Tam ilmihal Seadet-i Ebediyye - Huseyin Hilmi Isik - M. Siddik Gumus

Hakîkat Kitâbevi Yay›n› 

TAM ‹LM‹HÂL 

SE’ÂDET-‹ EBED‹YYE 

YÜZOTUZUNCU BASKI 

Hâz›rlayan 

HÜSEYN HİLMİ IŞIK 

“Rahmetullahi aleyh” 

[1911-2001 Eyyûb-İstanbul] 

Hakîkat Kitâbevi 

Darüşşefeka Cad. No: 53 P.K.: 35 34083 

Fâtih-İSTANBUL 

Tel: 0212 523 45 56-532 58 43 Fax: 0212 523 36 93 

http://www.hakikatkitabevi.com.tr 

e-mail: bilgi@hakikatkitabevi.com.tr 

AĞUSTOS-2014

Derin âlim, fazîletli merhûm seyyid Ahmed Mekkî efendi hazretlerinin, (Se'âdet-i 

Ebediyye) kitâb›n›n beflinci bask›s› bafl›na yazd›¤› arabî takrîz tercemesi. 

Bismillâhirrahmânirrahîm ve bihi sikatî 

Beyândan bilmediklerimizle bizleri ni’metlendiren Allahü teâlâya hamd olsun! 

Do¤ru söyleyenlerin en iyisi ve kendilerine Fasl-› hitâb ve hikmet verilenlerin en 

üstünü olan sâhibimiz ve efendimiz Muhammed aleyhisselâma ve Onun temiz Âline 

ve insanlar aras›ndan Onun için seçilmifl olan Eshâb›na, salât ve selâm olsun! 

Asr›m›z›n fâd›llar›ndan, zemân›m›z›n bir dânesinin yazm›fl oldu¤u (Se’âdet-i 

Ebediyye) kitâb›na göz gezdirdim. Bu kitâbda, kelâm, f›kh ve tesavvuf bilgilerini 

buldum. Bunlar›n hepsinin, bilgilerini nübüvvet kayna¤›ndan alm›fl olanlar›n 

kitâblar›ndan toplanm›fl oldu¤unu gördüm. Bu kitâbda, Ehl-i sünnet velcemâ’at 

i’tikâd›na uygun olm›yan hiçbir bilgi, hiçbir söz yokdur. Allahü teâlâ, Ehl-i sünnet 

âlimlerinin çal›flmalar›na ve bu kitâb›n yazar›n›n çal›flmas›na iyi karfl›l›klar ihsân 

buyursun! Âmîn. 

Ey Temiz gençler! Dînî ve millî bilgilerinizi, bu latîf, benzeri bulunm›yan, belki 

de, ileride bir benzeri yaz›lam›yacak olan, bu kitâbdan al›n›z! 

Yâ Rabbî! Bu k›ymetli kitâb›n yazar› olan Lofcal› merhûm Muhammed Sa’îd bin 

‹brâhîm efendinin o¤lu Hüseyn Hilmi Ifl›k› mes’ûd ve mubârek et, yümünlü eyle! 

Âmîn. Allah›m! Onun anas›ndan, babas›ndan ve kerîm olan merhûm hocalar›ndan 

râz› ol! Peygamberlerin en üstünü hurmetine “sallallahü aleyhi ve sellem” bu 

düây› kabûl buyur! Âmîn. 

Cum'a 

7 Temmuz 1967 29 Rebî’ul-evvel 1387 

Kullar›n en afla¤›s›, islâm âlimlerinin hizmetcisi, 

‹stanbulda Kad›köy müftîsi, 

Arvâsî zâde 

Esseyyid Ahmed Mekkî Üç›fl›k 

Baskı: İhlâs Gazetecilik A.Ş. 

Merkez Mah. 29 Ekim Cad. İhlâs Plaza No: 11 A/41 

34197 Yenibosna-İSTANBUL Tel: 0.212.454 30 00 

– 2 –

TAM İLMİHÂL 

SE’ÂDET-İ EBEDİYYE 

ÖNSÖZÜ 

İşte budur, miftâh-ı genc-i kadîm; 

Bismillâhirrahmânirrahîm. 

(Se’âdet-i Ebediyye) kitâbını yazmağa E’ûzü ve Besmele okuyarak başlıyorum. 

E’ûzü okumak, (E’ûzü billâhi mineşşeytânirracîm) demekdir. Besmele okumak, 

(Bismillâhirrahmânirrahîm) demekdir. Abdüllah ibni Abbâs diyor ki, Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki, (Kur’ân-ı kerîme saygı göstermek, 

E’ûzü okuyarak başlamakla olur ve Kur’ân-ı kerîmin anahtarı, Besmeledir). Bunun 

için, bu kitâba bu ikisini okuyarak başlanmasını, okuyucularımdan istirhâm ederim. 

Böylece kitâbı, bu iki zînet ile süslemiş ve bu iki hazînede, dostlar için toplanmış 

olan fâidelere kavuşmuş olursunuz! Allahü teâlâya yaklaşmak isteyenler, E’ûzüye 

yapışmakda, Ondan korkanlar da, E’ûzüye sarılmakdadır. Günâhı çok olanlar 

E’ûzüye sığınmışdır. Allahü teâlâ, Nahl sûresinin doksanyedinci âyetinde meâlen, 

Peygamberine “sallallahü aleyhi ve sellem” (Kur’ân-ı kerîm okuyacağın zemân 

E’ûzü... söyle) buyurmuşdur. Bu emr, (Allahın rahmetinden uzak olan ve gazabına 

uğrayarak dünyâda ve âhıretde helâk olan şeytândan, Allahü teâlâya sığınırım, 

korunurum, yardım beklerim. Ona haykırır, feryâd ederim de!) demekdir. 

Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki: (Hoca çocuğa, Besmele 

okur, çocuk da söyleyince, Allahü teâlâ, çocuğun ve anasının ve babasının ve hocasının 

Cehenneme girmemesi için sened yazdırır). Abdüllah ibni Mes’ûd “radıyallahü 

anh” diyor ki, (Cehennemde azâb yapan ondokuz melekden kurtulmak istiyen, 

Besmele okusun! Besmele, ondokuz harfdir). Levh-i mahfûzda, ilk yazılan, 

Besmeledir. Âdeme “aleyhisselâm” ilk gelen, Besmeledir. Mü’minler, Besmele yardımı 

ile, Sırâtdan geçer. Cennet da’vetiyyesinin imzâsı Besmeledir. 

Besmelenin ma’nâsı: (Her var olana, onu yaratmakla iyilik etmiş ve varlıkda durdurmakla, 

yok olmakdan korumakla iyilik etmiş olan Allahü teâlânın yardımı ile, 

bu kitâbı yazabiliyorum. Ârifler, Onu ilah olarak tanıdı. Âlemler, Onun merhameti 

ile rızk buldu. Günâh işliyenler, Onun rahmeti ile Cehennemden kurtuldu) 

demekdir. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîme bu üç ismi ile başladı. Çünki, insanın üç 

hâli vardır. Dünyâ, kabr ve âhıret hâlleri. İnsan, Allahü teâlâya ibâdet ederse, dünyâda 

işlerini kolaylaşdırır. Kabrde ona acır, âhıretde günâhlarını afv eder. 

Elhamdülillah! Herhangi bir kimse, herhangi bir zemânda, herhangi bir yerde, herhangi 

bir kimseye, herhangi bir şeyden dolayı, herhangi bir sûretle hamd ederse, bu 

hamd ve senâların, medhlerin hepsi, Allahü teâlânın hakkıdır. Hamd, bütün ni’metleri 

Allahü teâlânın yaratdığına ve gönderdiğine inanmak ve söylemek demekdir. 

– 3 –

Şükr, bütün ni’metleri islâmiyyete uygun olarak kullanmak demekdir. Ni’met, fâideli 

şey demekdir. Ni’metler, Ehl-i sünnet âlimlerinin kitâblarında yazılıdır. Ehl-i 

sünnet âlimleri, meşhûr olan dört mezhebin âlimleridir. Herşeyi yaratan, terbiye 

eden, yetişdiren, her iyiliği yapdıran, gönderen hep Odur. Kuvvet ve kudret sâhibi 

yalnız Odur. O hâtırlatmazsa, kimse, iyilik ve kötülük yapmağı irâde, arzû edemez. 

Kulun irâdesinden sonra, O da istemedikce, kuvvet ve fırsat vermedikce, hiçbir kimse, 

hiçbir kimseye, zerre kadar, iyilik ve kötülük yapamaz. Kulun istediği herşeyi, 

O da irâde ederse, dilerse yaratır. Yalnız Onun dilediği olur. İyilik ve kötülük yapmağı, 

çeşidli sebeblerle hâtırlatmakdadır. Merhamet etdiği kulları kötülük yapmak 

irâde edince, O irâde etmez ve yaratmaz. İyilik yapmak irâde etdikleri zemân, 

O da irâde eder ve yaratır. Böyle kullardan hep iyilik meydâna gelir. Gazab etdiği 

düşmanlarının kötü irâdelerinin yaratılmasını, O da irâde eder ve yaratır. Bu kötü 

kullar, iyilik yapmak irâde etmedikleri için, bunlardan hep fenâlık hâsıl olur. Demek 

oluyor ki, insanlar, bir âlet, bir vâsıtadır. Kâtibin elindeki kalem gibidir. Şu kadar 

var ki, kendilerine ihsân edilmiş olan (İrâde-i cüz’iyye)lerini kullanarak, iyilik yaratılmasını 

istiyen, sevâb, kötülük yaratılmasını istiyen, günâh kazanır. Allahü teâlâ, 

insanların istekli işlerini onların irâdeleri ile yaratmasını ezelde dilemişdir. İşlerin 

insan irâdesi ile yaratılması, ezeldeki ilâhî irâde ile yaratılması demekdir. 

Bütün düâlar, iyilikler, Onun Peygamberi ve en sevdiği kulu, insanların her bakımdan 

en güzeli, en üstünü olan Muhammed Mustafâya “sallallahü aleyhi ve sellem” 

ve Ehl-i beytine ve Eshâbına “rıdvânullahi teâlâ aleyhim ecma’în” ve bunları 

sevenlere ve izlerinde gidenlere olsun! 

İlk tahsîlimi, baba yerim olan İstanbulda, Eyyûb sultânda, Reşâdiyye nümûne 

mektebinde yapdım. Evimden ve ilk mektebden din terbiyesi, din bilgisi aldım. Halıcıoğlu 

Askerî lisesi Orta ve Lise kısmında okurken, mekteblerden Kur’ân-ı kerîm 

ve din dersleri kaldırıldı. Allahü teâlânın, sevgili Peygamberimizin ve islâm âlimlerinin 

ismleri söylenmez oldu. Hiçbir hocamız din bilgisi vermiyordu. Onları yüksek, 

olgun tanıyor, çok saygılı olmak istiyordum. Fekat, mukaddesâtıma saldıranları 

görünce, hayâl kırıklığına uğradım. Îmân ile küfr arasında bocaladım. Küçük 

aklımla düşünerek, müslimânlık olarak öğrendiğim bütün bilgilerimi inceliyordum. 

Hepsinin fâideli, iyi, kıymetli olduğunu görüyor, bunları fedâ edemiyordum. 

Altı sene, bu iki te’sîr altında sarsıldım. Birkaç sene önce, berâber oruc tutduğumuz, 

nemâz kıldığımız arkadaşlarım, öğretmenlerin ve gazetelerin iftirâlarına aldanarak, 

ibâdetden vazgeçdiler. Yalnız kalmak, beni dahâ da üzdü. Acabâ haksızmıyım, 

yanlış yoldamıyım diyordum. (m. 1929) senesinde, lise son sınıfda, onsekiz 

yaşında idim. Kadr gecesi, mektebde yatmışdık. Uyuyamadım. Şaşkın olarak, yatağımdan 

fırladım. Düşüncelerimde, îmânda yalnız kalmışdım. Sıkılıyordum, bunalıyordum. 

Bağçeye çıkdım. Gökyüzü yıldızlarla dolu idi. Eyyûb sultânın, ya’nî Hâlid 

bin Zeydin türbesine karşı, Halîcin ışıklı dalgaları, sanki bana, üzülme, sen haklısın 

diyorlardı. Hıçkırarak ağladım. (Yâ Rabbî! Sana inanıyorum. Seni ve Peygamberlerini 

seviyorum. İslâm bilgilerini öğrenmek istiyorum. Beni, din düşmanlarına 

aldanmakdan koru!) diye yalvardım. Allahü teâlâ, bu ma’sûm ve hâlis düâmı kabûl 

buyurdu. Kerâmetler, hârikalar hazînesi, ilm deryâsı Abdülhakîm efendi, önce 

rü’yâda, sonra câmi’de karşıma çıkdı. Beni, cezb etdi. Eczâcı mektebinde talebe 

iken, Bâyezîd câmi’i şerîfinde va’zlarına, sonra evine gitdim. Bana acıdı. Sarf, 

nahv, mantık, fıkh öğretdi. Çok kitâb okutdu. Fransızca Maten gazetesine de abone 

etdirdi. Arabî ve fârisî öğretdi. (Emâlî kasîdesi)ni, (Hâlid-i Bağdâdî dîvânı)nın 

bir kısmını ezberletdi. Sohbetleri o kadar tatlı, o kadar fâideli idi ki, çok def’a, sabâhdan 

gece yarısına kadar yanından ayrılmazdım. Şimdi, o sohbetleri hâtırladığım 

ânlar, hayâtımın en zevkli dakîkaları olmakdadır. (m. 1936)ya kadar askerî tıbbiyye 

mektebinde müzâkereci iken, hem kimyâ yüksek mühendisliğine devâm etdim, 

hem de o islâm âliminin va’zlarından, sohbetinden ilm ve zevk topladım. 

Kalbimdeki küfr pislikleri temizlendi. İslâmiyyetin dünyâ ve âhıret se’âdeti için, biricik 

kaynak olduğunu anladım. Önceleri, büyük sandığım kimseleri, islâm âlimle- 

– 4 –

inin büyüklükleri yanında, çocuk gibi gördüm. Onların ilm diye söyledikleri ba’zı 

şeylerin, ilmden, fenden çok uzak, alçakça düzülmüş plânlar, iftirâlar olduğunu anladım. 

(m. 1936) dan sonra, Ankarada, Mamak kimyâhânesinde vazîfeli iken, almanca 

öğrenmemi ve İmâm-ı Rabbânînin “kuddise sirruh” (Mektûbât)ını devâmlı 

okumamı söyledi. Her fırsatda İstanbula gelip, ma’rifetler deryâsından inci, mercân 

topladım. O ilm güneşinin üfûlünden sonra, mahdûm-i mükerremi, Üsküdar, 

sonra Kadıköyü müftîsi, fazîletli seyyid Ahmed Mekkî efendinin halka-i tedrîsine 

kabûl buyuruldum. Büyük bir şefkat ve mehâret ile, (fıkh), (tefsîr), (hadîs), ma’kûl 

ve menkûl, üsûl ve fürû’ ilmlerini ta’lîm buyurup beni, 27 Ramezân-ı mubârek 1373 

[m. 1953] pazar günü icâzet-i mutlaka ile, tedrîse me’zûn eyledi. 

(m. 1947) den sonra, öğretmenlik hayâtımda, engin denizden bir damla gibi olan 

bilgilerimi, gençlerin temiz rûhlarına, onların gonca gibi açılmakda olan körpe dimâglarına 

akıtmak için çırpındım. İçimde yanan îmân ışığından, onların saf kalblerine 

birer kıvılcım salmak istedim. Elhamdülillah! Rabbim kolaylık gösterdi. Senelerce 

uğraşarak hâzırladığım ve fâideli ve nefîs kokulu çiçeklerden toplanarak 

doldurulan tatlı ve şifâlı bal gibi, birkaç sahîfeye yerleşdirdiğim (Se’âdet-i Ebediyye) 

kitâbı birinci kısmının basılması (m. 1956) senesinde nasîb oldu. 

Hanefî mezhebine göre hâzırlanmış olan bu küçük kitâbın, gazete ve mecmû’alarda 

reklâmı yapılmamış, dıvârlara i’lânları asılmamış, köşedeki bir dükkânın 

raflarına emânet edilivermişdi. Müslimân ecdâdının nûrlu ve uğurlu yolundan 

ayrılmayan, mukaddes dînini öğrenmek aşkı ile dâimâ kalbi yanan, asîl ve îmânlı 

gençler, bu küçük kitâbı aradı, buldu. Az zemânda kapışdı. 

Vatanına saldıran düşmana karşı, kükremiş arslanlar gibi döğüşerek, istiklâl savaşını 

kazanan şehîdlerin ve gâzîlerin temiz çocukları, bugün de, aynı aşk ve îmânla, babalarının 

yolunda yürüyerek, istiklâlleri gibi, îmânlarını da, her çeşid tecâvüzden korumağa 

çalışıyor. Hakka, hakîkate, doğruya koşuyor. Kur’ân-ı kerîme sarılıyor. 

Târîh gösteriyor ki, yalnız kendi râhatlarını, keyflerini düşünen krallar, diktatörler, 

islâm dîninin, kendi zulmlerini, kötülüklerini meydâna çıkardığını görerek, 

cinâyetlerini, hıyânetlerini gizliyebilmek ve yalanlarına herkesi inandırabilmek için, 

islâmiyyete saldırmışlardır. Zâlim düşman kumandanları, müte’assıb haçlı orduları, 

her zemân, karşılarında müslimân türk kahramanlarını bulmuşlar, ecdâdımızın 

îmân dolu göğüslerini aşamamış, silâhlarını, ölülerini bırakarak hep kaçmışlardır. 

Târîh yine gösteriyor ki, islâmiyyet, her zemân dahâ üstün, dahâ yeni ve dahâ 

fennî harb vâsıtalarının ve medenî cihâzların yapılmasına ve dahâ akllı, dahâ 

kahraman milletlerin yetişmesine sebeb olmuş; dinsizler, ilmde, fende, silâhda ve 

şecâ’atde dâimâ geri kalmışlardır. Hattâ, bir islâm ordusu, her cihetden adâlete bağlılığı 

nisbetinde gâlib geldiği hâlde, aynı orduda adâletden uzaklaşıldıkca, başarının 

azaldığı görülmüşdür. İslâm devletlerinin, kurulması, yükselmesi, durması ve 

çökmeleri de hep, adâlete bağlılıkları nisbetinde olmuşdur. 

Dinsiz diktatörler, ellerini kana boyayıp, memleketlere hâkim olmuş, zulm, fesâd 

ile insanları inleterek ve hayvan gibi çalışdırarak, ağır harb sanâyı’i, büyük fabrikalar, 

üstün silâhlar yapmış, dünyâyı korkutmuş iseler de, çabuk yıkılmışlar ve târîh 

boyunca, la’netle anılmışlardır. Örümcek yuvası gibi çabuk kurulan tuzakları, 

sabâh rüzgârı gibi ferâhlatıcı, hafîf bir kuvvetle uçmuş, insanlığa yarar birşey bırakmamışlardır. 

Şimdi de, dinsiz bir temele dayanan devletler, ne kadar büyük ve kuvvetli 

görünseler de, elbette yıkılacak, zulm pâyidâr olamayacakdır. Böyle kâfirler, 

bir ânda parlıyan kibrite benzer ki, etrâfındaki saman, talaş gibi hafîf şeyleri tutuşdurur, 

eli yakar, evleri harâb edebilir. Kendi ise, hemen söner, biter. Adâlete dayanan 

milletler ise, kaloriferlerin radyatörü gibidir. Radyatör, birşeyi yakmaz, 

odaları ısıtarak, insanlara râhatlık verir. Sıcaklığı aşırı, zararlı değildir. Fekat harâret, 

enerji kaynağına mâlikdir. İslâmiyyet de, böyle fâideli bir enerji kaynağı olup, 

kendisine bağlanan ferdleri, âileleri ve cem’iyyetleri besler, kuvvetlendirir. 

Allahü teâlânın merhameti, ihsânı, ni’metleri, o kadar çokdur ki, sonsuzdur. 

– 5 –

Kullarına çok acıdığı için, onların dünyâda râhat, huzûr içinde, kardeşce yaşamaları, 

âhıretde de, sonsuz se’âdete, bitmez, tükenmez ni’metlere kavuşmaları için, yapılması 

lâzım olan iyilikleri ve sakınılması lâzım olan kötülükleri, Peygamberlerine, 

melek vâsıtası ile bildirmiş, bunları bildiren bir çok kitâb da göndermişdir. Bu kitâblardan, 

yalnız Kur’ân-ı kerîm bozulmamış, diğerlerinin hepsi, kötü kimseler tarafından 

değişdirilmişdir. Dinli olsun, dinsiz olsun, inansın inanmasın, herhangi bir kimse, 

bilerek veyâ bilmeyerek, Kur’ân-ı kerîmdeki ahkâma, ya’nî emr ve yasaklara uyduğu 

kadar, dünyâda râhat ve huzûr içinde yaşar. Bu, fâideli bir ilâcı kullanan herkesin, 

derdden, sıkıntıdan kurtulması gibidir. Şimdi, dinsiz, îmânsız çok kimsenin ve 

müslimân olmıyan, hattâ islâm düşmanı olan ba’zı milletlerin birçok işlerinde, muvaffak 

olmaları, râhat, huzûr içinde yaşamaları, inanmadıkları, bilmedikleri hâlde, 

Kur’ân-ı kerîmin ahkâmına uygun olarak çalışdıkları içindir. Müslimân olduklarını 

söyliyen, âdet olarak ibâdetleri yapan, çok kimselerin ise, sefâlet, sıkıntılar içinde yaşamalarının 

sebebi de, Kur’ân-ı kerîmin gösterdiği ahkâma ve güzel ahlâka uymadıkları 

içindir. Kur’ân-ı kerîme uyarak âhıretde sonsuz se’âdete kavuşabilmek için 

ise, önce buna îmân etmek, inanmak ve bilerek, niyyet ederek uymak lâzımdır. 

İslâm dînini bilmedikleri için, ona karşı olanlar, asrlar boyunca yapdıkları kanlı 

ve acı tecribelerle anladılar ki, îmânını yıkmadıkça, müslimân milleti yıkmağa, 

imkân yokdur. Hakîkatde her ilerlemenin ve yükselmenin hâmîsi ve teşvîkcisi olan 

islâmiyyeti, ilmin, fennin ve yeğitliğin düşmanı gibi göstermeğe yeltendiler. Genç 

nesllerin, bilgisiz, dinsiz kalmasını, onları ma’nevî cebheden vurmağı hedef edindiler. 

Bu yolda milyonlar dökdüler. İlm ve îmân silâhları çürümüş, hırs ve şehvetlerine 

kapılmış olan ba’zı câhiller, kâfirlerin bu hücûmları ile hemen bozuldu. Bunlardan 

bir kısmı, ismlerini siper edinip, müslimân görünerek, fen adamı, kalem sâhibi 

ve din âlimi, hattâ müslimânların hâmîsi şekline girip, temiz gençlerin îmânlarını 

çalmağa koyuldular. Kötülükleri hüner şeklinde, îmânsızlığı moda şeklinde 

gösterdiler. Dîni, îmânı olanlara softa, gerici denildi. Din bilgilerine, islâmın kıymetli 

kitâblarına, irticâ’, gericilik ve te’assub diyenler oldu. Kendilerinde bulunan 

ahlâksızlık ve şerefsizlikleri, müslimânlara, islâm büyüklerine atf ve isnâd ederek, 

o temiz insanları kötülemeğe, evlâdları babalarından soğutmağa uğraşdılar. Târîhimize 

de dil uzatıp, parlak ve şerefli sahîfelerini karartmağa, temiz yazılarını lekelemeğe, 

vak’a ve vesîkaları değişdirmeğe kalkışdılar. Böylece, gençleri dinden, 

îmândan ayırmağa, islâmiyyeti ve müslimânları yok etmeğe çalışdılar. İlmi, 

fenni, güzel ahlâkı, fazîleti ve yeğitliği ile dünyâya şân ve şeref saçan, ecdâdımızın 

sevgisini genç kalblere yerleşdiren mukaddes bağları çözmek, gençliği dedelerinin 

kemâlâtından, ululuğundan mahrûm ve habersiz bırakmak için, kalblere, 

rûhlara ve vicdânlara hücûm etdiler. Hâlbuki, anlıyamıyorlardı ki, islâmiyyetden 

uzaklaşdıkca, Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” yolundan ayrıldıkca, 

ahlâk bozulduğu gibi, her vâsıtayı yapmakda ve her asrın îcâb etdirdiği yeni bilgilerde, 

üstünlüğü gayb ediyor, ecdâdımızın askerlikdeki, fen ve san’atdaki başarılarını 

gösteremiyor, hattâ geri kalmağa başlıyorduk. Bu maskeli dinsizler, böylece, 

bir tarafdan ilmde, fende geri kalmamıza çalışıyor, diğer tarafdan da, islâmiyyet 

geriliğe sebeb oluyor. Garb sanâyı’ine yetişebilmemiz için, bu kara perdeyi kaldırmamız, 

şark dîninden, çöl kanûnlarından kurtulmamız lâzımdır, diyorlardı. 

Bu sûretle maddî ve ma’nevî kıymetlerimizi yıkarak, vatanımıza, milletimize, dışardaki 

düşmanların, asrlarca yapmak istedikleri, fekat yapamadıkları kötülüğü yapdılar. 

Müslimân ismini taşıyan islâm düşmanlarına (Zındık) denir. Zındıkların islâmiyyete 

zararları, kâfirlerin, misyonerlerin zararlarından dahâ çok oldu. 

Cenâb-ı Hak, bütün insanlara, sayılamıyacak kadar çok ni’met, iyilik vermişdir. 

Bunların en büyüğü ve en kıymetlisi olarak da, Resûller ve Nebîler “aleyhimüssalevâtü 

vetteslîmât” göndererek, islâmiyyeti, se’âdet-i ebediyye yolunu göstermişdir 

ve İbrâhîm sûresinin yedinci âyetinde meâlen, (Ni’metlerimin kıymetini bilir, 

şükr ederseniz, ya’nî emr etdiğim gibi kullanırsanız, onları artdırırım. Kıymetlerini 

bilmez, bunları beğenmezseniz, elinizden alır, şiddetli azâb ederim) buyurmuş- 

– 6 –

dur. Bir asrdan beri islâmiyyetin garîb olması ve son zemânlarda büsbütün uzaklaşarak, 

dünyânın küfr ve irtidâd karanlığı ile kaplanması, hep islâm ni’metlerinin 

kıymetlerini bilmeyip, onlara şükr etmemenin, arka çevirmenin netîcesidir. 

Allahü teâlâ, sevdiklerini hayrlı işlere vâsıta kıldığı gibi, kendisine inanmıyanları, 

düşmanlık edenleri de, fenâ yerlerde çalışdırmakdadır. 

İslâm ni’metlerinin elden çıkmasına sebeb olanlar iki kısmdır: 

Birincileri, küfrlerini, düşmanlıklarını açıklayan kâfirler olup, bunlar bütün silâhlı 

kuvvetleri ile, bütün propaganda vâsıtaları ve siyâsî oyunları ile, islâmiyyeti yıkmağa 

uğraşıyorlar. Müslimânlar, bunları biliyor ve onlardan üstün olmağa çalışıyor. 

İkinci kısm kâfirler, kendilerine müslimân ismini ve süsünü verip, din adamı tanıtdırıp, 

müslimânlığı, kendi aklları ile, keyflerine ve şehvetlerine uygun bir şekle 

çevirmeğe uğraşıyor, müslimânlık ismi altında, yeni, uydurma bir din kurmak istiyorlar. 

Hîle ve yalanları ile, sözlerini isbât etmeğe, yaldızlı, yaltakcı yazılar ile, müslimânları 

aldatmağa çalışıyorlar. Müslimânların çoğu bu düşmanları, ba’zı sözlerinden 

ve islâmiyyeti yıkıcı davranışlarından seziyor ise de, çok kurnaz idâre edildikleri 

için, birçok sözleri revâc bulup, müslimânlar arasında yerleşiyor. Müslimânlık 

dîni, yavaş yavaş bozularak, bu zındıkların istedikleri, plânladıkları şekle dönüyor. 

Ba’zıları da: (Bu asrda yaşıyabilmemiz için, milletce, topluca garblılaşmalıyız) 

diyor. Bu sözün iki ma’nâsı vardır: Birincisi, garblıların fende, tecribede, san’atda, 

i’mâr ve terfîh vâsıtalarında bulduklarını öğrenmek, yapmak, bunlardan istifâdeye 

çalışmakdır ki, bunu islâmiyyet de, zâten emr etmekdedir. Fen bilgilerini 

öğrenmenin farz-ı kifâye olduğu, kitâbımın çeşidli yerlerinde, vesîkaları ile bildirilmişdir. 

Resûl-i ekrem “sallallahü aleyhi ve sellem”, bir hadîs-i şerîfde, (Hikmet 

[ya’nî fen ve san’at], mü’minin gayb etdiği malıdır. Nerede bulursa alsın!) buyurdu. 

Fekat bu, garba uymak değil, ilmi, fenni onlarda bile arayıp almak ve onların 

üstünde olmağa çalışmakdır. İkinci ma’nâda garblılaşmak ise, ecdâdımızın doğru 

ve mukaddes yolunu bırakıp, garbın bütün an’anesini, âdetlerini, ahlâksızlıklarını, 

pisliklerini ve hepsinden dahâ acı, dahâ şaşkın olarak, dinsizliklerini ve putlarını 

alıp, câmi’leri kilise ve eski san’at eseri şekline sokmak, müslimânlığa şark dîni, 

gerilik dîni, Kur’ân-ı kerîme çöl kanûnu, puta tapmağa, ibâdete müzik karışdırmağa 

garb dîni, modern ve medenî din demek ve islâmiyyeti bırakıp, hıristiyanlığa, 

mûsikî âletleri ile ibâdete dönmeğe, (Dinde reform) ismini vermekdir. 

Herkes şunu iyi bilsin ki, bu milletin damarlarında dolaşan asîl kan, ne bugün, 

ne de, onların ümmîd ile bekledikleri günlerde, bu ma’nâda aslâ garblılaşmayacak 

ve dinsiz olmayacak, zındıkların yalanlarına aldanmıyacakdır. Ecdâdının mukaddesâtını 

ayaklar altında çiğnetmiyecekdir! 

İslâmiyyeti yıkmağa çalışan diğer bir kuvvet de, din bilgisi vermek için, din düşmanlarını 

(gûyâ) susdurmak için yazılan mecmû’alar ve kitâblardır. Îmândan ve 

islâmdan haberi olmıyan, tesavvufun hakîkatine, rûhuna, inceliklerine ermemiş olan 

zındıklar, dünyâ işlerinde söz sâhibi olunca, kendilerini din âlimi görüyor, bozuk 

düşüncelerini yaymak için veyâ yalnız para kazanmak için, din kitâbları yazıyorlar. 

Bu kitâblarında, din büyüklerinin sözlerini anlamadıkları, birçok bilgileri 

yanlış ve ters yazdıkları, acı acı görülüyor. Zındıkları islâm âlimi olarak tanıtıyorlar. 

Bunların câhil kafaları ile, sapık düşünceleri ile yazdıkları yıkıcı ve bölücü kitâblarını 

terceme ederek, din bilgisi diye gençliğin önüne sürüyorlar. Bunların zararlarını, 

bozuk olduklarını ortaya koyan, yüzkaralarını meydâna çıkaran, böylece 

kazançlarına, milleti sömürmelerine mâni’ olan kitâblarımın basılmasına, yayılmasına 

mâni’ olmak için bu fakîre câhilce, ahmakca iftirâ ediyorlar. Dünyâ çıkarları 

için dinlerini satan münâfıklardan bir kısmının, dahâ da aşırı giderek, tarîkatçılık 

yapıyor gibi yalanları yaydıklarını, böylece beni kanûna karşı suçlu duruma 

düşürerek, kitâblarımın yasaklatılmasına uğraşdıklarını işitdim. Hâlbuki, hiçbir 

kitâbımda böyle birşey yazılı değildir. Kitâbımda tarîkatler üzerinde bilgiler varsa 

da, bunlar, eski asrlarda yaşamış olan, tesavvuf âlimlerinin yazmış oldukları ki- 

– 7 –

tâblardan terceme edilmişdir. Ben de, bunları okuyup anlamağa çalışmakdayım. 

Bir tarîkat ile ve bir şeyh ile hiçbir ilgim olmamışdır ve yokdur. 

Evet, islâm âlimi gördüm. Müslimânlığın ne olduğunu ve islâmiyyetin yüksek 

bilgilerini ondan öğrenmekle şereflendim. Onun islâm ilmlerinde ve fen ve târîh 

bilgilerinde engin bir denize benzediğini ve islâm dîninden kaynaklanan güzel ahlâkını 

görerek hayrân oldum. Bu büyük zâtdan, şeyhlikle, mürîdlikle ilgisi olduğunu 

gösteren bir söz işitmedim. Tekkelerin kapatılmasından önce ve sonra ismleri 

duyulan ba’zı tarîkatcıların, islâmiyyete ve tesavvuf bilgilerine uymadıklarını, 

zararlı olduklarını söylerdi. Dünyânın her yerinde, her dilde tesavvuf kitâbları 

yazılmakdadır. Kanûnlar, tesavvuf kitâbı yazmağı ve tesavvuf ilmini övmeği değil, 

tesavvuf perdesi altında, şahsî menfe’at sağlamağı ve tesavvufda bulunmıyan 

kötülükleri yapmağı suç saymakdadır. Tesavvuf âlimleri de, böyle tarîkatcıları red 

etmişler, bunların din hırsızları olduklarını, islâmiyyeti içerden yıkdıklarını bildirmişlerdir. 

Kitâblarımda ve konuşmalarımda hep, (Müslimânın kanûnlara uyması 

lâzımdır. Fitne çıkarmak harâmdır) diyorum. Böyle söyliyen kimse, kanûna uymıyan 

iş yapar mı? Hasedcilerimin, beni kendileri gibi münâfık zan etdikleri anlaşılıyor. 

Çok yanılıyorlar! Münâfık kelimesini, burada kâfir ma’nâsına kullanmıyorum. 

Dışı içine uymıyan, iki yüzlü demek istiyorum. Söz ile olan bu nifâkın küfr 

olmadığı, harâm olduğu, (Hadîka)da, dil âfetlerinde yazılıdır. Bu zevallılar, bilerek 

veyâ bilmiyerek, islâm düşmanlarının ekmeklerine yağ sürüyor ve islâmiyyete, 

onlardan dahâ çok zararlı oluyorlar. Çünki, bunların kitâblarını ve dergilerini 

okuyan sâf müslimânlar ve hele asîl ve kahramân ecdâdının mukaddes dînini öğrenmeğe 

susamış olan temiz gençler, bunların yaldızlı kelimelerle övdükleri zındıkları, 

din âlimi sanıp, bozuk ve yanlış yazılarına din ve îmân diye sarılıyor. Böyle, 

para kazanmak, mevkı’, etiket ele geçirmek için, kısacası dünyâlığa kavuşmak 

için, mukaddes dînimizi âlet eden câhillere (Ulemâ-i sû’), ya’nî (Zındık) denir. Bu 

din yobazları ve fen adamı olarak ortaya çıkıp, fen bilgilerini değişdirerek ve 

kendi hâin düşüncelerini fen bilgisi imiş gibi söyliyerek, islâmiyyeti yıkmağa çalışan 

(Fen yobazları) ya’nî (Zındık)lar, bu millete çok zarar verdiler. Kardeşi 

kardeşe düşman yapdılar. İç harblere sebeb oldular. Hâlbuki, islâm dîni, birleşmeği, 

sevişmeği, yardımlaşmağı, hükûmete, kanûnlara karşı gelmemeği, fitne, ya’nî 

anarşi çıkarmamağı, kâfirlerin haklarını da gözetmeği, kimseyi incitmemeği emr 

etmekdedir. İslâm âlimleri, bütün istirâhatlerini, menfe’atlerini fedâ ederek, dînimizin 

bu güzel emrlerini bildirmek ve torunlarının dinlerini, îmânlarını korumak 

için, çok sayıda ve çok kıymetli kitâb yazmış ve bizlere yâdigâr bırakmışdır. Sonra 

gelen âlimler, bu kitâblara açıklamalar yapmış, bunlara (hocamızın tarîkati) denilerek 

çeşidli tarîkatlar meydâna gelmişdir. Ehl-i sünnet düşmanları, bid’at sâhiblerinin 

kitâblarına da bu mubârek ismleri koymuşlardır. Bid’at sâhibleri, Kur’ândan 

ve hadîs-i şerîflerden yanlış ma’nâ çıkarıyorlar. Zındıklar, kendi anladıklarına, 

düşüncelerine âyet ve hadîs diyor. Güzel ahlâkı, adâleti, çalışkanlığı, fende, 

san’atda birinciliği ve yeğitliği dünyâ târîhlerinde, parlak kelimelerle yazılı olan, 

şanlı ve şerefli ecdâdımızın, düşman elinin dokunmaması için, mubârek kanını dökdüğü 

ve bütün temizliği, doğruluğu ile bizlere mîrâs bırakdığı mukaddes dînimizi, 

yine onların mubârek elleri ile yazdıkları, hâlis ve afîf kitâblarından okuyup öğrenmeliyiz. 

İngiliz câsûslarının tuzaklarına düşmüş olan, satılmış zındıkların kalemlerinden 

çıkan, süslü kelimelerle örtülmüş, aynı ismi taşıyan kitâbları okuyarak, 

azîz ve sevgili îmânımızı kapdırmamağa, aldanmamağa çok dikkat etmeliyiz! 

Şunu da bildireyim ki, hadîs-i şerîfler ve islâm âlimlerinin açıklamaları, din adamlarının 

siyâsete karışmalarını şiddetle men’ etmekdedir. Ehl-i sünnet âlimleri 

“rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în”, bu yasağa titizlikle uymuşlardır. Müslimânlar, 

dîni siyâsete âlet etmez. Bunun için ben, hiçbir zemân siyâsete karışmadım. 

Hiçbir yazımda, şu veyâ bu devlet şeklinin savunuculuğunu yapmadım. Ba’zı 

kimselerin, böyle davranışımı beğenmediklerini, bu yüzden de kitâblarıma bozukdur 

diyerek, vatandaşların okuyup öğrenmelerine mâni’ olduklarını, (neresi bo- 

– 8 –

zukdur?) diyenlere karşı, bir cevâb veremiyerek, şaşırıp kaldıklarını işitiyorum. Hased 

edenler, satılmış olanlar, her zemân Ehl-i sünnet kitâblarına saldırdı. Sonunda 

rezîl oldular. Bana iftirâ edenlerin gafletden uyanmaları, hidâyete kavuşmaları 

için (Yüz karası) kitâbını hâzırladım. m. 1970 de basıldı. 

Otuz madde ve altmış sahîfe olan (Se’âdet-i Ebediyye) kitâbımı okuyanların teşvîki 

ile, ikinci kısmını da, üç yüz sahîfe olarak hâzırladım. Bu da, (m. 1957) de basdırıldı. 

Bu iki kitâb, temiz gençlikde, islâmiyyete karşı, öyle bir alâka ve câzibe uyandırdı 

ki, süâl yağmuru altında kaldım. Bu çeşidli soruları cevâblandırmak için, 

mu’teber kitâblardan terceme ederek yapdığım açıklamalar ve ilâvelerle, birinci 

kısmın otuz maddesine yetmiş madde dahâ ekliyerek ikinci baskısı meydâna geldi 

ve dörtyüz sahîfe oldu. Nihâyet Allahü teâlâ, ihsân ederek, yıpratıcı çalışmakla, 

üçüncü kısmın hâzırlanması da müyesser oldu ve 1379 [m. 1960] da basıldı. 

Salâhiyyetim olmadığını bildiğim hâlde, yalnız İslâm âlimlerinin, aklları durduran 

üstünlüklerine hayrânlığımın ve onlara karşı taşıdığım sevgi ve saygının mükâfâtı 

olarak ve bu temiz milletin, asîl gençlerin, din simsarlarının tuzaklarından 

kurtulmaları, dünyâ ve âhıret se’âdetine kavuşmaları için, kalbim sızlayarak etdiğim 

düâların karşılığı olarak, Allahü teâlânın tevfîkı ile meydâna gelen bu üç 

kitâbı, (m. 1963) de bir araya getirip, (Tam İlmihâl) adını verdim. Devâmlı süâller 

sebebi ile, kitâbımın her baskısına yeni ilâveler yapıldı. Hepsi ingilizceye de 

terceme edilerek (Endless Bliss) ismi verildi ve Hakîkat Kitâbevi tarafından altı 

cild olarak basdırılmışdır. Bu kitâbda, bu fakîre âid hiçbir bilgi ve fikr yokdur. 

Terceme ve toplamakdan başka nasîbim olmamışdır. Büyük, mubârek zâtların yazıları 

olduğu için, okuyanların fâidelendiklerini, zevk aldıklarını ve bölücülere, 

kitâblarıma saldıran, iftirâ eden zındıklara aldanmadıklarını görmekle, cenâb-ı 

Hakka şükr ediyorum. Böylece, temiz rûhlu, sâf kanlı, mubârek gençlerin, müstecâb 

düâlarına kavuşacağımı düşünerek seviniyor, bu kitâbı ve düâları kıyâmet 

günü için, biricik sermâyem biliyorum. 

(Se’âdet-i Ebediyye) ya’nî (Tam İlmihâl) kitâbımdaki fıkh bilgileri, hanefî mezhebine 

göre yazılmışdır. Bu bilgilerin çoğu, Muhammed Emîn ibni Âbidînin (Reddül-muhtâr) 

kitâbının 1272 [m. 1856] senesinde Mısrda Bulak matba’asında beş cild 

olarak yapılan baskısından terceme edilmiş, sahîfe numaraları bu baskıya göre 

bildirilmişdir. Hanefî mezhebindeki fıkh kitâblarının en kıymetlisi olan (Redd-ülmuhtâr)ın 

çoğunu muhterem Ahmed Davudoğlu türkçeye terceme etmiş, Şâmil kitâbevi 

tarafından [m. 1982-1986] arasında onyedi cild olarak basdırılmışdır. Kitâblarımızda 

âyet-i kerîmelerin tercemeleri değil, tefsîrleri ve meâlleri yazılmışdır. 

Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” bildirdiği ma’nâlara (Tefsîr) denir. 

Bir kelimenin, Allahü teâlâ ve Resûlullah tarafından, açık bildirilmemiş ma’nâlarından, 

ahkâm-ı islâmiyyeye uygun olanı seçmeğe (Te’vîl) ve bu ma’nâya meâl 

denir. Âyet-i kerîmeyi başka lisâna nakl edince, tercemesi denir. Âyet-i kerîmeler 

kısa ve tam terceme edilemez. İslâm âlimleri, âyet-i kerîmelerin tercemelerini değil, 

uzun tefsîr ve te’vîllerini bildirmişlerdir. Kitâbıma, en çok (Tefsîr-i Mazherî ) 

ve (Tefsîr-i Hüseynî)deki açıklamalardan aldım. Âyet-i kerîmelerin sıra numaralarını 

hâfız Osmânın “rahmetullahi aleyh” yazdığı Kur’ân-ı kerîme göre koydum. 

Bu (Tam İlmihâl)i okuyanlar, dedelerinin dînini şu’ûrlu olarak öğrenip, bölücülerin 

iftirâlarına aldanmıyacak, câhillerin, münâfıkların ve tarîkatcı ismi altında 

gençliği zehrliyen zındıkların, maddî ve ma’nevî soygunculuğundan kurtulacaklardır. 

Hak yolda birleşecekler, sevgili kardeşler olacaklardır. 

Müslimân, iyi insan, aklı başında kimse demekdir. Hakîkî müslimân, Allahü teâlânın 

emrlerine itâat eder. Allahü teâlânın emrlerine uymamak günâh olur. Kul 

haklarını, devlete olan borçlarını öder. Devletin kanûnlarına karşı gelmez. Kanûna 

karşı gelmek suç olur. Müslimân günâh yapmaz ve suç işlemez. Vatanını, milletini 

ve bayrağını sever. Herkese iyilik eder. Kötülük yapanlara nasîhat verir. Böyle 

olan müslimânı Allah da sever, kullar da sever. Râhat ve huzûr içinde yaşar. 

– 9–

(Se’âdet-i Ebediyye) kitâbının her üç kısmının şimdi yüzotuzuncu baskısı yapıldı. 

Birinci kısmda doksansekiz madde, ikinci kısmda yetmişüç madde, üçüncü kısmda 

yetmiş madde vardır. Bu ikiyüzkırkbir [241] maddeden yüzsekiz [108] maddesi, 

büyük islâm âlimi, tesavvuf bilgilerinin, zevklerinin kaynağı, Muhammed aleyhisselâmın 

hakîkî vârisi, imâm-ı Rabbânî, müceddid-i elf-i sânî, Ahmed-i Fârûkînin 

(Mektûbât) kitâbının ikinci ve üçüncü cildlerinden, yüzotuzüç [133] maddesi de, salâhiyyetli 

islâm âlimlerinin kitâblarından toplanmışdır. Mektûbâtın birinci cildinin 

hepsini türkçeye terceme ederek, (Mektûbât Tercemesi) ismi ile basdırdım. İslâm 

bilgilerinin deryâsı ve tesavvuf ma’rifetlerinin mütehassısı seyyid Abdülhakîm 

efendi, (Kur’ân-ı kerîmden ve hadîs kitâblarından sonra, islâm kitâblarının en üstünü 

imâm-ı Rabbânînin Mektûbâtıdır) ve (İslâm âleminde, imâm-ı Rabbânînin Mektûbâtı 

kadar kıymetli bir kitâb dahâ yazılmamışdır) buyururdu. Bir mektûbunda diyor 

ki, (Hilmi! Mektûbunuza müteşekkir oldum. Sıhhatinize şükr etdim. Din ve dünyânıza 

en ziyâde yarayan ve dîn-i islâmda misli te’lîf olmıyan (Mektûbât) kitâbını 

okuyup, ba’zısını anlamak, pek ziyâde bir fadl ve ihsân-ı ilâhîdir. Hilminin bu ihsâna 

kavuşduğunu öğrenince, Rabbime çok şükr eyledim.) Kitâbımda yazılı ismlerden 

binyirmi [1020] adedinin hâl tercemeleri de sonuna eklenmişdir. 

Bu kitâb bir ilm kitâbıdır. Her ilmde olduğu gibi, din bilgisinin de kendine mahsûs 

kelimeleri vardır. Bu kelimelerin ma’nâları, sırası geldikçe bildirildi. Bunlar, 

kitâbı temâmen okuyunca, öğrenilir. Bunları öğrenmiyen, kafasını yormıyan bir 

câhil, kitâbdaki ilmleri anlıyamaz. (Bu kitâb anlaşılmıyor) diyerek, kendi kusûrunu 

kitâba yükler. (Câhil kimse, anlıyamadığı şeyi beğenmez) sözü meşhûrdur. Gülün 

kıymetini bülbül bilir. Altının hâlisini sarrâf seçer. Bir kayada ne cevher bulunduğunu 

kimyâger anlar. Bunun için, bu kitâbı, gazete okur gibi, bir göz gezdirip 

elinden bırakmamalı. Her kelimesini iyi düşünmelidir. Her cümlesinin ma’nâsını 

iyi anlamağa çalışmalı, her maddeyi bitirince tekrârlamalı, bir hülâsa hâlinde 

hâfızaya yerleşdirmelidir. Evlâda, ahbâba da öğretmelidir. Çalışmalı, bu yolda ilerlemelidir. 

Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” (İki gün aynı hâlde bulunan, 

[ya’nî hergün ilerlemiyen, yeni bir şey öğrenmiyen], aldandı, ziyân etdi) buyurdu. 

Görülüyor ki, islâm dîni, gerilemeği değil, duraklamağı bile red ediyor. Dâimâ 

ilerlemeği ve yükselmeği emr ediyor. Bu kitâbı hâzırlamakdan ve neşr etmekden 

hâsıl olan sevâbları ve okuyup istifâde eden müslimânların düâlarının hepsini, 

kitâbdaki ilmlerin kaynağı olan seyyid Abdülhakîm Arvâsînin mubârek rûhuna 

hediyye ediyorum. Allahü teâlâ vâsıl eylesin. Âmîn! Bu kitâbda yazarın boş kafasından 

çıkan hiçbir yazı yokdur. Seyyid Abdülhakîm efendinin sohbetlerinden 

hâsıl olan bilgilerdir. Kıyâmet günü, Onun kölesi olarak yanında bulunmağı, kendime 

se’âdet biliyorum. Hakîkat Kitâbevinin neşr etdiği kitâblar, (İnternet) ve bilgisayar 

vâsıtası ile her memlekete gönderilmekdedir. (Kıymetsiz Yazılar) kitâbımızın 

sonuna bakınız! 

TENBÎH: Bugün müslimân ismi altında üç büyük islâm fırkası vardır. Şî’îliği yehûdîler 

kurdu. Vehhâbîliği ingilizler kurdu. İslâmiyyeti türkler korudu. Misyonerler, 

hıristiyanlığı yaymağa, yehûdîler, Talmûtu yaymağa, İstanbuldaki Hakîkat Kitâbevi, 

islâmiyyeti yaymağa, masonlar ise, dinleri yok etmeğe çalışıyorlar. Aklı, ilmi 

ve insâfı olan, bunlardan doğrusunu iz’ân, idrâk eder, anlar. Bunun yayılmasına 

yardım ederek, bütün insanların dünyâda ve âhıretde se’âdete kavuşmalarına 

sebeb olur. İnsanlara bundan dahâ kıymetli ve dahâ fâideli bir hizmet olamaz. 

Bugün hıristiyanların ve yehûdîlerin ellerindeki Tevrât ve İncîl denilen din kitâblarının, 

insanlar tarafından yazılmış olduklarını kendi adamları da söyliyor. 

Kur’ân-ı kerîm ise, Allahü teâlâ tarafından gönderildiği gibi tertemizdir. Bütün papasların 

ve hahamların, Hakîkat Kitâbevinin neşr etdiği kitâbları dikkat ile ve insâf 

ile okuyup anlamağa çalışmaları lâzımdır. 

– 10 –


KİTÂBINDA BULUNAN BİLGİLER 

(Se’âdet-i Ebediyye) kitâbında ikiyüzkırkbir [241] madde vardır. Kitâb üç kısma 

ayrılmışdır. Birinci kısmda bulunan doksansekiz maddenin kırkbir adedi, ikinci kısmdaki 

yetmişüç maddeden otuzdört adedi ve üçüncü kısmda bulunan yetmiş maddeden 

otuzüç adedi, imâm-ı Rabbânînin ve birkaçı da, Muhammed Ma’sûm-i Serhendînin 

“rahmetullahi aleyh” fârisî olan (Mektûbât) kitâblarından terceme edilmişdir. 

Diğer maddeler, başka kıymetli kitâblardan alınmışdır. İmâm-ı Rabbânînin “rahmetullahi 

aleyh” (Mektûbât) kitâbı üç cilddir. Birinci cildi, (1025) senesinde, 

ikinci cildi, (1028) de, üçüncü cildi ise, (1040) senesinde toplanmışdır. Hepsi beşyüzotuzaltı 

[536] mektûbdan meydâna gelmişdir. Son olarak, 1392 [m. 1972] senesinde 

Pâkistânda, hepsi iki cild hâlinde basdırılmış ve 1397 [m. 1977] de, İstanbulda 

ofset baskısı yapılmışdır. Muhammed Ma’sûm-i Serhendî “rahmetullahi aleyh” 

(Mektûbât)ı da üç cilddir. Hepsi 652 mektûbdur. Son olarak, 1396 [m. 1976] senesinde 

Pâkistânda basdırılmışdır. Terceme edilen mektûbların, bu altı cildden hangisinde 

bulundukları ve mektûb numaraları, aşağıdadır. Mütercim tarafından ilâve 

edilen bilgiler, bir köşeli mu’teriza [ ] içine yazılmışdır. 

BİRİNCİ KISM İÇİNDEKİLER 

Madde Mektûb 

Sahîfe 

No. No. M a d d e n i n Ö z ü No: 

1 1—114 Muhammed aleyhisselâma uymak, se’âdete kavuşdurur...................17 

2 1—152 Allahü teâlâya itâ’at için, Resûlüne itâ’at lâzımdır.............................21 

3 Müslimân olmak için, ne yapmalı? Kelime-i şehâdet .........................21 

4 1—193 Ehl-i sünnet âlimleri ..................................................................................22 

5 2—55 Ehl-i sünnetin reîsi, imâm-ı a’zam Ebû Hanîfedir...............................22 

6 İmâm-ı a’zamın büyüklüğü. (Dürr-ül-muhtâr)ın önsözünden 

ve (Hayrât-ül-hisân)dan alınmışdır ........................................................22 

7 İslâm âlimlerinin kitâbları ........................................................................22 

8 1—234 Uydurma tefsîr yazan kâfir olur..............................................................23 

9 1—193 Kur’ân tercemelerinden hangisine güvenileceği .................................23 

10 1—213 Din hırsızları ................................................................................................23 

11 1—163 Îmânın gitmesine sebeb olan şeyler........................................................23 

12 1—191 Kalbde îmân bulunmasına alâmet, ahkâm-ı islâmiyyeye uymakdır....30 

13 1—164 Allahü teâlânın ni’metleri, dünyâda herkesedir..................................30 

14 Âhıretde kâfire merhamet yokdur..........................................................32 

15 1—165 Muhabbetin alâmetleri..............................................................................32 

16 1—41 Muhammed “aleyhisselâm”, Allahü teâlânın sevgilisidir..................33 

17 Peygamberimizin mu’cizeleri. Kur’ân-ı kerîmin üstünlüğü ..............33 

18 1—165 Resûle tâbi’ olmak nasıl olur? Evlâd terbiyesi.....................................34 

19 Hubb-i fillah, buğd-i fillah. Kazâya rızâ nasıl olur? ............................38 

20 Kâfirler iki kısmdır.....................................................................................39 

21 1—184 Cennete girmek için Muhammed aleyhisselâma uymak lâzımdır....40 

22 Kâfirlerin iyiliği dünyâda kalır ................................................................40 

23 1—214 Dünyâ, âhıretin tarlasıdır .........................................................................40 

24 Âhıret bilgileri, aklın dışındadır. Bunlara akl ermez..........................41 

25 Kur’ân-ı kerîm nedir? Kur’ân tercemeleri............................................43 

26 2—55 İctihâd hatâları. İmâm-ı a’zamın büyüklüğü ........................................48 

27 İctihâd ne demekdir? Müctehid kime denir? .......................................50 

28 1—231 Sünnet-i müekkede, sünnet-i zevâid ......................................................51 

29 Kâfirlerin kullandığı şeyler iki dürlüdür ...............................................52 

30 2—54 Resûlullaha uymak yedi derecedir .........................................................53 

– 11 –

31 2—67 Ehl-i sünnet i’tikâdı, harâmlar. Tevbe. Mehdî “aleyhirrahme” 

Fükahâ-i seb’a .............................................................................................54 

32 3—38 Bu ümmet yetmişüç fırkaya ayrılacakdır...............................................68 

33 3—101 Kur’ân-ı kerîmi felsefecilere göre tefsîr câiz değildir.........................68 

34 2—19 Sünnete yapışmak, bid’atlerden sakınmak lâzımdır ...........................69 

35 3—22 Müşriklerin bedenleri pis değildir. İ’tikâdları pisdir ..........................70 

36 Bir üniversiteliye cevâb. Fen bilgileri, bir yaratıcının var 

olduğunu bildirmekdedir ..........................................................................73 

37 2—31 Dünyâya, burada kalacak kadar, âhırete de orada kalacak 

kadar çalışmalıdır .......................................................................................77 

38 2—89 Dünyâda âhırete yarar iş görmek lâzımdır ...........................................79 

39 2—58 Tenâsuh ve iki rûhluluk yokdur. Âlem-i misâl, Fen 

adamlarının sözleri.....................................................................................79 

40 3—31 Âlem-i ervâh ve âlem-i misâl ve âlem-i ecsâd. Kabr azâbı ................87 

41 4—29 Emr-i bil-ma’rûf, nehy-i anil-münker ve cihâd sevâbı çokdur..........89 

42 2—81 Vera’ ve takvâ. Hâlis ibâdetin alâmeti nedir?......................................96 

43 2—66 Tevbe, vera’ ve takvâ .................................................................................98 

44 2—82 Farz, sünnet ve nâfilelerin ehemmiyyetleri ve farkları ....................100 

45 3—1 Allahü teâlânın yakın olması ne demekdir?.......................................101 

46 3—17 Îmân, ibâdetler ve lüzûmlu nasîhatler .................................................102 

47 3—34 Îmân, ibâdetler, harâmlar.......................................................................115 

48 3—35 Gençlikde yapılan ibâdetlerin kıymeti ................................................116 

49 3—57 Âlemler, herşey yokdan var edildi. Yunan felesofları .....................116 

50 4—14 Tesavvuf yolunda çalışmak istiyenin yapması lâzım olan şeyler....118 

51 Beş vakt nemâz, otuzüç farz...................................................................121 

52 Abdest almak. Abdesti bozan şeyler....................................................122 

53 Mest üzerine mesh, özr sâhibi olmak ...................................................128 

54 Gusl abdesti nasıl alınır? Ne zemân alınır? ........................................132 

55 Teyemmüm. Su bulamamak nasıl olur? ..............................................149 

56 Necâsetden tahâret. İstincâ. İstibrâ......................................................153 

57 Sular, temiz su, pis su, artıklar...............................................................160 

58 Setr-i avret. Kadınların örtünmesi........................................................163 

59 İstikbâl-i kıble. Kıble ta’yîni ..................................................................170 

60 Nemâz vaktleri. Takvîmler. Ezân .........................................................175 

61 Ezân ve ikâmet. Hoparlörle nemâz ......................................................204 

62 1—303 Ezân kelimelerinin ma’nâları.................................................................209 

63 Nemâzın ehemmiyyeti. Nemâz kılmıyanlar........................................210 

64 Nemâz nasıl kılınır? Nemâzın beş rüknü, niyyet ...............................214 

65 Yolculukda, otobüsde, gemide, tayyârede nemâz.............................221 

66 Nemâzın vâcibleri, secde-i sehv, secde-i tilâvet ve vitr nemâzı ......227 

67 Nemâzı bozan şeyler. Kâfirlere teşebbüh ...........................................231 

68 Nemâzın mekrûhları, nemâzı bozmak için özr...................................236 

69 Câmi’de yapılması câiz olmıyan şeyler. Terâvih nemâzı .................243 

70 Cemâ’at ile nemâz kılmak. Hoparlörle, radyo ile nemâz ................248 

71 Cum’a nemâzı. İbâdet ne demekdir? ...................................................257 

72 Bayram nemâzı. Kurban bayramı tekbîrleri.......................................266 

73 1—312 Nemâzda otururken parmak kaldırmak ..............................................267 

74 Kazâ nemâzları. Nemâz kılmıyanın cezâsı ..........................................272 

75 2—20 Nemâz ibâdetlerin en üstünüdür...........................................................287 

76 2—87 Nemâzın ta’dîl-i erkânı. Kul hakkı .......................................................288 

77 2—69 Nemâzı doğru kılmalı. Halâl lokma. Şehîd kime denir? ..................289 

78 Zekât vermek. Para, mal, hayvan ve toprak mahsûllerinin zekâtı 292 

79 Ramezân-ı şerîfin kıymeti. Oruc nasıl tutulur? .................................313 

80 Sadaka-i fıtrı kimler verir? Kimlere vermelidir?...............................322 

81 Kurban kesmek lâzımdır. Kimler keser? Nasıl kesilir?....................324 

82 Adak ne demekdir? Günâh olan adaklar............................................330 

– 12 –

83 Yemîn nasıl edilir? Yemînin çeşidleri. Yemîn keffâreti ..................334 

84 Hacca gitmek. Hac nasıl yapılır?...........................................................339 

85 Mübârek geceler. Kandiller. Peygamberimizin mi’râcı nasıl oldu?.352 

86 Şemsî seneleri kamerî seneye çevirmek ..............................................358 

87 Kamerî seneyi mîlâdî seneye çevirmek................................................358 

88 Hicrî sene başının, hangi gün olduğunu bulmak................................359 

89 Arabî ayların birinci gününü bulmak...................................................359 

90 Selâmlaşmak nasıl olur? Müsâfeha nasıl yapılır?..............................363 

91 Kur’ân-ı kerîm, Allah kelâmıdır ...........................................................367 

92 Îsâ “aleyhisselâm” insan idi, Ona tapılmaz.........................................369 

93 Îsâ “aleyhisselâm” Peygamber idi, Ona tapılmaz..............................370 

94 2—9 Allahü teâlâ akl ile, hayâl ile anlaşılamaz. Gayba îmân etmek 

lâzımdır .......................................................................................................372 

95 Hilye-i se’âdet. Siyer kitâbları. Resûlullahın zevceleri ....................374 

96 Muhammed aleyhisselâmın güzel ahlâkı.............................................383 

97 Resûlullahın ana, baba ve bütün dedeleri hep mü’min, sâlih idi ...386 

98 Sübhâne rabbike âyet-i kerîmesi nasıl okunur? ................................392 

İKİNCİ KISM İÇİNDEKİLER 

Madde Mektûb 

Sahîfe 


1 3—105 Unutulmuş sünnetleri meydâna çıkarmağı ve bid’atden sakınmağı 

teşvîk etmekdedir...........................................................................397 

2 3—47 Düâ etmekdeki gizli bilgileri açıklamakdadır....................................400 

3 3—13 Resûlullaha uymağa ve dînini öğrendiği kimseyi sevmeğe 

teşvik etmekdedir.....................................................................................401 

4 Îmân, akl, zekâ, halâl, harâm, adâlet, zulm, kazâ, kader .................402 

5 Tefsîr, hadîs ne demekdir? Din âlimi kime denir?............................413 

6 Hadîs-i şerîflerin çeşidleri ve hadîs âlimleri .......................................422 

7 3—54 Dünyâ işlerini yaparken islâmiyyete dikkat etmelidir .....................425 

8 3—59 Derd ve belânın Allahü teâlâdan geldiğini düşünmelidir................425 

9 3—7 İnsanlardan gelen sıkıntılara sabretmek lâzımdır .............................426 

10 2—29 Üzüntü ve sıkıntıları ni’met bilmelidir ................................................426 

11 2—32 Zâhir işlerin bozuk olması, kalbin dağılmasına yol açar..................427 

12 2—75 Derd ve belâlar, günâhlara keffâretdir ................................................427 

13 3—27 Kendi dileklerimizi bırakıp sâhibimizin arzûsuna uymalıyız..........428 

14 2—53 Kibr ve ucb, kalbin tehlükeli hastalığıdır ............................................429 

15 Allahü teâlânın ismleri. Yaratmak ne demekdir?.............................431 

16 Fıkh ilmi. Mezheb nedir? İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe .......................437 

17 Vehhâbîler ve çeşidleri. Kıymetli din kitâblarını okumalı. Bozuk 

kitâblara aldanmamalı.............................................................................447 

18 Kabr ziyâreti lâzımdır. Olgun rûhlardan istifâde edilir....................475 

19 2—60 Lüzûmsuz, fâidesiz işlerden vazgeçmelidir.........................................480 

20 3—36 Kabr azâbına inanmıyanlara cevâb vermekdedir..............................481 

21 Şâmânîler, Behâîler, Ahmediyye, Dürzîler, Yezîdîler, Selefîler....483 

22 Hurûfîlik.....................................................................................................499 

23 2—96 Resûlullahın vefât ederken kâğıd istemesi, Eshâb-ı kirâmın 

üstünlüğü....................................................................................................505 

24 5—36 Eshâb-ı kirâm birbirini çok severdi. Şî’îlerin iftirâları.....................512 

25 2—99 Eshâb-ı kirâmın büyüklüğü. Dostlara çok derd gelmesi..................515 

26 Sosyal adâlet. Sosyalizm. Kapitalizm. Komünizm ............................523 

27 İslâmiyyet, din ve dünyâ se’âdetlerinin kaynağıdır...........................528 

28 Nefs ve akl..................................................................................................529 

29 Müslimânlar niçin geri kaldılar? ...........................................................532 

30 İslâmiyyet fenni emr etmekdedir. Fen yobazları...............................537 

31 Madde, atom üzerinde yeni bilgiler. Radyo-aktivite. Radar ..........546 

– 13 –

32 Atom kuvveti ve sulh zemânında kullanılması ..................................554 

33 Atom bombası yapılması, te’sîri, korunma çâreleri..........................560 

34 İslâmiyyetde nikâh. Evlenmesi câiz olmıyan kadınlar .....................564 

35 Kâfirlerin evlenmesi. Çocuğa îmânı, islâmı öğretmelidir ................577 

36 İslâmiyyetdeki talâk. Hul’. Zihâr. Li’ân. İddet. Hıdâne ..................580 

37 Süt kardeşlik. Süt ile akrabâ olanlar ....................................................586 

38 Nafaka nedir? Kimler verir? Kimlere verilir? Lakît, Komşu hakkı.588 

39 İslâmiyyetde kadının kıymeti ve hakları çok büyükdür...................598 

40 Halâl, harâm ve şübheli şeyler. Vera’ ve takvâ..................................607 

41 Yimesi ve kullanması harâm olan şeyler .............................................618 

42 İçmesi harâm olan içkiler........................................................................624 

43 Tütün, sigara içmek günâh mıdır? ........................................................629 

44 İsrâf nedir? Tütün isrâf mıdır? Fâiz harâmdır ...................................640 

45 Yimek, içmek âdâbı .................................................................................648 

46 Hasta yemekleri. Ba’zı hastalıkların tedâvîsi.....................................652 

47 Tevekkül. Evlilerin tevekkülü. Bekârların tevekkülü......................677 

48 Levh-il-mahfûz ve Ümm-ül-kitâb. İnsan ömrünün değişmesi........698 

49 İrâde-i cüz’iyye. Bir ihtiyâr müslimânın kızına nasîhatı ve 

münâcâtı. ....................................................................................................701 

50 Ebüssü’ûd efendinin (Kazâ-kader) risâlesi.........................................714 

51 2—33 Sevgilinin her işi sevilir. Hamd, şükrden üstündür ...........................716 

52 Tegannî, müzik. Radyoda, teybde Kur’ân-ı kerîm okumak ve 

dinlemek. Hoparlörle nemâz kılmak....................................................718 

53 Cin hakkında geniş bilgi. Evliyânın rûhları ........................................735 

54 Rûhların hâzır olması. Allahü teâlânın sıfatları ................................743 

55 2—38 Allah adamlarının gönlünde zerre kadar dünyâ düşüncesi yokdur .745 

56 2—28 Rûhlar insan şeklinde görünür. Tenâsüh yokdur ..............................745 

57 2—62 İnsan medenî olmak için yaratılmışdır. Medenî olmak için ve yaşamak 

için, başka insanlara muhtâcdır. İnsanın üstünlüğü bu 

ihtiyâcındandır ..........................................................................................746 

58 2—25 Resûlullaha uygun her iş zikrdir ...........................................................747 

59 Mu’cize. Kerâmet. Firâset. İstidrâc. Sihr ............................................747 

60 3—86 Hârikaların, kerâmetlerin çok veyâ az olmasının sebebi.................748 

61 2—92 Velî olmak için hârikalar ve kerâmetler lâzım değildir ...................749 

62 2—8 Seçilmişlerin ve câhillerin ve bu ikisi arasında olan tesavvufcuların 

gaybdan îmânları ........................................................................753 

63 2—13 Zâhir âlimlerinin ve tesavvufcuların ve râsih ilmli seçilmişlerin 

hâlleri ..........................................................................................................754 

64 3—62 İnsanın aslı ademdir. Ademde hiç iyilik yokdur................................754 

65 3—98 Güzel sûretlerin tatlı olmalarının sebebi nedir?................................755 

66 2—34 Allahü teâlâ hiçbirşeye benzemez ve akl ile anlaşılamaz ................755 

67 3—44 Cennetde Allahü teâlânın görüleceğine inanmıyanlara cevâbdır..756 

68 3—39 Tesavvufcuların ve felsefecilerin (İlm-ül yakîn) bilgileri ................763 

69 3—50 Ulemâ-i râsihîn ve diğer din âlimlerinin istidlâlleri..........................763 

70 2—59 Akla, hayâle gelen ve keşf ile, şühûd ile anlaşılan herşey mahlûkdur..........................................................................................................764 

71 Abdüllah-ı Dehlevî hazretlerinin (Mekâtib-i şerîfe) kitâbından 

61. ci mektûbun tercemesidir.................................................................765 

72 Abdüllah-i Dehlevî hazretlerinin (Mekâtib-i şerîfe) kitâbından 

85. ci mektûbun tercemesidir ................................................................766 

73 Abdüllah-i Dehlevî hazretlerinin (Mekâtib-i şerîfe) kitâbından 

88. ci mektubun son kısmının tercemesidir.........................................771 

– 14 –

ÜÇÜNCÜ KISM İÇİNDEKİLER 

Madde Mektûb 

Sahîfe 


1 2—23 İşin başı, sünnet-i seniyyeye yapışmak ve bid’atden sakınmakdır.775 

2 3—41 Resûlullahın kadınlarla yapdığı sözleşme: Şirk, insan için hayvan 

kesmek, hırsızlık, zinâ, çocuk öldürmek, iftirâ, mıska kullanmak.778 

3 İslâmiyyetde kesb ve ticâret. Halâl kazanmak...................................786 

4 Bey’ ve şirâ. Halâl ve harâm satışları ...................................................792 

5 Alış-verişde muhayyerlik........................................................................806 

6 Bâtıl, fâsid, mekrûh satışlar. Sarraflık .................................................808 

7 Ölüm hastasının satış ve hediyye yapması ..........................................816 

8 Komşu, şüf’a ve diğer haklar üzerinde çeşidli bilgiler......................817 

9 Şart ile söylenen şeyler............................................................................819 

10 Selem ile satış ............................................................................................821 

11 İstisnâ’, ısmarlama yapdırmak...............................................................822 

12 Karz-ı hasen, ödünç vermek. Kim ödünç isteyebilir?.......................824 

13 Kefâlet, havâle, bono, sened kırdırmak. Poliçe .................................830 

14 Vekâlet. Alış-verişde, zekât vermekde vekîl tutmak .......................834 

15 Ticâretde adâlet. İhtikâr nedir? ............................................................840 

16 Ticâretde ihsân etmek. Borc ödemek. Din kitâbları ........................845 

17 Ticâretde dînini kayırmak. Harâmdan sakınmak..............................847 

18 3—116 Allahü teâlânın kullarına hizmet etmemiz lâzımdır .........................850 

19 İslâmiyyetde fâiz, bankalar, bono kırdırmak ve vakf .......................851 

20 İslâmiyyetde şirket kurmak. Şirketler .................................................865 

21 Kirâ, ücret, işçilik. Sigortacılık. Emânetciye verilen para ...............869 

22 Ukûbât: Zinâ, içki, kazf, sirkat ve yol kesmek cezâları....................879 

23 Ta’zîr cezâları, tefsîr kitâblarını değil, fıkh kitâblarını okumak 

lâzımdır.......................................................................................................884 

24 Cinâyetler, katlin çeşidleri ve cezâları. Kısâs.....................................892 

25 Diyet cezâları. Katl keffâreti .................................................................896 

26 İkrâh, zorla yapdırmak. Hicr, birşeyi yasaklamak ............................897 

27 2—46 Ahkâm-ı islâmiyyesiz evliyâlık olmaz. Kelime-i tevhîd ...................902 

28 3—3 Kelime-i tevhîdin ma’nâsını bildirmekdedir ......................................906 

29 2—37 Kelime-i tevhîdin üstünlüklerini bildirmekdedir ..............................910 

30 2—94 Fenâ ve bekâyı bildirmekdedir. Mahlûkların aslı, hakîkatleri .......911 

31 2—39 Eshâb-ı yemîn, eshâb-ı şimâl ve sâbikûn.............................................913 

32 3—45 Mü’minin kalbi kıymetlidir. Hiç kimsenin kalbini kırmamalıdır...914 

33 2—76 Arş ve Kürsî. Kalbin üstünlükleri .........................................................915 

34 3—11 Âlem-i emrdeki beş cevheri açıklamakdadır......................................917 

35 Fenâ-fillâh..................................................................................................918 

36 3—123 Allahü teâlâya kavuşduran tesavvuf yolu ikidir ................................919 

37 Bir tesavvuf mütehassısının mektûbu ..................................................921 

38 3—52 Tesavvuf yolu. Sülûk dereceleri. Fenâ, bekâ......................................924 

39 3—63 Allahü teâlânın ihâta, kurb ve ma’iyyet sıfatları ...............................925 

40 3—68 Âlem vehm mertebesinde yaratılmışdır ..............................................926 

41 3—90 Âlimlerin kalbleri ile Allahü teâlâyı görmesi. Âlem-i misâl...........927 

42 3—92 Büyüklerin Allahü teâlâ ile konuşmaları ............................................929 

43 2—98 Allahü teâlânın mahlûklara yakın olması. Adem. İblîs ...................930 

44 2—42 Nihâyet, âfâk ve enfüsün dışındadır. Evliyâ kimlere denir?...........933 

45 2—35 Fenâ fillâh, vasl-ı uryânî. Ayn-ül-yakîn ...............................................940 

46 3—77 Kâ’be-i mu’azzamanın ve nemâzın kemâlâtı......................................941 

47 2—44 Vahdet-i vücûd bilgisi. Vücûd-i vehmî ................................................943 

48 2—24 Madde, Allahü teâlâya ayna olamaz ....................................................947 

49 3—67 Dünyâ görünüşdür. Âhıret, dünyânın aslıdır .....................................947 

– 15 –

50 2—50 Tesavvuf yolunun başında da, sonunda da islâmiyyete 

uymak lâzımdır.............................................................................................948 

51 3—121 Üçüncü cildin seksenyedinci mektûbundaki bilgileri açıklamakdadır 

............................................................................................................953 

52 4—230 Zât-ı ilâhînin bu âlem ile ilişiği yokdur. Nemâzda olanın, Allahü 

teâlâya yakınlığı. Nemâzın hakîkati .....................................................959 

53 2—45 Âlemin, maddenin, zât-i ilâhîden nasîbi yokdur ...............................966 

54 Madde üzerinde yeni bilgiler. Hüceyre, hayât, mikrop, zehr .........971 

55 Ölüm, ölüme hâzırlanmak. Şifâ âyetleri..............................................988 

56 Meyyite yapılacak dînî vazîfe, kefen ....................................................994 

57 Cenâze nemâzı. Nemâzlarını kılmak câiz olmıyanlar.......................999 

58 Cenâze taşımak ve defn ........................................................................1003 

59 Kabr ziyâreti, ibâdet sevâbı hediyye edilir .......................................1008 

60 Kabr ziyâretinin fâideleri .....................................................................1013 

61 Resûlullahın yazdığı baş sağlığı mektûbu .........................................1017 

62 1—104 Baş sağlığı mektûbu. Meyyite yapılacak hediyyeler.......................1018 

63 Meyyit için iskat ve devr yapmak. Defn izni nasıl alınır?..............1019 

64 Ferâiz bilgisi. Mîrâs alacak kimlerdir? Vasî ta’yîni ........................1025 

65 Ferâiz hesâbları. Mîrâsı bölmek..........................................................1030 

66 2—16 Kabr hayâtı ve tâ’ûndan ölmenin kıymeti.........................................1034 

67 2—17 Dünyâ sıkıntılarının fâidesi. Tâ’ûnun sevâbı....................................1035 

68 2—88 Kazâya râzı olmalıdır, hattâ lezzet duymalıdır ................................1035 

69 3—15 Sevgiliden gelen sıkıntılar, iyiliklerinden dahâ tatlıdır..................1036 

70 (Se’âdet-i Ebediyye)nin son sözü .......................................................1040 

(Se’âdet-i Ebediyye)de adı geçenlerin hâl tercemeleri..................1059 

(Se’âdet-i Ebediyye) içindeki kitâblar...............................................1208 

(Se’âdet-i Ebediyye)nin umûmî fihristi.............................................1221 

TENBÎH: 

Önsözde bildirildiği gibi, bu kitâbda yalnız, ibâdetlerin sahîh olmaları için lâzım olan 

ve günlük işlerin doğru olarak yapılmasını sağlıyan bilgiler kısaca yazılıdır. Bu kadar bilginin 

her ihtiyâca cevâb vermesi imkânsızdır. Fazla bilgi edinmek için, bu kitâbda tavsiye 

edilen, mu’teber kitâblara mürâce’at ediniz! 

Herkese üç şey çok lâzımdır önce, 

biri, îmân edinmekdir iyice, 

Biri, islâma uymakdır her yerde, 

fıkhı iyi öğrenmeli elbette. 

Bir de ihlâsdır, her işde dâimâ, 

şöyle ki, hiç olmıya ucb-ü riyâ. 

Bu üçü birden tehakkuk etmeli, 

böyledir, islâmiyyetin temeli. 

Hem bu ihlâs olmasa, makbûl değil, 

tesavvufdur ihlâsın kaynağı bil! 

Yukarıdaki şi’r, imâm-ı Rabbânînin (Mektûbât Tercemesi) kitâbının birinci cild, otuzaltıncı, 

kırkıncı, ellidokuzuncu ve yüzyetmişyedinci mektûblarından ve (Hadîka-tün-nediyye) 

cild 1. sahîfe 366 dan özetlenmişdir. 

İslâmiyyetin temeli üçdür: İlm, amel ve ihlâs. 1– İlm, Ehl-i sünnet âlimlerinin kitâblarından 

öğrenilir. 2– İlme uygun olan ameldir. 3– İlmde ve amelde ihlâs sâhibi olmakdır. 

İhlâs, ilmin ve amelin Allah rızâsı, Allah sevgisi ile olmasıdır. Mal, mevkı’ ve şöhret 

için olmamasıdır. Bu üçüne sâhib olan müslimâna (Hakîkî müslimân) ve (İslâm âlimi) 

denir. Bunların yükseklerine (Müctehid) denir. Biri noksan olup da, kendini din adamı 

tanıtana (Kötü din adamı), (Bid’at sâhibi) veyâ (Zındık) denir. Kur’ândan ve hadîsden 

yanlış ma’nâ çıkarana (Bid’at sâhibi) denir. Kendi düşüncelerine Kur’ân, hadîs diyene 

(Zındık) denir. 

– 16 –



Besmeleyle başlıyalım kitâba! 

Allah adı, en iyi bir sığnakdır. 

Ni’metleri sığmaz ölçü hisâba 

Çok acıyan, afvı seven bir Rabdır! 

(Se’âdet-i Ebediyye) kitâbını yazmağa, Besmele ile başlıyorum. Dünyâda bütün 

insanlara acıyarak, fâideli şeyleri yaratıp göndermekdedir. Âhıretde, Cehenneme 

gitmesi gereken mü’minlerden dilediklerini, ihsân ederek, afv edecek, Cennete 

kavuşduracakdır. Her canlıyı yaratan, her vârı, her ân varlıkda durduran, hepsini 

korku ve dehşetden koruyan yalnız Odur. Böyle bir Allahın şerefli ismine sığınarak, 

bu kitâbı yazmağa başlıyorum. 

BİRİNCİ KISM 

1 — Cenâb-ı Hak, hepimizi dünyâ ve âhıretin efendisi ve bütün insanların her 

bakımdan en yükseği ve en iyisi olan, Muhammed Mustafâya “sallallahü aleyhi ve 

sellem” tâbi’ olmak se’âdetiyle şereflendirsin. Çünki cenâb-ı Hak, Ona tâbi’ olmağı, 

Ona uymağı çok sever. Ona uymanın ufak bir zerresi, bütün dünyâ lezzetlerinden 

ve bütün âhıret ni’metlerinden dahâ üstündür. Hakîkî üstünlük, Onun sünnet-i seniyyesine 

tâbi’ olmakdır ve insanlık şerefi ve meziyyeti, Onun dînine uymakdır. [Sünnet 

kelimesi, üç ayrı ma’nâya gelir. Burada, (Ahkâm-ı islâmiyye) demekdir.] 

[Ona tâbi’ olmak, ya’nî Ona uymak, Onun gitdiği yolda yürümekdir. Onun 

yolu, Kur’ân-ı kerîmin gösterdiği yoldur. Bu yola (Dîn-i islâm) denir. Ona uymak 

için, önce îmân etmek, sonra müslimânlığı iyice öğrenmek, sonra farzları edâ 

edip harâmlardan kaçınmak, dahâ sonra, sünnetleri yapıp mekrûhlardan kaçınmak 

lâzımdır. Bunlardan sonra, mubâhlarda da Ona uymağa çalışmalıdır. 

Îmân etmek, bütün insanlara lâzımdır. Herkes için îmân zarûrîdir. Îmân edenlerin, 

farzları yapıp harâmlardan kaçınması lâzımdır. Her mü’min, farzları yapmağa 

ve harâmlardan kaçınmağa, ya’nî müslimân olmağa me’mûrdur. Her mü’min, 

Peygamberimizi “sallallahü aleyhi ve sellem”, malından ve cânından dahâ çok sever. 

Bu sevgisinin bir alâmeti, sünnetleri yapıp mekrûhlardan kaçınmakdır. Bir 

mü’min, bütün bunlara tâbi’ oldukdan sonra, mubâhlarda da, ne kadar Ona uyarsa, 

o derece kâmil ve olgun bir müslimân olur. Allahü teâlâya, o derece yakın, ya’nî 

sevgili olur. 

Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” söylediklerinin hepsini beğenip kalbin 

kabûl etmesine, ya’nî inanmasına (Îmân) denir. Böylece inanan insanlara, 

(Mü’min) denir. Onun sözlerinden birine bile inanmamağa veyâ iyi ve doğru olduğunda 

şübhe etmeğe (Küfr) denir. Böyle inanmıyan kimselere (Kâfir) [Allah düşmanı] 

denir. Allahü teâlânın, Kur’ân-ı kerîmde, yapılmasını açıkca emr etdiği 

şeylere, ya’nî bu emrlere (Farz) denir. Yapmayınız diye açıkça men’ ve yasak et- 

– 17 – Se’âdet-i Ebediyye 1-F:2

diği şeylere (Harâm) denir. Allahü teâlânın, açıkca bildirmeyip, yalnız Peygamberimizin 

“sallallahü aleyhi ve sellem” yapılmasını övdüğü, yâhud devâm üzere yapdığı, 

yâhud yapılırken görüp de mâni’ olmadığı şeylere (Sünnet) denir. Sünneti beğenmemek 

küfrdür. Beğenip de yapmamak suç değildir. Onun beğenmediği şeylere 

ve ibâdetin sevâbını gideren şeylere (Mekrûh) denir. Yapılması emr olunmayan 

ve yasak da edilmeyen şeylere (Mubâh) denir. Bu emr ve yasakların hepsine 

(Ahkâm-ı ilâhiyye) veyâ (Ef’âl-i mükellefîn) ve (Ahkâm-ı islâmiyye) denir. 

(Ef’âl-i mükellefîn) sekizdir. Farz, vâcib, sünnet, müstehab, mubâh, harâm, 

mekrûh, müfsid. Yasak edilmiş olmıyan, yâhud yasak edilmiş ise de, islâmiyyetin 

özr, mâni’ ve mecbûriyyet tanıdığı sebeblerden birisi ile yasaklığı kaldırılmış olan 

şeylere (Halâl) denir. Bütün mubâhlar halâldir. Meselâ, iki müslimânı barışdırmak 

için yalan söylemek halâl olur. Her halâl mubâh olmıyabilir. Meselâ ezân okunurken, 

alış veriş, mubâh değil, mekrûhdur. Hâlbuki halâldir. 

Îmânı ve farzları ve harâmları öğrenmek, bilmek de farzdır. Otuzüç farz meşhûrdur. 

Bunlardan dördü esâs olup, nemâz kılmak, oruc tutmak, zekât vermek ve 

hac etmekdir. Îmân ile berâber bu dört farz, islâmın şartıdır. Îmân edip de ibâdet 

edene, ya’nî bu dört farzı yapana (Müslim) veyâ (Müslimân) denir. Dördünü birden 

yapıp da, harâmlardan kaçınan, tam müslimândır. Bunlardan biri bozuk olur 

veyâ hiç olmazsa, müslimânlık bozuk olur. Dördünü de yapmıyan, mü’min olsa da 

müslimânlığı tam değildir. Böyle îmân, insanı yalnız dünyâda korursa da, âhırete 

îmânla gitmek güç olur. Îmân, muma benzer, (Ahkâm-ı islâmiyye) mum etrâfındaki 

fener gibidir. Mum ile birlikde fener de, (İslâmiyyet)dir ve (Dîn-i islâm)dır. 

Fenersiz mum çabuk söner. Îmânsız, islâm olamaz. İslâm olmayınca, 

îmân da yokdur. 

(Din), insanları se’âdet-i ebediyyeye götürmek için Allahü teâlâ tarafından 

gösterilen yol demekdir. Din ismi altında insanların uydurduğu iğri yollara din denmez, 

dinsizlik ve kâfirlik denir. Allahü teâlâ, Âdem aleyhisselâmdan beri, her bin 

senede, bir Peygamber vâsıtası ile, insanlara bir din göndermişdir. Bu Peygamberlere 

“salevâtullahi teâlâ aleyhim ecma’în” (Resûl) denir. Her asrda, en temiz bir 

insanı Peygamber yaparak, bunlar ile dinleri kuvvetlendirmişdir. Resûllere tâbi’ 

olan bu Peygamberlere de, (Nebî) denir. Bütün Peygamberler, hep aynı îmânı söylemiş, 

hepsi ümmetlerinden aynı şeylere îmân etmeği istemişlerdir. Fekat, dinleri, 

ya’nî kalb ile, beden ile yapılması ve sakınılması lâzım olan şeyleri başka başka 

olduğundan, islâmlıkları, müslimânlıkları da ayrıdır. 

Îmân edip de kendini ahkâm-ı islâmiyyeye uyduran müslimândır. Ahkâm-ı islâmiyyeyi 

kendi arzûlarına, keyflerine uydurmak istiyen kâfirdir. Bunlar bilmezler 

ki, Allahü teâlâ, dinleri, nefsin arzûlarını, keyflerini kırmak ve taşkınlıklarını 

önlemek için göndermişdir. 

Her din, kendisinden önce gelen dîni nesh etmiş, değişdirmişdir. En son gelen 

ve her dîni değişdirmiş, dahâ doğrusu dinlerin hepsini kendinde toplamış olup, kıyâmete 

kadar hiç değişmiyecek olan din, Muhammed aleyhisselâmın dînidir. Bugün, 

Allahü teâlânın sevdiği, beğendiği din de, bu ahkâm ile kurulmuş olan İslâm 

dînidir. Bu dînin bildirdiği farzları yapanlara ve harâmlardan kaçınanlara Allahü 

teâlâ, âhıretde ni’metler, iyilikler verecekdir. Ya’nî bunlar, sevâb kazanır. Farzları 

yapmıyanlara ve harâmlardan kaçınmıyanlara, âhıretde cezâlar, acılar vardır. 

Ya’nî böyle kimseler, günâha girer. Îmânı olmıyanların farzları kabûl olmaz. Ya’nî 

bunlara sevâb verilmez. Farzları yapmıyan mü’minlerin, sünnetleri kabûl olmaz. 

Ya’nî bunlara sevâb verilmez. Bunlar Peygamberimize “sallallahü aleyhi ve sellem” 

tâbi’ olmuş olmaz. Bir kimse, bütün farzları yapıp da, bir farzı özrsüz terk ederse, 

bu borcunu ödemedikçe, bu cinsden olan hiç bir nâfile ibâdetine ve sünnetine sevâb 

verilmez. (Miftâh-un-necât)daki (Yâ Alî, insanlar fedâil ile meşgûl oldukları 

zemân, sen farzları temâmlamağa çalış!) ve imâm-ı Gazâlînin (Dürret-ül fâhı- 

– 18 –

e) kitâbının üçüncü faslı sonundaki (Allahü teâlâ, kazâya kalmış nemâz borcu bulunan 

ve harâm elbise giyen kimsenin [Nâfile] nemâzını kabûl etmez) hadîs-i şerîfleri, 

bunu açık olarak bildirmekdedir. (Miftâh-un-necât), Hakîkat kitâbevi tarafından 

basdırılmışdır. Mubâhlar iyi niyyet ile güzel düşünceler ile yapılınca, 

insan sevâb kazanır. Kötü niyyetlerle yapılırsa veyâ bunları yapmak, bir farzı 

vaktinde edâ etmeğe mâni’ olursa, günâh olurlar. Farzlar yapılırken, kötü niyyetler 

karışırsa, borc ödenmiş, cezâdan kurtulmuş olunur ise de, sevâb kazanılmaz. 

Belki günâh da olur. Harâm işliyenlerin farzları ve sünnetleri sahîh olur. Ya’nî borclarını 

ödemiş olurlar ise de, sevâb kazanmazlar. (Hadîka)da, (Bid’at sâhiblerinin 

ibâdetleri kabûl olmaz) hadîs-i şerîfini anlatırken buyuruyor ki, (Günâhlardan sakınmayan 

müslimânların ibâdetleri sahîh olsa da kabûl olmaz). Harâmlar iyi niyyet 

ile yapılsa da, mubâh olamaz. Ya’nî harâmlara hiçbir zemân sevâb verilemiyeceği 

gibi, özrsüz harâm işleyen herhâlde günâha girer. Harâmdan iyi niyyet ile, ya’nî 

Allahü teâlâdan korkarak sakınan, vazgeçen sevâb kazanır. Başka bir sebeb ile harâm 

işlemezse, sevâb kazanmaz. Yalnız, günâhından kurtulur. Harâm işleyenlerin, 

(Sen kalbime bak, kalbim temizdir. Allahü teâlâ kalbe bakar) demeleri boşdur. Fâidesizdir. 

Müslimânları aldatmakdır. Kalbin doğru ve temiz olmasına alâmet, ahkâm-ı 

islâmiyyeye yapışmak, ya’nî emrlere ve yasaklara uymak olduğu (Mektûbât)ın 

birinci cildinin otuzdokuzuncu mektûbunda uzun yazılıdır. (Şir’at-ül-islâm)ın 

246. cı sahîfesinde ve (Hadîka)da, takvâyı anlatırken diyor ki, (Harâmların iyi niyyet 

ile yapılması, bunları harâmlıkdan çıkarmaz. İyi niyyet, harâmlara ve mekrûhlara 

te’sîr etmez. Bunları tâ’at hâline çevirmez). 

(Mir’ât-ül-mekâsıd) kitâbı, yetmişüçüncü sahîfede ve İbni Âbidîn “rahmetullahi 

aleyh” abdestin niyyetinde ve (Milel-Nihal) tercemesi, ellidördüncü sahîfesinde 

diyor ki, amel, ya’nî iş üçe ayrılır: (Ma’sıyyet) ya’nî günâh olan işler. Bunlar, Allahü 

teâlânın beğenmediği şeylerdir. Allahü teâlânın emr etdiği şeyi yapmamak veyâ 

yasak etdiğini yapmak ma’sıyyetdir. (Tâ’at) ya’nî Allahü teâlânın beğendiği 

şeylerdir. Bunlara (Hasene) de denir. Tâ’at yapan müslimâna (Ecr) ya’nî (Sevâb), 

ni’met, iyilik vereceğini va’d buyurdu. Üçüncüsü (Mubâh) ya’nî günâh veyâ tâ’at olduğu 

bildirilmemiş olan işlerdir. Yapanın niyyetine göre, tâ’at veyâ günâh olurlar. 

Günâhlar, niyyetsiz veyâ iyi niyyet ederek işlenirse, günâh olmakdan çıkmaz. 

(Ameller, niyyete göre iyi veyâ kötü olur) hadîs-i şerîfi, tâ’atlara ve mubâhlara niyyete 

göre sevâb verileceğini bildirmekdedir. Bir kimse, birinin gönlünü almak için 

başkasını incitse veyâ başkasının malı ile sadaka verse, yâhud harâm para ile 

mekteb, câmi’ yapdırsa, bunlara sevâb verilmez. Bunlara sevâb beklemek, câhillik 

olur. Zulm, günâh, iyi niyyet ile işlenirse, yine günâh olur. Böyle işleri yapmamak 

sevâbdır. Bilerek yaparsa, büyük günâh olur. Günâh olduğunu bilmiyerek yaparsa, 

müslimânların çoğunun bildiği şeyleri onun bilmemesi, öğrenmemesi de günâh 

olur. Dâr-ül-harbde dahî olsa, islâm bilgilerinin şâyı’, ya’nî yaygın olduğu yerde, 

cehl özr olmaz, günâh olur. 

Tâ’atlar, niyyetsiz veyâ Allah için niyyet ederek yapılınca, sevâb hâsıl olur. 

Tâ’at yaparken, Allahü teâlâ için yapdığını bilse de, bilmese de kabûl olur. Ya’nî 

sevâb hâsıl olur. Bir kimse Allahü teâlâ için yapdığını bilerek tâ’at yaparsa, buna 

(Kurbet) denir. Kurbet olan işi de yaparken sevâb hâsıl olması için niyyet etmek 

şart değildir. Sevâb hâsıl olması için, Allah rızâsı için niyyet etmek lâzım olan tâ’ate 

(İbâdet etmek) denir. Niyyetsiz alınan abdest ibâdet olmaz, kurbet olur. Bununla, 

hadesden tahâret hâsıl olup nemâz kılınır. Görülüyor ki, her ibâdet kurbetdir 

ve tâ’atdır. Kur’ân-ı kerîm okumak, vakf, köle âzâd etmek ve sadaka ve hanefî mezhebinde 

abdest almak ve benzerleri yapılırken sevâb hâsıl olmak için, niyyet lâzım 

olmadığından, kurbetdirler ve tâ’atdırlar. Fekat, ibâdet değildirler. Tâ’at veyâ 

kurbet olan bir iş yapılırken, Allah için niyyet edilirse, ibâdet yapılmış olur. Fekat 

bunlar, ibâdet olarak emr olunmadı. Allahü teâlâyı tanımağa yarayan fizik, kim- 

– 19 –

yâ, bioloji, astronomi gibi bilgileri öğrenmek tâ’atdır, kurbet değildir. Çünki kâfir, 

Allahü teâlânın varlığını, bunları öğrenirken değil, öğrendikden sonra anlar. 

Tâ’at, kötü niyyet ile yapılırsa, günâh olur. Güzel niyyetlerle tâ’atın sevâbı artdırılır. 

Meselâ, câmi’de oturmak, tâ’atdır. Mescidin, Allahü teâlânın evi olduğunu 

düşünerek, Allahü teâlânın evini ziyâreti de niyyet ederse, sevâbı dahâ çok olur. 

Nemâz kılmağı beklemek için de niyyet ederse ve dışarda gözü, kulağı günâh işlemesin 

diye de ve mescidde i’tikâf ederek âhıreti düşünmeği de, mescidde, Allahü 

teâlânın adını zikr etmeği de, orada emr-i ma’rûf ve nehy-i münker etmeği, ya’nî 

va’z etmeği de, va’z dinlemeği de, yâhud Allahü teâlâdan hayâ ederek edebli olmağı 

da niyyet ederse, her niyyeti için ayrı sevâblara kavuşur. Her tâ’atda böyle 

çeşidli niyyetler ve sevâblar da vardır. İbni Âbidîn “rahmetullahi aleyh”, hacca vekîl 

göndermeği anlatırken de, bunları ta’rîf etmekdedir. 

Her mubâh, iyi niyyet ile yapılınca tâ’at olur. Kötü niyyet ile yapılınca, günâh 

olur. Koku sürünen, iyi giyinen kimse, dünyâ lezzeti için veyâ gösteriş yapmak, 

öğünmek için veyâ kendini kıymetlendirmek için, yâhud yabancı kadınları, kızları 

avlamak için şık giyinirse, günâh işlemiş olur. Dünyâ lezzetini tatmak için olan 

niyyetine azâb verilmez ise de, âhıret ni’metlerinin azalmasına sebeb olur. Başka 

niyyetleri için azâb görür. Bu kimse, sünnet olduğu için koku sürünür, şık giyinirse, 

câmi’e saygı için, câmi’de yanına oturan müslimânları incitmemek için, temiz 

olmak için, sıhhatli olmak için, islâmın vakârını, şerefini korumak için niyyet 

edince, her niyyeti için ayrı sevâblar kazanır. Ba’zı âlimler buyuruyor ki, her mubâh 

işde, hattâ yimede, içmede, uyumada ve halâya girmekde bile iyi niyyet etmeği 

unutmamalıdır. İnsan, mubâh bir işe başlarken, niyyetine dikkat etmelidir. 

Niyyeti iyi ise, o işi yapmalıdır. Niyyeti, yalnız Allahü teâlâ için olmazsa, yapmamalıdır. 

Hadîs-i şerîfde, (Allahü teâlâ, sizin sûretlerinize, mallarınıza, bakmaz. Kalblerinize 

ve amellerinize bakar) buyuruldu. Ya’nî, Allahü teâlâ, insanın yeni, temiz 

elbisesine, hayrât ve hasenâtına, malına, rütbesine bakarak sevâb ve ikrâm vermez. 

Bunları ne düşünce ile, ne niyyet ile yapdığına bakarak, sevâb veyâ azâb verir. 

O hâlde, her mü’mine önce lâzım, birinci farz olan şey, îmânı, farzları, harâmları 

öğrenmekdir. Bunlar öğrenilmedikce, müslimânlık olamaz. Îmân elde tutulamaz. 

Hak borcları ve kul borcları ödenilemez. Niyyet, ahlâk düzeltilemez ve temizlenemez. 

Düzgün niyyet edinilmedikce, hiçbir farz kabûl olmaz. (Dürr-ül-muhtâr)daki 

hadîs-i şerîfde, (Bir sâat ilm öğrenmek veyâ öğretmek, sabâha kadar ibâdet etmekden 

dahâ sevâbdır) buyuruldu. (Hadarât-ül-kuds) müellifi, doksandokuzuncu sahîfede 

diyor ki, (İmâm-ı Rabbânîden (Buhârî), (Mişkât), (Hidâye), (Şerh-i Mevâkıf) 

kitâblarını okudum. Gençleri ilm öğrenmeğe teşvîk ederdi. Önce ilm, sonra tarîkat 

buyururdu. Benim, ilmden kaçındığımı, tarîkatden zevk aldığımı görünce, hâlime merhamet 

ederek, kitâb oku! İlm öğren! Câhil sofu, şeytânın maskarası olur, [Rütbetülilmi 

a’ler rüteb] ya’nî, rütbelerin en üstünü, ilm rütbesidir buyurdu). 

İhlâs ile, ya’nî Allahü teâlânın rızâsına, sevgisine kavuşmak ve sevâb kazanmak 

niyyeti ile, farzları, sünnetleri yapmağa ve harâmlardan ve mekrûhlardan kaçınmağa, 

ya’nî ahkâm-ı islâmiyyeyi yerine getirmeğe (İbâdet etmek) denir. Niyyetsiz, 

ibâdet olamaz. Resûlullaha “sallallahü aleyhi ve sellem” tâbi’ olmak için, 

önce îmân etmek, sonra ahkâm-ı islâmiyyeyi öğrenmek ve yapmak lâzımdır. 

Îmân etmek, Ona tâbi’ olmağa başlamak ve se’âdet kapısından içeri girmek demekdir. 

Allahü teâlâ Onu, dünyâdaki bütün insanları se’âdete da’vet için gönderdi 

ve Sebe’ sûresi, yirmisekizinci âyetinde meâlen, (Ey sevgili Peygamberim “sallallahü 

aleyhi ve sellem”! Seni, dünyâdaki bütün insanlara ebedî se’âdeti müjdelemek 

ve bu se’âdet yolunu göstermek için, beşeriyyete gönderiyorum) buyurdu.] 

Meselâ, Ona uyan bir kimsenin, gün ortasında bir parça uyuması, Ona uymaksızın, 

birçok geceleri ibâdetle geçirmekden, katkat dahâ kıymetlidir. Çünki, (Kaylûle) 

etmek, ya’nî öğleden önce biraz yatmak âdet-i şerîfesi idi. Meselâ, Onun dî- 

– 20 –

ni emr etdiği için, bayram günü oruc tutmamak ve yiyip içmek, Onun dîninde bulunmayıp 

senelerce tutulan oruclardan dahâ kıymetlidir. Onun dîninin emri ile fakîre 

verilen az bir şey ki, buna zekât denir, kendi arzûsu ile, dağ kadar altın sadaka vermekden 

dahâ efdaldir. Emîr-ül-mü’minîn Ömer “radıyallahü anh”, bir sabâh nemâzını 

cemâ’at ile kıldıkdan sonra, cemâ’ate bakıp, bir kimseyi göremeyince sordu: Eshâbı 

dediler ki, geceleri sabâha kadar ibâdet ediyor. Belki şimdi uyku basdırmışdır. 

