ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi: B‹Ç‹M VE ÖLÇÜ

TC. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2365 

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1362 

ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi: 

B‹Ç‹M VE ÖLÇÜ 

Yazar 

Prof.Dr. M.A. Yekta SARAÇ (Ünite 1-5) 

Editör 

Prof.Dr. Abdülkadir GÜRER 

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. 

“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. 

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t 

veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. 

Copyright © 2011 by Anadolu University 

All rights reserved 

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted 

in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without 

permission in writing from the University. 

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ 

Genel Koordinatör 

Prof.Dr. Levend K›l›ç 

Genel Koordinatör Yard›mc›s› 

Doç.Dr. Müjgan Bozkaya 

Ö¤retim Tasar›mc›s› 

Doç.Dr. Cemil Ulukan 

Grafik Tasar›m Yönetmenleri 

Prof. Tevfik Fikret Uçar 

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z 

Ö¤r.Gör. Nilgün Salur 

Ölçme De¤erlendirme Sorumlular› 

Ö¤r.Gör. ‹lker Usta 

Kitap Koordinasyon Birimi 

Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur 

Uzm. Nermin Özgür 

Kapak Düzeni 

Prof. Tevfik Fikret Uçar 

Dizgi 

Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi 

Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü 

ISBN 

978-975-06-1039-4 

1. Bask› 

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 22.300 adet bas›lm›flt›r. 

ESK‹fiEH‹R, Eylül 2011

‹çindekiler 

Önsöz ............................................................................................................ vi 

Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz› 

Temel Bilgiler........................................................................... 2 

G‹R‹fi .............................................................................................................. 3 

Eski Türk Edebiyat›n›n Tan›m› ve Çerçevesi ............................................. 3 

ESK‹ TÜRK EDEB‹YATI ............................................................................... 4 

Adland›rma Sorunu ....................................................................................... 4 

Eski Türk Edebiyat›n›n Dayand›¤› Ortak Kültür ....................................... 6 

Eski Türk Edebiyat›nda Dil ......................................................................... 7 

Eski Türk Edebiyat›nda fiiir ......................................................................... 10 

Divan fiiirinin Dönemleri ....................................................................... 10 

Osmanl› Toplumunda fiiir ve fiairin Önemi ......................................... 11 

Dönemin fiiir Kitaplar› ........................................................................... 12 

Divan fiiirinin Geleneksel Özellikleri ................................................... 14 

Divan fiiirinde Biçim ve Âhenk ............................................................ 15 

Divan fiiirinde Muhteva ......................................................................... 17 

Tabiat ‹le ‹lgili Unsurlar ............................................................................... 30 

Eski Türk Edebiyat›nda Nesir ...................................................................... 34 

Eski Türk Edebiyat› Tarihinin Bafll›ca Kaynaklar› ...................................... 35 

Özet................................................................................................................ 38 

Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 40 

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 41 

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 41 

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 42 

Naz›m Biçimleri: Beyitlerden Oluflan Naz›m Biçimleri ve 

Dört M›sral› Naz›m Biçimleri................................................. 44 


BEY‹TLERDEN OLUfiAN NAZIM B‹Ç‹MLER‹............................................... 46 

M›sra’ ve Beyt................................................................................................ 46 

Kasîde ............................................................................................................ 47 

Gazel .............................................................................................................. 56 

Müstezâd........................................................................................................ 60 

K›t’a ................................................................................................................ 62 

Mesnevî.......................................................................................................... 64 

DÖRT MISRALI NAZIM B‹Ç‹MLER‹.............................................................. 68 

Rüba’î ............................................................................................................. 68 

Tuyu¤ ............................................................................................................. 70 

Özet................................................................................................................ 72 




Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynak ................................................... 75 

Bendlerden Oluflan Naz›m Biçimleri: Musammatlar........... 76 


‹çindekiler iii 

1. ÜN‹TE 

2. ÜN‹TE 

3. ÜN‹TE

iv 

4. ÜN‹TE 

5. ÜN‹TE 

‹çindekiler 

I. GRUP MUSAMMATLAR ............................................................................. 78 

Müselles ......................................................................................................... 78 

Murabba’ ........................................................................................................ 79 

Terbî’ ............................................................................................................. 80 

fiark› ......................................................................................................... 80 

Muhammes .................................................................................................... 81 

Tahmîs............................................................................................................ 83 

Müseddes ....................................................................................................... 85 

Tesdîs ............................................................................................................. 86 

Müsebba’........................................................................................................ 87 

Tesbî’.............................................................................................................. 87 

Müsemmen .................................................................................................... 88 

Tesmîn ........................................................................................................... 89 

Mütessa’ ......................................................................................................... 89 

Mu’aflfler ........................................................................................................ 89 

Ta’flîr............................................................................................................... 90 

II. GRUP MUSAMMATLAR............................................................................ 90 

Terkîb-i Bend (= terkîb-bend)...................................................................... 90 

Tercî’-i Bend (= tercî’-bend)......................................................................... 93 

Özet ............................................................................................................... 96 

Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 98 




Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü: Aruzla ‹lgili Temel 

Kurallar, Terimler ve Vezin Bulma Usulü ............................ 100 

G‹R‹fi ............................................................................................................. 101 

TÜRK fi‹‹R‹NDE ARUZ.................................................................................. 101 

Aruzla ‹lgili Temel Kurallar ve Terimler ...................................................... 102 

Aruza Göre Hece Türleri ........................................................................ 102 

Aruz ‹fllemleri ................................................................................................ 103 

Aruzla ‹lgili Di¤er Baz› Terimler .................................................................. 109 

Aruz ‹fllemlerine Örnekler ........................................................................... 110 

Vezin Bulma Usulü ....................................................................................... 111 

Türk fiiirinde Kullan›lan Vezinler ................................................................ 112 

Alfabetik S›raya Göre Aruz Vezinleri ..................................................... 113 

Cüzlerine Göre Aruz Vezinleri ............................................................... 113 

Özet................................................................................................................ 122 





Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü (II) ve Kafiye ....................... .. 126 


ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINDA ÖLÇÜ (II) ...................................................... 127 

Türk Edebiyat›nda Aruz Bahirleri................................................................. 127 

D‹VAN fi‹‹R‹NDE KAF‹YE............................................................................. 136 

Girifl................................................................................................................ 136

Kafiye ‹le ‹lgili Baz› Terimler ve Temel Kurallar ........................................ 137 

Kafiye Sözcüklerinde Farkl›l›k................................................................ 138 

Kafiye Harfleri ............................................................................................... 138 

Kafiye Türleri................................................................................................. 140 

Harflerine Göre Kafiye Türleri ............................................................... 140 

Kafiyenin Birden Fazla Olmas›............................................................... 141 

Kafiye Kusurlar›............................................................................................. 141 

Kafiye ‹le ‹lgili Baz› Uyar›lar ........................................................................ 142 

Özet ............................................................................................................... 148 

Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 149 




‹çindekiler v

vi 

Önsöz 

Önsöz 

Türk edebiyat›n›n bugün elimizde bulunan yaz›l› kaynaklar›, yaklafl›k 1200 y›l- 

l›k bir zaman diliminde meydana getirilmifl edebî ürünlerdir. Türk tarihinde bu on 

iki yüzy›ll›k, oldukça uzun bir zaman dilimi içerisinde iki önemli dönüm noktas› 

vard›r. Bunlardan biri, Türklerin X. yüzy›ldan bafllayarak ‹slâm dinini kabul etmeleri, 

di¤eri de XIX. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren Bat› uygarl›¤›n›n etkisi alt›na 

girmeleridir. Türk edebiyat› da baz› edebiyat tarihlerinde Türk tarihindeki bu iki 

önemli dönüm noktas› dikkate al›narak; “‹slâmiyet öncesi Türk edebiyat›”, “‹slâmî 

dönem Türk edebiyat›” ve “Bat› etkisindeki Türk edebiyat›” olmak üzere üç ana 

döneme ayr›lm›flt›r. ‹slâmiyet öncesi Türk edebiyat›n›n günümüze kadar ulaflan 

yaz›l› ürünleri VII-IX. yüzy›llara ait Köktürkçe ve Uygurca metinlerdir. ‹slâmî dönem 

Türk edebiyat› ise, XI. yüzy›lda her bak›mdan örnek ald›¤› ‹slâmî dönem 

‹ran edebiyat›n›n etkisinde do¤mufl, geliflmifl ve varl›¤›n› kesintisiz olarak XIX.; 

hatta, XX. yüzy›l bafllar›na kadar devam ettirmifl bir edebî dönemdir. Bu dönem 

Türk edebiyat›n›, “‹slâmî dönem Do¤u Türk edebiyat›” ve “‹slâmî dönem Bat› 

Türk edebiyat›” olmak üzere iki bafll›k alt›nda ele almak mümkündür. “‹slâmî dönem 

Do¤u Türk edebiyat›”, tarihsel süreç içerisinde “Karahanl›”, “Harezm-Alt›norda” 

ve “Ça¤atay” olmak üzere biri di¤erinin devam› niteli¤indeki üç edebî dille 

meydana getirilmifl; Alî fiîr Nevâî (öl. 1501), Hüseyin Baykara (öl. 1505) ve Bâbür 

(öl. 1530) gibi büyük temsilciler yetifltirmifl bir edebiyatt›r. “‹slâmî dönem Bat› 

Türk edebiyat›” ise, XIII. yüzy›l sonlar›nda Anadolu’da do¤mufl; Osmanl› ‹mparatorlu¤u 

s›n›rlar› içerisinde varl›¤›n› XIX. yüzy›l ortalar›na; hatta, zay›flayarak XX. 

yüzy›l bafllar›na kadar sürdürmüfl ve yüzlerce de¤erli sanatkâr yetifltirmifl bir edebî 

dönemdir. Yaklafl›k alt› yüzy›l devam “‹slâmî dönem Bat› Türk edebiyat›”, XIX. 

yüzy›l bafllar›ndan itibaren art›k tükenmeye yüz tutmufl; bu yüzy›l›n ortalar›ndan 

itibaren de yerini yeni bir edebî anlay›fla b›rakmaya bafllam›flt›r. Bat›, özellikle de 

Frans›z edebiyat› etkisinde do¤arak geliflmeye bafllayan bu yeni dönem Türk edebiyat›, 

“yeni edebiyat” olarak adland›r›lm›fl; bu adland›rman›n do¤al sonucu olarak 

“‹slâmî dönem Bat› Türk edebiyat›”na da “eski edebiyat” ad› verilmifl; bu adland›rma 

günümüze “eski Türk edebiyat›” olarak yans›m›flt›r. “Eski Türk edebiyat›” 

bugün, “divan edebiyat›”, “klasik edebiyat” ve “klasik Türk edebiyat›” gibi adlarla 

da an›lmaktad›r. 

‹slâmî dönem Bat› Türk edebiyat› metinleri O¤uzlar›n konuflma dilinden do¤mufl 

bir yaz› diliyle meydana getirilmifltir. “Bat› Türkçesi”, “Bat› O¤uzcas›” ve “Türkiye 

Türkçesi” gibi adlar verilen bu yaz› dilinin ilk dönemine “Eski Osmanl›ca”, 

“Eski Türkiye Türkçesi” ve “Eski Anadolu Türkçesi”; ikinci dönemine de “Osmanl›ca” 

ya da “Osmanl› Türkçesi” gibi adlar verilmifltir. Zaman olarak bu ilk dönem 

Anadolu Selçuklular› ve Beylikler ça¤› ile Osmanl› Devleti’nin XV. yüzy›l ortalar›na; 

yani, ‹stanbul’un fethine kadar uzanan kurulufl y›llar›n›; ikinci dönem de 

XV. yüzy›l ortalar›ndan XX. yüzy›l bafllar›na kadar uzanan yaklafl›k befl yüz y›ll›k 

bir zaman dilimini içine al›r.

Gerek ‹slâmî dönem ‹ran, gerekse ayn› dönem Türk edebiyat›, naz›mda ve ne- 

sirde Arap edebiyat› örnek al›narak meydana getirilmifl edebiyatlard›r. Bu dönem 

‹ran ve Türk fliirinde büyük ölçüde Arap edebiyat›n›n naz›m biçimleri ile vezin ve 

kafiye sistemi esas al›nm›fl; di¤er estetik esaslar› da yine Arap belâgati belirlemifltir. 

Ancak söz konusu dönem Do¤u ve Bat› Türk edebiyatlar›nda esas al›nan vezin 

ve kafiye ile di¤er estetik esaslar do¤rudan Arap edebiyat›n›n de¤il; s›n›rl› da 

olsa birtak›m de¤iflikliklere u¤ram›fl hâliyle Fars edebiyat›n›n vezin ve kafiye sistemi 

ile di¤er estetik esaslar›d›r. 

“Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü” adl› bu kitab›n amac›, “‹slâmî dönem 

Türk edebiyat›” metinlerini okuyup anlayabilmeniz ve bu metinler üzerinde 

de¤erlendirmeler yapabilmeniz için gerekli donan›m› sizlere kazand›rmakt›r. Bu 

amaç do¤rultusunda kitapta önce eski Türk edebiyat› hakk›nda k›sa ve özlü bilgiler 

verilmifl; daha sonra da kitab›n as›l konusu olan naz›m biçimleri ve bu edebiyat›n 

vazgeçilmez ahenk ögeleri olan vezin ve kafiye konular› üzerinde üniteler 

hâlinde ayr›nt›l› olarak durulmufltur. Bir sonraki yar›y›lda okuyaca¤›n›z “Eski 

Türk Edebiyat›na Girifl: Söz Sanatlar›” adl› kitab›n›z›n konusu ise, klasik dönem naz›m 

ve nesrinin di¤er estetik esaslar›n› meydana getiren anlat›m biçimleri; yani, söz 

ve anlam sanatlar›d›r. Ancak, eski Türk edebiyat› metinlerini okuyup anlamak için 

bu iki kitapta verilen bilgilerin tek bafl›na yeterli olmad›¤›n›, program›n›zda yer 

alan di¤er derslerle birlikte ilk dört yar›y›l programlar›n›zda yer alan Osmanl› Türkçesi 

derslerine verece¤iniz önemin ve gösterece¤iniz ilginin “‹slâmî dönem Türk 

edebiyat› metinlerini okuyup anlayabilmek ve bu metinler üzerinde de¤erlendirmeler 

yapabilmek” için en büyük yard›mc›m›z olaca¤›n› asla unutmay›n›z. 

Baflar›l› bir ö¤renim dönemi geçirmeniz dile¤iyle… 

Editör 

Prof.Dr. Abdulkadir GÜRER 

Önsöz vii

1ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi: B‹Ç‹M VE ÖLÇÜ 

Amaçlar›m›z 

 

 

 

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; 

Eski Türk edebiyat›n›n Türk edebiyat› tarihi içindeki yerini belirleyebilecek, 

Eski Türk edebiyat› karfl›l›¤› olarak tarihsel süreç içinde kullan›lm›fl olan adlar› 

s›ralayabilecek ve bu adlarla ilgili de¤erlendirmeler yapabilecek, 

Divan fliirini, geliflim çizgisini ve geçirdi¤i üslup farkl›laflmalar›n› dikkate alarak 

dönemlere ay›rabilecek ve genel özelliklerini s›ralayabileceksiniz. 

Anahtar Kavramlar 

• Edebiyyât-› kadîme 

• fii’r-i kudemâ 

• Havâs edebiyat› 

• Saray edebiyat› 

• Enderun edebiyat› 

• Edebiyyât-› 

Osmâniyye 

• Osmanl› fliiri 

• Dîvân edebiyat› 

• Divan fliiri 

• Ümmet edebiyat› 

• Ümmet ça¤› Türk 

edebiyat› 

• Klâsik edebiyat 

• Klâsik Türk 

edebiyat› 

‹çerik Haritas› 

Eski Türk Edebiyat›na 

Girifl: Biçim ve Ölçü 

Eski Türk 

Edebiyat›n›n Genel 

Özellikleri ve Baz› 

Temel Bilgiler 

• fiiir 

• Belâgat 

• Fesâhat 

• Me’ânî 

• Bedî’ 

• Beyân 

• Dîvân 

• Mesnevî 

• Mecmû’a-i efl’âr 

• Mecmû’atü’n-nezâ’ir 

• Mazmun 

• Mahlas 

• Tezkiretü’fl-flu’arâ 

• Din 

• Tevhîd 

• Münâcât 

• Na’t 

• Mi’râciyye 

• Hilye 

• Mevlid 

• Allah 

• Melek 

• Peygamber 

• Tasavvuf 

• Aflk 

• Zâhid 

• Vâ’iz 

• Vahdet-i Vücûd 

• Nesir 

• G‹R‹fi 

• ESK‹ TÜRK EDEB‹YATI

G‹R‹fi 

Eski Türk Edebiyat›n›n 

Genel Özellikleri ve Baz› 

Temel Bilgiler 

Eski Türk Edebiyat›n›n Tan›m› ve Çerçevesi 

Yeryüzündeki milletlerin edebiyatlar›, o milletlerin tarihsel süreç içerisinde geçirdikleri 

din, dil, co¤rafya de¤ifliklikleri ve bu de¤iflikliklere ba¤l› olarak iliflkide bulunduklar› 

milletlerin uygarl›k, kültür ve edebiyatlar›n›n etkileri de dikkate al›narak 

birtak›m dönemlere ayr›l›r. Türk tarihinde de iki önemli dönüm noktas› vard›r. 

Bunlardan biri Türklerin X. yüzy›ldan bafllayarak ‹slâm dinini kabul etmeleri, di¤eri 

de XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren Bat› uygarl›¤›n›n etkisi alt›na girmeleridir. 

Türk edebiyat› da Türk tarihindeki bu iki önemli dönüm noktas› dikkate 

al›narak kimi yazarlarca “‹slamiyet öncesi Türk edebiyat›”, “‹slamî dönem Türk 

edebiyat›” ve “Bat› etkisindeki Türk edebiyat›” olmak üzere üç ana döneme ayr›lm›flt›r. 

Bununla birlikte Bat› uygarl›¤›n›n etkisine girildi¤inde Türk edebiyat›nda 

meydana gelen de¤ifliklik, ‹slam dairesine girildikten sonraki kadar derin ve köklü 

olamam›fl, belli bir oranda da olsa dinin etkisi bu dönem edebiyat›nda da varl›- 

¤›n› korumaya devam etmifltir. 

Türklerin ‹slâmiyetle VIII. yüzy›ldan itibaren temas kurdu¤u kabul edilir. Topluca 

ve yayg›n bir flekilde ‹slâmlaflma ise X. yüzy›lda görülür. ‹slâmî Türk edebiyat›n›n 

ilk önemli eseri olan Kutadgu Bilig’in yaz›ld›¤› tarih 1069’dur. Bu eser Do¤u 

Türkçesi ile yaz›lm›flt›r. Do¤u Türk yaz› dili, tarihsel süreç içerisinde biri di¤erinin 

devam› olan üç edebî dil hâlinde varl›¤›n› sürdürmüfltür: “Karahanl›” (XI. yüzy›l), 

“Harezm-Alt›norda” (XII-XV. yüzy›llar) ve “Ça¤atay” (XV.-XIX. yüzy›llar). Do¤u 

Türkçesinin bir kolu da bünyesinde birtak›m O¤uzca (=Bat› Türkçesi) unsurlar da 

bar›nd›ran Memluk K›pçakças›d›r. Türklerin Suriye ve M›s›r’da meydana getirdikleri 

bir edebî dil olan Memluk K›pçakças›, XV. yüzy›ldan sonra tamamen O¤uzcalaflm›fl 

ve ayr› bir edebî dil olma özelli¤ini yitirmifltir. Do¤u Türkçesi (=Hakaniye 

Türkçesi) Türk edebî dillerinden biri olup di¤er kolu olan Bat› Türkçesine göre daha 

önce edebî ürünler vermifltir. “Bat› Türkçesi”nin ilk dönemine “Eski Osmanl›ca”, 

“Eski Türkiye Türkçesi” ve “Eski Anadolu Türkçesi” gibi adlar verilmifltir. Bu 

dönem, Anadolu Selçuklular› ve Beylikler Ça¤› ile Osmanl› Devleti’nin XV. yüzy›l›n 

ikinci yar›s›na kadar uzanan kurulufl dönemini içine al›r. Bu edebî dilin ikinci 

dönemi ise “Osmanl› Türkçesi” olarak adland›r›lm›flt›r. Osmanl› Türkçesi, Osmanl› 

Beyli¤i’nin gittikçe güçlenerek Anadolu’da siyasi birli¤i sa¤lamas›ndan, özellikle 

de ‹stanbul’un al›nmas›ndan sonra bu kentin yeni bir bilim, kültür ve uygarl›k mer-

4 

SIRA S‹ZDE 

DÜfiÜNEL‹M 


kezi hâline gelmesiyle geliflen ve Arapça ve Farsçadan al›nan kelimeler ve çeflitli 

gramer yap›lar›yla anlat›m gücünü gelifltirerek XX. yüzy›l›n bafllar›na kadar varl›¤›n› 

sürdüren oldukça geliflmifl bir yaz› dilinin, daha do¤rusu yüksek bir edebî dilin 

ad›d›r. Bat› Türkçesinin bir kolu da “Do¤u Osmanl›cas›” da denen “Âzeri O¤uzcas›”d›r. 

K›sacas› Osmanl› Türkçesi, Bat› Türkçesi dairesine dahildir. “Eski Türk Edebiyat›” 

olarak adland›r›lan dönemin kuramsal olarak Köktürk, Uygur, Karahanl›, 

Harezm-Alt›norda, Ça¤atay, Memluk-K›pçak, Anadolu Selçuklu, Beylikler Ça¤› 

edebiyatlar›n› ve XIX. yüzy›l ortalar›na kadar Osmanl› Türkçesiyle yaz›lm›fl bütün 

edebî ürünleri kapsamas› gerekti¤i hâlde günümüzdeki kullan›m flekliyle “Eski 

Türk Edebiyat›”n›n Türk dili tarihi aç›s›ndan durdu¤u yer buras›d›r. 

Eski Türk edebiyat›, Osmanl› döneminde ortaya konulan edebiyat ürünlerini 

esas almakla birlikte Osmanl› döneminde tek bir edebî gelenek bulunmamaktad›r. 

Farkl› özellikleri göz önünde tutarsak, bu dönemde varl›¤›n› sürdüren üç ayr› edebî 

anlay›fltan ve gelenekten söz etmek mümkündür: 

1. Halk edebiyat› 

2. Tasavvufî halk edebiyat› (=Tekke edebiyat›) 

3. Klâsik Türk edebiyat› (=Divan edebiyat›) 

Bu üç anlay›fl genel itibar›yla ayn› zaman diliminde canl›l›klar›n› sürdürmüfltür. 

Eski Türk edebiyat› asl›nda bu üç anlay›fl› da kapsamakla birlikte, günümüzde 

anlam alan› dar tutulmufl olup bu üç koldan sadece sonuncusunu ele al›r durumdad›r. 

Eski Türk edebiyat›, günümüzdeki kullan›m flekline göre, Türk edebiyat›n›n 

XIII. yüzy›l sonlar›ndan XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›na kadar olan sürecini kapsar. 

Osmanl› devletinin co¤rafyas› içerisinde, devletin siyasi geliflimine paralel olarak 

geliflen, zenginleflen, devletin gerileme dönemlerinde bile yükseliflini sürdüren, 

Türk edebiyat› tarihi içerisinde belli bir dönemde tamamlanmakla birlikte günümüzde 

bile etkileyicili¤ini koruyan bir edebî gelenektir. Bu edebiyat› gösterdi¤i 

özellikleri göz önünde tutarak flu flekilde tan›mlayabiliriz: Eski Türk edebiyat›, 

Türk edebiyat› tarihinin Osmanl› devletinin co¤rafyas›nda XIII. yüzy›l sonlar›nda 

bafllay›p XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›na kadar varl›¤›n› sürdüren, nazarî ve estetik 

esaslar›n› müflterek ‹slamî kültürden alan, örnek ald›¤› Fars edebiyat›n›n etkisi alt›nda 

flekillenen, Arapça ve Farsça kökenli kelimelerin genifl bir oranda yer ald›¤› 

bir Türkçe ile eserlerini veren, sanatl› söyleyifli önde tutan, kuralc›l›¤›n ve gelene- 

¤in a¤›r bast›¤›, Türk edebiyat›n›n bir dönemidir. 

Türk edebiyat›n› SIRA S‹ZDE dönemlere ay›rarak eski Türk edebiyat›n›n bu dönemler içindeki yerini 

belirtiniz. 

ESK‹ TÜRK DÜfiÜNEL‹M EDEB‹YATI 

Adland›rma SORUSorunu 

SORU 

‹ran edebiyat› etkisinde geliflen ve XIX. yüzy›l ortalar›na gelinceye kadar mükemmel 

denilebilecek eserlerini vermifl olan “‹slamî dönem Bat› Türk edebiyat›”, XIX. 

D‹KKAT 

D‹KKAT 

yüzy›l bafllar›ndan itibaren art›k tükenmeye yüz tutmufl; bu yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan 

sonra da yerini art›k yeni bir edebî anlay›fla b›rakmaya bafllam›flt›r. Bat›, özel- 

SIRA S‹ZDE likle de Frans›z SIRA S‹ZDE edebiyat› etkisinde do¤an ve geliflmeye bafllayan bu yeni dönem 

Türk edebiyat› edebiyyât-› cedîde (=yeni edebiyat) olarak adland›r›lm›flt›r. Bafllang›çta 

bu edebî anlay›fl› öncekinden ay›rmak için eskisine edebiyyât-› kadîme 

AMAÇLARIMIZ 

(=eski edebiyat) ya da bu dönemde yaz›lm›fl mensur (=düz yaz›) eserleri bir tara- 

AMAÇLARIMIZ 

K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON 

1 

K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON

1. Ünite - Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz› Temel Bilgiler 

fa b›rakarak fli’r-i kudemâ (=eskilerin fliiri) gibi adlar verilmifltir. Daha sonra bu 

adlarla da yetinilmemifl; söz konusu edebiyat, onu yaln›zca toplumun belli kesimlerine 

hitap eden bir edebiyatm›fl gibi gösteren havâs edebiyat› (=yüksek zümre 

edebiyat›), sarây edebiyat›, Enderun edebiyat›, edebiyyât-› Osmâniyye (=Osmanl› 

edebiyat›), Osmanl› fliiri, Divan edebiyat›, ümmet edebiyat›, ümmet ça- 

¤› Türk edebiyat›, ‹slamî Türk edebiyat›, klâsik Türk edebiyat› ve eski Türk 

edebiyat› gibi adlarla da an›lm›flt›r. Ancak “havâs edebiyat›”, “sarây edebiyat›” ve 

“Enderun edebiyat›” gibi adland›rmalar bu edebiyat›n, toplumun yaln›zca belli kesimlerine 

hitap eden bir edebiyat olmad›¤›n›n bilimsel araflt›rmalar sonucunda kesin 

olarak kan›tlanmas›yla art›k tamamen terk edilmifltir. 

Hammer Purgstall (öl. 1856) ve E. J. W. Gibb (öl. 1901) gibi Bat›l› araflt›rmac›lar 

bu edebiyat için “Osmanl› edebiyat›” ve “Osmanl› fliiri” gibi adlar› kullanmay› 

tercih etmifller; Fâik Reflâd (öl. 1851), Abdülhalim Memduh (öl. 1866) ve fiehabeddin 

Süleyman (öl. 1885) gibi modern anlamda ilk yerli edebiyat tarihçileri de söz 

konusu edebiyat için “edebiyyât-› Osmâniyye” tabirini kullanm›fllard›r. Fakat bu 

adland›rmalar ayn› kuramsal ve estetik temellere dayanan Beylikler ça¤› Türk edebiyat›n› 

göz ard› etti¤i ve Osmanl› dönemi Türk edebiyat›n› Türk edebiyat› tarihinden 

ba¤›ms›z bir edebiyatm›fl gibi gösterdi¤i için do¤ru bir adland›rma olarak kabul 

edilmemifltir. 

“Divan edebiyat›” ise, ilk olarak Ömer Seyfettin (öl. 1884) ve Ali Canip (öl.1967) 

taraf›ndan kullan›lm›flt›r. ‹lk bafllarda bu adla Osmanl› saraylar› ve konaklar›nda 

düzenlenen “meclis” ve “divan”lara özgü bir “yüksek zümre (=havâss)” edebiyat›n›n 

kastedildi¤i bilinmektedir. Ancak zamanla bu adland›rman›n gerçek nedeni 

unutulmufl ve bu ad›n söz konusu dönem flairlerinin çeflitli formlarda yazd›klar› fliirleri 

“dîvân” ad› verilen kitaplarda toplam›fl olmalar›ndan hareketle verildi¤i gibi 

bir yorum ortaya ç›km›flt›r. Bu edebiyata Divan edebiyat› ad›n›n verilmesinin as›l 

gerekçesinin yanl›fll›¤› üzerinde daha önce durulmufltu. Bir yorum sonucunda ortaya 

ç›kan ikinci gerekçeyi kabul etmek de alt› yüz y›l sürmüfl bir edebiyat›n mensur 

eserlerini ve birtak›m fliir formlar›n› yok saymak gibi bir sonucun ortaya ç›kmas›na 

yol açmaktad›r. “Ümmet edebiyat›”, “ümmet ça¤› Türk edebiyat›” ve “‹slamî 

Türk edebiyat›” gibi adland›rmalar ise bafll›ca amac› sanat olan bu edebiyat› yaln›zca 

dinî birtak›m amaçlara hizmet eden bir edebiyatm›fl gibi gösterdi¤inden bilimsel 

bir de¤er tafl›mamaktad›r. “Klâsik edebiyat” ve “Klâsik Türk edebiyat›” gibi adland›rmalar 

ise Fuat Köprülü(öl. 1966)’ye aittir. Köprülü, son araflt›rma ve incelemelerinde 

bu edebiyat›n “yüksek bir medeniyet dairesinde” kendi flartlar›nda ve 

kendine has klâsik bir edebiyat oldu¤unu kabul ederek “klâsik edebiyat” ya da 

“klâsik Türk edebiyat›” olarak adland›r›lmas› gerekti¤ini ileri sürmüflse de bu dönem 

Türk edebiyat›nda Bat› edebiyatlar›ndaki klasisizm ölçütlerini arayanlar bu 

edebiyatta söz konusu özellikleri göremedikleri için böyle bir adland›rmaya karfl› 

ç›km›fllard›r. 

Bat› edebiyatlar› etkisinde do¤an ve geliflen Türk edebiyat›n› öncekinden ay›rmak 

için bu yeni edebî anlay›fla “edebiyyât-› cedîde”; önceki edebiyata da “edebiyyât-› 

kadîme” ad›n›n verilmifl oldu¤unu daha önce belirtmifltik. Bugün, XIII. 

yüzy›l sonlar›nda ‹ran edebiyat›n›n etkisiyle do¤an ve XIX. yüzy›l ortalar›na kadar 

varl›¤›n› sürdüren bu edebiyata “eski Türk edebiyat›” ad›n›n verilmesini, o dönemde 

do¤an bu adland›rma ihtiyac›n›n günümüze bir yans›mas› olarak de¤erlendirmek 

mümkündür. Günümüzde bu adland›rmalar›n bir k›sm› terkedilmifl; popüler 

yay›nlarda “Divan edebiyat›”, bilimsel yay›nlarda da ço¤unlukla “klâsik Türk edebiyat›” 

ad› tercih edilir olmufltur. “Eski Türk edebiyat›” ise daha çok bilimsel bir s›- 

5

6 


n›fland›rma gereksinimine cevap veren bir adland›rma olarak de¤erlendirilmektedir. 

Ancak böyle bir adland›rma ile “‹slamiyet öncesi” ve “‹slamî dönem” Türk edebiyatlar›n› 

bir bütün hâlinde ve her yönüyle içine almas› gerekirken bugün yaln›zca 

“‹slamî Dönem Türk Edebiyat›”n›n Bat› Türkçesiyle meydana getirilmifl eserlerinin 

bir k›sm› kastedilmekte; daha önce de belirtti¤imiz gibi, ayn› edebî anlay›fl› benimsemifl 

olan ‹slamî dönem Do¤u Türk edebiyat› bu adland›rman›n d›fl›nda tutulmaktad›r. 

Eski Türk Edebiyat›n›n Dayand›¤› Ortak Kültür 

Bugün eski Türk edebiyat› olarak adland›rd›¤›m›z edebî dönemin gerek naz›mda 

gerekse nesirde ‹slamî dönem ‹ran edebiyat›n› örnek ald›¤›, bu dönem ‹ran edebiyat›n›n 

da kuramsal ve estetik olarak Arap edebiyat›n› esas ald›¤› bilinmektedir. 

Türklerden önce ‹slam dinini kabul etmifl olan ‹ranl›lar, naz›mda Arap fliirinin vezin 

(=ölçü) ve kafiye (=uyak) sistemini; bir tür “mensur fliir” olarak kabul edebilece¤imiz 

süslü nesirde (=nesr-i müsecca’) de ayn› edebiyat›n nesir anlay›fl›n› benimsemifllerdir. 

‹ranl› flair ve yazarlar›n bu yeni dönem ‹ran edebiyat›n› meydana getirirken 

vezin ve kafiye d›fl›nda esas ald›klar› edebiyat kuram› da yine Arap “belâgat”idir. 

‹ranl›lar›n bafllang›çta Arap edebiyat›n›n bütün esaslar›n› kabul etmifl olsalar 

da zaman içinde bu esaslar üzerinde birtak›m küçük de¤ifliklikler yapt›klar›, 

k›smen de olsa kendilerine özgü bir edebiyat kuram› gelifltirdikleri bilinmektedir. 

Dolay›s›yla ‹slamî dönem Türk edebiyat›n›n oluflum sürecinde Türk flair ve yazarlar›n›n 

her bak›mdan örnek ald›klar› edebî esaslar, do¤rudan Arap edebiyat›n›n 

de¤il, birtak›m de¤iflikliklere u¤ram›fl biçimiyle ‹ran edebiyat›n›n edebî esaslar› olmufltur. 

Bu üç edebiyat›n da esaslar›n› belirleyen ilk eserler Arap ve Fars dilleriyle 

yaz›lm›fl eserlerdir. Ancak Arap ve Fars dilleriyle yaz›lm›fl olan bu eserlerin birço- 

¤unun yazar›n›n Türk oldu¤u; örnek al›nan ‹slamî dönem ‹ran edebiyat›n›n oluflumunda 

Türk flairlerin, yazarlar›n ve onlar› sürekli teflvik eden Türk hükümdarlar›n 

da önemli katk›lar› oldu¤u bilinmektedir. O hâlde ‹slâmî dönem Türk edebiyat›n›n 

dayand›¤› kuramsal ve estetik esaslar› yaln›zca Arap veya Fars edebiyat›na ait edebî 

esaslar olarak kabul etmek yerine, bunlar› her üç milletin ortak bilgi birikimi 

olarak de¤erlendirmek daha do¤ru bir yol olarak görünmektedir. 

Klâsik dönem Türk flairleri eserlerini söz konusu kuram ve estetik esaslar yan›nda 

ortak bir kültür ve genifl bir bilgi birikiminden yararlanarak yazm›fllard›r. Ancak 

bu ortak kültür ve bilgi birikimi flairi ya da yazar› dar s›n›rlar içinde b›rakmam›fl; 

aksine onlar›n fliire genifl bir bilgi ve kültür penceresinden bakabilmelerini 

sa¤lam›flt›r. Fakat bu kültür ve bilgi birikimi toplumun her kesiminin de¤il, ancak 

ayd›n kesiminin sahip olabildi¤i, üst düzeyde bir kültür ve bilgi birikimidir. Birçok 

bilim dal›nda bilgi sahibi olmay›, Arapça ve Farsçay› okuyup anlamay›, hayata tan›kl›k 

etmeyi, dili elde bir hamur gibi flekillendirebilmeyi ve hayat› sevmeyi gerektiren 

bir kültürdür bu. Kökü bu milletin kendi hayat›na ve tarihine uzanan, ama 

kendi dünyalar›na duyduklar› güven dolay›s›yla farkl› dünyalar›n kültürlerine kap›lar›n› 

kapatmayan bir anlay›fl› bar›nd›r›r. Bundan dolay› bu dönemin yak›n iliflkide 

bulunulan iki medeniyet ve kültüründen, yani Arap ve Fars kültüründen aktarmalar 

ve etkilenmeler olmufl; bu etkiler fliire de yans›m›flt›r. Dönemin flair ve yazarlar› 

edebiyat› ilgilendiren her alanda bilgi sahibi olmak, Arapçay› ve Farsçay› bu 

dillerle yaz›lm›fl edebî eserleri okuyup anlayacak, hatta bazen bu iki dilde fliir yazacak 

kadar iyi bilmek zorundad›rlar.

Dönemin Türk flair ve yazarlar›n›n Arap ve Fars kültürünü ve bu iki milletin 

edebî anlay›fllar›n› bu derecede benimsemifl olmalar›n›n tarihî ve sosyal nedenleri 

vard›r. Bu nedenlerin bafl›nda ‹ran ve Arap milletleri ile olan din birli¤i gelmektedir. 

Bir di¤er önemli neden de Osmanl› devletinin kendine hedef olarak bölgesel 

bir güç olarak kalmay› de¤il, bir dünya devleti olmay› seçmifl olmas›d›r. Bunun için 

de fethedilen topraklardaki farkl› milletlere ait kültürlere ve uygarl›klara düflmanl›k 

etmemifl, onlar›n kültürlerinden ve bilgi birikimlerinden kendi de¤erlerini zorlamad›¤› 

sürece yararlanabilece¤i kadar yararlanm›flt›r. Nitekim ‹ran’la savaflan ve 

Safevî Devleti’nin Anadolu’ya yönelik emellerini sona erdiren Yavuz Sultan Selim, 

savaflt›¤› halk›n diliyle fliir yazmakta bir sak›nca görmemifl, onun bu tutumu ne 

kendi döneminde ne de daha sonra yad›rganm›flt›r. ‹ran edebiyat›n›n Türk edebiyat› 

üzerinde bu derece etkili olmas›n›n bir baflka önemli nedenini de ‹ranl›lar›n ‹slâm 

dinini Türklerden yaklafl›k iki yüzy›l önce kabul etmifl olmalar›nda aramak gerekir. 

‹slam dinini ‹ranl›lardan sonra benimsemifl olmalar›, Türklerin birçok konuda 

oldu¤u gibi sanat anlay›fl›nda da onlar› örnek almalar›na yol açm›fl; bu da Türk 

ve Fars flairlerinin ayn› edebiyat derslerini görerek ve ayn› kitaplar› okuyarak yetiflmeleri 

sonucunu do¤urmufltur. Buna ‹ranl›larla olan komfluluk iliflkilerinden do- 

¤an kültürel yak›nlaflmay› ve ‹ran topraklar›n›n uzun y›llar Türk egemenli¤i alt›nda 

kalm›fl olmas› gibi etkenleri de ilave edersek, Türk flairlerinin, iki yüz y›l önce 

bafllam›fl olan ‹ran edebiyat›n› örnek alm›fl olmalar›n› do¤al karfl›lamak gerekir. 

Bütün bu sebepler Divan flairlerinin dahil olduklar› medeniyet dairesindeki di¤er 

milletlerle ayn› kültür zemininde fliir söylemeleri sonucunu do¤urmufltur. Bu müflterek 

kültür zemininin yan› s›ra mahallî unsurlar ve Türk milletinin hayat› ve insan› 

kendisine özgü yorumlay›fl tarz› da bu fliirin kültür zemininin oluflmas›nda 

önemli bir role sahiptir. 

Klâsik dönem Türk flair ve yazarlar›n›n Arap-Fars kültürünü ve bu uluslar›n SIRA S‹ZDE edebî anlay›fllar›n› 

bir bütün hâlinde benimsemelerinin tarihsel ve sosyal nedenleri hakk›nda bilgi veriniz. 


Eski Türk Edebiyat›nda Dil 


SIRA S‹ZDE 


Türkler, ‹slam dinini kabul ettiklerinde yeni bir din ile birlikte bu SORU dinde önemli bir 

SORU 

yer tutan Arapça ile de karfl›laflm›fllard›r. Dinî metinlerin anlafl›lmas› için bu dilin bilinmesi, 

dinî kavramlar›n karfl›l›klar› tam olarak kullan›lan dilde bulunmad›¤› için bu 

D‹KKAT 

D‹KKAT 

dilden aktar›lmas› ve nihayet ibadet için bir baflka dilde yaz›lm›fl olan Kur’ân-› Kerim’in 

okunmas› ve anlafl›lmas› lâz›md›. Bu kaç›n›lmaz olarak Arapça ile temas› do- 

¤urdu. Bununla birlikte ‹slâm kültürü ve sanat› ile olan yayg›n 

SIRA 

ve sürekli 

S‹ZDE 

iliflki ‹ran 

SIRA S‹ZDE 

yoluyla olmufl, sözünü etti¤imiz iliflki de sanat ba¤lam›nda büyük ölçüde Fars dili 

üzerinden olmufltur. 

AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ 

Türk edebiyat›, toplum yaflant›s›yla da ba¤lant›l› olarak, ‹slamdan önce 

sözlü 

bir edebiyat fleklinde idi. Türkler ‹ranl›larla kültürel temasa geçtiklerinde karfl›lar›nda 

âhenkli bir fliir dili ve klâsikleflmifl bir edebiyat buldular. K Böylece ‹ T A P‹slamlaflt›k 

K ‹ T A P 

tan sonraki dönemde bir taraftan ‹ran co¤rafyas›ndaki Türk devlet idarecileri bu dil 

ile meydana gelen edebiyat› desteklemifl; di¤er taraftan Türk flairleri XII ve XIII. 

yüzy›llarda fliirlerini Farsça yazm›fllard›r. ‹slam dinini kabul ettikten TELEV‹ZYON sonra Türk ve 

TELEV‹ZYON 

‹ranl› bilginlerin farkl› bilim dallar›nda eserlerini Arapça yazd›klar›, ‹ranl›lar›n söz 

varl›¤› itibar›yla önemli miktarda Arapça kelimeyi kendi dillerine ald›klar›, Türklerin 

edebiyatlar›n› ‹ranl›lar›n oluflturdu¤u estetik yap› üzerine bina ettikleri, bunun- 

‹NTERNET ‹NTERNET 

2 

7

8 


la birlikte ‹ranl›lar›n bu estetik yap›y› Arapça eserlerin etkisi ile flekillendirdikleri, 

fakat bu Arapça eserlerin pek ço¤unun da Türk yazarlarca kaleme al›nd›¤› görülmektedir. 

Bilim, kültür ve sanat alan›ndaki bu geçifllerin ve etkileflimlerin bu denli 

s›n›rs›z bir flekilde olmas›n› içine girilen medeniyet anlay›fl›n›n insana ve dünyaya 

bak›fl tarz› ile iliflkilendirmek gerekir. 

Divan fliirinin ve bu dönemde ortaya konulmufl olan di¤er eserlerin dili, Türkçenin 

as›rlar süren bir geliflim sonucunda ulaflt›¤› olgun ve eriflkin bir düzeyi göstermektedir. 

Dilin bir toplumun geçmiflinden tafl›d›¤› kültürel de¤erleri sunma, bu 

miras›n tafl›y›c›s› olma gibi bir özelli¤i vard›r. Bunun yan› s›ra dilin geliflimi ve söz 

varl›¤›n›n de¤iflimi, toplumun yaflad›¤› co¤rafi mekân, o toplumun dünyay› kendine 

özgü alg›lay›fl biçimi, uygarl›k düzeyi, günlük hayatta ihtiyaç duydu¤u alanlar, 

kulland›¤› araçlar ve benzeri hususlarla da do¤rudan iliflkilidir. “Orta Asya’da komflular›yla 

oldukça s›n›rl› iliflkileri olan Türk toplumunun dili de bu duruma uygun 

olarak oldukça saf ve millidir. Yabanc› kültürlerle iliflki kuruldu¤u Uygur dönemi 

metinlerinde yeni dinî kavramlar› karfl›lamak üzere birçok yabanc› kelimenin ithal 

edildi¤i görülür. Köktürkçede dünya görüfl ve medeniyet türüne uygun olarak 

maddi âlem ve devlet teflkilat›yla ilgili kelimeler ço¤unluktad›r. Yerleflik kültüre 

geçen Uygurlarda flehir kültürüyle ilgili maddi kelimeler ve daha ziyade dinî ve 

manevi âleme ait unsurlar hâkimdir. ‹slamî Türk edebiyat›n›n ilk verimlerinde yabanc› 

kelime say›s›n›n oldukça s›n›rl› olmas›na karfl›l›k zaman ilerledikçe durum 

Türkçe kelimelerinin aleyhine ifllemeye bafllam›flt›r. Al›nan kelimelere bak›ld›¤›nda 

bunlar›n ço¤unlukla gerçek bir ihtiyaca cevap verdi¤i görülür. Mesela ‹talyancadan 

al›nan kelimeler daha çok gemicilikle ilgilidir. Dinî terimlerin Arapça, edebî olanlar›n 

ise Farsçadan al›nmas› yine ayn› prensibe dayan›r.” (Okuyucu, 2004: 135). 

Dilin kelime kadrosunun genifllemesi, üslûbunun farkl›laflmas›, cümle yap›lar›n›n 

daha birleflik hâle gelmesi Osmanl› Devleti’nin büyümesi, askerî ve idari 

alanlardaki ihtiflam› ile do¤rudan iliflkilidir. Bafllang›çta Arapça eserler istinsah 

(=kopya) edilirken, daha sonralar› bu dille eserler verilmeye bafllanm›flt›r. 

Gerçeklefltirilen fetihler yaz› diline de yans›m›fl; gurur ve büyüklük duygusunu 

yans›tan ifadeler, s›fatlar gittikçe yayg›nl›k kazanm›flt›r. Bu durum ilk olarak 

resmî yaz›flmalarda kendisini göstermifl, daha sonra yayg›nlaflm›flt›r (Okuyucu, 

2004: 137). 

Arapça ve Farsçan›n Türkçe üzerindeki etkileri farkl› alanlarda olmufltur. Arapça 

daha çok devrin ö¤retim kurumlar› olan medreselerde, Farsça ise sanat ve tasavvuf 

çevrelerinde etkili olmufltur. Fakat bu çevreler asl›nda birbirinden bütünüyle 

kopuk de¤ildir. Medreselerin müfredat programlar› incelendi¤inde Arap edebiyat› 

bilgi ve teorisine ve bu sahan›n temel eserlerine önemsenerek yer verildi¤i 

görülmektedir. Ancak Farsça ve Fars edebiyat› ile ilgili eserler okutulmad›¤› hâlde, 

bu dil o dönemde kendili¤inden ve Arapçaya göre daha tabii bir flekilde etki sahas› 

oluflturmufl, hatta Arapçaya göre toplumda daha çok yayg›nlaflm›flt›r. Model olarak 

görülen Fars edebî dilinin etkin olmas›yla Arapça söz varl›¤›n›n bir k›sm› Fars 

dili üzerinden dilimize yerleflmifltir. 

Divan fliirinin söz varl›¤›ndaki Arapça ve Farsça sözcük say›s› san›ld›¤›ndan daha 

azd›r. Örnek olarak “yüz” kelimesinin yan› s›ra Farsçadan gelen “dîdâr, çehre, 

rû” ve Arapçadan gelen “vech” kelimeleri de fliirde kullan›lm›fl, fakat bunlar›n her 

biri her zaman birbirinin yerini tutacak flekilde metinlerde yer almam›flt›r. Kald› ki, 

Türkçeye geçen birçok kelime ait oldu¤u dildeki anlamlar›yla kullan›lmam›fllar, bu 

dilde yeni anlamlar kazanm›fllar ya da bir k›s›m anlamlar›n› yitirmifllerdir. Divan fli-


irinde kullan›lan yabanc› kelime say›s›n›n dönemden döneme ve flairden flaire 

farkl›l›k gösterdi¤i görülmektedir. Bu oran XV. yüzy›lda daha az iken sonraki dönemlerde 

artm›flt›r. Zamanla dilin aruz ile uyum sa¤lamas›n›n da etkisiyle ortak temalar, 

ayn› flekillerle, fakat daha milli bir üslûp ile ifade edilmeye bafllanm›flt›r. Zira 

dilin söz varl›¤›, o dilin ve o dil ile ortaya konulan edebiyat ürünlerinin milli 

olup olmad›¤›n› tek bafl›na belirleyen bir ölçüt de¤ildir. 

Divan fliirinde günümüzde kullan›lmayan sözcüklerin çoklu¤u onun anlafl›lmas› 

konusunda san›ld›¤› gibi afl›lamayacak bir engel de¤ildir. fiiir dilinin kap›s›n›n 

okuyucuya aç›lmas› Arapça ve Farsça sözcüklerin bilinmesine de¤il, bu fliirin mecazlarla 

yüklü dilinin kavranmas›na ba¤l›d›r. Divan fliirinde s›kça geçen “aflk”, 

“sevgili”, “meyhane”, “içki”, “sarhoflluk” gibi kavramlar, tasavvufun da etkisiyle, 

genellikle mecazî anlamlar›yla ele al›n›r. Bundan dolay› da dine sayg›n›n son derece 

önemli oldu¤u o dönemin toplumunda fleyhülislâmlar, devlet adamlar›, hatta 

sultanlar bile mecazlarla örülü bu dil ile flaraptan, meyhaneden sürekli bahsetmifller, 

bir güzelin kulu kölesi olduklar›n› ifade etmifllerdir. 

fiiir dilinin bir di¤er özelli¤i de bu dilin söz ve anlam sanatlar› ile örülü olmas›d›r. 

Bu fliirde tema do¤rudan de¤il, mecazl› bir dille anlat›l›r. Bu mecazl› anlat›m 

da fliirin ilk anlam›ndan öte bu anlam›n çözülüflüyle ortaya ç›kan ikinci bir anlam 

katman›n›, hatta ayn› flekilde üçüncü bir katman› var k›lmaktad›r. Divan fliirinin dili 

yo¤un ve süslü bir dildir. Do¤rudan anlamla iliflkili sanatlar ve sözü ses bak›m›ndan 

süsleyen sanatlar, fliirlerin çözümlenmesinde ve yorumlanmas›nda do¤rudan 

veya dolayl› olarak önemli rol üstlenirler. Divan fliirinin “kal›c› eserler” vermifl olmas›nda 

bu sanatl› söyleyiflin büyük etkisi vard›r. 

Özellikle kelime varl›¤› bak›m›ndan bu edebiyat›n dilinin kulland›¤›m›z dilden 

büyük farkl›l›k gösterdi¤i bir gerçektir. Her dönemin dil anlay›fl›n›n o dönemin siyasi 

ve ekonomik flartlar›yla, bilim dallar›ndaki düzeyiyle de iliflkili oldu¤u, o 

günkü toplum hayat›n›n ve anlay›fl›n›n, dünya görüflünün de bunda pay› oldu¤u 

bilinmektedir. Bu meselenin bir yönüdür. Di¤er yönü de dilin sürekli geliflen canl› 

bir varl›k oldu¤u gerçe¤idir. Milletimizin bundan befl alt› yüzy›l önceki bir dönemde 

kulland›¤› dilin söz varl›¤›n› anlamakta güçlük çekmemiz bu aç›dan tabiidir. 

Bu durum sadece bize özgü de de¤ildir. Dilin de¤iflmeye ve geliflmeye aç›k 

do¤as›, günümüzde baflka milletlerin önüne de kendi klâsiklerini anlamada büyük 

güçlükler koymufltur. Fakat dilin bu özelli¤i, bizim d›fl›m›zdaki milletleri kendi 

edebiyatlar›n›n büyük isimlerinden birisini unutmak ya da onu sadece edebiyat 

tarihlerinde hat›rlamak gibi bir durum içine düflürmemektedir. Dolay›s›yla bu 

edebiyat›n ürünlerinin anlafl›lmas› güçlü¤ünü do¤uran dil engelini, o dönem flair 

ve yazarlar›yla aram›zda afl›lmas› mümkün olmayan bir engel olarak görmemek 

laz›md›r. 

9

10 

Belâgatin as›l anlam› 

“ulaflmak, bir fleyin son 

noktas›na eriflmek, 

olgunlaflmak”t›r. 


BELÂGAT 

Belâgat, bir düflünce ya da duygunun yerinde ve zaman›nda manas› en aç›k flekilde 

ve ak›c› bir dille ifade edilmesidir. Belâgat kitaplar›nda sözün fasîh (=aç›k, anlafl›l›r 

ve ak›c›) olmak flart›yla muktezâ-y› hâl ve makam denilen (a) söyleyenin, (b) 

söze muhatap olan›n, (c) dile getirilecek düflünce, duygu ve hayalin durumuna uygun 

flekilde söylenmesi olarak tan›mlan›r. “Muktezâ-y› hâl ve makam”, laf›zlar›n 

gösterdi¤i anlamlar›n belirlenmesi ve anlafl›lmas›nda da önemlidir. Çünkü dilde ayn› 

kelime farkl› ba¤lamlarda farkl› anlamlar kazanabilir. Söz söylenilmesi gereken 

durumlar, ifade edilecek duygu ve düflünceler say›s›z ve birbirinden farkl›d›r. Ayr›ca, 

bunlar› ifade edecek flahs›n önünde de kendisinin ve karfl›s›ndakinin fikrî, zihnî 

ve psikolojik hâline, e¤itim durumuna göre de¤iflen ve çeflitlenen çok farkl› seçenekler 

vard›r. Söz, ifadesi kastedilen tek bir manay› birden fazla flekilde dile getirebilir. Manan›n 

bu seçeneklerden kendisine en uygun olan›yla birleflmesi sonucu belâgat gerçekleflir. 

Belâgat için öncelikli flart fesâhattir. Fesâhat ilgisini daha çok lafz›n (tek 

veya ibare hâlinde) niteliklerine yöneltir; belâgat ise tek tek laf›zla ilgilenmez, cümledeki 

kelimeleri birlikte ifade ettikleri mana ile ele al›r. Daha sonra da bu ilgisini bütün 

metne yayar. Di¤er bir ifade ile cümle ögeleri aras›ndaki iliflkiye yöneltti¤i dikkat 

tek bir cümlede kalmaz, o metindeki di¤er cümlelere ve onlar›n ögelerine de uzan›r. 

Belâgatin terimlerinden ve kurallar›ndan bahseden bilim dal›na “Belâgat ilmi” denir. 

Belâgat bir ilim olarak üç k›sma ayr›l›r: Meânî, beyân ve bedî’. “Me’ânî” sözün 

duruma uygun bir flekilde nas›l ifade edilece¤ini, “beyân” bir maksad›n birbirinden 

farkl› usullerle ne flekilde dile getirilece¤ini, “bedî” ise maksad› ifadede yeterli olan söze 

mana ve âhenk aç›s›ndan güzellik verme yollar›n› gösterir. 

Eski Türk Edebiyat›nda fiiir 

Divan fiiirinin Dönemleri 

Bugün “Eski Türk Edebiyat›” ad› alt›nda Anadolu Selçuklu, Beylikler Ça¤› ve Osmanl› 

Dönemine ait “halk edebiyat›” ve “tekke edebiyat›” d›fl›nda kalan ve “klâsik 

Türk edebiyat›” ad› da verilen edebî anlay›flla meydana getirilmifl bir edebiyat kastedildi¤ini 

daha önce belirtmifltik. Bu edebiyat her yönüyle örnek ald›¤› ‹ran edebiyat›n›n 

ve ‹slamî Dönem Do¤u Türk edebiyat›n›n etkisi alt›nda XIII. yüzy›l sonlar›nda 

Anadolu’da do¤mufl; Osmanl› Döneminde usta flair ve yazarlar elinde devletin 

siyasi, kültürel ve ekonomik geliflimine paralel olarak kendi geliflimini sürdürmüfl; 

hatta devletin gerileme dönemlerinde bile naz›mda ve nesirde mükemmel örneklerini 

vermeye devam ederek XIX. yüzy›l ortalar›ndan itibaren mükemmelli¤e 

ulaflan her sanat ak›m› gibi art›k tarihe mal olmufl bir edebiyatt›r. Bu edebiyat› geliflim 

çizgisini ve buna ba¤l› olarak geçirdi¤i üslup farkl›laflmalar›n› göz önünde 

bulundurarak bafll›ca üç döneme ay›rmak mümkündür: 

1. Oluflum Dönemi: XIII. yüzy›l›n sonlar›ndan XIV. yüzy›l sonlar›na kadar devam 

eder. Dönemin önemli temsilcileri, Âfl›k Pafla (öl.1333), Gülflehrî (öl.XIV. 

yy.), fieyho¤lu Mustafa (öl. 1401?), Ahmedî (öl. 1413) ve fieyhî (öl. 1431?) gibi 

flairledir. 

2. I. Klâsik dönem: XV. yüzy›l›n ilk y›llar›ndan XVII. yüzy›l bafllar›na kadar 

devam eder. Ahmed Pafla (öl. 1496), Necatî (öl.1509) ve Zâtî (öl.1546) gibi 

flairlerle olgunluk kazanmaya bafllad›¤›; Fuzulî (öl.1556), Bakî (öl.1600),


Nev’î (öl.1599), Hayalî (öl. 1557) ve Tafll›cal› Yahya (öl.1582) gibi flairlerle 

de Türk edebiyat›n›n ‹ran edebiyat› etkisinden k›smen de olsa kurtularak 

art›k kendi iç geliflimini tamamlay›p özgün eserlerini vermeye bafllad›¤› bir 

dönemdir. 

3. II. Klâsik Dönem: XVII. yüzy›l bafllar›ndan XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›na kadar 

devam eder. ‹ran edebiyat›ndaki üslup farkl›laflmas›n›n etkisiyle özellikle 

fliirde yo¤un olarak yeniden bu edebiyat›n etkisi alt›na girdi¤i bir dönemdir. 

Sebk-i Hindî (=Hind üslubu) ad› verilen bu edebî ak›m›n Türk edebiyat›ndaki 

önemli temsilcileri Fehîm-i Kadîm (öl. 1647), Nâ’ilî (öl. 1666), Nedîm-i 

Kadîm (öl.1670), Nef’î (öl. 1635) ve fieyh Gâlib (öl.1799)’dir. 

Yüzy›llar süren bu edebî anlay›fl›n ve onun pek çok kural›n›n Bat› uygarl›¤› etkisi 

alt›nda do¤an ve flekillenmeye bafllayan edebiyatta da canl›l›¤›n› ve etkisini 

sürdürdü¤ü bilinmektedir. Hatta Cumhuriyet dönemi fliirinde bile bu edebiyat›n 

birtak›m izlerini aç›kça görmek mümkündür. Hâlâ etkileyicili¤ini koruyan, anlam 

ve ses mükemmelli¤ini yakalam›fl, as›rlardan sonra bile günümüzün kültürlü ça¤dafl 

insan›na söyleyece¤i ve tatt›raca¤› zevkler bulunan bu edebiyat›n dilinin a¤›r 

ve süslü olmas›, farkl› bir kültürel zeminde farkl› bir dünya görüflünü yans›tmas› 

onun Türk milletinin edebiyat› olma niteli¤ini ortadan kald›rmaz. Halit Ziya Uflakl›gil’in 

dedi¤i gibi, “Divan edebiyat›, Tanzimat edebiyat›, bunlar›n hiçbirisi Türk 

kayna¤›ndan do¤mufl olmak temel tafl›n› kaybetmemifllerdir.” 

Divan fliirinin geliflim çizgisini ve buna ba¤l› olarak geçirdi¤i üslup SIRA farkl›laflmalar›n› S‹ZDE göz 

önünde bulundurarak ayr›ld›¤› dönemler ve bu dönemlerin önemli temsilcileri hakk›nda 

bilgi veriniz. 


Osmanl› Toplumunda fiiir ve fiairin Önemi 

Osmanl› dönemi Türk toplumunda fliirin ne ifade etti¤ini anlamak, SORU ancak bu toplumda 

fliir ve flaire verilen önemin anlafl›lmas›yla mümkündür. Bu toplumda her 

zaman en üst düzeyde takdir gören sanat ve sanatkârlar aras›nda fliir ve flairin özel 

D‹KKAT 

bir yeri olmufltur. Osmanl› toplumunda padiflahtan sadrazama, vezirden bilim adam›na, 

çeflitli devlet görevlilerinden farkl› meslek gruplar›na kadar fliir söyleme ve 

fliirden zevk alma o toplumun ortak zevkleri aras›nda yer alm›flt›r. Sürekli savafl 

meydanlar›nda bulunmufl birçok padiflah›n ayn› zamanda dönemlerinin önemli flairleri 

aras›nda yer alm›fl olmalar› da bunu aç›kça göstermektedir. Kendisini elinde 

k›l›ç yerine bir gülle resmettiren Fatih Sultan Mehmet, sanat zevki yüksek bir padiflah 

ve döneminin baflar›l› flairlerindendir. Yine Fatih’in veziri Mahmut Pafla 

(öl.1474), Divan’› günümüze kadar ulaflm›fl bir divan flairidir. K Yavuz ‹ T A Sultan P Selim, 

Türkçe yan›nda Farsçayla da edebî de¤eri yüksek fliirler söyleyebilecek güçte 

baflar›l› bir flairdir. Kanûnî Sultan Süleyman, Divan edebiyat›n›n en fazla fliir yazm›fl 

flairlerindendir. Bu flair sultanlar sadece payitaht (=baflkent)lerde TELEV‹ZYON fliir ve sanatla 

ilgilenmemifller; hayatlar›n›n önemli bir bölümünü geçirdikleri seferlerde de fliir 

ve sanatla u¤raflm›fllar; sefere ç›kt›klar›nda yanlar›na bilginler ve sanatkârlar› da alm›fllard›r. 

Tarihî kaynaklar flair padiflahlar›n, flehzadelerin, vezirlerin, dönemin bilim 

kurumlar› olan medrese hocalar›n›n ve devlet adamlar›n›n fliirlerinden örneklerle 

doludur. 

Padiflahlar› flair olan bir devletin devlet adamlar›n›n, bürokratlar›n›n da fliirle, 

edebiyatla ilgilenmifl olmalar›n› do¤al karfl›lamak gerekir. Bundan dolay› flairlik ve 

sanatkârl›k devlet kademelerinde yer alan liyakat sahibi kiflilerin ilerlemelerinde 

rol oynayan en önemli etkenlerden biri olmufltur. Bürokraside ve bilim alan›nda 

SORU 

D‹KKAT 

11 

SIRA S‹ZDE 


SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 

AMAÇLARIMIZ 

3 

AMAÇLARIMIZ 

K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON 

‹NTERNET ‹NTERNET

12 

Miftah Medreseleri: Ad›n› 

Türk edebiyat›na da büyük 

etki yapm›fl olan Arap 

grameri ve belâgati ile ilgili 

“Miftâhu’l-Ulûm” adl› 

eserden alm›fl bir Osmanl› 

ö¤retim kurumudur. 


pek çok kiflinin, yazd›klar› fliirleri padiflahlara, devlet adamlar›na ya bizzat onlar›n 

huzurunda okumalar› ya da bir vesile ile göndererek sunmalar›n›n sebeplerinden 

biri de budur. Devlet, di¤er hizmetleri ve yeteneklerinin yan› s›ra onlar›n bu yönlerini 

de dikkate alm›fl, bu kiflileri ödüllendirmifl böylece toplumda fliirin, flairin ve 

sanat›n yeri devlet eliyle yüceltilmifltir. Baflar›l› flairlere devlet taraf›ndan maafl ba¤land›¤› 

devrin tarihî kaynaklar›ndan olan “in’amât (=ba¤›fllar)” defterlerinde ve 

“flu’arâ tezkireleri”nde görülür. Ayr›ca II. Bayezid’in kendi dönemindeki flairlerden 

fliir yazmalar›n› istemesi ve yaz›lan fliirlere fliirin derecesine göre ödül vermesi de 

yine bu dönemde fliire ve sanatkâra verilen önemin bir göstergesidir. Bununla birlikte 

sunduklar› fliirler karfl›l›¤›nda ödül alan, makam› yükseltilen, maafl ba¤lanan 

flairlerin ço¤unun asl›nda devlette bir görevi bulundu¤u ya da bir meslek sahibi olduklar›n› 

hat›rlamak, sanatla ilgilenmenin o dönemin bürokrasisinde ve toplum 

hayat›nda ne kadar önemli oldu¤unu da göstermektedir. 

fiu’arâ tezkirelerinde yer alan birtak›m bilgilerden yola ç›karak Osmanl› dönemi 

flairlerinin fliir ve edebiyatla ilk kez aile çevresinde tan›flt›klar›n› söylemek mümkündür. 

Ayr›ca her aflamadaki e¤itim ö¤retim kurumlar›n›n dersleri aras›nda edebiyatla 

ilgili olanlar›n a¤›rl›kl› olarak yer ald›¤›; hatta Miftah Medreselerinde oldu- 

¤u gibi yüksek ö¤retim sisteminin baz› aflamalar›na o dönemde okutulan edebiyatla 

ilgili teorik eserlerin ad›n›n verildi¤i görülmektedir. Bu, o dönemde e¤itim ö¤retimde 

edebiyat›n tuttu¤u yerin önemini göstermektedir. 

Divan flairlerinin meslek gruplar› ve yetifltikleri bölgelerle ilgili olarak flairlerin 

hayatlar› ve eserlerinden örnekler veren “fluara tezkireleri” üzerinde yap›lan bilimsel 

çal›flmalar ve istatistiksel bilgiler flunu göstermektedir: Bu kaynaklarda geçen 

3000 civar›ndaki flair aras›nda en fazla “ilmiye s›n›f›” mensuplar›, yani bilim adamlar› 

yer al›r. Daha sonra “kalemiyye” ad› verilen bürokrat s›n›f gelmektedir. Bunlardan 

sonra saray mensuplar›, askerler, esnaf ve serbest meslek sahipleri yer almaktad›r. 

Dolay›s›yla divan flairleri, entelektüel birikimin en üst düzeyde oldu¤u dönemin 

yüksek ö¤retim kurumlar›ndaki bilim adamlar›ndan bafllayarak toplumun hemen 

her kesiminden insanlardan olufluyordu. Bu tespit baflka bulgularla da desteklenmektedir. 

Çok genifl bir co¤rafyaya yay›lan Osmanl› devletinde ‹stanbul d›fl›nda da pek 

çok kültür merkezi vard›r. Genel olarak bu edebiyat bir flehir ve flehirli edebiyat›d›r. 

Fakat en yo¤un olarak divan flairi payitaht (=baflkent) olan Bursa, Edirne ve ‹stanbul’da 

yetiflmifl olmakla birlikte, bunlar›n d›fl›nda Konya, Amasya, Diyarbak›r, 

Kastamonu, Kütahya, Antep gibi Anadolu’daki flehirler, Ba¤dat, Vardar Yenicesi, 

Filibe, Manast›r, Sofya gibi bugün Türkiye s›n›rlar› d›fl›nda kalm›fl kültür merkezleri 

de ünlü divan flairlerinin yetiflti¤i yerlerdir. K›sacas› bu edebiyat fliirle küçük yafltan 

itibaren tan›flan, kendisini fliirle ifade eden bir toplumun edebiyat›d›r. Divan flairlerinin 

aras›nda, dönemin bilim ve devlet adamlar› fazla olmakla birlikte, çeflitli 

meslek gruplar›ndan, hatta esnaftan flairlerin de bulunmas› bu gerçe¤i desteklemektedir. 

Dönemin fiiir Kitaplar› 

Eski Türk Edebiyat›nda fliirlerin topland›¤› üç tür kitap vard›r: “dîvân”lar, “mesnevî”ler 

ve “mecmû’a-i efl’âr”lar. 

1. Divanlar: Klâsik dönem Türk flairlerinin çeflitli naz›m flekilleri ile yazd›klar› 

fliirler, “dîvân” ad› verilen kitaplarda toplanm›flt›r. “Dîvân” kelimesinin asl› Farsça 

olup devlet idaresiyle ilgili kay›t defterleri, bunlar›n ve bunlar› tutan kâtiplerin bulundu¤u 

yer anlam›nda iken zamanla Arap edebiyat›n›n önemli bir eseri olan Ebu


Temmâm’›n kahramanl›k fliirlerini toplad›¤› Dîvânü’l-Hamâse’si gibi birden fazla 

flairin fliirlerinin bir araya getirildi¤i fliir mecmuas›, daha sonra da belli bir flairin fliirlerinin 

topland›¤› kitap ya da defter anlam›n› kazanm›flt›r. Klâsik dönem Türk flairlerinin 

çeflitli naz›m flekilleri ile yazd›klar› fliirler, bu flairlerin her bak›mdan örnek 

ald›klar› ‹ran flairlerininki gibi “dîvân” ad› verilen bu kitaplarda toplanm›flt›r. Ancak 

bu, her flairin bir divan sahibi oldu¤u anlam›na gelmez. Bugün adlar›n› bildi¤imiz, 

hatta baz› fliirleri günümüze kadar ulaflm›fl birçok flairin divan›n›n elimizde bulunmamas›, 

bu flairlerin ya bir divan oluflturacak kadar fliir yazmam›fl olmalar›ndan ya 

da yazd›klar› fliirlerin toplanarak çeflitli nedenlerle divan hâline getirilmemifl olmas›ndan 

kaynaklanmaktad›r. 

Divanlar düzenlenirken naz›m flekilleri esas al›nm›fl ve fliirler genellikle kasideler, 

tarih k›t’alar›, gazeller, musammatlar, rubâ’îler, k›t’alar, beyitler, m›sralar düzeninde 

s›ralanm›flt›r. Ancak Türk edebiyat›nda her zaman uyulmufl bir divan düzeninden 

söz etmek mümkün de¤ildir. Musammatlar›n gazellerden önceye al›nd›¤›, 

kasidelerin gazellerden sonraya konuldu¤u divanlar da vard›r. 

Gazeller divanlarda redifli gazellerde redifin son harfi, redifsiz gazellerde de 

kafiyenin son harfine göre Osmanl› Türkçesi “elifbâ (=alfabe)”s› esas al›narak s›ralanm›flt›r. 

Baz› harflerle kafiye bulmak güç oldu¤undan bütün harflerle gazel söylemifl 

flair say›s› oldukça azd›r. Kasidede ise, böyle bir s›ra gözetilmemifl; bu naz›m 

flekliyle yaz›lm›fl manzumeler daha çok konular›n›n önemine göre s›ralanm›flt›r. 

Tarih k›t’alar› ise son m›sra ya da beyitlerinde birtak›m önemli olaylar› “ebced”le 

tarihlendirmek için yaz›lm›fl; edebî olmaktan çok tarihî de¤er tafl›yan manzumelerdir. 

Musammatlar›n s›ralanmas›nda genellikle bendlerinin m›sra say›lar›na dikkat 

edilmifl olsa da bunun bir kural hâline geldi¤ini söylemek mümkün de¤ildir. 

Gazellerden sonra genellikle “mukatta’ât” olarak adland›r›lan k›t’a, rübâ’î, matla’, 

müfred gibi küçük hacimli fliirler yer al›r. fiiirlerin, bir baflka aç›dan bakarak 

kendi içlerinde naz›m flekillerine göre grupland›¤›n› da söyleyebiliriz. Bunda da 

esas olan naz›m flekillerinin uzunlu¤u ya da k›sal›¤›d›r. Kasîde, terkîb-i bend, tercî’-i 

bend gibi uzun fliirlerle bafllayan bir divan, orta uzunluktaki fliirler olan gazellerle 

ve gazele göre daha k›sa naz›m flekilleri ile devam eder; ba¤›ms›z beyitler ve 

m›sralarla da son bulur. 

Baz› flairlerin divanlar› kendileri hayatta iken, baz›lar›n›nki de ölümlerinden 

sonra düzenlenmifltir. Küçük hacimli ve eksik divanlara “dîvânçe”, naz›m flekilleri 

bak›m›ndan zengin, genifl hacimli divanlara ise “müretteb divan” denir. Genellikle 

bir flairin divan› onun bütün fliirlerini içerir. Ancak Gelibolulu Âli (öl. 1600), Ahmed 

Namî gibi baz› flairlerin birden fazla divan tertip ettikleri de bilinmektedir. Divanlar 

Dîvân-› Fuzulî, Divan-› Bakî gibi flairlerinin adlar›yla an›l›rlar. Pek çok divan 

flairi Türkçe d›fl›nda Farsça divan da tertip etmifllerdir. Baz› divanlarda “dîbâce”, 

“mukaddime” adlar› verilen “önsöz” niteli¤inde bir girifl bölümü yer al›r. Bu 

bölümler flairin fliir ve sanata bak›fl› hakk›nda günümüze önemli bilgiler aktar›r. 

2. Mesneviler: Mesnevî hem bir naz›m biçimi, hem de bu naz›m biçimi ile yaz›lm›fl 

kitaplara verilen add›r. Divanlarda beyit say›s› en fazla otuza kadar ç›km›fl 

k›sa mesnevîlere de rastlanmakla birlikte bu naz›m biçimiyle genellikle “Leylâ ve 

Mecnun”, “Husrev ve fiîrîn”, Yûsuf ve Zelîhâ” gibi edebî de¤er tafl›yan uzun, bazan 

binlerce beyit tutar›ndaki aflk hikâyeleri, destânî konular, ö¤retici yönü a¤›r basan 

dinî, tasavvufî, ahlakî eserler ve manzum sözlükler yaz›lm›flt›r. Mesnevîde beyitlerin 

di¤er beyitlerden ba¤›ms›z olarak kendi içinde kafiyelenmesi ve gazel ve kasidede 

oldu¤u gibi beyit say›s› için bir s›n›rlama konulmam›fl olmas›, di¤er naz›m flekillerinde 

oldu¤u gibi flairleri kafiye bulma ve say›s› önceden belli birkaç beyit ile 

13

14 


düflüncelerini ifade etme s›k›nt›s›ndan kurtarm›fl; bu nedenle de uzun, bazen binlerce 

beyit tutan manzumeler bu naz›m biçimiyle yaz›lm›flt›r. Türk edebiyat›nda yaz›lm›fl 

mesneviler üzerinde konuyla ilgili derslerde kronolojik s›rayla ayr›nt›l› olarak 

durulacakt›r. 

