Travmayı Anlamak

TRAVMAYI 

ANLAMAK 

1. Travma Psikolojisi Kongresi 

Konuşmaları 

7 - 8 Mart 2020 

YAYINA HAZIRLAYANLAR 

Dr. Gökben HIZLI SAYAR 

Psk. Büşra ÖZDOĞAN

ÜSKÜDAR ÜNİVERSİTESİ YAYINLARI - 29 

TRAVMAYI ANLAMAK 

1. TRAVMA PSIKOLOJISI KONGRESI KONUŞMALARI 

Yayına Hazırlayanlar 


Psk. Büşra ÖZDOĞAN 

Editör 

Fatma ÖZTEN 

Kapak ve Grafik Tasarım 

Bülent TELLAN 

ISBN 

‘978-605-9596-35-0 

Yayıncılık Sertifika No 

42573 

Matbaa Sertifika No 

44995 

Baskı Tarihi 

2020 

Baskı Sayısı 

1. Baskı 

İletişim Bilgileri 

www.uskudar.edu.tr – yayin@uskudar.edu.tr 

Tel: 0216 400 22 22 / Faks: 0216 4741256 

Altunizade Mah. Haluk Türksoy Sk. No: 14 

Pk: 34662 Üsküdar / İstanbul / Türkiye 

Baskı - Cilt 

ARMONİ NÜANS GÖRSEL SANATLAR ve İLETİŞİM HİZMETLERİ A.Ş. 

Tavukçuyolu Cad. Palas Sokak. No 3 Y. Dudullu 

Ümraniye/İstanbul 

Tel: 0216 540 36 11 

Copyright © 2020 

Fikir ve Sanat Eserleri Yasası gereğince bu eserin yayın hakkı anlaşmalı olarak T.C. Üsküdar 

Üniversitesi’ne aittir. Her hakkı saklıdır. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir. Bu kitabın hiçbir 

kısmı yayıncısının yazılı izni olmaksızın elektronik veya mekanik, fotokopi, kayıt ya da herhangi 

bir bilgi saklama, erişim sistemi de dahil olmak üzere herhangi bir şekilde çoğaltılamaz. 

Bu kitap 1. Travma Psikolojisi Kongresi Konuşmaları kapsamında yapılan sunumlardan 

derlenmiştir. İçeriklerin sorumluluğu konuşmacılara aittir.

TRAVMAYI 

ANLAMAK 

1. Travma Psikolojisi Kongresi 

Konuşmaları 

7 - 8 Mart 2020 





1. TRAVMA PSIKOLOJISI KONGRESI KONUŞMALARI 



Psk. Büşra ÖZDOĞAN 

DÜZENLEME KURULU 

Kongre Onursal Başkanı 

Prof. Dr. Nevzat TARHAN 

Üsküdar Üniversitesi Kurucu Rektörü 

Kongre Başkanı 

Dr. Öğr. Üyesi Mert AKCANBAŞ 

Kongre Düzenleme Kurulu 

Doç. Dr. Gökben HIZLI SAYAR 

Öğr. Gör. İdil ARASAN DOĞAN 


İÇİNDEKİLER 

Dr. Öğr. Üyesi Mert AKCANBAŞ - Kongre Başkanı 

Açılış Konuşması....................................................................................................7 

Prof. Dr. Nevzat TARHAN - Üsküdar Üniversitesi Kurucu Rektörü 

Açılış Konuşması....................................................................................................9 

Prof. Dr. Sinan CANAN 

Travmanın Nöropsikolojisi...................................................................................13 


Travma Sonrası Büyüme......................................................................................25 


Terör ve Travma: Atatürk Havalimanı Saldırısı.....................................................35 

Prof. Dr. Tayfun UZBAY 

Haksız Tutukluluk Travması ve Beyin...................................................................45 

Prof. Dr. Süleyman İRVAN 

Travmanın Medyada Temsili................................................................................57 

Öğr. Gör. Yasemin OZAN ŞAVKAY 

İkincil Yaralanmalar ve İkincil Travma..................................................................67 


Kapanış Konuşması..............................................................................................77 

5

Açılış Konuşması 


Kongre Başkanı 

Değerli Konuklarımız, 

“Coğrafya kaderdir” diye bir söz vardır. Bizler bu coğrafyada bin yıldır yaşıyoruz. 

Yaşadığımız bu süre içerisinde travmalarla yoğrulduk. Dedelerimiz, 

babalarımız ve bizler travmanın evlatlarıyız. Sizin çocuklarınız da travmanın 

çocukları olacaklardır. Konumuz travma olduğu için sizlere travma sonrası 

stres bozukluğu ile ilgili dünyadan bazı istatistikler vermek isterim. ABD’de 

yetişkinlerin %89’u yaşamında en az bir kere travmaya maruz kalırken toplam 

nüfusun yaşam boyu travma sonrası stres bozukluğu geliştirme oranı 6.4 ile 

%7 arasında bulunmaktadır. Travma sonrası stres bozukluğu Birleşik Amerika’da 

kaygı bozuklukları ve depresyondan sonra en fazla hastaya sahip olan 

ruh sağlığı bozukluğu olarak görülmektedir. Benzer şekilde baktığımızda Avrupa 

nüfusunun yüzde 63.6’sı yaşamında en az bir kere travma yaşamıştır. Diğer 

taraftan Kanada’da travma sonrası stres bozukluğu gösteren nüfus %9 iken 

bu oran İsveç’te %5.6, Hollanda’da ve İngiltere’de ise %7.4, %10 arasındadır. 

Adeta dikensiz gül bahçesi coğrafyaları bu ülkelerdeki bu oranları göz önüne 

alırsanız ülkemizin ne vaziyette olduğunu gayet iyi anlayabilirsiniz. 

Bugün ve yarın burada travmalar konusu üzerine araştırmalar yapan, sahada 

travma mağdurlarıyla çalışan ya da büyük afetlerde insan canı kurtarmaya 

kendini adamış insanları dinleyeceksiniz ve bu insanlardan istatistiki rakamlar 

duyacaksınız. İstatistiki bilgiler kulağa sıkıcı gelir ve sadece kıyaslama yapmaya 

yararlar. İstatistikler bildiğiniz gibi toplanan verilerin analizleriyle ortaya 

çıkarlar. Örneğin turizm kongresinde verilen istatistiki veriler doluluk oranları, 

7


AÇILIŞ KONUŞMASI 

yatak sayısı ve turist başına harcanan dolarlar vs. gibi eğlenceli, mutlu ve neşeli 

veriler üzerinden hesaplanmıştır. Ancak bugün ve yarın burada duyacağınız 

verileri, istatistikleri şöyle değerlendirmenizi istiyorum. Bizim istatistiklerimiz 

kan, gözyaşı ve karanlıkta atılan çığlıkların istatistiğidir. Eğer bunu bu 

şekilde değerlendirerek rakamlarımıza bakarsanız bu kongreden daha yararlı 

bilgiler alacağınızı düşünüyorum. 

Tüm bunları belirttikten sonra kongremize gösterdiğiniz ilgiden dolayı çok 

teşekkür ediyor ve kongremizin ilk kez oluşundan dolayı ortaya çıkabilecek 

eksiklikler için de peşinen sizden özür diliyorum. Tekrar hoş geldiniz. 

8

Açılış Konuşması 


Üsküdar Üniversitesi Kurucu Rektörü 

Öncelikle travma psikolojisi konusunu kongre olarak tartışma konusu haline 

getirdiğiniz için fikir sahiplerine teşekkür ederim. Gerçekten önemli bir 

konu. Konunun en iyi şekilde analiz edilmesi ve tedavisiyle ilgili yeni yöntemler 

geliştirilmesinin en güzel yeri kongrelerdir. Kongreler bilimin ilerlediği, düşüncenin 

geliştiği alanlardır. Bu kongrede bunun başlangıcı olsun. Her sene 

bu kongreyi yapmakta fayda var. Travmalar siyaseti etkileyecek noktada olan 

çok önemli bir alan. 

Travmalar stratejik, politik kararları bile etkiliyor. ABD’nin Irak’tan çekilmiş 

olmasının nedeni Amerikan askerlerinde çok fazla travma sonrası stres bozukluğuna 

rastlanmış olmasıdır. 

ABD’de emekli askerler için özel hastaneler var. Birçok asker travmaya bağlı 

alkol bağımlılığı geliştiriyor. Hasta travma sonrası stres bozukluğu ile baş 

edemiyor. Belirtileri alkolle yatıştırmaya çalışıyor. Bu da travma sonrası stres 

bozukluğunun devamı olarak farklı bir patolojiye dönüşüyor. Bu gibi durumlar 

arttığı için artık kamuoyunda bununla ilgili bir direnç, tepki var. Hatta ABD 

askerleri de savaşmak istemiyor. Gittiği yerde konfor olmazsa, huzursuz oluyorlar, 

çalışmak istemiyorlar. Bu durum ABD’nin stratejik, politik kararlarına 

etki ediyor. Bu nedenle travma ile ilgili çalışmalar özellikle psikiyatride önemli 

bir alan haline geldi. 

Travma alanını birçok meslektaşın yeterince önemsemediğini görüyorum. 

Biz artık bir hastalığı analiz ettiğimizde çocukluk çağı travmaları ölçeğini kli- 

9


AÇILIŞ KONUŞMASI 

nikte rutin olarak uyguluyoruz. Çünkü mesela obsesif kompülsif hastalığı veya 

anksiyete belirtileriyle gelen bir hastada bile cinsel istismar, fiziksel istismar, 

şiddet ya da duygusal ihmal gibi birçok alanda travma puanı yüksek çıkabiliyor. 

Bu kişilerde travma sonrası stres bozukluğu belirtileri görülebiliyor. 

Bir örnek vereyim. Hastam 130 kiloydu. Maddi manevi tüm imkânları vardı. 

Kilo vermek istiyordu ama başarılı olamıyordu. Çocukluk çağı ile ilgili analiz 

yaptığımızda çocukken enseste maruz kaldığını öğrendik. Bilinçdışında tekrar 

bunu yaşamamak için; “Ben çirkin olmalıyım, güzel olmamalıyım” düşüncesine 

sahipti. Bunu da davranışsal olarak aşırı yemek yiyerek bilinçsizce sağlıyordu. 

Bilinçli olarak zayıflamak isterken bilinçdışında zayıflamak istemiyordu. 

Yemek yemek onun için bir kaçınma yolu haline gelmiş, patolojik bir savunmaydı. 

Travmalar bu sebeple zihinsel, fiziksel hastalıkların ortaya çıkmasında 

çok önemli bir hastalık etkenidir. 

Ayrıca çocukluk çağında gizli travmalar da vardır. Çocukluk çağındaki ihmaller 

bu gruba girer. Mesela, duygusal ihmaller. Çocukluk çağındaki ihmal 

nasıl travma oluyor diyebilirsiniz. Özellikle “mesafesiz terk ediş” çok bilinmiyor. 

Çocukluk döneminde anne baba çok meşgul olabiliyor. Aynı evdeler ama 

anne kendini temizliğe, başka işlere vermiş. Baba bütün enerjisini, dikkatini 

işe vermiş. Böyle olunca çocuğun bütün temel ihtiyaçları karşılanmış olsa 

da mesafesiz olarak terk edilmiş oluyor. Böyle olduğu zaman çocuk kimsenin 

kendisini sevmediğini zannediyor. Aslında sorun sevilmemesi değil anne babanın 

zaman ayırmaması, sevgi ifadesi olmaması. Çocuk böyle durumlarda 

dışlanmış gibi hissediyor. Çatışmalı bir ilişki bile iletişimsizlikten daha iyidir. 

Bağırırsın çağırırsın ama çocuk kendisinin insan yerine konulduğunu düşünür. 

Diğer türlü evde sanki o hiç yok gibi “nasılsın” bile demezseniz, hiç ilgilenmezseniz 

çocukla, göz teması kurmazsanız çocuk duygusal ihmal yaşar. Duygusal 

ihmal yaşayan çocuklar da travmaya maruz kalıyor demektir. Böyle bir durumda, 

kimse beni sevmiyor, der. Özgüveni düşer. İnsanlardan kaçınmaya başlar 

ve travmatik bir sarsılma örselenme yaşar. 

Travmaları çözmek, tedavi etmek çok zor ve zaman alıcı bir şey ama çok 

etkili tedavilerde var. Mesela EMDR gibi tedaviler. Bu yöntemin faydalarını 

pratik uygulamamızda çok gördük. Bazı terapistler EMDR’ye karşıdır ama ben 

hekim olarak terapist olarak hiç öyle düşünmüyorum. Travmalarda kişi beyninde 

yaşayan canlı travmayı unutmuş oluyor fakat bilinçdışında sönmüş volkan 

gibi duruyor. Arada ortaya çıkıyor arada tekrar sönüyor ve o kişinin günlük 

yaşantısını olumsuz etkiliyor, stresini yükseltiyor. EMDR tekniğini uygularken 

kişinin unuttuğu travmalar örtülü bellekten açık belleğe geliyor ve çözümleyebiliyoruz. 

Yirmi sene boyunca süren bir baş ağrısı vakası görmüştüm. Ağrı kesiciler 

vs. fayda etmiyordu. Psikolog arkadaşlarımız o kişiye EMDR yaptığında yirmi 

10


sene süren baş ağrısı kısa sürede geçti. Yirmi sene önce travma yaşadığı ve 

baş ağrısını artırdığı anlaşıldı. 

Yine başka bir vakada karşılaşmıştım, Erzincan’da görevliydim. Dokuz yıllık 

evli bir erkek hasta gelmişti. Eşiyle cinsel beraberliği yoktu. Erkek cinselliği 

ifade edemiyor, yaşayamıyordu. O zaman EMDR yoktu. Narkohipnoz gibi bir 

tedavi yöntemi vardı. Damardan kişiye hipnotik ilaç veriyorduk ve kişi uyku 

uyanıklık arasına giriyordu. Kişiye narkohipnoz yaptık. 10 seans planlamıştık 

ancak aşağı yukarı 5-6 seans sonra kişi ben düzeldim dedi. Nasıl düzeldiğini 

sorduğumuzda evlenirken babasının hayatta olmadığını ama baba yerine koyduğu 

ağabeyinin olduğunu söyledi. Ağabey ilişkiyi onaylamadığı için düğününe 

gelmemiş. Düğününe gelmeyince hasta o derece sorumluluk hissetmiş ki 

travma etkisi oluşturmuş. Ağabeyimin gelmediği onaylamadığı bir şeyi ben 

nasıl yaptım diye eşiyle cinsel ilişki esnasında birdenbire depresif oluyor ve 

cinsel beraberlik yaşayamıyor. Normalde “Ne olacak!” dersiniz ama o kişi için 

önemli. 

Mesela kedisi öldüğü için travmatize olan kişiler var. Kedi onun için sevgi 

nesnesidir. Sevgisini yatırdığı önemli bir değerdir. Sevgisini yatırdığı bir alan 

olduğu için onu küçük görmemek lazım. Kaybı ile travma yaşanabilir. 

Travmada çok fazla yapılan hata var. Bazı insanlar sevdiği vefat ettiğinde 

travmayı mumyalaştırırlar. Ona karşı bir sorumluluk taşırlar. Odasını değiştirmezler, 

olduğu gibi yaşatırlar. Travma mumyalaşınca ikincil, üçüncül travmalar 

ortaya çıkabiliyor ve kişiyi işlevsiz, depresif hale getirebiliyor. Travmayı 

yok saymak da patolojiye neden olabiliyor. Kişi bastırdığı için başka alanlarda 

sorunlar çıkıyor. Örneğin fizyolojik, psikolojik ve sosyal alanlarda çıkabiliyor. 

Travma unutulmaz ama bugüne de olduğu gibi getirilmez. On yıl önce olmuş 

bir travmayı bugüne aynı canlılıkla getiriyorsanız siz patolojik bir savunma geliştirmişsiniz 

demektir. Ufak bir hatırasını yaşatarak hem sevgi nesnesini canlı 

tutmak hem de suçluluğu yaşamamak da mümkün. 

Travmayla çalışabilmek özel çaba ve beceri istiyor. Genel psikoterapi uygulamalarında 

travmalar gözden kaçabiliyor. Vakalara o gözle bakabilmek çok 

önemli. Bu sebeple bu konuyu gündeme getirdiğiniz için kongre düzenleme 

ekibine teşekkür ediyorum. 

11

Travmanın Nöropsikolojisi 


Bu dünyada çok uzun bir zamandır, yaklaşık olarak 3,5 milyar yıldır canlılık 

diye bir şey var. Bizler de o canlılığın bugün milyarlarca sayısız badire atlattıktan 

sonraki son versiyonu olarak burada oturuyoruz. Her birimizin yapımında 

3,5 milyarlık emek, koca bir kozmik sistem, büyük bir yaratılış destanı, 

enteresan bir hikâye var. Böyle bakınca bir kere insan kendini iyi hissediyor. 

Şurada 20, 30, 50 neyse yaşımızdan öte milyarlarca yıldır şu kâinatın bizim 

için uğraşıyor olması bence gerçekten başlangıç olarak iyi bir fikir. Fakat biz 

bu koca canlılık ağacının içerisinde bizim şecerenin bugünkü hali, sonlarına 

doğru. Biyolojik olarak homo sapiens sapiens ismiyle adlandırılıyoruz. Homo 

insan, sapiens düşünen, ikinci sapiens de düşünen anlamına geliyor. İnsan için 

düşünen varlık demişler ama aslında düşünmesi gereken bir varlık. Çünkü çok 

tuhaf özellikleri var. Canlıların birçok özelliğini aynıyla paylaşmakla beraber 

çok zarif şeyler de yapıyoruz. Bugün yaptığımız da buna bir örnek. Mesela 

canlılar dünyasında toplanıp beraber travma kongresi yapan bir zürafa yok. 

Bunu bir tek biz yapabiliyoruz. 

Bütün mesele hızlıca ve kısaca insanın biyolojik âlemdeki izlediği yolla 

alakalı görünüyor. Çıplak, zayıf herhangi bir şeye gücü yetmeyen ve tabiatta 

hiçbir yerde hayatta kalmaya uygun tasarlanmış gibi gözükmeyen bir bedenle 

dünyaya geliyoruz. Hepimiz çok erken prematüre doğuyoruz. Eğer diğer 

memelilerle kıyaslarsanız en az iki sene erken doğuyoruz. Çünkü beyin çok 

büyük ve dik yürüyen bir canlı olarak o kadar büyük bir kafayı kadınlar açısından 

doğurmak mümkün değil. Bebek iki sene kadar erken doğuyor ve beyin 

gelişimini dışarıda devam ettiriyor. Zaten bebekken zayıflığın en dibindeyiz. 

Hiçbir şeye gücümüz yetmiyor ama erişkin bir insan bedeninde çıplak halini 

13


TRAVMANIN NÖROPSIKOLOJISI 

düşünecek olursanız, diğer canlılara kıyasla, tabiatla çok uyumsuz bir beden. 

Bir üstünlük arayışına girersek maalesef elimiz boş dönüyoruz. Sadece ve sadece 

acizliğimiz, zayıflığımız, kırılganlığımız var. Şeyh Galip’in de dediği gibi 

‘Yek katre-i hûnest, sâd hezârân endîşe.’ İnsan için “bir damla kan, bin bir 

endişe” diyor. Dolayısıyla bu çıplak bedeniyle bu dünyada var olmaya çalışan 

garip bir varlık. 

Peki, neden böyle acayip bir varlığız? Bunun biyolojik olarak bir açıklaması 

var mı, diye baktığımızda biyologlara göre eğer bedenen bu kadar çıplak olmasaydık, 

zihnen bu kadar gelişmiş olmak zorunda kalmayacaktık. Bu kadar 

gelişmiş bir zekâmız olması gerekmeyecekti. Dünyanın hiçbir yerinde hayatta 

kalamayacağımız için her yeri kendimize uydurabilecek bir zihinle donatılmışız. 

O yüzden uzay istasyonunda şu an insanlar yaşıyor. O yüzden Mars’a 

gitmeye kalkıyoruz. Dikkat ederseniz Mars yolculuklarına dair herhangi bir 

ülkede yapılan yayınlarda, konuşmalarda “Biz orada nasıl yaşayacağız ne yapacağız” 

diye bir konuşma yok. Sadece yolun maliyeti gibi teknik işler konuşuluyor. 

Bir şekilde hallederiz, modunda bir durum var. Rahmetli Mehmet Akif 

Ersoy’un güzel bir şiirinde insan tanımını yaparken kullandığı ifadesi tam olarak 

durumu açıklıyor. “Hangi müşkildir ki, himmet olsun, âsân olmasın? Hangi 

dehşettir ki insandan hirâsân olmasın?” yani bugünün diliyle “Hangi zor durum 

olsun da biz onu odaklanıp aşamayalım böyle bir zor durum yok. İkincisi 

de hangi dehşetli korkunç durumdur ki insanı görüp kaçmasın?” demiş yani 

bu zayıflığa ve garipliğe binaen çok enteresan güçlerle donatılmış bir varlığız. 

Öte yandan bir hayatta kalma problemiyle mücadele ediyoruz. 

Hayatta kalma problemini çözmek için verilmiş en kıymetli hediye adına 

beyin dediğiniz donanım gibi duruyor. Çünkü insanın kolunu, bacağını kesseniz, 

kalbini, karaciğerini nakletseniz insanın karakterinde ve hafızasında çok 

bir değişim görmüyorsunuz. Ama beyinde en ufak bir şey olduğunda sistem 

hemen arıza veriyor. Kişilik değişiyor, hafıza kayboluyor. Hatta bazen insanlar 

bilmediklerini iddia ettikleri dilleri falan konuşuyorlar. Enteresan vakalarla 

karşılaşıyoruz. Hayatta kalma donanımı bu varlığın kontrol merkezi olan beynin, 

esas ve birincil işlevinin bu organizmayı ne pahasına olursa olsun hayatta 

tutmak olduğunu hatırlayın. Psikoloji alanında master, doktora vs. yapmak, 

profesör olmak, nükleer fizik problemleri çözmek ya da sosyolojinin gizlerini 

çözmek bu organın işleri değil. Hobileri olursa yapar ama biz modern insan biraz 

böyle aklımızla, zekâmızla bir şeyler öğrendikçe kendimizi iyi hissediyoruz. 

Ancak bu organın başarısı bunlarla ilgili değil. Beyin hayatta kalmayı becerirse 

başarılıdır yoksa maalesef başarılı değil ve bu sistem hayatımızda unuttuğumuz 

bir şeye işaret ediyor. 

21.yy modern insanları olarak bizler hayatta kalma problemini çözmüş 

canlılarız. Tabiattaki tehditlerin hemen hemen hiçbirisi neredeyse yok. Aşırı 

bolluk içerisindeyiz. Ne yaparsanız yapın bugün açlıktan ölemezsiniz. Çok 

14


fazla seçenek var. Temel yaşamsal işlevlerimizi bir şekilde sürdürüyoruz. Beynimiz 

tabiattaki yokluklar döneminde hazırlanmış. Bu sistem içerisinde beynimiz 

biraz işsiz kalmış durumda. Bu işsizlik sonucunda boş kalan beyin farklı 

şeylerle uğraşmaya başlıyor; komşusuna, trafiğe bir şeylere sarmaya başlıyor. 

Kafasına takacak dertler buluyor. Sürekli bu dertleri zihninde rumine edip hayatı 

kendine zehir ediyor. 

Antropoloji ve biyolojinin bize sunduğu başlangıç noktalarına göre insanın 

300.000 yıldır burada olduğunu düşünüyoruz. 300.000 yıl uzunca bir süre. Yazılı 

tarih 6.000 yılda başlıyor. İlk mağara resimleri 45.000 sene geriye gidiyor. 

Ondan önce de 250.000 sene bu çıplak, zayıf haliyle insan buradaymış. Bu 

süre içerisinde ne yaptıklarını, ne ettiklerini bilemiyoruz. Elimizde çok kanıt 

yok ama biyolojiden çok net bildiğimiz bir şey var: Canlı bir organizmanın bedensel 

ve zihinsel ayarları öyle birkaç bin yüz yılda büyük bir değişim geçirmiyor. 

Birkaç yüz bin sene içerisinde ilk başlarda ortam gayet stabilken son iki 

yüz, üç yüz yılda öngörülemeyecek kadar değişen bir çevredeyiz. Buna adapte 

olabilmemiz mümkün değil. Çok ciddi uyum sorunları yaşıyoruz ve etraftaki 

şartların bu değişimi uzun sürmediği için zaten adapte olma şansımız yok. 

Sürekli olarak adapte olmamız gereken başka bir meydan okuma karşımıza 

çıkıyor. Bu sebeple bol hareket, az, çeşitli ve aralıklı yemek, olumlu/zengin 

sosyal ilişkiler, düşük stres, sınırları aşmak olarak sıraladığım insanın fabrika 

ayarları meselesine uymak işimizi epey bir kolaylaştırıyor. 

Beynin anatomisinde insanı farklı yapan en önemli yer beynimizin ön kısmı. 

Bilişsel olarak bize en yakın addedebileceğimiz insansı maymunlar dediğimiz 

goril şempanze gibi canlılarda beynin yaklaşık beşte biri ön beyinden 

oluşurken insanda %45 civarında bir kısım ön beyine ayrılmış. Ön beyin çok 

büyük işlevler yapıyor. Yüksek zihinsel işlevler dediğimiz şeyleri yönetiyor. Şu 

an bu konuşmamız, sosyal olarak anlaşabilmemiz, karmaşık sosyal kurallar altında 

bir şekilde iş birliği kurabilmemiz, hazzı erteleyebilmemiz, gelecekteki 

bir amaca kitlenip ona doğru ilerleyebilmemiz gibi bir sürü insana has fonksiyonları 

bu kısmın yönettiğini biliyoruz. Bunların yanında bugün bizim konumuzu 

ilgilendiren bir şey daha var: çok gelişmiş bir zaman algımız var. Eziyet 

düzeyinde bir zaman bilincimiz var. Çok geriye doğru geçmişi ve ileriye doğru 

geleceği kapsayabilen bir zihinden bahsediyoruz. Başka hiçbir canlı öleceğini 

bilmiyor. Bir tek biz biliyoruz. Öleceğimizi biliyoruz ama onu da umursamıyoruz. 

Yani “öleceğiz” diyebiliyoruz bir şekilde ama onu bloke eden bir sistem 

de var. 

Doktora dönemimde deneysel laboratuvarlarda birçok deney hayvanıyla 

çalışma fırsatım oldu. Bu süreçte çocukluk travması olan hiçbir hayvana 

rastlamadık. Hiçbir tavşan demedi ki “Ben küçükken şunu yaşamasaydım ben 

15



süper bir tavşan olabilirdim.” Böyle bir şey göremezsiniz çünkü hayvanların 

belleği bu şekilde çalışmıyor. Hayvan belleği genellikle koşullandırma bazlı 

çalışıyor. Tabii o kadar basit değil ama ona yakın bir sadelikte çalışır. Canı yandıysa 

oraya gitmez, sevdiyse oralarda çok gezer. Böyle bir sistemle canlılar 

yaşarlar. Çok uzun erimli geçmiş ve gelecek bellekleri yoktur. Bizim ise geçmişten 

getirdiğimiz dertler tasalar, gelecekle ilgili beklentiler endişeler çok ciddi 

anlamda bizi strese sokuyor. İnsanın en büyük stres faktörleri arasında yaşadığı 

travmalar vardır, bir de belirsizlik. Geleceğe dair belirsizlik olduğunda biz 

çıldırıyoruz. Yani önümüzde belirsiz bir durum olduğunda strese giriyoruz ve 

bunu ortadan kaldırmak için de plan yapıyoruz. “Tanrıyı güldürmek istiyorsan 

ona planlarından bahset” diye bir söz vardır. Hiçbir planın çalışmayacağını bile 

bile plan yapma nedenimiz aslında o öngörü vizyonunu oluşturmak. Öngörüyormuş 

gibi olursak rahatlıyoruz, o belirsizlik ortadan kalkıyor. 

Peki, sürekli strese girmemize neden olan zihin neden verilmiş olabilir? 

Teolojik bir perspektiften “Allah neden böyle eziyet ediyor?” diye de düşünebilirsiniz. 

Evrimsel perspektiften “Sistem niye böyle bir şey geliştirdi?” diye de 

düşünebilirsiniz. İki sorununun cevabı da aynı. Kullanım amacını bilirseniz bu 

zihin çok işe yarayan bir şey. Geçmişten tecrübe derleyip, geleceğe dair hayal 

kurup, o tecrübeleri hayale doğru işleten bir yolda kullanıldığında bu zihin çok 

güzel işe yarıyor. Şimdi ve şu ana odaklanmak gibi bir derdi var. Geçmişteki 

deneyimini gelecekteki bir hedefi için şimdiye odaklayabilen zihinler üretken, 

başarılı, mutlu dediğimiz insanlar oluyorlar ya da bunları yapabildikleri sıralar 

zihin böyle odaklama moduna geçiyor. Bir sürü deneyimimiz olabiliyor ama 

hayalimiz olmayabiliyor ya da bir sürü hayalimiz var ama yerimizden kalkıp bir 

şey yaptığımız yok. Dolayısıyla boş hayallerle yerimizde dönüyoruz. Netice itibariyle 

bu sistem tam kapasite kullanılmadığı takdirde başa bela bir sistem ve 

uyuşturmanız gerekiyor. İnsan zihninin bir özelliği var ya bir şeyle meşgul olacak 

ya da uyuşturulacak. Arası yok, bas bas bağırıyor. Meditasyon, mindfulness 

gibi uygulamalara gelen insanların birçoğu diyor ki “Beynimi susturmak 

istiyorum, beynim susmuyor.” Sürekli bir şeyler dönüyor içerde ama kimse tıp 

fakültesine gidip de “Kalbimi durdurmak istiyorum” demiyor. Milyonlarca yıllık 

canlılık sürecinde böyle bir sonuç ortaya çıkıyorsa bunun bir sebebi var. Bir 

hesaba göre günde spontan olarak 70.000 tane düşünce üreten beyin, günlük 

sorunları olabilecek en yaratıcı ve çeşitli yönde çözebilmeniz için çabalıyor. 