Emîr-ül-mü’minîn buyurdu ki, (Keşki bütün gece uyuyup da, sabâh nemâzını cemâ’at 

ile kılsaydı, dahâ iyi olurdu). İslâmiyyetden sapıtmış olanlar, sıkıntı çekip ve mücâhede 

edip, nefslerini körletiyor ise de, bu dîne uygun yapmadıklarından kıymetsizdir 

ve hakîrdir. Eğer bu çalışmalarına ücret hâsıl olursa, dünyâda birkaç menfe’atden 

ibâret kalır. Hâlbuki, dünyânın hepsinin kıymeti ve ehemmiyyeti nedir ki, bunun 

bir kaçının i’tibârı olsun. Bunlar, meselâ çöpçüye benzer ki, çöpçüler herkesden 

dahâ çok çalışır ve yorulur. Ücretleri de herkesden aşağıdır. Ahkâm-ı islâmiyyeye 

tâbi’ olanlar ise, latîf cevâhir ve kıymetli elmaslar ile meşgûl olan mücevherciler gibidir. 

Bunların işi az, kazancları pek çokdur. Ba’zan bir sâatlik çalışmaları, yüzbinlerce 

senenin kazancını hâsıl eder. Bunun sebebi şudur ki, ahkâm-ı islâmiyyeye 

uygun olan amel, Hak teâlânın makbûlüdür, mardîsidir, çok beğenir. 

[Böyle olduğunu kitâbının çok yerinde bildirmişdir. Âl-i İmrân sûresi, otuzbirinci 

âyetinde meâlen, (Ey sevgili Peygamberim “sallallahü aleyhi ve sellem”! Onlara 

de ki, eğer Allahü teâlâyı seviyorsanız ve Allahü teâlânın da, sizi sevmesini 

istiyorsanız, bana tâbi’ olunuz! Allahü teâlâ bana tâbi’ olanları sever) buyuruldu.] 

İslâmiyyete uymıyan şeylerin hiç birisini Hak teâlâ sevmez, beğenmez. Sevilmeyen, 

beğenilmeyen şeye sevâb verilir mi? Belki cezâya sebeb olur. 

2 — Cenâb-ı Hak, Kur’ân-ı kerîmde, Nisâ sûresi, sekseninci âyetinde, Muhammed 

aleyhisselâma itâ’at etmenin, kendisine itâ’at etmek olduğunu bildiriyor. O 

hâlde, Onun Resûlüne “sallallahü aleyhi ve sellem” itâ’at edilmedikce, Ona itâ’at 

edilmiş olmaz. Bunun pek kat’î ve kuvvetli olduğunu bildirmek için, âyet-i kerîmede 

(Elbette muhakkak böyledir) buyurdu ve ba’zı doğru düşünmiyenlerin, bu 

iki itâ’ati birbirinden ayrı görmelerine meydân bırakmadı. Allahü teâlâ, yine Nisâ 

sûresinin yüzellinci ve yüzellibirinci âyet-i kerîmelerinde meâlen, (Kâfirler, Allahü 

teâlânın emrleri ile Peygamberlerinin emrlerini birbirinden ayırmak istiyorlar. 

Yehûdîler diyor ki, biz Mûsâ aleyhisselâma inanırız. Îsâ ile Muhammed aleyhimesselâma 

inanmayız. Hıristiyanlar ise, yalnız Îsâ aleyhisselâma inanıp, Ona, hâşâ, 

Allahü teâlânın oğlu diyor. Bu inanışları ve dinleri kıymetsizdir. Onların hepsi 

kâfirdir. Kâfirlerin hepsine Cehennem azâbını, çok acı azâbları hâzırladık) buyurarak, 

bunlardan şikâyet etmekdedir. 

3 — Se’âdet-i ebediyyeye kavuşmak için, müslimân olmak lâzımdır. Müslimân 

olmak için, hiçbir formaliteye, müftîye, imâma gitmeğe lüzûm yokdur. (Makâmât-i 

mazheriyye) onikinci faslında diyor ki, (Allahü teâlâya ve Resûlüne ve Onun 

Allahü teâlâdan getirdiklerinin hepsine inandım. Allahü teâlânın ve Resûlünün 

dostlarını severim ve düşmanlarını sevmem demek kâfîdir. Her bilgiyi delîl ile isbât 

etmek, ya’nî Kur’ân-ı kerîmdeki veyâ hadîs-i şerîflerdeki yerlerini göstermek, âlimlerin 

vazîfesidir. Her müslimâna lâzım değildir). İbni Âbidîn de, (Kâfirin nikâhı) bahsi 

sonunda, böyle buyurmakdadır. [Îmâna gelen yaşlı adamın sünnet olması şart değildir. 

Hiç olmasa da olur denildi. Çünki sünnet, avret yerinin görünmesi için özr olmaz 

diyenler de vardır. (Hadîka)da ve (Berîka)da diyor ki, (Müslimân olan yaşlı adam 

ve hastalar, sünnetin acısına dayanamazlarsa, sünnet edilmezler.) Doktor Necmüddîn 

Ârif beğ, 1343 [m. 1925] de İstanbulda basılan (Amelî Cerrâhî) kitâbında diyor 

ki, (Yehûdîler çocuk yedi günlük iken, müslimânlar, herhangi bir zemânda sünnet 

yapar. Sıhhî fâidesinden dolayı Avrupa ve Amerikada birçok hıristiyanlar da, kendilerini 

ve çocuklarını sünnet etdirmekdedir.) Sünnetin nasıl yapılacağı, bu kitâbda 

ve Sinop meb’ûsu doktor Rızâ Nûr beğin (Fenn-i hitân) kitâbında uzun yazılıdır.] 

– 21 –

4 — Bütün insanlara önce lâzım olan şey, (Ehl-i sünnet) âlimlerinin kitâblarında 

bildirdikleri gibi, bir îmân ve i’tikâd edinmekdir. Peygamberimiz Muhammed 

aleyhisselâmın yolunu bildiren, Kur’ân-ı kerîmden murâd-ı ilâhîyi anlayan, 

hadîs-i şerîflerden murâd-ı peygamberîyi çıkaran bu büyük âlimlerdir. Kıyâmetde 

kurtuluş yolu, bunların gösterdiği yoldur. Allahü teâlânın Peygamberinin ve 

Onun Eshâbının “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în” yolunu kitâblara geçiren, 

değişdirilmekden ve bozulmakdan koruyan, (Ehl-i sünnet) âlimleridir. 

5 — Dört mezhebde ictihâd derecesine yükselmiş olan müctehidlere ve bunların 

yetişdirmiş oldukları büyük âlimlere (Ehl-i sünnet) âlimleri denir. Ehl-i 

sünnetin reîsi ve kurucusu, (İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe Nu’mân bin Sâbit) ve iki 

imâm, Ebû Mensûr Mâ-türîdî ve Ebül-Hasen-i Eş’arîdir. 

6 — Hakîkate varmış Evliyânın büyüklerinden olan Sehl bin Abdüllah Tüsterî 

“rahmetullahi aleyh” diyor ki, (Eğer Mûsâ ve Îsâ aleyhimesselâmın ümmetlerinde, 

imâm-ı a’zam Ebû Hanîfe “rahmetullahi teâlâ aleyh” gibi bir zât bulunsaydı, 

bunlar yehûdîliğe ve hıristiyanlığa dönmezdi). 

7 — Bu büyük imâmın ve yüzlerce talebesinin ve bunların da yetişdirdiği binlerce 

büyük insanın yazdığı milyonlarca kitâb, Peygamberimizin yolunu, bütün dünyâya 

doğru olarak yaymış, tanıtdırmışdır. Şimdi, internet vâsıtası ile, dünyânın her 

yerinde islâmiyyet çok kolay öğrenilmekdedir. Bugün islâm dînini, duyamıyacak, 

hür dünyâda bir şehr, bir köy ve bir kimse kalmamışdır. İslâmiyyeti işitince, doğru 

olarak öğrenmek istiyene, Allahü teâlâ, bunu nasîb edeceğini va’d buyurmuşdur. 

Bugün, dünyâ kütübhânelerini doldurmuş olan bu kitâbların ismlerini bildiren 

fihristler mevcûddur. Meselâ, Kâtib Çelebînin (Keşf-üz-zunûn) kitâbında, onbeşbine 

yakın kitâb ve onbin kadar müellif ismi vardır. Bu kitâb, iki cild olup, arabîdir. 

Bağdâdlı İsmâ’îl pâşa, bu kitâba, iki cild zeyl, ya’nî ilâve yazmışdır. Bu zeyllerde, 

onbine yakın kitâb ve müellif ismi vardır. Keşf-üz-zunûn, 1250 [m. 1835] de, 

üstde arabî, altda latince tercemesi olarak, Leipzigde basılmışdır. Dahâ önce 1112 

[m. 1700] de fransızcaya terceme edilmişdi. Hemen yine o târîhde Mısrda da basılmışdı. 

Son olarak, iki zeyli ile berâber 1360-1366 [m. 1941-1947] arasında İstanbulda 

arabî basılmışdır. Kitâblar, elifbâ sırası iledir. Dördü de me’ârif kütübhânelerinde 

satılmakda idi. İsmâ’îl pâşanın (Esmâ’-ül-müellifîn) ismindeki arabî, iki cild 

kitâbı, 1370 ve 1374 [m. 1951 ve 1955] de İstanbulda basılmışdır. Bu iki kitâbda, Keşfüz-zunûn 

ve zeyllerindeki kitâbların müellifleri, elifbâ sırası ile yazılmış ve her ismin 

yanında, yazdığı eserleri bildirilmişdir. Bugün, bütün dünyâda mevcûd, yalnız 

arabî islâm kitâblarını ve yazarlarını ve her memleketde hangi kütübhânelerde ve 

numarasını gösteren, çok istifâdeli ve kıymetli bir kitâb da, 1362 [m. 1943] de Leiden 

şehrinde basılmış olan, Carl Brockelmannın (Geschichte der Arabischen 

Litteratur) ismindeki almanca kitâbıdır. Osmânlı devletinde yetişmiş âlimlerin 

hâl tercemesini bildiren (Şakâ’ik-ı Nu’mâniyye) kitâbının sâhibi, Taşköprü zâde Ahmed 

efendinin “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Miftâh-us-se’âde) kitâbı, beşyüze yakın 

çeşidli ilmi ta’rîf ve îzâh edip, her ilmde yazılmış kitâb ve bunları yazanlar hakkında 

bilgi vermekdedir. İslâm âlimlerini ve eserlerini tanıtan bu kıymetli kitâbı, 

oğlu, Kemâleddîn Muhammed, arabcadan türkçeye çevirmiş ve (Mevdû’ât-ülulûm) 

ismini vermişdir. (Mevdû’ât-ül-ulûm), [1313] senesinde, İkdâm gazetesi 

matba’asında basılmışdır. Piyasada mevcûddur. Bu kitâbı okuyan, anlayışlı ve insâflı 

bir kimse, islâmiyyetin yirmi ana ilmini ve bunların kolları olan, seksen ilmi 

ve bu ilmlerin âlimlerini ve herbirinin yazdığı kitâbları görerek, durmadan, yılmadan 

yazan, islâm âlimlerinin çokluğu ve herbirinin, ilm deryâsına dalmakdaki mehâretleri 

karşısında, hayrân kalmakdan kendini men’ edemez. 

[Bu kitâblarında tabî’iyyecilerin ve maddîcilerin sözlerini ve müslimân olmıyanların 

islâmiyyete sokmak istedikleri uydurmaları delîller ve tartışmalar ile red 

ederek hepsini susdurmuşlar, din düşmanı olan zındıkların hâzırladıkları fitne ve 

– 22 –

fesâd ateşlerini söndürmüşlerdir. Ayrıca, kötü maksadlarla Kur’ân-ı kerîme yanlış 

ma’nâlar vermeğe, bozuk tercemeler yapmağa kalkışanların yüz karalarını 

meydâna çıkarıp, bir tarafdan îmân edilmesi lâzım gelen şeyleri birer birer ve açıkça 

yazmışlar, bir tarafdan da, bütün dünyâda olmuş ve kıyâmete kadar olacak her 

vak’a ve hareketin ahkâm-ı islâmiyyesini, pek doğru olarak, insanlığın önüne 

koymuşlardır. 

İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfenin “rahmetullahi teâlâ aleyh” dersinde hâzır bulunan 

talebesinden sekizyüzden fazlasının ismleri ve hâl tercemeleri kitâblarda yazılıdır. 

Bunlardan beşyüzaltmışı fıkh ilminde derin âlim olarak şöhret bulmuş, içlerinden 

otuzaltısı ictihâd makâmına yükselmişdir.] 

8 — Her bid’at sâhibi, Kur’ân-ı kerîmde ve hadîs-i şerîflerde ma’nâları açık olmayan 

i’tikâd bilgilerinde, yanlış te’vîl yaparak, yanlış ma’nâ çıkardığı için, hak yoldan 

ayrılmışdır. Hâlbuki, Peygamberimiz “aleyhisselâm” buyurdu ki, (Kur’ân-ı kerîmden 

kendi aklı ile, kendi düşüncesi ve bilgisi ile ma’nâ çıkaran kâfirdir). (Berîka) 

ve (Hadîka)da, dil âfetlerinin ellincisini okuyunuz! Nemâzdan, îmândan 

haberi olmıyanların, para kazanmak için, piyasaya sürdükleri, uydurma tefsîrlerinin, 

yaldızlı reklâmlarına aldanmamalı, bunları almamalı, okumamalıdır. 

9 — Kur’ân-ı kerîmden ve hadîs-i şerîflerden çıkarılan ilmler içinde, kıymetli 

ve doğru olan, yalnız (Ehl-i sünnet) âlimlerinin anladıkları ve bildirdikleridir. 

Ehl-i sünnet âlimleri, bu ilmleri, Eshâb-ı kirâmdan öğrendi. Bunlar da, 

Resûlullahdan öğrendiler. Her mülhid, her bid’at sâhibi ve her câhil, tutduğu yolun, 

Kur’ân-ı kerîme ve hadîs-i şerîflere uygun olduğunu sanır ve iddi’â eder. Bu 

hâlde, Kur’ân-ı kerîmden ve hadîs-i şerîflerden çıkarılan her ma’nâ, makbûl ve 

mu’teber değildir. 

10 — Ehl-i sünnet âlimlerinin, o büyük ve dindâr insanların bildirdikleri i’tikâddan, 

îmândan kıl kadar ayrılanların, kıyâmetde azâbdan kurtulmaları imkânsızdır. 

Böyle olduğu akl ile, Kur’ân-ı kerîm ile ve hadîs-i şerîfler ile ve din büyüklerinin 

(Basîretleri) ile ya’nî kalb gözleri ile görmeleri ile anlaşılmakdadır. Yanlışlık ihtimâli 

yokdur. Bu büyüklerin kitâblarında bildirdikleri doğru yoldan kıl kadar ayrılanların 

sözleri ve kitâbları, zehrdir. Hele dünyâlık toplamak için, dîni âlet 

edenlerin ve kendilerine din adamı ismini verip, her akllarına geleni yazan zındıkların 

hepsi, din hırsızıdır. Bu kitâbları ve mecmû’aları okuyanların îmânlarını çalarlar. 

Bunlara aldananlar, kendilerini müslimân sanıp nemâz kılar. Hâlbuki, 

îmânları çalınmış, gitmiş olduğundan nemâzları ve hiçbir ibâdetleri ve iyilikleri kabûl 

olmaz ve âhıretde işe yaramaz. 

Dinlerini dünyâya satanlar hakkında, Bekara sûresinde meâli, (Câhiller, ahmaklar, 

dünyâdaki zevk ve lezzetlere kavuşmak için, dinlerini, îmânlarını verdi. Âhıretlerini 

satıp, dünyâyı, şehvetlerinin istediklerini aldılar. Kurtuluş yolunu bırakıp, 

helâke koşdular. Bu alış verişlerinde birşey kazanmadılar. Bunlar, ticâret ve 

kazanç yolunu bilmedi. Çok ziyân etdi) olan onaltıncı âyet-i kerîmesi gönderildi. 

11 — İki cihân se’âdetine kavuşmak, ancak ve yalnız, dünyâ ve âhıretin efendisi 

olan, Muhammed aleyhisselâma tâbi’ olmağa bağlıdır. Ona tâbi’ olmak için, 

îmân etmek ve ahkâm-ı islâmiyyeyi öğrenmek ve yapmak lâzımdır. Kalbde doğru 

îmânın bulunmasına alâmet, kâfirleri düşman bilip, onlara mahsûs olan ve kâfirlik 

alâmeti olan şeyleri yapmamakdır. Çünki islâm ile küfr, birbirinin aksidir, zıddıdır. 

Birinin bulunduğu yerde, diğeri bulunamaz, gider. Bu iki zıd şey, bir arada bulunamaz. 

Bunlardan birisine kıymet vermek, diğerini hakâret ve kötülemek olur. Allahü 

teâlâ, sevgilisi olan Muhammed aleyhisselâma, huluk-ı azîm sâhibi olan, çok merhametli 

olan Peygamberine “sallallahü aleyhi ve sellem”, islâm düşmanları ile cihâd 

ve muhârebe etmeği ve onlara sertlik göstermeği emr ediyor. Demek ki, islâm 

düşmanlarına sert davranmak huluk-ı azîmdendir. İslâmiyyetin izzeti ve şerefi, 

küfrün ve kâfirlerin hakîr ve zelîl olmasındadır. Kâfirlere izzet veren, hurmet eden, 

– 23 –

müslimânları tahkîr etmiş, alçaltmış olur. [Hak teâlâ, Âl-i İmrân sûresinde kâfirlere 

kıymet verenlerin ve küfre tâbi’ olanların aldandıklarını ve pişmân olacaklarını beyân 

buyurarak meâli, (Ey benim sevgili Peygamberime “sallallahü aleyhi ve sellem” 

inananlar! Eğer, kâfirlerin sözlerine aldanıp da, Resûlümün “sallallahü aleyhi ve sellem” 

yolundan ayrılırsanız, kendilerine müslimân süsü veren din düşmanlarının, 

ya’ni zındıkların uydurma ve yaldızlı sözlerine kapılarak, îmânınızı çaldırırsanız, dünyâda 

ve âhıretde ziyân edersiniz) olan yüzkırkdokuzuncu âyet-i kerîmeyi gönderdi.] 

Allahü teâlâ, kâfirlerin, kendi düşmanı ve Peygamberinin “sallallahü aleyhi ve 

sellem” düşmanı olduklarını bildiriyor. Allahü teâlânın düşmanlarını sevmek ve onlarla 

kaynaşmak, insanı Allahü teâlâya ve Onun Peygamberine “sallallahü aleyhi 

ve sellem” düşman olmağa sürükler. Bir kimse, kendini müslimân zan eder. Kelime-i 

tevhîdi söyleyip, inanıyorum der. Nemâz kılar ve her ibâdeti yapar. Hâlbuki, 

bilmez ki, böyle çirkin hareketleri, onun îmânını ve islâmını temelinden götürür. 

[Kâfirler, ya’nî Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” bildirdiği islâm dînini 

beğenmiyenler, zemâna, asra ve fenne uymuyor diyenler ve mürtedler, müslimânlarla 

ve müslimânlıkla, açıkça ve alçakça alay ediyor, müslimânları aşağı görüyorlar. 

Müslimânlığın dışında kalmak, keyflerine, şehvetlerine ve içlerindeki kötü 

isteklerine uygun geldiğinden, müslimânlığa gericilik, îmânsızlığa, dinsizliğe asrîlik, 

münevverlik ve ışıklı yol diyorlar. (Mürted) demek, müslimân evlâdı oldukları 

hâlde, müslimânlıkdan haberleri olmadığından ve hiç bir din âliminin kitâbını 

okumadıklarından ve anlamadıklarından, yalnız bir lutfe, bir teveccühe ve 

dünyâlığa kavuşmak için ve akıntıya kapılmış olmak için, müslimânlığı beğenmiyenler, 

terakkîye mâni’dir diyenlerdir. 

Bunlardan ba’zısı, temiz yavruları aldatmak için (İslâmiyyetde herşey “miş” ile 

bitiyor. Şöyle imiş, böyle imiş diye, hep mışa dayanıyor. Bir sened ve vesîkaya dayanmıyor. 

Diğer ilmler ise, isbât edilip, bir vesîkaya dayanmakdadır) diyorlar. Bu 

sözleri ile, ne kadar câhil olduklarını gösteriyorlar. Hiç de, bir islâm kitâbı okumamışlar. 

İslâmiyyet ismi altında, hayâllerinde, birşeyler tasarlayıp, din bu düşüncelerden 

ibâretdir sanıyorlar. Bilmiyorlar ki, hayâllere tapınan, hıristiyanlardır. Birkaç 

yehûdînin ortaya çıkardığı, heykellere, taşlara tapınıyorlar. Hâlbuki müslimânlar, 

peygamberlerin en üstünü Muhammed aleyhisselâma tâbi’ olmakda, haber verdiği, 

mi’râc gecesinde görüp konuşduğu ve hergün Cebrâîl ismindeki melek vâsıtası ile 

haberleşdiği bir Allaha ibâdet etmekdedir. Bunların, islâmiyyetden ayrı ve uzak gördükleri 

ilmler, fenler, vesîkalar, senedler, hep islâm dîninin birer şu’besi, dallarıdır. 

Meselâ liselerde okunan bütün fen bilgileri, kimyâ, bioloji kitâbları, ilk sahîfelerinde, 

(Dersimizin esâsı, müşâhede [gözetleme], tedkîk [inceleme] ve tecribedir) diyor. 

Ya’nî fen derslerinin esâsı, bu üç şeydir. Hâlbuki, bu üçü de, islâmiyyetin emr 

etdiği şeylerdir. Ya’nî, dînimiz, fen bilgilerini emr etmekdedir. Kur’ân-ı kerîmin çok 

yerinde, tabî’atı, ya’nî mahlûkâtı, canlı ve cansız varlıkları görmek, incelemek 

emr edilmekdedir. Eshâb-ı kirâm “aleyhimürrıdvân”, birgün Peygamberimize 

“sallallahü aleyhi ve sellem” sordu ve: (Yemene gidenlerimiz, orada hurma ağaçlarını, 

başka dürlü aşıladıklarını ve dahâ iyi hurma aldıklarını gördük. Biz Medînedeki 

ağaçlarımızı babalarımızdan gördüğümüz gibi mi aşılayalım, yoksa, Yemende 

gördüğümüz gibi aşılayıp da, dahâ iyi ve dahâ bol mu elde edelim?) dediler. Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem”, bunlara şöyle diyebilirdi: Biraz bekleyin! Cebrâîl 

“aleyhisselâm” gelince, ona sorar, anlar, size bildiririm. Veyâ, biraz düşüneyim. 

Allahü teâlâ, kalbime doğrusunu bildirir. Ben de, size söylerim, demedi ve (Tecribe 

edin! Bir kısm ağaçları, babalarınızın üsûlü ile, başka ağaçları da, Yemende öğrendiğiniz 

üsûl ile aşılayın! Hangisi dahâ iyi hurma verirse, her zemân o üsûl ile yapın!) 

buyurdu. Ya’nî tecribeyi, fennin esâsı olan tecribeye güvenmeği emr buyurdu. 

Kendisi melekden anlar veyâ mubârek kalbine elbette doğar idi. Fekat, dünyânın her 

tarafında, kıyâmete kadar gelecek müslimânların, tecribeye, fenne güvenmelerini 

işâret buyurdu. Hurma ağaçlarını aşılama kıssası (Kimyâ-i se’âdet)de ve (Ma’rifet- 

– 24 –

nâme)nin yüzonsekizinci sahîfesinde yazılıdır. İslâmiyyet, bütün fen kollarında, 

ilm ve ahlâk üzerinde, her çeşid çalışmağı ehemmiyyetle emr etmekdedir. Bunlara 

çalışmak, farz-ı kifâye olduğu, kitâblarda yazılıdır. Hattâ, bir islâm şehrinde, fennin 

yeni bulduğu bir âlet, bir vâsıta yapılmayıp, bu yüzden bir müslimân zarar görürse, 

o şehrin idârecilerini, âmirlerini, islâmiyyet mes’ûl tutmakdadır. Hadîs-i şerîfde, 

(Oğullarınıza yüzmek ve ok atmak öğretiniz! Kadınların, evinde iplik iğirmesi ne güzel 

eğlencedir) buyuruldu. Bu hadîs-i şerîf, harb için lâzım olan her çeşid bilgi ve âleti 

edinmeği, hiç boş durmamağı ve fâideli eğlenceleri emr etmekdedir. Bunun içindir 

ki, bugün, bir islâm milletinin, atom bombası, sun’î peyk yaparak müslimânlığı 

dünyâya tanıtması farzdır. Yapmağa çalışılmazsa, büyük günâh olur. 

Müslimânların bilmesi, öğrenmesi lâzım olan bilgilere (Ulûm-i islâmiyye) müslimânlık 

bilgileri denir. Bu bilgilerin kimisini öğrenmek farzdır. Kimisini öğrenmek 

sünnet, bir kısmını öğrenmek de mubâhdır. İslâm bilgileri, başlıca iki büyük kısma 

ayrılır: Birincisi (Ulûm-i nakliyye)dir. Bunlara (Din bilgileri) de denir. Ehl-i sünnet 

âlimleri, bu bilgileri, Eshâb-ı kirâmdan, Onlar da Resûlullahdan öğrendiler. Din bilgileri 

de ikiye ayrılır: Zâhirî ilmler ve bâtınî ilmler. Birincilere, (Îmân bilgileri) ve 

(Fıkh bilgileri) veyâ (Ahkâm-ı islâmiyye), ikincilere (Tesavvuf bilgileri) veyâ (Ma’rifet) 

denir. Îmân bilgileri ve ahkâm-ı islâmiyye bilgileri, mürşidlerden, akâid ve fıkh 

kitâblarından öğrenilir. Ma’rifet, kalblere, mürşidlerin kalblerinden akar, gelir. 

İslâm bilgilerinin ikinci kısmı (Ulûm-i akliyye)dir. Canlıları öğretene (Ulûm-i 

tıbbiyye), cansızları öğretene (Ulûm-i hikemiyye) denir. Semâları, yıldızları öğretene 

(Ulûm-i felekiyye), Erd bilgilerine (Ulûm-i tabî’ıyye) demişlerdir. Ulûm-i akliyye, 

matematik, mantık ve tecribî bilgilerdir. Bunlar, his organları ile duyularak, 

akl ile incelenerek, tecribe ve hesâb edilerek elde edilir. Bu bilgiler, din bilgilerinin 

anlaşılmasına ve onların tatbîk edilmesine yardımcıdırlar. Bu bakımdan lüzûmludurlar. 

Bunlar, zemânla artar, değişir, ilerler. Bunun içindir ki, (Tekmîl-i sınâ’ât, 

telâhuk-ı efkâr iledir) buyurulmuşdur. Bunun ma’nâsı (San’atın, fennin, tekniğin 

ilerlemesi, fikrlerin, deneylerin birbirlerine eklenmesi ile olur) demekdir. 

Nakl yolu ile edinilen bilgiler, ya’nî din bilgileri çok yüksekdir. Aklın, insan dimâgı 

gücünün dışında ve üstündedir. Bunlar, hiçbir zemânda, kimse tarafından değişdirilemez. 

Dinde reform olmaz sözünün ma’nâsı da budur. Akl ile elde edilen 

bilgileri, islâmiyyet yasaklamamış, sınırlamamış, ancak, bunların nakl bilgileri 

ile birlikde öğrenilmesini ve sonuçlarının ahkâm-ı islâmiyyeye uygun, insanlara fâideli 

olarak kullanılmasını, zulm, işkence, felâket vâsıtası yapılmamasını emr etmişdir. 

Müslimânlar, birçok fen vâsıtası yapmışlar ve kullanmışlardır. Pusula 687 

[m. 1288] de keşf edildi. İğneli tüfek 1282 [m. 1866] da ve top 762 [m. 1361] de keşf 

edildi ve Fâtih tarafından kullanıldı. İslâmiyyet, islâma karşı olanların, islâm ahlâkını 

bilmiyenlerin, ilm şekline sokdukları, ders, vazîfe adını verdikleri ahlâksızlıkların, 

uydurma târîhlerin, islâmiyyete yapılan iftirâların okutulmasını, öğrenilmesini 

yasaklamakda, zararlı, kötü propagandalardan kaçınılmasını, fâideli, iyi bilgilerin 

öğrenilmesini istemekdedir. 

İslâmiyyet, fâideli olan her ilmi, her fenni ve her tecribeyi emr eden bir dindir. 

Müslimânlar, fenni sever, fen adamının tecribelerine inanır. Fekat, fen adamıyım 

diyen fen taklîdcilerinin iftirâlarına, yalanlarına aldanmaz.] 

Kâfirler ellerinden gelirse, müslimânları ezer, imhâ eder. Veyâhud, müslimânları, 

kendi uydurdukları yola sokarlar. 

[Nitekim masonların [m. 1900] senesi ictimâ’ına âid zabtların yüzikinci sahîfesinde, 

(Dindârlara ve ma’bedlere galebe çalmak kâfî değildir. Asl maksadımız, dinleri 

yok etmekdir) yazılıdır. 

Bunlar, kitâblarında ve konuşmalarında, din düşmanlıklarını açıkca ve hayâsızca 

bildiriyorlar. İlmden, fenden haberleri olmadığı için, çocukca şeyler söylüyorlar. 

Meselâ, eski insanlar câhil imiş, tabî’at kuvvetleri karşısında âciz, zevallı kalarak, 

hayâlî şeylere inanmışlar. Uydurdukları şeylere tapınarak, yalvararak, kü- 

– 25 –

çüklüklerini göstermişler. Hâlbuki, bugün atom asrındayız. Tabî’ate hâkim olup 

istediğimizi yapıyoruz. Tabî’at kuvvetleri hâricinde birşey yokdur. Cennet, Cehennem, 

cin, melek, eski insanların uydurduğu şeylerdir. Gidip gören var mı? Görülmiyen, 

tecribe edilmiyen şeylere inanılır mı, diyorlar. Dinsizlerin bu sözleri, târîhden 

de haberleri olmadığını gösteriyor. Târîh boyunca, her asrda gelen câhiller, kendilerini 

akllı, bilgili, eski insanları câhil sanmış. Âdem aleyhisselâmdan beri, her 

asrda gönderilen dinleri, eski câhillerin sözleri diyerek bozmuşlar, inkâr etmişlerdir. 

Kur’ân-ı kerîmin birçok yerinde, kâfirlerin böyle sözleri bildirilmekde ve cevâb 

verilmekdedir. Meselâ Mü’minûn sûresinin otuzuncu âyet-i kerîmesinden 

sonra, (Nûh aleyhisselâma inanmadılar. Onları suda boğduk. Ondan sonra yaratdığımız 

insanlara, içlerinden Peygamber gönderdik ve Allahü teâlâya ibâdet ediniz. 

İbâdet edilecek, Ondan başkası yokdur. Onun azâbından korkunuz! dedik. Dinlemiyenlerden, 

öldükden sonra tekrâr dirilmeğe inanmıyanlardan, dünyâ ni’metlerini 

bol bol vermiş olduğumuz birçoğu, bu Peygamber, sizin gibi yiyip içiyor. Kendiniz 

gibi bir çok şeye muhtâc olan birine inanırsanız, aldanmış, ziyân etmiş olursunuz. 

Peygamber, size ölüp, kemikleriniz çürüyüp, toz toprak oldukdan sonra, tekrâr 

dirilerek kabrden kalkacaksınız diyor. Hiç böyle şey olur mu? Ne varsa, ancak 

bu dünyâdadır. Cennet, Cehennem, hep buradadır. Bu dünyâ böyle gelmiş böyle 

gider. Öldükden sonra, bir dahâ dirilmek yokdur, dediler) meâlindeki âyet-i kerîmeleri 

gönderdi. Komünist memleketlerde, milletin dînini, ahlâkını yıkmak 

için, mekteblerde öğretmenler ve askerlikde de subaylar, çocuklara, kızlara, askerlere, 

Allah var olsaydı görürdük. İstediğimizi işitir, verirdi. Benden şeker isteyiniz, 

hemen işitir, veririm. Ondan isteyin, bakın vermiyor. O hâlde yokdur. Ananız, 

babanız câhildir. Eski, örümcek kafalıdır. Onlar gericidir. Siz ise, aydın kafalı, 

ilerici gençlersiniz. Sakın öyle hurâfelere inanmayın! Cennet, Cehennem, melek, 

cin uydurma şeylerdir diyorlar. Böyle yalanlarla, gençlerin dînini, îmânını, baba 

ocağından almış oldukları edeb ve hayâlarını yok etmeğe çalışıyorlar. Zevallı 

yavruları aldatıp, kendi alçak istekleri, zevkleri, kötü kazancları uğruna, gençleri 

fedâ ediyorlar. Cenneti, Cehennemi kim görmüş, görülmiyen şeye inanılmaz, diyerek 

his uzvlarına tâbi’ olduklarını bildiriyorlar. Hâlbuki, hayvanlar, his uzvlarına 

tâbi’ olur. İmâm-ı Gazâlî buyuruyor ki, (İnsanlar, akla tâbi’ olur. İnsanların 

his uzvları, hayvanlardan geridedir. İnsan, kedi, köpek kadar koku alamaz. Karanlıkda, 

onların gördüğü gibi göremez. Sonra, herşeyde, göze nasıl inanılır ki, çok yerde 

akl, gözün yanlışını çıkarmakdadır. Meselâ göz, güneşi pencere içinden görüp, 

pencereden küçük sanıyor. Akl ise, dünyâdan da büyük olduğunu söylüyor). Bu 

kâfirler acabâ, biz gördüğümüze inanırız, güneş dünyâdan dahâ büyük olur mu diyerek, 

akla inanmıyorlar mı? Hayır, burada onlar da, müslimânlar gibi akla inanıyor. 

Görülüyor ki, insanlar, dünyâ işlerinde, hislerine değil, akllarına uyarak, hayvanlardan 

ayrılmakdadır. Bunlar, âhıretdeki şeylere inanmayız diyerek, his organlarına 

bağlı kalıyorlar da, niçin akla uymuyor, burada da, insanlık derecesine 

yükselmek istemiyorlar? İslâmiyyet, insanların tekrâr yaratılıp, sonsuz yaşıyacaklarını, 

hayvanların ise, kıyâmetde hesâblaşdıkdan sonra, yok olacaklarını bildiriyor. 

İnsanlara ebedî hayât va’d ederek, hayvanlardan ayırıyor. Bu kâfirler 

ise, hayvanlar gibi, ebedî hayâtdan mahrûm kalmağı beğeniyorlar. Bugün, fabrikalarda 

binlerce ilâc, ev eşyâsı, sanâyı’ ve ticâret maddeleri, elektronik âletler, harb 

vâsıtaları yapılıyor. Bunların çoğu, ince hesâblardan, yüzlerce tecribeden sonra elde 

ediliyor. Bunlardan birine dahî, kendi kendine var oldu diyorlar mı? Bunların 

bilerek ve istiyerek yapıldıklarını söylüyorlar ve hepsinin bir yapıcısının bulunması 

lâzımdır diyorlar da, canlılarda, cansızlarda görülen ve her asrda, dahâ yenileri, 

dahâ inceleri keşf edilen ve çoğunun yapısı henüz anlaşılamayan milyonlarca 

maddenin ve hâdisenin kendi kendilerine tesâdüfen var olduklarını söylüyorlar. 

Bu iki yüzlülük, koyu bir inâddan veyâ açık bir ahmaklıkdan başka ne olabilir? 

Rusyada bir komünist mu’allim, ders arasında, (Ben sizi görüyorum. Siz de be- 

– 26 –

ni görüyorsunuz. O hâlde, biz varız. Karşıdaki dağlar da var. Çünki, bu dağları da 

görüyoruz. Yok olan şey görünmez. Görülmiyen şeye var denilmez. Bu sözüm, bir 

fen bilgisidir. İlerici, aydın olan kimse, fen bilgisine inanır. Gericiler, bu varlıkların 

bir yaratıcısı olduğunu söylüyorlar. Bu yaratıcının var olduğuna inanmak yanlışdır. 

Fenne uygun değildir. Görülmiyen şeye var demek, gericilikdir) der. Bir türkmen 

çocuğu söz istiyerek: (Bunları akl ile mi söylüyorsun? Sende akl olduğuna inanmak, 

bunları akl ile söylediğini kabûl etmek fenne uygun değildir. Çünki, aklın olsaydı, 

görürdük) der. Mu’allim, bu haklı söze cevâb veremeyip, mağlûbiyyetinden 

hâsıl olan öfke ile, çocukcağızı, tekme tokat dershâneden dışarı atar. Çocuk bir dahâ 

hiçbir yerde görülememişdir. 

Bugün, dünyâdaki kâfirler, iki dürlüdür: Birincisi (Kitâblı kâfirler), ya’nî yehûdîler 

ve hıristiyânların az bir kısmı olup, bir peygambere ve bunun Allahü teâlâdan 

getirdiği kitâba ve öldükden sonra dirilmeğe, âhıretdeki sonsuz hayâta inanıyorlar. 

Ellerindeki bozuk kitâba Allah kelâmı diyorlar. 

İkincisi, (Kitâbsız kâfirler) ya’nî (Müşrik)ler olup, herşeyi yapan bir Allah bulunduğuna 

inanmıyorlar. Taş, ağaç, güneş, yıldız ve insan, inek gibi ba’zı mahlûklarda (ülûhiyyet 

sıfatı) bulunduğuna inanıyorlar. Bu inkârcılardan bir kısmı, kanûn ile, devlet 

baskısı ile, zulm, işkence ederek, ibâdet etmeği, dîni öğretmeği yasak ediyor. Bir kısmı 

da, insanlık, iyilik duygularını okşayıcı sözlerle, herkesi, zevk, safâya daldırıyor. 

Ma’neviyyâtdan, din bilgilerinden mahrûm bırakıyorlar. Düzme hikâyeler, yalan 

örnekler göstererek, milyonlarca insanı aldatıyor, din câhili yetişdiriyorlar. Bir tarafdan, 

medeniyyetden, fenden, insan haklarından bahs edip, bir tarafdan da, insanları 

hayvanlaşdırıyorlar. İngiliz câsûsları, böyle yapıyor. (İngiliz Câsûsunun İ’tirâfları) 

kitâbını ve (Fâideli Bilgiler) kitâbının 27.ci sahîfesini ve devâmını okuyunuz! 

Avrupa ve Amerika milletlerinin çoğu hıristiyandır. Yehûdîlerin ve hıristiyanların 

bir kısmı, kitâblıdır. Yeni astronominin kurucusu Kopernik, Fraynburg şehrinde 

papas idi. İngilterenin büyük fizik adamı Bacon, Fransisken tarîkatinde, papas 

idi. Meşhûr Fransız fizikçisi Paskal, papas olup, fizik ve geometri kanûnları keşf 

ederken, din kitâbları yazmışdı. Fransanın en büyük başvekîli olup, memleketine 

Avrupa birinciliğini kazandıran, meşhûr Rişliyö, papas olup, ruhbân sınıfında 

ileri derece sâhibi idi. Meşhûr Alman doktor ve şâ’iri Şiller de, papas idi. Bugün, 

bütün dünyâca büyük felesof tanınan, Fransız fikr adamı Bergson, kitâblarında, 

maddîcilerin hücûmlarına karşı, rûhânîleri müdâfe’a etmişdir. (Madde ve hâfıza) 

ve (Din ve ahlâkın iki kaynağı) ve (Şu’ûrun vergileri) kitâblarını okuyanlar dîne, 

kıyâmete seve seve inanır. 

Amerikanın büyük felesofu William Ceyms, Pragmatisme mezhebini kurmuş, (Dînî 

tecribeler) ve diğer kitâblarında, îmânlı olmağı övmüşdür. Bulaşıcı hastalıklar, 

mikroblar ve aşılar üzerinde buluşları olan, Fransız doktoru Pasteur, cenâzesinin 

dînî merâsim ile kaldırılmasını vasıyyet etmişdi. Nihâyet, ikinci cihân harbinde dünyâyı 

idâre eden, Amerika Cumhûrreîsi F.D.Ruzvilt ile İngiliz başvekîli Çörçil, 

dindâr idi. İsmini hâtırlayamadığımız dahâ nice fen ve siyâset adamları hep, yaratana, 

kıyâmete, meleklere inanan kimselerdi. İnanmıyanların, bütün bunlardan dahâ 

akllı olduğunu kim iddi’â edebilir? Bunlar, islâm kitâblarını görüp okumuş olsalardı, 

iyi müslimân olurlardı. Fekat papaslar islâm kitâblarını okumağı, hattâ el 

sürmeği yasak etmişler, büyük suç saymışlardı. İnsanların dünyâ ve âhıret se’âdetine 

kavuşmalarına mâni’ olmuşlardı. İkinci kısmda yirmialtıncı maddeye bakınız! 

İmâm-ı Alî “radıyallahü anh” buyurdu ki, (Müslimânlar, âhırete inanıyor. Kitâbsız 

kâfirler, inkâr ediyor. Tekrâr dirilmek olmasaydı, inanmıyanlar birşey kazanmaz, 

müslimânlar da, zarar etmezdi. Fekat, kâfirlerin dediği olmayınca, sonsuz 

azâb çekeceklerdir). İslâm âlimleri, sözlerini isbât etmekde, inanmıyanların hücûmlarına 

akl, ilm ve fen ile cevâb vermekdedir. Müslimânlar, sözlerini isbât etmeseydi 

dahî, kıyâmet inkâr olunabilir mi idi? Sonsuz azâbda kalmak, bir ihtimâl 

bile olsa, bunu hangi akl kabûl eder? Hâlbuki, âhıret azâbları, bir ihtimâl değil, mey- 

– 27 –

dânda olan hakîkatdir. O hâlde, inanmamak, aklsızlık oluyor. 

İslâm dînini bilmiyenlerin ba’zısı ise, milletin sağlam îmânını, ilme ve akla dayanarak 

bozamıyacaklarını, islâma hücûm etdikçe, kendi yüz karalarının meydâna 

çıkdığını görerek, hîle, yalan yoluna sapıyor. Müslimân görünüp ve müslimânlığı 

beğenici ve medh edici yaldızlı yazılar yazıp, fekat, bu yazıları ve sözleri arasında 

müslimânlığın esâs ve temel mes’elelerini, sanki müslimânlık değilmiş gibi 

ele alıp kötülüyorlar. Okuyucuları ve dinleyicileri bunlardan soğutmağa ve ayırmağa 

çalışıyorlar. Allahü teâlânın emr etdiği ibâdetlerin vaktlerini, mikdârlarını 

ve şekllerini uygunsuz görerek, böyle olacağına, şöyle olsaydı, dahâ iyi olurdu diyorlar. 

İbâdetlerin rûhlarından, içlerinde saklı bulunan inceliklerden, fâidelerden 

ve kıymetlerden haberleri olmadığı için, bunları basît ve ibtidâî fâidelere âlet sanarak, 

sanki düzeltmeğe yelteniyorlar. Birşeyi bilmemek, insanlar için kusûr ise 

de, anlamadığına karışmak, ayrıca pek gülünç ve acınacak bir hâl oluyor. Böyle câhilleri, 

akllı sanarak, sözlerini dinleyen ve inanan müslimânlar ise, bunlardan dahâ 

zevallı ve dahâ ahmakdır. Müslimân ismini taşıyan böyle sinsi kâfirlere (Yobaz) 

denir. Zemânımızdaki yobazlardan bir kısmı da, (Evet, islâmiyyet iyi ahlâkı emr etmekde, 

insanları olgunlaşdırmakdadır. Fekat, islâmiyyetde sosyal hükmler, âile ve 

cem’ıyyet hakları da vardır. Bunlar ise, o zemânın şartlarına göre konmuşdur. Bugün 

milletler büyümüş, şartlar değişmiş, ihtiyâclar artmışdır. Bugünkü, teknik 

ve sosyal ilerlemeleri karşılayabilecek yeni hükmler, kanûnlar lâzımdır. Kur’ânın 

hükmleri bu ihtiyâcları karşılayamaz) diyorlar. Böyle sözler, islâm hukûkunu bilmiyen, 

islâm bilgilerinden haberi olmayan câhillerin boş ve yersiz düşünüşleridir. 

İslâmiyyet, adâleti, zulmü, insanların birbirlerine karşı, âile ve komşuların birbirlerine, 

milletin hükûmete ve birbirlerine karşı haklarını, vazîfelerini, suçları açıkca 

bildirmiş, bu değişmez kavramlar üzerinde, temel hükmler kurmuşdur. Bu değişmez 

hükmlerin, hâdiselere, vak’alara tatbîkını sınırlamamış, örf ve âdetlere göre 

kullanılmasını emr etmişdir. (Mecelle)nin 36. cı ve sonraki maddelerinin (Dürer-ül-hükkâm) 

şerhinde diyor ki, (Zemânın değişmesi ile, örf ve âdete dayanan 

ahkâm değişebilir. Nassa, delîle dayanan ahkâm, zemânla değişmez. Hükm-i küllî 

değişmeyip, bu hükmün hâdiselere tatbîkı, zemânla değişebilir. İbâdetlerde, Nass 

ile bildirilmiş olmıyan bir hükmü anlamak ve bildirmek için, umûmî âdetler delîl 

olur. Âdetin umûmî olması için Eshâb-ı kirâm zemânından kalma ve müctehidlerin 

kullanmış olmaları ve devâmlı olmaları lâzımdır. Mu’âmelâtdaki hükmler için, 

bir beldenin, Nassa muhâlif olmıyan âdetleri de delîl olur. Bunları, fıkh âlimleri anlıyabilir). 

Allahü teâlâ islâm dînini, her memleketde, her yeniliği ve buluşu karşılayacak 

şeklde kurmuşdur. İslâm dîni, yalnız sosyal hayâtda değil, ibâdetlerde bile 

tolerans, müsâmaha göstermiş, insanlara serbestlik vermiş, başka şartlar ve 

zarûretler karşısında, ictihâd hakkı tanımışdır. Hazret-i Ömer ve Emevîler zemânında 

ve koca Osmânlı imperatorluğunda, kıt’alara yayılan çeşidli milletler toplulukları, 

bu ilâhî hükmlerle idâre edilerek, başarıları, şânları, târîhlere ün salmışdır. 

Gelecek zemânlarda, büyük, küçük her millet de, islâmiyyetin bildirdiği, değişmez 

olan güzel ahlâka sarılacağı, bunları uygulayacağı kadar, râhata, huzûra, 

se’âdete kavuşacakdır. İslâmiyyetin bildirdiği sosyal ve ekonomik ahlâkdan, ahkâmdan 

ayrılan insanlar, milletler, sıkıntıdan, ızdırâbdan, felâketden kurtulamamışlardır. 

Geçmiş milletlerde böyle olduğunu târîhler yazmakdadır. Gelecekde de, 

elbette böyle olacakdır. Târîh, tekerrürden ibâretdir. Müslimânlar, millî birlik ve 

berâberliğe çok ehemmiyyet vermeli, memleketlerinin kalkınması için maddî, 

mânevî çalışmalı, din bilgilerini iyi öğrenmeli, harâmlardan sakınmalı, Allaha ve 

devlete ve kullara karşı olan vazîfelerini, borçlarını yerine getirmelidir. İslâmın güzel 

ahlâkı ile bezenmeli, kimseye zarar vermemelidir. Fitne, ya’nî anarşi çıkarmamalı, 

vergilerini ödemelidir. Dînimiz, böyle olmamızı emr ediyor. Müslimânın 

birinci vazîfesi, nefsine, şeytâna uymayıp ve kötü arkadaşlara, azgın, âsî kimselere, 

anarşistlere aldanmayıp, kanûna karşı suçlu olmakdan, Allahü teâlâya karşı da 

– 28 –

günâh işlemekden sakınmakdır. Allahü teâlâ kullarına üç vazîfe verdi: Birincisi, 

şahsî vazîfesidir. Her müslimân, kendini iyi yetişdirecek, sıhhatli, edebli, iyi huylu 

olacak, ibâdetlerini yapacak, ilm ve güzel ahlâk öğrenecek, halâl lokma kazanmak 

için çalışacakdır. İkinci vazîfesi, âile içindeki vazîfesidir. Zevcesine, ana-babasına, 

çocuklarına, kardeşlerine olan haklarını yapacakdır. Üçüncü vazîfesi, 

cem’ıyyet içindeki vazîfeleridir. Komşularına, hocalarına, talebesine, âilesine, 

emrinde olanlara, hükûmete ve devlete, bütün vatandaşlara, dîni ve milleti başka 

olanlara karşı vazîfeleridir. Herkese iyilik etmesi, eli ile, dili ile kimseyi incitmemesi, 

kimseye zarar vermemesi, hiyânet etmemesi, herkese fâideli olması, devlete, 

hükûmete, kanûnlara karşı, hiç ısyân etmemesi, herkesin hakkını, vergilerini 

hemen ödemesi lâzımdır. Allahü teâlâ, hükûmet, devlet işlerine karışmayı emr etmedi. 

Hükûmete yardım etmeği, fitne çıkarmamağı emr etdi.] 

O hâlde müslimânların Allahü teâlâdan hayâ etmeleri, sıkılmaları lâzımdır. Hayâ 

îmândandır. Müslimânlık hayâsı zarûrî lâzımdır. Kâfirleri ve kâfirliği ve islâmiyyete 

uymıyan hangi inanış, hangi nazariyye, hangi teori olursa olsun, hepsini yanlış 

bilmek ve zararlı olduğuna inanmak lâzımdır. Cenâb-ı Hak, kâfirlerden cizye 

almağı, ya’nî vergi vermelerini emr buyurmuşdur. Bundan maksad, onları tahkîrdir. 

Bu hakâret, o derece te’sîrlidir ki, cizye vermek korkusundan, kıymetli elbise 

giyemezler, süslenemezler. Hakîr ve sefîl yaşarlar. Cizyenin gâyesi, kâfirlerin 

hakâret ve rüsvâlığıdır. Müslimânlığın izzet ve şerefini göstermekdir. Zimmî, 

müslimân olursa, cizye vermesi sâkıt olur. Bir kalbde îmân bulunduğuna alâmet, 

kâfirleri sevmemekdir. [Sevmemek kalble olur. Onlarla ve herkesle iyi geçinmeli, 

kimseyi incitmemelidir. 

Ancak, zarûret ve ihtiyâc îcâbı, geçici işbirlikleri yapılabilir ise de, bu, kalb ile 

sevişmek olmamalı ve zarûret bitince, sona ermelidir. 

Süâl: Kimseye sû’i zan etmemeli, kötü gözle bakmamalı, kâfir olduğunu gösteren 

işine, sözüne değil, îmânı olduğunu gösteren işine ve sözüne bakmalıdır. Îmân 

kalbde bulunur. Kalbde îmân olduğunu Allah bilir. Başka kimse bilemez. Kalbinde 

îmân bulunan kimseye kâfir diyenin kendisi kâfir olur. Müslimânlığı açıkca kötülemiyen 

herkese müslimân gözü ile bakmak, onu sevmek lâzımdır, deniliyor. Bu 

söz doğru mudur? 

Cevâb: Kimseye sû’i zan etmemeli sözü yanlışdır. Bunun doğrusu (Müslimâna sû’i 

zan etmemeli)dir. Ya’nî, müslimân olduğunu söyliyen ve küfre sebeb olan bir sözde 

ve işde bulunmıyan kimsenin bir sözünden veyâ işinden hem îmânı olduğu, hem 

de îmânsız olduğu anlaşılırsa, îmânı olduğunu anlamalı, dinden çıkdı dememelidir. 

Fekat bir kimse, dîni yıkmağa, gençleri kâfir yapmağa uğraşır veyâ harâmlardan birinin 

iyi olduğunu söyleyerek bunun yayılması, herkesin yapması için uğraşırsa, yâhud 

Allahü teâlânın emrlerinden birinin gericilik, zararlı olduğunu söylerse, buna 

kâfir denir. Müslimân olduğunu söyler, nemâz kılar, hacca giderse, (Zındık) denir. 

Müslimânları aldatan böyle iki yüzlüleri müslimân sanmak, ahmaklık olur.] 

Hak teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde Tevbe sûresinin yirmisekizinci âyetinde kâfirlere 

Neces ve doksanbeşinci âyetinde Rics ya’nî pis buyurdu. O hâlde, müslimânların 

yanında, kâfirlik pis ve aşağı olmalıdır. Ra’d sûresinin ondördüncü ve Mü’min sûresinin 

ellinci âyetlerinde meâlen, (Bu düşmanların düâları netîcesizdir. Kabûl olmak 

ihtimâli yokdur) buyuruldu. Müslimânlardan, Allahü teâlâ râzıdır ve Peygamberi 

“sallallahü aleyhi ve sellem” râzıdır. Allahü teâlânın rızâsına, sevgisine kavuşmakdan 

dahâ büyük ni’met olmaz. 

Îmân ile küfr birbirlerine zıd olduğu gibi, âhıret de, dünyânın zıddıdır. Dünyâ ve 

âhıret bir araya getirilemez. Âhıreti kazanmak için, dünyâyı [ya’nî harâmları] terk 

etmek lâzımdır. Dünyâyı terk etmek, iki dürlüdür: Birisi, bütün harâm olan şeyler 

ile berâber, mubâhları da, ya’nî günâh olmayan lezzetlerin çoğunu da bırakıp, yaşamak 

için zarûrî olan mikdârını kullanmakdır. [Ya’nî tenbel ve işsiz olarak oturup 

– 29 –

da, dünyânın zevk, keyf ve eğlencelerine dalmak yolunu bırakarak, her dürlü zevk 

ve lezzetinden vazgeçip, bütün zemânını, ibâdet ile ve müslimânların râhatları ve 

islâm dînini bilmiyenlerin, doğru yola kavuşmaları için lâzım olan ilmî ve teknik üsûlleri 

ve vâsıtaları, en ileri ve en üstün şeklde yapmak ve kullanmakla geçirmek ve 

durmadan çalışmakdır ve dünyâ zevkını böyle çalışmakda aramak ve bulmakdır. Eshâb-ı 

kirâmın hepsi ve büyüklerimizin çoğu, böyle idi. Dünyâyı, bu söylediğimiz şeklde 

terk etmek, pekâlâ ve pek fâidelidir. Tekrâr edelim ki, bundan maksad, islâmiyyetin 

emr etdiği şeyleri yapmak için, bütün râhatı ve zevkleri fedâ etmekdir.] 

İkincisi, dünyâda harâm ve şübheli şeylerden kaçıp mubâhları kullanmakdır. Bu 

kısm da, hele bu zemânda, çok kıymetlidir. 

O hâlde, islâmiyyetin harâm etdiği şeylerden kaçınmak, her müslimân için lâzımdır. 

Yediyüzseksendokuzuncu [789] sahîfeye bakınız! 

[Bunların harâm olmasına ehemmiyyet vermiyen ve kaçınmağa lüzûm görmeyen, 

ya’nî Allahü teâlânın yasak etmesine aldırış etmeyen veyâ bunları beğenen, 

ne güzel diyen (Kâfir) [Allaha düşman] olur. Bunlar Cehennemde, sonsuz kalacakdır. 

Allahü teâlânın harâm etmesine ehemmiyyet verip, kabûl edip de, nefsine 

mağlûb olarak, aldanarak, bunları yapan ve sonra akllarını toparlayıp pişmân 

olanlar kâfir olmaz ve îmânlarını gayb etmezler. Böyle kimselere (Âsî) ve (Fâsık) 

[kötü kimse] denir ve (Günâhkâr) denir. Bunlar, günâhları sebebiyle, belki Cehenneme 

girip cezâlarını çekerse de, Cehennemde sonsuz kalmıyacaklar, çıkıp Cennete 

kavuşacaklardır.] 

Allahü teâlânın mubâh etdiği, ya’nî müsâ’ade etdiği şeyler pek çokdur. Bunlarda 

bulunan lezzet, harâmda bulunanlardan, fazladır. Mubâh kullananları Allahü 

teâlâ sever. Harâm kullananları sevmez. Aklı olan, doğru düşünebilen bir kimse, 

geçici bir zevk için, sâhibinin, yaratanının sevgisini teper mi? Zâten, harâm olan 

şeylerin sayısı pek azdır. Bunlarda bulunan lezzet, mubâhlarda da vardır. 

[Dünyâ, ednâ kelimesinin müennesidir. Ya’nî, ism-i tafdîldir. Masdarı, dünüv veyâ 

denâetdir. Birinci masdardan gelince, çok yakın demekdir. (Biz en yakın olan gökü, 

çırağlarla süsledik) âyet-i kerîmesindeki dünyâ kelimesi böyledir. Ba’zı yerde 

de, ikinci ma’nâ ile kullanılmışdır. Meselâ (Denî, alçak şeyler mel’ûndur) hadîs-i 

şerîfinde böyledir. Ya’nî (Dünyâ mel’ûndur) demekdir. Alçak şeyler, cenâb-ı Hakkın 

nehy-i iktizâî ve nehy-i gayr-i iktizâîsidir. Ya’nî, harâm ile mekrûhlardır. Şu hâlde, 

Kur’ân-ı kerîmde, zem edilen, kötü denilen dünyâ, harâmlar ve mekrûhlardır. Mal 

kötülenmemişdir. Çünki, cenâb-ı Hak mala hayr adını vermekdedir. Bu sözümüzü 

isbât eden vesîka, bütün mahlûkların ve insanlığın üstünlükde ikincisi olan İbrâhîm 

halîl-ür-rahmânın malıdır. Yalnız yarım milyonu sığır olmak üzere, davarları, ova ve 

vâdîleri dolduruyordu. Görülüyor ki, islâmiyyet dünyâ malını kötülememekdedir. İbrâhîm 

peygamberin bu kadar zengin olması, sözümüzü isbât etmekdedir.] 

12 — Harâm işlememek ve bütün ahkâm-ı islâmiyyeyi yerine getirmek, çok kolaydır. 

Kalbi bozuk olana güç gelir. Evet, birçok işler vardır ki, sağlam insanlara 

kolaydır. Hastalara ise güçdür. Kalbin bozuk olması, islâmiyyete temâm inanmaması 

demekdir. Bu gibi insanlar, inandım dese de, hakîkî tasdîk değildir. Lâf ile 

tasdîkdir. Kalbde hakîkî tasdîkın, doğru îmânın bulunmasına bir alâmet, dîn-i islâm 

yolunda yürümekde kolaylık duymakdır. 

13 — Allahü teâlânın feyzleri, ni’metleri, ihsânları, ya’nî iyilikleri, her ân, insanların 

iyisine, kötüsüne, herkese gelmekdedir. Herkese mal, evlâd, rızk, hidâyet, 

irşâd ve selâmet ve dahâ her iyiliği fark gözetmeksizin göndermekdedir. 

Fark, bunları kabûlde, alabilmekde ve ba’zılarını da almamak sûretiyle, insanlardadır. 

Nahl sûresinin otuzüçüncü âyetinde meâlen, (Allahü teâlâ, kullarına 

zulm etmez, haksızlık etmez. Onlar, kendilerini azâba, acılara sürükleyen bozuk düşünceleri, 

çirkin işleri ile kendilerine zulm ve işkence ediyorlar) buyurulmuşdur. 

– 30 –

Nitekim güneş, hem çamaşır yıkayan adama, hem de çamaşırlara, aynı şeklde, 

parlamakda iken, adamın yüzünü yakıp karartır, çamaşırlarını ise beyâzlatır. 

[Bunun gibi, elmaya ve bibere aynı şeklde parladığı hâlde, elmayı kızartınca tatlılaşdırır. 

Biberi kızartınca acılaşdırır. Tatlılık ve acılık hep güneşin ışıkları ile ise 

de, aralarındaki fark, güneşden değil, kendilerindendir. Allahü teâlâ, bütün insanlara 

çok acıdığı için ve bir ananın yavrusuna olan merhametinden dahâ çok acıdığı 

için, dünyânın her tarafındaki, her insanın, her âilenin, her cem’ıyyetin ve milletin 

her zemânda ve her işlerinde nasıl hareket etmeleri lâzım geleceğini, dünyâda 

ve âhıretde râhat etmeleri ve se’âdet-i ebediyyeye kavuşmaları için, işlerini ne 

yolda yürütmeleri ve nelerden kaçınmaları lâzım geldiğini, Kur’ân-ı kerîmde bildirdi. 

Ehl-i sünnet âlimleri, bunların hepsini, keskin görüşleri ile bulup, milyonlarca 

kitâb yazarak, bütün dünyâya bildirdi. Demek ki, Allahü teâlâ, insanları işlerinde 

başı boş bırakmamış, islâmiyyetin girmediği bir yer kalmamışdır. Demek 

ki, islâmiyyeti dünyâ işlerinden ayırmak mümkin değildir. İslâmiyyeti dünyâ işlerinden 

ayırmağa kalkışmak, islâmiyyeti ve müslimânları yeryüzünden kaldırmağa 

çalışmak demek olmaz mı?] 

İnsanların, âhıretdeki ni’metlere nâil olmamaları, Ondan yüzçevirdikleri içindir. 

Yüzçeviren, elbette birşey alamaz. Ağzı kapalı bir kap, Nisan yağmuruna elbette 

kavuşamaz. Evet, yüzçeviren birçok kimsenin, dünyâ ni’metleri içinde 

yaşadığı görülüp, mahrûm kalmadıkları zan olunuyor ise de, bunlara dünyâ için 

çalışmalarının karşılığını vermekdedir. Yalnız dünyâ için çalışanlara verdiği 

dünyâlıklar hakîkatde azâb ve felâket tohumlarıdır. Mekr-i ilâhî ile, istidrâc 

olarak, ya’nî Allahü teâlânın aldatarak, ni’met şeklinde gösterdiği musîbetlerdir. 

Nitekim, Mü’minûn sûresi, ellialtıncı âyetinde meâlen, (Kâfirler, mal ve 

çok evlâd gibi dünyâlıkları verdiğimiz için, kendilerine iyilik mi ediyoruz, yardım 

mı ediyoruz sanıyor. Peygamberime “sallallahü aleyhi ve sellem” inanmadıkları 

ve dîn-i islâmı beğenmedikleri için, onlara mükâfât mı ediyoruz, diyorlar? 

Hayır öyle değildir. Aldanıyorlar. Bunların ni’met olmayıp, musîbet olduğunu 

anlamıyorlar) buyurdu. Kalbleri [gönülleri] Hak teâlâdan yüzçevirenlere 

verilen dünyâlıklar, hep harâblıkdır, felâketdir. Şeker hastasına verilen tatlılar, 

helvalar gibidir. 

[Kalb, yürek denilen et parçasında bulunan bir kuvvetdir. Elektriğin aküde, pilde 

bulunması gibidir. Rûh [can] ise, bedenin her yerinde bulunur. Kalb, nefse uyup, 

küfr veyâ günâh yapmak isteyince, Allahü teâlâ, bu kula acırsa, küfr ve günâh işlemesini 

istemez. O da, yapamaz. Acımazsa, işlemesini ister ve yaratır. Karşılığını 

da verir. O hâlde insanın azâblara, felâketlere sürüklenmesine sebeb, kendisidir. 

Kalbinin islâmiyyete uymayıp, nefsine uymasıdır. 

Süâl: Allahü teâlâ, nefsi yaratmasaydı, insanlar onun aldatmasından kurtulurdu. 

Kimse kötülük yapmaz, herkes Cennete giderdi. İyi olmaz mı idi? 

Cevâb: Bu dünyâda, her mahlûkda, herşeyde, Allahü teâlânın hem rahmet sıfatı, 

hem de kahr, gadab sıfatı tecellî, zuhûr etmekdedir. Su, insanların, hayvanların 

ve nebâtâtın yaşamaları için, temizlik için, yemek, ilâc yapmak için lâzım olduğu 

gibi, denizde binlerce insan boğulmakda, sel suları evleri yıkmakdadır. Soğuk 

su içen, hasta olmakdadır. Ateş, ekmek, yemek pişirmek için, kışın ısınmak için 

lâzım olduğu gibi, içine düşeni yakmakdadır. Elektrik, çok yerde işimize yaradığı 

hâlde, yangına sebeb olmakda, insana çarpınca, hemen öldürmekdedir. Her ilâc, 

bir derde devâ olduğu hâlde, fazlası zararlı olmakdadır. Herşey de böyledir. Nefs 

de bunlar gibidir. Hem fâideli, hem zararlı tarafları vardır. Nefsin yaratılması, insanların 

yaşaması, üremesi ve dünyâ için çalışmaları ve âhıret için cihâd sevâbı kazanmaları 

içindir. Allahü teâlâ, nefsi böyle nice fâideler için yaratdı. Fekat, nefs, 

tegaddî ve tenâsül lezzetlerine doymaz. Allahü teâlâ bütün insanlara merhamet ederek, 

acıyarak, nefse hâkim olup, zararlı arzûlarını önlemeleri için, akl da yaratdı. 

– 31 –

Akl, insan dimâgı vâsıtası ile, his uzvlarından, şeytândan ve nefsden kalbe gelen 

arzûları inceliyerek, iyilerini kötülerinden ayıran bir kuvvetdir. Ayırırken yanılmazsa 

(Akl-ı selîm) denir. Allahü teâlâ, ayrıca Peygamberler göndererek, hangi 

şeylerin fâideli, iyi ve hangi şeylerin zararlı, fenâ olduklarını ve nefsin bütün arzûlarının 

kötü olduğunu bildirdi. Akl, nefsin isteklerini, Peygamberlerin iyi dedikleri 

şeylerden ayırıp, kalbe bildirir, kalb de, aklın bildirdiğini ihtiyâr ederse, ya’nî 

tercîh ederse, nefsin arzûlarını yapmağı irâde etmez. Ya’nî dimâg [beyin] vâsıtası 

ile, hareket uzvlarına bunu yapdırmaz. Kalb, islâmiyyetin iyi dediklerini, ihtiyâr 

ve irâde eder ve yapdırırsa, insan se’âdete kavuşur. Kalbin, iyiden, kötüden birini 

ihtiyâr ve irâde etmesine (Kesb) denir. İnsanın hareket organları, dimâgına, 

dimâg da kalbine tâbi’dir. Kalbin emrine uygun hareket ederler. Kalb, dimâg vâsıtası 

ile his organlarından ve rûh vâsıtası ile taraf-ı ilâhîden ve akldan, melekden, 

hâfızadan, nefsden ve şeytândan gelen te’sîrlerin toplandığı bir merkezdir. Kalb, 

akla uyunca, nefsin yaratılmış olması, insanların sonsuz ni’metlere kavuşmalarına 

mâni’ olmaz. (Herkese Lâzım Olan Îmân) 64.cü sahîfeye bakınız! Kalbin nefse 

aldanmaması, ona uymaması, nefs ile (Cihâd-ı ekber) olur. Allahü teâlâ, cihâd 

edenlere, Cennetde yüksek dereceler vereceğini bildiriyor. Nefs, insanların cihâd 

sevâbına kavuşmalarına, meleklerden üstün olmalarına sebeb olmakdadır.] 

14 — Allahü teâlânın rahmeti, şefkati dünyâda mü’minlere ve kâfirlere, herkese 

birlikde yetişdiği ve herkesin çalışmasına ve iyiliklerine dünyâda karşılığını verdiği 

hâlde, âhıretde kâfirlere merhametin zerresi bile yokdur. Nitekim Hûd sûresi, 

onbeşinci âyetinde meâlen, (Görüşleri kısa, aklları eksik olanlar, âhıreti düşünmeyip 

her iyiliği, şöhret, mevkı’ ve hurmet gibi dünyâ râhatlıklarını ve lezzetlerini 

kazanmak için yapıyor. Bu yapdıklarının karşılıklarını dünyâda kendilerine temâmen 

verir, umduklarından birini esirgemeyiz. Bunların âhıretdeki kazançları, 

yalnız Cehennem ateşidir. Çünki, iyiliklerinin karşılıklarını almışlardır. Alacakları 

yalnız, bozuk niyyetlerinin karşılığı olan, Cehennem ateşi kalmışdır. Hırs ve 

şehvetleri için, gösteriş için yapdıkları iyilikleri âhıretde kendilerine yaramıyacak, 

bunları Cehennemden kurtaramıyacakdır) buyuruldu. 

İsrâ sûresinde, onsekizinci âyetinde meâlen, (Görüşleri ve aklları, bu dünyâ çerçevesine 

sıkışmış olanlar, âhıreti bırakarak dünyânın çabuk geçici zevklerinin arkasında 

koşuyor. Gece gündüz düşündükleri ve sıkıntılara katlanarak özledikleri 

bu ni’metlerden, dilediğimizi, istediklerimize kolaylıkla ve bol bol veririz. Fekat, 

bunlara böylece iyilik etmiyoruz. Cehennem azâbını hâzırlıyoruz. Bunlar 

âhıretde rahmetden uzaklaşdırılıp, kötü bir hâlde, Cehenneme sürükleneceklerdir. 

Herbiri çabuk biten ve arkasından sıkıntılar ve felâketler bırakan bu dünyâ lezzetlerine 

bağlanmayıp da, va’d etdiğim sonsuz ve hakîkî ve hiç değişmeyen âhıret 

ni’metlerini istiyerek, gösterdiğim ve beğendiğim iyilikleri yapanlara gelince, 

bunlar, Kur’ân-ı kerîmde bildirdiğim yolda yürüdükleri için, bütün iyiliklerini 

beğeniriz. Dünyâda, hem dünyânın âşıklarına, hem de sözlerime inanıp emrlerimi 

yapanlara istediklerini veririz. Kimseyi umduğundan mahrûm bırakmayız. 

Ni’metlerimizi hepsine serperiz. Senin Rabbinin ni’metlerinin yetişmediği kimse 

yokdur) buyuruldu. 

15 — Muhammed aleyhissalâtü vesselâma tâm ve kusûrsuz tâbi’ olabilmek 

için, Onu tâm ve kusûrsuz sevmek lâzımdır. Bunun alâmeti de, Onun düşmanlarını 

düşman bilmek, Onu beğenmeyenleri sevmemekdir. Muhabbete müdâhene, 

ya’nî gevşeklik sığmaz. Âşıklar, sevgililerinin dîvânesi olup, onlara aykırı birşey 

yapamaz. Aykırı gidenlerle uyuşamaz. İki zıd şeyin muhabbeti bir kalbde, bir 

arada yerleşemez. İki zıddan birini sevmek, diğerine düşmanlığı îcâb eder. 

Bu dünyâ ni’metleri geçicidir ve aldatıcıdır. Bugün senin ise, yarın başkasınındır. 

Âhıretde ele girecekler ise sonsuzdur ve dünyâda iken kazanılır. Bu birkaç günlük 

hayât, eğer dünyâ ve âhıretin en kıymetli insanı olan, Muhammed aleyhisse- 

– 32 –

lâma tâbi’ olarak geçirilirse, se’âdet-i ebediyye, sonsuz necât, kurtuluş umulur. Yoksa 

Ona tâbi’ olmadıkça, herşey, hiçdir. Ona uymadıkça, her yapılan hayr, iyilik, burada 

kalır, âhıretde ele birşey geçmez. 

16 — Muhammed Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, mahbûb-i Rabbil’âlemîndir. 

Ya’nî Allahü teâlânın sevgilisidir. Her şeyin en iyisi, sevgiliye verilir. 

[Seyyid Abdülhakîm efendi buyurdu ki: (Her Peygamber, kendi zemânında, kendi 

mekânında, kendi kavminin hepsinden, her bakımdan üstündür. Muhammed 

“aleyhisselâm” ise, her zemânda, her memleketde, ya’nî dünyâ yaratıldığı günden, 

kıyâmet kopuncaya kadar, gelmiş ve gelecek, bütün varlıkların, her bakımdan en 

üstünüdür. Hiç kimse, hiçbir bakımdan Onun üstünde değildir. Bu güç birşey değildir. 

Dilediğini yapan, her istediğini yaratan, Onu böyle yaratmışdır. Hiçbir insanın 

Onu medh edecek gücü yokdur. Hiçbir insanın, Onu tenkîd edecek iktidârı yokdur). 

Allahü teâlânın, (Sen olmasaydın, gökleri yaratmazdım!) buyurduğu, (Ma’rifetnâme) 

önsözünde ve (Mevâhib-i ledünniyye)nin 6. cı ve 13. cü ve (Envâr-ı Muhammediyye)nin 

13. cü ve 15. ci sahîfelerinde yazılıdır. İmâm-ı Rabbânînin (Mektûbât)ının 

üçüncü cildindeki, 122. ci ve 124. cü mektûblarında da yazılıdır.] 

17 — Allahü teâlâ, bir insanda bulunabilecek, görünür görünmez bütün iyilikleri, 

bütün üstünlükleri, bütün güzellikleri, sevgilisinde toplamışdır. Meselâ, insanların 

en güzel yüzlüsü ve gâyet nûrânî benizlisi idi. Mubârek yüzü, kırmızı ile karışık 

beyâz olup, ay gibi nûrlanırdı. Sözleri gâyet tatlı olup, gönülleri alır, rûhları 

cezb ederdi. Aklı o kadar çokdu ki, Arabistân yarım adasında, sert, inâdcı insanlar 

arasında gelip, çok güzel idâre ederek ve cefâlarına sabr ederek, onları yumuşaklığa 

ve itâ’ate getirdi. Çoğu dinlerini bırakıp müslimân oldu ve dîn-i islâm yolunda 

babalarına ve oğullarına karşı harb etdi. Onun uğrunda mallarını, yurtlarını 

fedâ edip, kanlarını akıtdı. Hâlbuki, böyle şeylere alışık değildiler. Güzel huyu, 

yumuşaklığı, afvı, sabrı, ihsânı, ikrâmı, o kadar çokdu ki, herkesi hayrân bırakırdı. 

Görenler ve işitenler seve seve müslimân olurdu. Hiçbir hareketinde, hiçbir işinde, 

hiçbir sözünde, hiçbir zemân, hiçbir çirkinlik, hiçbir kusûr görülmemişdir. 

Kendisi için kimseye gücenmediği hâlde, din düşmanlarına, dîne dil ve el uzatanlara 

karşı sert ve şiddetli idi. Herkese karşı yumuşak olmasaydı, Peygamberlik heybetinden, 

büyüklük hâllerinden, kimse yanında oturmağa ve sözünü dinlemeğe tâkat 

getiremezdi. 

Kimseden birşey okumamış, öğrenmemiş, hiç yazı yazmamış iken ve seyâhat etmeyen 

ve geçmişlerden ve etrafdakilerden haberi olmayan insanlar arasında hâsıl 

olmuş iken, Tevrâtda ve İncîlde ve bütün başka kitâblarda yazılı şeyleri bildirdi. 

Geçmişlerin hâllerinden haber verdi. Her dinden, her meslekden ileri gelenlerin 

hepsini huccet ve burhânlar söyliyerek susdurdu. En büyük mu’cize olarak 

Kur’ân-ı kerîmi ortaya koydu ki, altıbinikiyüzotuzaltı âyetinden biri gibi söyliyemezsiniz 

diye meydân okuduğu hâlde, kimse, bindörtyüz bu kadar seneden beri, 

dünyânın her tarafında bütün islâm düşmanları elele vererek, mallar, servetler dökerek 

uğraşdıkları hâlde, söyliyemedi. Şimdi de, milyonlar dökerek ve yehûdî, papas, 

mason güçlerini kullanarak, çalışdıkları hâlde söyliyemiyorlar. Hele o zemân, 

arablarda, şi’r, edebiyyât, fesâhat ve belâgat, herşeyden ileri gidip en güvendikleri 

başarıları olduğu hâlde, Kur’ân-ı kerîm karşısında, birşey söyliyemediler. 

Kur’ân-ı kerîme böyle galebe çalamayınca, çokları insâfa gelip müslimân oldu. Îmân 

etmeyenleri de, islâmiyyetin yayılmasını önlemek için, döğüşmeğe mecbûr oldu. 

Kur’ân-ı kerîmde kimsenin yapamıyacağı, söyliyemiyeceği şeyler sayılamıyacak 

kadar çokdur. Burada altısını bildirelim: 

Birincisi: Îcâz ve belâgatdır. Ya’nî az söz ile ve pürüzsüz ve kusûrsuz olarak, çok 

şey anlatmakdır. 

İkincisi: Harfleri ve kelimeleri, arab harflerine ve kelimelerine benzediği hâl- 


de, âyetler, ya’nî sözler ve cümleler, onların sözlerine ve şi’rlerine ve hutbelerine 

hiç benzemiyor. Kur’ân-ı kerîm, insan sözü değildir. Allah kelâmıdır. Kur’ân-ı kerîmin 

yanında onların sözleri, cam parçalarının elmasa benzemesi gibidir. Dil 

mütehassısları bunu pek iyi görüyor ve teslîm ediyor. 

Üçüncüsü: Bir insan, Kur’ân-ı kerîmi ne kadar çok okursa okusun bıkmıyor, 

usanmıyor. Arzûsu, hevesi, sevgisi ve zevkı artıyor. Hâlbuki, Kur’ân-ı kerîmin tercemelerinin 

ve başka şekllerde yazmalarının ve diğer bütün kitâbların okunmasında, 

böyle arzû ve lezzet artması olmuyor. Usanç hâsıl oluyor. Yorulmak başkadır, 

usanmak başkadır. 

Dördüncüsü: Geçmiş insanların hâllerinden bilinen ve bilinmeyen birçok şey 

Kur’ân-ı kerîmde bildirilmekdedir. 

Beşincisi: İlerde olacak şeyleri bildirmekdedir ki, bunlardan çoğu zemânla 

meydâna çıkmış ve çıkmakdadır. 

Altıncısı: Kimsenin hiçbir zemânda, hiçbir sûretle bilemiyeceği ilmlerdir ki, Allahü 

teâlâ, ulûm-i evvelîni ve âhırîni Kur’ân-ı kerîmde bildirmişdir. 

Kur’ân-ı kerîmin mu’cize olduğu (Hakîkat Kitâbevi)nin türkçe ve ingilizce 

neşr etdiği (Herkese Lâzım Olan Îmân) kitâbında çok güzel îzâh edilmekdedir. 

Demek oluyor ki, büyük bir şehrde, herkesin arasında doğup, yetişmiş, kırk sene 

birlikde yaşayıp, bir kitâb okumamış, seyâhat etmemiş, şi’r söylememiş ve 

nutk vermemiş iken, birdenbire, kimsenin söyliyemiyeceği ve altısını bildirdiğimiz 

incelikleri ile, her sözün ve her kitâbın üstünde bir kitâb getiren ve güzel huyları 

ve üstün hâlleri ile, bütün insanların ve Peygamberlerin “salevâtullahi teâlâ aleyhim 

ecma’în”, her bakımdan en iyisi olan bir kimsenin, Allahü teâlânın sevgili Peygamberi 

olduğu, akl ve vicdân sâhibleri için, pek açık bir hakîkatdir. 

18 — Ona tâbi’ olmak (Ahkâm-ı islâmiyye)yi beğenip, seve seve yapmak ve 

Onun emrlerini ve islâmiyyetin kıymet verdiği, üstün tutduğu şeyleri ve âlimlerini, 

sâlihlerini büyük bilip, hurmet etmekdir ve Onun dînini yaymağa uğraşmak demekdir 

ve Allahü teâlânın emrlerine uymak istemeyenleri sevmemekdir. 

[Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyuruyor ki, (Hepiniz bir sürünün 

çobanı gibisiniz. Çoban sürüsünü koruduğu gibi, siz de evlerinizde ve emrleriniz 

altında olanları Cehennemden korumalısınız! Onlara müslimânlığı öğretmelisiniz! 

Öğretmez iseniz mes’ûl olacaksınız). Bir kerre de buyurdu ki, (Çok müslimân 

evlâdı, babaları yüzünden Veyl ismindeki Cehenneme gideceklerdir. Çünki, 

bunların babaları, yalnız para kazanmak ve keyf sürmek hırsına düşüp ve yalnız 

dünyâ işleri arkasında koşup, evlâdlarına müslimânlığı ve Kur’ân-ı kerîmi 

öğretmediler. Ben böyle babalardan uzağım. Onlar da, benden uzakdır. Çocuklarına 

dinlerini öğretmiyenler, Cehenneme gideceklerdir). Yine buyurdu ki, (Çocuklarına 

Kur’ân-ı kerîm öğretenlere veyâ Kur’ân-ı kerîm hocasına gönderenlere, öğretilen 

Kur’ânın her harfi için, on kerre Kâ’be-i mu’azzama ziyâreti sevâbı verilir 

ve kıyâmet günü, başına devlet tâcı konur. Bütün insanlar görüp imrenir). Yine 

buyurdu ki, (Çocuklarınıza nemâz kılmasını öğretiniz. Yedi yaşına gelince, nemâzı 

emr ediniz. On yaşına gelince kılmazlar ise, döverek kıldırınız). Yine buyurdu 

ki, (Bir müslimânın evlâdı ibâdet edince, kazandığı sevâb kadar, babasına da 

verilir. Bir kimse, çocuğuna fısk, günâh öğretirse, bu çocuk ne kadar günâh işlerse, 

babasına da o kadar günâh yazılır). İbni Âbidîn nemâzın mekrûhları sonunda 

buyuruyor ki, (Kendinin yapması harâm olan şeyi çocuğa yapdıran kimse, harâm 

işlemiş olur. Oğluna ipek elbise giydiren, altın takan ve içki içiren, kıbleye karşı 

abdest bozduran, kıbleye ayak uzatmasına sebeb olan kimse, günâh işlemiş olur). 

(Mürşid-ün-nisâ)daki hadîs-i şerîfde, (Zevcesinin ve çocuklarının haklarını îfâ etmiyenin 

nemâzları, orucları kabûl olmaz) buyuruldu. 

İmâm-ı Gazâlî “rahmetullahi aleyh”, (Kimyâ-i se’âdet) kitâbında buyuruyor ki, 

– 34 –

(Meselâ kızların, kadınların açık gezmeleri harâmdır. İnce, dar, süslü, renkli şeylerle 

örtünerek gezmeleri de harâmdır. Böyle gezenler, Allahü teâlâya âsî oldukları, 

günâha girdikleri gibi, bunların başında bulunan, baba, zevc, birâder ve amcadan 

hangisi, böyle gezmeğe rızâ verir ise, bu da, ısyân ve günâhda ortak olur). 

Dîn-i islâmın temeli, îmânı, farzları ve harâmları öğrenmek ve öğretmekdir. Allahü 

teâlâ, Peygamberleri “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” bunun için göndermişdir. 

Gençlere bunlar öğretilmediği zemân, islâmiyyet yıkılır, yok olur. Allahü teâlâ, 

müslimânlara (Emr-i ma’rûf) yapmağı emr ediyor. Ya’nî, benim emrlerimi, bildiriniz, 

öğretiniz diyor ve (Nehy-i anilmünker) emr ediyor. Ya’nî, yasak etdiğim 

harâmları bildiriniz ve yapılmasına râzı olmayınız, diyor. 

Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyuruyor ki, (Birbirinize müslimânlığı 

öğretiniz. Emr-i ma’rûfu bırakır iseniz, Allahü teâlâ, en kötünüzü başınıza 

musallat eder ve düâlarınızı kabûl etmez). Ve buyurdu ki, (Bütün ibâdetlere verilen 

sevâb, Allah yolunda gazâya verilen sevâba göre, deniz yanında bir damla su 

gibidir. Gazânın sevâbı da, emr-i ma’rûf ve nehy-i anilmünker sevâbı yanında, denize 

nazaran bir damla su gibidir). İbni Âbidîn, beşinci cild sonunda (Fıkh âliminin 

müslimânlara sağladığı fâidenin sevâbı, cihâd sevâbından çokdur) diyor. 

Hülâsa evlâd, ana baba elinde bir emânetdir. Çocukların temiz kalbleri kıymetli 

bir cevher gibidir. Mum gibi, her şekli alabilir. Küçük iken, hiçbir şekle girmemişdir. 

Temiz bir toprak gibidir. Temiz toprağa hangi tohum ekilirse, onun meyvesi 

hâsıl olur. Çocuklara îmân, Kur’ân ve Allahü teâlânın emrleri öğretilir ve yapmağa 

alışdırılırsa, din ve dünyâ se’âdetine ererler. Bu se’âdetde anaları, babaları 

ve hocaları da ortak olur. Eğer bunlar öğretilmez ve alışdırılmaz ise, bedbaht olurlar. 

Yapacakları her fenâlığın günâhı, ana, baba ve hocalarına da verilir. Tahrîm 

sûresinde altıncı âyet-i kerîmenin meâl-i şerîfi, (Kendinizi ve evlerinizde ve emrlerinizde 

olanları ateşden koruyunuz!)dur. Bir babanın, evlâdını Cehennem ateşinden 

koruması, dünyâ ateşinden korumasından dahâ mühimdir. Cehennem ateşinden 

korumak da, îmânı ve farzları ve harâmları öğretmekle ve ibâdete alışdırmakla 

ve dinsiz, ahlâksız arkadaşlardan korumakla olur. Bütün fenâlıkların başı, 

fenâ arkadaşdır. 

Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” (Bütün çocuklar müslimânlığa uygun 

ve elverişli olarak dünyâya gelir. Bunları, sonra anaları, babaları hıristiyan, yehûdî 

ve dinsiz yapar) sözü ile müslimânlığın yerleşdirilmesinde ve yok edilmesinde 

en mühim işin, gençlikde olduğunu bildiriyor. O hâlde, her müslimânın birinci 

vazîfesi, evlâdına islâmiyyeti ve Kur’ân-ı kerîmi öğretmekdir. Evlâd, büyük 

ni’metdir. Ni’metin kıymeti bilinmezse, elden gider. Bunun için (Pedagogie), 

ya’nî çocuk terbiyesi, islâm dîninde çok kıymetli bir ilmdir. 

İslâm dînine karşı olanlar da, bu mühim noktayı anladıkları içindir ki, asrımızın 

en tehlükeli dinsizlik ocağı olan mason ve komünistler, (Gençliğin ele alınması 

birinci hedefimizdir. Çocukları dinsiz olarak yetişdirmeliyiz) diyorlar. Masonlar, 

İslâmiyyeti yok etmek ve Allahü teâlânın emrlerinin öğretilmesini ve yapdırılmasını 

engellemek için (Gençlerin kafalarını yormamalıdır. Din bilgilerini büyüyünce 

kendileri öğrenirler) ve (Hepimiz bütün kudretimiz ile, îmân hürriyyeti 

fikrini dünyâya yaymağa sarılmalıyız ve localarımızda verdiğimiz kararları her memlekete 

yerleşdirmeliyiz. Din kardeşliğini yok edip, bunun yerine mason kardeşliği 

getirmeliyiz. Dinleri yok etmekden ibâret olan mukaddes gâyemize, bu sûretle 

kavuşacağız) diyorlar. 

O hâlde, müslimânlar din câhillerinin hîlelerine, yalanlarına aldanmamalı, onların 

okşayıcı, aldatıcı, yardımsever sözlerine inanmamalıdır. Müslimânlar, birbirlerine 

(Emr-i ma’rûf) eder ve (Nehy-i münker) eder. 

Bugün, her memleketde gençlere, kemiklerinin, adalelerinin, ellerinin, ayaklarının, 

hâsılı her uzvunun kuvvetlenmesi, güzelleşmesi ve âhenkli olması için, be- 

– 35 –

den hareketleri, kültür-fizik öğretiliyor ve yapdırılıyor. Beyin çalışmalarının ve rûhî 

fe’âliyyetlerinin inkişâf etmesi ve tâzelenmesi için hesâb, hendese, psikoloji kâideleri 

ve tatbîkâtı ve kanlarını harekete getirerek hücrelerini temizletecek ekzersiz 

fizikler ezberletiliyor ve yapdırılıyor. Bütün bunlar ve dünyâ işlerinde lâzım olacak 

bilgiler, bir ders ve vazîfe hâline konup çalışdırılırken, dünyâ ve âhıretin hakîkî 

se’âdetini ve insanların râhat, huzûr ve her dürlü inkişâf ve terakkîlerini ve Allahü 

teâlânın rızâsını ve sevgisini kazandıracak olan îmânın, islâmın, farzların, vâciblerin 

ve sünnetlerin ve halâlin öğretilmesi ve yapdırılması ve harâmların ve kâfirliğe 

sebeb olan şeylerin öğretilip, bunlardan sakınılması bir kabâhat ve vicdânlara 

tecâvüz şeklinde gösterilir ise, doğru mu olur? Bugün, bütün hıristiyan memleketlerinde, 

bir çocuk dünyâya gelir gelmez, buna kendi dinlerinin îcâblarını 

yapıyorlar. Her yaşdaki insanlara, yehûdîliği ve hıristiyanlığı titizlikle aşılıyorlar. 

Müslimânların îmânlarını, dinlerini çalmak ve yok etmek ve onları da, hıristiyan 

yapmak için, sandık doluları kitâb, broşür ve sinema filmlerini islâm memleketlerine 

gönderiyorlar. Meselâ, hıristiyanlar, Îsâ aleyhisselâmı, Allahü teâlânın [hâşâ] 

oğlu sanıyor ve Allahü teâlâya (Baba), (Allah baba) diyorlar. Yazdıkları romanlarda 

ve filmlerde, (Allah baba bizi kurtarır) gibi şeyler söylüyorlar. Hâlbuki, 

Allahü teâlâya (Baba), (Allah baba) diyen kimsenin îmânı gider, kâfir olur. Müslimânlar, 

böyle hîleli filmlere gitmemeli, romanları okumamalıdır. İşte bunun gibi, 

dahâ nice yollarla, gençliğin îmânını, sinsice çalıyorlar. Bu uğraşmalarına, insanlığa 

hizmet, demokrasi rejiminin bahş etdiği bir hak ve hürriyyet diyorlar da, 

bir müslimânın, bir din kardeşine, Allahü teâlânın emrlerini hâtırlatmasına, din propagandası, 

gericilik ve vicdân hürriyyetine tecâvüz denirse, haksızlık olmaz mı? 

Müslimân olmıyanların, müslimânlığa karşı nazariyyeler, fikrler yürütmesi, 

gâyet tabî’î karşılanıp da, müslimânların, (Ehl-i sünnet) âlimlerinin bildirdikleri 

hakîkî, doğru müslimânlıkdan bahs etmesine ve Muhammed aleyhisselâmın ışıklı 

yolunu göstermesine irticâ’, te’assub, gericilik ve yobazlık gibi ismler takarak, 

cürm, bölücülük şeklini vermeğe, bu ma’sûmları, lekelemeğe kalkışmak, bir gericilik, 

bir yobazlık, bir te’assub değil midir? Bu temiz rûhlu, ileriyi görüşlü, ilme, 

ahlâka, fenne, fazîlete koşan fâideli insanlara ibtidâî, gayr-ı tabî’î adam demek ve 

müslimânlığı beğenmiyenlere asrî, aydın ve uyanık insan demek, bir kin ve bozgunculuk 

olmaz mı? Bir tarafdan, din serbestdir, Allah ile kul arasına girilmez, herkes 

vicdânının ilhâmına göre Allahını tanır ve tapar sözünü ileri sürerek, Emr-i 

ma’rûfu ve Nehy-i münkeri durdurup, ecdâdımızdan mîrâs kalan îmânımızı söndürmeğe 

çalışıp, diğer tarafdan, müslimânlığı bozmak, yok etmek için, (Yahova 

şâhidleri) denilen misyonerlerin, hîleler ve plânlar ile hâzırladıkları zehrli kitâb ve 

mecmû’alar, yaldızlı i’lânlarla, reklâmlarla gençliğin önüne sürülürse, müslimânlar 

incinmez mi? 

Kâfirler, müslimânlığı dünyâdan kaldırmağa uğraşıyor, bu çalışmalarında öncülüğü 

ingilizler yapıyor. Bütün gayretlerine rağmen, gençlerin, müslimânlığı 

merâk edip araşdırmağa başlamasına bile, tehammül edemiyerek, Ehl-i sünnet âlimlerinin 

“rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” sözleri kulaklarına gelince, tepeden 

tırnağa kadar gayz, kin ve intikâm ateşi ile kızıyorlar. Mecmû’alarında, gazetelerinde, 

televizyonlarında sarık, tesbîh, sakal resmleri yaparak, hortlatılan kara 

kuvvet: İrticâ’, diyorlar. Îmânsızlıklarının cezâsı olarak, vücûdları ve rûhları, Cehennem 

ateşinde, sonsuz yanacağı gibi, habîs rûhları, dünyâda da, böyle kızıp yanmakdadır. 

Böyle gazete ve televizyon çok zararlıdır. 

Müslimânlar, birbirine hurmet eder, yardıma koşar. Din yolunda ve dünyâ işlerinde 

sıkıntıda görünce kurtarırlar. Ramezân-ı şerîfe, oruc tutanlara, câmi’lere, ezâna, 

nemâz kılanlara, Allah yolunda yürüyenlere sevgi ve saygı gösterir. Kur’ân-ı kerîm 

okunurken, sessizce ve saygı ile dinlerler. Kur’ân-ı kerîmi her kitâbın üstünde 

bulundurup, üstüne birşey koymazlar. Çalgı ve içki âlemlerinde, oyun arasın- 

– 36 –

da, eğlence yerlerinde okumazlar. Uygunsuz okunurken, susduramazlar ise, dinlemeyip 

uzaklaşırlar. Kur’ân-ı kerîmi veyâ yapraklarını veyâ satırlarını veyâ kelimelerini 

ve bütün muhterem ve mubârek ismleri ve yazıları, hakîr ve aşağı yerlerde 

görünce, kalbleri sızlayıp hemen kaldırırlar. Kul ve hayvan haklarını gözetirler. 

Kâfirlerin, turistlerin de mallarına, canlarına ve ırzlarına saldırmazlar. Vergilerini 

zemânında öderler. Kanûnlara karşı gelmezler. İslâmın güzel ahlâkı ile yaşıyarak 

herkesin sevgi ve saygısını toplarlar. Kâfirler ise, Kur’ân-ı kerîmi ve mevlidi 

ve bütün mubârek ismleri ve yazıları, hurmetden, kıymetden düşürmeğe çalışır. 

Bunları, Allahü teâlânın yasak etdiği yerlerde ve şekllerde okurlar ve okuturlar. 

Müslimânlığın aşağı gördüğü, pis dediği şeyler arasına yazarlar. Paketlerde, 

eğlence masalarında, örtü olarak kullanılmaları ve horlanılmaları ve yerlerde 

sürüklenmeleri için, mecmû’alara, kâğıd parçalarına ve gazetelere basarlar. Temsillerde, 

mizâhlarda, komedilerde, karikatürlerde, filmlerde, plâklarda, televizyonlarda 

ve radyolarda, müslimânlarla ve din büyükleri ile ve Allahü teâlânın emrleri 

ile alay ederler. Bütün buralarda müslimân olarak pis, gülünç bir serseriyi gösterirler. 

Ya’nî, müslimânları ve müslimânlığı tahkîr ederek, onu sevimsiz ve nefrete 

şâyân olarak tanıtırlar. Müslimân büyüklerine ve müslimânlığın büyük tanıdığı 

şeylere çirkin ismler takarlar. Müslimânlar, bu gibi gösterileri ve sözleri ve yazıları 

ve gazeteleri görmeğe, dinlemeğe gitmemeli ve almamalı ve okumamalıdır. 

Îmânlarını çaldırmamak için, çok uyanık olmalıdır. Bir din âlimini beğenmiyen veyâ 

bir din kitâbını kusûrlu, hatâlı bulan bir kimse, eğer nemâz kılıyor, oruc tutuyor, 

harâmlardan sakınıyor ise, bu kimsenin sözü veyâ yazısı incelenmeğe, o âlim 

veyâ kitâb üzerinde durulmağa değer. Din kitâbına, din adamına, dil uzatan kimse, 

ibâdet yapmıyor ve harâmdan sakınmıyor ise, onun sözünün bir iftirâ, bir din 

düşmanlığı olduğunu anlamalı ve inanmamalıdır. Din adamlarını “rahmetullahi teâlâ 

aleyhim ecma’în”, din kitâblarını lekelemek, bugün din düşmanlarının âdeti ve 

silâhı olmuşdur. Âlimin kıymetini ancak âlim anlar. Gülün kıymetini bülbül, altının 

ayârını kuyumcu, incinin hâlisini de ancak kimyâger anlar. 

Müslimânlar, Allahü teâlânın yasak etdiği, zararlı şeyleri almaz, kullanmaz, dinlemez, 

okumaz ve bakmaz. Kimseye kötülük yapmaz. Kendine zarar verene karşılık 

yapmaz. Sabr eder. Ona tatlı dil ile, güler yüz ile nasîhat verir. Müslimânlar, 

Allahü teâlânın emr etdiği iyi şeyleri öğrenmek, öğretmek ve yapmak için uğraşır. 

Fen bilgilerini kâfirlerde de araşdırır. Târîh boyunca, insanlığın üstün bir varlık 

olduğunu düşünemiyenler, islâm dînine düşmanlık etmiş, gençleri aldatmağa 

uğraşmış ve hiç ummadıkları bir zemânda yıkılıp, o, sımsıkı sarıldıkları dünyâ zevklerini 

bırakmış, Cehenneme gitmişlerdir. Çoğunun ismi unutulmuş, nâm ve nişanları 

kalmamış, fekat islâm güneşi nûrunu dünyâya yaymağa devâm etmişdir. 

Kâfirler, dünyânın dışı tatlı, içi acı olan ve dışı yaldızlı, içi zehrli olan ve başlangıcı 

hoş, sonu boş olan râhatlığına ve güzelliğine sarılıyor. Müslimânlar, Kur’ân-ı 

kerîmin emrlerine, ya’nî Peygamberimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” yoluna sarılmalı 

ve bu ışıklı yolda ilerlemeğe durmadan çalışmalıdır. Dinde sonradan meydâna 

çıkan, din düşmanları, (Dinde reformcular) tarafından ve câhil, ahmak kimseler 

tarafından uydurulan, bid’atlerden sakınmalıdır.] 

Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, (Bid’at sâhibi olanlara, [ya’nî 

Peygamberimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” zemânında ve onun dört halîfesi zemânlarında 

bulunmayıp da, dinde sonradan meydâna çıkarılan, uydurulan sözleri, 

yazıları, usûlleri ve işleri, ibâdet olarak, inananlara, yapanlara ve yapdıranlara] 

hurmet eden, dirilerini ve ölülerini medh eden, bunları büyük bilen, dîn-i islâmı 

yıkmağa, dünyâdan kaldırmağa yardım etmiş olur) buyuruyor. 

Her müslimân, hem îmânını korumağa, kapdırmamağa çalışmalı, hem de, Allahü 

teâlâya ve Onun Peygamberine inanmıyan kâfirleri sevmemelidir. [Fekat, sevmediklerine 

de, kötülük, zulm yapmamalı, kâfirlere ve bid’at sâhiblerine tatlı dil 

– 37 –

ve güler yüz ile nasîhat etmelidir. Onların felâketden kurtulmalarına, se’âdete kavuşmalarına 

çalışmalıdır.] Mazher-i Cân-ı Cânân buyuruyor ki, (Kâfirleri ve bid’at 

sâhiblerini ve açıkca günâh işlemeğe devâm eden fâsıkları sevmememiz emr olundu. 

Bunlarla konuşmamalı, evlerine, toplantılarına gitmemeli, selâm vermemeli, 

arkadaşlık yapmamalıdır. Zarûret ve ihtiyâc olduğu zemân, zarûret mikdârı kadar, 

bu yasaklara izn verilmişdir. Bu zemân, onlarla ihtilât câiz olur ise de, kalbin yine 

onları sevmemesi lâzımdır). 

Cihâd, câhil ana, babaların ve dünyâ çıkarları için uğraşan papasların ve keyfleri, 

zevkleri için zulm, işkence yapan şeflerin aldatdığı, inletdiği insanları küfrden, 

felâket yolundan kurtarmak, onları güç kullanarak, islâm ile şereflendirmekdir. Cihâd, 

küfr, işkence ve kötülük içinde yetişdirilmiş, karanlığa atılmış zevallıları, islâm 

ışığı ile aydınlanmalarına mâni’ olan diktatörlerin, sömürücülerin zararlarını 

yok etmek için, cânını, malını fedâ etmekdir. İnsanları, sonsuz Cehennem azâbından 

kurtarmak, sonsuz Cennet ni’metlerine kavuşdurmak için, zor kullanmakdır. 

Cihâdı ferdler değil, devlet yapar. Ferdlerin başkalarına saldırmalarına cihâd 

değil, çapulculuk, barbarlık denir. Cihâda katılamıyanın, mücâhidlere düâ etmesi 

farzdır. Kâfirler, cihâd sâyesinde zâlimlerin işkencelerinden kurtularak îmân 

ile şereflenir. İslâmiyyeti duyup, anladıkdan sonra, îmân etmiyenlerden, islâm devletinin 

adâleti altında yaşamağı kabûl edenlerin dînine, cânına, mâlına dokunulmaz. 