3. fiiir Mecmualar›: Divanlar ve mesneviler d›fl›nda farkl› flairlerin çeflitli naz›m 

flekilleriyle yazd›klar› fliirlerinin topland›¤› “fliir mecmualar› (=mecmû’a-i efl’âr)” ile 

be¤enilen bir fliire baflka flairler taraf›ndan yaz›lm›fl benzer fliirler(=nazîre)in topland›¤› 

“nazire mecmua(=mecmû’a-i nezâ’ir)lar›” bu dönemin antoloji niteli¤indeki 

fliir kitaplar›d›r. Bunlar›n say›lar› kesin olarak tespit edilemeyecek kadar çoktur. 

Bir k›sm›n›n toplayan› belli de¤ildir. Nazire mecmualar›n›n önemlileri flunlard›r: 

1. Ömer b. Mezid taraf›ndan 1437 y›l›nda derlenmifl olan Mecmû’atü’n-Nezâ’ir. 

2. E¤ridirli Hac› Kemal taraf›ndan 1512-13 y›llar›nda derlenmifl olan Câmi’ü’n- 

Nezâ’ir. 

3. Edirneli Nazmi taraf›ndan 1524 tarihinde derlenmifl olan Mecma’u’n-Nezâîr. 

4. Pervane Bey taraf›ndan 1560 tarihinde derlenmifl olan ve kendi ad›yla an›lan 

Pervâne Bey Mecmû’as›. 

Divan fiiirinin Geleneksel Özellikleri 

Divan fliiri, belli bir kültür birikimi ile yaz›lan ya da söylenen ve gelene¤e dayal› 

özellikleri olan bir fliirdir. Gelenek bafllang›ç döneminden itibaren bu fliirde etkisini 

sürdürmüfltür. Bir flairin bu gelene¤in d›fl›na ç›karak fliir söylemesi çok az örnek 

d›fl›nda görülmez. Bu gelenek hem estetik kurallar› belirler hem de muhteva(=içerik)n›n 

s›n›rlar›n› çizer. Bu edebî anlay›flta flair, gelene¤in çizdi¤i bu genel çerçevenin 

s›n›rlar›n› aflmadan gelene¤in kendisine sundu¤u imkânlar ile sanatl› söyleyifli 

yakalamak durumundad›r. Bir flairin flair olarak kabul edilebilmesi için gerekli flartlar› 

koymufl olan gelene¤i takip etmemesi, kiflisel olarak bu flartlar› aflmaya çal›flmas› 

edebiyat çevresinin d›fl›na ç›kar›lmas›, be¤enilmemesi, elefltirilmesi gibi sonuçlar 

do¤urur. Bu gelenek karfl›s›nda bir padiflah ile s›radan bir flair aras›nda hiçbir 

fark yoktur. Her ikisi de fliir söylerken ayn› kurallara uymak durumundad›r. 

Bundan dolay› bir padiflah›n fliirini bir baflka flairinkinden, bir kad›n flairin fliirini 

erkek flairinkinden ay›rmak ço¤u zaman mümkün olamamaktad›r. Bu nedenle gelene¤in 

belirledi¤i özelliklerin, bu dönem fliirlerinin okunmas›nda göz önünde tutulmas› 

gerekmektedir. fiairlerin ayn› malzemeyi kullanmak zorunda olmalar›, bu 

edebiyatta özgün eserlerin ortaya ç›kmas›n›n önündeki en büyük engel olmufltur. 

Bu engeli aflarak, ayn› konular› ayn› unsurlar ve ayn› estetik kurallarla söylerken 

di¤er flairlerden ayr›labilen ve eldeki malzemeyi farkl› bir flekilde iflleyerek belli bir 

düzeye yükselebilen flair, sanatkâr kabul edilir. Klâsik edebiyatta flair, güzel ve etkileyici 

bir fliir söyleyebilmek için önce sözcükleri seçer, sonra bunlar›, estetik kurallara 

uygun bir biçimde birlefltirir. Bu “seçme ve birlefltirme” ifllemi Divan flairleri 

taraf›ndan inci dizmeye benzetilir. Seçme ve birlefltirme için “belâgat”in koydu- 

¤u belli kurallar vard›r. Bütün bu kurallar asl›nda, sözün duruma, ba¤lama uygunlu¤u 

d›fl›nda iki amac› sa¤lamaya yöneliktir: Dil kurallar›na uygunluk ve âhenk. fiiirde 

bu flartlar›n aranmas› anlam›n yok say›lmas› demek de¤ildir. fiiirde orijinal anlamlar›n 

ve hayallerin bulunmas› da gerekir. Zira Divan fliiri âhenk ile anlam›n, birini 

di¤erine öncelemeden ideal düzeyde birleflmesini hedefler. 

Mazmun: Divan flairleri, mensubu olduklar› edebî anlay›fl›n belirledi¤i s›n›rlar 

içinde fliir söylemifllerdir. Bu fliirde flairden flaire de¤iflen, dönemden döneme farkl›laflan 

bir fliir anlay›fl›n›n oldu¤unu söylemek mümkün de¤ildir. Her ne kadar, zaman 

içerisinde gelene¤e eklenen birtak›m özellikler ve baz› yerli unsurlar fliire gir-


miflse de bunlar söz konusu fliir anlay›fl›n›n önceden belirlenmifl flekil özelliklerini 

ve konular› ele al›n›fl biçimini temelden de¤ifltirici nitelikte de¤ifliklikler olmaktan 

uzakt›r. Bu edebiyatta flairler gelene¤in önceden belirlenmifl flartlar› ile ve onun 

çizdi¤i çerçevede en güzel söyleyifli yakalamaya çal›flm›fllard›r. Divan edebiyat›n›n 

haz›r bir malzemesi ve belli konular etraf›nda kodlanm›fl de¤iflmez motifleri vard›r. 

Sevgilinin saç›ndan, gözünden, boyundan bahsedilmeye baflland›¤›nda arkas›ndan 

neler söylenece¤i, bunlar›n nas›l nitelenece¤i ve nelere benzetilece¤i tahmin edilebilir. 

Yani bu fliir anlay›fl›nda bir sevgili ile, tabiat ile ilgili bir kavram›n zihinde 

baflka neleri hat›rlataca¤›, ça¤r›flt›raca¤› önceden belirlenmifltir. Bu fliirde her motifin 

ba¤l› oldu¤u baflka motifler vard›r. Bu birbirine ba¤l› unsurlar, divan fliirinde 

“mazmun” ad› verdi¤imiz, kavramlar›n birbirleriyle olan iliflki yuma¤›n› olufltururlar. 

Mazmunlar kelimelerin ilk bak›flta görülemeyen gizli bir ya da birden fazla anlam›d›r. 

Esas söylenmek istenen fley arka plandad›r. Bir baflka ifadeyle mazmun, 

bir manan›n birtak›m ipuçlar› verilmek suretiyle ifade edilmesidir. Bu da dilde mecazl› 

bir anlat›m› beraberinde getirir. Bu mecazl› söyleyiflin aç›kl›¤a kavuflmas› ise 

Divan fliiri kültürünün belli bir düzeyde bilinmesine ve onun hayal (=imaj) sisteminin 

tan›nmas›na ba¤l›d›r. Ortak bir imaj dünyas›n›n bulunmas› mazmunlarla bezenmifl 

olan bu fliirin anlafl›lmas›n› kolaylaflt›r›r. Mazmunlar flaire az sözle çok anlam 

ifade etme imkân›n› sunar. 

Mahlas: Divan flairleri ‹ran fliirindeki bir gelene¤e uyarak fliirlerinde “mahlas” ad› 

verilen takma adlar kullanm›fllard›r. Mahlaslar›n büyük k›sm›, birtak›m isimlerin 

sonuna Farsça nispet eki olan “-î”nin eklenmesiyle elde edilmiflse de bu fliirde nispet 

eki almam›fl “Bakî”, “Yahyâ”, “Nedîm”, “Gâlib” gibi mahlaslar da kullan›lm›flt›r. 

Bunlardan bir k›sm› flairlerin kendi adlar›d›r. fiairler fliirde kullanacaklar› mahlaslar› 

genellikle kendileri seçmifl olmakla birlikte XVIII. yüzy›l flairlerinden Hoca Nefl’et 

(öl. 1807) gibi, bir flairin baflka flairlere mahlas arma¤an etti¤i de görülmüfltür. Bilindi¤i 

kadar›yla fliirde mahlas kullanma gelene¤ine XIV. yüzy›l divan flairlerinden 

Kad› Burhaneddin (öl. 1398) ve XV. yüzy›l flairlerinden Kemal Paflazâde (öl. 1534) 

d›fl›nda uymayan olmam›flt›r. 

Mahlaslar›n “Huzurî”, “Neflatî”, “Figânî” örneklerinde oldu¤u gibi psikolojik bir 

durumu; “Muradî”, “Azmî”, “Mahremî” gibi güzel bir yarat›l›fl özelli¤ini; “Adnî”, 

“Firdevsî”, “Riyazî” gibi dinî bir özlemi; “Kâtibî”, “Askerî”, “Kandî” gibi belli bir 

mesle¤i, “Âftabî” ve “Bahrî” gibi tabiatte bulunan bir varl›¤› gösteren mahlaslar oldu¤u 

gibi “Za’ifî”, “Fena’î” gibi mistik bir özelli¤i ve “Rindî”, “Ayflî”, “Mestî” gibi 

zevk ve e¤lence düflkünlü¤ünü ifade edenleri de vard›r. 

Gelene¤in a¤›r bast›¤› bu edebiyatta sultan flairler de mahlas kullanarak fliir söylemifllerdir. 

“Avnî” Fatih Sultan Mehmed’in, “Selîmî” Yavuz Sultan Selim’in, “Muhibbî” 

Kanuni Sultan Süleyman’›n, “‹lhamî” III. Selim’in mahlaslar›d›r. Fuzulî ve Bakî 

örneklerinde gördü¤ümüz gibi baz› flairlerin mahlaslar› edebiyat tarihlerinde adlar›n›n 

önüne geçmifltir. Mahlaslar genellikle fliirlerin sonlar›nda yer al›r. 

Divan fiiirinde Biçim ve Âhenk 

Biçim: Divan fliirinde fliirin as›l kompozisyonunu Arap ve Fars fliirinden al›nan naz›m 

flekilleri (=eflkâl-i nazm) belirler. Bu fliirde naz›m birimi “beyit (=beyt)” ve 

“bend”dir. Beyit iki “m›sra (=dize)”dan, bend ise ikiden fazla “m›sra”dan meydana 

gelir. Bu yüzden naz›m flekilleri “beyit (

16 


¤› alt›nda toplanm›flt›r. Bunlar her bendi üç m›sradan oluflan “müselles”, her bendi 

dört m›sradan oluflan “murabba”, her bendi befl m›sradan oluflan, “muhammes”, 

her bendi alt› m›sradan oluflan “müseddes”, her bendi yedi m›sradan oluflan “müsebba”, 

her bendi sekiz m›sradan oluflan “müsemmen”, her bendi dokuz m›sradan 

oluflan “mütessa”, her bendi on m›sradan oluflan “mu’aflfler”dir. “Terkîb-i bend 

(=terkîb-bend)” ve “tercî’-i bend (=tercî’-bend)” musammatlar içinde farkl› bir grubu 

meydana getirirler. “Terbî”, “tahmîs”, “tesdîs”, “tesbî”, “tesmîn”, “tetsî”, ta’flîr” ise 

farkl› bir teknikle yaz›lm›fl musammatlard›r. Dört m›sral› naz›m flekilleri “rubâ’î” ve 

“tuyu¤”dur. Naz›m flekilleri hakk›nda kitab›n›z›n 2. ve 3. ünitesinde ayr›nt›l› bilgi 

verilecektir. 

Âhenk: fiiir metinlerini düzyaz›dan ay›ran özelliklerinden biri olan âhenk, kelimelerin 

ak›c›l›¤›, kulakta güzel tesir b›rakacak flekilde bir araya getirilmesi, sözün 

ses yap›s›n›n çeflitli yollarla etkileyici flekilde düzenlenmesidir. Divan fliiri âhenk 

yönü çok güçlü bir fliir diline sahiptir. Onun bu özelli¤i bazen anlam›n› kavramadan 

okuyucunun bu fliirin etkisi alt›na girmesini sa¤lar. 

Eski Türk edebiyat›n›n benimsedi¤i edebî anlay›flta fliir mevzûn (=vezinli) ve 

mukaffâ (=kafiyeli) söz olarak tan›mlanm›fl; sonradan buna muhayyel olma flart› 

da eklenmifltir. Bu tan›mdan da anlafl›laca¤› üzere Divan fliirinde âhengi sa¤layan 

aslî ögeler vezin ve kafiyedir. Aruz konusunda kitab›n›z›n 4., kafiye konusunda 

ise 5. ünitesinde bilgi verilecektir. Divan fliirindeki di¤er âhenk ögeleri ise flunlard›r: 

1. Söz diziminin fasih kelimelerden oluflmas›: Klâsik edebiyat bilgisi, sözün 

telaffuzunun ak›c› olup kula¤a hofl gelmesi ve manas›n›n aç›k olmas› fleklinde tan›mlayabilece¤imiz 

“fesâhat” kavram› etraf›nda sözün etkileyicili¤ini sa¤lamaya çal›fl›r 

ve bu yolda âhengi de konu edinir. Bunun sonucu olarak kelimenin hem tek 

bafl›na hem de öncesi ve sonras› ile, yani söz dizimi içinde ak›c›l›¤›n› inceler ve bunun 

önündeki engelleri s›ralar. Nitekim kelimenin fesahatini ararken kelimede 

söyleyifl güçlü¤ü(=tenâfür-i hurûf)nün bulunmamas›n›, söz diziminde fesahati ararken 

de söz diziminde söyleyifl güçlü¤ü(tenâfür-i kelimât)nün bulunmamas›n› göz 

önünde bulundurur. Fasih kelimelerin birbirleriyle güzel ve etkileyici tarzdaki uyumundan 

meydana gelen sözdeki ak›c›l›k selâset olarak adland›r›l›r. 

2. Söz sanatlar›: Belagat yerinde söylenmifl do¤ru ve güzel sözü gerçeklefltirmeye 

çal›flan bir bilim dal›d›r. Ayn› anlam›n farkl› yollarla ifade edilmesi konusunun 

yan› s›ra sözü anlam ve ses bak›m›ndan süsleyen söz sanatlar›n› ayr›nt›l› olarak ele 

al›r. Sözü ikinci yönüyle süsleyen söz sanatlar›n›n bafl›nda farkl› türlerde, bir veya 

birden fazla kelimeden oluflan söz yinelemeleri (=tekrîr) gelir. Bunun d›fl›nda ayn› 

sesleri tafl›yan veya ayn› kal›pta flekillenen kelimelerin metinde bulunmas› da 

âhengi sa¤layan söz sanatlar› aras›nda yer al›r. 

3. Baz› naz›m flekillerinin yap›sal özellikleri: Naz›m flekilleri, kendi içinde 

birtak›m ses düzenlemelerini bir flart olarak bulundurdu¤u için flaire bunlar› teknik 

bak›mdan haz›r olarak sunmaktad›r. Bu durum naz›m flekilleri hakk›nda bilgisi 

olan okuyucu için önündeki fliir metnindeki ses düzenlemelerinin neler oldu¤u 

hakk›nda önceden bir fark›ndal›k oluflturur. fiairin ilk beytinin bir m›sras›n› son beyitte 

tekrar etmesi metin yinelemesi fleklinde metne âheng bak›m›ndan katk› sa¤lamaktad›r. 

Musammatlarda bendlerin son ya da son iki m›sra›n›n aynen tekrarlanmas›, 

gazellerde birden fazla matla beytinin bulunmas›, bütün m›sralar›n›n ayn› kafiyeyi 

takip etmesi (müselsel gazel) de ayn› etkiyi yapar. Baz› kasidelerin ve gazellerin 

dört mefâ’îlün, veya dört müstef’ilün gibi ayn› tef’ileleri tekrarlayan beyitleri, 

m›sra ortas›ndan bölünerek iç kafiye bulunduran bir düzen hâlini al›rlar (mu-


sammat kaside ve musammat gazel) ve iç kafiye bulundurduklar› için âhenk 

bak›m›ndan daha güçlü olurlar. 

4. ‹nflâd (=özellikli fliir okuma): Divan fliirinin âhenk ile ilgili bir özelli¤i de “fliir 

metninin fliir dilinin özelliklerine göre düz yaz›dan farkl› olan ve metnin etkileyicili¤ini 

art›ran niteliklerini göz önünde tutuldu¤u okunufl biçimi” olan inflâdd›r. 

Divan fiiirinde Muhteva 

Din: Her edebiyat kendisini meydana getiren toplumun dünya görüflünü belli bir 

ölçüde yans›t›r. Bu nedenle Divan edebiyat›n›n o günkü toplumun dünya görüflü 

olan ‹slam dininin etkilerini tafl›mas› son derece do¤ald›r. Klâsik dönem Türk edebiyat›nda 

bu etki iki boyutta kendini göstermektedir. Birincisi, söz konusu etkinin 

edebî metinleri dinî düflüncelerin aktar›m arac› olarak gören, hatta türlerini belirleyen 

boyutudur. Di¤er boyutu da bütün fliire hâkim olan “varl›k birli¤i” inanc›n›n 

bu edebiyat›n bütününe rengini vermesi ve onun üslubunu belirlemesidir. ‹kinci 

boyut daha çok dinin bir tür alg›lan›fl ve yorumlan›fl biçimi olan tasavvufla ilgilidir. 

Tasavvufun Divan fliirine kaynakl›k edifl flekli üzerinde bir sonraki bölümde durulacakt›r. 

Burada tek tanr› inanc›n›n bu edebiyat›n bütününe rengini vermesi ve 

onun üslubunu belirlemesi olarak ifade etti¤imiz ilk boyut üzerinde duraca¤›z. 

Divan fliirinde baz› türler do¤rudan dinî içeriklidir. Bu türler aras›nda ilk akla 

gelenler tevhîd, münâcât ve na’tlerdir. Tevhîdler, Allah’›n “zât”›ndan, “s›fat”lar›ndan 

ve “fiil”lerinden, onun birli¤inden ve yüceli¤inden söz eden ve genellikle kaside 

naz›m biçimiyle yaz›lm›fl fliirlerdir. Münacatlar Allah’a yakar›fl› içeren ve farkl› 

naz›m biçimleriyle yaz›labilen manzumelerdir. Dinî içerikli fliirlerin bir türü de 

na’tlerdir. Na’tler genellikle Hz. Muhammed için yaz›lm›fl fliirler olmakla birlikte 

dört halife ve di¤er din büyüklerinin övgüsünde yaz›lm›fl fliirlere de na’t denildi¤i 

görülmektedir. Divanlarda çeflitli naz›m biçimleriyle yaz›lm›fl birçok örne¤ine rastlad›¤›m›z 

bu edebî türlerin yan›nda dinî içerikli bir baflka fliir türü de mi’râciyyelerdir. 

Mi’râciyyeler Hz. Muhammed’in mi’râca ç›k›fl› konusunun ifllendi¤i daha 

çok mesnevi ya da kaside biçiminde yaz›lm›fl manzumelerdir. Mevlidler de dinî 

içerikli fliirlerdendir. Ço¤unlukla mesnevî tarz›nda kaleme al›nan bu eserlerin konusu 

Hz. Muhammed’in hayat› ve kiflili¤idir. Bu türe mevlid ad›n›n verilme nedeni 

bu eserlerde konunun genellikle onun do¤umu üzerine yo¤unlaflm›fl olmas›ndan 

kaynaklanmaktad›r. Mevlid türünün en güzel örne¤i Süleyman Çelebi (öl. 

1422)’nin Vesîletü’n-Necât adl› eseridir. Ayn› flekilde, hilyeler ve manzum hadis 

çevirileri de dinî içerikli fliirlerdir. Hilyelerde Hz. Muhammed’in kiflili¤inden bahsedilir. 

Hadis tercümelerinin en yayg›n olanlar› k›rk hadis (=hadîs-i erba’în) çevirileridir. 

Divan flairlerinin meslekleri, görevleriyle bu türlerde fliir yazma aras›nda 

do¤rudan bir iliflki yoktur. Örnek olarak fleyhülislâml›k makam›na kadar yaklaflm›fl 

büyük bir bilgin olan Bakî’nin bu türlerde kaleme al›nm›fl tek bir fliiri yoktur. Büyük 

bir tarihçi, hukukçu ve sanatkâr olan fieyhülislam Kemal Paflazade’nin de Divan’›nda 

dinî içerikli fliirlere rastlanmaz. 

Divan fliirinde Allah sonsuz ilmi ve kudreti, bu ilim ve kudretinin bütün eflyay› 

ve evreni kuflatm›fl olmas›, gökleri yeri ve her fleyi belli bir düzen içinde yarat›p yine 

bir düzene göre yönetmesi, insan›n onun sanat›n›n güzel bir örne¤i olmas› gibi 

özellikleriyle an›l›r. Yine her fleyin onun hükmü ve takdir(=kaza ve kader)ine 

göre gerçekleflti¤i, O’nun diriltme ve öldürme kudretine sahip oldu¤u, ahiret inanc›n›n 

ebedî; dünyan›n ise geçici olmas›n›n O’nun bir hikmeti oldu¤u, olmufl ve olacak 

her fleyi bildi¤ine dair göndermeler bütün metinlerde aç›k veya kapal› olarak 

yer al›r. Metinlerde yayg›n olarak Allah, Huda, Hak, Rab ve Tanr› olarak geçen ad- 

17 

“Musammat gazel”, 

“musammat kaside” ve 

“müselsel gazel” hakk›nda 

2. ünitede, tef’ile ile ilgili de 

4. ünitede bilgi verilecektir. 

Mi’râc ‹slâm inanc›na göre 

Hz. Muhammed’in yedi kat 

gö¤ü afl›p Allah’›n huzuruna 

yükselerek O’nunla 

görüflmesi mucizesi”dir. 

Mevlidin as›l anlam› 

“do¤um yeri” ya da “do¤um 

zaman›”d›r.]

18 

Melâ’ike-i mukarrebîn 

“yak›n melekler” 

anlam›ndad›r. Dört büyük 

melek, di¤er meleklere göre 

Allah’a daha yak›n 

olduklar›ndan bu flekilde 

nitelenmifllerdir. 

‹ktibâs ve telmîh hakk›nda 

9. ünitede ayr›nt›l› bilgi 

verilecektir. 


lar›n›n yan›nda, esmâü’l-hüsnâ (=güzel isimler) denilen di¤er isimleriyle ve “dânâ”, 

“cihân-ârâ”, “ba¤bân-› sun” gibi nitelemelerle de O’na iflaret edilir. 

‹slam inanc›na göre yaln›zca Allah’a itaat etmek için yarat›lm›fl say›s›z nuranî 

varl›klar olan meleklerden baz›lar› da Divan fliirinde çeflitli münasebetlerle yer alm›fllard›r. 

Bu melekler içinde melâ’ike-i mukarrebîn olarak nitelenen dört büyük 

mele¤in adlar› Cebrâ’îl, Mikâ’îl, ‹srâfîl ve Azrâ’îl’dir. Bu meleklerden Cebrâ’îl (=Rûhü’l-kuds, 

Rûhü’l-emîn, Nâmûs-› Ekber) peygamberelere vahiy getiren, Mikâil do- 

¤a olaylar›ndan ve kullar›n r›z›klar›n›n taksimininden sorumlu olan, ‹srafil k›yamet 

günü sûra üfleyecek olan; Azrail de canl›lar›n ruhunu alan (=melekü’l-mevt) melekler 

olarak Divan fliiri metinlerinde geçer. Bunlar›n d›fl›nda cennet bekçisi olarak 

nitelenen R›dvan da fliirde geçen melek adlar›ndand›r. 

Vücûda geldi âlem ilmün ile 

Zuhûra geldi âdem hükmün ile 

Cem Sultan 

Kemâl-i kudret ü ilmünedür flevâhid-i adl 

Ukud-› silsile-i kârhâne-i dünyâ 

Fuzulî 

Allah’›n insanlar› do¤ru yola sevk etmek için peygamberleri arac›l›¤›yla göndermifl 

oldu¤u kutsal kitaplardan Hz. Davud’a gönderilen Zebur, Hz. Musa’ya gönderilen 

Tevrat, Hz. ‹sa’ya gönderilen ‹ncil ve Hz. Muhammed’e indirilen Kur’ân ve 

Kur’ân’›n di¤er iki ad› Mushaf ve Furkan’a da Divan fliiri metinlerinde rastlan›r. 

Ey her tekellümün hat-› sebzün hikâyeti 

Virdüm hemîfle mushaf-› ruhsârun âyeti 

Fuzulî 

‹slam dininin kutsal kitab› olan Kur’ân’›n “âyet”lerinin ve “hadîs”lerin fliire yans›mas› 

iktibâs ve telmîh yoluyla olmufltur. fiair afla¤›daki beyitte Kur’ân’daki Karun 

k›ssas›na telmihte bulunmaktad›r. Karun, sahip oldu¤u hazineleri sebebiyle 

gurura kap›lm›fl, sonunda ceza olarak saraylar› ve hazineleri ile birlikte yerin dibine 

geçirilmifltir. 

fiöyle zerd old› tenüm derd ile kim altun sanup 

Hey begüm yer yuda yazd› bendeni Karun sanup 

Emrî 

Dinî kifliliklerin en önemlileri peygamberlerdir. Kur’ân’da bir çok peygamber 

ad› geçer. Ancak peygamberlerin fliirde geçifl flekilleri sadece ‹slâm dininin temel 

kaynaklar› olan ayet ve hadislerde verilmifl bilgilerle s›n›rl› de¤ildir. Zamanla di¤er 

dinlere ait kaynaklardan edinilen bilgilerle bu konudaki birikimin edebiyata yans›ma 

biçimi genifllemifltir. Peygamber k›ssalar›(=k›sas-› enbiyâ)n› bilmek divan fliirindeki 

baz› telmihlerin anlafl›lmas› için önemlidir. Burada peygamberlerle ilgili verilecek 

olan bilgiler yaln›zca divan fliirinde geçifl flekilleriyle s›n›rl›d›r. 

Âdem, fliirde ilk insan ve ilk peygamber olmas›, topraktan yarat›lmas›, bütün 

meleklerin ona secde etmesi, Allah’›n emrine ra¤men fleytan›n ona secde etmemesi, 

Havva ile birlikte yasak meyveyi yemesi ve bundan dolay› cennetten ç›kar›lmas› 

gibi özellik ve yönleriyle an›l›r. fiît peygamber dokuma sanat›na vak›f olmas›; 

‹drîs peygamber ilim ve hikmet sahibi olmas›, ilk defa kalem ile yaz› yazan ve el-

ise diken kifli oldu¤u için kâtiplerin ve terzilerin piri olarak adland›r›lmas› münasebetleriyle 

fliirde yer al›r. 

Âdem alnunda eger görse cemâlün nûr›n› 

Secde emrine inâd itmezdi fleytân-› racîm 

Ahmed Pafla 

Nûh, ömrünün uzunlu¤u, kavminin onu yalanc›l›kla suçlamas› üzerine kendisine 

inanan az say›daki insanla birlikte her canl›dan biri erkek di¤eri difli birer çift 

al›p bir gemiye binerek tufandan kurtulmas›; ‹brâhîm Allah’›n dostu (=Halîlullah) 

olarak nitelenmesi ve davetine uymayan Nemrut ile olan k›ssas›, inanc›ndan dönmedi¤i 

için Nemrut taraf›ndan atefle at›lmas›, ateflin onu yakmayarak bir gül bahçesine 

dönüflmesi, putlar› k›rmas›, Kâbe’yi bina etmesi, ad›n›n “bereket” ile birlikte 

an›lmas›; ‹smâîl, babas› ‹brahim taraf›ndan kurban edilmek istenmesi ve kendisinin 

bu duruma tam bir teslimiyet ve sab›r göstermesi ile fliirde yer al›r. 

Gel gönül Ka’be’sin ziyâret k›l 

Kim olupdur mak - am-› ‹brâhîm 

Ahmed Pafla 

Dâvûd peygamber, sesinin güzelli¤i ve etkileyicili¤i, demiri elinde mum gibi 

yumuflatmas› ve bu demirden z›rh yapmas›; Sâlih peygamber, iman etmelerini istedi¤i 

insanlar›n kendisinden mucize olarak kayadan bir deve ç›karmas›n› istemeleri 

ve onun bu mucizeyi gerçeklefltirmesi, fakat kavminin bu deveyi kesmesi ve 

imandan yüz çevirmeleri üzerine fliddetli bir sesle helak olmas› ile fliirde yer al›r. 

Âvâzeyi bu âleme Dâvûd gibi sal 

Bâkî kalan bu kubbede bir hofl sadâ imifl 

Bakî 


Süleymân peygamber, dünyadaki saltanat›, rüzgâra, insanlara ve cinlere hükmetmesi, 

rüzgârlar›n onun taht›n› tafl›mas› ve yedi iklimi ona gezdirmesi, hayvanlarla 

konuflabilmesi, üzerinde “ism-i a’zam(=Allah’›n en büyük ismi)” yaz›l› olan ve 

kendisine bu güçleri veren yüzü¤ü (=hâtem, mühr), bu yüzü¤ün bir müddet kendisinden 

çal›nmas›, do¤ru karar alma meziyetine sahip olan Âsaf(=Âsaf b. Berhiyâ)’› 

kendine vezir olarak seçmesi, kendisine hizmet eden ve Sabâ melikesi Belkis 

ile haberleflmesini sa¤layan ve onun taht›n› getiren Hüdhüd isimli kuflu, bir sefer 

esnas›nda bir kar›nca (=mûr) ile görüflmesi gibi özellikler ve durumlar ile geçer. 

Süleyman Peygamber fliirde güç ve iktidar›n sembolüdür. 

Dilde mihr-i hâtem-i la’lün nihân itmifl rak - ib 

Dîv iflitdük bir zamân mühr-i Süleymân gizlemifl 

Bakî 

Ya’kub peygamber, rü’ya yorumundaki ustal›¤›, o¤lu Yusuf’tan ayr›lman›n 

üzüntüsüyle gözlerinin kör olmas›, onun gömle¤inin gözlerine sürülmesi ile gözlerinin 

tekrar aç›lmas› münasebetleri ile geçer. Divan fliirinde “hüzn”ün ve “sabr”›n 

sembolüdür. Yûsuf peygamber güzelli¤i, kardefllerinin k›skançl›¤› ve onlar taraf›ndan 

kuyuya at›l›fl›, köle olarak sat›lmas›, Züleyha’n›n kendisine olan aflk›, buna 

karfl› iffetini muhafaza etmesi, onun güzelli¤ini gören kad›nlar›n ellerini kesmeleri, 

bir iftira sonucunda zindana at›lmas›, rüya tabiri konusundaki yetene¤i ile geçer. 

Divan fliirinde “güzellik” ve “iffet” sembolüdür. 

19

20 


Yûsuf gibi izzetde sen Ya’ku - b vefl mihnetde ben 

Dil sâkin-i beytü’l-hazen tenhâlara saldun beni 

Bâkî 

Bin flîvesi vard›r bu Züleyhâ-y› cihânun 

Ey Yûsuf-› hüsn eyleme zindân› ferâmûfl 

‹zzet Molla 

Eyyûb peygamber hastal›klarla ve dertlerle s›nanmas› ve bu s›namalara sab›r 

göstermesiyle “sab›r” sembolü olarak; Mûsâ peygamber (=Kelîm) Tur da¤›nda Allah’›n 

hitab›na muhatap olmas› ve Allah’›n ona tecelli edifli, Firavun ile olan mücadelesi, 

elindeki asay› yere att›¤›nda asan›n y›lan hâlini almas› ve Firavun’un büyücülerini 

alt etmesi, yine asas› ile Nil nehrini ikiye bölmesi, koynuna soktu¤u elini 

bembeyaz ›fl›k saçar bir hâlde ç›karmas› (yed-i beyzâ) mucizeleri ile; Yûnus peygamber 

Rabbinden izin almadan kendisine iman etmeyen ahlakî çöküntü yaflayan 

ve putlara tapan kavminden bir gemiye binip kaçmas›, denize at›lmas›, bir yunus 

taraf›ndan yutulmas›, bal›¤›n karn›nda sürekli af dilemesi sonucu kurtulmas› ile Divan 

fliirinde geçer. 

Mâr ise adû biz yed-i beyzâ-y› Kelîm’üz 

Tûfân ise dünyâ gam› biz kefltî-i Nûh’uz 

Ruhî-i Ba¤dadî 

Îsâ peygamber Cebrail’in Meryem’e üflemesi sonucunda babas›z olarak do¤mas›, 

bebek iken konuflmas›, hastalar› ve körleri iyilefltirmesi, hatta ölüleri diriltmesi, 

maddi âlemden soyutlanmas› ve gö¤e yükselmesi, fakat üzerinde bir i¤ne bulundu¤u 

için dördüncü kat felekten daha ileri yükselememesi gibi motiflerle fliirde 

yer al›r. 

Rûh-bahfl old› Mesîhâ s›fat enfâs-› bahâr 

Açd›lar dîdelerin hâb-› ademden ezhâr 

Bakî 

Peygamber yahut velî oldu¤u konusunda farkl› görüfller bulunan Lokman, 

hikmet sahibi oluflu, hekimlikte üstat kabul edilmesi; H›z›r ise ilim ve irfan sahibi 

olmas›, ‹lyas ve ‹skender ile birlikte karanl›klar ülkesi(=zulumât)ne yolculuklar›nda 

âb-› hayât(=ölümsüzlük suyu)› aray›p bulmas› ve ‹lyas ile birlikte bu suyu içerek 

ölümsüzlü¤e kavuflmas›, s›k›nt›da olanlar›n yard›m›na yetiflmesi ve yard›m etmesi, 

aya¤›n›n bast›¤› yerlerin yeflile dönüflmesi ile fliirde yer al›r. 

Mürdeye cânlar virür bîmâra s›hhat lebleri 

Hikmet-i Lokmân u i’câz-› Mesîhâ bundadur 

Bakî 

Hz. Muhammed ise son peygamber olmas›, âlemlerin kendisi için yarat›lmas›, 

yetimli¤i, yüksek ahlak›, herhangi birisinden ders almamas›(ümmî olmas›)na ra¤men 

Rabbi taraf›ndan kendisine verilen derin ilmi, Mekke’den Medine’ye hicreti, 

k›yamet günü insanlara flefaat edecek olmas›, ‹srâ ve Miraç hadiseleri, Miraç’ta Allah’a 

“yay›n iki ucu kadar” yak›nlaflmas› (=ka - be kavseyn), âlemlere rahmet olarak 

gönderilmesi, yürürken bulutlar›n onun üzerine gölge yapmas›, gölgesinin yere 

düflmemesi gibi motiflerle fliirde yer al›r. Afla¤›daki beyitte flair k›yamet günü Hz. 

Muhammed’in flefaatini dilemektedir:

Umdu¤um oldur ki rûz-› haflr mahrûm olmayam 

Çeflme-i vaslun vire men teflne-i dîdâre su 

Fuzulî 

Dört halifeden Hz. Ömer adaleti, Hz. Ali cesareti, kahramanl›¤›, Zülfikar adl› 

k›l›c› ve Düldül adl› at›; Hz. Ebubekir, sadakati; Hz. Osman da hilim ve haya sahibi 

olmas› ve Kur’ân ayetlerini toplatmas› ile fliirde geçer. 

Adl ü dâd-› Ömer ü s›dk u safâ-y› S›ddîk 

‹lm ü irfân-› Alî hilm ü hayâ-y› Osmân 

Hançer-i gamze-i hun-rîzüne tîg-i Hayder 

Safha-i âr›zuna mushaf-› Osmân dirler 

fii’î-Bektafli gelene¤inde peygamberlere varis olarak kabul edilen ve dinî aç›dan 

kendisine çok özel bir önem verilen Hz. Ali ve onun çocuklar› Hz. Hasan ve Hüseyin’in 

de içinde bulundu¤u on iki imama Sünni flairler taraf›ndan da önem verilmifl, 

bu kifliler hakk›nda ba¤›ms›z manzumeler yaz›lm›flt›r. 

Divan fliirinde âhiret, mahfler, k›yâmet, cennet, cehennem, cennet ve cehennem 

aras›nda bir yer olan a’râf, hûrî, Tûbâ, deyr (=ma’bed), kilise, büt (=put), haç, 

çan, papas, ruhban, papazlar›n bellerine ba¤lad›¤› ip olan zünnâr, ayr›ca mümin, 

Müslüman, kâfir, münaf›k, abdest, namaz, k›ble, minare, mihrab, imam, ezan, hutbe, 

oruç, iftar, zekât, hacc, hac›, ihrâm, tavâf, Ka’be, hacerü’l-esved, zemzem, kurban, 

kadir gecesi (=fleb-i kadr, leyletü’l-kadr) gibi dinî kavramlar da s›kça yer al›rlar. 

Tefsîr, hadîs, f›k›h ve kelâm gibi dinî bilimlerin birtak›m terim ve kurallar› da 

fliire yans›m›flt›r. 

Na’îm-i vuslat ansam dûzeh-i hecre salar cânum 

Bana bî-mûcib ol kaddi k›yâmet çok azâb eyler 

Bâkiyâ ister isen kalbe safâ virmek eger 

Ka’be-i kûy›na var döne döne eyle tavâf 

Divan fliirinin göndermede bulunulan dinî düflünceler ve inan›fllar bilinmeden 

anlafl›lmas› zordur. Bu konuda flöyle bir örnek verilebilir: ‹nan›fla göre ölmek üzere 

olan biri yaln›z b›rak›lmaz. Çünkü bu esnada hasta suya çok ihtiyaç duyar. Hastan›n 

bafl›na gelen fleytan ona su teklif eder, fakat karfl›l›¤›nda iman›n› ister. Toplumda 

ölmek üzere olan insan›n a¤z›na zaman zaman su damlat›lmas› âdetinin 

kayna¤› budur. Afla¤›daki beyitte sofiyi hasta bir insana, rakibi de fleytana benzeterek 

bu âdete telmihte bulunulmufltur: 

Ald› sûfînün karâr›n gösterüb yüzin rakîb 

Sanki fleytan hastaya mâ’ gösterüp îmân alur 


Bakî 

Bakî 

Bakî 

Bakî 

Necatî 

Tasavvuf: Divan fliiri dilinin oluflmas›nda tasavvufun önemli bir rolü vard›r. Tasavvuf, 

temelde ‹slâm dininin Kur’an ve sünnet ad› verilen iki kayna¤›na dayan- 

21 

Hacerü’l-esved Ka’be’nin 

do¤u köflesinde bulunan, 

hac›lar›n tavaf s›ras›nda her 

dönüflte selâmlad›klar› siyah 

parlak bir taflt›r.

22 


makla birlikte zamanla d›fl etkilerden, baflka milletlerin felsefelerinden ve düflünüfllerinden 

de etkilenen dini, dünyay› ve hayat› yorumlay›fl tarz›d›r. Tasavvuf mutlak 

bir “gerçek”in var oldu¤unu; fakat, bu “gerçek”in içinde yaflad›¤›m›z dünyan›n ötesinde 

oldu¤unu, gerçek varl›¤a ulaflman›n ancak görünüflten ve bir hayalden ibaret 

bu âlemin inkâr› ile mümkün olabilece¤ini kabul eder. Tasavvufa göre bu varl›¤a 

ulaflmada hiç bir arac› bulunmamas› gerekir. Akl›n prensipleri de dinin bir tak›m 

kurallar› da arac›s›z olarak elde edilen bu bilginin yerini tutamaz. Tasavvufun 

bu anlamda tarihin pek çok döneminde ve pek çok millette görülen evrensel bir 

boyutu vard›r. Çünkü gerçe¤i arama u¤rafl› insanl›¤›n düflünce tarihiyle ayn› yafltad›r. 

Her ne kadar tasavvufun kökleri konusunda d›fl etkenlerin rolü inkâr edilmemekteyse 

de onun daha çok ‹slam’›n ilk dönemindeki “zühd”; yani dünya nimetlerinden, 

süsünden, zevklerinden uzak durma ve güzel ahlâkla bezenme iste¤inden 

ve çabas›ndan kaynakland›¤›, ‹slâm dininin ö¤retileri ile flekillendi¤i daha çok 

kabul gören bir düflüncedir. Zaman içinde ve gerçeklefltirilen fetihlerle ‹slâm dünyas› 

farkl› milletlerin kültürleri ve felsefeleri ile iliflkiye girmifl; bunun sonucunda 

da tasavvufun bir kolu ayr› bir yaflam tarz› olmaktan uzaklaflarak felsefî bir boyuta 

bürünmüfltür. Bu felsefî boyutunun en uç noktas› ise “vahdet-i vücûd (=varl›k 

birli¤i)” ad› verilen inanç sistemidir. Bu sistem ‹bn Arabî(öl. 1240)’nin yorumlar›yla 

flekillenmifl ve bu düflünce bütün Divan fliirini etkilemifltir. Tasavvuf tarihinde 

vahdet-i vücûd düflüncesini daha da ileriye götürerek “yaratan ile yarat›lan›n asl›nda 

ayn› oldu¤u”nu savunanlar olmuflsa da bu, bütün tasavvufa egemen bir düflünce 

hâlini alamam›flt›r. 

Tasavvuf, gerek ibadetlerde gerekse bu dünyadaki her türlü iliflkide yarat›c›ya 

olan sevgiyi esas al›r. ‹nsan›n kötü huylar›n› bütünüyle terk etmesi ve di¤er insanlarla 

sevgi temelinde birleflmesidir. Bu düflünce sistemine göre Allah, kendisinden 

korkulmas› de¤il, sevgi ile ba¤lan›lmas› gereken bir varl›kt›r. Yaratan ile kulu aras›nda 

kendisini ve di¤er bütün varl›klar› sevmeyi ö¤retti¤i için bir sevgi ba¤› vard›r. 

Bundan dolay› bu düflünce sistemini benimseyen flairler, Yarat›c›’y› kendisine 

sevgi duyulan bir varl›k olarak kabul etmifllerdir. Tasavvuf ayr›ca dünyadaki maddi 

hayat› ve ona ait her fleyi bu dünyada iken terk etmektir. Tasavvuf ayn› zamanda 

kiflinin güzel huylarla bezenmesi demek oldu¤undan bunun için nefisle mücadele 

edilmesi gereklidir ve bu mücadeleyi kazanma yolunun yöntemlerini de tasavvuf 

belirler. Bundan dolay› da mutasavv›flar tasavvufun asl›nda ‹slam’›n gerçek 

yüzü ve manevi yönü oldu¤unu ileri sürerler. Bu inan›fla göre ‹slâm’›n bilinen kurallar›, 

ibadetleri, emir ve yasaklar› dinin uyulmas› gereken önemli bir yönü olmakla 

birlikte, hakikati arayan gerçek mutasavv›f bu noktada kalmamal›, bunun ötesine 

giderek ‹slâm’›n manevi yönü olan tasavvuf yolunda yürümelidir. 

Tasavvufa göre bütün varl›klar üzerinde hâkim olan bir “mutlak sevgi” ve “mutlak 

güzellik” vard›r. Bu yolda olanlar Yarat›c›’y›, kulun sevdi¤i, bu sevgi ile huzur 

buldu¤u, hem kendi hem de kâinat üzerindeki eserlerinde onun izlerini gördü¤ü 

bir sevgili olarak kabul etmifllerdir. Allah, varl›k sahnesinde görünmek, bunun için 

de s›n›rs›z güzelli¤ini aç›¤a vurmak istemifl ve bu âlemi yaratm›flt›r. Böylece yüzy›llarca 

edebiyat›n diline de hâkim olacak olan “‹lahî aflk” nazariyesi ortaya ç›km›flt›r. 

“Kusursuz güzelli¤ini güzellerde ortaya ç›kar›p bu güzelli¤i âfl›¤›n gözüyle 

seyrettin”, anlam›na gelen afla¤›daki beyit bu konuda s›kça verilen örneklerdendir: 

Kendi hüsnün hûblar fleklinde peydâ eyledün 

Çeflm-i âfl›kdan an› döndün temâflâ eyledün 

Bâyezîd-i Rumî


Tasavvufun en önemli isimlerinden biri olan ‹bn Arabî’ye göre aflk, kullu¤un temeli 

ve özüdür. Sevgili ya da gerçek güzel tektir. An›lan her sevgilinin ya da güzelin 

ad› asl›nda o tek ve s›n›rs›z güzellik sahibini iflaret eder. Bu dünyadaki güzeller 

asl›nda gerçek ve tek mutlak güzellik sahibi olan Yarat›c›’n›n yans›malar›d›r. Dolay›s›yla 

bu güzellere duyulan aflk da gerçek de¤il, mecazîdir. Yarat›c›’ya duyulan aflk 

ise hakikidir. Bununla birlikte mecazî aflk da önemlidir. Çünkü mecaz insan› hakikate 

ulaflt›ran bir köprüdür. Örnek olarak Mecnun’un Leylâ’ya olan aflk› onu gerçek 

sevgiliye ulaflt›racak bir köprü, Leylâ da gerçek güzelin bir yans›mas›ndan ibarettir. 

“Bir tarafta zahit yar›n endiflesi çekerken, di¤er tarafta âfl›k ile sevgili ikilik 

perdesini y›rtarak birli¤e eriflti”, anlam›na gelen afla¤›daki beyit bu düflünceyi iflliyor. 

Yâr ile âfl›k ikilik perdesini k›ld› çâk 

Vahdete irdi dahi zâhid gam-› ferdâ çeker 

Hayalî 

‹lahî aflk› yaflayan sofiler, günlük dille ifade edilemeyecek ruh hâlleri yaflad›klar›n›, 

yaflad›klar› bu hâllerin ancak sembollere dayal› bir dil ve üslupla ifade edilebilece¤ini 

söylerler ve bu özellikte bir dil kullan›rlar. ‹lk dönem mutasavv›flar› 

düflüncelerini daha genifl anlat›m imkânlar› sundu¤u ve sözlerinin etkileyicili¤ini 

art›rd›¤› için fliirle dile getirmifller; böylece fliir ile tasavvuf aras›nda güçlü bir iliflki 

ortaya ç›km›flt›r. Bu iliflki zamanla fliir dili üzerinde de etkili olmufl, “âfl›k” ve “sevgili” 

tiplerinin bu düflünce sistemine uygun olarak biçimlenmesine yol açm›flt›r. Divan 

fliirinde tasavvufun belirgin bir etkisi vard›r. Bu etki yaln›zca fliirde birtak›m tasavvufî 

terimlerin ve kavramlar›n kullan›lmas›yla aç›klanacak kadar yüzeysel bir 

nitelik tafl›maz. Bu edebiyattaki fliir dilinin oluflumunda tasavvufî mecazlar›n önemli 

bir yeri oldu¤u için fliirin anlafl›lmas› ve yorumlanmas›nda tasavvufî bilginin rolü 

oldukça büyüktür. Dolay›s›yla fliir dilindeki mecazlar›n anlafl›lmas› büyük ölçüde 

tasavvufî bilgi ile mümkündür. 

Divan fliirinde tasavvuf etkisinin oluflmas›nda Ahmed Yesevî (öl.1166) ve onun 

dervifllerinin, Yunus Emre (öl.1320-21) ve izleyicilerinin ve Mevlânâ(öl.1273)’n›n 

büyük etkisi vard›r. Türk edebiyat›nda dinî-tasavvufî etki önce halk edebiyat› ürünlerinde 

görülmüfl, daha sonra bu etki yayg›nlaflm›fl ve Divan flairleri de fliirlerinde 

tasavvufu zengin bir ilham kayna¤› olarak kullanm›fllard›r. 

Bu fliirde aflk› ve gönlü esas alan kiflilerin karfl›s›nda gerçeklerin özüne inmeye 

çal›flmayan, her fleyi sürekli d›fl görünüflüyle de¤erlendiren ve “zâhid” ve “vâ’iz” gibi 

adlarla an›lan tipler vard›r. fiiirde tasavvuf yolunda olan kifliler ise genellikle 

“âfl›k” ve “rind” karakterli olarak görülürler ve di¤er grupla sürekli çekiflirler. Divan 

fliirinde “rind” ve “zâhid” çekiflmesini anlamak ancak bu çekiflmenin tasavvufla 

ba¤lant›s›n›n kurulmas›yla mümkündür. 

Zâhidâ mahbûb u meyden gel bizi men’ eyleme 

Biz ezelden bu yola rindâne gelmifllerdenüz 

Hayalî 

Tasavvuf, Divan fliirinin, hatta müflterek ‹slâmî edebiyat›n di¤er kollar› olan 

‹ran, Arap ve Urdu edebiyatlar›n›n dil ve üslûbunu da do¤rudan etkileyen, hatta 

belirleyen bir niteli¤e sahiptir. fiiirdeki “aflk”, “flarap”, “meyhane”, “sevgili” gibi unsurlar 

genellikle tasavvufun mecazl› diliyle kaleme al›nm›flt›r ve bu kavramlar sözlük 

anlamlar›ndan çok daha farkl› anlamlar› gösterirler. Dolay›s›yla tasavvufun mecazlarla 

yüklü dili ve kültürü göz önünde bulundurulmadan bu edebiyat ürünlerinin 

anlafl›lmas› zordur. 

23

24 


Kaynaklardan ö¤rendi¤imize göre sûfilerin fliirde gerek flarap gerekse sevgilinin 

yana¤›, zülfü, beni, boyu gibi özelliklerini kullanmalar›n›n bafllang›c› semâ 

meclislerinde olmufltur. ‹lk önce sadece Kur’ân ve hadisin “semâ” edildi¤i (=okundu¤u 

ve dinlendi¤i) bu meclislerde zamanla, özellikle Hicrî V. yüzy›ldan itibaren 

fliirler de okunmaya bafllam›flt›r. Mutasavv›flar içinde bulunduklar› “hâl”leri ifade 

etmekte zorland›klar›nda daha önce söylenmifl Arapça, daha sonra da Farsça fliirleri 

dinlemeye ve onlar da bu tarzda fliirler söylemeye bafllam›fllar ve bu kavramlar› 

belli belirsiz farkl› anlamlarda kullanmaya bafllam›fllard›r. Zamanla bu durum 

ilerlemifl, “flarap”, “kadeh”, “sâkî”, “meyhâne” ve “sûfî” gibi kavramlar gerçek anlamlar›ndan 

uzaklaflm›fl; Hicrî VII. yüzy›ldan itibaren de yeni anlamlar kazanm›fllard›r. 

Bu yüzy›ldan itibaren sufilerin tasavvufî eserlerde bu kavramlar› yanl›fl anlafl›lma 

endiflesi tafl›madan rahatl›kla kullan›ld›klar› görülmektedir. Bunda en büyük 

etken ise Gazali(öl.1111)’nin yaklafl›m›d›r. Tasavvuf felsefesinin önde gelen isimlerinden 

biri olan Gazali, bazen kalpte “vecd” ad› verilen bir “hâl”in meydana geldi- 

¤ini ve bu hâlin insan› harekete geçirdi¤ini söyler. ‹flte bu hâlde iken veli kullar›n 

kulaklar›na herhangi bir ses geldi¤inde onlar “mahbûb(=sevgili)”u hat›rlarlar. Bu 

fliirlerin tasavvuf yolundakilere di¤er insanlara ifade etti¤inden çok daha de¤iflik 

fleyler ifade etti¤ini, her neye baksa O’nu gören, kulaklar›na ne ses gelse O’ndan 

dinleyen kifliler için ne dinledikleri de¤il ne anlad›klar›n›n önemli oldu¤unu söyler. 

Gazali, sofilerin kasidelerin nesib k›s›mlar›nda geçen “zülf(=saç)”ten küfrün 

karanl›¤›n›, yana¤›n parlakl›¤›ndan iman nurunu, “vuslat (=sevgiliye kavuflmak)”tan 

Allah ile yak›nl›¤›, “rakîb”den Allah ile olan yak›nl›¤›n aras›na giren dünyevî engelleri 

anlad›klar›n› söyler. Ona göre fliir dinleyenin flairin sözünden onun murad›n› 

anlamas› gerekmemektedir. Mesela “flarap” ile bu fliirde “‹lahî aflk” kastedilir. Çünkü 

flarap nas›l sarhoflluk verirse, ilâhî aflk da insan› kendinden geçirir. Sarhofl olan 

insan ne yapt›¤›ndan nas›l habersiz ise gerçek aflka tutulan, yani ‹lahî aflka düflen 

kifli de ayn› durumdad›r. Bu durum aflk›n içkiye benzetilmesininin nedenini aç›klamaktad›r. 

Yunus’un afla¤›daki beytinde geçen “flarap”, “saki”, “meyhâne”, “mest 

(=sarhofl)”, “peymane (=kadeh)” asl›nda bir çok Divan flairinin kulland›¤› anlamda 

kullan›lm›flt›r. “Bize flarap sunan›n meyhanesi arfltan bile yücedir. Biz o flarap 

sunan›n sundu¤u içki ile sarhofl olanlar›z, canlar ise onun kadehidir.” anlam›na 

gelen afla¤›daki beyte dikkat edilirse bu sözlerin gerçek de¤il, mecazî anlamlar›n›n 

kullan›lm›fl oldu¤u anlafl›l›r: 

Bir sâkiden içdük flarâb arfldan yüce meyhânesi 

Ol sâkînün mestleriyüz cânlar anun peymânesi 

Yunus Emre 

K›sacas›, tasavvuf fliir diline kendi damgas›n› vurmufl; kendine özel sembolik 

bir dil meydana getirmifltir. Divan fliirinde bu sembolik dilin etkisi büyük, sürekli 

ve belirgindir. Bunun d›fl›nda baz› tasavvuf terimleri de fliirde geçer. Bu terimler 

aras›nda “Mevlevî”, “semâ”, “›fl›k”, “kalender”, “abdal”, “dervifl”, “dergâh” gibi tarikat 

ile ilgili olanlar›, maddi âlemden uzaklaflmay› ifade eden “tecrîd” ve bunun için 

gerekli olan nefsi terbiye etmek olan “riyâzet”, kiflinin kendisini sadece Rabbine 

muhtaç hissetmesi demek olan “fakr”, k›saca Allah’a yak›nl›k kazanm›fl olma hâli 

olan “velâyet” ve bu hâle sahip kifli anlam›na gelen “velî”, bu duruma sahip olanlar›n 

yapt›klar› ola¤anüstü ifl olan “kerâmet”, kiflinin kendisini hakir görmesi ve 

baflkalar›n›n kendisini de¤ersiz görmesine ald›rmayan hatta bunu olgunlaflma yolu 

olarak görme manas›nda “melâmet”, ezelde Allah’›n kullar›na “Ben sizin Rabbiniz 

de¤il miyim?” sorusuna ruhlar›n da “belî (=evet)” cevab›n› vermelerine gönder-

me yapan “bezm-i elest”, yahut “belâ” sözcükleri, kiflinin Rabbi d›fl›nda hiçbir fleye 

ve hiç kimseye kendini muhtaç görmemesi anlam›ndaki “isti¤nâ”, bütün varl›k 

âleminin varl›¤›n kendisinden olma flart›yla asl›nda tek oldu¤u düflüncesi olan 

“vahdet”, tek ve bir olan mutlak varl›¤›n d›fl›ndaki bütün varl›¤›n ad› olan “kesret 

(=çokluk)” ve “mâsivâ (=Allah d›fl›ndaki her fley)”, vahdete erdi¤inde kiflinin kendi 

varl›¤›n› Yarat›c›’n›n varl›¤›nda yok etmesi demek olan “fenâ (=yokluk)”, bu hâle 

eriflti¤inde as›l süreklilik ve ölmezlik olan “beka(=ebedîlik)”, Allah’tan baflka bütün 

eflyay› ve insanlar› b›rakmak demek olan “terk” gibi tasavvufî terim ve kavramlar 

da fliirde yer al›r. “E¤er eksiksiz saltanat istiyorsan fakirlik (Allah’tan baflkas›na 

muhtaç olmama) ülkesini zaptet. Zira dünya saltanat›nda baflkalar›na muhtaç 

olacak çok fley vard›r.” anlam›na gelen afla¤›daki beyitte fakr (fakirlik) tasavvuf 

terimi olarak kullan›lm›flt›r. 

Fakr mülkin dut ger istersen kemâl-i saltanat 

Saltanatdan geç kim ol vâdîde çokdur ihtiyâc 

Fuzulî 

Belh hükümdar› iken tac›n› taht›n› b›rakarak tasavvuf yoluna giren ‹brahim b. 

Edhem, bütün kâinat›n asl›nda Allah’›n bir yans›mas› oldu¤una inanarak “ene’l- 

Hak (=Ben Hakk›m)” sözünü sarf eden ve bu söz “Ben Tanr›y›m” fleklinde anlafl›ld›¤› 

için dara¤ac›na as›lan Hallâc-› Mansûr (öl.922), büyük mutasavv›flardan Cüneyd-i 

Ba¤dâdî (öl. 909), Bâyezîd-i Bistâmî (öl.874), Mevlânâ ve onun sevgili dostu 

fiems (öl.1247) yine Divan fliirinde adlar› geçen mutasavv›flardand›r. 

Tarihî ve mitolojik bilgiler: Divan fliirinin ana kaynaklar›ndan biri de ‹ran 

mitolojisidir. Afla¤›da büyük ço¤unlu¤u ‹ran mitolojisi kaynakl› olmak üzere fliirde 

adlar› geçen ya da kendilerine telmihte bulunulan mitolojik flah›slar›n temel özellikleri 

ve fliirlerde ele al›n›fl biçimleri Divan fliirinden seçilmifl örneklerle birlikte verilecektir. 

Cemflîd (=Cem): Efsanevî ‹ran hükümdar›. Divan fliirinde genellikle saltanat›ndaki 

kudreti, flarab› buluflu, bütün cihan› gösterdi¤ine inan›lan kadehi, e¤lence 

meclisleri, taht› ve parlak tac› ile birlikte an›l›r. 

Murassa câmlarla bir aceb flâhâne meclisdür 

Düflinde görmedi Cem böyle iflret-hâne-i zîbâ 

Bakî 

Dahhâk: Cemflîd’i öldürerek ‹ran flâh› olan bu flah›s fiehnâme’de kötülü¤ün ve 

zulmün sembolü olarak anlat›l›r. Efsaneye göre, fleytan Dahhâk’i iki omuzundan öptü¤ü 

için her iki omuzunda iki y›lan ç›km›fl ve bütün çabalar›na ra¤men bu y›lanlardan 

kurtulamam›flt›r. Divan fliirinde bu y›lanlarla ve zalimli¤iyle bir sembol olmufltur. 

Nefs ef’îsine zahîr olana 

Pend besdür hikâyet-i Dahhâk 

Hayâlî 

Efrâsiyâb: Turan hükümdâr› olan Efrâsiyâb, ‹ran ülkesinin bafl düflman› olarak 

fiehnâme’de s›kça geçer. Divan fliirindeki kahramanl›k ve hükümdarl›k sembollerindendir. 

Ey Usûlî nevbeti geldügi sâ’at ögüdür 

Nice bin Efrâsiyâb’un h›rmenin bu âsiyâb 

Usulî 


25

26 


Ferîdun: Dahhâk’i yenerek ‹ran taht›na geçen bu efsanevî hükümdâr›n befl 

yüz y›l hüküm sürdü¤ü söylenir. Divan fliirinde adaletin, uzun ömürlülü¤ün ve gücün 

sembolüdür. 

Bir huzûrum var durur kûyunda olmakdan flehâ 

Arz ol›nsa almazam bana Ferîdûn’un yiri 

Bakî 

Gâve: Dahhâk’in devrilmesini ve yerine Ferîdun’un geçmesini sa¤layan bir demircidir. 

Dahhâk’e karfl› gelerek halk› isyana sevketmifl ve demirci önlü¤ünü bayrak 

hâline getirerek Ferîdun’un ‹ran taht›na ç›kmas›yla sonuçlanan isyan› bafllatm›flt›r. 

Gâve, Divan fliirinde haks›zl›¤a ve zulme baflkald›rman›n sembolü olarak 

geçer. 

Isfahân’da Gâve adlu bir dilîr 

Kim anuñ çengâline döymezdi flîr 

Ahmedî 

Nerîmân: fiehnâme’deki büyük kahramanlardan Sâm’›n babas›, Zâl’in de dedesidir. 

Divan fliirinde kahramanl›k sembolü olarak kullan›lm›flt›r. 

Rezmüne mukabil duramaz Sâm u Nerîmân 

Rüstem olamaz erlik içinde sana hem-tâ 

Mihrî Hatun 

Sâm: Neriman’›n o¤lu Zâl’in babas›, Minuçihr’in büyük savaflç›s›d›r. Bir ejderhây› 

tek bir vuruflla öldürdü¤ü için “Tek Vurufllu Sâm” diye de an›l›r. Sâm Divan 

fliirindeki kahramanl›k sembollerindendir. 

Rezmüne mukabil duramaz Sâm u Nerîmân 

Rüstem olamaz erlik içinde sana hem-tâ 

Mihrî Hatun 

Zâl: Neriman’›n torunu, Sâm’›n o¤lu ve Rüstem’in babas›d›r. Efsaneye göre bütün 

tüyleri bembeyaz olarak do¤ar. Bu yüzden Sâm ondan korkar ve onu istemez. 

Zâl’i efsanevî bir kufl olan Simurg’un yaflad›¤› Elbürz da¤›na b›rak›rlar. Simurg da 

onu al›p besler. Daha sonra piflman olan Sâm gelip onu da¤dan al›r. fiehnâme’deki 

büyük kahramanlardan biri olan Zâl, ok atmas›yla meflhurdur. 

Gerekse kuvvet-i bâzûda fiâh Behrâm ol 

Bu Zâl-i dehr ider menzilüni âhir gûr 

Hayâlî 

Rüstem: Sâm’›n torunu, Zâl’in de o¤ludur. Ola¤anüstü özelliklere sahip bir çocuk 

olarak do¤mufltur. Küçük bir bebekken bile büyük bir insan gibi yiyip içen ve 

çok güçlü biri olan Rüstem, Turan hükümdar› Efrasiyâb’› da dize getirmifltir. Ayr›ca 

esir edilmifl olan Keykavus’u kurtaran ve Heft-hân ad› verilen ve kimsenin geçemedi¤i 

tehlikeli yolu geçen iki kifliden biridir. Rüstem’in meflhur at›n›n ad› 

Rahfl’t›r. Rüstem Divan fliirine kahramanl›k ve güç sembolü olarak geçer. 

Elinden Rüstem ü Efrâsiyâb’un mülkini aldun 

Seni medh itmifl olmazlar diyenler Rüstem-i sânî 

Nev’î

‹sfendiyâr: ‹ranl›lar›n efsanevî kahramanlar›ndan biri olup, “Heft-hân” adl› türlü 

tehlikelerle dolu yolu geçen iki kifliden biridir. Ayn› yolu geçen di¤er kifli de 

Rüstem’dir. Rüstem’le yapt›¤› savaflta ölmüfltür. Divan fliirinde kahramanl›k sembolü 

olarak ve Rüstem’le yapt›¤› savaflla an›l›r. 

Ayfl u safâ-y› ahd-i Cem ü devr-i câm› gör 

Bahs itme rezm-i Rüstem ü ‹sfendiyâr’dan 

Bakî 


Kahraman: Çocukken devler taraf›ndan kaç›r›larak büyütülen, fakat dev olmad›¤›n› 

anlay›nca onlarla savaflarak bir gergedan s›rt›nda ülkesine geri dönen bir kahramand›r. 

Divan fliirinde yi¤itlik sembolü olup “Kahraman›-› Katil” ad›yla an›l›r. 

Kim gördi kim iflitdi aceb bir senün gibi 

Hüsn ile Yûsuf ola flecâ’atle Kahraman 

Yahyâ Bey 

Keyhusrev: Uzun y›llar padiflahl›k yapm›fl ve imparatorlu¤unun s›n›rlar›n› Hindistan’a 

kadar geniflletmifl bir ‹ran hükümdar›d›r. Divan fliirinde güç ve ihtiflam›n 

sembollerindendir. 

Unutdur nâm›n› Keyhusrev’ün Efrâsiyâb’un hem 

‹ki kemter kulun zabt eyledi Îrân u Turan’› 

Gelibolulu Mustafa Âlî 

Keykubâd: fiahs›z kalan ‹ran taht›na Zâl’in tavsiyesiyle geçen ve ülkeyi adaletle 

yöneten bir hükümdar›n ad›d›r. Divan fliirinde de daha çok adaletiyle öne ç›kar. 

Adlün kat›nda cevr ü sitem dâd-› Keykubâd 

H›flmun yan›nda lutf u kerem kahr-› Kahramân 

Bâkî 

Minuçihr: Büyük dedesi Feridun’un yerine tahta geçen ve 120 y›l saltanat süren 

bir ‹ran hükümdar›d›r. Emrindeki Neriman ve Sam gibi kahramanlar sayesinde 

büyük savafllar kazanm›flt›r. Divan fliirinde de saltanat› ve kahramanl›¤›yla an›l›r. 

Minuçihr’in solar gül çehresi bîm-i sitîzinden 

Ne dem Efrâsiyâb âsâ girerse rezme meydâna 

Sünbülzâde Vehbî 

Nûflirevân: Rivayete göre Kisrâ unvan›yla an›lan ilk ‹ran flah›d›r. Adaletiyle ve 

Tâk-› Kisrâ ad›yla meflhur saray›yla ünlüdür. Saray›na bir çan ba¤latt›¤› ve kendisiyle 

görüflmek isteyenlerin bu çan›n zincirini çekerek onu ça¤›rd›¤› ve flikâyetini ve 

ihtiyac›n› söyledi¤i rivayet edilir. Divan fliirinde de saray›, çan› ve adaleti ile an›l›r. 

Adli hikâyetin nice tahrîr idem k’anun 

Kem izi toz› efser-i Nûflirevân imifl 

Ahmed Pafla 

Husrev: Nûflirevân’›n torunudur. fiiirde “Hüsrev u fiîrîn” hikâyesinin erkek kahraman› 

olarak geçer. Husrev-i Pervîz diye de an›l›r. Divan fliirinde de padiflahl›¤›, 

fiîrin’e olan aflk› ve efsanevî iki at› Gülgûn ve fiebdîz’le birlikte an›l›r. Husrev sultan 

anlam›na da gelir. 

27

28 


Yoluna ey hüsrev-i flîrîn-dehen 

Dîde mi var kim yafl› gülgûn degil 

Hayâlî 

Siyâvufl: Keykavus’un o¤lu olan Siyavufl Rüstem taraf›ndan büyük bir kahraman 

olarak yetifltirilmifltir. Çok güzel biri olan Siyavufl’a üvey k›z kardefli âfl›k olmufl; 

fakat Siyavufl ondan yüz çevirdi¤i için iftiras›na u¤ram›flt›r. Bu iftira yüzünden 

Turan hükümdar› Efrasiyâb’›n yan›na giderek onun k›z›yla evlenmiflse de yine 

at›lan iftiralarla Efrâsiyâb taraf›ndan bo¤azlat›larak öldürülmüfltür. Divan fliirinde 

kahramanl›¤› ve daha çok u¤rad›¤› iftiralar sonucunda “haks›z yere öldürülme” 

sembolü olarak an›l›r. 

Ayfl ü nûfl eyle müdâm olma inen dünyâ-perest 

Kan› Dârâ kan› Cem kan› Siyâvufl ey sanem 

Zâtî 

Bihzâd: Hüseyin Baykara(öl.1506)’n›n ressamlar›ndand›r. Divan fliirinde çizmifl 

oldu¤u resimlerdeki marifetiyle övülen ve sevgilinin güzelli¤i anlat›l›rken kendisinden 

bahsedilen bir kiflidir. 

Rengîn ider evsâf-› ruhun hâme-i Bâkî 

Ol sûreti virmez sanemâ nakfl›na Bihzâd 

Bakî 

Cengiz: Büyük Mo¤ol hükümdâr› olup as›l ad› Timuçin’dir. Mo¤ol devletinin 

s›n›rlar›n› Avrupa’n›n ortalar›na kadar geniflletmifltir. Divan fliirinde daha çok sahip 

oldu¤u topraklarla, saltanat gücüyle ve zalimli¤iyle an›l›r. 

Ehl-i salîb ü leflker-i Cengîz’den beter 

Mülke tasallut eyleyen ol kavm-i cân-flikâr 

Nedîm 

Fa¤fûr: Çin hükümdârlar›n›n unvân›d›r. Ayr›ca ‹skender zaman›nda yaflam›fl ve 

Asya’n›n tümüne 62 y›l hükümdarl›k yapm›fl bir padiflah›n ad›d›r. Divan fliirinde 

büyük bir padiflah olmas› özelli¤iyle ve genellikle Çin sözcü¤üyle birlikte an›l›r. 

Bir hatâ zanneyleyüp ebrûlar›n çîn eylese 

Cân atar dergâh›na Fa¤fûr ile Hâkan gelür 

Bakî 

Hülâgû: Cengiz’in torunudur. ‹ran topraklar› üzerinde ‹lhanl› devletini kurmufltur. 

Çok kan dökmüfl bir padiflah oldu¤u için Divan fliirinde daha çok bu yönüyle 

an›l›r. 

Tahammül mülkini y›kd›n Hülâgû Han m›s›n kâfir 

Aman dünyây› yakd›n âtefl-i sûzân m›s›n kâfir 

Nedîm 

‹skender: Divan fliirinde Kur’ân’da ad› geçen Zülkarneyn ile Makedonyal› 

Büyük ‹skender birbirine kar›flt›r›lm›fl ve ikisi ayn› flah›s imifl gibi kabul edilmifltir. 

fiiirde “âb-› hayat(=ölümsüzlük suyu)”› aramak için “zulumât(=karanl›klar ülkesi)”a 

gitmesi, H›z›r ile olan hikâyesi, dünyay› gösteren aynas› (=âyîne-i ‹skender), 

Ye’cüc ve Me’cüc ad› verilen bir kavmin yay›lmas›n› engellemek için yapt›rd›¤› 

sedd(=sedd-i ‹skenderî)i ve dünyaya hâkim olmas› ile an›l›r.

Sana temlîk eylesün Hak bir yere cem’ eyleyüp 

Mülk-i dehri ömr-i H›zr’› devlet-i ‹skender’i 

Nedîm 

Mânî: Divan fliirinde daha çok ünlü bir ressam olarak geçer. Behram taraf›ndan 

derisi yüzülerek öldürülmüfltür. Divan fliirinde resim yapma yetene¤i ve duvarlar› 

onun yapt›¤› resimler ile süslü Nigâristan adl› bir mabedle birlikte an›l›r. 

Zülfi nakka - fl› suya bir resm ider kim reflk ider 

Mânî-i Çîn yazdu¤› nakfl-› Nigâristân ana 

Ahmed Pafla 

Nergis: Bir perinin çocu¤u ve çok yak›fl›kl› biri oldu¤u için peri k›zlar› taraf›ndan 

hayranl›k duyulan biridir. Eko ismindeki peri k›z›n›n aflk›na cevap vermedi¤i 

için bedduaya u¤ram›fl ve bir gün ›rmaktan su içerken suda yüzünün aksini görünce, 

kendi güzelli¤ine meftun olup kendini kaybetmifl ve ›rma¤a düflüp bo¤ulmufl, 

düfltü¤ü yerden nergis adl› çiçek bitmifltir. 

Nergis Divan fliirinde bir çiçek ve kendini be¤enmiflli¤in sembolü olarak geçer. 

Ayr›ca nergis, mahmur gözden kinaye olarak da kullan›l›r. 

Gül hasretinle yollara dutsun kula¤›n› 

Nergis gibi k›yâmete dek çeksün intizâr 

Bakî 


Anka - : Ad› olan kendisi olmayan bir kufltur. Di¤er ad› sîmurgdur. Bu kufl Kaf 

da¤›nda yaflayan, çok yükseklerde uçmas›, yere konmamas›, üzerinde otuz de¤iflik 

renkten tüy bulunmas› ve “kanâ’at” ve “isti¤nâ” sembolü olarak fliirde yer al›r. 

Kanâ’at eyledi anka - y› Kaf-› flöhrete vâs›l 

Kifli mümtâz olur elbette dâ’im uzlet etdikçe 

Süleyman Fehîm 

Hümâ: Bu da anka gibi efsanevî bir kufl olup kemikle beslenirmifl. Gölgesi kimin 

üzerine düflerse o kiflinin talihi aç›l›r, hatta padiflah olurmufl. Devlet kuflu olarak 

kabul edilir. 

Cîfe-i dünyâya çok meyl itmedüm kerkes gibi 

Bir hümâ-tab’am g›dâ besdür bana bir üstühân 

Fuzulî 

Bunlar›n d›fl›nda, eski Yunan’da t›p ilminin piri Bokrat (=Hipokrat), Arap edebiyat›nda 

cömertli¤in sembolü Hâtem-i Tayî gibi flahsiyetler, Hüsrev ü fiîrîn, 

Leylâ ve Mecnûn, Yûsuf u Züleyhâ gibi mesnevi kahramanlar› ve bu mesnevilerde 

geçen olaylar bu ba¤lamda de¤erlendirilebilir. Bunlar ‹ran fliirinde alg›lan›fl 

biçimiyle Divan fliirinde yer alm›fllard›r. 

Divan flairleri kendi dönemlerinde yaflam›fl olan sultan ve di¤er devlet adamlar›n›n 

isimlerine de çeflitli vesilelerle eserlerinde yer verirler. Kendileri gibi flair ve 

sanatkâr olan ve bir k›sm› üstat kabul edilen Firdevsî, Selmân-› Savecî, Hâf›z-› fiîrâzî, 

Sa’dî-i fiîrâzî, Attâr, Câmî, Nevayî, Hassân gibi flairlerin adlar› da Divan flairlerinin 

çeflitli münasebetlerle s›kça kulland›klar› isimlerdendir. 

Divan fliirinde co¤rafya: Divan fliirinin co¤rafyas›nda, Osmanl› devletinin siyasi 

co¤rafyas›n›n yan› s›ra müflterek geleneksel edebiyatta geçen mekânlar da yer 

almaktad›r. Bunlar›n bafll›calar›na afla¤›da de¤inilecektir. 

29

30 


Divan fliirinde en fazla geçen ülke ismi Çin’dir. Çîn ü Mâçîn, Çîn ü Horasan ifadeleri 

asl›nda birbirine yak›n bir co¤rafyay› iflaret eder. Çin, bu ülkede yaflam›fl 

olan meflhur ressam Mani münasebetiyle fliirde yer ald›¤› gibi, güzel kokulu bir 

madde olan miskin bu ülkede yaflayan ahunun göbe¤inden elde edilmesi dolay›s›yla 

da “misk-i Çîn”, “nâfe-i Çîn”, “âhû-y› Çîn” gibi tamlamalarda zikredilir. Sevgilinin 

saç›, kafl›, beni ile renk ve koku yönünden bu ba¤lamda iliflki kurulur. 

Göricek mu’cize-i nakfl›n› sûretger-i Çîn 

Götürüp hâme s›fat barma¤›n îmân getürür 

Bakî 

Hâlün haberleriyle mu’attar k›lur nesîm 

Deflt-i Hoten’de nâfe-i miskün dimâg›n› 

Bakî 

Rûm ve fiâm kelimeleri de sevgilinin güzelli¤i ile ilgili olarak kullan›l›r. Genifl 

anlamda Osmanl› ülkesini gösteren Rum kelimesi beyazl›k, parlakl›k münasebetleriyle 

sevgilinin yüzü için kullan›l›r. Meselâ, sevgilinin yüzü Osmanl› ülkesi, bu yüzdeki 

ben Osmanl› ülkesindeki Padiflah, ince tüyler de onun askerleri olarak hayal 

edilir. fiâm ise gece, karanl›k, siyah anlamlar›nda tevriyeli olarak kullan›lm›flt›r. Dolay›s›yla 

sevgilinin saç› ile iliflki kurulur. Hindistan ile de siyah renk münasebetiyle 

sevgilinin beni aras›nda iliflki kurulur. Ülke anlam›nda olan M›s›r, Yusuf k›ssas› 

münasebetiyle; Irak, Hicaz, ‹sfahan ayn› zamanda birer musiki makam› olduklar› 

için her iki anlama gelecek flekilde fliirde kullan›l›r. Mo¤ollar taraf›ndan ya¤malanan 

Ba¤dad âfl›¤›n sevgilisi taraf›ndan harap edilen gönlü olarak, Yemen akik, 

Aden inci, Bedahflan la’l gibi k›ymetli tafllar dolay›s›yla, Bahreyn âfl›¤›n gözyafl› döken 

iki gözü için, Bâbil, Harut ve Marut adl› iki mele¤in büyü ö¤retti¤i flehir olmas› 

dolay›s›yla, Isfahan bu flehirde ç›kar›lan meflhur sürmesi, ayr›ca Tebriz, Kazvin 

gibi flehirler de baflkaca münasebetler ile fliirde yer al›r. Azerbeycan, Türkistan, Semerkand, 

Buhara, Irak, Kerbela, Basra, Necef, Kudüs, Vadî-i Eymen, Mekke ve 

Medine de fliirde yer alan co¤rafi mekân isimlerindendir. Anadolu ve Rumeli co¤rafyas›ndan 

Ayd›n, Manisa, Karaman, Vardar, Edirne, ‹stanbul gibi önemli flehirler 

de fliirde yer al›r. Ceyhun, Dicle, F›rat, Aras, Nil nehirleri genellikle âfl›¤›n döktü¤ü 

gözyafllar› dolay›s›yla geçer. 

Tabiat ‹le ‹lgili Unsurlar 

Kozmik âlem: Divan fliirine hâkim kozmoloji anlay›fl›na göre gökyüzü katmanlar(=felekler)dan 

meydana gelmifltir. Dünya bu feleklerin merkezinde yer al›r. 

Gökler onun üzerinde so¤an zarlar› gibi üst üste geçmifl bir hâldedir. Her felekte 

bir “seyyâre (=gezegen)” vard›r. Felekler bu gezegenlerin adlar›yla an›l›r. Bunlar 

seb’a-i seyyare (=yedi gezegen) ad› verilmifl olan Ay (=kamer, mâh), Utarid (=Merkür), 

Zühre (=Venüs, Nâhîd) , fiems (=Günefl, Hurflîd), Mirrih (=Merih), Zuhal 

(=Satürn), Müflterî (=Jüpiter)’dir. Gezegenlerden sonraki sekizinci felekte sabit y›ld›zlar 

vard›r. Daha sonra bofl olan atlas fele¤i yer al›r. Günefl sultand›r. Ay vezir, 

Utarit kâtip, Zühre çalg›c› ve rakkase, Mirrîh komutan, Müflterî kad› ve Zuhal hazinedar 

olarak hayal edilir. 

Bafl koyar her subh-dem hurflîd hâk-i pâyuna 

Bu sa’âdetden anun geldükçe artar pâyesi 

Fuzulî

Rezme Mirrîh ü bezme Nâhîdüz 

Tî¤ ber-kef rebâb der-begalüz 

Na’ilî-i Kadîm 

Felekler ulvî (=yüce) varl›klard›r. Dört unsur (=anâs›r-› erba’a) olarak adland›r›lan 

hava, su (=âb, mâ), âtefl (=nâr) ve toprak (=hâk, türâb) ise süflî (=düflük) varl›klard›r. 

Dokuz felek babalar (=âbâ), dört unsur da analar (=ümmehât) olarak hayal 

edilmifl, bunlardan mevâlîd-i selâse (=üç çocuk) denen hayvânât (=insan ve 

hayvanlar), nebâtât (=bitkiler) ve cemâdât (=cans›z varl›klar) olmak üzere üç çocuk 

meydana gelmifltir. Afla¤›daki beyitte Divan fliirine hâkim olan bu kozmoloji 

anlay›fl›na göre aralar›nda iliflki oldu¤u kabul edilen “yer” ile “ana”; “gök” ile de 

“ata, baba” aras›nda iliflki kurulmufltur. 

Seni ba¤r›na basar yer gök ne var mihr itmese 

Kim ata gibi degüldür müflfik olur analar 

‹bni Kemal 

Zaman: Zaman kavram› genellikle “zamân”, “rûzgâr”, “vakt”, “devr” ve “dehr” 

sözcükleri ile ifade edilir. Dört mevsimden ikisi öne ç›kar: Bahar ve hazan (=sonbahar). 

K›fl Divan fliirinde nispeten az rastlanan bir mevsimdir. Yaz mevsimi ise 

çok nadir görülür. Aylardan Nisan, bu ayda ya¤an ya¤murun istiridyenin a¤z›na 

düflmesi sonucu inci meydana getirmesi ile Muharrem ay› da Kerbela olay›n›n muhayyilede 

meydana getirdi¤i üzüntü, ac› ve keder kavramlar› ile fliirde yer al›r. 

Sâkiyâ mey sun ki bir dem lâlezâr elden gider 

‹riflüp fasl-› hazân vakt-i bahâr elden gider 

Avnî 

Hayvanlar: Kufllar›n bir k›sm› olumlu, bir k›sm› ise olumsuz düflünceler do¤urarak 

metinlerde yer al›r: Bülbül (=hezâr, andelîb), flahin, keklik(=kebg), sülün 

(=tezerv), güvercin (=kebûter), papa¤an (=tûtî), tâvûs, kumrî (=kumru) ilk gruba, 

akbaba (=kerkes), baykufl (=bûm), karga (=gurâb, zâg), yarasa (=huffâfl), çaylak 

(=zegân) ise ikinci gruba girer. 

Gülfleninde âlemün bu s›rra irmez hîç kes 

Zâ¤lar âzâde vü bülbül giriftâr-› kafes 

Firakî 


Arslan (=flîr, gazanfer), peleng (=kaplan), bebr (=pars), âhû (=gazâl) gibi olumlu 

düflünce do¤uran hayvanlar›n yan› s›ra çakal, tilki, fil (=pîl), eflek (=har), it 

(=seg, kelb) gibi hayvanlar da Divan fliirinde geçer. Bunlar›n d›fl›nda pervâne (=kelebek), 

sinek (=meges, zübâb), ar› (=zenbûr), kar›nca (=mûr, mûrçe), örümcek 

(=ankebût), bal›k (=mâhî), timsah (=neheng), y›lan (=mâr, su’bân, ef’î), sincab, kakum, 

samur, deve (=nâka, üfltür, ba’îr) de fliirde geçen di¤er hayvanlard›r. 

fiîrler pençe-i kahrumda olurken lerzân 

Beni bir gözleri âhûya zebûn etdi felek 

Sultan Selim 

Bitkiler: A¤aç (=flecer, d›raht) ve fidan (=nahl, nihâl) Divan fliirinde s›kça geçen 

kelimelerdendir. fiiirde a¤aç türlerinden en fazla sevgilinin boyunun benzetildi¤i 

serviye, ayr›ca çenâr, ar’ar, tûbâ, flimflâd, ve sanavbere, çiceklerden ise güle 

rastlan›r. Gülün rengi, kokusu ve güzelli¤i ile di¤er çiçekler aras›nda ayr› bir yeri 

31

32 


vard›r. Gül sevgilidir, yahut sevgilinin a¤z›, yana¤›, kula¤› gibi bir uzvudur. Yine 

küçüklü¤ü ve kapal›l›¤› ile fliirde yer alan gonca ile birlikte diken de çeflitli tasavvurlara 

konu olmaktad›r. Diken (=hâr) sevgili ile âfl›k aras›ndaki engelleri sembolize 

eder. Bunun d›fl›nda lâle, beneffle, reyhan, nane, flebboy, sünbül, yasemen, 

nergis, za’feran, nilüfer, karanfil de fliirde s›kça geçer. 

Gülflene nergis ü gül hayli letâfet virdi 

fiimdi aç›ld› dahi yüzi gözi gülzârun 

Bakî 

Bitmedi gülflende bir gül bu ruh-› zîbâ gibi 

‹rmedi bostanda bir serv ol kad-i ra’nâ gibi 

Ahmed Pafla 

Ey gül ne aceb silsile-i müflk-i terün var 

V’ey serv ne hofl cân al›c› iflvelerün var 

Fuzulî 

Divan fliirinde meyvelerden ayva, elma (=sîb), nar (=enâr, rümmân), fleftâlû, 

üzüm (=engûr), badem (=bâdâm), f›st›k (=piste) gibi meyveler de ço¤unlukla sevgilinin 

güzelli¤ini ifadede yararlan›lan unsurlar olarak fliirde yer al›r. 

Divan fliirinde sevgili, âfl›k ve rakip: Divan fliirin aflk anlay›fl›, daha çok tasavvuf 

düflüncesi etraf›nda flekillenmifltir. Her ne kadar aflk kavram› tasavvuf literatüründeki 

anlam›n› ‹slâm›n ilk dönemlerinden sonra kazanm›fl ise de tasavvuf 

çevrelerinde s›kça kullan›lan ve Hz. Muhammed’in söyledi¤i ileri sürülen “Âfl›k 

olup da aflk›n› gizleyen, iffetini koruyan ve bu hâl üzere iken ölen kifli cennete girer.” 

sözü aflk› kutsar. Asl›nda aflk bütün kâinat›n hatta gök cisimlerinin bile hareketine 

sebep olarak gösterilecek kadar önemli bulunur. Bu anlay›fl çerçevesinde 

aflk›n cismanî ya da bedenî olarak alg›lanmamas› do¤al bir durumdur. Afla¤›daki 

m›sralarda aflk›n, “ilm”in karfl›t› olarak dile getirilmesi aflka verilen de¤eri ve ona 

verilen misyonu gösterir: 

Aflk imifl her ne var âlemde 

‹lm bir k›l ü kal imifl ancak 

Fuzulî 

Tasavvuf anlay›fl›ndan Divan fliirine yans›yan Yaratan›n, “felekleri bile sevgili 

bir kulu için yaratt›¤›” düflüncesi göz önünde tutulursa, bu anlay›fl›n ortaya koydu- 

¤u aflk, sevgili ve âfl›k tiplerinin düz anlamlar›ndan öte baflkaca anlamlara da sahip 

oldu¤u rahatl›kla söylenebilir. 

Aflk›n amac› vahdete, yani “varl›k birli¤i”ne ulaflmakt›r. Aflk makam›na ulafl›nca 

insan kâinatta ayr› ayr› var oldu¤u san›lan eflyan›n asl›nda tek bir varl›k oldu¤unu 

görür. Bu makama ulafl›l›nca “sultan” ile “dilenci” birbirinden ay›rt edilmez. 

Vâdî-i vahdet hakîkatde makam-› ›flkdur 

Kim müflahhas olmaz ol vâdîde sultândan gedâ 

Fuzulî 

Divan fliiri dilinin etkileyici yönlerinden biri tasavvufun etkisiyle flekillenen mecazl› 

dilidir. Divan fliirinde sözün gerçek ile mecaz aras›nda sal›n›m yapan saat sarkac› 

gibi tek bir yönde çak›l›p kalmad›¤›, beyitlerin yorumunun beflerî ve dünyevî 

(=mecâzî) aflk aras›nda gidip geldi¤i; bütünüyle beflerî aflk›n dile getirildi¤i örnek-


lerde bile aflk›n kutsand›¤› tasavvufî bir anlay›fla gönderme yap›ld›¤› görülür. Aflk 

asl›nda kader ve k›smet iflidir. Kiflinin elinde olan bir durum de¤ildir. Bu, “elest 

meclisi”nde, yani ruhlar âleminde gerçekleflmifltir. Ruhlar meclisinde ‹lahî hitaba 

mazhar olan insano¤lu, bu hitap ile öyle bir sarhofl olmufltur ki, bu dünyaya düfltü¤ünde 

bile hâlâ ay›lmam›flt›r. 

Fermân-› aflka cân ile var ink›yâdumuz 

Hükm-i kazâya zerre kadar yok inâdumuz 

Bakî 

Aflk›n bu niteli¤i ve felsefî derinli¤i sevgilinin kimli¤i ile ilgili belirsizlik sonucunu 

do¤urmufl, böylesine kusursuz güzellik sahibi olan sevgilinin ancak Allah, 

peygamber veya padiflah olarak yorumlanabilece¤i ileri sürülmüfltür. Elbette bu 

yorumlay›fl tarz› sevgilinin hiçbir zaman dünyevî bir varl›k olmad›¤› düflüncesini 

ihtimal d›fl› görmez. Fakat sevgilinin sahip oldu¤u güzelli¤in niteliklerinin mutlak 

olmas›, s›radan bir flair ile bir padiflah›n yazm›fl oldu¤u aflk temal› fliirler aras›nda 

belirgin bir fark›n bulunmamas›, bu aflk›n beflerî bir aflk olmad›¤›n› göstermektedir. 

Bundan ötürü sevgilinin cinsiyeti de -az say›da fliir müstesna- kesin de¤ildir. 

Sevgili bazen bir erkek güzeli gibi görünmekle beraber, bu fliirlere dikkatle bak›ld›¤›nda 

asl›nda bir erkek veya kad›n›n de¤il de bizzat güzelli¤in, güzellik kavram›n›n 

övüldü¤ü ve yüceltildi¤i görülür. Bu tasavvuf anlay›fl›n›n fliire yans›mas›n›n bir 

sonucudur. Kâinattaki güzellikler ve dolay›s›yla da güzeller ‹lâhî ve mutlak hatas›z, 

kusursuz bir tek güzelden iflaretlerdir. 

Divan fliirindeki sevgili tipi mükemmel güzelli¤i kendisinde toplam›flt›r. Divanlarda 

görülen bütün sevgililer, tek bir tiptir. Genifl Osmanl› co¤rafyas›n›n neresinde 

bulunursa bulunsun ve hangi döneminde yaflam›fl olursa olsun âfl›¤›n dile getirdi¤i 

ve niteledi¤i sevgili genellikle ayn› özelliklere sahiptir. Gelenek bu sevgili tipinin 

saç, göz, dudak, el gibi uzuvlar›n›n ne tür güzellikte oldu¤unu belirlemifl, ayr›ca 

nas›l övülece¤ini de göstermifltir. Uzun boyluluk mademki güzellerde aranan 

bir özelliktir, o takdirde sevgilinin boyu hafif hafif sal›nan bir servi gibidir, bafl› 

göklere kadar uzan›r. Kirpiklerin uzunlu¤u mademki makbuldür ve etkileyicidir, o 

zaman sevgilinin kirpikleri k›l›ç, m›zrak veya ok olarak hayal edilir. fiairler bu eldeki 

haz›r malzeme ile sevgiliyi övmek durumundad›r. 

Divan fliirinde sevgilinin niteliklerinin ve güzelli¤inin mutlak olmas›n›n yan› s›ra 

onun âfl›¤a ilgisiz davranmas› (=isti¤nâ, tecâhül), bir tatl› sözü bile ondan esirgemesi, 

âfl›¤›n hâline ac›mamas›, sürekli naz içinde olmas› gibi huylar› onun karakterini 

oluflturur. Divan fliirindeki aflk, tek tarafl›d›r. Seven ve aflk ›st›rab› içinde yanan 

bir âfl›k vard›r. Sevgili ise âfl›¤›na karfl› ilgisizdir, onun bak›fl› hatta eziyeti bile 

âfl›¤a bir lütuftur. Bütün güç, kuvvet sevgilinin elindedir. Âfl›k için sevgili bir padiflah, 

yahut efendi mevkiindedir, âfl›k ise onun kölesi gibidir. Âfl›¤a eziyet etmesi, 

onu üzmesi onun de¤iflmez âdetidir. Vefas›zd›r, verdi¤i sözü tutmaz. Sürekli mesafelidir. 

Kimse kendisinden hesap soramaz. Kendisi ulafl›lamaz bir konumdad›r. Bütün 

bunlar onun de¤iflmez özellikleridir. Sevgili baflta güzellik sembolü Hz. Yusuf 

olmak üzere Hz. ‹sa ve Hz. Süleyman’a benzetilir. Aflk ülkesinin sultan›d›r. Silahl›d›r. 

Silahlar› kafl (=ebrû), kirpik (=müje, müjgân) ve gamzedir. Girdi¤i ülkeyi (âfl›- 

¤›n gönlünü) harap eder. 

Ol fleh-i hûbân ki iklîm-i dilün sultân›dur 

Her ne dir cân üstine fermân anun fermân›dur 

Ahmed Pafla 

33

34 

SIRA S‹ZDE 


SORU 


Âfl›¤›n durumu ise sürekli göz yafl› dökme, a¤lama ve feryat etmedir. “Sab›r veya 

sefer” yani o ülkeyi terk etmekten baflka çaresi yoktur. Fakat yine de aflk derdinin 

bitmesini arzulamaz; sevgilisinin bütün eziyetlerini ço¤u zaman memnuniyetle 

kabul eder. Zira sevgiliden gelen eziyetleri, cefay› bile bir ilgi olarak kabul eder. 

Âfl›k için en büyük felaket ise sevgilisinin kendisini bütünüyle terk etmesidir. 

Yâ Rab belâ-y› aflk ile k›l âflinâ beni 

Bir dem belâ-y› aflkdan etme cüdâ beni 

SIRA S‹ZDE 

Fuzulî 

Divan fliirinde sevgili ve âfl›k d›fl›ndaki üçüncü tip rakip(


¤ümüz beyliklerin idarecilerinin Türkçe d›fl›nda baflka bir dil bilmemelerinin, Türkçenin 

yaz› dili olarak geliflmesinde rolü oldu¤u araflt›rmac›lar taraf›ndan ileri sürülür. 

fiiir dili ile düzyaz›n›n nitelikleri farkl› olmakla birlikte bunlar ayn› etkiler çerçevesinde 

geliflme göstermifllerdir. Dolay›s›yla Divan fliiri dilinin gerek söz varl›¤› 

gerekse üslûp aç›s›ndan geçirdi¤i aflamalara paralel olarak nesir sahas›nda da zaman 

içerisinde de¤ifliklikler ve zenginlikler görülür. 

XV. yüzy›l sonlar›na kadar yaz›lan eserlerin temel özelli¤i dinî ve ahlakî niteli- 

¤e sahip olmalar›d›r. Kuran tercümeleri, hadis çevirileri, ‹slam tarihi ve f›k›h alanlar›nda 

ço¤u tercüme esasl› olan bu eserlerin dili ve üslûbu bir sonraki yüzy›lda 

farkl›laflmaya bafllar. Bunda toplumun uygarl›k alan›nda geçirdi¤i de¤iflimler ile bilim 

ve sanat alan›ndaki geliflmelerin önemli rolü vard›r. XVI. yüzy›lda Türk Edebiyat› 

nas›l fliir dilinde usta flairler yetifltirmifl ise, nesirde de sanat kayg›lar› ortaya 

ç›km›fl; hatta maksad›n ifade fleklini belirlemeye bafllam›flt›r. 

Eski Türk Edebiyat›ndaki nesir dilinin as›rlar boyunca verdi¤i örneklerini bu 

aç›dan iki grupta inceleyebiliriz: 

1. Sade Nesir 

2. Süslü Nesir 

Bu her iki nesir türünün örneklerine as›rlar boyunca -bafllang›ç dönemi hariçher 

dönemde rastlar›z. Sade nesrin ilk örneklerinde dilin baflar›l› bir flekilde kullan›lmad›¤›, 

Arapça ve Farsça kelimelerin daha az yer ald›¤›, terkipli bir üslubun bulunmad›¤› 

ve okuyucu kitlesi olarak daha ziyade genele hitap edildi¤i görülür. Süslü 

nesirde ise anlat›lmak istenen, dilin bütün estetik imkânlar›ndan yararlan›larak 

ve söz sanatlar› kullan›larak etkileyici bir flekilde sunulur. ‹lk nesir örnekleri sade 

nesirle verilmifltir. Sinan Pafla(öl. 1486)’n›n Tazarrunâme’si süslü nesrin ilk örne¤i 

olarak kabul edilir. En uç örnekler olarak da Veysî (ö.1628) ve Nergisî (ö.1635)’nin 

eserleri gösterilir. Her iki nesir kolu da son dönemlere kadar devam etmifltir. 

Üslûp aç›s›ndan mensur eserleri tarihî bir tasnife tabi tutmadan incelemek daha 

yerinde olur. ‹lk tarihlerimizden olan Âfl›k Paflazade Tarihi asl›nda sade nesrin 

örne¤i olmakla birlikte yine ayn› türden as›rlar sonra kaleme al›nan ‹bni Kemal’in 

ve Hoca Sadeddin (öl.1599)’in tarihleri süslü nesre örnek verilebilir. Bununla birlikte 

ilk dönemde kaleme al›nan K›sas-› Enbiyâ türünün örnekleri yine çok sade bir 

dille yaz›lm›fl olmakla birlikte son dönemde kaleme al›nan Cevdet Pafla(öl. 1895) 

n›n K›sas-› Enbiya’s› da ayn› flekilde sadedir. Fakat ayn› yazar taraf›ndan kaleme 

al›nan Târîh-i Cevdet’in üslubu daha farkl›d›r. ‹lk dönemlerde kaleme al›nan eserlerin 

dilinin sadeli¤ini, yazarlar›n tercihine veya kültürel birikimine ba¤lamak yerine 

dilin o dönemdeki durumu ile izah etmek daha do¤ru olur. Ayr›ca ayn› yazar›n 

farkl› kitlelere hitap etti¤inin bilinciyle farkl› üslûplar kulland›¤› da görülür. fiiir dili 

genellikle belli bir birikime ve edebî zevke hitap ederken nesrin hem bu kitleye 

hem de halk kitlesine hitap etme yönü fliire göre daha a¤›r basar. Fakat bu durum 

her zaman ayn› sonucu do¤urmaz. 

Eski Türk Edebiyat› Tarihinin Bafll›ca Kaynaklar› 

Burada Eski Türk edebiyat›n›n tarih içindeki sürecini, geçirdi¤i merhalelerin, de¤iflimlerin, 

aray›fllar›n ve bu döneme ait metinlerin de¤erlendirilmesinde kaynakl›k 

edecek eserler hakk›nda toplu hâlde bilgi verilecektir. Bu kaynak eserler Osmanl› 

dönemi ile s›n›rl› tutulmufltur. Ayr›ca edebiyat tarihinin en önemli kaynaklar›n›n 

bizzat edebî eserlerin kendileri oldu¤u unutulmamal›d›r. 

35

36 


1. fiu’arâ Tezkireleri: Dönemin edebiyat tarihleridir. fiu’arâ tezkireleri flairlerin 

hayatlar›, e¤itimleri hakk›nda k›saca bilgi veren, onlar›n eserleri ve sanatlar› hakk›nda 

de¤erlendirmeler içeren eserlerdir. Sehî Bey (öl. 1548) taraf›ndan 1538 y›l›nda 

yaz›lan Heflt Bihiflt, Bat› Türkçesiyle yaz›lm›fl ilk tezkire olup her as›rda rastlanan 

tezkire yazma gelene¤inin Fatin(ö. 1867)’in 1852 y›l›nda yazm›fl oldu¤u Hâtimetü’l-Efl’âr’› 

ile sona erdi¤i kabul edilir. 

2. fiakâiku’n-Nu’mâniyye ile Tercüme ve Zeyilleri: Taflköprîzâde(öl. 

1561)’nin yazm›fl oldu¤u bu eser Osman Gazi’den Kanuni Sultan Süleyman zaman›na 

kadar yaflam›fl bilginler, flairler, kültür adamlar› ve mutasavv›flar hakk›nda bilgi 

verir. Asl› Arapça olan eser büyük ilgi görmüfl, ayn› dönemde ilaveli tercümeleri 

yap›lmaya bafllanm›fl, XIX. yüzy›la kadar bu eserde bulunmayan kiflilerle ilgili 

bilgilerin yer ald›¤› “zeyil (=ek)”leri yaz›lm›flt›r. 

3. Mevki ve mesleklere göre kifliler hakk›nda bilgi veren eserler: Bu eserlerin 

Hadîkatü’l-Mülûk, Hadîkatü’l-Vüzerâ, Devhatü’l-Meflâyih gibi s›ras›yla padiflahlar›n, 

vezirlerin, fleyhülislamlar›n hayatlar› hakk›nda bilgi verenleri oldu¤u gibi 

Tezkiretü’l-Hattâtîn, Atrabü’l-Âsâr gibi hattatlar› ve musiki ustalar›n› ele alanlar›, 

Menakibü’l-Ârifin, Lemezât-› Hulviyye gibi sadece tasavvuf ileri gelenlerini toplayanlar›, 

Nefehâtü’l-Üns gibi evliyalardan bahsedenleri (Tezkiretü’l-evliyâ=evliya 

tezkireleri) de vard›r. 

4.Türlü biyografik eserler: Bursa, Edirne, Ba¤dad, Diyarbak›r, K›r›m gibi 

belli bir vilayette yetiflenleri ele alan Türkçe eserler oldu¤u gibi, Kâtip Çelebi(öl. 

1657)’nin Süllemü’l-Vüsûl ilâ Tabakâti’l-Fuhûl, Müstakimzâde(öl.1788)’nin Mecelletü’n-Nisâb’› 

gibi bütün ‹slam dünyas›nda yetiflmifl olan meflhurlar› konu alan 

Arapça eserler de edebiyat tarihimiz aç›s›ndan önemlidir. Daha sonralar›, yak›n dönemde 

Bursal› Mehmed Tahir (öl. 1924) taraf›ndan yaz›lan Osmanl› Müellifleri, 

Mehmed Süreyya (ö. 1909) taraf›ndan yaz›lan Sicill-i Osmanî, Muallim Naci(öl. 

1893)’nin Esâmî ve Osmanl› fiairleri isimli eserleri, Faik Reflad(öl. 1914)’›n Eslâf’› 

bu grupta de¤erlendirilebilecek önemli eserlerdendir. Ayr›ca belli bir vilayetin tarihini 

konu alan Hüseyin Hüsameddin(öl. 1939)’in Amasya Tarihi gibi eserlerde 

de o çevrenin yetifltirmifl oldu¤u flair ve yazarlar hak›nda bilgi vard›r. 

5. Osmanl› Tarihleri: Bunlar›n bir k›sm› yazarlar›n kendiliklerinden, bir k›sm› 

da devlet taraf›ndan görevlendirildikleri için kaleme ald›klar› eserlerdir. Bu konuda 

Osman Gazi’den Sultan Bayezid dönemine kadar meydana gelmifl olaylar› ele 

alan ve kendi ad›yla an›lan Âfl›k Paflazade(öl.1484’den sonra)’nin Tarihi’nden itibaren 

her as›rda pek çok eser verilmifl olup bunlar›n bir k›sm› Neflrî (XV.yy), Solakzâde 

(öl. 1657), Peçevî (öl. 1649), Naîmâ (öl. 1716), ‹zzî (öl. 1755), Vâs›f (öl. 1806), 

Cevdet Pafla (öl.1895), Lütfî (öl. 1907) gibi yazarlar›n adlar›yla an›lmaktad›r. Kendisi 

de önemli bir flair olan Gelibolulu Âli’nin Künhü’l-Ahbâr isimli tarihi de flairler 

hakk›nda do¤rudan bilgi verdi¤i için edebiyat tarihi araflt›rmalar›nda önemli bir 

kaynakt›r. 

6. Bibliyografyalar. Taflköprîzâde taraf›ndan yaz›lan ve o¤lu taraf›ndan geniflletilerek 

çevirisi yap›lan Mevzû’âtü’l-Ulûm, Kâtip Çelebi taraf›ndan yaz›lan Keflfü’z-Zunûn 

an-Esâmi’l-Kütübi ve’l-Fünûn isimli eserler ve sonuncusuna yap›lan 

zeyiller edebiyat tarihimiz için çok önemli bibliyografik kaynaklard›r. Bu eserlerde, 

eserler ve yazarlar› hakk›nda verilmifl olan k›sa bilgilerin yan› s›ra her ilmin tarifi 

ve di¤er ilimlerle iliflkisi üzerinde de durulmaktad›r. 

7. Ansiklopedik eserler: fiemseddin Sâmî(öl. 1904)’nin Kamûsü’l-A’lâm’›, Ahmed 

R›fat (öl.1894)’ ›n Lugat-› Târihiyye ve Co¤râfiyye’si bu grubun önemli eserlerindendir.


8. Sözlükler: Bu sözlüklerin bir k›sm› Mütercim As›m (öl. 1819)’›n Kamus Tercümesi 

gibi sözlük olman›n ötesinde farkl› alanlarda katk› da sunmaktad›r. fiemseddin 

Sami’nin Kamûs-› Türkî, Ahmed Vefik Pafla (öl. 1891)’n›n Lehçe-i Osmânî, 

Muallim Naci’nin Lügat-› Nâcî adl› sözlükleri de belli kavramlar›n dönemlerine göre 

nas›l de¤erlendirilmesi gerekti¤i hususunda bilgi verir. 

9. Edebiyat tarihleri: Abdülhalim Memduh’a, fiehabeddin Süleyman’a ve Faik 

Reflad’a ait ayn› ad› tafl›yan Târîh-i Edebiyyât-› Osmâniyye isimli eserler, ‹smail Habib 

Sevük(öl. 1954)’ün Türk Teceddüd Edebiyat› Tarihi bu devirde Osmanl› Türkçesi 

ile kaleme al›nan edebiyat tarihlerinden baz›lar›d›r. 

10. Klâsik edebiyat bilgisini konu alan eserler: Bunlar belâgat ilmi ile ilgili 

olup baz›lar› Fars edebiyat›n›n etkisini tafl›makta, büyük k›sm› ise Arap belagatini 

izlemektedir. Bu konuda XVI. yüzy›ldan itibaren eser verildi¤i görülmektedir. Sürurî(öl. 

1562)’nin Bahrü’l-Ma’ârif, ‹smâîl-i Ankaravî (öl. 1631)’nin Miftâhü’l-Belâga 

ve Misbâhü’l-Fesâha, Süleyman Pafla(öl. 1892)’n›n Mebâni’l-‹nflâ, Ahmed Cevdet 

Pafla’n›n Belâgat-i Osmâniyye, Recaizade Mahmud Ekrem(öl. 1914)’in Ta’lîm-i 

Edebiyyât, Mehmed Rif’at(öl. 1907)’in Mecâmi’ü’l-Edeb adl› eserleri SIRA S‹ZDE bu dönemde 

SIRA S‹ZDE 

edebî eserlerin ne flekilde de¤erlendirilmesi gerekti¤i hususunda bilgi vermekte, 

ayr›ca zaman içinde estetik de¤erlerde meydana gelen de¤ifliklikleri izleme imkâ- 



n› sunmaktad›r. 

Burada grupland›r›larak verilen eserler edebiyat tarihimizin bütün kaynaklar› 

de¤ildir. Bunlar›n d›fl›nda o dönemden günümüze kadar ulaflan SORU yazma ya da bas- 

SORU 

k› kitaplar, risaleler ve gazeteler, çeflitli mektuplaflma ve yaz›flma örneklerini içeren 

münfle’ât kitaplar›, belli bir bilim dal›na ait terimleri toplayan D‹KKAT lügatler, ayr›ca 

D‹KKAT 

baflta Ziya Pafla(öl. 1880)’n›n Harabât’› olmak üzere o devirde çeflitli flairlerin fliirlerini 

toplayan antoloji niteli¤indeki matbu eserler, ayn› mahiyetteki yazma fliir 


mecmualar› ve nazire mecmualar› da bu edebiyat›n kaynaklar› aras›nda yer al›r. 

Eski Türk edebiyat› tarihi ile ilgili olarak Cumhuriyet döneminde ortaya konulan 

konu ile ilgili eserler, ansiklopediler, tarihler, edebiyat tarihleri, antolojiler, araflt›r- 

AMAÇLARIMIZ 

malar ve makaleler de bu konuda önemli kaynaklar aras›ndad›r. 

AMAÇLARIMIZ 

Eski Türk edebiyat›n›n kaynaklar› ile ilgili daha genifl bilgi için Agâh K S›rr› ‹ T ALevend’in P Türk 

Edebiyat› Tarihi (Ankara: TTK, 1988, 3. bs.) adl› kitab›na baflvurabilirsiniz. 

TELEV‹ZYON 

K ‹ T A P 

37 

TELEV‹ZYON 


38 

Özet 

A MAÇ 

1 


Eski Türk Edebiyat›n›n Türk Edebiyat› tarihi içindeki 

yerini belirleyebilmek. 

Türk edebiyat›, “‹slâmiyet öncesi Türk edebiyat›”, 

“‹slâmî dönem Türk edebiyat›” ve “Bat› etkisindeki 

Türk edebiyat›” olmak üzere bafll›ca üç 

ana döneme ayr›lm›flt›r. ‹slamiyet öncesi Türk 

edebiyat›n›n bugün elimizde bulunan yaz›l› ürünleri 

VIII-X. yüzy›llara ait Köktürkçe ve Uygurca 

metinlerdir. ‹slamî Dönem Türk Edebiyat› ise 

her bak›mdan örnek ald›¤› ‹slamî Dönem ‹ran 

edebiyat›n›n etkisi alt›nda geliflmifl bir edebiyatt›r. 

“‹slamî Dönem Türk Edebiyat›”, bir bütün hâlinde 

Türk edebiyat›n›n XI. yüzy›ldan XIX. yüzy›l 

ortalar›na kadar yaklafl›k dokuz yüzy›ll›k bir dönemini 

içine al›r. Bu dönem Türk edebiyat›na 

ait edebî eserler “Do¤u Türk edebî dili” ve “Bat› 

Türk edebî dili” olmak üzere bafll›ca iki edebî 

dille kaleme al›nm›fllard›r. Do¤u Türk yaz› dili, 

“Karahanl›” (XI. yüzy›l), “Harezm-Alt›norda” (XI- 

I-XV. yüzy›llar) ve “Ça¤atay” (XV.-XIX. yüzy›llar) 

ve Memluk K›pçakças›d›r. Bat› Türk yaz› dili ise, 

O¤uz boylar›n›n konuflma diline dayanan bir edebî 

dildir. “Bat› Türkçesi”nin ilk dönemine “Eski 

Osmanl›ca”, “Eski Türkiye Türkçesi” ve “Eski 

Anadolu Türkçesi”; ikinci dönemine de “Osmanl› 

Türkçesi” ya da “Osmanl›ca” ad› verilmifltir. Osmanl›can›n 

bir kolu da “Do¤u Osmanl›cas›” ad› 

da verilmifl bir yaz› dili olan “Âzerî O¤uzcas›”d›r. 

Türk Edebiyat›n›n “Eski Türk Edebiyat›” olarak 

adland›r›lan döneminin kuramsal olarak Köktürk, 

Uygur, Karahanl›, Harezm-Alt›norda, Ça¤atay, 

Memluk-K›pçak, Anadolu Selçuklu, Beylikler 

Ça¤› edebiyatlar›n› ve XIX. yüzy›l ortalar›na 

kadar Osmanl› Türkçesiyle yaz›lm›fl bütün edebî 

ürünleri kapsamas› gerekir. Ancak çeflitli nedenlerle 

bugün “Eski Türk Edebiyat›” ad› alt›nda yaln›zca 

XIII. yüzy›l sonlar›nda ‹ran edebiyat›n›n etkisiyle 

Anadolu Selçuklular› döneminde ilk örnekleri 

verilmeye bafllanan ve bütün bir Osmanl› 

co¤rafyas›nda varl›¤›n› kesintisiz olarak XIX. 

yüzy›l ortalar›na kadar sürdürmüfl bir edebî dönem 

kastedilmektedir. 

A MAÇ 

2 

Eski Türk edebiyat› karfl›l›¤› olarak tarihsel süreç 

içinde kullan›lm›fl olan adlar› s›ralayabilmek ve 

bu adlarla ilgili de¤erlendirmeler yapabilmek. 

Eski Türk edebiyat› karfl›l›¤› olarak tarihsel süreç 

içerisinde edebiyyât-› kadîme, fli’r-i kudemâ, 

havâs edebiyat›, sarây edebiyat›, enderun 

edebiyat›; edebiyyât-› Osmâniyye, Osmanl› 

fliiri, Divan edebiyat›, ümmet edebiyat›, ümmet 

ça¤› Türk edebiyat›, ‹slamî Türk edebiyat›, 

klâsik edebiyat ve klâsik Türk edebiyat› 

gibi adlar kullan›lm›flt›r. ‹ran edebiyat› etkisinde 

do¤an ve geliflen “‹slamî dönem Bat› Türk 

edebiyat›”, XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren 

yerini edebiyyât-› cedîde ad› verilen yeni 

bir edebî anlay›fla b›rakmaya bafllam›fl; Bat› edebiyat› 

etkisinde do¤an ve geliflmeye bafllayan bu 

yeni edebiyat› eskisinden ay›rmak için de eskisine 

edebiyyât-› kadîme ya da onu yaln›zca fliirden 

ibaret bir edebiyatm›fl gibi kabul ederek fli’ri 

kudemâ gibi adlar verilmifltir. Bu edebiyat karfl›l›¤›nda 

kullan›lm›fl olan havâs, sarây ve enderun 

edebiyat› gibi adlar ise onun yaln›zca toplumun 

belli kesimlerine hitap eden bir yüksek 

zümre edebiyat› oldu¤u ön kabulünden hareketle 

verilmifl; ancak söz konusu edebiyat›n yaln›zca 

toplumun belli kesimlerine hitap eden bir edebiyat 

olmad›¤›n›n bilimsel araflt›rmalar sonucunda 

kesin olarak kan›tlanmas›yla art›k tamamen 

terk edilmifl adlard›r. Ümmet edebiyat›, ümmet 

ça¤› Türk edebiyat›, ‹slamî Türk edebiyat› gibi 

adland›rmalar ise bafll›ca amac› sanat olan bu 

edebiyat› yaln›zca dinî birtak›m amaçlara hizmet 

eden bir edebiyatm›fl gibi gösterdikleri için bilimsel 

bir de¤er tafl›mamaktad›r. Osmanl› fliiri, 

Osmanl› edebiyat›, edebiyyât-› Osmâniyye gibi 

adlar da ayn› kuramsal ve estetik temellere dayanan 

Beylikler ça¤› Türk edebiyat›n› göz ard› etti- 

¤i ve Osmanl› Dönemi Türk edebiyat›n› Türk 

edebiyat› tarihinden ba¤›ms›z bir edebiyatm›fl gibi 

gösterdi¤i için do¤ru bir adland›rma olarak 

kabul edilmemifltir. Yine bu edebiyat için kullan›lan 

“Divan edebiyat›” ad›yla bafllang›çta Osmanl› 

saraylar› ve konaklar›nda düzenlenen meclis 

ve “divan”lara özgü bir “yüksek zümre (=havâss)” 

edebiyat› kastedilmifl; ancak zamanla bu 

adland›rman›n gerçek nedeni unutularak bu ad›n

A MAÇ 

3 


söz konusu dönem flairlerinin çeflitli formlarda 

yazd›klar› fliirleri “dîvân” ad› verilen kitaplarda 

toplam›fl olmalar›ndan hareketle verildi¤i gibi bir 

yorum ortaya ç›km›flt›r. Bu edebiyata Divan edebiyat› 

ad›n›n verilmesinin as›l gerekçesinin yanl›fll›¤› 

üzerinde daha önce durulmufltu. Bir yorum 

sonucunda ortaya ç›kan ikinci gerekçeyi kabul 

etmek de alt› yüz y›l sürmüfl bir edebiyat›n 

mensur eserlerini ve birtak›m fliir formlar›n› yok 

saymak gibi bir sonucun ortaya ç›kmas›na yol 

açmaktad›r. “Klâsik edebiyat” ve “klâsik Türk 

edebiyat›” gibi adland›rmalara bu dönem Türk 

edebiyat›nda Bat› edebiyatlar›ndaki klasisizm ölçütlerini 

arayanlarca bu edebiyatta sözkonusu 

özellikleri göremedikleri için karfl› ç›k›lm›flt›r. Eski 

Türk edebiyat› adland›rmas›n› ise Bat› edebiyatlar› 

etkisinde do¤an ve geliflen Türk edebiyat›n› 

öncekinden ay›rmak için önceki edebiyata 

verilen “edebiyyât-› kadîme” ad›n›n günümüze 

bir yans›mas› olarak de¤erlendirmek mümkündür. 

Günümüzde popüler yay›nlarda “Divan edebiyat›”, 

bilimsel yay›nlarda da ço¤unlukla “klâsik 

Türk edebiyat›” ad› tercih edilmektedir. “Eski 

Türk edebiyat›” ise daha çok bilimsel bir s›n›fland›rma 

gereksinimine cevap veren bir adland›rma 

olarak de¤erlendirilmektedir. 

Divan fliirini geliflim çizgisini ve geçirdi¤i üslup 

farkl›laflmalar›n› dikkate alarak dönemlere ay›rabilmek 

ve genel özelliklerini s›ralayabilmek. 

Divan fliirini geliflim çizgisini ve buna ba¤l› olarak 

geçirdi¤i üslup farkl›laflmalar›n› göz önünde 

bulundurarak 1, oluflum dönemi, 2. I. klâsik 

dönem ve 3. II. klâsik dönem olmak üzere bafll›ca 

üç döneme ay›rmak mümkündür. Oluflum 

Dönemi, XIII. yüzy›l›n sonlar›ndan bafllayarak 

XIV. yüzy›l sonlar›na kadar devam eder. Bu dönemin 

önemli temsilcileri, Âfl›k Pafla, Gülflehrî, 

fieyho¤lu Mustafa, Ahmedî ve fieyhî gibi flairlerdir. 

I. Klâsik dönem: XV. yüzy›l›n ilk y›llar›ndan 

XVII. yüzy›l bafllar›na kadar devam eder. Ahmed 

Pafla, Necatî ve Zâtî gibi flairlerle olgunluk kazanmaya 

bafllad›¤›; Fuzulî, Bakî, Nev’î, Hayalî, 

Tafll›cal› Yahya gibi flairlerle de Türk edebiyat›n›n 

‹ran edebiyat› etkisinden k›smen de olsa kurtularak 

art›k kendi iç geliflimini tamamlay›p özgün 

eserlerini vermeye bafllad›¤› bir dönemdir. 

II. Klâsik Dönem: XVII. yüzy›l bafllar›ndan XIX. 

yüzy›l›n ikinci yar›s›na kadar devam eder. Türk 

39 

edebiyat›n›n ‹ran edebiyat›nda bafllayan üslup 

farkl›laflmas›n›n etkisiyle özellikle fliirde yo¤un 

olarak yeniden bu edebiyat›n etkisi alt›na girdi¤i 

bir dönemdir. Bu dönemin önemli temsilcileri 

Fehîm-i Kadîm, Nâ’ilî, Nedîm-i Kadîm, Nef’î ve 

fieyh Gâlib’dir. 

Divan fliiri, gelene¤e dayal› özellikleri olan, belli 

bir bilgi ve kültür birikimi ile yaz›lan ya da söylenen 

bir fliirdir. Bu fliirde bir flairin hem estetik 

kurallar› hem de muhteva(=içerik)y› belirleyen 

bu gelene¤in d›fl›na ç›karak fliir söylemesi mümkün 

de¤ildir. fiair bu edebî anlay›flta gelene¤in 

çizdi¤i genel çerçevenin s›n›rlar›n› aflmadan sanatl› 

söyleyifli yakalamak zorundad›r. Gelenek 

karfl›s›nda bir padiflah ile s›radan bir flairin durumu 

ayn›d›r. Her ikisi de fliirde ayn› kurallara uymak 

durumundad›r. Bu nedenle Divan fliirinde 

bir padiflah›n fliirini herhangi bir flairinkinden ya 

da kad›n bir flairin fliirini erkek flairinkinden ay›rmak 

ço¤u zaman mümkün olamamaktad›r. fiairlerin 

ayn› malzemeyle farkl› fliirler söylemek ya 

da yazmak zorunda olmalar› bu edebiyatta özgün 

eserlerin ortaya ç›kmas›n›n önündeki en en 

büyük engel olmufl; bu engeli aflarak, ayn› konular› 

ayn› unsurlar ve ayn› estetik kurallar ile söylerken 

di¤er flairlerden ayr›labilen ve böylece 

belli bir düzeye yükselebilen flair, sanatkâr kabul 

edilmifltir. Klâsik edebiyatta flair, etkileyici bir fliir 

söyleyebilmek için önce sözcükleri seçer, sonra 

bunlar›, güzel ve etkileyici bir flekilde birlefltirir. 

Seçme ve birlefltirme için “belâgat”in koydu- 

¤u belli kurallar vard›r. Bütün bu kurallar asl›nda, 

sözün duruma, ba¤lama uygunlu¤u d›fl›nda 

iki amac› sa¤lamaya yöneliktir: Dil kurallar›na 

uygunluk ve âhenk. fiiirde dil kurallar›na uygunluk 

ve âhenk d›fl›nda orijinal anlamlar›n ve hayallerin 

de bulunmas› gerekir. Çünkü Divan fliiri 

âhenk ile anlam›n ideal düzeyde birleflmesini hedefler.

40 

Kendimizi S›nayal›m 


1. Divan fliirinde Tanr›’n›n zât›ndan, s›fatlar›ndan, fiillerinden, 

birli¤inden ve yüceli¤inden söz eden manzumelere 

ne ad verilir? 

a. münâcât 

b. na’t 

c. tevhîd 

d. mi’râciyye 

e. hilye 

2. fiarab› icat etti¤ine inan›lan efsanevî ‹ran hükümdar› 

afla¤›dakilerden hangisidir? 

a. Feridun 

b. Cemflid 

c. Keyhusrev 

d. Minuçihr 

e. Dahhak 

3. “Kebûter” sözcü¤ünün karfl›l›¤› hangi seçenekte do¤ru 

olarak verilmifltir? 

a. sülün 

b. keklik 

c. güvercin 

d. flahin 

e. papa¤an 

4. Divan fliirinde daha çok “haks›z yere öldürülme” 

sembolü olarak geçen mitolojik kahraman afla¤›dakilerden 

hangisidir? 

a. Siyavufl 

b. Minuçihr 

c. Keyhusrev 

d. Husrev 

e. Feridun 

5. As›l anlam› “çokluk” ve bir tasavvuf terimi olarak 

“tek ve bir olan mutlak varl›k d›fl›ndaki bütün varl›klar” 

anlam›na gelen sözcük afla¤›dakilerden hangisidir? 

a. fenâ 

b. kesret 

c. beka 

d. elest 

e. melâmet 

6. Bir gezegen ad› olarak Müflterî sözünün efl anlaml›s› 


a. Satürn 

b. Merih 

c. Venüs 

d. Jüpiter 

e. Merkür 

7. Divan fliirinde genellikle ad› Âsaf, Sabâ, Belkis, 

hüdhüd, mûr, mühr ve hâtem sözcükleriyle birlikte 

an›lan peygamber afla¤›dakilerden hangisidir? 

a. Süleyman 

b. Yakub 

c. fiît 

d. ‹brahim 

e. Davud 

8. Afla¤›dakilerden hangisi eski Türk edebiyat› için kullan›lm›fl 

adlardan biri de¤ildir? 

a. Enderun edebiyat› 

b. Tekke edebiyat› 

c. Havâs edebiyat› 

d. Saray edebiyat› 

e. Edebiyyât-› kadîme 

9. Divan fliirinde “hüzün” sembolü olarak an›lan peygamber 


a. ‹brahim 

b. ‹smail 

c. Davud 

d. Yusuf 

e. Yakub 

10. Afla¤›dakilerden hangisi tasavvufla ilgili bir terim 

de¤ildir? 

a. ‹sti¤nâ 

b. na’t 

c. semâ 

d. riyâzet 

e. tecrîd


Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 

1. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Din” bafll›kl› bölümü 

tekrar okuyunuz. 

2. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tarihî ve mitolojik bilgiler” 

bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz. 

3. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tabiat ile ilgili unsurlar” 


4. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tarihî ve mitolojik bilgiler” 

bölümünü yeniden okuyunuz. 

5. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tasavvuf” bafll›kl› bölümü 

yeniden okuyunuz 

6. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tabiat ile ilgili unsurlar” 


7. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Din” bafll›kl› bölümünü 

yeniden okuyunuz. 

8. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Adland›rma sorunu” 


9. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Din” bölümünü yeniden 

okuyunuz. 

10. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tasavvuf” bafll›kl› bölümü 


41 

S›ra Sizde 1 

Türk edebiyat›, “‹slâmiyet öncesi Türk edebiyat›”, “‹slâmî 

dönem Türk edebiyat›” ve “Bat› etkisindeki Türk edebiyat›” 

olmak üzere bafll›ca üç ana döneme ayr›l›r. Eski 

Türk edebiyat› ‹slamî Dönem Türk Edebiyat›n›n iki 

kolundan biridir. “‹slâmî dönem Bat› Türk edebiyat›” 

ad›n› da verebilece¤imiz eski Türk edebiyat› ‹ran edebiyat› 

etkisiyle XIII. yüzy›l sonlar›nda Anadolu’da do¤mufl 

ve bütün Osmanl› co¤rafyas›nda varl›¤›n› kesintisiz olarak 

XIX. yüzy›l ortalar›na sürdürmüfl bir edebiyatt›r. 


Klâsik dönemin Türk flair ve yazarlar›n›n Arap ve Fars 

kültürünü ve bu uluslar›n edebî anlay›fllar›n› bir bütün 

hâlinde benimsemifl olmalar›n›n tarihsel ve sosyal nedenlerinden 

biri ve en önemlisi bu uluslarla olan din 

birli¤idir. Bir di¤er önemli neden de Osmanl› devletinin 

kendine hedef olarak bölgesel bir güç olarak kalmay› 

de¤il, bir dünya devleti olmay› seçmifl olmas›, bunun 

için de ele geçirilen topraklardaki farkl› milletlere ait 

kültürlere ve uygarl›klara düflmanl›k etmemesi, onlar›n 

kültürlerinden ve bilgi birikimlerinden kendi de¤erlerini 

zorlamad›¤› sürece yararlanabilece¤i kadar yararlanm›fl 

olmas›d›r. Türk flairlerinin ‹slamî dönem ‹ran edebiyat›n›n 

edebî anlay›fl›n› benimsemifl olmalar›n›n bir 

baflka önemli nedeni de ‹ranl›lar›n ‹slâm dinini Türklerden 

yaklafl›k iki yüzy›l önce kabul etmifl olmalar›d›r. 

Bu, Türklerin bir çok konuda oldu¤u gibi e¤itim ö¤retim 

sisteminde de ‹ranl›lar› örnek almalar›na yol açm›fl; 

Türk ve Fars flairlerinin ayn› sistemi uygulayan medreselerde 

ayn› dersleri görerek ve ayn› kitaplar› okuyarak 

yetiflmeleri sonucunu do¤urmufltur. 


Divan fliirinin geliflim çizgisini ve buna ba¤l› olarak geçirdi¤i 

üslup farkl›laflmalar›n› göz önünde bulundurarak 

oluflum dönemi, I. klâsik dönem ve II. klâsik 

dönem olmak üzere bafll›ca üç döneme ay›rmak mümkündür. 

Oluflum dönemi XIII. yüzy›l sonlar›ndan bafllayarak 

XIV. yüzy›l›n sonlar›na kadar; I. klâsik dönem, 

XV. Yüzy›l bafllar›ndan XVII. yüzy›l bafllar›na kadar; II. 

klâsik dönem de XVII. yüzy›l bafllar›ndan XIX. yüzy›l›n 

ikinci yar›s›na kadar devam eder. Oluflum döneminin 

önemli temsilcileri; Âfl›k Pafla, Gülflehrî, fieyho¤lu Mustafa, 

Ahmedî ve fieyhî ; I. klâsik dönemin önemli temsilcileri; 

Ahmed Pafla, Necatî, Zâtî, Fuzulî, Bakî, Nev’î, 

Hayalî, Tafll›cal› Yahya, II. klâsik Dönemin önemli temsilcileri 

de Fehîm-i Kadîm, Nâ’ilî, Nedîm-i Kadîm, Nef’î, 

Nâbî, Nedîm ve fieyh Gâlib’dir.

42 


Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek 

Kaynaklar 

Akün, Ö. F. (1994). “Divan Edebiyat›”. D‹A. c. IX. ‹stanbul. 

Banarl›, N. S. (1987). Resimli Türk Edebiyat› Tarihi. 

c. I-II. ‹stanbul: MEB Yay›nlar›. 

Beyatl›, Y. K. (1971). Edebiyata Dair. ‹stanbul. 

Bafllang›c›ndan Günümüze Kadar Büyük Türk Klâsikleri. 

(1985-88). c. I-VII. ‹stanbul. 

Ebu Hamid el- Gazali (Tarihsiz). ‹hyâu Ulûmiddin. 

c.7. Beyrut 

Ebu’l-Alâ Afifî (2004). Tasavvuf, ‹slam’da Manevi Devrim. 

2. bask›. ‹stanbul: Risale Yay›nlar›. 

‹sen, Mustafa vd. (2002). Eski Türk Edebiyat› El Kitab›. 

Ankara: Grafiker Yay›nlar›. 

Kurnaz, Cemal (1987). Hayali Bey Divan› Tahlili. Ankara: 

MEB yay›nlar›. 

Levend, A. S. (1984). Divan Edebiyat›. ‹stanbul: Enderun 

Kitabevi. 

Levend, A. S. (1984). Türk Edebiyat› Tarihi I. 2. bask›. 

Ankara: Türk Tarih Kurumu. 

Okuyucu, Cihan (2004). Divan Edebiyat› Esteti¤i. ‹stanbul: 

L.M.Yay›nlar›. 

Mengi, Mine (2000). Eski Türk Edebiyat› Tarihi. Ankara: 

Akça¤ Yay›nlar›. 

Özkan, Ömer (2007). Divan fiiirinin Penceresinden 

Osmanl› Toplum Hayat›. ‹stanbul: Kitabevi. 

Saraç, M. A. Yekta (2010). Klâsik Edebiyat Bilgisi:Belâgat. 

7. bask›. ‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar›. 

Saraç, M. A. Yekta (2010). Klâsik Edebiyat Bilgisi- 

Biçim-Ölçü Kafiye. 3. bask›. ‹stanbul: Gökkubbe 

Yay›nlar›. 

Saraç, M. A. Yekta (2007). Osmanl›n›n fiiiri. ‹stanbul: 

3F Yay›nevi. 

Sefercio¤lu, M. Nejat (1990). Nev’î Divan›’n›n Tahlili. 

Ankara: Kültür Bakanl›¤› yay›nlar›. 

Tökel, Dursun Ali (2000). Divan fiiirinde Mitolojik 

Unsurlar: fiah›slar Mitolojisi. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›. 

Tarlan, Ali Nihat (1964). fieyhi Divan›’n› Tetkik. ‹stanbul. 

Türk Dili ve Edebiyat› Ansiklopedisi. (1977-1998). c. 

I-VIII. ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›. 

Y›ld›r›m, Nimet (2008). Fars Mitolojisi Sözlü¤ü. ‹stanbul: 

Kabalc› Yay›nevi.



 

 

 

 

Bu üniteyi tamamlad›¤›n›zda; 

M›sra ve beyit terimlerini aç›klayabilecek, 

Beyitlerden oluflan naz›m biçimlerini tan›mlayabilecek, 

Beyitlerden oluflan naz›m biçimlerinin yap› farkl›l›klar›n› ay›rt edebilecek, 

Dört m›sral› naz›m biçimlerini tan›mlayabilecek ve yap›lar› aras›ndaki fark› 

belirleyebileceksiniz. 


• M›sra 

• Kasîde 

• Müstezâd 

• Naz›m 

• Rübâ’î 




Naz›m Biçimleri: Beyitlerden 

Oluflan Naz›m Biçimleri ve 

Dört M›sral› Naz›m Biçimleri 

• Beyt 

• Gazel 

• K›t’a 

• Mesnevî 

• Tuyu¤ 


• BEY‹TLERDEN OLUfiAN NAZIM 

B‹Ç‹MLER‹ 

• DÖRT MISRALI NAZIM B‹Ç‹MLER‹

Naz›m Biçimleri: 

Beyitlerden Oluflan Naz›m 

Biçimleri ve Dört M›sral› 

Naz›m Biçimleri 


Divan edebiyat›nda fliirler, biçimde gösterdikleri farkl›l›klar dikkate al›narak birtak›m 

gruplara ayr›lm›fl ve çeflitli adlarla an›lm›fllard›r. Biçimde gösterdikleri bu farkl›l›klara 

göre birbirinden ayr›larak çeflitli adlar alan bu gruplar›n hepsine birden naz›m 

biçimleri (=eflkâl-i nazm, naz›m flekilleri) denir. Bu grupland›rmada fliirlerin 

yaz›ld›klar› naz›m birimleri ve kafiye düzenleri esas al›nm›fl ve divan edebiyat› naz›m 

biçimleri, 1. ünitede de belirtildi¤i gibi “beyitlerden oluflan naz›m biçimleri”, 

“dört m›sral› naz›m biçimleri” ve “bendlerden oluflan naz›m biçimleri” olmak üzere 

üçe ayr›lm›flt›r. Farkl› araflt›rmac›lar taraf›ndan bu konuda baflka grupland›rmalar›n 

yap›ld›¤› da görülmektedir. 

Naz›m biçimleri asl›nda fliir metinlerinin bir tür kal›plar›d›r. Divan edebiyat›n›n 

benimsemifl oldu¤u edebî anlay›fl, vezin ve kafiyede nas›l birtak›m kesin kurallar 

koymuflsa, biçime yönelik de büyük ölçüde de¤iflmez bir çerçeve çizmifltir. fiiirler 

di¤er birtak›m kurallara da uyarak naz›m biçimlerinin önceden belirlemifl oldu¤u 

bu çerçeve içinde varl›k bulurlar. Naz›m biçimlerinin önceden belirledi¤i bu çerçeve, 

ilk bak›flta flairleri k›s›tlayan, onlar›n anlat›mda belli s›n›rlar içinde kalmas›na 

neden olan ögeler olarak görülebilir. Ancak bu s›n›rlaman›n fliirde belli konular› ifllemek 

için haz›r kompozisyon kal›plar› sunmak, müzikaliteyi sa¤lamak ve belli bir 

düzen içinde düflünceleri ifade etmek gibi olumlu katk›lar›ndan da söz etmek 

mümkündür. Naz›m biçimlerini tan›mak, klâsik dönem Türk edebiyat›na ait metinleri 

anlamak ve yorumlamak aç›s›ndan oldukça önemlidir. Ancak naz›m biçimleri 

ile ilgili henüz çözülememifl birtak›m sorunlar›n varl›¤›n› da burada hat›rlatmak gerekir. 

Bir naz›m biçimi için yap›lm›fl olan tan›m ile divanlarda ayn› formda yaz›lm›fl 

fliirlerin adland›r›lmas› aras›ndaki çeliflki bu sorunlara örnek olarak gösterilebilir. 

Ayn› konudaki bir baflka sorun da naz›m biçimi olarak bilinen baz› formlar›n gerçekten 

ba¤›ms›z bir naz›m biçimi olup olmad›¤›n›n henüz kesinlik kazanmam›fl olmas›d›r. 

Bunda Türk edebiyat› araflt›rmac›lar›n›n özellikle son dönemde hemen 

her farkl› özelli¤i ayr› bir naz›m biçimi ad› alt›nda de¤erlendirme e¤iliminin de 

önemli pay› vard›r. 

Bu ünitede beyitlerden oluflan naz›m biçimleri ile dört m›sral› naz›m biçimleri 

hakk›nda bilgi verilecektir.

46 

Resim 2.1 

XVIII. yüzy›l Divan 

flairi Nedîm’e ait bir 

beytin Münif 

Fehim’in f›rças›yla 

tablolaflt›r›lm›fl hâli 

M›sra’›n as›l anlam› “kap› 

kanad› ya da çad›r kap›s›n›n 

iki yan›ndan her biri”dir. 

Beytin as›l anlamlar› “ev, 

oda, çad›r”d›r. 

Ferd ve müfred 

sözcüklerinin as›l anlam› 

“tek”tir. “Beyt-i müfred” ve 

“beyt-i ferd (=tek beyit)”den 

k›salarak terimleflmifllerdir. 

Matla’›n sözcük anlam› 

“güneflin ya da y›ld›zlar›n 

do¤du¤u yer”dir. 

Musarra’›n as›l anlam› 

“kap›y› iki kanatl› yapmak”; 

mukaffân›n as›l anlam› da 

“en az iki fleyi bafl bafla 

getirmek”tir. 

Zâtü’l-metâli’ ve zü’lmetâli’ 

terimlerinin her ikisi 

de “çok matlal›” 

anlam›ndad›r. 

Makta’›n as›l anlam› “bir 

fleyin kesildi¤i yer, kesme 

yeri”dir. 

Âzâde’nin as›l anlam› 

“özgür, ba¤›ms›z, 

serbest”tir. 

Berceste “s›çram›fl, seçkin” 

anlamlar›ndad›r. 

Merhun, rehinli 



Görmeden Mecnunlar›n sahrâdaki cem’iyyetin 

Sevdigim meflk-i nigâh eylerdin âhûlarla sen 

Nedîm 

BEY‹TLERDEN OLUfiAN 

NAZIM B‹Ç‹MLER‹ 

M›sra’ ve Beyt 

Divan fliirindeki bütün naz›m biçimleri m›sra’ 

ya da m›srâ’ ad› verilen en küçük naz›m 

biriminden do¤mufltur. M›sra bir edebiyat 

terimi olarak aruz vezniyle söylenmifl beytin 

yar›s›d›r. Beyit (

Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi 

Âfl›klar o güzelin badem gibi gözlerini hayal ettikçe gönül gülflenlerinde badem 

çiçekleri açar. 

Aç›klama: Divan fliirinde güzelin gözleri biçim olarak bademe benzetilmifltir. 

Örnek 2 

Arad›kça dil-i pür-cûflda ma’nâ bulunur 

Ka’r-› deryâda nice gevher-i yektâ bulunur 

Sünbülzâde Vehbî 

XVIII. yüzy›l flairlerinden Sünbülzâde Vehbî (öl. 1809-10)’nin bu beyti bir matla 

örne¤idir. 


Denizin derinliklerinde eflsiz güzellikte birçok inci bulundu¤u gibi, cofltukça 

coflan gönülde de arad›kça nice anlamlar bulunur. 

Örnek 3 

Ne ararsan bulunur derde devâdan gayr› 

Koca Rag›b Pafla 

Zevki kederde mihneti râhatda görmüflüz 

fieyh Gâlib 

Biri II. Mahmud’un hekimbafl›s› Abdulhak Molla (öl. 1853)’ya di¤eri de XVIII. 

yüzy›l flairlerinden fieyh Gâlib (öl. 1799)’e ait bu iki m›sra birer m›sra’-› âzâde örne¤idir. 

Bunlardan ilki tek m›sra olarak söylenmifl; ikincisi ise flairin bir beytinden 

al›narak tek bafl›na meflhur olmufl ve beytin di¤er m›sra› unutulmufltur. 

Örnek 4 

Miyân-› güft-gûda bed-menifl îhâm ider kubh›n 

“fiecâ’at arz iderken merd-i k›btî sirkatin söyler” 

Koca Râg›b Pafla 

XVIII. yüzy›l flairlerinden Koca Râg›b Pafla (öl. 1763)’n›n bir gazelinden al›nm›fl 

bu beytin her yönüyle kusursuz olan ikinci m›sra› bir vecize (=özdeyifl) ya da darb›mesel 

(=atasözü) hâline gelmifl, beytin birinci m›sra› unutulmufltur. Bu tür m›sralara 

“m›sra’-› berceste” denir. 


K›btinin cesaretini anlat›rken yapt›¤› h›rs›zl›¤› a¤z›ndan kaç›rd›¤› gibi, kötü huylu 

insan da sohbet s›ras›nda bütün çirkinli¤ini ortaya koyar. 

M›sra, beyt, müfred, matla, m›sra’-› âzâde terimlerini tan›mlayarak SIRA müfred S‹ZDE ve matla aras›ndaki 

en önemli fark› belirtiniz. 

Kasîde 

2. Ünite - Naz›m Biçimleri: Beyitlerden Oluflan Naz›m Biçimleri ve Dört M›sral› Naz›m Biçimleri 


Kasîde, bir edebiyat terimi olarak ilk beytinin m›sralar› birbiriyle, di¤er beyitlerinin 

ikinci m›sralar› ilk beyitle kafiyeli, ayn› vezinle söylenmifl, SORU en az 15 

beyit uzunlu¤undaki bir naz›m biçiminin ad›d›r. Bu naz›m biçimi Arap edebiyat›nda 

do¤mufl ve oradan Fars ve Türk edebiyatlar›na geçmifltir. Kasîdenin be- 

D‹KKAT 

Kasîdenin as›l anlam› 

“kastetmek, bir SORU fleye 

yönelmek, do¤ru yolda 

olmak”t›r. 

D‹KKAT 

47 

SIRA S‹ZDE 



AMAÇLARIMIZ 

1 

AMAÇLARIMIZ

48 

Resim 2.2 

Nef’î Divan›’ndan 

kasîdeler 

bölümünün ilk iki 

SIRA sayfas› S‹ZDE 


SORU 

D‹KKAT 


SIRA S‹ZDE 


SORU 

yit say›s›n›n alt s›n›r› her ne kadar 15 olarak 

kabul edilmifl olsa da bu manzumelerin uzunlu¤u 

genellikle 31 beyit ile 99 beyit aras›nda 

de¤iflmektedir. Ancak bu konuda kesin bir say› 

yoktur. Beyit say›s› 31’den az ya da 99’dan 

fazla olan kasîdeler de vard›r. Kasîdenin kafiye 

düzeni flöyledir: aa xa xa xa xa xa xa 

. . . 

Harflerle sembollefltirilen D‹KKAT kafiye düzeninde “a”lar kafiyeli “x”ler de serbest m›sralar› göstermektedir. 


Kasîdede övülen kifliye Kasîdeler dinî konulu olanlar d›fl›nda genellikle bir devlet büyü¤ünü ya da za- 

memdûh denir; memdûhun man›n ileri gelenlerinden birini çeflitli münasebetlerle övmek ve yap›lan övgü kar- 

sözcük anlam› “övülen”dir. 

AMAÇLARIMIZ fl›l›¤›nda da AMAÇLARIMIZ memdûhtan câ’ize almak amac›yla yaz›lm›fl manzumelerdir. Ancak 

Câ’ize, bir büyü¤ün flairlerin kasîdede bu övgüye geçmeden önce ve sonra yerine getirmek zorunda ol- 

kendisine sunulan fliirler ya 

da eserler karfl›l›¤›nda duklar› birtak›m biçim gereklilikleri vard›r. Bu gereklilikler kasîde formunun bö- 

verdi¤i K ‹ Tödüldür. A P 

lümler hâlinde K ‹ Tdüzenlenmifl A P olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Tam bir kasîdede 6 

bölüm bulunur. Bu bölümler flunlard›r: 

1. Nesib ya da teflbib: Kasîdenin 15 ile 20 beyit aras›nda bir uzunlukta olan gi- 

TELEV‹ZYON rifl bölümüdür. TELEV‹ZYON Burada aflk konusu ifllenmiflse bölüm “nesib”, baflka bir konu ifllenmiflse 

“teflbib” ad›n› al›r. Ancak bu iki terimin birbirinin yerine kullan›ld›¤› da görülmektedir. 

Nesib ya da teflbib, kasîdenin edebî de¤eri yüksek bölümlerinden biridir. 

Bu bölümün önemi kasîdelerin nesib ya da teflbibde ifllenen konulara göre 


adland›r›lm›fl olmas›ndan da anlafl›lmaktad›r. Bu adland›rmalar üzerinde ayr›ca durulacakt›r 

(bk. Örnek 5). 

2. Girizgâh (Gürizgâh): fiairin övgüye bafllayaca¤›n› haber verdi¤i bir ya da 

iki beyitlik bölümdür. Nesib ile mehdiye aras›ndaki geçiflin flairane bir tarzda yap›lmas› 

gerekir. fiair bunu bazen ustal›kla yaparken bazen de üslupta bir k›r›lmayla 

do¤rudan ifade eder. Asl›nda girizgâh› bir bölüm olarak de¤erlendirmek pek de 

do¤ru de¤ildir (bk. Örnek 5). 

3. Medhiyye (maksad, maksûd): Bu bölümde kasîdenin sunuldu¤u kifli övülür. 

Kasîdenin as›l yaz›l›fl amac›n›n ifade edildi¤i bölüm, fliirin merkezidir. Genellikle 

önemli bir kiflinin ya da de¤erli bir varl›¤›n övüldü¤ü bu k›s›mda flair sanat›n›n 

bütün inceliklerini kullanarak memduhunu över. Medhiyede as›l amaç övgü 

olmakla birlikte flairin bölümdeki baflar›s›, övgüde ne kadar ileri gitti¤ine de¤il, sanat 

gücünü ne oranda gösterdi¤ine ba¤l›d›r. Bu bölümün dili genellikle nesibden 

daha a¤›rd›r (bk. Örnek 5). 

4. Tegazzül: Kasîde içindeki gazeldir. Kasîdedeki yeri tam olarak belirlenmifl 

de¤ildir. Nesibden hemen sonra gelebilece¤i gibi medhiyeden sonra da yer alabilir. 

Tegazzül her kasîdede görülmez. Baz› kasîdeler do¤rudan tegazzülle bafllar ve 

hemen ard›ndan medhiyeye geçilir. Böyle kasîdelerde nesib bölümü bulunmaz. 

Kasîde uzun bir manzume oldu¤u için beyit sonlar›ndaki kafiye ile sa¤lanan ses 

tekrarlar› bu naz›m biçimiyle yaz›lm›fl manzumelerde bir süre sonra bir tekdüzeli- 

¤in ortaya ç›kmas›na neden olmaktad›r. Tegazzül ise musarra bir beyitle bafllad›¤› 

ve bu bölümde genellikle farkl› bir konu ifllendi¤i için kasîdede tekdüzeli¤i k›rmakta 

ve okuyucunun fliire olan ilgisinin devam›n› sa¤lamaktad›r (bk. Örnek 5).


5. Fahriyye: fiairlerin fliirdeki yetenekleriyle övündükleri bölümdür. Bu bölümde 

flairler memduhun erdemleri yan›nda kendilerinin de sahip olduklar› özellik 

ve yetenekleri ona hat›rlat›rlar. Fahriyede flairler genellikle kendilerini di¤er 

kasîde flairleriyle karfl›laflt›rarak onlardan daha güçlü ve yetenekli flairler olduklar›n› 

iddia etmifllerdir (bk. Örnek 5). 

6. Du’â: fiairin memduha dua etti¤i bölümdür. Ayn› zamanda bu bölümde 

kasîdenin tamamlanmas› dolay›s›yla Allah’a flükredilir ve memduhun içinde bulundu¤u 

iyi durumun devam› için dua edilir. ‹lk kasîde örneklerinde görülmeyen bu 

bölüm kasîde formuna sonradan eklenmifltir (Bk. Örnek 5). 

Kasîdenin bu kompozisyonu kuramsal aç›dan klâsik bir kasîdede uyulmas› gerekli 

bir düzen olarak kabul edilmifl olsa da her zaman bu düzene uyulmufl oldu- 

¤unu söylemek mümkün de¤ildir. Mevcut kasîde örneklerinin pek az›nda bu 6 bölüm 

tam olarak bulunmaktad›r. Bugün elimizde nesib ve tegazzül bölümleri olmayan 

ya da tegazzül bölümü yukar›daki s›ralamadan farkl› bir yerde bulunan çok say›da 

kasîde örne¤i vard›r. Ayr›ca, do¤rudan fahriye ya da medhiye ile bafllam›fl veya 

medhiye ile bafllam›fl ve bitmifl kasîdelere de rastlanmaktad›r. 

Kasîde flairleri mahlaslar›n› medhiyeden sonraki bölümlerden birinde kullanm›fllard›r. 

Bu naz›m biçiminde flairin mahlas›n› söylendi¤i beyte tâc beyt, en güzel beyte 

de beytü’l-kasîde denir. Kasîdede matla beytinden sonraki beyte hüsn-i matla, 

makta beytinden önceki beyte de hüsn-i makta ad› verilmifltir. Hüsn-i matla›n s›radan 

bir matladan öte; etkileyici, söz ve anlam iliflkisi sa¤lam ve güzel olan matla, 

anlam›na geldi¤ini; ayn› flekilde söz ve anlam›n titizlikle seçildi¤i, fliiri okuyan› ya 

da dinleyeni etkileyecek, onda hofl duygular b›rakacak bir biçimde sonland›ran 

beyte de hüsn-i makta ad›n›n verildi¤ini ileri süren kaynaklar da vard›r. 

Baz› kasîdelerde flairler, fliirin ahengini art›rmak ve tekdüzeli¤i k›rmak için 

tecdîd-i matla (=matla’› yenileme) denilen bir yola baflvurmufllard›r. Tecdîd-i 

matla’ kasîdede yeni bir matla beyti söylemektir. fiairlerin bu naz›m fleklinde 

ahengi art›rmak için zaman zaman baflvurmufl olduklar› bir baflka yol da kasîdelerini 

musammat olarak yazmalar›d›r. Musammat kasîdeler, 4 mefâ’îlün ya da 4 

müstef’ilün gibi tef’ileleri aynen tekrarlanan vezinlerle ve her m›sra›n ikinci 

tef’ilesinin sonunda bir iç kafiye kullan›larak yaz›lm›fllard›r. Ancak bu manzumelerin 

ilk beytinde genellikle iç kafiye bulunmaz. Bu tür kasîdelerde birinci beyit 

d›fl›ndaki beyitler ortadan ikiye bölünerek dört m›sral› naz›m biçimleri hâline getirildiklerinde 

dörtlüklerin ilk üç m›sra› kendi aras›nda, dördüncü m›sra› da matla 

beytiyle kafiyeli olur (bk. Örnek 6). Kasîdede flairler bazen matla›n bir m›sra›n› 

manzumenin herhangi bir yerinde aynen tekrar ederler. Bu tekrara redd-i 

matla’ (=matla› tekrarlama) denir. Ancak redd-i matla, kafiye tekrar› demek oldu¤undan 

pek hofl karfl›lanmam›flt›r. 

Klâsik tertibe uyularak düzenlenmifl divanlarda kasîdeler, en baflta “kasâ’id 

(=kasîdeler)” bafll›kl› bölümde yer al›rlar. Divanlar›n tertibinde fliirlerin uzunluk ve 

k›sal›klar›n›n dikkate al›nd›¤› ve kasîdelerin ilk s›rada yer almas›nda di¤er fliirlere 

göre daha uzun manzumeler olmalar›n›n etkili oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Ayr›ca divanlar›n 

kasaid bölümlerinde kasîdelerin kendi içlerinde de bir s›ralamaya tabi tutuldu¤u 

görülmektedir. Bu s›ralamada dinî konulu kasîdeler baflta yer almakta, 

bunlar› padiflahlar, sadrazamlar, vezirler ve fleyhülislamlar için yaz›lm›fl olanlar izlemektedir. 

Bu da kasîdelerin s›ralan›fl›nda beyit say›lar›n›n çoklu¤u ya da azl›¤› 

yan›nda övgüsü yap›lan kiflilerin önem s›ralar›n›n da göz önünde bulunduruldu¤unu 

göstermektedir. 

49

50 

Çâr Yâr, “dört dost” 

demektir. Hz. Muhammed’in 

dört halifesi Hz. Ebubekir, 

Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. 

Ali’ye “çâr yâr” denilir. 

On iki imam, fii’îlerin 

“e’imme-i isnâ afler” 

denilen on iki önderidir. Bu 

inançtan meydana gelmifl 

mezhebe ‹mâmiyye, ‹snâ 

afleriyye ve Caferiyye gibi 

adlar verilmifltir. 


Dinî konular d›fl›ndaki kasîdelerin önemli bir kifliyi övmek ve ondan caize almak 

amac›yla yaz›lm›fl manzumeler oldu¤u daha önce ifade edilmiflti. Ancak flairler 

memduhlar›na kasîde yazmak ve bu kasîdeleri onlara sunmak için her zaman 

uygun f›rsat› bulamam›fllar; bunun için sürekli en uygun zaman› kollay›p durmufllard›r. 

Padiflahlar›n tahta ç›k›fl›, önemli bir kiflinin yeni bir göreve gelifli, bayramlar, 

nevruzlar, dü¤ünler flairlerin kasîdelerini memduhlar›na sunmak için bekledikleri 

bu eflsiz f›rsat› ele geçirdikleri günler olmufltur. ‹flte kasîdeler yaz›l›fl nedenleri, buna 

ba¤l› olarak “nesib” ya da “teflbib” bölümlerinde ifllenen konular göz önünde 

bulundurularak çeflitli adlarla an›lm›fllard›r. Kasîdelerin “redif”leri ya da “revî” harfleri 

ile adland›r›lmas› da bu konuda izlenilen baflka bir yoldur. Kasîdelerin adland›r›lmas›nda 

baflvurulan yollar› bafll›ca üç gruba ay›rmak mümkündür: 

1. Konular›na Göre: Tanr›’n›n yüceli¤ini ve birli¤ini konu alan kasîdelere tevhîd, 

içeri¤i O’na yakar›fl olanlara münâcât, Hz. Muhammed, Çâr Yâr (=dört 

halife) ve hatta On ‹ki ‹mam için yaz›lanlara da na’t ad› verilmifltir. Padiflahlar›n 

tahta ç›k›fllar›n› kutlamak için yaz›lm›fl kasîdelere cülûsiyye denir. Yine memduhlar›n 

ramazan, bayram, nevruz gibi özel günlerini kutlamak için yaz›lm›fl kasîdeler 

de s›ras›yla ramazâniyye, îdiyye (=›ydiyye) ve nevrûziyye gibi adlarla an›lm›fllard›r. 

Nesib ya da teflbibinde bahar, yaz, sonbahar, k›fl tasvirlerinin yap›ld›¤› 

kasîdelere ayn› s›rayla bahâriyye, temmûziyye, hazâniyye, flitâiyye gibi adlar 

verilmifltir. Ayr›ca sünbüliyye gibi bir çiçe¤in, rahfliyye gibi bir at›n niteliklerinin 

uzun uzun anlat›ld›¤› kasîdeler de vard›r. 

2. Rediflerine Göre: Kasîdelerin baz›lar› da redifleri dikkate al›narak adland›r›lm›flt›r. 

Ahmed Pafla’n›n “Günefl” ve “Kerem” kasîdeleri, Fuzulî’nin “Su” kasîdesi 

bu adland›rma çeflidinin örneklerindendir. Ayn› flekilde “Hançer”, “Tî¤”, “Gül” gibi 

redifleriyle adland›r›lm›fl ünlü kasîdeler de vard›r. 

3. Kafiyelerine Göre: Baz› kasîdelerin kafiyelerinin “revî” (=kafiyeyi meydana 

getiren as›l harf) harfine göre adland›r›ld›klar› da görülmektedir. Bir kasîde “r” harfiyle 

bitiyorsa, “kasîde-i râ’iyye”; “mîm” harfiyle bitiyorsa “kasîde-i mîmiyye”; “nûn” 

harfiyle bitiyorsa “kasîde-i nûniyye” ad›n› alm›flt›r. Ancak kafiye ve redifleriyle adland›r›lm›fl 

kasîdelerin yaz›ld›¤› dönemde be¤enilmifl ve ün kazanm›fl bir kasîde olmas› 

laz›md›r. Revî harflerine göre adland›r›lm›fl kasîdeler ‹ran ve Türk edebiyatlar›nda 

da görülmekle birlikte bu adland›rma biçimine Arap edebiyat›nda daha fazla 

rastlanmaktad›r (bk. Örnek 5). 

Klâsik dönem Türk edebiyat›nda hicv (=hiciv, yergi) ve mersiye (=a¤›t) konulu 

kasîdeler de yaz›lm›flt›r. Ancak hiciv ve mersiye, yaln›zca kasîdelere özgü konular 

de¤ildir. Divan fliirinde bu iki konuda di¤er naz›m biçimleriyle de yaz›lm›fl çok 

say›da manzume vard›r. 

Kasîdeler di¤er fliir türlerine göre yaz›ld›klar› döneme ait daha fazla tarihî ve 

sosyal bilgi içeren manzumelerdir. Padiflahlar›n tahta ç›k›fllar›, savafllar, bar›fllar, 

dü¤ünler, fetihler, önemli binalar›n yap›l›fllar› vb. münasebetlerle yaz›lm›fl kasîdelerde 

dönemlerine ›fl›k tutabilecek baz› bilgiler yer al›r. 

Bir devlet büyü¤ünü ya da toplumda önde gelen birini övmek için yaz›lm›fl 

kasîdeler ya memduhun huzurunda bizzat flair taraf›ndan okunmufl ya da bir arac› 

ile o flahsa sunulmufltur. Kasîdelerin sunuldu¤u padiflah ve devlet adamlar› da 

kendi konumlar›, fliir ve sanata olan ilgileri oran›nda bu flairlere caizeler vermifllerdir. 

Caizeyi devletin sanat ve sanatç›ya verdi¤i önemin bir göstergesi olarak da de- 

¤erlendirmek mümkündür. fiairler, bu tür kasîdelerde övdükleri kiflilerin çeflitli erdemlerinden, 

onlar›n cömertliklerinden, adaletlerinden, cesaretlerinden, iyi huylar›ndan 

söz edip durmufllard›r. Ancak bunlar› her zaman övülen kiflinin sahip oldu-


¤u erdemler ya da özellikler olarak anlamak ve kabul etmek yerine, flairlerin övülen 

kiflinin sahip olmas› gereken erdemler ya da özellikleri ona hat›rlatmas› olarak 

de¤erlendirmek de mümkündür. 

Osmanl› döneminde kasîde yazm›fl flairler aras›nda birçok devlet adam› da vard›r. 

Yazd›klar› kasîdelerin onlar›n devlet kademelerindeki yükselifllerinde önemli 

bir etken oldu¤u düflünülebilir. Ancak bu etkiyi ço¤u flair olan padiflahlar›n ya da 

sadrazam, vezir gibi önde gelen devlet adamlar›n›n birini belli bir konuma getirirken 

onun zaten sahip oldu¤u özellikleri yan›nda flairlik yönüne de dikkat ettikleri 

fleklinde de¤erlendirmek daha uygun olur. 

Kasîde tarz› -XVII. yüzy›lda Nef’î (öl. 1635) gibi büyük bir temsilci yetifltirmifl olmas›na 

ra¤men- Divan fliirinin genel çizgisi içinde XVIII. yüzy›l flairlerinden Nedim (öl. 

1730)’e kadar köklü bir de¤iflikli¤e u¤ramadan varl›¤›n› sürdürmüfltür. Nedîm’den 

itibaren kasîdelerin özellikle nesib k›s›mlar› flairlerin kendilerini rahatça ifade edebildikleri 

zeminler olmufltur. Zaman zaman karfl›l›kl› konuflma üslubuyla kaleme al›nm›fl 

olan bu bölümler kasîdeye bir canl›l›k, bir hareketlilik kazand›rm›flt›r. Tanzimat 

sonras› Türk edebiyat›nda kasîdenin gerek iç düzeni ve buna ba¤l› olarak kompozisyonu, 

gerekse içeri¤i önemli de¤iflikliklere u¤ram›flt›r. Bu dönem kasîdelerinde klâsik 

kompozisyonun bir tarafa b›rak›larak yaln›zca naz›m biçimi ve kafiye düzeninin korundu¤u, 

do¤rudan konuya girildi¤i ve övgüde daha gerçekçi bir zemine yaslan›ld›- 

¤› görülmektedir. “Adem (=yokluk)” ve “hürriyet (=özgürlük)” gibi soyut kavramlar›n 

övgüsüne ayr›lm›fl olmalar› da bu dönem kasîdelerinde görülen bir özelliktir. Nam›k 

Kemal’in “Hürriyet Kasîdesi” bu tip kasîdeler için güzel bir örnektir. 

Örnek 5 

Afla¤›daki beyitler, XVI. yüzy›l flairlerinden Bakî (öl. 1600)’nin Sadrazam Semiz 

Alî Pafla (öl.1565)’ya sundu¤u bir kasîdeden seçmeler yap›larak al›nm›flt›r. Burada 

bölümlerine göre ayr›lm›fl olan kasîde, “nesib” ya da “teflbib”inde bahar tasviri yap›ld›¤› 

için Kasîde-i Bahâriyye, kafiyesi “r” sesiyle bitti¤i için de Kasîde-i Râ’iyye 

olarak adland›r›lm›flt›r. 

Nesib ya da Teflbib 

1 Rûh-bahfl old› Mesîhâ s›fat enfâs-› bahâr 

Açd›lar dîdelerin hâb-› ademden ezhâr 

2 Tâze cân buld› cihân irdi nebâtâta hayât 

Ellerinde harekât eyleseler serv ü çenâr 

3 Döfledi yine çemen nat’-› zümürrüd-fâm›n 

Sîm-i hâm olm›fl iken ferfl-i harîm-i gül-zâr 

4 Yine ferrâfl-› sabâ sahn-› ribât-› çemene 

Geldi bir kafile kondurd› yüki cümle bahâr 

5 Leflker-i ebr çemen mülkine ak›n sald› 

Turma ya¤mâda yine niteki bâ¤î Tâtâr 

........ 

22 Dehen-i gonce-i ter dürlü letâ’if söyler 

Gülüp aç›lsa aceb mi gül-i rengîn-ruhsâr 

23 Güher-i fursat› aldurma sak›n devr-i felek 

Sîm ü zerle gözüni boyamasun nergis vâr 

24 Câm-› mey katreleri sübha-i mercân olsun 

Gelünüz zerk u riyâdan idelüm isti¤fâr 

25 Lâle sahrây› bu gün kân-› Bedahflân itdi 

Jâle gül-zâra nisâr eyledi dürr-i fleh-vâr 

Girizgâh 

26 Dâmenin dürr ü cevâhirle pür itdi gül-i ter 

Ki ide hâk-i der-i Hazret-i Pâflâ’ya nisâr 

Medhiyye 

27 Sâhib-i tîg u kalem mâlik-i câm u hâtem 

Âsaf-› Cem-azamet dâver-i Cemflîd-vekar 28 Âsmân-pâye hümâ-sâye Alî Pâflâ kim 

‹remez tâk-i celâline kemend-i efkâr 

29 fiâh-› gül neflv ü nemâ bulsa nem-i lutf›ndan 

Ola her gonce-i ter bülbül-i flîrîn-güftâr 

30 Âb u gil müflk ü gül-âb ola çemen sahn›nda 

Bûy-› hulk›yla güzâr itse nesîm-i eshâr 

........ 

51

52 


38 Serverâ cân› m› var devletün eyyâm›nda 

Sünbülün turras›na el uzada flâh-› çenâr 

39 Eylemez kimse bu gün kimse elinden nâle 

Bezm-i iflretde meger mutrib elinden evtâr 

40 fier’a uymaz n’idelüm nâle vü zâr eyler ise 

Gerçi kanûna uyar zemzeme-i mûsîkar 41 Geflt ederken çemen-i medh u senân› 

hât›r 

Lâyih old› dile nâ-gâh bu fli’r-i hem-vâr 

Tegazzül 

42 Gül gibi gülflene k›lsan n’ola arz-› dîdâr 

Hayli dökildi saç›ld› yoluna fasl-› bahâr 

43 Reflk-i dendânun ile hançere düfldi jâle 

Berg-i sûsende gören itdi sanur an› karâr 

44 Geçemez çenber-i gîsû-y› girih-gîrinden 

Gerçi kim za’f ile bir k›lca kalupdur dil-i zâr 

45 Turralar milket-i Çîn nâfe-i müflkîn ol hâl 

Gözün âhû-y› Hoten gamzeleründür Tâtâr 

46 Dil-i mecrûha flifâ-bahfl ruh u la’lündür 

Gül-be-flekkerle bulur kuvveti tab’-› bîmâr 

47 Degme bir gevheri kirpigine sal›ndurmaz 

Göreli la’l-i revân-bahflun› çeflm-i hûn-bâr 

Tâc Beyt 

48 Koma Bâkî kulun› cür’a s›fat ayakta 

Dest-gîr ol ana ey dâver-i âlî-mikdâr 

Fahriyye 

49 Bâ¤-› medhünde olur cümleye galib tenhâ 

Bahs içün gelse eger bülbül-i hofl-nagme 

hezâr 

50 Puhtedür gayr›lar efl’âr› velî puhte piyâz 

Hâm anberdür e¤er hâm ise de bu efl’âr 

51 Hâm var ise eger micmere-i nazmumda 

Dâmen-i lutfun an› setr ider ey fahr-i kibâr 

Du’â 

52 Bahr-i efl’âr yeter urd› sütûr emvâc›n 

Demidür k’ide du’â dürlerini zîb-i kenâr 

53 Lâlelerle bezene niteki deflt ü sahrâ 

Nitekim güller ile zeyn ola dest ü destâr 

54 Nitekim lâlelere fleb-nem olup üftâde 

Güllere bülbül-i fleydâ geçine âfl›k-› zâr 

55 Gül gibi hurrem ü handân ola rûy-› bahtun 

Sâger-i îflün ola lâle s›fat cevher-dâr 

Bakî 

Kasîdenin düz yaz›yla dil içi çevirisi 

1 Bahar›n nefesi yine Hz. ‹sa gibi can ba¤›fllad› (da) çiçekler yokluk uykusundan 

gözlerini açt›lar. 

Aç›klama: Hz. ‹sa’n›n nefesiyle ölüleri diriltti¤ine inan›l›r. 

2 Dünya yeniden canland›, bitkilere hayat geldi; servi ve ç›nar (insan gibi) hareket 

etmek isterlerse bu kendi ellerindedir. 

Aç›klama: Ç›nar›n yapra¤›, parmaklar› aç›k el biçimindedir. 

3 Gül bahçesinin zemini ham gümüflle (karla) kapl›yken çemen yine zümrüt 

renkli örtüsünü döfledi. 

Aç›klama: Çemen, içinde a¤açlar, çiçekler ve akarsular bulunan mesire yeri 

anlam›ndad›r; ham gümüfl, ifllenmemifl gümüfl demektir. 

4 Yine sabâ, yükü sadece çiçek olan bir kervan› çemen kervansaray›n›n içine 

kondurdu. 

Aç›klama: Sabâ, güneydo¤udan esen hafif ve tatl› rüzgâr; ferrâfl, saray ve 

konaklar›n zeminine döflenen hal› kilim gibi fleylerle ve bunlar›n temizli¤iyle 

görevli hizmetçidir. 

5 Bulut askeri çemen ülkesine ak›n etti; asi Tatarlar gibi çemeni sürekli ya¤ma 

etmede. 

... 

22 Taze gonca, türlü türlü flakalar yapmakta, hofl hikâyeler anlatmakta; al yanakl› 

gül, gülüp aç›lsa, bunda flafl›lacak ne var? 

23 F›rsat incisini sak›n elinden kaç›rma; zaman, nergis gibi senin de alt›n ve gümüflle 

gözlerini boyay›p aldatmas›n. 

Aç›klama: Nergis’in rengi beyaz ve sar› oldu¤u için alt›n ve gümüfle benzetilmifltir.


24 Gelin flarap kadehindeki damlalar› mercan tesbih yapal›m da yapt›¤›m›z iki 

yüzlülükten dolay› Tanr›’dan bizi ba¤›fllamas›n› dileyelim. 

25 Lâle, bugün ovay› Bedahflan madenine çevirdi; çi¤ taneleri de gül bahçesine 

iri inciler saçt›. 

Aç›klama: Bedahflan k›rm›z› yakut madeniyle ünlü bir yer oldu¤u için burada 

ç›kan yakuta da Bedahflan ad› verilmifltir. 

26 Taze gül, Pafla hazretlerinin kap›s›n›n önündeki topra¤a saçmak için ete¤ini 

inci ve mücevherlerle doldurdu. 

Aç›klama: Burada sözü edilen pafla, Bakî’nin kasîdeyi sundu¤u Kanunî’nin 

veziri Semiz Ali Pafla’d›r. 

27 Hem k›l›ç hem kalem hem de kadeh ve mühür sahibi, Cem gibi ulu, Cemflîd 

gibi a¤›r bafll› vezir, 

Aç›klama: Âsaf, Hz. Süleyman’›n ünlü veziri Âsaf bin Berhiyâ (=Berhiyâ o¤lu 

Âsaf)’d›r. Sonradan övgü s›fat› olarak vezirler için kullan›lm›fl, daha sonra 

da tamamen vezir anlam›n› kazanm›flt›r; Cem, bu beyitte Hz. Süleyman, Cemflîd 

de flarab›n mucidi oldu¤u söylenen efsanevî ‹ran hükümdar›d›r. 

28 O, yüceli¤ine düflünce kemendinin eriflemedi¤i; mertebesi gök kadar yüce, 

gölgesi hüma gibi kutlu Ali Pafla’d›r. 

Aç›klama: Hümâ, Kaf da¤›’nda yaflad›¤›na ve gölgesinin bir kimsenin üzerine 

düflmesiyle o kiflinin zenginlik, makam, mevki ve büyük mutlulu¤a kavuflaca¤›na 

inan›lan efsanevî bir kufltur. 

29 Gül dal› onun iyili¤inin nemiyle sulan›p yetiflse, her taze gonca, bir tatl› sözlü 

bülbüle dönüflür. 

30 Seher yeli onun ahlak›n›n kokusunu tafl›yarak çemenin üzerinden geçse; su, 

gülsuyu, toprak da misk hâline gelir. 

....... 

38 Ey efendim, senin hükmünün yürüdü¤ü bu zamanlarda ç›nar dal› sümbülün 

perçemine el uzatabilir mi? 

Aç›klama: fiairler saç› sümbüle benzetmifllerdir. 

39 (Sayende) meclisteki çalg›c›lar›n çalg›lar›ndaki tellerden baflka, bugün kimse 

kimseden flikâyet edip inlemiyor, kimse kimseden zulüm görmüyor. 

40 Musikar›n ezgileri her ne kadar kanuna uysa da, bu ezgilerden ç›kan feryat ve 

inilti gibi sesler fleriate uymuyor, ne yapal›m? 

Aç›klama: Musikar, yan yana dizilmifl birkaç kam›fltan meydana gelen ve 

ney gibi üflenen bir tür çalg›n›n ad›; kanun, bu beyitte hem “çalg› âleti” hem 

de “yasa” anlamlar›n› ça¤r›flt›racak flekilde kullan›lm›flt›r; fler’ de dinî yasa anlam›ndad›r. 

41 Gönül seni övme çemeninde dolafl›rken ans›z›n içine bu her beyti birbirinden 

güzel fliir do¤du: 

42 Bahar sen geleceksin diye yoluna bir hayli dökülüp saç›ld› (haz›rl›k yapt›); gül 

bahçesine gelip gül gibi yüzünü göstersen ne olur? 

43 Çi¤ tanesi senin difllerini k›skand›¤› için kendini hançerin üzerine at›p öldürdü; 

onu susam yapra¤›n›n üzerinde görenler oraya yerleflti kald› san›rlar. 

Aç›klama: Susen çice¤inin yapra¤› hançer biçimindedir. 

44 Periflan gönül gerçi zay›fl›ktan k›l kadar inceldi ama, (yine de) senin k›vr›m 

k›vr›m saç›n›n çenberinden geçemez; sana kavuflamaz. 

53

54 


45 Kâküllerin Çin, (yüzündeki) o ben siyah misk; gözün Hoten ceylan› gamzelerin 

de Tatar’d›r. 

Aç›klama: Çin hem bilinen “ülke” hem de “k›vr›m büklüm” anlam›ndad›r. 

Hoten Do¤u Türkistan’da göbe¤inden misk elde edilen ceylanlar›yla ünlü bir 

yerin ad›d›r. Gamze güzelin gizli bak›fl›d›r, bu bak›fl âfl›klara ac› verdi¤i için 

ac›mas›z Tatarlara benzetilmifltir. 

46 Hastan›n gülbefleker yiyerek sa¤l›¤›n› tekrar kazand›¤› gibi; yaral› gönlün flifas› 

da senin yana¤›n ve duda¤›ndad›r. 

Aç›klama: Gülbefleker gül ve flekerden yap›lm›fl bir tür gül reçeli ya da tatl›d›r; 

bu tatl› ilaç olarak da kullan›lm›flt›r; flair sevgilisinin yana¤›n› güle, duda- 

¤›n› da flekere benzetmektedir; la’l, k›rm›z› renkli bir de¤erli taflt›r; divan fliirinde 

flairler sevgililerinin duda¤›n› la’le benzetmifllerdir. 

47 Kan a¤layan gözüm, senin ölülere can veren lal gibi duda¤›n› gördü¤ünden 

beri öyle her inciye dönüp bakmaz bile. 

48 Ey yüce ve adaletli vezir, Baki kulunu cür’a gibi yerde ya da kadehte b›rakma, 

ona el uzat. 

Aç›klama: Cür’a, içki kadehinde kalan son damlad›r; ayak, hem “kadeh” 

hem de “ayak” anlamlar›ndad›r; bu sözcük beyitte her iki anlam›n› da ça¤r›flt›racak 

biçimde kullan›lm›flt›r. 

49 E¤er bahse tutuflup binlerce güzel ötüfllü bülbül boy ölçüflmeye gelse; o (Bakî), 

övgü bahçende (seni övmekte) hepsine tek bafl›na galip gelir. 

Aç›klama: Hezâr, hem “bin” hem de bülbül anlam›ndad›r; beyitte her iki anlam› 

da ça¤r›flt›racak biçimde kullan›lm›flt›r. 

50 Di¤er flairlerin fliirleri piflkindir, ama piflkin so¤and›r; e¤er bu fliirler (bu kasîdedeki 

beyitler) hamsa da ham anberdir. 

Aç›klama: Amber, birtak›m ifllemlerden geçirildikten sonra kullan›lm›fl; bu 

ifllemlerden geçmeyen ambere ham amber denilmifltir. 

51 Ey ulular›n kendisiyle övündü¤ü kifli, e¤er fliir micmeremde ham (amber) varsa, 

senin iyilik ete¤in onu örter. 

Aç›klama: Micmere buhurdan demektir. Eskiden güzel koku için buhurdanlarda 

amber yak›lm›flt›r. 

52 fiiir denizi sat›r dalgalar›yla yeterince dalgalan›p durdu; (flimdi) dua incileriyle 

sahili süslemenin zaman›d›r. 

Aç›klama: fiair bu beyitte fliiri denize, m›sralar› dalgalara, dualar› da bu dalgalar›n 

sedefler içinde sahile getirdi¤i incilere benzetmektedir. 

53 Ovalar ve yaylalar lâlelerle bezendikçe; eller ve sar›klar güllerle süslendikçe 

(insanlar ellerine gül ald›kça, sar›klar›na gül takt›kça), 

54 Çi¤ taneleri lâle düflkünü (âfl›¤›) oldukça, zavall› bülbüllerin güllere olan ç›lg›n 

aflk› sürüp gittikçe (dünya var oldukça), 

Aç›klama: Üftâde, hem düflkün hem de âfl›k anlam›ndad›r. 

55 Baht›n›n yüzü gül gibi gülüp aç›ls›n, içki kadehin lâle gibi mücevherlerle süslensin. 

Örnek 6 

Afla¤›daki beyitler XVII. yüzy›l Divan flairlerinden Nef’î (öl. 1635)’nin IV. Murâd’› 

övmek ve bahar›n geliflini kutlamak için yazd›¤›, tamam› 39 beyitlik musammat 

bir kasîdesinden al›nm›flt›r. Kasîde müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün 

vezniyle yaz›lm›flt›r. Birinci beyit d›fl›ndaki beyitlerin her m›sra›nda ilk iki 

tef’ileden sonra (tef’ile için 4. üniteye bak›n›z›) iç kafiye kullan›lm›flt›r. Beyitlerde-


ki iç kafiyeler ve tef’ilelerin aynen tekrarlanmas›, bu kasîdeyi âhenk de¤eri oldukça 

yüksek bir fliir hâline getirmifltir. M›sralar ilk iki tef’ilenin sonunda “/” iflaretiyle 

gösterilen yerden ikiye ayr›ld›¤›nda birinci beyit d›fl›ndaki beyitler ilk üç m›sralar› 

birbiriyle, dördüncü m›sralar› da matla beytiyle kafiyeli dörtlükler hâline gelmektedir: 

Der-Medh-i Sultân Murâd Hân Aleyhi’r-Rahmetü ve’l-Gufrân 

1 Esdi nesîm-i nev-bahâr / aç›ld› güller subh-dem 

Açsun bizüm de gönlümüz / sâkî meded sun câm-› Cem 

2 ‹rdi yine ürdibihiflt / old› havâ anber-siriflt 

Âlem bihiflt-ender-bihiflt / her gûfle bir Bâ¤-› ‹rem 

3 Gül devri îfl eyyâm›dur / zevk u safâ hengâm›dur 

Âfl›klarun bayram›dur / bu mevsim-i ferhunde-dem 

4 Dönsün yine peymâneler / olsun tehî hum-hâneler 

Raks eylesün mestâneler / mutribler itdükçe negam 

5 Bu demde kim flâm u seher / mey-hâne bâ¤a reflk ider 

Mest olsa dilber sevse ger / ma’zûrdur fleyhü’l-Harem 

6 Yâ neylesün bî-çâreler / âlüfteler âvâreler 

Sâger suna meh-pâreler / nûfl itmemek olur sitem 

7 Yâr ola câm-› Cem ola / böyle dem-i hurrem ola 

Ârif odur bu dem ola / ayfl u tarabla mugtenem 

8 Zevki o rind eyler tamâm / kim tuta mest ü flâd-kâm 

Bir elde câm-› lâle-fâm / bir elde zülf-i ham-be-ham 

9 Lutf eyle sâkî nâz› ko / mey sun ki kalmaz böyle bu 

Dolsun sürâhî vü sebû / bofl durmasun peymâne hem 

10 Her nev-resîde flâh-› gül / ald› eline câm-› mül 

Lutf it aç›l sen dahi gül / ey serv-kadd ü gonce-fem 

............ 

Nef’î 

Beyitlerin düz yaz›yla dil içi çevirisi 

Allah Ona Ac›s›n ve Günahlar›n› Ba¤›fllas›n Sultan Murad Han’›n Övgüsü Hakk›ndad›r. 

1 Sabah vakti ilkbahar rüzgâr› esti ve güller aç›ld›. Saki, yetifl, Cem’in kadehini 

sun (flarap ver) ki bizim de gönlümüz aç›ls›n. 

2 Yine nisan geldi, hava amber kokular›yla doldu; her yer cennet içinde cennet, 

her köfle bir ‹rem Ba¤› oldu. 

Aç›klama: ‹rem, efsaneye göre Âd Kavmi’nden fieddâd’›n cenneti yeryüzünde 

kurmak iddias›yla yapt›rd›¤› bahçelerin ya da flehrin ad›d›r. 

3 Gül devri (ilkbahar) denilen bu kutlu mevsim, e¤lence, zevk ve safa zaman›; 

âfl›klar›n da bayram›d›r. 

4 Yine flarap kadehleri dönsün, meyhaneler boflals›n; flark›c›lar flark› söyledikçe 

sarhofllar raks etsinler. 

5 Gece gündüz meyhanenin ba¤› k›skand›¤› bu zamanda fleyhülharem sarhofl olsa, 

güzel sevse bunu hofl karfl›lamak gerekir. 

Aç›klama: fieyhülharem, Mekke ve Medine’nin yönetimiyle görevli memurdur. 

6 (Hâl böyle olunca), çaresizler, âfl›klar, avareler ne yaps›n? Ay parças› gibi güzeller 

kadeh sunarsa onlar›n sunduklar›n› içmemek haks›zl›k olur. 

55

56 

Gazelin as›l anlam› 

“kad›nlarla aflk sohbeti 

yapmak”t›r. 

Resim 2.3 

fieyh Gâlib 

Divan›’ndan 

gazeller 

bölümünün ilk iki 

sayfas› 


7 (Bir yerde) sevgili varsa, Cem’in kadehi (flarap) varsa, zaman da uygunsa; ârif 

iflte böyle bir anda zevki ve e¤lenceyi kendisi için ganimet bilen kimseye denir. 

Aç›klama: Ârif, anlay›fll›, bilgili, gördü¤ünü uzun uzun düflünmeden hemen 

kavrayabilen kifliler için kullan›lm›fl bir s›fatt›r. 

8 Zevki tam anlam›yla yaflayan rind, sarhofl bir hâlde ve mutluluk içinde bir 

elinde lâle renkli flarap kadehini, bir elinde de güzelin k›vr›m k›vr›m saçlar›n› 

tutand›r. 

Aç›klama: Rind, görünüfle ve dünya ifllerine de¤er vermeyen, kurallardan 

uzak, bütün varl›¤› kendi iç dünyas›na göre de¤erlendiren, gönül gözü aç›k, 

hofl görülü, derbeder görünüflünün aksine bilge, içkiye ve e¤lenceye düflkün 

kiflidir. 

9 Saki, lutfet, naz› b›rak da flarap sun, surahi ve testi dolsun, kadeh de bofl kalmas›n; 

çünkü, bu dünya böyle kalmaz. 

10 Her yeni yetiflmifl gül fidan› (gibi güzel), eline flarap kadehi ald›; ey servi boylu, 

gonca a¤›zl›! Lutfet, aç›l (nefl’elen), sen de gül. 

Gazel 

Gazel, bir edebiyat terimi olarak, ilk beytinin m›sralar› birbiriyle, di¤er beyitlerinin 

ikinci m›sralar› ilk beyitle kafiyeli, ayn› vezinle söylenmifl, genellikle 

befl beyit ile dokuz beyit aras›nda fliirlerin yaz›ld›¤› bir naz›m biçiminin 

ad›d›r. Bununla birlikte beyit say›s› 15’e kadar ç›kan gazeller de görülür. Dört beyitli 

gazellere ise nadir olarak rastlanmaktad›r. 

Üç veya dört beyitli gazeller asl›nda eksik gazeller oldu¤undan bu manzumeler 

gazel-i nâ-tamâm (=eksik gazel) olarak adland›r›lm›flt›r. Gazel genellikle 5 beyitle 

yaz›lm›flt›r. Gazelin bir di¤er ad›n›n penç-beyt (=befl beyit) olmas› da gazelin 

daha çok befl beyitli bir naz›m biçimi olarak kabul edildi¤ini göstermektedir. Fuzulî 

gibi bu kurala uymayan baz› flairler de olmakla birlikte, Divan edebiyat›nda flairler 

daha çok befl beyitli gazeller yazm›fllard›r. 15 beyitten uzun gazellere gazel-i 

mutavvel (=uzun gazel) ad› verilir. Gazelde kafiye düzeni kasîdede oldu¤u gibidir: 

aa, xa, xa, xa, xa . . . 

Gazelin bafll›ca konusu “aflk”t›r. Ancak farkl› konularda yaz›lm›fl gazeller de 

vard›r. Birer edebiyat terimi olmamakla birlikte çeflitli araflt›rmalarda ve yaz›larda 

aflk›n verdi¤i mutluluk ya da ac›y› dile getiren gazellere âfl›kane gazel, dünya 

zevklerinden söz eden gazellere rindâne gazel, do¤rudan sevgilinin güzelli¤inden 

ve ona duyulan arzudan bahseden gazellere flûhâne gazel, tasavvufî düflüncenin 

hâkim oldu¤u gazellere sûfiyâne ya da ârifâne gazel, felsefî gazellere de 

hikemî veya hakîmâne gazel adlar›n›n verildi¤i görülmektedir.


Kasîdede oldu¤u gibi gazelin m›sralar› birbiriyle kafiyeli ilk beytine matla, matladan 

sonra gelen beytine hüsn-i matla, son beytine makta, makta beytinden önceki 

beyte de hüsn-i makta ad› verilmifltir. Matla beytinin maksada uygun, etkileyici 

ve güzel olmas› hâlinde böyle beyitlere hüsn-i matla, ayn› flekilde etkileyici ve 

güzel makta beytine de hüsn-i makta ad› verildi¤ini ileri süren kaynaklar da vard›r. 

Bir gazelde birden fazla matla beyti varsa, bu tür gazellere zü’l-metâli ya da zâtü’l-metâli; 

gazelin en güzel beytine de flâh beyt, fleh beyt ya da beytü’l-gazel 

denir. Fakat bir gazelin en güzel beyti kifliden kifliye de¤iflebilece¤inden gazelin 

bir beytini flâh beyt ya da beytü’l-gazel olarak seçmek oldukça göreceli bir de¤erlendirme 

olur. 

Gazelde flairler mahlaslar›n› genellikle son beyitte kullanm›fllard›r. Bununla birlikte 

mahlas›n son beyitten önce kullan›lm›fl oldu¤u gazeller de vard›r. Gazellerde 

flairlerin mahlas kullanmalar› Divan fliirinde genel bir kural olmakla birlikte Kad› 

Burhaneddin (öl. 1398) ve Kemal Paflazade (öl. 1534) gibi fliirlerinde hiç mahlas 

kullanmam›fl flairler de görülmektedir. fiairlerin mahlaslar›n› kelimenin gerçek anlam›n› 

da ça¤r›flt›racak biçimde kullanmalar›na ise hüsn-i tahallus (=mahlas› güzel 

kullanma) denilir. Bakî’nin fliirlerinde bu kullan›m›n çok güzel örnekleri vard›r. 

fiairler kasîdede oldu¤u gibi gazelde de ahengi art›rmak amac›yla birtak›m yollara 

baflvurmufllar; bunu sa¤lamak için de baz› gazellerde birden fazla matla beyti 

kullanm›fllar ya da fliirlerini musammat olarak yazm›fllard›r (bk. Örnek 9). Birden 

fazla matla kullan›lm›fl gazellerin zü’l-metâli’ ya da zâtü’l-metâli olarak nitelendi¤ini 

daha önce belirtmifltik. fiairlerin bu konuda baflvurduklar› bir baflka yol da gazelin 

bütün m›sralar›nda ayn› kafiyeyi kullanmakt›r. Divan fliirinde bütün m›sralar› kafiyeli 

gazellere müselsel gazel ad› verilmifltir. Müselsel gazeller de musammat gazeller 

gibi âhenk de¤eri yüksek manzumelerdir. Matla beytindeki m›sralardan biri gazel 

içerisinde tekrarlanm›flsa, kasîdede oldu¤u gibi buna redd-i matla denir. 

Gazelde konu bütünlü¤ü flart de¤ildir; yani gazelin her beytinde farkl› bir konu 

ifllenmifl olabilir. Ancak bütün beyitlerde ayn› konunun ifllendi¤i gazeller de 

vard›r. Beyitleri aras›nda konu bütünlü¤ü olan gazellere yek-âhenk gazel ad› verilir 

(bk. Örnek 7). Bir gazelin bütün beyitleri her bak›mdan ayn› etkileyicilikte 

söylenilmiflse bu tür gazeller de yek-âvâz olarak nitelenir. 

Mahlas beytinden sonra birkaç beytin daha bulundu¤u gazellere gazel-i müzeyyel 

denir. Müzeyyel gazellerde zeyl (=ek) k›s›mlar›n konusu genellikle övgüdür. 

Bu aç›dan bak›ld›¤›nda bu zeyiller, k›sa medhiyeler gibidir. Mahlas beytinden 

önce medhiyenin bulundu¤u gazeller de vard›r. Divan flairlerinin ço¤u Arapça ve 

Farsça bilmekte, Arap ve Fars edebiyat›na ait eserleri okuyup anlamakta, hatta bir 

k›sm› bu iki dille rahatl›kla fliir de yazabilmekteydi. ‹flte bu flairlerin, yazd›klar› gazellerin 

beyitleri aras›nda Türkçe d›fl›nda bu iki dilden biri ya da ikisiyle yaz›lm›fl 

m›sralar ya da beyitler varsa, bu tür gazellere mülemma’ gazel denilmifltir. ‹ki ayr› 

flairin birer m›sra veya beyit yazarak, birlikte oluflturduklar› gazele gazel-i müflterek 

(=ortak gazel) ad› verilir. Bu gazellerde hangi m›sra›n ya da beytin hangi flaire 

ait oldu¤u genellikle bellidir. Karfl›l›kl› konuflman›n nakledilmesi fleklinde, “dedim” 

ve “dedi” yüklemleriyle yaz›lan gazellere mürâca’a fliiri denir. Konusu aflk 

olan bu fliirler sade bir dille yaz›lm›fllard›r ve konuflma havas› tafl›rlar. En dikkat çekici 

örnekleri “dedim” ve “dedi” yüklemleri m›sra bafllar›nda olanlard›r. Bu gazellere 

divan fliirinin hemen her döneminde rastlanmakla birlikte flairlerin bu tarza olan 

ilgisinin XVII. yüzy›ldan itibaren gittikçe azalan bir seyir izledi¤i görülmektedir. 

57 

Müselsel, “zincirleme” 

demektir. Bu tür gazellerde 

aral›ks›z olarak bütün 

m›sralar kafiyeli oldu¤u için 

bu flekilde 

adland›r›lm›fllard›r. 

Müzeyyel, “ekli, ilaveli” 


Mülemma’›n as›l anlam› 

“alaca, rengârenk”tir. 

Mürâca’an›n sözcük anlam› 

“geri dönme”dir.

58 


Gazel, Divan flairlerinin çok kulland›klar› bir naz›m biçimidir. Bu flairler aras›nda 

gazel yazmam›fl olan› yoktur. Yaln›zca sanat yapmak için yaz›lan gazel, flairin 

yetene¤ini rahatça gösterebildi¤i bir naz›m biçimidir. Gazelin beyit say›s›ndaki s›n›rlama 

flairleri bu k›sa naz›m biçiminin dar s›n›rlar› içinde bütün sanat güçlerini, 

edebî yetenek ve hünerlerini ortaya koymak gibi oldukça zor bir s›navla karfl› karfl›ya 

b›rakm›flt›r. Naz›m biçiminin flairler için çizdi¤i bu s›n›rlar, gazelleri anlam yo- 

¤unlu¤u oldukça fazla fliirler hâline getirmifltir. 

Halk edebiyat›nda da fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün vezniyle dîvân, fe’ilâtün, 

fe’ilâtün, fe’ilâtün, fe’ilün vezniyle selîs, mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün 

vezniyle kalenderî, mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün vezniyle de semâ’î 

ad› verilen gazeller yaz›lm›flt›r. Bunlar›n musammat olanlar› da vard›r. Halk edebiyat›nda 

müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilün vezniyle yaz›lan gazel biçimindeki 

fliirlere de satranç ad› verilmifltir. Bu fliirlerin her beytinden musammat 

gazelde oldu¤u gibi dörtlükler ç›kar. 

Örnek 7 

Afla¤›daki gazel XVI. yüzy›l flairlerinden Emrî (öl. 1575)’ye aittir. Emrî, bu gazelin 

bütün beyitlerinde Mecnûn’un Leylâ’ya olan aflk›n› dile getirmifltir. Gazelin vezni 

mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün’dür. Bütün beyitleri aras›nda anlam ve konu 

bütünlü¤ü olan bu gazel, bir yek-âhenk gazel örne¤idir. 

1 Mecnûn ki mülket-i gam-› Leylîde flâh idi 

Âh› duhân› bafl›na çetr-i siyâh idi 

2 Mecnûna yolda nâka-i Leylînin izleri 

Gündüzle âfitâb idi giceyle mâh idi 

3 Mecnûn diyâr-› gamda özin k›lm›fl idi hâk 

Mûlar degüldi sînesi üzre giyâh idi 

4 Mecnûn ki cism-i zerdini ber-bâd k›ld› âh 

Gûyâ ki h›rmen-i gam-› Leylîde kâh idi 

5 Mecnûna ka - met ü ruh-› Leylîsüz Emriyâ 

Bâg-› cihânda serv ile gül flekl-i âh idi 

Emrî 

Gazelin düz yaz›yla dil içi çevirisi 

1 Mecnun Leylâ gam› ülkesinde padiflah, (aflk ac›s› ile çekti¤i) âh›n duman› da 

bafl›nda siyah çad›rd›. 

2 Leylâ’n›n devesinin izleri Mecnun için gündüz günefl, gece de ay idi. 

3 Mecnun gam ülkesinde kendisini toprak etmiflti; gö¤sünün üzerinde k›l de¤il 

(bu topraktan biten) otlard›. 

4 Ah, Leylâ gam› harman›ndaki bir saman çöpü gibi olan Mecnun’un sararm›fl 

bedenini, rüzgâr›n›n önüne kat›p ald› götürdü. 

Aç›klama: Beyitte Mecnun’un bedeni Leyla’n›n aflk›n›n gam›ndan sararm›fl 

bir saman çöpüne; onun hasretiyle çekti¤i âh da bu saman çöpünü önüne 

kat›p götüren rüzgâra benzetilmektedir. 

5 Ey Emrî! Leylâ’n›n boyu ve yana¤› olmay›nca dünya bahçesindeki servi ve gül 

Mecnun için âh flekli gibidir. 

Aç›klama: Âh, eski yaz›da “elif” ve “he” harfleriyle yaz›l›r. fiair burada elif 

harfini biçim olarak serviye, he harfini de güle benzetmektedir.


Örnek 8 

Afla¤›daki befl beyitlik gazel Bakî’ye aittir. Gazelin vezni fe’ilâtün (fâ’ilâtün), 

fe’ilâtün fe’ilâtün, fe’ilün(fa’lün)’dür. Gazelin ilk iki beytinde aflk, di¤er beyitlerinde 

de bahar konusunu ifllemifltir. 

1 Serv ile ka - metüne kimse dimez hem-serdür 

Müntehâ ka - metün andan dahi bâlâ-terdür 

2 Gül derin gülmez aç›lmaz bana ol gonce-dehen 

Ga - libâ hep yüzine gül didügüme terdür 

3 Seyr-i deryâya ne hâcet dem-i sahrâ geldi 

Gûyiyâ sahn-› çemen flimdi yem-i ahdardur 

4 N’ola gül flevkine çalup ça¤›rursa bülbül 

Mutribâ ol dahi baflka bafl›na mehterdür 

5 Söyle flol kan olaca¤› bize sunsun Bâkî 

Nev-bahâr irdi gedâlar içecek demlerdür 

Bakî 


1 Kimse senin boyun serviyle ayn›d›r demez; (çünkü) son derece uzun boyun 

ondan da yüksektir. 

2 Gül derim, ama o gonca a¤›zl› bana gülüp aç›lmaz; galiba yüzüne her zaman 

gül dedi¤im için gücenmifltir. 

3 (Art›k) ovalarda k›rlarda gezip dolaflma vakti geldi; mesire yerleri yeflil bir deniz 

gibi; deniz gezintisine ne gerek var? 

4 Ey mutrib, bülbülün gül aflk›yla ötmesinde flafl›lacak bir fley yok; o da (senin 

gibi) tek bafl›na bir çalg› tak›m›d›r. 

5 Bakî, sakiye söyle de kan olas› flarab› bize sunsun; ilkbahar geldi, (bu mevsim) 

fakirlerin (âfl›klar›n) içece¤i zamanlard›r. 

Aç›klama: Mutrib, meclislerde çalg› çalan ve flark› okuyan kifli. 

Örnek 9 

Afla¤›daki fliir XVI. yüzy›l flairlerinden Fuzulî (öl. 1555-56)’nin yedi beyitlik musammat 

bir gazelidir. Bu gazelin vezni 4 mefâ’îlün’dür. Gazelin matla d›fl›ndaki beyitleri 

m›sralar›n›n “/” ile bölünmüfl yerlerinden eflit olarak ikiye ayr›ld›¤›nda ilk üç 

m›sra kendi aras›nda, dördüncü m›sra› da matla beytiyle kafiyeli dörtlükler hâline 

dönüflürler. 

1 Meni cândan usandurd› / cefâdan yâr usanmaz m› 

Felekler yand› âhumdan / murâdum flem’i yanmaz m› 

2 Kamu bîmâr›na cânân / devâ-y› derd ider ihsân 

Niçün k›lmaz mana dermân / meni bîmâr sanmaz m› 

3 Gamum pinhân dutardum men / didiler yâre k›l rûflen 

Disem ol bî-vefâ bilmen / inanur m› inanmaz m› 

4 fieb-i hicrân yanar cânum / töker kan çeflm-i giryânum 

Uyarur halk› efga - num / kara bahtum uyanmaz m› 

5 Gül-i ruhsâr›na karflu / gözümden kanlu akar su 

Habîbüm fasl-› güldür bu / akar sular bulanmaz m› 

6 Degüldüm men sana mâ’il / sen itdün aklum› zâ’il 

Mana ta’n eyleyen ga - fil / seni görgeç utanmaz m› 

59

60 

SIRA S‹ZDE 



7 Fuzûlî rind-i fleydâdur / hemîfle halka rüsvâdur 

Sorun kim bu ne sevdâdur / bu sevdâdan usanmaz m› 


1 Beni can›mdan usand›ran sevgili, cefa etmekten usanmaz m›? Âh›mdan felekler 

yand›, hâlâ murat mumum yanmaz m› (arzuma kavuflamayacak m›y›m)? 

2 Sevgili bütün hastalar›n›n (âfl›klar›n›n) dertlerine çare bulur (da) benim derdime 

niçin çare bulmaz, yoksa benim hasta (âfl›k) olmad›¤›m› m› san›r. 

3 Ben gam›m› (aflk›m›) gizli tutuyordum; git bunu sevgiline söyle dediler; ama 

söyledi¤im zaman, bilmem o vefas›z inan›r m›, inanmaz m›? 

4 Ayr›l›k gecesinde can›m yanar, gözlerimden kanl› yafllar akar, feryad›m halk› 

uyand›r›r da kara baht›m› bir türlü uyand›ramaz m›? 

5 Gül yana¤›na karfl› gözümden kanl› yafl akar; sevgilim, bu gül mevsimidir, bu 

mevsimde sular bulan›k akmaz m›? 

Aç›klama: fiair bu beyitte sevgilisine, onun gül gibi yana¤›na karfl› gözünden 

kanl› yafllar akmas›n› do¤al karfl›lamas›n›; çünkü, onun gül gibi yana¤›n›n 

kendisi için ilkbahar oldu¤unu, ilkbaharda da sular›n bulan›k akmas›n›n do- 

¤al karfl›lanmas› gerekti¤ini söyleyerek bu durum için flairce bir neden yaratmaktad›r. 

6 Benim sana ilgim yoktu; akl›m› bafl›mdan sen ald›n; beni k›nayan gafil kifli, 

senin bu güzelli¤ini görünce beni k›nad›¤› için utanmaz m›? 

7 Fuzulî ç›lg›n bir âfl›kt›r; bu yüzden herkesin diline düflmüfltür; sorun ona, bu 

ne biçim sevgidir; bu sevdadan usanmaz m›? 

Kasîde ve gazel SIRA terimlerini S‹ZDE tan›mlayarak, bu iki naz›m flekli aras›nda önemli oldu¤unu düflündü¤ünüz 

farklar› belirtiniz. 

Müstezâd 


SORU 

Müstezâd, bir edebiyat terimi olarak gazelden türemifl ve m›sralar›n›n biri 

uzun biri k›sa SORU olmak üzere belli vezinlerde yaz›lm›fl bir naz›m biçiminin 

ad›d›r. Genellikle mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün vezniyle yaz›lm›fl olan gazel- 

D‹KKAT 

SIRA S‹ZDE 

lerden türetilmifl D‹KKAT ve beyitlerin m›sra aralar›na mef’ûlü fe’ûlün cüzleriyle yaz›lan k›- 

SIRA S‹ZDE 

sa m›sralar eklenmifltir. Say›lar› az da olsa baflka vezinlerle yaz›lm›fl müstezâdlar da 

SIRA S‹ZDE 

vard›r. Bu vezinler flunlard›r: 

SIRA S‹ZDE 



mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü mefâ’îlü mef’ûlü mefâ’îlü 

SORU 

müfte’ilün AMAÇLARIMIZ müfte’ilün müfte’ilün fâ’ 

SORU 

mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün 

müfte’ilün fâ’ 

mefâ’îlün mefâ’îlün 

AMAÇLARIMIZ 

K D‹KKAT ‹ T A P 

2 

Son vezinle K yaz›lm›fl D‹KKAT ‹ T A Polan 

müstezadlar mefâ’ilün vezni alt› defa tekrarlanm›fl oldu¤u için 

müstezâd-› südâsiyye (=alt›l› müstezâd) olarak adland›r›lm›flt›r. 


TELEV‹ZYON 

Eklenen TELEV‹ZYON k›sa m›sralar ziyâde (=fazla) ad›n› al›rlar. Bu k›sa m›sralar›n vezinleri 

uzun m›sralar›n vezinlerinin ilk ve son tef’ilelerinin bir araya getirilmesiyle elde 

edilmifltir (bk. AMAÇLARIMIZ Örnek 10). Müstezâdlar dört ayr› kafiye düzeninde yaz›lm›fllard›r: 

AMAÇLARIMIZ 


1. a(a) a(a); b(b) a(a); c(c) a(a) . . . 2. a(a) a(a); x(x) a(a); x(x) a(a) . . . 

K ‹ T A P 

3. a(b) a(b); K ‹ Tc(c) A Pa(b); 

d(d) a(b) . . . 4. a(b) a(b); x(x) a(b); x(x) a(b). . . 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 


SIRA S‹ZDE 



SORU 

Harflerle sembollefltirilen kafiye düzeninde ilk harfler uzun m›sralar›, D‹KKAT ayraç içine al›nan 

ikinci harfler de k›sa m›sralar› göstermektedir. 

Ziyâdeleri ya da uzun m›sralar› tekrarlanan müstezâdlara mütekerrir müstezâd, 

ziyâde m›sra› uzun m›sralar›n bafl›nda tekrarlanan müstezâdlara da müdevver 

müstezâd denilir. 

Müstezâdlar en fazla gazelden türetilmifl olmakla birlikte, az say›da da olsa; rübâ’î, 

k›t’a ve kasîdeden türetilmifl olanlar› da vard›r. Müstezâdlar›n konular› gazel 

ile benzerlik gösterir. Aflk, flarap, ayr›l›k, tabiat gibi konular bu K fliirlerde ‹ T A P s›kça ifllenmifltir. 

Bunlar›n d›fl›nda dinî, tasavvufî konularda yaz›lm›fl olanlar›na da rastlan›r. 

Müstezâdlar, anlam bütünlü¤ü bak›m›ndan di¤er naz›m flekillerinden farkl› bir 

özelli¤e sahiptir. Bir müstezâdda ziyade m›sralar ç›kar›ld›¤› zaman TELEV‹ZYON fliirde anlam›n 

bozulmamas› gerekir. 

Bilindi¤i kadar›yla Anadolu’da yaz›lm›fl ilk müstezâd örnekleri XIV. yüzy›l flairlerinden 

Seyyid Nesîmî (öl. 1404 ?)’ye aittir. Yeni edebiyat anlay›fl› çerçevesinde de 

müstezada önem verilmifl, Servet-i Fünûn flairleri bu naz›m biçiminin bilinen vezin 

ve kafiye sisteminde birtak›m de¤ifliklikler yaparak serbest müstezâd ad› verilen 

yeni bir flekil denemifllerdir. Müstezâd halk edebiyat›nda yedekli, ayakl› adlar›yla 

çok kullan›lm›fl bir naz›m biçimidir. 

Örnek 10 

Afla¤›daki müstezâd XVIII. yüzy›l Divan flairlerinden Nedîm (öl. 1730)’e aittir. Müstezâd›n 

uzun m›sralar›n›n vezni mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün, ziyadelerinin vezni 

de mef’ûlü fe’ûlün’dür. Kafiye düzeni flöyledir: a(b) a(b), x(x) a(b), x(x) a(b). . . 

1 Ey flûh-› kerem-pîfle dil-i zâr senindir 

Yok minnetin aslâ 

V’ey kân-› güher anda ne kim var senindir 

Pinhân ü hüveydâ 

2 Sen kim gelesin meclise bir yer mi bulunmaz 

Bafl üzre yerin var 

Gül goncesisin gûfle-i destâr senindir 

Gel ey gül-i ra’nâ 

3 N’eylersen edip bir iki gün bâr-› cefâya 

Sabreyle de sonra 

Peymâne senin hâne senin yâr senindir 

Ey dil tek ü tenhâ 

4 Bir bûse-i can-bahfl›na ver nakd-i hayât› 

Ger ka - ’il olursa 

Senden yanad›r söz yine bâzâr senindir 

Ey âfl›k-› fleydâ 

5 Çeflmân› siyeh-mest-i sitem kâkülü pür-ham 

Ebrûlar› pür-çîn 

Benzer ki bu dildâr-› cefakâr senindir 

Bî-flübhe Nedîmâ 

Nedîm 

Müstezâd›n düz yaz›yla dil içi çevirisi 

1 Ey âlicenap fluh, zavall› gönlüm senindir; hiç minnet etme ve ey mücevher 

madeni, bu gönüldeki gizli aç›k ne varsa, hepsi senindir. 

SIRA S‹ZDE 


61 

SORU 

D‹KKAT 


Mütekerrir “tekrarlanan”, 

müdevver de “yuvarlak” 


AMAÇLARIMIZ 

AMAÇLARIMIZ 

K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON 


Yedek ve ayak, “ziyâde”nin 

karfl›l›¤›d›r.

62 

K›t’an›n as›l anlam› 

“parça”d›r. 

Ebced, hakk›nda 9. Ünitede 

bilgi verilecektir. 


2 Sen meclise gelirsin de bir yer mi bulunmaz; yerin bafl üzerindedir; çünkü, gül 

goncas›s›n, senin yerin sar›¤›n köflesidir, gel ey ra’nâ gül! 

Aç›klama: Gül-i ra’nâ yapraklar› sar› ve k›rm›z› olan iki renkli güldür. 

3 Ey gönül, ne yaparsan yap, bir iki gün cefa yüküne sabret; sonra kadeh de ev 

de sevgili de senindir; hem de yaln›z senin! 

4 Ey ç›lg›n âfl›k, e¤er o güzel raz› olursa, ölülere can veren bir öpücü¤ü karfl›l›- 

¤›nda bütün ömrünü ver; bu sözüm sana, ama yine de sen bilirsin. 

5 Ey Nedîm, gözleri zilzurna zulüm sarhoflu, kâkülü k›vr›m k›vr›m, kafllar› çat›k 

bu güzelin senin zalim sevgilin oldu¤u anlafl›l›yor; bunda hiç flüphe yok. 

K›t’a 

K›t’a bir edebiyat terimi olarak genellikle iki veya iki beyitten uzun, matla ve 

mahlas beyti olmayan bir naz›m biçiminin ad›d›r. Bir baflka ifadeyle k›t’alar 

kasîde ve gazel gibi musarra bir beyitle bafllamayan ve mahlas kullan›lmam›fl manzumelerdir 

(bk. Örnek 11, 12). K›t’ada beyitlerin ilk m›sra’lar› serbest, ikinci m›sralar› 

birbiriyle kafiyelidir. Kafiye düzeni flöyledir: xa, xa, xa, xa . . . 

Divan fliirinde daha çok iki beyitli k›t’alar yaz›lm›flsa da bu naz›m biçimiyle yaz›lm›fl 

manzumelerin beyit say›s›n›n otuza kadar ç›kt›¤› görülür. ‹ki beyitten uzun 

olan böyle k›t’alara k›t’a-i kebîre (=büyük k›t’a) denilir. Uzun k›t’alar› kasîdeden 

ay›ran en önemli özellik, bu manzumelerde matla ve mahlas beyitlerinin bulunmamas›d›r. 

K›t’alarda her türlü konunun ifllendi¤i görülmektedir. Çeflitli olaylara ebcedle 

tarih düflürmede en fazla bu naz›m biçimi kullan›lm›flt›r. Beyitleri aras›nda 

konu birli¤inin ve anlam bütünlü¤ünün bulunmas› bu naz›m fleklinin baflka bir 

özelli¤idir. 

Naz›m: K›t’aya benzer bir naz›m biçimidir. Naz›m, bir edebiyat terimi olarak vezinli 

kafiyeli söz, fliir anlam›ndad›r. Yine bir edebiyat terimi olarak musarra bir beyitle 

bafllayan k›t’aya da naz›m denilmektedir. Dolay›s›yla nazm›n k›t’adan ayr›ld›¤› 

tek yön ilk beytin musarra olmas›d›r. Bu nedenle naz›m, k›t’an›n bir türü olarak da 

de¤erlendirilebilir. Kafiye düzeni flu flekildedir: aa, xa . . . 

Naz›m› mahlas beyti olmayan bir gazele benzetmek de mümkündür. Uzunluklar› 

iki ile on befl beyit aras›ndad›r (bk. Örnek 13). Ancak uzun naz›mlar k›t’a-i kebîre 

gibi farkl› bir adla an›lmam›flt›r. ‹ki beyitli naz›mlar beyit say›s› ikiden fazla 

olan naz›mlara oranla daha azd›r. ‹kiden fazla beyitle yaz›lan naz›mlar›n daha çok 

çeflitli olaylara tarih düflürmede, övgü ve yergide kullan›ld›¤› görülmektedir. K›t’a 

ve naz›m› birbirinden ay›ran tek özellik, naz›m›n ilk beytinin k›t’an›n aksine musarra 

olmas›d›r. Bu nedenle naz›m ve k›t’a-i kebîreyi, ayr› birer naz›m biçimi olarak 

de¤erlendirmek yerine k›t’an›n iki ayr› türü olarak kabul etmek daha do¤ru 

olur. 

Örnek 11 

Afla¤›daki iki beyitli felsefî fliir Fuzulî’nin ünlü bir k›t’as›d›r. K›t’an›n vezni fe’ilâtün 

(fâ’ilâtün), mefâ’ilün, fe’ilün (fa’lün); kafiye düzeni de “xa xa”d›r. 

‹lm kesbiyle pâye-i rif’at 

Ârzû-y› muhâl imifl ancak 

Aflk imifl her ne var âlemde 

‹lm bir kîl ü kâl imifl ancak 

Fuzulî


K›t’an›n düz yaz›yla dil içi çevirisi 

‹lim yoluyla yücelmek, gerçekleflmesi mümkün olmayan bir arzuymufl; bu dünyada 

her ne var ise aflk; ilim de yaln›zca bofl bir lafm›fl. 

Örnek 12 

Afla¤›daki felsefî fliir Fuzulî’ye ait dört beyitlik bir k›t’ad›r. K›t’an›n vezni fe’ilâtün 

(fâ’ilâtün), fe’ilâtün , fe’ilâtün, fe’ilün (fa’lün), kafiyesi düzeni de “xa xa xa 

xa”d›r. K›t’a, matla ve mahlass›z bir gazel gibidir. 

1 Her kimün var ise zât›nda flerâret küfri 

Ist›lâhât-› ulûm ile müselmân olmaz 

2 Ger kara tafl› k›z›l kan ile rengîn itsen 

Tab’a ta¤yîr virüp la’l-i Bedahflân olmaz 

3 Eylesen tûtîye ta’lîm-i edâ-y› kelimât 

Nutk› insân olur ammâ özi insân olmaz 

4 Her uzun boylu flecâ’at idebilmez da’vî 

Her a¤aç kim boy atar serv-i h›râmân olmaz 

Fuzulî 

K›t’an›n düz yaz›yla dil içi çevirisi 

1 Karakterinde kötülük küfrü bulunan kifli birtak›m dinî terimleri kullanmakla 

Müslüman olmaz. 

2 Kara tafl› k›z›l kanla boyasan; bu, do¤as›n› de¤ifltirip onu Bedahflan yakutu 

yapmaz. 

3 Papa¤ana konuflmay› ö¤retsen, sözü insan sözü olur ama, özü insan olmaz. 

4 Her uzun a¤ac›n sal›nan servi olmad›¤› gibi, her uzun boylu da cesaret davas›na 

kalk›flamaz. 

Örnek 13 

Afla¤›daki naz›m XVIII. yüzy›l Divan flairlerinden fieyh Gâlib’e aittir. Konusu 

aflk olan bu nazm›n vezni fe’ilâtün (fâ’ilâtün), fe’ilâtün, fe’ilâtün, fe’ilün (fa’lün), 

kafiye düzeni de “aa xa”d›r. 

Ey felek maksadun ülfet mi adâvet mi nedür 

Yoksa ol mâh ile uflflâka felâket mi nedür 

‹rmeden vuslata hicrâna irifldük ammâ 

Anlasam bari bidâyet mi nihâyet mi nedür 

fieyh Gâlib 

Naz›m›n düz yaz›yla dil içi çevirisi 

Ey felek, senin maksad›n dostluk mudur, düflmanl›k m›d›r? Yoksa o ay parças› 

gibi güzel ile âfl›klara felâket getirmek midir? Sevgiliye kavuflamadan, ondan ayr›ld›k; 

bari, flu kadar›n› anlasam, bu iflin bafllang›c› m›; yoksa sonu mudur? 

K›t’a ve naz›m› tan›mlayarak bu iki naz›m biçimi aras›ndaki fark› belirtiniz. SIRA S‹ZDE 


SORU 

D‹KKAT 

3 

SORU 

D‹KKAT 

63 

SIRA S‹ZDE 


SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

64 

Mesnevînin as›l anlam› 

“ikili” ya da “ikifler 

ikifler”dir. 

Resim 2.4 

Nizâmî’nin Leylâ 

vü Mecnûn ile 

Husrev ü fiîrîn’inin 

ilk yapraklar› 


Mesnevî 

Mesnevî bir edebiyat terimi olarak ayn› vezinde ve her beyti di¤er beyitlerden 

ba¤›ms›z olarak kendi aras›nda kafiyeli bir naz›m biçiminin ad›d›r. Bu naz›m 

biçimine mesnevî ad›n›n verilifl nedeni, her beytin m›sralar›n›n di¤er beyitlerden 

ba¤›ms›z olarak kendi içinde ikifler ikifler kafiyelenmifl olmas›d›r. Di¤er naz›m biçimleri 

için konulmufl olan beyit say›s› s›n›rlamas› bu naz›m biçiminde yoktur (bk. 

Örnek 14, 15). Mesnevîde beyitlerin di¤er beyitlerden ba¤›ms›z olarak kendi içinde 

kafiyelenmesi ve beyit say›s› için bir s›n›rlama konulmam›fl olmas›, di¤er naz›m 

flekillerinde oldu¤u gibi flairleri kafiye bulma ve say›s› önceden belli birkaç beyit 

ile düflüncelerini ifade etme s›k›nt›s›ndan kurtarm›fl; bu nedenle de uzun, bazen 

binlerce beyit tutan manzumeler bu naz›m biçimiyle yaz›lm›flt›r. Mesnevîlerde genellikle 

mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün; mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün; fâ’ilâtün fâ’ilatün 

fâ’ilün; fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün gibi k›sa vezinler kullan›lm›fl; bu da flairler için 

anlat›m› kolaylaflt›ran baflka bir etken olmufltur. Divanlarda beyit say›s› en fazla 

otuza kadar ç›km›fl k›sa mesnevîlere de rastlanmakla birlikte bu naz›m biçimiyle 

genellikle “Leylâ ve Mecnun”, “Husrev ve fiîrîn”, Yûsuf ve Zelîhâ” gibi edebî de¤er 

tafl›yan uzun aflk hikâyeleri, destânî konular ile ö¤retici yönü a¤›r basan dinî, tasavvufî, 

ahlakî eserler ve manzum sözlükler yaz›lm›flt›r. 

Türk edebiyat›nda yaz›lm›fl mesnevîler üzerinde konuyla ilgili derslerde kronolojik 

s›rayla ayr›nt›l› olarak durulacakt›r. 

Ayn› flair taraf›ndan yaz›lm›fl befl mesnevîye hamse denir. ‹ran edebiyat›nda ilk 

hamse sahibi flair Genceli Nizâmî (öl. 1214 ?)’dir. Genceli Nizamî, mesnevîde ‹ran 

edebiyat›n›n en büyük flairidir. Hamse’sindeki mesnevîler Mahzenü’l-Esrâr, Leylî 

vü Mecnûn, Husrev ü fiîrîn, Heft-peyker ve ‹skender-nâme’dir. Nizâmî’nin gerek 

‹ran gerekse Türk mesnevî flairleri üzerinde etkisi sürekli olmufl; bu flairler Nizamî’yi 

örnek alarak birçok hamse yazm›fllard›r. 

Mesnevînin bölümler hâlinde düzenlenmifl kendine özgü bir kompozisyonu 

vard›r. ‹lk dönem Türkçe mesnevîlerde her flairin uydu¤u bir mesnevî formundan 

söz etmek mümkün de¤ildir. Ancak bu edebiyat›n tarihî geliflimi içinde mesnevî 

formu da bir düzen kazanm›fl ve mesnevîler bu düzene uyularak yaz›l›r olmufllard›r. 

Yayg›n olarak uyulan bu düzene göre genellikle bir mesnevîde bulunmas› gereken 

bölümleri flu üç bafll›k alt›nda toplamak mümkündür:


1. Girifl: Mesnevî flairinin biçim gerekliliklerini yerine getirdi¤i k›s›md›r. Bu 

bafll›k alt›nda s›ras›yla tevhîd, münâcât ve na’t gibi bölümler vard›r. Bu üç bölümden 

sonra baz› mesnevîlerde mi’râciyye, mu’cizât-› nebevî ve medh-i çehâr-yâr 

adl› k›s›mlar da yer al›r. Mesnevî e¤er bir devlet büyü¤ü ya da toplumda 

ileri gelen bir kifli ad›na yaz›lm›fl ve ona sunulmuflsa, bu kifli için yaz›lm›fl olan; 

onun cömertli¤i, cesareti ve erdemlerinden söz edilen bir övgü k›sm› yer al›r. Bunu 

sebeb-i te’lîf, sebeb-i nazm-› kitâb gibi bir bafll›¤›n bulundu¤u, eserin yaz›l›fl 

nedeninin anlat›ld›¤› bir bölüm izler. Bu bölümde flairler genellikle eseri rüyalar›nda 

duyduklar› ya da sahibini görmedikleri bir sesle (=hâtif); yani, manevi bir iflaretle 

ya da samimi bir dostlar›n›n iste¤i üzerine kaleme ald›klar›n› söylerler. Bu k›s›mda 

ayn› konuda daha önce eser yazm›fl mesnevî flairleri ve eserleri hakk›nda 

edebiyat tarihimiz aç›s›ndan önemli olabilecek bilgiler de bulunabilir. 

2. Konunun ‹fllendi¤i Bölüm: Â¤âz-› dâstân, â¤âz-› kitâb, â¤âz-› k›ssa gibi 

bir bafll›kla bafllayan bu bölüm, as›l konunun ifllendi¤i bölümdür. Mesnevîlerde bu 

ana bafll›¤a ba¤l› olarak çok say›da alt bafll›k kullan›lm›flt›r. Bu bölüm mesnevîlerin 

konusuna göre farkl›l›k gösterir. Mesnevîlerde ana konu ifllenirken bazen bir 

münasebetle ana konuyla bir flekilde ba¤lant›l› baflka konular da k›saca anlat›l›r; 

sonra tekrar as›l konuya dönülür. Mesnevînin tekdüzeli¤ini k›rmak için bu bölümde 

flairler kahramanlar›n a¤z›ndan gazel, musammat vb. naz›m flekilleriyle fliirler 

de söylemifllerdir. fiairler bu manzumelerde ço¤unlukla mahlas kullanmam›fllard›r. 

Bu, mesnevî içindeki di¤er naz›m flekilleriyle yaz›lm›fl manzumelerin ba¤›ms›z bir 

fliir olmaktan çok, o eserin bir parças› olarak de¤erlendirilmifl olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. 

Mesnevîlerde arasöz olarak kullan›lm›fl olan bu manzumelerin bir k›sm›n›n 

bir mesnevînin parças› olduklar› unutularak tek bafllar›na meflhur olduklar› 

da görülür. Fuzulî’nin Leylâ vü Mecnun’undaki baz› gazeller bu nitelikteki fliirlerdendir. 

3. Bitifl Bölümü: Mesnevîlerin sonuna do¤ru ayr› bir bafll›k alt›nda eser için bir 

bitifl bölümü yaz›lm›flt›r. Genellikle hâtime bafll›¤›n› tafl›yan bu bölümün bafl›nda 

tevhîd, münâcât ve fahriyye içerikli beyitlerin bulundu¤u da görülür. Mesnevînin 

ad›, bazen flairi, kaç beyit oldu¤u, nerede ve ne zaman yaz›ld›¤› gibi bizzat flairi taraf›ndan 

verilmifl edebiyat tarihimiz aç›s›ndan son derece önemli bilgiler de genellikle 

bu bölümlerde yer al›r. Bu k›s›mlar, bazen flairlerin eser hakk›ndaki de¤erlendirmelerini 

de içerdi¤i için ayr› bir de¤er tafl›rlar. 

Örnek 14 

Afla¤›daki 39 beyit, XIV-XV. yüzy›llarda Anadolu’da yaflam›fl flairlerden fieyhî 

(öl 1431)’nin tamam› 126 beyit olan Har-nâme adl› mesnevîsinden seçmeler yap›larak 

al›nm›flt›r. fieyhî sosyal dengesizlikleri mizahî bir üslupla anlatt›¤› bu 

sembolik eserinde öküzlere özenerek boynuz sahibi olmay› isteyen bir efle¤in 

bafl›na gelenleri anlat›r. Har-nâme fe’ilatün (fâ’ilâtün), mefâ’ilün fe’ilün (fa’lün) 

vezniyle yaz›lm›flt›r. 

Har-nâme 

1 Bir eflek var idi za’îf ü nizâr 

Yük elinden kat› flikeste vü zâr 

2 Gâh odunda vü gâh suda idi 

Dün ü gün kahr ile k›suda idi 

3 Ol kadar çeker idi yükler a¤›r 

Ki teninde tü komam›fld› ya¤›r 

4 Arkas›ndan al›nsa pâlân› 

Sanki it artu¤›yd› kalan› 

5 Bir gün issi ider himâyet ana 

Ya’ni kim gösterür inâyet ana 

6 Ald› pâlân›n› vü sald› ota 

Otlayarak biraz yüridi öte 

65

66 


7 Gördi otlakda yürür öküzler 

Odlu gözler ü gerlü gögüzler 

8 Boynuz› ba’z›s›n›n ay gibi 

Kiminün halka halka yay gibi 

9 Hâr-› miskîn ider iken seyrân 

Kald› görüp s›¤›rlar› hayrân 

10 Ne yular derdi ne gam-› pâlân 

Ne yük alt›nda haste vü nâlân 

11 Acebe kalur ü tefekkür ider 

Kendü ahvâlini tasavvur ider 

12 Bunlarun bafl›nda tâc neden 

Bize bu fakr u ihtiyâc neden 

13 Didi bu müflkilümüz’itmez hal 

Meger ol bir fülan har-› a’kel 

14 Ol ulu kat›na bu miskîn har 

Vard› yüz sürdi didi ey server 

15 Sen eflekler içinde kâmilsin 

Âkil ü fleyh ü ehl ü fâz›ls›n 

16 Bugün otlakda gördüm öküzler 

Gerüben yürür idi gögüzler 

17 Her birisi semiz ü kuvvetlü 

‹çi vü tafl› ya¤l› vü etlü 

18 N’içün old› bulara erzânî 

Bize bildür flu tâc-› sultânî 

19 Yok m›dur gökte bizüm ›lduzumuz 

K’olmad› yeryüzinde boynuzumuz 

20 Bâr-kefllikte çün bizüz fây›k 

Boynuza niçün olmaduk lây›k 

21 Böyle virdi cevâb pîr eflflek 

K’iy belâ bendine esîr eflflek 

22 Bu iflin asl›na iflit illet 

Anla akl›nda yok ise k›llet 

23 Ki öküzi yarad›cak Hallâk 

Sebeb-i r›zk k›ld› ol Rezzâk 

24 Dün ü gün arpa bu¤day ifllerler 

An› otlayup an› difllerler 

25 Çü bular old› ol azîze sebeb 

Virdi ol izzeti bulara Çalab 

26 Tâc-› devlet kon›ld› bafllar›na 

Et ü ya¤ told› iç ü tafllar›na 

27 Döndi yüz derd ile za’îf eflflek 

Zâr u dil-haste vü nahîf eflflek 

28 Didi sehl ola bu iflün asl› 

Çünki flerh old› bâb› vü fasl› 

29 Varay›n ben de bu¤day iflleyeyin 

Anda yaylayup anda k›fllayay›n 

30 Gezerek gördi bir gögermifl ekin 

Sanki dutard› ol ekin ile kîn 

31 Iflk ile degdi girdi ifllemege 

Gâh ayaklayu gâh difllemege 

32 Yiyerek toyd› karn› ça¤nad› 

Yuvaland› vü biraz a¤nad› 

33 Bafllad› ›rlayup ça¤›rma¤a 

Anup a¤›r yüki a¤›rma¤a 

34 Ç›karur har çün enkerü’l-esvât 

Ekin issine arz olur arasât 

35 A¤aç elinde azm-i râh itdi 

Tarlas›n› göricek âh itdi 

36 Yüregi sovumad› sögmek ile 

Olumad› eflegi dögmek ile 

37 B›ça¤›n çekdi kod› ayru¤›n› 

Kesdi kula¤›n› vü kuyru¤›n› 

38 Kaçar eflflek ac›yarak cân› 

Dökilüp yafl› yirine kan› 

39 Bât›l isteyü hakdan ayr›ldum 

Boynuz umdum kulaktan ayr›ldum 

Mesnevînin düz yaz›yla dil içi çevirisi 

1 Yük çekmekten beli bükülmüfl, inim inim inleyen zay›f bir eflek vard›. 

2 Bazen odun, bazen de su tafl›rd›; gece ve gündüz eziyet ve s›k›nt›da idi. 

3 O kadar a¤›r yükler tafl›rd› ki yaralar teninde tüy b›rakmam›flt›. 

4 S›rt›ndaki semeri al›n›nca sanki kalan› köpek art›¤› gibiydi. 

5 Bir gün sahibi onu gözetti, yani iyilik etti. 

6 S›rt›ndaki semeri ald› ve çay›ra sald›; eflek otlaya otlaya biraz öteye gitti. 

7 Otlakta yürüyen öküzleri gördü; gözleri atefl gibi parlak, gö¤üsleri de dolgundu. 

8 Baz›lar›n›n boynuzu ay gibi, baz›s›n›nki de halka halka yay gibiydi. 

9 Zavall› eflek çay›rda dolafl›rken bu s›¤›rlar› görüp hayran kald›. 

10 Ne yular derdi ne semer ne de yük alt›nda hasta olup inlemek vard›. 

11 fiafl›rd› ve düflünceye dald›, kendi durumunu gözünün önüne getirdi. 

12 Bunlar›n bafl›ndaki taç neden, bizdeki bu yoksulluk ve ihtiyaç neden?


13 Kendi kendine dedi ki, bu sorunumuzu ancak falan bilge eflek çözer. 

14 Bu zavall› eflek o yüce bilge efle¤in huzuruna vard›, yere yüz sürdü ve dedi 

ki, ey önderimiz: 

15 Sen eflekler içinde çok olgun, ak›ll›, bilge, iflini bilen ve erdemli birisisin. 

16 Bugün otlakta gö¤üslerini gererek yürüyen öküzler gördüm. 

17 Her biri semiz ve kuvvetli, içi d›fl› ya¤l› ve etli. 

18 Bize söyler misin, flu padiflah tac› neden bunlara lây›k görüldü? 

19 Bizim gökte talih y›ld›z›m›z yok mu ki yeryüzünde boynuzumuz olmad›? 

20 Yük çekmekte madem ki biz üstünüz, boynuza neden lay›k görülmedik? 

21 Yafll› eflek flöyle cevap verdi: Ey bela ba¤›na tutsak eflek! 

22 E¤er akl›nda noksanl›k yoksa, iyi dinle de bu iflin asl›n› anla! 

23 Tanr›, öküzü yaratt›¤› zaman, o r›z›k verici onu insanlara r›z›k sebebi yapt›. 

24 Gece gündüz arpa bu¤dayla u¤rafl›rlar, onu otlay›p onu difllerler. 

25 Bunlar o kutsal ekme¤in meydana gelmesine sebep olduklar› için Tanr› o yüceli¤i, 

o flerefi bunlara verdi. 

26 Bafllar›na mutluluk tac› konuldu, içleri d›fllar› et ve ya¤ ile doldu. 

27 Zay›f, inim inim inleyen, mutsuz, s›ska eflek, yüz dert ile döndü. 

28 “Bu ifl kolay” diye düflündü, çünkü her fley aç›kl›¤a kavuflmufltu. 

29 (Öyleyse) gidip ben de bu¤dayla u¤raflay›m, yaz›m› k›fl›m›, bütün vaktimi 

onunla geçireyim. 

30 Eflek gezerken yeflermifl bir ekin gördü; sanki o ekin ile düflmanl›¤› vard›. 

31 Aflk ile gitti, o ekinle u¤raflmaya bafllad›; bazen çi¤nedi bazen de diflledi... 

32 Ekini yiyip karn› doyunca, an›rmaya bafllad›, yerlerde yuvarland›, debelendi. 

33 Ba¤›r›p flark› söylemeye, tafl›d›¤› a¤›r yükleri hat›rlay›p an›rmaya bafllad›. 

34 Eflek o çirkin sesini ç›kar›nca ekin sahibi bunu duydu, 

35 Elinde sopayla kofltu, tarlas›n›n hâlini görünce bir âh çekti. 

36 Yüre¤inin atefli sövmek ile so¤umad›, efle¤i dövmek ile de yetinmedi, 

37 Sövmeyi dövmeyi b›rak›p b›ça¤›n› çekerek efle¤in kula¤›n› ve kuyru¤unu kesti. 

38 Eflek can› yanarak ve gözyafl› yerine kan dökerek kaçt› [ve flöyle dedi:] 

39 “Yanl›fl isteyerek do¤ru yoldan ayr›ld›m; boynuz umdum, kulaktan oldum”. 

Örnek 15 

Afla¤›daki 10 beyit XVII. yüzy›l flairlerinden Nabî (öl. 1712)’nin o¤luna ö¤üt 

için yazd›¤› bir “nasîhat-nâme” olan Hayriyye adl› mesnevînin “Matlab-› Dânifl-i 

Envâ’-› Ulûm (=‹limleri Ö¤renme ‹ste¤i)” bafll›kl› 43 beyitlik bölümünden seçmeler 

yap›larak al›nm›flt›r. Hayriyye fe’ilâtün (fâ’ilâtün), fe’ilâtün fe’ilün 

(fa’lün) vezniyle yaz›lm›flt›r. 

1 ‹lme sa’y eylememekden hazer it 

‹lm ü sa’y ikisi birdür nazar it 

2 Bulamaz ilm bilâ-sa’y vücûd 

Biri gitse biri olur nâbûd 

3 Dahi emr eyledi ol sâhib-i ilm 

Mehdden lahde dek ol tâlib-i ilm 

4 ‹lm bir lücce-i bî-sâhildir 

Anda âlim geçinen câhildir 

5 Cehle Hak mevt didi ilme hayât 

Olma hem-hâl-i gürûh-› emvât 

6 Bilmek elbette degül mi ahsen 

Sorsalar ben onu bilmem dimeden 

67

68 

Rübâ’înin as›l anlam› 

“dörtlü”, “dört harfli” 

demektir. 


7 Etme âr ö¤ren ok› ehlinden 

Her fleyin ilmi güzel cehlinden 

8 Cehldür âdeme zindân-› belâ 

Ki düflenler göremez rûy-› rehâ 

9 Olmaya ilm kadar emr-i bülend 

‹lmden görmedi hiç kimse gezend 

10 Ger re’âyâ vü gerek sâhib-i tâc 

Lâ-büd olur ulemâya muhtâc 

Beyitlerin düz yaz›yla dil içi çevirisi 

1 Ö¤renmeye çal›flmamaktan sak›n; ilim ve çal›flmak, dikkat et, bunlar›n ikisi 

birdir. 

2 Çal›flma yoksa, ilim de ortaya ç›kmaz; biri olmazsa di¤eri de olmaz. 

3 ‹lim sahibi o zat (Hz. Muhammed) emretti: “Beflikten mezara kadar ilim iste, 

bunun için çal›fl.” 

4 ‹lim, k›y›s› olmayan bir büyük denizdir; onda âlim geçinen, ben bilirim diyen 

cahildir. 

5 Tanr›, cehalete ölüm, ilme de hayatt›r dedi; öyleyse, ölüler güruhuyla birlikte 

olma. 

6 Sorduklar› bir fleyi “bilmiyorum” demektense, “biliyorum” demek daha iyi 

de¤il mi? 

7 Utanma, bilenlerden oku, ö¤ren; bir fleyi bilmek, bilmemekten güzeldir. 

8 Bilgisizlik, insan için belâ zindan›d›r; o zindana düflenler art›k rahat yüzü 

görmezler. 

9 ‹lim kadar yüce bir ifl yoktur; ilimden hiç kimse zarar görmedi. 

10 Gerek s›radan halk olsun, gerekse tac sahibi (hükümdar) olsun, mutlaka bilginlere 

muhtaç olurlar. 

DÖRT MISRALI NAZIM B‹Ç‹MLER‹ 

Rüba’î 

Rübâ’î bir edebiyat terimi olarak özel vezinlerle yaz›lm›fl dört m›sral› bir naz›m 

biçiminin ad›d›r. Bu naz›m biçimi ‹ran edebiyat›nda do¤mufl; Türk edebiyat›na 

da bu edebiyattan geçmifltir. Rübâ’înin kafiye düzeni iki beyitlik naz›mlarda oldu¤u 

gibi genellikle “a a x a”d›r. Bunun yan›nda k›t’a gibi “x a x a” fleklinde kafiyelenmifl 

ve dört m›sra› da birbiriyle kafiyeli rübâ’îler de vard›r. Dört m›sra› birbiriyle 

kafiyeli rübâ’îlere rubâ’-i musarra veya terâne ad› verilmifltir (bk. Örnek 

16). 

Rüba’î, bu naz›m biçimine özgü ahreb ve ahrem adlar› verilmifl iki grup vezinle 

yaz›l›r. Asl›nda rübâ’îyi naz›m ve k›t’adan ay›ran da budur. Rübâ’î vezinlerinin 

say›s› 24’e kadar ulafl›r. Bunlardan mef’ûlü ile bafllayan 12 vezin kal›b›na ahreb, 

mef’ûlün ile bafllayan 12 vezin kal›b›na da ahrem ad› verilmifltir. Türk flairlerinin 

Fars fliirinde di¤er naz›m biçimleri için kullan›lm›fl olan bütün vezinleri kullanmad›klar› 

ve bunlar aras›nda bir seçme yapt›klar› bilinmektedir. Bu flairler rübâ’î 

vezinlerinde de ayn› yola baflvurmufllar ve Fars fliirinde kullan›lm›fl rübâ’î vezinleri 

aras›nda da bir seçme yapm›fllard›r. Ahrem kal›plar›nda aç›k hece say›s› daha 

az oldu¤u; dolay›s›yla bu gruptaki vezinler Türkçenin ses sistemine uygun olmad›¤› 

için Türk flairler rübâ’îde daha âhenkli olan ahreb kal›plar›n› kullanmay› 

tercih etmifllerdir. Rübâ’înin kendine özgü vezinlerle yaz›lmak d›fl›nda bir baflka


özelli¤i de bu naz›m biçiminde her m›srada farkl› bir veznin kullan›labilmesidir. 

Ancak bir rübâ’îde kullan›lan farkl› vezinler ayn› gruptan olmak zorundad›r. Bu zorunluluktan 

dolay› bir rübâ’îde ahrem grubundan bir vezin kullan›lm›flsa, dört m›srada 

da ahrem, ahreb grubundan bir vezin kullan›lm›flsa dört m›srada da ahreb 

grubundan vezinler kullan›lm›flt›r (bk. Örnek 16). Türk edebiyat›nda en çok kullan›lm›fl 

rübâ’î vezinleri flunlard›r: 

Ahreb 

1. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlün fa’ 

2. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûl 

3. mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlün fâ’ 

4. mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlü fe’ûl 

5. mef’ûlü mefâ’îlün mef’ûlün fâ’ 

6. mef’ûlü mefâ’îlün mef’ûlü fe’ûl 

Ahrem 

1. mef’ûlün fâ’îlün mefâ’îlün fâ’ 

2. mef’ûlün fâ’îlün mefâ’îlü fe’ûl 

Rüba’î dört k›sa m›sradan ibaret bir naz›m biçimi oldu¤u için flair, söyleyece¤i 

sözü bu dört k›sa m›sra içinde söyleyip bitirmek zorundad›r. Bu nedenle de rübâ’î 

naz›m biçimiyle daha çok felsefî düflünceler ifade edilmifltir. Rübâ’îlerde farkl› konular 

da ifllenmifl olmakla birlikte gazelde oldu¤u gibi, sanat ve üslup kayg›s› bu 

naz›m biçiminde ifade edilmek istenen düflüncenin önüne geçemez. Bu dörtlüklerde 

genellikle ilk üç m›srada okuyucu söylenmek istenen düflünceye haz›rlanm›fl; 

son m›srada da bu düflünce etkileyici bir flekilde ifade edilmifltir. 

Divan edebiyat›n›n yetifltirdi¤i en ünlü rübâ’î flairi Azmîzâde Hâletî (öl. 1631)’dir. 

Türk edebiyat› Bat› edebiyat›n›n etkisi alt›na girdikten sonra Türk flairleri ünlü 

‹ranl› rübâ’î flairi Ömer Hayyam (öl. 1123)’›n rübâ’îlerini manzum olarak Türkçeye 

aktarmak d›fl›nda bu tarza fazla ilgi göstermemifllerdir. Bu dönem Türk flairleri içinde 

rübâ’î tarz›n›n en önemli flairi Yahya Kemal (öl. 1958)’dir. 

Rübâ’îlerde genellikle mahlas kullan›lmam›flt›r. Bir flairin yazm›fl oldu¤u rübâ’î 

say›s› fazla ise, bunlar divanlar›n sonunda kafiyelerinin son harflerine göre s›ralanm›flt›r. 

Örnek 16 

Afla¤›daki dört m›sra› da birbiriyle kafiyeli rübâ’î, rubâ’î-i musarra’ ya da terâne 

olarak adland›r›lm›fl olan rübailerdendir. Ayr›ca bu rübâ’înin her m›sra’› ahreb grubundan 

farkl› bir vezinle yaz›lm›flt›r. M›sralar›n vezinleri s›ras›yla mef’ûlü mefâ’ilün 

mefâ’îlün fâ’ / mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlün fâ’ / mef’ûlü mefâ’ilü mefâ’îlün fâ’ / 

mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlün fâ’d›r. 

Gördüm seni elden ihtiyârum gitdi 

Bakdum kadüne sabr u karârum gitdi 

Hâk oldum ü her yana gubârum gitdi 

El-k›ssa kapunda i’tibârum gitdi 

Fuzulî 

Rubâ’înin düz yaz›yla dil içi çevirisi 

Seni görünce elimden iradem; boyuna bak›nca da sabr›m karar›m gitti. Sonunda 

toprak oldum ve zerrelerim her yana da¤›ld›; k›sacas› kap›nda itibar›m gitti. 

69

70 

Tuyu¤, “flark› söyleme”, 

“övme”, “kapal› söz” 

anlamlar›nda Türkçe bir 

sözcüktür. 


Örnek 17 

Afla¤›daki rübâ’î Azmîzâde Hâletî’ye aittir. Bu rübâ’înin kafiye düzeni bir önceki 

rübâ’îden farkl›d›r. Rübâ’îde üçüncü m›sra d›fl›ndaki m›sralar kendi aralar›nda 

kafiyeli, üçüncü m›sra’ ise serbesttir. Birinci, ikinci ve dördüncü m›sralar mef’ûlü 

mefâ’ilün mefâ’îlü fe’ûl, üçüncü m›sra› ise mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlün fâ’ vezinlerindedir. 

Esrâr›n› dil zamân zamân söyler imifl 

Hengâme-i gamda dâstân söyler imifl 

Aflk ehli olup da mihnet-i hicrâna 

Ben sabr iderin diyen yalan söyler imifl 

Azmîzâde Hâletî 

Rubâ’înin düz yaz›yla dil içi çevirisi 

Gönül saklad›¤› s›rlar› zaman zaman söylermifl; üzgün zamanlar›nda ise destan 

gibi söylermifl; âfl›k olup da ayr›l›k çilesine “sabrederim” diyen yalan söyler imifl. 

Tuyu¤ 

Tuyu¤, edebiyat terimi olarak dört m›sral› bir naz›m biçiminin ad›d›r. Eski Türk 

fliirinin dörtlüklerinden do¤mufltur. Tuyu¤un O¤uz Türklerinin Azerbaycan, Do¤u 

Anadolu ve Irak’a yerleflmeleriyle kendi edebiyatlar›nda kulland›klar› dört m›sral›k 

halk fliirlerinin bu bölgede aruzla yaz›lan ve Fehleviyyât denilen bestelenmifl rübâ’îlerden 

etkilenmesiyle ortaya ç›kt›¤›n› ileri sürenler de vard›r. 

Kafiyelenifli rübâ’îde yayg›n olarak görülen “a a x a” düzenindedir (bk. Örnek 

18). Bunun d›fl›nda “x a x a” fleklinde; yani, k›t’a biçiminde kafiyelenmifl olanlar› 

ve bütün m›sralar› birbiriyle kafiyeli tuyu¤lar da vard›r. Tuyu¤lar cinasl› kafiyelerin 

çok kullan›ld›¤› bir naz›m biçimidir (bk. Örnek 20). Ancak çok say›da cinass›z tuyu¤lara 

da rastlanmakta; bu örnekler de tuyu¤da cinasl› kafiye kullanman›n genel 

bir kural olmad›¤›n› göstermektedir. Dolay›s›yla cinasl› olma özelli¤inin tuyu¤un 

tan›m›na eklenmesi do¤ru de¤ildir. 

Tuyu¤, genellikle fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün vezniyle yaz›l›r. Az say›da da olsa 

bu vezin d›fl›ndaki vezinlerle de yaz›lm›fl tuyu¤ örnekleri vard›r. 

Tuyu¤ daha çok Ça¤atay ve Azerî edebiyatlar›nda görülür. Anadolu’da ilk tuyu¤ 

örneklerini Kad› Burhaneddin (öl. 1399) ve Seyyid Nesimî (öl. 1404)’de görüyoruz. 

Kad› Burhaneddin’in Divan’›nda 100’den, Hurûfî bir flair olan Nesimî’nin Divan’›nda 

da 350’den fazla tuyu¤ vard›r. Kad› Burhaneddin tuyu¤lar›nda dikkati çekecek 

kadar çok cinasl› kafiye kullanm›flt›r. Bu iki flair Azerî edebiyat›n›n Anadolu’da 

yetiflmifl iki temsilcisi oldu¤u için tuyu¤a oldukça fazla ilgi gösterdikleri anlafl›lmaktad›r. 

Divan flairleri ise, bu naz›m biçimine pek ilgi göstermemifllerdir. 

Örnek 18 

Afla¤›daki tuyu¤ Kad› Burhaneddin’e aittir. Tuyu¤un vezni fâ’ilâtün fâ’ilâtün 

fâ’ilündür; kafiye düzeni de “a a x a”d›r. 

Dilberün ifli itâb u nâz olur 

Çeflmi câdû gamzesi gammâz olur 

Ey gönül sabr it tahammül k›l ona 

Yâra iriflmek ifli az az olur 

Kad› Burhaneddin


Tuyu¤un düz yaz›yla dil içi çevirisi 

Güzelin ifli azarlama ve nazd›r; gözü cad›, gamzesi fitne ç›kar›c›d›r; ey gönül, 

sabret, onun yapt›klar›na tahammül et; sevgiliye kavuflma yavafl yavafl, zamanla 

olur. 

Örnek 19 

Afla¤›daki tuyu¤ Seyyid Nesimî’ye aittir. Tuyu¤un vezni fâ’ilâtün fâ’ilâtün 

fâ’ilündür, kafiye düzeni de “a a a a”d›r. 

Dalm›flam flol bahre kim pâyân› yok 

Batm›flam flol gence kim hüsrân› yok 

Bulmuflam flol bedri kim noksân› yok 

Girmiflem ol flehre kim vîrân› yok 

Seyyid Nesimî 


Uçsuz bucaks›z bir denize dalm›fl; tükenmeyecek bir hazineye gömülmüfl; hiçbir 

zaman eksilmeyecek bir dolunay bulmufl; asla viran olmayacak bir flehre girmiflim. 

Aç›klama: Ay yaln›zca bir gün dolunay hâlinde kal›r; di¤er günler eksiktir. 

Örnek 20 

Afla¤›daki tuyu¤ XIV. yüzy›l flairlerinden Nesimî’ye aittir. Tuyu¤un vezni fâ’ilâtün 

fâ’ilâtün fâ’ilün’dür. Nesimî bu tuyu¤unda cinasl› kafiye kullanm›flt›r. Cinaslar 

1 ve 2. m›sralardaki “pervânedür” ile “pervâ nedür” ve 3 ve 4. m›sralardaki “yanadur” 

ile “ya nedür” aras›nda yap›lm›flt›r. 

Iflk›n od›na gönül pervânedür 

Tâkatüm yoh bilmezem pervâ nedür 

Fursat ol›nca gönül sen yanadur 

Âfl›kun âyîni budur ya nedür 

Seyyid Nesimî 


Gönül senin aflk ateflinin pervanesidir; gücüm kalmad›, bilmiyorum çekinecek 

ne var? Gönül sen f›rsat buldukça yan›p yak›lmaya devam et; âfl›k›n âdeti bundan 

baflka ne olabilir? 

Aç›klama: Pervâne geceleri mumun etraf›nda dönerek uçan küçük kelebektir. 

Divan fliirinde pervane âfl›¤›n, flem’ (=mum) de ma’flûk (=sevgili)un sembolü 

olarak kullan›lm›flt›r. 

Rübâ’î ve tuyu¤u tan›mlayarak bu iki naz›m flekli aras›ndaki en önemli SIRA fark› S‹ZDEbelirtiniz. 


SORU 

D‹KKAT 

SORU 

D‹KKAT 

71 

SIRA S‹ZDE 



AMAÇLARIMIZ 

4 

AMAÇLARIMIZ

72 

Özet 

A MAÇ 

1 

A MAÇ 

2 


M›sra ve beyit terimlerinin anlamlar›n› aç›klayabilmek. 

Divan fliirinde naz›m biçimleri beyitlerden oluflanlar, 

bendlerden oluflanlar ve dört m›sradan 

meydana gelenler olmak üzere üçe ayr›l›r. Bu üç 

gruptaki naz›m biçimlerinin tamam› m›sra ad› verilen 

naz›m biriminden do¤mufltur. M›sra, aruz 

vezniyle yaz›lm›fl ya da söylenmifl en küçük naz›m 

birimidir. M›sralar her ne kadar fliirin en küçük 

birimi olsa da flairi taraf›ndan tek olarak söylenmifl 

ya da bir manzumeden al›narak vecize ya 

da atasözü hâline gelmifl m›sralar da vard›r. Böyle 

m›sralara “m›sra’-› âzâde” ya da “âzâde” denir. 

Her yönüyle kusursuz m›sralara ise, “m›sra’-› berceste” 

denir. Beyit ise ayn› vezinle yaz›lm›fl, genellikle 

anlam bütünlü¤üne sahip iki m›sradan 

meydana gelen naz›m birimidir. Beytin iki m›sra›n›n 

birbiriyle kafiyeli olmas› flart de¤ildir. Ba- 

¤›ms›z fliirler hâlindeki yaz›lm›fl beyitlere ferd ya 

da müfred denilir. Beytin m›sralar› musarra ise 

bu beyitler matla ad›n› alm›flt›r. Matla ayn› zamanda 

kasîdenin ve gazelin ilk beytinin ad›d›r. 

fiiirin son beytine ise makta denir. 

Beyitlerden oluflan naz›m biçimlerini tan›mlayabilmek. 

Beyitlerden oluflan naz›m biçimleri kasîde, gazel, 

müstezâd, k›t’a, naz›m ve mesnevîdir. Kasîde, 

ilk beyti musarra, di¤er beyitlerinin ilk m›sralar› 

serbest, ikinci m›sralar› ilk beyitle kafiyeli en az 

15, en çok 99 beyitten oluflan, bütün m›sralar› 

ayn› vezinle yaz›lm›fl bir naz›m biçimidir. Kasîdenin 

beyit say›s›n›n alt s›n›r› her ne kadar 15 olarak 

kabul edilmifl olsa da bu manzumeler genellikle 

31 beyit ile 99 beyit aras›nda yaz›lm›fllard›r. 

Dinî içerikli olanlar d›fl›nda kasîdeler genellikle 

övgü amaçl›d›r. “Nesib” ya da “teflbib”, “girizgâh”, 

“medhiyye”, “tegazzül”, “fahriye” ve “du’â” 

olmak üzere alt› bölümden oluflurlar. Ancak her 

kasîdede bu bölümleri tam olarak bulmak mümkün 

de¤ildir. Gazel ilk beyti musarra, di¤er beyitlerinin 

ilk m›sralar› serbest, ikinci m›sralar› ilk 

beyitle kafiyeli, genellikle befl beyit ile dokuz beyit 

aras›nda fliirlerin yaz›ld›¤› naz›m biçiminin 

ad›d›r. Bir gazelin bütün m›sralar› ayn› vezinle 

yaz›lm›flt›r. Gazelin bafll›ca konusu aflk olmakla 

A MAÇ 

3 

birlikte farkl› konularda yaz›lm›fl gazeller de vard›r. 

Müstezâd, gazelden türemifl ve m›sralar›n›n 

biri uzun biri k›sa olmak üzere belli vezinlerle fliirlerin 

yaz›lm›fl oldu¤u bir naz›m biçimidir. Az 

say›da da olsa rübâ’î, k›t’a ve kasîdeden türetilmifl 

müstezâdlar da vard›r. Müstezâdlar›n konular› 

gazel ile benzerlik gösterir. K›t’a, iki veya iki 

beyitten uzun, matla ve mahlas beyti olmayan fliirlerin 

yaz›ld›¤› bir naz›m biçimidir. K›t’ada beyitlerin 

ilk m›sralar› serbest, ikinci m›sralar› birbiriyle 

kafiyelidir. Bu naz›m flekliyle daha çok iki beyitli 

k›t’alar yaz›lm›flsa da k›t’alar›n beyit say›s›n›n 

otuza kadar ç›kt›¤› görülür. ‹ki beyitten uzun olan 

k›t’alara k›t’a-i kebîre denilir. K›t’alarda her türlü 

konunun ifllendi¤i görülmektedir. Çeflitli olaylara 

tarih düflürmede en çok bu naz›m biçimi kullan›lm›flt›r. 

Naz›m k›t’aya benzer bir naz›m biçimidir. 

K›t’adan fark› musarra bir beyitle bafllamas›d›r. 

Uzunlu¤u iki ile on befl beyit aras›ndad›r. 

Mesnevî, ayn› vezinde ve her beyti di¤er beyitlerden 

ba¤›ms›z olarak kendi içinde kafiyeli fliirlerin 

yaz›ld›¤› naz›m biçiminin ad›d›r. Di¤er naz›m 

biçimleri için konulmufl olan beyit say›s› s›n›rlamas› 

bu naz›m biçiminde yoktur. Divanlarda 

beyit say›s› en fazla otuza kadar ç›km›fl k›sa mesnevîlere 

de rastlanmakla birlikte bu naz›m biçimiyle 

genellikle binlerce beyit tutar›ndaki aflk hikâyeleri, 

dinî, tasavvufî, ahlakî eserler ve manzum 

sözlükler yaz›lm›flt›r. 

Beyitlerden oluflmufl naz›m biçimlerinin yap› 

farkl›l›klar›n› ay›rt edebilmek. 

Kasîde uzunlu¤u genellikle 15 beyitle 99 beyit 

aras›nda olan bir naz›m biçimidir. Musarra bir 

beyitle bafllar ve di¤er beyitlerin ikinci m›sralar› 

ilk beyitle kafiyelidir. En önemli özelli¤i bölümler 

hâlinde düzenlenmifl olmas›d›r. Gazel, uzunlu¤u 

5 beyitle 9 beyit aras›nda de¤iflen bir naz›m 

biçimidir. Bu yönüyle kasîdeden ayr›l›r. Kafiye 

düzeni kasîde ile ayn›d›r. Gazel de musarra bir 

beyitle bafllar ve di¤er beyitlerin ikinci m›sralar› 

bu ilk beyitle kafiyelidir. Her iki naz›m biçiminde 

de matla, makta ve mahlas beyitleri vard›r. 

Müstezâd genellikle gazelden türemifl bir naz›m 

biçimidir. Az say›da da olsa kasîdeden ve rübâ’îden 

türemifl müstezadlar da vard›r. Gazelden

A MAÇ 

4 


fark› m›sra aralar›na k›sa m›sralar›n yerlefltirilmesi 

ve ancak belli vezinlerle yaz›labilmesidir. Ayr›ca 

aralara yerlefltirilen k›sa m›sralar nedeniyle 

müstezadlar kasîde ve gazelden farkl› bir kafiye 

düzenine sahiptir. K›t’a iki veya iki beyitten 

uzun, matla ve mahlas beyti olmayan 2 ile 30 beyit 

uzunlu¤undaki fliirlerin yaz›ld›¤› bir naz›m biçimidir. 

Beyitlerin ilk m›sralar› serbest, ikinci m›sralar› 

birbiriyle kafiyelidir. K›t’ada matla ve mahlas 

beyitlerinin bulunmamas› ve iki beyitli k›t’alar›n 

da yaz›labilmesi, bu naz›m fleklini gazel ve 

kasîdeden ay›ran en önemli özelliklerdir. Naz›m, 

k›t’aya benzer bir naz›m biçimidir. K›t’adan fark› 

musarra bir beyitle bafllamas›d›r. Mesnevî, ayn› 

vezinde ve her beyti di¤er beyitlerden ba¤›ms›z 

olarak kendi içinde kafiyeli fliirlerin yaz›ld›¤› naz›m 

biçiminin ad›d›r. Di¤er naz›m biçimleri için 

konulmufl olan beyit say›s› s›n›rlamas› bu naz›m 

biçiminde yoktur. K›sa mesnevîlere de rastlanmakla 

birlikte bu naz›m biçimiyle genellikle binlerce 

beyit tutar›ndaki manzumeler yaz›lm›flt›r. 

Di¤er naz›m flekillerinden ayr›lan en önemli iki 

özelli¤i farkl› bir kafiye düzenine sahip olmas› 

ve beyit say›s›nda bir s›n›rlama olmamas›d›r. 

Dört m›sral› naz›m biçimlerini tan›mlayabilmek 

ve yap›lar› aras›ndaki fark› belirleyebilmek. 

Dört m›sral› naz›m biçimleri rübâ’î ve tuyu¤dur. 

Rübâ’î kendine özgü vezinlerle dört m›sral›k fliirlerin 

yaz›ld›¤› bir naz›m biçiminin ad›d›r. Rübâ’înin 

kafiye düzeni genellikle “a a x a”d›r. Bununla 

birlikte farkl› kafiye düzenleriyle yaz›lm›fl 

rubâîler de vard›r. Rüba’îler, ahreb ve ahrem adlar› 

verilen iki grup vezinle yaz›lm›flt›r. Rübâ’îyi 

iki beyitli naz›m ve k›t’alardan ay›ran da bu özelli¤idir. 

Rübâ’înin kendine özgü vezinlerle yaz›lmak 

d›fl›nda bir baflka özelli¤i de bu naz›m biçiminde 

her m›srada farkl› bir veznin kullan›labilmesidir. 

Ancak bir rübâ’îde kullan›lan farkl› vezinler 

ayn› gruptan olmak zorundad›r. Bu zorunluluktan 

dolay› bir rübâ’îde ahrem grubundan 

bir vezin kullan›lm›flsa, dört m›srada da ahrem, 

ahreb grubundan bir vezin kullan›lm›flsa, dört 

m›srada da ahreb grubundan vezinler kullan›lm›flt›r. 

Rübâ’îlerde genellikle mahlas kullan›lmam›flt›r. 

Tuyu¤, dört m›sral› fliirlerin yaz›ld›¤› bir 

naz›m biçiminin ad›d›r. Tuyu¤lar genellikle fâ’ilâtün 

fâ’ilâtün fâ’ilün vezniyle yaz›lm›flt›r. Az say›da 

da olsa baflka vezinlerle de yaz›lm›fl tuyu¤ ör- 

73 

nekleri vard›r. Kafiyelenifli “a a x a” biçimindedir. 

Bunun d›fl›nda k›t’a gibi kafiyelenmifl olan 

tuyu¤lar da vard›r. Rübâ’î ile tuyu¤u birbirinden 

ay›ran temel fark, rübâ’îde özel vezinlerin kullan›lm›fl 

olmas›d›r.

74 



1. Divan fliirinde birden fazla matla beyti olan fliirlere 


a. müfred 

b. matla’ 

c. m›sra’ 

d. zü’l-metâli’ 

e. makta’ 

2. Söylenilmesinde ve anlafl›lmas›nda zorlama olmayan, 

ak›c› ve güzel m›sralara ne ad verilir? 

a. m›sra’-› âzâde 

b. m›sra’-› berceste 

c. hüsn-i matla’ 

d. ferd 

e. müfred 

3. Afla¤›dakilerden hangisi kasîdenin bölümlerinden 

biri de¤ildir? 

a. nesib 

b. du’â 

c. teflbib 

d. terâne 

e. tegazzül 

4. Bir rütbede ald› beni aflk-› dîdâr 

Mahv old› hayâl ü nazar›mdan a¤yâr 

Bir yerde bu efkâr ile kendim bulamam 

Âyîneye baksam görürüm sûret-i yâr 

fieyh Gâlib 

Yukar›daki fliirin naz›m biçimi afla¤›dakilerden hangisidir? 

a. tuyu¤ 

b. k›t’a 

c. rübâ’î 

d. naz›m 

e. müstezâd 

5. Yüz sürer dâmânuna bir gün Züleyhâ-y› ümîd 

Sen hemân ey Yûsuf-› M›sr-› melâhat a¤›r ol 

Yukar›daki beyit için afla¤›dakilerden hangisi söylenemez? 

a. Bir gazelin ilk beytidir. 

b. Müfreddir. 

c. Bir kasîdenin “tegazzül” bölümünden al›nm›flt›r. 

d. Makta’ beytidir. 

e. Beytü’l-gazeldir. 

6. Afla¤›dakilerden hangisi gazelin özelliklerinden biri 

de¤ildir? 

a. ‹lk beytinin m›sralar› musarrad›r. 

b. Beyit say›s› befl ile dokuz aras›ndad›r. 

c. Konusu genellikle aflkt›r. 

d. En güzel beytine “beytü’l-gazel” denir. 

e. Dört m›sra’dan oluflan bir naz›m biçimidir. 

7. Bâdenin te’sîrini meclisde yâr olsun da gör 

Gülsitân›n revnak›n subh-› bahâr olsun da gör 

Bak ne çenberlerden eylermifl güzer cân-bâz-› aflk 

Halka halka bend-i zülfi târ u mâr olsun da gör 

fieyh Gâlib 

Yukar›daki fliirin naz›m biçimi için afla¤›dakilerden hangisi 

söylenebilir? 

a. Gazeldir. 

b. Tuyu¤dur. 

c. Naz›md›r. 

d. Rübâ’îdir. 

e. K›t’a-i kebîredir. 

8. Afla¤›dakikilerden hangi ikisi dört m›sral› naz›m 

biçimlerindendir? 

a. rübâ’î-gazel 

b. tuyu¤-mesnevî 

c. naz›m-kasîde 

d. k›t’a-rübâ’î 

e. tuyu¤-rübâ’î 

9. Padiflahlar›n tahta ç›k›fl›n› kutlamak için yaz›lm›fl 

kasîdelere ne ad verilir? 

a. hazâniyye 

b. nevrûziyye 

c. cülûsiyye 

d. flitâ’iyye 

e. rahfliyye 

10. Ayn› flair taraf›ndan yaz›lm›fl befl mesnevîye ne ad 

verilir? 

a. müstezâd 

b. hamse 

c. terâne 

d. pençbeyt 

e. ziyâde


Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 

1. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “M›sra ve Beyit” bafll›kl› 

bölümü yeniden okuyunuz. 

2. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “M›sra ve Beyit” bafll›kl› 


3. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Kasîde” bafll›kl› bölümü 


4. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Rübâ’î” bafll›kl› bölümü 


5. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “M›sra ve Beyit” bafll›kl› 


6. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Gazel” bafll›kl› bölümü 


7. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “K›t’a” bafll›kl› bölümü 


8. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Dört M›sral› Naz›m Biçimleri” 


9. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Kasîde” bafll›kl› bölümü 


10. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Mesnevî” bafll›kl› bölümü 


S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 


M›sra aruz vezniyle söylenmifl beytin yar›s›d›r. Beyit 

ise aruz vezniyle yaz›lm›fl iki m›sradan meydana gelen 

fliirlerin yaz›ld›¤› naz›m birimidir. Müfred, ba¤›ms›z fliirler 

hâlindeki, m›sralar› musarra olmayan beyitlerdir. 

Matla, gazel ve kasîdenin musarra olan ilk beytidir. ‹ki 

m›sra› birbiriyle kafiyeli olan tek beyitlere de matla denir. 

M›sra’-› âzâde ise ya flairi taraf›ndan tek m›sra olarak 

söylenmifl ya da bir beyitten al›narak meflhur olmufl 

ve di¤er m›sra› unutulmufl, anlam bütünlü¤üne sahip 

fliir parçalar›d›r. Müfred ve matla aras›ndaki fark müfredin 

kafiyesiz, matla›n ise musarra olmas›d›r. 


Kasîde ilk beytinin m›sralar› kendi içinde, di¤er beyitlerinin 

ilk m›sralar› serbest, ikinci m›sralar› ilk beyitle kafiyeli, 

bütün m›sralar› ayn› vezinle söylenmifl, en az 15 

beyit uzunlu¤undaki fliirlerin yaz›ld›¤› bir naz›m biçiminin 

ad›d›r. Kasîdenin beyit say›s›n›n alt s›n›r› her ne kadar 

15 beyit olarak kabul edilmifl olsa da bu manzumelerin 

uzunlu¤u genellikle 31 ile 99 beyit aras›ndad›r. Gazel 

ise ilk beyti kendi içinde, di¤er beyitlerin ilk m›sralar› 

serbest, ikinci m›sra› ilk beyitle kafiyeli ve bütün beyitleri 

ayn› vezinde olmak üzere genellikle befl beyit ile 

dokuz beyit aras›nda fliirlerin yaz›ld›¤› naz›m biçimidir. 

75 

Kasîde ile gazel aras›ndaki önemli farklardan biri kasîdenin 

uzun, gazelin ise k›sa bir naz›m biçimi olmas›d›r. 

Kasîdenin bölümler hâlinde düzenlenmifl olmas› da bu 

iki naz›m biçimi aras›ndaki önemli farklardand›r. Ayr›ca 

kasîdeler dinî konularda yaz›lm›fl olanlar d›fl›nda genellikle 

bir devlet büyü¤ünü veya zaman›n ileri gelenlerinden 

birini övmek, bu övgü karfl›l›¤›nda da memdûhtan 

caize almak amac›yla yaz›lm›fl manzumelerdir. Gazelin 

ise bafll›ca amac› sanatt›r. 


K›t’a genellikle iki veya iki beyitten uzun, matla ve 

mahlas beyti olmayan fliirlerin yaz›ld›¤› bir naz›m biçimidir. 

Naz›m ise musarra bir beyitle bafllayan ve mahlas 

bulunmayan k›t’ad›r. K›t’a ile naz›m› birbirinden ay›ran 

tek özellik, naz›m›n ilk beytinin k›t’an›n aksine kendi 

içinde kafiyeli olmas›d›r. 


Rübâ’î özel vezinlerle yaz›lm›fl dört m›sral› bir naz›m 

biçimidir. Tuyu¤ da dört m›sral› fliirlerin yaz›ld›¤› bir 

naz›m biçiminin ad›d›r. Bu iki naz›m biçimi aras›ndaki 

en önemli fark rübâ’înin ahreb ve ahrem adlar› verilen 

yaln›zca bu naz›m biçimine özgü vezinlerle yaz›lm›fl olmas›; 

tuyu¤un ise genellikle fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün 

vezniyle yaz›lmakla birlikte bu konuda kesin bir s›n›rlama 

bulunmamas›d›r. 


Kaynak 

Saraç, M.A.Yekta (2010). Klâsik Edebiyat Bilgisi, Biçim-Ölçü-Kafiye. 

‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar›.



 

 

 


Bend ve musammat terimlerini aç›klayabilecek, 

Bendlerden oluflan naz›m biçimlerini tan›mlayabilecek, 

Bendlerden oluflan naz›m biçimlerinin yap› farkl›l›klar›n› belirleyebileceksiniz. 


• Müselles 

• Murabba’ 

• Terbî’ 

• Muhammes 

• Tahmis 

• Müseddes 

• Tesdis 

• Müsebba’ 




Bendlerden Oluflan 

Naz›m Biçimleri: 

Musammatlar 

• Tesbî’ 

• Müsemmen 

• Tesmîn 

• Mütessa’ 

• Ta’flîr 

• Mu’aflfler 

• Terkîb-i Bend 

• Tercî-i Bend 


• I. GRUP MUSAMMATLAR 

• II. GRUP MUSAMMATLAR

Bendlerden Oluflan Naz›m 

Biçimleri: Musammatlar 


Bir önceki ünitede divan fliirinde kullan›lan naz›m biçimlerini “beyitlerden oluflan 

naz›m biçimleri”, “dört m›sral› naz›m biçimleri” ve “bendlerden oluflan naz›m biçimleri” 

olmak üzere üçe ay›rm›fl; “beyitlerden oluflan naz›m biçimleri”yle “dört 

m›sral› naz›m biçimleri”ni tan›tm›fl ve bu naz›m biçimleriyle yaz›lm›fl fliirlerden örnekler 

vermifltik. Bu ünitede de bendlerden oluflan ve genel bir adland›rmayla 

musammatlar bafll›¤› alt›nda toplanan naz›m biçimlerini tan›tacak ve bu naz›m 

biçimleriyle yaz›lm›fl fliirlerden örnekler verece¤iz. 

Bend, edebiyat terimi olarak en az üç m›sradan oluflan bir naz›m biriminin 

ad›d›r. Divan fliirinde bendlerden oluflan naz›m biçimleri müselles, murabba’, 

terbî’, muhammes, tahmîs, müseddes, tesdîs, müsebba’, tesbî’, müsemmen, 

tesmîn, mütessa’, mu’aflfler, ta’flîr, terkîb-i bend (=terkîb-bend) ve tercî’-i 

bend (=tercî’-bend)dir. Bu naz›m biçimlerinin ortak özellikleri birden fazla bendden 

meydana gelmeleri ve bütün bendlerinin ayn› vezinle yaz›lm›fl olmas›d›r. Terkîb-i 

bend ve tercî’-i bend d›fl›ndaki musammatlar bendlerindeki m›sra say›s›n›n 

de¤iflkenli¤i d›fl›nda benzer özelliklere sahiptir. Bu naz›m biçimlerinin bir bendindeki 

m›sra say›s› en az “üç”, en fazla “on” olabilir ve her bendindeki m›sra say›s› 

birbirine eflittir; yani, bir musammat›n ilk bendinde üç m›sra varsa, di¤er bendlerinde 

de üç; befl m›sra varsa, di¤er bendlerinde de befl m›sra vard›r. Ayn› gruptaki 

musammatlar›n naz›m biçimini belirleyen de bu musammatlar›n bendlerindeki birbirine 

eflit olan m›sra say›lar›d›r. Buna ba¤l› olarak söz konusu naz›m flekillerinin 

adland›r›lmas›nda da Arapça say›lardan türemifl sözler kullan›lm›flt›r: Müselles 

“üçlü”, murabba’ “dörtlü”, terbî’ “dörtlü yapma”; muhammes “beflli”, tahmîs 

“beflli yapma”; müseddes “alt›l›”, tesdîs “alt›l› yapma”; müsebba’ “yedili”, tesbî’ 

“yedili yapma”; müsemmen “sekizli”, tesmîn “sekizli yapma”; mütessa’ “dokuzlu”; 

mu’aflfler “onlu”, ta’flîr “onlu yapma” demektir. 

Musammatlarda genellikle ilk bend kendi içinde, di¤er bendlerin son ya da son 

iki m›sra d›fl›nda kalan m›sralar› yine kendi içinde, son ya da son iki m›sra ise ilk 

bendle kafiyelidir. Ancak, az say›da da olsa bu genellemeden farkl› kafiye düzenleriyle 

yaz›lm›fl musammatlara da rastlanmaktad›r. Baz› musammatlarda ilk bendin 

son ya da son iki m›sra› her bendin sonunda aynen tekrarlanm›flt›r. E¤er bir musammat›n 

ilk bendinin son ya da son iki m›sra› her bendin sonunda aynen tekrarlanm›flsa, 

bu musammat mütekerrir; tekrarlanmam›flsa, müzdevic olarak nitelenir. 

Bend kelimesinin “ba¤, 

bo¤um, rab›ta” gibi sözlük 

anlamlar› vard›r. 

Musammat sözcü¤ünün as›l 

anlam› “ipli¤e dizilmifl 

inci”dir. 

“Mütekerrir”in as›l anlam› 

“tekrar eden”; “müzdevic”in 

as›l anlam› da “evlenen 

(=izdivac eden)”dir.

78 

SIRA S‹ZDE 


SORU 


Terkîb-i bend ve tercî’-i bend ise, kafiye düzeninde ve bu düzene ba¤l› olarak 

bendleri oluflturan naz›m biriminde gösterdikleri farkl›l›k nedeniyle di¤er musammatlardan 

ayr›l›rlar. Bu iki naz›m biçiminde her bend son beyitler d›fl›nda di¤er 

musammatlar gibi de¤il, kaside ya da gazel gibi kafiyelenmifltir. Dolay›s›yla bu 

gruptaki musammatlarda bendler; m›sralardan de¤il, beyitlerden oluflur. Terkîb-i 

bend ve tercî’-i bendlerde her bendin sonunda birbirinden farkl› vâs›ta ya da bendiyye 

denilen kendi içinde kafiyeli bir beyit bulunur. Bu beytin kafiyesinin genellikle 

ilk bend de dahil olmak üzere terkîb-i bendin ya da tercî’-i bendin kafiyesiyle 

bir ilgisi yoktur. Terkîb-i bend ve tercî’-i bend aras›ndaki en önemli fark ise vâ- 

SIRA S‹ZDE 

s›ta beytinin terkîb-i bendlerde her bendin sonunda de¤iflmesi; tercî’-i bendlerde 

ise aynen tekrarlanmas›d›r. 

Musammatlar DÜfiÜNEL‹M hemen her konudaki fliirlerin yaz›ld›¤› naz›m biçimleridir. Ancak 

bu naz›m biçimlerinde bendlerde anlam bütünlü¤ü, fliirin tamam›nda da konu birli¤i 

bulunmas›na büyük özen gösterilmifltir. 

SORU 

fiairler musammatlarda mahlaslar›n› genellikle son bendde kullanm›fllard›r. 

D‹KKAT 

Divan fliirinde D‹KKAT 4 mefâ’îlün ya da 4 müstef’ilün gibi tef’ileleri aynen tekrarlanan vezinlerle 

yaz›lan ve genellikle birinci beyit d›fl›ndaki beyitlerin her m›sra›nda bir iç kafiye bulu- 

SIRA S‹ZDE nan gazel ve SIRA kasideler S‹ZDE de musammat olarak nitelenmifltir. Bu tür gazel ve kasideler üzerinde 

1. ünitede durulmufl ve birer örnek verilmiflti. 

AMAÇLARIMIZ 

I. GRUP AMAÇLARIMIZ MUSAMMATLAR 

Müselles 

K ‹ T A P 

Müsellesin as›l anlam› “üç- Edebiyat terimi K ‹ T olarak A P her bendi üçer m›sradan oluflan naz›m biçiminin ad›leme, 

üç köfleli yapma”d›r. d›r. Müselleslerde ilk bendin m›sralar› kendi içinde; di¤er bendlerin ilk iki m›sra› 

birbiriyle, son m›sra› ise ilk bendle kafiyelidir (bk. Örnek 1). Bir müselleste ilk 

TELEV‹ZYON bendin son TELEV‹ZYON m›sra› bütün bendlerin sonunda aynen tekrarlan›yorsa, bu müselles 

SIRA S‹ZDE 

müselles-i SIRA mütekerrir; S‹ZDE tekrarlanm›yorsa müselles-i müzdevic ad›n› al›r. 

Müzdevic ve mütekerrir müselleslerde kullan›lm›fl olan kafiye düzenleri flun- 


‹NTERNET 

lard›r: 


‹NTERNET 

1. Mütekerrir: aaA, bbA, ccA, . . . 

2. Müzdevic: aaa, bba, cca, . . . 

SORU 

SORU 

Edebiyat›m›zda az kullan›lm›fl bir naz›m biçimidir. 

D‹KKAT 

Müsellesin harflerle D‹KKATsembollefltirilen 

kafiye düzeninde büyük harfler bend sonlar›nda tekrarlanan 

m›sralar› göstermektedir. Bu ünitede verilecek di¤er kafiye düzenlerinde de ayn› 

SIRA S‹ZDE 

yol izlenecektir. 

SIRA S‹ZDE 

AMAÇLARIMIZ 

K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON 


Örnek 1 

Afla¤›daki AMAÇLARIMIZ iki bend XIX. yüzy›l divan flairlerinden Leylâ Han›m (öl. 1848)’›n 5 

bendlik bir müsellesinin ilk ve son bendleridir. Müsellesin vezni müstef’ilün müstef’ilün 

müstef’ilün müstef’ilün; kafiye düzeni de “aaA, bbA, ccA, ...”d›r. Her m›sra›n 

“/” ile K gösterilen ‹ T A P yerlerinde bir iç kafiye kullan›lm›flt›r. ‹lk bendinin son m›sra›, 

her bendin sonunda aynen tekrarlanan ve her iki musammat tan›m›na da uyan bu 

müselles, bir mütekerrir müselles örne¤idir: 

TELEV‹ZYON

1 Ey fâtih-i Hayber Alî / ve’y melce’-i ahkar Alî 

Kerrâr hem Hayder Alî / Mevlâ-y› her Kanber Alî 

Ey sâkî-i Kevser Alî / dâmâd-› Peygamber Alî 

3. Ünite - Bendlerden Oluflan Naz›m Biçimleri: Musammatlar 

5 Oldum yine nefse esîr / ahvâlime sensin habîr 

Âsîlere lutfun kesîr / Leylâ’ya sen ol dest-gîr 

Ey sâkî-i Kevser Alî / dâmâd-› Peygamber Alî 

Leylâ Han›m 

Bendlerin düz yaz›yla dil içi çevirisi 

1 Ey Hayber Kalesi’nin fatihi ve ey zavall›lar›n s›¤›na¤› Ali, hem Kerrâr hem de 

Haydar Alî, her Kanber’in efendisi Ali, Ey Kevser sakisi Ali ve ey Peygamber 

damad› Alî! 

Aç›klama: Hayber, Hz. Ali’nin fethetti¤i bir kalenin ad›; Kerrâr: Hz. Ali’nin lakab›, 

bu sözün as›l anlam› “savaflta döne döne sald›ran”d›r; Hayder: Hz. Ali’nin bir 

baflka lakab›, sözün as›l anlam› “arslan”d›r; Kanber: Hazret-i Ali’nin kölesidir ve 

O’na olan ba¤l›l›¤› ve sevgisiyle ünlüdür; Kevser: Cennette bir ›rmak ya da havuzun 

ad›d›r. 

5 Ey Kevser sakisi ve ey Peygamber damad› Alî, ben yine nefsime tutsak oldum, 

her hâlimi sen biliyorsun, günahkârlara lutfun çok, Leylâ’n›n da elinden tut. 

Murabba’ 

Edebiyat terimi olarak her bendi dört m›sradan oluflan bir naz›m biçiminin 

ad›d›r. Murabbalarda genellikle ilk bend kendi içinde, di¤er bendlerin ilk üç m›sra› 

yine kendi içinde, son m›sra› ise ilk bendle kafiyelidir. Bir murabbada ilk bendin 

son m›sra› di¤er bendlerin sonunda aynen tekrarlan›yorsa, bu murabba murabba’-› 

mütekerrir; tekrarlanm›yorsa, murabba’-› müzdevic ad›n› al›r. Divan 

flairleri murabbalar› daha çok mütekerrir olarak yazmay› tercih etmifllerdir (bk. Örnek 

2). 

Murabbalarda bend say›s›, genellikle 5 ile 7 aras›ndad›r; fakat 4 bendlik ve 21 

bendlik murabba örneklerine de rastlanm›flt›r. Farkl› kafiyelenmifl murabbalar da 

olmakla birlikte bu naz›m fleklinde en çok kullan›lm›fl olan kafiye düzenleri flunlard›r: 

1. Müzdevic: aaaa, bbba, ccca, ... 

2. Mütekerrir: aaaA, bbbA, cccA, ... 

Murabba, edebiyat›m›zda çok kullan›lm›fl bir naz›m biçimidir. Bunun nedeni 

halk edebiyat›n›n yayg›n ve sevilen naz›m biçimlerinden biri olan koflmaya benzemesine 

ba¤lanmaktad›r. 

Örnek 2 

Afla¤›daki 2 bend, Fuzulî’nin 7 bendlik bir murabba›n›n ilk ve son bendleridir. 

Murabba›n vezni mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün, kafiye düzeni de “aaa- 

A, bbbA, cccA . . .”d›r. ‹lk bendinin son m›sra› her bendin sonunda aynen tekrarlanan 

bu murabba, bir mütekerrir murabba örne¤idir. 

1 Perîflân-hâlün oldum sormadun hâl-i perîflânum 

Gamundan derde düfldüm k›lmadun tedbîr-i dermânum 

Ne dirsen rûzgârum beyle mi geçsün güzel hânum 

Gözüm cânum efendim sevdü¤üm devletlü sultânum 

Murabba›n as›l anlam› 

“dörtlü, dört köfleli”dir. 

79 

Koflma, murabba gibi 

dörtlüklerden oluflan bir halk 

fliiri naz›m biçimidir.

80 

Terbi’in as›l anlam› 

“dörtleme, dört köfleli 

yapma”d›r. 

Zamîmenin as›l anlam› “bir 

fleye eklenen”dir. 

SIRA S‹ZDE 

“Tafltîr” veya “tefltîr” 

“ortadan DÜfiÜNEL‹M ikiye bölme, 

yarma” anlam›ndad›r. 

SORU 

D‹KKAT 


7 Fuzûlî flîve-i ihsânun ister bir gedâyundur 

Dirildükçe seg-i kûyun ölende hâk-i pâyundur 

Gerek öldür gerek ko hükm hükmün rây râyundur 

Gözüm cânum efendim sevdü¤üm devletlü sultânum 

Fuzulî 

Murabba›n düz yaz›yla dil içi çevirisi 

1 Senin yüzünden hâlim periflan oldu; ama sen, bu periflanl›¤›n nedendir, diye 

sormad›n; gam›ndan derde düfltüm, sen bu derde çare bulmad›n; güzel sultan›m, 

ne dersin, bütün ömrüm böyle mi geçip gitsin? Gözüm, cân›m, efendim, 

sevdi¤im, devletli sultan›m. 

7 Fuzulî senden iyi davran›fltan baflka bir fley istemeyen bir fakirin; yaflad›kça 

kap›nda bir köpek, öldü¤ünde de aya¤›n›n topra¤›d›r; ister öldür, ister b›rak, 

istedi¤ini yap; gözüm, can›m, efendim, sevdi¤im devletli sultan›m. 

Terbî’ 

Edebiyat terimi olarak bir gazelin her beytinin önüne ayn› vezinde ve ilk 

m›sra ile kafiyeli ikifler m›sra eklenerek meydana getirilmifl dört m›sral› 

bendlerden oluflan bir naz›m biçiminin ad›d›r. Terbîlerde her bendin son iki 

m›sra› beyitlerinin üzerine ikifler m›sra eklenen gazele; ilk iki m›sra› da terbîi yapan 

flaire aittir. Bendlerdeki ekleme m›sralara zamîme denir. 

Kafiye düzeni flöyledir: aa (aa), bb (ba), cc (ca), ... 

Terbî’in bir de terbî’ edilen gazelin her beytinin iki m›sra› aras›na ayn› vezin ve 

kafiyede ikifler SIRA m›sra’ S‹ZDE eklenerek yap›lan bir biçimi vard›r. Bu yöntemle yap›lan terbî’lerde 

ilk ve son m›sra terbî’ edilen gazele, aradaki iki m›sra da terbî’i yapan flaire 

aittir. Böyle terbî’lere terbî’-i mutarraf, yap›lan iflleme de tafltîr (=tefltîr) denir. 


Kafiye düzeni flöyledir: (a)aa(a), (b)bb(a), (c)cc(a), ... 

Bu naz›m biçiminde hem terbî’ edilen gazelin flairinin hem de terbî’i yapan flairin 

mahlas› SORU manzumenin son bendinde olur. 

Kafiye düzeninde D‹KKAT ayraç içindeki harfler terbî’ edilen gazelin, yani as›l fliirin kafiyelerini 

göstermektedir. Bu ünitede verilecek benzer kafiye düzenlerinde de ayn› yol izlenecektir. 


SIRA S‹ZDE 

Murabba ile SIRA terbîi S‹ZDE tan›mlayarak bu iki naz›m flekli aras›ndaki benzer ve farkl› yönleri be- 

1 lirtiniz. 

AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ 

DÜfiÜNEL‹M fiark› DÜfiÜNEL‹M 

Bestelenmeye uygun olarak yaz›lm›fl murabbalard›r. fiark› olarak de¤erlendi- 

Miyân›n as›l anlam› “orta, 

ara”d›r. K SORU ‹ T A P 

rilebilecek K muhammes SORU ‹ T A P ve müseddesler de olmakla birlikte flark›lar genellikle murabba 

naz›m biçimiyle yaz›lm›fllard›r. Murabba flark›larda üçüncü m›sraa miyân, 

Nakarât “ud ya da defe bir 

kez her bendin sonunda tekrarlanan m›sraa da nakarât denir (bk. Örnek 3). Murab- 

D‹KKAT vurma” anlam›ndaki 

D‹KKAT 

TELEV‹ZYON 

“nakre” sözünün ço¤uludur. ba flark›larda TELEV‹ZYON kullan›lan kafiye düzenleri flunlard›r: 

1. Müzdevic: a) aaaa, bbba, ccca,... 

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE b) abab, cccb, dddb,... 

2. Mütekerrir: a) aAaA, bbbA, cccA,... 


b) aBaB, cccB, dddB,... 

AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ c) aaaA, bbbA, cccA,... 

fiark›larda dil sade, bend say›s› azd›r. 

K ‹ T A P 

fiark› yak›n 

K ‹ T 

zamana 

A P 

kadar halk edebiyat›ndaki türkünün Divan fliirindeki karfl›l›¤› 

ve Türk edebiyat›na özgü bir naz›m biçimi olarak kabul edilmekteydi. Ancak 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 



belli bir formu olmad›¤› için flark›y› ayr› bir naz›m biçimi olarak de¤il, bestelenmek 

üzere yaz›lm›fl fliirlerin genel ad› olarak kabul etmek daha do¤ru bir yol 

gibi görünmektedir. 

Türk edebiyat›nda flark› ad› verilen ilk murabba örneklerine XVII. yüzy›l flairlerinden 

Na’ilî-i Kadîm (öl. 1666)’in Divan’›nda rastlanmaktad›r. XVIII. yüzy›l bafllar›nda 

hayatta olan ve daha çok Hz. Muhammed için yazd›¤› na’tlerle tan›nan Yahyâ 

Nazîm (öl. 1726-27) de bu yüzy›lda flark› yazm›fl flairlerdendir. Ancak 

edebiyat›m›zda bu tarz›n en büyük flairi tart›flmas›z Nedim (öl. 1730)’dir. Nedim, 

yazd›¤› flark›larla hem ça¤dafllar›n› hem de kendisinden sonra gelen flairleri 

etkilemifltir. Bir Mevlevî flair olan fieyh Gâlib’in bile 12 flark› yazm›fl olmas› bu etkinin 

derecesini göstermek için yeterlidir. XIX. yüzy›l Türk edebiyat›nda flark› yazmak bir 

moda hâline gelmifltir. Enderunlu Fâz›l (öl. 1810), Enderunlu Vâs›f (öl. 1824), Leylâ 

Han›m (öl.?) ve Osman Nevres (öl. 1876), bu yüzy›lda flark› yazm›fl flairlerin önde 

gelenlerindendir. ‹ki bendli flark›lar›yla bu tarz›n son dönemdeki temsilcisi ise Yahya 

Kemal (öl. 1958) olmufltur. 

Örnek 3 

Afla¤›daki 2 bend, Nedîm’in 5 bendlik bir flark›s›n›n ilk ve son bendleridir. fiark›n›n 

vezni fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün, kafiye düzeni de “aAaA, bbbA, 

cccA”d›r. 

1 Sevdigim cân›m yol›nda hâke yeksân oldu¤um 

Îddir ç›k nâz ile seyrâna kurbân oldu¤um 

Ey benim aflk›nda bülbül gibi nâlân oldu¤um 


... 

5 Sen aç›l gül gibi zâr ile hezâr olsun Nedîm 

Bend bend olsun ham-› zülfün flikâr olsun Nedîm 

Sen sal›n cânâ yolunda hâksâr olsun Nedîm 


Nedîm 

fiark›n›n düz yaz›yla dil içi çevirisi 

1 Sevdi¤im, can›m, yolunda toprak oldu¤um; kurban›n olay›m, bayram geldi 

ç›k nazl› nazl› gez, dolafl; ey aflk›yla bülbül gibi a¤lay›p inledi¤im, kurban›n 

olay›m bayram geldi ç›k nazl› nazl› gez, dolafl. 

5 Sen gül gibi aç›l, Nedim de karfl›nda feryat eden bülbül olsun; saç›n›n k›vr›mlar› 

ba¤ ba¤ tuzak, Nedim de o tuza¤a av olsun; ey sevgili, sen sal›narak 

gez, Nedim de yolunda toprak olsun; kurban›n olay›m bayram geldi ç›k 

nazl› nazl› gez, dolafl. 

Muhammes 

Edebiyat terimi olarak befl m›sral› bendlerden oluflan bir naz›m biçiminin ad›d›r. 

Muhammeslerde ilk bend kendi içinde, di¤er bendlerin ilk üç ya da dört m›sra› 

yine kendi içinde, son ya da son iki m›sra› ise ilk bendle kafiyelidir. Bir muhammeste 

ilk bendin son ya da son iki m›sra› bütün bendlerin sonunda aynen tekrarlan›yorsa 

bu muhammes muhammes-i mütekerrir; tekrarlanm›yorsa, muhammes-i 

müzdevic ad›n› al›r. Muhammeslerin bend say›s› genellikle 2 ile 7 aras›nda 

de¤iflmektedir (bk. Örnek 4). 

Muhammesin as›l anlam› 

“beflli, befl köfleli olan”d›r. 

81

82 

Tazmin hakk›nda 9. Ünitede 

bilgi verilecektir. 


Bu naz›m biçimiyle yaz›lm›fl fliirlerdeki kafiye düzenleri kullan›m s›kl›klar› göz 

önünde bulundurularak afla¤›da gösterilmifltir: 

1. Müzdevic: a) aaaaa, bbbba, cccca, . . . 

b) bbbba, cccca, dddda, . . . 

2. Mütekerrir: a) aaaaA, bbbbA, ccccA, ... 

b) aaaAA, bbbAA, cccAA, . . . 

Son s›rada verilen kafiye düzeniyle yaz›lm›fl muhammeslere daha çok XVIII. ve 

XIX. yüzy›l flairlerinin divanlar›nda rastlanmaktad›r. Bu muhammeslerin bend sonlar›nda 

tekrar edilen m›sralar ço¤unlukla baflka flairlerin fliirlerinden tazmin edilmifl 

matlalard›r. 

Muhammeslerin konusu genellikle “aflk”t›r; ancak farkl› konularda yaz›lm›fl muhammesler 

de görülmektedir. 

TARD‹YYE 

Divan fliiri naz›m biçimleri aras›nda muhammesin bir de tardiyye ya da tard u 

rekb ad› verilen mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün vezni ve “bbbba, cccca, dddda, . . .” 

kafiye düzeniyle yaz›lm›fl özel bir biçimi oldu¤u ileri sürülmektedir. Ancak, “tardiyye” 

ya da “tard u rekb” bir edebî terim olarak “mesnevîlerde ara söz olarak kullan›lm›fl 

kaside, gazel, musammat vb. fliirler” anlam›ndad›r ve bir naz›m biçimi de¤ildir. 

Yanl›fl olarak bu flekilde adland›r›lm›fl olan muhammeslerin kafiye düzenlerinin ilk 

bend d›fl›nda “aaaaa, bbbba, cccca, dddda...” kafiye düzeniyle yaz›lm›fl bir müzdevic 

muhammesten hiçbir fark› yoktur. Dolay›s›yla tard u rekb ya da tardiyye ad› verilen 

muhammesleri farkl› kafiye düzeniyle yaz›lm›fl müzdevic muhammesler, bu iki terimi 

de “mesnevîlerde ara söz olarak kullan›lm›fl manzumeler” anlam›nda kullanmak 

gerekir (bk. Örnek 5). 

Örnek 4 

Afla¤›daki 2 bend Diyarbak›rl› Sa’îd Pafla (öl. 1844)’n›n 9 bendlik bir mütekerrir 

muhammesinin ilk ve son bendleridir. Muhammesin vezni fâ’ilâtün fâ’ilâtün 

fâ’ilâtün fâ’ilün; kafiye düzeni de “aaaaA, bbbbA, ...”d›r. 

1 Sen usand›rma eli el de usand›rmaz seni 

Hîlekârl›k eyleme kimse doland›rmaz seni 

Dest-i a’dâdan so¤uk su içme kand›rmaz seni 

Korkma düflmandan ki âtefl olsa yand›rmaz seni 

Müstakîm ol Hazret-i Allâh utand›rmaz seni 

.... 

9 Zâmin ü kâfil olan erzâka Hâl›k’d›r sana 

Mâsivâya ser-fürû itmek ne lây›kd›r sana 

Izt›râb› celb iden meyl-i alây›kd›r sana 

Gayr içün düflme lisân-› nâsa yaz›kd›r sana 

Müstakîm ol Hazret-i Allâh utand›rmaz seni 

Diyarbak›rl› Sa’îd Pafla 

Muhammesin düz yaz›yla dil içi çevirisi 

1 Sen baflkalar›n› usand›rma, onlar da seni usand›rmaz; sen hile yapma, kimse 

seni doland›rmaz; düflman elinden so¤uk su içme, bu senin susuzlu¤unu gidermez; 

düflmandan korkma, atefl olsa seni yakamaz; sen dosdo¤ru olursan, 

Hazret-i Allah seni utand›rmaz.


9 R›zk›na kefil olan yarat›c›nd›r; mâsivâya bafl e¤mek sana yak›flmaz; seni ›st›rap 

içinde b›rakan, dünya ifllerine olan ilgindir; O’ndan baflkas› için insanlar›n diline 

düflme sana yaz›kt›r; sen dosdo¤ru olursan, Hazret-i Allah seni utand›rmaz. 

Aç›klama: Mâsivâ, burada “Tanr› d›fl›ndaki varl›klar” anlam›nda kullan›lm›flt›r. 

Örnek 5 

Afla¤›daki iki bend fieyh Gâlib’in Hüsn ü Aflk’ ›ndaki 5 bendlik bir muhammesin 

ilk ve son bendleridir. Bu fliir “tardiyye” ya da “tard u rekb” olarak adland›r›lm›fl 

olan muhammeslerdendir. 

1 Hofl geldin eyâ berîd-i cânân 

Bahfl it bana bir nüvîd-i cânân 

Cân ola fedâ-y› îd-i cânân 

Bî-sûd ola m› ümîd-i cânân 

Yârin bize bir selâm› yok mu 

...... 

5 Dil hayret-i gamla lâl kald› 

Gâlib gibi bî-mecâl kald› 

Gönderdi¤im arz-› hâl kald› 

El-ân bir ihtimâl kald› 

‹nsâf›n o yerde nâm› yok mu 

fieyh Gâlib 

Muhammesin düz yaz›yla dil içi çevirisi 

1 Hofl geldin ey sevgilinin habercisi, bana ondan bir haber ver; can›m sevgilinin 

bayram›na kurban olsun; ona kavuflma ümidi yoksa bofl bir ümit mi, yarin 

bize bir selâm› yok mu? 

5 Gönül, gam›n verdi¤i hayretle konuflamaz hâlde; Galib gibi onda da güç kuvvet 

kalmad›; gönderdi¤im mektup da cevaps›z kald›; öyleyse tek bir ihtimal 

var; o yerde insaf›n ad› bile yok. 

Aç›klama: “fiaflk›nl›k, flafla kalmak” anlam›nda bir söz olan hayret, ayn› zamanda 

ruhsal (=tasavvufî) yolculu¤un makam (=aflama)lar›ndan biridir. 

Tahmîs 

Edebiyat terimi olarak bir gazelin ya da kasidenin her beytinin önüne ayn› 

vezinde ve ilk m›sralar› ile kafiyeli üçer m›sra eklenerek meydana getirilmifl 

bendlerden oluflan bir naz›m biçiminin ad›d›r. Bir flair taraf›ndan baflka bir 

flairin, nadir olarak da kendi kasidesi ya da gazelinin her beytinin üzerine üçer beyit 

eklenerek yap›l›r (bk. Örnek 6). 

Kafiye düzeni flöyledir: aaa(aa), bbb(ba), ccc(ca), . . . 

Tahmîsin bir de tahmîs edilen gazelin her beytinin iki m›sra› aras›na ayn› vezin 

ve kafiyede üçer m›sra eklenerek yap›lan bir biçimi vard›r. Bu yöntemle yap›lan 

tahmîslerde her bendin ilk ve son m›sra› tahmis edilen gazele, aradaki üç m›sra da 

tahmisi yapan flaire aittir. Bu tahmislere tahmîs-i mutarraf , yap›lan iflleme de 

tafltîr (= tefltîr) denir (bk. Örnek 7). 

Kafiye düzeni flöyledir: (a)aaa(a), (b)bbb(a), (c)ccc(a), . . . 

Örnek 6 

Afla¤›daki 2 bend Bakî’nin 5 bendlik bir tahmîsinin ilk ve son bendleridir. Tahmis, 

fliirlerinde Muhibbî (öl.1566) mahlas›n› kullanm›fl olan Kanunî Sultan Süley- 

Tahmisin as›l anlam›, 

“beflleme, befl köfleli 

yapma”d›r. 

83

84 


man’›n ünlü bir gazeli üzerinde yap›lm›flt›r. Tahmîsin vezni fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün 

fâ’ilün’dür. Metinde koyu dizilmifl olan beyitler Muhibbî’nin gazeline aittir. 

1 Câme-i s›hhat Hudâ’dan halka bir hil’at gibi 

Bir libâs-› fâhir olmaz cisme ol kisvet gibi 

Var iken baht u sa’âdet kuvvet ü kudret gibi 

Halk içinde mu’teber bir nesne yok devlet gibi 

Olmaya devlet cihânda bir nefes s›hhat gibi 

... 

5 Menzil-i âsâyifl-i ukbâya istersen vusûl 

Hubb-› dünyâdan ferâgat gibi olmaz do¤ru yol 

fiâdmân erbâb-› uzletdür hemân Bâkî melûl 

Ger huzûr itmek dilersen ey Muhibbî fârig ol 

Olmaya devlet makam› gûfle-i uzlet gibi 

Bâkî 

Tahmisin düz yaz›yla dil içi çevirisi 

1 Sa¤l›k, Tanr›’n›n insanlara giydirdi¤i güzel bir giysi gibidir; beden için o elbiseden 

daha güzel ve de¤erli bir k›yafet bulmak mümkün de¤ildir; güç ve kudret 

gibi bir talih ve mutluluk varken, yine de “insanlar aras›nda devlet makam› 

kadar de¤er verilen bir fley yoktur; oysa, bu dünyada bir anl›k sa¤l›ktan 

daha de¤erli bir fley bulmak mümkün de¤ildir. 

5 Ahiretin huzur dolu kona¤›na eriflmek istersen dünya sevgisinden vazgeçmekten 

daha do¤ru bir yol yoktur; bu dünyada bir köfleye çekilip ibadetle meflgul olanlar 

mutlu, di¤erleri ya da Bakî ise s›k›nt› ve keder içindedir; “ey Muhibbî, e¤er 

huzur ve mutluluk içinde yaflamak istiyorsan, dünya ifllerinden vaz geç; çünkü, 

bir köfleye çekilip ibadetle meflgul olmak, devlet makam›ndan ye¤dir.” 

Aç›klama: Son bendde geçen “bâkî” sözü flairin mahlas› olmakla birlikte as›l 

anlam›n› da ça¤r›flt›racak biçimde kullan›lm›flt›r. Divan fliirinde mahlas› bu flekilde 

kullanmaya hüsn-i tahallus denir. 

Örnek 7 

Afla¤›daki iki bend Nedîm’in 5 bendlik bir mutarraf tahmîsinin ilk ve son bendleridir. 

Nedîm bu tahmisinde XVII. yüzy›l flairlerinden Nedîm-i Kadîm (öl. 1670)’in 

5 beyitlik bir gazelini alarak bu gazelin her beytinin iki m›sra› aras›na ayn› vezin 

ve kafiyede üçer beyit eklemifl ve gazeli befl bendli bir mutarraf tahmîs hâline getirmifltir. 

Tahmisin vezni mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilündür. Metinde koyu dizilmifl 

beyitler Nedîm-i Kadîm’in gazeline aittir. 

1. Derdin nedir gönül sana bir hâlet olmas›n 

Bîmâr iden bu gûne seni râhat olmas›n 

Bizden tesettür itme abes külfet olmas›n 

Bî-câ tabîbe varma¤a hiç hâcet olmas›n 

Sad el-hazer ki sevdi¤in ol âfet olmas›n 

... 

5. fiâyed eser ide nefes-i âteflîni hayf 

Olmaz enîn-i âfl›ka zîrâ metâ’ ü keyf 

Hem-mahlas›m ki nazm ile itmifldi sell-i seyf 

Bu m›sra’› benim’çün okurmufl flitâ vü sayf 

Söylen Nedîm-i zâr ile germ-ülfet olmas›n 

Nedîm

Mutarraf tahmîsin düz yaz›yla dil içi çevirisi 

1 “Gönül, derdin nedir? Bafl›na bir fley gelmifl olmas›n”; seni böyle hasta eden 

rahatl›k olmas›n; derdini bizden gizleme, bofluna zahmet olmas›n; bofl yere 

tabibe gitmeye gerek kalmas›n; “sak›n, sak›n, sevdi¤in o âfet olmas›n.” 

5 fiiir k›l›c›n› çekmifl olan mahlastafl›m (Nedîm-i Kadîm) bu m›sra› yaz k›fl benim 

için okurmufl: “O güzele söyleyin a¤lay›p inleyen Nedim ile samimi olmas›n”; 

çünkü, “ateflli nefesi kendisini yakabilir, ondan sak›ns›n”; âfl›¤›n ne zaman ve 

nas›l ah edece¤i, inleyece¤i belli olmaz. 

Terbî ile terbî’-i mutarraf ve tahmîs ile tahmîs-i mutarraf aras›ndaki SIRA fark› S‹ZDE aç›klay›n›z. 

Müseddes 



Edebiyat terimi olarak alt› m›sral› bendlerden oluflan bir naz›m biçiminin ad›- 


Müseddesin as›l anlam› 

d›r. Müseddeslerin bend say›s› genellikle 5 ile 7 aras›nda de¤iflmektedir. Bir müsed- “alt›l›, alt› köfleli”dir. 

deste ilk bendin son ya da son iki m›sra› di¤er bendlerin sonunda SORU aynen tekrarlan›yorsa, 

bu müseddes müseddes-i mütekerrir, tekrarlanm›yorsa müseddes-i 

SORU 

müzdevic ad›n› al›r (bk. Örnek 8). 

Müseddeslerde kullan›lm›fl olan kafiye düzenleri flunlard›r: 

1. Mütekerrir: 

D‹KKAT 

D‹KKAT 

a) aaaaaA, bbbbbA, cccccA, . . . 


b) aaaaAA, bbbbAA, ccccAA, . . . 

2. Müzdevic: 

a) aaaaaa, bbbbba, ccccca,... 

b) aaaaaa, bbbbcc, ddddee, ... 

AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ 

c) aaaass, bbbbflfl, cccctt, .. 

K ‹ T A P 

K ‹ T A P 

Müseddes, bendlerden oluflan naz›m biçimleri içinde murabba ve muhammesten 

sonra çok kullan›lm›fl bir naz›m biçimidir. 

Örnek 8 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 

Afla¤›daki 2 bend, Fuzulî’nin tamam› 9 bend olan bir müseddesinin ilk ve son 

bendleridir. Bu müseddesin vezni mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün, kafiye düzeni 

de “aaaass, bbbbflfl, cccctt, ...”dir. 


1 Menem ki ka - file-sâlâr-› kârbân-› gamem 

Müsâfir-i reh-i sahrâ-y› mihnet ü elemem 

Hakîr bahma mana kimseden sa¤›nma kemem 

Fakîr-i pâdifleh âsâ gedâ-y› muhteflemem 

Siriflk taht-› revândur mana vü âh alem 

Cefâ vü cevr mülâz›m belâ vü derd haflem 

...... 

9 Fuzûlî eyledügün ahdüne vefâ k›lg›l 

Yeter flikâyet idüp flerh-i mâcerâ k›lg›l 

Vücûdunu hedef-i nâvek-i belâ k›lg›l 

Kamu ezâlara sabr eyleyüp du’â k›lg›l 

Kim ola dost r›zâs› hemîn sana hâs›l 

R›zâ-y› dosttur asl-› temettu’ ey gâfil 

Fuzulî 

Müseddesin düz yaz›yla dil içi çevirisi 

1 Ben gam ülkesine giden kervan›n kafile bafl› ve mihnet ve elem sahras› yolunun 

yolcusuyum; beni baflkalar›ndan afla¤› san›p da hor görme; ben padiflah 

2 

85 

SIRA S‹ZDE

86 

Tesdîsin as›l anlam› 

“alt›lama, alt› köfleli 

k›lma”d›r. 


gibi bir fakir, muhteflem bir dilenciyim; gözümden akan yafllar bana taht›revan; 

ah sancak; cevr ü cefa yard›mc›, dert ve belâ da teb’amd›r. 

9 Fuzulî, verdi¤in sözde dur; flikâyet edip maceran› anlatt›¤›n yeter; varl›¤›n› belâ 

okuna hedef et; o dostun hoflnutlu¤unu elde edebilmek için her türlü eziyete 

sabredip dua et; ey gafil, hayat›n amac›, dostu hoflnut etmektir. 

Tesdîs 


m›sralar› ile kafiyeli dörder m›sra eklenerek meydana getirilmifl bendlerden 

oluflan bir naz›m biçiminin ad›d›r (bk. Örnek 9). 

Kafiye düzeni flöyledir: aaaa(aa), bbbb(ba), cccc(ca), . . . 

Örnek 9 

Afla¤›daki üç bend XVI. yüzy›l flairlerinden Fevrî (öl. 1571-2)’nin 5 bendlik bir 

tesdîsinin ilk ve son bendleridir. Tesdîsin vezni mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün; 

kafiye düzeni de “aaaa(aa), bbbb(ba), cccc(ca), . . .”d›r. Fevrî’nin tesdîs etti¤i gazel, 

yine XVI. yüzy›l flairlerinden fiemsî (öl. 1580)’ye aittir. Koyu dizilmifl beyitler 

fiemsî’nin gazeline aittir. 

1 Güller aç›ld› sahn-› çemen sebze-zârdur 

Devrân-› lâle mevsim-i zülf-i nigârdur 

Hengâm-› flevk u zevk u kenâr u bahârdur 

Vakt-i cünûn u flevk-i mey-i hofl-güvârdur 

Bülbül terâne bafllad› evvel bahârdur 

fieydâl›¤um benüm yine bî-ihtiyârdur 

. . . 

5 Ey sûretile Yûsuf u sîretde Mustafâ 

Nâm› Muhammed ü kamu evzâ’› murtezâ 

Yazukdur itme Fevrî-i miskînüne cefâ 

Gûfl it ne didi mâlik-i tab’-› sühan-serâ 

Tut fiemsî’nün nasîhatini olma bî-vefâ 

Geçer güzelligün demi bu rûzgârdur 

Fevrî 

Tesdîsin düz yaz›yla dil içi çevirisi 

1 Güller aç›ld›; ba¤lar, bahçeler yemyeflil oldu; lale zaman›, güzelin zülfünü ele 

alma mevsimi; nefl’e ve zevk sürme, güzeli kuca¤a alma ve çiçek vaktidir; lezzetli 

flarap içme iste¤inin ve ç›lg›nl›¤›n artt›¤› vakittir; “bülbül na¤meye bafllad›, 

ilkbahard›r; yine elimde olmadan kendimi duygular›m›n coflkunlu¤una b›rakt›m” 

5 Ey yüzü Yusuf, ahlak› da Mustafa gibi olan; ad› Muhammed, her hâli ve her 

tavr› be¤enilmifl ya da Murtaza gibi olan; zavall› Fevrî’ne cefa etme, yaz›kt›r; 

bak o büyük flair (fiemsî) ne diyor: “fiemsî’nin ö¤üdünü tut, vefas›z olma; bu 

zamand›r, güzellik ça¤› geçip gider.” 

Aç›klama: Hz. Yusuf, güzelli¤iyle ünlüdür ve Divan fliirinde birçok özelli¤i yan›nda 

bu yönüyle de bir sembol olarak kullan›lm›flt›r; Mustafâ, Hz. Muhammed’in 

adlar›ndand›r; “be¤enilmifl, seçilmifl, hoflnut ve raz› olunmufl” anlamlar›na gelen 

Murtezâ, ayn› zamanda Hz. Alî’nin lakab›d›r.

Müsebba’ 

Edebiyat terimi olarak yedi m›sral› bendlerden oluflan bir naz›m biçiminin 

ad›d›r. Bir müsebba’da ilk bendin son ya da son iki m›sra› di¤er bendlerin sonunda 

aynen tekrarlan›yorsa, bu müsebba’ müsebba’-i mütekerrir; tekrarlanm›yorsa, 

müsebba’-i müzdevic ad›n› al›r (bk. Örnek 10). 

Müsebbalarda kullan›lm›fl olan kafiye düzenleri flunlard›r: 

1. Mütekerrir: a) aaaaaaA, bbbbbbA, ccccccA, ... 

b) aaaaaAA, bbbbbAA, cccccAA. . . 

2. Müzdevic: aaaaaaa, bbbbbba, cccccca ... 

Müsebba’ az kullan›lm›fl naz›m biçimlerindendir. 

Örnek 10 

Afla¤›daki 2 bend, Fevrî’nin 7 bendlik bir müsebba’›ndan al›nm›flt›r. Müsebba›n 

vezni mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün, kafiye düzeni de “aaaaaaA, bbbbbbA, 

ccccccA, . . .”d›r. 

1 Bir dem ki ben fakîr idüm ol yâr-› cân idi 

Sâkî idi vü nâzük idi nükte-dân idi 

Yârân idi ki her biri rind-i cihân idi 

Devrân-› lâle idi dem-i gülsitân idi 

Hengâm-› îfl ü vakt-i mey-i ergavân idi 

fievk-i cüvân ile bu gönül kâm-rân idi 

Demler o demler idi zamân ol zamân idi 


7 Ey Fevrî gibi mihnet-i eyyâma mübtelâ 

Devr-i flebâb› eyleme zâyi’ satup riyâ 

Âlâm-› pîrî eylemeden kaddüni dü-tâ 

‹flretler eyle dehrden al kâm ü sür safâ 

fiâyed müsâ’id olmaya bu devr-i bî-vefâ 

Anup o demleri diyesin bir zamân ola 

Demler o demler idi zamân ol zamân idi 

Fevrî 

Müsebba›n düz yaz›yla dil içi çevirisi 

1 Bir zamanlar ben fakirdim, o da benim can dostum idi; flarap sunard›, nazik 

idi, nüktedand›; her biri birer dünya rindi olan dostlar vard›; lâle, gül bahçesi, 

e¤lence, erguvan renkli flarap zaman› idi; genç güzellerin arzusuyla bu gönül 

mutlu idi; demler o demler, zaman o zaman idi. 

Aç›klama: As›l anlam› “nefes, soluk” olan dem “zaman, an, ça¤” anlamlar›nda 

da kullan›lmaktad›r. 

7 Ey Fevrî gibi zaman›n dertlerine, s›k›nt›lar›na düflmüfl kifli, iki yüzlülük edip 

de gençlik ça¤›n› bofla geçirme; yafll›l›¤›n s›k›nt›lar› boyunu iki kat etmeden 

ye, iç, e¤len, yaflad›¤›n zamandan tat al, safa sür; belki bu vefas›z zaman daha 

sonra uygun olmayacak; bir zaman gelir, o günleri an›p “demler o demler, 

zaman o zaman idi” dersin. 

Tesbî’ 


m›sralar› ile kafiyeli befler m›sra eklenerek elde edilen bendlerden oluflan 

bir naz›m biçiminin ad›d›r. 

Müsebba›n as›l anlam› 

“yedili, yedi köfleli”dir. 

87 

Tesbîin as›l anlam› “yedili 

ya da yedi köfleli yapma”d›r.

88 


Kafiye düzeni flöyledir: aaaaa(aa), bbbbb(ba), ... 

Edebiyat›m›zda az kullan›lm›fl bir naz›m biçimidir. 

Müsemmen 

Edebiyat terimi olarak sekiz m›sral› bendlerden oluflan bir naz›m biçiminin 

ad›d›r. Bir müsemmenin ilk bendinin son ya da son iki m›sra› di¤er bendlerin sonunda 

aynen tekrarlan›yorsa, bu müsemmen müsemmen-i mütekerrir; tekrarlanm›yorsa, 

müsemmen-i müzdevic ad›n› al›r (bk. Örnek 11). 

Mütekerrir ve müzdevic müsemmenlerde kullan›lm›fl olan kafiye düzenleri flunlard›r: 

1. Mütekerrir: 

a) aaaaaaaA, bbbbbbbA, cccccccA, ... 

b) aaaaaaAA, bbbbbbAA, ccccccAA, ... 

2. Müzdevic: 

a) aaaaaaaa, bbbbbbba, ccccccca, ... 

b) aaaaaaaa, bbbbbbaa, cccccccaa, ... 

Az kullan›lm›fl naz›m biçimlerindendir. 

Örnek 11 

Afla¤›daki 2 bend, XVI. yüzy›l flairlerinden Nev’î (öl. 1599)’nin 5 bendlik bir mütekerrir 

müsemmeninin ilk ve son bendleridir. Vezni mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü 

fe’ûlün olan müsemmenin kafiye düzeni “aaaaaaAA, bbbbbbAA, . . .”d›r. 

1 Bu aflk-› mecâzun gam-› hicrân›na la’net 

Dünyâda vü ukbâdaki husrân›na la’net 

Erbâb-› gamun nâlifl ü efgan›na la’net 

Dilberlerinün va’de-i ihsân›na la’net 

Yok yerlere itdükleri peymân›na la’net 

Ol tâ’ifenün gerçek ü yalan›na la’net 

Bu san’at› îcâd idenün cân›na la’net 

Ecdâd›na vü asl›na erkân›na la’net 

... 

5 Yüz hayf bizüm çekdügümüz renc ü anâya 

Hep sa’y-i belî¤ itdügümüz gitdi hebâya 

Nev’îden iriflsün bu nasîhat zurefâya 

Dil virmeyeler her sanem-i mâh-likaya 

Tufl olmayalar gaflet ile tî¤-i belâya 

Âmin diyeler hâz›r olanlar bu du’âya 

Bu san’at› îcâd idenün cân›na la’net 

Ecdâd›na vü asl›na erkân›na la’net 

Nev’î 

Müsemmenin düz yaz›yla dil içi çevirisi 

1 Bu mecazî aflk›n ayr›l›k gam›na; dünya ve ahiretteki husran›na; âfl›klar›n feryat 

ve inleyifline; güzellerinin “bir gün sana aflk›m› ba¤›fllayaca¤›m” diye verdikleri 

söze; bunun için bofl yere ettikleri yemine; onlar›n verdi¤i sözün gerçe¤ine 

de yalan›na da lanet olsun; bu mecâzî aflk› icat edenin can›na; soyuna 

sopuna, âdet ve usulüne lanet olsun. 

Aç›klama: Mecâzî aflk, tasavvufî aflk anlay›fl›na göre insana karfl› duyulan afl›r› 

sevgidir.

5 Çekti¤imiz eziyetlere, s›k›nt›lara yaz›klar olsun, hem de yüzlerce; o güzel çabalar›m›z 

hep bofla gitti; bu ö¤üt Nev’î’den zarif, kibar kiflilerin kula¤›na eriflsin: 

Her ay yüzlü güzele gönül vermesinler, kendilerini yan›l›p da bela k›l›c›n›n 

(aflk›n) önüne atmas›nlar. Burada haz›r bulunanlar bu duaya amin desinler: 

“Bu sanat› (mecâzî aflk›) icat edenin can›na; soyuna sopuna, âdet ve usulüne 

lanet olsun. 

Tesmîn 


m›sralar› ile kafiyeli alt› m›sra ilâvesiyle elde edilen bendlerden oluflan bir 

naz›m biçiminin ad›d›r. 

Kafiye düzeni flöyledir: aaaaaa(aa), bbbbbb(ba), ... 

Çok az kullan›lm›fl bir naz›m biçimidir. 

Mütessa’ 

Edebiyat terimi olarak her bendi dokuz m›sradan oluflan bir naz›m biçiminin 

ad›d›r. Bilindi¤i kadar›yla bu naz›m biçimini hiçbir ünlü Divan flairi kullanmam›flt›r. 

Mu’aflfler 

Edebiyat terimi olarak on m›sral› bendlerden oluflan bir naz›m biçiminin ad›d›r. 

Elimizde sadece mütekerrir örnekleri bulunan muaflflerin henüz müzdevic flekline 

rastlanmam›flt›r (bk. Örnek 12). 

Mütekerrir mu’aflflerlerin kafiye düzeni iki flekildedir: 

1. aaaaaaaaaA, bbbbbbbbbA 

2. aaaaaaaaAA, bbbbbbbbAA 

Mütekerrir muaflflerlerde sadece son m›sra›n tekrarland›¤› örnekler daha azd›r. 

Mu’aflfler, edebiyat›m›zda müsemmen ve mütessa’a göre daha fazla kullan›lm›fl 

bir naz›m biçimidir. 

Örnek 12 

Afla¤›daki iki bend XVI. yüzy›l flairlerinden Hayâlî (öl. 1557)’nin 5 bendlik bir 

muaflflerinden al›nm›flt›r. Vezni fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün olan muaflflerin 

kafiye düzeni de “aaaaaaaaAA, bbbbbbbbAA . . .”d›r. 

1 Bir güzel gördüm ki reflk-i sûret-i büt-hânedür 

Kendüsinden gayr›ya âtefl gibi bîgânedür 

Kim zebân›ndan gelen efsûn ile efsânedür 

Mü’min ü küffâr ile hem-sohbet ü hem-hânedür 

Câm-› zerrîn nûfl ider bir bî-vefâ mestânedür 

Nûfl iden bir cür’as›n bin y›l yeri mey-hânedür 

Tu¤ çekmifl bir dilâverdür ki kasd› cânedür 

Nûr-› tab’umdan çerâ¤›n yakmam›fldur yâ nedür 

Râst› ben flem’-i dil-sûzam adû pervânedür 

Kim dolaflsa âtefle pervâne yâ dîvânedür 

... 

5 Ey Hayâlî tâ ki gördüm ol kamer-ruhsârum› 

Mihr-i âlem-tâbdan germ eyledüm bâzârum› 

Vuslat› hicrâna satdum ald›lar ikrârum› 


89 

Tesminin as›l anlam› “bir 

nesneyi sekizli, sekiz köfleli 

yapmak”t›r. 

Mütessa›n as›l anlam› 

“dokuzlu, dokuz fleyden 

oluflmufl”tur. 

Mu’aflflerin as›l anlam›, 

“onlu, on köfleli”dir.

90 

Ta’flîrin as›l anlam› 

“onlama, ona ç›karma”d›r. 

SIRA S‹ZDE 



Deyr-i aflkun râhibiydüm kesdiler zünnârum› 

Hâs›l› asnâmdan pâk itdiler Ferhâr’um› 

Ald› bir flâh-› cihân gönlüm ile esrârum› 

Nâr-› aflk›yla yanup yak›lma itdüm kârum› 

Mâh-rûlar flevkine nûr eyledüm destârum› 

Râst› ben flem’-i dil-sûzam adû pervânedür 

Kim dolaflsa âtefle pervâne yâ dîvânedir 

Hayalî 

Muaflflerin düz yaz›yla dil içi çevirisi 

1 Öyle bir güzel gördüm ki, bu güzelin güzelli¤i puthanedeki resimleri, heykelleri 

k›skand›r›r; atefl gibi kendisinden baflka herkese ilgisizdir; söyledi¤i her 

fley ya büyü ya da efsanedir; hem inanm›fllar hem de inançs›zlar ile birlikte 

yatar, kalkar sohbet eder; o, alt›n kadehten flarap içen vefas›z bir sarhofltur; o 

kadehten bir yudum içenin yeri bin y›l meyhanedir; can›m› almak maksad›yla 

bayrak açm›fl bir yi¤ittir; ç›ras›n› benim nurumdan yakmam›flt›r da nedir? 

Do¤rusu ben gönüller yakan bir mum, düflman da o mumun etraf›ndaki pervanedir; 

ateflin etraf›nda dolaflan da ya pervane ya da deli divanedir. 

5 Ey Hayalî, o ay yüzlümü görünce pazarl›¤›m öyle k›z›flt› ki güneflten de k›zg›n 

bir hâle geldi; sonunda vuslat› (=kavuflma) hicrana (=ayr›l›k) satt›m, ikrar›m› 

ald›lar; aflk manast›r›n›n rahibiydim, zünnar›m› kestiler; k›sacas› Ferhar’›m› 

(gönlümü) putlardan temizlediler; bir dünya flah› gönlümü de s›rlar›m› 

da ald›; iflim onun aflk›n›n atefliyle yan›p yak›lma oldu; ay yüzlü güzeller 

arzusuyla bafl›mdaki sar›¤› nur ettim, yakt›m; do¤rusu ben gönüller yakan bir 

mum, düflman da o mumun etraf›nda dönen pervanedir; ateflin etraf›nda dolaflan 

da ya pervane ya da deli divanedir. 

Aç›klama: ‹krar almak, bir tarikate girmek için tarikat büyü¤ünün müritten 

söz almas›; zünnâr, Hristiyan rahiplerinin veya papazlar›n bellerine ba¤lad›klar› 

örme kuflak; Ferhar, Türkistan’da güzelleriyle ve putlar›yla ünlü bir flehirdir. 

Ta’flîr 


m›sralar› ile kafiyeli sekiz m›sra eklenerek elde edilmifl bendlerden oluflan 

bir naz›m biçiminin ad›d›r. 

Kafiye düzeni flöyledir: aaaaaaaa(aa), bbbbbbbb(ba) . . . 

Edebiyat›m›zda az kullan›lm›fl naz›m biçimlerindendir. 

Terbî’, tahmîs, SIRA tesdîs, S‹ZDEtesbî’, 

tesmîn ve ta’flîrin benzer yönleri nelerdir; bu naz›m biçimleri 

birbirinden nas›l ayr›l›r? 

II. GRUP DÜfiÜNEL‹M MUSAMMATLAR 

Terkîb-i SORU Bend (= terkîb-bend) 

SORU 

Terkîb-i bend “bend(ler)i bir Edebiyat terimi olarak her bendindeki beyit say›s› genellikle 6 ile 10 aras›n- 

araya getirmek” 

da olan ve en az üç bendden meydana gelen bir naz›m biçiminin ad›d›r. Ter- 


D‹KKAT 

D‹KKAT 

kîb-i bendlerde her bende hâne ya da terkîb-hâne; bendleri birlefltiren beyitlere 

ise vâs›ta veya bendiyye denir. Bu iki terimin yerine sadece bendin kullan›ld›¤› 

SIRA S‹ZDE da görülmektedir SIRA S‹ZDE (bk. Örnek 13). Terkîb-i bendlerde her bend vas›ta beyti d›fl›nda 

kaside ve gazel gibi kafiyelidir. Vas›ta beyti ise hem ait oldu¤u bendden hem 

de di¤er bendlerden ve bendlerin vas›ta beyitlerinden ba¤›ms›z olarak kendi için- 

AMAÇLARIMIZ 

AMAÇLARIMIZ 

K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON 

3 

K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON

SIRA S‹ZDE 

de kafiyelidir. Baz› terkîb-i bendlerde vas›ta beyitlerinin birinci bendle ayn› kafiyede 

olmak üzere kendi içinde kafiyelenmifl oldu¤u da görülür. Kafiye düzeni terkîbi 

bendi di¤er musammatlardan ay›ran en önemli özelliktir: DÜfiÜNEL‹M 

1. aa xa xa xa xa... yy; bb xb xb xb xb... zz, . . . 

2. aa xa xa xa xa... aa; bb xb xb xb xb... aa, . . . 

Terkîb-i bendlerde bu iki kafiye düzeninden en çok kullan›lm›fl olan› D‹KKAT ilkidir. ‹kinci kafiye 

düzeni bu naz›m biçiminde nadir olarak kullan›lm›flt›r. Terkîb-i bendlerde en çok kul- 

D‹KKAT 

lan›lm›fl vezinler mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün ve mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü 

SIRA S‹ZDE 

fâ’ilündür. 

SIRA S‹ZDE 

Bendlerin beyit say›lar› hakk›nda bir genelleme yapmak zordur. Ayr›ca eflit say›da 

beyitten oluflanlar ço¤unlukta olmakla birlikte birbirine göre eksik ya da fazla 

beyitli bendlerden oluflmufl terkîb-i bendler de vard›r. 

AMAÇLARIMIZ 

Terkîb-i bendler mersiye, övgü, yergi, sosyal elefltiri gibi çok K ‹ Tfarkl› A P konularda 

yaz›lm›fl manzumelerdir. Sakinâmeler gibi baz› edebî türlerde de bu naz›m biçiminin 

kullan›ld›¤› görülmektedir. Mersiye (=a¤›t) türünün en güzel örnekleri de bu 

K ‹ T A P 

naz›m biçimiyle yaz›lm›flt›r. 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 

Terkîb-i bend, edebiyat›m›zda çok kullan›lm›fl naz›m biçimlerindendir. Türk 

edebiyat›nda en ünlü terkîb-i bend, Ruhî-i Ba¤dadî (öl. 1605)’nin her bendi 8 beyitten 

oluflan 17 bendlik manzumesidir. Ruhî’nin bu terkîb-i bendi çok be¤enilmifl; 

‹NTERNET 

birçok flair taraf›ndan da tanzîr edilmifltir (ayn› vezin ve kafiye kullan›larak onu 

and›ran bir fliir yaz›lm›flt›r). Ancak bu nazîreler içinde en be¤enileni Ziya Pafla (öl. 

1880)’n›n yazd›¤› nazîre olmufltur. 

‹NTERNET 

Örnek 13 

Afla¤›daki iki bend Ba¤datl› Rûhî’nin asl› 17 bend olan ünlü terkîb-i bendinin 

ilk ve son bendleridir. Vezni mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün olan terkîb-i bendin 

kafiye düzeni “aa xa xa xa xa xa xa yy, bb xb xb xb xb xb xb zz. . .” dur. 

I. BEND 

1 Sanman bizi kim flîre-i engûr ile mestüz 

Biz ehl-i harâbâtdanuz mest-i elestüz 

2 Ter-dâmen olanlar bizi âlûde sanur lîk 

Biz mâ’il-i bûs-› leb-i câm u kef-i destüz 

3 Sadr›n gözedüp n’eyleyelüm bezm-i cihânun 

Pây-› hum-› meydür yerümüz bâde-perestüz 

4 Mâ’il degülüz kimsenün âzâr›na ammâ 

Hât›r-fliken-i zâhid-i peymâne-flikestüz 

5 Erbâb-› garaz bizden ›ra¤ oldu¤› yegdür 

Düflmez yere zîrâ okumuz sâhib-i flestüz 

6 Bu âlem-i fânîde ne mîr ü ne gedâyuz 

A’lâlara a’lâlanuruz pest ile pestüz 

7 Hem-kâse-i erbâb-› dilüz arbedemüz yok 

Mey-hânedeyüz gerçi velî ›flk ile mestüz 

Biz mest-i mey-i mey-kede-i âlem-i cânuz 

Ser-halka-i cem’iyyet-i peymâne-keflânuz 


SORU 

AMAÇLARIMIZ 

SORU 

91 

SIRA S‹ZDE 

DÜfiÜNEL‹M

92 


XVII. BEND 

1 Virdük dil ü cân ile r›zâ hükm-i kazâya 

Gam çekmezüz u¤rarsak eger derd ü belâya 

2 Koyduk vatan› gurbete bu fikr ile ç›kduk 

Kim renc-i sefer bâ’is olur izz ü alâya 

3 Devr eylemedük yer komaduk bir nice y›ldur 

Uyduk dil-i dîvâneye dil uyd› hevâya 

4 Olduk nereye varduk ise ›flka giriftâr 

Al›nd› gönül bir sanem-i mâh-likaya 

5 Ba¤dâd’a yolun düflse ger ey bâd-› seher-hîz 

Âdâb ile var hidmet-i yârân-› safâya 

6 Rûhî’yi eger bir sorar ister bul›nursa 

Derlerse bulufldun m› o bî-berg ü nevâya 

7 Bu matla’-› garrây› oku epsem ol anda 

Ma’lûm olur ahvâlümüz erbâb-› vefâya 

Hâlâ ki biz üftâde-i hûbân-› D›m›flkuz 

Ser-halka-i rindân-› melâmet-kefl-i ›flkuz 

Rûhî 

Terkîb-i bendin düz yaz›yla dil içi çevirisi 

I. BEND 

1 Bizi üzüm suyu (=flarap) ile sarhofl olmufl sanmay›n; biz harabat sakinleriyiz 

ve “elest meclisi”nin sarhofllar›y›z. 

Aç›klama: Harâbât, mecazen meyhane demektir; elest, Allah tealâ Âdem’i yaratt›ktan 

sonra onun soyundan gelecek olanlar›n ruhlar›n› da yaratm›fl ve onlara 

“elestü bi-rabbiküm (=ben sizin rabbiniz de¤il miyim?) demifl; onlar da “belâ 

(=elbette)” demifllerdir. Do¤u ‹slam edebiyatlar›nda ruhlar›n topland›¤› bu âleme 

“ezel meclisi”, “ruhlar meclisi”, “elest meclisi”, “can meclisi” gibi adlar verilmifltir. 

2 Namussuzlar ve ahlaks›zlar bizi de namussuz san›rlar; ama, bizim kadehin duda¤›n› 

ve fleyhin elinin ayas›n› öpmekten baflka amac›m›z yok. 

3 Dünya meclisinin bafl köflesini umup da ne yapal›m; biz flaraba tapanlardan›z; 

yerimiz de flarap küpünün dibidir. 

4 Kimseyi incitmek istemeyiz ama, kadehi k›ran sofunun hat›r›n› k›rar›z. 

5 Kötü niyetlilerin bizden uzak olmalar› daha iyidir; çünkü onlara att›¤›m›z ok 

yere düflmez; parma¤›m›zda yay kiriflini çekmek için tak›lm›fl yüksü¤ümüz var. 

6 fiu yokluk âleminde ne zengin ne de yoksuluz; ululara ululan›r; alçak gönüllülere 

karfl› da alçak gönüllü davran›r›z. 

7 Gönül ehli ile kadeh arkadafll›¤› ederiz; kavgam›z, gürültümüz yok; meyhanedeyiz 

ama, aflk sarhofluyuz. 

8 Biz can âlemi (=elest meclisi) meyhanesinin flarab› (=ilâhî aflk flarab›)yla sarhofluz 

ve kadeh çekenler meclisinin bafl›nday›z. 

Aç›klama: fiair bir daire biçiminde oturup elden ele kadeh dolaflt›r›p flarap 

içenleri bir halkaya benzetiyor, kendisinin de bu halkan›n bafl köflesinde oturdu- 

¤unu söylüyor. 

XVII. BEND 

1 Biz Tanr›’n›n takdirine canla baflla raz› olduk; art›k derde, belaya u¤rasak da 

gam çekmeyiz. 

2 Yolculukta çekilen çile, yüceli¤e ve ululu¤a sebep olur düflüncesiyle vatan› 

b›rak›p gurbete ç›kt›k.

3 Y›llard›r gezip dolaflmad›¤›m›z yer kalmad›; deli gönle uyduk, gönül de kendi 

arzu ve iste¤ine uydu. 

4 Nereye gittiysek aflka tutulduk, gönül bir ay yüzlü güzele kendini kapt›rd›. 

5 Ey sabah rüzgâr›, yolun Ba¤dat’a düflerse, sayg›yla git ve güzel günler geçirdi¤imiz 

dostlar›n hizmetinde bulun. 

6 ‹çlerinden Ruhî’yi bir soran, bir arayan olur da o zavall›yla görüfltün mü diyen 

olursa, 

7 Orada bu güzel matla› oku ve sus, vefal› dostlar hâlimi anlarlar: 

8 “Biz hâlâ fiam güzellerine düflkünüz ve hâlâ aflk yüzünden k›nanan rintler halkas›n›n 

en bafl›nday›z.” 

Tercî’-i Bend (= tercî’-bend) 

Her bendindeki beyit say›s› genellikle 4 ile 10 aras›nda olan ve en az üç 

bendden meydana gelen bir naz›m biçimidir. Tercî’-i bendde de terkîb-i bendde 

oldu¤u gibi bendlere hâne ya da tercî’-hâne, bendleri birlefltiren beyitlere de 

vâs›ta yahut bendiyye denir. Bu terimlerin yerine yaln›zca bendin kullan›ld›¤› da 

görülmektedir (bk. Örnek 14). 

Bu naz›m biçiminde vas›ta beyitleri d›fl›nda her bend kendi içinde di¤er bendlerden 

ba¤›ms›z olarak kaside ya da gazel gibi kafiyelenmifltir. Vas›ta beyti ise 

bendlerden ba¤›ms›z olarak kendi içinde kafiyelidir ve her bendin sonunda aynen 

tekrarlan›r. Kafiye düzeni flöyledir: 

aa, xa, xa, xa, xa... ZZ; bb, xb, xb, xb, xb... ZZ, . . . 

Tercî-i bendde bendlerdeki beyit say›lar› genellikle birbirine eflittir. Ancak beyit 

say›lar› birbirinden farkl› bendlerden oluflmufl tercî’-i bendlere de rastlanmaktad›r. 

Terkîb-i benden tek fark› vas›ta beytinin bend sonlar›nda aynen tekrarlanmas›d›r. 

Tercî’-i bendler mersiye, övgü, yergi, sosyal elefltiri gibi çok farkl› konularda 

yaz›lm›flt›r. 

Tercî-i bend, Türk edebiyat›nda XIV. yüzy›ldan itibaren görülen bir naz›m biçimidir. 

Ziya Pafla’n›n tercî’-i bendi bu naz›m fleklinin edebiyat›m›zdaki en baflar›l› 

örneklerindendir. 

Örnek 14 

Afla¤›daki üç bend XVI. yüzy›l flairlerinden Kemal Paflazâde’nin Sultan Selim’in 

ölümü üzerine yazd›¤› tamam› 7 bend olan bir tercî’-i bendinden al›nm›flt›r. Tercî’i 

bendin vezni fe’ilâtün (fâ’ilâtün) mefâ’ilün fe’ilün (fa’lün); kafiye düzeni “aa xa 

xa xa xa xa xa xa xa xa ZZ. . .”dir. 

I. BEND 

1. Çözdi saç açd› bafl tû¤ u alem 

Bükdi bil dökdi yafl tî¤ u kalem 

2. Kana boyand› bayra¤un yüzi 

Beli bükildi yayun old› ham 

3. Urd› gögsini gök gök eyledi mâh 

Old› y›ld›zlarun gözi pür-nem 

4. fiafak ol denlü dökdi kanlu yafl› 

Dâmen-i çerhi eyledi pür-dem 

5. Subh-dem derd ile bir âh itdi 

Kim söyindürdi mâh flem’in o dem 


Tercî’-i bend tamlamas› 

“bend(ler)i döndürmek, 

çevirmek” anlam›ndad›r. 

93

94 


6. Giceden dehr geydi kara pelâs 

Tutd› flâh-› cihân içün mâtem 

7. Nice fleh mihr-i âsmân-dergâh 

Nice sultân meh-i nücûm-haflem 

8. Azmde mihr idi hazmde sipihr 

Rezmde Rüstem idi bezmde Cem 

9. Çerh-i bî-rahm ana bir zahm ur 

d› ki bulmad› kimseler merhem 

10. Gör ne ac›yla eyledi teslîm 

Cân-› flîrîni husrev-i âlem 

Öldi Sultân Selîm hayf u dirî¤ 

Hem kalem a¤lasun an› hem tî¤ 

VII. BEND 

1 Gül-i gülzâr-› mülk sold› he mi 

Cûybâr-› kerem so¤uld› he mi 

2 Zulmet-i mâtem içre kald› cihân 

Mihr-i bürc-i fleref tut›ld› he mi 

3 ‹nledi derd ile zemîn ü zamân 

Gam-› mâtem cihâna told› he mi 

4 Lâle yüzin ciger kan›yla yuyup 

Saçlar›n› beneffle yold› he mi 

5 Seyl-i tûfân-› merg irüp nâ-gâh 

Sedd-i ‹skenderî boz›ld› he mi 

6 Cân-› âlem cihân› terk itdi 

Cism-i dünyâ zübûl buld› he mi 

7 Âkibet hilkat-i latîfinden 

Hil’at-i âfiyet sold› he mi 

8 Nûfl yerine îflinün câm› 

Nîfl-i pür-zehr-i kahr told› he mi 

9 Âh u zâr ile dold› flehr ü diyâr 

fiehryâr-› zamâne öldi he mi 

10 Rûm u fiâm u Arab Acem flâh› 

Öldi emri tamâm old› he mi 

Öldi Sultân Selîm hayf u dirîg 

Hem kalem a¤lasun an› hem tîg 

Tercî’-i Bendin Dil ‹çi Çevirisi 

I. BEND 

1 Tu¤ saç›n› çözdü; sancak bafl›n› açt›; k›l›ç belini büktü; kalem de yafllar 

döktü. 

2 Bayra¤›n yüzü kana boyand›; yay›n beli büküldü; iki kat oldu. 

3 Ay gö¤sünü döverek morartt›; y›ld›zlar›n gözü yafllarla doldu. 

4 fiafak o kadar kanl› göz yafl› döktü ki, gökyüzünün ete¤i kanla doldu, k›zard›. 

5 Sabah vakti, öyle bir ah çekti ki bir anda ay mumunu söndürdü. 

6 Dünya, bir siyah çul gibi olan geceyi giydi ve cihan padiflah› için yas tuttu.


7 O, bir padiflah de¤il, kap›s›n›n önü gökyüzü olan günefl; sultan de¤il, halk› 

y›ld›zlar olan bir ay gibidir. 

8 Günefl gibi azimli; felek gibi dirençliydi; savaflta Rüstem, içki meclisinde de 

Cem gibiydi. 

9 Ac›mas›z felek ona öyle bir yara açt› ki bu yaraya kimse çare bulamad›. 

10 Gör, cihan padiflah› (husrev), tatl› (flirin) can›n› nas›l bir ac›yla teslim etti. 

Aç›klama: Husrev hem “padiflah” anlam›nda bir söz, hem de Do¤u edebiyatlar›nda 

bir aflk hikâyesinin erkek kahraman›n›n; flirin de hem “tatl›” anlam›nda bir 

söz, hem de bu hikâyedeki kad›n kahraman›n ad›d›r. 

11 Yaz›klar olsun, eyvahlar olsun Sultan Selim öldü; ona hem kalem hem de k›l›ç 

a¤las›n. 

Aç›klama: Kalem bilimin, k›l›ç da savaflç›l›¤›n sembolüdür. 

VII. BEND 

1 Bir gül bahçesi gibi olan ülkenin gülü soldu, öyle mi; cömertlik SIRA S‹ZDEve 

asalet ›rma¤› 

kurudu, öyle mi? 

SIRA S‹ZDE 

2 

3 

fieref burcunun günefli tutuldu da dünya matem karanl›¤› içinde kald›, öyle mi? 


Yeryüzü de zaman da dert ile inledi; matem gam› dünyaya doldu, öyle mi? 


4 Lâle yüzünü kendi ci¤er kan›yla y›kad›; menekfle de saçlar›n› yoldu, öyle mi? 

5 Ölüm tufan›n›n seli ans›z›n geldi de ‹skender’in Seddi (Sultan 

SORU 

Selim) y›k›ld›, 

öyle mi? 

SORU 

6 Evrenin ruhu bu cihan› terk etti de dünyan›n bedeni sarar›p D‹KKAT soldu, öyle mi? 

D‹KKAT 

7 Sonunda o güzel vücuttan sa¤l›k elbisesi s›yr›ld›, öyle mi? 

8 

9 

Hayat kadehi tatl› içecek yerine kahredici zehirle doldu, öyle mi? 

SIRA S‹ZDE 

fiehir ve diyar ahlarla ve inlemelerle doldu; zaman›n hükümdar› öldü, öyle mi? 

SIRA S‹ZDE 

10 Rum, fiam, Arap, Acem hükümdar› öldü gitti, öyle mi? 

11 Yaz›klar olsun, eyvahlar olsun Sultan Selim öldü; ona hem kalem hem de k›l›ç 

a¤las›n. 

AMAÇLARIMIZ 

AMAÇLARIMIZ 

Naz›m biçimleriyle ilgili daha genifl bilgi için M.A. Yekta Saraç’›n Klâsik K ‹ TEdebiyat A P Bilgisi, 

Biçim-Ölçü-Kafiye (‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar› 2010) adl› kitab›na baflvurabilirsiniz. 

Terkîb-i bend ve tercî’-i bendi di¤er musammatlardan ay›ran en önemli TELEV‹ZYON 

SIRA S‹ZDE özellik nedir; bu 

iki naz›m biçimi birbirinden nas›l ayr›l›r? 




SORU 

D‹KKAT 

SORU 

D‹KKAT 

95 

TELEV‹ZYON 

SIRA S‹ZDE 


AMAÇLARIMIZ 

K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON 

AMAÇLARIMIZ 

K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON 


4 

K ‹ T A P

96 

Özet 

A MAÇ 

1 

A MAÇ 

2 


Bend ve musammat terimlerinin anlamlar›n› 

aç›klayabilmek. 

Kaside, gazel, k›t’a, mesnevî, nas›l beyitlerden 

meydana gelen naz›m biçimleriyse; müselles, 

murabba’, terbî’, muhammes, tahmîs, müseddes, 

tesdîs, müsebba’, tesbî’, müsemmen, tesmîn, mütessa’, 

tetsî’, mu’aflfler, ta’flîr, terkîb-i bend ve tercî’-i 

bend de bendlerden oluflan naz›m biçimleridir. 

Bir baflka ifadeyle beyitlerden oluflan naz›m 

biçimlerindeki beytin yerini bu naz›m biçimlerinde 

bend alm›flt›r. Bu terimi bendlerden oluflan 

naz›m biçimlerini meydana getiren naz›m birimi 

olarak tan›mlamak da mümkündür. Bendler tercî’-i 

bend ve terkîb-i bendlerde beyitlerden; 

bendlerden oluflan di¤er naz›m biçimlerinde ise, 

m›sralardan meydana gelir. Terkîb-i bend ve tercî’-i 

bend d›fl›nda kalan naz›m biçimlerinin bir 

bendinde en az üç, en fazla on m›sra bulunabilir. 

Terkîb-i bend ve tercî’-i bendlerde bendleri 

oluflturan beyit say›s› ise de¤iflkendir. Divan fliirinde 

bendlerden oluflan naz›m biçimleri genel 

bir adland›rmayla “musammatlar” bafll›¤› alt›nda 

toplanm›flt›r. Ayr›ca 4 mefâ’îlün ya da 4 müstef’ilün 

gibi tef’ileleri aynen tekrarlanan vezinlerle 

yaz›lan ve genellikle birinci beyit d›fl›ndaki beyitlerin 

her m›sra›nda bir iç kafiye bulunan gazel 

ve kasideler de musammat olarak nitelenmifltir. 

Bendlerden oluflan naz›m biçimlerini tan›mlayabilmek. 

Divan fliirinde bendlerden oluflan naz›m biçimleri 

müselles, murabba’, terbî’, muhammes, tahmîs, 

müseddes, tesdîs, müsebba’, tesbî’, müsemmen, 

tesmîn, mütessa’, mu’aflfler, ta’flîr, terkîb-i 

bend (=terkîb-bend) ve tercî’-i bend (=tercî’bend)’dir. 

Müselles, her bendi üçer m›sradan; 

murabba’, her bendi dörder m›sradan; muhammes, 

her bendi befler m›sradan; müseddes, her 

bendi alt›flar m›sradan; müsebba’, her bendi yedifler 

m›sradan; müsemmen, her bendi sekizer 

m›sradan; mütessa’, her bendi dokuzar m›sradan; 

mu’aflfler, her bendi onar m›sradan oluflan naz›m 

biçimleridir. 

Terbî’, tahmîs, tesdîs, tesbî’, tesmîn, tetsî, ta’flîr 

ise di¤erlerinden farkl› bir yöntemle meydana 

getirilmifl musammatlard›r. Terbî’, bir gazelin 

A MAÇ 

3 

her beytinin üstüne ayn› vezin ve kafiyede ikifler 

m›sra eklenerek meydana getirilmifl dört m›sral› 

bendlerden; tahmîs, bir gazelin her beytinin üstüne 

ayn› vezin ve kafiyede üçer m›sra eklenerek 

meydana getirilmifl befl m›sral› bendlerden; 

tesdîs, bir gazelin her beytinin üstüne ayn› vezin 

ve kafiyede dörder m›sra eklenerek meydana getirilmifl 

alt› m›sral› bendlerden; tesbî’, bir gazelin 

her beytinin üstüne ayn› vezin ve kafiyede befler 

m›sra eklenerek meydana getirilmifl yedi m›sral› 

bendlerden; tesmîn, bir gazelin her beytinin üstüne 

ayn› vezin ve kafiyede alt›flar m›sra eklenerek 

meydana getirilmifl sekiz m›sral› bendlerden; 

ta’flîr bir gazelin her beytinin üstüne ayn› vezin 

ve kafiyede sekizer m›sra eklenerek meydana 

getirilmifl on m›sral› bendlerden oluflan naz›m 

biçimleridir. Terbî ve tahmîsin bir de terbî’ edilen 

gazelin her beytinin iki m›sra› aras›na ayn› 

vezin ve kafiyede ikifler beyit eklenerek yap›lan 

bir biçimi vard›r. Bu yöntemle yaz›lan terbî’lere 

terbî’-i mutarraf, yap›lan iflleme de tafltîr (=tefltîr) 

denir. Terkîb-i bend ve tercî’-i bend ise kafiye 

düzeninde ve bu düzene ba¤l› olarak bendleri 

oluflturan naz›m biriminde gösterdikleri farkl›l›k 

nedeniyle di¤er musammatlardan ayr›l›rlar. 

Bu iki naz›m biçiminde her bend son beyitler d›fl›nda 

di¤er musammatlar gibi de¤il, kaside ya da 

gazel gibi kafiyelenmifltir. Terkîb-i bendlerde her 

bendin sonunda birbirinden farkl› musarra’ bir 

beyit bulunur. Tercî’-i bendlerde ise bendlerin 

kafiyesinden ba¤›ms›z musarra bir beyit her bendin 

sonunda aynen tekrarlanmaktad›r. Terkîb-i 

bend ve tercî’-i bendlerde bendleri oluflturan beyit 

say›s› ise de¤iflkendir. 

Bendlerden oluflan naz›m biçimlerinin yap› farkl›l›klar›n› 

ay›rt edebilmek. 

Bendlerden oluflan naz›m biçimleri bafll›ca iki 

gruba ayr›l›r. Bu grupland›rmada terkîb-i bend 

ve tercî’-i bend bir grubu, di¤er musammatlar ise 

di¤er grubu olufltururlar. Grupland›rmadaki temel 

ölçüt, bu iki grupta yer alan musammatlar›n 

kafiye düzenlerinde; buna ba¤l› olarak bendleri 

oluflturan naz›m birimlerinde görülen farkl›l›kt›r. 

Terkîb-i bend ve tercî’-i bendin her bendi, son 

beyitler d›fl›nda birbirinden ba¤›ms›z olarak kasi-

de ve gazel gibi kafiyelenmifltir. Terkîb-i bendlerde 

her bendin sonunda birbirinden farkl› musarra’ 

bir beyit bulunur. Tercî’-i bendlerde ise 

bendlerin kafiyesinden ba¤›ms›z musarra bir beyit 

her bendin sonunda aynen tekrarlanmaktad›r. 

Yine terkîb-i bendi oluflturan bendlerdeki beyit 

say›s› genellikle 6 ile 10; tercî’-i bendlerde de 4 

ile 10 beyit aras›nda olmakla birlikte bu konuda 

bir s›n›rland›rma bulunmamaktad›r. Terkîb-i 

bend ve tercî’-i bend d›fl›ndaki musammatlar 

bendlerindeki m›sra say›lar›n›n de¤iflkenli¤i d›fl›nda 

benzer özelliklere sahiptir. Bu musammatlar›n 

bir bendindeki m›sra say›s› en az “üç”, en 

fazla “on” olabilir. Ayn› gruptaki musammatlar›n 

naz›m biçimini belirleyen de bu musammatlar›n 

bendlerindeki birbirine eflit olan m›sra say›s›d›r. 

Müselles “üçlü”; murabba’ “dörtlü”, terbî’ “dörtlü 

yapma”; muhammes “beflli”, tahmîs “beflli 

yapma”; müseddes “alt›l›”, tesdîs “alt›l› yapma”; 

müsebba’ “yedili”, tesbî’ “yedili yapma”; müsemmen 

“sekizli”, tesmîn “sekizli yapma”; mütessa’ 

“dokuzlu”, mu’aflfler “onlu”, ta’flîr “onlu 

yapma” demektir. Bu musammatlarda genellikle 

ilk bend kendi içinde, di¤er bendlerin son ya da 

son iki m›sra d›fl›ndaki m›sralar› yine kendi içinde, 

son ya da son iki m›sra ise ilk bendle kafiyelidir. 

E¤er bir musammat›n ilk bendinin son ya da 

son iki m›sra› her bendin sonunda aynen tekrarlanm›flsa 

bu musammat mütekerrir, tekrarlanmam›flsa 

müzdevic olarak nitelenir. 


97

98 



1. Bendlerden oluflan naz›m biçimlerinin genel ad› afla- 

¤›dakilerden hangisidir? 

a. müseddes 

b. müselles 

c. musammat 

d. muhammes 

e. müsebba’ 

2. Afla¤›daki efllefltirmelerden hangisi do¤rudur? 

a. dörtlü-murabba’ 

b. üçlü-müseddes 

c. alt›l›-muhammes 

d. dokuzlu-müsebba’ 

e. sekizli-mu’aflfler 

3. “Vâs›ta beyti” afla¤›daki naz›m biçimlerinden hangisiyle 

iliflkili bir terimdir ? 

a. tahmis-i mutarraf 

b. muhammes 

c. terbî’-i mutarraf 

d. terkîb-i bend 

e. murabba’-› mütekerrir 

4. Tecerrüd nâm›na varm›fl dilün bir bahr-i ummân› 

Ana gark old› dirler Gâlib-i bî-sabr u sâmân› 

Komazdum dâmenin bi’llâh elden olsa dâmân› 

Hayâlî fakr flâl›na çekenler cism-i uryân› 

Anunla fahr iderler atlas u dîbây› bilmezler 

Bir musammattan al›nm›fl olan yukar›daki bendin ilk üç 

m›sra› fieyh Gâlib’e, son iki m›sra› da Hayâlî’ye aittir. 

Bu bend için afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir? 

a. Bir müseddesten al›nm›flt›r. 

b. Bir tahmîs-i mutarraftan al›nm›flt›r. 

c. Bir tesdîsten al›nm›flt›r. 

d. Bir tahmîsten al›nm›flt›r. 

e. Bir murabba’dan al›nm›flt›r. 

5. “Tahmis” için afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir? 

a. Bir beyte üç beyit eklemekle meydana gelir. 

b. Bir m›sra’a üç beyit eklemekle meydana gelir. 

c. Bir beyte üç m›sra eklemekle meydana gelir. 

d. Beyitlerden oluflan bir naz›m biçimidir. 

e. Bend sonunda tekrarlanan beyitlere vâs›ta beyti 

denir. 

6. “aa, xa, xa, xa, ... ZZ ; bb, xb, xb, xb, ... ZZ, . . .” kafiye 

düzeniyle yaz›lm›fl bir musammat›n naz›m biçimi 


a. tercî’-i bend 

b. mu’aflfler-i mütekerrir 

c. müsebba’-› müzdevic 


e. muhammes-i müzdevic 

7. Afla¤›daki efllefltirmelerden hangisi di¤erlerinden 

farkl›d›r? 

a. musammat-muhammes 

b. terbî’-murabba’ 

c. tesdîs-müseddes 

d. tahmîs-muhammes 

e. ta’flîr-mu’aflfler 

8. Ne derd-i aflk ile bir lahza gönlümde karârum var 

Ne vasl-› yâr ile sabr ü sükûna iktidârum var 

Ne fikr ü neng ü ârum var ne elde ihtiyârum var 

Meded bilmem nedür hiç sînede bir inkisârum var 

Nev’î 

Yukar›daki dörtlük 5 bendlik bir musammat›n ilk bendidir. 

Bu musammat›n naz›m biçimi için afla¤›dakilerden 

hangisi söylenebilir? 

a. Muhammestir. 

b. Müseddestir. 

c. Murabbad›r. 

d. Tesdistir. 

e. Tahmistir. 

9. “Bir kasidenin ya da gazelin her beytinin aras›na 

baflka bir flair taraf›ndan üç m›sra eklenmesiyle meydana 

gelen bendlerden oluflan bir naz›m flekli” olarak tan›mlanan 

musammat afla¤›dakilerden hangisidir? 

a. terbî’-i mutarraf 

b. tahmîs-i mutarraf 

c. tesdîs 

d. terbî’ 

e. tahmîs 

10. “aa xa xa xa ... yy, aa xa xa xa ... zz, . . .” kafiye düzeniyle 

yaz›lm›fl bir musammat›n naz›m biçimi afla¤›dakilerden 

hangisidir? 

a. tercî’-i bend 

b. mu’aflfler-i mütekerrir 

c. mu’aflfler-i müzdevic 


e. müsemmen-i müzdevic


1. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Girifl” bölümünü yeniden 

okuyunuz. 

2. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Murabba” bafll›kl› bölümü 


3. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Terkîb-i bend” ve tercî’-i 

bend” bafll›kl› bölümleri yeniden okuyunuz. 

4. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tahmîs” bafll›kl› bölümü 


5. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tahmîs” bafll›kl› bölümü 


6. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tercî’-i bend” bafll›kl› 


7. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “I. Grup Musammatlar” 


8. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Murabba” bafll›kl› bölümü 


9. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tahmîs” bafll›kl› bölümü 


10. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Terkîb-i Bend” bafll›kl› 




Murabba’ her bendi dört m›sradan oluflan bir naz›m biçimidir. 

Murabbalarda genellikle ilk bend kendi içinde, di- 

¤er bendlerin ilk üç m›sra› di¤er bendlerden ba¤›ms›z 

olarak yine kendi içinde, son m›sralar› ise ilk bendle kafiyelidir. 

Bir murabbada ilk bendin son m›sra› di¤er bendlerin 

sonunda aynen tekrarlan›yorsa, bu murabba murabba’-› 

mütekerrir; tekrarlanm›yorsa, murabba’-› 

müzdevic ad›n› al›r. Terbî’ ise bir gazelin her beytinin 

üstüne ayn› vezin ve kafiyede ikifler m›sra eklenerek 

meydana getirilmifl dört m›sral› bendlerden meydana gelen 

bir naz›m biçimidir. Murabba’ ve terbî’in benzer yönleri 

her ikisinin de dört m›sral› bendlerden oluflan naz›m 

biçimleri olmas›d›r. Bu iki naz›m biçimi aras›ndaki fark, 

murabba›n tek flair taraf›ndan yaz›lm›fl dörtlüklerden; terbî’in 

ise, bir flairin gazelinin bafl›na, genellikle baflka bir 

flair, nadir olarak da kendisi taraf›ndan, ikifler m›sra eklenerek 

meydana gelen dörtlüklerden oluflmufl olmas›d›r. 


Terbî’, bir flairin bir gazelinin her beytinin üzerine baflka 

bir flair, nadir olarak da ayn› flair, taraf›ndan iki m›sra 

eklenerek elde edilen dörtlüklerden oluflan bir naz›m 

biçimidir. Terbî’-i mutarrafta ise, dörtlükler terbî’ 

edilen gazelin beyitlerinin üstüne de¤il, her beytin iki 

m›sra› aras›na iki m›sra eklenerek meydana getirilmifl 

dörtlüklerden oluflur. Tahmîs ve tahmîs-i mutarraf aras›ndaki 

fark da bunun gibidir. Ancak tahmîste ve tahmîs-i 

mutarrafta gazelin beyitlerinin üzerine ya da iki 


m›sra› aras›na eklenen m›sra say›s› terbîdeki gibi “iki” 

de¤il, “üç”tür. 

99 


Terbî’, tahmîs, tesdîs, tesbî’, tesmîn ve ta’flîr ad› verilen 

naz›m biçimlerinin benzer yönü bir kasidenin ya da gazelin 

beyitlerinin üzerine baflka bir flair taraf›ndan, bazen 

de gazelin flairi taraf›ndan sonradan eklenen m›sralarla 

elde edilen bendlerden oluflmufl olmalar›d›r. Bu 

naz›m biçimlerini birbirinden ay›ran, bendlerindeki m›sra 

say›lar›d›r. Terbîin her bendinde dört, tahmîsin her 

bendinde befl, tesdîsin her bendinde alt›, tesbîin her 

bendinde yedi, tesmînin her bendinde sekiz, ta’flîrin her 

bendinde on m›sra bulunur. Ancak bu naz›m biçimlerinde 

bendlerin son iki m›sra›n›n musammat hâline getirilen 

kaside ve gazele ait oldu¤u unutulmamal›d›r. 


Terkîb-i bend ve tercî’-i bendi di¤er musammatlardan 

ay›ran en önemli özellik kafiye düzenlerinde; buna ba¤l› 

olarak da bendleri oluflturan naz›m birimlerinde gösterdikleri 

farkl›l›kt›r. Terkîb-i bend ve tercî’-i bend d›fl›ndaki 

musammatlarda genellikle ilk bend kendi içinde, 

di¤er bendlerin son ya da son iki m›sra d›fl›nda kalan 

m›sralar› di¤er bendlerden ba¤›ms›z olarak yine kendi 

içinde, son ya da son iki m›sra ise ilk bendle kafiyelidir. 

Terkîb-i bend ve tercî’-i bendde ise her bend son beyitler 

d›fl›nda di¤er musammatlar gibi de¤il, kaside ya da 

gazel gibi kafiyelenmifltir. Dolay›s›yla bu gruptaki musammatlarda 

bendleri oluflturan naz›m birimi, di¤er musammatlarda 

oldu¤u gibi m›sra de¤il, beyittir. Ayr›ca bu 

naz›m biçimlerinin bir bendindeki beyit say›s› da terkîbi 

bendden terkîb-i bende ya da tercî’-i benden tercî’-i 

bende farkl›l›k gösterir. Terkîb-i bendlerde her bendin 

sonunda di¤er bendlerinden farkl› musarra’ bir beyit bulunur. 

Bu beytin kafiyesinin genellikle ilk bend de dahil 

olmak üzere terkîb-i bendin kafiyesiyle bir ilgisi yoktur. 

Tercî’-i bendlerde ise bendlerin kafiyesinden ba¤›ms›z 

musarra bir beyit her bendin sonunda aynen tekrarlanmaktad›r. 

Terkîb-i bend ve tercî’-i bendi ay›rt etmemize 

yarayacak en önemli ölçüt, vâs›ta (=bendiyye) beytidir. 

Terkîb-i bend ve tercî’-i bendi birbirinden ay›ran vâs›ta 

(=bendiyye) beytinin kullan›m›ndaki farkl›l›kt›r. Terkîb-i 

bendde, her bendin sonunda de¤iflen vâs›ta beyti, tercî’i 

bendde aynen tekrar edilmifltir. 


Kaynak 

Saraç, M. A. Yekta (2010). Klâsik Edebiyat Bilgisi, Biçim-Ölçü-Kafiye. 




 

 

 

Bu üniteyi tamamlad›¤›n›zda; 

Aruz vezninin fliirdeki ifllevini aç›klayabilecek, 

Aruz vezniyle ilgili terimleri tan›mlayabilecek, 

Aruzla yaz›lm›fl fliirlerin vezinlerini bulabileceksiniz. 


• Vezn 

• Arûz 

• Hece 

• Vasl 

• ‹mâle 

• Medd 

• Zihâf 




Eski Türk 

Edebiyat›nda Ölçü: 

Aruzla ‹lgili Temel 

Kurallar, Terimler ve 

Vezin Bulma Usulü 

• Bahr 

• Taktî’ 

• Tef’ile 

• Sekt-i Melîh 

• Tahfîf 

• Tefldîd 


• TÜRK fi‹‹R‹NDE ARUZ 

• ARUZLA ‹LG‹L‹ TEMEL 

KURALLAR VE TER‹MLER 

• ARUZLA ‹LG‹L‹ D‹⁄ER BAZI 

TER‹MLER 

• VEZ‹N BULMA USULÜ 

• ALFABET‹K SIRAYLA TÜRKÇEDE 

KULLANILAN VEZ‹NLER 

• CÜZLER‹NE GÖRE ARUZ 

KALIPLARININ 

GRUPLANDIRILMASI

Eski Türk Edebiyat›nda 

Ölçü: Aruzla ‹lgili Temel 

Kurallar, Terimler ve Vezin 

Bulma Usulü 


Çeflitli milletlerin fliirlerinde ahengi sa¤lamak amac›yla hecelerin say› ya da niteliklerini 

esas alan birtak›m ölçülerin kullan›ld›¤› bilinmektedir. Türk fliirinde de biri 

hece ölçüsü (=hece vezni), di¤eri de aruz ölçüsü (=aruz vezni) olmak üzere iki 

ölçü kullan›lm›flt›r. Hece ölçüsü fliirin bütün m›sralar›ndaki hece say›s›n›n eflitli¤ine, 

aruz ölçüsü de aç›k (=k›sa) ve kapal› (=uzun) olarak nitelenen hecelerin bir 

fliirin bütün m›sralar›nda ayn› düzen içerisinde tekrarlanmas› esas›na dayan›r. Gerek 

hece, gerekse aruz ölçüsünün görevi fliirde ritmi sa¤lamakt›r. Bu ölçüler arac›l›¤›yla 

düzenli ses oluflumlar› elde edilerek fliire müzik ögesi kat›l›r. Ölçü d›fl›nda 

kafiye, vurgu, m›sralardaki durak yerleri ve ses tekrarlar› da fliirde ahengi sa¤layan 

ögelerdendir. Aruz genellikle klâsik dönem Türk fliirinde, hece ise halk fliirinde 

kullan›lm›flt›r. 

Aruz, Arap edebiyat›nda do¤mufl ve oradan Fars ve Türk edebiyatlar›na ve di- 

¤er ‹slamî edebiyatlara geçmifl bir fliir ölçüsüdür. Arap fliirinde aruz veznini bir esasa 

ba¤layan el-Halîl b. Ahmed el-Ferahidî (öl. 791)’dir . Ondan önce de Araplar 

aruzu, kurallar› belirlenmemifl bir âhenk sistemi olarak fliirde kullanm›fl ve uygulama 

yoluyla ö¤retmifllerdir. Ancak Halil’in çal›flmalar› sonucunda bu uygulamalar 

ve da¤›n›k bilgiler bir esasa ba¤lanm›fl ve aruz bir bilim dal› olarak Arap edebiyat›ndaki 

yerini alm›flt›r. 

SIRA S‹ZDE 

Arap aruzu ‹ran edebiyat›na geçti¤inde birtak›m de¤iflikliklere u¤ram›flt›r. Bu 

de¤iflikliklerden en önemlisi Arap aruzundaki baz› bahir (

102 

SIRA S‹ZDE 


SORU 

D‹KKAT 



AMAÇLARIMIZ 

fliiri aras›ndaki farka göre çok daha azd›r. Bundan dolay› Türk aruzunun pek az 

de¤ifliklikle ‹ran aruzunu izledi¤ini söylemek mümkündür. 

Türkler Aruzla fliir yazmaya bafllad›klar›nda hece veznine yak›n aruz vezinlerini 

tercih etmifllerdir. ‹slamî dönem Türk edebiyat›n›n ilk büyük flaheseri olan Kutadgu 

Bilig’in 11’li hece veznine yak›n bir bahirden al›nm›fl bir vezinle yaz›lmas› 

bunun en önemli göstergesidir. Bu Türk fliirinin devam gücünü ve varl›¤›n› sürdürme 

yetene¤ini gösterir. 

Aruzun Türk fliirine baflar›yla uygulanmas› oldukça uzun bir süre sonunda gerçekleflebilmifltir. 

Bunun nedeni Türkçenin kelime varl›¤›nda aruz veznine uygun 

hecelerin mevcut olmamas›d›r. Türk edebiyat›n›n Anadolu sahas›ndaki ilk ürünlerinde 

oldukça s›k görülen aruz hatalar›, zamanla Arapça ve Farsçadan Türkçeye giren 

kelimelerin de katk›s›yla giderek azalm›fl ve aruz vezniyle son derece âhenkli 

fliirler yaz›lmaya bafllanm›flt›r. Türk edebiyat›n›n klâsik olarak nitelenen en uzun ve 

en olgun döneminde ölçü olarak aruz vezni kullan›lm›flt›r. 

Türk edebiyat› Bat› edebiyat›n›n etkisi alt›na girdikten sonra da aruz ile ilgi 

kopmam›fl, flairler yeni aray›fllar peflinde koflarken aruzu yeni ifade teknikleri için 

yine ahengi sa¤layan ölçü olarak kullanmay› sürdürmüfllerdir. Aruz, Tevfik Fikret 

(öl. 1915) ve Mehmet Âkif’ (öl. 1936)’in fliirlerinde Türkçe ile en güzel flekilde 

uyum sa¤lam›fl, Mehmet Âkif ile de günlük dil bile aruzla ifade edilebilir hâle gelmifltir. 

Fakat Cumhuriyet döneminde aruza ilgi gittikçe azalm›fl, Yahya Kemal (öl. 

1958)’in fliirleri ile de devrini kapatm›flt›r. 

Aruz Türk edebiyat›nda Halk fliirinde de denenmifl ve divan, selis, semaî gibi 

biçimlerin farkl› adlarla adland›r›lmas›na aruzun belli kal›plar›n›n kullan›lmas› kaynakl›k 

etmifltir. 

Aruzla ‹lgili Temel Kurallar ve Terimler 

Aruza Göre Hece Türleri 

Aruz, fliirde aç›k (=k›sa) ve kapal› (=uzun) olarak nitelenen hecelerin önceden belirlenmifl 

bir düzen içerisinde tekrarlanmas› esas›na dayanan bir fliir ölçüsü; daha 

do¤rusu bir âhenk sistemidir. Dolay›s›yla aruz veznini ö¤renmek için yap›lacak ilk 

ifl, bu vezne göre hecelerin ses de¤erlerini; yani, hangi hecenin aç›k, hangi hecenin 

kapal› hece kabul edildi¤ini belirlemektir. 

Aruza göre üç çeflit hece vard›r: 1. Aç›k (=k›sa) hece, 2. Uzun (=kapal›) hece, 

3. Medli hece (=bir buçuk hece). 

1. Aç›k hece (=k›sa hece): Sonu k›sa ünlü ile biten heceler aruza göre aç›k ya 

da k›sa hecedir: “ge-li-yor”un koyu harflerle gösterilen birinci ve ikinci heceleri gibi. 

Tek k›sa ünlüden meydana gelen heceler de aruzda aç›k hece kabul edilmifltir: 

“e-mek”in ilk hecesi olan “e”gibi. 

Aç›k heceler, SIRA S‹ZDE aruz ifllemlerinde nokta (.) ile gösterilir. 

2. Kapal› hece (=uzun hece): Sonu ünsüz ya da uzun ünlü ile biten heceler 

aruzda kapal› ya da uzun hece olarak kabul edilir: “dün-yâ”sözünün heceleri gi- 


bi. Tek uzun ünlüden meydana gelen heceler de aruzda kapal› hece olarak kabul 

edilir: â-tefl kelimesinin ilk hecesi gibi. 

SORU 

Kapal› ya da uzun heceler, aruz ifllemlerinde k›sa bir düz çizgi ( - ) ile gösterilir. 

Uzun ünlü, Arapça D‹KKAT ve Farsçadan Türkçeye geçmifl olan kelimelerdeki “elif”, “vav” ve “ye”ile 

gösterilen ünlülerdir. Bu sesler çevriyaz›da “â, û, î” ya da “a, u, i ” ile gösterilir. 

AMAÇLARIMIZ 

K ‹ T A P K ‹ T A P

4. Ünite - Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü: Aruzla ‹lgili Temel Kurallar, Terimler ve Vezin Bulma Usulü 

3. Medli hece (=bir buçuk hece): Aruzda baz› heceler ilki kapal› ikincisi aç›k 

olmak üzere iki hece de¤erinde kabul edilmifltir. Bu tür hecelere medli hece, 

bileflik hece ya da bir buçuk hece denir. Medli heceleri dört grupta toplamak 

mümkündür: 

a. Bir uzun ünlü ve bir ünsüzden oluflanlar: âb, âl gibi. 

b. Bir ünsüz, bir uzun ünlü ve bir ünsüzden oluflanlar: yâr, nâz, sûr, rîz gibi, 

c. Bir k›sa ünlü ve iki ünsüzden oluflanlar: eflk, emr, ömr gibi, 

d. Bir ünsüz, bir k›sa ünlü ve iki ünsüzden oluflanlar: derd, zehr gibi. 

Bu heceler, normal bir heceden daha fazla uzat›larak okunur ve bu flekilde 

okumaya med ad› verilir. 

Aruz ifllemlerinde medli heceler bir k›sa çizgi ve bir nokta (- .) ile gösterilir. 

K›sa çizgi, kapal›; nokta da aç›k heceyi gösterir. 

Aç›k (=k›sa) ve kapal› (=uzun) heceleri göstermek için kullan›lan SIRA “-” ve S‹ZDE “.” iflaretlerini 

kullanarak “âvâz, kelebek, geleceksin, reflk, âftâb, berg, iklîm, kitâb, seng, bâ¤, bahr, 

bahâr, beklemifltim” sözlerindeki hecelerin aruza göre ses de¤erlerini bulunuz. 


Aruz ‹fllemleri 

Aruz vezninin aç›k (=k›sa) ve kapal› (=uzun) olarak nitelenen SORU hecelerin önceden 

belirlenmifl bir düzen içerisinde tekrarlanmas› esas›na dayanan bir fliir ölçüsü oldu- 

¤unu daha önce belirtmifltik. fiairler, m›sralar›n› önceden belirlenmifl bu âhenk sis- 

SORU 

temiyle uyumlu hâle getirebilmek için fliirdeki sesler üzerinde birtak›m D‹KKAT de¤ifliklikler 

yapm›fllard›r. Baz›lar›n›n fliirin ahengine katk›da bulunmakla birlikte baz›lar› 

D‹KKAT 

âhenk hatas› olarak kabul edilen bu de¤ifliklikler vas›l, imâle, SIRA med, S‹ZDE zihâf, tahfîf 

SIRA S‹ZDE 

ve tefldîddir. 

1. Vasl (=ulama): Sonu ünsüzle biten bir kelimeyi, aç›k hece elde etmek ya da Vas›l, “ulaflt›rma, 

bir kapal› bir aç›k (=bir buçuk) hece de¤erinden tek kapal› AMAÇLARIMIZ birlefltirme; ulama, 

hece de¤erine düflür- 

AMAÇLARIMIZ ekleme”anlamlar›na 

gelen 

mek için ünlüyle bafllayan bir sonraki kelimeye ba¤lamak; yani, “lâz›m oldu”yu “lâ- Arapça bir sözdür. 

z› moldu”; “âbâd oldu”yu “âbâ doldu”; “mest oldu”yu, “mes toldu”gibi okumakt›r: 

K ‹ T A P 

Örnek 

Gitdün ammâ ki kodun hasret ile cân› bile 

K ‹ T A P 

‹stemem sensüz olan sohbet-i yârân› bile 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 

Neflâtî 

Beyitteki “Gitdün ammâ”n›n aruza göre ses de¤eri 4 kapal› hece (= - - - -); vezne 

göre olmas› gereken de¤eri ise, bir kapal›, bir aç›k ve iki kapal› ‹NTERNET hece (= - . - -) 

‹NTERNET 

dir. M›sra› beytin veznine uygun okuyabilmek için “Gitdün”ün ikinci hecesindeki 

“n”sesini “ammâ”n›n bafl›na almak, yani “vasletmek” gerekmektedir. Bu ifllemi 

yapt›¤›m›zda “gitdün ammâ”, “gitdü nammâ” hâline gelecek; aruza göre ses de¤eri 

de “- . - -”olacakt›r. Yine ikinci m›sradaki “sensiz olan”› da beytin vezniyle uyumlu 

hâle getirmek için “sensi zolan” biçiminde okumak gerekmektedir. 

Vasl aruz ifllemlerinde düz çizgi ( _ ) iflaretiyle gösterilir. 


“Gittin, ama can› hasretle birlikte b›rakt›n. Sensiz olan dost sohbetini bile istemem 

art›k.” 

Örnek 

Dir _ isem derd-i ser _ old› lebün _ emmek bana dir 

Derd-i ser hâs›l _ ider içse kifli tatl› flerâb 

Emrî 

1 

103 

SIRA S‹ZDE 

DÜfiÜNEL‹M

104 

‹mâlenin as›l anlam› “bir 

fleyi bir tarafa e¤mek, 

meylettirmek”tir. 


vasl öncesi: dir isem vasl sonras›: di risem 

vasl öncesi: hâs›l ider vasl sonras›: hâs› lider 


“Dudaklar›n› emmek bafl›m›n derdi oldu.”, desem, o da bana “insan tatl› flarap 

içerse elbette bafl› a¤r›r”der. 

• Vasl-› ayn: Vas›l, ancak sonu ünsüz ile biten bir kelime ile ünlüyle bafllayan 

bir kelime aras›nda yap›labilir. Ay›n bir ünsüz oldu¤u için son sesi ünlü olan bir 

kelimenin ay›nla bafllayan bir kelimeye vasledilememesi gerekir. Ancak Türk flairleri 

bu kurala fazla uymam›fllard›r; bir ünsüz sesi “ayn”a ya da “ayn›”yok sayarak 

onun ünlüsüne vasletmekte bir sak›nca görmemifllerdir. Bu iflleme aruzda vasl-› 

ayn (=ayn ulamas›) denir. 

Örnek 

Ol âteflîn _ ‘izârdan artuk yakar dili 

Hâl-i siyâh› gerçi söyinmifl flerâredür 

Emrî 


“Sevgilinin siyah beni her ne kadar sönmüfl bir k›v›lc›m ise de gönlü o ateflli yana¤›ndan 

daha fazla yakar.” 

Arapçada “yanak”anlam›na gelen izâr ( ) sözcü¤ünün ilk harfi “ayn”d›r ve 

“ayn” ünsüz bir harftir. Beyitte âteflîn, ‘izâra vasledilirken bu ay›n yok kabul edilmifl 

ve “âteflîn”in son sesi olan “nun”, “âteflî nizâr”biçiminde “izâr”a vasledilmifltir. 

2. ‹mâle (=imâle-i maksûre): K›sa ünlüyle biten ya da tek k›sa ünlüden ibaret 

bir aç›k (=k›sa) heceyi, ölçü gere¤i uzun; yani, kapal› (=uzun) hece de¤erine yükseltmektir. 

fiairler imâleyi Türkçe hecelerdeki k›sa ünlülerde yapm›fllar; Arapça ve 

Farsça sözcüklerdeki k›sa ünlülerde imale yapmamaya büyük özen göstermifllerdir. 

Ancak Fars fliirinin de etkisiyle “gül ü bülbül”deki “ü”ve “gül-i bâ¤”daki “-i”gibi 

Farsça at›f “vav”lar›n› (u, ü) ve tamlama kesrelerini (-i) imaleli olarak kullanmakta 

bir sak›nca görmemifllerdir. Türkçe kelimelerde, kelime ortas›ndaki ve “i”sesi d›fl›ndaki 

ünlülerde yap›lan imaleler aruzda önemli âhenk kusurlar›ndan biri olarak 

kabul edilmifltir. ‹male genellikle bir vezin kusuru olarak görülmekle birlikte baz› 

durumlarda metne âhenk katan bir öge olarak da de¤erlendirilebilir. Bafllang›ç döneminde 

Türkçe ünlülerde yo¤un olarak yap›lan imaleler daha sonra Türkçenin 

söz varl›¤›ndaki Arapça ve Farsça kelimelerin artmas› ile gittikçe azalm›fl ve bu yapay 

ses de¤iflikli¤i usta flairler elinde bir âhenk arac› hâline dönüflmüfltür. 

Örnek: 

‹flidilir ki u¤r›lar giricek bir eve dünle 

Öli topra¤›n› saçup uy›durlarm›fl insân› 

Necâtî 


“fiöyle söylenir: H›rs›zlar geceleyin bir eve girdiklerinde içerideki insanlar›n 

üzerine ölü topra¤› saçarak uyuturlarm›fl.” 

Necâtî’nin bu beytinde koyu harflerle gösterilmifl olan Türkçe kelimelerdeki k›sa 

ünlüler vezin gere¤i uzun ünlü yerine kullan›lm›flt›r. Türk fliirinin aruz ile tam


anlam›yla uyum sa¤layamad›¤› bir döneme ait olan bu beyitteki imaleler, imalenin 

fliirin ahengi üzerinde yapt›¤› olumsuz etkinin derecesini göstermek için oldukça 

iyi bir örnektir. 

‹mâlenin bu türüne imâle-i maksûre ad› da verilir. ‹malenin bir de imâle-i 

memdûde ya da medd ad› verilen farkl› bir türü vard›r. 

3. Medd (=imâle-i memdûde): Aruzda medli hecelerin as›l de¤erlerinden biraz 

daha uzun okunmas›na denir. As›l anlam› “uzatma” ya da “çekme”dir. Medli hece, 

“mest” ve “aflk”ta oldu¤u gibi çift ünsüz ile ya da “yâr” ve “dôst”ta oldu¤u gibi bir 

uzun ünlüden sonra gelen bir veya iki ünsüzle biten hecelerdir. Bu heceler aruza 

göre biri kapal› (=uzun) biri de k›sa olmak üzere iki hece de¤erindedir. Dolay›s›yla 

med, bu tür bir hecenin aruzdaki ses de¤erini niteleyen bir terimdir. 

Medli hecelerin son ünsüz sesleri vezin gere¤i ünlüyle bafllayan bir söze vasledildi¤inde 

med ortadan kalkar ve medli hecenin ulanan ses d›fl›nda kalan k›sm› tek 

kapal› hece de¤erine düfler. Örnek: “harâb oldu”nun “harâ boldu”; “mest oldu”nun 

da “mes toldu” hâline getirilmesi gibi. 

Bir ünlü harften sonra sonu ünsüzle biten Türkçe kelimelerde de bazen med 

yap›ld›¤› görülür: “Da¤”, “var” gibi tek kapal› hece de¤erindeki Türkçe kelimelerin 

“dâ¤”, “vâr” fleklinde uzat›lmas› ve bu yolla ses de¤erlerinin bir kapal› heceden bir 

kapal› bir aç›k hece de¤erine yükseltilmesi gibi. 

Örnek 

Yâr hâl-i dilümi zâr bilüpdür bilürem 

Dil-i zârumda ne kim var bilüpdür bilürem 

Fuzulî 


“Sevgili, gönlümün hâlini inlemekte, cefa çekmekte olarak biliyormufl, bilirim. 

‹nleyen gönlümde ne oldu¤unu biliyormufl, bilirim.” 

‹kinci m›sradaki Türkçe “var”da yap›lan med, ilk m›sradaki iki medle birlikte 

beyitte farkl› bir ahengin ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Dolay›s›yla bu tür 

medleri sadece vezin gere¤i yap›lm›fl medler olarak de¤erlendirmemek, onlar› birer 

âhenk ögesi olarak da ele almak gerekir. Türkçe bir heceyi fliirde medli olarak 

kullanman›n ahenge yapt›¤› katk›y› göstermek için en güzel örneklerden biri Hersekli 

Ârif Hikmet (öl. 1903)’in, 

“Hakka karfl› dural›m er kifli niyyetine” 

m›sra›ndaki “êr” kelimesinde yap›lan meddir. 

Arapça ve Farsça sözlerin bir uzun ünlü ve “sakin nûn” ile biten -ûn, -în, -ân 

gibi son hecelerindeki ünlüler aruzda k›sa ünlü; bu heceler de tek kapal› hece de- 

¤erinde kabul edilmifltir. 

Örnek 

Aflk derdiyle hoflem el çek ilâcumdan tabîb 

K›lma derman kim helâküm zehri dermânundadur 

Fuzulî 


“Doktor, ben aflk derdiyle mutluyum, beni tedavi etmeye kalk›flma. Beni iyilefltirme, 

çünkü benim helâkime yol açacak zehir bu aflk hastal›¤›n›n tedavisindedir.” 

Fuzulî’nin bu beytinde “dermân” kelimesinin ikinci hecesindeki â “sakin 

105

106 

Sâkin kendisinden sonra 

ünlü bulunmayan sessizleri 

nitelemekte kullan›lan bir 

terimdir. 


nun”dan önce geldi¤i için hece, bir kapal› bir aç›k de¤il, tek kapal› hece de¤erinde 

kabul edilmifltir. Söz konusu hecelerdeki “sakin nun”lar sesliyle bafllayan bir söze 

vasledildiklerinde â, û ve î sesleri uzun ünlü de¤erlerini korurlar. Ancak flairlerin 

zaman zaman bu kurala uymad›klar› ve -ûn, -în, -ân ile biten heceleri bir aç›k 

bir kapal› hece de¤erinde; yani, medli olarak kulland›klar› da görülmektedir. 

Örnek 

fiâd olur dil tenüme çünki o peykân batar 

Sebz olur hâk kaçan katre-i bârân batar 

Hayalî 


“O okun ucu bat›nca gönlüm mutlu olur. Nitekim ne zaman ya¤mur ya¤sa toprak 

yeflillenir.” 

Hayalî, beyitteki “peykân” ve “bârân” sözcüklerini ikinci heceleri “sakin nûn”la 

bitmifl oldu¤u hâlde medli kullanm›flt›r. 

‹male, vasl ve medlerin her zaman “aruz kusurlar›”olarak de¤erlendirilmesi do¤ru 

de¤ildir. Vasl do¤rudan Türkçenin özelli¤inden do¤an bir ses olay›d›r ve ço¤u zaman 

fliirin ahengi üzerinde olumlu etki yapar. Medler de fliirin ahengini olumlu etkileyen 

ögelerden biri olarak kabul edilmifltir. Ancak imalenin Türkçenin ses yap›s›na ayk›r› oldu¤u; 

bu nedenle de fliirin ahengi üzerinde olumsuz bir etki b›rakt›¤› düflüncesi kaynaklarda 

s›kça vurgulanmaktad›r. Bu yayg›n düflünce büyük ölçüde do¤ru olsa da baz› 

kullan›mlarda imalelerin fliirin ahengini olumlu yönde etkiledikleri de görülmektedir. 

Bu olumlu etkilerden biri imalelerin m›sralarda karfl›l›kl› olarak yap›lm›fl olmas›d›r. 

Örnekler 

Cevr ü cefâs› cânuma lutf u vefâ yeter 

Derd ü belâs› gönlüme zevk u safâ yeter 

Ahmed Pafla 


“Sevgilinin eziyeti bana lütuf ve vefa olarak yeter. Onun derdi ve belas› gönlüme 

zevk ve safa olarak yeter.” 

Hüsn _ ile sana öykinemez çün gül-i ra’nâ 

Hüzn _ ile bana benzeyemez bülbül-i fleydâ 


“‹ki renkli, güzel ve parlak gül nas›l güzellikte sana öykünemezse, ç›lg›n bir 

âfl›k olan bülbül de hüzün konusunda bana benzeyemez.” 

4. Zihâf: Ölçü gere¤i Arapça ve Farsça hecelerdeki uzun ünlüleri k›sa ünlü; 

medli heceleri de bir kapal› hece de¤erine düflürmektir. 

Bu tan›mdan da anlafl›laca¤› gibi zihaf›n bir türü Arapça ve Farsça kelimelerdeki 

uzun ünlülerin k›sa ünlü de¤erine düflürülmesidir. Bu zihaf›n en çok karfl›lafl›lan 

türüdür. Bu tür zihâflar metnin edebî de¤erini düflürür. 

Örnekler 

K›l tefâhur kim senün hem var men tek âfl›kun 

Leyli’nün Mecnûn’› fiîrîn’ün eger Ferhâd’› var 

Bakî 

Fuzulî



“Leylâ’n›n Mecnun’u, fiirin’in Ferhad’› varsa, sen de benim gibi bir âfl›¤›n oldu- 

¤u için övün.” 

Aç›klama: “Leylâ ile Mecnun” ve “Ferhâd ile fiirin” Do¤u edebiyatlar›nda iki 

aflk hikâyesinin kahramanlar›d›r. 

Beytin ikinci m›sra›ndaki “Leylî” Arapça bir sözcüktür ve aruza göre de¤eri iki 

kapal› hece (- -)dir. Kelimenin beytin vezniyle uyumlu hâle gelebilmesi için ikinci 

hecenin aç›k olmas› gerekir. Bu nedenle Leylî’nin ikinci hecesindeki “î” sesi vezin 

gere¤i k›salt›larak “i”de¤erine düflürülmüfl; bu ifllem sonucunda kelimenin aruza 

göre ses de¤eri bir kapal› bir aç›k hece (- .) olmufltur. 

Afla¤›daki beyitte de “sâkî” ve “Nâ’ilî” sözcüklerinin sonundaki “î” ünlüsünün 

zihafla k›sa ünlü de¤erine düflürüldü¤ü görülmektedir: 

Bir câm sun ey sâki-i meclis bize yoksa 

Hûn-› ciger-i Nâ’ili-i zâra ne minnet 

Nâ’ilî 


“Ey meclisin içki sunan güzeli, bize bir kadeh sun. ‹nleyen, eziyet çeken Nailî’nin 

ci¤er kan›na ne minnet!” 

“Bakî”, “Emrî”, “Fuzulî” gibi sonu uzun ünlü ile biten mahlaslar›n, ayr›ca sonunda 

nisbet “î”si bulunan sözcüklerdeki “î”lerin fliirde ço¤u zaman aç›k hece de¤erinde 

kullan›lm›fl olmas› flairlerin bunu bir kusur olarak kabul etmediklerini gösterir: 

Örnek 

Bâkiye âb-› vaslun irmez ise 

Âtefl-i hecr ile yanar kül olur 

Bakî 

Zihâf›n bir baflka türü de vezin gere¤i bir kapal› bir aç›k hece de¤erindeki medli 

heceleri tek kapal› hece de¤erinde kullanmakt›r. 

Örnek 

Didi gördüm ol habîbin anesi 

Bir aceb nur kim günefl pervânesi 

Süleyman Çelebi 


“O sevgili peygamberin annesi, ‘güneflin pervanesi oldu¤u bir nur gördüm’, 

dedi.” 

Beyitteki Arapça “nûr” kelimesi aruza göre bir kapal› bir aç›k (- .) hece de¤erinde 

medli bir hecedir. Beyitte vezin gere¤i zihafl›; yani, tek kapal› hece de¤erinde 

kullan›lm›flt›r. 

5. Tahfîf (=kasr): Vezin gere¤i fleddeli bir harfi fleddesiz okumak demektir. Bu 

yola daha çok “hadd”, “hatt”, “hakk”, “dürr” gibi sonu çift ünsüzle biten tek heceli 

kelimeler terkibe girdi¤inde vezin gere¤i baflvurulur. 

Örnek 

Çemende sun’-› Hak› gerçi her varak söyler 

Senün belî¤dür ammâ beyânun ey bülbül 

Münif Pafla 

“Tahfîf”in as›l anlam› 

“hafifletme, yükünü 

azaltma, kolaylaflt›rma; 

“kasr”›n as›l anlam› ise 

“k›sa olmak, k›sa 

kesmek”tir. 

107

108 



“Ba¤ ve bahçede her yaprak gerçi Hakk’›n sanat›n› söylemekte, O’na delâlet etmektedir. 

Ama ey bülbül, senin beyan›n aç›k, ifaden ve üslubun beli¤dir.” 

Beyitte asl› “Hakk”olan kelime vezin gere¤i fleddesiz kullan›larak tahfif edilmifltir. 

Ayr›ca “mâh”›n, “meh”; “flâh”›n “fleh”; “gâh”›n “geh”; “hîç”in “hiç” yap›lmas› gibi 

baz› Farsça kelimelerde uzun ünlülerin k›salt›lmas›na da tahfîf denir. 

“‹stanbul”un “Sitanbul”, “Eflâtun”un “Felâtun”, “‹skender”in “Sikender”e dönüfltürülmesi 

de flairlerin baz› sözleri vezinle uyumlu hâle getirmek için baflvurduklar› 

yollardand›r: 

Örnek 

Bu flehr-i Sitanbûl ki bî-misl ü bahâdur 

Bir sengine yek-pâre Acem mülki fedâdur 

Nedîm 


Bu benzersiz paha biçilmez ‹stanbul flehrinin bir tafl›na bütün ‹ran ülkesi fedad›r. 

6. Tefldîd: fieddesiz bir harfi ölçü gere¤i fleddeli olarak kullanmakt›r: “Per”in 

“perr”; “ümîd”in “ümmîd”yap›lmas› gibi. 

Örnek 

Dâg-› siyehler ile cism-i nizâr u zerdi 

Bir bâl ü perri yanm›fl pervânedür sanurlar 


“Kararan yaralar ile zay›flam›fl, sararm›fl âfl›¤›n bedenini, (mumun etraf›nda dönen) 

kolu kanad› yanm›fl kelebek san›rlar.” 

Türkçe kelimelerde ünlü düflmesi 

Baz› birleflik kelimelerde ya birinci sözcü¤ün son ya da ikincinin ilk ünlüsünün 

düfltü¤ü görülür: “N’için (



Gam, dert mektebinde senin boyunu ansam ne olur. Çünkü ey boyuyla serviyi 

and›ran güzel, okuma ö¤renmeye (sevgilinin güzel boyunu and›ran) elif harfiyle 

bafllan›r.” 

Afla¤›da dört farkl› kelime grubu, hemen yanlar›nda da bu kelime gruplar›n›n SIRA S‹ZDE as›l ses de- 

¤erleri de¤il, aruza göre olmas› gereken ses de¤erleri verilmifltir. Bu kelime gruplar›n› olmas› 

gereken ses de¤erleriyle uyumlu hâle getirerek yapt›¤›n›z ifllemlerin s›ras›yla edebi- 


yat terimi olarak adlar›n› yaz›n›z. 

1. gülmek ister= - . - -; 2. fânî dünyâ= - . - -; 3. bafla gelmifl= SORU- 

. - -; 4. âb 

yeter= - . - ; 5. fleker almak = - . - - 

Aruzla ‹lgili Di¤er Baz› Terimler 

1. Tef’ile: Aruz vezinlerini oluflturan sekiz ana kelime vard›r. Tef’ile veya cüz’ 


ad› verilen bu kelimeler flunlard›r: fe’ûlün, fâ’ilün, mefâ’îlün, müstef’ilün, fâ’ilâtün, 

müfâ’aletün, mütefâ’ilün, mef’ûlâtü. Aruz vezinlerindeki aç›k ve kapal› heceler 

sistemini sembolize etmek için kullan›lm›fl olan bu kelimeler AMAÇLARIMIZ Arapça gramer ku- 

AMAÇLARIMIZ 

rallar›na göre fe-a-le ( ) üçlü kökünden türetilmifltir. Bu tef’ilelerin 

say›s› 

birtak›m de¤iflikliklerle 41’e kadar ulafl›r ve meydana getirdikleri 16 vezin, as›l vezinleri 

oluflturur. Bu vezinlere bahr denir. Di¤er vezinler bu as›l K ‹ bahirlerden T A P do¤- 

K ‹ T A P 

mufllard›r. Bahirler kendilerini oluflturan kelimelerin hareke veya sükûnlar›na göre 

befl grupta toplanm›fl ve her gruba dâ’ire ad› verilmifltir. Bu dairelerin bir k›sm› 

Türk edebiyat›nda fazla ilgi görmemifl; bir k›sm› ise hiç kullan›lmam›flt›r. 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 

2. Taktî’: Aruzda, bir m›sra› yaz›lm›fl oldu¤u veznin cüz’ (=parça)lerine ay›r- Taktî’in as›l anlam› “kesmek, 

parçalamak, parçalara 

makt›r. Taktî’ fliirin veznini bulmay› ve bulunan vezne göre fliiri âhenkli olarak bölmek”tir. 

okumay› sa¤lar. M›sralar taktî’ edilirken fliirin yaz›l›fl› de¤il, okunuflu esas al›n›r; 


birbirlerine vasledilen kelimelerin vasledildi¤i flekle dikkat edilir; yani, kelimelerin 

m›sra’a girmeden önceki hâlleri de¤il, m›sra içinde vezne göre ald›klar› flekil esas 

al›n›r. Bunun için taktî’ edilecek m›srada vasl, imâle, zihâf, medd, tahfîf ve tefldîd 

gibi vezin gere¤i yap›lm›fl ses de¤iflikliklerinin olup olmad›¤›na dikkat edilir. 

Kelimeler, bittikleri yerden de¤il, cüzlerin ya da tef’ilelerin ayr›ld›¤› yerden parçalanabilir. 

Örnek 

Nâlemi zem/zeme-i mür/g-i seherden / soras›n 

Derd-mend ol/du¤um› has/te ci¤erden / soras›n 

Fuzulî 

Beytin Ölçüsü: fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün 

D‹KKAT 


“Feryad›m› seher vakti öten kuflun (bülbülün) ötüflünden, na¤melerinden sormal›s›n, 

ne kadar dertli oldu¤umu hasta yürekten sormal›s›n.” 

Bir fliiri aruza uygun, âhenkli okuyabilmek için taktî’inin bilinmesi lâz›md›r. 

Cüz’ bitimlerinde abart›ya kaçmadan gerçeklefltirilen hafif duraksamalar vezne 

âhenk katar. 

3. Sekt-i melîh: mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün ( _ _ . / . _ . _ / . _ _ ) vezninin 

mef’ûlün fâ’ilün fe’ûlün ( _ _ _ / _ . _ / . _ _ ) flekline dönüflmesine denir. 

2 

SORU 

D‹KKAT 

109 

SIRA S‹ZDE 


Sekt-i melîh “güzel kesme, 

güzel durma”anlam›nda bir 

sözdür.

110 


Sensin hâ/lâ tenüm/de cânum 

Gözde nû/rum ciger/de kanum 

Bin y›ll›k/ yol harâ/be-i gam 

Anun ö/tesi serâ/y-› mâtem 

Fuzulî 

Gâlib 

Aruz ‹fllemlerine Örnekler 

1. Vas›l: Gül _ açar her/ten-i hâkî/de gerçi gül/bün-i tîrün 

Velî hâk-i / ten-i zerdüm/de açdu¤› / olur ra’nâ 

Emrî 


“Her (âfl›¤›n) topraktan yarat›lm›fl bedeninde gül fidan›n› and›ran kirpik oklar›n 

gül gibi yaralar açar. Fakat benim sararm›fl bedenimde açt›¤› yaralar (d›fl› sar›, içi 

k›rm›z› gülü and›r›r) daha bir güzel olur.” 

Emrî’nin bu beytinde bir vas›l vard›r. Bu vasl›, vezin gere¤i yap›lm›fl bir ifllem 

olmaktan çok Türk dilinin ses yap›s›na ba¤lamak daha do¤ru olur. 

• Vasl-› Ayn: Cihân› tutd› bu keyfiyyet _ ‘aflk-pîçân vefl 

Yeflerdi neflve-i nev-rûz ile der ü dîvâr 

fieyh Gâlib 


“Bu hâl bütün dünyay› kaplad›; kap›, duvar, her yer, bahar neflesi ile sarmafl›k 

gibi yemyeflil oldu.” 

Beyitte koyu olarak dizilmifl; ayr›ca vasl iflareti ile de gösterilmifl olan sesler aras›nda 

vasl-› ayn vard›r. Ünsüz bir sesle biten hece, yine ünsüz bir ses olan “ayn”la 

bafllayan heceye, hecenin bafl›nda “ayn”yokmufl gibi kabul edilerek, vasledilmifltir. 

2. ‹mâle: Eline ald› çevgân›n› zülf-i anber-efflânun 

Melâhat tûp›n› kapd› ser-i zülf-i perîflânun 

Emrî 


“Güzel kokulu saç›n çevgân›n› eline ald›. Güzellik topunu da¤›n›k saç›n›n ucu 

kapt›.” 

Beyitte koyu harflerle dizilen hecelerde imale vard›r. Bu imalelerden Farsça terkip 

“-i”leri ile “eline”nin “i”sinde yap›lan imaleler önemli âhenk kusurlar›ndan olmasa 

da “e” sesinde yap›lan imale önemli bir aruz kusurudur. 

3. Zihaf: Bîfle-i gam flîriyüz deflt-i mahabbet beklerüz 

Ya’ni âhû-çeflmler sayd›na f›rsat beklerüz 

Emrî 


“Gam orman›n›n arslanlar›y›z. Aflk ve muhabbet çölünü gözlüyoruz. Yani ceylan 

gözlüleri avlamak için f›rsat bekiyoruz.” 

Beyitte, iki kapal› heceden oluflan Arapça “ya’nî” sözünün ikinci hecesindeki 

uzun “î” sesi ölçü gere¤i k›sa ünlü de¤erine düflürülerek zihâf yap›lm›flt›r. 

4. Med: Yatt›k bülend servlerin gölgesinde flâd 

Dehrin bu hâyuhûyuna mecbûl-i handeyiz 

Yahya Kemal



“Yüksek servilerin gölgesinde mutlu bir hâlde yatt›k. Dünyan›n bu hayhuyuna 

gülmeye yatk›n yarat›lm›fl›z.” 

Beytin ilk m›sra›nda on iki, ikinci m›sra›nda da on dört hece vard›r. ‹lk m›sradaki 

bülendin ikinci hecesinin ve servin medli, yani bir kapal› bir aç›k hece de- 

¤erinde okunmas›yla iki m›sradaki hece say›lar› eflit hâle gelmekte ve ölçü sa¤lanmaktad›r. 

5. Tefldîd: ‹ki k›sm eylemifl küfr ile îman yeddi iklîmi 

Anun hükmindedür ba’z› vü ba’z› kâfiristandur 

Fuzulî 


“Küfür ile iman yedi iklimi iki k›sma ay›rm›fl. Bir k›sm› iman›n hükmü alt›ndad›r; 

bir k›sm› da kâfir ülkesidir.” 

Bu beyitteki “yedi”sözcü¤ü vezin gere¤i tefldîd edilerek “yeddi” hâline getirilmifl 

ve kelimenin iki aç›k hece olan ses de¤eri bir kapal› bir aç›k hece olmufltur. 

6. Tahfîf: Bir hüsn dahi ba¤lad› hatdan “izâr-› yâr 

Etrâf-› bâ¤ hûb olur olsa benefflezâr 


“Ba¤›n çevresi menekflelik oldu¤unda nas›l güzel olursa, yarin yana¤› da hat 

(=ergenlik tüyleri) gelince daha da güzel oldu”. 

Beyitte vezin gere¤i asl› fleddeli olan hatt sözcü¤ünün son “t”si düflürülerek 

tahfîf yap›lm›flt›r. 

“‹mâle” ve “zihâf” terimlerini tan›mlayarak bu iki aruz ifllemi aras›ndaki SIRA S‹ZDE fark› belirtiniz. 

Vezin Bulma Usulü 


Aruz fliirde aç›k (=k›sa) ve kapal› (=uzun) olarak nitelenen hecelerin önceden belirlenmifl 

bir düzen içerisinde tekrarlanmas› esas›na dayanan bir fliir ölçüsü oldu- 


¤una göre bir fliirin veznini bulmak için, 

SORU 

SORU 

1. Önce fliirin m›sralar›ndaki hecelerin aruza göre ses de¤erleri belirlenmeli; yani, 

hangi hecenin kapal› (=uzun), hangi hecenin aç›k (=k›sa) hece oldu¤u tespit 

D‹KKAT 

edilmelidir. Bu ifllem yap›l›rken kapal› hecelerin k›sa bir çizgi (-), aç›k hecelerin 

nokta (.) ve vas›l yap›lan hecelerin de alttan düz bir çizgi ile ( _ ) gösterildi¤i unu- 

D‹KKAT 

tulmamal›d›r: 


Örnek 

Bir çok gidenin her biri memnûn ki yerinden 

- - . . - - . . - - - . - - 

Bir çok seneler geçti dönen yok seferinden 

- - . . - - . . - - . . - - 

Yahya Kemal 

AMAÇLARIMIZ 

K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 

2. Vezin en az iki m›srada, yani beyitte aranmal›, sonra iflaretlenen beytin alt ve 

üst m›sralar›ndaki aç›k ve kapal› hecelerin ayn› düzen içinde alt alta s›ralanm›fl 

olup olmad›¤›na dikkat edilmelidir. Bu arada içinde medli hece bulunmayan beyitlerde 

her iki m›sradaki hece say›s›n›n birbirine eflit olmas› ‹NTERNET gerekti¤i unutulma- 

‹NTERNET 

mal›d›r. Örnek olarak yukar›daki beytin m›sralar›ndaki hece say›s› birbirine eflittir; 

3 

111 

SIRA S‹ZDE 

AMAÇLARIMIZ 

K ‹ T A P

112 


dolay›s›yla bu m›sralarda medli hece bulunma ihtimali de yoktur. M›sralar›ndaki 

hece say›s› birbirine eflit olmayan beyitlerde ise medli hece bulunma ihtimali yüksektir. 

3. E¤er beytin m›sralar›ndaki heceler birbirine eflit say›daysa ve her iki m›sradaki 

aç›k ve kapal› heceler ayn› düzen içinde alt alta s›ralanm›flsa, elde edilen bu 

heceler afla¤›da alfabetik s›rayla verilmifl olan vezin listesiyle karfl›laflt›r›lmal› ve 

listeden bu hece sistemiyle uygun vezin bulunmal› ve beytin tef’ileleri belirlenmelidir. 

4. E¤er beytin iki m›sra›ndaki aç›k ve kapal› hecelerin s›ralan›fl› ve hece say›s›nda 

uyumsuzluk görülürse, 

a) Öncelikle bu uyumsuzlu¤un m›sra›n hangi hece ya da hecelerinde oldu¤u 

belirlenmeli, bunu yapmak için de birinci ve ikinci m›sradaki heceler tek tek karfl›laflt›r›larak 

kontrol edilmelidir: 

Örnek 

Art›k demir almak günü gelmiflse zamândan 

- - . - - - . . - - . . - - 

Mechûle giden bir gemi kalkar bu limandan 

- - . . - - . . - - . . - - 

Yahya Kemal 

Yahya Kemal’in “Sessiz Gemi” adl› fliirinden al›nan bu beytin iki m›sra› aras›nda 

bir uyumsuzluk vard›r. Bu uyumsuzluk birinci m›sradaki hecelerin “kapal›, kapal›, 

aç›k, kapal› . . .” düzeninde; ikinci m›sradaki hecelerin de “kapal›, kapal›, 

aç›k, aç›k . . .” düzeninde s›ralanmas›ndan; yani, m›sralar›n dördüncü hecelerinden 

birinin kapal›, di¤erinin aç›k hece olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. 

b) M›sralar aras›ndaki uyumsuz heceler belirlendikten sonra da birinci m›sra› 

ikinci m›sra ile ya da ikinci m›sra› birinci m›sra ile uyumlu hâle getirmenin yollar› 

aranmal›d›r. Burada yard›mc› olacak anahtarlar “imâle”, “zihâf”, “vasl” ve “med”dir. 

Yukar›daki beytin m›sralar› aras›ndaki uyumsuzlu¤u gidermek için “mir” hecesinin 

son sesi olan “r”yi sesliyle bafllayan “almak” sözünün ilk hecesine vasletmek 

ve “demir almak”› “demir _ almak (=demi ralmak)” hâline getirmek gerekmektedir. 

M›sralar›n geri kalan k›s›mlar›nda ise uyumsuzluk yoktur. 

c) Beytin m›sralar›ndaki hece say›s› ve nitelikleri birbirine eflit hâle getirildikten 

sonra daha önce kullanm›fl oldu¤umuz vezin listesiyle karfl›laflt›r›lmal› ve beytin 

vezni ile tef’ileleri belirlenmelidir. 

Baz› önemli uyar›lar 

1. M›sra bafl›ndaki fe’ilâtün cüz’ü (= . . - -), fâ’ilâtün (= - . - -); m›sra sonundaki 

fe’ilün (= . . -) cüz’ü de fa’lün (= - -)’e dönüflebilir. 

2. M›sralar›n son heceleri her zaman kapal› hece kabul edilir. 

3. Arapça kelimelerdeki ay›n ve hemze ünsüz seslerdir. Bu sesler bugün yaz›da 

gösterilmemekte; çevriyaz›da bu iki ünsüz sesi göstermek için ya özel iflaretler ya da 

kesme iflareti kullan›lmaktad›r. Bu nedenle ay›n ve hemze seslerinin yer ald›¤› kelimelerin 

Osmanl› dönemindeki orijinal yaz›mlar› esas al›nmal› ve bu seslerle biten hecelerin 

kapal› hece oldu¤u unutulmamal›d›r. Örnek: rü’yet (= - -), ma’lûm (= - - .). 

Türk fiiirinde Kullan›lan Vezinler 

Bu ünitede Türk fliirinde kullan›lm›fl olan aruz vezinlerinin biri alfabetik s›raya göre; 

di¤eri de tef’ilelerinin tekrarlan›p tekrarlanmad›¤› göz önünde bulundurularak


düzenlenmifl iki listesi verilecektir. Bir sonraki ünitede de bu vezinlerin aruz bahirlerine 

göre haz›rlanm›fl baflka bir listesini bulacaks›n›z. 

Alfabetik S›raya Göre Aruz Vezinleri 

1. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün - . - - / - . - - / - . - - / - . - 

2. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün - . - - / - . - - / - . - 

3. fe’ilâtü fâ’ilâtün fe’ilâtü fâ’ilâtün . . - . / - . - - / . . - . / - . - - 

(mütefâ’ilün fe’ûlün mütefâ’ilün fe’ûlün) (. . - . - /. - - / . . - . - /. - -) 

4. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün . . - - / . . - - / . . - - / . . - 

5. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün . . - - / . . - - / . . - 

6. fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün . . - - / . - . - / . . - 

7. fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün fe’ûl . - - / . - - / . - - / . - 

8. mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün . - . - / . . - - / . - . - / . . - 

9. mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün . - - - / . - - - / . - - 

10. mefâ’îlün mefâ’îlün mefâîülün mefâ’îlün . - - - / . - - - / . - - - / . - - - 

11. mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün - - . / - . - . / . - - . / - . - 

12. mef’ûlü fâ’ilâtün mef’ûlü fâ’ilâtün - - . / - . - - / - - . / - . - - 

(müstef’ilün fe’ûlün müstef’ilün fe’ûlün) (- - . -/. - -/- - . -/ . - -) 

13. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün - - . / . - - . /. - - . / . - - 

14. mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün - - . / . - . - / . - - 

(mef’ûlün fâ’ilün fe’ûlün) - - - / - . - / . - - 

15. mef’ûlü mefâ’îlün mef’ûlü mefâ’îlün - - . / . SIRA - - - / S‹ZDE - - . / . - - - 

16. müfte’ilün fâ’ilün müfte’ilün fâ’ilün - . . - / - . - / - . . - / - . - 

17. müfte’ilün mefâ’ilün müfte’ilün mefâ’ilün 

18. müfte’ilün müfte’ilün fâ’ilün 

- . . - / . DÜfiÜNEL‹M - . - / - . . - / . - . - 

- . . - / - . . - / - . - 

19. müstef’ilâtün müstef’ilâtün 

20. müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün 

- - . - - / - - . - - 

SORU 

- - . - / - - . - / - - . - / - - . - 

3 ve 12. s›radaki vezin kal›plar› farkl› flekilde de taktî’ edilebilirler. Bu D‹KKAT vezinlerin hemen 

alt›nda ayraç içerisinde gösterilen vezinler bu kal›plar›n farkl› taktî’leridir. Ayr›ca 14. s›- 

D‹KKAT 

radaki vezinde bazen ilk tef’ilenin son aç›k hecesiyle ikinci tef’ilenin ilk aç›k hecesi birle- 

SIRA S‹ZDE 

flerek tek kapal› hece hâline gelir ve vezin mef’ûlün fâ’ilün fe’ûlün flekline dönüflebilir. Bu- 

SIRA S‹ZDE 

na aruzda sekt-i melîh denir. 

Türk fliirinde en çok kullan›lm›fl olan kal›plar flunlard›r: 

1. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün 


2. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün 

3. mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün 

4. mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün 

K ‹ T A P 

K ‹ T A P 

5. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün 

6. mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün 

7. mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 

Cüzlerine Göre Aruz Vezinleri 

Afla¤›daki vezinler Türk edebiyat›nda en çok kullan›lm›fl olan aruz vezinleridir. Bu 

vezinler, Türk edebiyat›nda hangi kal›plar›n kullan›ld›¤› hakk›nda genel bir çerçeve 

çizmek ve bu ölçünün nas›l iflledi¤ini göstermek için yeterlidir. Divan fliirinde 

daha az kullan›lan vezinler ise, örnekleriyle birlikte bir sonraki ünitede ait olduklar› 

bahirlere göre düzenlenmifl olarak verilecektir. Burada bir sonraki ünitede ve- 

SORU 

113 

SIRA S‹ZDE 



114 


rilecek listeyle karfl›laflt›rma yap›labilmesi için her veznin hangi bahirden oldu¤u 

da ayraç içinde gösterilmifltir. Ö¤renmeyi kolaylaflt›rmak amac›yla bu bölümde verilen 

örneklerin ço¤u Türkçenin aruzla uyum sa¤lam›fl oldu¤u ve aruz kusurlar›n›n 

en az düzeye indi¤i son dönem flairlerinden al›nm›flt›r. 

A. Bütün cüzleri tekrarlanan kal›plar 

1. mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün (Hezec) 

Ne irfând›r / veren ahlâ/ ka yükseklik / ne vicdând›r 

Fazîlet his/si insânlar/da Allah kor/kusundand›r 

M. Âkif 

2. müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün (Recez) 

Sâd›k m› ol/maz kendine / bir flâir-i / mâhir demek 

Vicdânî-i / hofl-meflrebin / âsâr› cem/iyyetlidir 

Mecmû’a-i / efl’âr›n› / bir kerre ted/ kîk eyleyin 

‹smi perî/flând›r fakat / efkâr› cem/’iyyetlidir 

Muallim Naci 

3. müstef’ilâtün müstef’ilâtün (Recez) 

Her yer karanl›k / pür-nûr o mevki 

Ma¤rib mi yoksa / makber mi yâ Rab 

Abdülhak Hamid 

• Bu veznin mütekarib bahrine göre taktî’i fa’lün fe’ûlün fa’lün fe’ûlün’dür. 

B. Sonuncusu d›fl›ndaki cüzlerin tekrarland›¤› kal›plar 

1. mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün (Hezec) 

Bu mülkün far/k› yok bir teng/-nâdan 

Niçün nûr in/miyor art›k / semâdan 

Yahya Kemal 

2. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün (Remel) 

Çok bilen gör/düm ben _ aslâ / görmedim hâl/den sezen 

Ben senin Mec/nûnunum çöl/lerde gölgem/dir gezen 

Öyle bir mes/tim ki hofl gör / tutmuyor ak/l›m düzen 

Âfl›k›m bil/sen nas›l sev/dim nas›l sev/dim nas›l 

Bekir S›tk› Erdo¤an 

3. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün (Remel) 

Âh eden kim/dir bu sâ’at / kuytuda 

Sustu bülbül/ler h›yâbân / uykuda 

fiimdi ay bir / serv-i sîmîn/dir suda 

Esme ey bâd / esme cânân / uykuda 

Faruk Nafiz 

4. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün (Remel) 

Korkma! Sönmez / bu flafaklar/da yüzen al / sancak 

Sönmeden yur/dumun _ üstün/de tüten en / son _ ocak 

O benim mil/letimin y›l / d›z›d›r par / layacak 

O benimdir / o benim mil/letimindir / ancak 

M. Âkif


5. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün (Remel) 

Bu emel gur/betinin yok/tur ucu 

Dâimâ yol/lar _ uzar kal/b _ üzülür 

Ömrü olduk/ça yürür her / yolcu 

Varmadan men/zile bir yer/de ölür 

Yahya Kemal 

6. müfte’ilün müfte’ilün fâ’ilün (Serî) 

Ninni de¤il / dinledi¤in / velvele 

Kükreyerek / akmada müs/takbele 

Bir ebedî / sel ki zamân/d›r ad› 

Haydi kat›l / sen de o cofl/kun sele 

Mehmed Âkif 

7. fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün fe’ûl (Mütekârib) 

Safâya / sak›n has/r-› nefs ey/leme 

Ki hep zev/k _ için gel/medik â/leme 


C. Cüzleri ikifler ikifler tekrarlanan kal›plar 

1. mef’ûlü mefâ’îlün mef’ûlü mefâ’îlün (Hezec) 

Ahbâb› / tutar sand›m / birkaç ge/cecik mâtem 

Bakt›m ki / giden gitmifl / dünyâda/kiler hurrem 

Devrân yi/ne ol devrân /âlem yi/ne ol âlem 

Recaizade M. Ekrem 

2. müfte’ilün mefâ’ilün müfte’ilün mefâ’ilün (Recez) 

Bafluma ol / hümâ benim / salmad› sâ/ye n’eyleyim 

Bilmedi kad/r-i zülfini /verdi hevâ/ye n’eyleyim 

fieyh Gâlib 

3. müfte’ilün fâ’ilün müfte’ilün fâ’ilün (Münserih) 

Yâr yolun / da bu kim / hasret _ ile / cân verir 

Hak yoluna / ol kifli / zevk _ ile kur / bân verir 

4. mef’ûlü fâ’ilâtün mef’ûlü fâ’ilâtün 

Zatî 

Her kûfle/sinde dehrin / nâm-› be/ka-nisâr›n 

fiâyeste/dir denilse / âlem se/nin mezâr›n 


115

116 


• Bu veznin muzâri bahrine göre taktî’i müstef’ilün fe’ûlün müstef’ilün 

fe’ûlündür. 

5. fe’ilâtü fâ’ilâtün fe’ilâtü fâ’ilâtün (Kâmil) 

Yine zevra/k-› derûnum / k›r›l›p ke/nâre düfltü 

Dayan›r m› / flîfledir bu / reh-i seng/sâre düfltü 

fieyh Gâlib 

• Bu veznin remel bahrine göre taktî’i mütefâ’ilün fe’ûlün mütefâ’ilün 

fe’ûlündür. 

D. Cüzleri farkl› kal›plar 

1. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün (Hezec) 

Gülmezse / yüzün bahçe/lerin kalbi / kan a¤lar 

Güllerle / dolar görse / gülerken se / ni da¤lar 

Faruk Nafiz 

2. mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün (Hezec) 

Kandilli / yüzerken _ uy/kularda 

Mehtâb› / sürükledik / sularda 

Mevsim so/nu öyle bir / zamân ki 

Gâib bir / mûsikiy/di sanki* 

Gitmifl kay/bolmufluz / uzakta* 

Rûyâ so/na ermeden / flafakta 

Yahya Kemal 

* ‹flaretli m›sralarda sekt-i melîh vard›r. 

3. mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün (Muzârî) 

Gönlüm di/lim kan›m ve / mizâc›mla / sizdenim 

Dünyâ ve / âhirette / vatandaflla/r›m benim 

Yahya Kemal 

4. mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün (Müctes) 

Çok _ insan _ an/layamaz es/ki mûsikî/mizden 

Ve ondan _ an/lamayan bir / fley _ anlamaz / bizden 

Yahya Kemal 

5. fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün (Hafîf) 

Ta Budin’den / Irak’a M›s/r’a kadar 

Fethedilmifl / uzak diyâr/lardan 

Vatan _ üstün/de hür esen /rüzgâr 

Ses götürmüfl / bütün bahâr/lardan 

Yahya Kemal 

E. Rübâ’î vezinleri 

Rüba’î hakk›nda 4. ünitede bilgi verilmiflti. Burada Türk fliirinde çok kullan›lm›fl 

olan rüba’î vezinleri verilmekle yetinilecektir. 

1. mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlü fa’ûl 

2. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fa’ûl 


4. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlün fâ’


Örnek 

Dünyâda ne ikbâl ne servet dileriz 

Hattâ ne de ukbâda sa’âdet dileriz 

Aflk›n gül açan bülbül öten vaktinde 

Yârânla tarab yâr ile vuslat dileriz 

Yahya Kemal 

• Rübainin 1, 2 ve 4. m›sralar›n›n vezni mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fa’ûl; 3. m›s- 

SORU 

ra›n›n vezni de mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlün fâ’ d›r. 

Rübâ’înin her m›sra›nda rüba’î vezinlerinden olmak flart›yla farkl› bir D‹KKAT veznin kullan›lm›fl 

olabilece¤ini unutmay›n›z. 

Baz› önemli uyar›lar 


1. Birinci ve üçüncü gruptaki vezinlerle yaz›lm›fl baz› fliirlerde ikinci tef’ilenin 

bitti¤i yerde bir iç kafiye bulunur ve bu fliirler iç kafiyelerin AMAÇLARIMIZ bulundu¤u yer- 

AMAÇLARIMIZ 

den ikiye ayr›labilirler. Burada musammat gazel ve kasidelerin, bu iki gruptaki 

vezinlerle yaz›lm›fl olduklar› burada hat›rlanmal›d›r. 

2. Türk flairleri daha çok kapal› hecelerin yo¤un oldu¤u vezinleri K ‹ T A Ptercih 

etmifllerdir. 

Aruzda kapal› hecelerin çoklu¤u ritmin yavafllamas›n›, aç›k hecelerin 

çoklu¤u ise h›zlanmas›n› sa¤lar. 

K ‹ T A P 

3. Aruzda m›sra sonlar›ndaki hecelerin her zaman kapal› TELEV‹ZYON hece olarak kabul 

edildi¤i ve m›sra bafllar›ndaki fe’ilâtün cüzlerinin fâ’ilâtün, m›sra sonlar›ndaki 

fe’ilün cüzlerinin de fa’lün flekline dönüflebilece¤i unutulmamal›d›r. 

TELEV‹ZYON 

4. Zaman zaman fliirde tema ile vezin iliflkisi üzerinde durulmuflsa da böyle bir 

‹NTERNET 

iliflkinin varl›¤› kesin olarak kan›tlanamam›flt›r. Ayn› vezinle yaz›lm›fl fliirlerde 

birbirinden çok farkl› temalar›n ifllendi¤i görülmektedir. 

‹NTERNET 

Örnekler 

Afla¤›daki örnekler yukar›daki grupland›rmalara göre s›ralanm›flt›r. Gruplar 

içindeki vezinlerin s›ras›nda da ayn› yol izlenmifltir. 

A) Bütün cüzlerin tekrarland›¤› vezinler 

Dedem koynunda yatt›kça benimsin ey güzel toprak, 

Neler yapm›fl bu millet, en yak›n târîhe bir sor, bak 

Süleyman Nazîf 

Bîgâne gibi kaçma gel kardaflcu¤umsun sen benüm 

Ko her ne dirse disün el kardaflcu¤umsun sen benüm 

Hayretî 

Allâhu ekber Allâhu ekber 

Bir samt-i ulvî gûyâ tabî’at 

Hâmûfl hâmûfl eyler ibâdet 

Tevfik Fikret 

B) Sonuncusu d›fl›ndaki cüzlerin tekrarland›¤› vezinler 

Bir zamânlar biz de millet hem nas›l milletmifliz 

Gelmifliz dünyâya milliyyet nedir ö¤retmifliz 

SIRA S‹ZDE 


SORU 

D‹KKAT 

117 

SIRA S‹ZDE 

DÜfiÜNEL‹M

118 


Kapkaranl›kken bütün âfâk› insâniyyetin 

Yarm›fl›z edvâr-› fetretten kalan yeldâlar› 

Mehmed Âkif 

Sakladukça kendisin ol meh-lika 

Her tarafdan old› bin s›r rû-nümâ 

Esrâr Dede 

Allah ad›n zikridelüm evvelâ 

Vâcib oldur cümle iflde her kula 

Süleyman Çelebi 

Hangi sözlerle ninem gönlünü açm›flsa bana 

Ben o sözlerle gönül vermedeyim sevgilime 

Sözlerim ninni kadar duygulu olmak yarafl›r 

Ba¤l›d›r çünkü dilim gönlüme gönlüm dilime 

Faruk N. Çaml›bel 

‹nsan âlemde hayâl etti¤i müddetçe yaflar 

Yahya Kemal 

Sana dün bir tepeden bakt›m azîz ‹stanbul 

Görmedim gezmedi¤im sevmedi¤im hiç bir yer 

Yahya Kemal 

Ey bu topraklar için topra¤a düflmüfl asker 

Gökten ecdâd inerek öpse o pâk aln› de¤er 

Mehmed Âkif 

Yumuflak bafll› isem kim dedi uysal koyunum 

Kesilir belki fakat çekme¤e gelmez boyunum 

Mehmed Âkif 

San›r›m ismini kufllar heceler 

Seni söyler bana da¤lar dereler 

Su ça¤›ldar kuzular k›rda meler 

Seni söyler bana da¤lar dereler 

Yahya Kemal 

Balkan’›n üstünde s›zan her p›nar 

Bir yarad›r durmaz içinden kanar 

Hangi tafl›n kalbini deflsen mezâr 

Gör ne mübârek yer u¤urlar ola 

Mehmed Âkif 

Küçük muttarid muhteriz darbeler 

Kafeslerde camlarda pür-ihtizâz 

Tevfik Fikret


Da¤›lm›fl hazân-dîde tüller gibi 

Uçuflmakta sessizce huffâfleler 

Giderler gelirler san örmekteler 

Nücûm-› kederle zalâm-› flebi 

Ahmed Haflim 

C) Cüzleri ikifler ikifler tekrarlanan vezinler 

Âfl›kda keder neyler gam halk-› cihânundur 

Koyma kadehi elden söz pîr-i mugânundur 

fieyh Gâlib 

Aflk ile kendiden gider âfl›ka bir nidâ gelür 

Yaz›s› yok kitâb okur âlim olur ç›ka gelür 

Yahya Bey 

Yâr bizüm ile yine gör ki ne âl eyledi 

Tâ ki yaflum kan ola yana¤um› al eyledi 

Kad› Burhaneddin 

Rüsvâlar›ndan ol meh saymaz meni Fuzûlî 

Dîvâne olmayam m› dünyâda yok m› ârum 

Fuzulî 

O zamân ki bezm-i cânda böliflildi kâle-i kâm 

Bize hisse-i mahabbet dil-i pâre pâre düfldi 

fieyh Gâlib 

D. Cüzleri farkl› vezinler 

Bin atl› ak›nlarda çocuklar gibi flendik 

Bin atl› o gün dev gibi bir orduyu yendik 

Yahya Kemal 

Sâhipsiz olan memleketin batmas› hakt›r 

Sen sâhip olursan bu vatan batmayacakt›r 

Mehmed Âkif 

Târîhi tekerrür diye ta’rîf ediyorlar 

Hîç ibret al›nsayd› tekerrür mü ederdi 

Mehmed Âkif 

Zulmün topu var güllesi var kal’as› varsa 

Hakk›n da bükülmez kolu dönmez yüzü vard›r 

Göz yumma güneflten, ne kadar nûru kararsa 

Sönmez ebedî, her gecenin gündüzü vard›r 

Tevfik Fikret 

‹stanbul’un öyledir bahâr› 

Bir aflk oluverdi âflinâl›k 

Yahya Kemal 

119

120 


Ülfet belâl› fley fakat uzlet s›k›nt›l› 

Bilmem nas›l geçirmeliyim son befl on y›l› 

Yahya Kemal 

‹crâ-y› hakk içün geçer âdem hükûmete 

Hakdan ziyâde hükmini icrâya sa’y ider 

Nam›k Kemal 

Elbet de¤il nasîbi mezellet kad›nl›¤›n 

Elbet sefîl olursa kad›n alçal›r befler 

Tevfik Fikret 

Zevki kederde mihneti râhatda görmiflüz 

Âyînedür biribirine subh u flâmumuz 

fieyh Gâlib 

Kenâr-› Dicle’de bir kurt afl›rsa bir koyunu 

Gelir de adl-i ‹lâhî sorar Ömer’den onu 

Mehmed Âkif 

A¤›r a¤›r ç›kacaks›n bu merdivenlerden, 

Eteklerinde günefl rengi bir y›¤›n yaprak, 

Ve bir zamân bakacaks›n semâya a¤layarak 

. . . 

Ahmet Haflim 

Dönülmez akflam›n ufkunday›z. Vakit çok geç; 

Bu son fas›ld›r ey ömrüm, nas›l geçersen geç 

Yahya Kemal 

Virmeyeler iki cihâna seni 

Olur ise bir yana iki cihan 

Yahya 

Nice sevdâl›larla sevgililer 

Aflk› yollarda böyle beklediler 

Nice sevdâl›lar da var ki diler 

Akflam olsun bu kuytu yollarda 

Yahya Kemal 

Ey flâh-› cihân bu çarh u eyvân kimün 

Îcâd kimün bu lutf u ihsân kimün 

Adl eyler isen dahi ben olmam me’yûs 

‹syân benümse afv u gufrân kimün 

fieyh Gâlib

4. Ünite - Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü: Aruzla ‹lgili Temel Kurallar, Terimler SORU ve Vezin Bulma Usulü 

Zülfün ki târ-› eflk-i firâvâna sarmaflur 

Sünbüldür ol ki riflte-i bârâna sarmaflur 

Bâkî 

SIRA S‹ZDE 


D‹KKAT 

SIRA S‹ZDE 

beytinin veznini bularak, beyti vezinle uyumlu hâle getirmek için yapt›¤›n›z aruz 

ifllemlerini belirtiniz. 

SORU 

Aruz hakk›nda daha genifl bilgi için M. A. Yekta Saraç’›n Klâsik Edebiyat K D‹KKAT ‹ T ABilgisi: P Biçim- 

Ölçü-Kafiye (‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar› 2010) adl› kitab›na baflvurabilirsiniz. 

SORU121 

D‹KKAT 

SIRA S‹ZDE 




AMAÇLARIMIZ 

AMAÇLARIMIZ 

SORU 

K D‹KKAT ‹ T A P 


TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 

AMAÇLARIMIZ 

K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON 

AMAÇLARIMIZ 

K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON 


4 

SIRA S‹ZDE 



122 

Özet 

A MAÇ 

1 


Aruz vezninin fliirdeki ifllevini aç›klayabilmek. 

Aruz vezni, aç›k (=k›sa) ve kapal› (=uzun) olarak 

nitelenen hecelerin aruz kuramc›lar› taraf›ndan 

önceden belirlenmifl bir düzen içerisinde tekrarlanmas› 

esas›na dayanan bir fliir ölçüsüdür. Dolay›s›yla 

fliirdeki ifllevi de ahengi sa¤lamakt›r. 

A MAÇ 

A MAÇ 3 

2 

Aruz vezniyle ilgili terimleri tan›mlayabilmek. 

Aruz vezniyle ilgili terimleri üç grupta toplamak 

mümkündür. Bunlarda ilk gruptakiler “aruza göre 

hece türleri”ile ilgili olanlard›r. Aruza göre üç 

çeflit hece vard›r: 1. Aç›k ya da k›sa hece, 2. 

uzun ya da kapal› hece, 3. medli hece ya da 

bir buçuk hece. 1. Aç›k ya da k›sa hece sonu 

k›sa ünlü ile biten hecelerle tek k›sa ünlüden ibaret 

heceler; 2. Kapal› ya da uzun hece sonu ünsüz 

ya da uzun ünlü ile biten hecelerdir. 3. Medli 

ya da bir buçuk hece ise bir uzun ünlü ve bir 

ünsüzden oluflan; bir ünsüz, bir uzun ünlü ve bir 

ünsüzden; bir k›sa ünlü ve iki ünsüzden; bir ünsüz, 

bir k›sa ünlü ve iki ünsüzden oluflan hecelerdir. 

‹kinci gruptakiler “aruz ifllemleri” ile ilgili 

olan vasl, imâle, med, zihâf, tahfîf ve tefldîd 

terimleridir. Vasl sonu ünsüzle biten bir sözü, 

aç›k hece elde etmek ya da bir kapal› bir aç›k 

hece de¤erinden tek kapal› hece de¤erine düflürmek 

için ünlüyle bafllayan bir sonraki söze 

ba¤lamak; imâle (=imâle-i maksûre) ölçü gere¤i 

k›sa ünlüyle biten ya da tek k›sa ünlüden ibaret 

bir aç›k ya da k›sa heceyi, uzun ünlü; yani, yapay 

olarak uzun ya da kapal› hece de¤erine yükseltmek; 

medd (=imâle-i memdûde), birleflik hecelerin 

as›l de¤erlerinden biraz daha uzun okunmas›; 

tahfîf (=kasr) vezin gere¤i fleddeli bir harfi 

fleddesiz okumak; tefldîd de fleddesiz bir harfi 

ölçü gere¤i fleddeli olarak kullanmakt›r. Üçüncü 

gruptaki terimler tef’ile, taktî’, bahr ve sekt-i 

melîhtir. Tef’ile aruz vezinlerini oluflturan sekiz 

ana sözcü¤e denir: Bunlar fe’ûlün, fâ’ilün, mefâ’îlün, 

müstef’ilün, fâ’ilâtün, müfâ’aletün, mütefâ’ilün, 

mef’ûlâtüdür. Bu tef’ilelerin say›s› bir 

tak›m de¤iflikliklerle 41’e kadar ulafl›r ve meydana 

getirdikleri 16 vezin, as›l vezinleri oluflturur. 

Bu vezinlere bahr denir. Di¤er vezinler bu as›l 

bahirlerden do¤mufllard›r. Taktî’ aruzda, bir m›sra› 

yaz›lm›fl oldu¤u veznin cüz’ (=tef’ile)lerine 

ay›rmakt›r. Taktî’ fliirin yaz›ld›¤› vezni bulmay› 

ve bulunan vezne göre fliiri âhenkli olarak okumay› 

sa¤lar. Sekt-i melîh ise, mef’ûlü mefâ’ilün 

fe’ûlün ( _ _ . / . _ . _ / . _ _ ) vezninin mef’ûlün 

fâ’ilün fe’ûlün ( _ _ _ / _ . _ / . _ _ ) flekline dönüflmesine 

denir. 

Aruzla yaz›lm›fl fliirlerin vezinlerini bulabilmek. 

Aruzla yaz›lm›fl bir fliirin veznini bulabilmek için 

önce m›sralar›n ses de¤erlerini tespit etmek; yani, 

hangi hecenin kapal› (=uzun), hangi hecenin 

aç›k (=k›sa), hangi hecenin medli hece oldu¤unu 

belirlemek gerekir. Bu ifllem yap›l›rken kapal› 

hecelerin k›sa bir çizgi (-), aç›k hecelerin nokta 

(.) ve vas›l yap›lan hecelerin de alttan düz bir 

çizgi ile ( _ ) gösterildi¤i unutulmamal›d›r. Vezin 

en az iki m›srada aranmal›; sonra ses de¤erleri 

belirlenen beytin birinci ve ikinci m›sralar›ndaki 

hecelerin ayn› düzen içinde alt alta s›ralanm›fl 

olup olmad›¤›na dikkat edilmelidir. Bu arada içinde 

medli hece bulunmayan beyitlerde her iki 

m›sradaki hece say›s›n›n birbirine eflit olmas› gerekti¤i 

unutulmamal›d›r. E¤er m›sralardaki hecelerin 

say›s› birbirine eflitse, aç›k ve kapal› heceler 

de ayn› düzen içinde alt alta s›ralanm›flsa elde 

edilen bu heceler alfabetik olarak düzenlenmifl 

olan vezin listesiyle karfl›laflt›r›lmal› ve bu listeden 

beytin vezni bulunmal›d›r. E¤er beytin iki 

m›sra› aras›nda aç›k ve kapal› hecelerin s›ralan›fl› 

ve hece say›s›nda bir uyumsuzluk görülürse; 

önce bu uyumsuzlu¤un hangi hece ya da hecelerde 

oldu¤u belirlenmeli, bunun için de birinci 

ve ikinci m›sradaki heceler tek tek karfl›laflt›r›larak 

kontrol edilmelidir. M›sralar aras›ndaki uyumsuz 

heceler belirlendikten sonra da birinci m›sra› 

ikinci m›sra ile ya da ikinci m›sra› birinci m›sra 

ile uyumlu hâle getirmenin yollar› aranmal›d›r. 

Burada yard›mc› olacak anahtarlar “imâle”, “zihâf”, 

“vasl” ve “med”dir. Beytin m›sralar›ndaki 

hece say›s› ve nitelikleri birbirine eflit hâle getirildikten 

sonra yap›lacak ifl alfabetik olarak düzenlenmifl 

vezin listesinden beytin veznini bulmak 

ve tef’ilelerini belirlemektir.



1. Aruzda vezin gere¤i uzun bir ünlünün k›sa ünlü de- 

¤erine, medli bir hecenin de tek kapal› hece de¤erine 

düflürülmesine ne ad verilir? 

a. imale 

b. tahfîf 

c. taktî’ 

d. zihâf 

e. med 

2. “aflk”, “mektûb”, “serâb”, “sanavber”, “gül-berg” 

Yukar›daki befl sözcük Arapça ve Farsçadan Osmanl› 

Türkçesine geçmifltir. Bu sözcüklerin aruza göre ses de- 

¤erleri hangi seçenekte do¤ru olarak gösterilmifltir? 

a. . - / - . -/ . - . / . - . - / - - . 

b. - . / - - . / . - . / . - - / - - . 

c. - . / . - - / - - . / - - . / . - - 

d. - . / - . - / . - . / . - - / - - . 

e. - . / - - . / - . - / . - - / - - . 

3. Afla¤›dakilerden hangisi bir aruz terimidir? 

a. terbî’ 

b. teflhîs 

c. tahlîl 

d. taktî’ 

e. ta’rîz 

4. Aruzda bir m›sra› yaz›lm›fl oldu¤u veznin cüz’ 

(tef’ile)lerine ay›rmaya ne ad verilir? 

a. tefldîd 

b. tahfîf 

c. terbî’ 

d. taktî’ 

e. tesdîs 

5. Bir devlet içün çerha temennâdan usanduk 

Bir vasl içün a¤yâra müdârâdan usanduk 

Beytin vezni afla¤›dakilerden hangisidir? 

a. mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün 

b. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün 

c. müstef’ilün müstef’ilün fe’ûlün 

d. mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ûlün 

e. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün 

Nâbî 

6. Bülbüller öter güller açar flâd gönül yok 

Hiç böyleli¤in görmemifliz fasl-› bahâr›n 

fieyhülislâm Yahya 

Yukar›daki beytin aruz veznine uygun olarak okunabilmesi 

için yap›lmas› gereken aruz ifllemleri hangi seçenekte 

s›ras›yla verilmifltir? 

a. med-vasl-med 

b. imâle-vasl-zihaf 

c. vasl-vasl-med 

d. zihâf-zihâf-vasl 

e. vasl-vasl-zihâf 

123 

7. Yârin ki her tebessümü da¤ üstü bâ¤ olur 

Destinde câm-› neflve semâvî çerâ¤ olur 

Yahya Kemal 

Yukar›daki beytin her m›sra’› kaç tef’ileden oluflmaktad›r? 

a. 3 

b. 6 

c. 5 

d. 2 

e. 4 

8. “flevk-i tamâm”, “nâle-i âtefl-feflan”, “bâd-› sabâ”, 

“flevk-i flûrîde” 

Yukar›da verilen Farsça isim ve s›fat tamlamalar›n›n 

aruza göre ses de¤erleri hangi seçenekte s›ras›yla ve 

do¤ru olarak gösterilmifltir? 

a. - . . -. / - . . - - . - / - . . - / - . - - . 

b. - . . - / - . . - - . - / - - . - / - - - . . 

c. - . . - / - . . - - - - / - . - - / - . . - . 

d. - . . - / - - . - - - - / - . . - / - - . . 

e. . . - - / - . . - - . - / - - . - / - . - - 

9. Gördüm ol meh dûfl›na bir flâl at›p lâhûrdan 

Gül yanaklar üstüne yaflmak tutunmufl nûrdan 

Yahya Kemal 

Yukar›daki beytin üçüncü tef’ilesinin vezni afla¤›dakilerden 

hangisidir? 

a. fe’ilâtün 

b. fâ’ilâtün 

c. mefâ’ilün 

d. fa’lün 

e. fe’ilün 

10. Rü’yâ gibi bir yazd› yaratt›n hevesinle 

Her ân›n› her rengini her fl’irini hazdan 

Hâlâ duruyor bahçeler en tatl› sesinle 

Bir gün bir uzak hât›ra özlersen o yazdan 

Yahya Kemal 

Yukar›daki dörtlü¤ün vezni hangi seçenekte do¤ru olarak 

verilmifltir? 

a. mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün 

b. mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün 

c. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün 

d. mef’ûlü mefâ’ilün mef’ûlü mefâ’ilün 

e. mef’ûlü fâ’ilâtün mef’ûlü fâ’ilâtün

124 


Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 

1. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Zihaf” bafll›kl› bölümü 


2. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Aruzla ‹lgili Kurallar 

ve Terimler” bölümünden “Aruz ifllemleri” konusunu 


3. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Aruzla ‹lgili Di¤er Baz› 

Terimler” bölümünü tekrar okuyunuz. 

4. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Aruzla ‹lgili Kurallar 

ve Terimler” bölümünü tekrar okuyunuz. 

5. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Vezin Bulma Usulü” 

bölümünü tekrar okuyunuz 

6. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Aruzla ‹lgili Kurallar 

ve Terimler” bölümünden “Aruz ifllemleri”konusunu 


7. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Aruzla ‹lgili Di¤er Baz› 


8. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Aruzla ‹lgili Di¤er Baz› 


9. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Aruzla ‹lgili Di¤er Baz› 


10. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Vezin Bulma Usulü” 

bölümünü tekrar okuyunuz. 


âvâz: - - . ; kelebek: . . -; geleceksin: . . - -, reflk; - . ; 

âftâb: - . - .; berg: - . ; iklîm: - - . : kitâb: . - . ; seng: - 

. ; bâ¤: - . ; bahr: - . ; bahâr: . - . ; beklemifltim: - . - - 


1. gülme kister; 2. fâni dünyâ; 3. bafla gelmifl; 4. ab yeter; 

5. flekke ralmak: 1. vasl; 2. zihaf, 3. imâle, 4. zihaf, 

5. tefldîd ve vasl. 


‹mâlenin imâle-i maksûre ve imâle-i memdûde ya 

da med ad› verilen iki türü vard›r. ‹male-i maksûre 

aruzda ölçü gere¤i k›sa ünlüyle biten ya da tek k›sa ünlüden 

ibaret bir aç›k ya da k›sa heceyi, uzun ünlü; yani, 

yapay olarak uzun ya da kapal› hece de¤erine yükseltmek; 

imâle-i memdûde ya da medd ise bileflik heceleri 

as›l de¤erlerinden biraz daha uzun okumakt›r. 

Zihâf imalede yap›lan›n tersidir. Ölçü gere¤i Arapça ve 

Farsça hecelerdeki uzun ünlülerin k›sa ünlü de¤erine; 

medli hecelerin de bir kapal› hece de¤erine düflürmektir. 

Zihafla imale aras›ndaki fark, biriyle yap›lan ifllemin 

di¤erinin tersi olmas›d›r. 


Beytin hecelerinin ses de¤erleri “- - . / - . - . / . - - . / - . 

-”dir. Bu hecelerin uyumlu oldu¤u vezin mef’ûlü fâ’ilâtü 

mefâ’îlü fâ’ilündür. Beyti vezinle uyumlu hâle getirmek 

için yap›lacak tek ifllem ikinci m›sradaki “Sünbüldür 

ol”u “Sünbüldü rol” okumak; yani, bu iki sözcük 

aras›nda vas›l yapmakt›r.



Kaynak 

Saraç, M. A. Yekta (2010). Klâsik Edebiyat Bilgisi: Biçim-Ölçü-Kafiye. 

‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar›.E 

125



 

 

 


Türk fliirinde kullan›lan aruz kal›plar›n›n bahirlerini saptayabilecek, 

Divan fliiri kafiye sistemini tan›yacak ve tan›mlayabilecek, 

Kafiye kusurlar›n› belirleyebileceksiniz. 


• Bahir 

• Hezec 

• Recez 

• Remel 

• Münserih 

• Muzâri’ 

• Müctes 

• Serî’ 

• Hafîf 

• Mütekārib 

• Kâmil 

• Ahreb 




Eski Türk 

Edebiyat›nda Ölçü 

(II) ve Kafiye 

• Ahrem 

• Kafiye 

• Mücerred kafiye 

• Mürekkeb kafiye 

• Mürdef kafiye 

• Mukayyed kafiye 

• ‹ltizâm 

• Mü’esses kafiye 

• Revî 

• Ridf 

• Kayd 

• Te’sîs 

• Dahîl 

• Redîf 

• Müreddef 

• Kâfiye-i flâygân 

• Cinasl› kafiye 

• Kâfiye-i gayr-› 

ma’mûle 

• Zû-kâfiyeteyn 

• Zü’l-kavâfî 

• Tarsî’ 


• ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINDA ÖLÇÜ 

(II) 

• D‹VAN fi‹‹R‹NDE KAF‹YE

Eski Türk Edebiyat›nda 

Ölçü (II) ve Kafiye 


Bir önceki ünitede Türk edebiyat›nda s›k kullan›lan vezinlerin biri alfabetik s›ras›, 

di¤eri de cüz(=tef’ile)lerinin tekrarlanm›fl olup olmad›¤› göz önünde bulundurularak 

düzenlenmifl iki ayr› listesi verilmiflti. Bu ünitede de söz konusu iki listede yer 

alan vezinlerin aruz bahirlerine göre grupland›r›lm›fl farkl› bir listesi ve bu vezinlerle 

yaz›lm›fl fliirlerden örnekler verilecek daha sonra Divan fliirinde kafiye konusuna 

geçilecektir. 

ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINDA ÖLÇÜ (II) 

Türk Edebiyat›nda Aruz Bahirleri 

1. Hezec bahri 

Çok kullan›lanlar 

1. mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün 

Ne dehrün bendesi ne flâh-› âlî-flân›yuz cânâ 

Esîrün olal› mülk-i gamun sultân›yuz cânâ 

Nev’î 

2. mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün 

Hayâlün âfl›ka eglence besdür 

Visâlün istemek zâ’id hevesdür 

Bakî 

3. mef’ûlü mefâ’îlün mef’ûlü mefâ’îlün 

Dünyâya gelen durmaz dünyâ ne aceb yerdür 

Ukbâya giden gelmez ukbâ ne aceb yerdür 

Ruhî 

4. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün 

Güller k›zar›r flerm ile ol gonca gülünce 

Sünbül ham olur reflk ile kâkül bükülünce 

F›tnat Han›m 

5. mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün 

Uflflâka iflün cefâdur ey dost 

Kaddün elif-i belâdur ey dost 

Revanî 

Aç›klama: Bu vezin bazen mef’ûlün fâ’ilün fe’ûlün fleklini de al›r (sekt-i melîh).

128 


Az kullan›lanlar 

6. mefâ’îlün mefâ’îlün 

Yamand›r hecr ile hâlim 

Bana yâr olmad›n gitdin 

Nedür cürmüm be-hey zâlim 

Bana yâr olmad›n gitdin 

Nâ’ilî 

Aç›klama: Bu bahirdeki birinci veznin murabba fleklidir. 

7. mef’ûlü mefâ’îlün 

Hak flerleri hayr eyler 

Zannetme ki gayr eyler 

Ârif an› seyr eyler 

Allah görelim n’eyler 

N’eylerse güzel eyler 

Hakk› 

Aç›klama: Bu bahirdeki üçüncü veznin murabba fleklidir. 

8. mefâ’îlü fe’ûlün mefâ’îlü fe’ûlün 

Kan› gözleri bâdâm kan› serv-i gül-endâm 

Kan› yâr-i dil-ârâm ki olmad› bana râm 


9. mef’ûlü mefâ’îlü fe’ûlün 

Yârin duda¤›ndan getirilmifl 

Bir katre alevdir bu karanfil 

Ahmed Haflim 

2. Recez bahri 


1. müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün 

‹ki cihânun cân›s›n sen câna s›hhat yaraflur 

Cûd u kerem bürhân›s›n bürhâna s›hhat yaraflur 

Ahmed Pafla 

2. müstef’ilün fe’ûlün müstef’ilün fe’ûlün 

Zülfi kimi aya¤›n koymaz öpem nigârum 

Yohdur anun yan›nda bir k›lca i’tibârum 

Fuzulî 

Aç›klama: Bu veznin muzari bahrine göre taktî’i mef’ûlü fâ’ilâtün mef’ûlü 

fâ’ilâtün’dür. 

3. müstef’ilâtün müstef’ilâtün 

Gencînen olsam vîrân idersin 

Âyînen olsam hayrân idersin 

Gâlib 

4. müfte’ilün mefâ’ilün müfte’ilün mefâ’ilün 

Hüsn-i taleble k›l gönül ruhsat-› vasl ise murâd 

Lutf-› su’âli bilmeyen gam-zede-i cevâb olur 

Mezakî


5. müstef’ilün müstef’ilün 

Leflker yürüsün saf saf 

Her yana itsünler mesâf 

Olmak gerek sîne-flikâf 

Olsun k›l›çlar bî-g›lâf 

Muhibbî 


6. müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilün 

Gizli gel ey yâr buyur ey fleh-i muhtâr buyur 

Çünki hep agyâr uyur bu gice tekrâr buyur 

Hakk› 

3. Remel bahri 


1. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün 

Âfliyân-› mürg-i dil zülf-i perîflânundadur 

Kande olsam ey perî gönlüm senün yanundadur 

Fuzulî 

2. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün 

Bu cihânda kimse bâkî kalmad› 

Ol gidenler sonra bunda gelmedi 

Mihrî Hatun 

3. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün 

Devr iderken gice meclisde flarâb-› gül-fâm 

Der-i mey-hâneye mühr urd› gelüp mâh-› s›yâm 

Vâs›f 

Ehl-i aflkun dil-i hûnînin ad›n gül kod›lar 

Bâ¤-› kûyunda benüm adum› bülbül kod›lar 

‹smetî 

Neflve-i câm-› mahabbetle gönül cûfl eyler 

Çekilen derd ü gam› cümle ferâmûfl eyler 

F›tnat 

Aç›klama: Veznin ilk tef’ilesi fâ’ilâtün, son tef’ilesi fa’lün olabilir. 

4. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün 

Amelüm yok durur Allâh’a yarar 

Âh yok bir iflüm ol flâha yarar 

Muradî 



5. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün 

Ey nefes bîhûde geçme cân-› âtefl-meskenümden 

Ra’fle-rîz-i flu’le-i âh ol nesîm-i flîvenümden 

Fehîm 

5. Ünite - Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü (II) ve Kafiye 

129

130 


6. fâ’ilâtün fâ’ilâtün 

Âfl›kam bir dil-rübâya 

Bir cevân-› bî-vefâya 

Tâkatüm yokdur cefâya 

Rahm idün ben mübtelâya 

Fâz›l 

Aç›klama: Ayn› bahirdeki beflinci veznin murabba fleklidir. 

7. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün 

Sitemün gerçi yamandur onu terk eyleme bi’llâh 

Ki tegāfül sitemünden dahi elbette beterdür 

Fuzulî 

Aç›klama: Bu veznin ilk tef’ilesi fâ’ilâtün olabilir. 

8. fe’ilâtü fâ’ilâtün fe’ilâtü fâ’ilâtün 

O güzel güzel edâlar o nigâh-› mest ü haste 

O yaman yaman belâlar ider ehl-i aflk› beste 

Fâz›l 

Aç›klama: Bu veznin kâmil bahrindeki taktî’i mütefâ’ilün fe’ûlün mütefâ’ilün 

fe’ûlün’dür. 

4. Münserih bahri 

Çok kullan›lan 

1. müfte’ilün fâ’ilün müfte’ilün fâ’ilün 

Gözde gezer çizginüp katre-i eflküm müdâm 

Katre-i eflküm kimi çerhde seyyâre yoh 

Fuzulî 

Az kullan›lan 

2. müfte’ilün fâ’ilün 

Ey sanem-i cân-fezâ 

V’ey gül-i bâg-› edâ 

Bülbül-i sahn-› vefâ 

Sa¤ olas›n dâ’imâ 

fieref Han›m 

Aç›klama: Bir önceki veznin murabba fleklidir. 

5. Muzâri bahri 


1. mef’ûlü fâ’ilâtün mef’ûlü fâ’ilâtün 

Aflkun od›na ey dil yanarsa cân-› fleydâ 

Her bir avuç külinden bir bülbül ola peydâ 

fieyhülislam Yahya 

Aç›klama: Bu veznin recez bahrine göre taktî’i müstef’ilün fe’ûlün müstef’ilün 

fe’ûlün’dür. 

2. mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün 

Gelmez o flûh meclise agyâr gelmese 

‹ster ki arz-› hâle bile ruhsat olmasun 

Nedîm


3. mef’ûlü fâ’ilâtün 

Bir fâz›l-› yegâne 

Allâme-i zemâne 

Üstâd-› bî-behâne 

Buld› makām-› a’lâ 

Fatîn 


6. Müctes Bahri 


1. mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün 

Hevâ-y› aflka uyup kûy-› yâre dek giderüz 

Nesîm-i subha refîküz bahâre dek giderüz 

Nâ’ilî 


2. mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilâtün 

Gönül hevâya uyup ârzû-y› gurbete düflmifl 

Reh-i safâ diyerek hârzâr-› hayrete düflmifl 

Neflâtî 

7. Serî bahri 


1. müfte’ilün müfte’ilün fâ’ilün 

Ahde vefâ eylemedün öyle mi 

Terk-i cefâ eylemedün öyle mi 

Ahmed Pafla 



2. müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilâtün 

Âfl›k olan yâr yol›na yane gerekdür 

Yanabilicek bu yola ya ne gerekdür 


3. mefâ’ilün mefâ’ilün mefâ’ilün mefâ’ilün 

Yiyin efendiler yiyin bu hân-› ifltihâ sizin 

Doyunca t›ks›r›nca çatlay›ncaya kadar yiyin 

Tevfik Fikret 

4. mefâ’ilün mefâ’ilün 

Çoban kaval çalar onun 

Hayât› flâ’irânedir 

Güler perîsi tarlan›n 

Bu bir güzel terânedir 

Tevfik Fikret 


131

132 


8. Hafîf bahri 

1. fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün 

Bu gice hayli mihnetüm vardur 

Çarh elinden flikâyetüm vardur 

Ruhî 

Gel berü sôfîyâ ki mest olalum 

Mest-i câm-› mey-i elest olalum 

Nesîmî 


9. Mütekarib bahri 


1. fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün fe’ûl 

Gözümden akan yafl m›dur kan m›dur 

Lebün yâd›na la’l ü mercân m›dur 

Avnî 


2. fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün 

Ferâgat güzel sevmeden tevbe meyden 

Zihî re’y-i bât›l zihî fikr-i fâsid 

10. Kâmil bahri 

Bakî 


1. mütefâ’ilün fe’ûlün mütefâ’ilün fe’ûlün 

Tutalum ki va’d-i vuslat sebeb-i neflât olurm›fl 

Dil-i zâr› küflte eyler gam-› intizâr dirler 

Mezâkî 

Aç›klama: Bu veznin remel bahrine göre taktî’i fe’ilâtü fâ’ilâtün fe’ilâtü 

fâ’ilâtün’dür. 


2. mütefâ’ilün mütefâ’ilün mütefâ’ilün mütefâ’ilün 

Yeter ey felek bu cefâ yitür men-i zâre serv-i revânum› 

Meh-i tal’atiyle münevver it dil ü dîde-i nigerânum› 

Fuzulî 

3. mütefâ’ilün mütefâ’ilün 

Yak›fl›kl›d›r seviyor cihân 

An› ben de pek severim inan 

Benim olsa bârî flu kahramân 

Olamaz ne çâre niflânl›d›r 

Muallim Naci 


11. Ahreb ve ahrem kal›plar› 

Ahreb ve ahrem kal›plar› hezec bahrinden ç›kar›lm›flt›r. Bu vezinlerden 

mef’ûlü ile bafllayanlar ahreb, mef’ûlünle bafllayanlar ise ahrem kal›plar›

olarak adland›r›l›rlar. Bunlar rübâ’î vezinleridir. Rübâ’îde ayn› gruptan olmak 

flart›yla her m›sra farkl› bir vezinle yaz›lm›fl olabilir. 


1. mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlü fe’ûl 

2. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûl 


4. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlün fâ’ 

Hofl ol ki çekem dem-i ecel bâde-i nâb 

Sermest yatam kabrde tâ rûz-› hisâb 

Gavgâ-y› k›yâmetde duram mest ü harâb 

Ne fikr-i hisâb ola ne idrâk-i azâb 

Fuzulî 

Aç›klama: Birinci m›sra›n vezni 1. s›radaki; 2, 3 ve 4. m›sralar›n vezni de 2. 

s›radaki vezindir. 

Yok dehrde bir muvâf›k-› tab’ harîf 

Kim sohbeti dil-güflâ ola tab’› zarîf 

Feryâd ki nâ-cins musâhibler ile 

Bî-fâ’ide zâyi’ old› evkât-› flerîf 

Fuzulî 

Aç›klama: 1, 2 ve 4. m›sralar›n vezni 1. s›radaki; 3. m›sra›n vezni de 2. s›radaki 

vezindir. 


1.mef’ûlü mefâ’îlün mef’ûlün fâ’ 

2.mef’ûlü mefâ’îlün mef’ûlü fe’ûl 

3.mef’ûlün fâ’ilün mefâ’îlün fâ’ 

4.mef’ûlün fâ’ilün mefâ’îlü fa’ûl 

Örnekler 

Afla¤›daki beyitler vezin bulma al›flt›rmalar› yapman›z için verilmifltir. Bu örnekler 

vezin listesindeki s›raya göre de¤il, birinci m›sralar›n›n ilk harflerine göre alfabetik 

olarak s›ralanm›flt›r. 

Akflam yine akflam yine akflam 

Göllerde bu dem bir kam›fl olsam 

Ahmet Haflim 

Aflkum› yazmak istesem noktas› bir kitâb olur 

fievkum› söylesem eger zerresi âfitâb olur 

Bana bir tenhâca yer olsa firâvân a¤lasam 

Eyle kim yaflum kurusa kalmasa kan a¤lasam 

Bât›l isteyü hakdan ayr›ldum 

Boynuz umdum kulakdan ayr›ldum 

fieyhî 


Nev’î 

Emrî 

133

134 


Bir samt-i ulvî kalb-i tabî’at 

Bir samt-i nâlân rûh-› avâlim 

Etmekde zikr-i Hallâk’› dâ’im 

Etmekte ra’flân ra’flân ibâdet 

Tevfik Fikret 

Bu flehr-i Sitanbûl ki bî-misl ü bahâdur 

Bir sengine yek-pâre Acem mülki fedâdur 

Nedîm 

Bülbül kitâb›n alm›fl ele pendi bu ki dir 

Hofldur piyâle bir sanem-i gül-izâr ile 

Bakî 

Cân virsem ölmege fleb-i fürkatde tan degül 

Ölmek bu dirlige göre uyhu gibi gelür 

Emrî 

Dîdede âb baflta hâk elde hevâ gönülde nâr 

Derdümüzün devâs› yok bulmad› kimse çâremüz 

Emrî 

Ecel tutmufl elinde bir ulu câm 

Ki ol câmun içi tolu serencâm 

fieyyad Hamza 

Eger haflr olmaz isem ol k›yâmet-kad nigârumla 

Gezem mahflerde gögsüm dögerek seng-i mezârumla 

Emrî 

Emriyâ öldi dime Mecnûn’a 

Gam-› Leyliyle itdi terk-i diyâr 

Emrî 

Etvâr-› çerhe uy Mevlevî ol 

Seyrân idersin devrân edersin 

fieyh Gâlib 

Ey her maraz ilâc›na hükm eyleyen tabîb 

Bîmâr-› derd-i ›flk olanun yok m› çâresi 

Fuzulî 

Ey rahmeti bol pâdiflâh cürmüm ile geldüm sana 

Ben iflledüm hadsüz günâh cürmüm ile geldüm sana 

Kuddusî 

Fuzûlî bafl›na ol serv sâye sald› bu gün 

Ulüvv-i rif’at ile yitmez âfitâb sana 

Fuzulî 

Gam-› hecrdür ki artar eseriyle aflk zevki 

Galat eylemifl Fuzûlî ki visâle tâlib olm›fl 

Fuzulî 

Gamunla ülfetümüz var sürûr› n’eyleyelüm 

Safâ-y› hât›rumuz yok huzûr› n’eyleyelüm 

Nâ’ilî 

Gel d›raht üzre nazar eyle hazân yapra¤›na 

Zer-niflân itdi flecer üstine kudret eli san 

Emrî 

Gönline kat› gelüp bu bî-dâd 

Yumflak yumflak didi ki sayyâd 

Fuzulî


Halk içinde mu’teber bir nesne yok devlet gibi 

Olmaya devlet cihânda bir nefes s›hhat gibi 

Muhibbî 

Hâne-i a¤yârdan ç›kd› çün ol meh bî-nikāb 

Eyle sandum do¤d› ma¤rib menzilinden âfitâb 

Emrî 

Helâk oldum nedür cânâ bu fürkatler cüdâl›klar 

N’olayd› olmayayd› tâ ezelden âflinâl›klar 

Emrî 

Hûrflîde baksa gözleri halk›n tola gelür 

Zîrâ görünce hât›ra ol meh-likā gelür 

Bakî 

Hüsrev-i âleme yok minnetümüz 

Öyle bir flâh-› kerîmün kuluyuz 

Es’ad Dede 

Mu’îni zâlimin dünyâda erbâb-› denâ’etdir 

Köpekdir zevk alan sayyâd-› bî-insâfa hizmetten 

Nam›k Kemal 

O gül-endâm bir âl flala bürünsün yürüsün 

Uc› gönlüm gibi ard›nca sürünsün yürüsün 

Enderunlu Faz›l 

Perîflan-hâlün oldum sormadun hâl-i perîflânum 

Gamundan derde düfldüm k›lmadun tedbîr-i dermânum 

Ne dirsen rûzgârum beyle mi geçsün güzel hanum 

Gözüm cânum efendim sevdügüm devletlü sultânum 

Fuzûlî 

Saçma ey göz eflkden gönlümdeki odlare su 

Kim bu denlü dutuflan odlare k›lmaz çâre su 

Fuzulî 

Sald› gönül illerine âfeti 

Kurd› göz ›rma¤›na ota¤›n› 

fieyh Gâlib 

Seni koyup dil ü cân gayr›ya mâyil mi olur 

Gökde hurflîde iren zerreye kāyil mi olur 

Emrî 

Sevdüm seni ben cândan cânum seven ölsün mi 

Ayr›l›mazam senden cânum seven ölsün mi 

Ahmed-i Dâî 

Sormak ayb olmazsa sultânum su’âlümdür benüm 

Kang› âfl›kdur senün gönlünde gönlün kimdedür 

fieyh Gâlib 

Terâne eylese bülbül çemende güftârum 

Gelüp öninde zemîn-bûs iderdi âb-› zülâl 

Bakî 

Saçar bezme nûr› döker rezme nâr› 

O tâc-› murassa’ o tî¤-i mücevher 

Bakî 

135

136 

SIRA S‹ZDE 


SORU 

D‹KKAT 

1 


Vefâ ummaz cefâdan yüz çevürmez Bâkî âfl›kdur 

Niyâz itmek ana cânâ yaraflur sana isti¤nâ 

Bakî 

Yârsuz bu cihânda n’eylersin 

Güli yok gülsitânda n’eylersin 

Emrî 

Yine zevrak-› SIRA derûnum S‹ZDE k›r›lup kenâre düfldi 

Tayanur m› flîfledür bu reh-i sengsâre düfldi 

fieyh Gâlib 


beytinin veznini bulunuz, buldu¤unuz veznin aruzun hangi bahrine ait oldu¤unu belirleyiniz 

ve veznin baflka bahre göre taktî edilip edilemeyece¤ini araflt›r›n›z. 

SORU 

D‹VAN fi‹‹R‹NDE KAF‹YE 

Girifl 

D‹KKAT 

Kafiye aruz vezniyle birlikte Divan fliirinin iki aslî âhenk unsurundan biridir. K›sa- 


ca en az iki m›sra sonundaki ses tekrar› olarak tan›mlanabilecek olan kafiye, 

redifsiz manzumelerde m›sra ya da beyit sonlar›ndaki, redifli manzumelerde de 

AMAÇLARIMIZ 

rediften hemen 

AMAÇLARIMIZ 

önceki ses ya da seslerin tekrar›ndan do¤an âhenktir. Kafiyenin 

kullan›m s›kl›¤›n› ya da düzenini naz›m biçimleri belirler. 

Klâsik dönem Türk fliirinde kullan›lan kafiye sistemi aruz vezni gibi Arap fliirin- 

K ‹ T A P 

den Fars fliirine K ‹ T oradan A P da Türk edebiyat›na geçmifltir. Bu âhenk sisteminde kafiye 

tek bir ünsüz ya da uzun ünlü(=revî)nün tekrar›ndan ya da birden fazla ses benzeflmesinden 

meydana gelmifl olmas› mümkündür. Tek bir sesin tekrar›yla meyda- 

TELEV‹ZYON na gelen kafiyelere TELEV‹ZYON mücerred kafiye, birden fazla sesin tekrar›yla elde edilen kafiyelere 

de mürekkeb kafiye denir. Mürekkeb kafiyenin mürdef, mukayyed ve 

mü’esses olmak üzere üç türü vard›r. Bu adland›rmada ridf, kayd, te’sîs ve dahîl 

adlar› verilen kafiye harfleri esas al›nm›flt›r. 

‹NTERNET Divan fliirinde ‹NTERNET dokuz kafiye harfi vard›r. Bu harfler içinde as›l kafiye harfi revîdir. 

Geri kalan sekiz harfin dördü revîden önce, dördü de revîden sonra kullan›lm›fl 

olabilir. Revîden önce gelebilecek kafiye harflerine ridf, kayd, te’sîs ve dahîl; 

revîden sonra gelebilecek kafiye harflerine de baflkaca adlar verilmifltir. Ridf, 

revîden hemen önce gelen bir uzun ünlü (=â, û, î), kayd da revîden önceki harekesiz 

bir ünsüzdür. Te’sîs ise, revî ile aralar›nda bir harekeli ünsüz bulunan eliftir. 

Ridf ve revî ile yap›lm›fl kafiyeye mürdef; kayd ve revî ile yap›lm›fl kafiyeye mukayyed; 

te’sîs, dahîl ve revî ile yap›lm›fl kafiyeye de mü’esses kafiye denir. Burada 

her kafiyede ridf ve kayddan yaln›zca birinin bulunabilece¤i; dahîlin ise ba¤›ms›z 

bir kafiye harfi olmad›¤›, ancak mü’esses bir kafiyede te’sîs ile birlikte kullan›labilece¤i 

unutulmamal›d›r. ‹flte mürekkeb kafiye ad› alt›nda toplanan mürdef, mukayyed 

ve mü’esses kafiyeler ridf, kayd, te’sîs ve dahîl ad› verilen bu dört kafiye harfinin 

meydana getirdikleri kafiye türleridir. Mürdef “ridfli”, mukayyed “kaydl›”, 

mü’esses de “te’sîsli” demektir. 

Redîf ise, fliirde bulunmas› flart olmamakla birlikte Divan flairlerinin oldukça s›k 

kulland›klar› bir âhenk unsurudur. Redîfi “revîden sonra gelen ve aynen tekrarlanan 

ses veya seslerin tamam›” olarak tan›mlamak mümkündür. Redîfli manzumelere 

müreddef denir.


Divan fliirinde kafiyenin birbirinden tamamen farkl› kelimelerin aslî ya da aslî 

de¤erindeki son ses ya da seslerinden elde edilmifl olmas› flartt›r. Bu kafiye anlay›fl›nda 

ayn› ses ya da seslerin kafiye olarak kullan›lmas› önemli bir âhenk kusuru 

olarak kabul edilmifltir. “Mahrec(=ç›k›fl noktas›)i” yak›n ünsüzlerle, SIRA S‹ZDE farkl› k›sa ya da 

SIRA S‹ZDE 

uzun ünlülerin birbirine kafiye yap›lmas› da bu kafiye sistemindeki önemli âhenk 

kusurlar›ndand›r. Özellikle kaside gibi uzun manzumelerde kafiye bulmay› oldukça 

güçlefltiren bu kurallar flairlerin fliirde anlam bütünlü¤ü içerisinde DÜfiÜNEL‹M kullanabile- 


cekleri kafiyeleri bulmakta büyük güçlükler çekmelerine sebep olmufl, bu güçlükler 

de onlar›n aruzda oldu¤u gibi kafiye bulmak için birtak›m kural SORU d›fl› yöntemle- 

SORU 

re baflvurmalar›na, bunun sonucunda da fliirde kusurlu kafiyeler kullanmalar›na 

yol açm›flt›r. Edebiyat elefltirmenlerince pek hofl karfl›lanmamakla birlikte, zorun- 

D‹KKAT 

D‹KKAT 

luluk hâlinde izin de verilebilen bu yöntemlerin hepsine birden Divan fliiri kafiye 

anlay›fl›nda “kafiye kusurlar› (=uyûb-› kafiye)” ad› verilmifltir. “Kafiyenin adland›- 


r›lm›fl kusurlar› (=uyûb-› mülakkaba-i kâfiye)” ve “kafiyenin adland›r›lmam›fl 

kusurlar› (=uyûb-› gayr-i mülakkaba-i kâfiye)” olarak ikiye ayr›lan bu kafiye kusurlar›n›n 

bir fliirde mevcut olup olmamas›, Divan fliirinde o fliirin kafiye bak›m›ndan 

AMAÇLARIMIZ 

de¤erini belirleyen en önemli ölçütlerdendir. 

Türk fliirinde kullan›lan di¤er kafiye türleri için Yeni Türk Edebiyat›na K ‹ TGirifl A P adl› kitab›n›z›n 

7. ve Halk Edebiyat›na Girifl adl› kitab›n›z›n 3. ünitesine baflvurabilirsiniz. 

Kafiye ‹le ‹lgili Baz› Terimler ve Temel Kurallar 

AMAÇLARIMIZ 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 

Kafiyenin temel anlam› bafl›n arkas› ya da ensedir. Bu temel anlamdan “bir fleyin 

sonu, arkas›” anlam› türemifl, kelime daha sonra terimleflerek beytin sonu anlam›n› 

kazanm›flt›r. Kafiyeyi “kafv” ve “kufüv” mastar›ndan türetenler ise bu söz- 


cük kökünün “bir nesnenin di¤er bir nesne ard›nca gelmesi, SIRA o nesnenin S‹ZDE sonunda 

SIRA S‹ZDE 

bulunmas›, ona tabi olmas›” temel anlam›ndan hareket etmifller ve kafiyenin de fliirde 

birbirini izledi¤i için bu ad› ald›¤›n› söylemifllerdir. Bir fliir terimi olarak kafi- 



ye, m›sralar›n sonu ya da sonu kabul edilen yerlerde, kendisi ya da anlam› 

farkl› kelimelerdeki belli bir sesin (bu sesi gösteren hareke ve sükûn 

bak›m›ndan ayn› harfin) tekrar›ndan do¤an âhenk demektir. SORU 

SORU 

Günümüz alfabesinde tek harfle gösterilen baz› yak›n sesler Arap harfli D‹KKAT Osmanl› Türkçesi 

D‹KKAT 

alfabesinde birden fazla harfle gösterilir. Örnek olarak söz konusu alfabede üç ayr› sesin 

karfl›l›¤› olan üç farkl› sesi gösteren üç ayr› harf oldu- 


¤u hâlde bu sesler bugün kulland›¤›m›z alfabede yaln›zca “h” ile karfl›lanmaktad›r. Divan 

fliiri kafiye anlay›fl›na göre bugün tek harfle karfl›lanan bu üç ayr› ses birbirine kafiye yap›lamaz. 

Bir kafiyede “ha” kullan›lm›flsa di¤erlerinde de “ha”, “h›” AMAÇLARIMIZ kullan›lm›flsa di¤erle- 

AMAÇLARIMIZ 

rinde de “h›”, “he” kullan›lm›flsa di¤erlerinde de “he” kullan›lmak zorundad›r. 

Bu seslerin 

kafiye yap›lmas› önemli bir kafiye kusuru olan “ikfâ”y› meydana getirir. Ayr›ca kafiyelerde 

kullan›lan k›sa ünlü(=hareke)lerin de birbiriyle uyumlu olmas› K ‹ gerekir. T A P 

K ‹ T A P 

Divan fliirinde kafiyeyi revî harfinin tekrar› meydana getirir. Dolay›s›yla kafiye, 

hem revî harfinin bulundu¤u kelime hem de revî anlamlar›na TELEV‹ZYON gelen bir terimdir. 

TELEV‹ZYON 

Revînin as›l anlam› “devenin yükünün ba¤land›¤› ip”tir. ‹p ile devenin yükü ba¤land›¤› 

gibi beyit de revî ile ba¤lan›r, bir bütünlük kazan›r. Revî redifsiz kafiyelerde 

m›sra ve beyit sonunda, redifli kafiyelerde de m›sra ortas›nda, hatta m›sra›n ilk 


kelimesinde olabilir. Bu durum kafiye tan›m›ndaki “...veya sonu kabul edilen yer- 

137 

K ‹ T A P

138 


lerde” ifadesinin gerekçesidir. Kafiyeden sonra tekrarlanan her bak›mdan birbirinin 

ayn› ek ve sözcüklerin bütününe redîf denir. 

Redîf revîden sonra gelen anlam ve ifllev bak›m›ndan ayn› ek, sözcük ya da 

sözcük grubudur. Sözcük ya da sözcük grubu hâlindeki redifler fliiri belli bir düflünce 

etraf›nda toplar, ortak bir zemine oturtur ve ona bütünlük kazand›r›r. Redifler 

bazen tek kelimeden, bazen de bir kelime grubundan meydana gelmifl olabilir. 

Redîfin bazen m›sra›n büyük bir bölümüne yay›ld›¤› da görülür. Böyle durumlarda 

redîf âhenk bak›m›ndan metne kafiyeden daha fazla katk› sa¤lar. Redif ilk bak›flta 

flair için bir kolayl›k olarak görülebilirse de asl›nda baflar›l› fliir ile baflar›s›z fliiri 

belirleyen ölçütlerden biri olarak kabul edilmektedir. Redîfli manzumelere müreddef 

denir. Redif, Divan fliiri ve halk fliirindeki önemini yeni fliir anlay›fl›yla birlikte 

tamamen kaybetmifltir. 

Kafiye Sözcüklerinde Farkl›l›k 

Kafiye tan›mlar›nda revînin farkl› sözcüklerin son sesi olmas› gerekti¤i özellikle 

vurgulan›r. Bu farkl›l›k üç flekilde olur: 

1. Anlamlar› ayr› farkl› kelimeler olmas› 

Çözdi saç açd› bafl tû¤ u alem 

Bükdi bel dökdi yafl tî¤ u kalem 

‹bni Kemal 

Beyitteki “alem” ve “kalem” sözde ve anlamda farkl› sözcüklerdir. 


“Tu¤” saç›n› çözdü, “alem (=bayrak, sancak)” bafl›n› açt›, k›l›ç belini büktü, 

kalem de göz yafl› döktü.” 

2. Ayn› anlamda farkl› kelimeler olmas› 

Sözünle dâ’imâ ratbü’l-lisân›m 

Sözünden kalmasun hâlî zebân›m 

Beyitte kafiyeyi oluflturan “lisân” ve “zebân” efl anlaml› iki farkl› sözcüktür. 


“Senin sözünü dilimden düflürmüyorum. Dilim seni anmaktan hiç bofl kalmas›n.” 

3. Kelimelerin efl sesli olmas› 

Var m› bir câriyede böyle behâ 

Mümkin olmaz buna takdîr-i behâ 

Beyitteki ilk “behâ” Arapça “güzellik”, di¤eri de Farsça “paha, k›ymet” anlam›ndad›r. 


“Hiçbir k›zda böyle bir güzellik var m›? Bunun de¤erini biçmek mümkün olmaz.” 

Kafiye Harfleri 

Divan fliirinde ridf, kayd, te’sîs, dahîl, revî, vasl, hurûc, mezîd ve nâ’ire adlar› 

verilen dokuz kafiye harfi kullan›lm›flt›r. Kafiyede bu harflerden dördü as›l kafiye 

harfi olan revîden önce, dördü de sonra bulunur. Ridf, kayd, te’sîs ve dahîl, 

revîden önceki kafiye harfleridir. Revîden sonra gelen harflere ise s›ras›yla vasl, 

hurûc, mezîd ve nâ’ire denir.


1. Revî: Kafiyeyi meydana getiren as›l harftir. Divan fliirinde bir manzumenin 

kafiyeli (=mukaffâ) kabul edilebilmesi için revînin manzumenin naz›m fleklinin 

belirledi¤i s›kl›kta m›sra sonlar›nda tekrarlanm›fl olmas› gerekir: “...flöhret” 

ve “...sûret” ile “...isti¤nâ” ve “...bâlâ”da oldu¤u gibi. Bu sözcükler kafiye 

olarak kullan›ld›klar›nda “t”ler ile “â”lar revî olur. 

Revînin kafiyeyi oluflturan sözcüklerin aslî ya da aslî de¤erindeki son ses ya 

da sesleri olmas› gerekir. Buna göre revî üç durumda bulunabilir: 

a) Kafiyenin son aslî harfi olur: “...âzâd” ile “...sayyâd”daki “d”ler gibi. 

b) Kafiyenin son aslî harfi olmasa da art›k ek oldu¤u fark edilemeyecek 

kadar as›l sözcü¤e kaynaflm›fl olur: “...cünbifl” ve “...nümâyifl”teki “fl”ler gibi. 

“Cünbifl”in son aslî harfi “be”, “nümâyifl”inki de de “ye”dir. Bu iki sözcü¤ün 

sonundakk “fl›n ”lar sözcüklerin aslî de¤il, ekleme harfleridir. 

c) Zorlamayla kelimenin son aslî harfi olarak kabul edilmifllerdir. 

Dediler mevsim-i sermâda ç›kar m› evden 

Heves-i sayd ile hîç olmayan âdem kevden 


“Dediler ki hiç ahmak, al›k olmayan kimse k›fl vakti av sevdas›na düflüp evden 

ç›kar m›?” 

Bu beyitte “evden”in son aslî harfi “vav”, “kevden(=bön, ahmak)”inki de 

“nun”dur. Bu tür kafiyeler genellikle kafiye sözcüklerinden birinin ek almas›yla 

meydana gelirler. Ancak bu yolla elde edilen kafiyeler Divan fliiri kafiye 

anlay›fl›na göre kusurlu kabul edilirler. Revi harekeli olup olmamas› 

aç›s›ndan ikiye ayr›l›r: 

a) Harekesiz revi: “...bahâr” ve “...ezhâr”daki “re”ler gibi. 

b) Harekeli revi: “...kemâle” ve “...hayâle” kafiyelerindeki “lâm ” 

gibi. 

2. Te’sîs: Revî ile aras›nda harekeli bir ünsüz (=dahîl) olan eliftir: “...zâhir” ve 

“...mâhir”deki elifler gibi. Kafiyede te’sîsin tekrar› flart olmamakla birlikte kafiyeden 

beklenen ahengi tam olarak elde edebilmek için tekrar›nda yarar görülmüfltür. 

Türk ve ‹ran flairlerinin aksine, Arap flairlerinin te’sîsin tekrar›na 

önem verdikleri görülmektedir. Te’sîsli kafiyelere kāfiye-i müe’ssese denir. 

3. Dahîl: Te’sîs ile revî aras›ndaki harftir: “...musâdif” ve “...ârif”teki “dal” ve 

“re” harfleri gibi. Örnekte de oldu¤u gibi dahîl farkl› harfler olabilirse de bu 

harflerin harekelerinin aynen tekrar› gerekir. Ancak “...kâtibe” ve “...mükâtebe”de 

oldu¤u gibi revî harekeli ise dahîlin harekesinin farkl› olmas›na izin 

verilmifltir. Dahîl ba¤›ms›z bir kafiye harfi de¤ildir; ancak mü’esses bir kafiyede 

te’sîs ile birlikte bulunabilir. 

4. Ridf: Revîden önceki “elif (=â)”, “vâv (=û)”, “ye (=î)” harfleridir. “...mu’tâd” 

ve “âbâd”daki “elif”ler, “...bî-çûn” ve “...memnûn”daki “vâv”lar ve “...zarîf” 

ve “...latîf”teki “ye”ler gibi. Kafiyede ridf “elif”se bu elife “ridf-i elifî”, “vav”sa 

“ridf-i vâvî”, “ye” ise “ridf-i yâyî” denir. Ridfin kafiyede aynen tekrar› gerekir. 

Tekrarlanmamas› kafiye kusurlar›ndand›r. Ridfli kafiyelere kāfiye-i mürdefe 

denir. 

139

140 

Nesirdeki iltizâm hakk›nda 

8. ünitede bilgi verilecektir. 

Cinâs ve türleri hakk›nda 8. 

ünitede bilgi verilecektir. 

SIRA S‹ZDE 


SORU 

D‹KKAT 

2 


5. Kayd: Revîden önce gelen ve kendisinden sonra k›sa ünlü (=hareke) bulunmayan 

sakin sessizdir: “...derd” ve “...merd”deki “r”ler ile “...ayb” ve 

“...gayb”daki “ye (=y)”ler gibi. Kafiyede kayd›n tekrarlanmamas› bir kusur 

olarak kabul edilmemifl; ancak elde edilmek istenen ahengin tam olarak 

gerçekleflebilmesi için bu sesin tekrar›nda yarar görülmüfltür. Bir kafiyedeki 

kayd farkl› olacaksa bunlar›n mahreçleri yak›n sesler olmas› gerekir: “...bahr” 

ve “...flehr”deki “h”ler gibi. Kaydl› kafiyelere kāfiye-i mukayyede denir. 

Aç›klama: “Bahr”deki “h” eski yaz›da “ha ”, “flehr”deki ise “güzel he 

” dir. 

Kafiye Türleri 

Harflerine Göre Kafiye Türleri 

A) Ka - fiye-i mücerrede: Sadece revînin tekrar›ndan meydana gelen kafiyelerdir: 

“...ser” ve “...seher” ile “...gül” ve “...bülbül”de oldu¤u gibi. Bu tür kafiyelerde 

revî harekesizse, bu iki örnekte oldu¤u gibi tevcîhin tekrar› gerekir. 

B) Ka - fiye-i mürekkebe: Birden fazla ses benzeflmesinden meydana gelen 

kafiyelerdir. Mürekkeb kafiyede revî d›fl›nda ridf, kayd ve te’sîs ad› verilen 

kafiye harflerinden biri de tekrarlan›r: “...selâm” ve “...intikām”; “...meyl” ve 

“...seyl”; “...terâne” ve “...kemterâne”; “...mâhir” ve ...tâhir”de oldu¤u gibi. 

Kâfiye-i mürekkebe bu tür kafiyelerde kullan›lan harflerin türüne göre 

kendi içinde kāfiye-i mürdefe, kāfiye-i mukayyede ve kāfiye-i mü’essese 

olmak üzere üçe ayr›lm›flt›r. 

a) Kāfiye-i mürdefe (=mürdef kafiye): Revîden önce ridf (=â, û, î) bulunan 

kafiyelerdir: “...cihân” ve “...niflân”, “...sürûr” ve “...huzûr”, “...sîr” ve 

“...tîr”de oldu¤u gibi. 

b) Kāfiye-i mukayyede (=mukayyed kafiye): Revî ve kayddan meydana 

gelen kafiyelerdir: “...mest” ve “...elest”te oldu¤u gibi. 

c) Kāfiye-i mü’essese (=mü’esses kafiye): Revîden önce dahîl ondan önce 

de te’sîs bulunan kafiyelerdir: “...kerâmet” ve “...iflâret”te oldu¤u gibi. 

‹ltizâm: Revînin birden fazla olmas›d›r. Buna lüzûm mâ-lâ yelzem de denir: 

“...haseb” ve “...neseb” deki “b” ve “s”ler, “...zafer” ve “...nefer” deki 

“f” ve “r”ler gibi. ‹ltizâm nesirde de yap›l›r. 

Cinasl› kafiye: Osmanl› döneminde yaz›lm›fl kafiye risalelerinde böyle bir 

kafiye türüne yer verilmemekle birlikte Cinasl› kelimelerle yap›lan kafiyeye 

günümüzde cinasl› kafiye ad› verilir. Bu tür kafiyeler daha çok mürekkeb cinasla 

yap›l›rlar: 

Gelince va’d-i visâle bahâneler söyler 

O flâh-› kiflver-i hüsn ü bahâ neler söyler 

fieyh Gâlib 


“O güzellik ülkesinin padiflah› s›ra vuslat sözü vermeye gelince o sözü vermemek 

için türlü türlü bahaneler söyler.” 

Beyitte “bahâne” ile “bahâ ne” aras›nda cinas vard›r. 

Mücerred ve SIRA mürekkeb S‹ZDE kafiyeleri tan›mlayarak bu türlerin kafiye harfleriyle iliflkisini 

aç›klamaya çal›fl›n›z. 


SORU 

D‹KKAT

Kafiyenin Birden Fazla Olmas› 

Baz› fliirlerde m›sra sonundaki kafiye d›fl›nda, birbirine paralel olarak yap›lm›fl iç kafiyeler 

de bulunur. ‹ki kafiyeli fliirlere zû-kāfiyeteyn (=iki kafiyeli) denir. Bu iki kafiye 

hemen arka arkaya olabilece¤i gibi aralar›nda baflka kelimeler de bulunabilir. 

Örnek 

Âlem esîr-i dest-i mefliyyet degil midir 

Âdem zebûn-› pençe-i kudret degil midir 


“Bütün âlem kaderin elinde esir de¤il midir? ‹nsan kudret pençesine boyun e¤mifl 

de¤il midir?” 

Bu beyitte koyu harflerle dizilmifl olan iki kafiye aras›na baflka kelimeler de girmifltir. 

‹kiden fazla kafiyesi olan fliire zü’l-kavâfî (=çok kafiyeli) ad› verilmifltir. Birden 

fazla kafiyesi olan fliirlerin m›sra sonundaki kafiyesine kāfiye-i asliyye (=as›l 

kafiye), di¤er kafiyelerine ise kāfiye-i mülhaka (=ek kafiye) denir. 

Tarsî’: M›sra sonlar›ndaki kafiyelerden önce, iki m›srada paralel olarak yer alan 

ayn› vezindeki kelimelerin birbiriyle kafiyeli olmas›d›r. Bir söz sanat› olarak da kabul 

edilen tarsî’ nesirde de yap›l›r. Tarsî’ yap›lan beyit ya da cümlelere murassa’ 

denir. Murassa beyitler ayn› zamanda zü’l-kavâfî beyitlerdir; ancak tarsî’de kelimelerin 

ayn› vezinde olmas› flart› bulundu¤undan her zü’l-kavâfî beyit murassa’ de¤ildir. 

Afla¤›da ikili gruplar hâlinde verilen sözcüklerin kendi aralar›nda kafiye SIRA oluflturmalar› S‹ZDE hâlinde 

meydana gelecek kafiyelerin kafiye harflerine göre türlerini belirleyerek her türde 

kullan›lan kafiye harfleri hakk›nda bilgi veriniz. 


“bî-vefâ”-“dil-güflâ”, “harâb”-“âfitâb”, “sohbet”-“iflret”, “kâmil”- “câhil”, “pîr”-“zencîr”, 

“pest”-“flikest”, “nûr”-“billûr” 

SORU 

Kafiye Kusurlar› 


Tarsî’ ve seci hakk›nda 8. 

ünitede bilgi verilecektir. 

SORU 

Kafiyede ayn› sözcük ya da eklerin tekrâr›n›n ve mahreci yak›n ünsüzlerle, farkl› 

D‹KKAT 

k›sa ve uzun ünlülerin birbirine kafiye yap›lmas›n›n Divan fliirinde önemli âhenk 

D‹KKAT 

kusurlar›ndan kabul edildi¤ini daha önce belirtmifltik. Kafiye ile ilgili kaynaklarda 

SIRA S‹ZDE 

bu kusurlar “uyûb-› kāfiye (=kafiye kusurlar›)” ad› alt›nda toplanm›flt›r. 

SIRA S‹ZDE 

Kafiye kusurlar›: 

a) Kafiyede ridfin (reviden önceki uzun ünlülerin farkl› AMAÇLARIMIZ olmas›: “...mâr” ve 

AMAÇLARIMIZ 

“...mûr”da oldu¤u gibi. 

 

b) Kafiyede k›sa ünlülerin farkl› olmas›d›r: “...derd” ve “...dürd” ile “...gül” 

ve “...gil”de oldu¤u gibi. 

K ‹ T A P 

K ‹ T A P 

c) Revînin farkl› olmas›d›r. Bir kafiye kusuru olmakla birlikte bu farkl›l›kta 

kafiyeyi oluflturan seslerin ç›k›fl yerlerinin yak›n olmas› flart› vard›r: “...sabâh” 

ile “...sipâh” örne¤inde oldu¤u gibi. Bunun Arapça, TELEV‹ZYON Farsça kelimeler 

aras›nda yap›lm›fl örneklerine s›k rastlan›r: “...tarab” ve “...çep” ile “...hep” 

ve “...mekteb”de oldu¤u gibi. En çok rastlanan ikfâ çeflidi “b” ile “p” aras›nda 

yap›land›r. Yaz›l›flta imlâ birli¤ini korumak için imlây› de¤ifltirmek de bu 

TELEV‹ZYON 

gruba girer. Örnek olarak “...flem’-i cân›n” ve “...görmemifl ‹NTERNET niflân›n” aras›nda 

“...flem’-i cân›n”daki “n” asl›nda “geniz n”si, “...görmemifl niflân›n”daki 

ise “nun” oldu¤u için böyle bir kafiye kusuru vard›r. 

‹NTERNET 

3 

141 

SIRA S‹ZDE 

DÜfiÜNEL‹M

142 


Aç›klama: “Sabâh”›n son harfi “ha ”, “sipâh”›nki ise “güzel he ”dir. 

d) fiiirde ayn› kafiyenin tekrarlanmas›; iki türü vard›r: 

Kafiye tekrar›n›n aç›kça belli oldu¤u örnekler: “...âlem-gîr” ve “...cihân-gîr” 

ile “...tâbân” ve “...d›rahflân”daki Farsça “-gîr” ve “-ân” ekleri ile “...gelen” 

ve “...giden”deki Türkçe “-an, -en” ekleri gibi. Kafiye tekrar› bir kusur olmakla 

birlikte gazelde nadir de olsa görülür. Kasidede ise tekrarlanan kafiyeler 

aras›nda en az yedi beyit bulunmas› gerekir. 

Kafiye-i fiâygân 

Kāfiye-i flâygân (=kāfiye-i flâyegân), Farsça hem ço¤ul hem de fiilden s›fat 

yapan ek olan “-ân” ile yap›lan kafiyelere denir. Asl›nda bir tür îtâd›r. Bu 

iki ekle yap›lan kafiyeler flaire kafiye bulmakta kolayl›k sa¤lad›¤› için flâyegân 

(=bol, çok, müptezel) olarak nitelenmifllerdir. Bu tür kafiyelerin îtâ olarak 

de¤erlendirilmemesi için gazelde birden fazla yap›lmam›fl olmas›, kasidede 

de aralar›nda en az yedi beyit bulunmas› gerekir. Baz› yazarlar Farsça 

ve Türkçe eklerle yap›lan bütün kafiyeleri ayn› yolla elde edilmifl kafiyelerden 

kabul ederek kafiye-i flâygân tan›m›n› geniflletmifllerdir. 

Örnek 

Cem’ old› bezm-i sohbete yârân birer birer 

Câm ald› dest-i iflrete rindân birer birer 

Nâbî 

Aç›klama: Beyitteki “yârân” ile “rindân” sonlar›na Farsça ço¤ul eki “-ân” 

getirilerek kâfiye yap›lm›flt›r. 

Kafiye tekrar›n›n aç›k olmad›¤›, daha zor anlafl›ld›¤› örnekler: “...sîmîn” ve 

“...zerrîn”de oldu¤u gibi. Bu kafiyelerde Farsça “-în” eki tekrarlanmaktaysa da 

bu tekrar îtâ-y› celîdeki gibi aç›k de¤ildir. 

e) Revî harfinin bir yerde harekeli, bir yerde sakin olmas›: “...âb-› aflk” ve “... 

flâb aflk”ta oldu¤u gibi. Revî harfi olan “b”, ilk kafiyede harekeli, ikincisinde 

ise harekesizdir. 

Kafiye ‹le ‹lgili Baz› Uyar›lar 

Kafiye ile ilgili kurallar farkl› bak›fl aç›lar›yla yap›lm›fl tasnifler içine serpifltirilmifl 

bir hâlde bulunduklar› için bu kurallar› burada toplu hâlde özetliyoruz: 

1. Kafiye harfi ya harekeli ya da harekesizdir. Harekeliyse bu harekenin tekrar› 

gerekir. 

2. Revînin kafiye yap›lan kelimenin son aslî ya da aslî hükmündeki harfi olmas›, 

yani ek olmamas› gerekir. Bu kurala uymayan kafiyeler kusurlu kabul 

edilir: “...biz” ve “...evliyiz”de oldu¤u gibi. 

3. Revîden önce harekeli bir ünsüz (=dahîl), bu ünsüzden önce de bir elif 

(=te’sîs) bulundu¤u zaman, bu elifin fliir boyunca tekrar› flart de¤ilse de kafiyeden 

beklenen ahengi tam olarak elde edebilmek için bu elifin tekrar›nda 

yarar görülmüfltür: “...nâkil” ve “...kâbil”de oldu¤u gibi. 

4. Kafiyede harekesiz (=mukayyed) revîden önce bir ünsüz (=dahîl) ve ondan 

önce de elif (=te’sîs) varsa, bu ünsüzün harekesinin aynen tekrar› gerekir: 

“...musâdif” ve “ârif...”te oldu¤u gibi. 

5. Harekeli (=mutlak) revîden önce bir ünsüz (=dahîl) ve ondan önce de elif 

(=te’sîs) varsa, bu ünsüzün harekesi farkl› olabilir: “...kâtibe” ve “...mükâtebe”de 

oldu¤u gibi.


6. Revîden önce bir uzun ünlü (=ridf) varsa bunun kafiyede aynen tekrar› gerekir: 

“...flarâb” ve “...harâb”, “...flûr” ve “...sûr”, “...zarîf” ve “latîf”te oldu¤u 

gibi. Bu tür kafiyelerde uzun ünlülerin farkl› olmas› bir kafiye kusurudur: 

“...mûr” ve “...mîr”de oldu¤u gibi. 

7. Revîden önce harekesiz bir ünsüz (=kayd) varsa bu ünsüzün tekrarlanmas› 

tercih edilir: “...mihr” ve “...sipihr”de oldu¤u gibi. E¤er tekrarlanamazsa 

tekrarlanan harflerin birbirine yak›n sesleri gösteren harfler olmas› gerekir: 

“...bahr” ve “...flehr”deki gibi. Revî sakin (=mukayyed) oldu¤unda bir 

kusur olarak kabul edilen bu harf farkl›l›¤›n›, harekeli (=mutlak) oldu¤unda 

kusur olarak görmeyenler de vard›r. 

Aç›klama: “Bahr”deki “h” eski yaz›da “ha ”, “flehr”deki ise “güzel he 

”dir. 

8. Revîden sonra gelen bütün harfler ve harekeleri (=redîf) aynen tekrarlanm›fl 

olmal›d›r. 

9. Farsça ço¤ul ve s›fat-fiil (=s›fat-› müflebbehe) eki olan “-ân”la yap›lm›fl kafiyeleri 

gazelde birden fazla, kasidede de yedi beyitten az ara ile tekrarlamak 

kurallara göre kusurdur. 

10. Gazelde kafiyenin aynen tekrar› büyük kusurdur. Kasidede ise tekrarlanan 

kafiyeler aras›nda en az yedi beyitlik bir ara bulunmal›d›r. 

11. Kurallara göre Farsça olsun Türkçe olsun gazelde ayn› ek ile birden fazla 

kafiye yap›lmas› kusurdur: “...âlem-gîr” ve “...cihân-gîr” ile “...gel-en” ve 

“gid-en”de oldu¤u gibi. Kasidede bu yolla yap›lm›fl kafiyeler birden fazlaysa 

aralar›nda en az yedi beyit bulunmal›d›r. 

12. Kafiyeyi meydana getiren sözcüklerden biri Farsça terkip hâlinde, di¤eri 

de terkipsizse, bu tür kafiyeler de kusurlu kafiyelerdir: “...âb-› aflk” ve “flâb 

aflk”taki gibi. 

Bir gazelin kafiyeleri “cân”, “d›rahtân”, “giryân”, “uryân”, “bürrân”, SIRA “handân”, S‹ZDE“yeksân” 

ve 

“d›rahflân”d›r. Bu kafiyelerden “d›rahtân”›n sonundaki “-ân” eki Farsça ço¤ul; “giryân”, 

“bürrân”, “handân” ve “d›rahflân”›n sonundaki “-ân”lar da Farsça s›fat-fiil ekleridir. Bu 


kafiyeleri kafiye kusurlar› aç›s›ndan de¤erlendiriniz. 

Örnekler 

I. Kāfiye-i mücerrede 

SORU 

SORU 

Örnek beyitlerdeki k›sa ünlü ve revîler koyu harflerle gösterilmifltir. 

D‹KKAT 

Ölme gönül firâk ile Îsî-nefes gelür 

D‹KKAT 

Yanma ci¤er figân ile feryâd-res gelür 


*** 

Rûz u fleb hamd eyle her bir ni’mete bin kerre tâ 

Hamd ü flükrün sâyesinde ni’met itsün sende câ 

*** 

Bir somun ekmek içün gitme le’îme egme ser 


Dâmen-i sa’ye yap›fl elbet bulurs›n sîm ü zer 

*** 

Almak istersen e¤er ders-i edeb 

K ‹ T A P 

K ‹ T A P 

Ehl-i fazlun sohbetin eyle taleb 

*** 

Olmak istersen e¤er esrâr-› ilme muttali’ 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 

Ehl-i fazlun meclisinde dâ’imâ ol müstemi’ 

Aç›klama: Beyitte revî “ayn”d›r. 

*** 


3 

143 

SIRA S‹ZDE 

DÜfiÜNEL‹M

144 


R›zkun› tahsîl içün sa’y eyle sen sarf it emek 

Çünki deryâlar bile ât›llara virmez semek 

*** 

Olanlar tâlib-i râh-› hakîkat 

Alurlar cümle eflyâdan nasîhat 

*** 

Mübtenîdür flübhesüz bin hikmete her bir hades 

Çeflm-i dikkatle nazar k›l görme bir fley’i abes 

*** 

Dilersen kavlin olsun gayri akvâle müreccah 

Uzun lâf itme dikkat it sözün olsun münakkah 

*** 

Umûr-› memleket kâmillere olsa muhavvel 

Olur elbette devlet iflleri gâyet mükemmel 

*** 

Umma ihsân itdügün âdemden aslâ bir kerem 

Çok teflekkür it eger çekmez isen andan elem 

II. Kāfiye-i mürekkebe 

1. Kāfiye-i mürdefe 

a) Elif(=â)li mürdefler 

Örnek beyitlerdeki ridf ve revîler koyu harflerle gösterilmifltir. 

Vakt olur kim en küçük bir iltifât 

Hall ider da’vây› kalmaz müflkilât 

*** 

Eger olmaz ise bir evde inâs 

Bozulur mahv olur o evde esâs 

*** 

Ehl-i kibre mukterin olma sak›n verme selâm 

‹ctinâb it dâ’imâ hod-bîn ile itme kelâm 

*** 

Kolaydur eylemek ma’sûm› nâlân 

Çal›fl it merd isen mazlûm› flâdân 

*** 

Cevr-i dehrün muktezâs›yla giderse mâl ü câh 

Dâmen-i sabra yap›fl beyhûde itme âh u vâh 

*** 

Böyledür kā’ide beyne’l-ahbâb 

Aran›lmaz konuflurken elkab 

*** 

Devâm itmez zemânun hükmi bisyâr 

Gelür bir gün güler elbette gam-hâr 

*** 

Çal›fl taltîfe halk› dikkat it olma dil-âzâr 

Buna âlem dinür bir gün kalurs›n sen de nâ-çâr 

*** 

Kim ki âdildür ider zulm eylemekden ihtirâz 

Kesb ider dünyâda vü ukbâda haylî imtiyâz 

***

Merd isen urma flütûmunla kulûb-› nâsa dâ¤ 

Bed-zebân olma sak›n menfûr olursun hem-çü zâ¤ 

*** 

Dü-tâ olm›fl olan pîri görüp sen itme istihfâf 

Du’âs›n alma¤a sa’y it elin öp eyle isti’fâf 

b) Vav(=û)l› mürdefler 


Her dem gözümden ifligüne seyl-i hûn gider 

Sabr u karâr dilden ü cândan sükûn gider 

*** 

Ne bâr-› kahr ile gam çek ne lutfa mesrûr ol 

Ne vuslat eyle taleb yârdan ne mehcûr ol 

*** 

Olam dirsen iki dünyâda mer¤ûb 

Hevâya uyma nefse olma ma¤lûb 

*** 

Uyup ikbâl-i dehre olma ma¤rûr 

Çal›fl mukbil iken it halk› mesrûr 

*** 

Eski bir darb-› meseldür eyle sen bu kavli gûfl 

Âb-› hayvân olsa da nâ-dân elinden itme nûfl 

*** 

Hak görüp hak belleyüp bir kâr› eylersen flürû’ 

Mültemesler hât›riyçün itme sen andan rücû’ 

Aç›klama: Beytin revîleri “ayn”d›r. 

c) Ye(=î)li mürdefler 


Çocu¤un vakt-i sabâvetde idersen te’dîb 

Sonra sen râhat idersin seni itmez ta’zîb 

*** 

Mâl-i dünyâya sak›n olma harîs 

Çünki gitmez kabre illâ bir kamîs 

*** 

‹dersen âheri bir zenbe tahrîk 

‹dersin nefsüni ol zenbe teflrîk 

*** 

Lutf ile a’dâs›na gālib gelür ekser halîm 

Önce leyyin sözle da’vet itdi Fir’avn’› Kelîm 

*** 

Gazaba gālib olup her kim iderse teskîn 

Gelecek flerden ider nefsini elbette emîn 


2. Kafiye-i mukayyede 

Örnek beyitlerdeki kayd ve revîler koyu harflerle gösterilmifltir. 

145

146 


Bu gice leflker-i hâb ile hayli ceng old› 

Fezâ-y› dîde sipâh-› siriflke teng old› 

*** 

Kabiliyyet olmay›nca neylesün insâna ders 

Kabiliyyetsiz olanlar derk ider her fley’i ters 

*** 

Akçasuz kalsan sana dar gelmifl olsa rûy-› arz 

‹steme bir kimseden bir fley sak›n sen alma karz 

*** 

Bir mürüvvet sâhibi bir fley sana eylerse bahfl 

Hem teflekkür eyle hem de lutf›n› it kalbe nakfl 

*** 

Kâmil olmakl›kda en evvelki flart 

Eylemekdür lây›k›yla nefsi zabt 

*** 

Cidde sa’y it olmasun kârunda haflv 

Âdemi berbâd ider çün lehv ü la¤v 

3. Kafiye-i mü’essese 

Örnek beyitlerdeki te’sîs, dahîl, dahîlin harekesi ve revîler koyu harflerle gösterilmifltir. 

Sak›n nâ-dâna izhâr eyleme esrâr› ey dânâ 

Sükût it nezd-i câhilde hamûfl ol sen kitâb-âsâ 

*** 

Zemân oldukca tahsîle müsâ’id 

An› fevt itme tahsîl it fevâ’id 

Aç›klama: ‹lk m›srada dahîl “ayn”, ikinci m›srada “hemze”dir. 

*** 

Hudâ’nun hikmeti her fley’de zâhir 

Fakat ekser kifli derkinde kas›r 

*** 

Yetîmi lutf-› ihsânunla eylersen nüvâzifl 

Verür Rezzâk-› âlem r›zk›na pek çok küflâyifl 

*** 

H›yânet ehlini korkakl›¤›ndan bil sen ey ârif 

Meseldür çünki derler her olan hâ’in olur hâ’if 

Aç›klama: ‹kinci m›srada dahîl hemzedir. 

*** 

Sen e¤er cümle umûrunda olursan sâd›k 

Seni mes’ûd ider elbette Cenâb-› Hâl›k 

*** 

Cihândur bu degül bir âdeme âher müflâkil 

Kimi kās›r kimi kâmil olur misl-i enâmil 

*** 

Aflkun yol›nda cân heves eyler ticârete 

Hûnî gözün gözetmifl an› geldi garete 

*** 

Bir söz dedi cânân ki kerâmet var içinde 

Dün giceye dâ’ir bir iflâret var içinde


Zü’l-kavâfî 

Her gün hayâl-i çihre-i dilberden a¤lar›n 

Her dün melâl-i turre-i dilberden a¤lar›n 

Emrî 

Aç›klama: Beyit zü’l-kavâfî ve murassad›r. Birinci m›sradaki “...gün hayâl-i 

çihre...” ile ikinci m›sradaki “...dün melâl-i turre...” ibarelerindeki sözcükler 

hem birbiriyle kafiyeli hem de ayn› vezindedirler. Beytin “...dilberden 

a¤lar›n” k›sm› ise rediftir. 

Cinasl› kafiye 

Yârün bizümle kibri nedür kînesi neden 

Yâ Rab n’olayd› gitseydi ol kîne sîneden 

Aç›klama: Beyitteki kafiye mürdef ve cinasl› kafiyedir. Birinci m›sradaki ...esi neden 

ile ...e sîneden aras›nda mürekkeb cinas vard›r. Bu kafiyede nler revî, - 

denler de rediftir. 

147

148 

Özet 

A MAÇ 

1 

A MAÇ 

2 


Türk fliirinde kullan›lan aruz kal›plar›n›n bahirlerini 

saptayabilmek. 

Türk edebiyat›nda s›k kullan›lan aruz vezinleri, 

rübâ’î vezinleri de dahil olmak üzere on bahirde 

toplanm›flt›r. Bu bahirler hezec, recez, remel, 

münserih, muzâri, müctes, serî’, hafîf, mütekārib 

ve kâmil ad› verilen bahirleridir. Rubâ’î 

vezinleri olan ahreb ve ahrem kal›plar› ise recez 

bahrinden ç›kar›lm›flt›r. Türk fliirinde en çok 

mef’ûlü, mefâ’îlün ve mefâ’îlü tef’ileleriyle bafllayan 

hezec bahrindeki 9 vezin; müstef’ilün, 

müfte’ilün ve müstef’ilâtün tef’ileleriyle bafllayan 

recez bahrindeki 6 vezin; fâ’ilâtün, fe’ilâtün 

ve fe’ilâtü tef’ileleriyle bafllayan remel bahrindeki 

8 vezin; müfte’ilün tef’ilesiyle bafllayan 

münserih bahrindeki 2 vezin; mef’ûlü tef’ilesiyle 

bafllayan muzâri bahrindeki 3 vezin; mefâ’ilün 

tef’ilesiyle bafllayan müctes bahrindeki 2 vezin; 

müfte’ilün ve mefâ’ilün tef’ileleriyle bafllayan serî’ 

bahrindeki 4 vezin; fe’ilâtün tef’ilesiyle bafllayan 

hafif bahrindeki 1 vezin; fe’ûlün tef’ilesiyle 

bafllayan mütekārib bahrindeki 2 vezin; mütefâ’ilün 

tef’ilesiyle bafllayan kâmil bahrindeki 3 

vezin; ahreb kal›plar›ndan 6 vezin ve ahrem 

kal›plar›ndan 2 vezin kullan›lm›flt›r. 

Divan fliiri kafiye sistemini tan›mak ve tan›mlayabilmek. 

Kafiye aruz vezniyle birlikte Divan fliirinde ahengi 

sa¤layan iki aslî unsurdan biridir. “Redifsiz fliirlerde 

m›sra ya da beyit sonlar›ndaki, redifli fliirlerde 

de rediften hemen önceki ses ya da seslerin 

tekrar›ndan do¤an âhenk” olarak tan›mlanabilir. 

Bu sistemde kafiyenin tek bir ünsüz ya da 

uzun ünlünün tekrar›ndan da birden fazla ses 

benzeflmesinden de elde edilmifl olmas› mümkündür. 

Divan fliirinde tek bir sesin tekrar›ndan 

meydana gelen kafiyelere mücerred kafiye, birden 

fazla sesin tekrar›yla elde edilen kafiyelere 

de mürekkeb kafiye ad› verilir. Mürekkeb kafiyenin, 

kullan›lan kafiye harflerine göre belirlenmifl 

mürdef, mukayyed ve mü’esses kafiye ad› 

verilen üç türü vard›r. Kafiye harfleri te’sîs, kayd, 

ridf, dahîl, revî, vasl, hurûc, mezîd ve nâ’ire 

adlar› verilen dokuz harftir. Bu harfler içinde as›l 

kafiye harfi revîdir. Revî d›fl›ndaki sekiz harfin 

dördü revîden önce, dördü de sonra kullan›labilir. 

Revîden önceki harfler ridf, kayd, te’sîs ve 

dahîldir. Ridf, revîden hemen önce gelen bir 

uzun ünlü (=â, û, î); kayd revîden önceki hare- 

A MAÇ 

3 

kesiz ünsüz; te’sîs de revî ile aralar›nda bir harekeli 

ünsüz (=dahîl) bulunan eliftir. Ridf ve revî 

ile yap›lm›fl kafiyeye mürdef; kayd ve revî ile 

yap›lm›fl kafiyelere mukayyed; te’sîs, dahîl ve 

revî ile yap›lm›fl kafiyelere de mü’esses kafiye 

denir. Mürdef “ridfli”, mukayyed “kaydl›”, mü’esses 

de “te’sîsli” demektir. Redîfi, revîden sonra 

aynen tekrarlanan ses veya sesler olarak tan›mlamak 

mümkündür. 

Divan fliirinde kafiyenin sonlar› efl sesli sözcüklerin 

aslî veya aslî kabul edilebilecek son ses ya 

da seslerinden elde edilmifl olmas› flartt›r. Bu 

kafiye anlay›fl›nda ayn› ses ya da seslerin birbirine 

kafiye yap›lmas› önemli bir âhenk kusurudur. 

Yine mahreci yak›n ünsüzlerin ve farkl› 

k›sa ve uzun ünlülerin birbirine kafiye yap›lmas› 

da bu kafiye sisteminde önemli kabul edilen 

âhenk kusurlar›ndand›r. 

Kafiye kusurlar›n› belirleyebilmek. 

Divan fliirinde bafll›ca kafiye kusurlar› (=uyûb-› 

kafiye) flunlard›r: Kafiyede ridf harfinin farkl› olmas›, 

hazv ya da tevcîhin veya revînin farkl› harflerden 

olmas›. Ayr›ca ayn› kafiye kelimesinin 

tekrar›.


1. ‹rifldüm bahre cûy-âsâ basît-i hâkden geçdüm 

Bisât-› kurba irdüm çenber-i eflâkden geçdüm 

Bakî 

Beyitteki kafiye türü afla¤›dakilerden hangisidir? 

a. kafiye-i mukayyede 

b. kafiye-i mürdefe 

c. kafiye-i mü’essese 

d. kafiye-i mücerrede 

e. kafiye-i ma’mûle 

2. Afla¤›dakilerden hangisi rübai kal›plar›ndand›r? 

a. münserih 

b. muzari 

c. müctes 

d. ahreb 

e. hafif 

3. Afla¤›dakilerden hangisi kafiye harflerinden biri 

de¤ildir? 

a. ridf 

b. ikfâ 

c. kayd 

d. dahîl 

e. nâ’ire 

4. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün vezni için afla¤›dakilerden 


a. Hezec bahrindendir. 

b. Kâmil bahrindendir. 

c. Recez bahrindendir. 

d. Serî’ bahrindendir. 

e. Remel bahrindendir. 

5. “Zâhid” ve “flâhid” sözcükleri bir beyitte kafiye 

olarak kullan›lm›flt›r. Bu beyitteki kafiyenin türü afla¤›dakilerden 

hangisidir? 

a. Kafiye-i mücerrede 

b. Kafiye-i ma’mûle 

c. Kafiye-i mü’essese 

d. Kafiye-i mürdefe 

e. Kafiye-i gayr-i ma’mûle 


149 

6. Kaddün yan›nda kâmet-i flimflâd pe(s)t olur 

Zülfün yan›nda revnak-› anber flike(s)t olur 

Bakî 

Ayraç içinde gösterilen kafiye harfi afla¤›dakilerden hangisidir? 

a. kayd 

b. dahîl 

c. ridf 

d. vasl 

e. nâ’ire 

7. Hattum hisâbun bil didün gavgālara saldun beni 

Zülfüm hayâlin k›l didün sevdâlara saldun beni 

Bakî 

Yukar›daki beyitte m›sra sonlar›ndaki kafiye d›fl›nda, 

birbirine paralel olarak yap›lm›fl bir iç kafiye vard›r. Bu 

beyit için afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir? 

a. Zü’l-kavâfîdir. 

b. Zû-kâfiyeteyndir. 

c. mütedârik kafiyelidir. 

d. müterâkib kafiyelidir. 

e. Mukayyed kafiyelidir. 

8. Kaçan kim nâz ile reftâr iderler serv kâ(me)tler 

Kopar âfl›klarun bafl›na ol demde k›yâ(me)tler 

Bakî 

Ayraç içinde gösterilen kafiye harfi hangisidir? 

a. te’sîs 

b. dahîl 

c. kayd 

d. vasl 

e. tevcîh 

9. Bir beyitte kafiye olarak her ikisinin de sonunda 

Farsça s›fat-fiil eki “-ân” bulunan “handân” ve “sûzân” 

sözcükleri kullan›lm›flt›r. Bu beyitteki kafiye için afla¤›dakilerden 


a. Kafiyesi kusurludur. 

b. Redif bulunmaktad›r. 

c. Mücerred kafiye vard›r. 

d. Kafiye kusuru yoktur. 

e. Zülkafiyeteyndir. 

10. Kafiyeden sonra aynen tekrarlanan ek ya da sözcüklere 


a. kayd 

b. ridf 

c. redif 

d. nakarat 

e. flâyegân

150 



1. b Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Harflerine 

göre kafiye türleri” bafll›kl› bölümü yeniden 

okuyunuz. 

2. d Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Ahreb 

ve ahrem kal›plar›” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz. 

3. b Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Kafiye 

harfleri” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz. 

4. e Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Türk 

edebiyat›nda kullan›lan bahirler” bafll›kl› bölümü 


5. c Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Kafiye 

harfleri” ve “Harflerine göre kafiye türleri” 

bafll›kl› bölümleri yeniden okuyunuz. 

6. a Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Kafiye 

harfleri” ve “Harflerine göre kafiye türleri” 

bafll›kl› bölümleri yeniden okuyunuz. 

7. b Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Kafiyenin 

birden fazla olmas›” bafll›kl› bölümü yeniden 

okuyunuz. 

8. b Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Kafiye 

harfleri” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz. 

9. a Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Kafiye 

kusurlar›” ve “Kafiye-i fiâygân” bafll›kl› k›s›mlar› 


10. c Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Kafiye 

ile ‹lgili Baz› Terimler ve Temel Kurallar” bafll›kl› 




Beytin vezni kâmil bahrinden mütefâ’ilün fe’ûlün mütefâ’ilün 

fe’ûlün’dür. Veznin remel bahrindeki taktî’i 

ise fe’ilâtü fâ’ilâtün fe’ilâtü fâ’ilâtün’dür. 


Mücerred kafiyeler yaln›z revî ve ondan önceki tevcîh 

ad› verilen k›sa ünsüzün ses benzeflmesinden elde edilen 

kafiyelerdir. Mürekkeb kafiyeler ise birden fazla kafiye 

harfinden meydana gelen kafiyelerdir. Mürekkeb kafiyelerin 

mürdef, mukayyed ve mü’esses olmak üzere üç 

türü vard›r: Mürdef kafiye revîden önce ridf denilen bir 

uzun ünlü (=â, û, î); mukayyed kafiye revîden önce kayd 

denilen harekesiz bir ünsüz; mü’esses kafiye de revîden 

önce dahîl denilen harekeli bir ünsüz ve ondan önce 

te’sîs ad› verilen bir elif(=â)in bulundu¤u kafiyelerdir. 


“Bî-vefâ”-”dil-güflâ”, “harâb”-”âfitâb”, “sohbet”-”iflret”, 

“kâmil”- “câhil”, “pîr”-”zencîr”, “pest”-”flikest”, “nûr”- 

”billûr”un kafiye olmalar› hâlinde “bî-vefâ” ve “dil-güflâ”aras›ndaki 

kafiye mücerred, “â”lar revî; “harâb” ve 

“âfitâb” aras›ndaki kafiye mürdef, “â”lar ridf (ridf-i elifî). 

“b”ler revî; “sohbet” ve “iflret” aras›ndaki kafiye mücerred, 

“t”ler revî; “kâmil” ve “câhil” aras›ndaki kafiye 

mü’esses, “â”lar te’sîs, “m” ve “h” dahîl, “l”ler de revî; 

“pîr” ve “zencîr” aras›ndaki kafiye mürdef , “î”ler ridf 

(ridf-i yâ’î), “r”ler revî; “pest” ve “flikest” aras›ndaki kafiye 

mukayyed, “s”ler kayd, “t”ler revî; “nûr” ve “billûr” 

aras›ndaki kafiye mürdef, “û”lar ridf (ridf-i vâvî), “r”ler 

de revî olur. 


“Cân”, “uryân”, “yeksân” farkl› sözcükler olduklar›ndan 

kafiye yap›lmaya uygundurlar. “Giryân”, “bürrân”, 

“handân” ve “d›rahflân”›n sonundaki “-ân” ekleri sözcüklerin 

aslî harfleri olmad›klar›ndan ve aynen tekrarlanan 

ekler olduklar›ndan kafiye yap›lmak için uygun de- 

¤ildirler. Yine “d›rahtân”›n sonundaki “-ân” eki di¤erlerinden 

farkl› bir ek olsa da sözcü¤ün aslî harfi olmad›- 

¤› için kafiye yap›lmaya uygun de¤ildir. Divan fliirinde 

ayn› sözcük ve eklerin kafiye olarak tekrar›na îtâ ad› 

verilir. Bir kafiye kusuru olan îtân›n îtâ-y› celî ve îtâ-y› 

hafî ad› verilen iki türü vard›r. Bu gazeldeki îtâlar kolayca 

tan›nan türden olduklar› için celî îtâlard›r. Bu tür 

îtâlarla yap›lan kafiyelere kafiye-i flâyegân da denir. 

Gazelde kafiye tekrar› önemli bir kusurdur. Kasidede 

ise aralar›nda en az yedi beyit bulunmak flart›yla bu tür 

tekrarlara izin verilmifltir. 


Kaynak 

Saraç, M. A. Yekta (2010). Klâsik Edebiyat Bilgisi: Biçim-Ölçü-Kafiye.

ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi: B‹Ç‹M VE ÖLÇÜ

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?