Devamlı olarak bunun için çabalıyor. Ancak onu nasıl kullanacağımızı bilmediğimiz 

zaman başa bela ciddi bir sıkıntı oluyor. 

Herhangi bir duyusal olay geldiğinde beynin işi buna anlam vermektir. Bu 

duyusal girdi bir ses duymak, koku, karın ağrısı vs. olabilir hiç fark etmez. Duyusal 

girdi olduğunda beynin bunu değerlendirme sistemi bildiğimiz kadarıyla, 

geçmişe yönelik anılara başvurma ile başlıyor. Yani bu daha önce deneyimlediğim 

neye benziyor. Şöyle bir aile düşünün; ailede bir yaşının altında bir 

bebek, 10 yaşında bir çocuk, anne ve baba var. Akşam yemek masasında otu- 

16


rurlarken baba birden masadan yükselip şöyle havaya kalkıp havada dönmeye 

başlasa ne olurdu diye düşünmeye başlayın. Aile üyeleri ne yapardı? Anne 

çığlık çığlığa kaçardı değil mi? Çünkü bu muhtemelen daha önce görmediği 

perili filmlere benziyor. 10 yaşındaki çocuk çok korkardı çünkü açıklanabilir 

bir dünyada yaşamayı öğrenmiştir. Açıklanamaz bir şeyi görünce korkar ama 

bebeği düşünün. Çatalı masaya vurarak “Aaa baba dönüyor, baba dönüyor” 

diye muhtemelen çok eğlenirdi. Çünkü konuyla ilgili öğrenilmişliği yok. Şimdi 

bu sistem geriye bakıp diyor ki benim bu yaşadığım şey neye benziyor. 

Bu konuyla ilgili en önemli biyolojik gözlem bence, şu tabiattaki bütün canlılar 

ürkektir. Beklentilerine aykırı ne çıksa, her canlı ürker. Gergedanın karşına 

aniden bir insan çıksa, gergedan cüsse olarak insandan daha büyük olsa bile 

korkar kaçar. Mesela birisinde köy yerinde kaçıp koşan boğaların önüne geçip 

elini kaldırıp ‘Hooo!’ yapıyor. Boğa geri basıp resmen toprağa saplanıyor. Küçücük 

insan elini kaldırdığında o beklenmedik hareket onun ürkmesine neden 

oluyor. Neden tabiatta bütün hayvanlar ürkek olmak zorunda? Çünkü korkan, 

tırsan ve kaçan hayatta kalır, genini daha fazla aktarabilir. Bizler tırsak ataların 

çocuklarıyız. Beynin bütün devrelerini bilgiye oturtursanız travma meselesini 

anlamak bence kolaylaşıyor. O an olayla ilgili geriye döndüğümüzde kötü bir 

anı varsa, bu kötü anı ile ilgili yapılacak eşleştirme beyin için her zaman önceliklidir. 

Çünkü ona göre hayatta tutmak için bir dizi tedbir alacak. Diyor ki 

“Daha önceden böyle bir şey olmuştu, başımız belaya girmişti, bu da aynısı. 

Kaç ya da savaş, bir şey yap çünkü ortada bir arıza var ve ona göre davran.” 

Herhangi bir şey ile ilgili kötü anısı olmayan insan da çok azdır. Bütün kötü 

anıların bizim üzerimizde koruyucu ve yönlendirici bir etkisi var. Bir de bunun 

çok ağır duygusal bir travma dediğimiz bir yara olduğunu düşünelim. O zaman 

her türlü davranışımızı büken bir prizma gibi davranıyor ve değerlendirmelerimizin 

hepsini normal değerlendirme kalıplarının dışına sürükleyen bir bozucu 

etken oluyor. Bununla da bitmiyor. Buna bir yanıt oluşturmamız bir cevap vermemiz 

gerekiyor. Beyin ön beyin kısmıyla bunu yürütüyor. Saniyeler içerisinde 

geleceğe yönelik yani o yapılacak hareketin sonuçlarına yönelik simülasyonlar 

üretiyor. Beynin uzmanlık alanı bu. İnsan beyni çok hızlı bir şekilde “Şunu yapsam 

ne olur, bunu yapsam ne olur” senaryolarını aynı anda değerlendirebiliyor. 

Bunlar arasından en uygun, hayatta kalmamıza en az zarar verecek, en 

bilindik, en risksiz olan davranışı seçiyor. Eğer ki anılarımızın yükü çok büyük 

ve buna bağlı olarak da garantili davranış simülasyon repertuarınız dar ise 

sürekli aynı döngüleri tekrarlayan insanlara dönebiliyorsunuz. Çoğumuzun 

günün %90’ını otomatik yaşadığı düşünülürse gün içerisindeki durumumuz 

genellikle bu. Otomatik ve düşünmeden, bir şekilde ezberlerimizde bulunan 

kalıplarla ve daracık bir repertuarla hayata yanıt vermeye çalışıyoruz. Sonra 

bir anda diyoruz ki bunlar neden benim başıma geliyor? Cevabı hep aynı 

döngülerin içerisinden çıkamamamız. Normalde zihin geliştirici bir faaliyetin 

mesela eğitimin anılarımızı silmesi, ezberlerimizi bozması, simülasyonlarımızı 

17



genişletmesi gerekir ama bugün eğitim tam tersini yapıyor. Bize bir sürü deneyim 

yükleyip “Onu yapma, bunu yapma, şunu yapma diyerek” bizi daraltıyor. 

Sosyal hayat, kurallar, gelenekler böyle. Hepsi bizi daraltmakla meşguller. 

Beyin eskiden yeniye doğru sıralanmış, antikten moderne doğru dizilmiş, 

güçlüden zayıfa doğru, üste doğru çıktığınızda daha zayıf olana rastladığınız 

bir hiyerarşi gösteriyor. Otomatik pilotta kararları veren dürtüsel bölgeler var. 

Buraların programı da milyonlarca yıl önce tamamlanmış. Aynı yazılımı bugün 

biz kullanmaya çalışıyoruz. Bunu nereden biliyoruz? Mesela depremde ne yapılması 

gerektiğini herkes biliyor değil mi? Masanın altına gir, yaşam üçgeni 

oluştur ama Allah korusun şimdi bir sarsıntı olsa ki ben bunu anlatırken bir 

gün gerçekten oldu, tam o sırada gördük bunu, insanların çoğu vahşi hayvanlar 

gibi ne yapacağını şaşırıyor. O an öğrendiğiniz her şeyi unutacaksınız. 

Mesela 8. kattan atlayan insan var. Baktığımız zaman saçma değil mi bu? Depremden 

kaçmak, hayatta kalmak için bir insan neden 8. kattan aşağıya atlasın? 

Hayatta kalma sisteminin programı yüklendiği zamanlarda 8. kat yoktu. 

Burası sallanınca yan tarafa geç programı vardı ama yan tarafta 8 kat fark varsa 

ne yapsın? Onu bilmiyor. Olayla, içerisinde bulunduğumuz yazılım arasında 

ciddi farklar var. Dolayısıyla içinde bulunduğumuz şartlar ile yazılım arasında 

ciddi sorunlar yaşayabiliyoruz. 

Bilinçli olarak analiz edebildiğimiz aşikâr, deklaratif belleğimizin yanında 

daha içkin, üstü kapalı, sözel olarak ifade edemediğimiz bir bellek tipi var. 

Bu bellek ise çok derinde bilinçdışı ve üzerinde kontrolümüzün az olduğu bir 

çekirdek. Buraya çok fazla erişiminiz yok ama hayatımızın hemen hemen tamamını 

burası yönlendiriyor. Çünkü bizim mikro davranışlarımızdan düşünce 

kalıplarımıza kadar her şeyi belirliyor. 

Biz bir hadiseye iki fazda yanıt veriyoruz. Birine post kognitif diğerine de 

prekognitif deniyor. Sekizinci kattan atlatan şey prekognitif denilen “hazır yazılım”. 

Verilere bakmaya vaktimiz yoksa bunu kullanırız. Tabiatta aslan kükremesi 

duyduğunuzda “ne oluyor orada” deme şansımız yoktur. Bunu yapmak 

avantajlı bir şey değil. Dönüp ters tarafa kaçmak mantıklı olan şeydir. Dolayısı 

ile prekognitif sistem diyor ki “Bir problem var hiç düşünmeye falan gerek 

yok hemen kaçalım. Canımızı kurtaralım.” Ancak yukarıdaki post kognitif karar 

mekanizması hesap kitap yapmamızı sağlıyor. İşte bu sebeple baraj yaparken 

bu mekanizmayı kullanıyoruz. Prekognitif ile baraj yapamazsınız. Post kognitif 

olarak mühendislik çalışması yapmanız gerekiyor. Bu sistemler ikili karar 

sistemini karşımıza çıkarıyor. Bu ikili karar sisteminin birincisine yani eski ve 

hızlı olana sistem 1; yeni, yavaş ve masraflı olana sistem 2 deniyor. Sistem 2 

günlük hayatta hep kullandığımızı zannettiğimiz ama çok nadiren başvurduğumuz 

bir sistem. Bunu fark ettiğimiz anda travmayla ilişkimizin değişeceğine 

inanıyorum. Sistem 2’nin aslında ne kadar kırılgan ve az kullanılan bir sistem 

olduğunu görmemiz lazım. Çok enerji harcadığı için ancak problem olduğu 

18


zaman devreye giriyor. Problem yoksa otomatik pilot bizi dürtüsel programlarla 

otomatik olarak yaşatıyor. Travma dediğimiz şey de sürekli içsel bir stres 

üretiyor. Ortada gergin bir durum var. Sürekli olarak gergin olan bir zihinden 

bahsediyoruz. Stres amigdalada tespit ediliyor ve başlatılıyor. Amigdala ne olduğunu 

anlamlandıramıyor ama problem tespiti yapıyor. Çünkü amigdala bilinçle 

ilgili bir yer değil. Ön beynimiz olayı algılayıp amigdalaya “Problem var, 

sen harekete geçir” diyor. Bu sırada siz bir trafik kazası geçiriyor da olabilirsiniz. 

Gardırobun önünde o gün ne giyeceğinize karar veriyor da olabilirsiniz. 

Amigdalayı bu çok ilgilendirmiyor. Kritik bir toplantınız varsa ve gardırobun 

önünde kırmızı elbise mi yeşil elbise mi derken aslan kovalıyormuş reaksiyonu 

üretebilirsiniz ve panik atağa kadar giden bir süreç yaşayabilirsiniz. 

Amigdala hipotalamusu uyarıyor. Hipotalamus CRH diye bir hormon salgılıyor. 

Bu hormon da hipofiz bezinde ACTH diye bir hormon salgılatıyor. Bu 

da böbrek üstü bezinden kortizol gibi bir hormon salgılanmasına neden oluyor. 

Kortizolün uzun vadedeki etkileri ise bizim için fizyolojik olarak yıkıcı. Devamlı 

olarak stres üreten bir beyin devamlı olarak kanda kortizol salgılanması 

demek. Sürekli yüksek kortizol bugün şehir insanını öldüren tıbbi sebeplerin 

başında geliyor. Devamlı stres üreten bir zihnimiz olduğu için bunu yönetmek 

çok önemli. 

Bu sisteme bir travma geldiği zaman post kognitif bilişsel süreçleri kapatıyor. 

Beyne “Uzun uzun düşünmeye gerek yok alt beyindeki hayat kurtarıcı 

mekanizmaları harekete geçirmemiz yeterli” mesajını veriyor. Yukarıda da 

bahsettiğim gibi alt beynin yazılımı eski. Problemli günlük koşullara uyumsuz, 

davranışlarımızın amaca uygun yapılmasına maalesef çok hizmet edemiyor. 

Çünkü o bilgi orada yok. Neticede davranışlarımızda bozulmalar başlıyor. 

Sempatik sistem aktivasyonunda gördüğümüz her şey yaşanıyor. 

Savaş, kaç ve don tepkisi üç standart tepki türü. Genellikle çeşitlendirilmiş 

versiyonlarını, bu biraz büyük bir iddia gibi gelebilir ama adına psikopatolojiler 

dediğimiz bir başlık altında görüyoruz. Mesela depresyon dediğimiz şey 

donma etkisinin uzun zamana yayılmış hali gibi gözüküyor. Anksiyete reaksiyonları 

yine kaç reaksiyonun bedene değil zihne yansıyan halleri gibi duruyor. 

Bunlar uzun süre insanı etkilediğinde de patolojiye dönüşen bir tarafı var ve 

bu olduğu zaman da bildiklerimizi unutuyoruz. Travmatik insanı ya da panik 

atak geçiren insanı aklen ikna etmeye çalışanlar var. Bu çok beyhude bir eylem. 

Bunu söylemeniz o insanlarda bir anlam ifade etmiyor. 

Beyin görüntüleme tekniklerinin özellikle 2000’li yıllarda ortaya çıkmasıyla 

birlikte nörobilim bu süreci farklı bir perspektiften görmemizi sağladı gibi 

gözüküyor. Bir kere çocukluk çağındaki herhangi bir problem şiddet, istismar, 

fiziksel ya da duygusal travmalar beyin gelişimine çok ciddi sekte vuruyor. 

Daha sonra hayat boyu gördüğümüz bazı sıkıntıların nedenlerinden bir tanesi 

19



olabiliyor. Tek neden budur diyemeyiz. Söz konusu beyin olduğunda direkt bu 

olur diyemeyiz. Kuvvetli nedenlerinden biri olabiliyor ya da zeminini hazırlayabiliyor. 

Mesela istismara uğramış bir kişinin beynin enerji tüketimini gösteren bir 

fotoğraflama yöntemi olan PET görüntüsüne bakacak olursak temporal lobların 

uç bölgeleri içinde amigdala, hipokampus gibi bizim duygusal sistemimizi 

yöneten önemli kısımlarının solda çok çalışan ve sağda az çalışan bölgelerini 

görüyoruz. Bu bölgeler duygusal kontrol ile ilgili alanlar ve duygusal kontrolü 

zayıfladığı zaman eski atasal kısımlar beyin kontrolünü çok daha rahat ele 

geçirebiliyor. Böylece hareketlerimiz, tepkilerimiz ve duygusal reaksiyonlarımızda 

kontrolsüz hale gelebiliyor. Çocukluk çağı travmalarımız mesela aşırı 

ihmal, gözüne bakmamak, ilgilenmemek bunların hepsi fonksiyonel MR gibi 

yöntemlerle görebildiğimiz ön beyin ve mezolimbik yollar dediğimiz yolları 

kontrol eden bölgelerde zayıflıklar oluşturuyor. Bu birçok çalışma ile gösterilmiş 

bir şey. Travmatik deneyimlerle birlikte zor geçen yaşamlarda hipokampüsun 

çok ciddi biçimde küçüldüğünü biliyoruz. Bu konuyla ilgili katıldığım bir 

çalışmada sadece belirtileri ortadan kaldırmaya yönelik 3 aylık basit bir antidepresan 

tedavisi ile yıllar boyu depresyonun ve anksiyetenin oluşturduğu 

hipokampüs küçülmesi hemen eskiye dönebiliyordu. Yani hipokampüs tekrar 

büyüyebiliyor. 

Biz dilimizde zihin, beyin, akıl ve fikir gibi farklı kelimeler kullanıyoruz. Aslında 

bu bizim dünyanın genelinden kültürel olarak bu işi farklı anladığımızı 

ya da anlayabileceğimizi gösteriyor. Akıl kelimesi ingilizce reasoning kelimesinin 

karşılığı gibi düşünülse de arada etimolojik ve köken itibariyle temel bir 

fark var. Reason, reasoning neden sonuç zinciri. Neden sonuç şeklinde olayları 

bağlayıp açıklayabilen zihinsel fakülteye verilen isimdir. Arapça bir kelime 

olan akıl bağlamak demektir. Fakat bir yönü yok, her yönden bağlayabilirsiniz. 

Mesela zihnimizde yaşamışızdır. Hayatımızın bir döneminde hayata dair kafamızda 

bir fikir vardır. Bu şundan dolayı böyledir gibi bir sistem kurarız ve o 

sistem tamamsa kendimizi iyi hissederiz. 

Bu bir anlam fanusudur ve onu zihnimizde kurarız. Bir şekilde onun için 

de güzel yaşarız. Sonra bir şey öğreniriz hiçbir deneyimimiz değişmez ama 

sonra bağlam değişikliği olur ve bildiğimiz her şey başka bir anlam ifade etmeye 

başlar. En zararsız örneği mesela aşık olmaktır. Aşık olunca her şey böyle 

renklenir. Birileri günahsız melek falan oluverir. Mesela o bağlam değiştiğinde 

deneyimler de değişebiliyor. 

Şimdi burada travma dediğimiz şeyi yazılımsal bir hata olarak düşünebilirsiniz. 

Bu yazılımsal problem değerlendirmeyi bozuyor. Değerlendirme sistemini 

değiştirebiliyorsanız yani akıl bağlamını ve hikâyeyi dönüştürebiliyorsanız 

sistemi değiştirmeniz çok kolay. Hemen hemen bütün bilişsel terapiler bunu 

20


yapmaya çalışıyor. Şema terapiler, bilişsel davranışçı terapiler hepsi buradaki 

şemayı hikayeyi ve bütün anlamlandırma sistemini dönüştürmek ile uğraşıyor. 

Dönüştürebilen bir şekilde bunların etkisinden kurtuluyor. Çünkü ortada 

iyileştirebileceğimiz fiziksel bir yara yok. Zihinsel bir dönüşüm sağlanmalı. 

Üst yönetim merkezlerinin önemli bir özelliğinden bahsetmek istiyorum. 

Rezilyans dediğimiz bir terim var. Rezilyans terimi genellikle duygusal dayanıklılık, 

yılmazlık olarak açıklanıyor. Ancak ben bu terimin bu anlamları karşılayabileceğini 

düşünmüyorum. İstikrar kelimesinin daha çok karşılayacağını 

düşünüyorum. Çünkü dayanıklılık, mukavemet bunlar çok rezilyans kelimesinin 

tınılarını içermiyor. 

Dayanıklılık ya da mukavemet dediğimiz kavram daha çok bir direnç içeriyor. 

Rezilyans bu demek değil. Rezilyansı en iyi anlatan şey aslında musikideki 

ya da müzikteki karar notası dediğimiz şey. Karar notası nedir? Siz bir 

kürdilihicazkâr dinlerken notalar gezer gezer ama kulağınız ve gönlünüz hep 

bir karar notasına dönüş arar. Eğer yarım kalırsa rahatsız olursunuz. Çünkü o 

karar notası bütün hikâyenin müzikal cümlenin varmak istediği noktadır. O 

karar noktası bütün değişimlere rağmen muhafaza edilir. Aslında böyle bir şey 

bir karar noktası. Bizim istikrar dediğimiz şey oradan uzaklaştığımız da oraya 

geri dönebilme becerisidir. Hayatta iyi şeyler de olur kötü şeyler de olur. Hep 

ortaya çekecek bir şey lazım gibi gözüküyor. Rezilyans resmedilmiş şekli böyle. 

Neden böyle yapılıyor? Çünkü rezilyans pasif bir şey değil. İstikrar kendi kendine 

olan bir şey değil. Beyinde aktif bir süreç gerektiriyor. Çünkü kötü, moral 

bozucu ya da yaralayıcı bir sürü deneyim yaşıyorsunuz. O deneyimleri tırnak 

içerisinde normale sizin o karar halinize geri döndürebiliriz için nörolojik olarak 

bir şey yapmamız gerekiyor. Bu yapılması gereken şey de yine amigdala ve 

ön beyin ile ilgili gözüküyor. 

Richard Davidson uzun bir süre Budist rahipleri araştırıyor. Bu rahipler 30- 

40 yıl boyunca meditasyon yapmış insanlar. Bu insanların beyinlerine baktığınız 

zaman sol prefrontal korteksle amigdala arasındaki bağlantıların diğer 

insanlara göre daha kuvvetli olduğunu ve beyaz maddelerinin daha kalın olduğunu 

görüyoruz. Yani bu insanlar amigdala da aktivasyon artışında kuvvetli 

bir fren mekanizmasına sahipler. Amigdalayı yavaşlatabiliyorlar. Bu sistem bugün 

beyaz madde bağlantısallığı cinsinden ölçülebiliyor. 

Peki, beyaz bağlantısallığı yüksek olan bir insan kötü bir şey olduğunda 

nasıl davranır? “Bu da geçer yahu.” Her şey geçer her şey geçicidir devresini 

anlatan yer aslında burası. Bunu geliştirebileceğimiz her türlü pratiğin çok faydalı 

olacağını düşünenlerdenim. 

Üniversitemizin temel derslerinden biri olan Pozitif Psikoloji aslında bizim 

tasavvufun tekrar paketlenip de bilimsel bir formata sokulmuş hali. Orada yapılmaya 

çalışılan şey insanın bu anlam ve hikâyesinin, beyin bağlantısallığının, 

21



bu yönde değiştirmek için kullanılması. 

Beyin bölümlerinden insulanın fonksiyonları karışıktır. İçerisinde bedenin 

içsel bir haritasını taşıyor. Biz insula bölgemizde iç organlarımızdan ve bedenimizin 

farklı noktalarından gelen duyusal verileri haritalıyoruz. Bir insanın 

bedenini ne kadar dinleme alışkanlığı varsa beden ile ne kadar hemhal ise 

insulanın o kadar geliştiğini biliyoruz. Budist rahipler bol bol beden tarama 

meditasyonu yapıyorlar. Bu sebeple insulaları kalın. Peki, bu ne sağlıyor? 

Duygusal sistemimiz rasyonel değildir laflarla bize bilgi vermez. Kulağımıza 

bir şey fısıldamaz. Bedenimize sinyal gönderir. Mesela âşık olunca midenizde 

kelebekler uçar. Korkunca göğsünüzde sıkışma olur. Hayal kırıklığına uğradığınızda 

boğazınız tıkanır. Devamlı vücuda der ki ‘burada bir sorun var.’ Vücudu 

okumayı bilen birisi duygusal sistemine daha yakından dokunabilir. Dokununca 

da o sistemin kontrolünü daha iyi sağlayabilir. Beden farkındalığı, öz farkındalık, 

kendini bilmek. Kendini bilince de her şeyi çözmek meselesine doğru 

hızlı hızlı geçiyoruz. 

Bu farkındalığı da “insanın fabrika ayarları” olarak tarif ettiğim şeylere 

uyumlu bir hayat yaşamak lazım. Mutluluk, sağlık, iyilik hali bütüncül bir haldir. 

O yüzden bir şey yiyince iyi olunmaz ya da bir spor yapılınca iyi olunmaz. 

Sağlık bütüncül bir haldir ve sosyal ağların da çok büyük bir önemi var. Diğer 

insanlar bizim devrelerimizi darmadağın da edebiliyorlar çok iyi bir hale de 

getirebiliyorlar. 

Eğer önümüzde bir fırsat varsa zorluklar ve dikenler bizi ilgilendirmiyor. 

Diken batsa da hissetmiyoruz. Hayatta en önemli şeylerden bir tanesi amaç. 

Amaç insanı daha istikrarlı bir hale getiriyor. Amaçsız bir yaşam, insanı savrulan 

bir yaprağa dönüştürüyor. O dar simülasyon çerçevesinden çıkıp yeni kararları 

almayı denemek için o cesaret dediğimiz şeyi kullanmak lazım. Cesaret 

denen duygu bizden başka canlıda görmediğimiz bir özellik. Geniş görebilme, 

basiret ya da feraset dediğimiz şeyi geliştirmek için hayatımızı biraz çeşitlendirmemizin 

faydalı olacağına inanıyorum. 

Yine travma ile baş etmek için duygusal istikrar için rezilyans için en önemli 

şeylerden bir tanesi umuttur. Şartlar ne olursa olsun insanda umut var ise 

insan ilerleyebiliyor. Umut bittiğinde insan da bitiyor. Merak hayatımızda yeni 

kapılar açıyor. 

Biyolojik evrimi anlamanın çok ama çok ama çok önemli olduğuna inanıyorum. 

Çünkü fabrika ayarı dediğim şey o anlatıya dayanıyor. Kendine iyi 

bakmak derken yatmak yiyip içmek değil. Derdim ne? Arzum ne? Travmam 

ne? Bu konuları bir uzmana bırakmadan insanın kendisiyle ilişkisini sıkı tutması 

gerekiyor. 

22


Benim ekstra önerilerimden biri, şu evrenin karmaşasını anlayıp şehirde 

yaşadığımız, alıştığımız düzenin artık dışını fark etmemiz gerekiyor. Tabiattaki 

sistem böyle çalışmıyor. Oradaki sisteme göre ayarlarımız yapılmış, biz bunu 

unutunca da problem yaşıyoruz. En önemlisi de bizleri açlık değil, yara değil, 

travma değil, sadece anlamsızlık öldürür. Anlam yoksa yaşam sürdürülebilir 

değildir. Anlam süren, anlam arayan tek zihin insan zihnidir. Bu ihtiyacı karşılamayacak 

olursa dünyanın da kendisinin de başına bela bir canlı üretmek işten 

bile değil. Diğer psikolojik durumlardan ya da bozukluklar daha farklı olarak 

travmanın odağındaki mesele gerçekliktir. Travma gerçeklikle ilgilidir. Dolayısıyla 

yaşadığımız gerçeklikleri algılama biçimimiz travmayı çözme biçimimizi 

de doğrudan etkiler. 

SORULAR 

Soru 1. Travmalarda duyguların ifade edilmesi travmaları çözer mi? 

Prof. Dr. Nevzat Tarhan: Duygunun ifadesinin terapötik etkisi ile ilgili çalışmalarda 

duygu ifade etmenin travma çözücü etkisi olduğu tespit edilmiş. 

Ancak duyguyu regüle etmek, travmayı daha iyi tedavi ediyor. Kişi sadece 

duygusunu ifade ettiği zaman geçici bir rahatlama oluyor. Fakat daha sonraki 

tepkilerinde duyguyu dengeleyemezse daha sorunlu ikincil travmalara ortaya 

çıkıyor. Bu yüzden şu an daha çok emosyon regülasyon çalışmaları, duyguyu 

birebir yönetme çalışmaları, sadece duygu ifadesinden daha rasyonel görülür. 

Kişiye duygu regülasyonun öğretilmesi kişinin çevresi ile olan ilişkisini daha iyi 

yönetmesini sağlıyor. 

Emosyonel regülasyon yapınca anterior singulat korteks çalışıyor. Yüksek 

lisans öğrencilerimizle 2014 yılında yayınlanan bir sufi meditasyon çalışması 

yapmıştık. Sufi meditasyonda da, Budist meditasyonda da singulat korteks 

regüle oluyor ve çalışıyor. Singulat kortekse beynin vites kutusu ya da ruminasyon 

kutusu da deniyor. Kişi duygularını regüle edemezse sürekli tekrarlar 

yaşıyor. Çözümlemeden o duyguyla yüzleştirirseniz kişi suçluluk yaşayabiliyor. 

Sadece duyguyu ortaya çıkartır ve onunla yüzleştirirseniz bu yarayı açık bırakmak 

olur. Bu kişi için tehlikeli bir durum. Duyguyu açığı çıkartmak iyi niyetle 

yapılabilir ama sonuçları kötü olabilir. Kişi annesine, babasına ya da geçmişte 

problem yaşadığı her kimse ona düşman olabilir. Bana neden bunu yaptığınız 

diyerek kavga edebiliyor. Bunlar da yeni travmalara yol açıyor. Travma tedavisinde 

o geçmiş travmayı bugüne getirip çözüp tekrar eski rafına kaldırmak 

gerekiyor. Duygunun, bilişin ve davranışın regülasyonu yapılmalı. Bu regülasyon 

sürecinde de yine kişinin IQ düzeyine göre hareket ediliyor. Eğer düşük bir 

IQ düzeyi varsa bilişsel olarak çalışılmaz. Direkt olarak davranışla çalışılmalı. 

Bunlara dikkat edilmeli. 

23



Soru 2. Yeni doğan bir bebek için anne karnından ayrılmak bir travma. İlk 

travma da bu oluyor. Bu geçiş süreci onun daha sonraki hayatında yaşayacağı 

travmalara sebebi olabilir mi? 

Prof. Dr. Sinan Canan: Hep olana travma dememeliyiz. Yoksa duyarsızlaşırız. 

Kadim literatürde buna ‘kabz olmadan bast olmaz’ denir. Sıkışmazsan genişleme 

olmaz demek. Travmanın olumsuz tanımıyla, yaşamsal gereklilikleri 

ayırırsak iyi olur. Hiç travma, depresyon, anksiyete, bipolar, otizm, şizofreni 

olmasaydı: Düşünsek ki şehir suyuna bir ilaç katacaksınız, bunların hepsini 

silecek. Dönem başlarında öğrencilerime “Yapar mısınız?” diye soruyorum. 

Herkes “Evet yaparız” diyor ve böyle çok güzel bir dünya hayal ediyorlar ama 

dönemin ortasına doğru neden böyle bir şey yapamayacaklarını anlıyorlar. 

Bunlar insan çeşitliliği için ödememiz gereken bedeller. Herkesin ‘normal’ olduğu 

bir yerde insan olamazsınız. Bu çeşitlilik olmazsa yaratım olmaz, inovasyon 

olmaz. Yeni çözümler, yeni yollar bulunmaz. Dolayısıyla insan, soyu 

tükenen bir canlı olarak tarih sahnesinden hızlıca silinir. 

Travma, sosyal hayatı aşırı bozucu etkisi olan bir yapı. Bozucu bir etki yaptığı 

için psikolojide ve psikiyatride adına artık “bozukluk” diyoruz, hastalık demiyoruz. 

Bozucu bir etki yaptığı için klinik olarak ilgi alanımıza giriyor. Ancak 

benim burada anlatmaya çalıştığım şey bizi farklı yapan, bizi biz yapan şeyler 

onlar. Doğum deneyimi, ilk aşık olma deneyimi, ilk başarısız olma deneyimi. 

Yürürken düşmezseniz yürümeyi öğrenememek gibi bir hakikat var. Düşeceksiniz 

ki yürümeyi öğreneceksiniz dolayısıyla bu deneme yanılma ile öğrenme 

ve travma konusunu iyi ayırmak lazım. 

24

Travma Sonrası Büyüme 


Travmayı genel olarak tanımlayacak olursak, ölüm veya ölüm tehdidinin 

bulunduğu, beklenmedik ve kişinin daha önceki baş etme mekanizmalarını 

yıkan, daha önce kullandığımız tekniklerin işe yaramadığı, bizi afallatan uyum 

sağlayıcı baş etme yollarımızı felç eden olaylara travma diyoruz. Yani düşe 

kalka yaşamda ilerlerken bazen öyle bir şeyle karşılaşıyoruz ki, bu ne yapacağımızı 

şaşırdığımız hatta başımıza ne geldiğini bile algılayamadığımız olaylara 

travma diyoruz. Bir tehdide karşı verdiğimiz duygusal bir tepki var. Dengemizi, 

kontrolümüzü kaybediyoruz. Geleceğe dair güven, güvenlik duygusu kaybı yaşıyoruz. 

Güvenlik duygusunu sadece soyut anlamda değil somut anlamda da 

kaybediyoruz. Depremzede bir danışanım bunu “Sürekli ayaklarımın altından 

yer kayıyor hissi yaşıyorum. Ben üzerinde durduğum toprağa güvenemiyorum. 

Geleceğe nasıl güveneyim?” diyerek ifade etmişti. 

Danışanlarımıza klinikte yaptırdığımız uygulamada bir nokta çizip yatay 

olarak ucu açık bir ok çiziyoruz. Onlardan şu an kendilerinin hayatın neresinde 

olduğunu düşünüyorlarsa yatay eksende işaretleyerek belirtmelerini 

istiyoruz. Uygulamada, travma mağduru kişilerin 20-25 gibi daha çok genç bir 

yaşta olmalarına rağmen kendilerini yatay çizginin sonuna doğru işaretlediğini 

görebiliyoruz. 80 yaşında olup kendisini daha orta kısımlarda işaretleyen, 

30-40 yıl daha yaşama planı olan danışanlarımız da var. Aslında bu çok sağlıklı 

bir şey. İncinmezliğimize dayanarak birçok yeni plan yapıyoruz. Fakat travma 

yaşadığımızda bu da alt üst oluyor. Sarsıcı olaylar bizde kalıcı izler bırakabiliyor. 

Yeterli ruhsal organizasyon ve bunun sonucunda yeni bir denge ve istikrar 

sağlayana kadar devam edecek olan travmatik bir süreç başlıyor. Sürecin bitmesi 

yeni beyni devreye sokup anlamlandırıp tekrar doğru biçimde harekete 

25


TRAVMA SONRASI BÜYÜME 

geçmeye başlayana kadar sürebilir. 

Travmaların yıkıcı yanlarının yanında bir yönü daha var. Bu yönü açıklarken 

Nuri Bilge Ceylan’ın bir sözünü hatırlatmak isterim. “Biri ölür üzülmezsiniz, 

sonra sandalyeye asılı hırkasını görürsünüz, o hırkanın duruşu kalbinize oturur. 

Üstünü örttüğünüz birinin cenazesine katılmadan hayatı tam anlamıyla 

kavrayamazsınız.” Biz incinmezlik içerisinde yaşayıp gidiyoruz. Ne zaman ki 

önemli bir olay yaşayıp bütün şemalarımızın yıkılmasıyla hayatın aslında bizim 

sandığımız gibi, gördüğümüz gibi olmadığını fark ediyoruz, her şey donuyor. O 

farkındalık noktasında yeni bir başlangıç oluyor. Önümüzde iki seçenek var. Ya 

o donmuş halde kalacağız ve sürüneceğiz, ya da yeniden kalkarak kendimizi 

toparlayacağız ve yeni şemalar kuracağız. 

Kentsel dönüşüm kamyonlarını her yerde görüyorsunuz. Onlar benim aklıma 

travma sonrası gelişmeyi getiriyor. Burada anlatmak istediğim şey, siz o 

binayı yıkmadan istediğiniz kadar onarmaya çalışın. Üzerinde yeni bir şey üretemeyeceksiniz. 

O bina yıkılıyor, yerine yeni bir oluşum oluyor. İyi bir şey mi 

oluyor kötü bir şey mi oluyor o da tartışılır ama ben iyi olanlardan bahsedeceğim. 

Acı çekmenin dönüştürücü gücü, yani konumuz, travma sonrası gelişme, 

travma sonrası büyüme, travma sonrası olgunlaşma. 

Travma sonrası büyüme nedir? Kişinin yaşadığı travmatik olay sonucunda 

yaşamının belirli alanlarında daha iyi işlevsellik gösterme halidir. Yukarıda 

Ceylan’ın ifadelerinden bahsetmiştim. Bir kişinin toprakla üzerini örttükten 

sonra daha fazla olgun, daha fazla kadir kıymet bilen, yaşamın anlamını daha 

fazla kavrayabilen bir noktaya ulaşmaktan bahsediyoruz. Kişinin kendi potansiyelini 

daha fazla ortaya çıkarmasıdır. 

Travma sonrası gelişme araştırmalarında genel olarak beş alan belirlenmiştir. 

Bunlar; yaşam doyumu anlamında kişinin önceye göre daha iyi olması, 

diğerleri ile ilişkileri, yaşamda yeni olasılıkları görebilmesi, kişisel gücünü fark 

edebilmesi ve maneviyatta değişim. 

En çok tartışılan konulardan biri travma sonrası büyüme ve psikolojik sağlamlık 

(resilience). Psikolojik sağlamlıkta kendinizi koruyorsunuz ve aynı şekilde 

devam edebiliyorsunuz. Ancak travma sonrası büyümede önce yıkıyorsunuz 

daha sonrasında olumlu bir biçimde devam edebiliyorsunuz. Genel olarak 

aralarındaki farkı bu. 

Baharda görüyorsunuz. Büyük ağaçlara yıldırım düşüyor, kesiliyorlar. Bazen 

budama adı altında inanılmaz travmalar yaşıyorlar. Fakat daha sonrasında 

o öldü dediğiniz ağaçtan yepyeni dallar, yepyeni filizler çıkabiliyor. Bu durum 

her zaman benim aklıma travma sonrası büyümeyi getiriyor. Prof. Dr. Nevzat 

Tarhan’ın çok sık kullandığı bir sözü var: “Kriz fırsattır” diyor. Her zaman aklımıza 

bu gelmeli. Başımıza gelen darbeler, travmalar bizi yerle bir etse de, aynı 

26


zamanda fırsat demektir. Üzerine gitmemiz olgunlaşmamız için bize bir fırsat 

tanıyor. 

Travma sonrası büyüme yaşayan kişileri anlayabilmek için onların söylemlerine 

bakalım. “Hayatımda neyin önemli olduğu ile ilgili önceliklerimi değiştirdim.” 

Bu ifadeyi söyleyen pankreas kanseri olan 50 yaşlarında bir kişiydi. 

Hastalık çok ilerlemişti. Kendisine iki yıl yaşama ihtimaliniz yüzde 5, beş yıl 

sağ kalma ihtimaliniz binde 2 gibi bir oran verilmişti. Kendisi “Keşke bu kanser 

tanısını daha önce otuzlu yaşlarımda alsaydım. Belki daha kısa yaşayacaktım 

ama sanki hayatım kanser tanısı aldıktan sonra başladı” dedi. Kanser hastalığı 

onun hayat telaşesi içerisinde ertelediği hayallerini gerçekleştirebilmesine, 

yorucu iş yükünü azaltmasına, eşiyle ve çocuklarıyla ilişkisini düzeltmesine 

sebep oldu. Kanser tanısı onun hayatında neyin önemli olduğunu görmesi ve 

önceliklerini değiştirmesi için bir fırsat oldu. 80 yaşına kadar hiçbir şeyini değiştirmeden 

aynı tempo içerisinde de yaşayabilirdi. 

Diğer ifadeler “Hayatımın değerini daha çok takdir ediyorum. Yeni ilgi 

alanları geliştirdim. Kendime daha çok güvenim var. Manevi konuları daha 

iyi anlıyorum. Zor durumda kaldığımda insanlara güvenebileceğimi daha iyi 

anladım.” Fakat bunun oluşabilmesi için enteresan biçimde öncelikle kişinin 

kendisinin tamamen yalnız olduğunu hissetmesi gerekiyor. Ağaç metaforundan 

yeniden örnek verecek olursak, o ağacın dallarının kırılması gerekiyor. Siz 

eğer travmadan sonra işlevselliğinizi koruduysanız dayanıklıysanız ya da bir 

travma yaşamadıysanız bu şansa kavuşamıyorsunuz. Büyümenin oluşabilmesi 

için yıkılma şart. 

Travma sonrası gelişme yaşayanlar “Hayatıma yeni bir yön verdim. Diğer 

insanlara daha çok yakınlık hissediyorum. Duygularımı ifade etmeye daha istekliyim. 

Zorluklarla başa çıkabileceğimi daha iyi anladım. Hayatımda daha iyi 

şeyler yapabilirim. Olayları olduğu gibi kabullenmekte daha iyiyim” diyorlar. 

Psikiyatrist olarak klinik pratikte birçok anksiyete bozukluğu tanılı hasta görüyoruz. 

Genel olarak kaygı duydukları olayları sıraladığımızda yaklaşık olarak 

%95’inin “Çocuğuma bir şey olur mu, sağlığımı kaybeder miyim?” gibi kontrol 

edemeyecekleri, edemeyeceğimiz şeyler hakkında endişelendiğini görüyoruz. 

Ancak bu kişilere “Böyle yapmayın” demekle de yapmamaları sağlanamaz. 

Söylemesi kolay uygulaması zor bir süreçtir. Holding yöneten bir danışanım 

vardı. Kalp krizi geçirdikten sonra kardiyologlar kendisine “Bundan sonra strese 

girmeyin, kalp krizi tekrar edebilir” uyarısında bulunmuşlar. O kişinin hayatındaki 

en büyük stres, strese girme korkusuydu. Strese girmeyin, demekle 

strese girmesi engellenemiyor, bazı şeyler elimizde değil. Olayları olduğu gibi 

kabullenmek zor. Travma sonrası büyümede bazı şeyler değişebiliyor. Kişi yeni 

değişimlere “Bu da geçer ya hu” farkındalığı ile bakıp bu olgunluğa erişebilirse 

hayatında birçok şeyi değiştirebilecek gücü oluyor. 

27



“Her günün değerini daha iyi anladım. Hayatta gerçekleşmesi mümkün 

olmayacak yeni fırsatlar karşıma çıktı. Diğer insanlara daha çok şefkatliyim. 

İlişkilerim için daha çok emek harcıyorum. Değişmesi gereken şeyleri değiştirmeyi 

denemeye daha istekliyim. Daha güçlü bir dini inancım var. Düşündüğümden 

daha güçlü olduğumu gördüm. İnsanların ne kadar harika olduğuyla 

ilgili çok şey öğrendim. Başkalarına ihtiyaç duymak artık benim için daha kabul 

edilebilir. Dünya ile aramdaki uyum daha anlamlı gelmeye başladı. Varoluşun 

bütünü ile olan bağım artık daha kuvvetli. Yaşam ve ölüm hakkındaki 

sorularla daha iyi yüzleşebiliyorum. Hayatın anlamı hakkında daha netim.” Bu 

ifadeler aynı zamanda travma yaşayan kişilerde, travma sonrası büyüme olup 

olmadığını, oldu ise ne kadar olduğunu saptamak için bilimsel araştırmalarda 

kullandığımız sorular. 

İlginç olarak yaşamda büyümeyi ve stresi ortaya çıkaran olaylar aynı olaylardır. 

Başınıza bir olay geliyor, yalnız kalıyorsunuz incinebilirliğinizi görüyorsunuz, 

yakınlarınızı kaybediyorsunuz. Stresi bu yaratıyor ama büyümeyi de 

bu yaratıyor. Onun için genel olarak kuramlarda kabul edilen şey büyümenin 

ortaya çıkabilmesi için yaşanan olayın yaşamla ilgili temel sayıltıları sorgulatması, 

hatta sıklıkla yıkması gerekiyor. En fazla travma sonrası büyüme yaşayan 

grup, en ağır travmaları yaşayan gruptur. 

1999 depreminde depresyon tablosu ile gördüğüm bir depremzede danışanım 

vardı. Depremde kocasını ve iki kızını kaybetmişti. Zorlu koşulların 

üstesinden gelebilmek için bir psikolojik bilişsel çaba göstermiyordu. Grup 

terapilerinde “Kimse beni anlayamaz” ifadeleri üzerine benzer durumda olan 

kişiler kendisine gösterildiğinde “Ama benim kızım 4 yaşındaydı” diyecek kadar 

acısını spesifikleştirme eğilimi vardı. Daha sonra annesi ve babasını da 

trafik kazasında kaybetti. Daha sonra Umreye gitti ve göstermediği psikolojik 

bilişsel çabayı orada gösterdi, yıkılmış olan şemalarını yeniden organize etmişti. 

Döndüğünde kendisine huzurlu bir hayat kurabildi. 

Yaşamda temel varsayımlarımız var. İlk olarak dünyanın iyiliği varsayımımız 

var. “Dünya iyi bir yerdir.” Eğer psikopatolojimiz yok ise genel olarak bu 

şekilde düşünüyoruz. İkinci olarak da dünyanın anlamlılığı varsayımı. İnsanlar 

hak ettiklerini yaşayacaklarına dair bir inancımız var. Hatta bazen iyi insanların 

başına kötü şeyler geldiğinde ya da kötü insanların başına hiçbir şey gelmediğinde 

şaşırıyoruz. Üçüncü olarak kendilik değeri varsayımımız var. Kendimizle 

ilgili genellikle olumlu bir algımız var. İşlevsel olarak bir bozukluk yoksa şemalarımız 

çarpık değilse kişiler genel olarak bu şekilde düşünüyorlar. Ancak 

bir travma yaşadığımız zaman bu varsayımlarımızın hepsi yıkılıyor. Sonrasında 

aynı varsayımları, eski yaşadığımız deneyimleri de içine ekleyerek biraz daha 

işlevsel hale getirip yeni bir sistem kurmamız gerekiyor. Yani benim iki çocuğum 

ölmüş olabilir ama bunlar benim başıma kötü bir insan olduğum için 

gelmiyor. Çocuklarım olmazsa hayatta yaşayamam diyordum ama demek ki 

28


yaşayabiliyormuşum yani bir biçimde o gücü kendimde bulabiliyormuşum. Bu 

yeni düşünce kalıplarıyla kişi kendini yavaş yavaş iyileştirebiliyor. 

Travmatik olay yaşanıyor ve varsayımlar sarsılıp yıkılıyor, kendi incinebilirliğimizi 

fark ediyoruz. Yıkıcı olan bu yaşantıyı üst beyinde yeniden yapılandırabilirsek, 

yeniden işleme sürecine geçebiliriz. Yapmadığımız zaman ruminasyon 

haline dönüyor. Çünkü alt beyinde eski bildiğimiz şeyler de karşılığı yok. 

Orada dönüp duruyor. Nasıl anlamlandırabileceğimizi de bilmiyoruz. Bilişsel 

süreçler kişinin dünya görüşünü yeniden inşa ediyor. Bu inşa sürecinin sonucunda 

da travmaya uyum sağlayabileceğimiz yeni bir yapı ortaya çıkıyor. Daha 

işlevsel olan bu yapının oluşumuna “travma sonrası gelişme” diyoruz. 

Travma sonrası gelişmeye kimler daha yatkın diye bakacak olursak cinsiyet 

faktöründe kadınlar erkeklere göre gelişmeye biraz daha yatkınlar. Arada az 

bir fark olsa da bu anlamlı bir fark. Kadınlarda travma sonrası büyüme daha 

fazla oluyor. Özellikle de evlat kaybı gibi ağır travmalar sonrasında. Elbette 

erkekler için de evlat kaybı çok travmatik bir süreç. Yaş faktörüne bakacak 

olursak, ergenlik süreci travma sonrası gelişme ile çok ilişkilendirilmemekle 

birlikte yaş ne kadar gençse travma sonrası büyüme için o kadar avantajımız 

var. Muhtemelen yaş daha genç olduğu için, daha önceki şemaların çok sağlam 

olmaması ile yıkılması ve daha işlevsel şemaların yerleşmesi daha kolay 

oluyor. Yaş ilerledikçe travma sonrası büyüme ihtimali düşüyor fakat çok ileri 

yaşlardaki kişilerde de gelişme görülebiliyor. 

Geçmiş travma faktörüne bakacak olursak, burada geçmiş travmanın nasıl 

yaşandığı önemli. Ne kadar travma yaşarsanız yaşayın şemalarınız sağlamsa, 

yıkılmadıysa bu sizin dayanıklılığınızı artırıp duygusal olarak daha istikrarlı 

olmanızı sağlar ama büyüme sağlanamaz. Büyüme olması için o şemaların 

yıkılmış olması gerekiyor. Bu sebeple geçmiş travmaların sayısından ziyade 

geçmiş travmalarınızın karşısındaki duruşunuz önemli. 

Genetik faktörüne baktığımızda, genetik ve travma alanına dair yeni yeni 

çalışılmaya başlandığını görüyoruz. Bir gen ilişkili bulunmuş, bu gen kaygı bozuklukları 

ile de ilişkili ve aynı zamanda kaygı bozukluklarına da yatkınlık yaratıyor. 

Mesela bireyin panik bozukluğu ve kaygı bozukluğu var. Bu da travma 

sonrası gelişme yaşamak için kişi için bir avantaj olabilir. Ancak çok fazla multigenetik 

faktör ile ilişkili olduğu için çalışma yapmak da o kadar kolay değil. 

Yaşanılan psikolojik stres ve işlev kaybı faktörü önemli çünkü ne kadar psikolojik 

stres ve işlev kaybı yaşanırsa büyüme ihtimali de o kadar artıyor. 

Travma yaşanmadan önceki kişilik özellikleri de gelişme için önemli bir 

faktördür. Optimistik, yeniliğe daha açık, geleceği kurgulayabilen geleceği öngörebilen 

bir bilişsel yapınız varsa şemalarınız yıkıldığı zaman yeniden inşa 

edebilmeniz daha kolay oluyor. 

29



Travma sonrası büyüme sürecinde neler oluyor diye baktığımızda travmayı 

yaşadıktan sonra savunmasızlık, kırılganlık duyguları yaşanıyor. Yaşamın biz 

bir şey yapsak da yapmasak da geçip gittiğini fark ediyoruz. Yaşamda belirli 

olayları kontrol edemeyeceğimizi anlıyoruz. Belirli olaylara verilen önem derecesi 

değişiyor, öncelikler değişiyor. Gündelik yaşamın parçası olan şeylerden 

daha fazla keyif alma, yaşanılan her gün için şükretme, minnet duyma 

hali görülüyor. Böyle bir süreç kişinin zihninde gerçekleşirse, en azından yaşamın 

daha fazla takdiri anlamında bir büyüme yaşıyor. 

Travma sonrası büyümede diğerleriyle daha sıcak ve yakın ilişkiler geliştiriyoruz. 

Stres ve kayıp yaşadıktan sonra bununla baş etmemiz gerekiyor çünkü 

toplum içerisinde yaşıyoruz. Başa çıkabilmek için kişi, ailesinden ve arkadaşlarından 

yardım ve destek arayışı içerisine girebilir. Eğer ailesinden ve arkadaşlarından 

destek alabiliyorsa, bu destek sırasında kendisini destek aldığı 

kişilere yavaş yavaş açabiliyor. Bu sayede insanlarla daha iyi bağ kurup kişilerarası 

ilişkilerinde yakınlık, samimiyet duygusu geliştirmeye başlıyor. İlişkiler 

hakkında daha esnek bir düşünme biçimi geliştiriyor. Bunun sonucunda da 

travma sonrası büyüme oluyor. 

Travma sonrası büyümede bazı ilişkileri bitirebilirken bazı ilişkiler daha 

anlamlı hale gelebiliyor. Bu süreçte bütün ilişkiler daha sıcak olacak diye bir 

şey yok ama bazı ilişkilerde kopabiliyor. Yani çok fazla değer verdiğimiz için 

pişman olduğumuz, hiç olmasaydı dediğimiz ilişkiler de olabiliyor. Toksik ilişki 

dediğimiz, kişiye zarar veren ilişkileri bitirme gücü de yine travma sonrası büyüme 

ile kazanılabiliyor. 

Maneviyatta bir gelişme yaşanabiliyor. Dini inancı olmayan bireyler için de 

spiritüel alanda büyüme, yeni olasılıklar bulma ve temel inançları değiştiren 

yeni bir yaşam felsefesi algısı gelişebiliyor. 

Travma yaşamış kişilere her şey aynıymış gibi gelse de bir şeyler değişiyor. 

Mutlaka bir değişim yaşanıyor. Bu değişim travmatik büyüme gibi olumluya 

evrilme şeklinde olabilirken, büyüme olmadan olumsuza gidiş de olabilir. Boyle’nin 

bu durumu ifade eden bir sözü var “Ağaçlar aynen daha önce olduğu 

gibi büyüyor görünse de, nehirler aynı yöne akıyor gibi olsa da, insanların 

yaşamı aynı eskisi gibi görünse de, yine de hiçbir şey aynı değildir.” 

Travmaları sıklıkla bir yas süreci takip eder. Yas sürecinde psikoterapi hizmeti 

verirken dikkat etmemiz gereken noktalarda kısaca vurgulamak istediğim 

yerler var. Çünkü bizler travma yaşamış, travmanın yasını yaşayan kişilerle 

çalışırken en yapılmaması gereken hamleleri bazen yapabiliyoruz. Mesela 

vefat eden yakının kıyafetlerini atmayan bir kişiye “Evi müze haline getirmişsin, 

giysilerini at” vs. diyebiliyoruz. Atmak istemiyorsan atmasın. Onun bağ 

kurma ihtiyacı var. Bu bağ ancak zaman içerisinde olabilecek bir şey çünkü 

başına ne geldiğini anlayıp, zihninde bunu yerleştirilmesi bir yere koyabilmesi 

30


ve bundan sonra adaptasyon stratejilerini kullanıp yola devam edebilmesi için 

zamana ihtiyacı var. Herkeste de bu süreç aynı hızla gerçekleşmiyor, biraz süre 

gerekebiliyor. Zorla kabristana götürülenler, cenaze yıkanırken zorla izlettirilenler 

oluyor. Çok yanlış uygulamalar yapılabiliyor. Bunun belirli bir formülü 

yok. Bireyin kendi hızına, travmasını ve yaşadığı şeyi anlamlandırıp travması 

ile ilgili yeni bir kognisyon yeni bir duygusal olgunluk geliştirmesine bağlı. Bu 

noktada terapistin kişiye anlamlandırma sürecinde yardımcı olması gerekiyor. 

Yas sürecinde psikoterapide terapistin bazı görevleri var. İlk olarak kaybın 

koşullarının netleştirilmesi gerekmektedir. Çünkü bireyler bununla ilgili konuşmaktan 

kaçınıyor ya da kişi konuşmaya istekli olsa da çevresi acısını hatırlatmayalım 

diye konuşmaktan kaçınıyor olabiliyor. Terapist danışanın kayıp 

deneyimini tarif etmesine yardımcı olmalıdır. Terapist danışana yaşadığı kaybı 

nasıl anlatmak istiyorsa o şekilde anlatabileceğini, duygusunu nasıl yaşamak 

istiyorsa yargılanmadan o şekilde yaşayabileceğini ifade etmeli ve aralarında 

bir bağ kurup güvenli bir ortam oluşturmalıdır. 

Terapist yavaş yavaş danışanın izolasyonunu azaltıp “Bana ne kadar güzel 

anlattınız, sizi o kadar iyi anladım ki acaba bana anlattıklarınızı dışarıdakilere 

de anlatabilir misiniz?” diyerek danışana hikayesini başkalarına anlatabilmesi 

konusunda yardımcı olmalıdır. Terapist olarak çok önemli bir görev üstleniyoruz. 

Danışan bazı şeyleri anlamlandırırken kendi hayatını değiştirirken sadece 

sükunetle yanlarında oluyoruz onları bir şey yapmak için zorlamıyoruz. Çünkü 

yasla çalışırken danışanı zorlamak ikincil travmalara, ikincil yaslara yol açabiliyor. 

Danışanın kaybını netleştirmemiz gerekiyor. Bu netleştirmenin yapılması 

çok önemli, çünkü kişi netleştirip anlamlandıramıyorsa travmalardan sonra 

tekrar tekrar aynı olayı sesi ile görüntüsüyle duygusuyla yaşıyor. Adeta beyin 

anlamlandırabilmek için kendi devresini hizmete sokuyor. Çözebilse netleştirebilse 

konu bitecek ama biz bunu çözene kadar o flashbackler rüyalar tekrar 

tekrar yaşanıyor. 

Terapide bireye sorular soruyoruz: “Bu kayıp sizin için nasıl bir şeydi? Kaybettiğiniz 

kişiyle aranız nasıldı? Ona dair hisleriniz nelerdi? Artık var olmamasına 

dair sizin için en zor şey nedir? Şu anda ne tür bir desteğe sahipsiniz? Kayıp 

deneyiminiz konusunda diğerleriyle ne paylaştınız? Size en çok kim destek 

oldu ve nasıl destek oldu? Kim daha çok destek olsa daha iyi hissedersiniz?” 

Bu sorularla kayıp deneyimini netleştirirken diğer yandan travma sonrası büyümenin 

de en önemli parçalarından biri olan diğer insanlarla ilişkisini daha 

iyi tutabilmesine, onlara duygusunu anlatabilmesine doğru yönlendiriyoruz. 

Kayıp deneyimini detaylıca netleştirirken şunu da unutmamamız gerekiyor. 

İnsanlar yastan vazgeçmek istemeyebiliyorlar. Buna saygı göstermemiz, 

anlamamız lazım. Çünkü bir kişi yasından vazgeçerse, ölmüş olduğu sevdiği 

31



kişiyle bağlantısını kaybedeceğinden korkuyor. Ta ki bu bağlantıyı daha uygun 

bir şekilde yaşayabileceğini anlayana kadar. Kurduğu bağı elinden almamamız 

gerekiyor ta ki daha sağlıklı bir yol bulana kadar. 

Kaybettiği kişiyi düşünmekten gündelik işleri devam ettirme noktasında 

zorluk yaşıyorsa bazı bilişsel yönlendirmeler yapabiliyoruz, onun duygusunu 

regüle edebilmesi için destek verebiliyoruz. Kişide bilişsel yeniden yapılandırma 

yaşanırken bunun kademe kademe yavaş yavaş ama daha sağlam bir 

şekilde kurulması gerekiyor. 

Danışan yas sürecini konuşurken, hayatına devam etmesi konusunda cesaretlendiriliyor. 

Kişiler yas sürecinde hayatta kaldıkları için suçluluk hissedebiliyorlar. 

Bir şehit annesi danışanım vardı. Kazara bir an aklından çıksa ve 

mutluluk hissetse, gülse, inanılmaz bir suçluluk hissediyordu. Oğlunun sevdiği 

yemekleri bir daha asla yapmadığını söylemişti. “Çünkü o yemezken ben nasıl 

yiyeceğim” suçluluğu hissediyordu. Bu hisse bizim de çok sahip çıkmamız 

gerekiyor. Anlamamız gerekiyor. Eğer anladıysak ve anlaşıldığını ona aktarabilirsek 

bizimle yavaş yavaş paylaşabiliyor. Paylaşabildikçe bunu değiştirme yolu 

açılacaktır. 

Psikodrama, travma sonrası bilişlerin yeniden yapılandırılmasında, Prof. 

Dr. Sinan Canan hocanın söylemiyle o alt beyindeki ya da eski beyindeki otomatik 

döngüden çıkıp biraz daha ikinci sisteme bilgileri aktarabilmemizde 

oldukça etkili bir terapi yöntemidir. Travmatik olayın bastırılmış yaşantısı yeniden 

güvenli bir ortamda, grup içerisinde veya terapist ile birlikte yeniden 

canlandırılır. Böylece söylenmemiş şeyler söylenebilir, yapılmamış şeyler yapılabilir, 

edilememiş vedalar edilebilir. Kişi başına ne geldiğini anlamlandırabilir. 

Son görüşmenin ayrıntısı canlandırılabilir. Mesela kişi “Anneme en ihtiyacım 

olduğu yaşta annem vefat etti” diyor ve içten içe “Anne beni bıraktın ve 

geri gelmedin” demek istiyorsa psikodramada bunu söylesin. Orada anneyi 

de birisi oynayabiliyor. Anne rolündeki kişi “Seni bıraktığım için çok üzgünüm 

ama elimde değildi, ben de seni çok özledim” gibi bir şey dediğinde kişinin 

beyninde bir şeyler değişebiliyor. Bu kişinin hatıraları üzerinde yeniden işleme 

yapılabiliyor. “Annem beni bıraktı evet ama o da istemiyordu” gibi bir yeni 

düşünce kalıbı eklenebiliyor. Diğer türlü kendi çarpık dünyamızda bir başımıza 

düşündüğümüz zaman nereye baksak yanlış görüyoruz. Biraz daha regüle 

edilmiş, düzenlenmiş bir biçimde üzerinden geçmek iyi olabiliyor. Psikodrama 

ile kaçınılan, mesafe konulan olaylar, hissedilen suçluluk hisleri yeniden somut 

biçimde çalışılabilme imkanı bulunuyor. Bunların gerçekçi olmadığı gösterilerek 

dış gerçeklikle yüzleşiliyor. 

Terapötik törenler, son dönem Hollywood sinemasında daha popüler hale 

gelen konuşma çubuğu veya bardak ritüelleri ile de kişilerin samimi bir şekilde 

travmatize edici olaya karşı duyduğu duyguları grup içerisinde anlatabil- 

32


mesine olanak sağlıyor. Diğer grup üyeleri grubun bir üyesi konuşurken sadece 

dinliyorlar ve ona onay veriyorlar. Sonra konuşma sopası diğerine geçiyor. 

Törenler insanların yeni şartlara adapte olmasına yardım ediyor. Duyguların 

paylaşımına yol açıyor ve başımıza ne geldiğini algılamamızı kolaylaştırıyor. 

Psikodramada bunun gibi teknikler kullanıyor. 

Terapide danışanda ruminatif iç diyaloğu sona erdirmek ve dengeli bir bakış 

açısı kazandırmak için cümlede boşlukları doldurma tekniği kullanılabilir. 

“Ne zaman …………….. olsa / yaşasam, 

seninle ilgili …………….. aklıma gelir ve bu da bana ……………..’yı hatırlatır.” 

Bu cümle kalıbını danışanlarla çalışmak ya da kendi içimizde çalışmak ve 

bunu bir yere bağlamaya çalışmak travma sonrası büyümeyi kolaylaştırabilir. 

Ensest yaşamış çocuklarla yapılan psikodramada üç küçük domuzcuk hikayesi 

kullanılabilir. Ensest yaşamış çocuklarda anneye karşı yoğun öfkeleri 

ve hayal kırıklıkları oluyor. “Annem bunu biliyordu ama annem beni korumadı 

ve buna izin verdi” şeklinde düşünce kalıpları mevcut. Üç küçük domuzcuk 

masalını yeniden canlandırıyorlar. Ancak masalın orijinalinden farklı olarak bu 

defa kurt bu defa evin içinde. Anne ortada yok, tacizci yani kurt evin içerisinden 

domuzcuklar dışarı çıkamasınlar diye uğraşsa da domuzcuklar bir oluyorlar 

ve kurtu evden dışarı atıyorlar. Sonrasında kendilerine taştan sağlam bir 

ev yapıyorlar ki kurt yeniden eve giremesin. Bu çalışma kilden ev maketleri 

yapılarak bitiriliyor. Öğrenilmiş çaresizliği sonlandırmak için önemli bir çalışma. 

“İnsanlar kötü değil. Annem de kötü değil bizi koruyamamış olabilir ama 

biz de artık kendimizi koruyabiliriz. Biz birbirimize yardım edebiliriz. Bizim de 

yapabileceğimiz şeyler var o kadar pasif halde değiliz” düşünce yapısını zihinlerine 

sokmak için küçük yaş grubu ile yapılan bir çalışma olabilir. 

Sonuç olarak ne yapıp edip o ağaç gövdesi kesildikten sonra yeni filizlere 

bir çıkış yolu açmak için çabalayalım. En azından çıkış yolunu tıkayan şeyleri 

temizleyebiliyorsak temizleyelim. Kişilerin tekrar bir hayata başlayabilmesi 

için gerekli desteği verelim. Terapide onu destekleyici davranmıyorsak, en 

azından ona zarar verecek biçimde davranmayalım. 

SORULAR 

Soru 1. Öncelikle bu faydalı sunum için size teşekkür ederim. Uzakdoğu ülkesinde 

bir anne ölmüş çocuğu ile sanal gerçeklik ortamında yeniden karşılaştırılıyor. 

Anne orada ölmüş çocuğu ile konuşuyor. Teknolojik imkanlarla 

bu tarz buluşmaların tasarlanması kişilerin yas sürecini nasıl etkiler? 

33



Doç. Dr. Gökben Hızlı Sayar: Aslında niyet iyi. Kişinin ölen kızı ile bağının 

bir şekilde devam etmesi sağlanmaya çalışılmış ancak kullanılan teknik bence 

son derece yanlış çünkü o sırada duygusal bir destek verilmiyor ve kişi yeniden 

yapılandırma sağlayamıyor. Üstelik kadının kızının ölümü ile ilgili yeniden 

bir yapılandırması varsa da, ölen kızının üç boyutlu sanal gerçekliği ile bir hayli 

bozuluyor. Kızı var mı yok mu? Gerçek mi değil mi? Bu ikilemler var olan şemayı 

da zaten bozuyor Onun için ben bunu çok doğru bulmadım. Ama tabii ki 

süreci bilmiyoruz. Belki uzun bir terapi süreci var ve yavaş yavaş bu noktaya 

gelindi. Öncesinde ve sonrasında neler yapıldığını bilmiyoruz ama en azından 

bizim izlediğimiz kadarıyla son derece travmatize edici ve kadının kognisyonunu 

ve duygu regülasyonunu bozacak bir uygulama. Onun için çok doğru 

bulmuyorum ama fikir olarak kızıyla yani kaybettiği yakınıyla bağını sürdürebilecek 

sanal bir şey oluşturulmuş. Kişi isterse bu bağı bir eşya ile evindeki bir 

fotoğraf ile ya da sadece anıları ile de kurabilir. 

Soru 2. Beş sene önce genç bir sporcu maç esnasında bir sakatlanma geçiriyor 

ve belden aşağısı tutmuyor. Bu sporcuda kaza sonrasında çevresine 

olumsuz davranışlar ve hakaretler görülüyor. Kaza sonrası böyle bir değişim 

geçirmesini de travma sonrası büyüme olarak değerlendirebilir miyiz? 

Doç. Dr. Gökben Hızlı Sayar: Travma sonrasında kişi farklı bir kişilik gösteriyorsa 

ve kafa travması falan almadıysa bilişleri, varsayımları, kognisyonları 

yıkılmış diyebiliriz. Yani inşaat alanı hazır ama üzerine konulan bina için bir 

yardıma ihtiyacı var çünkü çok çarpık bir yapı inşa ediyor şu anda. Aslında belirli 

bir noktaya gelmiş ama öbür tarafa giderse daha kötü olacak çünkü o artık 

büyüme değil de aksine daha kötü bir hale gitmek oluyor. Bu sebeple böyle 

bir durumla karşılaştığımızda yavaş yavaş terapi desteği vererek onu tekrar 

olması gereken raya doğru çekmeye çalışıyoruz. 

34

Terör ve Travma: 

Atatürk Havalimanı Saldırısı 


İnsan kaynaklı travmaların en korkunçlarından biri terördür. Terör saldırılarının 

en büyük hedefi toplumsal travma oluşturmaktır. Havacılık terörü ise 

diğer terör faaliyetlerinden farklı, özel bir yere sahiptir. 

Sivil havacılığın ortaya çıkışı 1930’lar olarak gözükmektedir. Havacılık terörü 

dediğimiz şey gayri resmi unsurların, yani teröristlerin, sivil hedefleri hedef 

alan ve şiddet kullanmak suretiyle toplumsal travma yaratmayı amaçladıkları 

faaliyetlerdir. Burada teröristlerin amacı bazen devlet otoritesini sarsmak, 

bazen de devletlere isteklerini kabul ettirmektir. Bu noktada havacılık terörü 

neden önemli ya da amaçları nedir diye bakmamız gerekiyor. 

Havacılık teröründe lokal bir saldırı ile küresel etki oluşturmak mümkündür. 

Örneğin Atatürk Havalimanı gibi bir yerde gerçekleştirilen saldırı uluslararası 

haberlere yansımak suretiyle hızla tüm dünyanın ajandasında yerini 

almaktadır. Böylece teröristler mesajlarını aynı anda tüm dünyaya vermiş oluyorlar. 

Bu amaç dışında havalimanları ya da havaalanları devletleri sembolize 

ettiklerinden oraya yapılan saldırılar aslında devletlerin kendilerine yapılan 

saldırılar olarak görülmektedirler. Güvenlik açısından bakıldığında bir ülkede 

en sıkı korunan sivil bölgelerin başında havalimanları gelmektedir. Dolayısı ile 

bu noktalara gerçekleştirilen saldırılar devletlerin ne kadar zayıf ve güçsüz olduklarını 

dünyaya göstermektedir. Tüm bu amaçların ötesinde havacılık terörünün 

ekonomik zarar amacı da bulunmaktadır. Yapılan saldırı ile bir ülkenin 

tehlikeli bir yer olduğu algısı ortaya yaratılarak turizm, hava trafiği ve kargo 

faaliyetlerine ciddi zararlar verilmektedir. 

35


TERÖR VE TRAVMA: ATATÜRK HAVALIMANI SALDIRISI 

Havacılık terör geçmişine baktığımızda, yani 1931-2016 dönemini incelediğimizde, 

uçak kaçırmaların sayısı 1308, ölen sayısı ise 814’tür. Aynı rakamlar 

sabotajlar için 174 ve 1829. İntihar eylemleri için ise 53 ve 4000’dir. Bu süreçte 

havaalanlarına yapılan yasa dışı girişimlerin sayısı 2071 iken ve ölen sayısı 

9508’dir. Bu rakamlardan terörle alakalı olmayan saldırıları çıkardığımızda, 

yani sadece terör saldırılarına baktığımızda, yer saldırıları 338 taneyken ölü 

sayısı 1650’dır. Aynı rakamlar uçak kaçırma olaylarında 221 ve 279, sabotajlarda 

56 ve 1726 ve intihar eylemlerinde 20 ve 2159’dır. Yani ilgili dönemde 

gerçekleşen 635 terör eyleminde 6814 kişi ölmüştür. 

Burada gördüğünüz gibi enteresan olan durum daha az sayıda yapılan eylemlerdeki 

ölü sayısının daha sık karşılaşılan eylemlerdeki ölü sayısından fazla 

olmasıdır. Yani sabotaj ve intihar eylemlerindeki ölü sayıları daha sık yapılan 

yer saldırıları ve uçak kaçırmalardan daha fazladır. Bu rakamları daha da arındırıp 

baktığımızda 1931 ile 2016 arası sadece havalimanı saldırılarından bahsedersek 

ve yerden uçaklara yapılan müdahaleleri çıkarırsak dünyada toplam 

232 eylem gerçekleşmiş ve 468 kişi ölmüştür. Bu da ilgili süreçte tüm terör 

saldırılarının %37’sinin havalimanlarına yapılmış olan saldırılar olduğu ve tüm 

ölümlerin %7’sinin havalimanlarına yapılan saldırılardan ortaya çıktığını göstermektedir. 

İlk havalimanı saldırısı 1970 yılında Münih Havalimanı’nda gerçekleştirilmiştir. 

Bu terör saldırısını kendilerini Filistin Halk Cephesi olarak adlandıran 

Marksist Leninist örgüt üstlenmiştir. Havalimanı saldırıları 1983- 1992 yılları 

harici 0 ila 10 arasında bir frekansa sahiptir. 11 Eylül 2001’de İkiz Kulelere 

yapılan saldırılar sonrası uçakların güvenliğini artırmak için daha sıkı protokoller 

devreye sokulduğundan uçak kaçırmalar, sabotajlar ve intihar eylemleri 

minimum hale gelmiştir. Sabotajlar ve intihar eylemlerinin minimum hale 

gelmesine sebep olan önlemlere bakacak olursak, uçağa biniş öncesi yolcu ve 

bagajlarının sıkı kontrolünün sağlanması, uçağa alınacak maddelerin belirlenmesi, 

uçağa yüklenecek bagajların kontrollerinin arttırılması, mürettebat ve 

havalimanı çalışanlarının daha sıkı kontrol altına alınmaları gibi uygulamaların 

olduğu görülmektedir 

Çalışan ve mürettebatın kontrolünün arttırılması çok önemlidir çünkü havaalanları 

tek başına bir şehir gibidirler. Örneğin Atatürk Havalimanı’nda zamanında 

30.000 kişi çalışmaktadır. Yani uçak mürettebatı harici yüzlerce kişi 

apron dediğimiz yere girmektedir. Nitekim 2016 yılının 8 Şubat’ında Somali 

Mogadişu Havalimanı’nda bir temizlik görevlisi vasıtasıyla uçağa patlayıcı taşıyan 

bir dizüstü bilgisayar yerleştirilmiştir ve bunu alan yolcu ise uçak havalandıktan 

belirli bir süre sonra intihar eylemine girişerek 156 kişinin ölümüne 

neden olmuştur. İşte bu nedenlerden dolayı mürettebat ve havalimanı 

çalışanları üzerindeki denetim arttırılmış bulunmaktadır. Yani kontrollü giriş 

yapılan yerlerde kontrol artırılmış, kargo ve postaların denetlenmesi sıkılaştırılmıştır. 

36


Tüm bu yeni kararların ve değişikliklerin nedeni havada olabilecek terörü 

yerdeyken durdurmaktır. Yani yerdeyken alacağınız önlemler ile teröristlerin 

uçak kaçırmalarına, sabotaja veya intihar eylemlerine girişmelerine mani olmaktır. 

Bu önlemlerle başarılı olundu ancak önlemler beraberinde yeni bir 

problem ortaya çıkarttı. Uçağa binmeden önce yolcuların daha fazla aramadan 

ve birçok kontrolden geçirilmeleri, havalimanlarında kalabalığı arttırmaktadır. 

Dolayısı ile teröristlerin havalimanı saldırılarında daha fazla insan 

öldürebilme kapasiteleri artmıştır. Nitekim istatistiklere bakıldığında havaalanlarına 

yapılan saldırılarda ölen sayısının arttığı görülmektedir. 

Havalimanı saldırısı nasıl yapılıyor, diye baktığımızda en basit havaalanı 

saldırısı bilet bankoları önünde birikmiş olan kişilere müdahale ile yapılmaktadır. 

Hava yolları bürolarını bombalamak veya daha basiti havalimanın otoparkında 

araçlara zarar vermek suretiyle yapılan saldırılar da bulunmaktadır. 

Teröristlerin literatüründe havaalanı saldırıları “fukara saldırısı” olarak geçmektedir. 

Türkiye’ye baktığımızda sivil havacılık tarihinde 16 tane uçak kaçırma eylemi 

ve 3 tane yer saldırısı bulunmaktadır. Uçak kaçırmalar Türkiye’de de dünyada 

olduğu gibi 1970’li yıllarda başlamıştır. 

3 Mayıs 1972’de Ankara-İstanbul seferini yapan THY’nin DC-9 ‘Boğaziçi’ 

adlı uçağının dört Türk korsan tarafından Sofya’ya kaçırılması ilk olaydır. Korsanlar, 

Deniz Gezmiş ve arkadaşlarının serbest bırakılmasını istemekteydiler. 

Havalimanı saldırıları ise ASALA tarafından 7 Ağustos 1982 tarihinde Ankara 

Esenboğa Havalimanında yapılan bombalı saldırı ile başlamış ve daha sonraki 

iki saldırı ise 2016 yılında gerçekleşmiştir. Bunlardan birisi Sabiha Gökçen 

Havalimanı’na yakın mahalden yapılan roketli saldırı şeklinde olurken ikincisi 

İŞİD militanlarının Atatürk Havalimanı’na yaptıkları saldırıdır. 

2016 yılı havalimanlarına yapılan saldırı açısından enteresan bir yıldır. İlk 

olarak Şubat ayında Somali’de intihar eylemi gerçekleştirilmiştir. Daha sonra 

22 Mart’ta Brüksel’de bir saldırı meydana gelmiştir. Saat 19.48’de patlayıcıları 

valizlerin içerisine koymuş olan üç intihar saldırganı Brüksel Havalimanı’na 

giden yolcular bölümüne gitmiş ve 19.58 de yani 10 dakika sonra on birinci 

yolcu kabul hattında birinci terörist kendini havaya uçurmuştur. İkinci patlama 

da 9 saniye sonra hemen ikinci yolcu hattında meydana gelmiş ve üçüncü 

bombacı ise ikinci bombacının patlattığı bombanın etkisiyle ölmüştür. Öldüğü 

için bombasını patlatamamış ve o bomba daha sonra bulunmuştur. Havalimanı 

saldırısı olduktan bir saat sonra da yani 21.17 civarında da havalimanından 

10 km uzaklıktaki metro istasyonunda yine bir intihar bombacısı tarafından 

bir eylem gerçekleştirilmiştir. Brüksel saldırılarında üç saldırgan dahil toplam 

35 kişi ölmüş, 300 kişi yaralanmış ve olay sonrası Brüksel havalimanı 16 gün 

hava trafiğine kapatılmıştır. 

37



2016 yılı Türkiye için terör açısından kötü bir yıl olup bu yılda birçok patlama 

gerçekleşmiştir. 28 Haziran saat 22.00’de dış hatlar terminaline iki kişi 

uzun namlulu silahlarla girerek önce güvenlik güçlerine ateş açmış, teröristlerden 

bir tanesi içeri girdikten sonra 24-25 metre ilerleyerek kendini patlatmıştır. 

İşin ilginç tarafı saat 22.00 limanda vardiyaların değiştiği saat olup o 

anda dış terminalin kapısında vardiyası bitmiş olan personel evlerine gitmek 

için beklerken, vardiya için yeni gelenler de servisten inerek içeri girmeye çalışmaktadırlar. 

Saldırı başladığında birçok TGS çalışanı şehit düşmüştür. İkinci 

kişi elinde makineli tüfekle hareket ederek önüne gelen herkese ateş açmış 

ancak sonra polisler tarafından vurulmuştur. Yerde yatarken polis saldırganı 

teslim alacağı sırada saldırgan polisin geldiğini görünce üstündeki bombayı 

patlatmıştır. Polis kayıtlarına göre bir de üçüncü terörist vardır ve bu terörist 

havalimanın otoparkında bir bomba patlatmıştır. O gece olaya şahit olanlarla 

konuşulduğunda aslında teröristlerin üçten fazla olduğu söylense de polis kayıtlarına 

saldırgan sayısı üç olarak girmiştir. Bu olayda saldırganlar dahil 48 kişi 

ölmüş ve 230’dan fazla kişi de yaralanmıştır. 

Bunun örgütsel psikoloji ile ilgisi şudur; Türk Hava Meydanları İdaresi olay 

sonrası havalimanını kapatmama kararı alarak tüm personele “aynı vardiyalar 

devam edecek” şeklinde kısa mesaj atmıştır. Bu durumda havaalanını kapatmamanın 

iki etkisi görülmüştür. Bunlardan birincisi personelin mesajı yanlış 

anlayarak mesaiye zorla çağrıldıklarını düşünmesi ve kurumun kendilerini de 

tehlikeye attığı fikrinin ortaya çıkmış olmasıdır. İkincisi ise sabaha kadar temizlik 

yapılmasına rağmen personel sabah geldiğinde de hala temizlenemeyen 

kan lekeleri ve ceset parçalarının personelce görülmüş olmasıdır. 

Araştırmamızda olaydan en fazla etkilenen grup olan TGS çalışanları hedef 

kitle olarak alınmıştır. Elektronik ortamda yapılan araştırmada gizlilik esas olduğu 

için isim ve soy isim bilgisi alınmamıştır. 1000 çalışana Travmatik Olaylar 

Ölçeği (TEC-5) ve demografik bilgi formu gönderilmiş ve 347 çalışan bu formları 

doldurmuştur. Katılımcılara olay yerine ne zaman geldikleri, yaşları, eğitim 

durumları, medeni durumları, cinsiyetleri, daha önce travmatik deneyim 

yaşayıp yaşamadıkları, saldırıda yaralanıp yaralanmadıkları, psikolojik destek 

alıp almadıkları ve saldırı sonrası psikolojik destek isteyip istemedikleri sorulmuştur. 

Yaş açısından bakıldığında katılanların %95’i 18- 39 yaş grubundadır. 

Bunların %55’i erkek, %45’i kadın iken %57’si evlidir. Bu kişilerin %71’i 8 yıl 

ve üzeri eğitimli iken %4’ü 28 Haziran’daki olayda yaralanmış, %29’u ise daha 

önce de travmatik deneyimler yaşamıştır. %8’i saldırı sonrası psikolojik destek 

almış, %71’i psikolojik destek almayı reddetmiştir. 

Araştırmada ilk 24 saat içinde, yani saldırı olduğunda orada olanlar ve hemen 

ertesi gün mesaisine başlayanların %26’sında travma sonrası stres bozukluğu 

tespit edilmiştir. Bu çok ciddi bir orandır. Dünyada travmatik olaylara 

maruz kalanlar arasında ortalama %7-8 yaşam boyu travma sonrası stres bozukluğu 

geliştirme oranı olarak gözükse de travmaların türüne göre o oranlar 

38


değişmektedir. Örneğin gazilerde, tecavüz kurbanlarında ve işkence görenlerde 

%7’lik TSSB görülme oranı %49’a çıkmaktadır. Diğer grup ise 24 saat sonra 

olay yerine gelenlerdir ve bu kişilerde görülen travma sonrası stres bozukluğu 

oranı ise %3’tür. İlk gruba göre bu oran oldukça düşüktür. 

Kadın çalışanlarda görülen travma sonrası stres bozukluğu oranı erkek çalışanların 

iki katıdır. 

8 yıl ve üstü eğitim düzeyi olan çalışanların travma sonrası stres bozukluğu 

gösterme oranları, 8 yıl ve altı eğitim almış kişilerden çok daha düşük bulunmuştur. 

Yani eğitim artıkça travma sonrası stres bozukluğu yaşama oranı 

düşmüştür. 

Saldırı sonrası psikolojik destek alanlar travma sonrası stres bozukluğunu 

atlatmışlar, psikolojik destek almayanlarda ise travma sonrası stres bozukluğu 

daha yüksek oranda tespit edilmiştir. Medeni durum, daha önce yaşadıkları 

travmalar, yaşları, terör saldırında yaralanıp yaralanmadıkları bizim yaptığımız 

araştırmada travma sonrası stres bozukluğu ile anlamlı bir ilişki gösterilmiştir. 

Araştırma sonucu itibari ile ne yapmamız gerektiğine baktık. Bunu rapor 

olarak da sunduk. Öncelikle havalimanlarındaki teröre açık nüfusu bir şekilde 

düşürmemiz gerekmektedir. Şu anki durumda kurbanları adeta teröristlere 

hazır vaziyette bekletmekteyiz. Yani şu anki durumda limana giren terörist 

yüzlerce hatta binlerce kişiyi saldırmak üzere hazır halde bulmaktadır. Bunun 

için giriş çıkışlarda büyük kalabalıklara neden olan kontrol tedbirleri herkese 

eşit şekilde uygulanmamalıdır. Herkese eşit şekilde aynı muameleyi yaptığınız 

zaman süre uzamakta ve insanlar sırada uzun süre geçirmekte, dolayısı ile 

teröristlerin adam öldürme şansı artmaktadır. Hâlbuki bunun yerine yalnızca 

şüpheli şahısların üzerine gidilmelidir. Prototip terörist yüz hatları bilindiği 

gibi teröristlerin genellikle hangi ülkelerden çıktığını da bildiğimizden bu ayrımı 

yapmak çok zor değildir. Ölü sayısını azaltmak için güvenliksiz olan bekleme 

salonu, bilet kontrolü alanlarından insanların bir an önce kurşun geçirmez 

salona alınmaları gerekmektedir. 

İkinci olarak havalimanına giriş yani dış kapıdan itibaren güvenlik görevlilerinin 

görünürlüğünün arttırılması gerekmektedir. Ne kadar çok güvenlik 

görevlisi varsa terör oranı o kadar düşmektedir. 

Üçüncü olarak, saldırı sonrası hasar tespiti ve kanıt toplanması sürecinde 

havalimanın kapatılması gerekmektedir. Benzer çalışmalar Brüksel saldırısı 

sonrası yapılmış olup travma sonrası stres bozukluğu gösterme oranları bizim 

araştırmamızda bulduğumuzdan çok daha düşüktür. Bizim araştırmamızda ilk 

grupta travma sonrası stres bozukluğu oranlarının çok yüksek olma nedeni, 

mesaiye başladıklarında hala içerde barut kokusu, yanmış et kokusu ve kan 

kokusunun olmasıdır. 

39



Dördüncü olarak da saldırı sonrası havaalanını kapatıp temizlik ve hasar 

onarım çalışmalarını yaptıktan sonra mesaiye hangi kadro ile başlayacağınızdır. 

Böyle durumlarda yeni kadro getirmeniz gerekiyor. Yeni kadroyu da getirdiğiniz 

zaman mümkünse bu kadrolar şehir dışından olmalı çünkü bu birimde 

çalışan insanlar dört vardiya şeklinde çalıştıklarından aralarında iş arkadaşlığın 

ötesinde kardeşlik bağı gibi bir şey oluşmuştur. Eğer havayolu açıldığında 

aynı kadroları alırsanız, vefat eden kişilerin fotoğraflarını gördüğünde ister istemez 

kişide yine kötü duygulara çağrışım yapıyor. Bu nedenle geçici süre de 

olsa geçici kadro getirilmesi bu kişilerin akut stres dönemini geçirdikten sonra 

iş başı yapmaları çok önemlidir. 

Ayrıca yaptığımız araştırmanın sonucuna göre psikolojik ilk yardım alanlarda 

travma sonrası stres bozukluğu gösterme oranları minimum düzeyde 

kalmıştır. Kurumun bu hizmeti zorunlu tutması gerekmektedir. Bizim çalışmamızda 

da zorunlu değildi. Yani destek almak isteyenlerle yaptık ve destek 

alanlarda sonuç aldık ama katılmayanlara müdahale edemedik. Bu bozukluğu 

tetikleyen bir olayın daha durumda etkisi oldukça fazladır. 15 Temmuz darbe 

girişiminin yaşandığı gün havaalanında maalesef bir önceki saldırıda olay 

yerinde olan ekip yine oradaydı. Kimlik tespiti için maalesef yaralıların, ölülerin, 

resimleri yine bu kişilere gösterildi. İşte onarılmaz yara dediğimiz şey 

budur. Bir önceki oturumda Prof. Dr. Sinan Canan Hocamızın da ifade ettiği 

gibi travma yara demektir. Travma kavramı dilimize tıptan geçmiştir. Tıp dilinde 

travmaya “yaralanma” deniyor. Burada da onarılmaz ruhsal yaralanmalara 

travma diyoruz. Aniden ortaya çıkarak insanları derinden yaralayan ve dışardan 

destek alınmaksızın kendi kendine geçmeyen olaya travma diyoruz. Derin 

bir yara ve kapanması zor. Yine diğer oturumda Doç. Dr. Gökben Hızlı Sayar 

Hocamızın dediği gibi evet travma sonrası stres bozukluğunda tedaviler var 

ve etkili de oluyor. Mağdurun yeniden yaşama başlamasında, yaşamda yeni 

bir beyaz sayfa açmasında, ileriye yeniden bakmasında bir miktar yardımcı 

oluyor ama hiçbir zaman travmatik olayın bir dakika öncesine kişileri götüremiyoruz. 

Kayıplar olduğu gibi kalıcıdır. Hiçbir zaman o kayıplar geçmeyecek, 

sadece kişiye o kayıplarla yaşamayı öğretiyoruz. 

SORULAR 

Soru 1. Benim kardeşim de TGS çalışanı. Havaalanında büyük bir olay yaşanıyor 

ve ertesi gün mesaiye devam edeceksiniz diye mesaj atılıyor. Bu kişiye 

değersizlik hissi yaşatıyor. Burada uzmanlardan hiç destek alınmamış mı 

bunu merak ediyorum. 

Dr. Öğr. Üyesi Mert Akcanbaş: Hayır, uzmanlardan destek alınmamış. 

Yapılanın yanlış olduğu belirtildiği anda da keşke sorsaydık gibi bir şey çıktı. 

Aslında orada havaalanının kapatılmamış olması dünyaya bir mesajdır. Terör 

saldırısı bizi alanı kapattıracak kadar etkilemedi mesajının verilmesi önemli 

40


bir şeydir. Yalnız çalışanlara mesajı atarken ifadelerin daha doğru seçilmesi 

gerekirdi diye düşünüyorum. İletişimde söylenenden çok, söyleyiş tarzı da 

önemlidir. Terör saldırıları her zaman olmuyor ama kurumun krize müdahale 

planının olması gerekirdi. Bu süreçlerin önceden düşünülmüş olması gerekirdi. 

Daha önce yaşanmamış olması kurumun sorumluluğunu hafifletmez. 

Bu mesaj çalışanlara kendilerini kötü hissettirdi, hatta bazı kişiler istifa ettiler. 

Soru 2. Olay gerçekleştikten sonra ara verilmesi bir müddet işe devam edilmemesi 

sağlıklı olabilir ancak bunun tam tersinin yapılması ve kişilerin 

herhangi bir problem yokmuş gibi işlerine devam etmeleri de iyi sonuçlar 

doğurabilir mi? 

Dr. Öğr. Üyesi Mert Akcanbaş: Sadece havaalanı saldırılarında değil, 11 

Eylül saldırıları vs. gibi terör olaylarında kişileri olay yerine ne kadar hızlı sokarsanız 

psikolojik hasar o kadar fazla oluyor. Kişilerin olay yerinden ve olay 

kalıntılarından uzak olmaları gerekiyor. Bu kriz yönetiminde insan faktörünün 

öne çıkartılmasıdır. Kriz yöneticisi insanı ön plana çıkarmak zorundadır. Havalimanını 

hızlı açmak siyasi bir karardır. Havalimanını hızlı açmak terörden etkilenmediğimizi 

göstermek için iyi bir siyasi stratejidir. “Terör saldırıları ile bizi 

yıpratmak istediniz ancak hiçbir etki oluşturamadınız, biz her zaman nasılsak 

şimdi de öyle devam ediyoruz” demektir. Brüksel Havalimanı 16 gün kapalı 

kalırken bizde hiçbir şey yok mesajı dünyaya verilen kuvvetli bir siyasi mesajdır. 

Ancak bu mesaj personel için iyi bir mesaj değildir. Personel için yıkıcı bir 

mesajdır. Açıkçası personel burada düşünülmemiştir. 

Soru 3. Yas süreci sadece ölümlerden sonra mı olur yoksa travma sonrası 

stres bozukluğuna giren ihmaller, istismarlar da yine yas sürecinin oluşmasına 

neden olur mu? 

Dr. Öğr. Üyesi Mert Akcanbaş: Yas süreci kavram olarak sevilen bir şeyin 

kaybı sonrasındaki süreçtir. Travma sonrası stres bozukluğu belirtileri içinde 

de olayı sürekli yaşama durumu, yas sürecine benzer bir evredir, ama buna 

yas diyemeyiz. Travma sonrası stres bozukluğunun üç fazı vardır. Yeniden 

yaşama belirtileri, kaçınma ve aşırı uyarım dediğimiz üç fazda travma tekrar 

eder. Eğer danışanın öyküsü iyi alınmadıysa hangi fazda olduğuna bağlı olarak 

psikoloğun yanlış tanı koyma riski yüksektir. Mesela yeniden yaşama belirtileri 

olan bir şahıs travma geçmişi olduğunu anlatmadığında psikolog orada yas 

süreci olduğunu sanabilir. 

Soru 4. Genellikle yakınını kaybeden kişilere üzülmesin diye, yaşı küçük 

diye, onun psikolojik sağlamlığı düşük diyerek söylenmiyor. Hep gizleme 

davranışı içerisinde olunuyor. Sizce kayıp direkt olarak kişiye, saklanmadan 

söylenmeli midir? 

Dr. Öğr. Üyesi Mert Akcanbaş: Kayıp haberi verirken iki önemli faktör var- 

41



dır. Birincisi kişinin yaşı çok önemlidir. 7 yaşın altındaki bir çocuk ölümü idrak 

edemez, zaten zihninde ölüm kavramı da yoktur. Ölümü anlatmak ya da cenaze 

yıkamasına sokmak çok yanlıştır ve kişide çok hasar bırakır. 52 yaşındaki bir 

danışanımla çalışırken yaklaşık olarak 40- 45 sene önce trafik kazası geçirmiş 

ailesinin cenazelerinin kendisi çocukken veda etmesi için zorla göstermesinin 

danışanımda 45 senedir uyku problemi yaşattığını gördüm. Çocukların bu tarz 

şeylere zorlanmamaları gerekiyor. O yaştaki çocukların kurban kesilirken bile 

görmeleri uygun değildir. İkinci olarak vefat haberini vereceğiniz kişinin ruhsal 

durumu çok önemlidir. Burada amaç vefat haberi vermekten veya gerçekleri 

kişiye söylemekten ziyade yaşayan kişinin sağlığını korumak olmalıdır. Vefat 

haberi verirken de birincisi vefat haberi ayakta verilmez muhakkak oturtacaksınız 

ve mümkünse yanınızda müdahale yapabilecek ekip olacak. Bir kişiye 

“Oğlun trafik kazasında öldü” dediğinizde düşüp kafasını çarpmayacağının 

garantisini veremezsiniz ya da o an kontrolsüz davranıp camdan atlamayacağının 

da garantisini veremezsiniz. Bu nedenle ölüm haberi vermek profesyonellerin 

yapması gereken bir iştir. Askeriye bu işi iyi hallediyor. 

Soru 5. 1000 kişilik bir çalışma yapmışsınız 347’si geri dönüş yapmışlar. Geri 

dönüş yapanların da büyük bir kısmı olaydan sonra psikolojik yardım kabul 

etmemiş. Bununla ilgili bir çalışmanız oldu mu? Kişiler neden psikolojik yardım 

istemediler? 

Dr. Öğr. Üyesi Mert Akcanbaş: Yardım istememelerinin nedeni genellikle 

resmi görevi olan herkes için geçerlidir. Polislerde, itfaiyecilerde vs. de bu durum 

geçerlidir. Örneğin ben AFAD’da da çalıştım. Bir afet grubuna test yapacaktık.100 

tane arama kurtarma ekibi de vardı, “Önce size yapalım isterseniz” 

dediğimizde hiçbiri test yapılmasını kabul etmedi. Onları en çok korkutan şey 

siciline işlenmesi ve bunun sonucunda da işlerinden olma korkusu. Bazı şeyleri 

resmi kurumlar da duymak istemiyor. Bizim araştırmalarımızın temel amacı 

problemi tespit etmek ve ona göre çözüm üretebilmektir. Bir problem varsa, 

diyelim ki itfaiye teşkilatında bir problem yaşandı, bu problemi durdurmak 

için ne tür önlemler alınması gerektiğini belirleriz. 

Soru 6. Sicile işlenme korkuları olmasa psikolojik destek alırlar mıydı? 

Dr. Öğr. Üyesi Mert Akcanbaş: Sicil problemi olmasa onlar da istiyor. İstediğiniz 

kadar kişisel bilgilerinizi kullanmayacağız deyin. “Hocam nerede yapacaksınız 

terapiyi? Burada mı yapacaksınız?” diyor. “Burada terapi yapacaksınız 

kamera var. İsmimi almıyorsunuz kameralar görüyorlar” şeklinde tepkiler 

gösteriyorlar. 

Soru 7. Psikolojik destek sürecinde dikkat edilmesi en önemli noktalar nelerdir? 

42 

Dr. Öğr. Üyesi Mert Akcanbaş: Öncelikle durumu iyi anlamadan müdahil


olmayacaksınız çünkü psikolojik olarak yaralanmış insanlardan bahsediyoruz. 

Söylenmeyecek lafların söylenmemesi çok önemlidir. Hatta bazen konuşmamak, 

yapılması gereken şeydir. Çünkü konuşmamanız gereken bir şeyi söylediğinizde 

karşı tarafta hayal kırıklığı oluşturabiliyorsuz. İçgüdüsel olarak bize 

kötü zamanlarda bir şey söylememiz gerekiyormuş gibi geliyor ama gerek 

yok. Onların kötü oldukları zamanlarda yanlarında olmak bile yeterli. Evladını 

kaybetmiş, depremde kocasını kaybetmiş kişiye ben sizi anlıyorum derseniz, o 

‘Hayır sen beni anlayamazsın çünkü sen kaybetmedin’ diyecektir. Onlar o kadar 

hassaslaşabiliyorlar ki başın sağ olsun lafı bile kişide ters etki yapabilir. Dolayısıyla 

konuşma tarzını çok iyi ayarlamak gerekiyor. Gerekirse de konuşmamak, 

sadece yanında olmak daha iyi olur. İlla bir şey söylenmesi gerekmiyor. 

Zaten bir felaket olmuş. Mühim olan onları yalnız bırakmadığınızı göstermek 

ve ihtiyaçlarını karşılamak ama bu dediğim gibi psikolojik ilk yardım ifadesinin 

içerisine giriyor. Bunun da belli safhaları var, kişi şuurunu kaybetmiş olabiliyor, 

oryantasyonunu kaybetmiş olabiliyor. Alınması gerekli olan güvenlik önlemleri 

var. Psikolojik ilk yardım olayın içeriğine göre değişir. Afette ise başka türlü 

davranıyorsunuz, terörde daha farklı psikolojik ilk yardım yapıyoruz. Öncelikle 

fiziksel bütünlüğün korunması, yani yaralının hastaneye götürülmesi bir an 

önce yaralının can korkusunun ortadan kaldırılması gerekiyor. İkinci olarak da 

ihtiyaçları karşılanmış olmalı. Üçüncü olarak da ailesi ile irtibatının sağlanmış 

olması gerekiyor. Bunlar kriz anında önemli hususlar. Ancak içlerindeki en 

önemli unsur uygun konuşma. 

Soru 8. Havaalanında ya da başka bir yerde olay yaşandığında kendisini 

bırakıp başkalarına müdahale etmekten kendini koruyamayan insanlar var. 

Ben de bu insanlardan biriyim. Bu problemimi nasıl çözebilirim? 

Dr. Öğr. Üyesi Mert Akcanbaş: Bazı kişiler ilk önceliği çevresine veriyor 

ve kendi problemlerini erteliyor. Bir örnek vermek istiyorum. Havaalanında 

aslen Türk olup Hollanda’da uzun yıllar yaşamış ve orada askeriye hemşiresi 

olan bir güvenlik görevlisi vardı. Olay günü yaralılara turnike yapmış. Birçok 

kişiye ilk yardım müdahalesi yapmış. Daha sonra eve gittiğinde bacağında 

bir sıcaklık hissediyor ve vurulduğunu anlıyor. Ancak “Acil servise daha fazla 

ihtiyacı olan insanlar götürüldü, orayı meşgul etmeyeyim” diyerek gitmiyor. 

Askeriyede öğrendiği gibi bıçağı ocakta ısıtarak kurşunu çıkartıyor ve yarayı 

dikiyor. Ancak geceyi korkusuzca geçirip kendi yarasını bile kendi kapatan kadın 

bir buçuk ay sonra yıkılmış haldeydi. Karanlıktan korkan, evine giremez bir 

haldeydi. Neden böyle oldu bilmiyoruz. Bazen fedakarlık iyidir ama öncelikle 

kendi sağlığınızı koruyacaksınız ki başkalarına yardımcı olabilesiniz. Siz kendinizi 

korumazsanız, özellikle psikolog olarak, başkalarına yardım etme kapasitenizi 

düşürmüş olursunuz. En azından bunu fark etmiş olmanız sizi davranış 

değişikliğine götürür. Yaşama da böyle bakmak gerekir. Önce kendiniz daha 

sonra başkaları. 

43

Haksız Tutukluluk Travması 

ve Beyin 


Travmanın birçok türü vardır. En çok da çocukluk travmaları konuşulur. 

Freud’dan bu yana yaşadığımız travmaların hayatımızı nasıl şekillendirdiği 

üzerinde çokça duruldu. “Haksız tutukluluk travması” anahtar kelime olmak 

üzere literatürü taradığımda çok fazla detaylı bir şey bulamadım. Mahkumlar 

üzerinde bazı araştırmalar vardı. Ancak özellikle nedeni belli olmayan haksız 

tutukluluğun, tutuklu olan kişilerde nasıl etki oluşturduğu ya da bunun beyinle 

nasıl etkileşimde bulunabileceğine dair hiçbir şey yoktu. Benim, haksız 

tutukluluk travması üzerine kafa yormaya başlamam, haksız bir biçimde 9 ay 

cezaevinde tutulmam sırasında açık görüşte psikiyatrist bir arkadaşımın tavsiyesi 

ile başladı. Bu konuyla ilgili gözlem ve yorumlarımı kitap haline de getirdim 

ancak henüz yayınlamadım. 

Tutukluk dediğiniz şey haklı ya da haksız olabiliyor. Neden tutuklandığınızı 

biliyorsanız çok defa bu travmanın konusu değildir. Cezaevi ortamı çok travmatize 

edici bir ortam. Kişi haklı tutuklulukta da travmalar yaşayabilir ama 

özellikle vurgulamak istediğim şey orada bir travma olsa dahi kişi işlediği suçu 

biliyor. Bunun karşılığında bir ceza alacağını ve tutuklanacağını da biliyor. Burada 

ele alacağım tutukluluk biçimi, çok sıra dışı bir şekilde haksız bir şekilde 

gerçekleşen tutukluluktur. 

Haksız tutukluluk travmasına Alfred Dreyfus davasını anlatarak başlamak 

istiyorum. Dreyfus davası hakkında yurt dışında yazılmış birçok kitap var. Emile 

Zola’nın da konuyla ilgili kitabı var. Türkiye’de de Sami Selçuk’un ‘Dreyfus 

Davası’ isimli bir kitabı mevcut. Dreyfus davası Batı’da hukukun adaleti nasıl 

sağlaması gerektiği konusunda, tarafsız hukuk konusunda ve hukuk hataları 

45


HAKSIZ TUTUKLULUK TRAVMASI VE BEYIN 

olabileceği konusunda ders olarak okutuluyor. 

Alfred Dreyfus yüzbaşı rütbesinde, son derece başarılı Yahudi bir subaydır. 

Yahudilik etiketi yüzünden kıskanılıyor ve bir istihbarat görevlisi tarafından 

askeri sırları başka bir ülkeye sattığı iddiasıyla hakkında uydurma belgeler 

düzenlenerek kendisine haksız bir suçlamada bulunuluyor. Olay mahkemeye 

intikal ettiği zaman Dreyfus kendini savunmaya çalışsa da mahkeme makul 

yeterli bir şüphe olduğu yönünde görüş bildirip önce tutukluyor, daha sonra 

25-30 yıl civarında bir hapis cezası alıyor ve bunun 12 yılını yatıyor. İktidar 

değiştiğinde ailesinin ısrarları, Emile Zola gibi yazarların ve bilim insanlarının 

desteğiyle dava yeniden mahkemeye taşınıyor. Bu sefer mahkemede beraat 

ediyor. Nişanları kendisine geri veriliyor ama hayatından 12 yıl gitmiş oluyor. 

Dreyfus davası haksız tutukluk travmasını ve onun kişilerin hayatlarında nelere 

sebep olabileceğini görmemiz için önemli bir olaydır. 

Deneysel psikoloji alanında travma modelleri vardır. Deney hayvanlarında 

psikososyal stres modelleri oluştururuz. Bu modelleri kurgularken deney hayvanlarına 

çeşitli kısıtlılıklar yaşatırız. Deney hayvanını alışık olduğu koloni yaşantısından 

alır tek başına bir kafeste izole ederiz. Yaşamaya alıştığı ortamdaki 

zengin sosyal objelerden ve iletişimden yoksun bırakırız. Yeme ve içmesini 

kısıtlarız, istediği zaman istediği şekilde yiyip içemez. Ortamın ışık döngüsü 

alıştığı sistemin dışındadır. Yani sabit bir döngüden ziyade gündüzü gece, geceyi 

de gündüz yapabiliriz. Dominant ve agresif bir başka hayvanın tehdidine 

boyun eğmek ve bu baskı altında yaşamak zorunda bırakırız. Yaşam alanını 

her türlü konforsuzlaştırırız ve deney hayvanlarının cinsel yaşamını kısıtlarız. 

Böylece deney hayvanlarında bir stres modeli oluşturmaya çalışırız. Oluşan 

travma beynin hangi bölgesine nasıl bir etki yaptı, diye bakmaya çalışırız. İnsanı 

anlayabilmek, travmayı anlayabilmek için deneysel modeller hala var ve 

kullanılmaya devam ediliyor. Aslında bakıldığında bu deney hayvanlarının hiçbiri 

suç işlememiştir ve bizim tarafımızdan haksız bir biçimde cezalandırılır. 

Baktığımızda tıpkı cezaevindeki şartlar gibi kurallara tabi oluyorlar. Ancak insanı 

anlamak için, travmaları anlamak için deneysel travma modelleri önemli 

yer tutuyor. 

Örneğin, sıçana üç hafta sürekli stres uygulandıktan sonra elektron mikroskobu 

ile hipokampal nöronları incelendiğinde, strese maruz kalmayan hayvanlara 

göre nöronların sinaps yapma ihtimalinin azaldığını açıkça görüyoruz. 

Yine bir diğer çalışmada 3-6 hafta arasında kronik strese tabi tutulan sıçanlarda 

beynin nöronal yapısında bozulmalar olduğunu, dentritik uzantıların sayısında, 

dentritlerin uzunluğunda, karmaşıklığında ve nörojenezisde azalma 

olduğunu görüyoruz. 

Travmalara “ruhsal travma” deniyor ama sadece ruhsal olarak bir acı çekme 

hali yok. Travmanın biyolojik zeminde, fiziksel olarak da beyinde bir karşı- 

46


lığı var. İnsanlarla yapılmış bir çalışma yok ama hayvanlarda yapılan çalışmalar 

insanlara yansıtmak amacıyla yapıldığına göre insanlarda da böyle şeyler 

olabileceğini düşünüyoruz. Dreyfus’un da beyin görüntülemesi yapılabilseydi 

bir kesit alınıp bakılabilseydi, belki orada da buna benzer şeyler görülebilirdi 

diye düşünüyorum. 

Stefanski’nin 2011’de laboratuar sıçanlarında sosyal stres; davranış, bağışıklık 

fonksiyonu ve tümör metastazı üzerine yaptığı çalışmada sosyal baskı 

altında üç haftalık bir kısıtlılıkta laboratuvar sıçanlarında immun sistemin baskılandığı 

ve bunun sonucunda da hastalanmanın kolaylaştığı bulunmuş. 

Rocher ve arkadaşlarının 2004’te yaptıkları bir çalışmada laboratuvar sıçanının 

yerden 1 metre yukarıda 30 dakika boyunca tutulmasıyla sıçanda kortizol 

seviyesinin oldukça yükseldiği tespit ediliyor. Daha sonra strese maruz 

bırakılan sıçanlarla, strese maruz bırakılmayan sıçanların beynine elektriksel 

uyarı veriliyor. Bunun sonucunda stres olmayan hayvanlarda postsinaptik potansiyellerde 

hep artış olduğu, aksiyon potansiyeli oluşturabildikleri ve beyinlerinde 

elektriksel aktivite meydana gelirken, stres altındaki hayvanlarda 

aksiyon potansiyeli oluşmasının zorlaştığı yani dışarıdan gelen uyarılara cevap 

vermelerinde zorluk ortaya çıktığı gözleniyor. Bunun kortizol salınması ile de 

yakından ilişkisi var. Bunu biraz daha ilerletirseniz bu cevap verememezlik birçok 

başka soruna neden olabilir. En basitinden depresyona bir eğilim ortaya 

çıktığını gösteriyor. 

Travma modeli oluşturabilmek için deney hayvanlarına uyguladığımız kısıtlamaların 

tutukluluk sürecinde nasıl işlediğini bizzat kendi yaşadığım haksız 

tutukluluk örneğimle anlatacağım. Laboratuvarımda şizofreni alanında 

birtakım çalışmalar yaparken ve bir yandan da annemin kanser hastası olmasının 

travmasıyla mücadele ederken birdenbire dekanlığa çok acil koduyla 

çağrıldım. Dekanlıkta beni bekleyen sivil polislerin beni gözaltına almasıyla 

beklenmedik bir anda belirsiz bir suçlama ile sürecim başladı. Polislerin nezaretinde 

önce laboratuvarım arandı ve mühürlendi daha sonra evim sabaha 

kadar arandı. Sabaha karşı nezarete getirildim. Geçen saatlere rağmen neyle 

suçlandığım söylenmedi. Sadece “suçu İzmir’de işlemişsiniz” dediler. Hala işlediğim 

iddia edilen suçun içeriğine dair bilgilendirme yapılmamıştı. Öğle saatlerinde 

havaalanına götürüldük. Havaalanında askeri bir uçağa bindirildik. 

Çoğul kullanıyorum çünkü önce nezarette üç kişi olduk daha sonra havaalanına 

gidince 20 kişi olduk. Uçağa binince 25 kişi olduk daha sonra İzmir’e inince 

başkaları da geldi ve 60 kişi kadar olduk. Otobüslere konulduk ve savcılık sorgusuna 

gittik. Ben savcılık sorgusunda, yani savcının karşısına çıktığımda 50. 

saatteydim ve hiç uyumamıştım. İlk dekanlığın odasında gözaltına alınmam 

ile savcılık sorgusu arasında 50 saat geçmişti. Saat 18:00 civarında yani 54. 

saatte mahkemeye sevk edildim. Mahkeme gece 21.00’da başladı ve sabah 

8.30’a kadar sürdü. Ben de savunmamı yaptım. Savunma sırasında 57. ve 68. 

47



saatler arasındaydık. Karar okunurken 70. saatti ve ben hala hiç uyumamıştım. 

Suçlamaları mahkemede öğrendim. Suçlamalara göre insan ticareti yaptığım 

ve zorla fuhuşa teşvik ettiğim iddia ediliyordu. Biri, travesti üçü genç kız 

dört kişiyi fuhuş yolu ile casusluk amaçlı kullanmakla suçlanıyordum ve çok 

şaşırmıştım. Bu kişileri hiç tanımıyordum. Sürekli kendi kendime düşünerek 

“Acaba biriyle bir yerde karşılaşmış olabilir miyim? Bu kişiler benim öğrencim 

olmuş olabilir mi?” gibi sorulara yanıt arayama çalıştım. Sorulara cevap bulamadığınız 

zaman aklınıza rüyada olduğunuzu düşünmekten başka bir şey 

gelmiyor. “Sanırım rüyadayım ben” diyorsunuz. 

Tüm bunlar yaşanmadan önce aslında o sırada tüm medya benden bahsediyordu. 

Şizofreninin şifresi agmatindi. Şizofrenide dopamin hipotezine itiraz 

etmiştim. Şizofrenide monoamin olan dopamin yerine ben yeni bir poliamin 

üzerinde durmuştum. Laboratuvarda agmatinin deney hayvanlarında şizofreniyi 

modellediğini fark etmemle geriye dönük literatürleri taramıştım. Aslında 

agmatinin metabolitlerinin de şizofreni hastalarında yüksek bulunduğunu görünce 

buradan yola çıkıp agmatini ketleyebilecek üç tane molekül buldum. Bu 

moleküllerin de ilaç olarak geliştirilebileceğine dair incelemeli patent almış 

durumdaydım. Bu incelemeli patentimden dolayı birincilik ödülüm vardı. Bu 

incelemeli patentten dolayı Türk Silahlı Kuvvetleri’nde sağlık bilimleri alanında 

ilk defa tek bir kişiye verilen yeni buluşlar şerit rozet beratım ve takdirnamem 

vardı. Karargah üstün hizmet ödülü almıştım. Amerika Birleşik Devletleri ile 

bir anlaşma yapmıştım. Kaliforniya’da araştırma üniversitesi olan San Diego 

Üniversitesi ile ortak bir çalışma yapacaktık. Ortak bir protokol oluşturmuştuk 

ve ben ilacın patentini devretmeyi reddetmiştim. Milli bir ilaç olmasını 

ve ilacın GATA’daki kendi laboratuvarlarımızda, Türkiye’de yapılmasını istiyordum. 

Dubai’ye ve San Diego’ya davet edilmiştim, sunumlar yapmıştım. Bilim 

insanı olarak devrim niteliğinde çalışmalar yaparken, birçok ödül almışken bir 

anda suçlamalara maruz kalmam bende çok büyük bir şaşkınlık oluşturmuştu. 

Tutuklandıktan dört beş gün sonra da Finlandiya’da şizofreni kongresinde 

davetli konuşmacıydım. Mahkemeye davet yazısını sunup tutuklayacaklarsa 

da kongrede konuşmamı yaptıktan sonra tutuklamalarını talep ettiğimde 

mahkeme bu ifademi kuvvetli kaçma şüphesi olarak değerlendirip iddianame 

yazılıncaya kadar yani 9 ay boyunca tutukluluğuma karar verdi. 

Tutuklulukta savunma sürecinde önemli faktörlerden biri uykudur. Uykusuz 

bırakılanlar kendilerini sadece iyi savunamamakla kalmaz, beyinde akut 

bir hasar da yaşarlar. Bunu deney hayvanları üzerinde uyku deprivasyonu 

oluşturarak görebiliyoruz. Uyku deprivasyonu sırasında ortaya çıkan travmayı, 

stresi de ölçüyoruz. Bu şekilde uykusuzluğun etkilerini görebiliyoruz. 

Uykusuzluk zihin, bilinç ve sağlıklı düşünme üzerine olumsuz etkilere sahip. 

Zihinsel çeviklik ve hafıza için yeterli ve kaliteli bir uyku gerekiyor. Ardışık olarak 

uyku sürecinin ertelenmesi zamanla beynin uykuya odaklanmasına ve 

uyumak için gereken her şeyi yapmasına neden oluyor. Uyuyamama biyolojik 

48


saati ve sirkadiyen ritmi bozar ve zaman ve mekan algısı karışmaya başlar. Bu 

süreçte salgılanan kortizol güçlü bir gerginliğe ve beyinde akut hücre ölümlerine 

neden olmaktadır. 

Savunma sırasında uykusuzluk çok olumsuz iki etkiye sahip. Birincisi, uykusuzken 

mahkemede saçmalayabiliyorsunuz. İkincisi, kendinizi yeterince 

savunamıyorsunuz. Sürekli stres altındasınız ve bir anda her şeyi söylemeye 

çalışırken de hep bir şeyleri atladığınızı düşünüyorsunuz. Zihniniz sürekli uyumaya 

odaklanıyor. Zaten tutuklandıktan sonra da 48 saate kadar uyumuştum. 

Uyku kalitesinin düşmesi savunmanın adaleti bakımında oldukça kötü bir şey. 

Robert Winston’ın bir ifadesi var: “Uykusuz bırakılmış ve sürekli uyanık kalmaya 

zorlanmış birisinin bir köşeye kıvrılıp uyuyabilmek için yapmayacağı veya 

söylemeyeceği bir şey yoktur.” Bunu yaşamayan kişiler için söz anlamsız gelebilir. 

Ben nasıl olsa suçsuz olduğumu biliyorum her koşulda mutlaka direnirim 

diyorsunuz ama uyku deprivasyonuna girerseniz uykunun gerçek önemini ancak 

o zaman anlayabilirsiniz. 

Tutukluluk sürecini en güzel anlatan kitaplardan bir tanesi Prof. Dr. Viktor 

Emil Frankl’ın yazdığı İnsanın Anlam Arayışı kitabıdır. Hatta bence başucu kitabıdır. 

Bu kitap cezaevinde benim hayatımı kurtardı diyebilirim. Muhakkak 

okumanızı tavsiye ederim. Frankl’ın bu kitabı yazmasındaki tetikleyici neden 

II. Dünya Savaşı’nda Yahudi olması sebebiyle Hitler’in zulmüne uğraması ve 

Aushwitz kampına gitmesi. Süreçte hem karısını hem çocuğunu kaybediyor. 

Bilim insanı olarak ve kendi iradesini kullanarak açlık, bedensel işkence ve 

tüm onur kırıcı davranışlara rağmen akıl ve beden sağlığını korumayı başarmış. 

Hatta o kadar korumuş ki Hitler devrilip Aushwitz kampında roller değiştiğinde 

yani gardiyanlar içeri girip masumlar dışarı çıktığında oradakiler bir 

süre kalıp gardiyanlara eziyet etmeye başlıyor. Frankl “Eziyet etmeyin, onlarla 

aynı seviyeye düşmemeliyiz” diyor. Zihnine o kadar hâkim bir durumda. 

Frankl, Logoterapi tekniğini de ortaya koymuştur. Evet, biz bir Aushwitz kampında 

değildik ama kamp hayatına benzer bir süreç ya da o tutuklamalara 

benzer bir tutuklama süreci geçirdik. 

Frankl’a göre tutukluluk süreci üç evreye ayrılıyor. Birincisi, kapatıldıktan 

hemen sonra gerçekleşen şok dönemi, ne olduğunu anlamaya çalıştığımız süreç. 

İkincisi, uyum sağlama dönemi, adaptasyon geliştirdiğimiz dönem. Tabii 

bu adaptasyon çok değişik şekilde ortaya çıkabiliyor. Stokholm Sendromu gibi 

uç örnekler de olabiliyor. Üçüncü evre ise serbest bırakılışı izleyen dönem. 

Kendi sürecimde Frankl’ın geliştirdiği evreleri ben biraz daha alt gruplara 

ayırdım. Birinci evre kapatıldıktan hemen sonra gelen şaşkınlık ve rüya dönemi: 

Bu evrede sürekli bir uyku-uyanıklık hali var. Uyandığınızda “Burada 

olmamam gerekiyor, rüyadayım herhalde” diyorsunuz sonra bakıyorsunuz 

ordasınız tekrar uyuyorsunuz. 

49



İkinci evre şok dönemi, 1-3 gün içerisinde başlıyor. Maalesef şok dönemini 

de içeride yaşadım. Her ne kadar kişiler eğitimli olsa da belirsizlik ve haksız 

suçlamanın getirmiş olduğu öfke ve tepki, bazı öfke nöbetleri ortaya çıkarabiliyor 

ve bunu kontrol etmek oldukça güç. 

Sonra uyum sağlama dönemi geliyor ve bu ilginç bir şekilde 3. günden itibaren 

başlıyor. Artık durumu kabulleniyorsunuz. Durumu kabullenmediğiniz 

zaman durum çok vahim. Kabullenmek durumundasınız eğer kabullenmezseniz 

zaten kurallarla zorla kabullenmenizi sağlıyorlar. Adaptasyonlar zor ve geçişli 

olabiliyor. Mesela benim kaldığım Şirinyer’de koğuş sistemi vardı ve her 

bir koğuşta en az 20 kişi kalıyorduk. 20 kişiyle aynı yerde uzun bir süre kapalı 

kalmak kolay bir şey değil. Bir tek tuvalet ve bir tek duş var ve duşun belirli 

saatleri var. Her yer beton. Açıkçası ben kafamı dinleyebileceğim, kitap okuyabileceğim 

ve tek başıma kalabileceğim bir alan istemedim değil. Uyum sağlama 

süreci olumlu veya olumsuz olabilir. Üretken olabilirsiniz veya isyankâr 

da olabilirsiniz. Böyle bir sürecin bile kişiyi üretken yapabileceğini Frankl’dan 

öğrendim. Hatta içeride kitap bile yazdım. Serbest bırakılışı izleyen dördüncü 

evrede şaşkınlık ve adaptasyon süreci tekrar başlıyor. 

Serbest bırakıldıktan sonraki süreçte büyük ihtimalle travma sonrası stres 

bozukluğu yaşayacaksınız. Bu süreci herkes farklı yaşıyor. Ben dışarıdan bakıldığında 

hiç yaşamadım gibi gözüküyor ama aslında ben de yaşıyorum. Hala 

her sabah bir anda kapımın çalınabileceği endişesini her zaman yaşıyorum. 

Bu süreçlerde beyinde neler olup bittiğini bilmiyoruz ama psikolojimizde ve 

davranışınızda neyin değiştiği çok açık bir şekilde görülebiliyor. 

Tutukluluk alıştığınız bir yaşam biçiminin bir anda elinizden kayıp gittiği 

yeni bir yaşam biçimidir. Zaman, mekân algınız ve biyolojik ritminiz değişir. Dışarıda 

sınırsız bir mekân ve yapacaklarınız bakımından sınırlı bir zamana sahip 

yaşarken içeride mekân sınırlıdır ve yapılacaklar bakımından sınırsız bir zamana 

sahip olursunuz. Şu an dilerseniz istediğiniz herhangi bir ülkeye gidebilirsiniz. 

İstediğiniz anda her şeyi yapabilirsiniz. Ancak zamanınız sınırlıdır. Yapacaklarınızı 

bir sıraya koymanız gerekir. Şimdi siz içeri girdiğiniz zaman mekân 

sınırlı ama yapacaklarınız bakımından zaman sınırsız. İçerde yapabilecekleriniz 

belli ve onun için sınırsız bir zamana sahipsiniz. Yapabilecekleriniz hep 

aynı şeyler. Günün belirli bir saatinde bir saat havalandırmaya çıkmak, yemek 

saati geldiğinde gidip yemeğinizi yemek sonra ya ranzanızda yatacaksınız, ya 

koğuşta volta atacaksınız ya da kitap okuyacaksınız. Yapabileceğiniz çok fazla 

bir şey yok. Bu da dışarıdakinin aksine içeride günlerin yavaş geçmesine, aylar 

ve haftaların daha çabuk geçmesine sebep oluyor. Mesela içerideyken ayda 

bir açık görüş var. O bir ay hemen geçiyor ama gün geçmiyor. O gün sabahtan 

akşama bir türlü kavuşmak bilmiyor. Bunu anlatmak zor, yaşamak lazım. Geceler 

çok çabuk geçerken gündüzler çok zor geçiyor. Biyolojik ritminiz tam bir 

savaşa giriyor çünkü eskisi kadar gün ışığı almıyorsunuz. Melatonin dengeniz 

50


bozuluyor. Kronobiyolojiniz bozuluyor. İçeride sizin için başka bir kronobiyoloji 

oluşuyor. Bozulan biyolojik ritim aslında DNA onarımının biyolojik ritminin 

de bozulmasına neden oluyor. Cezaevine giren kişilerde kanser ve benzeri 

hastalıkların tam da o süreçte çıkması tesadüf değil. Adaptasyonun gecikmesi 

depresyona yatkınlığı 3-4 misli artırır. İntiharların ve hezeyanların çoğu bu ilk 

döneme rastlar. 

Tutukluluğun ilk döneminde stres çok yüksektir, sürekli bir endişe hali vardır. 

GABA ve adenozin salıverilmesi yetersizdir. GABA ve adenozinin tersine 

glutamat salınmak için kendisine oldukça geniş bir alan buluyor. Noradrenalin 

önce fazla sonra eksik salıveriliyor. Serotonin salıverilmesi yavaşlıyor. İlk önce 

artmış anksiyete ortaya çıkıyor. Herkeste anksiyete yaşanıyor. Huzursuzluk, 

uyku bozuklukları, korku, endişede artış bazılarında panik atağa ve zemini 

olanlarda psikotik atağa sebep oluyor. Uzun vadede ise isteksizlik, değersizlik 

duygusu, yeme bozukluğu, öz güvenin kaybolması, hayattan zevk almama 

ve hatta intihara kadar gidebilen bir süreç yaşanıyor. Benim Şirinyer’de 

bulunduğum 9 ay içerisinde 2 tane intihar vakası gerçekleşti. Gardiyanlarla 

konuştuğumuzda cezaevinde bundan önce de birçok intihar vakası olduğunu 

öğrenmiştik. Bunlar onlar için oldukça doğaldı. 

Zorlayıcı dış uyaran ve stres sonucunda bir yol ayrımına geliyorsunuz. Yol 

ayrımı sizin yapacağınız yoruma bağlı. Ya olumlu bir yorumda bulunup uyum 

sağlayıp burada sağlığı koruyacaksınız. Ya da olumsuz bir yorumda bulunup 

oradaki yönetimle vs. çatışma yaşayacaksınız ve sonucunda sağlığınız bozulacak. 

Benim şöyle bir mottom vardı: “Burada sağlıklı geçireceğimiz her gün 

özgürlüğe doğru atılmış bir adımdır.” Eğer sağlığımızı kaybedersek dışarı çıksak 

da güzel şeylerin olması mümkün değil. Burada beden ve ruh sağlığımızı 

korumamız lazım. 

İçerideki önemli sorunlardan bir tanesi af yanılsaması. Af yanılsaması psikiyatride 

de tanımlanmış bir durumdur. İdama mahkûm edilen bir insanda 

dahi infazdan hemen önce son dakikada af edileceği duygusu vardır. İnfaz gerçekleşene 

kadar bu duygu sürer. Tutuklu her itiraz döneminde, her mahkeme 

döneminde vs. af beklentisi içindedir. Tutukluda, her an bir şeyler olabileceği 

ve serbest bırakılacağı umudu vardır. O nedenle otorite ile iyi geçinme, gerekirse 

işlememiş olsa bile suçu kabullenme eğilimindedir. Hatta o dönemde 

bazı arkadaşlar “itirafçı olalım” dediler. Neyi itiraf edeceksiniz? Bir şey yaptınız 

mı ki? Yaptıysanız itiraf edin ama ben bir şey yapmadım, niye itirafçı olayım. 

İtirafçı olanlara biraz daha kolaylık, ceza indirimi sağlıyorlar. Kişilerde bunlar 

nasıl olsa bize ceza verecekler, bari az alalım düşüncesi oluşuyor. Bu düşünce 

de büyük hatalardan bir tanesi. Süreçte doğru yerde durmayı becermek gerekiyor. 

Medyada çıkan basit, hatta konu ile alakasız bir ifade tahliye beklentisini 

artırır. Örneğin, haberlerde yargıyla ilgili bir haber çıktığında içeride bir anda 

büyük bir moral takviyesi yaşanıyor. Herkes “Herhalde haklılığımız anlaşıldı, 

51



yakında iddianamemiz hazırlanacak ve bizi bırakacaklar” diye ümitleniyor. 

Aslında çok da fazla bir şey olmuyor. Bunlar küçük haberler, bazısı da şişirme 

haberler ama içeride bunların değeri çok büyük. Rüyalar, falcıların yorumları 

vb. şiddetli bir tahliye beklentisi yaratır. Beklentiler gerçekleşmeyince birkaç 

gün süren depresyon ve üzüntü süreci gelir. Hastalıklar ve sorunlar bu dönemde 

artar. Bu durum ancak bir ziyaret, umut verici yeni bir haber veya yorumla 

aşılabilir. Af yanılsaması, adaptasyon sürecini olumsuz etkileyen en tehlikeli 

sıkıntıdır. Af yanılsaması adaptasyonu sık sık bozar ve yeniden uyum sağlamak 

için efor sarf etmenize neden olur. Bu durumu en iyi cezaevinde birlikte 

kaldığımız bir arkadaşım “Uyum sağlıyorum. Vitesi 5’e takıp giderken birden 

2. vitese düşüyor ve yavaşlıyorum. Gaza basıyorum ama motor ses yapıyor. 

Sonra yeniden 3. vitese geçiyorum ama bu zaman alıyor ve çok yoruluyorum” 

ifadesiyle anlatmıştı. 

Tutuklulukta belirsizlik önemli bir faktör ve hükümlülük ile tutukluluk arasında 

da kesinlikle bir fark var. Hükümlü ne suç işlediğini biliyor ve hatta bazıları 

içerde işlediği suçun bedelini ödediği için rahat bile edebiliyor. Tutukluluk 

ise ucu açık ve belirsiz bir süreçtir. Süresi sadece belirsiz değil aynı zamanda 

sınırsızdır. Ne zaman biteceğini kestirmek olanaksızdır. Mesela esrardan yakalansanız 

veya birini dövüp içeri girseniz ne kadar tutuklu kalacağınız belirlidir. 

Avukatınız da bunu size söylüyor. Ancak ortada işlenmiş bir suç yoksa ve siz 

tutuklanmışsanız ortada büyük bir belirsizlik oluşuyor. Avukatlar hep iddianameyi 

görmeden bir şey söyleyemem diyorlar. Savcının iddianameyi yazma 

süresi uzuyor. Mesela bizim iddianameyi 9 ayda yazdı. Belirsizliğin getirdiği 

ciddi bir stres var. Joseph Conrad, Karanlığın Yüreği kitabında bu durumu “Gemiciler 

için sis karanlıktan daha korkutucudur” ifadesiyle çok güzel bir biçimde 

anlatıyor. 

Nobel ödüllü yazar Thomas Mann, Büyülü Dağ kitabında tüberküloz hastalarının 

çaresizliğini anlatıyor. Kitapta sanatoryumda taburcu olacakları zamanı 

bilmeden geleceksiz ve hedefsiz bir şekilde kalmak zorunda olan veremli hastaları 

anlatır. Burada hastaların keskin biçimde hissettiği şey, aynı cezaevinde 

hissedilen kalış süresinin sınırsızlığı ile kalış mekânının sınırlılığıdır. Bu hastalar 

sınırlı mekânın içinde ne kadar kalacaklarını bilmiyorlar, bazı ölen hastaları 

da görüyorlar ve sonlarının da büyük bir ölçüde ölüm olacağını da biliyorlar. 

Yazar “Bu hastalara dışarıdaki yaşam, başka bir dünyadan buraya bakan ölü 

bir insana göründüğü gibi görünür” diyor. Travmayı anlamak istiyorsanız edebiyatı 

da takip etmelisiniz. Bu kitapta travmaya dair çok güzel betimlemeler 

yapılmış. Bu sizin de travmayı anlayabilmenizi kolaylaştırır. 

Tahliye sonrasında özgürlük kavramı zedelenmiştir. Uzun tutukluluk sonrası 

özgürlük, artık sizin için sanal bir kavram haline geliyor. Kişi kendini bazen 

cezaevinden daha kötü hisseder. Çünkü özgür kaldıktan sonra da her an 

kapınızın yeniden çalınabileceğini ve tekrar geri alınabileceğiniz düşüncesine 

52


sahipsiniz ki ben bu düşünceye hala sahibim. İçeriye uyum sağlamış bireyin 

bu sefer dışarıya adapte olması gerekmektedir. Ben de cezaevine artık iyice 

adapte olmuştum. Hatta tahliye olacağımı müjdelediklerinde bir süre böyle 

boş gözlerle bakmışım. Kişiler için yeni bir adaptasyon süreci yaşanacak. Yani 

sınırlı mekân-sınırsız zaman meselesi bu sefer tersine dönecek. Bu adaptasyon 

sürecinde de kimse psikolojik danışmanlık hizmeti vermiyor. Mutlaka verilmeli. 

İçeriye ne kadar adapte olunmuş olursa olsun travmatik bir süreçtir 

ve tahliyede travma sonrası stres bozukluğu oluşacaktır. Bu ciddi bir sorundur 

ve içeride geçirilen süre ile orantılı olarak şiddeti ve çıkma olasılığı güçlenir. 

Polis, savcı, hâkim gibi devleti temsil eden otoriteye öfkeli ve güvensiz ve korkulu 

bakabiliyorsunuz. Ve kendinizi cezaevinde gördüğünüz rüyalar maalesef 

devam ediyor. 

Tahliye sonrası ilk günde şaşkınlık yaşanıyor. İkinci ve üçüncü günlerde öforik 

ve manik çıkışlarınız olabiliyor. Üçüncü ve dördüncü günlerde her an tekrar 

geri dönüş veya başka bir komplo paranoyası yaşanmaya başlanıyor. Bu paranoya 

ve korkudan sonra kendilerini unutturmak için çok iyi cerrah olan bir 

hekim arkadaşım, hekimliği bırakıp İzmir’de küçük bir yerde çiftçilik yapmaya 

başladı. Bunun gibi birçok örnek gördüm. Bu kişilerin çoğunda travma sonrası 

stres bozukluğu ve depresyon vardı. 

Tutukluluğun oluşturduğu hasar sadece tutuklu kişi ile sınırlı değil. Tutukluluk 

sadece tutukluyu değil, aile ve sosyal çevresini de derinden etkileyen 

bir olgudur. Tutuklular için söylediğimiz her türlü zarar ve hasar birinci derecede 

yakınları için de geçerlidir. Bazen yakınlarındaki hasar, tutukludakinden 

çok daha derin ve vahimdir. Babam memlekette küçük bir esnaf ve o dönem 

hakkımda çıkan haberler nedeniyle insan içine çıkamadığını biliyorum. Oğlum 

da yaşananlardan ötürü bir dönem okulunu dondurmak zorunda kaldı ve bir 

dönem geç mezun olmak zorunda kaldı. 

Bu davalar sonrasında birçok boşanma olayı da yaşanmıştır. Benim şahsi 

tespitlerime göre boşanma oranı %50’ye yakın ama casuslukta %60’ı bulabiliyor. 

Casuslukta %60’ı bulmasının nedeni kadınların kafasına bir kere kuşku 

giriyor. Çünkü pazarlama işleri, kadın vs. durumları var. O güven duygusu bir 

kere incindikten sonra maalesef hâkim sizi beraat ettirse bile boşanmalar gerçekleşebiliyor. 

Adaletin gerçekleşebilmesi için en önemli faktörün vicdan olduğu söylenir. 

Vicdan olmadan adalet sağlanamaz. Vicdan ön yargılardan arınmış olmalıdır. 

Aksi durumda hukuksuzluğun dayanağı olur. Vicdan ikiye ayrılır: sosyal ve 

çekirdek vicdan. Çekirdek vicdan genetik, dürtüsel ve doğuştan gelir. Sosyal 

vicdan gelenekler, din, dil, eğitim ve otorite bileşenleri üzerine şekillenir. Tüm 

memelilerde hatta deney hayvanlarında bile çekirdek vicdan vardır. 

Church ve arkadaşlarının yaptıkları çalışmada, farelere her yiyecek veya 

53



su verildiğinde yan kafeste yer alan türdeşlerine elektrik şoku verilerek acı 

çektirilmesi durumunda yiyecek almayı reddettikleri gösterilmiştir. Bartal ve 

arkadaşlarının yaptıkları çalışmada ise sıçanların şeffaf bir kutu içinde tutulan 

başka bir sıçanla karşılaştığında ilk tepkisinin onu kutudan çıkarmaya çalışmak 

olduğu bulunmuştur. Tomasello ve arkadaşlarının yaptıkları bir diğer çalışmada 

henüz 18 aylık bebeklerin bile başka bir insan zor durumda kaldığında 

bunu anladıklarını ve yardım etme eğiliminde olduklarını göstermiştir. 

Deney hayvanlarında bile bu vicdan varken makul şüphe var diye emin 

olmadan hâkimlerin yıllarca ceza vermesi size, hâkimlerde hiç mi vicdanı yok, 

diye düşündürebilir. Hâkimlerin vicdanı sosyal vicdandır. Kişinin suçluluğundan 

tam olarak emin olmadığınız ama ceza verdiğiniz zaman kullandığınız vicdan, 

sosyal vicdandır. Sosyal vicdan kılıf arar. Hiroşima’ya bomba atan pilota 

“Hiroşima’ya bomba attın, binlerce insan öldü ve hala sakat doğan çocuklar 

var. Sen nasıl uyuyorsun?” diye sorduklarında pilot “Ben bir askerim ve emirleri 

uyguladım, ben ne yapabilirdim ki?” yanıtını vermiş. Aynı şekilde Hitler’in 

subayları mahkemelerde yargılanırken “Biz, bize verilen emirleri yerine getirdik. 

Bizleri bu şekilde yargılayamazsınız” yanıtını veriyorlar. Otorite devreye 

girdiğinde sosyal vicdan mazeretini üretir ve çekirdek vicdan devre dışı kalır. 

Ayna nöronlar empati yapmamızı sağlar. Sürekli sosyal vicdanı ön plana 

çıkaranlarda ayna nöronlarının yeterince çalışıp çalışmadığını hep düşünmüşümdür. 

Empati yapamıyorlar mı? Bu belki başka bir araştırma konusu olabilir. 

Milgram deneyinde ve Zimbardo’nun Stanford Hapishane Deneyi’nde de 

açık açık görüyoruz ki insanlar çekirdek vicdandan ziyade sosyal vicdana daha 

yatkın. Maalesef insanlar sürü psikolojisine çok yatkın. Toplumun da biraz duyarlılık 

göstermesi gerekiyor. Cesur bir şekilde sorgulama yapması gerekiyor. 

Etik, genel bir kavram olarak, her tür insan ilişkisinin, toplumsal yaşamın 

ve etkileşmenin ahlaki kurallarını içerir. Ahlak kuralları, gelenek ve görenekler 

toplumdan topluma değişebilirken etik ve bilim evrenseldir. Etik temellere 

dayanmayan bir süreç hukuk kurallarına şeklen tam olarak uysa bile elde 

edilen sonuç geçersiz olacaktır. Etik kurallara uymayan hukuki uygulamalar 

toplum/insanlık vicdanında kabul görmez. Çekirdek vicdan dediğimiz şeyi 

toplumda sağlayacak olan şey etiktir. Etik; hukukun, adaletin ve vicdanın bir 

kesişim noktasıdır. Etik davranılırsa, hukuk adaleti temin edebilir. Etik davranılırsa, 

medya gerçek haberi verebilir. Etik davranılırsa, bilim gerçek araştırma 

sonuçlarına ulaşabilir ve size gerçek ilacı sunabilir. 

Çağdaş ve sağlıklı bir toplumda demokrasiyle yaşamayı herkes ister. Ancak 

demokratik bir toplumda yaşayabilmeniz için bilim toplumu olmanız lazım. 

Biliminizin gerçek bilgi üretmesi lazım. Hukuk devleti olmanız lazım. Hukukunuzun 

da adaleti sağlayabilmesi için etik zeminde bunları çalışıyor olması lazım. 

Dünya Adalet Projesi’nin (The World Justice Project) 2014 Küresel Huku- 

54


kun Üstünlüğü Endeksi genel sıralamasında 99 ülke içinde 59. sırada yer alan 

Türkiye, Temel Haklar kategorisinde 78., Açık Devlet sıralarında 69., Düzen 

ve Güvenlik’te 67., Düzenleyici Uygulama sıralamasında 38’inci, Yolsuzluğun 

Yokluğu sıralamasında 35’inci ve Sivil Adalet sisteminde 47’nci sırada yer aldı. 

Kötü adalet sistemi ülkenin gelişmesine de engel oluyor. ABD bilim insanına 

ve yaratıcı düşünceye karşı komployu ülkenin geleceğine yapılmış bir suikast 

sayıp anayasal suç olarak cezalandırırken ve bilim insanını korurken, Türkiye 

bizzat siyasi davalar üzerinden kendi bacağına kurşun sıkıyor. Bu durum 

Türkiye’nin bilim, sanat ve insan haklarında ileri bir ülke olmasını engelliyor. 

Kaybeden her zaman Türkiye ve ülke halkıdır. 

Hukuk ve adalet aynı şey değildir. Hukuk, adaletin gerçekleşebilmesi için 

sadece bir araçtır. Hukuk kuralları her zaman adil olmadığı gibi uygulayanların 

bu kuralları uygulama biçimi de adil olmayabilir. Adil olmayan bir hukuk sistemi 

veya uygulaması varsa hukuk devleti yoktur. 

Beraat ettiğim zaman medyaya verdiğim ilk demeçte “Bizi içeri atan güç 

çok tehlikeli ve devlet bunun farkında değil” demiştim. Bir güç bir insanı bu 

kadar süre içeride tutabiliyorsa, bu güce çok dikkatle eğilmek lazım darbe bile 

yapabilirler, demiştim ve darbeye kalkıştılar. 15 Temmuz olaylarını hepimiz 

yaşadık. Ben hedef göstermeye, etiketlemeye karşıyım. Yalnızca hukukun tam 

işlemesini istiyorum. Bazı arkadaşlarımız çıktıktan sonra hedef gösterdiler. 

Başkalarını suçladılar ama ben yapmadım. Çünkü elimde yeterince delilim 

yoktu. Financial Times’ta haberim yapıldı ve orada bu işin cadı avına dönmemesi 

gerektiğini, özellikle darbe sonrasında hukuk adaletinin çok dikkatli 

bir şekilde temin edilmesi gerektiğini vurguladım. Çünkü suçluların yanına 

suçsuzları da karıştırdığınız zaman, o suçlular suçsuzların sırtına basarak, suçsuzların 

mazlumluğundan faydalanarak, kendilerini mağdur ilan edebiliyorlar. 

Bu yüzden hukukun burada adaleti tam olarak temin etmesi lazım. Kimseyi 

kayırmadan net biçimde işlemesi gerekir. 

Tutukluluk beyinde geçici veya kalıcı hasar oluşturan fiziki bir işkencedir. 

Evet, belki fiilen işkence görmedim ama travmatize oluyoruz. Bir yerde 12 

Eylül travma mağdurları var, bir yerde 28 Şubat. Yavaş yavaş toplum travmatik 

bir toplum haline geliyor. Yargılama sürecinde beyine ne olduğu, fiziki işkence 

kadar ve hatta ondan daha önemlidir. fMRI veya MR gibi tekniklerle 

tutukluluk sürecinde beyine ne olduğu bilimsel olarak da kanıtlanabilir. Ancak 

mahkûmlar üzerinde deney yapmak yasak. Bu sebeple yeterli çalışma yoktur. 

Ancak neler olduğunu anlamak adına yapılmalıdır. 

Tutukluluk süreci kadar sonrasında da insanların profesyonel yardıma ihtiyacı 

vardır ve ülkemizde bu tür araştırmalar pek yapılmamakta, yapılsa bile 

dikkate alınmamaktadır. Kumpas mahkemelerinde insanlık suçu işlenmiştir. 

Bu mahkemelerdeki yargılamayı yapanlar, mesela benim savcım Yunanistan’a 

55



kaçarken yakalandı, şu anda yargılanıyor. Hâkim de önce tutuklandı daha sonra 

serbest bırakıldı ama o da görevi kötüye kullanmaktan yargılanıyor. 

Cemaatçi yapılanmalar ve biat kültürü çekirdek vicdanı olmayan bireyler 

yaratır. Cemaatçi denildiğinde herkes dini cemaatleri anlıyor. Ancak ben her 

türlü cemaat yapılanmasından bahsediyorum. Sadece cemaat de olması gerekmez, 

sorgulanmayan en baştaki ne derse koşulsuz ona itaat edilen her yapılanma 

buna sebep olur. 

Nietzsche “Beni yıkamayan her şey beni güçlendirir” diyor. Ben bu ifadeyi 

“Beyni yıkamayan her şey beyni güçlendirir” olarak kullanmayı tercih ediyorum. 

Her türlü travma altında beyninizi korumaya çalışın. Viktor E. Frankl diyor 

ki “İki anlamda uyanık olalım: Auschwitz’den bu yana insanın insana neler 

yapabileceğini biliyoruz. Hiroşima’dan bu yana da neyin tehlikede olduğunu 

biliyoruz.” Bu iki sözle bitiriyorum. 

SORULAR 

Soru 1. Öncelikle paylaştıklarınız için teşekkür ederim. Dışarı çıktıktan sonra 

adaptasyon sürecinde adalet duygusuna olan kırgınlığınız, hatta insanlara 

kırgınlığınız muhakkak olmuştur Bunu nasıl aştınız? 

Prof. Dr. Tayfun Uzbay: İnsanlara bir kırgınlığım yok, insanları anlayabiliyorum. 

Çünkü bugün ben de bazı şeylere istemeden duyarsız kalabiliyorum. 

Sosyal medyada bir şeyi paylaşırken “Acaba yanlış anlaşılır mı, acaba başıma 

bir şey gelir mi?” diye üç kere düşünebiliyorum. İnsanlar kendi dertlerinde 

oluyorlar. Kurumsal duyarlılık olabilmesi için daha mantıklı bir şekilde harekete 

geçmek lazım. Aşıp aşmadığımı bilmiyorum ama buraya kadar gelebildiğime 

ve hastanede falan yatmadığıma göre iyi durumdayım diyebilirim. Ders 

anlatabiliyorum, deney yapabiliyorum, yayın yapabiliyorum. Mesela deprem 

travması yaşayan insanlar küçük bir şeyde başları dönse hemen deprem oluyor 

diye korkuyorlar ya sanırım bu kalıcı bir şey. Bende de her an geri içeri 

girme korkusu sanırım kalacak. Her an başıma bir şey gelebilir diye tetikte 

olacağım. 

Soru 2. Bu yaşadıklarınızdan sonra hayvanların denek olarak kullanılmasına 

bakış açınız nedir? 

Prof. Dr. Tayfun Uzbay: Yapay zekâdan umutluyum. Yapay zekâyı destekliyorum. 

Güzel bilgisayar yazılımları, programları ile deney hayvanlarında yapacağımız 

işleri bilgisayar ortamında simüle ederek yapabiliriz. İlaç geliştirebiliriz. 

Ama şu anda hiçbir asistanımın deney hayvanlarıyla yaptığı çalışmasını da 

kesmiyorum. Devam etmek zorundalar. 

56

Travmanın 

Medyada Temsili 


Travma sözcüğü Prof. Dr. Sinan Canan’ın da sunumunda ifade ettiği gibi Latince’de 

“yara” olarak geçiyor, yaranın karşılığı olarak kullanılıyor. Ben açıkçası 

travmanın Türkçe bir karşılığını bulamadım. Travmayı arama motorunda aratıp 

ne tür görseller olduğuna baktığımda genellikle beyin ile ilgili görseller çıktı. 

Belki de Türkçede travma daha çok beyin sarsıntısı anlamında kullanılıyor. 

Türk Dil Kurumu sözlüğünde de travmanın iki temel anlamı verilmiş. Birincisi; 

sarsıntı, ruh biliminde, psikolojide kullanılan. İkincisi de tıpta kullanılan 

bir doku veya organın yapısını, biçimini bozan ve dıştan mekanik bir tepki sonucu 

oluşan yerel yara, örselenme olarak almış. Doç. Dr. Gökben Hızlı Sayar 

Hoca da dünkü konuşmasında travmaya dair bir tanım vermişti. Ölüm veya 

ölüm tehdidi söz konusu olduğu, bireyin fiziksel veya yaşamsal bütünlüğüne 

yönelik bir tehdidin ortaya çıkması gibi beklenmedik, kişinin uyum sağlayıcı 

baş etme yollarını felç eden olaylar diye tanımlamıştı. Bu daha kapsamlı bir 

tanım ve travmanın neleri içerebileceği konusunda bir tahminde bulunmamıza 

yardımcı oluyor. 

Travmanın aslında taciz, tecavüz, savaş gibi bir yığın boyutu var. Prof. Dr. 

Nevzat Tarhan da yıllar önce yazdığı bir yazıda, “Kişinin psikolojik bütünlüğünü 

tehdit altına alan ve psikolojik dengesini bozan her şey travmadır” diyerek 

travmayı tanımlamıştı. “Sosyal olaylar da doğal afetler gibi toplu travma yapabilir” 

diye de eklemişti. 

Travma nedir sorusuna psikoloji eğitimi gören arkadaşlar daha kolay cevap 

verebilirler ama iletişim eğitimi görenler o kadar kolay cevap veremeyecekler- 

57


TRAVMANIN MEDYADA TEMSİLİ 

dir. Çünkü muhtemelen psikolojide travma daha ayrıntılı bir şekilde işleniyor, 

ancak iletişim öğrencilerinin müfredatlarında travmaya dair bir ders yok. 

İletişim Fakültesi 2. sınıf öğrencilerime derste birer kağıt dağıttım ve dedim 

ki, “Kağıdın ortasına travma yazın ve travma süreci ile ilişkili olabilecek 

on kavramı da etrafına yazın.” En fazla kullanılan sözcükler şiddet, psikoloji, 

kaza, korku, yalnızlık, taciz ve aile oldu. Ailenin çok fazla kullanılması bana 

ilginç geldi. Galiba travmayı daha çok çocukluk travması ile ilişkilendiriyoruz. 

Travma denildiğinde aslında bir sürü şey toplumda travmaymış gibi algılanabiliyor. 

Toplumların herhangi bir kavramı kabullenişleri, kullanışları konusunda 

nasıl hareket ettikleri ve hayatlarına yeni giren olguları, kavramları 

nasıl anlamlandırdıklarına ilişkin Fransız sosyal psikolog Serge Moscovici bir 

araştırma yapıyor ve kuram geliştiriyor. Bu kurama da Sosyal Temsiller Kuramı 

adı veriliyor. Moscovici, psikanalizin nasıl benimsendiği üzerine çalışmalar 

yapıyor ve psikanalizin Hristiyan inancında olan günah çıkarma ritüeline çok 

benzediğini, o nedenle kolaylıkla somutlaştırılıp yaygınlaştığını söylüyor. Şimdi 

benzer biçimde Türkiye’de de psikanaliz üzerine bir çalışma yapılmış. Üstelik 

çalışmayı Üsküdar Üniversitesinden Dr. Öğretim Üyesi Meltem Narter yapmış, 

ama o çalışmada böyle bir vurgu yok. Çünkü İslam inancında psikanaliz 

bu tür bir günah çıkarmaya karşılık gelmiyor. O yüzden kanaatimce psikanaliz 

o kadar kolay benimsenmiş bir pratik değil. 

Medya ve travma ilişkisini inceleyecek olursak, iki önemli konu karşımıza 

çıkıyor. Bunlardan ilki, travmatik olayları haber yapan medya mensuplarının, 

gazetecilerin yaşayabilecekleri travmalar. Bu tür travmalara literatürde “ikincil 

travma” deniyor veya “vekaleten travma” deniyor. Fakat aynı zamanda 

gazeteciler travmayı doğrudan da yaşayabiliyor. Özellikle savaş gibi durumlarda 

savaş muhabirliği yapan kişiler, savaş bölgelerinde kaldıklarında oradaki 

halkla aynı travmatik olaylara maruz kalıyorlar. Uzun bir süre çatışma bölgelerinde 

habercilik yapan gazeteciler kesinlikle bu travmatik süreci yaşıyorlar. Çatışmaların 

ortasında kalabiliyorlar, yaralanabiliyorlar veya öldürülebiliyorlar. 

Aslında savaşlar gibi aşırı örneklerin yanında normal zamanda da polis-adliye 

muhabirleri bunları çok yaşıyor. Çünkü polis-adliye muhabirleri neredeyse bir 

cinayet vakasından diğer cinayet vakasına koşup duruyorlar. 

Bu süreçteki en büyük eksikliklerden bir tanesi, medya mensuplarının, 

muhabirlerin hiçbir biçimde travma tedavisi almıyor oluşu. Bu tür haberleri 

yapan gazetecilerin mutlaka travma tedavisi görmeleri gerekiyor. Bu konuda 

meslektaşım Doç. Dr. Gül Esra Atalay 3 yıl önce “Şiddeti haber yapmak: Gazeteciler 

ve Travma” başlıklı bir çalışma yapmıştı. Çalışmada “özellikle şiddet 

içerikli olayları haberleştiren gazeteciler işlerinden dolayı ruhsal bozukluk yaşama 

riskiyle karşı karşıyadır” deniyor. Atalay makalesinin son iki paragrafında 

da şu ifadeler yer vermiş: 

58


“Türkiye gibi travmatik olayların sürekli olarak tekrarlandığı bir ülkede 

gazetecileri koruyacak, bilgilendirecek ve destekleyecek kuruluş ve programların 

oluşturulması ve bu kuruluşlar yoluyla medya çalışanlarının ve 

işverenlerin bilinçlendirilmesi, sorunun çözümünde büyük bir adım olabilir. 

Ayrıca gazetecilik eğitiminde de gazetecilik öğrencilerine, profesyonel yaşamlarında 

karşılarına çıkacak olan şiddet, felaket, tehlike içeren olaylarla 

nasıl baş edeceklerine dair bilgilerin aktarıldığı dersler de yer alabilir. 

İyi gazetecilik, ancak sağlıklı gazeteciler tarafından yapılabilir. Dünyada 

olan bitenleri haberleştiren, bu yolla da hayatı algılayışımızı etkileyen gazetecilerin 

travmatik olaylara ve ruhsal bozukluk risklerine karşı eğitimli 

ve bilgilendirilmiş olmaları, meslekleri dolayısıyla yaşayabilecekleri bu tip 

sorunları çözmede kurumsal bazda destekleniyor olmaları, hem gazetecilerin 

ruhsal sağlıklarına hem de halkın haber alma hakkının korunmasına 

hizmet etmesi beklenebilir.” 

Gerçekten ülke olarak çok fazla travmatik olay yaşadık ve maalesef hâlâ da 

yaşamaya devam ediyoruz. Gazetecileri bu travmalardan koruyacak, bilgilendirecek 

ve desteleyecek kuruluş ve programların oluşturulması ve bu kuruluşlar 

yoluyla medya çalışanlarının ve işverenlerinin bilinçlendirilmesi, sorunun 

çözümünde büyük bir adım olabilir. Tabii burada bir merkez işaret ediliyor. 

Bunun yanında gazetecilik eğitimine, gazetecilik öğrencilerinin profesyonel 

yaşamlarında karşılarına çıkacak şiddet, felaket, tehlike içeren olaylarla nasıl 

baş edeceklerine dair bilgilerin yer aldığı dersler de eklenebilir. Aslında bunlar 

psikologların ve iletişimcilerin bir araya gelerek yapabilecekleri şeyler. Bir 

araya gelerek travmatik olaylarda gazetecilerin kendilerini nasıl korumaları ve 

haber yaptıkları travma mağduru kişilere nasıl yaklaşmaları gerektiği konusunda 

ilkeler, yöntemler geliştirmeliyiz. 

Ülkece yaşadığımız çok fazla travmatik olay var. Örneğin 17 Ağustos 1999 

Gölcük depremi. Depremde 18.373 kişi hayatını kaybetmiş, 48.901 kişi yaralanmış 

ve 5.840 kişi de kaybolmuş. O depremde az ya da çok hepimiz travma 

yaşadık, ben ikincil travma yaşayanlardanım. Hepimiz için çok büyük bir travmatik 

olaydı ve büyük yıkımlar söz konusuydu. Aslında deprem gibi olayların 

haberleştirilmesi de travmayı arttırıcı etkiye sahip. Çok büyük bir olay olduğu 

için o dönem medya, depremi hep manşetten aktarıyordu. Meselâ Hürriyet 

gazetesi ‘Katiller’ demiş. Star gazetesi ‘Acımız büyük, Alev Alev’ diye manşet 

atmış. Sonra yine aynı yıl 13 Kasım 1999 Düzce depremi oldu, 710 yurttaş 

öldü. Yine medyada geniş yer aldı. 2000’li yıllara geldiğimizde çok fazla terör 

olayı yaşadık. 20 Eylül 2011’de Ankara Kumrular saldırısı meydana geldi. Manşetlerden 

ceset fotoğraflarına ve büyük puntolarla yazılmış haber başlıklarına 

yer verildi. 2013 yılında Reyhanlı saldırısı oldu. Reyhanlı saldırısında 52 kişi 

ölmüştü. Reyhanlı saldırısı da büyük bir terör saldırısıydı. 2015 yılının Haziran 

ayından itibaren ülkede artan bir ivmeyle terör saldırıları gerçekleşti. Diyarbakır 

mitinginde bir saldırı gerçekleşti, bomba patlatıldı. Burada 5 kişi öldü ve 

59



400’den fazla kişi de yaralandı. 20 Temmuz Suruç saldırısında da 34 kişi öldü, 

100’den fazla kişi yaralandı, bir bahçede yaşanmıştı patlama. Tabii ki medya 

bunları yine manşetten, büyük puntolarla verdi. 10 Ekim 2015 Ankara Gar 

saldırısında 107 yurttaş öldü ve 500’den fazla kişi yaralandı. Hürriyet haberi 

‘Kalbimize bomba’, Habertürk gazetesi ‘Alçaklar’ manşetiyle verirken Star ise 

‘En kanlı terör saldırısı: Ankara’ olarak haberi vermiş. 17 Şubat 2016’da Ankara’da 

Genelkurmay kavşağında yapılan terör saldırısında 29 kişi öldü ve 61 kişi 

yaralandı. 13 Mart 2016’da Ankara Kızılay saldırısında 29 kişi öldü ve 61 kişi 

yaralandı. 19 Mart 2016’da İstanbul’da İstiklal Caddesi’nde saldırı gerçekleşti, 

7 si ağır, 39 kişi yaralandı. 28 Haziran 2016’da İstanbul Atatürk Havalimanı 

saldırısı oldu. Burada 8 kişi öldü ve 39 kişi yaralandı. 15 Temmuz 2016’da 

ülke çapında karışıklıklara yol açan darbe girişiminde 238 kişinin şehit olduğu, 

2100 kişinin de yaralandığı açıklandı. Darbe girişimi son dönemin en kanlı 

olaylarının başında geliyor. Bu tabii ki terör saldırılarının en travmatik olanlarından 

birisi ve bunun travması hâlâ devam ediyor. 10 Aralık 2016’da İstanbul 

Beşiktaş saldırısı var. Burada da 44 kişi öldü ve 166 kişi yaralandı. Medya bu 

olaya da geniş yer verdi. Son olarak da 1 Ocak 2017’de İstanbul Reina saldırısı 

yaşandı. Yılbaşı gecesi gerçekleşen terör saldırısında gece kulübünde 39 kişi 

öldü ve 70 kişi yaralandı. 

Bu terör saldırılarını böyle peş peşe koyunca aslında ne kadar çok travma 

yaşadığımızı da görüyoruz. Son on yılda çok ciddi bir travmatik süreçten geçmişiz. 

2015-2016 yılları terör olaylarının çok arttığı iki yıldı. O yıllarda insanlar 

sokağa çıkmaktan korkar olmuştu ve terör saldırısı olabilir korkusuyla toplu 

yerlerde bulunmamaya çalışıyordu. Ben buna “toplumsal travma” diyorum. 

Herkesin yaşadığı bir travmaydı. 

Terör olaylarının veriliş biçimi önemlidir. Haberlerin veriliş biçimi travmayı 

arttırıcı etki yapabilir mi, bunu tartışmak gerekir. Medya, terör olaylarını genellikle 

manşetten veriyor ve genelde büyüterek veriyor. Haberin bu şekilde 

verilmesi toplumda travmatik bir etki oluşturuyor mu, konusunda açıkçası bir 

araştırma yok. 

Terörizm uzmanları, terörist eylemlerin amaçlarından bir tanesinin toplumda 

korku ve panik yaratmak olduğunu söylüyorlar. Bu amaçlarını da ses 

getirecek eylemler yaparak gerçekleştirmeye çalışıyorlar. Eylemlerin kendisi 

de önemli, ama eylemin haber yapılma biçimi de terör örgütleri için önemli, 

çünkü amaçları arasında büyük haber olacak eylemler gerçekleştirmek de var. 

Böylece kendilerinin tanıtımını yapabiliyorlar. Sadece tanıtımını değil, aynı 

zamanda örgütleri için eleman teminini de bu şekilde sağlıyorlar. Özellikle 

IŞİD terör örgütü sempatizanlarını bu yolla sağlıyor. Yani medyadaki haberler 

aslında örgütün sempatizan kazanmasına yardımcı oluyor. Dolayısıyla haber 

ne kadar büyük olursa terör örgütünün amaçlarına o kadar çok hizmet etmiş 

oluyor. 

60


Medya elbette terör örgütünün amacına hizmet etmek istemez. Hiçbir 

medya kuruluşu, hiçbir gazeteci yaptığı haberin terör örgütünün amacına hizmet 

edeceğini düşünmez. Ama bu, yapılan büyük haberin doğal sonucudur. 

Medya olayı büyük verdiği zaman ve toplumda korku ve panik havasını yayacak 

şekilde verdiği zaman zaten doğal olarak terör örgütünün amacına hizmet 

etmiş oluyor. Bu sebeple, terörizm konusunda çalışan uzmanlar, iletişim bilimciler 

haberlerin dikkatli verilmesi gerektiğini söylüyor. 

Terör haberlerinin verilmesi hususunda Türkiye Gazeteciler Cemiyeti’nin 

hazırladığı bir bildirge var, Türkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesi. 

Çok önemli bir bildirge. Bu bildirgede, “Gazeteci kamuoyunu doğru bilgilendirme 

hakkı ile terör propagandası arasındaki farkı gözetir” deniyor. Bu madde, 

gazeteciye haber yaparken toplumu bilgilendirme hakkını tabii ki gerçekleştirmesini, 

ama bunu yaparken de terör örgütünün amacına hizmet edecek 

şekilde yapmaması gerektiğini vurguluyor. Asıl amaç toplumu bilgilendirmek 

olmalı. Diğer bir madde, “Terör saldırılarında yaşamlarını yitirenlerin isimleri, 

aileleri öğrenmeden önce yayımlanmaz” şeklinde. Bu maddenin yazılmasının 

arka planında mutlaka bir psikolojik neden olmalı. Çünkü aile olayı medyadan 

öğrendiğinde daha büyük bir travma yaşayacaktır. Örneğin şehit olmuş 

bir askerin ailesine askeri birimler tarafından gidilip ailesine evlatlarının şehit 

olduğu bilgisi veriliyor. Eğer aile evlatlarının şehit olduğunu televizyondan öğrenirse 

ya da gazeteden, internetten okursa yaşayacağı travma daha büyük 

olacaktır. Bu yüzden deniliyor ki, bu isimleri aileleri öğrenmeden açıklamayın. 

Diğer bir madde, “ölümlere ilişkin haberlerde sansasyonel ve acıları artırıcı 

üslup kullanılamaz. İnsanlarda travma yaratacak kan ve şiddet içeren fotoğraflara 

yer vermez, saldırının sonuçlarını korku ve yılgınlık yaratacak biçimde 

büyütmez.” Bakınız bu ilkede travma kelimesi geçiyor. Çünkü saldırı ne kadar 

büyük verilirse toplumda o kadar büyük travmaya yol açabilir deniliyor. 

Kadın cinayetlerinin haberleştirilmesi konusu da var. Kadın cinayetlerini 

ülkenin kanayan yarası olarak adlandırıyorum. Maalesef Türkiye’de kadın cinayetleri 

alınan tedbirlere ve bir yığın yasal düzenlemeye rağmen azalmak 

bilmiyor, hatta her yıl artıyor. Kadın Cinayetlerini Durduracağız Platformu’nun 

verilerine göre 2015’te 303, 2019’da 474 yani neredeyse bir buçuk katından 

daha fazla artmış kadın cinayetleri. Burada üzerinde durmamız gereken konu, 

medyanın kadın cinayetlerini nasıl haber yaptığı. Medya çoğu cinayette kadın 

cinayetine meşruluk kazandıracak şekilde gerekçeler sunarak haber yapıyor. 

Burada çok ciddi problemler var. Meselâ bir haberde “Poliste sorgulanan şüpheli 

suçunu itiraf ederken, annesini evde bir adamla oturduğunu gördükten 

sonra aralarında çıkan tartışma sonucu öldürdüğünü söyledi” denilmiş. Haber 

failin ağzından bir gerekçe sunularak yapılmış. Diğer haberlerden bazı örnek 

cümleler verecek olursam; 

61



62 

• “Hakkında uzaklaştırma kararı aldıran eşini çocuklarının gözü önünde 

öldürdü. ‘Namus için pişman mı olunur’ dedi.” 

• “Çifte silahla ev basıp 4 akrabasını öldürdü. Teslim olan Murat cinayetleri 

namus meselesi yüzünden işlediğini söyledi.” Burada da yine faile 

‘namus’ kavramı üzerinden bir meşruluk kazandırma söz konusu. 

• “Barışma teklifini reddeden eski sevgilisini tabanca ile öldüren Durmuş 

T. tutuklandı. T. ifadesinde ‘Onu çok sevdiğimi, barışmak istediğimi söyledim, 

reddedince korkutmak için tabancayla yere ateş açtım. Ona nasıl 

isabet etti bilmiyorum’ dedi.” 

• “5 yıldır aşkına karşılık vermediğini öne sürdüğü 43 yaşındaki akrabasını 

anne ve babasının mezarı başında dua ederken av tüfeği ile öldürdü.” 

Yapılan haberlerde genellikle fail konumundaki erkeğe haklılık kazandırılıyor, 

bu durum da öldürülen kadının yakınlarında travmaya yol açıyor. 

Terör olaylarının nasıl haberleştirilmesi gerektiğiyle ilgili gerçekten iyi yazılmış 

ilkeler var, ama kadın cinayetleri konusunda yok. Hâlbuki kadın cinayetleri 

de Türkiye’de çok can yakan sorunların başında geliyor. Bu konuda da 

ilkeler geliştirilmeli. Bu konuda benim geliştirdiğim ve derslerimde aktardığım 

bazı ilkeler var. 

Birincisi, haberlerde cinayeti haklılaştırıcı bir dil kullanılmamalı. Haberlerde 

cinayetin nedeni olarak kadının iffetsizliğini, eşini aldatmasını, ailesinin izni 

olmadan evlenmesini, kocasını veya sevgilisini terk etmesini, boşanmak veya 

ayrılmak istemesini, barışma isteğini reddetmesini failin ağzından aktararak 

vermek şiddete meşruluk kazandırıyor. 

İkincisi, cinayeti betimlememek ve görüntüsünü vermemek gerekiyor. Bu 

konudaki en uç örnek, 2011 yılında işlenen bir cinayetin fotoğrafının Habertürk 

gazetesinde sürmanşetten yayımlanması olarak gösterilebilir. 

Üçüncüsü, faili görünmez kılmamak gerekir. Kadın cinayetlerinde medya 

genellikle erkek faili görünmez kılıyor. Adeta erkeğe koruma zırhı sağlıyor. Elbette 

zanlı konumundaki kişilerin masumiyet karinesine uygun biçimde haberleştirilmeleri 

lazım. Ancak yargılama aşamasında sanık gizlenmemeli. 

Dördüncü olarak, doğru terminolojiyi kullanmak gerekiyor. Kadın cinayetini 

“kadın cinayeti” olarak adlandırmak gerekiyor. Aşk cinayeti ve benzeri ifadeler 

kullanılmamalı. 

Bu kongrede iki gündür fiziksel ve psikolojik şiddetin travmaya yol açtığı 

defalarca söylendi. Travmaya yol açan sadece şiddet olayının kendisi değil,


o konuda yapılan haberler de travmaya yol açıyor. Bu konuda eski bir öğrencimin 

yaşadığı olayı örnek vermek istiyorum: Bir öğrencim bir alışveriş merkezinin 

önünde eski erkek arkadaşının fiziksel şiddetine maruz kalmıştı. Yerel 

medya da olayı haberleştirmişti. Öğrencim o dönem psikolojik olarak çok 

kötü bir durumdaydı. Hem gördüğü şiddet hem de yapılan haberlerde isminin, 

soy isminin ve fotoğrafının açıkça verilmesi nedeniyle sokağa bile çıkmak 

istemiyordu ve derslere gelemiyordu. İnternete giremediğini, her girdiğinde 

kendisiyle ilgili haber gördüğünü ve sürekli ağladığını ifade etmişti. O dönem 

haberleri düzelttirmek için epey mücadele etmiştim, ancak haberler birçok 

sitede çıkmıştı, hatta yakın zamanda baktığımda hâlâ bir sitede haberin durduğunu 

gördüm. 2013 yılında olan bir olaydı ama haber duruyordu. Bu şekilde 

mağduru deşifre eden haberler gerçekten şiddete maruz kalan kişilerde 

travmaya yol açıyor. 

Şiddete ilişkin haberlerin nasıl yapılması gerektiği konusunda TGC Hak ve 

Sorumluluk Bildirgesi’nde belirlenmiş bazı ilkeler var: 

“Haberde kadına yönelik şiddeti meşrulaştıracak ve özendirecek gerekçeler 

üretilmemeli, şiddetin detayları aktarılmamalı, kadınların uğradığı taciz, 

tecavüze ilişkin haberlerde kadının kimliği korunmalı, fotoğraflarına ve 

görsel unsurlara yer verilmemelidir.” 

Hem şiddete maruz kalan kadınların gelecekteki yaşamlarına sağlıklı biçimde 

devam edebilmelerinin sağlanması hem de toplum nazarında suçluymuş 

gibi damgalanmalarının önlenmesi için bu tür vakalarda kadınların kimliğinin 

korunması gerekiyor. Toplumda tecavüze uğrayan kadın hakkında “Ne 

yapmış da bunu yaşamış” diye değerlendirmeler söz konusu olabiliyor. Dolayısıyla 

mutlaka mağdurların kimliği gizlenmeli. Aslında ilkeler gayet açık ama 

problem uygulamada ortaya çıkıyor. Bu konuda gazetecilerin sık sık reyting 

kaygısıyla, tık kaygısıyla haber yaparken bu ilkeleri çiğnediklerini görüyoruz. 

Çocuklar için yapılan haberlerde de yasal sorumluluklar var. Örneğin Basın 

Yasası’nda “On sekiz yaşından küçük olan suç faili veya mağdurlarının, kimliklerini 

açıklayacak ya da tanınmalarına yol açacak şekilde yayın” yapmanın 

cezalandırılacağı ifade edilmiştir. Yasal olarak suç ama aynı zamanda etik ilkelerde 

de özellikle belirtilmiş. TGC etik ilkesinde, “Suça itilmiş çocuklarla ilgili 

suçlarda ve cinsel saldırılarda 18 yaşından küçük olan suç faili ya da mağdurların 

kimliklerini açıklayacak ya da tanınmalarına yol açacak şekilde yayın 

yapılmamalı, fotoğraf, görüntü ve çizim kullanılmamalıdır” deniliyor. 

Aslında burada engellenmeye çalışılan şey bu çocukların yaşayabileceği 

travmalar. İlkeler, haberlerin neden olabileceği travmayı azaltmaya ve çocukların 

sağlıklı biçimde yaşamlarını sürdürebilmelerini sağlamaya yönelik. Aynı 

zamanda çocuklarla yapılacak röportajlarda da mutlaka ailelerinin izninin olması 

gerektiği belirtiliyor. 

63



Sıkça kullanılan “mağdur” kelimesine de dikkat çekmek istiyorum. Bu kavram 

aslında kişiyi güçsüzleştiren bir kavram. Yani hiçbir şey yapmadı, yapamadı 

gibi bir anlam çıkıyor. Onun yerine “kurtulan” kavramının daha uygun olduğunu 

düşünüyorum. Kişiye aktiflik de veriyor ve çaba gösterdiğini vurguluyor. 

Başka bir çalışmada “hayatta kalan” kelimesi önerilmiş, belki hayatta kalan 

kavramı da olabilir ama ölümcül durumlar için geçerli olabilir. Bu sebeple ben 

kurtulan kavramını kullanmayı tercih ediyorum. 

Amerika’da bir üniversitede Gazetecilik ve Travma Merkezi var. 1991 yılında 

Colombia Üniversitesi bünyesinde “Dart Center for Journalism and Trauma” 

adıyla kuruluyor. Türkiye’de böyle bir merkez yok. Bence Türkiye’de de 

böyle bir merkez olmalı. Üsküdar Üniversitesi de böyle merkez için uygun 

altyapıya sahip. ABD’deki Gazetecilik ve Travma Merkezi’nin temel amaçları 

şunlar: Travmatik olayların etik ilkelere uygun biçimde haberleştirilmelerini 

teşvik etmek, gazetecilerin kurtulan kişilerle doğru iletişim kurmalarına yardımcı 

olmak ve travmatik olaylara ilişkin haberlerin hem kurtulan hem yakınları 

hem gazeteciler hem de toplum üzerinde etkileri olduğu konusunda 

medya kuruluşlarını bilinçlendirmek. Böyle bir merkez Türkiye’de de işlevsel 

olabilir. Psikoloji ile gazeteciliği de böylelikle bir araya getirmiş oluruz. 

SORULAR 

Soru 1. Elazığ depreminde çadırlara giderek mağdurlarla röportaj yapan bir 

gazeteci sürekli “Nasılsınız, memnun musunuz?” sorusunu tekrar ederek, 

rahatsınız değil mi, vurgusu yaptı ve zaten mağdur olan kişileri incitti. Bu 

konu hakkındaki görüşleriniz nelerdir? Bir de şehit haberleri verilirken acılı 

ailenin videolarına çokça yer veriliyor. Bunlar bizi üzüyor, bu görüntülerin 

verilmesi doğru mu? 

Prof. Dr. Süleyman İrvan: O gazeteciyi tanıyorum, iyi bir gazeteci olduğunu 

da biliyorum. Ne kadar iyi olursa olsun bir gazetecinin nasıl haber yapması gerektiğini 

bilemediği durumlar olabiliyor. Travma uzmanlık alanı olmadığı için 

travmatik olayda nasıl röportaj yapması gerektiğini bilememiş olabilir. Aslında 

alandaki çoğu gazeteci travmatik olaylarda ne yapması gerektiği konusunda 

hiçbir fikre sahip değil. Orada gazeteciden haber yapması isteniyor ama gazeteci 

orada kendisini nelerin beklediğini, şartları bilmeden gidiyor. Bence ne 

sorayım, diye düşündü ve onlara, iyi niyetle “iyi misiniz, rahat mısınız?” diye 

sormak istedi, ama bunu tekrarlayınca olay probleme dönüştü. Haberi izleyen 

bizler de burada, sanki gazeteci başka bir şey yapmaya çalışıyor gibi, alt 

metinde bir ima var gibi algıladık, ama gazetecinin o soruları sorarken öyle bir 

amacı olduğunu kesinlikle düşünmüyorum. Bilinçsiz biçimde olaya yaklaşması 

ve deneyimsizlik diye değerlendiriyorum. Aslında deneyimli bir gazeteci, ama 

travma konusunda deneyimsiz, travma bilgisi yok, travma eğitimi almamış. 

64


Aslında yapılması gereken, deprem, terör olayları, şiddet ve şehit haberleri 

gibi olaylarda haberin nasıl verilmesi konusunda muhabirlerin eğitilmesi. 

Bunu sadece iletişim fakültelerinde bizler yapamayabiliriz ama meslek içi eğitimlerle 

de bu bilgiler verilebilir. Psikologlarla iletişimciler bir araya gelerek 

bu eğitimleri organize edebilirler. Şehit haberlerinde de aynı şey söz konusu. 

Şehit haberleri nasıl verilmeli, aile ile nasıl konuşulmalı, aileye nasıl yaklaşılmalı, 

travma sürecindeki aile medyada gösterilmeli mi gösterilmemeli mi? 

Burada yasakçı bir yaklaşım yerine aslında eğitici olmak gerekir. Travmayı 

arttırmayacak şekilde nasıl haber yapılabileceği konusunda da psikologlarla 

gazetecilik eğitimcilerinin bir araya gelerek ortak noktalarda buluşup nasıl bir 

yol izlenmesi gerektiği konusunda rehber ilkeler geliştirmesi lazım. Ne yapılması 

gerektiği yönünde gazeteciler gerçekten çok bilgisiz ve deneyimsiz, onları 

da kolayca suçlamamak lazım. Onlar da işlerini iyi yapmaya çalışıyorlar. 

Zaten muhabir “Yanlış anlaşıldım” diye özür de diledi. Dilenen özür de kabul 

edilmelidir. 

Soru 2. Medya kurumlarında gazetecilere psikolojik destek sağlanıyor mu? 

Prof. Dr. Süleyman İrvan: Benim bildiğim kadarıyla sağlanmıyor. Travma 

desteği alan gazeteci, kendiliğinden bir psikologla görüşüyorsa görüşüyordur. 

Ancak medya kuruluşlarının hiçbirinde görevli bir psikoloğun olduğunu zannetmiyorum. 

Ayrıca cinayet, şiddet ve terör gibi olaylarda haber yapan muhabirlerin 

psikolojik destek aldığını da düşünmüyorum. Türkiye’de medya alanında çok 

ihmal edilmiş konulardan birisi de bu diye düşünüyorum. 

65

İkincil Yaralanmalar 

ve İkincil Travma 


İkincil yaralanmalar, travma mağduru bireylerin sosyal çevreleri, medya 

vb. tarafından yeniden travmatize edilmeleri ve travma sonrasında yaşadıkları 

stres bozukluğu belirtilerine benzer belirtileri de yeniden yaşamaya başlamaları 

anlamına geliyor. Travma mağduru bireyler çevrelerindeki kişilerin söz, 

tutum ve davranışlar ile yeniden travmatize olup ikincil yaralanma yaşayabiliyorlar. 

Çevrelerindeki kişiler travma mağduruna bunu bilinçli yapabilecekleri 

gibi çoğu zamanda bilinçsiz bir şekilde ve aslında koruma amacıyla ya da kişiye 

destek olmak amacıyla da yapabiliyorlar. 

Travma ile çalışan terapistler olarak, danışanlarımızın bizim tarafımızdan 

da ya da sosyal çevresi tarafından ikincil yaralanma ve tekrar tekrar travma 

semptomları yaşayıp yaşamadığını nasıl anlayacağımız ve bu kişilerin genel 

terapötik müdahalelerinde neler yapacağımız ile ilgili bilgi vermek istiyorum. 

Bunları tespit etmek için bazı teknikler var. Özellikle travma ile çalışacak olan 

psikolog arkadaşlar bu teknikler üzerinde dururlarsa en azından ikincil yaralanmanın 

getirdiği acıyı ve hasarı biraz olsun bireyin üzerinden atmasını ve 

iyileşmesini sağlayabiliriz. 

İkincil yaralamalar birçok şekilde yapılabilir. Bunlardan ilki inkâr. Travma 

mağduru bireylerin yaşadıkları zorlayıcı durumları inkâr edebiliyoruz. Terapist 

olarak bazen bizler de terapötik süreçte bunu yapabiliyoruz. “Yani o kadar 

da kötü değil senin durumun, kimler neler yaşıyor, Aman sen ne yaşamışsın 

ki? Bak diğeri neler yaşadı. Onun yaşadığı seninkinden çok daha acı, senin 

bununla baş etmeyi çoktan öğrenmiş olman gerekirdi” gibi söylemler bireyde 

ikincil yaralanmaya sebep olabiliyor. 

67


İKINCIL YARALANMALAR VE İKINCIL TRAVMA 

İkinci etken suçlama. “Eğer tek başına karanlıkta dışarı çıkmasaydın bunlar 

başına gelmeyecekti. Bu kadar içmeseydin aslında böyle bir saldırıya maruz 

kalmayacaktın” gibi ifadeler suçlama yoluyla ikincil yaralanmalara sebep 

olabiliyor. Genelde suçlama yoluyla ikincil yaralamayı ebeveynlerde görüyorum. 

Ebeveynlere neden böyle yaptıklarını sorduğumda “Öğrensin ki bir daha 

yapmasın” diyorlar. Hâlbuki öğrensin de bir daha yapmasın, ifadesi bireylerde 

travmadan daha fazla hasar verici etkilere neden olabiliyor. Birçok travma 

mağduru ikincil yaralanmanın, kendisine yaşadığı travmadan daha fazla zarar 

verdiğini ifade ediyor. Hatta çok defa travma iyileşse de ikincil yaralanmalar 

etkisini uzun süre devam ettirebiliyor. 

Üçüncü olarak özellikle cinsel istismarda ve cinsel saldırıda ikincil yaralanmaları 

sıkça görüyoruz. Kişi üç şekilde ikincil yaralanma ile karşılaşabiliyor. 

Çevre bazen bu üç çeşidin ikisini veya hepsini travmatize olmuş kişiye karşı 

kullanabiliyor. Bunlardan ilki cinsel istismara ya da saldırıya uğramış birey 

hedef seçildiği için suçlanıyor. “Eğer böyle giyinmeseydin, böyle söylemeseydin, 

oraya gitmeseydin hedef sen olmayacaktın” gibi ifadelerle suçlamak ya 

da utandırmak. İkincil olarak kişiyi istismar ya da saldırı sürecinde yapmış ya 

da yapmamış olduğu davranışlardan dolayı suçlama ya da utandırma yoluyla 

yapılan ikincil travmalar. “Fırsatın olduğunda neden bağırmadın neden sesini 

çıkarmadın, sen de tepki gösterseydin kaçabilirdin” gibi ifadelerle suçlamak ya 

da utandırmak. Üçüncüsü ise saldırı sonrasında istismara uğrayan ya da saldırıya 

uğrayan bireyin verdiği ya da vermemiş olduğu tepkilerle ilgili suçlamak 

ya da utandırmak. Örneğin tecavüze uğramış bir kişiye “Tecavüze uğradın, 

nasıl hemen polise gitmezsin? Nasıl hemen yakınlarından biriyle paylaşmazsın?” 

gibi yaptığı ya da yapmamış olduğu davranışlarla ilgili suçlamak ya da 

utandırmak. 

Toplumda cinsel istismar ya da cinsel saldırılara karşı bazı mitler var. Bu 

mitler sosyal çevreyi, toplumu oldukça derinden etkiliyor. Toplumumuz, cinsel 

istismara uğramış, saldırıya uğramış travmatize bireyleri suçlayabiliyor. Bu 

yapılanlar uzun vadede kişilerin psikolojilerini ve hem sosyal hem de iş hayatlarını 

uzun süreli etkileyerek içselleştirilmiş bir utanç geliştirmelerine neden 

oluyor. İçselleştirilmiş utanç bireyin yaşamsal sürecin derinden etkileyen durumlardan 

biridir. 

Dördüncü olarak medya da bireylerde ikincil yaralanmalara neden olabiliyor. 

Yapılan haberlerde travmatize edilmiş bireye karşı saldırganın tarafı 

tutularak ya da herhangi bir gerekçe gösterilerek yazılan bir haber var ise bu 

kişide ikincil yaralanmaya sebep oluyor ve kişi travma belirtilerini yeniden 

göstermeye başlıyor. 

İkincil yaralanmalara klinik müdahale yaparken bireyin ne yaşadığını tespit 

etmek ve ona göstermek önemlidir. Bireyi ikincil yaralanmalar hakkında bilgilendirmek 

de önemlidir. 

68


İkincil yaralanmalar büyük bir yaşamsal travma ya da hayatınızı belirgin düzeyde 

etkileyen bir olay olduktan sonra o olay çevreden ya da medyadan alınan 

bir tepki olarak görüyor. Hâlbuki böyle değil, çok küçük yaşamsal zorlamalar 

sonrasında bile çevreden alınan geri bildirim bireyde bambaşka bir içsel utanca, 

benlik değerinde düşmeye, özgüven eksikliğine neden olabiliyor. 

Çok basit bir örnek verecek olursam çocuk yolda koşuyor annesi ona “koşma” 

diyor. Çocuk koşarken ayağı takılıyor ve düşüyor. Düştüğünde etrafındaki 

insanlara rezil olduğunu düşünerek utanıyor. Bunun utanmasının üzerine 

annesi de arkadan bağırıp “Ne sakarsın, sana koşma demedim mi!” derse 

bireyin almış olduğu bu geri bildirim kişide bambaşka bir ikincil yaralanma 

oluşturabilir. 

Terapist olarak kişinin yaşadığı travmayı anladıktan sonra bireyin yaşadığı 

ikincil bir yaralanma var mı, diye bakmamız gerekiyor. Bununla ilgili bir klinik 

deneyimimden örnek vereceğim. 40’lı yaşlarda bir danışan bana gece yemeleri 

ve aşırı kilo alımı gibi yeme bozukluğuna ilişkin sorunlarla geldi. Fakat 

sonra terapide baktığımızda danışanımın çocukluk döneminde kendi öz abisi 

tarafından uzun süreli taciz durumunun olduğu ve hala bunun kendi hayatını 

önemli düzeyde etkilediğini gördük. Uzun süredir evli olan danışanım bu 

durumu eşiyle paylaşmak istedi. Böylece eşiyle cinsel hayatında yaşadığı bazı 

problemlerin de çözebileceğini düşünüyordu. Bir sonraki seansa geldiğinde 

danışanım bu travmayı çözümlüyor olmasına rağmen aldığı darbe çok daha 

büyüktü. Eşinin tepkisi şöyle olmuştu: “Şimdi ben sana ne söyleyeyim? Eğer 

bunu kabul edersem ve böyle bir şey yaşadığını düşünürsem o zaman gidip 

kardeşini öldürmem lazım. Ben bunu yapamam. O yüzden ben bu durumu 

yok sayacağım ve olmamış gibi davranacağım” diyerek üzerinde bir daha 

hiç konuşulmamasını sağlamıştı. Danışanım için yıllar sonra bu konuyu eşiyle 

paylaşmak aslında çok zor olmasına rağmen almış olduğu bu tepki bu kadın 

üzerinde çok ciddi bir hasara yol açtı. Bu nedenle travmanın yanı sıra çevreden 

alınan tepkilerin bireyler üzerindeki etkisini değerlendirmemiz de oldukça 

önemlidir. 

Kişiye ikincil yaralamanın hangi türünün yapıldığının tespit edilmesi de oldukça 

önemlidir. Çünkü bunun tespiti yapıldıktan sonra ikinci aşama kişiye 

duygusal ve zihinsel düzeyde bu durumdan uzaklaşabilmesini öğretmektir. 

Duygusal düzeyde kaçmayı öğretmek derken, bireyin kendisini utandıran suçlayan, 

aşağılayan ya da olayı küçümseyen kişilerden fiziksel olarak kaçması 

mümkün değildir. Fiziksel olarak kaçamaz ama duygusal olarak bunun ne olduğunu 

anladığında kendini koruyabilir. “Oraya gitmeseydi başına bunlar gelmeyecekti, 

sözünün benimle bir ilgisi yok” diyebilecek konuma gelebilmelidir. 

Böyle söylemesi onun korkusundan, belki de olayı önemsememesinden, belki 

de kaçınma ihtiyacından kaynaklanıyor. Benimle ilgisi yok diyebilmelidir. Bunu 

anlamış olması, ne zaman böyle bir suçlama gelse kendisini duygusal olarak 

69



uzaklaştırmayı öğrenmesi önemlidir. Kişinin diğerlerinin sözlerinin, tutumlarının 

ya da davranışlarının travma kadar önemli bir saldırı olduğunu ve bilinçli 

ya da bilinçsiz bir şekilde kendisine yönelik verilen bir zarar olduğunu zihinsel 

düzeyde fark etmesini sağlamalıyız. Bu farkındalık arttığında kişi bu ikincil 

yaralanmaların verdiği uzun süreli hasarla daha iyi baş etmeye başlayacaktır. 

Yani öncelikli olarak bireye farkındalık kazandırmayı amaçlarız. Psikoeğitim ile 

bu sağlanabilir. 

Çalışmalar bireylerin travmadan evvelki yaşadıkları duygusal hassasiyetle, 

travma sonrası yaşadığı duygusal hassasiyetin aynı olmadığını gösteriyor. 

Travmatize olmuş bireyle olmamış birey benzer bir duygusal saldırıyla karşılaştıklarında 

vermiş oldukları tepkiler birbirlerinden çok farklıdır. Geçmişte 

travma yaşamış bireyler daha hassastırlar. Bu sebeple bireylere yaşadıkları 

olaydan sonra duygusal olarak çevreden gelen tepkilere algılarının daha açık 

olduğu daha hassas olduklarını ve hem ruhlarında hem bedenlerinde bu acıyı 

daha fazla hissettiklerini farkına vardırmamız gerekir. Yani burada da ikincil 

olarak yeniden bir psikoeğitim vermemizde fayda var. 

“Şeytana isim vermek” adında bir teknik, travma sonrası stres bozukluğunda 

da kullanılır. Burada kişinin ne yaşadığını, somutlaştırıyoruz. Yaşadığının 

ne olduğunu adlandırmasını sağlıyoruz. Birey, ne yaşadığını bunun neyle ilgisi 

olduğunu ne kadar somut biçimde bilirse o kadar bununla baş etmesi o kadar 

kolaylaşıyor. Somutlaştırma sonrasında kişi travma sonrası stres bozukluğu 

semptomlarından olan flashbackler deneyimlediğinde ya da aynı durumu bedensel 

olarak yeniden yaşadığını hissettiğinde hemen bunun farkına varır ve 

“Hayır ben şu anda güvendeyim, bu travma sonrası stres bozukluğunun belirtisi, 

şu anda bir tehlike yok ve birazdan geçecek” diyebilir ve bunu adlandırır. 

Somutlaştırma öncelikle bireyin yaşadığı ikincil yaralanmanın ne olduğunu 

anlaması ile başlar. Bunlardan ilki inkâr. Kişi kendisine inanılmadığında ve bunun 

farkına vardığında “Bu kişi benim yaşadığım durumu inkâr ediyor” diyecek. 

O zaman inkâr ismini takacak. Çevrenin yaptığı inkâra örnek verecek olursak: 

“Böyle bir şeyin olması mümkün değil. Senin abin sana tacizde bulunmaz, 

sen yanlış anlamışsındır. Baban asla böyle bir şey yapmaz. Sen bunu hayal 

ediyorsun. Yok böyle bir şey, var olan duruma aşırı tepki veriyorsun. Hâlbuki 

adamın hiç kötü bir niyeti yoktu. Bunu sen uyduruyorsun. Ben bunu olmamış 

kabul edeceğim yoksa olaylar başka yerlere gidecek.” 

Çevresi kaçınıyor, görmezden geliyor ise o zaman “Bu tepkinin benimle bir 

ilgisi yok” diyecek ve bu davranışa söylenen ifadeye “kaçınma” adını verecek. 

Çevresi küçümsemede bulunabilir. Bununla ilgili literatürde bir örnek var. 

ABD’de Sandra Kasırgası sonrasında bir piyanist hastaneye kaldırılıyor. Hastanede 

doğal afet sonrasında parmaklarını kaybettiğini öğreniyor. Sonra kadın 

ağlamaya başlıyor, hemşire yanına yaklaşıyor ve diyor ki “Şımarıklık yapıyor- 

70


sun, bak birinci yataktakine, iki kolunu birden kaybetti, bak ikinci yataktakine 

iki bacağını da kaybetti. Ağlayarak şu anda çok şımarıklık yapıyorsun. Senin 

şu an da sevinmen ve şükretmen gerekiyor.” Yani hemşire piyanistin yaşadığı 

travmayı, kaybı küçümsüyor. Küçümseme ifadelerine örnek olarak “Olanlara 

çok fazla anlam yüklüyorsun. Sen bunu şu ana kadar çoktan aşmalıydın. Neden 

artık bu olanları geride bırakmıyorsun? Üzerinden ne kadar uzun zaman 

geçti, hayatının sonuna kadar mağdur olarak mı yaşayacaksın?” söylemlerini 

örnek verebiliriz. Diğer etiket “hedef olarak görüldüğü için suçlanma”: “Neden 

bu çocuk ile o parka gittin. Bu olacakları önceden tahmin etmen gerekirdi. 

Onu yönlendiremedin mi? Bu kadar sarhoş oluncaya kadar içmemeliydin yine 

mi taciz edildin.” Umarım hiçbiriniz yaşamamışsınızdır ama kendi hayatımıza 

baktığımızda, çevremizden bizim iyiliğimiz için, korumak için, ders almamız 

için söylenen çok fazla benzer söz var. Yaşanılan taciz ya da saldırı sürecindeki 

tutumundan dolayı suçlanma olabilir: “Neden kaçmadın? Şansın olduğunda 

neden bağırmadın? Neden olay olur olmaz birisinden yardım istemedin? Bu 

bir cinsel taciz, neden hemen polise şikâyet etmedin?” ifadeleri buna örnek 

olarak verilebilir. 

Diğer çeşit ikincil yaralanma kişiyi damgalamadır. Damgalama farklı çeşitlerde 

olabilir. Bunlardan birine örnek olarak “Artık senin böyle bir olaydan 

sonra psikolojin düzelmez. O yüzden sen sağlıklı karar veremezsin. Sen tek 

başına karar verme bundan sonra. Taciz olayı yaşadın senin ruhsal durumun 

da iyi değil zaten. Sürekli ilgi çekmeye çalışıyorsun. Senin derdin ilgi çekmek. 

Senin derdin benim kendimi suçlu hissetmem” gibi ifadeler örnek olarak verilebilir. 

Diğer bir ikincil yaralanma çeşidi ise gizliliği koruyamama. Genelde çevredeki 

bireylerin merakı bireyi zedeler. Çünkü yaşanılan travmatik olayla ilgili 

bireyden çok detaylı bilgi isterler. Gizliliği koruyamama mağdurun onayı olmadan 

olayla ilgili bilgileri başkalarıyla paylaşma, anlatmadır. Onu yanında konuyu 

açma, yeniden yaşatma ve yeniden anlatma hali de ikincil yaralanmaların 

önemli nedenlerindendir. 

Bizim karşımızda travmadan sonra en önemli çıkan sorunlardan biri de 

aynı travma benzeri semptomları yaşamalarına sebep olan ikincil yaralanmalar. 

İkincil yaralanmalar sonucu gelişen içsel utanç, bireyde uzun süreli hasara 

neden olan ve hem sosyal hem psikolojik hem iş yaşamlarını etkileyen bir 

durumdur. Özellikle cinsel saldırıya uğramış kişilerde kendi var oluşlarının bütünlüğüne, 

ruhsal ve bedensel bütünlüğüne gelen bu saldırının, çevreden gelen 

mitlerle beraber suçlama, utandırma, aşağılama, küçümseme gibi davranışlarla 

uzun süreli hasara ve acıya neden olan içsel utanç yaşadıkları biliniyor. 

İkincil travmalar ise travmatize olan bireyle ilgili değildir. Travmatize olan 

bireyle yoğun şekilde çalışan ya da travma mağdurlarıyla bir arada olan ya da 

71



yakınları tarafından travmatize olmuş kişilere şahit olanların yaşadıkları çok 

önemli bir rahatsızlıktır. İkincil travma özellikle travma mağdurlarıyla çalışan 

meslek gruplarında sıklıkla görülen ve kişinin kendisinde çaresizlik, tükenmişlik, 

yetersizlik, korku, bilişsel şemalarında ya da inançlarında değişmeye 

neden olan önemli bir durumdur. Baktığımızda savaş bunalımı, çatışma stresi, 

savaş nevrozu, tükenmişlik, merhamet yorgunluğu, üstlenilmiş travma ve 

ikincil travma stresi olabilir. Bizim en sık karşılaştığımız tükenmişlik, üstlenilmiş 

travma ve ikincil travma stresidir. Merhamet yorgunluğu ise aslında hem 

tükenmişlik sendromu hem de üstlenilmiş travmanın birlikte görülme hali 

olarak tanımlanabilir. 

İkincil travmada kimler risk altında diye baktığımızda özellikle doktorlar, 

ruh sağlığı uzmanları, sosyal hizmet uzmanları, acil servis ve kurtarma görevlileri, 

itfaiyeciler, polisler, avukatlar ve hâkimleri sayabiliriz. 

İkincil travmalarda, travma stresindeki belirtilerle çok benzer olduğu için 

travmayı tanımlamak istiyorum. Kişide var olan stresin, kişideki var olan stres 

durumunun uzamasıyla birlikte kişideki fizyolojik ve psikolojik değişimlere neden 

olması. DSM 5’e göre travma, bireyin yaşamsal tehlike, yaralanma, cinsel 

saldırı gibi olaylara fiilen maruz kalması ya da bunların kıyısından dönmesi, 

bu tür olaylara tanıklık etmesi veya bir yakının başına böyle bir şey gelmesi 

olarak kabul edilir. 

Travma yaşayan bireylerde ne gibi fizyolojik ruhsal davranışsal reaksiyonlar 

ortaya çıkıyor diye bakacak olursak, kişi aşırı korku yaşayabilir. Çaresizlik 

ya da dehşet tepkileri gösterebilir. Sıkıntı veren anıları tekrar tekrar anımsayabilir 

ya da rüyasında görebilir. Sanki yeniden oluyormuş gibi canlandırabilir. 

Olayın bir yönünü çağrıştıran durumlarla karşılaştığında yoğun psikolojik sıkıntılar 

duyabilir ya da fizyolojik tepki gösterebilir. Duygu, düşünce ve davranışlarında 

değişmeler olabilir. Bireye bu anıları hatırlatan yerlerden kaçınma 

davranışları ortaya çıkabilir. Aynı zamanda duygulanımda kısıtlılık ve bir geleceğin 

kalmadığı duygusu görülebilir. Bilişsel şemalarda ve inançlarda değişim 

olabilir. Umutsuzluk, ümitsizlik, öfke patlamaları, huzursuzluk, hissizlik, var 

olan olaylara karşı his kaybı meydana gelebilir. 

Stres bizim yaşamsal sürecimizde karşılaştığımız zorlanmalar, bizi tehdit 

eden ya da üzen durumlara karşı vücudumuzun, bedenimizin vermiş olduğu 

fiziksel ve duygusal doğal tepkilerdir. Aslında stres tepkisi bedeni korumak 

içindir. Öncelikle birey bir stresle karşılaştığında alarm dönemi yaşar, fizyolojik 

belirtiler verir. Kaç ya da savaş dönemi sonrasında stres devam ettikçe direnme 

dönemi başlar. Enerji artışı ve uyum sağlama başlar. Fakat stresin sürekliliği 

arttığında bu sefer kişi tükenme sürecine girer. Artık kaynakları tükenmiştir. 

İlk başta alarm döneminde, kaç ya da savaş dediğimiz dönemde, bedenimizde 

kan dolaşımımız hızlanır, nabız atışımız artar. Doğal olarak solunum sayımız 

72


artar. Depolanmış yağ ve şeker kana karışır, sindirim yavaşlar, mide asidi artar. 

Aynı zamanda göz bebeklerinde büyüme meydana gelir. Kan akımı beyine ve 

kaslara yönlenir, düşünce ve hafıza keskinleşir. 

İkincil travmanın içinde geçen en sık karşılaştığımız durumlardan biri tükenmişlik 

sendromudur. Tükenmişlik sendromuna baktığımızda özellikle 

duygusal yükü ağır olan iş taleplerine uzun süre maruz kalmanın getirdiği, 

bireydeki fizyolojik ve duygusal tepkilerdir. Bu herhangi bir meslek alanında 

olabilir. Sadece travma mağdurlarıyla çalışan bireylerde karşılaştığımız bir sorun 

değildir. Ancak elbette travma mağdurlarıyla çalışan bireyler tükenmişlikle 

çok daha sık karşılaşırlar. Buradaki ikincil travma stresinden en önemli farkı, 

gittikçe artan bir süreç olmasıdır. Birikerek ortaya çıkar. İlk başlarda hiçbir şey 

yokken süreç içerisinde kişinin dayanma süreci, olaylardan aldığı geri bildirim, 

kendi performansındaki artışın olmayışı ya da olaylar karşısında engellenmiş 

ya da çaresiz kalması bireyde zaman içerisinde tükenmişlik belirtilerini ortaya 

çıkartabilir. 

Özellikle çok daha fazla pozitif sonuç almak için yüksek beklenti sahibi olan 

bireylerde, bu belirtilerin çok daha fazla yoğun yaşandığı bilinir. Duygusal tükenmişlikte 

artışla birlikte kişi gerek sosyal çevresinde, ailesinde ya da iş hayatında 

artık gerektiği kadar duygusal tepki verememeye başlar. Aynı zamanda 

olaylara karşı daha olumsuz ve daha şüpheli tutumlar sergilemeye başlar ve 

hizmet verdiği kişilere karşı duyarsızlaşma baş gösterir. Artık onların yaşadıkları 

sorunlara empati kuramamaya, hissetmemeye başlar ve kendi başarısını 

sürekli olarak değerlendirir hale gelir. Başarısını pozitif değil negatif alanda 

değerlendirip kendi başarısında bir düşüş hissine kapılır. 

Tükenmişlik çeşitli sağlık sorunlarına neden olur. Kaygı, depresyon, benlik 

saygısında düşüş gibi zihinsel işlev kayıplarına neden olur. Yorgunluk, uykusuzluk, 

alkol ve ilaç kullanımına neden olabilir. Aile ilişkilerinde sorun, iş 

doyumunda azalmaya neden olabilir. Verilen hizmet kalitesinde düşüş, işten 

ayrılma ya da iş yerindeki bireylerle sorun yaşama hali görülebilir. 

Sadece travma mağdurlarıyla çalışan meslek gruplarında değil birçok farklı 

alanda da tükenmişliği görebiliyoruz. Örneğin, Alzheimer hastalarına bakım 

veren kişilerde sıklıkla tükenmişlik görebiliyoruz. Engelli çocuk annelerinde, 

epileptik nöbet geçiren çocuk annelerinde, dikkat eksikliği ve hiperaktivite 

bozukluğu olan çocukların annelerinde sıklıkla tükenmişlik belirtileri görüyoruz. 

Tükenmişliğe benzer olan ama önemli farklılıkları da bulunan bir ikincil 

travma durumu “üstlenilmiş travmadır” Üstlenilmiş travmanın ikincil travma 

stresinden ya da tükenmişlikten en önemli farkı, kişinin sadece bilişsel şemalarında 

ve inançlarında bir değişime neden olmasıdır. Bu da tükenmişlik gibi 

birikerek ve artarak devam eder. Zaman içerisinde sıkıntı hissi ortaya çıkar. 

73



Araştırmalarda üstlenilmiş travmanın sadece travma mağdurlarıyla çalışan 

terapistlerde değil, itfaiyeciler, polis, avukatlar, sosyal hizmet uzmanları 

ve gazeteciler gibi birebir travma mağdurlarıyla yakından ilişkili olan birçok 

çalışanda görülebildiği bulunmuştur. 

İkincil travmatik stresin tükenmişlikten ve üstlenilmiş travmadan farkı, 

ikincil travmatik stresi yaşayan kişilerin travma sonrası stres bozukluğunda 

yaşanan bütün belirtileri neredeyse yaşamaya başlamaları ve birikerek ortaya 

çıkmamasıdır. Kişinin travma mağduruyla bir kere karşılaşmış olması ikincil 

travma stresi yaşaması için yeterli olabilir. İkincil travmatik stres sadece travma 

mağdurlarıyla çalışan bireylerde ortaya çıkabilir. Travma sonrası stres bozukluğu 

belirtilerinde ne görüyorsak aynı belirtileri biz ikincil travma stresinde 

de görürüz. 

Çözümlenmemiş travma öyküsü olan, geçmişte psikolojik sorun öyküsü 

olan ve özellikle çocukla çalışanlar terapistler risk altındadırlar. Yeterli travma 

deneyime sahip olmayan, empati kapasitesinden ziyade danışana yoğun 

özdeşim ve sempati kuran, uzun saatler travma mağdurlarıyla çalışan, profesyonel 

olarak daha izole çalışan, gerçekçi olmayan örgütsel beklentilere sahip 

olan ve kontrol algısı yüksek olan mağdurlarla çalışan terapistlerde sıklıkla görülür. 

Duygusal belirtileri arasında bunalma hissi, çaresizlik hissi, engellenmişlik 

hissi, hayal kırıklığı, küskünlük, depresif, hissizlik, umutsuzluk duyguları, 

duyguları tolere edememe ya da aşırı coşkulu yaşama hali sayılabilir. Kognitif 

belirtilerine baktığımızda aynı üstlenilmiş travmadaki gibi olaylara ve hayata 

kuşkulu bakış açısı, anlam kaybı, dünya görüşü ile negatif bakış açısı, mutlu 

olmak ya da hayatta kalmak ile ilgili her şeyi sorgulama hali, konsantrasyon 

güçlüğü, güvensizlik hissi, rahatsız edici imajlar, görüntüler görülür. Davranışsal 

olarak belirtilere baktığımızda intihar düşüncesi, iştahta azalma ya da 

aşırı yeme hali, çok az uyuma ya da çok fazla uyuma, rahatlamak için alkol, 

sigara ya da madde kullanımı görülebilir. Fiziksel belirtilerin arasında tükenmişlik 

hali, tetikte olma hali, aşırı yorgunluk, kilo kaybı ya da fazla kilo alışı da 

görülebilir. 

İkincil travma stresi yaşayan terapistler kendilerini “Danışanlara daha çabuk 

öfkeleniyorum, umutsuzluk, depresyon ve iş içerisinde bunalma hissi geliyor, 

bunlar da iş performansımı düşürüyor” şeklinde ifade ederler. Doktorlar 

önemli bazı noktaları gözden kaçırabildiklerini, avukatlar yasaya karşı bazen 

öfkeli tepkiler verebildiklerini ve bazı müvekkilleriyle kendilerini özdeşleştirdiklerini 

ifade ederler. 

Yoğun stres içeren alanlardan biri olan travma ile çalışanlar için iyi bir haber 

de var. Aslında derinden ödüllendirici, manevi olarak da besleyici bir iş 

yapıyoruz. Sadece ve sadece şefkatli bir dinleyici olmak hayatta kalanlar için 

de bir armağan aynı zamanda. Acı verici materyallerle mücadele etmek, em- 

74


pati becerimizi insanca hayatta olduğumuzu gösterir. Dünyanın aslında böyle 

insanlara ihtiyacı var. Acıya merhametli bir tanık olmak, hem mağdura hem 

de topluma yardım eder. İki tarafı da iyileştiren adaleti ileri götürür. 

SORULAR 

Soru 1. Bazen kendi kafamızda kurduğumuz şeylere inanıyoruz ve bunun 

sonucunda bir şeyler yapıyoruz. Bu sürekli tekrar ediyor. Bundan nasıl kurtulabiliriz? 

Öğr. Gör. Yasemin Ozan Şavkay: Aslında travma için değil yaşamımızın her 

alanında belki de yapmamız gereken en önemli şey gerçeklikle yüzleşmek. 

Daha sonra bu gerçekliği kabul etmek. Gerçekliği kabul edebilmek içinde tabii 

biraz somutlaştırmamız gerekir. Çünkü bazen de zihinsel olarak fantezilerin 

içerisinde yaşarız. Travma sonrasında da olabilir. İstediğimiz bambaşka hedeflere 

ulaşmak için de olabilir. Bu fanteziler gerçekle ne kadar örtüşüyor, ne 

kadarı gerçekleştirebileceğimiz fanteziler? Bunların üzerinde durup eğer somutlaştırabiliyorsak, 

zihinsel olarak öncelikle bunu yapabiliyorsak süreç daha 

kolay anlaşılacaktır. 

75

Kapanış Konuşması 


Değerli Katılımcılarımız, 

Literatürde travmalar her ne kadar insan kaynaklı ve doğa kaynaklı olarak 

ikiye ayrılsalar da benim şahsi fikrim doğal kaynaklı travmanın olmadığı yönündedir. 

Tüm travmaların kaynağında insan vardır. Doğal afetlerde de insan 

aç gözlülüğü ve ihmalkârlığı rol oynar. Dünyanın çeşitli bölgelerinde travma 

alanında çalıştığım sürece, insanların insanlara yaşattıkları bu acıları anlamakta 

güçlük çekmiş, insanın kendi soydaşına bu cefayı reva görmesini aklım 

almamıştır. Zaman zaman insanların insanlara yaptıklarını gördükten sonra 

cehennemin gerçek dünya olduğunu düşünmüşümdür. 

Sevgili katılımcılarımız iki gündür size bu cehennemi anlattık. Bu cehennemin 

biyokimyasını Prof. Dr. Sinan Canan ve medyanın travmalardaki etkisini 

Prof. Dr. Süleyman İrvan anlattı. Cehennemden kurtulan Prof. Dr. Tayfun 

Uzbay’ı dinlediniz. Cehennemin ikincil etkileri Öğr. Gör. Yasemin Ozan’dan, 

cehennem sonrası kişisel gelişimi Doç. Dr. Gökben Hızlı Sayar Hocamızdan 

dinlediniz. 

Ümit ediyorum ki bu kongreyi en az hatayla bitirmişizdir. Eksiklikler için 

başta da özür dilemiştim ancak şimdi tekrar özür diliyorum. En azından bu 

kongrenin hepimizde travma konusunda farkındalık oluşturduğuna inanıyorum. 

Hepinize de iyi günler diliyorum. 

77

Travmayı Anlamak

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?