Bunlar, islâmın adâleti, şefkati altında hür ve râhat yaşar. Cihâd sâyesinde, 

hiçbir kâfir, işitmedim, bilseydim inanırdım diyemiyecekdir. Müslimânların cihâd 

etmek için çalışması, kuvvetlenmesi farzdır. Çalışmaz, cihâd etmezse, bütün insanlığa 

büyük kötülük etmiş olur. 

19 — (Kimyâ-i se’âdet) kitâbı, beşinci aslında diyor ki: Resûlullah “sallallahü 

aleyhi ve sellem” buyurdu ki, (Îmânın temeli ve en kuvvetli alâmeti, müslimânları 

sevmek ve müslimânlara düşmanlık edenleri sevmemekdir). Cenâb-ı Hakkın Îsâ 

aleyhisselâma emr-i ilâhîsinin meâl-i şerîfi, (Eğer yerlerde ve göklerde bulunan bütün 

mahlûkların ibâdetlerini yapsan, dostlarımı sevmedikce ve düşmanlarıma 

düşmanlık etmedikce, hiç fâidesi olmaz)dır. Her mü’min, Allahü teâlâya düşman 

olanları sevmemeli, islâmiyyete yapışanları sevmelidir. Bunu sözlerinde ve mümkin 

ise, hareketlerinde belli etmelidir. Âsî ve fâsıklarla arkadaşlık etmemeli, fıskı 

çok olanlardan, çok kaçınmalıdır. Zâlimlerden, müslimânlara eziyyet edenlerden 

dahâ ziyâde kaçınmalıdır. Fekat, yalnız kendisine zulm edenleri afv ve zulmlerine 

sabr etmek lâzımdır ve çok iyidir. Büyüklerimizden ba’zıları, fâsıklara ve zâlimlere 

çok sert davranırdı. Ba’zıları da, hepsine şefkat ve merhamet gösterip, nasîhat 

ederdi. Ya’nî her şeyin kazâ ve kader ile olduğunu düşünerek, fâsıklara ve 

zâlimlere acırlardı. Bu hâl, büyük ve kıymetli ise de, câhiller, ahmaklar, burada aldanır. 

Îmânları za’îf ve islâmiyyete uymakda gevşek olanlar, kendilerini Allahü teâlânın 

kazâ ve kaderine râzı sanır. Hâlbuki, bu rızâ ve bağlılığın alâmeti vardır: Bir 

kimseyi döverler, malını alırlar, hakâret ederler de, hiç kızmaz, bunları afv eder, 

acırsa, kazâya rızâsı olduğu anlaşılır. Fekat, kendine yapılanlara kızıp da, Allahü 

teâlâya karşı gelenlere acıyarak, kaderleri böyle imiş derse, dinde gevşeklik, münâfıklık 

ve ahmaklık etmiş olur. İşte, kazâ ve kaderi bilmiyenlerin, fâsıklara ve kâfirlere 

acımaları ve bunlara muhabbet etmeleri, îmânlarının sağlam olmadığına alâmetdir. 

İslâmiyyete karşı duranları ve müslimânlara düşman olanları sevmemek, 

bunları düşman bilmek farzdır. Cizye vermeği kabûl edenleri de, sevmemek farzdır. 

Mücâdele sûresinin son âyetinde meâlen, (Allahü teâlâya ve kıyâmet gününe 

îmân edenler, Allahü teâlânın ve resûlünün düşmanlarını sevmezler. O kâfirler ve 

münâfıklar, mü’minlerin anaları, babaları, oğulları, kardeşleri ve başka yakınları 

olsa da, bunları sevmezler. Böyle olan mü’minleri Cennete koyacağım) buyuruldu. 

Kâfirlere i’timâd ederek, bunları müslimânların başına ta’yîn etmek, müslimân- 

– 38 –

lığı aşağılamak olup büyük günâhdır. Bid’at sâhiblerini, ya’nî müslimân görünüp, 

müslimânların îmânlarını bozmak istiyenleri sevmemek, selâmlarını bile almamak, 

bunların zararlarını müslimânlara duyurmak lâzımdır. Îmânı olup ve 

ibâdet edip ve günâhlardan kaçıp da, yalancı şâhidlik, haksız hâkimlik, yalan, 

dedikodu, iftirâ, alay gibi hareket ve söz ve yazıları ile müslimânları incitenlerle 

konuşmamak, sevişmemek lâzımdır. Îmânı olup da ibâdet etmiyenlere, fâiz almak 

ve vermek, alkollü içkileri içmek, kumar oynamak gibi harâm işliyen, fekat müslimânları 

incitmiyen fâsıklara karşı yumuşak davranıp, nasîhat etmeli, yola gelmezlerse, 

selâm vermemeli, görüşmemeli, fekat hasta olunca ziyâret etmeli ve selâmına 

cevâb vermelidir. [Söz ile, yazı ile ve kaba kuvvet ile müslimânlara saldırmayan 

kâfirlere tatlı söz, güler yüz göstermeli, kimseye kötülük yapmamalıdır.] 

20 — İslâmiyyet karşısında, kâfirler dürlü yollar tutmuş, kollara ayrılmış ise de, 

iki kısmda toplanırlar: Birinci kısmdakiler, dünyâ işlerini ve ibâdetlerini yapıp müslimânlara 

saldırmaz. Bunlar, islâmın kuvveti ve büyüklüğü karşısında, küçüklüklerini 

anlamış, cizye vermeği kabûl ederek islâmın hâkimiyyetine ve adâletine sığınmışdır. 

Bu kâfirlere (Ehl-i zimmet) veyâ (Zimmî) denir. Böyle kâfirleri sevmemek, 

düşman bilmek lâzım ise de, bunlara eziyyet etmek, kalblerini incitmek harâmdır. 

(Fetâvâ-i Hayriyye)de, (Siyer) kısmında diyor ki, (Müslimânın yapması yasak 

olan şeyi, zimmînin de yapması yasakdır. Zinâ, açıkda oruc yimek, oyun, çalgı, 

fâiz, açık gezmek onlara da yasakdır. Yalnız içki ve domuz onlara yasak değildir. 

Hastalarına, ziyâfetlerine gitmek, onlarla yolculuk etmek câizdir). (Mültekâ) 

ve (Dürr-ül-muhtâr)da ve diğer fıkh kitâblarında, ta’zîr bahsinde diyor ki, (Kâfirlere, 

sen zinâ yapıcısın veyâ bu ma’nâda fenâ söyliyen, onları da gîbet eden, bunlara 

kâfir diyerek inciten müslimân ta’zîr olunur. Ya’nî sopa ile döğülür. Çünki, bunları 

incitmek de günâhdır. Bunların malına dokunmak da günâhdır). (Dürr-ül-muhtâr), 

beşinci cildde diyor ki, (Zimmîye, ya’nî gayr-i müslim vatandaşa zulm etmek, 

müslimâna zulm etmekden dahâ fenâdır. Hayvana zulm, işkence etmek, zimmîye 

etmekden dahâ fenâdır. Zimmîyi eziyyetlendirmemek için selâm vermek ve müsâfeha 

etmek câiz olur. Açıkça günâh işliyen fâsıka selâm vermek de böyledir). 

(Berîka) kitâbı, el âfetlerini anlatırken diyor ki, (İnsana ve yemeklere zarar veren 

karıncaları, eziyyet etmeden ve suya atmadan öldürmek câizdir. İçinde karınca 

bulunan odunu, yere vurup silkeledikden sonra yakmak câizdir. Fâre, bit, pire, 

akreb ve çekirgeyi her zemân öldürmek câizdir. Biti diri olarak yere atmak ve 

her canlıyı yakmak mekrûhdur. Zarar veren kediyi, kuduz köpeği ve yırtıcı hayvanları 

keskin bıçakla kesmek ve vurmak, zehrlemek câizdir. Döğmek câiz değildir. 

Döğmek, terbiye için olur. Hayvanın aklı olmadığı için terbiye edilmez. Öldürülmesi 

vâcib olanı, başka çâre bulunmadığı zemân yakarak öldürmek câiz olur). 

Gangren gibi hastalığı tedâvî için insanın bu uzvunu kesmek câiz olur. Taş almak 

için mesâneyi [böbreği, safra kesesini] yarmak câizdir. Hiçbir sebeble, hiçbir 

canlının yüzüne vurmak câiz değildir. 

İkinci kısm kâfirlere gelince, bunlar, islâm güneşinin parlamasına dayanamaz. 

Bütün devlet kuvvetleri ile, propaganda vâsıtaları ile, yalan ve çirkin iftirâlar yaparak, 

islâm dînini yıkmağa çalışırlar. Bu zevallılar, anlıyamıyor ki, islâmiyyeti dünyâdan 

kaldırmak, insanları se’âdetden, râhatlıkdan ve kurtuluşdan mahrûm bırakmak 

demekdir ve kendilerini ve bütün beşeriyyeti, felâketlere, sıkıntılara sürüklemek, 

kısaca bindiği dalı kesmek demekdir. Enfâl sûresi, altmışıncı âyetinde 

meâlen, (Kâfirlerin hücûm ve işkencelerine uğramamak, onları da, se’âdet-i ebediyyeye 

kavuşdurmak için, insan gücünün yetdiği kadar durmadan çalışınız. En mükemmel 

harb vâsıtalarını yapınız!) buyurulmuşdur. Burada kâfirleri müslimân 

olmakla şereflendirmeği veyâ cizye kabûl ederek islâmiyyetin himâyesi altına girenlerin 

çalışmalarına, ibâdetlerine karışmayıp, canlarını, mallarını, nâmûslarını 

korumağı emr ediyor. Bu sûretle, bütün dünyânın islâm bayrağı altında birleşme- 

– 39 –

sini, îmân etmesini, sevişmesini istiyor. İslâmiyyeti anladığı hâlde inâd edip, inanmıyanları 

da içine alan, umûmî bir adâlet ve se’âdet kurmağı, bütün insanlara, hayvanlara, 

dirilere, ölülere, ya’nî herşeye, bir râhatlık kazandırmağı emr ediyor. 

21 — Âhıretde Cehennemden kurtulmak, yalnız Muhammed aleyhisselâma 

tâbi’ olanlara mahsûsdur. Dünyâda yapılan hayrât ve hasenât, ya’nî bütün iyilikler, 

bütün keşfler, bütün hâller ve bütün ilmler Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve 

sellem” yolunda bulunmak şartı ile, âhıretde işe yarar. Yoksa, Allahü teâlânın Peygamberine 

tâbi’ olmıyanların yapdığı her iyilik, dünyâda kalır ve âhıretin harâb olmasına 

sebeb olur. Ya’nî, iyilik şeklinde görünen, birer istidrâcdan başka birşey 

olamaz. 

22 — Nitekim, dünyâdaki fâideli ve hayrlı işlerden cenâb-ı Hakkın, en çok beğendiği, 

câmi’ yapmakdır. Câmi’ yapmanın, çok sevâb olduğunu bildiren hadîs-i 

şerîfler vardır. Böyle olmakla beraber, Tevbe sûresi, onsekizinci âyetinde meâlen, 

(Kâfirlerin câmi’ yapmaları câiz değildir. Yerinde ve yarar bir iş değildir. Onların 

câmi’ yapmaları ve diğer bütün beğendikleri işleri, kıyâmetde kendilerine yaramıyacak 

ve Muhammed aleyhisselâma tâbi’ olmadıkları için, Cehenneme girip, çok 

acı azâblarda sonsuz olarak cezâlandırılacaklardır) buyuruldu. 

Âl-i İmrân sûresi, seksenbeşinci âyetinde meâlen, (Muhammed aleyhisselâmın 

getirdiği İslâm dîninden başka din istiyenlerin, dinlerini Allahü teâlâ sevmez ve kabûl 

etmez. Dîn-i islâma arka çeviren, âhıretde ziyân edecek, Cehenneme girecekdir) 

buyuruldu. 

Bir kimse, binlerce sene ibâdet etse ve ömrünü, nefsini temizlemekle geçirse ve 

güzel huyları ile yanındakilere ve keşf etdiği âletler ile, bütün insanlara fâideli olsa, 

Muhammed aleyhisselâma tâbi’ olmadıkça ebedî se’âdete kavuşamaz. 

Nisâ sûresi, onüçüncü âyet-i kerîmesinde meâlen, (Allahü teâlânın ve Peygamberi 

Muhammed aleyhisselâmın emrlerine aldırış etmiyenler, beğenmiyenler, 

asra, fenne uygun değildir, modern ihtiyâclara kâfi değildir diyenler, kıyâmetde 

Cehennem ateşinden kurtulamıyacaklardır. Bunlara, Cehennemde, çok acı azâb 

vardır) buyuruldu. 

23 — Bu dünyâ, âhıretin tarlasıdır. Burada tohumlarını ekmeyip yiyenler, böylece 

bir tohumdan katkat meyve kazanmakdan mahrûm kalanlar, ne kadar tâli’siz 

ve ahmakdır. Kardeşin kardeşden kaçacağı, ananın evlâdını tanımıyacağı o gün için, 

hâzırlanmıyorlar. Böyle kimseler, dünyâda da, âhıretde de zarardadırlar ve sonunda 

pişmân olacaklardır. Aklı başında olan, bu dünyâyı fırsat bilir. Bu kısa zemânda, 

yalnız dünyâ lezzetleri ile zevklenmek için değil, belki bu fırsatda, tohum ekmek 

ve bir hayrlı iş, ya’nî Allahü teâlânın beğendiği işi yaparak, âyet-i kerîmede 

bildirilen katkat fazla meyveleri toplamak istemelidir. Cenâb-ı Hak, bu kısa zemânda 

yapılacak, hayrlı işlere ve ibâdetlere sonsuz ni’metler ihsân edecekdir. Peygamberine 

tâbi’ olmıyan, islâmiyyeti beğenmiyenlere de, sonsuz azâb yapacakdır. 

[Nitekim, Nisâ sûresi yüzyetmişikinci âyet-i kerîmesinde meâlen, (Muhammed 

aleyhisselâma inanıp, âhırete yarayan işleri yapanlara [ya’nî ahkâm-ı islâmiyyeye 

uyanlara], Allahü teâlâ, va’d etdiklerini verecek ve ayrıca çok ihsân yapacakdır. 

Allahü teâlâya ibâdet etmeği, ya’nî Muhammed aleyhisselâma itâ’at etmeği, 

aşağılık, gericilik sanıp, kendilerine asrî ve münevver diyerek, büyüklük taslıyanlara, 

çok azâb edecekdir. Kendilerini herkesin üstünde sanan bu kâfirleri, Cehennemden 

kurtaracak bir yardımcı, Allahü teâlâdan başka bir kuvvet sâhibi bulunmıyacakdır) 

buyuruldu.] 

Niçin böyle sonsuz azâb yapacağını kendisi bilir. İnsanların kısa aklları, bunun 

sebebini kavrıyamaz. Meselâ, dünyâda yapılan cinâyetlere de, çeşidli cezâlar emr 

etmişdir. Bunların sebebini ve hikmetini hiçbir insan anlıyamaz. İşte, böyle geçici 

kısa bir zemândaki küfre, sonsuz azâb edecekdir. 

– 40 –

Kur’ân-ı kerîmdeki emrlerini ve islâmiyyetin hükmlerinin hepsini akla uydurmağa, 

akla beğendirmeğe kalkışan, Peygamberlik makâmının derecesini anlamamış 

ve inanmamış olur. Böyle, islâmiyyeti akl ile, felsefe ile îzâha ve inandırmağa 

çalışan kitâbları okumamalıdır. 

24 — (Elmünkızü-aniddalâl) kitâbında diyor ki: Akl ile anlaşılan şeyler, his uzvları 

ile anlaşılanların üstünde olduğu ve bunların yanlışını çıkardığı gibi, ya’nî his 

uzvlarımız, akl ile anlaşılan şeyleri anlıyamıyacağı gibi, akl da, Peygamberlik makâmında 

anlaşılan şeyleri kavramakdan âcizdir. İnanmakdan başka çâresi yokdur. 

Akl, anlıyamadığı şeyleri nasıl ölçebilir. Bunların doğru ve yanlış olduğuna nasıl 

karâr verebilir? (Gadâ-ül-mülâhazât) kitâbında akla uygun bir yazı bulunmadığı 

(Cevâb Veremedi) kitâbımızda uzun yazılıdır. 

Nakl yolu ile anlaşılan, ya’nî Peygamberlerin “aleyhimüsselâm” söyledikleri şeyleri, 

akl ile araşdırmağa uğraşmak, düz yolda güç giden, yüklü bir arabayı, yokuşa 

çıkarmak için zorlamağa benzer. Yokuşa doğru at, kamçılanırsa, çabalaya çabalaya, 

yâ yıkılıp canı çıkar. Yâhud, alışmış olduğu düz yola kavuşmak için sağa, 

sola ve geriye kıvrılarak arabayı yıkar ve eşyâlar harâb olur. Akl da, yürüyemediği, 

anlıyamadığı âhıret bilgilerini çözmeğe zorlanırsa, yâ yıkılıp, insan aklını kaçırır 

veyâ bunları alışmış olduğu, dünyâ işlerine benzetmeğe kalkışarak, yanılır, aldanır 

ve herkesi aldatır. Akl, his kuvveti ile anlaşılabilen veyâ hissedilenlere benzeyen 

ve onlara bağlılıkları bulunan şeyleri birbirleri ile ölçerek, iyilerini kötülerinden 

ayırmağa yarayan, bir mi’yârdır, bir âletdir. Böyle şeylere bağlılıkları olmayan 

varlıklara eremiyeceğinden, şaşırıp kalır. O hâlde, Peygamberlerin bildirdikleri 

şeylere, akla danışmaksızın inanmakdan başka çâre yokdur. Görülüyor 

ki, Peygamberlere “aleyhimüssalâtü vesselâm” tâbi’ olmak, aklın gösterdiği bir lüzûmdur 

ve aklın istediği ve beğendiği bir yoldur. Peygamberlerin, aklın dışında ve 

üstünde bulunan sözlerini, akla danışmağa kalkışmak, akla aykırı bir iş olur. Gecenin 

koyu karanlığında bilinmiyen yerlerde, pervâsızca yürümeğe ve engin denizde, 

acemi kaptanın, pusulasız yol almasına benzer ki, her ân uçuruma, girdâba düşebilirler. 

Nitekim, felsefeciler ve tecribeleri hayâlleri ile îzâha kalkışan maddeciler, 

aklları dışında bulunan sözlerinin çoğunda yanılmış, bir yandan birçok hakîkatleri 

meydâna çıkarırken, bir tarafdan da, insanların se’âdet-i ebediyyeye 

kavuşmalarına mâni’ olmuşlardır. Tecribelerin dışına taşmıyan akl sâhibleri, bu 

acıklı hâli, her zemân görmüş ve bildirmişdir. Misâlleri çokdur. Felsefecilerin üstâdlarından 

olan Aristo için meşhûr Alman kimyâgeri profesör (F.Arnd)ın da, İstanbulda 

çıkan, türkçe (Tecribî kimyâ) kitâbındaki (Fen ve ilm terakkîsinin, hemen 

hemen binbeşyüz sene içinde durmuş olması, kısmen Aristo felsefesinin kabâhatidir) 

yazısı, bu doğru sözlerden biridir. 

Dîn-i islâmda aklın ermediği şeyler çokdur. Fekat, akla uymayan birşey yokdur. 

Âhıret bilgileri ve Allahü teâlânın beğenip beğenmediği şeyler ve Ona ibâdet şeklleri, 

eğer aklın çerçevesi içinde olsalardı ve akl ile doğru olarak, bilinebilselerdi, 

binlerce Peygamberin gönderilmesine lüzûm kalmazdı. İnsanlar, dünyâ ve âhıret 

se’âdetini kendileri görebilir, bulabilirdi ve Allahü teâlâ, hâşâ Peygamberleri boş 

yere ve lüzûmsuz göndermiş olurdu. Hiçbir akl, âhıret bilgilerini bulamıyacağı, çözemiyeceği 

içindir ki, Allahü teâlâ, her asrda, dünyânın her tarafına, Peygamber 

göndermiş ve en son ve kıyâmete kadar değişdirmemek üzere ve bütün dünyâya, 

Peygamber olarak, Muhammed aleyhisselâmı göndermişdir. Bütün Peygamberler, 

akl ile bulunacak dünyâ işlerine dokunmayıp, yalnız bunları araşdırmak, bulup 

fâidelenmek için çalışmağı emr ve teşvîk buyurmuş, kendileri dünyâ işlerinden 

her birinin, insanları ebedî se’âdete ve felâkete nasıl sürükliyebileceklerini anlatmış 

ve Allahü teâlânın beğendiği ve beğenmediği şeyleri açık olarak bildirmişlerdir. 

O hâlde, insâf etmeli ki, Allahü teâlânın sonsuz kudretinin inceliklerini meydâna 

çıkaran, bugünkü teknik bilgilerden ve tecribelerden haberi olmayan ve is- 

– 41 –

lâm büyüklerinin kitâblarını okuyup anlamak şöyle dursun, bunların ismlerini bile 

işitmemiş olduğu, sözlerinden anlaşılan, bir câhilin, felesof maskesi, profesör etiketi, 

gazete yazarı perdesi altında çalışan bir kâfirin, tâm olmayan aklı ile, ortaya 

atdığı bir düşünce, nasıl olur da, Allahın Peygamberinin “sallallahü aleyhi ve sellem” 

sözlerinden üstün tutulur? Peygamberimizin kitâblarımızda yazılı ilm, sıhhat, 

fen, ahlâk, hak, adâlet ve bütün se’âdet kollarını kavrayan ve bindörtyüz seneden 

beri dünyânın her tarafında gelmiş, ilm, tecribe ve akl sâhiblerini hurmet 

ve hayrânlıkda bırakan ve hiç birisinde kimse tarafından bir kusûr ve hatâ bulunmamış 

olan, emrleri ve sözleri, bir câhil sözü ile nasıl lekelenebilir? Bundan dahâ 

büyük bedbahtlık ve zevallılık olabilir mi? Tâm akl, şaşmıyan, yanılmayan 

akldır. Etrâfa düşünceler savuran bu câhil, değil aklın erişemiyeceği şeylerde, 

belki kendi günlük işlerinde, hiç yanılmadığını iddi’â edebilir mi? Böyle bir iddi’âya, 

kimse inanır mı? Değil bir insan, bugün en akllı tanınan hıristiyanların, kendi aralarında, 

en akllıları olarak, seçdikleri meb’ûsları, bütün aklları ile, bütün ilmleri 

ile, başbaşa vererek, yapdıkları kanûnları, az zemân sonra, yine kendileri beğenmeyip 

değişdiriyor. Yeryüzünde hiç bozulmıyan ve değişdirilemiyecek birşey vardır 

ki, o da Allahü teâlânın Kur’ân-ı kerîmi ve Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve 

sellem” hadîs-i şerîfleri, ya’nî mubârek sözleridir. 

Ahkâm-ı islâmiyyeyi iyice kavramış ve bugünkü medeniyyetin temelini teşkîl 

eden, fen kollarının târîhçesini incelemiş bir fen adamı, pek açık olarak görür ki, 

târîh boyunca hiçbir zemânda, hiçbir teknik başarı, hiçbir fennî hakîkat, islâmiyyete 

karşı durmamış, dâimâ ona uygun bulunmuşdur. Nasıl uygun olmasın ki, tabî’ati 

incelemek ve madde ile kuvvet üzerinde çalışmak ve fen bilgilerinde akla güvenmek, 

islâmiyyetin emr etdiği şeydir. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmin birçok 

yerlerinde, (Sizden evvel gelip geçenlerin hayâtlarını, gitdikleri yolları ve başlarına 

gelenleri, gözden geçirip, onlardan ders alınız. Yerleri, gökleri, canlıları, 

cansızları ve kendinizi inceleyiniz! Gördüklerinizin içini, özünü araşdırınız. Bütün 

bunlarda yerleşdirmiş olduğum kuvvetimi, kudretimi, büyüklüğümü ve hâkimiyyetimi 

bulunuz, görünüz, anlayınız!) meâlinde emrler buyurmakdadır. 

Îmânın altı şartından birincisi, Allahü teâlânın var olduğuna inanmakdır. Fen 

bilgisi olan akllı bir kimse, bunu düşünerek kolayca anlayabilir. Îmânın diğer 

şartları ve bütün ibâdetler, bundan sonra öğrenilir. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmin 

birçok yerinde, kâfirleri, neden akllarını kullanmadıkları için ve neden yerleri, gökleri 

ve kendilerini inceliyerek düşünmedikleri ve böylece îmâna kavuşmadıkları 

için, azarlamakda ve aşağılamakdadır. (Ma’rifetnâme)de diyor ki, (Büyük islâm 

âlimi Seyyid Şerîf Cürcânî, aklı olan, iyi düşünen bir kimse için, astronomi ilmi, Allahü 

teâlânın varlığını anlamağa, çok yardım eder diyor. İmâm-ı Gazâlî “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” buyuruyor ki, astronomi ve anatomi bilmiyen, Allahü teâlânın 

varlığını ve kudretini anlıyamaz). 

Evet, Îsâ aleyhisselâmın hak olan dîni, az zemân sonra düşmanları tarafından 

sinsice değişdirilmişdi. Bolüs adındaki bir yehûdî, Îsâya inandığını söyliyerek ve 

Îsevîliği yaymaya çalışıyor görünerek, gökden inen İncîli yok etdi. Dört kişi ortaya 

çıkıp, oniki Havârîden işitdiklerini yazarak, İncîl adında dört kitâb meydâna geldi 

ise de, Bolüsün yalanları, bunlara da karışdı. Barnabas [Barnabée] adındaki bir 

Havârî, Îsâ aleyhisselâmdan işitdiklerini ve gördüklerini doğru olarak yazdı ise de, 

bu Barnabas İncîli de yok edildi. Uydurma İncîller zemânla çoğalarak, her yerde 

başka bir İncîl okunur oldu. [Kitâbın sonundaki ism cedvelinde (Barnabas) ismine 

bakınız!] Büyük Kostantin putperest iken, nasrâniyyeti kabûl etmiş ve İstanbul 

şehrini büyültüp i’mâr etmiş ve Kostantiniyye ismini vermişdi. Bütün İncîllerin 

birleşdirilmesini emr etmiş, mîlâdın 325. ci senesinde, İznikde 318 papası toplayıp, 

yazdırdığı yeni İncîle eski dîni olan putperestlikden de birçok şey sokdurmuşdu. 

Noel gecesinin yılbaşı olmasını da kabûl etmiş, yeni bir hıristiyanlık dîni 

– 42 –

kurulmuşdu. Îsâ aleyhisselâmın İncîlinde ve Barnabasın yazdığı İncîlde Allahın bir 

olduğu bildirilmişdi. Eflâtunun ortaya atdığı teslîs [Trinite] fikri, ilk yazılan dört 

bozuk İncîlde yer almışdı. Kostantin, bu teslîs fikrini de yeni İncîle koydurdu. Aryüs 

ismindeki bir papas, bu yeni İncîlin yanlış olduğunu, Allahın bir olup, Îsâ aleyhisselâmın, 

Onun oğlu değil, kulu olduğunu söyledi ise de, bunu dinlemediler, hattâ 

aforoz etdiler. Aryüs Mısra kaçdı ve orada tevhîdi neşr etdi ise de, öldürüldü. 

Kostantinden sonra gelen krallar, Aryüsün mezhebi ile, yeni hıristiyanlık arasında 

şaşkın oldu. İstanbulda ikinci ve sonra üçüncü, dahâ sonra, İzmir ile Aydın 

arasında bulunan Efes [Ephesus]de dördüncü ve Kadıköyde beşinci ve İstanbulda 

altıncı meclisler kurulup, yeni yeni İncîller meydâna çıkdı. Nihâyet, Alman papası, 

Luther Martin ve Calvin [Kalven] 931 [m. 1524] senesinde son değişiklikleri 

yapdı. Bu yeni İncîle inanan hıristiyanlara (Protestan) denildi. Böylece, hıristiyanlık 

dîni, akl ve hakîkat dışında, acâib bir şekl aldı. Avrupada hıristiyanlığa karşı, 

yerinde olarak yapılmış olan hücûmlar, İslâmiyyete karşı nasıl tevcîh olunabilir? 

Âhıretde azâblardan kurtulmak, ancak Muhammed aleyhisselâma tâbi’ olmağa 

bağlıdır. Onun gösterdiği yolda giden, Allahü teâlânın sevgisine kavuşur. Ona 

tâbi’ olan, Allahü teâlâya sâdık kul olmak se’âdetine erer. Dünyâya gelmiş olan 

yüzyirmidörtbinden ziyâde Peygamberin en büyükleri, Ona tâbi’ olmağı istemişdir. 

Mûsâ “aleyhisselâm” Onun zemânında bulunsaydı, O büyüklüğü ile berâber, 

Ona tâbi’ olmağı severdi. Îsâ aleyhisselâmın gökden inip, Onun dîni yolunda yürüyeceğini 

herkes bilir. Onun ümmeti olan müslimânlar, Ona tâbi’ oldukları için, 

bütün insanların hayrlısı ve en iyileri oldu. Cennete gireceklerin çoğu bunlar oldu 

ve Cennete herkesden önce gireceklerdir. 

25 — Kur’ân-ı kerîm, nazm-ı ilâhîdir. Nazm, lügatda, incileri ipliğe dizmeğe denir. 

Kelimeleri de, inci gibi, yanyana dizmeğe nazm denilmişdir. Şi’rler birer 

nazmdır. Kur’ân-ı kerîmin kelimeleri arabîdir. Fekat, bu kelimeleri yanyana dizen, 

Allahü teâlâdır. Bu kelimeler, insan dizisi değildir. Muhammed “aleyhisselâm”, 

Allahü teâlâ tarafından, mubârek kalbine bildirilen şeyleri, arabca olarak anlatırsa, 

Kur’ân-ı kerîm olmaz. Bunlara (Hadîs-i kudsî) denir. Kur’ân-ı kerîmdeki arabî 

kelimeler, Allahü teâlâ tarafından dizilmiş olarak âyetler hâlinde gelmişdir. Cebrâîl 

ismindeki bir melek, bu âyetleri, bu kelimelerle ve bu harflerle okumuş, Muhammed 

“aleyhisselâm” da, mubârek kulakları ile işiterek, ezberlemiş ve hemen 

Eshâbına okumuşdur. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmi Kureyş kabîlesinin lügatı 

ile, dili ile gönderdi. (Redd-ül-muhtâr) kitâbı, üçüncü cild, yemîn bahsinde buyuruyor 

ki, ((Feth-ul-kadîr) kitâbında da denildiği gibi, Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmi, 

harf ve kelime olarak gönderdi. Bu harfler mahlûkdur. Bu harf ve kelimelerin 

ma’nâsı, kelâm-ı ilâhîyi taşımakdadır. Bu harflere, kelimelere Kur’ân denir. Kelâm-ı 

ilâhîyi gösteren ma’nâlar da Kur’ândır. Bu kelâm-ı ilâhî olan Kur’ân mahlûk 

değildir. Allahü teâlânın, başka sıfatları gibi, ezelî ve ebedîdir). Kur’ân-ı kerîm, 

Kadr gecesinde inmeğe başlamış ve hepsinin inmesi yirmiüç sene sürmüşdür. 

Tevrât, İncîl ve bütün kitâblar ve sahîfeler ise, hepsi birden, bir def’ada inmişdi. 

Hepsi, insan sözüne benziyordu ve lafzları mu’cize değildiler. Onun için çabuk bozuldu, 

değişdirildiler. Kur’ân-ı kerîm ise, Muhammed aleyhisselâmın mu’cizelerinin 

en büyüğüdür ve insan sözüne benzememekdedir. Bunlar, imâm-ı Rabbânî 

(Mektûbât)ının, üçüncü cildi, yüzüncü mektûbunda ve (Huccet-ullahi alel’âlemîn)de 

ve Zerkânînin (Mevâhib) şerhı, beşinci cildinde uzun yazılıdır. 

Cebrâîl “aleyhisselâm” her sene bir kerre gelip, o âna kadar inmiş olan Kur’ân-ı 

kerîmi, Levh-il-mahfûzdaki sırasına göre okur, Peygamber “sallallahü aleyhi ve 

sellem” efendimiz dinler ve tekrâr ederdi. Âhırete teşrîf edeceği sene, iki kerre gelip, 

temâmını okudular. Muhammed “aleyhisselâm” ve Eshâb-ı kirâmdan çoğu, 

Kur’ân-ı kerîmi temâmen ezberlemişdi. Ba’zıları da, ba’zı kısmları ezberlemiş, bir- 

– 43 –

çok kısmlarını yazmışlardı. Muhammed “aleyhisselâm”, âhırete teşrîf etdiği sene, 

halîfe Ebû Bekr “radıyallahü anh”, ezber bilenleri toplayıp ve yazılı olanları getirtip 

bir hey’ete, bütün Kur’ân-ı kerîmi, kâğıd üzerine yazdırdı. Böylece, (Mushaf) 

veyâ (Mıshaf) denilen bir kitâb meydâna geldi. Otuzüçbin Sahâbî “radıyallahü 

teâlâ anhüm ecma’în” bu Mushafın her harfinin, tâm yerinde olduğuna söz 

birliği ile karâr verdi. Sûreler belli değildi. Üçüncü halîfe Osmân “radıyallahü anh”, 

hicretin yirmibeşinci [25] senesinde, sûreleri birbirinden ayırdı. Yerlerini sıraladı. 

Altı dâne dahâ Mushaf yazdırıp, Bahreyn, Şâm, Mısr, Kûfe, Yemen, Mekke ve 

Medîneye verdi. Bugün, bütün dünyâda bulunan mushaflar, hep bu yedisinden yazılıp, 

çoğalmışdır. Aralarında bir nokta farkı bile yokdur. 

Kur’ân-ı kerîmde yüzondört sûre ve altıbinikiyüzotuzaltı âyet vardır. Âyetlerin 

sayısının 6236 dan az veyâ dahâ çok olduğu da bildirildi ise de, bu ayrılıklar, 

büyük bir âyetin, birkaç küçük âyet sayılmasından veyâ birkaç kısa âyetin, bir büyük 

âyet, yâhud sûrelerin evvelindeki Besmelelerin bir veyâ ayrı ayrı âyet sayılmasından 

ileri gelmişdir. Bu husûsda (Bostân-ül-ârifîn)de geniş bilgi vardır. 

Her şâ’irin, nazm yapmak kâbiliyyeti başkadır. Meselâ, Mehmed Âkifin ve Nâbînin 

şi’rlerini iyi bilen usta bir edebiyyâtçıya, Mehmed Âkifin, son yazdığı bir 

şi’rini götürüp, bu, Nâbînin şi’ridir desek, bu şi’ri, hiç işitmemiş olduğu hâlde, 

okuyunca: (Yanılıyorsunuz! Ben Nâbî efendinin ve Mehmed Âkifin, tabî’at-ı 

şi’riyyelerini iyi bilirim. Bu şi’r Nâbînin değil, Mehmed Âkifindir) demez mi? Elbette 

der. İki Türk şâ’irinin türkçe kelimeleri nazm etmesi, dizmesi çok farklı olduğu 

gibi, Kur’ân-ı kerîm hiçbir insan sözüne benzemiyor. Kur’ân-ı kerîmin insan 

sözü olmadığı tecribe ile de isbât edilmişdir ve her zemân edilebilir. Şöyle 

ki, bir arab şâ’iri, bir sahîfede, edebî san’at inceliklerini göstererek, birşey yazmış, 

bunun arasına birkaç satır hadîs-i şerîf ve başka yerinde de, aynı şeyi anlatan 

bir âyet-i kerîme koyup, hepsi bir arada, islâmdan ve Kur’ândan haberi olmıyan, 

arabîsi kuvvetli birisine, bir adamın yazısı diye okutdurulmuşdur. Okurken, 

hadîs-i şerîfe gelince, durmuş ve (Burası, yukarısına benzemiyor. Buradaki 

san’at dahâ yüksek) demişdir. Sıra, âyet-i kerîmeye gelince, şaşkın bir hâlde 

(Burası hiçbir söze benzemiyor. Ma’nâ içinde, ma’nâ çıkıyor. Hepsini anlamağa 

imkân yok) demişdir. 

Kur’ân-ı kerîm, hiçbir dile, hattâ arabcaya da terceme edilemez. Herhangi bir 

şi’rin, kendi diline bile, tâm tercemesine imkân yokdur. Ancak meâli ve îzâhı 

olur. Kur’ân-ı kerîmin ma’nâsını anlamak için tercemesini okumamalıdır. Bir 

âyetin ma’nâsını anlamak demek, Allahü teâlânın, bu âyetde, ne demek istediğini 

anlamak demekdir. Bu âyetin herhangi bir tercemesini okuyan kimse, murâd-ı 

ilâhîyi öğrenemez. Terceme edenin, bilgi derecesine göre yapdığı meâlini öğrenir. 

Bir câhilin, bir dinsizin yapdığı tercemeyi okuyan da, Allahü teâlânın dediğini değil, 

terceme edenin, anladım sanarak, kendi kafasından anlatmak istediğini öğrenir. 

Köylüye âid bir kanûnu, hükûmet, doğruca köylüye göndermez. Çünki, köylü 

okuyabilse bile, anlıyamaz. Bu kanûn önce, vâlîlere gönderilir. Vâlîler, iyi anlayıp, 

îzâhını ekliyerek, kaymakamlara, bunlar da dahâ açıklayarak, muhtârlara 

anlatır. Muhtâr, yalnız okumakla anlıyamaz. Muhtâr da, ancak, köylü dili ile, 

köylüye söyler. İşte, Kur’ân-ı kerîm de, ahkâm-ı ilâhiyyedir. Kanûn-ı rabbânîdir. 

Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde kullarına se’âdet yolunu göstermiş ve kendi kelâmını 

insanların en yükseğine göndermişdir. Kur’ân-ı kerîmin ma’nâsını, yalnız 

Muhammed “aleyhisselâm” anlar. Başka kimse, tâm anlıyamaz. Eshâb-ı kirâm 

“aleyhimürrıdvân”, ana dili olarak arabî bildikleri, edîb ve belîğ oldukları hâlde, 

ba’zı âyetleri anlıyamaz, Resûlullaha “sallallahü aleyhi ve sellem” sorarlardı. 

Meselâ Ömer “radıyallahü anh”, bir yerden geçerken, Resûlullahın “sallallahü 

– 44 –

aleyhi ve sellem”, Ebû Bekr-i Sıddîka “radıyallahü anh” birşey anlatdığını gördü. 

Yanlarına gidip dinledi. Sonra, başkaları da, gördü ise de, gelip dinlemeğe çekindiler. 

Ertesi gün, Ömeri “radıyallahü anh” görünce, (Yâ Ömer, Resûlullah “sallallahü 

aleyhi ve sellem”, dün size bir şey anlatıyordu. Bize de söyle, öğrenelim) 

dediler. Çünki, dâimâ, (Benden duyduklarınızı, din kardeşlerinize de anlatınız! Birbirinize 

duyurunuz!) buyururdu. Ömer “radıyallahü anh”, (Dün Ebû Bekr “radıyallahü 

anh”, Kur’ân-ı kerîmden anlıyamadığı bir âyetin ma’nâsını sormuş, Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem”, ona anlatıyordu. Bir sâat dinledim, birşey anlıyamadım) 

dedi. Çünki, Ebû Bekrin yüksek derecesine göre anlatıyordu. Ömer 

“radıyallahü anhümâ”, o kadar yüksek idi ki, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, 

(Ben, Peygamberlerin sonuncusuyum. Benden sonra Peygamber gelmiyecekdir. 

Eğer, benden sonra Peygamber gelseydi, Ömer Peygamber olurdu) buyurdu. 

Böyle yüksek olduğu hâlde ve arabîyi çok iyi bildiği hâlde, Kur’ân-ı kerîmin 

tefsîrini bile anlıyamadı. Çünki, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, herkese, 

derecesine göre anlatıyordu. Ebû Bekrin derecesi, ondan çok dahâ yüksekdi. 

Fekat, bu da, hattâ Cebrâîl “aleyhisselâm” dahî, Kur’ân-ı kerîmin ma’nâsını, esrârını, 

Resûlullaha sorardı. [(Hadîka)da, dil âfetlerini anlatırken buyuruyor ki, (... 

Resûlullahın, Kur’ân-ı kerîmin hepsinin tefsîrini Eshâbına bildirdiğini imâm-ı 

Süyûtî haber vermekdedir).] 

Hülâsa, Kur’ân-ı kerîmin ma’nâsını yalnız Muhammed “aleyhisselâm” anlamış 

ve hadîs-i şerîfleri ile bildirmişdir. Kur’ân-ı kerîmi tefsîr eden Odur. Doğru tefsîr 

kitâbı da, Onun hadîs-i şerîfleridir. Din âlimlerimiz, uyumıyarak, dinlenmiyerek, 

istirâhatlarını fedâ ederek, bu hadîs-i şerîfleri toplayıp, tefsîr kitâblarını yazmışlardır. 

(Beydâvî) tefsîri bunların en kıymetlilerindendir. Bu tefsîr kitâblarını da anlıyabilmek 

için, otuz sene durmadan çalışıp, yirmi ana ilmi, iyi öğrenmek lâzımdır. 

Bu yirmi ana ilmin kolları, seksen ilmdir. Ana ilmlerden biri, (Tefsîr) ilmidir. Bu 

ilmlerin ayrı ayrı âlimleri ve çok kitâbları vardır. Bugün kullanılan ba’zı arabî kelimeler, 

fıkh ilminde başka ma’nâya, tefsîr ilminde ise dahâ başka ma’nâya gelmekdedir. 

Hattâ aynı bir kelime, Kur’ân-ı kerîmdeki yerine, aldığı edâtlara göre, başka 

ma’nâlar bildirmekdedir. Bu geniş ilmleri bilmiyenlerin, bugünkü arabcaya göre, 

yapdıkları Kur’ân tercemeleri, Kur’ân-ı kerîmin ma’nâsından bambaşka birşey 

oluyor. Kur’ân-ı kerîmin ma’nâsından, mezâyâsından, rumûzundan, işâretlerinden, 

herkes îmânının kuvveti kadar, birşey anlıyabilir. Tefsîr, anlatmakla, yazmakla olmaz. 

Tefsîr, din büyüklerinin kalblerine doğan bir nûrdur. Tefsîr kitâbları, bu nûrun 

anahtarıdır. Çekmeceyi anahtarla açınca, mücevherler meydâna çıkdığı gibi, 

o tefsîrleri okumakla, kalbe bu nûr doğar. Seksen ilmi iyi bilenler, tefsîrleri anlayıp, 

bizim gibi din câhillerine bildirmek için, çeşidli derecedeki insanlara göre, binlerle 

kitâb yazmışlardır. (Mevâkib), (Tibyân) ve (Ebülleys) gibi, türkçe kıymetli 

tefsîrler, bu kitâblardandır. (Tibyân tefsîri), hicretin [1110] senesinde yapılmış bir 

tercemedir. Konyalı Vehbî efendinin tefsîri, bir va’z kitâbıdır. Yeni yazılan türkçe 

tefsîrlerin ve ilmihâllerin, en kıymetlisi sanılanlarında bile, şahsî düşünceler bulunmakda, 

okuyanlara zararı, fâidesinden çok olmakdadır. Hele islâm düşmanlarının, 

bid’at sâhiblerinin, Kur’ân-ı kerîmin ma’nâsını bozmak için yapdıkları tefsîr 

ve terceme kitâbları, birer zehrdir. Bunları okuyan genç zihnlerde, bir takım şübheler, 

i’tirâzlar hâsıl oluyor. Zâten, bizim gibi, din bilgisi az olanların, islâmiyyeti 

öğrenmek için, tefsîr ve hadîs-i şerîf okuması uygun değildir. Çünki, Kur’ân-ı kerîmi 

ve hadîs-i şerîfi yanlış anlamak veyâ şübhe etmek insanın îmânını giderir. Yalnız 

arabca bilmekle, tefsîr ve hadîs anlaşılmaz. Arabca bilenleri, din âlimi sanan, 

aldanır. Beyrut ve başka yerlerde ana dili arabca olan, arab edebiyyâtını iyi bilen, 

çok papas var. Fekat, hiçbirinin islâmiyyetden haberi yok. Çıkardıkları, m. 1956 

baskılı (El-müncid) ismindeki lügat kitâbında, islâm ismlerini, hattâ Medînenin Bakî’ 

mezârlığının ismini ve hattâ, Resûlullah efendimizin vefât târîhini bile yanlış 

yazmışlardır. 

– 45 –

Kur’ân-ı kerîmin hakîkî ma’nâsını anlamak, öğrenmek istiyen bir kimse, din 

âlimlerinin kelâm ve fıkh ve ahlâk kitâblarını okumalıdır. Bu kitâbların hepsi, 

Kur’ân-ı kerîmden ve hadîs-i şerîflerden alınmış ve yazılmışdır. Kur’ân tercemesi 

diye yazılan kitâblar, doğru ma’nâ veremez. Okuyanları, bunları yazanların fikrlerine, 

düşüncelerine ve maksadlarına esîr eder ve dinden ayrılmalarına sebeb olur. 

Kur’ân-ı kerîmin, latin harfleri ile yazılmasına da imkân olmuyor. Çünki bu harflerde, 

Kur’ân-ı kerîm harflerinin hepsinin karşılığı yokdur. Bunun için, ma’nâ bozuluyor. 

Okunan, Kur’ân olmayıp, ma’nâsız bir ses yığını olacağı m. 1986 baskılı 

(El-muallim) mecmû’asında da uzun yazılıdır. Meselâ, ehad yerine ehat derse, nemâz 

fâsid oluyor. 

Bugün, çok kimsenin, böyle bozuk tercemeleri ve latin harfi ile yazılmış, ne olduğu 

belirsiz kitâbları (türkçe Kur’ân) diye gençliğin önüne sürdükleri, köylere dağıtdıkları 

görülüyor. (Arabca Kur’ân, yabancı dildir. Onu okumayın! Öz dilimizle 

bunu okuyun) diyorlar. Böyle söyliyenlere dikkat edilirse, çoğunun nemâz kılmadığı, 

oruc tutmadığı, harâmlara, hattâ dinsizliğe dalmış bulunduğu, müslimânlığa, 

yalnız lâf ile bağlı olduğu anlaşılıyor. Bu kimseler, radyoda, barlarda Beethovenin 

9 senphonisini, Mozartın Figarosunu ve Molyerin şi’rlerini niçin almanca, italyanca, 

fransızca söylüyorlar ve dinliyorlar? Bunlar yabancı dildir. Öztürkçe söylemek 

lâzımdır demiyorlar? Bu senfonileri, komedileri türkçeye terceme etmiyorlar. 

Çünki, türkçeye tâm çevrilemiyeceğini biliyorlar. Türkçesinden, nefsleri zevk 

alamıyor. Türkçelerine Beethovenin, Şopenin eseri denilemiyor. İşte müslimânlar 

da, bu tercemelerden Kur’ân-ı kerîmin zevkıni alamaz, rûhlarını besliyemez. 

Diyânet İşleri Başkanlığı tarafından hâzırlanıp 1381 [m. 1961] de neşr edilen, 

(Kur’ân-ı kerîmin türkçe meâli) adındaki tercemenin önsözünde de, yukarıda 

bildirdiklerimiz çok güzel dile getirilmişdir. Diyânet işleri reîsi muhterem H.Hüsnü 

Erdem imzâsını taşıyan bu önsözde diyor ki, (Kur’ân-ı kerîm gibi ilâhî belâgat 

ve îcâzı hâiz bir kitâb, yalnız türkçeye değil, hiçbir dile hakkıyle çevrilemez. Eski 

tefsîrlerin ışığı altında verilen ma’nâlara da terceme değil, meâl demek uygundur. 

Kur’ânın yalnız ma’nâsını ifâde eden sözleri, Kur’ân hükmünde tutmak, nemâzda 

okumak ve aslına hakkıyle vâkıf olunmadan ahkâm çıkarmak câiz olmaz. 

Hiçbir terceme, aslının yerini tutamaz. Kur’ân-ı kerîmde, muhtelif ma’nâlara gelen 

lafzlar vardır. Böyle bir lafzı terceme etmek, çeşidli ma’nâlarını bire indirmek 

olur ki, verilen tek ma’nânın, murâd-ı ilâhî olduğu bilinemez. Bunun için, Kur’ân 

tercemesi demeğe cesâret edilemez. Kur’ân-ı kerîmi terceme etmek başka, tercemeyi 

Kur’ân yerine koymağa kalkışmak başkadır). Önsözden sonra yapılan açıklamalarda 

diyor ki, (Bu ilâhî, beşer üstü ve mûciz kitâbın tam hakkını vererek aynen 

türkçeye çevrilmesi mümkin değildir. Bu i’tibârla, en isâbetli yol, âyetleri kelime 

kelime aynen terceme etmek yerine, arabca aslından anlaşılan ma’nâ ve meâli 

türkçe ile ifâde yolu olsa gerekdir. Kur’ân-ı kerîmin nazm-ı celîlini, aslındaki 

îcâz ve belâgatini muhâfaza ederek terceme etmek mümkin değildir. Fekat, meâl 

olarak tercemesi mümkindir. Bir dilden başka bir dile yapılan tercemelerde, her 

iki dilin husûsiyyetlerini hakkıyle belirtmeğe imkân yokdur. Avrupada ilk Kur’ân 

tercemesi 537 [m. 1141] de lâtinceye yapılmışdır. 919 [m. 1513] da italyancaya, 1025 

[m. 1616] de almancaya, 1056 [m. 1647] da fransızcaya ve 1057 [m. 1648] de ingilizceye 

terceme edilmişdir. Bugün, bu dillerin herbirinde otuz kadar tercemeleri 

vardır. Ancak çeşidli eğilimli kimselerin yapdıkları tercemelerde, pek yanlış, hattâ 

garazkârâne olanlar vardır. Kur’ân-ı kerîmi başka dillere terceme etmek câizdir. 

Fekat, tercemeden islâm dîninin ahkâmının hepsi öğrenilemez. Hadîs-i şerîflerle, 

icmâ’ ve kıyâs yolu ile sâbit olan hükmler de vardır. Bunlar, tafsîlâtı ile, fıkh 

kitâblarından öğrenilir). 

Seyyid Abdülhakîm Arvâsî “rahmetullahi aleyh” buyurdu ki, İstanbulda, Bâyezîd 

umûmî kütübhânesi, şeyhul-islâm Veliyyüddîn efendi kısmında, binyedi- 

– 46 –

yüzaltı numaralı kitâbın 224.cü sahîfesinde diyor ki, (Kur’ân tercemesi, Kur’ân 

değildir. Çünki Kur’ân, ma’lûm mûciz olan nazmdır. Terceme edilince, îcâzı 

zâil olmakdadır. Bir şi’r terceme edilince, şi’r olmakdan çıkar). Kitâb, imâm-ı Nevevînin 

(Ezkâr) kitâbının şerhidir. Müellifi, Ebû Abdüllah Muhammed Şemsüddîn 

Ukaylî Behnesî şâfi’î nakşî 1001 [m. 1592] de vefât etmişdir. Behnes, Mısr-ı 

vüstâda bir kasabadır. 

Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde, (Benim kitâbım arabîdir) diyor. (Muhammed 

aleyhisselâma, bu Kur’ânı arabî dil ile indirdim) buyuruyor. O hâlde, Allahü teâlânın 

melek ile indirdiği kelimelerin, harflerin ve ma’nâların toplamı Kur’ândır. 

Böyle olmıyan kitâblara, Kur’ân-ı kerîm denemez. Bu kitâblara Kur’ân diyen 

müslimânlıkdan çıkar. Kâfir olur. Başka dile, hattâ arabîye çevrilirse, Kur’ân 

açıklaması denir. Ma’nâsı bozulmadan da, bir harfi bile değişince, Kur’ân olmaz. 

Hattâ hiçbir harfi değişmeden, okunmasında ufak değişiklik yapılırsa, Kur’ân 

denmez. 

(Rıyâd-ün-nâsıhîn)de diyor ki: Arabî gramer şartlarına uyan ve ma’nâyı değişdirmiyen, 

fekat ba’zı kelimeleri Osmân radıyallahü anhın topladığına benzemiyen 

Kur’ân-ı kerîme (Kırâet-i şâzze) denir. Bunu nemâzda da, başka yerde de okumak 

câiz değildir, günâhdır. Kırâet-i şâzzeyi, Eshâb-ı kirâmdan “radıyallahü teâlâ anhüm 

ecma’în” birkaçı okumuş, fekat sözbirliği olmamışdır. Eshâb-ı kirâmdan birinin 

okuduğu bildirilmiyen bir okumağa (Kırâet-i şâzze) denmez. Böyle okuyanı 

habs etmek, döğmek lâzımdır. Din âlimlerinden hiçbirinin okumadığı şeklde okumak, 

ma’nâyı ve kelimeleri bozmasa bile, küfrdür. 

Kur’ân-ı kerîmin başka dillere yapılan çevirmelerine Kur’ân denmez. Bunlara, 

Kur’ân-ı kerîmin meâli, ya’nî açıklaması denir. Bunlar, mütehassıs olan ve iyi 

niyyetli, hâlis müslimânlar tarafından hâzırlanmış ise, Kur’ân-ı kerîmin ma’nâsını 

anlamak için okunabilir. Buna birşey denmez. Bunlar, Kur’ân diye okunamaz. 

Bunları, Kur’ân diye okumak, sevâb olmaz. Günâh olur. Müslimânlar, Kur’ân-ı kerîmi, 

Allahü teâlânın indirdiği gibi okumalıdır. Ma’nâsını bilmeden okumak da sevâbdır. 

Ma’nâsını anlıyarak okumak, elbette dahâ çok sevâb ve dahâ iyidir. 

Mısr, Irâk, Hicâz, Fas arabcaları birbirine benzemiyor. Kur’ân-ı kerîm, bunlardan 

hangisinin dili ile açıklanacak? Kur’ân-ı kerîmi anlamak için, şimdiki arabcayı 

değil, Kureyş dilini bilmek lâzımdır. Kur’ân-ı kerîmi anlamak için, yıllarca dirsek 

çürütmek, çalışmak lâzımdır. Biz, böyle çalışıp anlıyan, islâm âlimlerinin yazmış 

oldukları tefsîrlerden, açıklamalardan okuyup anlamalıyız. Derme çatma tercemeleri 

okuyan gençler, Kur’ân-ı kerîmi, mitolojik hikâyeler, lüzûmsuz, fâidesiz 

düşünceler, bayağı sözler sanır. Kur’ândan, islâmdan soğuyup, kâfir olur. Demek 

ki, gençlerin önüne Kur’ân tercemelerini sürerek, öztürkçe Kur’ân okuyunuz, 

yabancı dil olan arabca Kur’ânı okumayınız demek, müslimân yavrularının, şehîd 

evlâdlarının dinsiz yetişmesini istiyen islâm düşmanlarının, zındıkların yeni bir taktiği, 

hîlesi olsa gerekdir. 

İbni Hacer-i Mekkî hazretleri, (Fetâvâ-i fıkhiyye) kitâbının otuzyedinci sahîfesinde 

buyuruyor ki, (Kur’ân-ı kerîmi arabîden başka harf ile yazmak ve başka dile 

terceme edip, Kur’ân-ı kerîm yerine bunu okumak, sözbirliği ile harâmdır. 

Selmân-ı Fârisî “radıyallahü anh” Fâtihayı Îrânlılara fârisî harflerle yazmadı. 

Tercemesini de yazmadı. Fâtiha sûresinin fârisî tefsîrini yazdı. Arabîden başka harf 

ile yazmak ve böyle yazılmış Kur’ânı okumak harâmdır. Kur’ân-ı kerîmi arabî harflerle, 

okunduğu gibi yazmak sûreti ile değişdirmek bile, sözbirliği ile harâmdır. Böyle 

yapmak (Selef-i sâlihîn)in, ya’nî ilk yıllardaki müslimânların yapdıklarını beğenmemek, 

onları câhil bilmek olur. Meselâ, Kur’ân-ı kerîmde, (Ribû) yazılı ise de, 

(Ribâ) okunur. Bunu, okunduğu gibi (Ribâ) yazmak câiz değildir. Kur’ân-ı kerîmi 

böyle yazarken ve başka dile terceme ederken, Allah kelâmının îcâzı bozulmakda, 

nazm-ı ilâhî değişmekdedir. Herhangi bir sûrede bulunan âyetlerin yerlerini de- 

– 47 –

ğişdirmek harâmdır. Çünki, âyetlerin sırası kat’î olarak doğrudur. Sûrelerin sıralarının 

doğruluğu ise zannîdir. Bunun için, sûrelerin yerini değişdirerek okumak, 

yazmak mekrûh olmuşdur. Kur’ân-ı kerîmi başka harflerle veyâ tercemesini yazmak, 

okumak, öğrenmesini kolaylaşdırır demek doğru değildir. Kolay olsa bile, câiz 

olmasına sebeb olamaz). 

(Mevdû’ât-ül-ulûm)da diyor ki, (Kur’ân-ı kerîmdeki bilgiler üç kısmdır: Birincisini 

hiçbir kuluna bildirmemişdir. Kendisini, ismlerini ve sıfatlarını kendinden 

başka kimse bilemez. İkinci kısm bilgileri, yalnız Muhammed aleyhisselâma bildirmişdir. 

Bu yüce Peygamberden ve Onun vârisi olan râsih âlimlerden başka kimse 

bunları anlıyamaz. Müteşâbih âyetler böyledir. Üçüncü kısm bilgileri, Peygamberine 

bildirmiş ve ümmetine öğretmesini emr buyurmuşdur. Bu ilmler de ikiye 

ayrılır: Birinciler, geçmiş insanların hâllerini bildiren (Kısas) ve dünyâda, âhıretde 

yaratmış olduğu ve yaratacağı şeyleri bildiren haberler (Ahbâr)dır. Bunlar, 

ancak Resûlullahın bildirmesi ile anlaşılır. Akl ile, tecribe ile anlaşılamaz. Üçüncü 

kısm bilgilerin ikincileri, akl, tecribe ve arabî ilmler ile anlaşılabilir. Kur’ân-ı 

kerîmden ahkâm çıkarmak ve fen bilgilerini anlamak böyledir. İmâm-ı Nesefî “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” (Akâid)de buyuruyor ki, arabî ilmlere göre ma’nâ verilir. 

İsmâilî sapıkları gibi, başka ma’nâlar vermek, ilhâd ve küfr olur. 

Kendi aklı ve görüşleri ile bozuk tefsîrler yapanlar beş dürlüdür: 

1 — Tefsîr için lâzım olan bilgileri bilmiyen câhillerdir. 

2 — Müteşâbih âyetleri tefsîr edenlerdir. 

3 — Sapık fırkalardakilerin, zındıkların ve dinde reformcuların, bozuk düşünce 

ve isteklerine uygun tefsîr yapanlardır. 

4 — Delîl ve sened ile iyi anlamadan tefsîr yapanlardır. 

5 — Nefse ve şeytâna uyarak yanlış tefsîr yapanlardır). 

26 — Ahkâm-ı islâmiyyenin hepsi Kur’ân-ı kerîmden çıkmakdadır. Kur’ân-ı kerîm, 

bütün Peygamberlere “salevâtullahi aleyhim” gönderilmiş olan, bütün kitâblardaki 

ahkâmı ve dahâ fazlasını kendisinde toplamakdadır. Gözleri kör, ilmleri 

az, aklları kısa olanlar, bunu göremez. Kur’ân-ı kerîmdeki bu ahkâm üç kısmdır: 

Birinci kısm ahkâmı, ilm ve akl sâhibi, (İbâret-i nass) ile ve (İşâret-i nass) ile ve 

(Delâlet-i nass) ile ve (Mazmûn-i nass) ile ve (İltizâm-i nass) ile ve (İktizâ-i nass) 

ile kolayca anlıyabilir. Ya’nî, her âyet-i kerîmede, ibâret, delâlet, işâret, iltizâm, 

iktizâ ve tazammün bakımından çeşidli ma’nâlar ve hükmler vardır. (Nass), ma’nâları 

açık ve meydânda olan âyet-i kerîmelere ve hadîs-i şerîflere denir. 

Kur’ân-ı kerîmdeki ahkâmdan ikinci kısmı açıkca anlaşılmaz. İctihâd ve istinbât 

yolu ile meydâna çıkarılabilir. 

Ahkâm-ı ictihâdiyyede, Eshâb-ı kirâmdan biri, Peygamberimize “sallallahü aleyhi 

ve sellem” uymayabilirdi. Fekat bu ahkâm, Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve 

sellem” zemânında hatâlı ve şübheli olamazdı. Çünki, Cebrâîl “aleyhisselâm” gelerek, 

yanlış olan ictihâdlar, Allahü teâlâ tarafından hemen düzeltilir, hak ile bâtıl birbirinden 

hemen ayrılırdı. Peygamberimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” âhırete teşrîfinden 

sonra meydâna çıkarılan ahkâm ise, böyle olmayıp, doğru ile yanlış ictihâdlar 

karışık kaldı. Bundan dolayıdır ki, vahy zemânında ictihâd olunan ahkâmı, hem 

yapmak, hem de inanmak lâzımdır. Peygamberimizden sonra ictihâd olunan ahkâmı 

da yapmak lâzım ise de, icmâ’ hâsıl olmıyan ictihâdlarda şübhe etmek, îmânı gidermez. 

[Bu husûs (Mektûbât)ın ikinci cild, 36. cı mektûb sonunda da yazılıdır.] 

Kur’ân-ı kerîmde bulunan ahkâmdan üçüncü kısmı, o kadar derin ve gizlidir ki, 

bunları anlayıp çıkarmağa insan gücü yetişemiyor. Bunlar, Allahü teâlâ tarafından 

bildirilmedikçe, anlaşılamaz. Bu da ancak Peygamberimize “sallallahü aleyhi ve 

sellem” gösterilmiş, bildirilmişdir. Başkasına bildirilmez. Bu ahkâm da, Kur’ân-ı 

kerîmden çıkarılıyor ise de, Peygamber “sallallahü aleyhi ve sellem” tarafından 

– 48 –

açıklanmış olduklarından, bunlara (Sünnet) denir. Birinci ve üçüncü kısm ahkâmda 

kimse, Peygamberden “sallallahü aleyhi ve sellem” ayrılamaz. Bütün müslimânların, 

bunlara inanması ve tâbi’ olması lâzımdır. Ahkâm-ı ictihâdiyyede ise, 

her müctehidin kendi çıkardığı hükme tâbi’ olması lâzımdır. Başka müctehidlerin 

ahkâmına tâbi’ olamaz. Bir müctehid, başka müctehide, ictihâdından dolayı yanıldı, 

doğru yoldan ayrıldı diyemez. Zîrâ, her müctehide, kendi ictihâdı hakdır ve doğrudur. 

Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” uzak memleketlere gönderdiği 

Eshâb-ı kirâma, karşılaşacakları mes’elelerde, Kur’ân-ı kerîmin hükmü ile hareket 

etmelerini, Kur’ân-ı kerîmde bulamazlar ise, hadîs-i şerîflerde aramalarını, 

burada da bulamazlar ise, kendi re’y ve ictihâdları ile amel etmelerini emr buyururdu. 

Kendilerinden dahâ âlim, dahâ yüksek olsalar bile, başkalarının fikr ve ictihâdlarına 

tâbi’ olmakdan men’ ederdi. Hiçbir müctehid ve Eshâb-ı kirâmdan hiçbirisi 

“radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în” başkalarının ictihâdlarına bozuk demedi. 

Kendilerine uymıyanlara, fâsık ve sapık gibi kötü şeyler söylemedi. 

Eshâb-ı kirâmdan “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în” sonra gelen müctehidlerin 

en büyüğü, imâm-ı a’zam Ebû Hanîfedir “radıyallahü anh”. Bu büyük imâm, 

her hareketinde, vera’ ve takvâ üzere idi. Her işinde Peygamberimize “sallallahü 

aleyhi ve sellem” tâm ma’nâsı ile tâbi’ idi. İctihâd ve istinbâtda, öyle yüksek bir dereceye 

ulaşmışdı ki, buraya kimse varamadı. 

[Kendisinden dahâ önceleri, dahâ âlim ve dahâ yüksek kimseler geldi ise de, onların 

zemânında sapıtmalar yayılmamış olduğundan, doğruyu ayıracak mi’yârlar 

hâzırlamamışlar, diğer dahâ kıymetli işlerle uğraşmışlardır.] 

İmâm-ı Şâfi’î hazretleri, İmâm-ı a’zamın ictihâdının inceliğinden, az birşey anlıyabildiği 

içindir ki, (Bütün müctehidler, imâm-ı a’zam Ebû Hanîfenin çocuklarıdır) 

demişdir. Îsâ “aleyhisselâm”, kıyâmete yakın bir zemânda, gökden inerek, 

Muhammed aleyhisselâmın dînine göre hareket edecek ve Kur’ân-ı kerîmden 

ahkâm çıkaracakdır. İslâm büyüklerinden imâm-ı Muhammed Pârisâ hazretleri buyuruyor 

ki, (Îsâ “aleyhisselâm” gibi büyük bir Peygamberin, ictihâd ile çıkaracağı 

bütün ahkâm, Hanefî mezhebindeki ahkâma benziyecek, ya’nî, İmâm-ı a’zamın 

ictihâdına uygun olacakdır). Bu da, İmâm-ı a’zamın “radıyallahü anh” ictihâdının, 

ne kadar çok isâbetli ve doğru olduğunu bildiriyor. Evliyâ, kalb gözleriyle, Hanefî 

mezhebini, büyük deniz gibi, diğer mezhebleri, ufak dereler, ırmaklar gibi görmüş 

olduklarını söylemişlerdir. İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe hazretleri, ictihâdında 

da sünnete tâbi’ olmakda, herkesden ileri gitmiş, Mürsel hadîsleri bile, Müsned hadîsler 

gibi, sened olarak almışdır ve Eshâb-ı kirâmın sözlerini, kendi görüşlerinin, 

buluşlarının üstünde tutmuşdur. Onların, Peygamberimizin “sallallahü aleyhi ve 

sellem” yanında, sohbetinde bulunmak şerefi ile kazandıkları derecelerin büyüklüğünü, 

herkesden dahâ iyi anlamışdır. Diğer hiç bir müctehid böyle yapamamışdır. 

İmâm-ı a’zam için, kendi görüşü ile ahkâm çıkarıp, Kur’ân-ı kerîme ve hadîs-i 

şerîflere bağlı kalmamışdır diyenler, yeryüzünde asrlardan beri ibâdet etmekde 

olan milyonlarca müslimânı, yanlış ve uydurma yolda bulundurmakla ve hattâ müslimânlıkdan 

ayrı kalmakla lekelemiş oluyor. Bunu ise, yâ kendi cehllerini de bilmeyen 

kara kafalı câhiller, yâhud dîn-i islâmı yıkmak, bozguna uğratmak isteyen islâm 

düşmanları, zındıklar söyler. Birkaç câhil, birkaç zındık, birkaç hadîs ezberleyip, ahkâm-ı 

islâmiyyeyi bu kadarcık sanarak, işitmedikleri ve bilmedikleri hükmleri inkâr 

ediyor. Evet, bir kaya kovuğunda ilişmiş kalmış bir böcek, yerleri ve gökleri, bu delikden 

ibâret sanır. 

Ehl-i sünnetin reîsi, fıkhın kurucusu, imâm-ı a’zam Ebû Hanîfedir “rahmetullahi 

teâlâ aleyh”. Bütün dünyâda tatbîk olunan ahkâm-ı islâmiyyenin dörtde üçü, 

onundur. Kalan dörtde birinde de, ortakdır. İslâmiyyetde ev sâhibi, âile reîsi 

odur. Bütün diğer müctehidler, onun çocuklarıdır. 

[Bir müctehidin çıkardığı ahkâmın hepsine (Mezheb) denir. Ehl-i sünnetin 


yüzlerce mezhebinden, bugün dört imâmın mezhebi kitâblara geçmiş olup, diğerleri 

kısmen unutulmuşdur. Bu dört imâmın ismleri ve vefât târîhleri: Ebû Hanîfe 

150, Mâlik bin Enes Esbahî 179, Muhammed Şâfi’î 204 ve Ahmed bin Hanbel 241 

dir. Müctehid olmıyanların bütün hareketlerinde ve ibâdetlerinde, bu dört mezhebden 

birinde bulunması lâzımdır. Demek ki, Peygamberimizin “sallallahü aleyhi 

ve sellem” yolu, Kur’ân-ı kerîm ile ve hadîs-i şerîfler ile, ya’nî sünnet ile ve müctehidlerin 

ictihâdları ile gösterilen yoldur. Bu üç vesîkadan başka, bir de, (İcmâ’-ı 

ümmet) vardır ki, Eshâb-ı kirâmın ve Tâbi’înin sözbirliği olduğu, İbni Âbidînde 

(Habs) bahsinde yazılıdır. Ya’nî gördükleri ve işitdikleri zemân, hiçbirisinin red 

ve inkâr etmediği şeylerdir. Şî’îlerin (Minhâc-üs-sâlihîn) kitâbında, ölmüş olana 

tâbi’ olmak câiz değildir demeleri doğru değildir.] 

Dîn-i islâm, bu dört vesîka ile bizlere gelmişdir. Bu dört vesîkaya (Edille-i 

şer’ıyye) denir. Bunların dışında kalan herşey bid’atdir, zındıklıkdır ve dinsizlikdir. 

Tesavvuf büyüklerinin kalblerine gelen ilhâmlar, keşfler, ahkâm-ı islâmiyye 

için sened ve vesîka olamaz. Keşflerin, ilhâmların doğru olup olmadığı, islâmiyyete 

uygun olup olmamaları ile anlaşılır. Tesavvufun, vilâyetin yüksek tabakalarında 

bulunan Evliyâ da, ilmi olmıyan, aşağı derecelerdeki müslimânlar gibi, bir 

müctehide tâbi’ olmak mecbûriyyetindedir. Bistâmî, Cüneyd, Celâleddîn-i Rûmî 

ve Muhyiddîn-i Arabî gibi Evliyâ, herkes gibi, bir mezhebe tâbi’ olarak yükselmişlerdir. 

Ahkâm-ı islâmiyyeye yapışmak, bir ağaç dikmek gibidir. Evliyâya hâsıl olan 

ilmler, ma’rifetler, keşfler, tecellîler, aşk-ı ilâhî ve muhabbet-i zâtiyye, bu ağacın 

meyveleri gibidir. Evet, ağaç dikmekden maksad, meyve elde etmekdir. Fekat, meyve 

kazanmak için, ağaç dikmek şartdır. Ya’nî, îmân olmazsa ve ahkâm-ı islâmiyye 

yapılmazsa, tesavvuf ve evliyâlık hâsıl olamaz. Böyle iddi’âda bulunanlar, zındıkdır, 

dinsizdir. Böyle kimselerden, arslandan kaçmakdan dahâ çok kaçmalıdır. 

Arslan, insanın yalnız canını alır. Bunlar ise, dînini ve îmânını alır. [(Merec-ül-bahreyn)de, 

Ahmed Zerrûkdan alarak diyor ki, imâm-ı Mâlik “rahmetullahi teâlâ 

aleyh”, (Fıkh öğrenmeyip, tesavvuf ile uğraşan, dinden çıkar. (Zındık) olur. Fıkh 

öğrenip tesavvufdan haberi olmıyan [(Bid’at sâhibi), ya’nî] sapık olur. Her ikisini 

edinen, hakîkate varır) buyurdu. Fıkhı doğru öğrenen ve tesavvufun zevkıni alan, 

kâmil insan olur. Tesavvuf büyüklerinin hepsi kemâle gelmeden önce bir fıkh âliminin 

mezhebinde idi. Tesavvufcunun mezhebi yokdur demek, mezheblerin hepsini 

bilir, hepsini gözetir, evlâ olanı, ihtiyâtlı olanı yapar demekdir. Cüneyd-i 

Bağdâdî, Süfyân-ı Sevrînin mezhebinde idi. Abdülkâdir-i Geylânî, hanbelî idi. Ebû 

Bekr-i Şiblî, mâlikî idi. İmâm-ı Rabbânî ve Cerîrî, hanefî idi. Hâris-i Muhâsibî, şâfi’î 

idi “Kaddesallahü teâlâ esrârehüm”.] 

27 — Seyyid Abdülhakîm efendi “rahmetullahi aleyh” (Eshâb-ı Kirâm) kitâbında 

buyuruyor ki, (İctihâd, insan gücünün yetdiği kadar, ya’nî cehd ile zahmet çekerek 

çalışmak demekdir. Ya’nî, Kur’ân-ı kerîmde ve hadîs-i şerîflerde sarîh ve açık 

bildirilmemiş bulunan ahkâmı ve mes’eleleri, açık ve geniş anlatılmış mes’elelere benzeterek, 

meydâna çıkarmağa uğraşmakdır. Bunu ancak Peygamberimiz “sallallahü 

aleyhi ve sellem” ve Onun Eshâbının hepsi ve diğer müslimânlardan ictihâd makâmına 

yükselenler yapabilir ki, bu çok yüksek insanlara, (Müctehid) denir. Cenâb-ı 

Hak, Kur’ân-ı kerîmin birçok yerinde, ictihâd etmeği emr ediyor. O hâlde, ma’nâları 

açıkça anlaşılmayan âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîflerin derinliklerinde bulunan 

ahkâm-ı islâmiyyeyi ve mesâil-i dîniyyeyi, mefhûm ile ve delâlet ile anlıyabilen büyüklere, 

ya’nî mutlak müctehidlere, ictihâd etmek farzdır. Müctehid olmak için, arabî 

yüksek ilmleri temâmen bilip, Kur’ân-ı kerîmi ezber bilmek, her âyet-i kerîmenin 

ma’nây-ı murâdîsini, ma’nây-ı işârîsini ve ma’nây-ı zımnî ve iltizâmîsini bilmek ve 

âyet-i kerîmelerin geldikleri zemânları ve gelme sebeblerini ve ne hakkında geldiklerini, 

küllî ve cüz’î olduklarını, nâsih veyâ mensûh olduklarını, mukayyed veyâ mutlak 

olduklarını ve kırâet-i seb’a ve aşereden ve kırâet-i şâzzeden nasıl çıkarıldıkla- 

– 50 –

ını bilmek, Kütüb-i sittedeki ve diğer hadîs kitâblarındaki, yüzbinlerce hadîsi ezberden 

bilmek ve her hadîsin ne zemân ve ne için îrâd buyurulduğunu ve ma’nâsının 

ne kadar genişlediğini ve hangi hadîsin diğerinden önce veyâ sonra olduğunu ve 

bağlı bulunduğu hâdiseleri ve hangi vak’a ve hâdiseler üzerine buyurulduğunu ve 

kimler tarafından nakl ve rivâyet olunduğunu ve nakleden kimselerin ne hâlde ve 

ne ahlâkda olduklarını bilmek, fıkh ilminin üsûl ve kâ’idelerini tanımak, oniki ilmi 

ve Kur’ân-ı kerîmin ve hadîs-i şerîflerin işâretlerini, rumûzlarını ve açık ve kapalı 

ma’nâlarını kavramak ve bu ma’nâlar kalbinde yer etmiş olmak, kuvvetli îmân sâhibi 

olmak ve itmînân ile dolu, nûrlu ve sâf bir kalbe ve vicdâna mâlik olmak lâzımdır. 

İctihâd ve tefsîr hakkında, fârisî (Redd-i Vehhâbî) kitâbında uzun bilgi vardır. 

(Redd-i Vehhâbî) kitâbı, 1264 h. de Delhîde ve 1415 de İstanbulda tab’ edilmişdir. 

Bütün bu üstünlükler, ancak Eshâb-ı kirâmda ve sonra, ikiyüz sene içinde yetişen, 

ba’zı büyüklerde bulunabildi. Dahâ sonraları, fikrler, re’yler dağılıp, bid’atler 

çıkıp yayıldı. Böyle üstün kimseler azala azala, dörtyüz sene sonra, bu şartları 

hâiz kimse, ya’nî mutlak müctehid olarak meşhûr olan görülmedi). Hicretden 

dörtyüz sene sonra, müctehide ihtiyâc da kalmadı. Çünki, Allahü teâlâ ve Onun 

Resûlü Muhammed aleyhisselâm, kıyâmete kadar hayât şekllerinde ve fen vâsıtalarında 

yapılacak değişikliklerin, yeniliklerin hepsine şâmil olan ahkâmın hepsini 

bildirdiler. Müctehidler de, bunların hepsini anlayıp, açıkladılar. Sonra gelen 

âlimler, bu ahkâmın, yeni hâdiselere nasıl tatbîk edileceklerini, tefsîr ve fıkh kitâblarında 

bildirirler. (Müceddid) denen bu âlimler kıyâmete kadar mevcûddur. 

(Fen vâsıtaları değişdi. Yeni hâdiselerle karşılaşıyoruz. Din adamları toplanarak 

yeni tefsîrler yazılmalı, yeni ictihâdlar yapılmalıdır) diyerek, nasslara ilâveler, 

değişiklikler yapmak lâzım olduğunu savunanların (Zındık) ve islâm düşmanı oldukları 

anlaşılır. İslâm düşmanlarının en zararlısı ingilizlerdir. 

İslâm düşmanlığı, zulm, istibdât, hîle ve hıyânet üzerine kurulmuş olan İngiliz 

İmperatorluğu, Kanada ve Avustralya ile Asyada ve Afrikada kırk memleketi kültür 

emperyalizmi ve kuvvet yolu ile işgâl ederek, ingiliz sömürgesi yapdı. İğrenç 

ingiliz politikası gereği olarak önce bu ülkelerin dilleri, dinleri, örf ve âdetleri tahrib 

edildi. Sonra da yeraltı ve yerüstü zenginlikleri sömürüldü. Her dürlü direnme 

kanlı bir şeklde basdırıldı. İslâm dînini öğreten bütün medrese ve mektebleri de 

kapatdılar. Halka doğru yolu gösterebilecek bütün âlimleri ve din adamlarını, hattâ 

talebeleri bile öldürdüler. Yalnız Çanakkale harbinde ingilizlerin 274 bin müslimânı 

şehîd etdiği, 18.3.2000 târîhli Türkiye gazetesinde yazılıdır. Yeni nesillerin 

dinsiz yetişmesi için de İslâm dînini öğreten kitâbları imhâ etdiler. 

1877 de Osmânlı-Rus harbi esnâsında, İngiltere, Hindistânın ilhâkını îlân ederken, 

Midhat Pâşanın desteğini dahâ önceden garantilemişdi. Çünki, Midhat Pâşa, 

meşhûr İskoç locasına kayıdlı olması sebebi ile ingiliz hükûmeti tarafından ingiliz 

ajanı gibi kullanılarak, Osmânlı Devletini harbe sokmuş ve Sultân Abdül’azîz 

Hânı da şehîd etdirmişdi. 

Batıya şartlandırılan devlet adamları ile Batılı uzman olarak görevlendirilen ajanların 

işbirliği sâyesinde; “Fen bilgisi din adamına lâzım olmaz!” iftirâsında bulunarak, 

medreselerden fen dersleri kaldırıldı. Ondan sonra da, fen bilgilerinden mahrûm 

edilen din adamlarını, “Fen bilgilerinden anlamadıkları” gerekçesi ile, câhillik 

ile suçlayıp, horlamak sûretiyle gençleri dinden soğutdular. 

28 — Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” yapdığı ve kaçındığı şeyler iki 

kısmdır: 

Birisi, ibâdet olarak yapdığı ve kaçındığı şeylerdir. Her müslimânın bunlara tâbi’ 

olması lâzımdır. Bunlara uymayan şeyler bid’atdir. İkincisi, âdet olarak ya’nî, 

bulundukları şehrin ve o memleketlerdeki insanların yapmakda oldukları şeylerdir. 

Bunları da beğenmiyen, çirkin diyen, kâfir olur. Fekat, bunları yapmak, mecbûrî 

değildir. Bunlara uymayan şey, bid’at değildir. Bunları yapıp yapmamak, 

memleketlerin ve insanların âdetlerine bağlıdır. Mubâh kısmındandırlar. Din ile 

– 51 –

ağlılıkları yokdur. Her memleketin âdeti, başka başkadır. Hattâ, bir memleketin 

âdeti, zemânla değişir. 

[İbni Âbidîn “rahmetullahi aleyh” abdestin sünnetlerini anlatırken, buyuruyor 

ki, (Meşrû’ât, ya’nî ibâdetler, ya’nî müslimânlara yapılması emr olunan şeyler, dört 

kısmdır: Farz, vâcib, sünnet, nâfile. Allahü teâlânın açık olarak bildirdiği emrlerine 

(Farz) denir. Açık olmayıp, zan ederek anlaşılan emrlerine (Vâcib) denir. Farz 

veyâ vâcib olmayıp, Resûlullahın “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” kendiliğinden 

emr etdiği veyâ yapdığı ibâdetlere (Sünnet) denir. Bunları devâmlı yaparak, nâdiren 

terk etmiş ve terk edenlere birşey dememiş ise, (Sünnet-i hüdâ) veyâ (Müekked 

sünnet) denir. Bunlar, islâm dîninin şi’ârıdır. [Ya’nî, bu dîne mahsûsdurlar. 

Başka dinlerde yokdurlar.] Vâcibleri terk edeni görünce, terk etmesine mâni’ 

olurdu. Kendisi ara sıra terk etmiş ise, (Sünnet-i gayr-ı müekkede) denir. Müekked 

sünneti, özrsüz olarak devâmlı terk etmek mekrûh olur. Küçük günâh olur. Allahü 

teâlâ, bütün ibâdetlere sevâb vereceğini va’d etdi. Söz verdi. Fekat, ibâdete 

sevâb verilmesi için, niyyet etmek lâzımdır. Niyyet, emre itâat ve Allahü teâlânın 

rızâsına kavuşmak için yapdığını kalbinden geçirmek demekdir. [Bu üç kısm ibâdeti 

belli zemânlarda yapmağa (Edâ etmek) denir. Zemânında yapmayıp, zemân 

geçdikden sonra yapmağa (Kazâ etmek) denir. Edâ veyâ kazâ etdikden sonra, kendiliğinden 

tekrâr yapmağa (Nâfile ibâdet) denir.] Farzları ve vâcibleri nâfile olarak 

yapmak, müekked sünnetleri yapmakdan dahâ çok sevâb olur. Resûlullahın 

“sallallahü aleyhi ve sellem” ibâdet olarak değil de, âdet olarak, devâmlı yapdığı 

şeylere (Sünnet-i zevâid) denir. Elbiseleri, oturması, kalkması, iyi şeyleri yapmağa 

sağdan başlaması böyledir. Bunları yapanlara da sevâb verilir. Bunlara sevâb 

verilmesi için, niyyet etmek lâzım değildir. Niyyet edilirse, sevâbları çoğalır. Zevâid 

sünnetleri ve nâfile ibâdetleri terk etmek mekrûh olmaz.)] 

Bunlarla berâber, âdete bağlı şeylerde de Resûlullaha “sallallahü aleyhi ve 

sellem” tâbi’ olmak, dünyâda ve âhıretde, insana çok şey kazandırır ve çeşidli 

se’âdetlere yol açar. 

29 — İbni Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh”, nemâzın mekrûhlarını anlatırken 

buyuruyor ki; (Kâfirlerin yapdıkları ve kullandıkları şeyler de iki kısmdır: 

Birisi, âdet olarak, ya’nî her kavmin, her memleketin âdeti olarak yapdıkları şeylerdir. 

Bunlardan, harâm olmayıp, insanlara fâideli olanları yapmak ve kâfirlere 

benzemeği düşünmiyerek kullanmak hiç günâh değildir. [Pantalon, fes ve çeşidli 

ayakkabı, çatal, kaşık kullanmak, yemeği masada yimek ve herkesin önüne tabaklar 

içinde koymak ve ekmeği bıçak ile dilimlere ayırmak ve çeşidli eşyâ ve âletleri 

kullanmak, hep âdete bağlı şeyler olup mubâhdırlar. Bunları kullanmak, bid’at 

olmaz, günâh olmaz.] Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” papasların kullandığı 

ayakkabıyı kullanmışdır). Bunlardan, fâideli olmıyanları ve çirkin ve mezmûm 

olanları kullanmak ve yapmak harâm olur. Fekat, iki müslimân bunları kullanınca 

(Âdet-i islâm) olur ve üçüncü kullanan müslimâna harâm olmaz. Birinci ve ikinci 

müslimân günâhkâr olursa da, başkaları olmaz. (Kâmûs-ül-a’lâm)da, Timürtaş 

pâşada diyor ki, (Osmânlı sancağının rengini ve [bugünkü ay-yıldızlı Türk bayrağının] 

şeklini ta’yîn eden ve o zemâna kadar beyâz olan fesi kırmızıya boyayan, Timürtaş 

pâşadır). Abbâsî devletinin bayrağı siyâh idi. Halîfe Memûn zemânında yeşile 

çevrildi. Görülüyor ki, fes macarlardan alınmamışdır. Türk yapısıdır. 

(Birgivî vasıyyetnâmesi)nde diyor ki, (Kâfirlerin kullandıkları şeylerin ikinci kısmı, 

ibâdet olarak yapdıkları ve kâfirlik alâmeti olan ve islâmiyyeti inkâr etmek ve 

inanmamak alâmeti olan ve tahkîr etmemiz vâcib olan şeylerdir ki, bunları yapan 

ve kullanan kâfir olur. Bunlar, ölümle veyâ bir uzvun kesilmesi ile veyâ bunlara sebeb 

olan, şiddetli dayak, habs, bütün malını almak ile tehdîd edilmedikce kullanılamaz. 

Bunlardan meşhûr olanlarını bilmiyerek veyâ şaka olarak veyâ herkesi güldürmek 

için yapan da, kâfir olur. Meselâ, papasların ibâdetlerine mahsûs şeyi kul- 

– 52 –

lanmak küfr olur. Buna (Küfr-i hükmî) denir.) Onlara mahsûs olan şeyleri kullanmanın 

küfr olduğu, islâm âlimlerinin temel kitâblarında yazılıdır. (İbni Âbidîn) “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” beşinci cild, dörtyüzseksenbirinci sahîfeyi okuyunuz! Din düşmanları, 

müslimânları aldatmak için, kâfirlerin âdetlerini, bayramlarını, müslimân 

âdeti, müslimânların mubârek günü diyerek, bunların gâvurluk ve kâfirlik olduğunu 

örtmeğe uğraşıyorlar. Büyük Kostantinin hıristiyanlık dînine karışdırdığı Noel 

gecesini ve Cemşîdin ortaya çıkardığı Nevruz günü mecûsî bayramını, millî bayram 

olarak tanıtıyorlar. Müslimânların bu günlerde bayram yapmalarını istiyorlar. 

Genç ve sâf müslimânlar bunlara aldanmamalıdır. Güvendikleri hâlis müslimânlara, 

nemâz kılan akrabâlarına, dînini bilen baba dostlarına sorup öğrenmelidir. Bugün 

bütün dünyâda, gerek îmânı ve küfrü tanımakda, gerekse ibâdetleri doğru 

yapmakda, câhillik özr değildir. Meşhûr olan din bilgilerini bilmediği için aldanan, 

Cehennemden kurtulamıyacakdır. Allahü teâlâ, bugün, dînini dünyânın her tarafına 

duyurmuş, îmânı, halâli, harâmı, farzları, güzel ahlâkı öğrenmek pek kolaylaşmışdır. 

Bunları, lüzûmu kadar öğrenmek farzdır. Öğrenmeyip câhil kalan farzı 

terk etmiş olur. Öğrenmeğe lüzûm görmiyen, ehemmiyyet vermiyen kâfir olur. 

30 — Resûlullaha “sallallahü aleyhi ve sellem” tâbi’ olmak yedi derecedir: Birincisi, 

ahkâm-ı islâmiyyeye inanarak, bunları öğrenmek ve yapmakdır. Bütün müslimânların 

ve âlimlerin ve zâhidlerin ve âbidlerin “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” 

tâbi’ olması, bu derecededir. Bunların nefsleri îmân etmemişdir. Allahü teâlâ, 

merhamet ederek, yalnız kalbin îmânını kabûl etmekdedir. 

İkincisi, emrleri yapmakla berâber, Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” 

bütün sözlerini ve âdetlerini yapmak ve kalbi kötü huylardan temizlemekdir. Tesavvuf 

yolunda yürüyenler bu derecededir. 

Üçüncüsü, Resûlullahda “sallallahü aleyhi ve sellem” bulunan hâllere, zevklere 

ve kalbe doğan şeylere de tâbi’ olmakdır. Bu derece, tesavvufun (Vilâyet-i hâssa) 

dediği makâmda ele geçer. Burada, nefs de îmân ve itâ’at eder ve bütün ibâdetler, 

hakîkî ve kusûrsuz olur. 

Dördüncüsü, ibâdetler gibi bütün hayrlı işler hakîkî ve kusûrsuz olmakdır. Bu 

derece, (Ulemâ-i râsihîn) denilen büyüklere mahsûsdur. Bu râsih ilmli âlimler, 

Kur’ân-ı kerîmin ve hadîs-i şerîflerin derin ma’nâlarını ve işâretlerini anlar. Bütün 

Peygamberlerin Eshâbı “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în”, böyle idi. Hepsinin 

nefsleri îmân etmiş, mutmainne olmuşdur. Böyle tâbi’ olmak, yâ tesavvuf ve 

vilâyet yolundan ilerleyenlere veyâ bütün sünnetlere yapışarak bütün bid’atlerden 

kaçanlara nasîb olur. Bugün, dünyâyı bid’at kaplamış, sünnetler gayb olmuşdur. 

Bugün, sünnetleri bulup yapışmak ve bid’at deryâsından kurtulmak, imkân hâricinde 

kalmışdır. Bid’atler, âdet hâlini almışdır. Hâlbuki, âdetler ne kadar yerleşmiş 

ve yayılmış olsalar ve ne kadar güzel görünseler de, din ve ahkâm-ı islâmiyye 

olamaz. Küfre sebeb olan ve harâm olan şeyler, âdet hâlini alsalar, halâl ve câiz 

olmazlar. [Demek ki, bu dereceye kavuşmak için, tesavvuf yolundan ilerlenir. 

Bu yola, tarîkat denir. İlk asrlarda, sünnetlerin hepsine uymak kolay idi. Tesavvufa 

lüzûm yokdu.] 

Beşincisi, Resûlullaha “sallallahü aleyhi ve sellem” mahsûs kemâlâta, yüksekliklere 

tâbi’ olmakdır. Bu kemâlât, ilm ve ibâdet ile ele geçemez. Ancak, Allahü 

teâlâdan, lutf ve ihsân ile gelir. Bu derecede olanlar, büyük Peygamberler “salevâtullahi 

teâlâ aleyhim ecma’în” ve bu ümmetin pek az büyükleridir. 

Altıncısı, Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” mahbûbiyyet ve ma’şûkıyyet 

kemâlâtına tâbi’ olmakdır ki, Allahü teâlânın çok sevdiklerine mahsûsdur ve 

lutf ile ele geçmez, muhabbet lâzımdır. 

Yedinci derece, insan vücûdünün her zerresinin tâbi’ olmasıdır. Tâbi’ metbû’a 

o kadar benzer ki, tâbi’ olmaklık aradan kalkar. Bunlar da, sanki Resûlullah “sallallahü 

aleyhi ve sellem” gibi, aynı kaynakdan, herşeyi alır. 

– 53 –

31 — İKİNCİ CİLD, 67. ci MEKTÛB 

Bu mektûb, Hân-ı Hânân-ı cihâna yazılmış olup, Ehl-i sünnet i’tikâdını ve islâmın 

beş şartını ve günâhlardan tevbe etmeği bildirmekdedir: 

Mektûbuma Besmele ile başlıyorum. [Ya’nî, dünyâda, bütün insanlara fâideli 

şeyleri yaratıp göndermekle merhamet eden ve âhıretde, Cehennemi hak etmiş olan 

mü’minleri, afv ve inâyet buyuran, mahlûkâtı yaratan ve her ân varlıkda durduran 

ve korku ve dehşetden muhâfaza buyuran Allahü teâlânın ism-i şerîfi ile, bu mektûbu 

yazmağa başlıyorum.] Onun seçdiği, beğendiği iyi insanlara selâmetler olsun! 

[İbni Âbidîn, birinci cild, altıncı sahîfede buyuruyor ki, (Hayvan keserken, av 

hayvanına ok atarken, ava ta’lîm edilmiş köpeği gönderirken, (Bismillâh) veyâ (Allahü 

ekber) demek vâcibdir. Besmeleyi temâm söylemek de olur. Her rek’atde, Fâtihadan 

önce, Besmele çekmek vâcib diyenler vardır. Fekat, sünnet olduğu dahâ 

doğrudur. Abdest almağa, yimeğe, içmeğe ve her fâideli işe başlarken, Besmele çekmek 

sünnetdir. Fâtiha ile sûre arasında Besmele çekmek, câiz veyâ müstehabdır. 

Yürümeğe, oturmağa, kalkmağa başlarken okumak mubâhdır. (Bismillâhillezî 

lâ-yedurru ma’ asmihî şey’ün fil-erdı velâ fissemâi ve hüves-semî’ul’alîm), ya’nî besmele 

okuyarak başlanan her şey, zarar vermez. 

Avret yerini açarken, necâset bulunan yere girerken ve Berâe sûresini, evvelki 

sûreye bitişik okurken ve sigara içmeğe ve bunun gibi, fenâ kokulu şeyleri, meselâ 

soğan, sarmısak gibi şeyleri yimeğe [ve sakal traşı olmağa başlarken], Besmele 

çekmek mekrûhdur. [Sigaranın, soğan ve sarmısak gibi fenâ kokulu şeylere benzetilmesi, 

tütünün, bu şeyler gibi, tab’an mekrûh olduğunu, şer’an mekrûh olmadığını 

göstermekdedir.] Harâm işlemeğe başlarken besmele çekmek, harâmdır. Hattâ, 

kat’î harâm olan şeye, bile bile, Besmele çeken kâfir olur dediler. Kur’ân-ı kerîm 

niyyeti ile, cünübün Kur’ân-ı kerîm okuması harâmdır. 

Hamd etmek, nemâzda vâcib, hutbede ve her düâdan önce ve yimekden, içmekden 

sonra sünnetdir. Her hâtırladıkca söylemek mubâhdır. Pis yerlerde söylemek 

mekrûh, harâm yidikden, içdikden sonra söylemek, harâmdır ve belki, küfre sebeb 

olur.)]. 

Lutf ederek göndermiş olduğunuz kıymetli mektûbunuz geldi. Allahü teâlâya 

hamd ve şükrler olsun ki, şübhelerin artdığı şu zemânda, hiçbirşeye ihtiyâcı olmıyan 

sizin gibi bahtiyârlar, temiz mayalarının îcâbı olarak, hiçbir münâsebet olmadığı 

hâlde, bir köşede kalmış, unutulmuş olan bu fakîrleri düşünmekle, iltifât buyuruyor 

ve bu tâifeye îmân ediyorsunuz. Ne büyük ni’metdir ki, çeşidli meşgûliyyet 

ve bağlılıklarınız, sizleri bu devletden alıkoymamış ve dağınık işleriniz, onlara 

muhabbetinize mâni’ olmamış. Bu büyük ni’metin şükrünü yerine getirmelisiniz 

ve (El mer’ü me’a men ehabbe), ya’nî, (Herkes, âhıretde, dünyâda iken sevmiş 

olduğu kimselerle berâber bulunacakdır) hadîs-i şerîfinden ümmîdli olmalısınız! 

Ey kıymetli ve bahtiyâr insan! Yetmişüç fırka içinde, Cehennemden kurtulan, 

yalnız (Ehl-i sünnet vel-cemâ’at) fırkasıdır. Her müslimân, Ehl-i sünnet i’tikâdını 

öğrenmeli, îmânını buna göre düzeltmelidir. Asrlardan beri dünyâya yayılmış 

olan müslimânların çoğu, Ehl-i sünnet idi. [Gelmiş olan yüzbinlerle Ehl-i sünnet 

âlimlerinin, milyonları aşan kitâbları, dünyânın her tarafına, islâmiyyeti yaymış, 

tanıtdırmışdır. Cehennemden kurtulmak istiyen, bu doğru kitâbları bulup, okuyup 

i’tikâdını düzeltmelidir.] Ehl-i sünnet âlimlerinin kitâblarında yazılı olan i’tikâda 

uymıyan fenâ, bozuk i’tikâdlar, îmânlar, ya’nî bunlara gönül bağlamak, gönlü öldüren 

bir zehrdir. İnsanı sonsuz ölüme, ebedî azâba götürür. Amelde, ibâdetlerde 

tenbellik, gevşeklik olursa, afv olunabilir. Ammâ, i’tikâdda gevşek davranmak 

afv olunmaz. (Şirki, ya’nî küfrü, aslâ afv etmiyeceğim. Diğer bütün günâhları, istediğim 

kimselerden afv ederim!) meâlindeki âyet-i kerîme meşhûrdur. 

– 54 –

Ehl-i sünnet i’tikâdını kısa ve öz olarak bildiriyorum. Buna göre i’tikâdı düzeltmelidir. 

Hak teâlâdan, yalvararak, bu i’tikâd üzere dâim olmayı istemelidir. 

[Herşeyin yokdan var olduğunu, bütün varlıkların yok olduğunu görüyoruz. Bu 

hâl sonsuzdan böyle gelmiş olamaz. Herşeyi yokdan var eden ve hiç yok olmıyan 

bir yaratıcı yaratmışdır. Bu yaratıcı, varlığını bildirmek için, Peygamberler ve kitâblar 

göndermişdir. Peygamberler ve kitâblar, meşhûrdur. İsmleri, dünyânın 

her yerindeki kütübhânelerde yazılıdır. Meydânda olan şey, inkâr olunamaz. Allahü 

teâlânın, varlığına inanmamak, meydânda olan şeyi inkâr etmek olur. Allahü 

teâlânın varlığına ve birliğine inanmamak, günlük hâdiseleri, kitâbda okuyup, 

inanmamak gibidir. Bu da, akllı bir kimsenin yapacağı birşey değildir.] Biliniz 

ki, Allahü teâlâ, kadîm olan Zâtı ile vardır. Ondan başka herşey, Onun var etmesi 

ile var olmuşdur. Onun yaratması ile yoklukdan varlığa gelmişdir. O, sonsuz 

olarak var idi. Kadîmdir, ezelîdir. Ya’nî hep var idi. Varlığından evvel yokluk olamaz. 

Ondan başka herşey yok idi. Bunların hepsini, O, sonradan yaratdı. Kadîm 

ve ezelî olan, bâkî ve ebedî olur. Hâdis ve mahlûk olan, fânî ve muvakkat olur, ya’nî 

yok olur. Allahü teâlâ birdir. Ya’nî, varlığı lâzım olan, yalnız Odur. İbâdete hakkı 

olan da, yalnız Odur. Ondan başka herşeyin var olmasına lüzûm yokdur. Olsalar 

da olur, olmasalar da. Ondan başka hiçbirşey, ibâdet olunmağa lâyık değildir. 

Allahü teâlânın kâmil sıfatları vardır. Bu sıfatları: Hayât, İlm, Sem’, Basar, Kudret, 

İrâde, Kelâm ve Tekvîndir. Bu sıfatları da, kadîmdir, ezelîdir. Varlıkları 

Zât-i ilâhî iledir. Mahlûkların sonradan yaratılması ve onlarda her ân meydâna gelen 

değişiklikler, bu sıfatların kadîm olmasını bozmaz. Sıfatların bağlandığı şeylerin 

sonradan var olması, sıfatların ezelî olmasına mâni’ olmaz. Felsefeciler, yalnız 

akla güvendiklerinden, aklları da noksân olduğundan, müslimânlardan mu’tezile 

fırkası da, iyi göremediğinden, eşyâ hâdis olduğu için, bunları var eden ve idâre 

eden sıfatlar da hâdisdir deyip geçdiler. Bu sûretle kadîm olan (Sıfât-ı kâmile)yi, 

inkâr etdiler. İlm sıfatı, zerrelere kadar işlemez. Ya’nî, Allahü teâlâ, ufak tefek şeyleri 

bilmez. Çünki, eşyâdaki değişiklikler, ilm sıfatında değişiklik yapar. Kadîm olanda 

ise, değişiklik olamaz, dediler. Hâlbuki bilmediler ki, sıfatlar ezelîdir. Bunların 

eşyâya te’allukları, bağlantıları hâdisdir. 

Noksân sıfatlar, Onda yokdur. Allahü teâlâ, maddelerin, cismlerin, arazların, 

ya’nî hâllerin sıfatlarından ve bunlara lâzım olan şeylerden münezzehdir, uzakdır. 

Allahü teâlâ, zemânlı değildir, mekânlı değildir, cihetli değildir. Bir yerde, bir tarafda 

değildir. Zemânları, yerleri, cihetleri O yaratmışdır. Birşey bilmiyen bir 

kimse, Onu, Arşın üstünde sanır, yukarıda bilir. Arş da, yukarısı da, aşağısı da, 

Onun mahlûkudur. Bunların hepsini, sonradan yaratmışdır. Sonradan yaratılan birşey, 

kadîm olana, her zemân var olana, yer olabilir mi? Yalnız şu kadar var ki, Arş, 

mahlûkların en şereflisidir. Herşeyden dahâ sâf ve dahâ nûrludur. Bunun için, ayna 

gibidir. Allahü teâlânın büyüklüğü orada görünür. Bunun içindir ki, ona (Arşullah) 

denir. Yoksa, Allahü teâlâya göre, Arş da, diğer eşyâ gibidir. Hepsi, Onun 

mahlûkudur. Yalnız Arş, ayna gibidir. Diğer eşyâda bu kâbiliyyet yokdur. Aynada 

görünen bir insana, aynanın içindedir denilir mi? O insanın aynaya olan nisbeti, 

karşısında bulunan diğer eşyâya olan nisbeti gibidir. İnsanın, hepsine olan münâsebeti 

aynıdır. Yalnız, ayna ile diğer eşyâ arasında fark vardır. Ayna, insanın sûretini 

gösterebiliyor, diğer eşyâ ise, göstermiyor. 

Allahü teâlâ, madde değildir, cism değildir, araz, hâl değildir. Hudûdlu, boyutlu 

değildir. Uzun, kısa, geniş, dar değildir. Ona, (Vâsi’) ya’nî geniş deriz. Fekat; bu 

genişlik, bizim bildiğimiz, anladığımız gibi değildir. O, (Muhît)dir. Ya’nî herşeyi 

çevirmişdir. Fekat, bu ihâta, çevirmek, bizim anladığımız gibi değildir. O, (Karîb)dir. 

Yakındır ve bizimledir. Fekat, bizim anladığımız gibi değil! Onun vâsi’, muhît, karîb 

ve bizim ile berâber olduğuna inanırız. Fekat, bu sıfatların ne demek olduğunu 

bilemeyiz. Akla gelen herşey yanlışdır, deriz. Allahü teâlâ, hiçbirşeyle ittihâd 

– 55 –

etmez, birleşmez. Hiçbirşey de Onunla birleşmez. Ona hiçbirşey hulûl etmez. O 

da, birşeye hulûl etmez. Allahü teâlâ, ayrılmaz, parçalanmaz, tahlîl [analiz], terkîb 

[sentez] edilmez. Onun benzeri, eşi yokdur. Kadını, çocukları yokdur. O, bildiğimiz, 

düşünebileceğimiz şeyler gibi değildir. Nasıl olduğu anlaşılamaz, düşünülemez. 

Benzeri, nümûnesi, olamaz. Şu kadar biliriz ki, Allahü teâlâ vardır. Bildirdiği 

sıfatları da vardır. Fekat kendisinde, varlığında ve sıfatlarında akla gelen, hayâlimize 

gelen herşeyden münezzehdir, uzakdır. İnsanlar Onu anlıyamaz. Fârisî 

beyt tercemesi: 

Rabbiniz değil miyim? Sorulduğunda, Onu 

anlıyanlar, O vardır diyip kesdiler sözü. 

[İmâm-ı Rabbânî 266.cı mektûbda diyor ki, (Allahü teâlâ vardır, birdir. Hayydır, 

diridir. Her şeyi görür. Hareketleri, düşünceleri, dünyâ ve âhıretdeki şeyleri, 

ezelde, bir anda bilir. O ve sıfatları ve işleri, akl ile anlaşılamaz ve anlatılamaz. 

İnsan birşey yapmak irâde edince, O da isterse, hemen yaratır. İnsanın istemesine 

(Kesb) denir. Onun istemesine (Halk) denir. Onun söylemesi de, hep bir kelimedir.)] 

İslâm âlimlerinin, (Allahü teâlânın gönderdiği ni’metleri düşününüz. Allahü 

teâlânın nasıl olduğunu düşünmeyiniz), sözleri meşhûrdur. Allahü teâlânın 

ismleri, (Tevkîfî)dir. Ya’nî dînin sâhibinin bildirmesine mevkûfdur, bağlıdır. İslâmiyyetin 

söylediği ismi söylemelidir. İslâmiyyetin bildirmediği ism söylenemez. 

Ne kadar kâmil, güzel ism olsa da, söylenmemelidir. Cevâd denir. Çünki 

islâmiyyet, Cevâd demekdedir. Fekat, yine cömerd ma’nâsında olan (Sahî) ismi 

söylenemez. Çünki islâmiyyet, Ona sahî dememişdir. [Şu hâlde, tanrı da denemez. 

Hele ibâdet ederken, ezân okurken, Allah ismi yerine, tanrı demek, çok 

günâh olur.] 

Kur’ân-ı kerîm Allah kelâmıdır. Onun sözüdür. Sözünü, islâm harflerinin ve seslerinin 

içine sokarak, Peygamberimiz Muhammed aleyhisselâma göndermişdir. Bununla 

kullarına emrlerini, nehy [ya’nî yasak]lerini bildirmişdir. 

Biz mahlûklar, [buğazımızdaki ses iplikcikleri], dil ve damağımız ile konuşuyor, 

arzûlarımızı harf ve ses şeklinde meydâna çıkarıyoruz. Allahü teâlâ da ses zarları, 

ağız dil olmaksızın, kendi kelâmını, büyük kudreti ile, harf ve ses içinde kullarına 

göndermişdir. Emrlerini, nehylerini harf ve ses içinde meydâna çıkarmışdır. 

Her iki kelâm da Onundur. Ya’nî harf ve ses içine sokulmadan evvelki (Kelâm-ı 

nefsî)si ve harf ve ses içinde bulunan (Kelâm-ı lafzî)si hep Onun kelâmıdır. 

Her ikisine de kelâm demek doğrudur. Nitekim bizim de, nefsî ve lafzî kelâmımızın 

ikisi de, sözümüzdür. Nefsîye hakîkî deyip, lafzîye mecâz demek, ya’nî kelâm 

gibi demek, yanlışdır. Çünki, mecâz olan şeyler red edilebilir. Allahü teâlânın kelâm-ı 

lafzîsini red edip, buna, Allah kelâmı değildir demek, küfrdür. Evvelce gelen 

Peygamberlere “alâ nebiyyinâ ve aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” gönderilen 

kitâblar ve sahîfeler de, hep Allah kelâmıdır. O kitâblarda ve sahîfelerde ve 

Kur’ân-ı kerîmde bulunanların hepsi, (Ahkâm-ı ilâhî)dir. Her vakte uygun olan 

hükmleri, o zemânın insanlarına göndermiş ve onları bunlardan mes’ûl tutmuşdur. 

Allahü teâlâyı mü’minler Cennetde, cihetsiz olarak ve karşısında bulunmıyarak 

ve nasıl olduğu anlaşılmıyarak ve ihâtasız, ya’nî bir şeklde olmıyarak görecekdir. 

Allahü teâlâyı âhıretde görmeğe inanırız. Nasıl görüleceğini düşünmeyiz. Çünki, 

Onu görmeği akl anlıyamaz. İnanmakdan başka çâre yokdur. Felsefecilere ve 

mu’tezile ismindeki müslimânlara ve Ehl-i sünnetden başka bütün fırkalara yazıklar 

olsun ki, kör olduklarından, buna inanmakdan mahrûm kaldılar. Görmedikleri, 

bilmedikleri şeyi gördükleri şeylere benzetmeğe kalkarak îmân şerefine kavuşamadılar. 

– 56 –

Allahü teâlâ, insanları yaratdığı gibi, insanların işlerini de, O yaratıyor. İyi ve 

fenâ şeylerin hepsi Onun takdîri, dilemesi iledir. Fekat, iyi işlerden râzıdır, beğenir. 

Fenâlardan râzı değildir, beğenmez. İyi ve kötü her iş, Onun istemesi ve yaratması 

ile ise de, Onu yalnız, bir kötü şeyin yaratıcısı olarak adlandırmak edebsizlik 

olur. Kötülüklerin yaratıcısı dememelidir. İyi ve kötünün yaratıcısıdır demelidir. 

Meselâ, herşeyin hâlıkıdır demeli. Fekat, pisliklerin veyâ domuzların 

hâlıkı dememelidir. Ona karşı edeb, böyle olur. Mu’tezile fırkası [ve ba’zı sapık 

kimseler] ne kadar bayağı düşünüyor! İyi, kötü her işini, insan, kendi yaratır diyor. 

Akl da, din de bunun yanlış olduğunu gösteriyor. Doğru söyliyen âlimler, ya’nî 

Ehl-i sünnetin büyükleri “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” insanın, yapdığı işde, 

kendi kuvveti de te’sîr ediyor dedi ve bu te’sîre (Kesb) ismini verdiler. Çünki, 

elin titremesi ile, istekle kaldırılması arasında elbette fark vardır. Titremelere 

insan kudreti ve kesbi karışmıyor. İhtiyârî hareketlere ise karışıyor. İşte, bu kadar 

karışmaları, süâle ve cezâya sebeb olmakda, insan, sevâb veyâ günâh kazanmakdadır. 

İnsanların kudret ve ihtiyârına inanmıyan, insanları âciz ve mecbûr zan 

eden kimse, din âlimlerinin sözlerini anlamamışdır. Bu büyüklerin insanda kudret 

ve irâde var demeleri, insan her istediğini yapar ve istemediklerini yapmaz demek 

değildir. Böyle olmak kullukdan uzakdır. Büyüklerin sözü, insanlar, emr olunan 

şeyleri yapabilir demekdir. Meselâ, beş vakt nemâz kılabilir. Malın kırkda birini 

zekât verebilir. Oniki ayda, bir ay oruc tutabilir. Yol ve yiyecek parası olan, 

ömründe bir kerre hac yapabilir. Bunlar gibi, ahkâm-ı islâmiyyenin hepsini yapabilir. 

Allahü teâlâ, çok merhametli olduğu için, insanların za’îfliğine ve kuvvetlerinin 

azlığına göre, bütün ibâdetlerde en hafîf, en kolay olanları emr etmişdir. (Allahü 

teâlâ, sizlere kolaylık istiyor, güçlük istemiyor) ve (Allahü teâlâ sizlere hafîf, 

kolay emr etmek istiyor. İnsanlar, za’îf, kuvveti az yaratılmışdır) meâlindeki 

âyet-i kerîmeler meşhûrdur. 

[Dinde harac, zorluk yokdur, demenin ma’nâsı da budur. Ya’nî, Allahü teâlâ kolaylık 

emr etmişdir, demekdir. Yoksa, herkes, hoşuna giden şeyleri yapsın, nefsine 

zor gelen şeyleri yapmasın, ibâdetleri râhat ve kolay ve keyfine göre değişdirsin 

demek değildir. Dinde ufak bir değişiklik yapmak, küfrdür, dinsizlikdir.] 

Peygamberler “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” Allahü teâlâ tarafından kullarına 

gönderilmiş insanlardır. Ümmetlerini Allahü teâlâya çağırmak, azgın, yanlış yoldan, 

doğru, se’âdet yoluna çekmek için gönderilmişlerdir. Da’vetlerini kabûl edenlere, 

Cenneti müjdelemişler, inanmıyanları ve inanıp da yapmıyanları Cehennem 

azâbı ile korkutmuşlardır. Onların Allahü teâlâdan getirdikleri her haber doğrudur, 

yanlışlık yokdur. Peygamberlerin sonuncusu, Muhammed aleyhisselâmdır “sallallahü 

aleyhi ve selleme aleyhi ve aleyhim ecma’în”. Onun dîni bütün dinleri nesh etmiş, 

yürürlükden kaldırmışdır. Onun kitâbı, geçmiş kitâbların en iyisidir. Onun dîni 

kıyâmete kadar bâkîdir. Kimse tarafından değişdirilmiyecekdir. Îsâ “aleyhisselâm” 

gökden inecek, Onun dîni ile amel edecek, ya’nî Onun ümmeti olacakdır. 

[Ba’zı kimseler, din, zemâna göre değişir, islâm ahkâmı tefessüh etmiş, eskimişdir. 

Asrımızın îcâblarını karşılayacak bir din lâzımdır diyor. Evet, din, zemânla değişir. 

Fekat bunu, sâhibi, ya’nî Allahü teâlâ değişdirir. Nitekim Âdem aleyhisselâmdan 

beri, çok kerre değişdirmiş ve en son olarak ve kıyâmete kadar bütün îcâbları, 

ihtiyâcları karşılayacak, en mükemmel, en üstün bir din olarak, Muhammed aleyhisselâmın 

dînini göndermişdir. Zevallı insanlar, Allahü teâlânın mükemmel dediği dinden 

dahâ iyisini mi yapabilecek? Evet milletlerin kanûnları da, zemânla değişir. Fekat, 

bunu ancak millet meclisleri değişdirebilir. Her bekçi ve çoban değil! (Mecelle)nin 

otuzdokuzuncu maddesinde ve şerhinde diyor ki, (Ahkâm zemânla değişir. Örf 

ve âdete tâbi’ olan ahkâm değişir. Nass ile anlaşılan ahkâm zemânla değişmez.)] 

Muhammed aleyhisselâmın kıyâmetden haber verdiği şeylerin hepsi doğrudur. 

Kabr azâbı, kabrin ölüyü sıkması, kabrde Münker ve Nekîr denilen iki meleğin sü- 

– 57 –

âl sorması, kıyâmetde herşeyin yok olacağı, göklerin yarılacağı, yıldızların yollarından 

çıkıp dağılacakları, küre-i Erdın, dağların parçalanması ve herkesin mezârdan 

çıkması, mahşer yerine toplanması, ya’nî rûhların cesedlere gelmesi, kıyâmet gününün 

zelzelesi, o günün dehşeti, korkusu ve kıyâmetde süâl ve hesâb ve dünyâda 

yapılmış olan şeylere orada, ellerin, ayakların ve her a’zânın şehâdet etmesi ve iyilik 

ve kötülük defterlerinin uçarak sağ veyâ sol tarafdan verilmesi ve iyiliklerin ve 

günâhların, oraya mahsûs bir terâzîde dartılması hakdır, doğrudur. Orada sevâbı 

ağır gelen, Cehennemden kurtulacak, az gelen, ziyân edecekdir. Oradaki terâzî, bilinmiyen 

bir terâzî olup, ağır ve hafîf gelmesi dünyâ terâzîsinin aksinedir. Yukarı 

çıkan kefe ağırdır, aşağı inen hafîfdir. [Orada yer çekimi kuvveti yokdur.] 

Orada önce Peygamberler “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât”, sonra sâlih kullar 

ya’nî Evliyâ-i kirâm “kaddesallahü teâlâ esrârehümül’azîz”, Allahü teâlânın izni 

ile, günâhı çok olan mü’minlere şefâ’at edecekdir. Peygamberimiz “sallallahü 

aleyhi ve sellem” buyurdu ki: (Ümmetimden büyük günâhları olanlara şefâ’at edeceğim). 

Cehennemin üzerinde sırât köprüsü vardır. Mü’minler, bu köprüden geçip, 

Cennete gidecekdir. Kâfirlerin ayakları kayarak, Cehenneme düşeceklerdir. 

[Sırât köprüsü deyince, bildiğimiz köprüler gibi sanmamalıdır. Nitekim, sınıf geçmek 

için, imtihân köprüsünden geçilir diyoruz. Her talebe imtihân köprüsünden 

geçer. Hepsi buradan geçdiği için köprü diyoruz. Hâlbuki, imtihânın, köprüye benziyen 

hiçbir tarafı yokdur. İmtihân köprüsünden geçenler olduğu gibi, geçemeyip, 

yuvarlananlar da olur. Fekat bu, köprüden denize yuvarlanmağa benzemez. İmtihân 

köprüsünün nasıl olduğunu, buradan geçenler bilir. Sırât köprüsünden de herkes 

geçecek, ba’zıları da geçemeyip Cehenneme yuvarlanacakdır. Fekat, bu köprü 

ve buradan geçmek ve Cehenneme düşmek, dünyâ köprüleri gibi ve imtihân köprüsü 

gibi değildir. Bunlara hiç benzemez.] 

Mü’minlere mükâfât ve ni’met için hâzırlanmış olan Cennet ve kâfirlere azâb 

için hâzırlanmış olan Cehennem [şimdi] vardır. Her ikisini de, Allahü teâlâ, yokdan 

var etmişdir. [Kıyâmetde herşey yok edilip, tekrâr yaratıldıkdan sonra] ebedî 

olarak varlıkda kalacaklar, hiç yok olmıyacaklardır. Süâl ve hesâbdan sonra, 

mü’minler Cennete girince, burada sonsuz kalacaklar, Cennetden hiç çıkmıyacaklardır. 

Bunun gibi, kâfirler de, Cehenneme girince, Cehennemde sonsuz kalacaklar, 

ebedî olarak azâb çekeceklerdir. Bunların azâblarının azaltılması câiz değildir. 

[İbni Teymiyye, kâfirlerin Cehennemde sonsuz kalacaklarını inkâr etmekdedir.] 

(Onların azâbları hafîfletilmiyecek, onlara hiç yardım olunmıyacakdır) meâlindeki 

âyet-i kerîme meşhûrdur. Kalbinde zerre kadar îmânı bulunanı, günâhlarının 

çokluğu sebebi ile Cehenneme soksalar da, günâhları kadar azâb edip, sonunda, 

Cehennemden çıkarılır ve onun yüzünü siyâh yapmazlar. Kâfirlerin yüzleri 

ise, siyâh yapılır. Mü’minleri Cehennemde zincirlere bağlamazlar. Boyunlarına 

tasma takmazlar. Böylece kalblerindeki zerre îmânın hurmeti, kıymeti belli 

olur. Kâfirleri ise, kelepçe ve zincirlere bağlarlar. 

Melekler, Allahü teâlânın kıymetli kullarıdır. Allahü teâlânın emrlerine ısyân 

etmeleri câiz değildir. Emr olunduklarını yaparlar. Evlenmeleri yokdur. Doğurmazlar, 

çoğalmazlar. Allahü teâlâ, bunlardan ba’zılarını peygamber olarak seçmişdir. 

[Diğer meleklere] Vahy [haber] götürmek vazîfesi ile şereflendirmişdir. Peygamberlerin 

“aleyhimüssalevâtü vetteslîmat” kitâblarını ve sahîfelerini getiren bunlardır. 

[Meselâ En’âm sûresini Cebrâîl “aleyhisselâm” ile birlikde yetmişbin melek 

getirmişdir.] Bunlar hatâ etmez, unutmaz. Hîle yapmaz, aldatmazlar. Bunların 

Allahü teâlâdan getirdikleri hep doğrudur. Şübheli, ihtimâlli değildir. Melekler, 

Allahü teâlânın azameti, celâli, büyüklüğünden korkudadır. Kendilerine verilen 

emrleri yapmakdan başka işleri yokdur. 

ÎMÂN: Ehl-i sünnet âlimlerinin kitâblarında yazılı olan, Peygamberimizden “sallallahü 

aleyhi ve sellem” gelen haberlere inanmak ve inandığını söylemek demek- 

– 58 –

dir. [Her lisan ile söylemenin câiz olduğu, (Dürr-i yektâ)da yazılıdır.] İbâdetler, 

îmândan değildir. Fekat, îmânın kemâlini artdırır ve güzelleşdirirler. İmâm-ı 

a’zam Ebû Hanîfe “aleyhirrahme”, îmân artmaz ve azalmaz, buyuruyor. Çünki 

îmân, kalbin tasdîk etmesi, kabûl etmesi, inanması demekdir. İnanmanın azı, çoğu 

olmaz. Azalan ve çoğalan bir inanışa, inanmak değil, zan ve vehm denir. Îmânın 

kâmil veyâ noksan olması, ibâdetlerin çok ve az olması demekdir. İbâdet çok 

olunca, îmânın kemâli çok denir. O hâlde, mü’minlerin îmânları, Peygamberlerin 

“aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” îmânları gibi olmaz. Çünki, bunların îmânları ibâdetler 

sebebi ile kemâlin tepesine varmışdır. Diğer mü’minlerin îmânları oraya yaklaşamaz. 

Her ne kadar, her iki îmân, îmân olmakda ortak iseler de, birincisi, ibâdetler 

vâsıtası ile, başka dürlü olmuşdur. Sanki aralarında benzerlik yokdur. 

Mü’minlerin hepsi, insan olmakda, Peygamberler “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” 

ile ortakdır. Fekat, başka kıymetler, üstünlükler bunları yüksek derecelere 

çıkarmışdır. İnsanlıkları, sanki başka dürlü olmuşdur. Sanki, müşterek olan insanlıkdan 

dahâ yüksek insandırlar. Belki, insan bunlardır. Başkaları sanki insan değildir. 

İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe “aleyhirrahme” (Ben elbette mü’minim) demelidir, 

diyor. İmâm-ı Şâfi’î “aleyhirrahme” ise (Ben inşâallah mü’minim) demelidir, buyuruyor. 

Bunun ikisi de doğrudur. İnsan şimdiki îmânını söylerken (Ben elbette 

mü’minim) demelidir. Son nefesdeki îmânını söylerken (Ben inşâallah mü’minim) 

der. Fekat, burada da, şübheli söylemekdense, elbette demek dahâ iyidir. 

Mü’minin, büyük dahî olsa, günâh işlemekle îmânı gitmez. Kâfir olmaz. İşitdiğime 

göre, İmâm-ı a’zam, Bağdâdın büyük âlimleri ile, bir yerde oturmuşlardı. Biri 

gelip dedi ki: (Bir mü’min, babasını haksız olarak öldürse, (ve sonra şerâb içerek) 

serhoş olsa ve zinâ etse, îmânı gider mi?). İşiten âlimlerin hepsi, o mü’mine 

kızdı. Bunu sormağa lüzûm yok! Îmânı elbet gider. Kâfir olur dediler. İmâm-ı a’zam 

“aleyhirrahme” buyurdu ki, (O kimse yine mü’mindir. Günâh işlemekle, îmânı gitmez). 

Âlimler, bu cevâbı beğenmeyip, İmâm-ı a’zama dil uzatdılar. Sonra, İmâm 

sözünü isbât edince, hepsi kabûl etdi. Günâhı çok olan bir mü’min, son nefesi buğazına 

gelmeden evvel, tevbe ederse, kurtulması çok umulur. Çünki, Allahü teâlâ, 

tevbeyi kabûl edeceğini va’d buyurmuşdur. Eğer tevbe etmek şerefine kavuşamadı 

ise, onun işi, Allahü teâlânın irâdesine kalmışdır. İsterse günâhlarının hepsini 

afv ederek Cennete sokar. İsterse Cehennem ateşi ile veyâ sıkıntılar ile günâhları 

kadar, azâb yapar. Fekat sonunda kurtularak, yine Cennete girer. Çünki, âhıretde 

merhamete kavuşamıyan, yalnız kâfirlerdir. Zerre kadar îmânı olan, rahmete 

kavuşacakdır. Eğer günâhlarından dolayı önceleri rahmete kavuşamazsa, sonunda 

Allahü teâlânın lutfü, inâyeti ile kavuşacakdır. [Onbirinci maddeye bakınız!] 

Yâ Rabbî! Sen bizlere hidâyet verdikden sonra, doğru yolu gösterdikden sonra, 

kalbimizin, mürtedler tarafına kaymasından, bizleri koru! Bizlere merhamet et! 

Şu hâlimize acı! Bizleri bu küfr ve irtidât karanlığından ancak sen koruyabilirsin! 

Ehl-i sünnet âlimlerine “Allahü teâlâ onların çalışmasına bol bol mükâfât versin!” 

göre halîfelikden konuşmak, dînin esâs bilgilerinden değildir. Ya’nî îmâna bağlı birşey 

değildir. Fekat, ba’zıları bunda taşkınlık yapdığından, [hoca şekline giren, çenesi 

kuvvetli birkaç zındık, kendilerine âlim deyip, sözleri ile, kitâb ve mecmû’aları ile, 

iftirâ ederek, müslimânları zehrlediklerinden], doğru müslimânların âlimleri, halîfeliğe 

âid bilgileri, kelâm ilmine, ya’nî îmân bilgisine sokmuş, işin doğrusunu bildirmişlerdir. 

Peygamberlerin sonuncusu olan Muhammed Mustafâdan sonra “aleyhi 

ve aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” müslimânların halîfesi, ya’nî Peygamber efendimizin 

“aleyhisselâm” vekîli ve müslimânların reîsi, Ebû Bekr-i Sıddîkdır “radıyallahü 

anh”. Ondan sonra, halîfe Ömer-ül-Fârûkdur “radıyallahü anh”. Ondan sonra, 

Osmân-ı Zinnûreyn “radıyallahü anh”, ondan sonra, Alî ibni Ebî Tâlibdir “radıyallahü 

anh”. Bu dördünün üstünlük sıraları, halîfelikleri sırası gibidir. Bunlardan 

– 59 –

Şeyhaynın [ya’nî ilk ikisinin], diğer ikisinden dahâ üstün olduğunu, Eshâb-ı kirâmın 

ve Tâbi’în-i ızâmın hepsi söylemişdir. Bu sözbirliğini, din imâmlarımız bildirmekdedir. 

Meselâ imâm-ı Şâfi’înin “aleyhirrahme” sözü meşhûrdur. Ehl-i sünnetin reîslerinden 

olan Ebül-Hasen-i Eş’arî buyuruyor ki, (Şeyhaynın, diğer bütün ümmetden 

üstün olduğu muhakkakdır. Buna inanmıyan, yâ câhildir veyâ zındıkdır). 

İmâm-ı Alî “radıyallahü anh” buyuruyor ki, (Beni, Ebû Bekr ile Ömerden “radıyallahü 

anhümâ” üstün tutan, iftirâ etmiş olur. İftirâ edenleri dövdükleri gibi, onu döverim). 

Abdülkâdir-i Geylânî hazretleri, (Gunye-tüt-tâlibîn) kitâbında buyuruyor 

ki: Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki: (Allahü teâlâdan istedim 

ki, benden sonra Alî “radıyallahü anh” halîfe olsun. Melekler dedi ki: Yâ Muhammed 

“sallallahü aleyhi ve sellem”! Allahü teâlânın dilediği olur. Senden sonra 

halîfe, Ebû Bekr-i Sıddîkdır.) Abdülkâdir-i Geylânî “kuddise sirruh” yine buyurdu 

ki, Alî “radıyallahü anh” dedi ki, Peygamber “sallallahü aleyhi ve sellem” bana buyurdu 

ki: (Benden sonra halîfe Ebû Bekr olacakdır. Ondan sonra Ömer, ondan sonra 

Osmân, ondan sonra da sen “radıyallahü anhüm” olacaksın!). 

İmâm-ı Hasen, İmâm-ı Hüseynden dahâ üstündür “radıyallahü anhümâ”. Ehl-i sünnet 

âlimleri “rahmetullahi aleyhim ecma’în” buyurdu ki: İlmde ve ictihâdda Âişe “radıyallahü 

anhâ”, Fâtımadan “radıyallahü anhâ” üstündür. Abdülkâdir-i Geylânî 

“radıyallahü anh”, (Gunye) kitâbında diyor ki, (Âişe “radıyallahü anhâ” dahâ üstündür). 

Bu fakîre göre ise, ilmde ve ictihâdda Âişe, zühd ve dünyâdan kesilmekde ise, 

Fâtıma dahâ ileridir. Bunun içindir ki, hazret-i Fâtımaya (Betûl) [ya’nî çok temiz] demişlerdir 

“radıyallahü anhümâ”. Âişe “radıyallahü anhâ” ise, Eshâb-ı kirâma islâmiyyeti 

öğretirdi. Eshâb-ı kirâm, bütün müşkillerini, ondan sorup öğrenirdi. 

Eshâb-ı kirâm “aleyhimürrıdvân” arasındaki muhârebeler, meselâ Deve vak’ası 

ve Sıffîn vak’ası, iyi niyyetlerle, güzel sebeblerle yapılmış olup, nefsin arzûları ile, 

inâd ve düşmanlık ile değildi. Çünki, onların hepsi büyük idi. Kalbleri Peygamber 

efendimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” sohbetinde ve mubârek nazarları karşısında 

temizlenmiş, hırs, kin ve düşmanlık gibi şeyler kalmamışdı. Bunların sulhları 

da, ayrılık ve muhârebeleri de, Hak için idi. Herbiri, kendi ictihâdına göre hareket 

etmişdir. İctihâdlarına uymıyanlara inâd ve düşmanlık etmiyerek, onlardan 

ayrılmışdır. İctihâdı doğru olanlara iki veyâ on sevâb, isâbet etmiyenlere de, bir sevâb 

vardır. O hâlde, doğruyu bulmağa çalışıp da bulamayıp yanılanlarına da, 

doğru olanlar gibi, dil uzatmamak lâzımdır. Çünki, bunlar da, sevâb kazanmışdır. 

Ehl-i sünnet âlimleri buyuruyor ki, bu muhârebelerde Emîr [ya’nî Alî] “radıyallahü 

anh” haklı idi. Ona uymıyan ictihâdlar doğru değildi. Fekat, hiçbirine dil uzatılamaz. 

Nerde kaldı ki, kâfir ve fâsık denilebilsin! Bu muhârebelerde Alî “radıyallahü 

anh” buyurdu ki, (Kardeşlerimiz bizden ayrıldı. Onlar kâfir, fâsık değildir. 

Çünki, ictihâdlarına göre hareket ediyorlar). Peygamberimiz “sallallahü aleyhi 

ve sellem” buyurdu ki, (Eshâbıma dil uzatmakdan sakınınız!). Görülüyor ki, Peygamberimizin 

“sallallahü aleyhi ve sellem” Eshâb-ı kirâmının hepsini büyük bilmemiz 

ve hepsini hurmetle, iyilikle söylememiz lâzımdır. Bu büyüklerden hiçbirini 

fenâ bilmemeli, kötü sanmamalıyız! Onların birbirleri ile olan muhârebelerini, 

başkalarının sulhlarından dahâ iyi bilmelidir. Kurtuluş yolu budur. Çünki, Eshâb-ı 

kirâmı sevmek, Peygamber efendimizi “sallallahü aleyhi ve sellem” sevmekden 

ileri gelir. Onlara düşmanlık, Ona düşmanlık olur. [Büyük âlim, Ebû Bekr-i 

Şiblî “kuddise sirruh” buyurdu ki: (Eshâb-ı kirâma hurmet etmiyen bir kimse, Muhammed 

aleyhisselâma îmân etmiş olmaz “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în”.)]. 

[Âlûsî, (Gâliyye) kitâbında diyor ki, (Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde Eshâb-ı kirâmı 

övmekdedir. İlk hicret edenlerden ve Ensârdan ve iyilikde bunların izinde olanlardan 

râzı olduğunu bildirmekdedir. Allahü teâlâ, ancak mü’min olarak öleceğini 

bildiği kulundan râzı olur. Kâfir olarak öleceğini bildiği kulundan râzı olduğunu bildirmesine 

imkân yokdur. Bunun için, Eshâb-ı kirâmı öven âyet-i kerîmeler, onların 

– 60 –

âdil olmadıklarını ve Resûlullahın vefâtından sonra mürted olduklarını söyliyenleri 

red etmekde, böyle söyliyenlerin kötü niyyetli, zındık olduklarını bildirmekdedir. 

Eshâb-ı kirâmın hepsini öven hadîs-i şerîfler pek çokdur. Bunların meşhûrlarından 

biri, Dârimînin ve İbni Adînin bildirdikleri, (Eshâbım yıldızlar gibidir. Hangisine 

uyarsanız hidâyete kavuşursunuz!) hadîs-i şerîfidir). Ahmed Nâmıkî Câmînin “rahmetullahi 

aleyh” (Üns-üt-tâibîn) kitâbı fârisîdir. Rızâ şâh zemânında Tahranda 

basılmış olanın kırkdördüncü sahîfesinde, dört halîfe ismleri ile yazılarak herbiri ve 

Eshâb-ı kirâmın hepsi çok övülmekde ve hepsini sevmemiz lâzımdır demekdedir. Eshâb-ı 

kirâmın “aleyhimürrıdvân” kıymetini, büyüklüğünü bilemiyen, bu büyükleri 

kendileri gibi sanıp, kötüleyen sapıklara çok şaşılır. Cehenneme gidecekleri bildirilen, 

yetmişiki bid’at fırkasının en kötüsü bunlardır. Bunlar, hazret-i Alînin “radıyallahü 

anh” izinde gidiyoruz diyerek, müslimânların çok sevdiği, mubârek (Alevî) 

ismini kendilerine takıyorlar. İslâm düşmanlığını bu mubârek ismin maskesi altında 

yapıyorlar. Şunu iyi bilmelidir ki, (Alevî) ismini taşıyan kimseler iki kısmdır. 

Biri, müslimân ismini taşıyan sinsi islâm düşmanları, ya’nî zındıklardır. Bunların ismine 

aldanmamalıdır. İkinci kısm (Alevîler), hazret-i Alîyi seven hakîkî müslimânlardır. 

Yalancı alevîler, temiz gençleri aldatıyorlar. [m. 1958] de, İstanbulda türkçe 

basdırdıkları (Hüsniyye) ismli bir kitâbdaki, uydurma hikâyeleri, câhiller ve en 

çok köylü kadınlar arasına yayarak, islâm büyüklerini kötüliyorlar. Bu kitâbın, 

Mürtezâ adındaki bir yehûdî tarafından arabî olarak yazıldığı, (Tuhfe) kitâbında bildirilmekdedir. 

Sonra, İbrâhîm Esterâbâdî isminde bir hurûfînin fârisîye terceme etdiği 

ve 958 [m. 1551] de öldüğü (Esmâ-ül müellifîn)de yazılıdır. (Eshâb-ı Kirâm)da 

ve (Hak Sözün Vesîkaları) kitâbındaki (Tezkiye-i Ehl-i beyt) risâlesinde o bozuk yazılar, 

çirkin iftirâlar, vesîkalarla çürütülmüş, Mürtedâ, 436 [m. 1044] de, kardeşi Radî 

bin Tâhir de, [406] da Bağdâdda ölmüşdür. Türkçe (Menâkıb-ı Çihâr Yâr-i Güzîn) 

kitâbında, Eshâb-ı kirâmın üstünlükleri uzun yazılıdır. Bu kitâb, m. 1998 de İstanbulda 

(Hakîkat Kitâbevi) tarafından basdırılmışdır. 

Hurûfî denilen zındıkların i’tikâdda ve amelde birçok noktaları, Ehl-i sünnetden 

ayrılıyor ise de, bunların taşkınlık yapanları, kâfir olmakdadır. Bunlar, yok olmak 

üzere iken, içlerinden, şâh İsmâ’îlin devlet kurması ile, çoğaldılar. Memleketimize 

de sokularak, hemen hemen bütün tekkelere bulaşmış ve birçok ma’sûmlar 

bu sârî hastalığa yakalanarak, ebedî ölüme sürüklenmişdir. Cenâb-ı Hak, bizleri, 

Ehl-i sünnetin doğru, temiz i’tikâdından ayırmasın. Müslimânlar arasında bölücülük 

yapan vehhâbîlik ve kızılbaşlık tehlükesinden muhâfaza buyursun! Âmîn. 

(Tuhfe-i isnâ aşeriyye) başında diyor ki: Bu sapık inanışı kuran, Abdüllah bin Sebe’ 

adında Yemenli bir yehûdîdir. Sen tanrısın dediği için hazret-i Alî bunu Medâyine 

sürdü. [Bunun yehûdî olduğu, 34 [m. 654] senesinde Mısrdan Medîneye gelip, 

müslimân olduğunu söylediği, (Müncid)de yazılıdır.] Bu dalâlet fırkası, her asrda 

başka bir hâl almış, şâh İsmâ’îl zemânında, belli bir şekle sokularak, kitâblar 

yazılmışdır. Şî’îlik, hazret-i Alî zemânında kuruldu. İnsanlar arasında yayılması dahâ 

sonra başladı. Hicretin altmış senesinde (Kîsâniyye), altmışaltı senesinde 

(Muhtâriyye) ve yüzdokuz senesinde (Hişâmiyye) fırkaları ortaya çıkdı ise de, tutunamadılar, 

yok oldular. Asrlar boyunca müslimânları doğru yoldan ayıran (Zeydiyye) 

fırkası, yüzoniki senesinde ve öteki fırkaların hepsi dahâ sonra meydâna çıkdı. 

Müslimânlar arasında bölücülük yapan bid’at fırkalarının birkaçı Eshâb-ı kirâm 

zemânında ortaya çıkmış, diğerlerinin ortaya çıkması ve hepsinin kuvvetlenerek 

müslimânlar arasına yayılması, Eshâb-ı kirâmın hepsinin ölümünden sonra 

olmuşdur. Eshâb-ı kirâma iftirâ edenler, üç grubda toplanmakdadır: 

1) (Tafdîliyye), hazret-i Alî, Eshâbın en üstünüdür, diyorlar. 

2) (Sebbiyye), Eshâb-ı kirâmdan birkaçından başkası, zâlim, kâfir oldular, diyorlar. 

Bunları sebb ediyorlar. Ya’nî kötülüyorlar. 

3) (Gulât), hazret-i Alî “kerremallahü teâlâ vecheh” tanrıdır diyorlar. (Sebeiy- 

– 61 –

ye) ve (Nusayriyye) fırkaları böyledir. İbâdet etmezler. Bu fırkayı, Abdüllah bin 

Sebe’ ismindeki bir yehûdî kurmuşdur. 

Bunlar, her zemân, hazret-i Alînin ve hazret-i Abbâsın “radıyallahü anhümâ” 

torunlarından birinin etrâfına toplanıp çeşidli fırkalara ayrıldılar. İmâm-ı Zeynel’âbidîn 

vefât edince, çoğu bunun oğlu Zeydin yanında toplandı. Emevî hükümdârı 

Hişâm bin Abdülmelik tarafından Irâk vâlîsi olan Yûsüf-i Sekafî ile harb etmeğe 

giderlerken, bir kısmı Zeydden ayrıldı. Zeyd bunlara (Râfizî) dedi. Kendileri 

ise (İmâmiyye) adını aldılar. Zeydin yanında kalanlara (Zeydî) denildi. Her 

ikisi de, (Resûlullahdan sonra hilâfet oniki imâmdadır) dediler. 

(Oniki imâm): Alî bin Ebî Tâlib, Hasen, Hüseyn, Zeynel’âbidîn, Muhammed Bâkır, 

Ca’fer-i Sâdık, Mûsâ Kâzım, Alî Rızâ, Muhammed Cevâd Takıy, Alî Nakıy, 

Hasen Askerî Zekiy ve Muhammed Mehdîdir. Bu oniki imâmın çeşidli oğullarına 

bağlanarak başka başka fırka oldular. Bugün, çoğu imâmiyye olup üç ana 

inançdan birincisinde iseler de, inançlarında, zemânla çeşidli değişiklikler olmuşdur. 

Bunlar, şimdi kendilerine (Ca’ferî) diyorlar. Ca’ferîler hakkında, kitâbın sonundaki 

ism cedvelinde, (Ca’fer-i Sâdık) kelimesinde uzun bilgi vardır]. 

Muhbir-i sâdık [ya’nî hep doğru haber verici] “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” 

kıyâmet alâmetlerinden her ne haber verdi ise, hepsi doğrudur. Yanlışlık olamaz. 

O zemân güneş, âdet dışı olarak garbdan doğacakdır. Hazret-i Mehdî “aleyhirrıdvân” 

çıkacak, Îsâ “aleyhisselâm” gökden inecek, Deccâl çıkacak, (Ye’cûc ve 

Me’cûc) denilen insanlar yeryüzüne yayılacakdır. 

[(Huccet-ullahi alel’âlemîn)de diyor ki, (Ye’cûc ve Me’cûc denilen kimseler, Nûh 

aleyhisselâmın oğlu Yâfesin soyundandırlar. Yüzleri yassı, gözleri küçük, kulakları 

çok büyük, boyları kısadır. Herbirinin bin çocuğu olur. Cin ve insanların 

adedlerinin onda dokuzu Ye’cûc ve Me’cûcdur. Arkasında kaldıkları seddi hergün 

oyarlar. Gece eskisi gibi olur. Kâfirdirler. Sed arkasından çıkınca insanlara saldırırlar. 

İnsanlar şehrlere, binâlara saklanırlar. Hayvanları bitirirler. Nehrleri içip kuruturlar. 

Îsâ aleyhisselâm ve Eshâbı bunlara karşı düâ ederler. Boyunlarında yara 

hâsıl olup, bir gecede hepsi ölür. Hayvanlar bunları yiyerek çoğalırlar. Pis kokularından 

yer yüzü yaşanamıyacak bir hâl alır). (Ye’cûc) ve (Me’cûc) çok eski zemânda, 

bir dıvâr arkasına bırakılmış, kıyâmete yakın, yeryüzüne yayılacak, iki kötü 

millet olduğu, Kur’ân-ı kerîmde haber verilmişdir. Arkeolojik araşdırmalar, yer 

altında kalmış şehrleri, dağ tepelerindeki deniz fosillerini bulduğuna göre, o dıvârın 

bugün meydânda bulunması ve bu insanların çok sayıda olmaları lâzım gelmez. 

Nitekim, bugünkü milyarlarca insan nasıl iki kişiden meydâna geldi ise, o iki milletin 

de, bugün nerde oldukları bilinemiyen birkaç kişiden üreyerek yeryüzünü kaplıyacakları 

düşünülebilir]. 

(Dabbetülerd) denilen hayvân çıkacak, gökleri bir duman kaplayıp, bütün insanlara 

gelip, cânlarını yakacak, herkes bunun acısından düâ edip, (Yâ Rabbî! Bu 

azâbı üzerimizden kaldır. Sana îmân ediyoruz!) diyecekdir. Alâmetlerin sonuncusu, 

bir ateşdir ki, Adenden çıkacakdır. [Aden, Yemendedir.] Hindistânda birisi, 

Mehdî olduğunu iddi’â etmişdi. Mezârı da Fere şehrinde imiş. Meşhûr, hattâ 

ma’nâsı tevâtür derecesine varmış birçok hadîs-i şerîfler böylelerinin bu i’tikâd ve 

sözlerini yalanlamakdadır. [Memleketimizde de, ba’zı câhiller, tesavvuf kitâblarından 

terceme ederek söyliyen ve yazan kimselere Mehdî diyor. Bunları, kendisi 

yazıyor sanıyorlar.] Hâlbuki birçok hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: (Mehdînin 

başı hizâsında bir bulut olacakdır. Bulutdan bir melek: Bu Mehdîdir, sözünü dinleyiniz! 

diyecekdir.) Bir hadîs-i şerîfde buyuruldu ki: (İsmini duyduğunuz kimselerden, 

yeryüzüne [ya’nî, o zemân bilinen memleketlerin çoğuna] dört kişi mâlik 

oldu. İkisi mü’min, ikisi de kâfir idi. Mü’min olan iki kişi, Zülkarneyn ile Süleymân 

“aleyhimesselâm” idi. Kâfir olan ikisi de, Nemrûd ile Buhtunnasar idi. Beşinci 

olarak, yeryüzüne, benim evlâdımdan biri, ya’nî Mehdî de, mâlik olacakdır). 

– 62 –

Bir hadîs-i şerîfde buyuruldu ki: (Kıyâmet kopmadan önce, Allahü teâlâ, benim 

evlâdımdan birini yaratır ki, ismi benim ismim gibi, babasının ismi, benim babamın 

ismi gibi olur ve dünyâyı adâletle doldurur. Ondan önce dünyâ zulmle dolu iken, 

onun zemânında adl ile dolar). Bir hadîs-i şerîfde buyuruldu ki: (Eshâb-ı Kehf, hazret-i 

Mehdînin yardımcıları olacakdır ve Îsâ “aleyhisselâm” bunun zemânında gökden 

inecekdir. Îsâ “aleyhisselâm”, Deccâl ile harb ederken, hazret-i Mehdî, onunla 

berâber olacakdır. Bunun hükümdârlığı zemânında, her zemânkinin aksine 

olarak ve hesâbların tersine olarak, Ramezân-ı şerîfin ondördüncü günü güneş tutulacakdır 

ve birinci gecesinde ay tutulacakdır). O hâlde, insâf etsinler ki, bu alâmetler, 

[câhillerin, Mehdî zan etdikleri kimselerde ve] o ölen adamda var mıdır, 

yok mudur. Hazret-i Mehdînin dahâ birçok alâmetlerini, Muhbir-i sâdık “aleyhissalâtü 

vesselâm” haber vermişdir. Ahmed ibni Hacer-i Mekkî hazretleri (Elkavlülmuhtasar 

fî alâmâtil-Mehdî) ismindeki kitâbında, hazret-i Mehdînin ikiyüze yakın 

alâmetlerini yazmışdır. Geleceği bildirilen Mehdînin alâmetleri meydânda iken, 

başkalarını Mehdî sananlar, ne kadar câhildir. Allahü teâlâ, onlara, doğruyu görmek 

nasîb eylesin! [Celâleddîn-i Süyûtînin (Cüz’ün minel-ehâdis vel-âsâr-il-vâride-ti 

fî hakk-ıl-Mehdî) kitâbında da hazret-i Mehdînin alâmetleri bildirilmekdedir]. 

Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki: (Benî İsrâîl, yetmişbir 

fırkaya ayrılmışdı. Bunlardan yetmişi Cehenneme gidip, ancak bir fırkası kurtulmuşdur. 

Nasârâ da, yetmişiki fırkaya ayrılmışdı. Yetmişbiri Cehenneme gitmişdir. 

Bir zemân sonra, benim ümmetim de yetmişüç kısma ayrılır. Bunlardan yetmişikisi, 

Cehenneme gidip, yalnız bir fırkası kurtulur). Eshâb-ı kirâm, bu bir fırkanın 

kimler olduğunu sordukda, (Cehennemden kurtulan fırka, benim ve Eshâbımın 

gitdiği yolda gidenlerdir) buyurdu. [Bu hadîs-i şerîfin dört (Sünen) kitâbında 

bulunduğu (Milel-Nihâl) tercemesinde yazılıdır.] O kurtulan fırka, Ehl-i sünnet 

velcemâ’atdir ki, insanların en iyisinin “sallallahü aleyhi ve sellem” yoluna sarılmışlardır. 

Yâ Rabbî! Bizleri, Ehl-i sünnet âlimlerinin “rahmetullahi aleyhim ecma’în” 

bildirdiği îmândan, i’tikâddan ayırma! Onlarla birlik olduğumuz hâlde, bu 

dünyâdan çıkar! Bizi onlarla haşr eyle, yâ Rabbî! Bize hidâyet verdikden sonra, 

kalblerimizi doğrudan kaydırma ve bize yüce katından rahmet ver. Sen ihsân 

edenlerin en büyüğüsün! 

İslâmın birinci şartı, Allahü teâlâya ve Peygamberine “sallallahü aleyhi ve sellem” 

îmândır. Ya’nî onları sevmek ve sözlerini beğenip, kabûl etmekdir. 

İ’tikâdı düzeltdikden sonra, islâmiyyetin emrlerini yapmak ve yasak etdiği şeylerden 

kaçınmak, ya’nî ahkâm-ı islâmiyyeyi yapmak, elbette lâzımdır. Beş vakt nemâzı, 

gevşek ve tenbel olmaksızın, kılmalıdır. Ta’dîl-i erkân ile kılmalıdır ve cemâ’at 

ile kılmalıdır. (Müslimân ile kâfiri birbirinden ayıran nemâzdır). [Nemâzı 

doğru ve iyi kılan bir kimse müslimândır. Nemâzı doğru kılmıyan veyâ hiç kılmıyan 

kimsenin müslimânlığı şübhelidir.] Bir kimse, nemâzı doğru ve iyi kılınca, islâm 

ipine yapışmış olur. Çünki, nemâz, islâmın beş şartından ikincisidir. 

İslâmın üçüncü şartı, zekât vermekdir. 

İslâmın dördüncü şartı, Ramezân-ı şerîf ayında hergün oruc tutmakdır. 

Beşinci şart, Kâ’be-i mu’azzamayı hac etmekdir. 

İslâmın birinci şartı, îmân olup, kalb ile inanmak ve dil ile de söylemekdir. Diğer 

dört şart ise, vücûd ile yapılacak ve kalb ile niyyet edilecek ibâdetlerdir. Nemâz, 

bütün ibâdetleri kendisinde toplamışdır ve hepsinden dahâ üstündür. Kıyâmetde 

evvelâ nemâz sorulacakdır. Nemâz doğru ise, diğerlerinin hesâbı, Allahü teâlânın 

yardımı ile, kolay geçecekdir. 

Dinde yapılması yasak edilenlerden, mümkin olduğu kadar sakınmalıdır. Allahü 

teâlânın râzı olmadığı şeyleri, öldürücü zehr bilmelidir. Kusûrlarını düşünüp, 

– 63 –

unları yapdığına mahcûb olmalı, utanmalıdır. Pişmân olup üzülmelidir. Hiç günâh 

yapmamağa karâr vermelidir. [Bu üzülmeğe ve karâra (Tevbe etmek) denir. 

Günâhlarını afv etmesi için Allahü teâlâya yalvarmağa (İstigfâr etmek) denir.] Allahü 

teâlânın beğenmediği şeyleri utanmadan, sıkılmadan söyliyen ve yapan, Allahü 

teâlâya karşı durmuş, inâd etmiş olur. Bu inâdları, hemen hemen onları islâmiyyetden 

çıkarır. 

[(Rıyâd-un-nâsıhîn) kitâbının dördüncü kısmı, ikinci bâbının, üçüncü faslında 

buyuruyor ki: (Harâmları, büyük günâh ve küçük günâh diye ikiye ayırmışlar ise 

de, küçük günâhlardan da, büyük günâh gibi kaçınmak, hiçbir günâhı küçümsememek 

gerekdir. Çünki, Allahü teâlâ, intikâm alıcıdır ve ganîdir. İstediğini yapmakda 

hiç kimseden çekinmez. Gazabını, düşmanlığını günâhlar içinde gizlemişdir. 

Küçük sanılan bir günâh, intikâmına, gadabına sebeb olabilir). 

(Rıyâd-un-nâsıhîn) üçüncü bâbı, birinci faslında buyuruyor ki: (Küfrden ve 

bid’atden başka günâhlar ikiye ayrılır: Birinci kısm, Allahü teâlâ ile kul arasında 

olan günâhlardır. İçki içmek, nemâz kılmamak ve bunlar gibi. Bu günâhların, 

büyüğünden ve küçüğünden, çok sakınmalıdır. Resûlullah “aleyhisselâm” buyurdu 

ki: (Bir zerrecik [ya’nî çok az] bir günâhdan kaçınmak, bütün cin ve insanların 

ibâdetleri toplamından dahâ iyidir). Günâhların hepsi, Allahü teâlânın emrini 

yapmamak olduğundan, büyükdür. Fekat, ba’zısı, ba’zısına göre küçük görünür. 

Meselâ, yabancı kadına şehvetle bakmak, zinâ yapmakdan dahâ küçükdür. [El 

ile, ihtiyâcını gidermek, her ikisinden dahâ küçükdür.] Bir küçük günâhı yapmamak 

bütün cihânın nâfile ibâdetlerinden dahâ sevâbdır. Çünki, nâfile ibâdet yapmak 

farz değildir. Günâhlardan kaçınmak ise, herkese farzdır. Büyük günâhlardan 

kaçınabilmek için, başka çâre yoksa, küçük günâhı işlemek câiz olur. 

Her günâhı yapdıkdan sonra tevbe ve (istigfâr etmek) de farzdır. Her günâhın 

tevbesi kabûl olur. (Kimyâ-i se’âdet)de buyuruyor ki: (Şartlarına uygun yapılan 

tevbe, muhakkak kabûl olur. Tevbenin kabûl edileceğinde şübhe etmemelidir. Tevbenin 

şartlarına uygun olmasında şübhe etmelidir). Tevbe edilmiyen herhangi bir 

günâhdan Allahü teâlâ intikâm alabilir. Çünki, Allahü teâlânın gadabı, günâhlar 

içinde saklıdır. Allahü teâlâ pek kuvvetli, herkese gâlib ve intikâm alıcıdır. Yüzbin 

sene ibâdet eden makbûl bir kulunu, bir günâh için, sonsuz olarak red edebilir 

ve hiçbirşeyden çekinmez. Bunu Kur’ân-ı kerîm bildiriyor ve ikiyüzbin sene itâ’at 

eden iblîsin [şeytânın], kibr edip, secde etmediği için, ebedî mel’ûn olduğunu, haber 

veriyor. Yeryüzünde halîfesi olan, Âdem aleyhisselâmın oğlunu, bir adam öldürdüğü 

için, ebedî tard eyledi. Mûsâ “aleyhisselâm” zemânında, Bel’am bin Bâûrâ 

(İsm-i a’zam)ı biliyordu. Her düâsı kabûl olurdu. İlmi ve ibâdeti, o derecede 

idi ki, sözlerini yazıp istifâde etmek için, ikibin kişi hokka, kalem ile yanında bulunurdu. 

Bu Bel’am, Allahü teâlânın bir harâmına, az bir meyl etdiği için, îmânsız 

gitdi. (Onun gibiler köpek gibidir) diye dillerde kaldı. Kârûn, Mûsâ aleyhisselâmın 

akrabâsı idi. Mûsâ “aleyhisselâm” buna hayr düâ edip ve kimyâ ilmi öğretip, 

o kadar zengin olmuşdu ki, yalnız hazînelerinin anahtarlarını kırk katır taşırdı. 

Birkaç kuruş zekât vermediği için, bütün malı ile birlikde, yer altına sokuldu. 

Sa’lebe, sahâbe arasında çok zâhid idi. Çok ibâdet ederdi. Câmi’den çıkmazdı. Bir 

kerre sözünde durmadığı için, sahâbîlik şerefine kavuşamadı, îmânsız gitdi. Peygamber 

efendimize “sallallahü aleyhi ve sellem” onun için düâ etmemesi emr 

olundu. Allahü teâlâ, nice kimselerden, bir günâh sebebi ile, böyle intikâm almışdır. 

O hâlde, her mü’minin günâh işlemekden çok korkması lâzımdır. Ufak bir günâh 

işledikde tevbe, istigfâr etmesi, yalvarması lâzımdır. 

[(Rıyâd-un-nâsıhîn) ikinci kısm, ikinci bâbı, birinci faslda diyor ki, (Tevbe ve 

istigfâr kalb ile, dil ile ve günâh işliyen a’zâ ile birlikde olmalıdır. Kalb pişmân olmalı. 

Dil, düâ etmeli, yalvarmalı. A’zâ da günâhdan çekilmelidir.) Birçok âyet-i kerîmede 

(Beni çok zikr edin) ve (İzâ câe) sûresinde (Bana istigfâr edin. Düâlarını- 

– 64 –

zı kabûl ederim, günâhlarınızı afv ederim) buyuruldu. Görülüyor ki, Allahü teâlâ, 

çok istigfâr edilmesini emr ediyor. Bunun için, Muhammed Ma’sûm hazretleri, ikinci 

cild, 80.ci mektûbunda (Bu emre uyarak, her nemâzdan sonra yetmiş kerre istigfâr 

ediyorum. Ya’nî, (Estagfirullah) diyorum. Siz de bunu çok okuyunuz! Herbirini 

söylerken ma’nâsını (Beni afv et Allahım) olarak düşünmelidir. Okuyanı ve 

yanındakileri, derdlerden, sıkıntılardan, hastalıklardan kurtarır. Çok kimse, okudu. 

Fâidesi hep görüldü) buyurdu. Yatarken, sağ tarafa yatıp, bir E’ûzü ve Besmele, 

bir Âyet-el-kürsî, üç İhlâs, bir Fâtiha, bir Kul-e’ûzüler, bir (tevekkeltü alellah 

lâ havle velâ kuvvete illâ billah) oku. Büyüklerimiz, cinleri def’ için, bu kelime-i 

temcîdi okurdu. Sonra, bir istigfâr düâsı ya’nî, (Estagfirullâhel’azîm, ellezî lâ ilâhe 

illâ hüv el hayyel kayyûme ve etûbü ileyh), bir (Allahümmagfirlî ve li-vâlideyye 

ve lil mü’minîne vel mü’minât) ve bir salevât-ı şerîfe ve bir (Allahümme rabbenâ 

âtinâ fiddünyâ haseneten ve fil-âhıreti haseneten ve kınâ azâbennâr bi-rahmetike 

yâ Erhamerrâhimîn) ve üç veyâ on veyâ kırk yâhud yetmiş kerre istigfâr 

ve bir kelime-i tevhîd okuyup uyumalıdır. Bütün gece okuyup uykusuz kalmamalıdır. 

Hastaya şifâ için, yetmiş istigfâr okumalı, temâm olunca, başı üzerine üfürmeli 

ve kısa bir düâ etmelidir. Düâların ve istigfârın kabûl olması için, nemâzları 

kılmak ve harâmlardan sakınmak ve abdestli okumak lâzımdır. İstigfârı ve düâları 

abdestli okumak müstehabdır. Ey büyüklerin büyüğü Allahım! Muhammed 

aleyhisselâmın haber verdiği gibi, Sana inanıyorum. Beni kabûl et! Beni afv et! Muhammed 

aleyhisselâm, Seni bize haber vermeseydi, bu noksan aklımızla, kendimiz 

bulmak, Seni tanımak şerefine kavuşamazdık. Hayvanlardan aşağı olur, Cehennemin 

ateşinde yanmak, cezâmız olurdu. Ey büyük Peygamber! Senin bizim üzerimizdeki 

hakkın sonsuzdur. Bizi, Allahımızı tanımakla şereflendirdin. Müslimân olmak 

se’âdetine kavuşdurdun. Sonsuz yanmak azâbından kurtardın. Bunun için, benden 

sana sonsuz selâmlar, sonsuz düâlar olsun! Allahım! Bu büyük Peygamberi bize 

tanıtan, analarımıza, babalarımıza ve hocalarımıza ve Ehl-i sünnet kitâblarını 

yazanlara ve yayanlara rahmet eyle yâ Rabbî! Âmîn.] 

İkinci kısm günâhlar, kullar arasındadır ki, bunlara tevbe etmek için, o kulu hoşnûd 

etmek, râzı etmek de lâzımdır). (Kimyâ-i se’âdet) kitâbında buyuruyor ki, hadîs-i 

şerîfde buyuruldu ki: (Gizli yapılan günâhın tevbesini gizli yapınız! Âşikâre 

yapılan günâhın tevbesini âşikâre yapınız! Günâhınızı bilenlere, tevbenizi duyurunuz!). 

O hâlde islâm dînine inanmıyanlar, müslimânlara sıkıntı verenler öldükden sonra, 

bunlar için, (Belki tevbe etmişdir, irtidâddan vaz geçmişdir) demek boşdur. Bunların 

zulm yapan a’zâlarının iyilik yapması, dili ile düâ etmesi ve mazlûmları hoşnûd 

edecek vasıyyetde bulunmaları lâzımdır. Böyle tevbe etmiyen mürtedlerin ölülerine 

hüsn-i zan edilmez]. 

Oradaki insanların bilmediği, belki sizin dahî anlamadığınız, Cenâb-ı Hakkın 

size mahsûs kıldığı bir devlete, bir ni’mete sâhibsiniz. Şöyle ki, vaktin sultânı yedinci 

ceddinden i’tibâren müslimân olup, Ehl-i sünnetdendir ve hanefî mezhebindendir. 

Her ne kadar, kıyâmetin yakın olduğu, Resûlullahın zemânından uzak bulunan 

zemânımızda, bir kaç seneden beri ba’zı ilm talebeleri, içlerindeki pislikden 

doğan ihtirâs ve çirkin isteklerini tatmin için devlet adamlarına ve sultânlara yaklaşmış 

ve onların gözlerine girmeğe çalışmış ve böylece sağlam dinde şek ve şübheler 

ortaya çıkarmışlar, ahmakları doğru yoldan ayırmışlar ise de, böyle şânı büyük 

bir pâdişâhın, sizin sözünüzü dinleyip, kabûl buyurması büyük bir se’âdetdir. 

Ehl-i sünnet ve cemâ’at i’tikâdına uygun olan hak ve islâm kelimesini açık veyâ işâret 

ile ona anlatınız! Onun huzûrunda imkân nisbetinde hak ehlinin, doğru yolun 

âlimlerinin sözlerini arz ediniz! Hattâ dâimâ, bir yolunu bulup, mezheb ve dinle 

ilgili bilgileri anlatmak için fırsat kollayınız! Böylece, İslâmın hakîkati ortaya çıkar. 

Sapıklık, bâtıllık ve küfrün ve kâfirliğin çirkinliği ve kötülüğü anlaşılmış 


olur. Küfrün bâtıl olduğu zâten âşikârdır. Aklı olan bir kimse onu beğenmez. Küfrün 

bâtıl olduğunu çekinmeden söylemeli, onların tapındıkları bâtıl ilâhları, tanrıları, 

en ağır dille nefy ve red etmelidir. Çünki hak üzere ilâh, ancak ve ancak tereddütsüz 

ve şübhesiz, göklerin yaratıcısıdır. Kâfirlerin tapındıkları, yaratıcı diye 

övdükleri şeyler, bir sivrisineği yaratmış mıdır? Hepsi bir araya gelse, birşey yaratamaz. 

İbâdet etdikleri şeylerden birini, bir sivrisinek ısırsa, kendini bundan koruyamaz. 

Nasıl olur da, başkalarını zarardan koruyabilir? Kâfirler, bu yapdıklarının 

kötü olduğunu işitince, kabâhatlerini anlıyarak, putlarımız, heykellerimiz, 

Allahü teâlânın yanında bize şefâ’at edecek. Bizi Ona yaklaşdıracaklar. Onun için, 

bunlara ibâdet ediyoruz diyorlar. Bunlar, ne kadar abdaldır. Bu cânsız şeylerin, 

kendilerine şefâ’at edeceklerini nereden bilmişler? Hak teâlânın, kendisine ortak 

yapılan ve büyük düşmanı olan bu putların, şefâ’atlerini kabûl edeceğini, nereden 

anlamışlardır? Bunların hâli, şu ahmaklara benzer ki, hükûmete karşı ısyân edenlere, 

yardım eder. Sıkışdığımız zemân, hükûmetin yardımına kavuşmamız için, bu 

âsîler, bize şefâ’at ve iltimâs edecekdir derler. Ne kadar ahmaklıkdır ki, âsîlere hurmet 

ediyor ve bunların şefâ’ati ile hükûmet bizi afv edecekdir diyorlar. Hâlbuki, 

bunların hükûmete yardım etmesi ve âsîleri basdırması lâzım idi. Ancak böylece 

hükûmete yaklaşır ve doğru yolda yürümüş olur ve emniyyete ve râhata kavuşmuş 

olurlardı. Ahmaklar, birkaç taşı elleri ile yontarak, senelerle ona tapıyor. Kıyâmet 

günü, ondan yardım bekliyorlar. O hâlde, kâfirlerin dinlerinin bozukluğu meydândadır. 

[Putperestliğin ne zemân başladığı (Mesmû’ât)ın 41.ci sahîfesinde yazılıdır.] 

Müslimânlardan, doğru yoldan ayrılanlara, (Bid’at sâhibi) denir. Doğru yol, Muhammed 

“sallallahü aleyhi ve sellem”in ve Onun dört halîfesinin “aleyhimürrıdvân” 

yoludur. Abdülkâdir Geylânî “kuddise sirruh” (Gunye) kitâbında buyuruyor 

ki: (Yetmişiki bid’at yolunun esâsı, dokuz fırkadır ki, hâricî, şî’î, mu’tezile, mürci’e, 

müşebbihe, cehmiyye, dırâriyye, neccâriyye ve kilâbiyyedir. Peygamberimizin 

“sallallahü aleyhi ve sellem” ve Çihâr yâr-i güzînin “aleyhimürrıdvân” zemânında 

bunların hiçbiri yokdu. Bunların meydâna çıkması, ayrı ayrı yollara ayrılması, 

Eshâb-ı kirâmın ve Tâbi’în-i ızâmın ve Fükahâ-i seb’anın “rıdvânullahi 

aleyhim ecma’în” ölümlerinden senelerce sonra idi). 

[(Fükahâ-i seb’a), yedi büyük âlim demekdir. Buhârî muhtasarı olan (Tecrîd-i 

sarîh) tercemesi, birinci cild, otuzdördüncü sahîfesinde diyor ki, (Medîne-i münevverenin 

bu yedi âlimi, Sa’îd ibni Müseyyib, Kâsım bin Muhammed bin Ebî 

Bekr-i Sıddîk, Urve-tebniz-Zübeyr, Hârice-tebni-Zeyd, Ebû Seleme-tebni-Abdürrahmân 

bin Avf, Ubeydüllah ibni Utbe ve Ebû Eyyûb Süleymân “radıyallahü 

anhüm” idi)]. 

Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki: (Benden sonra müslimânlar 

arasında çok ayrılık olacakdır. O zemânlarda yaşıyanlar benim yoluma 

ve Hulefâ-i râşidînin “aleyhimürrıdvân” yoluna yapışsın! Sonradan meydâna çıkan, 

moda olan şeylerden kaçınsın! Çünki, dinde yenilik, reform yapmak doğru yoldan 

çıkmakdır. Benden sonra, dinde yapılacak değişikliklerin hepsi dinsizlikdir). 

Bu hadîs-i şerîf gösteriyor ki, Peygamberimizden “sallallahü aleyhi ve sellem” 

ve Hulefâ-i râşidînden sonra, dinde meydâna çıkarılan bu bozuk mezhebler, kıymetsizdir. 

Bunlara güvenilmez. Allahü teâlâya çok şükr edelim ki, bizi, Cehennemden 

kurtulan (Ehl-i sünnet vel-cemâ’at) fırkasından eyledi. Cehenneme gidecek 

olan yetmişiki bid’at fırkasından etmedi. Onların bozuk i’tikâdlarına kapılmakdan 

muhâfaza buyurdu ve ba’zı kimseleri Allahlık derecesine çıkaran, [Sen yaratdın, 

senden din isteriz] diyenlerden eylemedi. İnsan kendi işini, hareketini kendi 

yaratıyor diyenlerden de eylemedi. Cennetde Allahü teâlâyı görmeğe inanmıyanlardan 

da etmedi. Hâlbuki bu görmek, dünyâ ve âhıret ni’metlerinin en büyüğüdür. 

Şu iki fırkadan da etmedi ki, insanların en iyisinin “sallallahü aleyhi ve sel- 

– 66 –

lem” Eshâbına dil uzatarak, onları incitiyor. Bu din büyüklerini fenâ sanıyor. Onları, 

birbirine düşman idi, düşmanlıklarını ve kinlerini gizliyerek iki yüzlülükle geçiniyorlardı 

biliyorlar. Hâlbuki, Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde, Eshâb-ı kirâmın 

“aleyhimürrıdvân” birbirlerini her zemân sevdiklerini bildiriyor. Bu iki fırka, 

Kur’ân-ı kerîme inanmamış oluyor. Aralarında kin ve düşmanlık vardır diyorlar. 

Allahü teâlâ akl ve insâf versin ve doğru yolu göstersin! Yine şükrler olsun ki, bizleri, 

Allahü teâlâya madde ve cism diyen, Onu zemânlı, mekânlı bilenlerden, yaratanı, 

mahlûklarına benzetenlerden etmedi ve [paraya, mevkı’a, rütbeye, râhata 

kavuşmak, keyf sürmek için, dinlerini satan, ecdâdının mukaddesâtını ayaklar 

altına alan (Mürted)lerden, ahmaklardan eylemedi]. 

Şunu da iyi bilmek lâzımdır ki, idâreciler, cem’ıyyetleri idâre edenler, rûh gibidir, 

cân gibidir. Millet, ya’nî bütün insanlar da, cesed, beden gibidir. Rûh iyi ise, 

beden de sâlih, iyi olur. Rûh bozuk ise, beden de bozuk olur. O hâlde, âmirlerin 

iyi olmalarına, [milleti idâre için, islâm düşmanı olmıyanların seçilmesine] çalışmak, 

herkesin iyiliğine çalışmak olur. Herhangi bir kimseyi ıslâh etmeğe çalışmak, 

ona islâmiyyeti bildirmekle olur. Her ne yolla olursa olsun, milleti idâre edeceklerin 

müslimân olmalarına çalışmak lâzımdır. Müslimân oldukdan sonra, onlara, 

(Ehl-i sünnet vel-cemâ’at) i’tikâdını bildirmelidir. Bozuk fikrlerin ortadan kalkmasına 

çalışmalıdır. Bunları yapmak nasîb olan bir kimse, Peygamberlerin “aleyhimüssalevâtü 

vetteslîmât” vârisi olur. Bu fırsat, size bedâva nasîb olmuşdur. 

Bunun kıymetini biliniz! Bu yolda ne kadar çok yazsam, yeridir. Fekat size bu kadar 

yetişir. İnsanları herşeye kavuşduran, ancak Allahü teâlâdır. 

[(Mecelle)nin otuzdokuzuncu (39) maddesinde, (Zemânın değişmesi ile, âdete 

dayanan hükmler değişebilir) diyor. Fekat, (Nass) ile bildirilmiş olan ahkâm hiçbir 

zemân değişmez. Her âdet, delîl-i şer’î olamaz. Bir âdetden hükm çıkarılabilmesi 

için, bu âdetin Nasslara muhâlif olmaması ve sâlih müslimânlar arasında Selefden 

gelmiş olması lâzımdır. Harâm işliyenler çoğalır, harâmlar âdet hâline gelirse, 

yine halâl olmazlar. Küfr alâmetleri de âdet olur, müslimânlar arasına yayılırsa, 

islâm âdeti olmaz. Küfr alâmeti olmakdan çıkmazlar. Mubâh olan âdetlerde 

ve fen bilgilerinde zemâna uyulur. Teknikde ilerliyenlere ayak uydurulur. Din 

bilgilerinde, ibâdetlerde zemâna uyulmaz. Îmân bilgileri, din bilgileri zemânla değişmez. 

Bunları değişdirmek, zemâna uydurmak istiyenler, Ehl-i sünnetden ayrılır, 

kâfir veyâ sapık olurlar]. 

ÇOK MÜHİM TENBÎH 

Erkek olsun, kadın olsun, her insanın, her sözünde, her işinde, Allahü teâlânın 

emrlerine, ya’nî farzlara ve yasak etdiklerine [harâmlara] uyması lâzımdır. Bir farzın 

yapılmasına, bir harâmdan sakınmağa ehemmiyyet vermiyenin îmânı gider, kâfir 

olur. Kâfir olarak ölen kimse, kabrde azâb çeker. Âhıretde Cehenneme gider. 

Cehennemde sonsuz yanar. Afv edilmesine, Cehennemden çıkmasına imkân ve ihtimâl 

yokdur. Kâfir olmak çok kolaydır. Her sözde, her işde kâfir olmak ihtimâli 

çokdur. Küfrden kurtulmak da çok kolaydır. Küfrün sebebi bilinmese dahî, hergün 

bir kerre istigfâr etse, ya’nî (Estagfirullah) dese, muhakkak afv olur, ya’nî, (Yâ 

Rabbî! Bilerek veyâ bilmiyerek küfre sebeb olan bir söz söyledim veyâ iş yapdım 

ise, nâdim oldum, pişmân oldum. Beni afv et) diyerek tevbe etse, Allahü teâlâya 

yalvarsa, muhakkak afv olur. Cehenneme gitmekden kurtulur. Cehennemde sonsuz 

yanmamak için, hergün muhakkak tevbe ve istigfâr etmelidir. Bu tevbeden dahâ 

mühim bir vazîfe yokdur. Kul hakkı bulunan günâhlara tevbe ederken, bu 

hakları ödemek ve terk edilmiş nemâzlara tevbe ederken, farzları kazâ etmek lâzımdır. 

Kitâbımızda 276 dan 287 ortasına kadar okuyunuz! 

İnsan beşer, durmaz şaşar, eyler hatâ, üçer beşer. 

Düz ovada yürür iken, ayağını sürter, düşer. 

– 67 –

32 — ÜÇÜNCÜ CİLD, 38. ci MEKTÛB 

Bu mektûb, Molla İbrâhîm için yazılmışdır. Bu ümmetin yetmişüç fırkaya ayrılacağını 

bildiren hadîs-i şerîfi açıklamakdadır: 

Hadîs-i şerîfde bu ümmetin yetmişüç fırkaya ayrılacağı, bunlardan yetmişiki 

fırkanın Cehenneme gidecekleri bildirildi. Bu hadîs-i şerîf, yetmişiki fırkanın Cehennem 

ateşinde azâb göreceklerini bildiriyor. Cehennemde sonsuz kalacaklarını 

bildirmiyor. Cehennem ateşinde sonsuz azâbda kalmak, îmânı olmıyanlar içindir. 

Ya’nî kâfirler içindir. Yetmişiki fırka, i’tikâdları bozuk olduğu için Cehenneme girecekler 

ve i’tikâdlarının bozukluğu kadar yanacaklardır. Yetmişüçüncü olan bir fırkanın 

i’tikâdı bozuk olmadığı için, Cehennem ateşinden kurtulacaklardır. Bu bir fırkada 

bulunanlar arasında kötü iş yapmış olanlar varsa ve bu kötü işleri tevbe ve istigfâr 

ile veyâ şefâ’at ile afv olunmadı ise, bunların da günâhları kadar Cehennemde 

yanmaları câizdir. Yetmişiki fırkada olanların hepsi Cehenneme girecekdir. 

Fekat hiçbiri Cehennemde sonsuz kalmıyacakdır. Bir fırkada bulunanların hepsi Cehenneme 

girmiyecekdir. Bunlardan yalnız kötü iş yapanlar Cehenneme girecekdir. 

Cehenneme girecekleri bildirilmiş olan yetmişiki (Bid’at fırkaları), (Ehl-i kıble) oldukları 

için, bunların hepsine kâfir dememelidir. Fekat bunların, dinde inanması zarûrî 

lâzım olan şeylere inanmıyanları ve (Ahkâm-ı islâmiyye)den her müslimânın 

işitdiği, bildiği şeyleri te’vîlini bilmeden red edenleri kâfir olur. (Ehl-i sünnet) 

âlimleri “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” bildiriyor ki, (Bir müslimânın bir sözünden 

veyâ bir işinden yüz şey anlaşılsa, bunlardan doksandokuzu küfre sebeb olsa 

ve biri müslimân olduğunu gösterse, bu bir şeyi anlamak, onu küfrden kurtarmak 

lâzımdır). Herşeyin doğrusunu Allahü teâlâ bilir. En sağlam söz Onun sözüdür. 

Bu ümmetin fakîrlerinin zenginlerinden yarım gün önce Cennete girecekleri bildirildi. 

Bu yarım gün, beşyüz dünyâ senesidir. Çünki, Allahü teâlânın bildirdiği bir 

gün, bin dünyâ senesi kadar zemândır. Böyle olduğu Hac sûresinde açıkca bildirilmişdir. 

Niçin bu kadar zemân olduğunu ancak Allahü teâlâ bilir. Çünki âhıretde, 

dünyâda bulunan gece, gündüz, ay, sene yokdur. Cennete erken girecekleri bildirilen 

fakîrler, islâmiyyete uyan ve sabr eden fakîrlerdir. İslâmiyyete uymak, islâmiyyetin 

emr etdiklerini yapmak ve yasak etdiklerinden sakınmak demekdir. Fakîrliğin 

de dereceleri ve mertebeleri vardır. Mertebelerinin en yükseği, fenâ makâmında 

ele geçer. Bu mertebede olan fakîr, Allahü teâlâdan başka herşeyi fakîr, muhtâc 

bilir. [Allahü teâlâya muhtâc olmıyan, ya’nî Ona karşı fakîr olmıyan hiçbir mahlûk 

yokdur.] Mahlûkların hepsini unutur. Hiçbirini hâtırına getirmez. Fakîrlik 

mertebelerinin hepsine kavuşan, birkaçına kavuşandan dahâ üstündür. Bunun 

içindir ki, fenâ makâmına kavuşan kimsenin zâhiren fakîr, muhtâc olması, fenâ makâmına 

kavuşup da zâhiren fakîr olmıyandan dahâ efdaldir, dahâ kıymetlidir. 


Bu mektûb şeyh Abdüllaha yazılmışdır. Kur’ân-ı kerîmin âyetlerini felsefecilerin 

anladıklarına göre tefsîr ve te’vîl etmek câiz olmadığını bildirmekdedir: 

Allahü teâlâ size selâmet versin ve belâlardan korusun! (Tebsîr-ür-rahmân) 

adındaki kitâbı göndermişsiniz. Ba’zı yerlerini okudum. Geri gönderiyorum. 

[(Tebsîr-ür-rahmân ve Teysîr-ül-menân) tefsîr kitâbıdır. Hanbelî âlimlerinden 

Zeyn-üd-dîn Alî bin Ahmed Ermevî yazmışdır. Yediyüzon (710) senesinde vefât 

etmişdir.] 

Kıymetli kardeşim! Bu kitâbı yazanın, eski yunan felsefecilerinin yoluna oldukça 

kaymış olduğu anlaşılıyor. Hemen hemen, onları Peygamberlerle bir derecede 

tutacak “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât”. Hûd sûresindeki bir âyet-i kerîmeye 

verdiği ma’nâ gözüme ilişdi. Bu âyete, Peygamberlerin hâline uymıyarak eski 

yunan felsefecileri gibi ma’nâ vermekdedir. Peygamberlerin sözü ile felsefecilerin 

– 68 –

sözünü bir değerde tutmakda, (Onlar için âhıretde yokdur) âyet-i kerîmesine 

(Peygamberlerin ve felsefecilerin söz birliği ile) ve (Ancak ateş ile azâb) âyet-i kerîmesine, 

(his ederek yâhud aklî, nazarî olarak ......) demekdedir. Peygamberlerin 

“aleyhimüssalevâtü vettehıyyât” sözbirliği bulunan yerde, eski yunan felsefecilerinin 

söz birliğinin ne kıymeti vardır? Âhıretdeki azâbı bildiren ve hele Peygamberlerin 

sözlerine uymıyan sözlerinin ne ehemmiyyeti olur. Onun bildirdiği gibi felsefeciler, 

Cehennem azâbının aklî, nazarî olduğunu söyliyor. Bu sözleri, cesedin 

azâbı his edeceğine inanmadıklarını göstermekdedir. Hâlbuki Peygamberler, azâbın 

his edileceğini söz birliği ile bildirmişlerdir. Bu kitâb, başka yerlerinde de, 

Kur’ân-ı kerîmin âyetlerini, felsefecilerin bildirdikleri gibi yazmakdadır. Peygamberlerin 

yolunda olanlara uymıyan yazılarından dolayı bu kitâb, gizli hattâ apaçık 

zararları taşımakdadır. Bunu size bildirmeği lüzûmlu gördüğüm için, birkaç kelime 

ile başınızı ağrıtdım. Selâm ederim. 

34 — İKİNCİ CİLD, 19. cu MEKTÛB 

Bu mektûb, Mîr Muhibbullaha yazılmışdır. Sünnet-i seniyyeye yapışmağı ve 

bid’atlerden sakınmağı bildirmekdedir: 

Allahü teâlâya hamd olsun! Onun Peygamberlerine salât ve size düâlar ederim. 

Kıymetli kardeşim seyyid Mîr Muhibbullah! Buradaki fakîrlerin hâlleri, gidişleri 

çok iyidir. Bunun için Allahü teâlâya sonsuz hamd etmek lâzımdır. Sizin de selâmetiniz 

için ve hâlinizin değişmemesi için ve doğru yolda ilerlemeniz için Allahü 

teâlâya düâ ederim. Bu günlerde, ne hâlde bulunduğunuzu bildirmediniz. Mesâfenin 

uzaklığı, haberleşmeyi güçleşdiriyor. Nasîhat vermek, dînimizin birinci vazîfesidir 

ve Peygamberlerin en üstününe uymakdır “Ona ve hepsine üstün düâlar 

ve selâmlar olsun!”. Ona uymak için Onun sünnetlerini, ya’nî bütün emr ve yasaklarını 

yerine getirmek ve Onun beğenmediği bid’atlerden sakınmak lâzımdır. O 

bid’atler, gecenin karanlığını yok eden, tan yerinin ağarması gibi parlak görünseler 

de hepsinden kaçmak lâzımdır. Çünki, hiçbir bid’atde nûr yokdur, ışık yokdur. 

Hiçbir hastaya şifâ yokdur. Hiçbir hastaya ilâc olamazlar. Çünki, her bid’at, yâ bir 

sünneti yok eder, yâhud sünnetle ilgisi olmaz. Fekat, sünnetle ilgisi olmıyan 

bid’atler, sünnetden aşırı, artık oldukları için, sünneti yok etmiş olmakdadırlar. Çünki, 

bir emri emr olunandan ziyâde yapmak, bu emri değişdirmek olur. Bundan anlaşılıyor 

ki, nasıl olursa olsun, her bid’at sünneti yok etmekdedir. Sünnete ters düşmekdedir. 

Hiçbir bid’atde iyilik ve güzellik yokdur. Keşki bilseydim ki, kâmil olan 

bu dinde ve Allahü teâlânın râzı olduğu islâmiyyetde, ni’metler temâm oldukdan 

sonra, ortaya çıkan bid’atlerden ba’zılarına, nasıl olmuş da güzel demişler? Bunlar 

niçin bilmemişler ki, birşey yükseldikden, temâm oldukdan, beğenildikden sonra, 

buna yapılacak eklemeler güzel olamaz. Hak olan, doğru olan birşeyde yapılacak 

her değişiklik, dalâlet ve sapıklık olur. Kâmil olan, temâm olan bu dinde sonradan 

meydâna çıkarılan birşeye güzel demenin, dînin kemâle ermediğini göstereceğini 

ve ni’metin temâm olmadığını bildireceğini anlamış olsalardı, hiçbir 

bid’ate güzel diyemezlerdi. Yâ Rabbî, unutduğumuz ve yanıldığımız şeyler için bizleri 

hesâba çekme! Size ve yanınızda olanlara selâm ederim. 

[Sünnet kelimesinin dînimizde üç ma’nâsı vardır: (Kitâb ve sünnet) birlikde söylenince, 

kitâb, Kur’ân-ı kerîm, sünnet de, hadîs-i şerîfler demekdir. (Farz ve sünnet) 

denilince, farz, Allahü teâlânın emrleri, sünnet ise, Peygamberimizin “sallallahü 

aleyhi ve sellem” sünneti, ya’nî emrleri demekdir. Sünnet kelimesi yalnız olarak 

söylenince, islâmiyyet, ya’nî bütün ahkâm-ı islâmiyye demekdir. Fıkh kitâbları 

böyle olduğunu bildiriyor. Meselâ (Kudûrî muhtasarı)nda (Sünneti en iyi bilen 

imâm olur) diyor. (Cevhere) kitâbında burayı açıklarken (Sünnet demek, burada 

ahkâm-ı islâmiyye demekdir) diyor. Yetmişdördüncü maddenin sonuna bakınız! 

– 69 –

Kalbi temizlemek için islâmiyyete uymak lâzım olduğu anlaşıldı. İslâmiyyete uymak 

da, emrleri yapmakla ve yasaklardan ve bid’atlerden sakınmakla olur. 

Bid’at, dinde sonradan yapılan şey demekdir. Peygamberimizin “sallallahü 

aleyhi ve sellem” ve dört halîfesinin “radıyallahü anhüm” zemânlarında bulunmayıp 

da, onlardan sonra, dinde meydâna çıkarılan, ibâdet olarak yapılmağa başlanan 

şeylerdir. Meselâ, nemâzlardan sonra hemen (Âyet-el-kürsî) okumak lâzım 

iken, önce (Salâten tüncînâ)yı ve başka düâları okumak bid’atdir. Bunları, (Âyetel-kürsî)den 

ve tesbîhlerden sonra okumalıdır. Nemâzdan, düâdan sonra secde edip 

de kalkmak bid’atdir. Ezânı ho-parlörle okumak bid’atdir. Ho-parlör, ses çıkaran 

bir âletdir. Lugat kitâblarında, meselâ (Müncid)de diyor ki, (Ses çıkaran âletlere 

(Mizmâr) denir). Ho-parlör, mizmârın bir nev’idir. (Hâd-id-dâllîn)de diyor ki, (Ebû 

Nu’aym İsfehânînin (Hilyetül-Evliyâ)sında yazılı hadîs-i şerîfde, şeytâna (Senin 

müezzinin mizmârdır) buyuruldu). Ho-parlör ile okunan ezânın, şeytân ezânı olduğu, 

bu hadîs-i şerîfden anlaşılmakdadır. Dinde yapılan her değişiklik ve reform 

bid’atdir. Yoksa, çatal, kaşık, boyun bağı kullanmak, kahve, çay, tütün içmek 

bid’at değildir. Çünki, bunlar ibâdet değil, âdetdir ve mubâhdırlar. Harâm değildirler. 

Bunları yapmak, dînin emr etdiği şeyi terk etmeğe veyâ nehy [yasak] etdiği 

şeyi yapmağa sebeb olmazlar. (Hadîka-tün-nediyye)de diyor ki, (Bid’at, dinden 

olmıyan, ibâdet olmıyan, âdet olan birşey ise, dînimiz bunu red etmez. Yimekde, 

içmekde, elbisede, seyrü sefer vâsıtalarında ve binâ, mesken, ev işlerinde, ibâdet 

yapmak, ya’nî Allahü teâlâya tekarrüb niyyet etmeyip, yalnız dünyâ işi düşünülürse, 

bunlar bir ibâdeti yapmağa mâni’ olmadıkça veyâ bir harâmı işlemeğe sebeb olmadıkça, 

bid’at olmazlar. Dînimiz bunları men’ etmez). Bid’at üç dürlüdür: 

1 — İslâmiyyetin küfr alâmeti dediği şeyleri zarûret olmadan kullanmak, en kötü 

bid’atdir. Dâr-ül-harbde kâfirlere hud’a olarak kullanmak câiz olur denildiği (Berîka)da, 

467. ci sahîfede ve (Mecmâ’ul-enhür)ün 696. cı sahîfesinde yazılıdır. 

2 — Ehl-i sünnet âlimlerinin “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” bildirdiklerine 

uymıyan inanışlar da kötü bid’atdir. 

3 — İbâdet olarak yapılan yenilikler, reformlar, amelde bid’at olup büyük günâhdır. 

Âlimler, ameldeki, ibâdetdeki bid’atleri ikiye ayırmışlar, hasene ve seyyie 

demişlerdir. İmâm-ı Rabbânî “rahmetullahi aleyh” âlimlerin hasene dedikleri 

bid’atlere bid’at dememiş, sünnet-i hasene demişdir. Bid’at-i seyyie dediklerine 

bid’at demiş, bunları çok kötülemişdir. Vehhâbîler ise, hasene denilen, beğenilen 

bid’atlere de, seyyie demiş, bunları yapanlara kâfir, müşrik demişlerdir. Üçüncü 

kısmda birinci maddeye bakınız!] 


Bu mektûb, molla Maksûd Alî Tebrîzîye yazılmış olup, müşriklerin pis olması, 

rûhlarının, i’tikâdlarının pis olmasıdır. Bedenlerinin, a’zâlarının pis olmayabileceğini 

bildirmekdedir: 

Her hamd, Allahü teâlânın hakkıdır. Onun seçdiği temiz insanlara selâm ederim. 

Şefkatli efendim! Hüseyn Vâ’ızî tefsîrini niçin gönderdiğinizi anlıyamadık. Bu 

tefsîrde, Tevbe sûresi, yirmidokuzuncu âyetini tefsîr ederken (Müşriklerin içleri, 

inanışları pis olduğu için, onlar elbette pisdir) buyurmakdadır. Hanefî mezhebi âlimleri 

de, böyle tefsîr etmişdir. Ya’nî, Allahü teâlânın (Müşrikler pisdir) buyurması, 

kalblerinin, i’tikâdlarının pis olduğu içindir demişlerdir. (Hüseyn tefsîri)nde de 

yazılı olduğu gibi, ba’zı âlimler, (Müşrikler, necâsetden sakınmadıkları için pisdir) 

demiş ise de, böyle tefsîr etmek uygun değildir. Çünki, bugün müslimânların çoğu 

da necâsetden sakınmıyor. Müslimânların câhilleri de, kâfirler gibi temizliğe 

ehemmiyyet vermiyor. Necâsetden sakınmamak, insanın pis olmasına sebeb olsaydı, 

müslimânların işi güç olurdu. Hâlbuki, (Müslimânlıkda güçlük yokdur) buyu- 

– 70 –

uldu. (Hüseyn tefsîri)nde (Abdüllah ibni Abbâs “radıyallahü anhümâ” buyurdu 

ki, müşriklerin bedenleri, köpekler gibi pisdir) diye de yazıyorsa da, din büyüklerinden 

böyle umûma uymayan, herkesin söylediğine benzemiyen haberler çok gelmişdir. 

Böyle haberleri evirip çevirip, ana haberlere uydurmak lâzımdır. Kâfirlerin 

dışları, bedenleri nasıl pis olur ki, Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, 

bir yehûdî evinde yemek yidi. Bir müşrikin kabı ile tahâretlendi. Ömer “radıyallahü 

anh” da, hıristiyan kadınının kabından tahâretlendi. Bunlar, âyet-i kerîme gelmeden 

önce yapılmış olabilir denirse, zan etmekle cevâb verilmiş olmaz. Âyet-i kerîmenin 

sonra geldiğini isbât etmek lâzımdır. Eğer isbât edilebilirse, onların necs, 

pis olduğunu, dokundukları şeyleri pis ve harâm yapacağını göstermez. Nihâyet, 

i’tikâdlarının pis olduğunu gösterir. Çünki, hiçbir Peygamber kendi dîninde veyâ 

başka dinlerde harâm olmuş veyâ olacak birşeyi hiç yapmaz. Ya’nî sonradan harâm 

olacak şeyi, önceden, halâl iken yine kullanmaz. Meselâ, şerâb içmek önce halâl 

idi. Sonra harâm oldu. Hiçbir Peygamber hiçbir zemânda şerâb içmedi. Eğer kâfirlerin 

bedenlerinin, köpekler gibi pis olduğu, sonradan bildirilecek olsaydı, Allahü 

teâlânın sevgilisi olan Muhammed “aleyhisselâm”, onların kablarına hiçbir 

zemân dokunmaz idi. Nerde kaldı ki, sularını içmiş ve yemeklerini yimiş olsun! Sonra, 

birşeyin kendisi pis olunca, her zemân pisdir. Bir vakt pis olması, başka vakt 

temiz olması düşünülemez. Müşriklerin bedenleri pis olsaydı, her zemân pis olurdu 

ve Muhammed “aleyhisselâm” hiçbir vakt dokunmazdı. Nerede kaldı ki, onlardan 

su içsin ve yemek yisin. Bir de aynî necs olan her zemân necsdir. Önce ve sonra 

mubâh olamaz. Müşrikler aynî necs olsalardı, evvelden beri böyle olmaları 

gerekirdi ve Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” önceden de buna uygun 

olarak onlara muâmele ederdi. O olmayınca, bu nasıl olsun. Bundan başka, bunların 

bedenini pis bilmek, müslimânları, çok sıkıntıya sokar. Hanefî mezhebi 

âlimlerine Allahü teâlâ sonsuz iyilik versin ki, müslimânların işini kolaylaşdırdı. 

Onları harâm işlemekden kurtardılar. Bu büyük âlimlere teşekkür edilecek yerde, 

dil uzatmak, yapdıkları isâbetli tefsîri ayblamak nasıl doğru olabilir? Müctehidlere 

karşı birşey söylenebilir mi? Çünki onların yanlış buluşlarına da, bir sevâb 

verilmekdedir. Onların yanlış bulduklarını yapan müslimânlar, azâbdan kurtulacakdır. 

Kâfirler pis olunca, onların dokunduğu, yapdığı şeyler de pis ve harâm olur. 

Kâfirlere pis diyenler, onların yapdıkları yemek ve şerbetlere harâm demiş olur 

ki, böyle söyliyenler, kendilerini bu harâmdan koruyamaz. Hele Hindistândaki müslimânların 

korunmaları imkânsız gibidir. Müslimânlar, her yerde, kâfirlerle temâs 

hâlinde olduğundan, en kolay olan fetvâyı vermek dahâ iyidir. Hattâ, kendi mezhebine 

uygun olmasa da, başka mezhebdeki kolay fetvâ söylenmelidir. Bekara sûresi, 

yüzseksenbeşinci âyetinde meâlen, (Allahü teâlâ, size kolay olan şeyleri 

yapdırmak istiyor, güç olanı istemiyor) ve Nisâ sûresi, yirmisekizinci âyetinde meâlen, 

(Allahü teâlâ, ibâdetlerinizin hafîf, kolay olmasını istiyor. İnsan za’îf, dayanıksız 

yaratıldı) buyuruldu. Müslimânları sıkışdırmak, onları incitmek harâmdır 

ve Allahü teâlânın beğenmediği şeydir. Şâfi’î âlimleri, kendi mezheblerinde yapılması 

güçleşen şeylerin hanefî mezhebine göre yapılmasına fetvâ vermiş, müslimânların 

işini kolaylaşdırmışlardır. Meselâ, şâfi’î mezhebine göre, zekât vermek için, 

zekâtın, Tevbe sûresi, altmışıncı âyetinde bildirilen sekiz sınıf insanın her sınıfına 

verilmesi lâzımdır. Bunlardan, gönlünü alması lâzım gelen kâfir sınıfı [ve zekât 

toplıyan me’mûr sınıfı ve kölelikden kurtarılacak borclu sınıfı] bugün yokdur. Bunları 

bulup zekât vermek imkânsız olmuşdur. Bunun için, şâfi’î âlimleri “rahmetullahi 

teâlâ aleyhim ecma’în”, hanefî mezhebine göre zekât verilmesine fetvâ verdi. 

Çünki, hanefî mezhebinde, bu sınıflardan herhangi birine vermek yetişir. 

[Bunun gibi, gusl abdesti alırken, hanefî mezhebinde ağzın içini, dişlerin arasını 

ve diş çukurunu yıkamak farzdır. Kaplama ve dolguların içine su girmediği için, 

bunların gusl abdestleri sahîh olmaz, pis kalırlar. Şâfi’î ve mâlikî mezhebinde ise, 

ağız içini yıkamak farz değildir. Hanefî mezhebinde olan kimse, dişlerini zarûret 

– 71 –

ile kaplatınca veyâ doldurunca, gusl abdesti alırken (Yâ Rabbî! Şâfi’î veyâ mâlikî 

mezhebine göre gusl abdesti alıyorum) diye kalbinden geçirse, gusl abdesti sahîh 

olur ve temiz temiz nemâz kılabilir. (Hadîka) kitâbının yediyüzdokuzuncu sahîfesinde 

diyor ki, (Abdest ve guslde başka mezhebi taklîd etmek câizdir. Bunun 

için, o mezhebin şartlarına da uymak lâzımdır. Bütün şartlarına uymazsa, taklîd câiz 

olmaz. Kendi mezhebine uymıyan işi yapdıkdan sonra bile, taklîd yapmak câiz 

olur. Meselâ Ebû Yûsüf hazretlerine, Cum’a nemâzını kıldıkdan sonra, gusl abdesti 

aldığı kuyuda fâre ölüsü görüldü dediler. (Şâfi’î mezhebine göre guslümüz sahîhdir. 

Çünki, hadîs-i şerîfde kulleteyn olan suya necâset karışınca, üç sıfatından biri 

değişmedikce necs olmaz buyuruldu) dedi.) Kulleteyn, iki büyük testi dolusu, beşyüz 

rıtldır. İkiyüzyirmi [220] kilogram sudur. (Berîka) kitâbı, burayı açıklarken, zarûret 

olan her işde de başka mezhebi taklîd câizdir, diyor. (Dürr-ül-muhtâr)da, nemâz 

vaktlerinin sonunda diyor ki, (Zarûret zemânında, başka mezheb taklîd edilir). 

İbni Âbidîn, bunu açıklarken, diyor ki, (Burada, iki kavlden biri bildirilmişdir. 

İkinci kavle göre, zarûret olsa da, olmasa da, harac, güçlük olduğu zemân, diğer 

üç mezhebden biri taklîd edilir. Muhtâr olan da budur. Yapılmasında güçlük 

olduğu zemân, kendi mezhebi kolaylık gösteriyorsa veyâ yapılmasını afv ediyorsa, 

başka mezhebi taklîd etmeğe lüzûm kalmaz). (Hadîka)nın ikiyüzonbirinci sahîfesinde, 

(Hüsn-üt-tenebbüh fit-teşebbüh) kitâbından alarak diyor ki, (Bir kimsenin 

nefsi, kolaylıkları yapmak istemezse, bunun azîmetleri bırakıp, ruhsatla 

amel etmesi efdal olur. Fekat ruhsatla amel etmek, ruhsatları araşdırmağa yol açmamalıdır. 

Çünki nefse, şeytâna uyarak, mezheblerin kolay yerlerini araşdırıp 

toplamak, ya’nî (Telfîk) etmek harâmdır.)] 

Müşriklerin kendileri pis olsaydı, îmân edince, temiz olmamaları lâzım gelirdi. 

O hâlde, onlara pis denilmesi, kalblerinin pis olduğunu bildirmek içindir. Îmân edince, 

bu pislik gider, temiz olurlar. İ’tikâdlarının, kalblerinin pis olması, bedenlerinin 

pis olması demek değildir. Bu âyet-i kerîme, müşriklerin pis olduğunu haber vermekdedir. 

Haberi değişdirmek olmaz. Emrde ve yasakda değişiklik yapılabilir. 

Bir şeyin nasıl olduğunu haber vermekde değişiklik yapılmaz. [(Hadîka)da dil 

âfetlerini anlatırken diyor ki, (Allahü teâlâ, emr ve yasakları bildiren yirmi âyet-i 

kerîmede nesh, değişiklik yapmışdır). Kısasda ve haberlerde nesh yapmamışdır.] Haber 

değişmediği için, müşriklerin her zemân pis olması lâzım olur. Bu da, müşriklik, 

i’tikâd pisliğidir. Böylece, ana bilgiye uygun tefsîr yapılmış olur. Bilgiler çatışmaz. 

Kâfirlere ve onların eşyâsına dokunmak harâm olmaz. Birgün, bunları anlatırken, 

meâl-i şerîfi, (Ehl-i kitâbın, ya’nî yehûdî ve nasârânın pişirdiklerini, kesdiklerini 

yimeniz halâldir) olan, Mâide sûresinin beşinci âyetini okumuşdum. Siz, halâl 

olan, buğday, nohud ve mercimekdir demişdiniz. Bugün, bu hâle düşen müslimânlardan 

biri, bu sözünüzü beğenirse birşey diyemem. Fekat insâf edilirse, sözün 

doğrusu meydândadır. O hâlde, müslimânlara merhamet edip, kâfirlerin pis olduğunu 

anlamamalı ve kâfirlerle karışan, alış veriş eden müslimânları, pis bilmemelidir. 

Böyle müslimânları, pis oldu sanarak, bunların yemek ve içmelerinden sakınmamalı, 

müslimânlardan kaçınmak, ayrılmak yoluna sapmamalıdır. Bu hâl, ihtiyât 

değildir. Bu hâlden kurtulmak, ihtiyâtdır. Başınızı fazla ağrıtmıyayım. 

Beyt: 

Selâm ederim. 

Az söyledim, dikkat etdim, kalbini kırmamağa, 

Çekindim kalb kırmakdan, yoksa sözüm çokdur sana! 

Sabâh düâsı: 

(Allahümme mâ esbaha bî min ni’metin ev bi-ehadin min halkıke, fe minke vahdeke, 

lâ şerîke leke, fe lekel hamdü ve lekeşşükr). 111.ci sahîfeye bakınız! 

– 72 –

36 — BİR ÜNİVERSİTELİYE CEVÂB 

Abdülhakîm efendinin, İstanbulda, Sultân Selîm Câmi-i şerîfi bağçesindeki, 

(Medrese-tül-mütehassısîn)de tesavvuf müderrisi [Ya’nî, ilâhiyyât fakültesinde, 

tesavvuf kürsîsi, ordinaryüs profesörü] iken, bir üniversitelinin süâline karşı, yazmış 

olduğu mektûbu, kelimelerini sâdeleşdirerek, aşağıya yazıyoruz: 

Bütün kuvvetinizle, Allahü teâlânın kudreti sâhasından dışarı çıkabilirseniz, çıkınız! 

Fekat, çıkamazsınız. Bu sâhanın dışı, adem diyârıdır. O adem [ya’nî yokluk] 

diyârı da, Onun kudreti içindedir. 

Bir sırası düşerek, İbrâhîm-i Edhemden “kuddise sirruh”, birisi nasîhat istedi. 

Buyurdu ki, altı şeyi kabûl edersen, hiçbir işin sana zarar vermez. O altı şey şudur: 

1 — Günâh yapacağın zemân, Onun rızkını yime! Rızkını yiyip de, Ona ısyân 

etmek, doğru olur mu? 

2 — Ona âsî olmak istersen, Onun mülkünden çık! Mülkünde olup da, Ona ısyân 

etmek, lâyık olur mu? 

3 — Ona ısyân etmek istersen, gördüğü yerde günâh yapma! Görmediği bir yerde 

yap! Onun mülkünde olup, rızkını yiyip, gördüğü yerde günâh yapmak, uygun 

değildir. 

4 — Can alıcı melek, rûhunu almağa geldiği zemân, tevbe edinceye kadar izn 

iste! O meleği kovamazsın. Kudretin var iken, o gelmeden önce tevbe et! O da, bu 

sâatdir. Zîrâ, Melek-ül-mevt, ânî gelir. 

5 — Mezârda, Münker ve Nekîr ismindeki iki melek, süâl için geldikleri vakt, 

onları kov, seni imtihân etmesinler! Soran kimse dedi ki, (Buna imkân yokdur). 

Şeyh buyurdu ki, (Öyle ise, şimdiden onlara cevâb hâzırla!) 

6 — Kıyâmet günü Allahü teâlâ (Günâhı olanlar, Cehenneme gitsin!) diye emr 

edince, ben gitmem de! Soran kimse dedi ki, (Bu sözümü dinlemezler). Bunun üzerine, 

o kimse, tevbe etdi ve ölünceye kadar, tevbesinden vazgeçmedi. Evliyânın sözünde, 

rabbânî te’sîr vardır. 

İbrâhîm-i Edhemden “kuddise sirruh” sordular ki, Allahü teâlâ, (Ey kullarım! 

Benden isteyiniz! Kabûl ederim, veririm) buyuruyor. Hâlbuki, istiyoruz, vermiyor? 

Cevâb buyurdu ki, Allahü teâlâyı çağırırsınız, Ona itâ’at etmezsiniz. Peygamberini 

“sallallahü aleyhi ve sellem” tanırsınız, Ona uymazsınız. Kur’ân-ı kerîmi 

okursunuz, gösterdiği yolda gitmezsiniz. Cenâb-ı Hakkın ni’metlerinden fâidelenirsiniz, 

Ona şükr etmezsiniz. Cennetin, ibâdet edenler için olduğunu bilirsiniz, hâzırlıkda 

bulunmazsınız. Cehennemi, âsîler için yaratdığını bilirsiniz, Ondan sakınmazsınız. 

Babalarınızın, dedelerinizin ne olduklarını görür, ibret almazsınız. Aybınıza 

bakmayıp, başkalarının ayblarını araşdırırsınız. Böyle olan kimseler, üzerlerine 

taş yağmadığına, yere batmadıklarına, gökden ateş yağmadığına şükr etsin! 

Dahâ ne isterler? Düâlarının netîcesi, yalnız bu olursa, yetmez mi? 

[Allahü teâlâ, Mü’min sûresinin altmışıncı âyetinde, (Düâ ediniz, kabûl ederim), 

isteyiniz, veririm buyuruyor. Düânın kabûl olması için, beş şart vardır: Düâ edenin 

müslimân olması, Ehl-i sünnet i’tikâdında olması, harâm işlemekden, bilhâssa 

harâm yimekden, içmekden sakınması, farzları yapması, bilhâssa beş vakt nemâz 

kılması, Ramezân oruclarını tutması, zekât vermesi, Allahü teâlâdan istediği 

şeyin sebebini öğrenip, bunu araması lâzımdır. Allahü teâlâ, herşeyi bir sebeb 

ile yaratmakdadır. Birşey istenince, o şeyin sebebini gönderir ve bu sebebe te’sîr 

ihsân eder. İnsan bu sebebi kullanıp, o şeye kavuşur. Evliyâsının hâtırı için, âdetini 

bozarak, bunlar düâ edince veyâ Evliyâyı kirâm vesîle edilerek düâ edilince, 

bunlara (Kerâmet) olarak, sebebe hâcet kalmadan, doğruca istenileni verir.] 

Siz, adem diyârından, bu varlık âlemine, kendiliğinizden gelmediğiniz gibi, 

oraya, kendiniz gidemezsiniz. Gördüğünüz gözler, işitdiğiniz kulaklar, duygu 

– 73 –

edindiğiniz organlar, düşündüğünüz zekâlar, kullandığınız eller ve ayaklar, geçeceğiniz 

bütün yollar, girip çıkdığınız bütün mahaller, hulâsa, rûh ve cesedinize bağlı 

bütün âletler, sistemler, hepsi ve hepsi, Allahü teâlânın mülk ve mahlûkudur. Siz 

Ondan hiçbir şey gasb edemez, mülk edinemezsiniz! O, hayy ve kayyûmdur. 

Ya’nî, görür, bilir, işitir ve her var olan şeyi, her ân varlıkda durdurmakdadır. Hepsinin 

idâresinden, hâllerinden bir ân gâfil olmaz. Mülkünü kimseye çaldırmaz. Emrlerine 

uymayanların cezâsını vermekden de, âciz kalmaz. Meselâ, Ayda, Merihde 

ve diğer yıldızlarda insan olmadığı gibi, bu Erd küresinde de bulunmasaydı, birşey 

lâzım gelmezdi. Bundan dolayı, büyüklüğünden birşey eksilmezdi. 

Hadîs-i kudsîde buyuruyor ki, (Önce gelenleriniz, sonra gelenleriniz; küçüğünüz, 

büyüğünüz; dirileriniz, ölüleriniz; insanlarınız, cinleriniz; en müttekî, itâ’atli 

kulum gibi olsanız, büyüklüğüm artmaz. Aksine olarak, hepiniz, bana karşı duran, 

Peygamberlerimi “aleyhimüsselâm” aşağı gören, düşmanım gibi olsanız, ülûhiyyetimden 

bir şey eksilmez. Allahü teâlâ, sizden ganîdir, Ona hiçbiriniz lâzım değildir. 

Siz ise, var olmanız için ve varlıkda kalabilmeniz için ve her şeyinizle, hep 

Ona muhtâcsınız). 

Güneşden ziyâ ve harâret gönderiyor. Aydan ışık dalgaları aks etdiriyor. Siyâh 

toprakdan, tatlı renkli, hoş kokulu nice çiçekler, güzel yüzler yaratıyor. Rüzgârdan 

gönüllere ferahlık veren nefesler döküyor. Birçok senelik uzaklıkdaki yıldızlardan, 

şu çıkdığınız, sonunda gömüleceğiniz topraklara nûrlar yağdırıyor. Zerrelerinde 

nice nice titreşimlerle te’sîrler uyandırıyor. [Bir tarafdan, beğenmediğiniz, 

iğrendiğiniz pislikleri, en küçük, en hakîr mahlûkları [mikroplar] vâsıtası ile, toprağa 

çevirip, çiğnediğiniz bu toprakları bitki fabrikasında, vücûdünüz makinasının 

yapı taşı olan, protein, ya’nî yumurta akı maddesi hâline döndürüyor. Bir tarafdan 

da yine nebâtât fabrikasında, toprağın suyunu, havânın boğucu gazı ile birleşdirerek 

ve içerisine, semâdan gönderdiği enerjiyi, kudreti depo ederek, nişastalı, 

şekerli maddeleri ve yağları, ya’nî vücûdünüz makinesini işletecek kudret kaynağını 

yaratıyor.] Böylece, tarlalarda, çöllerde, dağlarda, derelerde, bitirdiği nebâtlarda 

ve yer yüzünde ve denizlerin dibinde gezdirdiği hayvanlarda, mi’delerinize 

gidecek, sizi besliyecek rızk, gıdâ hâzırlıyor. Akciğerlerinizde kimyâhâneler 

açarak, burada kanınızın zehrini ayırıp, yerine oksijen yakıcı maddesini sokuyor. 

Dimâglarınızda, fizik laboratuvarları açarak, burada his uzvlarından, sinirlerden 

gelen haberler alınıp, demir taşına miknâtis kuvvetini yerleşdirdiği gibi, beyninize 

yerleşdirdiği akl ve yüreğinize yerleşdirdiği kalb kuvvetleri te’sîri ile, bir ânda, 

çeşidli plânlar hâzırlanıp, emrler, hareketler meydâna getiriyor. Yüreğinizi çok karışık 

ve hârika dediğiniz te’sîrlerle, geceli gündüzlü çalışdırıp, damarlarınızda 

kan nehrleri akıtıyor. Sinirlerinizde, akllarınızı şaşırtan, nice nice yol şebekeleri 

dokuyor. Adalelerinizde sermâyeler gizliyor. Dahâ ve dahâ birçok hârikalarla, vücûdünüzü 

techîz ediyor, temâmlıyor. Hepsine fizik kanûnları, kimyâ reaksiyonları 

ve bioloji olayları gibi ismler takdığınız, bir nizâm ve âhenkle, te’sîs ediyor, montaj 

yapıyor. Kuvvet merkezlerini içinize yerleşdiriyor. Gereken tedbîrleri rûh ve 

şu’ûrunuza tersîm ediyor. Zihn denilen bir hazîne, akl nâmında bir mi’yâr, fikr dedikleri 

bir âlet, irâde dediğiniz bir anahtar da, ihsân ediyor. Her birini yerinde kullanabilmeniz 

için size tatlı, acı ihtârlar, işâretler, meyller, şehvetler de veriyor. Dahâ 

büyük bir ni’met olarak, sâdık ve emîn Resûllerle açıkca, ta’lîmât gönderiyor. 

Nihâyet, vücûdünüz makinesini işletip ve tecribelerini gösterip, maksada göre kullanmanız 

ve istifâde etmeniz için elinize teslîm ediyor. Bütün bunları, size ve irâdenize 

ve yardımınıza muhtâc olduğundan değil, mahlûkları arasında size ayrı bir 

mevkı’, bir salâhiyyet vererek, mes’ûd ve bahtiyâr olmanız için yapıyor. Ellerinizi, 

ayaklarınızı, kullanabildiğiniz her uzvunuzu, arzûnuza bırakmayıp da, yüreğinizin 

atması, ciğerlerinizin şişmesi, kanlarınızın dolaşması gibi, sizden habersiz kullansaydı, 

her işinizde, zorla, refleks hareketleri ile, çolak el, kuru ayak ile yuvar- 

– 74 –

lasaydı, her hareketiniz bir titreme, her kımıldamanız bir siğirme olsaydı, kendiliğinize 

ve emânetlere mâlik olduğunuzu iddi’â edebilir mi idiniz? Sizi, cansızlar 

gibi, sâde dış kuvvetler te’sîri ile veyâ hayvanlar gibi, yalnız dış ve iç kuvvetler ile 

aklsız, şu’ûrsuz hareket etdirse idi ve evlerinize taşıdığınız ni’metlerden, yük hayvanı 

gibi, ağzınıza bir lokma verseydi, onu alıp yiyebilecek mi idiniz? 

Doğmadan evvelki, doğduğunuz zemânki hâlinizi düşünüyor musunuz? Üzerinde 

yatıp kalkdığınız, yiyip içdiğiniz, gezip dolaşdığınız, gülüp oynadığınız, derdlerinize 

devâ, korkulara, sıcağa, soğuğa, açlığa, susuzluğa, yırtıcı ve zehrli hayvanların 

ve düşmanların hücûmlarına karşı koyacak vâsıtaları bulduğunuz şu yer küresi 

yapılırken, taşları, toprakları hilkat fırınlarının ateşlerinde pişirilirken, suyu 

ve havâsı, kudret kimyâhânesinde inbiklerden çekilirken, siz nerede idiniz, ne içinde 

idiniz, hiç düşünüyor musunuz? Bugün, bizim dediğiniz karaların, denizlerden 

süzülüp ayrıldığı, dağların, derelerin, ovaların, tepelerin döşenildiği zemân, acabâ 

nerede idiniz? Denizlerin acı suları, Hakkın kudreti ile buhârlaşdırılarak, gökde 

bulutlar yapılırken, o bulutlardan yağan yağmurlar, [çakan şimşeklerin ve güneşden 

gelen kudret, enerji dalgalarının hâzırladığı gıdâ maddelerini,] yanmış, kurumuş 

toprakların zerrelerine işletip, o maddeler, [ziyâ ve harâret şu’âları te’sîri 

ile] oynayıp titreşerek hayâtın hücrelerini yetişdirirken, nerede idiniz ve nasıldınız? 

Bugün kendinize maymun tohumu derler, inanırsınız. Allah yaratır, yaşatır, öldürür, 

herşeyi O yapar derler inanmak istemezsiniz. 

Ey insan! Acabâ sen nesin? Babanın damarlarında neydin? Bunak, örümcek kafalı, 

gerici diye hakâret etdiğin babana, vaktiyle damarları içinde sıkıntı verirdin. 

O zemân, seni oynatan kimdi ve sen onu, niçin râhatsız ediyordun? O, istese idi, 

seni bir çöplüğe atabilirdi, fekat atmadı. Seni, bir emânet gibi sakladı. Bol bol besleneceğin 

bir gülşen serây-ı ismete tevdi’ etdi ve nice zemân himâyene uğraşdı ise, 

sen niçin sıkıntılarından babanı mes’ûl tutarak tahkîr ediyorsun da, ni’metlerinden 

ona ve yaratanına bir şükr payı ayırmıyorsun? Sonra sen, emânetini niçin herkesin 

kirletdiği çöplüklere döküyorsun? 

Etrâfın, arzû ve emellerine uyduğu zemân, herşeyi, aklınla, ilminle, fenninle, gücünle, 

kuvvetinle yaratarak yapdığına, bütün başarıları îcâd etdiğine inanıyorsun. 

Hakkın sana verdiği vazîfeyi unutuyor ve o yüksek me’mûrlukdan isti’fâ ediyor ve 

emânete sâhib çıkmağa kalkıyorsun. Kendini mâlik ve hâkim tanımak ve tanıtdırmak 

istiyorsun. Öte tarafdan, etrâfın, arzûlarına uymaz, dış kuvvetler seni mağlûb 

etmeğe başlarsa, o zemân da, kendinde hasret ve husrândan, acz ve yeisden başka 

birşey görmüyorsun. Hiçbir irâde ve ihtiyâra sâhib olmadığını, herşeyin cebr elinde 

esîr olduğunu ve varlığının, otomatik ve fekat zembereği kırık bir makina gibi 

olduğunu iddi’â ediyorsun. Kaderi bir (İlm-i mütekaddim) değil, bir (cebr-i mütehakkim) 

ma’nâsında anlıyorsun. Bunu söylerken, ağzının, gramofon gibi olmadığını 

da, sezmez değilsin. 

Sofrana, sevdiğin yemekler gelmediği zemân eline geçirebileceğin kuru ekmeği 

yimekle, yimeyip açlıkdan ölmek arasında hür ve serbest bulunduğun ve kuru 

lokmalar, ağzına zorla tıkılmadığı hâlde, elini, dilini uzatır, onları yirsin. Hem yirsin, 

hem de birşey yapmadığına hükm edersin. Düşünmezsin ki, elin ve ağzın, yine 

arzûnla oynamış ve bu oynayış bir sıtma, bir titreme olmamışdır. Fekat, böyle 

mecbûr olduğun zemânlarında bile, irâdene mâlik olduğun hâlde, seni âciz bırakan, 

hâricî kuvvetler karşısında kendini mecbûr, esîr, hâsılı bir hiç bilirsin. 

Yâhû! İşin yolunda, muvaffakıyyet ve muzafferiyyet yanında olunca (Hep), işlerin 

aksi, ters olduğu zemânında ise, kaderin cebri altında oyuncak bir (Hiç) diye 

iddi’â etdiğin o sen, bunlardan hangisisin? Hep misin, hiç misin? 

Ey Âdem oğlu! Ey noksanlık ve taşkınlık içinde yüzen insan! Siz, ne hepsiniz, 

ne de hiçsiniz! Her hâlde ikisi arası bir şeysiniz. Evet siz, îcâd etmekden, herşeye 

– 75 –

hâkim ve gâlib olmakdan, şübhesiz uzaksınız. Fekat, inkâr olunamayan bir hürriyyet 

ve ihtiyârınız, sizi hâkim kılan, bir arzû ve seçim hakkınız vardır. Siz, eşi ortağı 

bulunmıyan bir hâkim ve mutlak, başlı başına bir mâlik olan, Hak teâlânın emri 

altında, ayrı ayrı ve müşterek vazîfeler alan, birer me’mûrsunuz! Onun koyduğu 

ahkâm ve nizâm ile, Onun ta’yîn etdiği mevkı’leriniz ve halk edip emânet olarak 

verdiği salâhiyyet ve vâsıtalarınız nisbetinde vazîfe yaparsınız. Âmir ancak O, 

hâkim yalnız O, mâlik yine Odur. Ondan başka âmir, Ona benzer hâkim, Ona ortak 

mâlik yokdur. Sizin o kadar benimseyerek, hevesle atıldığınız maksadlar, gâyeler, 

girişdiğiniz mücâdeleler, sarf etdiğiniz gayretler, duyduğunuz iftihârlar, 

kazandığınız başarılar, Onun için olmadıkça, hep yalan, hep boşdur. O hâlde 

kalblerinizde, niçin yalana yer veriyorsunuz da, şirklere sapıyorsunuz? Niçin, eşsiz 

hâkim olan, Hak teâlânın emrlerine uymuyor, Onu ma’bûd tanımıyorsunuz da, 

binlerce, hayâl olan, ma’bûdlar arkasında koşuyor, hepiniz sıkıntılar içinde boğuluyorsunuz? 

Her neye koşuyorsanız, sizi sürükleyen bir emel, bir ihtiyâr, bir îmân 

değil midir? Niçin o emeli Hakdan başkasında arıyorsunuz? Niçin, o îmânı Hakka 

tahsîs etmiyor, o ihtiyârı bu îmâna ve îmânın netîcesi olan amellere sarf etmiyorsunuz? 

Hak teâlânın hâkimliğini tanıdığınız, emâneti ve emniyyeti bozmayarak çalışdığınız 

zemân, birbirinizi ne kadar sevecek, ne kadar bağlı kardeşler olacaksınız. 

Sizin o kardeşliğinizden, Allahın merhameti, neler yaratacakdır. Kavuşduğunuz 

her ni’met, hep Hakka îmânın hâsıl etdiği kardeşliğin netîcesi ve Allahü teâlânın 

merhameti ve ihsânıdır. Gördüğünüz her musîbet ve felâket de, hep kızgınlığın, nefretin 

ve düşmanlığın netîcesidir. Bunlar ise, hakkı tanımamanın, zulm ve haksızlık 

etmenin cezâsıdır. Bu da, hukûku kendiniz kurmağa kalkışmanın, Hak teâlâ ile 

yarış edebilecek şerîklere tâbi’ olmanın, hâsılı, hâlis tevhîd ile, yalnız Hak teâlâya 

îmân etmemenin netîcesidir. 

Hulâsa, insanlığı kaplayan sıkıntıların birinci sebebi, Hakka karşı şirk ve müşriklikdir. 

İlm ve fen, ilerlediği hâlde, insanlığın ufklarını sarmış olan fesâd karanlığı, 

hep şirkin, îmânsızlığın, vahdetsizliğin ve sevişmezliğin netîcesidir. Beşeriyyet 

ne kadar uğraşırsa uğraşsın, sevip sevilmedikçe, ızdırâb ve felâketden kurtulamaz. 

Hakkı tanımadıkça, Hakkı sevmedikçe, Hak teâlâyı hâkim bilip, Ona kulluk 

etmedikçe, insanlar, birbiri ile sevişemez. Hakdan ve Hak yolundan başka her 

ne düşünülse, hepsi ayrılık ve perîşanlık yoludur. Görmez misiniz, câmi’e gidenler 

sevişir, meyhâneye gidenler döğüşür. 

Hak teâlâdan başka her neye gönül verseniz, her neye tapınsanız, hepsinin 

zıddı, mukâbili vardır. Bunların hepsi de, Hakkın kudreti ve irâdesi altındadır. Şerîki, 

nazîri, misli, zıddı, mukâbili olmayan, yegâne hâkim, ancak Hak teâlâdır ve 

ancak Onun mukâbili bâtıldır, yanlışdır ve varlığı mümkin olmıyan bir yoklukdur. 

Hak teâlâdan başka, her neye tâbi’ olur, her neye tapınır, Onun yerine, her neyi 

sever ve hakîkî hâkim tanırsanız, biliniz ki, onlar da sizinle berâber yanacakdır. 

[Yukarıdaki mektûbun ingilizce tercemesi, Abdülhakîm efendinin ingilizce hâl tercemesi 

ile birlikde, (The Proof of Prophethood) kitâbının içinde, Hakîkat Kitâbevi 

tarafından neşr edilmişdir.] 

Merkez-i dâire-i iflâs ve bî nevâî 

Ser şâr-ı sahbây-ı hodgâmî ve nâ âşinâî 

esseyyid 

Abdülhakîm efendi 

Kâfirin topu çok, hîlesi çok, azâbı çokdur. 

Mü’minin ilmi çok, hayâsı çok, râhatı çokdur. 

– 76 –


Bu mektûb, hâce Şerefüddîn Hüseyne yazılmışdır. Nasîhat etmekdedir: 

Allahü teâlâya hamd olsun! Onun seçdiği kullarına selâm olsun! Sevgili oğlum! 

Fırsat ganîmetdir. Ya’nî, zemân çok kıymetlidir. Bu kıymetli zemânları fâidesiz şeylere 

harc etmemelidir. Allahü teâlânın râzı olduğu, beğendiği şeyleri yapmakla geçirmelidir. 

Beş vakt nemâzı, dünyâ işlerini düşünmiyerek ve cemâ’at ile kılmalıdır. 

(Ta’dîl-i erkân) ile kılmağa dikkat etmelidir. Teheccüd nemâzını kaçırmamalıdır. 

[Teheccüd, gece nâfile nemâz kılmak demekdir. Farz nemâz borcu olan geceleri 

de, kazâ nemâzlarını kılmalıdır.] Seher vaktleri istiğfâr etmelidir. Gafletden, 

nefse uymakdan lezzet almamalıdır. Dünyânın geçici lezzetlerine aldanmamalıdır. 

Ölümü hâtırlamalı, âhıretin dehşet ve şiddetini göz önüne getirmelidir. Kısacası, 

yüzümüzü dünyâdan âhırete çevirmelidir. Dünyâ işleri ile zarûret mikdârı uğraşmalı, 

başka zemânlarda, hep âhıreti kazandıracak işleri yapmalıdır. Sözün özü, gönül 

Allahdan gayrisine tutulmakdan kurtulmalı, beden ve a’zâları da, ahkâm-ı islâmiyyeye 

uymakla süslemelidir. 

İş budur, bundan başka herşey hiçdir! 

[(Ma’rifetnâme)de yazılı hadîs-i şerîflerde buyuruyor ki, (Mes’ûd o kimsedir ki, 

dünyâ onu terk etmezden önce, o dünyâyı terk etmişdir), (Arzûsu âhıret olup, âhıret 

için çalışana, Allahü teâlâ dünyâyı hizmetci yapar), (Yalnız dünyâ için çalışana, 

yalnız kaderinde olan kadar gelir. İşleri karışık, üzüntüsü çok olur), (Âhıretin 

sonsuz olduğuna inanan kimsenin, bu dünyâya sarılması, çok şaşılacak şeydir), 

(Dünyâ sizin için yaratıldı. Siz de âhıret için yaratıldınız! Âhıretde ise, Cennetden 

ve Cehennem ateşinden başka yer yokdur), (Paraya, yiyeceğe tapınan kimse helâk 

olsun!), (Sizlerin fakîr olacağınızı düşünmiyor, bunun için üzülmiyorum. Sizden 

önce gelmiş olanlara olduğu gibi, dünyânın elinize bol bol geçerek, Allahü teâlâya 

âsî ve birbirinize düşman olmanızdan korkuyorum), (Mal ve şöhret hırsının 

insana zararı, koyun sürüsüne giren iki aç kurdun zararından dahâ çokdur), (Dünyâyı 

terk eyle ki, Allahü teâlâ seni sevsin. İnsanların malına göz dikme ki, herkes 

seni sevsin!), (Dünyâ, geçilecek bir köprü gibidir. Bu köprüyü ta’mîr etmekle uğraşmayın. 

Hemen geçip gidin!), (Dünyâya, burada kalacağınız kadar, âhırete de, 

orada kalacağınız kadar çalışınız!) 

Dünyâ zıll-i zâildir. Ona güvenen nâdimdir. O seninle kalsa da, sen onunla kalmazsın. 

Dünyâdan çıkmadan önce, kalbinden dünyâ sevgisini çıkar. Dünyâ lezzetlerine 

aldanmıyan, Cennet ni’metlerine kavuşur. İki âlemde azîz ve muhterem olur. 

Dünyâ harâbdır. Şerbetleri serâbdır. Ni’metleri zehrli, safâları kederlidir. Bedenleri 

yıpratır. Emelleri artdırır. Kendini kovalıyandan kaçar. Kaçanı kovalar. 

Dünyâ bala, içine düşenler de sineğe benzer. Ni’metleri geçici, hâlleri değişicidir. 

Dünyâya ve buna düşkün olanlara inanılmaz. Çünki, bunlarda vefâ ve safâ bulunmaz. 

Fânî olanın sevgisini kalbinden çıkar ki, bâkî olanı alasın. Kendini bilen kişinin 

bu dünyâya düşkün olmasına şaşılır. Şakîler dünyâya sarılır. Sa’îdler bâkî olana 

sarılır. Bedeninle dünyâda ol, kalbinle âhıreti bul! Nefsin arzûlarını terk eden 

pâk olur, âfetlerden selâmet bulur. Allahü teâlânın râzı olmadığını terk edene, Allahü 

teâlâ ondan iyisini ihsân eder. Dünyâyı anlıyan, onun sıkıntılarından üzülmez. 

Dünyâyı anlıyan, ondan sakınır. Ondan sakınan, nefsini tanır. Nefsini tanıyan, Rabbini 

bulur. Mevlâsına hizmet edene, dünyâ hizmetçi olur. Dünyâ insanın gölgesine 

benzer. Kovalarsan kaçar. Kaçarsan, seni kovalar. Dünyâ, âşıklarına mihnet yeridir. 

Lezzetlerine aldanmıyanlara, ni’met yeridir. İbâdet edenlere kazanç yeridir. 

İbret alanlara hikmet yeridir. Onu tanıyanlara selâmet yeridir. Ana rahmine nisbetle, 

Cennet gibidir. Âhırete nisbetle çöplük gibidir. Yediyüzseksenaltıncı [786] 

sahîfeye bakınız! 

– 77 –

Ölümden önce olan herşeye dünyâ denir. Bunlardan, ölümden sonra fâidesi olanlar, 

dünyâdan sayılmaz. Âhıretden sayılırlar. Çünki dünyâ, âhıret için tarladır. Âhırete 

yaramıyan dünyâlıklar, zararlıdır. Harâmlar, günâhlar ve mubâhların fazlası 

böyledir. Dünyâda olanlar ahkâm-ı islâmiyyeye uygun kullanılırsa, âhırete fâideli 

olurlar. Hem dünyâ lezzetine, hem de âhıret ni’metlerine kavuşulur. Mal iyi de 

değildir, kötü de değildir. İyilik, kötülük, onu kullanandadır. O hâlde, mel’ûn 

olan, kötü olan dünyâ, Allahü teâlânın râzı olmadığı, âhıreti yıkıcı yerlerde kullanılan 

şeyler demekdir. Kendini ve Rabbini unutup, lezzetlerine, şehvetlerine düşkün 

olanlar, yolda hayvanının süsü ile, palanı ile, otu ile uğraşıp, arkadaşlarından 

geri kalan yolcuya benzer. Çölde yalnız kalıp, helâk olur. İnsan da, ne için yaratılmış 

olduğunu unutup, dünyâ zînetlerine aldanır, âhıret hâzırlığı yapmazsa, ebedî 

felâkete sürüklenir. Dünyâ sevgisi âhırete hâzırlanmağa mâni’ olur. Çünki, kalb onu 

düşünmekle, Allahı unutur. Beden, onu elde etmeğe uğraşarak ibâdet yapamaz olur. 

Dünyâ ile âhıret, doğu ile batı gibidir ki, birine yaklaşan, ötekinden uzak olur. Bir 

kimse, ibâdetini yapmaz ve geçiminde, kazancında Allahü teâlânın emrlerini ve yasaklarını 

gözetmezse, dünyâya düşkün olmuş olur. Allahü teâlâ herkesin kalbini 

bundan soğutur. Bunu kimse sevmez. (Ma’rifetnâme)nin yazısı temâm oldu. 

Dünyâ, arabî bir kelimedir. Fen ilminde (En yakın şey) demekdir. Erd küresi, güneşden, 

aydan, yıldızlardan dahâ yakın olduğu için, Erd küresine dünyâ denir. Kıyâmetden 

önceki zemân, kıyâmetden sonraki zemândan dahâ yakın olduğu için, birincisine 

(Dünyâ hayâtı), ikincisine (Âhıret hayâtı) denir. Dünyâ kelimesinin din bilgisindeki 

ma’nâsı, (En zararlı, fenâ şey) demekdir. Küfre sebeb olan şeyler, harâmlar, 

mekrûhlar, dünyâ demekdir. Mubâhlar, islâmiyyete uymağa mâni’ olunca, dünyâ 

olurlar. Muhabbet, sevmek, hep berâber olmağı istemek, berâber olmakdan zevk, lezzet 

duymak demekdir. İnsan sevdiğini hiç unutmaz. Muhabbetin yeri kalbdir. Kalb, 

yürek dediğimiz et parçasında bulunan bir kuvvetdir. Bu kuvvete gönül diyoruz. Birşeyi 

öğrenmek, akl ile olur. Akl, dimâg, beyn dediğimiz et parçasında bulunur. Küfrü, 

harâmları, mekrûhları sevmek, beğenmek küfr olur. Farzları, sünnetleri, beğenmemek 

de küfr olur, dünyâ olur. Müslimân olmak için, dünyâya ya’nî harâmlara kıymet 

vermemek lâzımdır. Dünyâyı hâtırlamağı da kalbinden çıkarana (Sâlih) müslimân denir. 

Halâl olsun, mubâh olsun, mâ-sivâyı, ya’nî Allahü teâlâdan başka herşeyi hâtırlamağı 

kalbinden çıkarmağa (Fenâ-fillah) denir. Buna kavuşan müslimâna (Velî) 

denir, (Evliyâ) denir. İnsanları müslimân ve sâlih yapmak için uğraşan velîye (Mürşid) 

denir. Evliyâ, herşeyi öğrenir, bilir. Ahkâm-ı islâmiyyeye uymakda, dünyâ işlerinde 

aklını kullanır. Hesâbını yapmakda, san’atında, ticâretinde hiç hatâ yapmaz. Fekat, 

aklındaki düşünceler, kalbine sirâyet etmez, bulaşmaz. Dünyâyı seven, hâtırlayan 

kalb, hastadır. Kalbin temiz olması, dünyâ dediğimiz şeyleri sevmekden, hâtırlamakdan 

kurtulması demekdir. Kalb hastalığının ilâcı, ahkâm-ı islâmiyyeye uymak ve Allahü 

teâlâyı çok zikr etmek, ya’nî ismini ve sıfatlarını hâtırlamak, kalbe yerleşdirmekdir. 

(Mektûbât Tercemesi) 236.cı sahîfeye bakınız! Mürşid-i kâmilin sohbeti veyâ 

kitâblarını okumak, bu tedâvîyi kolaylaşdırır. Bu sohbete, bu kitâblara kavuşmak, dünyâ 

ve âhıret se’âdetlerine kavuşmağa sebebdir. Bu tedâvîye fâidesi olmayan sohbetin 

ve kitâbların, taklîd, sahte ve zararlı olduğu, felâkete sebeb olacağı anlaşılır. 

İmâm-ı Rabbânî hazretleri (Mektûbât) kitâbının 1.ci cild, 275.ci mektûbunda buyuruyor 

ki: Sizin bu ni’mete kavuşmanız, islâmiyyet bilgilerini öğretmekle ve fıkh 

hükmlerini yaymakla olmuşdur. Oralara cehâlet yerleşmişdi ve bid’atler yayılmışdı. 

Allahü teâlâ, sevdiklerinin sevgisini size ihsân etdi. İslâmiyyeti yaymağa sizi 

vesîle eyledi. Öyle ise, din bilgilerini öğretmeğe ve fıkh ahkâmını yaymağa elinizden 

geldiği kadar çalışınız. Bu ikisi bütün se’âdetlerin başı, yükselmenin vâsıtası 

ve kurtuluşun sebebidir. Çok uğraşınız! Din adamı olarak ortaya çıkınız! Oradakilere 

emr-i ma’rûf ve nehy-i münker yaparak, doğru yolu gösteriniz! Müzzemmil 

sûresinin ondokuzuncu âyetinde meâlen, (Rabbinin rızâsına kavuşmak istiyen 

için, bu elbette bir nasîhatdir) buyuruldu.] 

– 78 –


Bu mektûb, seyyid Mîr Muhibbullaha yazılmışdır. Dünyâda âhırete yarar iş görmek 

lâzım olduğu bildirilmekdedir: 

Allahü teâlâya hamd olsun! Allahü teâlâ bizi ve sizi, dedelerinizin doğru yolunda 

bulundursun! İnsanların en üstünü, sevgili Peygamberinin “aleyhissalâtü vesselâm” 

sadakası olarak, düâmızı kabûl eylesin! Burada bulunan fakîrlerin hâli ve 

işleri çok iyidir. Allahü teâlâya dâimâ hamd ve minnet ederiz ve Onun Peygamberine 

sonsuz salât ve selâm ederiz. Selâmetde ve âfiyetde olmanız ve doğru yolda 

bulunmanız ve ilerlemeniz için Allahü teâlâya düâ ederim. Kıymetli ve merhametli 

efendim! Kazanç zemânı geçip gidiyor. Her geçen an, ömrümüzü azaltmakda, 

ecel zemânını yaklaşdırmakdadır. Bugün aklımızı başımıza toplamazsak, yarın 

âh etmekden ve pişmânlıkdan başka elimize birşey geçmez. Bu birkaç günlük 

sağlık zemânında, parlak dîne uygun yaşamağa çalışmalıyız! Ancak böylece kurtulmamız 

umulur. Dünyâ hayâtı, iş yapacak zemândır. Keyf yapacak, eğlenecek zemân 

ileride gelmekdedir. Orada, dünyâda yapılan işlerin karşılığı ele geçecekdir. 

İş zemânını eğlence ile geçirmek, çiftçinin tohum ekmemesi ve mahsûl almaması 

gibidir. Dahâ uzatarak başınızı ağrıtmakdan çekiniyorum. 


Bu mektûb, Muhammed Takıyye cevâb olarak yazılmış olup, âlem-i misâl hakkında 

bilgi vermekde ve tenâsüh olmadığını bildirmekde ve insan rûhlarının nakl 

edilmediğini ve kümûn ve bürûz ne demek olduğunu bildirmekdedir: 

Bütün âlemlerin rabbi, sâhibi olan, Allahü teâlâya hamd olsun ve Peygamberlerinin 

en yükseği, Muhammed aleyhisselâma ve tertemiz akrabâsının ve Eshâbının 

hepsine selâmlar olsun! Güzel ahlâkınızın ve ulvî fıtratınızın eseri olan kıymetli 

mektûbunuzu okumakla şereflendik. Allahü teâlâ, sizi bütün ayb ve kusûrlardan 

muhâfaza buyursun! Soruyorsunuz ki, şeyh Muhyiddîn-i Arabî “kuddise sirruh”, 

(Fütûhât-ı mekkiyye) kitâbında, bir hadîs-i şerîf bildiriyor. Bu hadîs-i şerîfde, 

Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, (Allahü teâlâ, yüzbin Âdem yaratmışdır) 

buyurmakdadır. Muhyiddîn-i Arabî “rahmetullahi aleyh” sonra âlem-i misâlden 

gördüğü birkaç şeyi yazıyor ve diyor ki, (Kâ’be-i mu’azzamayı tavâf ederken, 

yanımda birkaç kişi vardı. Bunları hiç tanımıyordum. Tavâf yaparken, arabî 

iki beyt okudular. Bir beytin ma’nâsı şöyle idi: 

Yıllarca, biz de sizin gibi, 

Hepimiz, tavâf etdik bu evi. 

Bu beyti duyunca, bu kimselerin âlem-i misâlden olması hâtırıma geldi. Böyle 

düşünürken, içlerinden biri, bana bakarak, ben, senin dedelerinden birisiyim, 

dedi. Sen öleli kaç sene oldu? dedim. Kırkbin seneden çok dedi. Bu sözüne şaşdım 

ve târîhciler, insanların ilk babası olan Âdemden “aleyhisselâm”, bugüne kadar, 

yedibin sene geçmediğini söylüyor dedim. Sen, hangi Âdemi diyorsun? Ben, yedibin 

seneden çok önceki zemânlarda yaşıyan Âdemin evlâdındanım, dedi. Bunu 

işitince, yukarıdaki hadîs-i şerîfi hâtırladım). 

[Tenbîh: Erd küresinin ömrünü, ya’nî yaratıldığı günden kıyâmete kadar olan 

zemânı, eski müneccimler, ya’nî astronomlar, seyyâre yıldızların adedince bin 

sene, ya’nî yedibin sene demişlerdir. Zîrâ onlar, gezegen adedini yedi biliyordu. 

Târîhlerin çoğunda yazılı bulunan ve ba’zı din kitâblarına da geçmiş olan yedibin 

sene, buradan gelmekdedir. Ba’zıları da, burc adedince, onikibin sene, bir kısmı 

da, meridyen derecesi adedince, üçyüzaltmış [360] bin sene dedi ki, bu üç aded de, 

zan ve faraziyye hâlindedir. İdrîs “aleyhisselâm” buyurmuş ki, (Bizler, Peygamber 

olduğumuz hâlde, dünyânın ömrünü bilemedik). 

– 79 –

Endülüs âlimlerinin büyüklerinden, Ebû Abdüllah-i Kurtubînin (Tezkire)sinden 

Abdülvehhâb-ı Şa’rânînin “kuddise sirruhümâ” hülâsa etdiği (Muhtasar) ismindeki 

kitâbında (360 bin x 360 bin) ya’nî yüzyirmidokuz milyar, altıyüz milyon 

sene olduğu yazılıdır. Bugün fen adamları, (Radyoaktiflik sâati) denilen usûl ile, 

ya’nî Pechblend filizinde şimdi mevcûd olan kurşun ve uran ma’denlerinin mikdârları 

nisbeti bulunup, bu kadar kurşunun, şimdiki uran ile, bu kurşuna tebeddül etmiş 

bulunan uran mikdârlarından teşekkülü için lâzım olan zemânı, Uran I’in bozulma 

sâbitesine göre hesâb ederek, Erd kabuğunun yaşını ya’nî dünyânın ömrünü, 

dörtmilyarbeşyüz milyon sene olarak bulmakdadırlar.] 

Kıymetli yavrum! Bu mes’ele üzerinde, Allahü teâlânın bu fakîre ihsân etdiği 

bilgi şöyledir: İlk insan ve ilk Peygamber olan Âdemden “aleyhisselâm” önce 

yaşayan Âdemler, hep âlem-i misâlde idi. Âlem-i şehâdetde değildi. Âlem-i şehâdetde, 

ya’nî gördüğümüz madde âleminde bulunan, yalnız bildiğimiz bir Âdem vardı 

ki, Peygamber idi. Melekler kendisine karşı secde etmişlerdi. Allahü teâlâ, 

balçık çamurundan insan şeklinde bir heykel yapıp, bunu ete ve kemiğe çevirmişdi. 

[Bugün biliyoruz ki, Allahü teâlâ, toprak maddelerini, azotlu, fosforlu tuzları, 

bitki fabrikasında, proteinlere (yumurta akı maddelerine) döndürmekde, bu nebâtî 

proteinleri de, hayvan vücûdünde, ete ve kemiğe ve a’zâ şekline çevirmekdedir. 

Bugün fen bunu anlayabildiği gibi, katalizör ismini verdiğimiz maddeler yardımı 

ile, binlerce sene sürecek olan kimyâ reaksiyonlarını, bir sâniyede, pek çabuk, 

yapabiliyoruz. İnsanlar binlerce senelik bir işi bir ânda yapıyor da, Allahü teâlânın, 

toprak maddelerini, birkaç senede, et, kemik maddelerine çevirdiğini, bugün 

bildiğimize göre, bir ânda çevireceği fen yolu ile kolayca anlaşılmakdadır. Allahü 

teâlâ toprak maddelerini, bir ânda organik hâle çevirip, rûhu bu bedene bağlıyarak, 

ilk Âdemi yaratdığı gibi, kıyâmetde de, elemanları, bir ânda, bir araya toplayıp, 

insan vücûdünü yapacak ve zâten mevcûd olan önceki rûhları, bu vücûdlara 

verecekdir. İnsanın ölmesi, rûhun bedenden ayrılması demekdir. Rûh ölmez. Kıyâmetde, 

herşeyle berâber, rûhlar da yok edilip tekrâr yaratılacakdır. Bugün, fizik, 

kimyâ, fizyoloji ve astronomi gibi ilmlerde Allahü teâlânın kudretini iyi anlıyan, 

zekî kimseler, Âdem aleyhisselâmın ve kıyâmetde bütün insan ve hayvanların 

toprakdan çıkarılacaklarını, bir fen olayı olarak, kolayca anlıyabilir. Bir asr 

evvel, müslimânlar, buna, anlamadan inanıyordu. Bugün ise, basît bir fennî olay 

şeklinde görüyor ve pek bedîhî olarak, inanıyoruz. 

Allahü teâlâ Cenneti ve Cehennemi yaratmış, her ikisini de, cin ve insan ile dolduracağını 

haber vermişdir. Bunun için, ilk insan olan Âdemden “aleyhisselâm” 

beri, her zemân, yeryüzünde îmânlılar ve dinsizler bulunmuş ve birbirleri ile atışmışdır. 

Dinsizler, Allahdan başka şeylere tapınmış, îmânlılar ise, Allahü teâlânın 

gönderdiği Peygamberlere ve kitâblara tâbi’ olmuşdur. İlk insanlar, ba’zı târîhcilerin 

zan etdiği gibi ve islâm dînine inanmıyanların uydurduğu, filmlerde görüldüğü 

gibi, ilmsiz, fensiz, görgüsüz, çıplak, vahşî kimseler değildi. Evet bugün, Asya, 

Afrika çöllerinde ve Amerika ormanlarında tunç devrindekilere benziyen vahşîler 

yaşadığı gibi, ilk insanlarda da bilgisiz, basît yaşıyanlar vardı. Fekat, bundan dolayı, 

ne bugünkü, ne de ilk insanların hepsi için, vahşîdir denilemez. Âdem “aleyhisselâm” 

ve ona îmân edenler şehrlerde yaşardı. Okumak, yazmak bilirdi. Demircilik, 

iplik yapmak, kumaş dokumak, çiftçilik, ekmek yapmak gibi san’atları vardı. 

Âdem “aleyhisselâm”ın boyu ve ömrü kesin olarak bildirilmedi. Bir rivâyetde, 

bin sene yaşayıp, beşyüz yaşında iken Peygamber oldu. Allahü teâlâ, kendisine on 

kitâb gönderdi. Cebrâîl “aleyhisselâm”, oniki kerre gelmişdi. Bu kitâblarda, îmân 

edilecek şeyler, çeşidli dillerde lügatlar, hergün bir vakt nemâz kılmak, [Bunun sabâh 

nemâzı olduğu İbni Âbidînde yazılıdır.], gusl abdesti almak, oruc tutmak, leş, 

kan, domuz yimemek, birçok san’atlar, tıb, ilâclar, hesâb, hendese [ya’nî geomet- 

– 80 –

i] gibi şeyler bildirilmişdi. Altın üzerine para dahî basmış, ma’den ocakları işletilip 

âletler yapılmışdı. Nûh aleyhisselâmın gemisinin, ateş yanarak, kazanı kaynayarak 

hareket etdiğini, Kur’ân-ı kerîm açıkça bildiriyor. Ba’zı târîhciler, hiçbir 

vesîka ve incelemeğe dayanmadan, yalnız dinleri inkâr etmek, Peygamberleri 

küçültmek maksadı ile, ilk insanlar vahşî idi, birşey bilmezdi diyerek, Âdem, Şis [Şît] 

ve İdrîs “aleyhimüsselâm” gibi Peygamberlerin birer masal, birer hurâfe olduğunu 

göstermek, böylece müslimân evlâdlarını dinsiz, îmânsız yetişdirmek istiyorlar. 

Hiçbir dîne inanmıyanlardan bir kısmı da, fen adamı görünerek bozuk düşüncelerini, 

fen perdesi altında, etrâfa saçıyor. Meselâ (Bütün canlıların yapı taşı 

olan hücre, milyonlarca sene evvel, denizlerde, tesâdüfen kendi kendine meydâna 

gelip, zemânla küçük deniz nebâtları ve hayvanları ve sonra karadakiler meydâna 

gelmiş, en son insan hâline dönmüşdür) gibi şeyler söylüyorlar. Böylece, Âdem 

aleyhisselâmın toprakdan yaratılmadığını, Kur’ân-ı kerîmin ve mukaddes kitâbların, 

hâşâ, hikâye olduklarını, ilk canlı maddeyi vücûde getiren büyük bir kudretin 

varlığına inanmanın fenne uymıyacağını anlatıyorlar. Böyle kâfirlere (Dehrî) 

denir. Bunlardan müslimân görünenlere (Zındık) ve (Fen yobazı) denir. 

Bu fen yobazları ne kadar zevallıdır. Evet, fizyolojist Haldene, (Bundan milyonlarca 

sene evvel, sıcak denizlerde, güneşden gelen ültra viole şuâ’lar te’sîri ile, inorganik 

gazlardan, uzvî bileşikler meydâna gelmiş ve ekviproduktif hâssası olan ilk 

molekülün, ya’nî aldığı gıdâ maddelerini, kendi gibi canlı şekle çeviren hücre 

molekülünün de, bu arada, bir tesâdüf eseri teşekkül etmiş) olmak ihtimâlini 

söylemişdir. Fekat, bu bir hipotez [faraziyye] olup, bir tecribe ve hattâ bir teori [nazariyye] 

bile değildir. Ekviproduktif özelliği olan bir molekülün nasıl meydâna geldiğini 

gösteren bir bilgi, hattâ bir nazariyye bugün mevcûd değildir. Fen bilgileri, 

müşâhede ve tedkîk ilmleridir. Fen olayları, önce his uzvları ile veyâ bunları takviye 

eden âletlerle gözlenir ve olayın sebebleri tahmîn olunur. Sonra, bu olay, tecribe 

ve tekrâr edilerek, bu sebeblerin te’sîrleri, rolleri tesbît edilir. Bir hâdisenin 

sebebi ve oluş tarzı biliniyorsa, buna inanırız. Fekat tecribe edildiği hâlde, sebebleri 

anlaşılamıyan hâdiseler de vardır. Bunlara sebeb olarak, birçok fikrler ileri sürülür. 

Bu fikrler mutlak değildir. Bir hâdiseyi, muhtelif adamların başka başka tefsîr 

etdikleri de olur. 

Aynı sebeblerle îzâh edilen çeşidli hâdiselerin hepsini birden îzâh edebilecek 

umûmî bir fikre, faraziyye [hipotez] diyoruz. Bir veyâ birkaç hipotez ile, birçok hâdiseleri 

îzâh etmek ve bunlardan yeni hâdiselere varmak ve bu hâdiseleri tecribe 

ile tahkîk ederek, hipotezlerin doğru görülenlerine nazariyye [teori] denir. Bir teori, 

az hipoteze dayanır ve ne kadar çok hâdise îzâh ederse, o derece mükemmeldir. 

Haldenenin sözü, nihâyet bir hipotezdir, teori olmakdan da, çok uzakdır. İnsanlar, 

bugünkü derecede kalmayıp, ilk canlıların ne sûretle yaratıldığı hakkında 

doğru bilgi edinilirse, İslâmiyyete zararlı değil, fâideli olur. Çünki, canlı ve cansız, 

herşey yok idi. Hepsi, sonradan yaratıldı. Bir âyet-i kerîmenin meâl-i şerîfi, (Herşeyi 

nasıl yaratdığımı arayın, işlerimdeki intizâmı, incelikleri görün! Böylece varlığıma, 

kudretimin, bilgimin sonsuzluğuna inanın!)dir. Evet, din düşmanları, ilk canlı, 

kendi kendine meydâna gelmiş dedikleri gibi, güneş sisteminin, yıldızların, çeşidli 

fizik, kimyâ ve bioloji hâdiselerinin de, hep kendiliklerinden olduğunu söylüyor. 

Ehl-i sünnet âlimleri, binlerle kitâblarında, bunlara, gerekli cevâbları verip, 

hepsini susdurmuşdur. Aldandıklarını vesîkalarla isbât etmişlerdir. Dînimiz, Âdem 

aleyhisselâmın balçıkdan yaratıldığını bildiriyor. Diğer hayvanların ve nebâtların 

ne sûretle yaratıldığını bildirmiyor ki, Haldene faraziyyesinin, dîne zararı dokunsun. 

İster o söylesin, isterse Darwin veyâ İbni Sînâ söylesin, herşeyi hareket 

etdiren, yapan, yaratan Allahü teâlâdır. Bütün enerji şeklleri, hep Onun kudretinin 

tezâhürüdür. Îmânı gideren; herhangi bir hâdisenin kendi kendine olduğuna 

inanmak ve hayvanların, tek hücrelilerden, yüksek yapılılara doğru, birbirlerine 


ve nihâyet insana döndüğünü söylemekdir ki, fen bunu göstermiyor ve fen adamları 

böyle söylemiyor. 

İmâm-ı Gazâlînin “rahmetullahi aleyh” (Tehâfüt-ül-felâsife) kitâbından bir 

parçası arabîden türkçeye terceme edilerek (Ma’rifetnâme)nin kırkbeşinci sahîfesine 

yazılmışdır. (Ma’rifetnâme)de diyor ki: (Fen adamlarının sözleri üç kısmdır: 

Birinci kısmdaki sözleri, fennin, tecribenin meydâna çıkardığı hakîkatleri 

bildiriyor. Bu sözleri, islâmiyyete uyuyor ise de, yanlış kelimeler kullanıyorlar. Meselâ 

bir şey kendiliğinden hareket edemez. Her cismi harekete getiren bir kuvvet 

vardır. Bu kuvvetler, tabî’at kuvvetleridir. Herşeyi tabî’at kuvvetleri yapıyor diyorlar. 

İslâmiyyet de hiçbirşey, kendiliğinden hareket edemez. Her cismi harekete 

getiren bir kuvvet vardır. Bu kuvvetler, Allahü teâlânın kudretidir. Herşeyi Allahü 

teâlâ yapıyor, diyor. Görülüyor ki, islâmiyyet ve fen, aynı şeyi söylemekde 

olup, arada yalnız, ism farkı vardır. Böyle sözlerine i’tirâz etmeyiz. Yalnız, ism değişdirip 

kabûl ederiz. İkinci kısmdaki sözleri, islâmiyyetin haber vermeyip, arayıp 

bulunuz! dediği şeylerdir. Bu sözlerine inanıp inanmamak, îmânın gitmesine sebeb 

olmaz. Meselâ, ay tutulması, Erd küremizin Güneş ile Ay arasına girmesinden 

oluyor, diyor ve zemânını önceden hesâb ediyorlar. Çünki Ay, Güneş karşısında 

olduğu vakt, parlak görünür. Ay, Erd küresinin gölgesine girince, Güneşden ziyâ 

alamayıp kararır ve görünmez, diyorlar. Güneş tutulması da, Ayın Erd ile Güneş 

arasına girerek, Erd üzerinde Güneşin görünmesine mâni’ olması sebebi iledir. Ay 

tutulması, arabî ayların ortasında, Güneş tutulması ise, ayın ilk veyâ son günü olur, 

diyorlar. [Güneş, Erd ve Ay, karpuz gibi, küre şeklinde olup hepsi, birinci semâda 

hareket etmekdedir. Eski fizikciler, yedi seyyâre yıldızdan her birinin, birer semâda 

bulunduğunu söylerdi. Hâlbuki, yıldızların hepsinin yer kürenin de içinde 

bulunduğu birinci semâda bulundukları, Tebâreke sûresinde, bildirilmekdedir.] Fen 

adamlarının, ikinci kısmdan olan, böyle sözlerine de i’tirâz etmeyiz. Müslimânların, 

böyle sözlere inanmaması lâzımdır diyerek, i’tirâz eden bir kimse, dîne zarar 

vermeğe ve islâmiyyeti yıkmağa uğraşmış olur. Çünki, hesâb ve fizik, kimyâ kanûnları 

ve tecribeler, bu sözlerin doğruluğunu gösterirken, bunlar islâmiyyete uygun 

değildir denirse, fen adamları bu sözlerinde şübhe etmeyip, bunlara uymayan islâmiyyetin 

doğru olduğunda şübhe eder. Görülüyor ki, islâmiyyete yersiz ve yolsuz 

yardım etmek istiyen câhillerin zararı, yolu ile hücûm edenlerin zararlarından 

dahâ büyükdür. [Medîneli Muhammed Osmân efendi de, 1341 [m. 1923] de İstanbulda 

basılmış (Basîret-üs-sâlikîn) kitâbında, Erdin döndüğünü red etmekde, sahîh 

hadîslere mevdû’ diyerek de, gençleri yanıltmakdadır. Hâlbuki islâm âlimleri, 

dünyânın yuvarlak olduğunu, döndüğünü, birçok kitâblarında, meselâ Ebû Bekr 

Râzî (Küriyet-ül-Erd) kitâbında ve (Şerh-ı Mevâkıf)de isbât etmişlerdir. Fıkh 

âlimleri bunun üzerine mes’eleler kurmuşlardır. Bekara sûresinin 22. ci âyetinde 

meâlen, (Rabbiniz Erdı sizin için, yatak gibi döşedi) buyuruldu. (Tefsîr-i Azîzî)de, 

(Üzerinde oturmanız, uyuyabilmeniz için, yeryüzünü sâkin, hareketsiz yapdı) diyor. 

Nahl sûresinin onbeşinci âyetinde meâlen, (Erdın sizi sarsmaması için, üzerinde 

dağlar döşedim) buyuruldu. (Sâvî tefsîri), burada (Erdın hareket etmemesi, size 

ızdırâb yapmaması için dağları yaratdı) ve (Beydâvî)de, (Dağlar yaratılmadan evvel, 

Erd, yüzü düz küre idi. Dönerken yâhud başka sebeb ile hareket eder idi. Dağlar 

yaratılınca, hareketine, ızdırâbına, sarsılmasına mâni’ oldular) diyor. Mü’min sûresinin 

64. cü âyetinde meâlen, (Allah, Erdı size karâr yapdı) buyuruldu. (Şeyhzâde), 

(Abdüllah ibni Abbâs, karâr menzil, konacak yer demekdir dedi) diyor. Görülüyor 

ki, âyet-i kerîmeler ve tefsîrler, Erd yüzünün bir beşik, yatak gibi, sarsıntısız, 

râhat olduğunu bildiriyor. Erdın sarsıntısız, hareketsiz olmasından, bunun mihveri 

etrâfında dönmediğini ve güneş etrâfında hareket etmediğini anlamak doğru değildir. 

Erdın bu iki hareketi bugün kat’î olarak bilinmekde, nemâz vaktleri hesâb 

edilmekdedir. Üçüncü kısmda, 54. cü maddeye bakınız!] İmâm-ı Gazâlî, sözüne devâm 

ederek, buyuruyor ki: Kat’î ve doğru oldukları, hesâb ve tecribe ile anlaşılan 

– 82 –

hâdiseler karşısında, âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîfleri (Te’vîl etmek), ya’nî ma’nâlarını 

çevirip, bunlara uydurmak lâzımdır. Böyle te’vîller çok yapılmışdır. [Şunu 

da söyliyelim ki, âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîflere ma’nâ vermek, bizim gibi, câhillerin 

işi değildir. Din âlimi olmak, ya’nî dinde söz sâhibi olmak için, ictihâd derecesine 

yükselmek lâzımdır. Şimdi dünyâda böyle bir âlim yokdur. Şimdi, âlim olmıyanlar, 

çeşidli maksadlarla, din kitâbları yazıyor ve âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîflere, 

çala kalem, ma’nâlar verip, Allahü teâlâ böyle söylüyor, Peygamber “sallallahü 

aleyhi ve sellem” böyle emr ediyor, diyorlar. İslâmiyyeti oyun hâline sokuyorlar. 

Böyle din kitâblarını almamalı, okumamalıdır. Din âlimlerinin sözlerini 

değişdirmeden yazan kitâb bulup okumak lâzımdır. Fekat, ne yazık ki, böyle din 

kitâbı, bugün hemen yok gibidir. Din büyüklerinin ismini koyarak, onlardan terceme 

diyerek satılan kitâbların çoğunda da, ilâveler, değişdirmeler veyâ çıkarmalar 

yapılarak, kitâbların zararlı bir şekle sokulduğu acı acı görülüyor. Asrlardan 

beri câhillerin bu şeklde kitâblar yazmış olduğunu, hele âyet-i kerîme ve hadîs-i 

şerîflere, kendi zemânlarındaki, fen bilgilerinden yanlış olanlarına uydurarak, 

yanlış ve gülünç ma’nâlar vermiş oldukları, mevcûd ve hattâ meşhûr ba’zı kitâblarda 

esefle görülmekdedir.] İslâm dînine inanmıyanları en çok sevindiren şey, fen 

ile isbât edilen, meydânda olan hakîkatleri, müslimânların red etmesi, bunlar kâfirlikdir, 

demesidir. Çünki, bu sûretle gençleri aldatmaları çok kolay olur. Fen 

adamları, maddenin, hücrenin, canlının ve cansızın yok iken, sonradan var olduğunu 

söyledikden sonra, ister denizde tesâdüfen olsun, ister başka dürlü meydâna 

gelsin, islâmiyyete zarar vermez. Çünki, herşeyi yapan Allahü teâlâdır. 

Üçüncü kısmdan olan sözleri, islâmiyyetde açıkça bildirilmiş olanlara uymıyan 

sözlerdir. Bunların hepsi faraziyye, ya’nî zan ile veyâ fen perdesi altında, koyu bir 

te’assub ve fen yobazlığı ile söyledikleridir. Herşeyin yokdan yaratılmış olduğu, 

Âdem aleyhisselâmın çamurdan yapılan bedeninin, et ve kemiğe dönüp canlanması, 

Allahü teâlânın var olduğu ve sıfatları ve kıyâmetde olacak şeyler, tekrâr dirilmek, 

îmânın esâslarındandır. Bunlara uymıyan, bunlara olan îmânı bozacak sözlere 

inanılmaz. Fen adamı, bunlara uymıyan söz söylemez. Çünki bunlar, fenne uymıyan 

şeyler değildir. Herkesi bunlara inandırmak ve aksini söyliyenleri red etmek 

lâzımdır). 

Âdem aleyhisselâmın evlâdı çoğalarak Arabistân, Mısr, Anadolu ve Hindistâna 

yayılmışdı. Nûh “aleyhisselâm” zemânında tûfanda, hepsi boğularak, yalnız gemidekiler 

kurtuldu. İnsanlar bunlardan türedi. Zemânla çoğalarak, Asya, Afrika, 

Avrupa, Amerika ve Okyanusyaya, ya’nî bütün yeryüzüne yayıldı. Bu yayılma, hem 

karadan, hem büyük gemilerle, denizden olmuşdu. O zemânlarda Asyadan Amerikaya 

ve Okyanus adalarına, belki kara yolları vardı. 

Fen ilerledikce, müslimânların, görmeden, akl ermeden, inandıkları birçok 

şeyler, birer ikişer, fen yolu ile anlaşılmakdadır. Meselâ, bugün Avrupa ve Amerikada, 

mekteblerde, şöyle okutuluyor: (Eski jeolojik devrlerde, güney kıt’aları arasında 

kara yollarının bulunduğu kabûl edilmişdir. Meşhûr Meteoroloji âlimi Alfred 

Wegener, Kontinentverschiebung [karaların kayması] nazariyyesini kurmuş 

ve beş [bugün için altı] kıt’anın evvelce birbirine bağlı olup, sonra yavaş yavaş ayrıldıklarını 

söylemişdir. Başka bir profesör, kıt’alar arasında köprü gibi kara parçaları 

olduğunu, Zoocoğrafik tecribelere dayanarak, iddi’â etmişdir. Wegenere göre, 

Paleozoikum ve Mezozoikum devrlerinde, kıt’alar birbirlerine yapışık idi. Paleozoikum 

sonuna kadar, hayvanlar, Cenûbî Amerika ile Afrika, Asya [doğruca 

Hindistândan] ve Avustralya arasında kara yolculuğu yapmışlar, Eosenden i’tibâren 

Afrikada yaşayan hayvanlar, karadan, Cenûbî Amerikaya geçmişlerdir) teorileri 

öğretilmekdedir. 

Görülüyor ki, Âdem aleyhisselâmın toprakdan yaratıldığı ve insanların, yeryüzüne, 

Sûriye, Irâk ve orta Asyadan yayıldıkları, fen bilgileri ile de, anlaşılmakda- 

– 83 –

dır. Hâdiseleri değil de, propagandaları yazan ve hakîkatlere değil de, siyâsî menfe’atlere 

koşan ba’zı târîhciler, islâmiyyete ve islâm büyüklerine, körü körüne hakâret 

etmekde hâlâ inâd ederken, fen adamları, fen bilgileri, islâmın büyüklüğünü, 

doğruluğunu, gün geçdikce dahâ yakından görmekde ve anlamakdadır]. 

Allahü teâlâ, Âdem aleyhisselâmda herşeyin bir nümûnesini, misâlini yaratmışdır. 

Onda birçok sıfatlar, latîfeler, kuvvetler vardır. Allahü teâlâ, Onu yaratmadan 

çok önce, Onun bir latîfesini, bir sıfatını, uzun zemân için âlem-i misâlde Onun şeklinde 

yaratmış, Onun ismini vermiş, Onun bütün işlerini ve kıyâmete kadar olacak 

evlâdlarını, ismleri ile birlikde, âlem-i misâlde meydâna çıkarmışdır. Hepsi zemânlarında 

yaşamışdır. Hattâ Cennetlik veyâ Cehennemlik olmuşlar, kıyâmetleri kopmuş, 

hesâbları görülmüş, Cennete ve Cehenneme gitmişlerdir. Allahü teâlânın dilediği 

çok uzun zemân sonra, Âdem aleyhisselâmın sıfatlarından ve latîfelerinden 

başka birisi, yine âlem-i misâlde, evvelki gibi yaratılıp, bunun da vakti temâm olunca 

sıfatlarından ve latîfelerinden, üçüncüsünün devresi başlamışdır. Bunun devresi 

bitince, dördüncü sıfat, âlem-i misâlde gösterilmişdir. Böyle devâm etmiş ve bütün 

sıfatları ve latîfeleri temâm olunca, en son, bütün sıfatları ve latîfeleri kendisinde 

toplamış olan Âdem “aleyhisselâm”, âlem-i şehâdetde, ya’nî madde âleminde 

yaratılmışdır. Allahü teâlâ, kendisini kıymetli eylemişdir. Önceden gelen yüzbinlerce 

Âdemler, hep bu Âdem aleyhisselâmın parçaları ve başlangıçlarıdır. [Güneş 

doğmadan önce, ziyâsının sıfatlarının yavaş yavaş görünmesi gibidir.] 

Muhyiddîn-i Arabînin “kuddise sirruh”, kırkbin sene önce ölen dedesi, âlem-i 

şehâdetdeki dedesinin latîfe ve sıfatlarından birinin, âlem-i misâldeki varlığı idi. 

Kâ’be-i mu’azzamayı âlem-i misâlde tavâf etmişdi. Çünki, her şey gibi, Kâ’benin 

de âlem-i misâlde sûreti, benzeri vardır. Bu fakîr, [ya’nî İmâm-ı Rabbânî “kuddise 

sirruh”] çok düşünüyor, araşdırıyorum, âlem-i şehâdetde, bir Âdemden başka 

göremiyorum. Âlem-i misâldeki görünüşlerden gayrı birşey bulamıyorum. Kırkbin 

sene önce yaşadığını söyleyen kimsenin, ben senin dedelerinden biriyim, demesi 

de gösteriyor ki, Âdem aleyhisselâmdan önce bulunan Âdemler, Âdem 

aleyhisselâmın latîfelerinin ve sıfatlarının görünüşleridir. Âdem aleyhisselâmdan 

başka birer varlık değildirler. Çünki, başka Âdemin oğulları, bu Âdem aleyhisselâmın 

oğullarının dedesi olamaz. 

Kalbleri hasta, bilgileri az olan ba’zı kimseler, bu vak’a ve benzerlerini işitince, 

tenâsüh sanıyor. Böylece âlemin kadîm olduğunu, yokdan var edilmediğini söylüyorlar 

ve tekrâr yok olacağını, kıyâmetin kopacağını inkâr ediyorlar. Kendilerini, 

şeyh, mürşid olarak tanıtan ba’zı dinsizler, tenâsüha inanıyor. Rûhlar olgunlaşmadan 

önce, bir bedenden ayrılınca, başka bir bedene geçer. Kemâle geldikden sonra, 

insanlara gelmezler, tenâsüh yolu ile olgunlaşmış olurlar, diyor ve tenâsühü gösteren 

birçok hikâyeler uyduruyorlar. Hâlbuki tenâsüha, ya’nî ölen insan rûhunun 

başka bir çocuğa geçerek tekrâr dünyâya gelmesine inanmak küfrdür. Tenâsüh vardır 

diyen, dîn-i islâma inanmamış olur. Ya’nî, müslimânlıkdan çıkar. Anlamıyorlar 

ki, tenâsüh ile rûhlar kemâle gelirse, Cehennem kimler için olur, kimler azâb 

görür? Buna inanmak, Cehennemi inkâr etmek ve hattâ öldükden sonra tekrâr dirilmeğe 

inanmamak olur. Zîrâ onlara göre, rûhun olgunlaşmasına vâsıta olan bedene 

ihtiyâcı kalmamışdır ki, bedenle haşr olunsun. Bu yalancı şeyhlerin sözleri, 

tıbkı, eski felsefecilerin [ve şimdiki spritizmacıların, medyumların] sözlerine benziyor. 

Eski felsefeciler, bedenlerin tekrâr dirileceklerine inanmıyordu. Cennet 

ni’metleri ve Cehennem azâbları yalnız rûhlara olacak, diyordu. Bunlar, o felsefecilerden 

de dahâ fenâdır. Çünki, onlar tenâsühu red edip, azâbın sâdece rûha olacağını 

söyliyorlar. Bunlar ise, hem tenâsüha inanıyor, hem de âhıret azâbını inkâr 

ediyor. Bunlara göre azâb, sâdece dünyâdadır ve rûhların temizlenmesi içindir. [Cinnin 

heykellere, hasta ve çocuklara girerek konuşdukları görülmüşdür. Böyle konuşanları 

iki rûhlu sanıyorlar. Böyle sanmak da, tenâsüha inanmak demekdir.] 

– 84 –

Süâl: Emîrden “kerremallahü vecheh” ve ba’zı Evliyâdan “kaddesallahü esrârehümül’azîz” 

gelen haberlere göre, bunlar, dünyâya gelmeden yıllarca önce, şaşılacak 

işler yapmışlar. Tenâsüh yokdur dersek, bu haberlere nasıl inanılabilir? 

Cevâb: Bu din büyüklerinin yapmış oldukları işleri, yalnız rûhları yapmışdır. Allahü 

teâlâ, bunların rûhlarını insan şekline sokarak, bu şekller, insan gibi iş görmüşdür. 

Yoksa, mubârek rûhları, başka bedenlere girmiş değildir. Tenâsüh ise, bir 

insan rûhunun, kendi bedenine gelmeden önce, başka bedene te’alluk etmesine denir. 

Bir rûhun, beden şekli alması, tenâsüh değildir. Melekler ve cin de, insan şekline 

girip birçok şey yapmakdadır ki, hiç tenâsüh değildir. Bir insana hulûl etmek 

değildir. Bir bedene girmek değildir. 

Meleklere, cinne çeşidli şekl alabilmek kuvveti verdiği gibi, Allahü teâlâ çok sevdiği 

kullarının rûhlarına da, bu kuvveti vermekdedir. Başka bedene ihtiyâc yokdur. 

[Havâda, her zemân su buhârı vardır ve görünmez. Kaynar sudan, kazan 

borusundan çıkan beyâz sis, buhâr değildir. Çok küçük su damlacıklarıdır. Renksiz 

gazlar görünmez. Havâdaki renksiz su buhârı, soğuk sabâhlarda çiğ hâlinde dâneler 

şeklinde görüldüğü gibi, rûhlar da, görülecek şekller alabilmekdedir.] İşitdiğimize, 

okuduğumuza göre, Evliyâdan bir çoğu, bir ânda çeşidli yerlerde görülmüş, 

birbirine uymıyan işler yapmışlar. Burada da latîfeleri, insan şekline girmekde, 

başka başka bedenler hâlini almakdadır. Bunun gibi, meselâ Hindistânda 

oturan ve şehrinden hiç çıkmamış olan bir Velîyi, hâcılar Kâ’bede görüp konuşduklarını, 

başkaları da, meselâ aynı günde İstanbulda, bir kısm kimseler de, bu Velî 

ile, yine o gün, Bağdâdda görüşdüklerini söylemişlerdir. Bu da, o Velînin latîfelerinin 

muhtelif şekller almasıdır. Ba’zan o Velînin bunlardan haberi olmaz. Seni 

gördük diyenlere, yanılıyorsunuz, o zemân, evimde idim. O memleketlere gitmemişdim, 

o şehrleri bilmiyorum ve sizleri de tanımıyorum der. Yine bunlar gibi, 

güç hâlde bulunan kimseler, korku ve tehlükelerden kurtulmak için, ölü veyâ 

diri olan ba’zı Evliyâdan yardım istemişdir. O büyüklerin, kendi şekllerinde olarak, 

hemen orada bulunduklarını ve imdâdlarına yetişdiklerini görmüşlerdir. Bu 

Evliyânın “kaddesallahü teâlâ esrârehümül’azîz”, yapdıkları yardımdan ba’zan haberi 

olmakda, ba’zan da olmamakdadır. [Bu hâl, bilhâssa muhârebelerde görülmüşdür.] 

Böyle yardımları yapanlar, o din büyüklerinin rûhları ve latîfeleridir. Latîfeleri 

ba’zan, bu âlem-i şehâdetde, ba’zan da âlem-i misâlde şekl almakdadır. Nitekim 

Peygamberimizi “sallallahü aleyhi ve sellem” bir gecede, binlerce kimse, 

rü’yâda görüp istifâde etmekdedir. Bu gördükleri, hep Onun “sallallahü aleyhi ve 

sellem” latîfelerinin ve sıfatlarının âlem-i misâldeki şeklleridir. Yine bunlar gibi, 

sâlikler, mürşidlerinin âlem-i misâldeki sûretlerinden istifâde ederler ve bu yolla 

müşkillerini çözerler. 

Ehî-zâde Abdülhalîm efendi (Riyâdüssâdât fî isbât-il-kerâmât lil-Evliyâ-i hâlel-hayât 

ve ba’del-memât) kitâbında Evliyânın vefâtdan sonra da kerâmetleri olduğunu 

isbât etmekdedir. 

Ba’zı Evliyânın kümûn ve bürûz etmesi, (Tenâsüh) değildir. Çünki, tenâsühde 

rûh, ikinci bir bedene hayât vermek, onda his ve hareket hâsıl etmek için te’alluk 

eder. Bürûz etmekde ise, rûhun başka bir bedene te’alluk etmesi; bunları hâsıl etmek 

için değil, bu bedeni olgunlaşdırmak, derecesini yükseltmek içindir. Nitekim 

cin de, bir insana te’alluk eder, onda bürûz eder. Fekat, bu te’alluku, bu kimseye 

hayât vermek için değildir. Çünki, bu kimse, cin te’alluk etmeden önce diridir ve 

duyar, hareket eder. Te’allukdan sonra, bu kimsenin hareketleri ve ba’zı sözleri, 

o cinnînin sıfatlarının, hareketlerinin görünmesidir. Evliyânın büyükleri “kaddesallahü 

teâlâ esrarehümül’azîz” kümûn ve bürûz için, birşey söylememiş, böylece, 

câhilleri yanlış inanışlara sürüklemeğe sebeb olmamışlardır. 

Bu fakîre “rahmetullahi aleyh” göre, kümûn ve bürûza lüzûm yokdur. Bir Velî, 

bir câhili terbiye etmek, yetişdirmek için, onda bürûz etmeksizin, Allahü teâlâ- 

– 85 –

nın verdiği bir kuvvetle, kendi yüksek sıfatlarını, o kimseye aks etdirir. Teveccüh 

ve iltifât buyurarak, o iyi sıfatları onda yerleşdirir. Böylece, o aşağı derecedeki insan, 

yükselerek kâmil olur. Âdî sıfatlardan kurtulup iyi sıfatlara kavuşur. Bunun 

için de, kümûn ve bürûza hiç hâcet yokdur. Bu, öyle büyük bir ni’metdir ki, Allahü 

teâlâ, dilediği kimselere ihsân eder. Onun ni’metleri, ihsânları pek çokdur. 

Ba’zı kimseler de, rûhlar nakl edilir diyor. Bir rûh, kemâle erdikden sonra, kendi 

bedenini bırakıp başka bir bedene girebilir diyor. Misâl olarak, bu kemâle ermiş, 

bu kuvveti kazanmış bir zâtın komşusu bulunan bir genç ölmüşdü. Bu zâtın 

rûhu, ihtiyârlamış olan bedeninden ayrılıp, gencin ölü bedenine girdi. İhtiyârın bedeni 

ölüp, genç dirildi, diyorlar. Böyle sözler, doğru değildir. Tenâsüha dayanan 

hikâyelerdir. Çünki, bir rûhun ölü bir bedene hayât vermesi için te’alluk etmesi, 

tenâsüh demekdir. Rûh naklinin tenâsühden farkı, tenâsüha inananlar, rûhun, noksan 

olduğunu, tenâsüh yolu ile kemâl bulduğunu sanıyor. Bunlar ise, rûhu kâmil 

bilip kemâle erdikden sonra, başka bedene nakl edebiliyor, diyor. Bu fakîre göre, 

rûhun nakline inanmak, tenâsüha inanmakdan dahâ kötüdür. Çünki, tenâsüh, 

rûhu olgunlaşdırmak içindir diyorlar. Bu sözleri yanlış olmakla berâber, rûh kemâle 

erdikden sonra, başka bedene niçin geçsin? Kemâl bulan kimse, dünyâyı seyr 

ve temâşâ için genç bedenlere neden nakl etsin? Kemâl bulan rûh, bedenlere 

girmek değil, bedenlerden kurtulmak ister. Çünki, rûhun bedene te’alluk etmesinden 

maksad ele geçmiş, kemâl hâsıl olmuşdur. Bundan başka, rûh naklinde, birinci 

beden ölerek ikinci beden dirilmekdedir. Hâlbuki, birinci bedenin, kabrde 

azâb veyâ sevâb görmesi lâzımdır. İkinci bedenin tekrâr dirilmesi, dünyâda, kıyâmet 

kopup, haşr olması demekdir. Bilmiyorum ki, rûh nakline inananlar, kabr azâbına 

ve kıyâmet gününe îmân ediyorlar mı? Yazıklar olsun ki, böyle îmânsızlar, kendilerini 

din adamı tanıtmış, kitâbları, mecmû’aları ile, millete müslimânlık öğretmeğe 

kalkışmışlardır. Gençleri, kendileri gibi dinsiz, îmânsız yapmağa çalışıyorlar. 

Yâ Rabbî, bizleri böyle yazılara inanmakdan, aldanmakdan koru! Sevgili dînimizden, 

kıymetli îmânımızdan ayırma! Bu küfr ve şaşkınlıkdan insanı ancak sen 

korursun. 

EK: Sırası gelmişken, (Âlem-i misâl) için de, birkaç şey bildireyim: Âlem-i misâl, 

bütün âlemlerin en genişidir. Âlemlerin hepsinde bulunan herşeyin, âlem-i misâlde 

bir sûreti, bir görünüşü vardır. Akla, hayâle gelen şeylerin, ma’nâların, düşüncelerin 

de bu âlemde bir sûreti vardır. Âlimlerimiz, Allahü teâlânın misli, 

benzeri yokdur, fekat misâli vardır demişlerdir. Bu fakîr, mektûblarımda yazmışımdır 

ki, tâm tenzîh mertebesinde, misli olmadığı gibi, misâli de yokdur. Nahl sûresinde, 

(Allahü teâlâ için misâller getirmeyin) meâlindeki âyet-i kerîme, bu mertebeye 

işâret etmekdedir. İnsana, (Âlem-i sagîr) denir. Âlem-i kebîrdeki herşeyin, 

insanda bir nümûnesi vardır. Âlem-i misâlin de, âlem-i sagîrdeki nümûnesi, benzeri, 

insanın hayâlidir. Çünki, herşeyin hayâlimizde bir sûreti vardır. Tesavvuf yolunda 

ilerleyen sâliklerin, hâllerinin, derecelerinin de hayâlde birer sûreti vardır. 

Sâliklere, hâllerini haber veren hayâldir. Hayâl olmasaydı veyâ vazîfesini yapmasaydı, 

tesavvufcular, hâllerini bilemezdi. Bunun içindir ki, zıllerin, görünüşlerin üstündeki 

mertebelere ilerleyenler, kendi hâllerine câhil ve şaşkın olur. Çünki, insan 

hayâli, zıllerin sûretini gösterebilir. Hayâl zıllin dışına çıkamaz. Zât-i ilâhînin 

âlem-i misâlde sûretinin olmadığını bildirmişdik. Âlem-i misâlin örneği olan hayâlde, 

sûret-i ilâhî olabilir mi? Bunun için, Zât-ı ilâhîden insanın nasîbi, ancak cehldir, 

bilmemekdir. Bilinmeyen şey için, birşey söylenemez. Bundan dolayı, (Allahü 

teâlâyı tanıyanların dilleri söyleyemez) buyurmuşlardır. Bilinen şey anlatılır. 

Bundan dolayı, zıller âleminde çok şeyler söylenir. Zıl âleminden çıkanların dili 

söylemez olur. Allahü teâlânın fi’llerinin, sıfatlarının, ismlerinin zıllerine ve asllarına 

yükselenlerin hâlleri, işte böyledir. Görülüyor ki, hayâlde bulunabilen herşey, 

zılden hâsıl olmakdadır. Fekat, matlûbun [ya’nî Zât-ı ilâhînin] nişânları, alâ- 

– 86 –

metleri olduklarından (İlm-ül-yakîn) denilen bilgiye sebeb olurlar. (Ayn-ül-yakîn) 

ve (Hakk-ul-yakîn) denilen bilgiler, zıllerin üstünde, hayâlin dışında hâsıl olan bilgilerdir. 

Hayâl bilgilerinden kurtulmak için, tesavvufun (Seyr-i enfüsî) dediği yolu 

ve dereceleri de, (Seyr-i âfâkî) denilen yol gibi aşmak, âfâk ve enfüsün dışında 

ilerlemek lâzımdır. Evliyânın çoğu, ancak öldükden sonra, buraya varmakdadır. 

Bu dünyâ hayâtında, hayâlden kurtulmaları imkânsızdır. Evliyânın büyüklerinden, 

pek az seçilmişleri, bu dünyâ hayâtında iken, bu devlete erdirmekle şereflendirirler. 

Dünyâda oldukları hâlde, bilgilerine hayâl karışmaz. Hayâl araya girmeden matlûba 

kavuşurlar. Başkalarına, şimşek gibi çakıp geçen Zât-ı ilâhînin tecellîleri, bu 

büyüklere dâimî olur. (Vasl-ı uryânî)ye kavuşurlar. 

Ni’mete kavuşanlara, bol bol, âfiyet olsun, 

Zevallı, fakîr âşıklar, birkaç lokmayla doysun! 

Süâl: Ba’zı kimseler, uykuda, rü’yâda, âlem-i misâl ve hayâlin sûretlerini görerek, 

kendilerini büyük bir hükümdâr veyâ yüksek mevkı’ sâhibi görür. Veyâhud 

büyük din âlimi olmuş, herkes, ilm öğrenmek için, etrâfına toplanmış görür. Hâlbuki, 

âlem-i şehâdetde, ya’nî uyanık iken, bunların hiçbiri hâsıl olmamakdadır. Böyle 

rü’yâlar doğru mudur, yoksa aslı, esâsı yok mudur? 

Cevâb: Böyle rü’yâlar boş ve esâssız değildir. Bu rü’yâyı gören kimsede, mevkı’ 

sâhibi olmak, âlim olmak hâli ve kâbiliyyeti var demekdir. Fekat, kuvveti az 

olup, âlem-i şehâdetde hâsıl olacak kadar değildir. Eğer, bu hâl, zemânla kuvvetlenirse, 

Allahü teâlânın lütfu ile, âlem-i şehâdetde de hâsıl olur. Eğer âlem-i şehâdetde 

hâsıl olacak kadar kuvvetlenmezse âlem-i misâlde görünmekle kalır. Kuvveti 

mikdârınca, orada görünür. Tesavvuf yolunun sâliklerinin rü’yâları da böyledir. 

Kendilerini yüksek makâmlarda, Velîlerin mertebelerinde görürler. Bu 

hâl, âlem-i şehâdetde nasîb olursa, pek büyük ni’metdir. Yok eğer, âlem-i misâlde 

görünmekle kalırsa, hiç kıymeti yokdur. Çöpçüler, hammallar, rü’yâda, kendilerini 

hâkim, pâşa görür. Hâlbuki, uyanık iken, ellerine birşey geçmez. Rü’yâları 

üzülmekden, pişmânlıkdan başka birşeye yaramaz. O hâlde, rü’yâlara güvenmemeli, 

uyanık iken ele geçene sevinmelidir. 

Ben güneşi severim, ne dersem ondan derim, 

Geceyle işim yokdur, ben rü’yâyı neylerim. 

Bunun içindir ki, büyüklerimiz rü’yâlara ehemmiyyet vermemiş, talebenin 

rü’yâsını ta’bîr etmeğe lüzûm görmemişlerdir. Uyanık iken ele geçene kıymet 

vermişlerdi. Bundan dolayı, devâmlı görünenlere ehemmiyyet vermişler, hiç gayb 

olmıyan huzûru, kazanc bilmişlerdi. Allahü teâlâdan başka herşeyi unutmak, hiçbir 

şeyi hâtırlamamak, bunlar için dâimî idi. Başlangıcında nihâyetde ele geçecekler 

derc edilmiş olanlara, bu kemâller zor ve uzak değildir. 


Bu mektûb, Molla Bedreddîne yazılmışdır. Âlem-i ervâh ve âlem-i misâl ve 

âlem-i ecsâd üzerinde bilgi vermekde, kabr azâbını anlatmakdadır: 

Allahü teâlâya hamd olsun. Onun seçdiği, sevdiği kimselere selâm olsun! Diyorsunuz 

ki, rûh bu bedene bağlanmadan önce, âlem-i misâlde idi. Bedenden ayrıldıkdan 

sonra da, âlem-i misâle gidecekdir. Bunun için, kabr azâbı âlem-i misâlde 

olacakdır. Âlem-i misâldeki elemi, acıları, rü’yâda duymak gibi olacakdır. Sonra, 

bu bilginin çeşidli kolları vardır. Eğer izn verirseniz, bu konuda size çok şeyler yazarım. 

Cevâb: Böyle hayâller, aslsız sözler, doğru olmakdan çok uzakdır. Böyle düşüncelerin, 

sizi doğru yoldan sapdırmasından korkuyorum. Hiç vaktim yok ise de, bu 

– 87 –

konuda birkaç kelime yazmak için kendimi zorlayacağım. İnsanları doğru yola kavuşduran, 

yalnız Allahü teâlâdır. 

Kıymetli kardeşim! Mümkinler âlemini, ya’nî mahlûkları, üç kısma ayırmışlardır: 

(Âlem-i ervâh), (Âlem-i misâl) ve (Âlem-i ecsâd). Âlem-i misâle (Âlem-i berzah) 

da demişlerdir. Çünki bu âlem, (Âlem-i ervâh) ile (Âlem-i ecsâd) arasındadır. 

Bu âlem, ayna gibidir. Diğer iki âlemdeki hakîkî varlıklar ve ma’nâlar, bu âlemde 

latîf şekllerde görünürler. Çünki, iki âlemdeki her hakîkate ve her ma’nâya uygun 

birer şekl, heyet, bu âlemde bulunur. Bu âlemde, kendiliğinden hiçbir hakîkat, 

hiçbir madde ve ma’nâ yokdur. Buradaki şekller, heyetler, öteki âlemlerden 

aks eden görüntülerdir. Aynada hiçbir şekl ve sûret yokdur. Aynada bir şekl görünürse, 

başka yerden gelen bir görünüşdür. Âlem-i misâl de böyledir. Bu iyi anlaşılınca, 

deriz ki, rûh bu bedene te’alluk etmeden önce, kendi âleminde idi. Rûh 

âlemi, âlem-i misâlden dahâ üstündür. Rûh, bedene te’alluk edince, bedene âşık 

olarak, bu madde âlemine iner. Âlem-i misâl ile bir ilgisi yokdur. Rûh bu bedene 

te’alluk etmeden, ilgilenmeden önce, âlem-i misâl ile ilgisi olmadığı gibi, bedene 

olan ilgisi bitdikden sonra da, bu âlem ile ilgisi olmaz. Şu kadar var ki, Allahü teâlânın 

dilediği zemânlarda, rûhun ba’zı hâlleri, bu âlemin aynasında görünür. 

Rûhun hâllerinin iyiliği, kötülüğü buradan anlaşılır. Keşf ve rü’yâlar, böyle hâsıl 

olmakdadır. İnsanın hisleri, duyguları gayb olmadan da, âlem-i misâldeki şeklleri 

gördüğü çok olmuşdur. Rûh, bedenden ayrıldıkdan sonra, ulvî ise, yükselir. Süflî 

ise, alçalır. Âlem-i misâl ile bir ilişiği olmaz. Âlem-i misâl, görünen bir âlemdir. 

Bir varlık âlemi değildir. Varlık âlemleri ikidir. Âlem-i ervâh ve Âlem-i ecsâd. Ya’nî 

rûh âlemi ile madde âlemi, varlık âlemidir. Bunlarda bulunan şeyler, yalnız görünüş 

değildir. Kendileri de vardır. Âlem-i misâlde ise, hiçbir varlık yokdur. Yalnız, 

âlem-i ervâhda ve âlem-i ecsâdda bulunan varlıklar için bir ayna gibidir. Rü’yâda, 

âlem-i misâldeki elem, acı, sıkıntı görünür. Bu da, görenin hak etdiği azâbın, 

âlem-i misâldeki görüntüsünün görülmesidir. Onu gafletden uyandırmak için, 

kendini düzeltmesi için, kendisine gösterirler. 

Kabr azâbı, rü’yâda, âlem-i misâldeki görüntüleri görmek değildir. Kabr azâbı, 

rü’yâ gibi değildir. Kabr azâbı, azâbın görüntüsü değildir. Azâbın kendisidir. 

Bundan başka, rü’yâda görülen acı, azâb, azâbın kendisidir denilse bile, dünyâdaki 

acılar, azâblar gibidir. Kabr azâbı ise, âhıret azâblarındandır. Birbirlerine hiç benzemezler. 

Çünki, dünyâ azâbları, âhıret azâbları yanında hiç kalır. Allahü teâlâ, o 

azâblardan bizi korusun! Eğer, âhıret azâblarından bir kıvılcım dünyâya gelse, herşeyi 

yakar, yok eder. Kabr azâbını, rü’yâda görülen azâb gibi sanmak, kabr azâbını 

bilmemekden, anlamamış olmakdan ileri gelmekdedir. Azâbın kendisi ile, görünüşünü 

karışdırmakdan hâsıl olmakdadır. Böyle yanlış düşünmek, dünyâ azâbı 

ile âhıret azâbını aynı sanmakdan da olur. Böyle sanmak, pek yanlışdır. Yanlış 

ve bozuk olduğu meydândadır. 

Süâl: Zümer sûresinin kırkikinci âyetinin meâli, (Allahü teâlâ, insan ölürken 

rûhunu bedeninden ayırır. Ölmediği zemân, uykuda da, rûhunu ayırır)dir. Bu 

âyet-i kerîmeden anlaşılıyor ki, insan ölürken rûhu ayrıldığı gibi, uyurken de ayrılmakdadır. 

Böyle olunca, rü’yâdaki azâbı, dünyâ azâblarından saymak, kabr azâbını 

ise, âhıret azâblarındandır demek nasıl doğru olur? 

Cevâb: Uykuda iken, rûhun bedenden ayrılması, bir kimsenin, geziye, eğlenmek 

için, kendi vatanından, gülerek, sevinerek ayrılmasına benzer ki, gezdikden sonra, 

sevinç içinde yine vatanına döner. Rûhun gezinti yeri, âlem-i misâldir. Bu 

âlemde görecek meraklı ve tatlı şeyler vardır. Ölürken rûhun ayrılması böyle değildir. 

Bu ayrılık, vatanı yıkılan, evleri, binâları yok olan kimsenin vatanından ayrılması 

gibidir. Bunun içindir ki, uykudaki ayrılmasında, sıkıntı ve acı yokdur. Tersine, 

sevinç ve râhatlık vardır. Ölürken ayrılmasında ise, çok acılar ve güçlükler hâsıl 

olur. Uyuyan insanın vatanı dünyâdır. Ona, dünyâdaki işler gibi iş yaparlar. Ölen 

– 88 –

kimsenin ise, vatanı yıkılır. Âhırete göç eder. Ona âhıret işleri yaparlar. Bunun içindir 

ki, [Deylemînin “rahmetullahi aleyh” bildirdiği hadîs-i şerîfde], (İnsan ölünce, 

kıyâmeti kopmuş olur) buyuruldu. 

Sakın, hayâlde hâsıl olan keşflere ve âlem-i misâlde görünen şeylere aldanarak, 

(Ehl-i sünnet ve cemâ’at) fırkası âlimlerinin bildirdikleri i’tikâddan ayrılmayınız! 

Allahü teâlâ, o büyük âlimlerin çalışmalarına bol bol mükâfât versin! Rü’yâlara, 

hayâllere aldanmayınız! Çünki, bu kurtuluş fırkasına uymadıkca, âhıretde azâblardan 

kurtulmak düşünülemez. Kıyâmetde kurtulmak istiyenler, kendi görüşlerini 

bırakarak, bu büyüklere uymağa canla başla çalışmalıdır. [Ehl-i sünnet fırkası 

âlimlerinin bildirdikleri doğru i’tikâdı anlatan, her lisânda binlerce kitâb yazılmışdır. 

Arabî (Emâlî kasîdesi) ve bunun arabî şerhi olan (Nuhbe) kitâbı ve fârisî 

(Türpüştî risâlesi) meşhûrdur. Türkçe (Birgivî vasıyyetnâmesi) ve Hüseyn Hilmi 

Işıkın (Ehl-i sünnet kasîdesi) çok fâidelidir. Bu kasîde (Fâideli Bilgiler) ve (Cevâb 

Veremedi) kitâblarında mevcûddur.] Habercinin vazîfesi, bildiğini söylemekdir. 

Yazınızdaki gevşekliği görünce, hayâllerinize kapılarak, bu büyüklere uymak 

se’âdetinden ayrılmak felâketine düşeceğinizden ve kendi keşflerinizin akıntısına 

kapılacağınızdan çok korkdum. Nefslerimizin kötülüklerinden ve işlerimizin 

bozukluğundan Allahü teâlâya sığınırız. Şeytân, büyük düşmanımızdır. Doğru 

yoldan kaydırıp sapdırmaması için, çok uyanık olmalısınız! Ayrılık bir sene olmadan, 

Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” sünnetine [ya’nî Ehl-i sünnet fırkası 

âlimlerinin gösterdikleri yola] uymak için yapdığınız titizlikler ve kurtuluşun, 

ancak o büyüklerin yoluna sarılmakda olduğunu gösteren çalışmalarınız ne olmuş? 

Bunlar ne çabuk unutulmuş. Hayâllerinizin arkasında sürükleniyorsunuz. Sizinle 

buluşmamızın çok gecikeceği anlaşılıyor. Yaşayışına öyle düzen vermelisin ki, 

kendini kurtarmak ümmîdi yok olmasın! Yâ Rabbî! Bizlere merhamet et! İşlerimizin 

iyi olmasını nasîb eyle! Doğru yolda bulunanlara bizden selâm olsun. 

41 — DÖRDÜNCÜ CİLD, 29. cu MEKTÛB 

Bu mektûb Muhammed Ma’sûm “kuddise sirruh” tarafından, mirzâ Ubeydüllah 

beğe yazılmışdır. Nasîhatin lâzım olduğunu, cihâdın kıymetini bildirmekdedir: 

Ba’zıları zan eder ki, tesavvuf, kendi hâline bakıp, başkasına karışmamak, 

kimseye ilişmemekdir. Bu, doğru değildir ve dinde yara açmağa sebeb olur. Böyle 

söyleyen, acabâ tesavvuf adamı ve tesavvufcu sözü deyince, kimleri hâtırlıyor? 

Eğer, Ebû Bekr-i Sıddîka “radıyallahü anh” bağlanan büyükleri demek istiyorsa, 

bu büyüklerin yolu, sünnet-i seniyyeye yapışmak ve bid’atlerden kaçmak olduğu, 

kitâblarında yazılıdır. Hâlbuki, (Emr-i ma’rûf) ve (Nehy-i münker) ve 

(Buğd-ı fillâh) ve (Cihâd-ı fî sebîlillâh), Peygamberimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” 

sünnetinden, belki islâmiyyetin vâciblerinden ve farzlarındandır. O hâlde, 

emr-i ma’rûfu terk etmek, bu büyüklerin yolunu terk etmek olur. Nitekim, bunlardan 

İmâm-ı Muhammed Behâeddîn-i Buhârî “kuddise sirruh” (Bizim yolumuz 

urve-i vüskâya yapışmak, ya’nî Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” yolunda 

ve Onun Eshâbının izinde gitmekdir) buyurdu. Bunun içindir ki, bu yolda az 

bir iş, büyük kazanç hâsıl ediyor. Bu yoldan ayrılan, büyük tehlükelere düşüyor. 

Eğer tesavvuf, emr-i ma’rûfu terk etmek olsaydı, tesavvufun reîslerinden olan Muhammed 

Behâeddîn-i Buhârî “kuddise sirruh” kendi hocası, üstâdı olan Seyyid 

Emîr Gilâl hazretlerine emr-i ma’rûfda bulunmazdı. Hocasına karışmak edebe muhâlif 

iken, yine emr-i ma’rûf yapdı ve Buhârânın âlimlerini toplayarak, Allahü teâlânın 

ismini yüksek sesle tekrâr etmenin islâmiyyetde makbûl olmadığını, hepsinin 

huzûrunda isbât etdi ve hocasına bundan vazgeçmesinin lüzûmunu bildirdi. 

Hocası da, dîni güzel ve doğru söze âşık olduğundan, kabûl edip, terk eyledi. 

Tesavvuf ehli, insanı necâta kavuşduracak ve helâke götürecek şeyleri bildirmek 

– 89 –

için, binlerle kitâb yazdı. Bu çalışmaları, emr-i ma’rûf değildir de nedir? Tesavvuf 

büyüklerinden hâce Mu’înüddîn-i Çeştîye hocası, (Dostun yolu çok ince ve tehlükelidir. 

Herkese nasîhat et ve tehlükeyi bildir!) buyurmuşdu. Şeyh-i ekber 

Muhyiddîn-i Arabî “kuddise sirruh” vahdet-i vücûdü dünyâya yaydığı hâlde, zemânındaki 

sôfîleri simâ’ ve raksdan ya’nî mûsikîden ve dans etmekden niçin 

men’ ediyordu? Bir kısmı itâ’at edip vazgeçdi. Bir çoğu da dinlemedi, vazgeçmedi. 

Fekat, kabâhatlerini i’tirâf eder oldular. [(Hadîka)da ve Ehî Çelebî (Hediyye) 

kitâbında buyuruyor ki, (Emr-i ma’rûf yapmak farzdır. Ancak, münkere, 

fitneye yol açan emr-i ma’rûfu yapmamak lâzım olur).] 

Gavs-i samedânî seyyid Abdülkâdir-i Geylânî “kuddise sirruh” (Gunyet-üt-tâlibîn) 

kitâbında, uzun uzadıya emr-i ma’rûfu anlatıyor. Bir yerinde diyor ki: (Bir 

kimse, bir günâh işliyeni görüp de men’ edince, kendine zarar gelmek ihtimâli bulunduğu 

zemân, acabâ men’ etmesi câiz olur mu? Bize kalırsa olur. Hattâ çok kıymetli 

olur. Allahü teâlâ için kâfirlerle cihâd etmek gibi sevâb verilir. Hele zâlim 

hükûmet adamları elinden mazlûmu kurtarmak ve memleketi kâfirlik kapladığı bir 

zemânda îmânı izhâr için olunca, böyle zemânlarda, nehy-i münker yapılmasını ulemâ 

da söylüyor) buyuruyor. Evliyânın büyükleri, sôfiyyenin imâmları, emr-i 

ma’rûfu ve nehy-i münkeri terk edici olsalardı, kitâblarında bunları yazarlar mı ve 

bu derece mübâlega ederler mi idi? Abdülkâdir-i Geylânî hazretleri buyuruyor ki: 

Kur’ân-ı kerîme ve hadîs-i şerîflere ve akla uygun şeylere (Ma’rûf), bunlara uymıyan 

şeylere (Münker) denir. [(Hadîka)da dil âfetlerini anlatırken buyuruyor ki, 

(Nass ile ve müctehidlerin sözbirliği ile yasak edilen şeylere (Münker) denir).] Bunun 

beheri iki kısmdır. Birinci kısm ma’rûf ve münkerler meydânda olup, âlim olan 

ve olmayan bunları bilir. Beş vakt nemâz kılmak, Ramezân-ı şerîf ayında oruc tutmak, 

zekât vermek, hac etmek gibi şeylerin farz olduğu (Ma’rûf) ve zinâ, alkollü 

içkilerin içilmesi, hırsızlık, yankesicilik, fâiz alıp vermek, başkasının malını gasb 

etmek ve bunlar gibi şeylerin harâm olduğu (Münker)dir. Bunları her mü’minin 

emr ve nehy etmesi lâzımdır. İkinci kısmı, yalnız âlimler bilir. Allahü teâlâ için, 

ne gibi şeylere ve nasıl inanmak lâzım olduğu gibi. Bu kısmda olanları, âlimler emr 

ve nehy eder. Eğer bir âlim, bunları bildirdi ise, âlim olmayanın da, gücü yeterse, 

bildirmesi câiz olur. Münkerin ikinci kısmı, dahâ ziyâde îmânda, i’tikâdda olan bozukluklardır. 

Her mü’minin Ehl-i sünnet i’tikâdına yapışması, bozuk îmândan, ya’nî 

dalâletden, i’tikâdda bid’atden kaçınması lâzımdır. Din bilgilerinde âlim olmıyan 

kimse, bid’at sâhibleri ile münâkaşa etmemeli, onlardan uzaklaşmalı, selâm vermemelidir. 

Bayramlarda, sevinçli zemânlarda ziyâretlerine gitmemeli, cenâzelerine 

nemâz kılmamalı, onlara acımamalıdır. İ’tikâdları bozuk olduğu için, onları 

sevmemeği ibâdet bilmelidir. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, bir 

hadîs-i şerîfde, (Îmânında veyâ ibâdetinde bid’at, bozukluk bulunan bir kimseye, 

Allah için sert bakanın kalbini, Allahü teâlâ îmânla doldurur ve korkudan korur) 

buyurdu. 

[(Kenz-i mahfî)de diyor ki, (Cehl ve hayvâniyyet, ya’nî bid’at ve fısk çoğalan yerlerde 

oturmak nehy olundu. Dînini muhâfaza için hicret eden Cennet ile müjdelendi. 

Bir mahallede sâlih, ârif kimse kalmayıp, fesâd ve bid’at artınca, başka 

mahalleye hicret etmek veyâ böyle bir şehrden başka şehre hicret etmek vâcib olur. 

Bütün şehrlerde, müslimânlara saldırılıyorsa, başka islâm memleketine hicret 

edilir. Böyle bir idâre yoksa, insan haklarına riâyet edilen, ibâdet etmek serbest 

olan bir memlekete yerleşmek lâzım olur. İkinci kısm, otuzsekizinci maddeye 

bakınız! Zîrâ onların arasında bulunan, gelecek belâya ortak olur. Enfâl sûresinin 

yirmibeşinci âyet-i kerîmesinde meâlen, (Zulm edenlere ve etmiyenlere birlikde 

gelen fitne ve belâdan korkunuz, sakınınız) buyuruldu.)] 

Tesavvuf büyüklerinden Fudayl bin Iyâd “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Bid’at söyleyenleri 

ve yapanları sevenlerin ibâdetlerini, Allahü teâlâ kabûl etmez ve kalb- 

– 90 –

lerinden îmânlarını çıkarır. Bid’at sâhibini sevmeyenin ibâdeti az olsa da, Allahü 

teâlânın bunu afv buyurmasını ümmîd ederim. Yolda bid’at sâhibine karşı gelirsen, 

yolunu değişdir) ve (Süfyân bin Uyeyneden işitdim, buyurdu ki, bid’at sâhibinin 

cenâzesinde bulunan kimseye cenâzeden ayrılıncaya kadar, Allahü teâlâ gazab 

eder) buyurdu. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” (Bir kimse, bir 

bid’at meydâna çıkarsa veyâ bir bid’ati işlese, Allahü teâlânın ve meleklerin ve bütün 

insanların la’neti, onun üzerine olsun. Onun ne farzları, ne de, nâfile ibâdetleri 

kabûl olmaz) buyurdu. Abdülkâdir-i Geylânînin sözü burada temâm oldu. 

Sôfiyye-i kirâmın yolu kimseye karışmamak olsaydı, bunların birisi (Sôfiyye arasından 

nikâr kalkınca bunlarda hayr kalmaz) buyurmazdı. Şeyh-ul islâm Hirevî Abdüllah 

Ensârî buyurdu ki, (Sôfiyye arasında emr-i ma’rûfa ve nehy-i münkere nikâr 

denir). [Nikâr kalkınca diyen, Ebül-Hasen Alî bin Muhammed Müzeyyen 

olduğu, (Nefehât)de Ebû Sa’îd-i Harrâz anlatılırken yazılıdır.] Sôfiyye-i aliyyeye 

bu sûretle iftirâ eden, düşünmüyor mu ki, Kur’ân-ı kerîm ve hadîs-i şerîfler, kıyâmetdeki 

sevâblar ve azâblarla doludur. Günâh işliyenlere hâzırlandığı bildirilen 

şiddetli azâblara inanan kimse, din kardeşini bu tehlükeden kurtarmak istemez mi? 

Ona, elîm azâbdan kurtulmak yolunu göstermez mi? Bir a’mânın yolunda kuyu veyâ 

ateş bulunursa, yâhud bir kimse, başka bir dünyâ tehlükesine düşerse, bunlar 

elbette bu kimseye bildirir ve kurtuluş yolunu gösterir. Kendi hâline bırakmazlar. 

O hâlde, dahâ elîm ve şiddetli ve sonsuz olan âhıret azâbını niçin bildirmesinler ve 

kurtuluş yolunu göstermesinler? Bildirmeyen ve göstermeyen, âhıret azâbını kabûl 

etmiyor, inanmıyor ve kıyâmet gününe îmân etmiyor demekdir. 

Allahü teâlâ, kimseye karışılmamasını sevseydi, Peygamberleri göndermez, 

dinleri bildirmez, insanları islâm dînine da’vet etmez ve diğer dinlerin yanlış, bozuk 

olduğunu haber vermezdi ve geçmiş Peygamberlere inanmayanları azâblarla 

helâk eylemezdi. Herkesi kendi hâline bırakır, kimseye birşey emr etmez ve inanmayanlara 

azâb yapmazdı. Allahü teâlâ, müslimânlara [ya’nî islâm devletine, insanların 

islâmiyyeti işitmelerine, müslimân olmalarına mâni’ olan] kâfirler ile cihâd 

etmeği niçin emr eyledi? Hâlbuki, cihâdda kâfirler için eziyyet ve ölüm olduğu 

gibi, müslimânlara da vardır. Kur’ân-ı kerîmde ve hadîs-i şerîflerde cihâd için 

ve cihâd eden devletler için ve şehîdler için fazîletler, meziyyetler ne sebebden bildirildi? 

İslâm düşmanlığı yapan zâlim krallara saldırmak, onlara sıkıntı vermek ve 

Allahü teâlânın bu mahlûklarını harâb etmek, niçin emr olundu? Nitekim insana, 

kendi nefsine düşmanlık etmesini ve nefslerin, Allahü teâlâya düşman olduğunu 

bildirdi ve nefs ile cihâd etmeğe cihâd-ı ekber ismini verdi ve Allahü teâlâ neden 

rızâsını ve yakınlığını bu cihâda bağladı? Allahü teâlâ, niçin nefsleri kendi başına 

bırakmadı? Demek ki bunlar, Allahü teâlânın düşmanlarıdır. Allahü teâlâ, düşmanlarından 

intikâm alınmasını istemekdedir. Allahü teâlâ nihâyetsiz merhametinden 

dolayı, evvelâ Peygamberleri “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” sonra bunların 

yerine, Evliyâyı ve Ulemâyı da’vetci gönderdi. Bunların dilleri ve kalemleri 

ile sevâblarını ve azâblarını bildirerek, özre ve behâneye yol bırakmadı. Allahü 

teâlânın irâdesini ve âdetini kimse değişdiremez. Hakîkati bilmeyenlerin ve görmiyenlerin 

sözü ile, nizâm-ı âlem bozulmaz. Allahü teâlâ, isteseydi, herkesi doğru 

yola hidâyet eder, Cennete sokardı. Fekat, ezelde Cehennemi insanla ve cinle 

doldurmak istedi. Allahü teâlânın büyüklüğünü anlayabilen bir kimse, Ona sebebini 

soramaz. 

Korkusundan Ona kim ağız açabilir; 

Teslîm olmakdan başka ne yapılabilir? 

Peygambere “sallallahü aleyhi ve sellem” tâbi’ olan, insanları da’vet etmekde 

ve emr-i ma’rûf, nehy-i münker etmekde de tâbi’ olur. Bunları yapmayan, Ona tâbi’ 

olmuş değildir. Azgın kâfirler, Allahü teâlânın düşmanı olmasaydı, (Buğd-ı fil- 

– 91 –

lâh) farz olmazdı. İnsanı Allahü teâlâya yaklaşdıran şeylerin birincisi olmazdı. Îmânın 

temâmlayıcısı olmazdı. Vilâyetin ele geçmesine ve Allahü teâlânın rızâsının ve 

hubbunun husûlüne sebeb olmazdı. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” 

(İbâdetlerin efdali, müslimânları müslimân oldukları için sevmek, kâfirleri, kâfir 

oldukları için, sevmemekdir) buyurdu. Allahü teâlâ, Mûsâ aleyhisselâma, (Benim 

için ne işledin) diye sordukda, (Yâ Rabbî! Senin için nemâz kıldım, oruc tutdum, 

zekât verdim, ismini çok zikr etdim) deyince, (Yâ Mûsâ, nemâzların sana burhândır. 

Orucların Cehennemden siperdir. Zekât kıyâmet gününün sıcaklığından koruyan 

gölgedir. İsmimi söylemen de, kabr ve kıyâmet karanlığında seni aydınlatan 

nûrdur. Ya’nî bunların fâideleri hep sanadır. Benim için ne yapdın?) buyurdukda, 

Mûsâ “aleyhisselâm”, (Yâ Rabbî! Senin için olan ameli bana bildir!) diye 

yalvardı. Cenâb-ı Hak: (Yâ Mûsâ! Dostlarımı benim için sevdin mi ve düşmanlarıma 

benim için düşmanlık etdin mi?) meâlindeki âyet-i kerîme ile cevâb verdi. Mûsâ 

“aleyhisselâm” da, Allah için amelin, (Hubb-i fillâh) ve (Buğd-ı fillâh) olduğunu 

anladı. 

Muhabbet, sevgilinin dostlarını sevmeği, düşmanlarına düşmanlık etmeği îcâb 

eder. Bu sevgi ve düşmanlık, sâdık olan âşıkların elinde ve irâdesinde değildir. Çalışmaksızın, 

zahmet çekmeksizin kendiliğinden hâsıl olur. Dostun dostları güzel görünür 

ve düşmanları çirkin ve fenâ görünür. Dünyânın güzel görünüşlerine kapılanlara 

hâsıl olan muhabbet de, bunu îcâb etdiriyor. Seviyorum diyen bir kimse, 

sevgilisinin düşmanlarından kesilmedikce sözünün eri sayılmaz. Buna münâfık, 

ya’nî yalancı denir. Şeyh-ul-islâm Abdüllah-i Ensârî “kuddise sirruh” buyuruyor 

ki, (Ebül-Hüseyn bin Sem’ûn, bir gün hocam Husrîyi incitmişdi. O ândan beri, kalbimde 

ona karşı soğukluk duyuyorum). Büyüklerin meşhûr olan, (Üstâdını incitene 

darılmaz, gücenmez isen, köpek senden dahâ iyidir) sözünü burada hâtırlatmak 

yerinde olur. Muhabbetin bu iki şartı, Kur’ân-ı kerîmde ve hadîs-i şerîfde bildirilmekdedir. 

[Arzû edenler, yirmidokuzuncu mektûbun Fârisî olan aslına veyâ 

Arabî ve Türkî tercemelerine mürâce’at buyursun.] Bu âyet-i kerîmelerden anlaşıldığına 

göre, Allahü teâlânın düşmanlarını sevmek, insanı Allahü teâlâdan uzaklaşdırır. 

Teberrî etmedikce, tevellî olmaz. Ya’nî uzaklaşmadıkça, dostluk olmaz. 

Fekat bu, ba’zılarının yapdığı gibi, insanı, Eshâb-ı kirâmı sevmemek yoluna sapdırmamalıdır. 

Çünki, düşmanlık, düşmanlara olacakdır. Bunların zan etdiği gibi, 

dostlara düşmanlık merdûddur. Sahâbe-i kirâmın hepsi, Peygamberimizin “sallallahü 

aleyhi ve sellem” huzûrlarına ve sohbetlerine ve kalbe, rûha şifâ olan mubârek 

nazarlarına kavuşmakla şereflendiklerinden birbirlerini sever, kâfirlere düşmanlık 

ederdi. Hepsi Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” sevgilileri idi. 

Bunlardan birine bile düşmanlık, Resûlullaha “sallallahü aleyhi ve sellem” muhabbetin 

şartı olabilir mi? Böyle söyliyenler, sevgi yerine düşmanlıklarını bildirmiş olmuyor 

mu? 

Süâl: Evliyâ-i kirâmdan “kaddesallahü teâlâ esrârehümül’azîz” (vahdet-i vücûd) 

vardır diyenler, bu dünyâda herşey, Allahü teâlâyı gösteren birer aynadır. Hepsinde, 

Hak teâlânın kemâl sıfatlarından başka, birşey görünmüyor. O hâlde, herşeyi 

iyi bilmek, herşeyi sevmek, hiçbir şeyi fenâ görmemek lâzım gelmez mi? Nitekim, 

Mutlak fenâlık yokdur cihânda. 

demişlerdir. [Felemenkli felesof Spinozanın panteizm felsefesi, müslimânların 

vahdet-i vücûd kitâblarından kopyadır.] 

Cevâb: Kâfirleri sevmemek, onlara kalb ile düşmanlık etmek ve harbîlere sert 

davranmak ve onlarla muhârebe etmek, Kur’ân-ı kerîmde, açık olarak emr edilmişdir. 

Bunda şübheye imkân yokdur. Kâfirlerin aslı ne olursa olsun, bizlere 

Kur’ân-ı kerîme tâbi’ olmak farzdır ve zarûrîdir. Bizim işimiz nass iledir, fuss ile 

– 92 –

değildir. [Ya’nî Kur’ân-ı kerîm ve hadîs-i şerîfler iledir. Evliyânın kitâbı ile değildir. 

Meselâ Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin (Füsûs) kitâbında bildirdiği, nassa muhâlif 

keşfleri bize sened olamaz.] Kıyâmetde Cehennemden kurtuluş, se’âdet-i ebediyyeye 

kavuşmak, nassa bağlıdır. Fussa bağlı değildir. Hayâller, rü’yâlar, Evliyânın 

kalblerine doğan keşfler ve ilhâmlar, nass yerine geçemez. Keşfi, ilhâmı hatâlı 

olanlar, kendilerini nassa uydurmağa ve vicdân ve keşflerine uymasa dahî nass 

ile amel etmeğe mecbûrdur. Bunlar, doğru keşflerin hâsıl olması için ve kalb gözlerinin, 

Peygamberlerin “aleyhimüssalevâtü vesselâm”, ayaklarının tozları ile 

sürmelenmesi için Allahü teâlâya durmadan, yalvarmalıdır. Şunu da söyleyelim ki, 

vahdet-i vücûd tanıyan Evliyâ, mevcûdâtı mertebelere ayırıyor. Her mertebenin 

hâli ve hükmü başka başkadır diyor. İslâmiyyetin esâsı olan kesret, ya’nî çokluk 

ahkâmını elden bırakmıyor. Bunu terk etmeği, ilhâd ve zındıklık, ya’nî müslimânlıkdan 

ayrılmak biliyorlar. Emr-i ma’rûf yapmak ve fâsıkları ve kâfirleri fenâ bilmek, 

diğer ahkâm-ı islâmiyye gibi, kesret ahkâmı olduğundan, bunları terk edenleri, 

(mülhid) ve (zındık) bilmiş oluyorlar. Mutlak fenâlık yokdur diyenlerin de, 

nisbî [bir bakımdan] fenâlık vardır demesi lâzımdır. Kâfirleri fenâ bilmekdeki ve 

onlardan uzaklaşmakdaki nisbî fenâlık kâfîdir. 

Vahdet-i vücûd tanıyanlar, zehr yimiyor. Başkalarının yimesine de mâni’ oluyor. 

Akrebi, yılanı öldürüyor ve başkalarına, bunlardan korkmalarını ve sakınmalarını 

söylüyorlar. Kendilerine itâ’at edenleri beğenip, dinlemeyenleri, karşı gelenleri 

sevmiyorlar. Vahdet-i vücûd sâhiblerinin büyüklerinden, Celâleddîn-i Rûmî 

“kuddise sirruh” (Mesnevî)de: 

Bu söze inanmayanı, şu ânda, 

görüyorum, baş aşağı Cehennemde. 

buyuruyor. Bu büyükler, tatlı yemekleri, lezîz şerbetleri, nefîs kumaşları, hazîn sesleri, 

nazîf kokuları, latîf manzaraları, melîh sûretleri, tatsızlarından, çirkinlerinden 

dahâ çok istiyor ve seviyorlar. Kendilerine yakın olanları gözetiyor, bunları himâye 

ediyor, kendilerini ve bunları tehlükelerden koruyor, fâideli şeyleri çekip, zararlı 

şeylerden kaçınıyorlar. İhtiyâclarını elde etmeğe uğraşıyorlar. Çocuklarını terbiye 

ediyorlar. Mühim işlerinde birbirlerine danışıyor ve kızlarını ve âilelerini açık 

gezdirmeyip, yabancıların bunlara yaklaşmasına müsâ’ade etmiyorlar. Çocuklarını 

fenâ arkadaşlardan koruyorlar. Zâlimlere ve düşmanlarına cezâlarını veriyor ve 

hastalarını zararlı gıdâlardan perhîz ediyorlar. Bunlar, vahdet-i vücûd mudur? Yoksa 

kesret-i vücûd mu? O hâlde, bu alçak dünyâ işlerinde, kesret ahkâmına riâyeti 

terk etmek mubâh olduğu hâlde, bunları gözetip de, âhıret işlerinde bu ahkâma 

riâyet farz olduğu hâlde, terk etmek ve vahdet-i vücûd hîlesi ile, kulluk vazîfelerinden 

kurtulmak istemek, insâfa yakışır mı ve akla uygun olur mu? Bunun sebebi, 

ahkâm-ı ilâhiyyeye inanmamak ve Peygamberlere i’tikâd etmemekdir ve kıyâmete 

ve kıyâmetdeki azâblara ve ni’metlere îmânsızlıkdır. Vahdet-i vücûd tanıyanlardan, 

hâlleri doğru olanların, dinlerindeki kuvvet, işlerinin ahkâm-ı islâmiyyeye 

uygunluğu, kitâblarda uzun uzadıya yazılıdır. Pederim ve üstâdım, sebeb-i hayâtım 

ve se’âdetim abdestde, tahâretde ve nemâzda pek ziyâde dikkat ve edeblere 

riâyet ederdi ve (Bunları, babamdan görerek öğrendim. Herbir edebe, bütün incelikleri 

ile riâyeti, kitâblardan öğrenmek kolay değildir) buyururdu. Babaları, ya’nî 

bu fakîrin dedesi, vahdet-i vücûd sâhibi ve (Füsûs) kitâbının ma’rifetlerinde, eşi 

bulunmayan bir ârif iken, ahkâm-ı islâmiyyeyi gözetmesi, fevkal’âde çok idi. Kendileri 

bu davranışı, üstâdı Rükneddîn-i Çeştî hazretlerinin hareketlerinden görerek 

öğrendiklerini, onun ise, vahdet-i vücûd Evliyâsının büyüklerinden olduğu ve 

hâl ve keşflerine mağlûb olduğu hâlde, ahkâm-ı islâmiyyeye yapışmakda ferd-i kâmil 

idiği, herkesce ma’lûm idi, buyururlardı. Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri vahdet-i 

vücûde mâil oldukları hâlde, ahkâm-ı islâmiyyeye yapışmakda ve islâmiyyeti 

yaymakda, misli yok idi. Çok def’a buyururdu ki, (Eğer ben şeyhlik etseydim, 

– 93 –

hiç bir şeyh, kendisine talebe bulamazdı. Fekat, şeyh olmak için değil, dîni, islâmiyyeti 

yaymak için emr olundum). Şeyh-i ekber Muhyiddîn-i Arabî, hadîs ilminde 

sâhib-i isnâd ve fıkh ilminde ictihâd makâmında idi. Buyurur idi ki, (Peygamberimizin 

“sallallahü aleyhi ve sellem”, (Hesâba çekilmeden evvel, hesâbınızı 

görünüz) emrleri ile, ba’zı meşâyıh, hergün ve her gece yapdıkları işlerden kendilerini 

hesâba çekiyor. Ben, hesâbda onları geçdim ve işlediklerimle berâber, düşündüklerimde 

de, hesâbımı görüyorum). Vahdet-i vücûdun kurucusu ve reîsi gibi olan, 

Sultân-ül-ârifîn Bâyezîd-i Bistâmî ve Seyyidüttâife Cüneyd-i Bağdâdî, tepeden 

tırnağa kadar, islâmiyyete uymuş idiler. Bâyezîd nemâz kılarken göğüs kemiklerinin 

hırıltısı işitilirdi. Hallâc-ı Mansûrun sözlerini herkes işitmişdir. Bununla berâber, 

her gece gündüzde bin rek’at nemâz kılardı ve i’dâm olunduğu günün gecesinde 

beşyüz rek’at kılmışdı. [(Ma’rifetnâme) de diyor ki, (Evliyânın iki alâmeti 

vardır: Etta’zîm-ü li-emrillah veşşefakatü li-halkıllah. Ya’nî, Allahü teâlânın emrlerine 

ta’zîm ve hurmet ve mahlûklarına şefkatdir).] 

Ne kadar şaşılır ki, kimseye karışmamalı, vicdânlara tecâvüz etmemeli diyenlerden 

ba’zıları, her biri başka yola sapmış bulunan Yehûdî, Cûkiyye, Berehmen, Mülhid, 

Zındık, Ermeni, [Mason] ve mürted kâfirleri ile iyi görüşüyor ve sevişiyorlar 

da, Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” sünnetine, ya’nî yoluna yapışan 

Ehl-i sünnet vel-cemâ’ate mürteci’, gerici ve yobaz diyor ve (Cehennemden kurtulacak 

yalnız bunlardır) diye müjdelenen ve (Benim ve Eshâbımın yolunda yürüyenler 

yalnız bunlardır) diye medh-u senâya mazhar olan bu hakîkî müslimânlara 

düşmanlık ediyorlar. Kâfirler ile sulh ve dostluk edip, bu doğru müslimânları incitmekden 

ve bunları tahkîr ve yok etmekden zevk alıyorlar. Âlemlere rahmet olan 

Muhammed aleyhisselâmın izinde gidenlere düşmanlık, Kur’ân-ı kerîmde adâvetle 

emr olunan kâfirlere dostluk, nasıl vahdet-i vücûddur ve nasıl berâberlikdir? Bu 

düpedüz kâfirlik ve islâm düşmanlığı değil midir? [Altıncı cildde 55. ci mektûba bakınız! 

Bu mektûbun tercemesi (Hak Sözün Vesîkaları) kitâbımıza ilâve edilmişdir.] 

Peygamberlerin, Eshâb-ı kirâmın, Tâbi’înin ve Selef-i sâlihînin “radıyallahü anhüm 

ecma’în” hepsi, emr-i ma’rûf ve nehy-i münker yapmak için ne kadar uğraşdı. 

Bu yolda ne kadar eziyyetlere ve cefâlara katlandılar. Kimseye karışmamak dînimizde 

iyi olsaydı, kalbin bir günâhı inkâr etmesi, îmânın alâmeti buyurulmazdı. 

Nitekim, hadîs-i şerîfde, (Günâh işleyeni, eliniz ile men’ ediniz, buna kuvvetiniz 

yetmezse, söz ile mâni’ olunuz. Bunu da yapamaz iseniz, kalbiniz ile beğenmeyiniz! 

Bu ise, îmânın en aşağısıdır) buyuruldu. Emr-i ma’rûf yapmamak iyi olsaydı, 

günâh işleyen bir kavm helâk olurken, bunlara emr-i ma’rûf yapmayan âbid de, birlikde 

helâk olmazdı. Nitekim, bir hadîs-i şerîfde, (Allahü teâlâ, Cebrâîl aleyhisselâma, 

filân şehri yerin dibine geçir, diye emr etdi. Cebrâîl, yâ Rabbî! Bu şehrdeki 

filânca kulun sana bir ân ısyân etmedi. Hep itâ’at ve ibâdet ediyor deyince, onu 

da berâber geçir! Zîrâ günâh işleyenleri görünce, bir kerrecik yüzünü değişdirmedi) 

buyuruldu. 

Süâl: Mâide sûresi, yüzsekizinci âyet-i kerîmesinde meâlen; (Ey îmân eden 

kullarım! Kendinize dikkat ediniz! Doğru yolu bulursanız, başkasının sapıtması size 

zarar vermez) buyurulmakdadır. Burada, emr-i ma’rûf ve nehy-i münker yapmağa 

müsâ’ade edilmiyor denirse? 

Cevâb: Buradaki doğru yolu bulmak için, emr-i ma’rûf ve nehy-i münkeri de yapmak 

lâzımdır. Ya’nî âyet-i kerîmede meâlen; (Ey mü’min kullarım! Emr etdiğim 

işleri, ibâdetleri yapar ve emr-i ma’rûf ve nehy-i münker eder iseniz, başkalarının 

yoldan çıkması, size zarar vermez) buyurulmakdadır. Bu âyet-i kerîmenin, ne 

zemân ve ne için geldiği ve bundan sonra emr-i ma’rûf ve nehy-i münker hakkında, 

nice âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîfler emr buyurulduğu, kitâblarda yazılıdır. 

Süâl: Emr-i ma’rûf ve nehy-i münker ve kâfirler ile cihâd, Peygamberlerin yoludur. 

Evliyânın yolu, vicdânlara dokunmamak, kimseye karışmamak değil midir? 

– 94 –

Cevâb: Bunlar nass ile farzdır. Farzlar herkes içindir. Ba’zı kimselere mahsûs değildir. 

Farzları yapmakda, Peygamberler, Evliyâ, âlimler ve câhiller müsâvîdir. 

Tekrâr söyliyelim ki, Cehennemden kurtulmak ve se’âdet-i ebediyyeye kavuşmak, 

Peygamberlere tâbi’ olmağa bağlıdır. Evliyânın vilâyetden, muhabbetden, ma’rifetden 

ve kurb-i ilâhîden ellerine her ne geçerse, bunları Peygamberlere tâbi’ ve tufeyl 

olmak sâyesinde kazanırlar. Bu yolun gayrısı dalâlet yoludur, şeytânların yoludur. 

Abdüllah ibni Mes’ûd “radıyallahü anh”, buyuruyor ki, birgün Peygamber “sallallahü 

aleyhi ve sellem” bize bir doğru çizgi çizdi ve (Bu, insanı Allahü teâlânın rızâsına 

kavuşduran doğru yoldur) buyurdu. Sonra, bu hattın iki tarafına, balık kılçığı 

gibi, eğik çizgiler çizip, (Bunlar da, şeytânların sapdırdığı yollardır) buyurdu. O hâlde, 

bir kimse, Peygamberlere tâbi’ olmadan, doğru yolda yürümek isterse, muhakkak 

iğri yola sapar. Eğer eline bir şeyler geçerse, istidrâcdır. Ya’nî, sonu zarar ve ziyândır. 

Ubeydüllah-i Ahrâr “kuddise sirruh” buyurdu ki, (Kalbe gelen bütün keşfleri, 

hâlleri bize verseler, fekat kalbimizi Ehl-i sünnet i’tikâdı ile süslemeseler, 

kendimi mahv olmuş ve hâlimi harâb bilirim. Bütün harâblıkları, felâketleri üzerime 

yığsalar, lâkin kalbimi Ehl-i sünnet vel-cemâ’at i’tikâdı ile şereflendirseler, hiç 

üzülmem). Evliyâya hâsıl olan hâller, keşfler, eğer Peygamberimize “sallallahü 

aleyhi ve sellem” tâbi’ olmakla berâber ise, nûr üstüne nûr olur ve islâmiyyetin incelikleri, 

esrârı hâsıl olmağa başlar. Sahâbe-i kirâmın hepsi “radıyallahü teâlâ anhüm 

ecma’în” ve Selef-i sâlihîn ve Meşâyıh-ı müstakîm-ül ahvâl, böyle idi. Tesavvufda, 

nübüvvet yolu ve vilâyet yolu diye ayrılan iki yol, hakîkatde islâmiyyetin gösterdiği 

tek bir yoldur. Zîrâ her ikisi de, insanı Peygambere “sallallahü aleyhi ve sellem” 

tâbi’ olmak şartı ile erdiriyor. Bunun gibi, Allahü teâlânın rızâsına, ma’rifetine 

götüren yollar, mahlûkların nefesleri kadardır, sözü de doğrudur. Çünki, her hayâli, 

aslına kavuşduran bir yol vardır ve her mahlûkun (Ayn-ı sâbite)si, ya’nî (Mebde-i 

te’ayyün)ü, ya’nî yaratılmasına ve vücûdda kalmasına vâsıta olan ism-i ilâhî başkadır. 

Bu yolların hepsinden vâsıl olmak, ahkâm-ı islâmiyyeyi yapmağa bağlıdır. İslâmiyyetden 

ayrılan, yolda kalır veyâ yoldan çıkar. O hâlde, bütün yolların başlangıcı 

islâmiyyetdir. Ya’nî islâmiyyet, bir ağacın gövdesine benzer. Bütün tarîkatler, 

ya’nî yollar, bu ağacın dalları, damarları, filizleri, yaprakları ve çiçekleri gibidir. 

[Emr-i ma’rûf iki sûret ile yapılır: Birincisi, söz, yazı ve her nev’ yayın vâsıtası 

iledir. Bunu yaparken, bilgi az ise ve şahsa, âdetlere, kanûnlara dikkat ve ri’âyet 

edilmezse, fitneye sebeb olabilir. İkinci yol, hâl ile, islâmın güzel ahlâkına uyarak, 

nümûne olmakdır. Herkese tatlı dil, güler yüz göstermek, kimseyi incitmemek, kimsenin 

malına, ırzına göz dikmemek, kanûnlara uymak, vergilerini, borçlarını ödemek, 

en te’sîrli, en fâideli nasîhat yapmak olur. Bunun içindir ki, (lisân-ı hâl, lisân-ı 

kalden entakdır) demişlerdir. Görülüyor ki, islâmın güzel ahlâkına uygun yaşamak, 

emr-i ma’rûf ve nehy-i münker yapmanın en güzel yoludur. Mühim bir farzı 

yapmakdır. İbâdet etmekdir. Tesavvuf, insanı, Rabbine yapdığı ibâdetlerde 

lâzım olan ihlâsa ve insanlara karşı lâzım olan güzel ahlâka kavuşduran yoldur. İnsana 

bu yolu Mürşid-i kâmil öğretir. Her ilmin mütehassısları vardır. İnsan, bir ilmi, 

bunun mütehassısından öğrenir. Tesavvuf ilminin mütehassısı, İnsân-ı kâmildir. 

Başka ilmlerin mütehassıslarına kâmil denmez.] 

Hudâ Rabbim, nebîm hakkâ Muhammeddir Resûlullah, 

hem islâm dînidir dînim, kitâbımdır kelâmullah. 

Akâidde, ehl-i sünnet oldu mezhebim, hamdolsun, 

amelde, Ebû Hanîfe mezhebi, mezhebim vallah. 

Dahî zürriyyetiyim Âdem aleyhisselâmın hem, 

Halîlin milletiyim, dahî kıblem Kâ’be, Beytullah. 

Hep eshâb-ı güzîn, tâbi’în ve müctehidlerin, 

nekim var ehl-i sünnet vel-cemâ’at, cümle ehlullah. 

– 95 –


Bu mektûb Muhammed Murâda gönderilmiş olup, nasîhat vermekde ve vera’ 

ile takvâyı övmekdedir: 

Allahü teâlâya hamd olsun ve Onun seçip beğendiği kimselere selâm olsun! Kıymetli 

dostlarımın, dünyânın yaldızlı, süslü günâhlarına aldanmış olmasından korkuyorum. 

Bunların güzel ve tatlı görünüşlerine, çocuklar gibi kapılacaklarını düşünerek 

üzülüyorum. İblîs mel’ûnunun [ve insan şeytânlarının] dürtmesi ile, mubâhlardan 

şübhelilere, şübhelilerden harâmlara kaymalarından ve sâhibine karşı 

mahcûb ve utanacak hâle düşeceklerinden çok sıkılıyorum. Tevbe ve istiğfâr devâmlı 

olmak lâzımdır. Harâmları ve şübheli şeyleri, öldürücü zehr bilmelidir. Nazm: 

Sana söyliyecek sözüm hep şudur, 

ki, çocuksun ve ev çok süslüdür. 

Allahü teâlâ lutf ederek, kerem ederek, acıyarak, kullarına çok şeyleri mubâh etmiş, 

izn vermişdir. Rûhu hasta, kalbi bozuk olduğu için, mubâhlarla doymayıp, bitmez 

tükenmez mubâhları bırakarak, ahkâm-ı islâmiyyenin hudûdundan dışarı taşanlar, 

şübheli ve harâmlara uzananlar, ne kadar bedbaht ve zevallıdır. Ahkâm-ı islâmiyyenin 

hudûdunu gözetmek, buradan dışarı taşmamak lâzımdır. Âdet üzere, alışkanlık 

ile nemâz kılan ve oruc tutan çokdur. Fekat, ahkâm-ı islâmiyyenin hudûdunu 

gözeten, harâm ve şübhelilere düşmemeğe dikkat eden pek azdır. Doğru ve hâlis 

ibâdet edenleri, âdet üzere, bozuk ibâdet edenlerden ayıran fark, Allahü teâlânın 

emrlerini gözetmekdir. Çünki, nemâz ve orucun hâlisi de, bozuğu da görünüşde 

berâberdir. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki, (Dîninizin 

direği, temeli vera’dır). Bir hadîs-i şerîfde, (Hiçbir şey vera’ gibi olamaz) buyurdu. 

[İbni Âbidîn, imâmlığın şartlarında buyuruyor ki, (Şübhelilerden sakınmağa, 

ya’nî şübhelilerden ittikâya (Vera’) denir. Harâmlardan sakınmağa, (Takvâ) denir. 

Şübheli olmak korkusu ile mubâhların çoğunu terk etmeğe de (Zühd) denir). 

(Hadîka) sonunda diyor ki, (Zemânımızda vera’ ve takvâ sâhibi olmak güçleşdi. 

Şimdi, kalbini ve dilini ve a’zâyı harâmlardan koruyan ve insanlara, hayvanlara haksız 

olarak zulm etmiyen ve ücretsiz olarak bir iş yapdırmıyan ve herkesin elindekini 

onun halâl mülkü bilen kimse, takvâ sâhibi olur. Bir kimsenin elindeki malın 

gasb edilmiş, çalınmış, fâiz [kumar, rüşvet], zulm, hıyânet ile alınmış harâm malın 

kendisi olduğu bilinmedikce, mallarını bu yollardan edinmekde olduğu bilinse dahî, 

elindeki bu malın onun halâl mülkü olduğunu kabûl etmek lâzımdır. Bunu verince, 

mülk-i habîs ise de, almak câiz olur. Verilenin harâm mal olduğu bilinirse, 

bunu ondan hiç bir sûretle almak câiz olmaz. Çeşidli kimselerden aldığı harâm malları 

birbirleri ile veyâ kendi halâl malı ile, yâhud kendinde emânet bulunan mallar 

ile karışdırırsa ve bunları birbirlerinden kolayca ayıramazsa, bu karışımlar, kendi 

mülkü olur. Bu karışımlara (mülk-i habîs) denir. Harâm malları ayırabilirse kendilerini, 

sâhiblerine veyâ bunların vârislerine vermesi, ayıramaz ise, tazmîn etmesi 

lâzım olur. Tazmîn etmek, kendi halâl zekât malından onların mislini, misline mâlik 

değilse, gasb etdiği gündeki kıymetini ödemekle olur. Tazmîn etmeden evvel, 

habîs malı kullanmak câiz olmadığı için, tam mülk değildir. Tam mülk olmayan malın 

zekâtı verilmez. Tazmînden sonra, habîs karışımı kullanması mubâh olur [Ve 

zekâtını vermesi lâzım olur. Sâhibini bildiği hâlde, tazmîn etmeden evvel kullanamaz 

ve sadaka ve hediyye veremez ve zekât nisâbına katması lâzım olmaz. Sâhiblerini, 

vârislerini bilmiyorsa, mâl-ı harâmın ve habîs karışımın hepsini sadaka 

vermesi vâcib olur. Sâhibi sonra zuhûr ederse, kendisine tazmîn etmesi de lâzım 

olur.]. Harâm malı, bey’, hediyye, kirâ, âriyyet, borc ödemek ve başka sûretlerle 

bir kimseye verirse, habîs malın kendisi olduğunu bilenin, bunu alması câiz olmaz. 

Sadaka olarak verdiği fakîr, harâm malı kendisine hediyye ederse, bunu kendisi 

de kullanabilir. Sâhibi bilinen habîs malı da, sadaka ve hibe olarak almak câiz ol- 

– 96 –

madığı gibi, bey’ ve icâre gibi yollar ile almak da câiz değildir. Bu yollar ile halâl 

hâle dönmez. Eline, sâhibi bilinen harâm mal, meselâ para geçen, bunu sâhibine 

vermeli, sâhibi bilinmiyorsa, fakîre sadaka vermelidir. Başka yere vermesi günâh 

olur. Bu malı almak, fakîrlerden başka kimseye câiz olmaz. Yalnız vârisin, harâm 

mal olduğunu bildiği hâlde, mîrâsı alması câiz olur, denildi. Yetmişsekizinci madde 

başına bakınız! Bey’ ve şirâda kolaylık olmak için, imâm-ı Kerhînin kavli ile fetvâ 

verilmişdir. Şöyle ki, bir satışda semen [para] gösterilmeden akd yapılıp da, semen 

olarak harâm olduğu bilinen şey verilirse, bu şey karşılığı alınan mebî’ halâl 

ve tîb olur. Fekat, harâm olduğu bilinen veyâ kendinde vedî’a [emânet] bulunan 

şey, semen olarak gösterilerek söz kesilir ve bu semen verilirse, satın alınan mebî’, 

harâm olur. Harâm semene işâret edip, başka şeyi verirse veyâ başka semene 

işâret edip, harâm semeni verirse, mebî’ harâm ve habîs olmaz.) (İbni Âbidîn) “rahmetullahi 

teâlâ aleyh”, gasbı anlatırken diyor ki, (Gasb, bir kimsenin malını zor 

ile almak veyâ kendindeki emânet malı inkâr etmekdir. Büyük günâhdır. Malda 

değişiklik oldu ise, sâhibi, malı ile kıymetindeki değişikliği veyâ yalnız kıymetini 

ister. Gasb etdiği yerde ödemesi lâzım olur. Tazmînden sonra kullanması câiz ise 

de, satarak etdiği kâr yine halâl olmaz. Kârı sadaka vermesi lâzımdır. Muhtelif kimselerden 

gasb etdiklerini birbirleri ile veyâ kendi mülkü ile karışdırır ve ayrılamazlarsa, 

hepsi kendi habîs mülkü olur. Fekat, tazmîn etmedikce, bu karışımı kullanması 

halâl olmaz. Tazmîn etmekle, gasb günâhından kurtulmaz). Şernblâlî (Dürer) 

hâşiyesinde diyor ki, (Zâlim, gasb etdiği malları kendi malı ile karışdırırsa, kendi 

mülkü olurlar. Kendi halâl malı, sâhiblerine ödeyecek mikdârdan nisâb mikdârı 

fazla kalırsa, tazmîn etmeden evvel de, karışımın zekâtını vermesi lâzım olur. Karışım 

nisâb mikdârı ise, fekat tazmîn edecek ve nisâb mikdârı artacak kadar kendinin 

ayrı halâl malı yoksa, zekâtı lâzım olmaz.)] 

Oradaki sevdiklerimiz, her ne kadar tatlı yemeklere, süslü elbiseye düşkün ise de, 

hakîkî lezzet ve fâide vera’ sâhiblerinin yidiklerinde ve giydiklerindedir. Mısra’: 

Makâm sâhiblerine veren onu, 

Vera’ sâhiblerine, veriyor bunu. 

Onun ile bunun arasındaki fark, çok büyükdür. Çünki, Allahü teâlâ, onu beğenmez, 

bundan ise râzıdır. Sonra, kıyâmetde onun hesâbı güç, bunun ise kolaydır. Yâ 

Rabbî, bizlere acı, doğru yoldan ayırma! 

43 — İKİNCİ CİLD, 66. cı MEKTÛB 

Bu mektûb, arabî olarak Hindistân vâlîlerinden Hân-ı hânâna “rahmetullahi teâlâ 

aleyh” yazılmış olup, tevbe, inâbet, vera’ ve takvâyı anlatmakdadır: 

Mektûbuma Besmele ile başlıyorum. Ya’nî bu mektûbu yazabilmek için, rahmeti, 

ihsânı bol olan Allahü teâlâya sığınıyor, Ona güveniyorum. Her hamd, şükr Onun 

hakkıdır. Onun seçdiği, sevdiği iyi insanlara selâm ederim. Kıymetli ömrümüz, günâh 

işlemekle, kusûr, kabâhat yapmakla, yanılmakla, fâidesiz, lüzûmsuz konuşmakla 

geçip gidiyor. Bunun için; tevbeden, Allahü teâlâya boyun bükmekden söyleşmemiz, 

vera’ ve takvâdan konuşmamız hoş olur. Nûr sûresi, otuzbirinci âyet-i kerîmesinde 

meâlen, (Ey mü’minler! Hepiniz, Allahü teâlâya tevbe ediniz! Tevbe etmekle 

kurtulabilirsiniz) buyurmuşdur. Yirmisekizinci cüz’ sonundaki, Tahrîm 

sûresi, sekizinci âyet-i kerîmesinde meâlen, (Ey îmân eden seçilmişler! Allahü teâlâya 

dönünüz! Hâlis tevbe edin! Ya’nî tevbenizi bozmayın! Böyle tevbe edince, 

Rabbiniz, sizi belki afv eder ve ağaçlarının, köşklerinin altından [önünden] sular 

akan Cennetlere sokar) buyurmuşdur. En’âm sûresi, yüzyirminci âyet-i kerîmesinde 

meâlen, (Açık olsun, gizli olsun günâhlardan sakınınız!) buyurmuşdur. Günâhlarına 

tevbe etmek, herkese farz-ı ayndır. Hiç kimse tevbeden kurtulamaz. Nasıl 

kurtulur ki, Peygamberlerin “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” hepsi tevbe ederdi. 


Peygamberlerin sonuncusu ve en yükseği olan Muhammed “aleyhi ve aleyhimüssalevât” 

buyuruyor ki, (Kalbimde [envâr-ı ilâhiyyenin gelmesine engel olan] perde 

hâsıl oluyor. Bunun için hergün, yetmiş kerre istigfâr ediyorum). Yapılan günâhda, 

kul hakkı bulunmayıp, zinâ yapmak, alkollü içki içmek, çalgı dinlemek, yabancı 

kadınlara bakmak, Kur’ân-ı kerîmi abdestsiz tutmak ve [şî’î, nusayrî, vehhâbî 

ve başka] yanlış inanışlara saplanmak gibi, yalnız Allahü teâlâ ile kendi arasında 

olursa, böyle günâhlara tevbe etmek, pişmân olmakla, istigfâr okumakla, Allahü 

teâlâdan utanıp, sıkılıp, Ondan afv dilemekle olur. Farzlardan birini özrsüz 

terk etdi ise, tevbe için, bunlarla birlikde, o farzı da yapmak lâzımdır. 

[(Tergîb-üs-salât)da diyor ki, Hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (Bir nemâzı özrsüz, 

vaktinden sonra kılan, seksen hukbe Cehennemde yanacakdır. Bir hukbe seksen 

senedir. Her senesi üçyüzaltmış gündür. Her günü, seksen dünyâ senesidir). Kazâya 

kalan nemâzı kılacak kadar vaktlerin herbiri geçdikçe, bu bir nemâzın günâhı 

katkat artar. Yâ birkaç nemâz olursa, çok çetin olur. Her ne behâsına olursa olsun, 

bir ân önce, kazâ etmek ve afvı için tevbe etmek, çok yalvarmak lâzımdır. Nemâz 

kılmıyanın, Allahü teâlânın büyüklüğü karşısında titremesi, erimesi lâzımdır. 

Allahü teâlânın emrlerine (Farz), yasak etdiği şeylere (Harâm) denir. Farzları 

yapmağa, harâmdan sakınmağa (İbâdet etmek) denir. Allahü teâlâ, ibâdet yapanları 

sever. Bunları âhıretde Cennete sokacağını, sonsuz ni’metler vereceğini 

Kur’ân-ı kerîmde bildiriyor. Kur’ân-ı kerîm Allah kelâmıdır. İnsan sözü değildir. 

Harâm işleyen, Cehennemde yanacakdır. Harâmlar derece derecedir. Büyük harâmın 

cezâsı çok olacakdır. Büyük harâmlardan biri, beş vakt nemâzdan birini vaktinde 

kılmamakdır. Nemâzın farz olduğuna inanmıyan (Kâfir) olur. Kâfir, müslimân 

değildir. Cehennemde sonsuz yanacakdır. İnanıp da, tenbellikle kılmıyan, kâfir 

olmaz. Buna (Fâsık) denir. Fâsık, yine müslimândır. Harâm işlediği için, bir müddet 

Cehennemde yanacakdır. Bir nemâzı vaktinde kılmıyanın bunu kazâ etmesi 

farzdır. Kazâ etmezse, bir nemâz için seksen hukbe yanacakdır. Hiç bir ibâdeti, hiçbir 

iyiliği onu Cehennemden kurtarmaz. Yalnız, bir müslimâna, bir farzı öğretirse, 

bu azâbdan kurtulur. Fekat, bunun hem kazâ kılması, hem de harâm işlemekle 

meşhûr olmaması lâzımdır. Meselâ, kadınların başı, saçı, kolu, bacağı açık sokağa 

çıkması harâmdır. Buna nasîhat vererek veyâ Ehl-i sünnet âliminin yazmış 

olduğu doğru bir din kitâbı vererek, harâm işlemesine mâni’ olanın bütün günâhları 

afv olur. Fekat, kendisinin bir harâm işlememesi lâzımdır. Ancak bunun kazâ 

borçları afv olur. Cehennemde yanmakdan kurtulur. (Hakîkat Kitâbevi)nin bütün 

kitâbları doğrudur.] 

Günâhda kul hakkı da varsa, buna tevbe için, kul hakkını hemen ödemek, 

onunla halâllaşmak, ona iyilik ve düâ etmek de lâzımdır. Mal sâhibi, hakkı olan ölmüş 

ise, ona düâ, istigfâr edip çocuklarına, vârislerine verip ödemeli, bunlara 

iyilik yapmalıdır. Çocukları, vârisleri bilinmiyorsa, mal ve cinâyet mikdârı parayı 

fakîrlere, miskînlere sadaka verip, sevâbını hak sâhibine ve eziyyet yapılana niyyet 

etmelidir. Alî “radıyallahü anh” buyuruyor ki, Ebû Bekr “radıyallahü anh” doğru 

sözlüdür. Ondan işitdim ki, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” (Günâh işliyen 

biri, pişmân olur, abdest alıp nemâz kılar ve günâhı için istigfâr ederse, Allahü 

teâlâ, o günâhı elbette afv eder. Çünki, Allahü teâlâ, Nisâ sûresi yüzdokuzuncu 

âyetinde: Biri günâh işler veyâ kendine zulm eder, sonra pişmân olup, Allahü 

teâlâya istigfâr ederse, Allahü teâlâyı çok merhametli ve afv ve magfiret edici bulur, 

buyurmakdadır) dedi. Bir hadîs-i şerîfde, (Bir kimse, bir günâh işler, sonra pişmân 

olursa, bu pişmânlığı, günâhına keffâret olur. Ya’nî, afvına sebeb olur) buyurdu. 

Bir hadîs-i şerîfde, (Günâhı olan kimse, istigfâr eder ve tevbe eder, sonra bu 

günâhı tekrâr yapar, sonra yine istigfâr söyler, tevbe eder. Üçüncüye yine yapar ve 

yine tevbe ederse, dördüncü olarak yapınca, büyük günâh yazılır) buyurdu. Bir hadîs-i 

şerîfde, (Müsevvifler helâk oldu) buyurdu. Ya’nî, ileride tevbe ederim diyen- 

– 98 –

ler, tevbeyi gecikdirenler ziyân etdi. Lokman hakîm Velî veyâ Peygamber idi 

“radıyallahü teâlâ anh”. Oğluna nasîhat ederek, (Oğlum, tevbeyi yarına bırakma! 

Çünki, ölüm ânsızın gelip yakalar) dedi. İmâm-ı Mücâhid buyuruyor ki, (Her sabâh 

ve akşam tevbe etmiyen kimse, kendine zulm eder). Abdüllah ibni Mubârek 

buyurdu ki, (Harâm olarak ele geçen bir kuruşu, sâhibine geri vermek, yüz kuruş 

sadaka vermekden dahâ sevâbdır). Âlimlerimiz buyuruyor ki, (Haksız alınan bir 

kuruşu sâhibine geri vermek, kabûl olan altıyüz hacdan dahâ sevâbdır). Yâ Rabbî! 

Kendimize zulm etdik. Bize acımaz, afv etmezsen, hâlimiz pek fenâ olur. 

Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki, (Allahü teâlâ buyuruyor 

ki: Ey kulum! Emr etdiğim farzları yap, insanların en âbidi olursun. Yasak 

etdiğim harâmlardan sakın, vera’ sâhibi olursun. Verdiğim rızka kanâ’at eyle, insanların 

en ganîsi olursun, kimseye muhtâc kalmazsın). Peygamberimiz “sallallahü 

aleyhi ve sellem” Ebû Hüreyreye “radıyallahü anh” buyurdu ki, (Vera’ sâhibi 

ol ki, insanların en âbidi olursun!). Hasen-i Basrî “rahmetullahi aleyh” buyurur 

ki, (Zerre kadar vera’ sâhibi olmak, bin nâfile oruc ve nemâzdan dahâ hayrlıdır). 

Ebû Hüreyre “radıyallahü anh” buyurdu ki, (Kıyâmet günü Allahü teâlânın 

huzûrunda kıymetli olanlar vera’ ve zühd sâhibleridir). Mûsâ aleyhisselâma 

vahy edilmişdir ki, (Bana yaklaşanlar, sevgime kavuşanlar içinde, vera’ sâhibleri 

gibi yaklaşan olmaz). Büyük âlimlerden ba’zısı buyurdu ki, (Bir kimse, şu on 

şeyi, kendine farz bilmedikce, tam vera’ sâhibi olmaz: Gîbet etmemeli. Mü’minlere 

sû-i zan etmemeli, kötü bilmemeli. Kimse ile alay etmemeli. Yabancı kadınlara, 

kızlara bakmamalı. Doğru söylemeli. Kendini beğenmemek için, Allahü teâlânın, 

kendisine yapdığı ihsânları, ni’metleri düşünmeli. Malını halâl yere harc 

edip, harâmlara vermemeli. Nefsi, keyfi için, mevkı’ makâm istemeyip, buraları 

insanlara hizmet yeri bilmeli. Beş vakt nemâzı vaktinde kılmağı birinci vazîfe bilmeli. 

Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdiği îmân ve işleri iyi öğrenip, kendini bunlara 

uydurmalı. Yâ Rabbî! Bizlere ihsân etdiğin nûru, hidâyeti artdır. Bizi afv et! 

Sen herşeyi yapabilirsin). 

Kerem, şefkat ve ihsân sâhibi kıymetli efendim! Bütün günâhlara tevbe etmek 

nasîb olur ve vera’ ile takvâ [ya’nî harâmların ve şübheli olanların hepsinden 

sakınmak] müyesser olursa, büyük ni’met, yüksek devlet ele geçmiş olur. Bu, ele 

geçmezse, ba’zı günâhlara tevbe etmek ve ba’zı harâmlara vera’ eylemek de 

ni’metdir. Bu ba’zıların bereket ve nûrları, belki hepsine sirâyet eder de, bütün günâhlara 

tevbe etmeğe ve tam vera’ sâhibi olmağa yol açar. (Birşeyin bütünü ele geçmezse, 

hepsini elden kaçırmamalıdır) buyuruldu. Yâ Rabbî, bize beğendiğin şeyleri 

yapmak nasîb eyle! Peygamberlerin en yükseği, efendisi, izzet, şeref yolcularının 

reîsi olan Muhammed Mustafânın “aleyhi ve aleyhim ve alâ âl-i küllin minessalevâti 

efdalühâ ve minetteslîmâtî ekmelühâ” sadakası olarak, bizleri senin dîninde 

bulunmakdan ve sana itâ’at etmekden ayırma! 

[Dünyâya milyarlarca insan gelmiş. Bir müddet yaşamışlar. Sonra, ölüp gitmişler. 

Bunların ba’zıları zengin imiş, ba’zıları fakîr. Kimi güzel imiş, kimi çirkin. Kimi 

zâlim imiş, kimi mazlûm. O hâllerinin de hepsi geçdi, unutuldu. Onların bir kısmı 

inanmış, müslimân idi. Geri kalanları, inanmamış kâfirlerdi. Hepsi, yâ sonsuz 

yok olacak. Yâhud kıyâmet kopup, tekrâr dirilip inanmıyanlar sonsuz azâb çekecek. 

Her iki hâlde de, inanmış olanlara hiç azâb, hiç sıkıntı yok. Ammâ ikinci hâlde 

inanmıyanlar sonsuz ve pek acı azâb çekecekler. İnanmış olarak ölmüş olanlar, 

şimdi tâm râhat ve huzûr içindeler. Îmânsız olanlar ise, sonsuz olarak ateşde yanmak 

ihtimâli, korkusu içindeler. Ey insan! İyi düşün! Birkaç sene sonra, sen de, bunlardan 

biri olacaksın. Şimdi, geçmiş senelerin nasıl bir hayâl oldu ise, o zemân, bütün 

ömrün, bütün hayâtın, çalışmaların, didinmelerin hep hayâl, bir rü’yâ gibi olacak. 

O zemân, sen o iki kısmın hangisinden olmak istersin? Hiçbirinden olmak istemem 

diyemezsin. Buna imkân yok! Çâresiz, onların arasına gideceksin! Sonsuz 

– 99 –

ateşde yanmağı, ihtimâl bile olsa, ister misin? Allahın var olduğunu, Cennete, 

Cehenneme inanmağı, akl da, ilm de, fen de red edemiyor. Böyle şey olamaz diyemiyorlar. 

İnanmıyanlar, inkâr etmelerine akl ile, fen ile bir vesîka gösteremiyorlar. 

Hâlbuki inanmak lâzım olduğunu gösteren vesîkalar sayılamıyacak kadar çokdur. 

Dünyâ kütübhâneleri bu vesîkaları bildiren kitâblarla doludur. Onlar nefslerine, 

zevklerine aldanarak inkâr ediyorlar. Zevklerinden başka birşey düşünmiyorlar. Hâlbuki, 

islâmiyyet zevkı yasak etmemişdir. Zevklenmenin zararlı olmasını yasaklamışdır. 

O hâlde, aklı olan kimse, zevklerini Allahü teâlânın gösterdiği yoldan te’mîn e- 

der. İslâmın güzel ahlâkı ile süslenir. Herkese iyilik eder. Kendisine kötülük yapanlara 

iyilikle karşılık verir. İyilik yapamazsa, hiç olmazsa sabr eder. Bölücü olmaz. 

Yapıcı olur. Böylece, kendisi de hem zevklerine, hem de râhata, huzûra kavuşur. 

Hem de, âhıretin sonsuz azâblarından kurtulur. Görülüyor ki, bütün râhatlıkların, 

se’âdetlerin başı, îmân etmekde, müslimân olmakdadır. [Ya’nî, ahkâm-ı islâmiyyeye 

uymak lâzımdır. Allahü teâlâ, kullarına çok acıdığı için, fâideli şeyleri yapmalarını 

emr etmişdir. Bu emrlere (Farz) denir. Zararlı şeyleri yasak etmişdir. Bunlara 

(Harâm) denir. Farzların ve harâmların hepsine (Ahkâm-ı islâmiyye) denir. Dinler, 

Allahü teâlânın kullarına rahmetidir, ihsânıdır. Ahkâm-ı islâmiyyeye uyanın düâları 

muhakkak kabûl olur. Nemâz kılmıyanın, açık kadınlara bakanın ve harâm yiyenin, 

içenin, ahkâm-ı islâmiyyeye uymadığı anlaşılır. Bunun düâları kabûl olmaz. İslâmiyyete 

inanan ve uyan, Allahü teâlânın ihsânına kavuşur, mes’ûd olur. İnanmıyan, 

bu se’âdetden mahrûm kalır.] Îmân etmek de, çok kolaydır. Îmân etmek için, bir 

yere para vermek, mal vermek, zor bir iş yapmak, birisinden izn almak gibi, hiçbir 

şey yapmak lâzım değildir. Hattâ, îmânlı olduğunu kimseye bildirmek, belli etmek 

bile lâzım değildir. Îmân, altı şeyi öğrenip, bunlara kalbinden, gizlice inanmak demekdir. 

Îmân eden, Allahü teâlânın emrlerine teslîm olur. Ya’nî seve seve yapar. Böylece, 

müslimân olur. Kısacası, her mü’min müslimândır. Her müslimân, mü’mindir.] 


Bu mektûb, Hâce Şerefeddîn Hüseyne gönderilmiş olup, harâmlardan sakınmağı, 

ahkâm-ı islâmiyyeye yapışmağı bildirmekdedir: 

Yâ Rabbî, dünyâyı gözümüzde küçült ve âhıretin büyüklüğünü, ehemmiyyetini 

kalblerimize yerleşdir! Ey akllı oğlum! Harâmların süsüne, yaldızına sakın aldanma 

ve çabuk geçen, tükenen lezzetlerine kapılma! Bütün hareketlerinin, duruşlarının, 

gidişlerinin, islâmiyyete uygun olmasına çok dikkat et! Onun ışıkları altında 

yaşamağa çalış! Her şeyden önce, Ehl-i sünnet vel-cemâ’at âlimlerinin “Allahü teâlâ 

onların durmadan çalışmalarına, çok mükâfât versin” bildirdiği, kitâblarında yazdığı 

i’tikâdı öğrenmek ve îmânını buna göre düzeltmek lâzımdır. Ondan sonra, fıkh 

ahkâmını öğrenmeli, farzları yapmağa sarılmalı, halâle, harâma dikkat etmelidir. 

Farzların yanında, nâfile ibâdetlerin, hiç kıymeti yokdur. Zemânımızın müslimânları, 

farzları bırakıp, nâfile ibâdetlere sarılıyor, nâfile ibâdetleri yapmağa [meselâ, 

kadın erkek karışık olarak mevlid okutmağa, câmi’ yapmağa, sadaka ve hayrât yapmağa] 

ehemmiyyet verip, farzları [meselâ beş vakt nemâz kılmağı, Ramezân-ı şerîf 

ayında oruc tutmağı, zekât vermeği, uşr vermeği, borç ödemeği, halâlı, harâmları 

öğrenmeği ve kadınların, kızların sokağa çıkarken, başlarını, sarkan saçlarını, 

kollarını, bacaklarını örtmelerini, radyo ve televizyonda, din düşmanlarının îmânı 

ve ahlâkı bozan sözlerini dinlemelerini] hafîf ve ehemmiyyetsiz görüyorlar. 

[Fransada, Liyon şehrine bağlı Charvieu kasabasının belediyye reîsi Gerard, câmi’e 

gelen müslimânların hergün artdığını, kiliseye giden fransızların azaldığını görünce, 

kudurarak, câmi’i dozerle yıkdırmışdır. Bu vahşeti, bu alçaklığı 18.8.1989 târîhli gazeteler 

yazdı. Hiçbir islâm kitâbı okumamış, islâmın ışıklı yolundan haberi olmıyan, 

bu câhil, ahmak, âdî, pis kâfirlerin, islâmiyyete saldıran radyolarını, televizyonlarını, 

kitâblarını eve sokmamalı, temiz kadınlarımızı, ma’sûm çocuklarımızı, bunların hü- 

– 100 –

cûmlarından, yalanlarından, iftirâlarından korumalıyız! Bunların, din hürriyyetini, insan 

haklarını, yardımlaşmağı medh eden yaldızlı yalanlarına aldanmamalıyız!] 

Olur olmaz yerlere birçok para sarf ediyorlar da, bir kuruş zekâtı bir müslimâna 

vermeği benimsemiyorlar. Hâlbuki, bilmiyorlar ki, bir kuruş zekâtı yerine vermek, 

binlerle lira sadaka vermekden, katkat dahâ sevâbdır. Zekât vermek, Allahü 

teâlânın emrini yapmakdır. Sadaka ve hayrâtın çoğu ise, şöhret, hurmet ve nefsin 

şehvetlerini kazanmak için olur. Farzlar yapılırken araya riyâ, gösteriş karışmaz. Nâfile 

ibâdetlerde ise, gösteriş çok olur. Bunun içindir ki, zekâtı, âşikâre vermek lâzımdır. 

Bu sûretle insan iftirâdan kurtulur. Nâfile sadakayı, gizli vermelidir ki, kabûl 

ihtimâli fazla olur. Sözün özü şudur ki, dünyânın zararından kurtulabilmek için, 

ahkâm-ı islâmiyyeye yapışmakdan başka çâre yokdur. Dünyâ zevklerini büsbütün 

bırakamıyanların, hiç olmazsa, hükmen terk etmesi, ya’nî dünyâyı terk etmiş sayılmaları 

lâzımdır. Bunun için de, her sözü ve her işi islâmiyyete uygun yapmalıdır. 

[Kâfirlerin, mürtedlerin, ba’zı emellerine kavuşmak için, islâmiyyete uygun 

işler yapmaları, dünyâda fâideli olur, râhat, mes’ûd yaşamalarına sebeb olur ise de, 

kıyâmet gününde fâide vermez. Çünki onlar, îmânla şereflenmemişdir. İbâdetlerin 

kabûl olması için, iyiliklere sevâb kazanabilmek için, îmân sâhibi olmak lâzımdır. 

(İfsâh)da diyor ki, (İbâdetlerin en kıymetlisi, farz-ı ayn olanlardır. Farzlardan 

sonra en kıymetlisi, şâfi’îde sünnet nemâzlar, hanbelîde cihâddır. Hanefîde ve mâlikîde 

ise, ilm öğrenmek ve öğretmek ve sonra cihâddır.)]. 


Esseyyid, Mîr Muhammed Nu’mân hazretlerine yazılmış olup, Allahü teâlânın 

ve sıfatlarının ve fi’llerinin kullarına çok yakın olduğunu bildirmekdedir: 

Allahü teâlâya hamd olsun ve Onun seçdiği, beğendiği kimselere iyilikler, selâmlar 

olsun! Kıymetli mektûbunuz geldi. Çok zahmet buyurmuşsunuz. Cenâb-ı Hak 

sa’yinizi meşkûr eylesin! Allahü teâlânın fi’llerinin ve sıfatlarının ve zâtının bu âleme, 

herşeyden dahâ yakın olduğunun açıklanmasını, tekrâr tekrâr, soruyorsunuz 

ve cevâbını çok merak ediyorsunuz. Bunun için, biraz bildirmeğe mecbûr oldum: 

Herşey, kendi mâhiyyeti, hakîkati, özü ile şeydir. Bir şey’e kendi mâhiyyetini vermeğe 

ve bir vericiye lüzûm yokdur. Çünki, herşeyin mâhiyyeti, kendisindedir. Bunun 

içindir ki, hiçbirşeyin mâhiyyeti yapılmaz denilmişdir. Her cismin, bir özü, mâhiyyeti 

vardır. Cismlere, mâhiyyetlerini vermek için, bir iş yapmak lâzım değildir. Fekat, mâhiyyetleri 

vücûda getirmek için, bir iş yapılır. Meselâ, boyacının işi, kumaşı boyamak 

içindir. Yoksa, kumaşı kumaş yapmak ve boyayı boya yapmak için değildir ki, buna 

lüzûm yokdur. O hâlde, birşeye mâhiyyeti, sonradan verilmez. O şeyin ve mâhiyyetinin, 

birlikde meydâna gelmesi için iş yapılır. Herşey, kendi mâhiyyeti ile şeydir. Bu 

sözümüz, zılda, gölgede doğru olmuyor. Bir şeyin zılli, aksi, gölgesi, hayâli, aynadaki 

görüntüsü, kendi mâhiyyeti ile zıl ve aks olmayıp, kendilerini meydâna getiren aslın 

mâhiyyeti ile zıl ve aks olmuşdur. Çünki, görüntünün, gölgenin mâhiyyeti yokdur. 

Gölgede bulunan mâhiyyet onu meydâna getiren asl şeyin mâhiyyetidir. O hâlde asl, 

gölgesine, gölgenin kendinden dahâ yakındır. Çünki, gölge aslın mâhiyyeti ile ya’nî, 

asl ile gölge olmuşdur. Kendi mâhiyyeti ile değil. Çünki, kendi mâhiyyeti yokdur. 

Bu âlem, mahlûkların hepsi Allahü teâlânın fi’llerinin, işlerinin zılleri, aksleri, 

görünüşleri olduğundan, bu âlemin aslı olan fi’ller, âleme, âlemden dahâ yakındır. 

Fi’ller de, sıfât-ı ilâhiyyenin zılleri olduğundan, Allahü teâlânın sıfatları âleme, âlemden 

ve âlemin aslı olan, fi’llerden dahâ yakındır. Çünki, aslın aslıdırlar. Sıfât-ı ilâhiyye 

de, Zât-ı ilâhînin zılleri olduğu için ve Allahü teâlânın zâtı, kendisi, bütün 

aslların aslı olduğu için, Allahü teâlânın zâtı, âleme, âlemden ve ef’âl ve sıfât-ı ilâhiyyeden 

dahâ yakındır. Bunları dikkatle okuyup anlıyan akl sâhibleri, insâf ederlerse, 

sözümüzü kabûl ederler. Eğer inanmıyan olursa, ne ehemmiyyeti vardır. Çünki 

bizim onlara sözümüz yokdur. 

– 101 –


Bu mektûb, dînine çok bağlı olan bir hanıma yazılmış olup, i’tikâdları bildirmekde, 

ibâdetlere teşvîk etmekdedir: 

Görünen, görünmiyen, bilinen, bilinmeyen bütün ni’metleri gönderen, bizlere 

kurtuluş yolunu gösteren ve çok sevdiği Muhammed aleyhisselâmın ümmeti yapmakla 

şereflendiren Allahü teâlâya hamd-ü senâlar olsun! 

Bütün mahlûklara her ni’meti, iyilikleri veren yalnız Allahü teâlâdır. Herşeyi var 

eden, var olmak ni’metini veren Odur. Her ân, varlıkda durduran da Odur. Kâmil, iyi 

sıfatlar, insanlara, Onun rahmeti ile, acıması ile verildi. Hayât, ilm, sem’, basar, kudret 

ve kelâm sıfatlarımız hep Ondandır. Sayılamıyan ni’metleri hep O vermekdedir. 

İnsanları sıkıntıdan kurtaran Odur. Düâları kabûl eden, belâlardan kurtaran hep Odur. 

Öyle bir Razzakdır ki, kullarının rızklarını, günâhlarından dolayı kesmiyor. Afvı ve 

merhameti o kadar boldur ki, günâh işliyenlerin yüz karalarını meydâna çıkarmıyor. 

Hilmi o kadar çokdur ki, kullarının cezâlarını vermekde acele etmiyor. 

Öyle bir ihsân sâhibidir ki, kerem ve ihsânlarını dost ve düşman, herkese saçıyor. 

Bütün ni’metlerinin en şereflisi, en kıymetlisi, en üstünü olarak da, kullarına 

müslimânlığı açıkca bildiriyor ve beğendiği yolu gösteriyor. Mahlûkların en iyisine 

uyarak se’âdet-i ebediyyeye kavuşmağı emr buyuruyor. İşte, Onun ni’metleri, 

ihsânları Güneşden dahâ açık ve Aydan dahâ âşikârdır. Başkalarından gelen 

ni’metleri de gönderen Odur. Başkalarının ihsân etmesi, bir emânetcinin, birisine 

emânet vermesi gibidir. Başkasından birşey istemek, fakîrden birşey beklemekdir. 

Câhil de, bunu âlim gibi bilir. Kalın kafalı da, zekî kimse gibi anlar. 

Nazm: 

Vücûdümün her zerresi, gelse de dile, 

şükrünün binde birini yapamaz bile. 

İyilik yapana teşekkür edileceğini, herkes bilir. Bu, insanlık îcâbıdır. İyilik 

edenlere hurmet edilir. Ni’met sâhibleri, büyük bilinir. O hâlde, her ni’metin hakîkî 

sâhibi olan Allahü teâlâya şükr etmek, insanlık îcâbıdır. Aklın lüzûm gösterdiği 

bir vazîfe, bir borcdur. Fekat, Allahü teâlâ, her ayb ve kusûrdan uzak, insanlar 

ise, ayb kirlerine ve noksanlık lekelerine bulaşmış olduğundan, Onunla hiç münâsebetleri, 

alâkaları yokdur. Onu nasıl büyük bileceklerini, nasıl şükr edeceklerini 

anlıyamazlar. Ona karşı söylenmesini güzel sandıkları şeyler, Ona çirkin gelebilir. 

Onu büyültmek, hurmet etmek sandıkları, hakâret ve küçültmek olabilir. 

Ona hurmet ve şükr şeklleri, yine Ondan bildirilmedikce, Ona lâyık olacağına güvenilemez 

ve Onun kabûl edeceği bir ibâdet olamaz. Çünki, insanların hamd etmeleri, 

Ona belki hakâret olur. İşte, Onun tarafından bildirilen, ta’zîm, hurmet ve 

şükr şekli, Peygamberlerin “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” bildirdikleri dinlerdir. 

Ona kalb ile yapılacak hurmetler, dinde bildirilmiş, dil ile yapılacak şükrler, 

orada gösterilmişdir. Her uzvun yapacağı işleri, açık ve geniş olarak, beyân buyurmuşlardır. 

O hâlde, Allahü teâlâya inanmak ile ve kalbin ve bedenin yapması ile 

şükr etmek, ancak dîne uymakla olur. Allahü teâlâya, dînin dışında yapılacak hurmete 

ve ibâdete güvenilemez. Çok def’a tersine olup, sevâb sanılan, günâh olur. 

Bu söylenilenlerden anlaşılıyor ki, dîne uymak, insanlık îcâbıdır ve aklın istediği 

ve beğendiği birşeydir. Allahü teâlâya, Onun dîninin dışında şükr edilemez. 

Allahü teâlânın bildirdiği her din, iki kısmdır: İ’tikâd ve amel. Ya’nî îmân ve ahkâm. 

Bunlardan i’tikâd, her dinde aynıdır. İ’tikâd, dînin aslı ve temelidir. Din ağacının 

gövdesidir. Amel ise, ağacın dalları, yaprakları gibidir. [Eski dinlerde bildirilmiş 

olan i’tikâdlar zemânla bozulmuşdur. Şimdi doğru i’tikâd, yalnız islâm dîninin 

bildirdiği i’tikâddır. Bu doğru] İ’tikâdı olmıyan, Cehennemden kurtulamaz. 

Kıyâmetde azâbdan kurtulmasına imkân yokdur. Ameli olmıyanların kurtulma- 

– 102 –

sı umulur. Bunların işi, Allahü teâlânın irâdesine kalmış olup, isterse afv eder, isterse, 

günâhları kadar azâb ederek, sonra Cehennemden çıkarır. Cehennemde ebedî 

kalmak, islâm dîninin bildirdiği doğru i’tikâdı olmayanlar, ya’nî, Muhammed 

aleyhisselâmın bildirdiği islâm dîninden olan şeylere inanmıyanlar içindir. Bu 

i’tikâdı olup da, ameli olmıyanlar, ya’nî kalb ile beden ahkâmını yerine getirmiyenler, 

Cehenneme girseler bile, sonsuz kalmıyacaklardır. 

İ’tikâd edilecek şeyler, dînin esâsı, müslimânlığın zarûrî, lâzım temeli olduğundan, 

bunları bildirmek ve öğrenmek herkese lâzımdır. [Bunları öğrenmek, her insanın 

birinci vazîfesidir. Îmân ve ahkâm bilgilerini öğrenmiyen ve çocuklarına öğretmiyen, 

insanlık vazîfesini yapmamış olur. Bunları öğrenmek herkesin hakkıdır. 

İnsan haklarının birincisidir.] 

Ahkâmı, ya’nî emrleri ve yasakları yerine getirmek, temel olmayıp, uzun ve geniş 

de olduğundan, bunları fıkh [ve ahlâk] kitâblarına bırakarak, yalnız pek lâzım 

olanları bildirilecekdir, inşâallahü teâlâ. 

[Îmân ve i’tikâd aynıdır. Bunları anlatan geniş ve derin ilme (İlm-i kelâm) denir. 

Kelâm ilmi âlimleri, çok büyük insanlardır ve kelâm kitâbları pek çokdur. Bu kitâblara, 

(Akâid kitâbı) da denir. Amel edilecek, ya’nî kalb ile ve beden ile yapılacak 

ve sakınılacak şeylere, (Ahkâm-ı islâmiyye) veyâ sâdece (İslâmiyyet) deriz. Beden 

ile yapılacak ahkâm-ı islâmiyyeyi bildiren ilme (İlm-i fıkh) denir. Dört mezhebin kelâm 

kitâbları aynı olup, fıkh kitâbları başka başkadır. Halk için, ya’nî tahsîli olmayanlar 

için yazılmış olan ve herkesin bilmesi, inanması ve yapması gereken kelâm 

(ya’nî îmân) ve ahlâk ve fıkh bilgilerini kısaca ve açıkca anlatan kitâblara (İlm-i hâl) 

kitâbları denir. Dînini bilen ve seven ve kayıran mubârek insanların ilm-i hâl kitâblarını 

alıp, çoluğuna ve çocuğuna öğretmek, her müslimânın birinci vazîfesidir. 

Kendilerine din adamı ismini ve süsünü veren câhil ve sapık kimselerin sözlerinden 

ve yazılarından din öğrenmeğe kalkışmak, kendini Cehenneme atmakdır]. 

İ’TİKÂD EDİLMESİ ÇOK LÂZIM OLANLAR: Allahü teâlâ zâtı ile vardır. 

Varlığı kendi kendiyledir. Şimdi var olduğu gibi, hep var idi ve hep var olacakdır. 

Varlığının önünde ve sonunda yokluk olamaz. Çünki, Onun varlığı lâzımdır. 

Ya’nî (Vâcib-ül vücûd)dur. O makâmda, yokluk olamaz. Allahü teâlânın varlığı 

ilmî ve aklî yollar ile anlaşılır. İlmî yola (Limmî yol)da denir. Bu iki yol ile anlamak, 

(Es-se’âdet-ül ebediyye) kitâbının sonundaki risâlede isbât edilmekdedir. Allahü 

teâlâ birdir. Ya’nî şerîki, benzeri yokdur. Vâcib-ül vücûd olmakda ve ülûhiyyetde 

ve ibâdet olunmağa hakkı olmakda ortağı yokdur. Ortağı olmak için, Allahü 

teâlânın kâfî olmaması, müstekıl olmaması lâzımdır. Bunlar ise kusûrdur, noksanlıkdır. 

Vücûb ve ulûhiyyet için noksanlık olamaz. O kâfîdir, müstekıldir. Ya’nî 

kendi kendinedir. O hâlde şerîke, ortağa lüzûm yokdur. Şerîkin, ortağın lüzûmlu 

olması ise, bir kusûrdur ve vücûba ve ulûhiyyete yakışmaz. Görülüyor ki, şerîki olduğunu 

düşünmek, ortaklardan her birinin noksan olacağını gösteriyor. Ya’nî 

şerîk bulunmasını düşünmek, şerîk bulunamıyacağını meydâna çıkarıyor. Demek 

ki, Allahü teâlânın şerîki yokdur. Ya’nî birdir. 

Allahü teâlânın kâmil, noksan olmıyan sıfatları vardır. Bunlara (Ülûhiyyet sıfatları) 

denir. Bunlar, hayât [diri olmak], ilm [bilmek], sem’ [işitmek], basar [görmek], 

kudret [gücü yetmek], irâde [istemek], kelâm [söylemek] ve tekvîn [yaratmak]dır. 

Bu sekiz sıfata, (Sıfât-ı sübûtiyye) ve (Sıfât-ı hakîkiyye) denir. Bu sıfatları da kadîmdir. 

Ya’nî, sonradan olma değildir. Kendinden ayrı olarak, ayrıca vardır. Ehl-i 

sünnet âlimleri böyle bildirmekdedir. “Allahü teâlâ, onların çalışmalarını meşkûr 

eylesin!”. Ehl-i sünnetden başka, yetmişiki fırkadan hiçbiri, Allahü teâlânın ayrıca 

sıfatları olduğunu bilememişdir. Hattâ, Sôfiyye-i aliyyenin, ya’nî tesavvuf büyüklerinin 

sonradan gelenleri, Ehl-i sünnetden oldukları hâlde, bu sıfatlara, Zât-ı ilâhînin 

aynıdır diyerek yetmişiki fırkaya benzemişlerdir. Evet bunlar onlar gibi, sıfatları 

yok demiyor ise de, sözlerinin gelişinden sıfatları yok bildikleri anlaşılıyor. 

– 103 –

Yetmişiki fırka, sıfatları yok bilmekle, Allahü teâlâyı kusûrdan koruyor, Onu kâmil 

bilmiş oluyoruz diyor. Akllarınca kusûru kemâl sanarak, Kur’ân-ı kerîmden ayrılıyorlar. 

Allahü teâlâ, onları doğru yola, Kur’ân-ı kerîme kavuşdursun! 

Allahü teâlânın, bunlardan başka sıfatları, yâ i’tibârî [var kabûl edilen] veyâ selbî 

[bulunması câiz olmıyan]dir. Meselâ kıdem [varlığının evvelinde yokluk olmamak], 

ezeliyyet [varlığının başlangıcı olmamak] ve vücûb [yokluğu mümkin olmıyan] 

ve ülûhiyyet gibi. Meselâ, Allahü teâlâ cism değildir. Cismden değildir. Madde 

değildir. A’raz, ya’nî hâl değildir. Mekânı yokdur. Zemânlı değildir. Birşeye girmiş, 

bir yere yerleşmiş değildir. Hudûdlu, birşeyle çevrilmiş değildir. Bir tarafda, 

bir cihetde değildir. Birşeye mensûb değildir. Birşeye benzemez. Misli, ortağı ve 

zıddı yokdur. Anası, babası, zevcesi, çocukları yokdur. [Allah baba diyen kâfir olur.] 

Bunların hepsi mahlûkda, sonradan yaratılanlarda olan şeylerdir. Hepsi noksanlık 

ve kusûr alâmetleridir. Bütün bunlar, (Sıfât-ı selbiyye)dir. Bütün kemâl sıfatları, 

Allahü teâlâda vardır. Bütün noksan sıfatlar, yokdur. 

Allahü teâlâ küllîleri, cüz’îleri, büyükleri, zerreleri, âlimdir, bilir. Her gizliyi bilir. 

Yerlerde ve göklerde en küçük zerreleri bilir. Herşeyi yaratan, Odur. Yaratdıklarını 

elbette bilir. Yaratmak için, bilmek lâzımdır. Ba’zı zevallılar, zerreleri bilmez 

diyor. Zerreleri bilmemeği, kemâl, büyüklük sanıyor. Bunun gibi, Allahü teâlâ ister 

istemez, akl-ı fe’âl dedikleri birşeyi yaratmışdır diyerek bunu da, kemâl sanıyorlar. 

Bunlar, ne kadar câhildir ki, câhilliği kemâl sanıyor. Fizik ilminin tanıdığı kuvvetler 

gibi, ister istemez iş yapmağı büyüklük zan ediyorlar. Akl-ı fe’âl diye birşey 

uydurmuşlar. Herşey, bundan hâsıl oluyor diyorlar. Yerleri, gökleri ve bunlarda bulunan 

herşeyi yaratanı, kuvvetsiz, te’sîrsiz biliyorlar. Bu fakîre göre, dünyâda, 

bunlardan dahâ câhil ve dahâ alçak kimse yokdur. Ba’zıları da, bu ahmakları fen adamı, 

müsbet ilm sâhibi sanıp, birşey bilir zan ediyor ve doğru söyleyici sanıyorlar. 

Allahü teâlâ, ezelden ebede, ya’nî öndeki sonsuzdan, sonraki sonsuza kadar, bir 

kelâm ile söyleyicidir. Bütün emrleri, o bir sözdendir. Bütün yasakları, yine o bir 

sözdendir. Bunun gibi, bütün haberleri, süâlleri, hep o bir sözden çıkmakdadır. Tevrât 

ve İncîl kitâbları o bir sözü gösteriyor. Zebûr ve Kur’ân-ı kerîm de, o söze işâret 

ediyor. Bunun gibi, diğer Peygamberlere nâzil olan kitâblar ve sahîfeler, hep 

o bir sözün açılmasıdır. Ezel ve ebed, o sonsuzlukları ile berâber, o makâmda bir 

ân olunca, hattâ ân demek bile sığmaz ise de, başka kelime olmadığından ân deniliyor, 

o ânda bulunan söz de, elbette bir kelime, hattâ harf, belki de bir noktadır. 

Nokta demek de, ân demek gibi, başka kelime bulunmadığı içindir. Yoksa nokta 

demek de, yerinde olmaz. Allahü teâlânın kendindeki ve sıfatlarındaki genişlik 

ve darlık, bizim bildiğimiz ve alışdığımız gibi değildir. O, mahlûkların sıfatı olan 

genişlik ve darlıkdan münezzehdir, uzakdır. 

Allahü teâlâyı mü’minler Cennetde görecekdir. Fekat, nasıl olduğu bilinmiyen 

bir görmekle göreceklerdir. Nasıl olduğu bilinmiyeni, anlaşılmıyanı görmek de, nasıl 

olduğu anlaşılmıyan bir görmek olur. Belki, gören de, nasıl olduğu bilinmiyen 

bir hâl alır ve öyle görür. Bu, bir mu’ammâ, bir bilmecedir ki, bu dünyâda, Evliyânın 

büyüklerinden seçilmişlere bildirilmişdir. Bu derin, güç mes’ele herkese gizli 

iken, bunlara hakîkat olmuşdur. Bunu, Ehl-i sünnetden başka, ne mü’minlerin 

fırkaları, ne de kâfirlerin bir ferdi anlıyamamışdır. Bu büyüklerden başkası, Allahü 

teâlâ görülemez, demişdir. Bunlar, bilmedikleri şeyleri, gördükleri şeylere 

benzeterek düşündükleri için, yanılmışdır. Böyle benzetmelerin, ölçmelerin, bozuk 

netîce vereceği meydândadır. [Bugün birçok kimse de, bu yanlış ölçü ve benzetmekden 

dolayı îmânlarını gayb edip, ebedî felâkete sürükleniyor.] Bu gibi derin 

mes’elelerde îmân şerefine kavuşmak, ancak Muhammed aleyhisselâmın sünnetine 

[ya’nî yoluna] uymak ışığı ile nasîb olur. Allahü teâlâyı Cennetde görmeğe 

inanmak şerefinden mahrûm olanlar, bu se’âdete kavuşmakla nasıl şereflenebilir 

ki, (inkâr eden, mahrûm kalır) sözü meşhûrdur. Cennetde olup da görmemek 

– 104 –

de uygun değildir. Çünki, islâmiyyet, Cennetde olanların hepsi görecekdir diyor. 

Bir kısmı görecek, bir kısmı görmiyecek demiyor. Bunlara, Mûsâ aleyhisselâmın 

Fir’avna verdiği cevâbı söyleriz ki, Tâhâ sûresi 51 ve 52. âyetlerinde meâlen buyuruyor 

ki: (Fir’avn dedi ki: Bizden evvel gelip geçenlerin hâlleri ne oldu?). Cevâbında 

dedi ki: (Onların hâlleri ve istikbâllerini, Rabbim bilir. Levh-il-mahfûzda 

yazılmışdır. Rabbim hiçbir şeyde yanılmaz ve unutmaz.) Ben ise, sizin gibi bir 

kulum. Ancak, bana bildirdiği kadar bilirim. 

Cennet de, herşey gibi, Allahü teâlânın mahlûkudur. Allahü teâlâ, mahlûklarının 

hiçbirisine girmez, birinde bulunmaz. Fekat mahlûklarının ba’zısında Onun 

nûrları zuhûr eder. Ba’zısında ise, o kâbiliyyet yokdur. Aynada, karşısındaki 

cismlerin görünüşleri, zuhûr ediyor. Taşda, toprakda ise etmiyor. Allahü teâlâ, her 

mahlûkuna aynı nisbetde ise de, mahlûklar, birbirlerinin aynı değildir. Allahü teâlâ, 

dünyâda görülemez. Bu âlem, Onu görmek ni’metine kavuşmağa elverişli değildir. 

Dünyâda görülür diyen, yalancıdır, iftirâcıdır. Doğruyu anlıyamamışdır. Bu 

dünyâda, bu ni’met nasîb olsaydı, herkesden önce, Mûsâ “aleyhisselâm” görürdü. 

Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” mi’râcda, bu devletle şereflendi ise 

de, bu dünyâda değildi. Cennete girdi. Oradan gördü. Ya’nî, âhıretde görmüş oldu. 

Dünyâda görmedi. Dünyâda iken, dünyâdan çıkdı, âhırete karışdı ve gördü. 

Allahü teâlâ, yerlerin, göklerin yaratıcısıdır. Dağları, denizleri, ağaçları, meyveleri, 

ma’denleri, [mikropları, hayvanları, atomları, elektronları, molekülleri] yaratan 

Odur. Birinci semâyı yıldızlarla süslediği gibi, yeryüzünü, insanları yaratmakla 

süslemişdir. Basît cismleri, elemanları, O yaratmışdır. Bileşik cismler, Onun yaratması 

ile hâsıl olmuşdur. Herşeyi yokdan var eden Odur. Ondan başka herşey 

yok idi. Hiçbiri kadîm değildir. Bütün doğru dinler, Allahdan başka, herşeyin yok 

iken, sonradan var olduğunu, Ondan başka kadîm bulunmadığını bildirmekdedir. 

Başkasını kadîm bilenlere kâfir demişlerdir. Huccet-ül islâm, İmâm-ı Gazâlî, (Elmünkız-ü 

anid-dalâl) kitâbında, Allahü teâlâdan başkasını kadîm bilene, kâfir dedi. 

[Bu kitâbı, Hakîkat Kitâbevi, ofset ile basdırmışdır.] 

Gökleri, yıldızları ve başka şeyleri kadîm bilenlerin, yalan söylediklerini 

Kur’ân-ı kerîm bildirmekdedir. Yerlerin yokdan var edildiğini gösteren âyet-i 

kerîmeler çokdur. Her zemân yanılan akla uyarak, Kur’ân-ı kerîme inanmıyan kimse, 

ne kadar sefîhdir. (Allahü teâlâ, bir kimseye nûr vermezse, o münevver olamaz.) 

İnsanlar, mahlûk olduğu gibi, bütün işleri, hareketleri de, Allahü teâlânın mahlûkudur. 

Çünki Ondan başka, kimse birşey yapamaz, yaratamaz. Kendi mahlûk, 

yaratılmış olan, başkasını nasıl yaratabilir? Yaratılmak damgası, kudretin az olduğuna 

alâmetdir ve ilmin noksan olduğuna işâretdir. Bilgisi, kuvveti az olan, yaratamaz. 

Îcâd edemez. İnsanın işinde, kendine düşen pay, kendi kesbidir. Ya’nî o iş, 

kendi kudreti ve irâdesi ile olmuşdur. O işi, yaratan, yapan, Allahü teâlâdır. Kesb 

eden, kuldur. Görülüyor ki, insanların ihtiyârî işleri, istiyerek yapdıkları şeyler, insanın 

kesbi ile Allahü teâlânın yaratmasından meydâna gelmekdedir. İnsanın 

yapdığı işde, kendi kesbi, ihtiyârı [ya’nî beğenmesi] olmasa, o iş, titreme şeklini alır. 

[Mi’denin, kalbin hareketi gibi olur.] Hâlbuki, ihtiyârî hareketlerin, bunlar gibi olmadığı 

meydândadır. Her ikisini de, Allahü teâlâ yaratdığı hâlde, ihtiyârî hareketle, 

titreme hareketi arasında görülen bu fark, kesbden ileri gelmekdedir. Allahü 

teâlâ, kullarına merhamet ederek, onların işlerinin yaratılmasını, onların kasdlarına, 

arzûlarına tâbi’ kılmışdır. Kul isteyince, kulun işini yaratmakdadır. Bunun için 

de, kul mes’ûl olur. İşin sevâbı ve cezâsı, kula olur. Allahü teâlânın kullarına verdiği 

kasd ve ihtiyâr, işi yapıp yapmamakda müsâvîdir. Her işi yapmanın ve yapmamanın 

iyi veyâ fenâ olduğunu, Peygamberleri “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” ile 

kullarına açıkca bildirmişdir. Kul, her işinde, yapıp yapmamakda serbest olup, ikisinden 

birini elbette seçecek, iş, iyi veyâ fenâ olacak, günâh veyâ sevâb kazanacakdır. 

Allahü teâlâ kullarına, emrlerini ve yasaklarını yerine getirecek kadar kudret 

– 105 –

[ya’nî enerji] ve ihtiyâr [ya’nî beğenmek, seçmek] vermişdir. Dahâ çok vermesine, 

lüzûm yokdur. Lüzûmu kadar vermişdir. Buna inanmayan, kolay şeyleri anlayamıyan 

kimsedir. Kalbi hasta olduğundan, ahkâm-ı islâmiyyeye uymamağa behâne 

aramakdadır. 

[Allahü teâlâ, insanlara irâde denilen kuvveti vermeği ve insanların, istediklerini 

yapmakda, istemediklerini yapmamakda serbest olmalarını ezelde irâde etmişdir. 

Hiçbirşeyi zorla yapdırmamakdadır. İnsanların irâde sâhibi olmaları, Allahü 

teâlâ böyle istediği içindir. İnsanın, dilediğini yapabilmesi, insanın irâde sâhibi olduğunu 

gösterdiği gibi, Allahü teâlânın da ezelde bu irâdeyi irâde etmiş olduğunu 

göstermekdedir. Allahü teâlâ, insanda irâde olmasını ezelde irâde etmeseydi, 

insanda irâde yaratmasaydı, insan bir işi yapmakda serbest olamaz, mecbûr olurdu. 

Böyle olmakla berâber, insan birşey yapmağı irâde edince, dileyince, Allahü 

teâlâ da irâde ediyor ve yaratıyor. İnsanların irâde etdiklerini yaratan, Allahü teâlâdır. 

İnsan, hiçbir dileğini yaratamaz, yapamaz. İnsanın irâde etdiğini, sonra Allahü 

teâlâ da, irâde ediyor ve yaratıyor. Herşeyi yapan, yaratan, yalnız Allahü teâlâdır. 

Ondan başka yaratıcı yokdur. Ondan başkasına yaratıcı demek, yaratdı demek, 

hem yanlışdır, hem de, Allahü teâlâya başkasını şerîk, ortak yapmak olur ki, 

en çok yasak etdiği, en şiddetli ve sonsuz azâb yapacağını bildirdiği birşeydir.] 

Bu söylediklerimiz, kelâm ilminin derin mes’elelerindendir. Bunun en kolay, en 

açık bildirilmesi de, yazdığımızdır. Doğru yolun âlimlerinin bildirdiklerine inanmak 

lâzımdır. Bu konuda münâkaşa etmekle, araşdırmakla uğraşmamalıdır. 

Nazm: 

Hücûm edilemez, her meydânda, 

siperlenmek lâzımdır, ba’zan da! 

Allahü teâlâ, kullarına merhamet ederek, Peygamberler “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” 

göndermişdir. Bunlarla kullarına doğru yolu, se’âdet-i ebediyye yolunu 

göstermiş, kullarını kendine çağırmışdır. Rızâsının, sevgisinin yeri olan Cennete 

da’vet etmişdir. Böyle bir ihsân sâhibinin da’vetini kabûl etmiyen, ne kadar zevallıdır. 

Onun ni’metlerinden mahrûm kalan ne kadar ahmakdır. Bu büyüklerin, 

Allahü teâlâdan bildirdikleri haberlerin hepsi doğrudur. Hepsine îmân etmek lâzımdır. 

Akl, doğruyu, iyiyi bulan bir âlet ise de, yalnız başına bulamaz, noksandır. 

Peygamberlerin “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” gelmesi ile temâmlanmışdır. 

Kullara özr, behâne kalmamışdır. Peygamberlerin birincisi hazret-i Âdemdir. Sonuncusu 

ise, hazret-i Muhammed Resûlullahdır “aleyhi ve aleyhimüssalevâtü 

vetteslîmât”. Peygamberlerin “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” hepsine îmân etmek 

lâzımdır. Hepsini ma’sûm [ya’nî günâhsız] ve doğru sözlü bilmelidir. Bunlardan birine 

inanmamak, hepsine inanmamak demekdir. Çünki, hepsi aynı îmânı söylemişdir. 

Ya’nî, hepsinin dinlerinin aslı, temeli [ya’nî îmân edilecek şeyleri] birdir. 

[Vehhâbîler, Âdem aleyhisselâmın peygamber olduğuna inanmıyorlar. (Keşf-üşşübühât) 

kitâblarının başında, (Peygamberlerin evveli Nûh aleyhisselâmdır) diyor. 

Bozuk inanışlarından biri de budur.] Îsâ “aleyhisselâm” ölmedi. Yehûdîler, kendisini 

öldürmek istedikleri zemân, Allahü teâlâ onu diri olarak göke kaldırdı. 

Kıyâmete yakın bir zemânda gökden [Şâma] inecek ve Muhammed aleyhisselâmın 

dînine tâbi’ olacakdır. Evliyânın büyüğü, tesavvuf deryâsının dalgıcı Muhammed 

Behâeddîn-i Buhârî hazretlerinin yetişdirdiği Evliyânın büyüklerinden olan hâce 

Muhammed Pârisâ hazretleri (Füsûl-i sitte) kitâbında buyuruyor ki: (Îsâ “alâ nebiyyinâ 

ve aleyhissalâtü vesselâm” gökden inip, imâm-ı a’zam Ebû Hanîfe mezhebine 

uygun ictihâd edecek, onun halâl dediğine halâl diyecek, harâm dediğine harâm 

diyecekdir). 

MELEKLER: Allahü teâlânın kıymetli kullarıdır. [İçlerinden bir kısmı, diğer 

meleklere ve insanların] Peygamberlerine “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” haber 

getirmek vazîfesi ile şereflenmişlerdir. Emr olunduklarını yaparlar. İsyân etmez- 

– 106 –

ler. Yimeleri, içmeleri yokdur. Evlenmezler. Erkek, dişi değildirler. Çocukları olmaz. 

Kitâbları ve sahîfeleri, onlar getirmişdir. Emîn oldukları için, getirdikleri de 

doğrudur. Müslimân olmak için, meleklere, böyle inanmak lâzımdır. Doğru yolda 

bulunan âlimlerin çoğuna göre, insanların yükseği, meleklerin yükseğinden dahâ 

üstündür. Çünki insanlar, şeytân ve nefsleri ile savaşıyor. İhtiyâcları olduğu hâlde 

yükseliyor. Melekler ise, zâten yüksek yaratılmışlardır. Melekler, tesbîh, takdîs 

ediyorsa da, buna cihâdı da katmak, insanların yükseklerine mahsûsdur. Nisâ 

sûresi, doksandördüncü âyetinde meâlen, (Mallarını, canlarını fedâ ederek din düşmanları 

ile, Allah rızâsı için cihâd eden müslimânlar, oturup, ibâdet edenlerden 

dahâ üstündür. Hepsine de, Cenneti söz veriyorum) buyuruldu. 

Muhbir-i sâdıkın [ya’nî hep doğru haber verici] “aleyhi ve alâ âlihissalâtü vesselâm” 

kabr ve kıyâmet hâllerinden, Haşrdan [kabrden kalkınca arasât meydânında 

toplanmak] ve Neşrden [hesâbdan sonra Cennete, Cehenneme dağılmak], 

Cennetden, Cehennemden haber verdiği şeylerin hepsi doğrudur. Âhırete inanmak, 

Allahü teâlâya inanmak gibi, îmânın şartıdır. Âhıreti inkâr eden, Allahü teâlâyı 

inkâr etmiş gibi, kâfirdir [Allaha düşmandır]. 

Kabr azâbı ve kabrin sıkması vardır. Buna inanmayan kâfir olmaz. Bid’at sâhibi 

olur. Çünki, meşhûr olan hadîslere inanmamış olur. [Bunlar, bu hadîslerin, 

doğru hadîs olmasında şübhe etdikleri için, kabr azâbına inanmıyor. Hadîs olduklarını 

kabûl etselerdi, inanırlardı. Bundan dolayı, kâfir olmıyor, yalnız Ehl-i sünnetden 

ayrılmış oluyorlar. Hâlbuki, hadîs olsa da, olmasa da, kabr azâbına inanmam. 

Akl ve tecribe, bunu kabûl etmiyor, diyen kâfir olur. Şimdi böyle inanmıyanlar, 

kâfir oluyor.] Kabr, dünyâ ile âhıret arasında geçid olduğundan, kabr 

azâbı, dünyâ azâbları gibi geçicidir ve âhıret azâbları cinsindendir. Ya’nî, bir bakımdan 

dünyâ azâblarına, bir bakımdan da, âhıret azâblarına benzemekdedir. 

Kabr azâbı en çok, dünyâda üstüne idrâr sıçratanlara ve müslimânlar arasında söz 

taşıyanlara olacakdır. (Münker) ve (Nekîr) ismindeki iki melek kabrde süâl soracakdır. 

Bu süâle cevâb vermek, bir derddir. [Münker ve Nekîr, nasıl olduğu bilinmiyen 

demekdir. Cum’a nemâzı sonundaki yazıyı okuyunuz!] 

Kıyâmet günü vardır. O gün, elbette gelecekdir. O gün, gökler parçalanacak, yıldızlar 

dağılacak, yeryüzü ve dağlar, parça parça olacakdır ve yok olacaklardır. 

Kur’ân-ı kerîm, bunları haber veriyor ve müslimânların bütün fırkaları, buna inanıyor. 

Buna inanmıyan kâfir olur. Bir takım hayâlî şeylerle, inkârını güzel gösterse 

de, ilmi ve fenni araya katıp, câhilleri aldatsa da, yine kâfirdir. Kıyâmetde, bütün 

mahlûklar, yok olup, tekrâr yaratılacak, herkes mezârdan kalkacakdır. Allahü 

teâlâ çürümüş toz olmuş kemikleri yine diriltecekdir. O gün, terâzî kurulacak, 

herkesin hesâb defterleri uçarak, iyilere sağ taraflarından, fenâlara sol taraflarından 

gelecekdir. Cehennem üzerindeki sırât köprüsünden geçilecek, iyiler geçip Cennete 

gidecek, Cehennemlikler, Cehenneme düşecekdir. Bu bildirdiklerimiz, olmıyacak 

şeyler değildir. Muhbir-i sâdık “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” haber verdiğinden, 

hemen kabûl etmek, inanmak lâzımdır. Hayâle kapılarak şübheye düşmemelidir. 

Allahü teâlâ, Haşr sûresi yedinci âyetinde meâlen, (Resûlümün “sallallahü 

aleyhi ve sellem” getirdiklerini alınız!) ya’nî, her söylediğine inanınız! 

buyuruyor. Kıyâmet günü Allahü teâlânın izni ile, iyiler, kötülere şefâ’at edecek, 

araya gireceklerdir. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” (Şefâ’atim, ümmetimden, 

günâhı büyük olanlaradır) buyuruyor. Kâfirler, hesâbdan sonra, Cehenneme 

girecek, Cehennemde ve azâbda ebedî kalacaklardır. Mü’minler, Cennetde 

ve Cennet ni’metlerinde sonsuz kalacaklardır. Günâhı, sevâbından çok olan 

mü’minlerin, Cehenneme girip, günâhlarına karşılık, bir müddet azâb görmeleri 

câiz ise de, bunlar, Cehennemde sonsuz kalmıyacaklardır. Kalbinde zerre kadar 

îmân bulunan bir kimse, Cehennemde sonsuz kalmıyacak, rahmet-i ilâhiyyeye kavuşarak 

Cennete girecekdir. 

– 107 –

[Kâdî zâde Ahmed efendinin yazdığı (Âmentü şerhi) kitâbı, ikiyüzdokuzuncu 

sahîfede diyor ki, (Cehennemde bir yer vardır ki, Zemherîr derler. Ya’nî, soğuk 

Cehennemdir. Soğukluğu pek şiddetlidir. Bir ân dayanılmaz. Kâfirlere, bir soğuk, 

bir sıcak, sonra soğuk, sonra sıcak Cehenneme atılarak, azâb yapılacakdır). Cehennemde 

soğuk Zemherîr azâbları bulunduğu, (Kimyâ-i se’âdet) kitâbı, dördüncü 

rükn, altıncı aslında ve İmâm-ı Muhammed Gazâlînin (Dürret-ül-fâhire) kitâbının 

tercemesi olan (Kıyâmet ve Âhıret hâlleri) kitâbının sonunda, (Nefs muhâsebesi) 

bahsinde de yazılıdır. Hadîs-i şerîflerde açıkça bildirilmekdedir. 

Din câhilleri, islâmiyyete, yalan ve iftirâ ile saldırırken (Peygamberler, hep sıcak 

memleketlerde geldiği için, Cehennem azâbının ateş olduğunu söylemişler, hep ateşle 

korkutmuşlar. Kutblarda, şimâl soğuk memleketlerde gelselerdi, buz ile azâb yapılacağını 

söylerlerdi) diyor. Bunlar, hem çok câhil, hem de ahmak kâfirlerdir. 

Zâten Kur’ân-ı kerîmden haberleri olsaydı ve islâm büyüklerinin sözlerini duysalardı 

ve biraz aklları olsaydı, hemen müslimân olurlardı. Hiç olmazsa, böyle ulu orta, 

yalanları yazmakdan, belki sıkılırlardı. Dînimiz, hem Cehennemde, soğuk azâblar 

olduğunu bildiriyor, hem de Peygamberlerin “aleyhimüsselâm” yalnız sıcak 

memleketlere değil, yeryüzünde, sıcak ve soğuk, her memlekete gönderildiğini 

haber veriyor. Kur’ân-ı kerîm, Peygamberimize sorulan süâllere, soranların bilgilerine 

ve anlayışlarına göre cevâb vermekdedir. Âhıretdeki bilinmiyen varlıkları da, 

dünyâda gördüklerine, bildiklerine benzeterek anlatmakdadır. Mekkeliler, kutubları, 

buz memleketlerini duymadıkları için, Cehennemin soğuk azâblarını onlara bildirmek, 

fâidesiz olurdu. Kur’ân-ı kerîmde ve hadîs-i şerîflerde bu inceliğe uygun haberlerin 

bulunması, şimdiki kâfirlerin dahâ çok sapıtmasına sebeb olmakdadır]. 

Mü’min ve kâfir, son nefesde belli olur. Birçok kimse, bütün ömrünce kâfir kalıp, 

sonunda îmâna kavuşur. Bütün ömrü îmân ile geçip, sonunda tersine dönen de 

olur. Kıyâmetde, son nefesdeki hâle bakılır. Yâ Rabbî! Bize doğru yolu gösterdikden, 

îmân ile şereflendirdikden sonra, şaşırmakdan, yoldan çıkmakdan koru! Bize 

rahmet et, acı! Yol gösteren ancak sensin! 

ÎMÂN: Dinden olduğu sözbirliği ile bildirilmiş olan şeylere, kalb ile inanmağa 

ve dil ile de îmânını söylemeğe derler. Îmân edilecek şeyler, Allahü teâlânın var 

olduğuna, bir olduğuna, kitâblarına, sahîfelere ve Peygamberlere, Meleklere 

îmândır. Âhıretde Haşra, Neşre, Cennetde ebedî ni’metlere, Cehennemde ebedî 

azâblara, göklerin yarılmasına, yıldızların dağılmasına, arzın parça parça olmasına 

inanmakdır. Beş vakt nemâzın farz olduğuna ve bu nemâzların rek’atlarının 

adedlerine, malın zekâtını vermek farz olduğuna ve Ramezân-ı şerîf ayında hergün 

oruc tutmanın ve gücü yetene, Mekke-i mükerreme şehrine gidip, hac etmenin 

farz olduğuna inanmakdır. Şerâb içmenin, [domuz eti yimenin,] haksız yere 

adam öldürmenin ve anaya babaya karşı gelmenin ve hırsızlık ve zinâ etmenin ve 

yetîm malı yimenin ve fâiz alıp vermenin [ve kadınların açık, çıplak gezmelerinin 

ve kumar oynamanın] harâm olduklarına îmân lâzımdır. Îmânı olan bir kimse, büyük 

bir günâh işlerse, îmânı gitmez ve kâfir olmaz. Günâha, ya’nî harâma halâl diyen 

kâfir olur. Harâm işliyen fâsık olur. Ben elbette mü’minim demelidir. Îmânlı 

olduğunu söylemelidir. Mü’minim derken, inşâallah dememelidir. Bundan, şübhe 

ma’nâsı çıkabilir. Evet, son nefes için inşâallah denirse de, dememek dahâ iyidir. 

Dört halîfenin birbirinden yükseklikleri, hilâfetleri sırası iledir. Çünki, doğru 

yolda olan âlimlerin hepsi diyor ki, (Peygamberlerden “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” 

sonra, insanların en üstünü, Ebû Bekr-i Sıddîk “radıyallahü anh” hazretleridir. 

Ondan sonra, Ömer-ül-Fârûk “radıyallahü anh” hazretleridir). Efdâl olmak, ya’nî üstünlük, 

bu fakîre göre fazîleti, meziyyeti, iyi sıfatları çok olmak değildir. Önce îmâna 

gelmek, din için herkesden çok mal vermek ve cânını tehlükelere atmakdır. Ya’nî 

dinde, sonra gelenlere, üstâd olmakdır. Sonra gelenler, herşeyi, öncekilerden öğrenir. 

Bu üç şartın hepsi, Sıddîk “radıyallahü anh” hazretlerinde toplanmışdır. Herkes- 

– 108 –

den önce îmâna gelmiş, malını ve cânını din için fedâ etmişdir. Bu ni’met, bu ümmetde, 

ondan başkasına nasîb olmamışdır. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” vefâtına 

yakın, buyurdu ki: (Bana malını, cânını, Ebû Bekr kadar çok fedâ eden, başkası 

yokdur. Eğer, dost edinseydim, elbette Ebû Bekri dost edinirdim). Bir hadîs-i 

şerîfde buyuruldu ki: (Allahü teâlâ, beni size Peygamber gönderdi. İnanmadınız. Ebû 

Bekr inandı. Bana malı ile, cânı ile yardım etdi. Onu hiç incitmeyin ve Ona hurmet 

ve ta’zîm edin!). Bir hadîs-i şerîfde buyurdu ki: (Benden sonra Peygamber gelmiyecekdir. 

Eğer gelseydi, elbette Ömer Peygamber olurdu). Emîr [Alî] “radıyallahü anh” 

buyurdu ki: (Ebû Bekr ile Ömerden, her biri, bu ümmetin en yükseğidir. Beni onlardan 

üstün tutan, iftirâcıdır. İftirâ edenler dövüldüğü gibi, onu döverim). 

Eshâb-ı kirâm “aleyhimürrıdvân” arasında olan muhârebeleri, iyi sebeblerden dolayı 

bilmelidir. Bu ayrılıkları, nefsin arzûları, mevkı’, rütbe, sandalye kapmak, başa 

geçmek sevgisinden değildi. Çünki, bütün bunlar nefs-i emmârenin kötülükleridir. 

Onların nefsleri ise, insanların en iyisinin “aleyhi ve aleyhimüssalevât” sohbetinde, 

karşısında tertemiz olmuşdu. Şu kadar var ki, Emîrin “radıyallahü anh” hilâfeti 

zemânında olan muhârebelerde, o haklı idi. Ondan ayrılanlar, hatâ etdi. Fekat, 

ictihâd hatâsı olduğundan, birşey denemez. Nerde kaldı ki, fâsık denilsin! Onların 

hepsi âdil idi. Her birinin verdiği haber, makbûl idi. Emîre uyanların ve ondan 

ayrılanların verdikleri haberler, doğrulukda ve güvenilmekde farksız idi. Aralarındaki 

muhârebeler, i’timâdın gitmesine sebeb olmamışdır. O hâlde, hepsini sevmek 

lâzımdır. Çünki, onları sevmek, Peygamber efendimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” 

sevgisinden dolayıdır. Bir hadîs-i şerîfde, (Onları seven, beni sevdiği için sever) buyurmuşdur. 

Onları sevmemekden, herhangi birine düşmanlık etmekden çok sakınmalıdır. 

Çünki, onlara düşmanlık, Peygamberimize “sallallahü aleyhi ve sellem” 

düşmanlık olur. Hadîs-i şerîfde, (Onlara düşmanlık eden, bana düşman olduğu 

için eder) buyurmuşdur. O büyükleri ta’zîm etmek, hurmet etmek, insanların en 

iyisini ta’zîm etmek, hurmet etmekdir. Onlara hurmetsizlik, tahkîr etmek, Onu 

tahkîr olur. İnsanların en iyisinin “aleyhissalâtü vesselâm” sohbetini, sözlerini 

ta’zîm etmek, kıymet vermek için Eshâb-ı kirâmın hepsine ta’zîm etmek, kıymet vermek 

lâzımdır. Evliyânın büyüklerinden Ebû Bekr-i Şiblî “kuddise sirruh” buyuruyor 

ki, (Eshâb-ı kirâma “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în” ta’zîm etmiyen, kıymet 

vermiyen bir kimse, Resûlullaha “sallallahü aleyhi ve sellem” îmân etmemiş olur). 

A’MÂL-İ ŞER’IYYE: İ’tikâdı düzeltdikden sonra, islâmiyyetin emr etdiği şeyleri 

yapmak lâzımdır. Resûl-i ekrem “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki: (İslâmın 

binâsı beş direk üzerine kurulmuşdur. Birincisi, Eşhedü en lâ ilâhe illallah ve eşhedü 

enne Muhammeden abdühu ve resûlüh, demek ve bunun ma’nâsına inanmakdır). 

Bu şehâdet kelimesinin ma’nâsı, (Görmüş gibi bilir ve inanırım ki, Allahü 

teâlâdan başka, varlığı lâzım olan, ibâdet ve itâ’at olunmağa hakkı olan, hiç ilâh, hiçbir 

kimse yokdur. Görmüş gibi bilir, inanırım ki, Muhammed “sallallahü aleyhi ve 

sellem” Allahü teâlânın hem kulu, hem Peygamberidir. Onun gönderilmesi ile, Ondan 

önceki Peygamberlerin dinleri temâm olmuş, hükmleri kalmamışdır. Se’âdet-i 

ebediyyeye kavuşmak için, ancak Ona uymak lâzımdır. Onun her sözü, Allahü teâlâ 

tarafından kendisine bildirilmişdir. Hepsi doğrudur. Yanlışlık ihtimâli yokdur) 

demekdir. [Müslimân olmak istiyen bir kimse, önce bu kelime-i şehâdeti ve ma’nâsını 

söyler. Sonra guslü, nemâzı ve lâzım oldukca, farzları, harâmları öğrenir.] 

Îmân edilecek, i’tikâd edilecek şeyleri, yukarıda bildirdik. 

İslâmın ikinci şartı, dînin direği olan, beş vakt nemâzı vaktinde kılmakdır. Nemâz, 

ibâdetlerin en üstünüdür. Îmândan sonra, en kıymetli ibâdet, nemâzdır. 

Îmân gibi, onun da güzelliği, kendindendir. Başka ibâdetlerin güzelliği ise, kendilerinden 

değildir. Nemâzı doğru kılmağa çok dikkat etmelidir. Önce, kusûrsuz bir 

abdest almalı, gevşeklik göstermeden, nemâza başlamalıdır. Kırâetde, rükü’da, secdelerde, 

kavmede, celsede ve diğer yerlerinde, en iyi olarak yapmağa uğraşmalıdır. 

– 109 –

Rükü’da, secdelerde, kavmede ve celsede tumânîneti [her uzvun hareketsiz durmasını] 

lâzım bilmelidir. Nemâzı vaktin evvelinde kılmalı, gevşeklik yapmamalıdır. 

Makbûl olan, sevilen kul, sâhibinin emrlerini, yalnız Onun emri olduğu için yapan 

kuldur. Emri yapmakda gecikmek, inâdcılık ve edebsizlik olur. Fârisî yazılmış 

fıkh kitâblarından meselâ, (Tergîbüssalât ve teysîrül-ahkâm) kitâbı ve bunun benzeri 

bir kitâb, her vakt yanınızda bulunmalıdır. [(Tergîbüssalât) kitâbı, yüz kadar 

kitâbdan toplanmışdır ve üç kısmdır. Birinci kısm, nemâzın farz olması, ikincisi abdest, 

üçüncüsü abdesti bozanlardır. Bu kitâb, Nûr-i Osmâniyye Kütübhânesinde 

vardır. Hakîkat Kitâbevi tarafından yeniden tab’ edilmişdir.] Din mes’elelerini bu 

kitâblardan bakıp öğrenmelidir. [Olur olmaz kimselerin, para kazanmak için yazdığı 

kitâb ve mecmû’alardan din öğrenen, yanlış şeyler öğrenir. Doğru müslimânların, 

Allah rızâsı için yazmış oldukları kitâbları bulup okumalıdır. İslâmiyyeti öğrenmek 

için, en iyi türkçe kitâb, Kâdî zâdenin (Birgivî vasıyyetnâmesi şerhi) ve yine 

Kâdî zâdenin (Âmentü şerhi) kitâbları ile (Mevkûfât), (Dürr-i Yektâ şerhi), (Ey 

oğul ilmihâli) ve (Mevâhib-i ledünniyye tercemesi) ve (Mecmû’a-i zühdiyye) ve 

(Miftâh-ul-Cennet ilm-i hâli)dir. Fâtih câmi’i şerîfi ders-i âmlarından, ibtidâ-i dâhil 

medresesi müdîr-i umûmîsi İskilibli Muhammed Âtıf efendinin (İslâm yolu) ilmihâl 

kitâbı da çok fâidelidir. 1959 senesinde basılmışdır. 1926 da Ankarada i’dâm 

edilmişdir. Bunlar, islâm harfleri ile basılmışdır. Bir kitâba güvenebilmek için, yalnız 

ismine değil, kitâbı yazanın ismine de bakmalıdır.] Ehl-i sünnet i’tikâdını ve fıkh 

bilgilerini öğrenmeden önce, Gülistân kitâbı ve hikâye kitâbları okumamalıdır. Fıkh 

kitâbları yanında, Gülistân ve benzeri kitâblar lüzûmsuzdur. [Gülistân lüzûmsuz 

olursa, din düşmanı olan gazetelerin ve mecmû’aların tiryâkilerine acabâ ne denir.] 

Dinde lâzım olanları, önce okumak ve öğrenmek ve öğretmek lâzımdır. Bunlardan 

fazlası ikinci derecede kalır. [Yâ, din bilgilerini öğrenmeden, başka şeyler öğrenenler 

ve çocuklarına doğru din bilgisi öğretmiyerek, para, mal, mevkı’ kazanmalarına 

uğraşanlar, ne kadar aldanıyor. İstikbâli te’mîn etmek, acabâ bunları kazanmak 

mıdır? Yoksa, Allahü teâlânın rızâsını kazanmak mıdır?] 

Teheccüd nemâzını zarûret olmadıkca, elden kaçırmamalıdır. [Teheccüd, gecenin 

üçde ikisi geçdikden sonra, kılınan nemâza denir, imsâk vaktinden önce kılınır. Teheccüd, 

uykuyu terk etmek demekdir. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” 

muhârebelerde bile, teheccüd kılardı. Kazâ nemâzları olan, teheccüd zemânında, kazâ 

nemâzı kılmalıdır. Hem kazâ borcu ödenir, hem de teheccüd sevâbına kavuşur. Teheccüd 

ve diğer nâfile nemâzların nasıl kılınacakları (İslâm Ahlâkı) kitâbımızda 

yazılıdır.] Gece uyanmak güç olursa, hizmetçilerinizden birkaçına emr ediniz! Sizi o 

zemân uyandırsınlar, uykuda bırakmasınlar. Birkaç gece kalkınca, artık âdet olur, uyanırsınız. 

Teheccüd ve sabâh nemâzlarına uyanmak isteyen, yatsıyı kılınca hemen yatmalıdır 

ve gece, boş şeylerle uykusuz kalmamalıdır. Teheccüd zemânında tevbe, istigfâr 

etmek, Allahü teâlâya ilticâ etmek, yalvarmak, günâhlarını düşünmek, ayblarını, 

kusûrlarını hâtırlamak, kıyâmetdeki azâbları düşünüp korkmak, Cehennemin 

sonsuz acılarından titremek lâzımdır. Afv ve magfiret için çok yalvarmalıdır. O zemân 

ve her zemân yüz kerre (Estagfirullahel’azîm ellezî lâ ilâhe illâ hüv el hayyel kayyûme 

ve etûbü ileyh) demeli ve ma’nâsını düşünerek söylemelidir. [Azîm, zâtı ve sıfatları 

kemâlde demekdir. Kebîr, zâtı kemâlde, celîl, sıfatları kemâlde demekdir.] Bunu 

ikindi nemâzından sonra [tesbîhlerden ve düâdan sonra] yüz def’a okumalıdır. Abdestsiz 

okunabilir. Hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (Kıyâmetde, sahîfesinde çok istigfâr 

bulunanlara, müjdeler olsun!). [Muhammed Ma’sûm-i Fârûkî, ikinci cildin 80. ci 

mektûbunda buyuruyor ki, (Belâlardan, sıkıntılardan kurtulmak için, istigfâr okumak 

çok fâidelidir ve tecribe edilmişdir. Ölümden başka, her derdden kurtarır. Eceli 

gelenin de, ağrısız, sıkıntısız ölümüne yardım eder. Her sıkıntıdan kurtaracağı ve rızkı 

artdıracağı, hadîs-i şerîfde bildirildi. Her farz nemâzdan sonra, bunu üç kerre okumalı 

ve yalnız (Estagfirullah) diyerek yetmişe temâmlamalıdır). (Hak Sözün Vesîkaları) 

kitâbının 344.cü sahîfesine bakınız! İstigfârı ve bütün düâları, ma’nâlarını dü- 

– 110 –

şünmeden, temiz kalb ile söylemezse, yalnız ağız ile söylerse, hiç fâidesi olmaz. 

Ağız ile üç kerre söyleyince, temiz kalb de söylemeğe başlar. Günâh işlemekle kararmış 

olan kalbin söylemesi için, ağız ile çok söylemek lâzımdır. Nemâz kılmıyanın 

ve harâm lokma yiyenin kalbi simsiyâh olur. Böyle kalbler de söylemeğe başlaması 

için, ağız ile en az yetmiş kerre söylemelidir.] Duhâ ya’nî kuşluk vakti, hiç olmazsa 

iki rek’at nemâz kılmak lâzımdır. Teheccüd ve kuşluk nemâzlarının en çoğu oniki 

rek’atdir. [Nâfile nemâzlarda, gece iki rek’atde, gündüz dört rek’atde selâm verilir.] 

Her farz nemâzı kılınca, Âyet-el-kürsî okumağa çalışmalıdır. Peygamberimiz 

“sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki, (Farz nemâzlarından sonra Âyet-elkürsî 

okuyan kimse ile Cennet arasında, ölümden başka mâni’ yokdur). Beş vakt 

nemâzdan sonra, sessizce, otuzüç kerre kelime-i tenzîh (Sübhânallah) ve otuzüç 

kerre tahmîd (Elhamdülillah) ve otuzüç def’a tekbîr (Allahü ekber) ve en sonra, 

bir kerre (Lâ ilâhe illallahü vahdehu lâ şerîke leh, lehülmülkü velehül hamdü yühyî 

ve yümît ve hüve alâ külli şey’in kadîr) demelidir ki, hepsi yüz olur. 

Hergün ve her gece yüz kerre (Sübhânallahi ve bi-hamdihi sübhânallahil’azîm) 

demelidir. Çok sevâbdır. Her sabâh bir kerre (Allahümme mâ esbaha bî min ni’metin 

ev bi-ehadin min halkıke, fe minke vahdeke, lâ şerîke leke, fe lekel hamdü ve lekeşşükr) 

demeli ve her akşam (Mâ esbaha) yerine (Mâ emsâ) diyerek, hepsini aynen 

okumalıdır. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki, (Bu düâyı 

gündüz okuyan, o günün şükrünü yapmış olur. Gece okuyunca, o gecenin şükrünü 

îfâ etmiş olur). Abdestli okumak şart değildir. Hergün ve her gece okumalıdır. 

İslâmın üçüncü şartı, malın zekâtını vermekdir. Zekât vermek, elbette lâzımdır. 

Zekâtı seve seve ve islâmiyyetin emr etdiği kimselere vermelidir. 

Bütün ni’metlerin, malların hakîkî sâhibi olan Allahü teâlâ, zenginlere verdiği 

ni’metlerin kırkda birini, müslimânların fakîrlerine vermelerini, buna karşılık, 

çok sevâb, katkat mükâfât vereceğini [ve zekâtı verilen malı elbette artdırırım ve 

hayrlı yerlerde kullanmanızı nasîb ederim. Zekâtı verilmiyen mâlı, derd ile, belâ 

ile istemiyerek harc etdiririm, elinizden alır, düşmanlarınıza veririm, siz de bu hâli 

görür, kendinizi yer, yanıp kavrulursunuz!] buyurup da, bu kadar az bir şeyi [istediğin 

herhangi bir din kardeşine] vermemek, ne büyük insâfsızlık ve inâdcılık olur. 

Allahü teâlânın emrlerini yapmamak, hep kalbin bozuk olmasındandır. Kalbin bozuk 

olması, islâmiyyete tam inanılmamasıdır. Mü’min olmak için, yalnız kelime-i şehâdeti 

[Eşhedü en lâ...] söylemek yetişmez. Münâfıklar [kalbi kâfir olduğu hâlde, müslimân 

görünen zındıklar] da bunu söylüyor. Kalbde îmân bulunduğuna alâmet, islâmiyyetin 

emrlerini seve seve yapmakdır. Zekât niyyeti ile fakîre bir altın vermek, yüzbin 

altın sadaka vermekden dahâ sevâbdır. Çünki, zekât vermek, farzı yapmakdır. Zekât 

niyyeti olmadan verilenler ise, nâfile ibâdetdir. Farz ibâdetin yanında nâfile ibâdetlerin 

hiç kıymeti yokdur. Deniz yanında, damla kadar bile değildir. Şeytân aldatarak, 

kazâları kıldırtmıyor, nâfile kılmağı, [nâfile hacca ve ömreye gitmeği] güzel gösteriyor. 

Zekât verdirmeyip, nâfile hayrları, göze güzel gösteriyor. [Sünnetlerin ve nâfilelerin, 

söz verilen büyük sevâbları, farz borcu olmıyanlar, kazâlarını ödeyenler içindir. 

Kazâsı olanların, farzlardan başka hiçbir ibâdetlerine, hiç sevâb verilmez.] 

İslâmın şartının dördüncüsü, mubârek Ramezân ayında, hergün oruc tutmakdır. 

Mubârek Ramezân ayında hergün, muhakkak oruc tutmalıdır. Olur olmaz sebeblerle, 

bu mühim farzı elden kaçırmamalıdır. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi 

ve sellem” buyurdu ki, (Oruc, mü’mini Cehennemden koruyan bir kalkandır). 

Hastalık gibi, mecbûrî bir sebeble oruc tutulmazsa, [gizli yimeli ve özr bitince] hemen 

kazâ etmelidir. Hepimiz Onun kuluyuz. Başı boş, sâhibsiz değiliz. Sâhibimizin 

emrlerine, yasaklarına göre yaşamalıyız ki, azâbdan kurtulabilelim. İslâmiyyete 

uymıyanlar, inâdcı kul, aksi, âsî me’mûr olur ki, cezâ çekmeleri lâzım gelir. 

İslâmın beşinci şartı hacdır [ömründe bir kerre, Mekke şehrine gidip, hac vazîfelerini 

yapmakdır]. Hac vazîfesinin şartları vardır. Hepsi, fıkh kitâblarında yazılıdır. 

Hadîs-i şerîfde, (Kabûl olan bir hac, geçmiş günâhları yok eder) buyuruldu. 

– 111 –

Cehennemden kurtulmak istiyen, halâl ve harâmları iyi öğrenmeli, halâl kazanıp, 

harâmdan kaçınmalıdır. İslâmiyyetin sâhibinin yasak etdiği şeylerden sakınmalıdır. 

İslâmiyyetin hudûdunu aşmamalıdır. Gaflet uykusu ne zemâna kadar 

sürecek, kulaklardan pamuk ne vakt atılacak? Ecel gelince, insanı uyandıracaklar, 

gözleri kulakları açacaklar. Fekat, o zemân pişmânlık işe yaramıyacak. Rezîl 

olmakdan başka, ele birşey geçmiyecekdir. Hepimize ölüm yaklaşıyor. Âhıretin 

çeşid çeşid azâbları, insanları bekliyor. İnsan öldüğü zemân, kıyâmeti kopmuş demekdir. 

Ölüm uyandırmadan ve iş işden geçmeden önce uyanalım! Allahü teâlânın 

emrlerini ve yasaklarını öğrenip, şu birkaç günlük ömrümüzü, bunlara uygun 

geçirelim. Kendimizi âhıretin çeşidli azâblarından kurtaralım! Tahrîm sûresi altıncı 

âyetinde meâlen, (Ey îmân edenler, kendinizi ve çoluk çocuğunuzu öyle bir ateşden 

koruyun ki, onun tutuşdurucusu insanlarla taşlardır) buyuruldu. 

Îmânı, i’tikâdı düzeltdikden ve islâmiyyete uygun ibâdetleri yapdıkdan sonra, 

vaktleri, kalbi temizlemek ile ma’mûr etmek lâzımdır. Allahü teâlâyı hâtırlamadan, 

bir ân geçirmemelidir. Vücûd, eller, ayaklar dünyâ işleri ile uğraşırken, kalb hep Allahü 

teâlâ ile olmalı, Onu hâtırlamakla lezzet duymalıdır. Bu devlet, büyüklerimizin 

gösterdiği yolda, herkese, az zemânda nasîb oluyor. Elhamdülillah siz, böyle olduğunu 

biliyorsunuz. Belki de, çok az olsa bile, birşey hâsıl olmuşdur. Ele geçeni 

bırakmamak ve şükr etmek lâzımdır ve artmasına çalışmalıdır. Herkesin, sonradan 

kavuşabildiği şeyler, bu yolda, başlangıcda ele geçer. O hâlde, kazanclarının azı da, 

pek çokdur. Çünki, dahâ başlangıcda nihâyetden haberleri olur. Fekat, ele geçen, 

ne kadar çok olsa da, az görmelidir. Ama şükr etmeği elden bırakmamalıdır. Hem 

şükr etmeli, hem de dahâ artmasını istemelidir. Kalbin temiz olmasından maksad, 

Ondan başkasının sevgisini kalbden çıkarmakdır. Kalbin hasta olması, işte bu çeşidli 

bağlılıklardır. Bu bağlılıklar kesilip atılmadıkca, hakîkî îmân nasîb olmaz. İslâmiyyetin 

emrlerini ve yasaklarını yerine getirmek kolay ve râhat olmaz. 

Nazm: 

Onu düşün, oldukça cânın! 

Kalbin temizliği, zikri iledir ânın! 

[Zikr etmek, Allahü teâlâyı hâtırlamak demekdir. Bu da, kalb ile olur. Zikr 

edince, kalb temizlenir. Ya’nî kalbden dünyâ sevgisi çıkar. Allah sevgisi yerleşir. Birçok 

kimselerin, bir araya toplanarak hayhuy etmesi, oynaması, dönmesi, zikr değildir. 

Yüz seneden beri, tarîkat diyerek, birçok şey uyduruldu. Din büyüklerinin, Eshâb-ı 

kirâmın yolu unutuldu. Câhiller, hattâ fâsıklar şeyh olarak zikr ve ibâdet ismi 

altında, günâh işledi. Hele son zemânlarda, harâm girmeyen, kızılbaşlık, mezhebsizlik 

karışmayan bir tekke kalmamışdı. Bugün ne İstanbulda, ne de Anadoluda ve 

Mısr, Irâk, Îrân, Sûriye ve Hicazda, ya’nî hiçbir islâm memleketinde, tesavvuf âlimi 

yok gibidir. Fekat sahte mürşidler, müslimânları sömüren tarîkatcılar çokdur. Din 

büyüklerinin, eskiden kalma, hâlis kitâblarını okuyup, ibâdetleri bunlara göre doğrultmalıdır. 

Tarîkatcılık, şeyhlik, mürîdlik gibi ismlerin perdesi altında iş gören zındıklara, 

mal ve din hırsızlarına aldanmamalı, bunlardan kaçınmalıdır]. 

Yemekleri, keyf için, lezzet için yimemeli, Allahü teâlânın emrlerini yerine getirmeğe 

kuvvet bulmak için yimelidir. Eğer önceleri, böyle niyyet edemezseniz, her 

yemekde, zor ile böyle niyyet ediniz. Hakîkî niyyet yapabilmeniz için, Allahü teâlâya 

yalvarınız! Tesavvuf, az yimek, az içmek değildir. Herkesin halâlden kazanıp, 

doyuncaya kadar yimesi lâzımdır. Ubeydüllah-i Ahrâr “rahmetullahi aleyh” (Mesmû’ât) 

kitâbında, 110.cu sahîfede diyor ki, (Şâh-ı Nakşibend Behâüddîn-i Buhârî 

buyurdu ki, birşey yimek, aç kalmakdan iyidir. Alâüddevle Rükneddîn buyurdu ki, 

birşey yimek, aç kalmakdan iyi olduğunu, önceden bilseydim, az yiyiniz demezdim.) 

Yeni ve temiz giyinmeli ve giyinirken ibâdet için, nemâz için süslenmeğe niyyet etmelidir. 

Bir âyet-i kerîmede meâlen, (Her nemâzı kılarken süslü, temiz, sevilen elbiselerinizi 

giyiniz!) buyurulmuşdur. Elbiseyi herkese gösteriş için giymemelidir ki, 

– 112 –

günâhdır. [İbni Âbidîn orucun mekrûhlarını anlatırken, güzel giyinmek mubâhdır 

diyor.] Bütün hareketler, işler, sözler, okumak, dinlemek, [oğlunu mektebe göndermek] 

hep Allah rızâsı için olmalıdır. Onun dînine uygun olmasına çalışmalıdır. 

Böyle olunca, insanın her a’zâsı ve kalbi Allahü teâlâya müteveccih olur. Onu zikr 

eder [ya’nî hâtırlar]. Meselâ, büsbütün gaflet olan uyku, ibâdetleri kuvvetle ve sağlam 

yapmak niyyeti ile uyunursa, bütün uyku ibâdet olur. Çünki, ibâdet niyyeti ile 

uyumakdadır. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki, (Âlimlerin 

uykusu ibâdetdir). Evet, bunları yapmak, size bugün için güç olacağını biliyorum. 

Çünki, çeşidli mâni’ler etrâfınızı sarmışdır. Âdete, modaya kapılmış bulunuyorsunuz. 

Ayblanmak, izzet-i nefse dokunmak kuruntularına tutulmuşsunuz. Bütün bunlar, 

ahkâm-ı islâmiyyeyi yerine getirmenize mâni’ olmakdadır. Hâlbuki, Allahü teâlâ, 

islâmiyyeti, bozuk âdetleri, çirkin modaları kaldırmak için ve nefs-i emmârenin 

benlik, izzet-i nefs çılgınlıklarını yatışdırmak için gönderdi. Fekat, Allahü teâlânın 

ismini, kalbde hâtırlamağa devâm nasîb olursa ve beş vakt nemâz gevşek davranmadan, 

şartları ile kılınırsa ve halâl ve harâma, elden geldiği kadar dikkat edilirse, bu 

mâni’lerden kurtulmanız, oraya çekilmeniz umulur. Bu nasîhatleri yazmanın ikinci 

bir sebebi de, bunlar yapılmasa bile, kendi kusûr ve kabâhatini anlamağa yarar 

ki, bu da büyük ni’metdir. Bulmayıp da, bulmadığını anlamamakdan ve kusûrunu 

bilmemekden ve vazîfeyi yapmadığına utanmamakdan, Allahü teâlâya sığınırız. 

Böyle kimseler, islâmiyyeti tanımıyan, kulluğunu yapmıyan inâdcı câhillerdir. 

[Muhammed Ma’sûm Serhendî “rahmetullahi aleyh”, ikinci cildin yüzkırkıncı 

mektûbunda diyor ki, (Hadîs-i kudsîde (Bir Velî kuluma düşmanlık eden, benimle 

harb etmiş olur. Kulumu bana yaklaşdıran şeyler arasında, en sevdiğim, ona 

farz etdiğim şeydir. Nâfile ibâdet [de] yaparak, bana yaklaşan kulumu çok severim. 

Çok sevdiğim kulumun işiten kulağı, gören gözü, tutan eli, yürüyen ayağı olurum. 

İstediğini elbette veririm. Bana sığındığı zemân, elbette korurum) buyuruldu.) 

Bu hadîs-i kudsî, ikinci kısmın onyedinci maddesinin üçüncü sahîfesinde ve 

Nevevînin (Hadîs-i erba’în)i, 38. ci hadîsinde ve(Hadîka)nın yüzseksenikinci ve (Kıyâmet 

ve Âhıret)in yüzaltmışdördüncü ve (Fâideli Bilgiler)in altmışbirinci sahîfesinde 

îzâh edilmekdedir. Farzlarla hâsıl olan kurb, ya’nî Allahü teâlâya yaklaşmak, 

nâfilelerle hâsıl olandan, elbette dahâ çokdur. Fekat, ihlâs ile yapılan farzlar kurb 

hâsıl eder. İhlâs, ibâdetleri, Allahü teâlâ emr etdiği için yapmakdır. Ehl-i sünnet 

olan her mü’minde biraz ihlâs vardır. Takvâ ile ve ibâdet yapmakla, kendisine 

(Feyz) denilen kalb nûrları gelir. Bir Velînin kalbinden saçılan bu feyzlerden alırsa, 

ihlâsı çabuk ve çok artar. (Takvâ), harâmlardan nefret etmek, harâm işlemeği 

hâtıra bile getirmemekdir. Allahü teâlâya yaklaşmak, Onun rızâsına, sevmesine kavuşmak 

demekdir. Son sözün sonuna bakınız! Allahü teâlânın mü’minlerin kalblerine 

gönderdiği nûrlar, feyzler, ibâdetleri ve takvâsı çok olanlara, gelmekdedir. 

Ya’nî, bunların feyz almak isti’dâdları, kâbiliyyetleri artar. Feyzler, Resûlullahın 

mubârek kalbinden yayılmakdadır. Gelen feyzleri almak için, Resûlullahı sevmek 

lâzımdır. Sevmek de, Onun ilmini, güzel ahlâkını, mu’cizelerini, kemâlâtını öğrenmekle 

hâsıl olur. Resûlullah da, onu görüp severse, feyz alması çoğalır. Bunun 

için,sohbetinde bulunup, güzel yüzünü görenler, tatlı sözlerini işitenler, dahâ çok 

feyz aldılar. Eshâb-ı kirâm, bunun için, çok feyz alıp, kalbleri dünyâ sevgisinden 

temizlenerek, ihlâs sâhibi oldular. Kavuşdukları nûrlar, feyzler, Evliyânın kalblerinden 

dolaşarak, zemânımıza kadar geldi. Bir kimse, kendi zemânında bulunan 

bir Velîyi tanıyıp, çok sever ve sohbetinde bulunarak, kendini sevdirirse, Resûlullahın 

mubârek kalbinden Velînin kalbine gelmiş olan nûrlar, bunun kalbine de akarak 

kalbi temizlenir. Sohbetine kavuşamazsa, onu düşünmesi, ya’nî Velînin şeklini, 

yüzünü hâtırına getirmesi de, sohbetinde bulunmuş gibi olur. Mazher-i Cân-ı 

Cânân, Delhîden Kâbildeki şâh Behîke teveccüh ederek, yüksek derecelere kavuşdurdu. 

Mazher-i Cân-ı Cânân hazretleri, (Bütün feyzlere, bütün ni’metlere, üstâdlarıma 

olan sevgim sebebi ile kavuşdum. Kusûrlu ibâdetlerimiz, bizi Allahü teâlâ- 


ya yaklaşdırmağa sebeb olabilir mi?) dedi. Ya’nî, mürşidi sevmek, onun kalbinden 

saçılan feyzleri almağa sebeb olur. Feyz alınca, ihlâs hâsıl olur. İhlâs ile yapılan ibâdet 

de, insânı hakîkî îmâna kavuşdurur. (Künûz-üd-dekâık)deki hadîs-i şerîfde, 

(Herşeyin menba’ı vardır. İhlâsın, takvânın menba’ı, kaynağı, Âriflerin kalbleridir) 

buyuruldu. Velî olmak için, ya’nî Allahü teâlâya yakın olmak, ya’nî Onun 

sevgisine kavuşmak için, ihlâs ile ahkâm-ı islâmiyyeye uymak lâzımdır. Ahkâm-ı islâmiyyeye 

uymak, önce Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdikleri gibi îmân etmek, sonra 

harâmlardan sakınmak ve farz olan ibâdetleri, ihlâs ile yapmakdır.] 

(Ehl-i sünnet) i’tikâdı, nazm üzre ey civân, 

oldu aşağıda sana, açık dil ile beyân: 

Doğru olan i’tikâdı, ister isen kardeşim, 

gece gündüz, bu kitâbı oku hem de, pek candan! 

Rûhuna rahmet eylesin, Hak, Ebû Hanîfenin, 

Kur’ân yolunu gösterdi, bize o yüce Nu’mân. 

Dünyâya gönül bağlama, akar ömür su gibi, 

İslâmiyyete uyan kimse, her dem olur şâdümân. 

Önce ilmihâli öğren, çocuğuna da öğret. 

din bilgisi öğrenmezsen, olursun sonra pişmân! 

Düşmanlarımız sinsice, nasıl saldırıyor bak, 

sen de dîni yaymak için, çalış gayb etme zemân! 

Dinsizler hep yalanla, gençleri aldatıyor, 

İslâmı yok edecekler, artık gafletden uyan! 

Müslimânlar da şaşırmış, tuzağa düşmüş çoğu, 

(Ehl-i kıble) sözde hepsi, ayrılmışlar hak yoldan, 

İlm-i hâli öğrenmiyen, kendini koruyamaz. 

Kâfir veyâ sapık olur, (Ehl-i sünnet) olmıyan! 

Doğru olan bilgileri, yayanlara yardım et! 

cihâd sevâbını kazan, olsun bunda mal revân. 

Resûlullah hiç durdu mu. Eshâbı uyudu mu? 

dîni yaymak için hepsi, olmuşdu bir kahramân! 

Çalış boş durma sen dahî, din düşmanı pek kavî, 

içden dışdan ezecekler, gidecek, dinle îmân. 

Eshâba çirkin söyleme, hepsinin kadrini bil, 

birbirini severlerdi, buna şâhiddir Kur’ân! 

En üstün Ebû Bekrdir, Ömer, Osmân, Alî hem, 

Mu’âviyeyi de çok sev, Odur Kur’ânı yazan! 

Rabbimiz cism değildir, zemânı, mekânı yok, 

maddeye hulûl eylemez, böyle olmalı îmân! 

Mahlûka muhtâc değildir, ortağı, benzeri yok, 

herşeyi Odur yaratan, hem de varlıkda tutan. 

İyi, kötü, îmân, küfr, madde, kuvvet, enerji, 

hepsini O var ediyor, yaratamaz hiç insan! 

herkese akl, irâde verdi, hem yol gösterdi, 

kim iyilik diler ise, yaratır hemen Rahmân. 

Önce, i’tikâdı düzelt, emri, yasağı gözet, 

se’âdete kavuşamaz, islâmiyyetden ayrılan! 

Tâ önceden âdet oldu, kim ekerse o biçer, 

pek aldandı, ziyân etdi, ekmeden buğday uman! 

Yetmişüç fırkadan ancak (Ehl-i sünnet) kurtulan, 

Resûlullahın yolunu onlardır bize sunan! 

– 114 –

47 — ÜÇÜNCÜ CİLD, 34. cü MEKTÛB 

Bu mektûb, mîr Muhammed Emînin annesine yazılmışdır. 

Nasîhatlerin birincisi, Ehl-i sünnet âlimlerinin, kitâblarında bildirdiklerine göre, 

i’tikâdı düzeltmekdir. Çünki, Cehennemden kurtulan yalnız bu fırkadır. Allahü 

teâlâ, o büyük insanların çalışmalarına, bol bol mükâfât versin! [Dört mezhebin 

ictihâd derecesine yükselmiş müctehidlerine ve bunların yetişdirdikleri büyük 

âlimlere (Ehl-i sünnet) âlimi denir. Ehl-i sünnet âlimlerinin kitâbları çokdur. 

Meârif nezâretinin 465 numaralı ruhsatı ile 1217 senesinde İstanbulda yazılmış olan 

türkçe (Necât-ül müsallî) kitâbında Ahmed Şevkı efendi çok güzel anlatmakdadır.] 

İ’tikâdı (Îmânı) düzeltdikden sonra, fıkh ilminin bildirdiği ibâdetleri yapmak, 

ya’nî islâmiyyetin emrlerini yapmak, yasak etdiklerinden kaçınmak lâzımdır. Beş 

vakt nemâzı, üşenmeden, gevşeklik yapmadan, şartlarına ve ta’dîl-i erkâna dikkat 

ederek, kılmalıdır. Nisâb mikdârı malı ve parası olan, zekât vermelidir. İmâm-ı 

a’zam buyuruyor ki: (Kadınların süs olarak kullandıkları altın ve gümüşün de zekâtını 

vermek lâzımdır). 

Kıymetli ömrü, lüzûmsuz mubâhlara bile harcamamalıdır. Harâm ile geçirmemek, 

elbette lâzımdır. Tegannî ve şarkı [ve çalgı âletleri] ile meşgûl olmamalı, bunların 

nefse verecekleri lezzete aldanmamalıdır. Bunlar bal karışdırılmış, şekerle 

kaplanmış zehrdir. 

(Gîbet) etmemelidir. Gîbet harâmdır. [Gîbet, bir müslimânın veyâ zimmînin gizli 

bir kusûrunu, arkasından söylemekdir. Harbîlerin ve bid’at sâhiblerinin ve 

açıkca günâh işliyenlerin bu günâhlarını ve müslimânlara zulm edenlerin ve alış verişde 

onları aldatanların bu fenâlıklarını müslimânlara duyurarak, bunların şerrinden 

sakınmalarına sebeb olmak ve müslimânlığı yanlış söyliyenlerin ve yazanların 

bu iftirâlarını söylemek lâzımdır, gîbet olmaz (Redd-ül muhtâr: 5-263).] 

Nemîme, ya’nî müslimânlar arasında söz taşımamalıdır. Bu iki günâhı işleyenlere 

çeşidli azâblar yapılacağı bildirilmişdir. Yalan söylemek ve iftirâ etmek 

de harâmdır, sakınmak lâzımdır. Bu iki fenâlık, her dinde de harâm idi. Cezâları 

çok ağırdır. Müslimânların ayblarını örtmek, gizli günâhlarını yaymamak ve kusûrlarını 

afv etmek çok sevâbdır. Küçüklere, emr altında bulunanlara [zevceye, çocuklara, 

talebeye, askere], fakîrlere merhamet etmelidir. Kusûrlarını yüzlerine vurmamalıdır. 

Olur olmaz sebeblerle o zevallıları incitmemeli, dövmemeli ve sövmemelidir. 

[Hiç kimsenin dînine, malına, canına, şerefine, nâmûsuna saldırmamalı, 

herkese ve hükûmete olan borcları ödemelidir. Rüşvet almak ve vermek harâmdır. 

Yalnız zâlimin zulmünden kurtulmak için ve ikrâh edilince vermek rüşvet olmaz. 

Fekat, bunu almak da harâm olur.] Herkes, kendi kusûrlarını görmeli, Allahü 

teâlâya karşı yapdığı kabâhatleri düşünmelidir. Allahü teâlânın, kendisine cezâ 

vermekde acele etmediğini, rızkını kesmediğini bilmelidir. [Ananın, babanın, 

hükûmetin, ahkâm-ı islâmiyyeye uygun emrlerine itâ’at etmeli, ahkâm-ı islâmiyyeye 

uygun olmıyanlara ısyân etmemeli, karşı gelmemeli, fitneye sebeb olmamalıdır.] 

[(Mektûbât-ı Ma’sûmiyye) ikinci cild, 123. cü mektûba bakınız!] 

İ’tikâdı düzeltdikden ve fıkhın emrlerini yapdıkdan sonra, bütün zemânları, 

Allahü teâlâyı zikr ile geçirmelidir. Buna, büyüklerin bildirdiği gibi, devâm etmelidir. 

Buna, ya’nî kalbin, Allahü teâlâyı zikr etmesine mâni’ olan herşeyi, düşman 

bilmelidir. Ahkâm-ı islâmiyyeye ne kadar çok yapışılırsa, Onu anmanın lezzeti artar. 

Ahkâm-ı islâmiyyeye uymakda, gevşeklik, tenbellik artdıkca, o lezzet de azalır 

ve kalmaz olur. [Zikrin çeşidleri vardır. Bunlardan biri, (Allahü ekber, Allahü 

ekber. Lâ ilâhe illallahü vallahü ekber. Allahü ekber ve lillâhilhamd)dır. Buna (Tekbîr-i 

teşrîk) de denir. Her gün çok söylemelidir. (İstigfâr düâsı) da, fâidesi pek çok 

olan bir zikrdir. İslâm düşmanlarının yalanlarına, iftirâlarına aldanıp da, onların tuzaklarına 

düşmemeğe çok dikkat etmelidir.] Dahâ ne yazayım? Aklı olana bu kadar 

yetişir. Allahü teâlâ hepimize se’âdet-i ebediyyeye kavuşduran şeyleri yapmak 

nasîb eylesin! Âmîn. 

– 115 –


Bu mektûb, Mirzâ Menû Cehre yazılmış olup, nasîhat vermekdedir: 

Allahü teâlâ, hayrlı ömürler ihsân buyursun! Se’âdet, iyilikler verip, başınızdan 

geçen acıları unutdursun! 

Yavrum! Gençlikde, nefsin arzûları, insanı kapladığı gibi, ilm öğrenilecek, ibâdet 

yapılacak en kârlı zemân da gençlikdir. Gençlikde, şehvetin, asabiyyetin kapladığı 

ânlarda, islâmiyyetin bir emrini yerine getirmek, ihtiyârlıkda yapılan aynı ibâdetden 

çok üstün ve kıymetli olur. [Hele başka mâni’ler de araya katılırsa, bunları 

dinlemeyip yapılan ibâdetin sevâbı o kadar çokdur ki, ancak Allahü teâlâ bilir.] 

Çünki, mâni’ler karşısında, ibâdeti yapmak güçlüğü, sıkıntısı, o ibâdetlerin, şânını, 

şerefini göklere çıkarır. Mâni’ olmayarak, kolay yapılan ibâdetler, aşağıda kalır. Bunun 

içindir ki, insanların yüksekleri, meleklerin yükseklerinden dahâ üstün olmuşdur. 

Çünki insan, mâni’ler arasında ibâdet ediyor. Melekler ise, mâni’ olmadan 

emre itâ’at ediyor. Harb zemânında, askerin kıymeti artar ve muhârebede ufak bir 

hizmetleri, sulh zemânındaki büyük gayretlerinden dahâ kıymetli olur. Gençlik arzûları, 

Allahü teâlânın düşmanı olan nefsin ve şeytânın sevdiği şeylerdir. İslâmiyyete 

uygun şeyler ise, Allahü teâlânın sevdiği şeylerdir. Allahü teâlânın düşmanlarını 

sevindirip, bütün ni’metleri veren, hakîkî sâhibi gazaba getirmek, akllı ve zekî 

insanların yapacağı şey değildir. Allahü teâlâ, hepimize akla uygun hareketler nasîb 

edip, nefse, şeytâna ve zındıkların, ya’nî müslimân ismini taşıyan din düşmanlarının 

sözlerine ve yazılarına aldanmakdan muhâfaza buyursun! [Hele dinsizlerin, 

müslimânlarla alay edenlerin çoğaldığı, müslimân evlâdlarını dinden çıkaran propagandaların 

yayıldığı zemânda yapılan az bir ibâdete, doğru olmak şartı ile, katkat 

çok sevâb verilecekdir. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu 

ki, (Ey Eshâbım! Siz öyle bir zemânda geldiniz ki, Allahü teâlânın emrlerinden onda 

dokuzunu yapıp, birini yapmazsanız, helâk olursunuz, Cehenneme gidersiniz! Bir 

zemân gelecek ki, o zemânın mü’minleri, emrlerin birini yapabilip, dokuzunu bıraksalar, 

Cehennemden kurtulurlar. O zemânda îmânı olanlara müjdeler olsun!)]. 


Bu mektûb, mevlânâ Hamîd Ahmedî için yazılmışdır. Âlemin yokdan var edilmiş 

olduğunu bildirmekde ve Yunan felsefecilerinin akl-ı fe’âl dedikleri şeyi red 

etmekdedir: 

Âlemlerin rabbi olan Allahü teâlâya hamd olsun ve Peygamberlerin en üstününe 

salât ve selâm olsun. Allahü teâlâ kendiliğinden vardır. Allahü teâlânın varlığı 

kendisindendir. Şimdi var olduğu gibi, geçmişde de hep vardı. İleride de hep vardır. 

Varlığından önce ve varlığının sonunda yok olması mümkin değildir. Hep var 

olması lâzımdır. Yokluk, Ona yaklaşamaz. Allahü teâlâdan başka herşeye (Âlem) 

denir. Âlemin hepsi, maddenin fizik hâlleri, [ya’nî, katı, sıvı ve gaz cismler ve atomlar, 

moleküller, enerjiler], gökler, akllar, nefsler, [hücreler, bütün canlılar], elementler 

ve bileşik cismler, Onun yaratması ile var olmuşlardır. Yok iken, sonradan vücûde 

gelmişlerdir. Sonsuz var olan yalnız Odur. Ondan başka herşey, yok idiler. Sonradan 

var oldular. Sonra, yine yok olacaklardır. Yer küresini iki günde yaratdı. Sonra, 

gökleri ve yıldızları da iki günde yaratdı. Ya’nî yokdan var eyledi. (Ha-mîm Secde) 

sûresinin dokuzuncu âyetinde meâlen, (Yeri iki günde yaratdı) ve onikinci âyetinde 

meâlen, (Sonra, yedi gökü de iki günde var eyledi) buyuruldu. Bir kimse ortaya 

çıkıp, Kur’ân-ı kerîmin bu âyetlerini inkâr ederek, mahlûklardan bir kısmına 

ve göklere, yıldızlara ve elementlere, akllara, rûhlara kadîm derse, bunun ahmak 

olduğu anlaşılır. Bütün dinler, Allahdan başka herşeyin hâdis olduklarını, ya’nî 

yok iken, sonradan var edilmiş olduklarını bildirmişlerdir. Bütün dinlerin bu sözbirliğini, 

Huccet-ül-islâm imâm-ı Muhammed Gazâlî, (El-münkızü aniddalâl) ki- 

– 116 –

tâbında bildirmekdedir. Âlemde bulunan şeylerden birkaçına kadîm diyenin kâfir 

olacağını yazmışdır. Görülüyor ki, mümkin, ya’nî mahlûk olan şeylerden birinin 

kadîm olduğunu söylemek, dinden çıkmak ve felsefeci olmak demekdir. Allahü 

teâlâdan başka herşey yok idi ve hepsi yine yok olacaklardır. Kıyâmet kopacağı 

zemân, yıldızlar yerlerinden ayrılıp dağılacak, gökler parçalanacak, yeryüzü ve 

dağlar da parça parça olacak, hepsi yok olacaklardır. Böyle olacaklarını Kur’ân-ı 

kerîm açıkca bildirmekdedir. Müslimânların bütün fırkaları, bunu sözbirliği ile haber 

vermişdir. (El-hâkka) sûresinde, bir âyet-i kerîmede meâlen, (Sûra bir kerre 

üfürülünce, yeryüzü ve dağlar, yerlerinden kaldırılıp silkilecekdir. O gün kıyâmet 

kopacak, gök yarılacak ve dağılacakdır) ve (Tekvîr) sûresinde, bir âyet-i kerîmede 

meâlen, (Güneşin karardığı, yıldızların yerlerinden ayrılıp döküldükleri ve 

dağların dağılıp saçıldıkları zemâna...) ve (İnfitâr) sûresinde, bir âyet-i kerîmede 

meâlen, (Gökün yarıldığı ve yıldızların dağılıp yok oldukları zemân...) ve (Kasas) 

sûresinin son âyetinde meâlen, (Herşey yok olacakdır. Yalnız O kalacakdır!) buyurulmuşdur. 

Kur’ân-ı kerîmde, bunlar gibi, dahâ nice âyetler vardır. Bunların yok olacaklarına 

inanmamak, câhillik olur. Yâhud, Kur’ân-ı kerîme inanmıyan felsefecilerin, yaldızlı 

yalanlarına aldanmakdır. Görülüyor ki, mahlûkların yok olacaklarına inanmak, 

yokdan var edildiklerine inanmak gibi, îmânın şartıdır. İnanmak elbet lâzımdır. 

Âlimlerden birkaçı, yedi şey, ya’nî Arş, Kürsî, Levh, Kalem, Cennet, Cehennem ve 

Rûh denilen mahlûklar yok olmıyacak, sonsuz var olacaklardır dediler. Bu sözleri, 

bunlar yok olamaz demek değildir. Allahü teâlâ, var etmiş olduğu şeylerden, dilediklerini 

tekrâr yok edecek, dilediklerini de, yalnız kendi bileceği fâide ve sebeblerden 

dolayı, hiç yok etmiyecek, bunlar ebedî, ya’nî sonsuz var olacaklardır demekdir. 

Allahü teâlâ, dilediğini yapar ve istediğini emr eder. Bütün bu yazılanlardan 

anlaşılıyor ki, âlem ya’nî herşey, Allahü teâlânın dilemesi ve kudreti ile vardır. Var 

olmaları için ve varlıkda kalmaları için Allahü teâlâya muhtâcdırlar. Çünki, bâkî 

olmak demek, varlığın her an devâm etmesi demekdir. Başka birşey olmak demek 

değildir. Hem var olmak, hem de varlıkda kalabilmek, Allahü teâlânın irâdesi, dilemesi 

ile olur. Eski felsefecilerin (Akl-ı fe’âl) dedikleri [ve şimdiki din düşmanlarının 

(Tabî’at kuvvetleri) dedikleri] şey ne oluyor ki, mahlûkların varlığı ve yokluğu, 

onun emrinde olsun? Bunun varlığında bile çeşidli lâflar ediyorlar. Çünki, bu 

ismi koydukları şey, kısa aklları ile ortaya atılmışdır. İslâmın doğru bilgilerine göre, 

bunlar, Allahü teâlânın yaratmasına sebeb olan şeylerdir. Bu sebebleri de, Allahü 

teâlâ yaratmışdır ve yaratmakdadır. Mahlûkların varlıklarının, Allahü teâlâdan 

olduklarına inanmayıp, böyle hayâlî, uydurma ismlere bağlamak, büyük ahmaklıkdır. 

Hattâ varlıklar, Allahın mahlûkları olmayıp da, akllarının esîri olan kısa görüşlülerin 

uydurdukları birşeyin kulları, köleleri olmağı aşağılık bilir, utanırlar. Böyle 

kul olmakdansa, yok olmağı isterler. Herşeye gücü yeten, dilediğini yapabilen bir 

yaratıcının mahlûku olmayıp da, uydurma birşeyin kulu olarak var olmak istemezler. 

Böyle ahmaklara, ancak Kehf sûresindeki âyet-i kerîmede bildirildiği gibi, 

(Ağızlarından çıkan söz, çok kötüdür. Hep yalan söylüyorlar) denilir. 

Îmânın tohumu beş vakt nemâzdır, 

müslimânım diyen, kılsa gerekdir. 

Nemâzın lezzetini duyamıyanlar, 

rûhunu tedâvî, etse gerekdir. 

Bilmek istersen kim, necât bulmayan, 

nemâza hiç ehemmiyyet vermiyen! 

Mîzân terâzîde hayrın bulmıyan, 

ezânı işitip, gelmiyenlerdir. 

– 117 –

50 — KAYYÛM-İ RABBÂNÎ, MUHAMMED MA’SÛM 

FÂRÛKÎNİN BİRİNCİ (4. cü) CİLD, 14. cü MEKTÛBU 

Allahü teâlânın emrlerine yapışmağı, nemâzın ehemmiyyetini bildirmekdedir: 

Bu bir köşede unutulmuşu hâtırlıyarak, kardeşim mevlânâ Muhammed Hanîf 

Kâbilî ile gönderdiğiniz mektûb geldi. Okuyunca, çok sevindirdi. Ortağı, benzeri 

olmıyan cenâb-ı Hakka bağlılığınızı ve Onun muhabbetinin ateşi ile yandığınızı 

anlayınca, sevincimiz katkat artdı. Bu âhır zemân fitne ve zulmeti içinde, Allahü 

teâlâ, bir kulunun kalbine, kendi sevgisini yerleşdirir ve kendi hicrânı, ayrılığı 

ile onu yakarsa ne büyük ni’metdir! Bu ni’metin kıymetini bilip şükrünü yapmak 

lâzımdır. Durmayıp, bunun artmasına çalışarak, aşk-ı ilâhînin, en son derecesine 

yükselmesini beklemelidir. Hakîkî matlûbdan başka, hiçbir şeye gönül 

bağlamamalı, fâidesi olmıyan şeylerle uğraşmamalıdır. Muhabbet ateşi, nefs-i 

emmârenin azgınlığından meydâna gelen, benlik, izzet-i nefs perdesini yakarak, 

ezelî ve ebedî kemâlâtın nûrları, kalbi aydınlatmalıdır. Bir âyet-i kerîmede meâlen, 

(Ni’metlerime şükr ederseniz, onları artdırırım) buyurulmakdadır. 

Ey mes’ûd ve bahtiyâr kardeşim! Mâdem ki, Allahü teâlânın sevdiği kullarının 

yolunda yürümek arzûsundasın, bu yolun şartlarını ve edeblerini gözetmelisin! En 

önce, sünnet-i seniyyeye yapışmak ve bid’atlerden sakınmak lâzımdır. Çünki, Allahü 

teâlânın sevgisine ulaşdıran yolun esâsı, bu ikisidir. İşlerinizi, sözlerinizi ve 

ahlâkınızı, dînini bilen ve seven, dindâr âlimlerin sözlerine ve kitâblarına uydurmalısınız. 

Sâlih kullar gibi olmalısınız ve onları sevmelisiniz. Uykuda, yemekde ve 

söylemekde aşırı gitmeyip orta derecede olmalısınız. Seher vakti, [ya’nî gecelerin 

sonunda] kalkmağa gayret etmelisiniz. Bu vaktlerde istigfâr etmeği, ağlamağı, Allahü 

teâlâya yalvarmağı ganîmet bilmelisiniz. Sâlihlerle düşüp kalkmağı aramalısınız. 

(İnsanın dîni, arkadaşının dîni gibidir) hadîs-i şerîfini unutmayınız! Şunu, iyi 

biliniz ki, âhıreti [se’âdet-i ebediyyeyi] istiyenlerin dünyâ lezzetlerine düşkün olmaması 

lâzımdır. 

Mubâh olan lezzetleri bırakamazsanız, hiç olmazsa, harâmlardan ve şübhelilerden 

kaçınınız ki, âhıretde kurtulmak umulsun. Fekat, her dürlü altın ve gümüş eşyânın 

ve çayırda otlıyan hayvanların ve ticâret eşyâsının zekâtını ve toprakdan, tarladan, 

ağaçdan alınan mahsûllerin uşrunu da herhâlde vermek lâzımdır. Bunların 

verilecek mikdârları, fıkh kitâblarında bildirilmişdir. 

Zekâtı ve fıtraları, islâmiyyetin emr etdiği kimselere seve seve vermelidir. Akrabâyı 

ziyâret etmeli, mektûbla gönüllerini almalıdır. Komşuların haklarını gözetmelidir. 

Fakîrlere ve borc istiyenlere merhamet etmelidir. Malı, parayı, islâmiyyetin 

izn vermediği yerlere harc etmemeli, izn verilen yere de, isrâf etmemelidir. 

[Ribâdan ya’nî fâizden, kumarlı ve kumarsız oyunlardan sakınmalıdır.] Parayı oyunlara, 

harâmlara, çalgılara, süslenmeğe, gösteriş yapmağa, öğünmeğe, mal toplamağa 

kullanmamalıdır. Bunlara dikkat edince, mal, zarardan kurtulur ve dünyâlıklar, 

âhıretlik hâlini alır. Belki de bunlara dünyâ denmez. 

İyi biliniz ki, nemâz, dînin direğidir. Nemâz kılan bir insan, dînini doğrultmuş 

olur. Nemâz kılmayanın, dîni yıkılır. Nemâzları, müstehab zemânlarında ve şartlarına 

ve edeblerine uygun olarak kılmalıdır. Bunlar, fıkh kitâblarında bildirilmişdir. 

Nemâzları cemâ’at ile kılmalı ve birinci tekbîri imâm ile birlikde almağa çalışmalıdır 

ve birinci safda yer bulmalıdır. [Câmi’e geç gelip, birinci safa geçmek için, 

safları yarmak, cemâ’ate eziyyet vermek harâmdır.] Bunlardan biri yapılmazsa, mâtem 

tutmalıdır. Kâmil bir müslimân, nemâza durunca, sanki dünyâdan çıkıp âhırete 

girer. Çünki, dünyâda Allahü teâlâya yaklaşmak, çok az nasîb olur. Eğer nasîb 

olursa, o da zılle, gölgeye, sûrete yakınlıkdır. Âhıret ise, asla yakınlık yeridir. 

İşte nemâzda, âhırete girerek, burada nasîb olan devletden hisse alır. Bu dünyâda 

hasret ve firâk ateşi ile yanan susuzlar, ancak nemâz çeşmesinin hayât suyu ile 

– 118 –

serinleyip râhat bulur. Büyüklük ve ma’bûdluk sahrâsında şaşırmış kalmış olanlar, 

nemâz gelininin çadır etekleri altında vuslatın [matlûba kavuşmanın] kokusunu 

duyarak hayrân olurlar. Allahü teâlânın Peygamberi “sallallahü aleyhi ve sellem” 

buyurdu ki: (Bir mü’min nemâz kılmağa başlayınca, Cennet kapıları onun için 

açılır. Rabbi ile onun arasında bulunan perdeler kalkar. Cennetde olan hûru’în onu 

karşılar. Bu hâl, nemâz bitinceye kadar devâm eder). 

Bu yolun büyüklerinden birini buluncaya kadar, Kur’ân-ı kerîm okuyarak, ibâdetleri 

yaparak ve kıymetli kitâblarda ve hadîs-i şerîflerde bildirilen düâları, tesbîhleri 

okuyarak vaktlerinizi ma’mûr ediniz! Bu düâ ve tesbîhlerden ve ibâdetlerden bir 

kısmını, bu fakîr toplamışdım. Mevlânâ Muhammed Hanîf almışdı. Zemânınızın 

çoğunu, (Lâ ilâhe illallah) kelimesini söylemekle geçiriniz. Nefsi ve kalbi temizlemekde 

çok te’sîrlidir. Hergün, belli mikdâr okursanız iyi olur. Abdestli ve abdestsiz 

söylenebilir. Bu yolun büyüklerini sevmeği se’âdetin sermâyesi biliniz. Bu yolda ilerleten 

en kuvvetli vâsıtanın, bu muhabbet olduğunu biliniz! Fârisî nazm tercemesi: 

Aradığın hazînenin nişânını verdim sana! 

Belki sen kavuşursun, biz varamadıksa da! 

Allahü teâlâ size ve doğru yolda gidenlere selâmet ve râhatlıklar versin! 

[(Dürr-i yektâ şerhi)nde diyor ki, (Kur’ân-ı kerîmin birçok yerinde emr olunan 

(Salât) kelimesi, hergün beş vaktde, herkesin bildiği şeklde kılınan nemâzdır. Bu salâtin, 

husûsî hareketleri yapmak ve husûsî şeyleri okumak olduğu, Peygamberimiz 

“sallallahü aleyhi ve sellem” tarafından bildirilmiş, kendisi de böyle kılmış olduğunu, 

Eshâb-ı kirâm, Tâbi’îne, onlar da, Tebe’i tâbi’îne bildirmişler, her asrda bulunan 

âlimlerin haberleri, tevâtür ile bizlere kadar gelmişdir. [Tevâtür, bir haberin ağızdan 

ağıza yayılması demekdir. Bu tevâtür haberleri, Ehl-i sünnet âlimlerinin kitâbları 

ile, bütün dünyâya yayılmışdır.] Tarîkat şeyhi olduğunu söyleyen ba’zı mülhid 

ve zındıklar, câhil müslimânlara, (Sana nemâzı bağışladım. Artık kılma) yâhud 

(Allahın ve Peygamberin emr etdiği nemâz, herkesin yapdığı, yatıp kalkmak ve belli 

şeyleri okumak değildir. Allahın ismini zikr etmek ve Onun büyüklüğünü düşünmek 

demekdir) derse, nemâzı inkâr ve müslimânları ifsâd etmiş olur. Mahkeme karârı 

ile katli lâzım olur. Tutuldukdan sonra yapdığı tevbesi kabûl olmaz. Nemâzı inkâr 

eden, ya’nî vazîfe olduğuna inanmıyan kâfir olur. İnanıp da, tenbellik ile terk eden 

(fâsık) olur. Ya’nî büyük günâh işlemiş olur. Kılmağa başlayıncaya kadar habs olunur. 

Kılmağa başlayınca, kılmadıklarını da kazâ etmesi ve ayrıca tevbe etmesi lâzım 

olur.) Dürr-i yektânın yazısı temâm oldu. Nemâzın nasıl kılınacağını, kazâ nemâzlarını, 

bütün din bilgilerini, Ehl-i sünnet âlimlerinin kitâblarından öğrenmeli, sinsi 

düşmanların ve zındıkların yaldızlı yazılarına ve tatlı sözlerine aldanmamalıdır. 

İslâmiyyetde şeyh-ul-islâm, ya’nî diyânet işleri reîsleri ve islâm müftîleri vardı. 

Müftî adını taşıyan devlet me’mûrlarının da bulunduğu zemânlar oldu. İslâm 

müftîsi ile müftî denilen me’mûrları birbirine karışdırmamalıdır. İslâm müftîleri, 

Allahü teâlânın emrlerini ve yasaklarını, ya’nî ahkâm-ı islâmiyyeyi bildiren âlimler 

idi. Müftî denilen devlet me’mûrları ise, zâten ahkâm-ı islâmiyyeyi bilmezlerdi. 

Allahü teâlânın yasak etdiği birşeyi, kanûn emr etseydi, bu şeyi yapmak câiz değildir 

demezlerdi. Allahü teâlânın emr etdiği birşeyi, bir zâlim terk etseydi, bu şeyi 

yapmak lâzım olduğunu söyleyemezlerdi. Susarlar veyâ tersini söylerlerdi. 

Böylece, kendileri dinden çıkar, müslimânları da günâha veyâ küfre sürüklerlerdi. 

Cengiz askerinin, islâm memleketlerine yayılıp, câmi’lerin yıkıldığı, müslimânların 

öldürüldüğü zemânlarda ve Fâtımîler ve Resûlîler zemânlarında, hattâ 

Abbâsîler zemânında, böyle müftî denilen devlet me’mûrları, harâmlara câizdir dediler. 

Hattâ, Kur’ân-ı kerîme mahlûkdur dediler. Müftî adı verilen bu me’mûrların 

böyle uydurma fetvâlar vererek dînin yıkıldığı zemânlarda, fıkh, ilmihâl kitâblarına 

uyanlar, doğru yolda kaldı. Dinlerini kurtarabildi. 

– 119 –

Fetvâ demek, herhangi birşeyin ahkâm-ı islâmiyyeye uygun olup olmadığını bildirmek 

demekdir. Yalnız, (uygundur) veyâ (câiz değildir) demek, fetvâ olmaz. Bu cevâbın, 

hangi fıkh kitâbının, hangi yazısından alındığını da bildirmek lâzımdır. Fıkh 

kitâblarına uymıyan fetvâlar yanlışdır. Bunlara bağlanmak câiz değildir. İslâm bilgilerini 

öğrenmeden, bilmeden, âyet-i kerîme veyâ hadîs-i şerîf okuyup da, bunlara kendi 

kafasına, kendi görüşüne göre ma’nâ verenlere islâm âlimi denmez. Bunlar Beyrutdaki 

papaslar gibi, arabca bilen bir tercüman olabilir. Ne kadar yaldızlı, parlak söyleseler 

ve yazsalar da, hiç kıymeti yokdur. (Ehl-i sünnet âlimleri)nin anladıklarına ve 

bunların yazdığı fıkh kitâblarına uymıyan sözleri ve yazıları Allahü teâlâ beğenmez. 

İbni Âbidîn, dördüncü cild, üçyüzbirinci sahîfede, kâdî, ya’nî hâkimleri anlatırken 

buyuruyor ki, (Fâsıkın müftî olması uygun değildir. Bunun verdiği fetvâlara 

güvenilmez. Çünki fetvâ vermek, din işlerindendir. Din işlerinde fâsıkın sözü kabûl 

edilmez. Diğer üç mezhebde de böyledir. Böyle müftîlere birşey sormak câiz 

değildir. Müftînin müslimân olması ve akllı olması da, sözbirliği ile şartdır. Âdile, 

sâliha olan kadının ve dilsizin fetvâsı kabûl olunur. Müftî ve hâkim, imâm-ı a’zam 

Ebû Hanîfenin sözüne uygun olarak fetvâ verir. Aradığını onun sözlerinde açıkca 

bulamazsa, imâm-ı Ebû Yûsüfün sözünü alır. Onun sözlerinde bulamazsa, 

imâm-ı Muhammed Şeybânînin sözünü alır. Ondan sonra imâm-ı Züferin, dahâ sonra 

Hasen bin Ziyâdın sözünü alır. Müctehid-i fil-mezheb âlimlerinden eshâb-ı 

tercîh olan müftîler, ictihâdlar arasında delîlleri kuvvetli olanları seçerler. Müctehid 

olmıyanlar, bunların tercîh etmiş oldukları söze uyar. Böyle yapmıyan müftîlerin 

ve hâkimlerin sözü kabûl edilmez. Demek ki, tercîh ehlinin seçmemiş olduğu 

şeylerde, İmâm-ı a’zamın sözünü almak lâzımdır. Müftînin müctehid-i fil-mezheb 

olması lâzımdır. Böyle olmıyana müftî denilemez, nâkıl, fetvâyı iletici denir. 

Nâkıller fetvâları, meşhûr fıkh kitâblarından alır. Bu kitâblar, meşhûr olan mütevâtir 

haberler gibi kıymetlidirler). (Mecelle)nin önsözündeki mazbata [kararnâme]nin 

sonunda diyor ki, (Nasıl yapılacağı Nass ile açıkça bildirilmemiş olup, ictihâd 

ile anlaşılan bir iş için, çeşidli ictihâdlar bulunduğu zemân, imâm-ı müslimîn 

hazretleri, bu ictihâdlardan hangisi ile amel olunmasını emr ederse, o işi bu emre 

göre yapmak vâcib olur.) 

(Redd-i vehhâbî) kitâbında diyor ki, Nisâ sûresinde, (Bir işde anlaşamazsanız, 

bu işin hükmünü Allahdan ve Resûlullahdan anlayınız!) meâlindeki ellisekizinci 

âyet-i kerîme, (Bir işde anlaşamazsanız, bu işin nasıl yapılacağını, âlim olanlarınız 

Allahın kitâbından ve Resûlullahın sünnetinden anlasınlar. Âlim olmıyanlarınız 

ise, âlimlerin anladıklarına uyarak yapsınlar) demekdir. Görülüyor ki, bu 

âyet-i kerîme, mezheb imâmlarını taklîd etmeği emr etmekdedir. İbni Hümâm, 

(Feth-ul-kadîr) kitâbında diyor ki, (Müftînin müctehid olması lâzımdır. İctihâd derecesine 

yükselmiş âlim olmıyan din adamı müftî olamaz. Müctehid olmıyan din 

adamı müftî yapılırsa, bunun müctehidlerin bildirdiklerini okuyup, öğrenip, bunları 

söylemesi lâzımdır). (Kifâye) kitâbında, orucu anlatırken diyor ki, (Müctehid 

olmıyan din adamı, bir hadîs işitince, bu hadîsden kendi anladığına uyarak amel 

edemez. Müctehidlerin âyet-i kerîmelerden ve hadîs-i şerîflerden anlıyarak, öğrenerek 

verdikleri fetvâ ile amel etmesi lâzımdır. Böyle yapmazsa, vâcibi terk etmiş 

olur). (Takrîr) kitâbında da böyle yazılıdır. (Mekâtîb-i şerîfe) kitâbının seksensekizinci 

mektûbunda buyuruyor ki, (Hadîs-i şerîfde, (Her yüz senede bir müceddid 

zâhir olur. Ümmetimin işlerini yeniler) buyuruldu. Meselâ, sultânlar içinde Ömer 

bin Abdül’Azîz, din bilgilerinde imâm-ı Şâfi’î, tesavvufda Ma’rûf-i Kerhî, esrâr bilgilerinde 

imâm-ı Muhammed Gazâlî, feyz vermekde ve hârikalar, kerâmetler 

göstermekde, Abdülkâdir Geylânî, hadîs ilminde Celâlüddîn-i Süyûtî, tarîkat, 

hakîkat ve akâid bilgilerinin inceliklerini açıklamakda ve kalblere akıtmakda 

imâm-ı Ahmed Rabbânî müceddid-i elf-i sânî, müceddid idiler. Hepsi, islâmiyyetin 

yayılmasına, kuvvetlenmesine hizmet etdiler.)] 

– 120 –

51 — BEŞ VAKT NEMÂZ 

Her müslimânın, otuzüç farzı bilmesi lâzımdır. Otuzüç farz şunlardır: 

Îmânın şartı : ALTI (6) 

İslâmın şartı : BEŞ (5) 

Nemâzın farzı : ONİKİ (12) 

Abdestin farzı : DÖRT (4) 

Guslün farzı : ÜÇ (3) 

Teyemmümün farzı : ÜÇ (3) 

Teyemmümün farzına iki diyenler de vardır. Bu zemân, hepsi otuziki farz 

olur. Ellidört farz başka olup, (İslâm Ahlâkı) kitâbımızda yazılıdır. Emr-i ma’rûf 

ve nehy-i münker yapmak ve kötü, çirkin söz söylememek, ellidört farzdadır. 

Âkıl ve bâlig olan her müslimânın hergün beş nemâz vaktinin her birinde, bir 

kerre nemâz kılması farzdır. Bir nemâzın vakti gelince, bu nemâzı edâya [kılmağa] 

başladığı vakt, kılması farz olur. Kılmadı ise, vaktin sonunda, ya’nî vaktin çıkmasına, 

abdest alıp nemâza başlıyacak kadar zemân kalınca, kılması farz olur. Özrü 

yok iken kılmadan vakt çıkarsa, büyük günâh olur. Özrü olanın da, olmıyanın 

da, vaktinde kılmadığı nemâzı, vakti çıkdıkdan sonra, kazâ etmeleri farz olur. Çocuk 

bâlig olunca, kâfir veyâ mürted müslimân olunca, kadın temizlenince, deli ve 

baygın şifâ bulunca, uykuda olan uyanınca da böyledir. Yeni müslimân olana evvelâ 

nemâzın şartlarını öğrenmesi farz olur. Öğrendikden sonra, kılması da farz 

olur. Vakt girdikden sonra, kılmadan uyumak özr olmaz. Bunun, vakt çıkmadan 

uyanması için tedbîr alması farz, vakt girmeden uyuyanın alması ise, müstehabdır. 

Beş nemâz, kırk rek’at eder. Bunlardan onyedi rek’ati vaktlerinde kılmak farzdır. 

Üç rek’ati vâcibdir. Yirmi rek’ati sünnetdir. Beş vaktin her birinde sünnet nemâz 

kılmak da emr olundu. Sünnetler farzdan başka oldukları için, bunlara ayrıca 

niyyet edilir. Şöyle ki: 

1— Sabâh nemâzı dört rek’atdir. Önce, iki rek’at sünneti, sonra iki rek’at farzı 

kılınır. Bu sünnet, çok kuvvetlidir. Vâcib diyenler de vardır. 

2— Öğle nemâzı, on rek’atdir. Önce, dört rek’at ilk sünneti, sonra dört rek’at 

farzı, farzdan sonra da iki rek’at son sünneti kılınır. 

3— İkindi nemâzı, sekiz rek’atdir. Önce, dört rek’at sünneti, sonra dört rek’at 

farzı kılınır. 

4— Akşam nemâzı, beş rek’atdir. Önce üç rek’at farzı, sonra iki rek’at sünneti 

kılınır. 

5— Yatsı nemâzı onüç rek’atdir. Önce, dört rek’at sünnet, sonra dört rek’at farz, 

sonra iki rek’at son sünnet, bundan sonra üç rek’at vâcib olan (Vitr nemâzı) kılınır. 

İkindi ve yatsının ilk sünnetleri, (Gayr-ı müekkede)dir. Bunların ikinci rek’atlerinde 

otururken, ettehıyyâtü... den sonra, Allahümme salli alâ... sonra... bârik alâ... 

sonuna kadar okunur. Ayağa kalkınca, üçüncü rek’atde, önce Besmele çekmeden, 

Sübhâneke... okunur. Hâlbuki, öğle nemâzının ilk sünneti (Müekked)dir. Ya’nî, 

kuvvetle emr olunmuşdur. Sevâbı dahâ çokdur. Bunda, birinci oturuşda, farzlarda 

olduğu gibi, yalnız ettehıyyâtü okunup, sonra üçüncü rek’at için, hemen ayağa 

kalkılır. Kalkınca, önce Besmele çekip, doğruca Fâtiha okunur. 

Öğlenin ve yatsının farzından sonra dört rek’at ve akşamın farzından sonra altı 

rek’at dahâ kılmak müstehabdır, çok sevâbdır. Hepsini bir selâm ile veyâ iki 

rek’atde birer selâm ile kılabilir. Her iki şeklde de, ilk iki rek’atleri, son sünnetler 

yerine sayılır. Bu müstehab nemâzları, son sünnetlerden sonra ayrıca kılmak 

da olur. 

– 121 –

Birinci rek’at, nemâza durunca, diğer rek’atler ayağa kalkınca başlar ve tekrâr 

ayağa kalkıncaya kadar devâm eder. Son rek’at ise, selâm verinciye kadar devâm 

eder. İki rek’atden az nemâz olmaz. Akşamın farzı ile vitrden başka, her nemâz, 

çift rek’atlidir. İkinci secdeden sonra, çift rek’atlerde oturulur. 

Herbir rek’atde nemâzın farzları, vâcibleri, sünnetleri, müfsidleri ve mekrûhları 

vardır. İlerideki sahîfelerde bunları (Hanefî) mezhebine göre bildireceğiz. 

52 — NEMÂZIN FARZLARI (ABDEST ALMAK) 

Nemâzın farzı oniki olup, yedisi dışındadır. Ya’nî, nemâza başlamadan öncedir. 

Bunlara (Nemâzın şartları) da denir ki, şunlardır: Hadesden tahâret, necâsetden 

tahâret, setr-i avret, istikbâl-i kıble, vakt, niyyet, tahrîme tekbîri. Her şeyin vücûdü, 

ya’nî var olması, bir işin yapılmasına bağlıdır. Bu bağlılık, beş dürlü olur: İş, 

bu şeyin mâhiyyetinin içinde ise, onun bir parçası ise, bu işe, (Rükn) denir. Dışında 

ise, bu şeye te’sîr ediyorsa, (İllet) denir. Nikâh, evlenmenin illetidir. Te’sîr etmiyorsa, 

işin yapılması, bu şeyin vücûdünü îcâb ediyorsa, (Sebeb) denir. Vakt, nemâzın 

sebebidir. Îcâb etmiyorsa, işin yapılmaması ile, o şey de yok olursa, (Şart) 

denir. Yok olmazsa, (Alâmet) denir. Ezân, nemâzın alâmetidir. Nemâzın farzlarından 

beşi, nemâzın içindedir. Bu beş farzdan her birine (Rükn) de denir. [Ba’zı 

âlimler, tahrîme tekbîrinin, nemâzın içinde olduğunu söylemişlerdir. Bunlara göre, 

nemâzın şartları da, rüknleri de, altı olmakdadır.] 

Hadesden tahâret ikidir: 

1— Abdestsiz olanın abdest almasıdır. 

2— Cünüb olanın, gusl etmesidir. 

Vüdû, abdest; teveddî, abdest almak; gasl, birşeyi yıkamak; igtisâl, gusl abdesti 

almak; gusl de, gusl abdesti demekdir. Abdesti olmıyana (Muhdis) denir. Gusl 

abdesti olmıyana (Cünüb) denir. 

(Halebî-i sagîr)de buyuruluyor ki, (Abdestin farzları, sünnetleri, edebleri ve menhî, 

ya’nî memnû’ olan şeyleri vardır. Abdestsiz olduğunu bilerek zarûretsiz nemâz 

kılan kâfir olur. Nemâz kılarken abdesti bozulan hanefî, hemen omuzuna selâm 

verip, nemâzdan çıkar. Vakt çıkmadan abdest alıp, nemâzını başdan tekrâr kılar. 

Mâlikî mezhebinde, nemâzı bozulmaz. O anda özr sâhibi olur). 

Hanefî mezhebinde, abdestin farzı dörtdür: Yüzü, bir kerre yıkamak. Yüz, iki 

kulak memesi ve saç kesimi ile çene arasıdır. İki kolu, dirsekleri ile birlikde, bir 

kerre yıkamak. Başın dörtde bir kısmını mesh etmek, ya’nî yaş eli başa sürmek. İki 

ayağı, iki yandaki topuk kemikleri ile birlikde, bir kerre yıkamakdır. [Şâfi’îde ve 

mâlikîde niyyet de farzdır. Niyyet, kalb ile istemekdir. Söylemek farz değildir. Mâlikîde 

abdeste başlarken niyyet şartdır. Kâfirin niyyet etmesi sahîh değildir. Kulak 

memesi hizâsındaki deri ve saçlar, hanefîde yüzdendir. Yıkamak farzdır. Mâlikîde 

başdandır. Mesh etmesi farz olur. Şâfi’îde yüzü yıkarken niyyet etmek lâzımdır. 

Su yüze değmeden önce niyyet ederse, abdesti sahîh olmaz.] Yüz üzerindeki 

sakalı yıkamak farzdır. Sarkan sakalı, diğer üç mezhebde yıkamak farzdır. 

Şî’îler, ayaklarını yıkamıyor, çıplak ayak üzerine mesh ediyorlar. 

Abdestin sünnetleri onsekizdir: 

1 — Halâya girerken ve abdeste başlarken, Besmele çekmek. Tenhâ yer bulamıyan, 

sıkışınca başkaları yanında örtünerek, abdest bozabilir. 

2 — Elleri, bilekleri ile beraber, üç kerre yıkamak. 

3 — Ağzı, ayrı ayrı su ile, üç kerre yıkamak. Buna (Mazmaza) denir. 

4 — Burnu, ayrı ayrı su ile, üç kerre yıkamak. Buna (İstinşâk) denir. 

5 — Kaşların, sakalın, bıyığın altındaki görünmiyen deriyi ıslatmak sünnetdir, 

farz değildir. Bunların üzerini yıkamak farzdır. Kıllar seyrek olup altlarındaki deri 

görünüyorsa, deriyi yıkamak, ya’nî ıslatmak farz olur. 

– 122 –

6 — Yüzünü yıkarken, iki kaşın altını ıslatmak. 

7 — Sakalın sarkan kısmını mesh etmekdir. Bunu yıkamak hanefîde farz değildir. 

Şâfi’îde çene altındaki deriyi yıkamak farzdır. 

8 — Sakalın, sarkan kısmının içine, sağ elin yaş parmaklarını, tarak gibi sokmak 

[tahlîl etmek]. 

9 — Dişleri, birşey ile oğmak, temizlemek. 

10 — Başın her tarafını, bir kerre mesh etmek. 

11 — İki kulağı, bir kerre mesh etmek. Kulakla yanak arasını yıkamak farzdır. 

12 — Enseyi, üçer bitişik parmaklarla, bir kerre mesh etmek. 

Son üçünü birlikde yapmak için, iki el ıslatılıp, iki elde de, üç bitişik ince parmak 

birbirine yapışdırılıp, iç tarafları, başın önünde, saçların başlangıcına konmak 

üzere iki el başa konur. İki elin bu üç parmağının uçları, birbirine dokunmalıdır. 

Baş ve şehâdet parmakları ve avuç içleri havada olup, başa dokunmaz. İki el, arkaya 

doğru çekilerek, üçer parmak, başı mesh eder. Eller, arkadaki saç kenârına 

gidince, üçer parmak, başdan ayrılıp, iki elin avuç içleri, kafanın yan tarafındaki 

saçlar üzerine yapışdırılıp, arkadan öne çekilerek, başın yan tarafları mesh edilir. 

Sonra şehâdet parmakları kulakların iç tarafına ve baş parmakların iç yüzü, kulak 

arkasına konup, kulaklar yukarıdan aşağı mesh edilir. Sonra, diğer üç parmakların 

dış yüzleri enseye konup, ensenin ortasından, iki tarafına doğru çekilerek 

mesh edilir. [Başı bu şeklde mesh etmek, Mâlikî mezhebinde farzdır.] 

13 — El ve ayak parmaklarının arasını tahlîl etmekdir. Ayak parmaklarını tahlîl 

için, sol elin küçük parmağı sağ ayağın küçük parmağından ve sonra, sol ayağın büyük 

parmağından başlıyarak, ayak parmakları arasına, sıra ile, alt tarafdan sokulur. 

14 — Yıkanacak yerleri, üç kerre yıkamakdır. Her birinde, uzvun her yeri ıslanmalıdır. 

Üç kerre su dökmek değil, üç kerre tam yıkamak sünnetdir. Üçden fazla yıkamak 

mekrûhdur. Üçü sayarken şaşırırsa, üç yapar. Fazla oldu ise, mekrûh olmaz. 

15 — Hanefîde, yüzü yıkayacağı zemân, kalb ile niyyet etmek sünnetdir. [Ağız 

ile de niyyet etmek, kalb ile yapılmış olan niyyeti tekrâr etmek olur ki, bid’at olur. 

Ağız ile de niyyet etmeğe sünnetdir, müstehabdır veyâ bid’atdir denildiği (İbni 

Âbidîn)de yazılıdır. Sünnetdir veyâ bid’atdir denilen bir şeyi yapmamak lâzım olduğu, 

(Berîka), (Hadîka)da ve (İbni Âbidîn)de bildirilmekdedir. Bunun için, 

ağız ile de niyyet etmemelidir. Her ibâdet yapılırken niyyet etmek farzdır ve sonra 

inşâallah demek câizdir. Yalnız yemîn, tilâvet [Kur’ân-ı kerîm okumak], zikr 

ve ezân için ve bir ibâdetin parçası yapılırken, meselâ abdest ve gusl için ayrı ayrı 

niyyet şart değildir.] 

16 — Tertîbdir. Ya’nî, sıra ile iki eli, ağzı, burnu, yüzü, kolları, başı, kulakları, 

enseyi ve ayakları yıkamak ve mesh etmekdir. Tertîb şâfi’îde farzdır. 

17 — Delk, yıkanan yerleri oğmakdır. Delk ve muvâlât mâlikîde farzdır. 

18 — Müvâlât, her uzvu, birbiri arkasından yıkayıp ara vermemekdir. 

Abdestin edebleri: Edeb, burada yapılması sevâb olup, yapılmazsa hiç günâh olmayan 

şeyler demekdir. Hâlbuki, sünneti yapmak sevâb olup, yapmamak, tenzîhî 

mekrûhdur. Edeblere, mendûb ve müstehab da denir. Abdestin edeblerinden, 

(Halebî-yi sagîr)de bildirilenler şunlardır: 

1 — Abdesti, nemâz vakti girmeden önce almakdır. Özr sâhiblerinin, vakt girdikden 

sonra alması lâzımdır. 

2 — Halâda tahâretlenirken, kıbleyi sağ veyâ sol tarafa almakdır. Abdest bozarken, 

kıbleye önünü ve arkasını dönmek tahrîmen mekrûhdur. Ayakları açıp çömelmek 

edebdir. 

3 — Necâset bulaşmamış ise, su ile tahâretlenmek edebdir. Necâset, dirhem mikdârından 

[ya’nî bir miskalden, dört gram ve seksen santigramdan] az ise, yıkamak 

– 123 –

sünnetdir. Dirhem mikdârı bulaşmış ise, yıkamak vâcib, fazlasını yıkamak farzdır. 

Yıkamakda aded yokdur. Temizleninceye kadar yıkamalıdır. Sol elin, bir veyâ iki 

veyâ üç parmağının içi ile yıkanır. 

4 — Tahâretlendikden sonra, bez ile kurulanmakdır. Bez yok ise, el ile kurulamalıdır. 

5 — Tahâretlendikden sonra, avret mahallini, hemen örtmekdir. Tenhâda lüzûmsuz 

açmak, edebi bozar. 

6 — Başkasından yardım istemeyip, abdesti kendisi almakdır. İstemeden su döken 

olursa, câizdir. 

7 — Kıbleye karşı, abdest almakdır. 

8 — Abdest alırken konuşmamakdır. 

9 — Her uzvu yıkarken, kelime-i şehâdet okumakdır. 

10 — Abdest düâlarını okumakdır. 

11 — Ağzına sağ el ile su vermekdir. 

12 — Burnuna sağ el ile su vermek, sol el ile temizlemekdir. 

13 — Ağzı yıkarken, dişleri (Misvâk) ile temizlemekdir. Sağ el parmakları uzatılıp, 

baş parmakla küçük parmak misvâkın altından, diğer üç parmak da üstünden 

tutarak, üç kerre sağ, üç kerre de sol yandaki dişler üzerine hafîfce sürülür. Kuvvetle 

sürmemeli, dişleri bozar. Hafîf sürülünce dişleri ve diş etlerini kuvvetlendirir. 

Misvâk, Arabistânda bulunan Erâk ağacının dalından, bir karış uzunlukda kesilen 

parçadır. Erâk dalı bulunmazsa, zeytin veyâ başka dallardan da olabilir. 

Nar dalı olmaz. Çünki acıdır. Yinilen ve içilen şeyler acı olmamalıdır. Misvâk bulunmazsa, 

fırça da kullanılabilir. Bu da yoksa, sağ elin baş parmağını sağ yandaki 

dişler üzerine, ikinci küçük parmağını sol dişler üzerine üç kerre sürerek temizlemelidir. 

Birinin misvâkini, tarağını, bunun izni ile, başkasının kullanması şer’an 

mekrûh değildir. Tab’an mekrûhdur. Sigara içmek de şer’an değil, tab’an mekrûhdur. 

14 — Ağzı yıkarken, oruclu değilse, ağzı çalkalamakdır. Buğazında hafîf gargara 

yapmak abdestde de, guslde de sünnetdir. Oruclu iken mekrûhdur. 

15 — Burnu yıkarken, suyu kemiğe yakın çekmekdir. 

16 — Kulağı mesh ederken birer parmağı, kulak deliğine sokmakdır. 

17 — Ayak parmaklarının aralarını tahlîl ederken, sol elin küçük parmağı ile ve 

alt taraflarından tahlîl etmekdir. 

18 — Elleri yıkarken, geniş yüzüğü yerinden oynatmakdır. Dar, sıkı yüzüğü oynatmak 

ise lâzım olup, farzdır. 

19 — Su bol ise de, isrâf etmemekdir. 

20 — Suyu, yağ sürer gibi az kullanmamakdır. Üç def’ada da, yıkanan yerden 

en az iki damla su damlamalıdır. 

21 — Abdest aldığı kabı dolu bırakmakdır. İbriğin ağzını kıbleye karşı durdurmalıdır. 

Yolcu, kıble cihetini, ibriğin ağzına bakarak kolayca anlar. 

22 — Abdest bitince veyâ ortasında (Allahümmec’alnî minettevvâbîn...) düâsını 

okumakdır. 

23 — Abdestden sonra (Sübhâ), ya’nî iki rek’at nemâz kılmakdır. 

24 — Abdestli iken, abdest almakdır. Ya’nî nemâz kıldıkdan sonra, abdestli iken, 

yeni nemâz için, bir dahâ abdest almakdır. 

25 — Yüzü yıkarken, göz pınarını, çapakları temizlemekdir. 

26 — Yüzü, kolları, ayakları yıkarken, farz olan yerlerden biraz fazlasını yıkamak. 

Kolları yıkarken, avuca su doldurmalı, bunu dirseğe doğru akıtmalıdır. 

27 — Abdest alırken, kullanılan sudan, elbiseye, üste, başa sıçratmamakdır. 

– 124 –

28 — İbni Âbidîn, abdesti bozanlarda diyor ki, (Kendi mezhebinde mekrûh olmıyan 

birşey, başka mezhebde farz ise, bunu yapmak müstehabdır). İmâm-ı Rabbânî, 

286. cı mektûbda diyor ki, (Mâlikîde, abdest a’zâsını uğmak farz olduğu için, 

muhakkak uğmalıdır). İbni Âbidîn, ric’î talâkı anlatırken diyor ki, (Hanefî mezhebinde 

olanın, mâlikî mezhebini taklîd etmesi evlâdır. Çünki, imâm-ı Mâlik, 

İmâm-ı a’zamın talebesi gibidir). 

Abdest alırken, yapılması menhî, ya’nî yasak olanlar, onikidir. Bunları yapmak 

harâm veyâ mekrûhdur ki, şunlardır: 

1 — Halâda, kırda abdest bozarken, kıbleyi öne, arkaya getirmemelidir. 

Kıbleye ve mıshafa karşı ayak uzatmak da, mekrûhdur. Mıshaf yüksekde ise, 

mekrûh olmaz. Ayrı bir şeye sarılı mıshaf, mıska ile halâya girilebilir. 

2 — Tahâretlenmek için, biri yanında avret yerini açmak harâmdır. 

3 — Sağ el ile tahâretlenmemelidir. 

4 — Su olmadığı zemân, gıdâ maddesi ile, gübre ile, kemik ile, hayvan gıdâsı ile, 

kömür ile ve başkasının malı ile, saksı, kiremit parçası ile, kamış ile ve yaprak ile 

ve bez ile, kâğıd ile tahâretlenmek mekrûhdur. 

5 — Abdest alınan havuza tükürmemeli ve sümkürmemelidir. 

6 — Abdest a’zâsını, hudûdundan pek aşırı veyâ eksik olarak yıkamamalı ve üçden 

az veyâ çok yıkamamalıdır. 

7 — Abdest a’zâsını, tahâretde kuruladığı bez ile kurulamamalıdır. 

8 — Yüzü yıkarken, suyu yüze çarpmamalı, alın üstünden dökmelidir. 

9 — Suya üflememelidir. 

10 — Ağzı ve gözleri sıkı kapamamalıdır. Dudağın görünen kısmında ve göz kapağında 

ıslanmadık az bir yer kalırsa, abdest kabûl olmaz. 

11 — Sağ el ile sümkürmemelidir. 

12 — Baş, kulaklar veyâ enseden birini, her def’asında eli ayrı ayrı ıslatarak, birden 

fazla mesh etmemelidir. Her def’asında ıslatmadan tekrârlanabilir. 

Tenbîh: Zarûret, mecbûriyyet olmadıkca aşağıdaki onbir şeye ri’âyet etmelidir: 

1 — İki eli çolak olan, tahâretlenemez. Kolları toprağa, yüzünü dıvara sürerek 

teyemmüm eder. Yüzünde de yara varsa, nemâzı abdestsiz kılar, terk etmez. 

2 — Hasta olana, zevcesi, câriyesi, çocukları, kardeşleri abdest aldırır. 

3 — Taş ve benzerleri ile tahâretlenmek, su yerine geçer. 

4 — Deli olan veyâ bayılan kimse, yirmidört sâatde ayılamazsa, iyi olunca, nemâzlarını 

kazâ etmez. İçki, afyon, ilâc ile aklı giden, her nemâzı kazâ eder. Yatarak 

başı ile îmâ edemiyecek kadar ağır hastalığı yirmidört sâatden çok devâm eden 

kimseden, aklı başında olsa bile, nemâz sâkıt olur. 

5 — Halâya husûsî şalvar ile ve başı örtülü girmek müstehabdır. 

6 — Halâya girerken elinde, Allahü teâlânın ismi ve Kur’ân-ı kerîm yazılı bir 

şey bulunmamalıdır. Birşeye sarılmış veyâ cebde olmalıdır. Mıska böyledir. 

7 — Halâya sol ayakla girip, sağ ayakla çıkmalıdır. 

8 — Halâda avret yerini, çömelince açmalı, konuşmamalıdır. 

9 — Avret yerine ve necâsete bakmamalı, halâya tükürmemelidir. 

10 — Halâda birşey yimemeli, içmemeli, şarkı söylememeli, ıslık çalmamalı, [sigara 

içmemeli], sakız çiğnememelidir. 

11 — Hiçbir suya, câmi’ dıvarına, kabristâna ve yola abdest bozmamalıdır. 

ABDESTİ BOZAN ŞEYLER: (Halebî) kitâbında diyor ki, (Hanefî mezhebinde 

yedi şey, abdesti bozar: Birincisi, önden ve arkadan çıkan şeyler, meselâ yellenmek, 

abdesti bozar. Yalnız, erkeğin ve kadının önünden çıkan yel, abdesti bozmaz. 

Bu, az kimsede olur. Ağızdan, kulakdan ve derideki yaradan çıkan kurdlar, boz- 

– 125 –

maz. İhtikan, ya’nî lâvman âletinin ucu ve insan parmağı, arkadan sokup çıkarılınca, 

etrâfı yaş ise bozar. Kuru ise, yine abdesti tâzelemek iyi olur. Bir parçası sokulup, 

bir parçası dışarda kalan herşey de, böyledir. Birşeyin hepsi girip çıkarsa, 

abdesti de, orucu da bozar. Bâsur memesi çıkan, eli ile veyâ bez gibi birşey ile sokarsa, 

abdesti bozulur. 

Erkek, idrâr yoluna yağ sokup, sonra dışarı akarsa, İmâm-ı a’zama göre bozulmaz. 

Kadın, vajinal lâvaj yapınca, çıkan sıvı, abdesti bozar. 

Erkek, idrâr kaçırmamak için, idrar yoluna nebâtî pamuk koyması câizdir. Sızdığında 

vesvese, şübhe ederse, koyması müstehab olur. Sızmağa mâni’ olursa, 

koyması vâcib olur. Sun’î pamuk kullanmamalıdır. Pamuğun dışarda kalan kısmı 

ıslanmadıkca, abdesti bozulmaz. Pamuk, kuru olarak çıkarsa, yine bozulmaz. Kadınların 

önlerine sokduğu, kürsüf denilen bez de böyledir. Fekat sokmayıp, aralığa 

koyarsa, iç tarafı ıslanınca, bozulur. Pamuğun hepsi girmişse, yaş olarak çıkınca, 

bozar. Arkaya sokulup, gayb olan nebâtî pamuk, kuru çıkınca da bozar. Bâkire 

kızların yalnız hayz zemânında, evli ve dul olanların ise, her zemân kürsüf kullanmaları 

müstehabdır. İstincâdan sonra, çamaşırında leke olanlar, iki kaba eti arasına 

uzunca pamuk koyarak, mak’adı örtmeli, abdest alacağı zemân pamuğa bakıp, 

temiz ise tekrâr yerine koymalı, kirlenmiş ise, değişdirmelidir. 

İdrâr kaçıran, çamaşırının kirlenmemesine çok dikkat etmelidir. Kenâr uzunluğu 

onbeş santimetre kadar murabba’ [kare] şeklinde bir bezin bir köşesine elli 

santimetre kadar ip bağlanır. İpin diğer ucu halka yapılıp, dona takılı olan çengelli 

iğneye geçirilir. Bez zekerin ucuna sarılır. Kenârları üzerine ipi sarılıp, ilmik yapılır. 

İdrâr, fazla sızıyorsa, bezin içine pamuk konur. İdrâr kaçırınca, yaş pamuk 

atılır. Beze de bulaşmış ise, ipin ucundan çekilir, ilmik açılır. Bez yerinden çıkar. 

İpin diğer ucu, iğneden çıkarılıp, bez yıkanıp ve kurutulup, tekrâr kullanmak için 

saklanır. Bir bez, bağı ile birlikde aylarca kullanılabilir. İhtiyârlarda zeker küçülüp, 

ucuna bez sarılamıyor. Bunlar, küçük bir naylon torbaya bez koyup, zekeri ve 

husyeleri torbaya sokar. Ağzını bir ip ile bağlar. İdrâr yapacağı zemân, ipi çözer. 

İçindekileri çıkarır. Bez ıslanmış ise değişdirir. Böyle temizlik yapan, prostat hastalığına 

yakalanmaz. 158. ci sahîfeye bakınız! 

Abdesti bozanların ikincisi, ağızdan çıkan necs şeylerdir. Bunlardan kay ve katı 

kan, kan, safra, mi’deden gelen yemek, su, ağız dolusu olunca, abdesti bozarlar. 

Hepsi kaba necsdirler. Süt emen çocuğun kusduğu şey de, kaba necsdir. Balgam 

kusmak bozmaz. Başdan gelen sıvı kanı kusunca, tükrükden az ise bozmaz. Ağzın 

içi, abdestin bozulmasında, iç organ sayılır. Orucun bozulmasında, bedenin dışı sayılır. 

Bunun için, dişden ve ağızdaki yaradan çıkıp ağızdan dışarı çıkmıyan kan abdesti 

bozmaz. Ağızdan dışarı çıkınca, tükrükden çoksa bozar. Başdan gelen katı 

kan, çok olsa dahî bozmaz. Mi’deden, ciğerden gelen kan sıvı ise, Şeyhayna göre 

“rahmetullahi aleyhimâ”, az olsa dahî abdesti bozar. Kulağa damlatılan yağ, kulakdan 

veyâ burundan çıkınca bozmaz. Ağızdan çıkarsa bozar. Buruna çekilen şey, 

burundan, günlerce sonra da, geri gelirse bozmaz. 

Üçüncüsü, deriden çıkan kan, cerâhat, sarı su, ağrılı çıkan renksiz su, hanefîde 

bozar. Bunların, mâlikîde ve şâfi’îde abdesti bozmadıkları, fârisî (Menâhic-ül-ibâd) 

kitâbında yazılıdır. Çiçek hastasından ve herhangi bir çıbandan, kulakdan, burundan, 

yaradan çıkan kan, sarı su ve elem ile, ağrı ile akan renksiz su, gusl abdestinde 

yıkanması lâzım olan yere yayılırsa bozar. Meselâ, burundan gelen kan, kemikleri 

geçerse, kulakdan gelen, kulak deliğinden çıkarsa bozar. Çıbandaki, yaradaki 

kanı, sarı suyu pamukla emerse bozar. Bunlardan elemsiz, ağrısız olarak çıkan, 

akan renksiz su bozmaz [Tahtâvî]. Birşeyi ısırınca, o şey üzerinde kan görürse, bozulmaz. 

Misvâk, kürdan üzerinde kan görünce, ağzına bulaşmadı ise, bozulmaz. 

Ya’nî oraya parmağını koyunca, parmağında kan görürse bozulur. Gözü ağrıyan 

kimseden, hep yaş akarsa, özr sâhibi olur. Ağrı olmadan, herhangi bir sebeble ağ- 

– 126 –

lamakla ve soğan, duman, gazlar te’sîri ile, göz yaşı akınca bozmaz. Şâfi’îde ikisi 

de bozmaz. Kadın, çocuğunu emzirince bozmaz. Çok da olsa, terlemekle bozulmaz. 

Kulak, göbek, memeden ağrı, hastalık ile gelen sıvı bozar. Sülük, çok kan emerse, 

bozar. Sinek, sivrisinek, pire, tahta biti gibi haşereler, çok emseler de bozulmaz. 

Az olup yayılmıyan derideki kan ve ağızda hâsıl olup, ağız dolusu olmıyan kan ve 

dışarı çıkan az kay, abdesti bozmadıkları için, necs değildirler. 

Abdesti bozanların dördüncüsü, uyumak, dört mezhebde de bozar. Hanefîde, 

mak’adın gevşek olacağı bir hâlde, meselâ yan veyâ sırt üstü yatarak veyâ dirseğine 

yâhud birşeye dayanıp uyumakdır. Dayandığı şey çekilince düşmezse, bozulmaz. 

Nemâzda uyumak, dizleri dikip, başını dizlerine koyarak, diz çökerek, bağdaş 

kurarak, teverrük ederek uyursa, bozulmaz. Teverrük, kadınların nemâzda oturdukları 

gibi oturmakdır. Bir dizini dikip, diğer uyluğu üzerine oturup uyursa bozulur. 

Çıplak hayvan üstünde uyursa, hayvan yokuş çıkıyor veyâ düz yerde gidiyorsa, 

bozulmaz. Palan ve eğer üzerinde uyursa hiç bozulmaz. 

Beşincisi, bayılmak ve deli olmakla ve sar’a tutmakla bozulur. Yürürken sallanacak 

kadar serhoş olmak da bozar. 

Altıncısı, rükü’ ve secdeleri olan nemâzda kahkaha ile gülmek, abdesti de bozar. 

Çocuğun bozulmaz. Nemâzda tebessüm, nemâzı da, abdesti de bozmaz. Yanındakiler 

işitirse, kahkaha denir. Kendi de işitmezse, tebessüm denir. Yalnız 

kendi işitirse (Dahk) denir. Dahk, yalnız nemâzı bozar. 

Yedincisi, (Mübâşeret-i fâhişe) ya’nî çıplak olarak, (Sev’eteyn)i, ya’nî çirkin yerlerini 

sürtünmek, erkeğin de, kadının da abdestini bozar). Kadının derisine şehvet 

ile dokunmak, hanefîde abdesti bozmaz. 

Saç, sakal, bıyık, tırnak kesmek abdesti bozmaz. Kesilen yerleri yıkamak lâzım 

olmaz. (Fıkh-i Gîdânî)nin fârisî şerhinde diyor ki, (Tırnak kesince, abdest bozulmaz. 

Elleri yıkamak müstehab olur). Yara kabuğunun düşmesi ile de bozulmaz. 

Abdest alırken, deri üzerindeki yarık yıkanır. Su değdiremezse, mesh eder. Mesh 

edemezse, terk olunur. Ayağındaki yarığa merhem sürmüş ise, merhemin üstünü 

yıkar. Yıkamak yaraya zarar verirse, mesh eder. Yıkadıkdan sonra merhem düşerse, 

altı iyi olmuş ise, altını yıkar. İyi olmamış ise, yıkamaz. [55. ci maddeye bakınız!] 

İki elinde yarık, yara olup su zarar verirse teyemmüm eder. Bir eli sağlam 

ise, bunun ile abdest alır. Eli dirsekden, ayağı topukdan kesilmiş ise, kesik yeri yıkar. 

(Halebî-i kebîr)de diyor ki, (Abdest aldığını bilip, sonra bozulduğunda şübhe 

ederse, abdesti var kabûl edilir. Abdesti bozulduğunu bilip, sonra abdest aldığında 

şübhe ederse, abdest alması lâzım olur. Abdest arasında, ba’zı yerini yıkadığında 

şübhe ederse, orasını yıkar. Abdest aldıkdan sonra şübhe ederse, yıkamak lâzım 

değildir. Abdest aldıkdan sonra, üzerinde yaşlık gören, idrâr mı, su mu şübhe 

etse, ilk olarak başına geldi ise, yeniden abdest alır. Birkaç def’a, böyle şübhe 

etdi ise, şeytânın vesvesesi olduğu anlaşılır ve abdesti tâzelemez. Vesveseyi önlemek 

için, abdest aldıkdan sonra, donuna, peştemalına su serpilmesi (Kimyâ-yı 

se’âdet)de de yazılıdır. Veyâ nebâtî pamuk kullanmalıdır. Kab, kacak, elbise, bedenin, 

suyun, kuyunun, havuzun ve câhillerin, kâfirlerin hâzırladığı yağ, ekmek, 

elbise, yemek ve sâirenin pis olmasında şübhe etse, temiz kabûl edilir.) 

Kur’ân-ı kerîmi abdestsiz tutmak harâmdır. Ezberden okumak câizdir. Yatağa 

abdestli girmek sünnetdir. (Şir’at-ül-islâm) şerhinde diyor ki, (Kur’ân-ı kerîmi yatakda, 

yatarak ezberden abdestsiz okumak câizdir ve sevâbdır. Fekat, başını yorgandan 

dışarı çıkarmalı ve bacakları bitişdirmelidir.) 

Vedî, mezî çıkınca dört mezhebde de abdest bozulur. Hanbelîde gusl abdesti de 

lâzım olur. (İnâye). Cünüb ve hayzlı olarak câmi’e girmek harâmdır. Abdestsiz girmek 

mekrûhdur. (Dürer Gurer). Önden, arkadan çıkarak abdesti bozanlar, has- 

– 127 –

talıkla çıkar, sızarsa ve abdest almakda, şiddetli soğuk, hastalık, ihtiyârlık gibi sebeblerle, 

harac [güçlük] olursa, Mâlikîde abdest bozulmaz. 

(Kitâbürrahme)de diyor ki, (Devâmlı idrâr kaçırmağa (silis-ül-bevl) denir. Bundan 

korunmak için, bir kaba bir fincan nohud ve iki fincan sirke konur. Üç gün sonra, her 

gün üç kerre üçer nohud yinir ve birer çay kaşığı sirke içilir. Yâhud, bir kaşık yüzerlik 

tohmu ve zencefil ve tarçın ve karabiber, ince toz edilip karışdırılır. Sabâh aç karna 

ve yatarken bir çay kaşığı toz, su ile yutulur.) 986 [m. 1578] da yazılmış olan türkçe 

(Menâfi’ unnâs) da, silis-ül-bevl için muhtelif ilâclar vardır. Bunlardan biri, iki dirhem 

günnük, iki dirhem çörek otu, dört dirhem bal ile karışdırıp, sabâh akşam birer 

ceviz mikdârı yinir. Günnük, bir ağaç zamkıdır. Sakız gibidir. Kokusundan belli olur. 

53 — MEST ÜSTÜNE MESH, ÖZR SÂHİBİ OLMAK 

MEST ÜZERİNE MESH — Abdest alırken ayakları yıkamak yerine, hiç özr 

ve zarûret olmasa bile, yaş el ile, bir kerre, mest üzerine mesh edilmesi, erkek için 

de, kadın için de câizdir. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” mubârek 

ayaklarına mest giyip, bunların üstüne mesh etdi ve câiz olduğunu da söyledi. Gusl 

abdesti alırken, mest üzerine mesh edilmez. Teyemmüm ederken, ayakları mesh 

etmek farz değildir. 

Mest, ayağın yıkaması farz olan yerini örten, su geçirmez ayakkabı demekdir. 

Mest, büyük olup da, parmaklar, mestin ucuna kadar gitmez ve mesh, boş yer üzerine 

rastlarsa câiz olmaz. Mestin ağız kısmı geniş olup, yukardan bakınca, ayak görünürse 

zararı olmaz. Mestin, bir sâat yol yürüyünce, ayakdan çıkmayacak şeklde 

sağlam ve ayağa uygun olması lâzımdır. Ağaçdan, camdan, ma’denden mest olamaz. 

Zîrâ sert şeyle bir sâat yürünemez. Tabanı ile ayak üstü veyâ yalnız tabanı deri 

kaplanmış çorap üstüne veyâ sert olup, yürürken aşağı düşmiyen çorap üzerine 

mesh câizdir. [Mâlikîde, mestin deriden olması şartdır.] Mestli kimsenin, abdesti 

bozulunca, bu abdestsizlik, abdest uzvlarına yayılırken, ayaklara değil, mestlere 

yayılır. Mestlerin hadesden temizlenmesi de, mesh etmekle olur. Demek ki, mestler 

abdestsizliğin ayaklara geçmesine mâni’ olmakdadır. Yalnız ayaklarını yıkayıp, 

mest giyen bir kimse, sonra diğer uzvlarını yıkayıp abdestini temâmlasa, sonra, abdesti 

bozulsa, sonra abdest alırken, bunlar üzerine mesh edebilir. Çünki, mestleri 

giyerken, tam abdest almış olmak şart değildir. Fekat, abdesti bozulduğu zemân, 

bozulan abdestin, tam alınmış olması şartdır. Meselâ, teyemmüm ederek, mest giydi 

ise, suyu görünce, bozulan abdesti tam olmadığından, su ile abdest alırken, mesh 

edemez. Ayaklarını da yıkar. Özr sâhibi olan kimse, tam abdest alıp, özr akmadan 

önce, mestlerini giyerse, sonra abdesti özrle bozulsa da, yirmidört sâat mesh edebilir. 

Özrü akdıkdan sonra giyerse, yalnız o nemâz vakti içinde mesh edebilir. 

Mest üzerine mesh müddeti, mukîm olan için, yirmidört sâatdir. Müsâfir için, 

üç gün üç gece, ya’nî yetmişiki sâatdir. Bu müddet, mesti giydiği zemân değil, mest 

giydikden sonra, abdesti bozulduğu zemân başlar. Özr sâhibi için mesh müddeti, 

nemâz vakti çıkıncaya kadar olduğu (Fetâvâ-i Hayriyye)de yazılıdır. Özr sâhibi, 

özre sebeb olan şeyi durduğu zemân, abdest alıp, o şey tekrâr başlamadan önce, 

mestlerini giyse, tahâret-i kâmile ile giymiş olur [Mâlikîde, gusl abdesti için çıkarılıncaya 

kadar mesh etmek câizdir.]. 

Hanefî mezhebinde mesh, mestlerin yukarıdaki yüzlerine yapılır. Taban altına 

yapılmaz. Sünnet üzere mesh etmek için, sağ elin yaş beş parmağı, sağ mest üzerine, 

sol elin parmakları da, sol mest üzerine, boylu boyunca yapışdırılıp, ayak parmakları 

üzerine gelen ucundan, bacağa doğru çekilir. El ayaları meste değdirilmez. 

Meshin üç el parmağı eninde ve boyunda olması farzdır. Bunun için de, üç parmağı 

veyâ yaş olup suyu damlamakda olan parmak uçları veyâ parmaklarla birlikde 

el ayasını veyâ yalnız el ayasını mest ucuna koyup, bacağa doğru çekmek yetişir. 

– 128 –

Parmakları, mestin yan kenârına koyup, mest üzerinde genişliğine kaydırmak da 

câiz olur. Mesh, elin dış yüzü ile de câiz ise de, içleri ile yapmak sünnetdir. Mestin 

altına veyâ topukların yanlarına veyâ bacak tarafına mesh câiz değildir. [Mâlikîde, 

sağ eli ıslatıp, parmak dipleri sağ mestin üst ucuna konur. Baş parmak ucu 

sol, diğer üç parmak uçları sağ kenârında olarak, ağzına kadar çekmek ve sol eli 

altına böyle koyup, topuğa ve buradan ağzına kadar çekmek ve sonra sol eli sol mestin 

üstüne, sağ eli altına koyup çekmek vâcibdir.] Bir uzvu yıkadıkdan sonra, elde 

kalan yaşlıkla, mest üzerine mesh edilir. Bir uzvu, meselâ, başı veyâ enseyi meshden 

kalan yaşlıkla, mesh edilmez. Abdest alıp, mest giymiş bir kimse, yeniden abdest 

alıp, mesh etmiyerek, mestli ayaklarını suya soksa, bir ayağı veyâ yarıdan fazlası 

ıslanmazsa, mesh yerine geçer. İçine su girip, ayağı ıslanırsa, mestleri çıkarıp, 

ayaklarını da yıkamak lâzım olur. Yaş ot üstünde yürüyerek veyâ yağmur ile, 

mestlerin üstü ıslanırsa, mesh yerine geçer ve niyyet lâzım olmaz. Mestli kimse, abdesti 

bozuldukdan yirmidört sâat geçmeden, sefere çıksa, bu mestlere üç gün ve 

gece mesh edebilir. Müsâfir iken mukîm olsa, yirmidört sâat geçmiş ise, mestleri 

çıkarıp, ayaklarını yıkayarak abdest alır. Mâlikîde mest üzerine mesh müddeti, gusl 

abdesti için çıkarılıncaya kadardır. Mest üzerine, birinci abdest bozulmadan önce, 

ikinci bir mest, çizme, plâstik, naylon, lâstik ayakkabı giyse, dışdaki, su geçirmezse, 

bunun üzerine mesh edebilir. Suyu çok geçirirse yine edebilir. Çünki, içdeki ıslanarak, 

içdekine mesh etmiş olur. İkinciyi, abdesti bozulunca giymiş ise, yalnız içdeki 

meste, mesh edebilir. İkinciye, ya’nî dışdaki ayakkabılara mesh etdikden 

sonra bunun biri çıksa, ikincisini de çıkarıp, içdeki mestlere hemen mesh etmesi lâzım 

gelir. Diğer ayağındakini çıkarmayıp bunun üzerine ve çıkan ayağındaki birinci 

mest üzerine, birlikde mesh etmesi de câizdir. Ayağın üç parmağı sığacak kadar 

yırtığı bulunan bir mest üzerine mesh etmek câiz değildir. Yırtık, bundan az ise, mesh 

câiz olur. [Mâlikîde, yırtık, ayağın üçde birinden az ise, mesh câiz olur. Mâlikîde, 

bedenin, elbisenin temiz olması sünnet olduğu hâlde, mestin temiz olması farzdır.] 

Bir mestin birkaç yerinde, küçük yırtıklar varsa, bunlar toplanınca, üç parmak olursa, 

buna mesh câiz olmaz. Bir mestde, iki parmak, diğer mestde de iki veyâ bir parmak 

görünecek kadar yırtık olsa, bunlara mesh edilebilir. Çünki, üç parmak, iki mest 

için değil, bir mest içindir. Hâlbuki, muhtelif uzvlardaki necâset veyâ görünen avret 

yerleri mikdârları bir araya toplanıp, hepsi üzerine hükm olunur. Mesh câiz olmıyan 

yırtık, üç parmağın ucu değil, üç parmağın bütünü görünecek kadardır. 

Yırtık, parmak üzerinde ise, o parmaklar sayılır. Yırtık başka yerde ise, üç küçük 

parmak görünecek kadar olmamalıdır. Yırtık, üç parmakdan uzun olsa, açılan kısmı, 

üç parmakdan az olsa, mesh câiz olur. Mestin dikiş yeri, uzun sökülse, fekat açılmayıp 

ayak görünmese, mesh câiz olur. Yırtık veyâ sökülen yer, yürürken açılıp, 

ayakdan üç parmak görünür, durunca açılmazsa, mesh edilmez. Bunun tersine 

olursa, mesh câiz olur. Topuk kemikleri yukarısındaki yırtık, ne kadar olursa olsun, 

meshe mâni’ olmaz. Çünki, mestlerin, burasını örtmesi lâzım değildir. Üstden veyâ 

yandan ilikli, bağlı veyâ fermuvarla kapalı mestler, ayakkabılar üzerine mesh câizdir. 

[Şâfi’îde, mestin hiç yırtığı, deliği olmaması lâzımdır.] 

Ayağın topuğu, mestin topuğundan çıkınca, mest ayakdan çıkdı sayılır. Fekat 

ekserî kitâblar, ayağın yarıdan fazlası, mestin topuk kemikleri hizâsından yukarı 

çıkmadıkca, ayakdan çıkdı sayılmaz diyor. Buna göre, mest geniş olup, yürürken, 

topuğu mestden çıkıp, giren kimsenin meshi câiz olur. Yürürken abdesti bozulmaz. 

Yırtığı, üç parmakdan fazla açık olan mestin astarı sağlam olsa ve meste dikilmiş 

olup, ayak görünmese, mesh câiz olur. 

Bir veyâ iki ayağı mestden çıkınca, abdesti, o ânda bozulmaz. Abdestin bozulması 

şimdi ayaklara sirâyet eder. Yalnız ayaklarını yıkasa, mesh ederek almış olduğu 

abdesti temâmlamış olur. Mesh müddeti bitince de, yalnız ayaklarını yıkar. 

Fekat, her iki sûretde de, yeniden abdest almak dahâ iyi olur denildi. Çünki, mu- 


vâlât hanefîde sünnet, mâlikî mezhebinde ise farzdır. 

İmâme, ya’nî sarık ve kalensüve, ya’nî takke ve her başlık ve bürka’ ya’nî peçe 

ve maske üstüne ve eldiven üstüne mesh etmek câiz değildir. 

Cebîre ya’nî kırık kemiğin iki yanına bağlanan tahtalar üzerine mesh câizdir. Yaranın, 

çıbanın, derideki çatlak veyâ yarıkların üzerine veyâ içine konan merhem, 

pamuk, fitil, gaz bezi, flaster, sargı bağı gibi şeylerin çözülmesi, çıkarılması yaraya 

zarar verirse veyâ bunlar çıkınca, yıkamak veyâ mesh etmek zarar verirse, 

bunlardan merhem, lâstik gibi, su geçirmiyenler üzerine su akıtılır. Su geçirenler 

üzerine mesh edilir. Yaraya soğuk su zarar verirse, sıcak su ile yıkamak lâzım olur. 

Sıcak su da zarar verirse, mesh etmek lâzım olur. Mesh de zarar verirse, üzerinde 

bulunan şey üzerine mesh edilir. Sargı bezinin, sağlam deri üstüne rastlayan kısmı 

üzerine de ve sargılar arasındaki deriye de, mesh edilir. Bunların yarıdan fazlasına 

mesh câizdir. Bunlara mesh etmek de, yaraya zarar verirse, mesh edilmez. 

Bunları mesh, yaraya zarar vermezse, bunları mesh lâzım olur. Bunları kaldırıp altlarındaki 

sağlam deriyi yıkamak, yaraya zarar vermezse, yıkamak lâzım olur. 

[Yara üstündeki sargıya veyâ merheme meshin câiz olması için, yarayı yıkamanın 

veyâ mesh etmenin, yaraya zarar vermesi, dört mezhebde de şart olduğu, (Elfıkh-u 

alel-mezâhib-il-erbe’a)da yazılıdır. Zarar, şifânın gecikmesi yâhud elemin 

ya’nî ağrının artması demekdir.] Mesh etdikden sonra, bunlar, yara iyi olmadan alınır 

veyâ düşerlerse, mesh bozulmaz. Yara iyi olup da düşerlerse, altlarını yıkamak 

lâzım olur. Bütün bunlar üzerine mesh, altlarını yıkamak yerine geçer. Bunlara 

mesh edenler özr sâhibi olmaz. Bunlar, sağlam kimselere imâm olabilir. Tabîb-i 

müslim-i hâzıkın ıslatılmaması lâzımdır dediği bir yer, yara gibi olur. Bunlara 

mesh etmekde, erkek, kadın, muhdis ve cünüb hep birdir. Hiçbiri için niyyet lâzım 

değildir. İbni Âbidîn “rahmetullahi aleyh” abdestin farzları sonunda diyor ki, 

(Elinde, yara, yarık bulunan kimse, suyu kullanamaz ise, ya’nî ellerine su alamaz 

ve yüzünü, başını, kulaklarını, ayaklarını suya sokamaz ise, teyemmüm eder. Kolundan, 

ayağından bir kısmı kesik olan kimse, kalan yerin yüzeyini yıkar). Habsde, 

eli ayağı bağlı olan, teyemmüm edemezse, abdestsiz, birşey okumadan, rükü’ 

ve secde yapar. Bunu da yapamazsa, ayakda îmâ eder. Kurtulunca iâde eder. 

ÖZR SÂHİBİ olan, istediği zemân abdest alır. Bu abdest ile, istediği kadar farz 

ve nâfile nemâz kılar ve Kur’ân-ı kerîm okur. Nemâz vakti çıkınca abdesti bozulmuş 

olur. Her nemâz vakti girdikden sonra, yeni abdest alıp, bu vakt çıkıncaya kadar her 

ibâdeti yapar. Öğleden başka dört nemâzdan birinin vakti girmeden evvel aldığı abdest 

ile, bu nemâzı kılamaz. Çünki, öğle nemâzının vakti başlarken, bir nemâzın vakti 

çıkmıyor. Özr sâhiblerinin, devâm eden özrleri, abdestini bozmaz. Fekat, başka 

bir abdest bozan sebeb ile bozulur. Vakt çıkınca, özr sebebi ile de bozulmuş olur. 

Özr sâhibi olmak için, abdesti bozan bir şeyin, devâm üzere mevcûd olması lâzımdır. 

Edâsı farz olan herhangi bir nemâz vakti içinde, nemâz vaktinin başından 

sonuna kadar, abdest alıp, yalnız farzı kılacak kadar bir zemân, abdestli kalamıyan 

kimse, özrü gördüğü andan itibâren, özr sâhibi olur. Meselâ, istihâda kanı, idrâr 

ve başka akıntılar, iç sürmesi, yel kaçması, yaradan kan, irin ve memeden, göbekden, 

burundan, gözden, kulakdan kan veyâ ağrı ile herhangi bir sıvı, irin akması 

gibi, abdesti bozan şeylerden biri, hep mevcûd olur, ya’nî bir nemâz vaktinin 

başından sonuna kadar, bir abdest alıp, farzı kılacak kadar, durdurulamazsa, o kimse, 

özr sâhibi olur. Bir nemâz vakti girdikden, farzı kılacak kadar zemân sonra özr 

başlasa, vaktin sonu yaklaşıncaya kadar bekler, hiç durmadı ise, vaktin sonunda 

abdest alıp, o vaktin nemâzını kılar. Nemâz vakti çıkdıkdan sonra, sonraki nemâz 

vakti içinde durursa, önceki nemâzını i’âde eder. İkinci nemâz vaktinin başından 

sonuna kadar hiç kesilmezse, özr sâhibi olduğu anlaşılır ve kılmış olduğu önceki 

vaktin nemâzını i’âde etmez. 

[(El-fıkh-u alel mezâhibil-erbe’a)da diyor ki, (Mâlikî mezhebinin ikinci kavli- 

– 130 –

ne göre, özr sâhibi olmak için, hastalık sebebi ile çıkan, abdesti bozan birşeyin bir 

kerre çıkması kâfîdir. Bir nemâz vakti içinde devâmlı çıkması lâzım değildir. Nemâzdan 

evvel veyâ nemâz içinde idrâr, yel kaçıran hastaların ve ihtiyârların abdestlerinin 

ve nemâzlarının bozulmaması için, harac ve meşakkat hâlinde, bunların mâlikî 

mezhebini taklîd etmeleri ve imâm olmaları sahîh olur.)] 

Özr sâhibinin özrü, sonraki her nemâz vaktinde, bir kerre, biraz akınca, özrü devâm 

ediyor sayılır. Bir farz nemâzın vaktinde hiç gelmezse, ya’nî nemâz vakti başından 

sonuna kadar özrsüz geçerse, o kimse özr sâhibi olmakdan kurtulur. Abdest 

alırken veyâ nemâz kılarken, özrü kesilip, sonraki ikinci vaktin sonuna kadar 

hiç gelmezse, özrlü iken aldığı abdesti ve nemâzı i’âde eder. Nemâz bitdikden veyâ 

teşehhüd mikdârı oturdukdan sonra kesilirse, nemâzını i’âde etmez. Teyemmüm 

ederek nemâz kıldıkdan sonra, suyu gören kimse de, nemâzını i’âde etmez. Bir ilâcla 

veyâ bağlamakla veyâ nemâzı oturarak îmâ ile kılmakla, özrü durdurmak vâcibdir. 

Bir dirhem mikdârı kan ve sâire, yıkanınca, nemâz kılıncaya kadar, tekrâr bulaşmıyacağı 

zan olunursa, yıkamak vâcibdir. [Özr, yalnız abdesti bozan şeylerdir. 

Abdest veyâ gusl abdesti alamıyan hasta, özrlü olmaz. Yerine göre, mesh ederek 

veyâ teyemmüm ederek, nemâzlarını sağlam kimse gibi kılar.] 

Cemâ’at ile nemâz anlatılırken, özrlü kimsenin sağlam kimselere imâm olamıyacağı 

bildirilmekdedir. Orada, devâmlı abdestsiz olmakdan başka, üzerinde dirhemden 

çok necâset bulunanın, çıplak olanın, Kur’ân-ı kerîmi doğru okuyamayanın 

da, böyle olmıyanlara imâm olamıyacakları bildirilmekdedir. Kaplama ve 

dolgu dişi bulunan kimsenin, kaplama ve dolgusu olmıyan hanefîlere imâm olabilmesi 

için, şâfi’îyi veyâ mâlikîyi taklîd etmesi lâzımdır. Yetmişinci maddeyi okuyunuz! 

Özrsüz, sağlam iken kılmadığı nemâzlar, hasta ve özrlü iken de kazâ edilir. Sadaka 

ve hiçbir hayrlı iş, kazâ nemâzı yerine geçemez. İbni Teymiyyenin sapık yazılarına 

aldanmamalıdır. 

Gel kardeşim, dinle benden hoş sözü, 

söylüyorum sana, esrârı özü: 

Ahmed-i Serhendî, bunu şerh eyledi, 

gör de (Mektûbât)ı bak neyledi. 

O kitâbda neler söyler, hem neler, 

Onda oynatmış ne zevkli cilveler. 

İlm-i nâfi’, cümle (Mektûbât)dadır. 

Her ne varsa mahzende, hepsi andadır. 

O kitâbdır, se’âdet hazînesi, 

Onda tevhid, madde, ma’nâ bilgisi. 

Mektûbât-ı Ahmedî sâyesinde, 

Onun ulûm-i bî-nihâyesinde. 

Geldi (Se’âdet-i Ebediyye) vücûde, 

teşekkür eylerim Rabb-i vedûde. 

İlâhî! Bu kitâbı eyle mebrûr! 

Berât olsun bana, mahşerde, hem nûr! 

Salât olsun, selâm olsun Resûle! ki, 

vücûde geldi, (Se’âdet-i Ebediyye). 

– 131 –

54 — GUSL ABDESTİ 

Nemâzın doğru olması için, abdestin ve guslün doğru olması lâzımdır. İbni 

Âbidîn, (Dürr-ül-muhtâr) şerhinde buyuruyor ki: (Cünüb olan her kadının ve 

erkeğin ve hayzdan ve nifâsdan kurtulan kadınların, nemâz vaktinin sonuna o nemâzı 

kılacak kadar zemân kalınca, gusl abdesti alması farzdır). 

Farzları yapanlara çok sevâb vardır. Yapmıyanlara da, büyük günâh vardır. 

(Gunyet-üt-tâlibîn) kitâbının bildirdiği hadîs-i şerîfde, Resûlullah “sallallahü 

aleyhi ve sellem” buyuruyor ki: (Gusl abdesti almağa kalkan bir kimseye, üzerindeki 

kıl adedince [ya’nî pekçok demekdir] sevâb verilir. O kadar günâhı afv olur. 

Cennetdeki derecesi yükselir. Guslü için ona verilecek sevâb, dünyâda bulunan herşeyden 

dahâ hayrlı olur. Allahü teâlâ, Meleklere, bu kuluma bakınız! Gece, üşenmeden 

kalkıp, benim emrimi düşünerek, cenâbetden gusl ediyor. Şâhid olunuz ki, 

bu kulumun günâhlarını afv ve magfiret eyledim buyurur). 

(Ey Oğul İlmihâli)nin doksanbirinci sahîfesinde yazılı hadîs-i şerîfde, (Kirlenince, 

çabuk gusl abdesti alın! Çünki kirâmen kâtibîn melekleri, cünüb gezen kimseden 

incinir) buyuruldu. Yine, aynı sahîfede: İmâm-ı Gazâlî buyurdu ki, bir kimse, 

rü’yâda bana dedi ki, (Bir mikdâr zemân, cünüb kaldım. Şimdi üzerime ateşden 

gömlek giydirdiler. Hâlâ ateş içindeyim). (Zevâcir) ve (Risâle-i ünsiyye) kitâblarındaki 

hadîs-i şerîfde, (Resim, köpek ve cünüb kimse bulunan eve rahmet 

melekleri girmez) buyuruldu. Nemâz kılan ve kılmıyan herkes, bir nemâz vaktini 

cünüb geçirirse, çok acı azâb göreceği (Zevâcir)de yazılıdır. Öğle ezânından sonra 

cünüb olan, öğle nemâzını kılmamış ise, ikindi vaktine kadar; kılmış ise, akşam 

nemâzına kadar gusl etmelidir. Yıkanamazsa, teyemmüm etmelidir. Hanefî mezhebinde 

guslün farzı üçdür: 

1 — Ağzın hepsini iyice yıkamak. Ağız dolusu su içmekle de olur ise de, yutmak 

mekrûhdur diyen de olmuşdur. 

2 — Burnu yıkamak. Burundaki kuru kir altını ve ağızdaki, çiğnenmiş ekmek 

altını yıkamazsa gusl sahîh olmaz. Hanbelî mezhebinde, mazmaza ve istinşâk, 

abdest alırken de, guslde de farzdır. 

3 — Bedenin her yerini yıkamakdır. Bedenin, ıslatılmasında harac olmıyan 

yerlerini yıkamak farzdır. Yıkanan yerleri oğalamak lâzım değil ise de, müstehabdır. 

İmâm-ı Mâlik ile İmâm-ı Ebû Yûsüf lâzımdır buyurdu. Göbek içini, bıyık, kaş 

ve sakalı ve altlarındaki derileri ve başdaki saçları ve ferci yıkamak farzdır. Gözleri, 

kapalı küpe deliğini, sünnet derisi altını yıkamak farz değildir, müstehabdır. 

Kadınlar, örülü saçın diblerini ıslatınca, örgüyü yıkamak lâzım değildir. Saç dibleri 

ıslanmazsa, örgüyü açmak lâzım olur. Örülmemiş saçların her tarafını da yıkamak 

farzdır. Traş olursa, kesilen saçları [ve diğer kılları ve tırnakları] yıkamak 

lâzım değildir. İbni Âbidîn “rahmetullahi aleyh” beşinci cild ikiyüzyetmişbeşinci 

sahîfede diyor ki, (Cünüb iken, kasıkları traş etmek mekrûhdur). [Cünüb iken saç, 

tırnak kesmenin de mekrûh olduğu buradan anlaşılmakdadır.] Pire, sinek kirlerinin 

ve kınanın ve insan kirinin, akıcı yağların, çamurun altını yıkamak farz değildir. 

Deriye yapışmış, hamur, mum, sakız, katı yağ, balık pulu, çiğnenmiş ekmek, 

[Tırnakdaki oje denilen boya] gibi su geçirmiyen şeylerin altını yıkamak lâzımdır. 

Dişlerin arasında ve diş çukurunda bulunan yemek artıklarının altına su geçmezse, 

altı yıkanmazsa gusl abdesti câiz olmaz. Yüzük sıkı ise, çıkarmak veyâ hareket 

etdirmek lâzımdır. Küpe de böyledir. Küpe deliğinde, küpe yoksa ve delik açıksa 

kulağı ıslatırken, delik ıslanırsa, yetişir. Islanmazsa, deliği parmakla ıslatmalıdır. 

Bütün bunlarda ıslandığını çok zan etmek yetişir. Ağzını veyâ başka yerini yıkamağı 

unutup, nemâz kılsa, sonra hâtırlasa, orasını yıkayıp farzı tekrâr kılar. Tenhâ 

yer yoksa, başkasının yanında avret yerini açmaz. Tenhâ oluncıya kadar bekler. 

Nemâz vakti daralır ise, başkaları yanında tahâretlenmez. Donunu da yıkamaz. 

– 132 –

Necâset ile nemâz kılar. Çünki, harâmdan kaçmak, farzı yapmakdan dahâ çok sevâbdır. 

Sonra tenhâ yer bulunca tahâretlenir, donunu yıkar ve nemâzı iâde eder. 

Abdestin ve guslün vâcibleri yokdur. Guslün sünnetleri, abdestin sünnetleri gibidir. 

Yalnız guslde, abdestdeki sıra ile yıkamak, sünnet değildir. Müstehabları da, 

aynı olup yalnız, guslde kıbleye dönülmez ve düâ okunmaz. Yalnız besmele çekilir 

ve kelime-i şehâdet söylenir. Havuzda, nehrde, denizde, yağmur altında ıslanan, 

ağzını ve burnunu da yıkasa, abdest ve gusl almış olur. 

Sünnet üzere gusl abdesti almak için, önce, temiz olsalar dahî, iki eli ve avret yerini 

yıkamalıdır. Sonra bedeninde necâset varsa yıkamalı, sonra, tam bir abdest almalı, 

yüzünü yıkarken, gusle niyyet etmeli, ayakları altında su toplanmıyorsa, ayakları 

da yıkamalıdır. Sonra bütün bedene üç def’a su dökmelidir. Önce üç def’a başa, 

sonra sağ omuza, sonra sol omuza dökmeli, her döküşde, o taraf temâm ıslanmalıdır. 

Birinci dökmede oğmalıdır. Guslde, bir uzva dökülen suyu, başka uzvlara 

akıtmak câiz olup, orası da temizlenir. Çünki, guslde bütün beden, bir uzv sayılır. 

Abdest alırken bir uzva dökülen su ile, başka uzv ıslanırsa, yıkanmış sayılmaz. 

Gusl temâm olunca, tekrâr abdest almak mekrûhdur. Gusl ederken abdesti bozulursa, 

bir dahâ almak lâzım olur. Şâfi’îyi ve mâlikîyi taklîd edenler buna dikkat etmelidir. 

Abdest bozulmadan, başka yerde almak veyâ nemâz kılıp sonra almak câizdir. 

Abdestde ve guslde, lüzûmundan fazla su kullanmak isrâf olup, harâmdır. Sekiz 

rıtl [ya’nî binkırk dirhem-i şer’î veyâ üç buçuk kilo] su ile, sünnete uygun 

gusl edilebilir. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” bir Müd [ya’nî iki rıtl, ya’nî 

875 gr.] su ile abdest alır, bir sâ’ hacminde su ile gusl ederdi. [Bir sâ’ 4200 gram sudur. 

Çünki, bu fakîr, mercimekle yapdığım tecribelere göre, bir sâ’ 4,2 litredir. Ya’nî, 

dört litre ve bir litrenin beşde biridir.] 

[Hanefî mezhebinde dişlerin arası ve diş çukuru ıslanmazsa gusl temâm olmaz. 

Bunun için, diş kaplatınca ve doldurunca, gusl abdesti sahîh olmaz. İnsan cenâbetlikden 

kurtulmaz. Evet, imâm-ı Muhammede göre sallanan dişleri altın tel 

ile bağlamak ve düşen, çıkarılan diş yerine altın diş takmak câizdir. İmâm-ı a’zam 

ise, altın câiz olmadığını ictihâd buyurmuşdur. İmâm-ı Ebû Yûsüf, bir rivâyetde, 

imâm-ı Muhammed gibi buyurmuşdur. Eshâb-ı kirâmdan Arfece bin Sa’da, altın 

burun takması için izn verilmesi, İmâm-ı a’zama göre, yalnız Arfeceye mahsûsdur 

denilmişdir. Nitekim Zübeyr ve Abdürrahmân “radıyallahü teâlâ anhümâ” için, 

ipek giymelerine izn verilmişdi ve yalnız bunlara mahsûsdu, denilmişdir. Fekat, fetvâ, 

İmâm-ı Muhammed kavli ile olup, gusl abdesti alırken çıkarılabilen takma diş, 

kulak ve burunun, altından olmaları câiz görülmüşdür. İmâmlarımızın bu ayrılığı, 

takma dişin ve sallanan dişe sarılan tellerin altından olup olmamasındadır ve 

gusle mâni’ olmıyacak şeklde çıkarılması mümkin olduğu hâldedir. Yoksa, gusl bahsinde, 

hanefî mezhebinin bütün imâmları, dişlerin ıslanması lâzım olduğunu söylemekdedir. 

Ya’nî, altın, gümüş ve necs olmıyan başka maddelerden yapılan kaplama 

ve dolguların altlarına su geçmeyince, hanefî mezhebi âlimlerinin hepsine göre, 

gusl abdesti câiz olmaz. 

(Halebî-yi kebîr)de diyor ki, (Dişler arasında yemek artığı kalıp, altı yıkanamazsa, 

gusl câiz olur. Çünki, su akıcı olup, bu artıkların altına sızar. Fekat bu artıklar, 

çiğnenerek katılaşmış ise, gusl abdesti câiz olmaz. Doğrusu da, budur. Çünki, su, 

bunun altına sızmaz. Bunda zarûret ve harac da yokdur). (Kâdîhân), (Nâtifî)den 

alarak diyor ki, (Diş arasında yemek artığı bulunursa, gusl temâm olmaz. Bunu çıkarıp 

altını yıkamak lâzımdır). 

(Mecmû’a-i Zühdiyye)de diyor ki, (Gerek az, gerek çok, dişlerin arasında kalan 

yemek kırıntısı, katı hamur gibi olup da, suyu geçirmezse, gusle mâni’dir). 

(Dürr-ül-muhtâr)da diyor ki, (Dişlerin arasında veyâ diş çukurunda bulunan şey, 

gusl abdestine zarar vermez diye fetvâ veren olmuş ise de, bu şey, katı olup, altı- 

– 133 –

na su geçmez ise, gusl abdesti câiz olmaz. En doğrusu da budur). İbni Âbidîn “rahmetullahi 

aleyh” bunu açıklarken buyuruyor ki, (Zararı olmaz diye fetvâ verilmesi, 

su, dişdeki şeyin altına sızıp, ıslatacağı içindir. (Hulâsat-ül-fetâvâ)da da, böyle 

yazmakdadır. Bu fetvâdan da anlaşılıyor ki, altına su geçmezse, gusl câiz olmaz. 

(Hilye) kitâbı da böyle diyor. (Münyet-ül-musallî) şerhinde de böyle yazılıdır. Çünki, 

su dişe sızmadığı gibi, burda zarûret ve harac yokdur demekdedir). 

(Merâkıl-felâh)ı açıklıyan Tahtâvî buyuruyor ki, (Diş çukurunda veyâ dişler arasındaki 

yemek artıklarının altına su geçerse, gusl câiz olur. Bunlar, sert olup altına 

su geçmez ise, gusl câiz olmaz. (Feth-ul-kadîr)de de böyle yazılıdır). 

Tahtâvî (Dürr-ül-muhtâr) hâşiyesinde diyor ki, (Dişleri arasına veyâ diş çukuruna 

giren yemek parçası altına su sızacağı için gusle mâni’ olmaz. Suyun sızdığında 

şübhe ederse, bunları çıkarıp dişlerin arasını ve çukurunu yıkamalıdır). 

Her müslimânın ibâdet yaparken ve harâmdan sakınırken, kendi mezhebi âlimlerinin, 

(Fetvâ böyledir), (En iyisi budur), (En doğru söz budur) gibi bildirdiklerine 

uyması lâzımdır. Kendi arzûsu ile yapdığı bir şey, buna uymasına mâni’ olur 

ve bu mâni’ olmanın önlenmesinde (harac), meşakkat bulunursa, kendi mezhebinde 

doğru olduğu bildirilen başka bir söze uyması lâzımdır. Meselâ, ödünç verdiğinin 

senedine ödeme târîhi koymak harâmdır. Fâiz olur. Fekat başkasına havâle 

edilmek yolu ile, ikisinin de belli târîhde ödemeleri câiz olur. Böyle de yapamazsa, 

hanefî mezhebinde bulunan kimse, hanefî mezhebindeki âlimlerin fetvâ olarak 

seçilmemiş za’îf sözlerine uyarak, işini görür. İkinci kısm, 1. ci maddeye ve üçüncü 

kısm, 12. ci maddeye bakınız! Böyle kurtuluş yolu da bulamazsa, diğer üç mezhebden 

birini taklîd ederek, ya’nî bir mezhebe uyarak o işi yapar. Hanefî mezhebinin 

âlimleri, bu kimsenin başka mezhebi taklîd etmesinin vâcib olduğunu bildiriyor. 

Meselâ, (İbni Âbidîn), üçüncü cildin 190. cı sahîfesinde ta’zîri anlatırken buyuruyor 

ki, (Büyük âlim İbni Emîr Hâc, (Tahrîr) şerhinde: Şer’î delîl gösteriyor 

ki, bir müctehidin sözü ile amel etmek ve ihtiyâc olunca, başka bir müctehidi 

taklîd etmek lâzımdır. Bu delîl, (Bilenlerden sorunuz!) âyet-i kerîmesidir. Belli bir 

hâdise ile karşılaşılınca, bunun nasıl yapılacağı sorulur. Bu iş hakkında, bir müctehidin 

sözü biliniyorsa, o işi bu söze uyarak yapmak vâcib olur demekdedir). Görülüyor 

ki, başka mezhebi taklîd etmesi vâcib olmakdadır. Başka bir mezhebi taklîd 

etmesi de mümkin olmazsa, haraca sebeb olan şeyi yapmasında zarûret olup olmadığına 

bakılır: 

A — Haraca sebeb olan şeyi yapmasında zarûret varsa, o farzı terk etmesi veyâ 

harâmı zarûret mikdârı işlemesi câiz olur. Zarûret ile yapılan şeyde, zarûret bitince 

harac devâm ederse, yine böyledir. 

B — Haraca sebeb olan şey, zarûret olmadan yapılmış veyâ zarûret ile birkaç 

şey yapılabilir ve bunlardan harac bulunan şeyi yapmağı seçerse, farzı terk etmesi 

câiz olmaz. Fıkh âlimleri, bu kâ’ideye uyarak birçok mes’eleyi çözmüşlerdir: 

1 — Sallanan diş gümüş tel ile bağlanınca, imâm-ı Muhammed, gümüş koku yapar, 

altın tel ise yapmaz dedi. Zarûret olduğu için altın ile bağlamak harâm olmaz 

dedi. İmâm-ı a’zam ise, gümüş tel de koku yapmaz. Altın tel ile bağlamak zarûret 

olmadığı için, harâm olur dedi. İmâm-ı Muhammedin “rahmetullahi teâlâ aleyh” 

kavli ile amel olunur. Başka mezhebi taklîde ihtiyâc yokdur. 

2 — Bir erkeğin, zevcesi ile süt kardeş oldukları, fekat birinin veyâ her ikisinin 

bir kerre emmiş olduğu anlaşılsa, hanefî mezhebine göre nikâhları bozulur. Yâ, ayrılırlar. 

Yâhud, şâfi’î mezhebini taklîd ederler. Nikâhlarında velîleri bulunmamış 

ise, yeniden şâfi’î mezhebine göre nikâh yaparak evli kalırlar. Doyuncıya kadar beş 

kerre emmiş ise, şâfi’î mezhebini taklîd mümkin olmaz. Ayrılmaları lâzım olur. 

3 — Akşam nemâzı için otobüsü durduramıyan, inip yerde vaktinde kılar. Sonra 

gelen başka otobüse biner. Yâhud, vaktinden sonra, şâfi’îyi taklîd ederek, yat- 

– 134 –

sı ile birlikde kılması câiz olur. İkindi nemâzı için otobüsü durduramıyanın, inip 

yerde kılması şartdır. Çünki, şâfi’îde de ikindi akşam ile birlikde kılınmaz. 

4 — Fakîr olup, nafaka te’mîn edemiyen kimseyi, zevcesi mahkemeye verip, boşanmak 

isterse, hanefî olan hâkim boşayamaz. Şâfi’î mezhebinde olan hâkim boşar. 

Hanefî olan zevce, şâfi’î olan hâkime mürâce’at eder. Bu hâkim, boşar. Bu hâkimin 

hükmü nâfiz olur. İkinci kısmda, otuzsekizinci maddeye bakınız! 

İnsanı birşey yapmağa zorlıyan semâvî sebebe, ya’nî insanın elinde olmıyarak 

hâsıl olan sebebe (Zarûret) denir. İslâmiyyetin emr ve yasak etmesi ve tedâvî edilemiyen 

şiddetli ağrı ve bir uzvun yâhud hayâtın telef olmak tehlükesi ve başka birşey 

yapamamak mecbûriyyeti hep zarûretdir. Bir farzın yapılmasına mâni’ veyâ harâm 

işlemeğe sebeb olanı önlemenin meşakkatli, güç olmasına (Harac) denir. 

Herhangi bir sebeb ile diş kaplatan veyâ diş doldurtan kimsenin, hanefî mezhebi 

âlimlerinin “rahmetullahi aleyhim ecma’în” sözbirliği ile gusl abdestinin sahîh 

olmıyacağı yukarıda bildirilmişdi. Bunun gusl abdestinin sahîh olmasını sağlamak 

için uyulacak hanefî mezhebi âlimlerinin başka sözleri de yokdur. Ba’zı kimseler, 

bunun diş kaplatmadan veyâ doldurtmadan evvel, gusl abdesti alması ve her zemân 

bunlar üzerine mesh etmesi câiz olur diyor ise de, bu söz doğru değildir. Çünki, 

mest üzerine mesh ayaklara mahsûsdur ve guslde değil, abdest almakdadır. Kaplama 

ve dolgunun yara üzerindeki sargıya benzemediği de birkaç sahîfe ileride bildirilecekdir. 

İbâdet yapmakda veyâ harâmdan sakınmakda, harac olunca, harac bulunmıyan 

başka mezhebi taklîd etmek lâzım olduğu, birçok kitâblarda, meselâ (İbni Âbidîn)de 

ellibirinci ve ikiyüzellialtıncı ve ikinci cild beşyüzkırkikinci ve üçüncü cild yüzdoksanıncı 

sahîfelerde ve (Mîzân)ın onsekizinci sahîfesinde ve (Hadîka) ve (Berîka) kitâblarının 

sonunda ve (Fetâvâ-yı hadîsiyye)de ve (Fetâvâ-yı Hayriyye)nin edeb-ülkâdî 

kısmı sonunda ve imâm-ı Rabbânî (Mektûbât)ı üçüncü cildinin 22. ci mektûbunda 

yazılıdır. Bu mektûb birinci kısm 35.ci maddededir. Bu maddeye bakınız! Şâfi’î 

âlimlerinden molla Halîl Si’ridînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Ma’füvât) kitâbında 

ve şerhinde de yazılıdır. Taklîde niyyet eden kimsenin, niyyet etmeden önce 

kılmış olduğu, o vaktin nemâzı sahîh olur. Dahâ önceki vaktlerinkini [ya’nî, kendi 

mezhebine uygun kıldığı nemâzları sahîh olur. Kendi mezhebine uygun kılmadığı nemâzları] 

kazâ etmesi lâzım gelir. Tahtâvî, (Merâkıl-felâh) hâşiyesi, doksanaltıncı sahîfesinde 

ve ayrıca bunun tercemesi olan (Ni’met-i islâm)da şöyle yazıyor: (Bir 

hanefînin kendi mezhebine göre yapamadığı bir işi yapabilmesi için şâfi’î mezhebini 

taklîd etmesinde bir be’s yokdur. (Bahrürrâık) ve (Nehrülfâık)da da böyle yazılıdır. 

Fekat bu işi yaparken, şâfi’î mezhebinin şartlarını da yerine getirmesi lâzımdır. 

Harac olmadan ve şartlarını yapmadan taklîd ederse, buna (Müleffık) denir ki, 

kolayları arayıp toplayıcıdır. Bu, câiz değildir. Hanefî yolcunun şâfi’î mezhebini taklîd 

ederek öğle ile ikindi nemâzlarını ve akşam ile yatsı nemâzlarını birlikde kılabilmesi 

için, bunları kılarken, imâm arkasında Fâtiha okuması, kendi (Sev’eteyn)ine, 

ya’nî iki çirkin yerine eli ayası ve nikâh ile alması ebedî harâm olan onsekiz kadından 

başka kadının derisine derisi değerse, abdest alması, abdeste niyyet etmiş olması 

ve az necâsetden de sakınması lâzımdır). Mâlikîyi de taklîd edebilir. 

Mâlikî veyâ şâfi’î mezhebini taklîd etmek için, guslde, abdest almakda ve nemâzda 

niyyet ederken, bu mezhebe de tâbi’ olduğunu hâtırlamak yetişir. Ya’nî, gusl abdesti 

almağa başlarken (Niyyet etdim gusl abdesti almağa ve mâlikî veyâ şâfi’î mezhebine 

uymağa) sözünü kalbinden geçiren bir kimsenin gusl abdesti sahîh olur. Ağzında 

kaplama veyâ dolgu bulunan hanefî mezhebindeki bir kimse, böyle niyyet 

edince, boy abdesti sahîh olur. Cünüblükden kurtulur, temiz olur. Böyle kimsenin, 

nemâz kılacağı ve Kur’ân-ı kerîmi tutacağı zemân, mâlikî veyâ şâfi’î mezhebine göre 

de abdest alması lâzımdır. Şâfi’î mezhebini taklîd edince, çok ihtiyâr veyâ bâlig 

olmamış gösterişli çocuk da olsa, nikâhlanmaları câiz olan erkekle kadının de- 

– 135 –

ileri birbirlerine dokununca ikisi de ve kendinin veyâ başkasının iki abdest bozma 

uzvlarına el ayası ile dokununca, nemâz abdesti almalıdır. Cemâ’at ile nemâz 

kılarken de, her rek’atde Fâtiha okumalıdır. Necâsetden çok sakınmalıdır. Cemâ’ate 

geç gelince, imâmla birlikde rükü’a eğilir. Fâtihanın bir kısmını veyâ hepsini okumaz. 

Mâlikîyi veyâ şâfi’î mezhebini taklîd etmesi, takvâ değildir, fetvâdır, ruhsatdır. 

Takvâ, kaplama ve dolguları, takma dişle değişdirmeğe denir. 

Kaplama ve dolgusu olan hanefîler, dört mezheb için söylenmiş olan (Ümmetimin 

müctehidleri arasındaki ayrılık, rahmet-i ilâhiyyedir) hadîs-i şerîfindeki 

rahmete kavuşarak, mâlikî veyâ şâfi’î mezhebine uymakla, cenâbetlikden kurtuluyor. 

Çünki, şâfi’î ve mâlikî mezheblerinde gusl abdesti alırken, ağzı, burnu yıkamak 

farz değildir. Niyyet etmek, farzdır. Başka mezhebi taklîd ederken, o işin 

o mezhebde sahîh olmasına mâni’ olan, fekat kendi mezhebinde veyâ diğer bir 

üçüncü mezhebde mâni’ olmıyan ikinci bir harac hâsıl olursa, bu işi her üç mezhebe 

göre yapmağa devâm eder. İzzeddîn bin Abdisselâm şâfi’î ve imâm-ı Sübkî ve 

İbni Hümâm ve Kâsım gibi âlimlerin câiz dedikleri telfîk, böyle iki özr ile yapılan 

taklîddir. Üçüncü mezhebi taklîde imkân yoksa, kendi mezhebindeki özrü zarûret 

hâline girerek ibâdeti sahîh olur. İkinci özr devâmlı değil ise, bu özr bulunmadığı 

zemânlardaki ibâdeti, bu mezhebe göre sahîh olur. Görülüyor ki, ikinci mezhebe 

göre de özrü hâsıl olanın, üçüncü mezhebi taklîd etmesi telfîk değildir. 

Hanefî mezhebindeki bir kimsenin, dişleri kaplama ve dolgulu iken gusl abdesti 

sahîh olmadığından, nemâzları da sahîh olmaz. Şâfi’î veyâ mâlikî mezhebini taklîde 

başlayıncaya kadar kılmış olduğu nemâzları kazâ etmelidir. Nemâzların sünnetleri 

yerine kazâ nasıl kılınacağı yetmişdördüncü maddede bildirilmişdir. 

Ba’zıları, dişlerin yıkanması için âyet ve hadîs var mı diyor. Şunu iyi bilmeli ki, 

(Edille-i şer’ıyye) dörtdür. Yalnız ikisini söylemek mezhebsizlik olur. Âyet-i kerîmeden 

ve hadîs-i şerîfden ma’nâ çıkaracak âlim, bugün yok gibidir. Bizler, âyetlerin 

ve hadîslerin ma’nâlarını iyi anlamış ve fıkh kitâblarında bildirmiş olan büyük 

âlimlerden birini, kendimize, imâm, rehber edindik. Onun gösterdiği gibi 

ibâdet ediyoruz. Bizim rehberimiz, imâm-ı a’zam Ebû Hanîfedir. Dört mezhebden 

birini taklîd eden kimse, Kur’ân-ı kerîme ve hadîs-i şerîflere uymuş olur.] 

Onbir dürlü gusl abdesti vardır: Beşi farzdır. Bunlardan ikisi, kadının hayz ve 

nifâsdan kurtulunca gusl abdesti almasıdır. 

(Hayz), akmak demekdir. Sekiz yaşını bitirip, dokuz yaşına basdıkdan birkaç 

gün veyâ ay, yâhud seneler sonra, sıhhatli bir kızın veyâ âdet zemânı son dakîkasından 

i’tibâren (Tam temizlik) geçmiş olan kadının önünden çıkan ve en az üç gün, 

ya’nî ilk görülmesinden i’tibâren yetmişiki mu’tedil ya’nî vasatî sâat devâm eden 

kana denir. Buna (Sahîh kan) da denir. Âdet zemânından sonra başlıyan onbeş veyâ 

dahâ ziyâde gün içinde hiç kan görülmezse ve öncesi ve sonrası hayz günleri olursa, 

bu temiz günlere (Sahîh temizlik) denir. Onbeş veyâ dahâ ziyâde temiz gün içinde 

fâsid kan ya’nî istihâza kanı bulunursa, bu günlerin hepsine (Hükmî temizlik) 

veyâ (Fâsid temizlik) denir. Hayz müddeti içinde kan görülmiyen günlere de (Fâsid 

temizlik) denir. Sahîh temizliğe ve hükmî temizliğe (Tam temizlik) denir. 

Tam temizlikden önce ve sonra görülüp, üç vasatî gün devâm eden kanlar iki ayrı 

hayz olurlar. Beyâzdan başka her renge ve bulanık olana hayz kanı denir. Bir kız, 

hayz görmeye başlayınca (bâliga) olur. Ya’nî kadın olur. Hayz görmiyen kızın ve 

menîsi olmıyan oğlanın, onbeş yaş temâm olunca, bâlig sayılacağı (Dürr-i Yektâ) 

şerhinde yazılıdır. Hayz kanı görüldüğü andan, kesildiği güne kadar olan günlerin 

sayısına (Âdet zemânı) denir. Âdet zemânı en çok on gündür. En az üç gündür. 

Şâfi’î ve hanbelî mezheblerinde, en çoğu onbeş, en azı bir gün, mâlikîde en çoğu 

15 gün ise de, ilk görülen kan hayz olur. Mâlikî ve şâfi’î mezhebini taklîd eden 

hanefî mezhebindeki bir kadının âdeti on günü aşarsa, bu günlerde kılmadığı nemâzlarını 

temizlendikden sonra kazâ eder. 

– 136 –

Hayz kanının durmadan hep akması lâzım değildir. İlk görülen kan kesilip, üç 

gün sonra tekrâr görülürse, aradaki temizlik, fâsid temizlik olup, sözbirliği ile hep 

akdı kabûl edilir. Onuncu gününden önce görülürse, imâm-ı Muhammedin 

imâm-ı a’zam Ebû Hanîfeden rivâyet etdiğine göre, on gün içinde hep akdı kabûl 

edilir. İmâm-ı Muhammedin bildirdiği başka bir rivâyet de vardır. İmâm-ı Ebû Yûsüfe 

ve şâfi’îye ve mâlikîye göre ise, onbeşinci günden önce görülünce, bütün temizlik 

günlerinde hep akdı kabûl edilir. Bir kız, bir gün kan, sonra ondört gün temizlik, 

sonra bir gün kan görse ve bir kadın, bir gün kan, on gün temizlik ve bir gün 

kan görse veyâ üç gün kan, beş gün temizlik ve bir gün kan görse, imâm-ı Ebû Yûsüfe 

göre, kızın ilk on günü hayz olur. Birinci kadının âdet günü kadarı hayz 

olup, sonraki günlerin hepsi istihâza olur. İkinci kadında, dokuz günün hepsi 

hayz olur. İmâm-ı Muhammedin birinci rivâyetine göre, yalnız ikinci kadının dokuz 

günü hayz olur. İmâm-ı Muhammedin ikinci rivâyetine göre, yalnız ikinci kadının 

ilk üç günü hayz olup, diğerleri hayz olmazlar. Biz, aşağıdaki bilgilerin hepsini, 

(Mültekâ) kitâbından terceme ederek, imâm-ı Muhammedin birinci rivâyetine 

göre yazdık. Bir gün, tam yirmidört mu’tedil, ya’nî vasatî sâat demekdir. Evlenmemiş 

(Bâkire) kadınların, yalnız hayz zemânında, evli olanların ise her zemân, 

fercin ağzına (Kürsüf) denilen bez veyâ saf nebâtî pamuk koymaları ve buna koku 

sürmeleri müstehabdır. Sun’i pamuk sıhhate zararlıdır. Kürsüfün hepsini fercin 

içine sokmaları mekrûhdur. Kürsüf üzerinde, aylarca, hergün kan lekesi gören 

kız, ilk on gün hayzlı, sonra yirmi gün istihâzalı kabûl edilir. (İstimrâr) denilen bu 

kan kesilinceye kadar, hep böyle devâm eder. 

Bir kız, üç gün kan görüp, bir gün görmese, sonra bir gün görse, iki gün görmese, 

bir gün dahâ görüp bir gün görmese, yine birgün görse, bu on günün hepsi hayz 

olur. Her ay, bir gün kan görse, bir gün görmese, böyle on gün birer gün görüp görmese, 

gördüğü günlerde nemâzı ve orucu terk eder. Ertesi günlerde gusl abdesti 

alıp nemâzlarını kılar (Mesâil-i şerh-i vikâye). Mâlikî mezhebi s.889 dadır. 

Üç günden, ya’nî yetmişiki sâatden, beş dakîka bile az olan ve yeni başlıyan için 

on günden çok sürünce, onuncu günden sonra ve yeni olmıyanlarda âdetden çok 

olup, on günü de aşınca, âdetden sonraki günlerde gelmiş olan ve hâmile ve âyise 

[ihtiyâr] kadınlardan ve dokuz yaşından küçük kızlardan gelen kanlar, hayz olmaz. 

Buna (İstihâza) veyâ (Fâsid kan) denir. Kadın ellibeş yaşlarında (Âyise) olur. 

Âdeti beş gün olan, güneşin yarısı doğunca kan görüp, onbirinci sabâhı güneşin üçde 

ikisi doğarken kan kesilse, ya’nî on günü birkaç dakîka aşmış olsa, âdet zemânı 

olan beş günden sonra gelenler, istihâza olur. Çünki, güneşin doğma zemânının 

altıda biri kadar, on günü ve on geceyi aşmışdır. On gün temâm olunca gusl edip, 

âdetden sonraki günlerde kılmadığı nemâzları kazâ eder. 

İstihâza günlerinde bulunan bir kadın, idrârını tutamıyan veyâ sık sık burnu kanayan 

kimse gibi, özr sâhibi olur. Elliüçüncü maddede bildirildiği gibi, nemâz kılması 

ve oruc tutması lâzım olur ve kan gelirken dahî vaty câiz olur. İstihâza kanı 

hastalık alâmetidir. Uzun zemân akması, tehlükeli olur. Tabîbe mürâce’at etmek 

lâzım olur. Kardeş kanı (Sang-dragon) denilen kırmızı sakızı toz edip sabâh, akşam 

birer gramı su ile yutulursa, kanı keser. Günde beş gram alınabilir. 

İmâm-ı Muhammedin bir kavline göre, bir kız, ömründe ilk olarak, bir gün kan 

görse, sonra sekiz gün görmese ve onuncu gün yine görse, on günün hepsi hayz olur. 

Fekat, bir gün görse, dokuz gün görmese, onbirinci günü yine görse, hiçbiri hayz 

olmaz. Kan görülen iki gün istihâza olur. Çünki, onuncu günden sonra görülen kandan 

önceki temizlik günlerinin, imâm-ı Muhammede göre hayz sayılmıyacağı yukarıda 

bildirilmişdi. Onuncu ve onbirinci günleri kan görürse, aradaki temizlikler 

de hayz sayılarak, on günü hayz, onbirinci günü istihâza olur. 

Bir kadının hayz ve temizlik zemânı çok def’a, her ay aynı gün sayısında olur. 

Burada bir ay demek, bir hayz başından, ikinci hayz başına kadar geçen zemân de- 

– 137 –

mekdir. Âdet zemânı belli olan kadın, bir kerre, başka sayıda sahîh kan görünce 

âdeti değişir. Temizlik sayısı da, bir kerre, başka sayıda sahîh temizlik görmekle 

değişir. Fâsid kan ve fâsid temizlik, âdeti değişdirmez. 

Yeni hayzdaki kan müddeti, on günü geçerse ve bunun üç veyâ ziyâde günü, önceki 

âdet zemânı günlerine rastlamazsa, âdet zemânı değişirse de, gün sayısı değişmez. 

Âdet zemânına rastlarsa, rastladığı gün sayısı hayz, kalanı istihâza olur. 

Âdeti beş gün kan ve ellibeş gün temizlik olan kadın, beş kan, kırkaltı temizlik, onbir 

kan görse, âdet zemânı değişir, sayısı değişmez. Beş kan, elliyedi temizlik, üç 

kan, ondört temizlik, bir kan görse, sayısı üç olur. Zemânı değişmez. Buradaki ondört 

günlük fâsid temizlik, devâmlı kan demekdir. Yeni hayzdaki kan müddeti, on 

günü geçmezse ve sonra sahîh temizlik olursa, kan günlerinin hepsi yeni hayz olur. 

Sonra sahîh temizlik olmazsa, önceki âdet sayısı değişmez. Âdetden sonra ve on 

günden önce kesildiği nemâz vaktinin sonu yaklaşıncıya kadar beklemesi müstehab 

olur. Sonra gusl edip, o vaktin nemâzını kılar. Sonra vaty câiz olur. Beklerken, 

guslü ve nemâzı kaçırırsa, nemâz vakti çıkınca guslsüz vaty câiz olur. 

Kızda ilk olarak ve kadında âdetinden onbeş gün sonra görülen kan üç günden 

önce kesilince, nemâz vaktinin sonu yaklaşıncaya kadar bekler. Sonra gusl etmeden 

yalnızca abdest alıp, o nemâzı kılar ve önce kılmadıklarını kazâ eder. O nemâzı 

kıldıkdan sonra kan yine gelirse, nemâz kılmaz. Yine kesilirse, vakt sonuna 

doğru yalnız abdest alıp, o nemâzı kılar ve kılmadıkları varsa kazâ eder. Üç gün 

temâm oluncıya kadar böyle yapar. Fekat gusl etse bile, vaty halâl olmaz. 

Kan gelmesi üç günü geçdi ise, âdetden önce kesilince, âdet zemânı geçinceye 

kadar, gusl etse bile, vaty halâl olmaz. Fekat nemâz vakti sonuna kadar kan lekesi 

görmezse, gusl edip o nemâzı kılar. Kılmadıklarını kazâ etmez. Oruc tutar. 

Kan kesildiği günden sonra, onbeş gün hiç gelmezse, kesildiği gün, yeni âdetinin 

sonu olur. Fekat, kan yine başlarsa, nemâzı bırakır. Tutmuş olduğu orucu Ramezândan 

sonra kazâ eder. Kan durursa, yine nemâz vaktinin sonuna yakın gusl edip, 

nemâzını kılar. Oruc tutar. On güne kadar böyle devâm eder. On günden sonra, 

kan görse de, tekrâr gusl etmeden kılar ve guslden önce vaty halâl olur. Fekat vatyden 

önce gusl abdesti almak müstehab olur. Fecr doğmadan önce kan kesilse, fecrin 

doğmasına, yalnız gusl abdesti alıp elbisesini giyecek kadar zemân olur da, Allahü 

ekber diyecek kadar fazla zemân kalmazsa, o günün orucunu tutar. Fekat, yatsıyı 

kazâ etmesi lâzım olmaz. Tekbîri söyliyecek kadar da zemân olursa, yatsıyı kazâ 

etmesi de lâzım olur. İftârdan önce hayz başlarsa, orucu bozulur. Ramezândan 

sonra kazâ eder. Nemâz içinde hayz başlarsa, nemâzı bozulur. Temizlenince farz 

nemâzı kazâ etmez. Nâfileyi kazâ eder. Fecr doğdukdan sonra, uyanınca kürsüfünde 

kan lekesi gören, o anda hayzlı olur. Uyanınca, yatarken koyduğu kürsüfünü 

temiz gören, yatarken hayzdan kurtulmuşdur. İkisine de yatsıyı kılmak farzdır. Çünki, 

nemâzın farz olması, vaktinin son dakîkasında temiz olmağa bağlıdır. Vakt nemâzını 

kılmadan önce hayz gören, bu nemâzı kazâ etmez. 

İki hayz arasında (Tam temizlik) bulunması lâzımdır. Bu tam temizlik (Sahîh 

temizlik) ise, önceki ve sonraki kanların başka iki hayz olacakları, sözbirliği ile bildirildi. 

On günlük hayz müddeti içinde, kan görülen günler arasında bulunan temizlik 

günleri hayz kabûl edilmekde, on günden sonraki istihâzalı günler ise, temiz 

kabûl edilmekdedir. Bir kız üç gün kan görüp, sonra onbeş gün kesilse, sonra 

bir gün kan, sonra bir gün temizlik, sonra üç gün kan görse, kan görülen ilk ve 

son üç günler, iki ayrı hayz olurlar. Çünki, âdeti üç gün olacağından, ikinci hayz, 

aradaki bir günlük kandan başlıyamaz. Bu bir gün, önündeki tam temizliği fâsid 

yapar. Molla Hüsrev “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Gurer)inin şerhinde diyor ki, (Bir 

kız, bir gün kan, ondört gün temizlik, bir gün kan, sekiz gün temizlik, bir gün kan, 

yedi gün temizlik, iki gün kan, üç gün temizlik, bir gün kan, üç gün temizlik, bir gün 

kan, iki gün temizlik, bir gün kan görse, imâm-ı Muhammede göre, bu kırkbeş gün- 

– 138 –

den yalnız, ondört günden sonra olan, on gün hayz olup, diğerleri istihâza olur). 

Çünki, bu on günden sonra tam temizlik olmadığı için, yeni hayz başlamaz. Sonraki 

temiz günler, hayz zemânında olmadıkları için, hep akdı kabûl edilmez. 

(İmâm-ı Ebû Yûsüfe göre ise, ilk on gün ve iki tarafı temizlik olan dördüncü on 

gün hayz olurlar). Çünki, sonraki fâsid temizlik günleri, imâm-ı Ebû Yûsüfe göre, 

hep akdı kabûl edilir. Aşağıdaki birinci maddeye göre, on gün hayzdan sonra, 

yirmi gün temizlik, sonra on gün [dördüncü on gün] hayz olur. 

Onbeş gün içinde hiç temiz gün olmadan, kan (İstimrâr) ederse, âdetine göre 

hesâb olunur. Ya’nî, âdetinden sonra başlıyarak bir evvelki ay içindeki temizlik günü 

kadar temizlik ve sonra âdeti kadar hayz kabûl edilir. 

İstimrâr kızda olursa, arabî (Menhel-ül-vâridîn) ve türkçe (Mürşid-ün-nisâ) kitâblarında, 

bunun dört dürlü olduğu bildirilmekdedir: 

1 — İlk görülen kan istimrâr ederse, ilk on gün hayz, sonra yirmi gün temiz kabûl 

edilir. 

2 — Kız, sahîh kan ve sahîh temizlik gördükden sonra istimrâr ederse, bu kız, 

âdeti belli olan kadın olur. Meselâ, beş gün kan görse, sonra kırk gün temiz olsa, 

istimrâr başından beş gün hayz, sonra kırk gün temiz kabûl edilir. Kan kesilinceye 

kadar böyle devâm eder. 

3 — Fâsid kan ve fâsid temizlik görürse, ikisi de âdet kabûl edilmez. Temizlik 

onbeş günden az olduğu için fâsid ise, ilk görülen kan istimrâr etmiş gibi kabûl edilir. 

Onbir gün kan ve ondört gün temiz olsa, sonra istimrâr etse, birinci kan, on günü 

aşdığı için fâsiddir. Onbirinci ve istimrârın ilk beş kan günleri temizlik günleri 

olup, bu beşinci günden sonra, on gün hayz, yirmi gün temizlik olmak üzere devâm 

eder. Temizlik tam olup, kanlı gün karışdığı için fâsid ise, böyle fâsid temizlik 

ile kan günleri toplamı otuzu geçmezse, yine ilk kan istimrâr etmiş gibi kabûl 

edilir. Onbir gün kan ve onbeş gün temizlikden sonra istimrâr etmesi böyledir. 

Onaltı günün ilk günü kanlı olduğu için, fâsid temizlikdir. İstimrârın ilk dört günleri 

temizlik olur. Toplamları otuzu aşar ise, ilk on gün hayz olup, sonra istimrâra 

kadar olan günlerin hepsi temiz kabûl edilip, istimrârdan sonra on gün hayz, yirmi 

gün temiz olarak devâm eder. Onbir gün kan, sonra yirmi gün temizlik, sonra 

devâm etmek böyledir. 

4 — Sahîh kan ve fâsid temizlik görürse, sahîh kan günleri âdet olur. Sonra otuz 

güne kadar temizlik kabûl edilir. Meselâ, beş gün kan ve ondört gün temizlikden 

sonra istimrâr etse, ilk beş gün kan ve bundan sonra yirmibeş gün temiz olur. Bu 

yirmi beş günü temâmlamak için, istimrârın ilk onbir günü temiz kabûl edilir. Bundan 

sonra, beş günü hayz, yirmibeş günü temiz olarak devâm edilir. Bunun gibi, 

üç gün kan, onbeş gün temizlik, bir gün kan ve sonra onbeş gün temizlikden sonra 

istimrâr etse, ilk üç gün sahîh kan ve sonra istimrâra kadar olan günlerin hepsi 

fâsid temizlik olup, üç gün hayz, sonra otuzbir gün temiz olur. İstimrâr zemânında 

ise, üç gün hayz, sonra yirmi yedi gün temiz olarak devâm eder. İkinci temizlik 

ondört gün olsaydı, imâm-ı Ebû Yûsüfe göre hep akdı kabûl edileceğinden, bunun 

ilk iki günü de hayz, sonra onbeş gün temizlik olmak üzere devâm edilir. Çünki, 

ilk üç gün kan ve onbeş gün temizlik sahîh olduklarından, âdet kabûl olunurlar. 

Âdet zemânını unutan kadına (Muhayyire) veyâ (Dâlle) denir. 

(Nifâs), lohusa demekdir. Elleri, ayakları, başı belli olan düşükde gelen kan da 

nifâsdır. Nifâs zemânının azı yokdur. Kan kesildiği zemân, gusl edip nemâza başlar. 

Fekat, âdeti kadar gün geçmeden, cimâ’ edemez. En çok zemânı kırk gündür. 

Kırk gün temâm olunca, kan kesilmese de, gusl edip, nemâza başlar. Kırk günden 

sonra gelen kan, istihâza olur. Birinci çocuğunda, yirmibeş günde temizlenen kadının 

âdeti, yirmibeş gün olur. Bu kadının ikinci çocuğunda kan, kırkbeş gün gel- 

– 139 –

se nifâsı yirmibeş gün sayılıp, yirmi günü istihâza olur. Yirmi günlük nemâzlarını 

kazâ eder. O hâlde nifâs gününü de ezberlemek lâzımdır. İkinci çocukda kan, kırk 

günden önce, meselâ otuzbeş günde kesilirse, bunun hepsi nifâs olur ve âdeti yirmibeş 

günden, otuzbeş güne değişmiş olur. Ramezânda, sahûrdan [ya’nî fecrden] 

sonra, hayzdan veyâ nifâsdan kesilen o gün yimez, içmez. Fekat, o günü kazâ 

eder. Hayz ve nifâs sahûrdan sonra başlarsa, ikindiden sonra da olsa, o gün yiyip, 

içer. 

Hayz ve nifâs günlerinde nemâz, oruc, câmi’ içine girmek, Kur’ân-ı kerîmi 

okumak ve tutmak, tavâf, cimâ’, dört mezhebde de harâmdır. Orucları kazâ eder. 

Nemâzları kazâ etmez. Nemâzları afv olur. Her nemâz vaktinde abdest alıp, o nemâzı 

kılacak kadar zemân oturup zikr, tesbîh ederse, en iyi nemâzın sevâbını kazanır. 

[Sekiz yaşını temâmlıyan kıza, anasının, anası yoksa, ninelerinin, ablalarının, hala 

ve teyzelerinin hayz ve nifâs ilmini bildirmeleri farzdır. Bildirmezlerse, kendileri 

ve zevcleri büyük günâha girerler.] 

(Cevhere) kitâbında buyuruyor ki, (Kadının, hayz başladığını kocasına bildirmesi 

lâzımdır. Kocası sorunca bildirmezse, büyük günâh olur. Temiz iken, hayz başladı 

demesi de, büyük günâhdır. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, (Hayzın 

başladığını ve bitdiğini kocasından saklayan kadın mel’ûndur) buyurdu. Hayz 

hâlinde de, temiz iken de kadına dübüründen yaklaşmak harâmdır. Büyük günâhdır). 

Böyle yapan, mel’ûndur. Puştluk, ya’nî cinsî sapıklık denilen oğlan kirletmek 

dahâ büyük günâhdır. Buna (Livâta) denir. Enbiyâ sûresinde, livâtaya (Habîs işdir) 

buyuruyor. Kâdî zâdenin, (Birgivî) şerhinde, Peygamberimiz, (Lût kavmi gibi 

livâta yapanları, suç üstü yakalarsanız, ikisini de öldürünüz!) buyurdu. Ba’zı âlimler, 

ikisini de yakmalıdır, dedi. Livâta yapanlar arasında sür’at ile yayılan Aids denilen 

korkunç hastalığın domuz eti yiyenlerde dahâ vahîm olduğu Amerikada tesbît 

edilmişdir. 1985 de virüsü teşhîs olunan bu hastalığın ilâcı bulunamamışdır. 

Farz olan guslün üçüncüsü, cünüb oldukdan sonra, nemâz kılması lâzım olduğu 

zemân yıkanmakdır. Cünüb olmak üç dürlüdür: Haşefe, ya’nî zekerin ucu 

[sünnet derisi altındaki, yuvarlak kısm] ferce dâhil olunca veyâ erkekde koyu 

beyâz ve kadında akıcı sarı menî, yerinden şehvetle kopup çıkınca veyâ ihtilâm ile, 

ya’nî rü’yâda şehvetlenip uyandığı zemân, menî veyâ mezy akmış olduğunu görünce, 

erkek ve kadın cünüb olur. Hanefîde ve şâfi’îde, vedî ve mezy çıkınca cünüb 

olmaz. Fekat, çıkmış olan menî sıcakdan incelerek mezy gibi görünür. 

Cum’a, fıtr bayramı ve kurban bayramı nemâzları için ve Arefe günü, Arafât 

meydânında gusl abdesti almak sünnet-i zevâiddir. Cünüb olduğunu unutan, 

Cum’a nemâzı için gusl ederse, temiz olur. Fekat, farz sevâbına kavuşamaz. 

Meyyiti gasl etmek, vâcib-i kifâyedir. Cenâze yıkanmadan, nemâzı kılınmaz. 

Kâfir, müslimân olunca, gusl abdesti alması müstehabdır. 

Bu onbirden başka, hac ve ömre için ihrâma girerken, Mekkeye, Medîneye girerken, 

Müzdelifede vakfeye dururken, cenâze yıkayacağı zemân, hacamat oldukdan 

sonra, Kadr, Arefe, Berât gecesi ve deli iyi olunca, çocuk onbeş yaşına girince 

gusl etmek müstehabdır. Hayz bitince, cimâ’ ederse ikisi için bir gusl yetişir. 

Cum’a ve bayramda, başka sebeble gusl edince, bu nemâzların gusl sevâbı hâsıl olur. 

Dayak yimek, ağır birşey kaldırmak veyâ bir yerden düşmek gibi sebeblerle menî 

çıkınca, hanefîde ve mâlikîde gusl lâzım olmaz. Şâfi’î mezhebinde ise, lâzım olur. 

Şâfi’î mezhebini taklîd eden hanefînin, buna da dikkat etmesi lâzımdır. 

Şehvet ile yerinden ayrılan menî, idrâr yolunda kalıp, dışarı çıkmazsa, gusl lâzım 

olmaz. Sonra buradan, şehvetsiz de çıkınca, gusl lâzım olur. İhtilâm olan, 

ya’nî rü’yâda şehvetlenen kimse, uyanıp, eli ile zekerini sıkıp, menî akmasa, şehveti 

geçdikden sonra akınca, gusl lâzım olur. Cünüb olup, bevl yapmadan gusl eden 

– 140 –

kimseden, sonra menînin geri kalan kısmı, şehvetsiz aksa, tekrâr gusl lâzım olur. 

Nemâz kılmışsa, kazâ etmez. Bunun için, hanefîde ve hanbelîde guslden önce, idrâr 

çıkararak, idrâr yolunda kalmış olan menî parçasını çıkarmak, sonra gusl etmek 

lâzımdır. Şâfi’îde, bevl etmiş ise de, tekrâr gusl abdesti alması lâzımdır. Mâlikîde, 

bevl etmemiş ise de, tekrâr gusl abdesti lâzım olmaz. 

Haşefe, ferce veyâ kadının veyâ erkeğin dübürüne girince, menî aksa da, akmasa 

da, her ikisine gusl etmek farz olur. (Sodomie)de, ya’nî hayvâna idhâl edince ve 

(Nekrofili)de, ya’nî ölüye idhâl edince akmazsa, hanefîde gusl lâzım olmaz. İdhâl 

edilen hayvan, kesilip yakılır. Etini yimek de câizdir. Bu ikisini, (Sadist) denilen 

rûh hastaları yapar. Çok çirkin ve büyük günâhdır. 

İhtilâm olan kimse, uyanınca, yatakda, elbise veyâ bacağında yaşlık görse, bunun 

mezy denilen beyâz akıcı sıvı olduğunu anlarsa veyâ uyanık iken mezy aksa, 

gusl lâzım olmaz. İhtilâm olduğunu hâtırlamadan, menî görse, gusl lâzım olduğu, 

sözbirliği ile bildirildi. Mezy sansa ihtiyâten gusl lâzım olur. İhtilâm olduğunu, hâtırlayan 

kimse, bir yerde menî görmezse, gusl etmez. Kadın, gusl etdikden sonra, 

zevcinin menîsinin artığı çıksa, gusl etmez. Serhoş ayıldığı zemân, üstünde menî 

görse, gusl lâzım olur. Bayılan da böyledir. Kadın erkek uyanıp, yatakda menî görseler, 

ikisi de ihtilâm hâtırlamasa, ikisi de gusl eder. Cin, insan şeklinde cimâ’ yaparsa, 

insana gusl lâzım olur. İnsan şeklinde gelmezse, bundan lezzet alan, gusl etmez. 

Fercden başka yerine sürtmekle çıkan erkek menîsi, rahme girse, kadın gusl 

etmez. Bu sûretle hâmile kalsa, gusl eder ve o günden beri kıldığı nemâzları kazâ 

eder. 

Çocuk zekeri, hayvan zekeri, ölü zekeri, zeker gibi herşey veyâ parmak ve 

prezervatif kullanınca ferce sokuldukları zemân, lezzet duyarsa, gusl lâzım olur. 

Lezzet duymazsa, gusl etmesi iyi olur. (Merâkıl-felâh)da diyor ki, (Kadın erkek, 

birbirini görmekle, düşünmekle, menî akınca cünüb olur). Kadının gusl ve abdest 

suları ve hamâm parasını zevci verir. İhtiyâc maddelerini, kadın zengin olsa da, erkeğin 

alması lâzımdır. İdrâr yaparken, menî de çıkarsa, zekeri münteşir ise, gusl 

eder. 

Kadın cünüb iken hayz görürse, isterse hemen gusl eder. İsterse, hayz bitinceye 

kadar bekleyip, sonra ikisi için bir gusl eder. 

(Dürr-ül-müntekâ)da diyor ki, (Erkeklerin erkek hamâmına, kadınların kadın 

hamâmına gitmeleri câizdir. Avret mahallini kalın ve bol havlı ile örtmek farzdır. 

Başkasının ince ve dar havlı ile örtülü avret mahalline bakmak da harâmdır. Hamâmcının 

uylukları keselemesi ve örtülü iken bakması câizdir. Havlı altındaki avret 

mahalline temâs etmesi, bakması harâmdır. Erkek erkeğin, kadın kadının avret 

olmıyan yerlerine şehvetsiz bakması ve temâs etmesi câizdir. Erkeğin kâfir kadınlarına 

da, şehvetsiz bakması da harâmdır). Nass ile veyâ icmâ’ ile bildirilmiş olan 

harâma ehemmiyyet vermiyenin îmânı gider, mürted olur. 

Cünüb kimse, kılmadığı nemâz vakti çıkıncaya kadar gusl etmezse, günâh olmaz. 

Dahâ gecikdirmesi büyük günâhdır. Cünüb iken uyumak, cimâ’ yapmak günâh değildir. 

Zevce ile birlikde, bir kurnadan, bir kapdan gusl etmek câizdir. Cünübün 

elini ve ağzını yıkamadan yiyip içmesi tenzîhen mekrûhdur. Çünki ağzına, eline sürülen 

su, müsta’mel olur. Müsta’mel suyu içmek ise mekrûhdur. Hayz gören kadın 

böyle değildir. Çünki hayz hâlinde iken gusl abdesti alması emr olunmadı. [Hayz 

hâlindeki kadın, göğsünü yıkamadan, çocuğunu emzirebilir. Cünüb kadının, yıkamadan 

emzirmesi mekrûh olur.] Çocuk emziren kadının abdesti bozulmaz. 

Kendi avret yeri açık iken ve avret yeri açık olanlar yanında Kur’ân-ı kerîm okumak 

mekrûhdur. Bir yeri açık olan, başını yorgandan çıkarıp okumalıdır. 

Müsâfir olduğu evde cünüb olan kimse, gusl abdesti alırsa iftirâya, şübheye uğrayacağından 

korkarsa, gusl etmez. Su varken teyemmüm etmesi de câiz olmaz. Pis 

– 141 –

olarak, niyyet etmeden, iftitâh tekbîri söylemeden, ayakda birşey okumadan, rükü’ 

ve secde gibi hareket yaparak nemâz kılar görünmesi câizdir. [Mezhebsiz, reformcu 

imâm arkasında kılmak zorunda olan da böyle yapar.] 

Cünüb veyâ hayzlı iken câmi’e girmek, hattâ câmi’ içinden geçmek harâmdır. Geçecek 

başka yol bulamazsa veyâ câmi’de cünüb olursa veyâ câmi’den başka yerde 

su bulamazsa, teyemmüm edip girer ve çıkar. Kur’ân-ı kerîm okuması ve Mushafı 

tutması ve Kâ’be-i mu’azzamayı tavâf etmesi, dört mezhebde de harâmdır. 

Kur’ân-ı kerîmi ve âyet-i kerîme yazılı şeyleri abdestsiz tutmak da harâmdır. Yapışık 

olmıyan birşey içinde, meselâ çantada iken tutmak câizdir. Fâtihayı ve düâ 

âyetlerini, düâ niyyeti ile okuması ve her düâyı okuması harâm değil ise de, düâyı 

abdestli okumak müstehabdır. Tefsîrler, Kur’ân-ı kerîm gibidir. Başka din kitâbları, 

düâ gibidir. Fıkh yazılı kâğıdlara birşey sarmak câiz değildir. Allahü teâlânın 

ve Peygamberlerin “aleyhimüsselâm” ismleri yazılı ise, bunları silip, sonra birşey 

sarılabilir. Fekat, bunlara da sarmamak lâyıkdır. Çünki, Kur’ân-ı kerîmin harfleri 

de muhteremdir. (Hadîka)da ve (Letâif-ül-işârât) kitâbında (Meselâ, Hûd aleyhisselâma 

gelen kitâb islâm harfleri ile idi) buyuruyor. (Hadîka), ikinci cildi, altıyüzotuzüçüncü 

sahîfesinde diyor ki, (Üzerinde, dokuyarak veyâ boya ile mubârek 

yazı bulunan halıyı, hasırı, musallâyı ya’nî seccâdeyi yere sermek, üzerine oturmak 

ve her ne sûret ile olursa olsun kullanmak ve paralar, mihrâblar ve dıvarlar üzerlerine 

yazmak mekrûhdur. Bunları dıvara asmak mekrûh olmaz). [Kâ’be-i mu’azzama 

resmi de, yazı gibidir. Resm, nakş bulunmıyan seccâde kullanmalıdır.] 

Tekrâr bildirelim ki, gusl abdesti alırken ağzın içini yıkamak, hanefî ve hanbelî 

mezheblerinde farzdır. O hâlde hanefîler, muhtâc olmadıkça, diş kaplatmamalı 

ve doldurtmamalıdır. Dişleri çürütmemelidir. Bunun için de dişlere, dînimizin 

emr etdiği gibi bakmalı ve misvâk kullanmalıdır. (Larousse illustré medical) ismindeki 

Fransanın kıymetli tıb kitâbı, ağız temizliği husûsunda diyor ki, (Bütün diş 

ma’cûnları ve tozları ve suları, dişlere zarar verir. En iyi diş temizleme vâsıtası, sert 

bir fırçadır. Önce, dişleri kanatırsa da, korkmamalıdır. Diş etlerini kuvvetlendirir 

ve artık kanamaz). Herkese uyarak, ma’cûn kullanıyordum. İki dişim çürümeğe 

başladı. Fransızca kitâbı okuyunca, misvâk kullanmağa başladım. Dişlerimin çürümesi 

durdu. Altmış seneyi geçdi, dişlerimden ve mi’demden hiç şikâyetim olmadı. 

İbni Âbidîn, (Redd-ül-muhtâr)da buyuruyor ki, (Abdest alırken misvâk kullanmak 

sünnet-i müekkededir. Hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (Misvâk kullanarak 

kılınan nemâz, misvâksız nemâzdan yetmiş kat üstündür). Misvâk, düz ve ikinci küçük 

parmak kalınlığında, bir karış boyunda olmalıdır. Misvâk, Arabistânda yetişen 

Erâk ağacının dalıdır. [Düzgün ucundan, iki santimetre kadar, kabuğu soyulup, 

burası birkaç sâat suda tutulur. Sonra, ezilince, fırça gibi açılır.] Erâk ağacı bulunmazsa, 

zeytin dalından yapılır. Nar ağacından yapmamalıdır. Bunlar da bulunmaz 

ise veyâ bir kimsenin dişleri yok ise, parmakları ile, bu sünneti îfâ etmelidir. 

Misvâkın otuzdan çok fâidesi vardır. Tahtâvînin (Merâkıl-felâh hâşiyesi)nde hepsi 

yazılıdır. Birincisi, son nefesde îmân ile gitmeğe sebeb olur. Erkeklerin, orucsuz 

iken de, özrsüz sakız çiğnemeleri mekrûhdur. Kadınlar, misvâk yerine, orucsuz 

iken, sünnete niyyet ederek sakız kullanmalıdır). 

Süâl: Dînimizde diş yapdırmanın câiz olduğunda bütün fukahâ ve müctehidlerin 

ittifâkı vardır deniliyor. Gümüşden mi, yoksa altından mı yapdırılacağı husûsundaki 

ihtilâfları, bu ittifâka te’sîr eder mi? 

Cevâb: Diş yapdırmak deyince, düşen dişin yerine konulan ve istenilince çıkarılabilen 

takma diş veyâ sallanan dişi bağlamak anlaşıldığı gibi, diş doldurtmak ve 

kaplatmak da anlaşılır. Hanefî âlimlerinin “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” 

sallanan dişleri altın ile de bağlamak câiz olduğuna fetvâ vermelerini, (Diş yapdırmanın 

câiz olduğunda ittifâk vardır. Diş doldurtmak ve kaplatmak câizdir) şeklinde 

değişdirmek, yâ fukahânın beyânâtını anlamamak veyâ bu beyânları, kendi sin- 

– 142 –

si ve âdî isteklerine göre değişdirmek olur ki, her ikisi de hem ayb, hem de günâhdır. 

Müctehidlerimiz, altın ile veyâ gümüş ile bağlamakda ihtilâf etmişdir. Hanefî 

mezhebinin fıkh kitâblarında, sallanan dişi (Şed etmek), (Tadbîb etmek) deniliyor. 

Şed, tel ile kuvvetli bağlamak demekdir. Meselâ (Şedd-üz-zünnâr), papasların 

kuşağını bağlamağa denir. Tadbîb, şerit ile, dadbe gibi, ya’nî kapı sürgü demiri 

gibi, enli, yassı birşey ile şed etmek, sarmak demek olduğu, Tahtâvînin ve (İbni 

Âbidîn)in (Dürr-ül-muhtâr) hâşiyelerinde, tadbîb edilmiş kürsî üzerine oturmağı 

bildirirken ve (Dürr-ül-müntekâ) ve (Câmi’ur-rumûz)da yazılıdır. (Bezzâziyye) 

ve (Hindiyye)de diyor ki, (Gümüş ve altın şekller ile süslenmiş kapdan yimek, içmek 

câizdir. Fekat, elini, ağzını gümüşe, altına değdirmemek lâzımdır. İmâmeyn, 

böyle kapları kullanmak mekrûhdur dedi. Tadbîb edilmiş kap da böyledir. Kürsîyi 

[kanepeyi] ve hayvan semerini tadbîb etmek câiz ise de, altın ve gümüş bulunan 

yerlerine oturmamak lâzımdır. Mushafın cildini tadbîb etmek câizdir. Fekat, 

altına, gümüşe dokunmamak lâzımdır). Buradan da anlaşılıyor ki, tadbîb etmek, 

bütün yüzeyi kaplamak demek değildir. Etrâfına metal şerid çevirmek demekdir. 

Fıkh kitâblarında, (Sallanan dişi altın ile tadbîb etmek câizdir) diyor. Bu söz, 

sallanan dişi, düşmekden korumak için altın tel veyâ şerîd ile bağlamak câizdir demekdir. 

Çünki, bu tellerin altına su sızar. Hem de, gusl abdesti alırken, şimdi 

takma dişler çıkarıldığı gibi, tel ve şerid bağlar da yerlerinden çıkarılmakda, temizlenip, 

guslden sonra yerlerine konulmakdadır. Çıkarılıp temizlenmezlerse, aralarında 

kalan yemek artıkları ağızda fenâ koku ve tahrîbat yaparlar. (Sallanan dişi 

kaplatmak câiz olur dediler) demek, fıkh âlimlerine iftirâ olur. Çünki, sallanan diş 

kaplanamaz, bağlanabilir. Görülüyor ki, (Tadbîb) sözüne kaplatmak diyerek 

bundan (diş kaplatmak câizdir) fetvâsını uydurmak, hakîkî bir din adamının yapacağı 

şey değildir. Fıkh kitâblarında, (çürüyen dişleri kaplatmak veyâ doldurtmak 

câizdir) diye bir yazı bulunmadığı gibi, altın ile, gümüş ile doldurtmak ve kaplatmak 

sözü de yokdur. 

Fıkh bilgisi az olan ve müctehidlerin beyânâtını anlamıyanlar, (sallanan dişleri 

bağlamak veyâ takma diş yapdırmak) sözü ile, (diş kaplatmak ve doldurtmak) 

sözünü birbirine karışdırıyor. Müctehidlerin beyânlarını, hepsine yaymağa çabalıyorlar. 

Zarûret olduğu için, hepsi câizdir diyorlar. Bu zevallılar anlıyamıyor ki, 

oynayan dişi bağlamak ve çıkan diş yerine müteharrik diş [protez] takdırmak 

için zarûret aramağa zâten lüzûm yokdur. Çünki, yapması câiz olmıyan bir şeyi yapabilmek 

için, zarûret aranır. Dişleri bağlamak veyâ diş takmak yasak edilmemişdir 

ki, bunları yapmak için zarûret aransın. Kendi ağzındaki kaplama ve dolguların 

gusl abdestine zarar vermediğine müslimânları inandırmağa kalkışan ba’zı 

kimseler, gümüş yerine altın ile bağlamak için zarûret bulunduğunu görünce, bu 

zarûret kelimesini büyük bir silâh olarak yakalamışlar. (Diş yapdırmanın zarûret 

olduğu ittifâkla bildirilmişdir) yaygarasını koparmışlardır. Böylece, hanefî mezhebindeki 

müslimânları şaşırtmış, kâtı’-i tarîk-ı ilâhî olmuşlardır. Bunlar, sallanan 

dişlerin kaydsız şartsız bağlanacağının beyân buyurulmasını biricik delîl olarak gösteriyorlar. 

Hâlbuki, dişleri sallanmaz şeklde bağlayan teller ve çıkarılan diş yerine 

protez denilen sun’î takma dişler, kolayca çıkarılabilmekde, temizlenip tekrâr 

yerine konmakdadır. Âlimlerimiz “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în”, gusl abdesti 

alırken çıkarılabilen bağları ve takma dişleri beyân buyurmakdadır. (Gusl abdesti 

alırken, diş çukurlarını ve dişlerin arasını ıslatmak farzdır) buyuran âlimlerin, 

kaplama ve dolgu gibi suyu geçirmiyen mâni’lere cevâz verdiklerini söylemek, 

bu büyük insanlara, çok çirkin iftirâ olur. Bu âlimler, gümüş yüzük takmanın da 

câiz olduğunu söylemişlerdir. Yüzük takmanın câiz olması, altındaki derinin ıslanması 

afv olur demek olmamışdır. Yüzüğü, çıkararak veyâ oynatarak altını ıslatmak 

lâzımdır demişlerdir. Dar yüzüğün altı ıslanmazsa, abdest ve gusl sahîh olmaz buyurmuşlardır. 

Diş kaplatmak da yüzük takmak gibidir. Kaplamanın ve dolgunun 

altı ıslanmadığı için, gusl sahîh olmaz. 

– 143 –

Süâl: Gusl abdesti alırken zarûret ve meşakkat olan yere suyu ulaşdırmak şart 

değildir. Gözlerin içini, sünnet derisinin içini ve kadınların örgülü saçlarını yıkamak, 

bunun için, sâkıt oluyor. Başı ağrıyan kimse mesh edemezse, başını mesh etmesi 

sâkıt oluyor. Zarûret ile diş yapdırınca, dişlerin ıslanması sâkıt olmaz mı? 

Cevâb: Islatılmasında (Harac) bulunan bir yer ıslanmazsa, gusl abdestinin kabûl 

olacağı hükmü genel değildir. Bu hükm, bedende zarûrî,kendiliğinden hâsıl olan 

veyâ islâmiyyetin emri ile yapılan bir şey içindir. İnsanın yapdığı şey için değildir. 

İnsan tarafından yapılan şeylerde harac olduğu zemân, harac bulunmıyan mezheb 

taklîd edilir. Şiddetli baş ağrısı, kendiliğinden hâsıl olan bir zarûretdir. Bu başa 

el dokunduramamak haracdır. Bunun için, bunun başını yıkaması, mesh etmesi 

sâkıt olmakdadır. Bir yara iyi oldukdan sonra, üzerindeki ilâca, merheme, sargıya 

mesh etmek câiz olmayacağı, bunları çıkarıp, altını yıkamak lâzım geldiği, cebîre 

bahsinde bildirildi. Bunları kaldırmakda harac olursa bunlar, kendiliğinden 

hâsıl olan bir zarûret olmadıkları için, başka mezheb taklîd edilir. Başka üç mezhebde 

de harac varsa, altlarını yıkamak sâkıt olur denildi. Çünki, bunlar, zarûret 

ile konulmuş idiler. Ya’nî yarayı tedâvî etmek, eski hâline getirmek için konulmuşlardı. 

Gusl abdesti alırken, diğer üç mezhebde de, bütün bedeni ve sudan zarar görmiyen 

yarayı yıkamak farz olduğu için, diğer üç mezhebden birini taklîd etmeğe 

imkân yokdur. Harac, ya’nî meşakkat, zorluk bulunduğu zemân haraca sebeb 

olan şey zarûrî var ise, buraları yıkamak sâkıt olur. Saçları örgülü kadının, yalnız 

saç diplerini ıslatması farz oldu. İbni Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh” buyuruyor 

ki, (Kadınların saçlarını kazımaları yasak olduğu için, örgüyü çözmeleri afv edildi. 

Erkeklerde ise, bu zarûret yokdur.) Saçlarını kazımalarının sünnet olduğu İbni 

Âbidînin beşinci cildinde yazılıdır. Bunun için, erkeklerin örgülü saçı açıp yıkamaları 

lâzımdır. Kadınların örgülü saçlarını açmamaları, erkeklerin örgüsünü 

açmamasına sebeb olmıyor. Çünki, birincisinde zarûret ve harac birlikde vardır. 

Erkek saçında da harac varsa da, zarûret yokdur. 

Sun’î takılan protez dişlerin guslde çıkarılmasında harac [herhangi bir zorluk] 

yokdur. Kolayca çıkarılıp altlarındaki deri yıkanır. Böyle diş yapdırılması câizdir. 

Bunların başka mezhebi taklîd etmelerine lüzûm yokdur. 

Süâl: İmâm-ı a’zam, diş yapdırmak husûsundaki zarûretin, gümüş kullanmak sûreti 

ile giderileceğini buyurmuş. Bunu bir vâ’ızın kitâbında okudum. Yine o kitâbda, 

İtkânî diyor ki, imâm-ı Muhammedin şöyle demesi müsâiddir: (Diş yapdırma 

husûsundaki zarûretin, gümüş kullanmak sûreti ile giderilmiş olacağını teslîm etmeyiz. 

Çünki, burunda koku yapan gümüş, dişde de koku yapar). Diş yapdırmakda 

zarûret olduğu açıkca meydândadır, diye okudum. Siz buna ne dersiniz? 

Cevâb: Okuduğunuz kitâbın bir vâ’ız tarafından yazıldığı doğru olmasa gerekdir. 

Fıkh kitâblarını bu kadar yanlış ve bozuk nakl eden kimse, yâ çok câhil bir zevallı 

veyâ büyük bir yalancı ve sahtekâr olabilir. Bakın (Redd-ül-muhtâr)da (Hazar-vel-ibâha) 

kısmında, bu satırlarda nasıl buyuruyor: (İmâm-ı a’zam, dişi bağlamak 

ile burun yapmağı birbirinden ayırdı. Burun gümüşden olunca, gümüşün koku 

yapması zarûretine binâen, altından burun yapdırmak câizdir buyurdu. Çünki, 

harâm olan şey, ancak zarûret için mubâh olur. