te babaire<br />

ni kamotirawa aio ao<br />

te Union ae te Northern<br />

A reke n te kauarereke, ma a na<br />

manga oki kanga kain RSE<br />

Tabeman mai ibuakoia taan kauarerekeaki, Warkworth<br />

Amalgamated Union e waakina<br />

ana marooro ni kareke<br />

iango ma kain <strong>Kiribati</strong><br />

n te kaawa aio.<br />

A bon kaoaki tabeman<br />

taani mwakuri man te Labour,<br />

te Tia Tei ae Hone<br />

Harawira ao tabeman riki. E<br />

kaai ni waakina te maroro<br />

aio te union ma taani babaire<br />

man te kaawa ae<br />

Warkworth.<br />

E ngae ngke a mwaiti aia<br />

titiraki taani kamotirawaki<br />

ake a tabekaki ao man<br />

kaekakii, ma bon iai naba<br />

aia titiraki ake aki reke<br />

kaekaia ngkai akea ana aomata<br />

SPL are e kaoaki nakon<br />

te maroro anne ae<br />

kaineti nakoina titiraki.<br />

E taku temanna kain te<br />

kaawa aio bwa e bonaua<br />

ngkai aon Warkworth bwa<br />

iai ake a kaina te union ao<br />

iai ake aki. ‘Tera raoi bukin<br />

katean te bwai ae RSE, e<br />

karaoaki bwa e na manga<br />

urui kabwaiaia kain <strong>Kiribati</strong>?’<br />

e titiraki teuai are<br />

bubuti bwa e na aki kaotaki<br />

arana.<br />

Ni kaekan te titiraki aio<br />

mai irouia aobitia man te<br />

Labour ao a kamataata are e<br />

kateaki ibukin karakon<br />

mwaitia kain Nu Tiran aika<br />

a kona ni karaoi aekaki ni<br />

mwakuri aikai.<br />

A bon kaoti naba aki kukureia<br />

taani mwakuri aikai<br />

n ana babaire te kambwana<br />

aio are a taku bwa akea raoi<br />

bukina ae mataata. Imwin te<br />

marooro anne ao e kamatoa<br />

te union bwa e na uotarake<br />

ana bubuti nakon aobitin te<br />

Labour ibukin karekean te<br />

boraraoi imarenan te kambwana<br />

ao taani mwakuri.<br />

E a tia naba ni moti anne<br />

imwin te marooro imarenan<br />

te kambwana ma te union<br />

are kairaki iroun te media-<br />

tor (te tia karekea te boraraoi)<br />

man te Tautaeka. E<br />

ataa te kanganga aio te tia<br />

koroboki n te kaawa ae<br />

Warkworth are iai aika a<br />

union ao iai aika aki.<br />

‘E kakawaki bwa tina tei<br />

inuka man karaoa tabera<br />

ibukia kain <strong>Kiribati</strong>,’ e taku<br />

Raikaon Tumoa.<br />

Ibuakoia ake a kamotirawaki<br />

bon iai aika ai tebwi<br />

tabun aia ririki ni mwakuri<br />

ao bon iai naba taanga ake a<br />

kaai ni kamotirawaki n te<br />

kambwana aio.<br />

‘Tera ara bure, ao antai ae<br />

kona ni buokira ni kakaea<br />

ara mwakuri?’ bon tabeua<br />

mai ibuakon titiraki ma<br />

tangi n nano ake a tabekaki.<br />

E bon reke naba rokon<br />

ana tia kareke rongorongo<br />

Te<strong>Kiribati</strong> <strong>Independent</strong> n te<br />

maroro aio.<br />

Iai am rongorongo, ke te rongorongo<br />

ae ko ongo? Email nakon<br />

editor@thekiribatiindependent.co.nz


Te<strong>Kiribati</strong> <strong>Independent</strong>—28 Tebetembwa 2011 www.thekiribatiindependent.co.nz NEWS<br />

Te rinerine ae taabangaki i <strong>Kiribati</strong> ao i Nu Tiran. Te aomata ae kabaea arana ao e karebwaoki bon te aomata ae wanawana<br />

Noah, David, Tebwaara, Kaitu ao Maria, Manurewa, Auckland<br />

‘Kain Nu Tiran<br />

ngai’..Eritai Williams<br />

bon kain Nonouti ao e roko<br />

i Nu Tiran tabeua te wiki n<br />

nako. Bukin rokona n aron<br />

are e taekinna nakon Te<strong>Kiribati</strong><br />

<strong>Independent</strong> bwa e na<br />

kakaea rikina n Nu Tiran.<br />

Tibun Eritai ae Maude ke<br />

ae e ataaki riki n arana ae<br />

Kaue bon natin te I-Matang<br />

ae Philip Gibbes are e bitineti<br />

ngkoa i <strong>Kiribati</strong> imwain<br />

te korone. E nako<br />

Eritai mai iroun tamana ae<br />

Williams natin Maude ao<br />

bon itiman mwaitia. ‘Ti<br />

ataia ae taman tibura, ke<br />

tibutorura bon kain Nu Tiran,<br />

n aron beebana ake a<br />

tia n reke iroura,’ e taku<br />

Eritai. E taku bwa a bon<br />

kakatonga ngkai iai aia itera<br />

ni I-Matang, ma akea ibuakoia<br />

aia utu ae kan kakaea<br />

kanoaia iaon Nu Tiran. ‘Tia<br />

bon maan ni maroroakina<br />

taekan kakaean mwiira aio<br />

ma e a tibwa bwai iangoana<br />

inanon Maati te ririki aei,’ e<br />

taku Eritai. Tangiran Nu<br />

Tiran ai bon te bwai ae e a<br />

korakora irouia te roro aio<br />

iaon <strong>Kiribati</strong>. E kakoaua aio<br />

Eritai are e taku bwa bon<br />

kanoan nako te raraoma ma<br />

te tabeaianga ibukin natiia<br />

ma tibuia nakon ririki aika a<br />

na roko. <strong>Kiribati</strong> e kakoauaaki<br />

irouia taan rabakau bwa<br />

e na korakora rootakina n te<br />

bwai ae bitakin kanoan te<br />

bong ma iabutin taari, are e<br />

a korakora ana kairoro iai<br />

Beretitenti Anote Tong.<br />

‘Tiaki ataia bwa e na iai<br />

<strong>Kiribati</strong> nakon nimabwi te<br />

ririki ma ngkai, ao anne<br />

bukina are I a iangoia ma<br />

kainabau bwa Nna kakaea<br />

rikira n Nu Tiran bwa ti<br />

aonga ni kona ni mwaing<br />

ma ara utu,’ e taku riki<br />

Eritai. Bon te kaimoa ngkoa<br />

Eritai ma e a kaman aki<br />

mwakuri ao ngkai e a taraia<br />

natina bwa e mwakuri<br />

kainaba n aobitin te Oteta i<br />

Bairiki. ‘I ataia ae kangaanga<br />

kitanaia ataei, ma<br />

ngke Nnang mwananga ao I<br />

bon tuangiia are Nna nako<br />

ni kakaea abaia teuana are a<br />

na aki reke iai n te kanganga<br />

n aron ae e aki toki ni<br />

kakatanoataaki,’ e taku<br />

Eritai. E taku bwa bon akea<br />

iangoa kan kakaean rikia<br />

aio ma e a rio anne ibukin<br />

te maku ma te raraoma. E<br />

reke kantokan Eritai ma<br />

boon maeuna teutana i Nu<br />

Tiran, ao boon ana visa iroun<br />

kainabana are e rangi ni<br />

boutoka te iango aio. N rokon<br />

Eritai ao e a tiku<br />

irarikia ana koraki i Tauranga,<br />

tao teniua tabun te<br />

aoa kaeana mai Auckland.<br />

A bon tia naba ana koraki<br />

aikai ni kakae nako ibukin<br />

buokana. Ma n aron are a<br />

taekinna nakon Te<strong>Kiribati</strong><br />

<strong>Independent</strong> ao e a tia ni<br />

kabwarabwaraaki nakoia<br />

bwa e kangaanga reken ti-<br />

E kamiimi bwa ataein<br />

<strong>Kiribati</strong> ake itinanikun<br />

<strong>Kiribati</strong> a rangi<br />

ni kakatonga ngkana<br />

a toka aia bwai ni<br />

maie ni <strong>Kiribati</strong>?<br />

Tera bukina????<br />

Karokoa am kabwarabwara<br />

ao e na<br />

kona n reke nakoim<br />

$20 te voucher<br />

ibukin boon am boki<br />

n reirei<br />

A butimwaeaki kabwarabwara<br />

mai irouia<br />

ataei man 10-16<br />

te ririki ni maeu.<br />

Karokoa tamneim ma<br />

am essay nakon editor@thekiribatiindepen<br />

dent.co.nz<br />

kun Eritai ian tibutoruna are<br />

kain te aba. Aio naba bon te<br />

rongorongo are e kaongoaki<br />

am beeba ni kaongoraa aio<br />

man aobitin te Immigration<br />

i Wellington are e taku bwa<br />

e tiku ni bubuti rikina bwa<br />

kain te aba (citizen) te aomata<br />

ae tamana ke tinana<br />

kain Nu Tiran (citizen). E<br />

taku Eritai bwa e karekeaki<br />

ana visa mai <strong>Kiribati</strong> bwa e<br />

na roko ni kakaea mwiin<br />

ana utu n Nu Tiran. E a tia<br />

n roko n aobitin te Internal<br />

Affairs i Manukau, are e<br />

tabe ma kain te aba, te bong<br />

ni bung ao te passport n Nu<br />

Tiran. ‘I tangiria n noora<br />

ana bong ni bung Gibbes<br />

(tibutoruna) ma a karautaeka<br />

nakou kain te aobiti<br />

anne bwa a taku bwa e<br />

tabuaki kaotinakoana. A<br />

tangiria n ataia bwa tera<br />

rekerekeu ma Gibbes,’ e<br />

taku Eritai.<br />

Reitana I/B4


Te<strong>Kiribati</strong> <strong>Independent</strong>—28 Tebetembwa 2011 www.thekiribatiindependent.co.nz NEWS<br />

Te kakaewenako nakoia taan Tei man I/B1<br />

Te tarekita ni kawai n te botaki ni kuakua, Dr Kabwea Tiban, e<br />

taku bwa a riai riki taan Tei ni kanimwiia ma anainano ibukin<br />

karikirakean te marurung. E taekina aio Dr Kabwea ngkai e a waaki<br />

te tia kan rineaki n anai nano imwain te rinerine ae taabangaki n<br />

Okitobwa.<br />

E taku Kabwea bwa e uarereke aia mwakuri taan Tei n anai nano<br />

ibukin te marurung ibukina bwa aki rangi n nano iai.<br />

E taku Kabwea bwa karakon te bonnano irouia Taan Tei e na bon<br />

aki karokoa <strong>Kiribati</strong> n te mwaneka are iaona riki. Iai kabaen <strong>Kiribati</strong><br />

n te bwai ae aranaki bwa Development Millennium Goals 2015.<br />

E ngae ngke iai aika a tia ni koro nanoia, ma iai naba ake a tuai ao<br />

a kainanoa riki te kakamwakuri mai iroun te Tautaeka ao taan te<br />

buoka mai itinaniku.<br />

Kain Nu Tiran ngai...man I/B3<br />

E taku bwa e na bon kabanea ana kona ni kakaea raoi<br />

rongorongon tibutoruna anne e ngae ngke e aikoa kona n reke<br />

angan tikuna ian aran ana unimwaane anne. Philip Gibbes,<br />

bon iai buuna ao natina ngke e nako <strong>Kiribati</strong>. E kaitibo ma<br />

ainen Nonouti ao e a karika Nei Maude (Kaue) are e bungiaki<br />

n 1910 tabun. E kitana <strong>Kiribati</strong> Gibbes ao e tiku natina ae<br />

Maude. Ngke e a ataein aine Maude ao e a ein ma kain naba<br />

Nonouti ae Batiua. A karika ana karo Eritai ae Williams n<br />

1937. ‘E aki toki ni kakarakina taekan ana karo aio tibura aei<br />

nakoira ngke ti uarereke, a bon rooroko naba kanana mai Nu<br />

Tiran mai iroun tamana aei,’ e taku Eritai. E motirawa Maude<br />

n 24 ni Maati 1984 ma mwaitin natina aika teniman; Jack,<br />

Williams ao Rore. E reitaki Te<strong>Kiribati</strong> <strong>Independent</strong> ma Aobitin<br />

aaba inanena i Tarawa bwa e na karekea aia kaeka<br />

ngkana iai iaon taekan ana keiti Eritai. Titiraki akanne a bon<br />

kanakoaki naba nakon ana Aobiti ana Tia Tei Nu Tiran are i<br />

Bairiki. Teuana ibuakon titiraki e kangai, ‘ a tia koraki ake a<br />

buoka Eritai n aki kaotaa raoi ana kaetieti (policy) ma ana tua<br />

Nu Tiran iaon te bwai ae ‘descent’ ke te bubuti ni kan riki<br />

bwa kain te aba iaia am ikawai. Akea kaeka ake a tia n roko<br />

man aobitin Aaba Ianena mai <strong>Kiribati</strong>. N irekereke ma aei ao<br />

Beretitenti Anote Tong e taku bwa iai ana iango te Tautaeka<br />

ni kan kabooa teuana te aba i Biti bwa neia kain <strong>Kiribati</strong> imwain<br />

ae e inako abaia.<br />

E iein ma te i Amerika ae te Peace Corps kain <strong>Kiribati</strong> ae<br />

kabi n taetae ni Imatang, ma bon iai naba ongona ni kaimoa.<br />

Ngke e nang nako raona anne ao e taku nakoina ao e bwaeta<br />

nanona nakoina ao e taku. ‘Darling, you know I love you so<br />

much. Where ever you go, I go. Whatever you do, I do.<br />

Where ever you are, I are’.....E tabeka ana kaoti temanna te<br />

unimwane ni bubuti bwa e nang aranaki ana tama bwa te<br />

Santo. A karautaeka nakoina mataniwi n te aro bwa tii te<br />

Bobe ae kona n anga te ara ae te saint. “Ai mwaitira ae a bon<br />

kabonganai aara akanne, Santo Ioteba, Santo Ioane?’ e taku.<br />

Ia, tera ae a bon karaoia mmwane aikai ao ia? Eng anne<br />

bon tamneia tabeman kain <strong>Kiribati</strong> i Warkworth, New<br />

Zealand n te Kaonobong teuana ngke a tabe ni bonota aia<br />

karaun.<br />

E aki bua te rabakau bwa a manga bon uotia nako Nu<br />

Tiran ao n tibwaia nakoia raoia ake tabeman.<br />

Karokoa am tamnei ma rongorongona teuana nakon editor@thekiribatiindependent.co.nz<br />

Rongorongo aika kimototo<br />

A kabaneaki kain ana board te Copra Mill iroun te<br />

minita ibukin iokinibwai, karaobwai ao bitineti.<br />

E taku te tia babaire ni kawai n te board aio,<br />

Moemoe Kaam bwa akea te kabwarabwara are a anganaki<br />

iroun te minita ibukin ana kabaabane.<br />

E taku Moemoe bwa a miimi n te babaire ae karina<br />

aio ao a tua bwa e riai ni taekina bukin ana kabaabane<br />

te minita.<br />

E taku riki bwa e a tia Copra Mill nikarekea ana<br />

raka ae 1m te mwane n Aotiteria n Turai te ririki.<br />

Ana account a tia n taia ao bon te kambwana ae marurung.<br />

Ma a miimi ngke a kabaneaki naba iroun te<br />

minita imwain kibana nako Arorae. Te minita bon te<br />

Kauoman Beretitenti Teima Onorio.<br />

————<br />

E karairaki Beretitenti Anote Tong n te Katenibong<br />

aei man bowin te UN are e karaoaki i New York. Aio<br />

mwanangan Anote are e karaoia mai Auckland ngke<br />

e kaea bowin abaia kain te Forum i Auckland.<br />

_________<br />

Ai kamiira???<br />

Iai ana karao tikareti <strong>Kiribati</strong> are e karaoaki man te<br />

kambwana ni karao moko ae Wishing Star i Betio.<br />

Ai kamiira e miimi ngke e noora buraekin <strong>Kiribati</strong> n<br />

toka iaon te tikareti anne? Ai kamiira mwaane tao<br />

bon ana karao moko te Tautaeka bwa e toka iai buraekin<br />

<strong>Kiribati</strong>????

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!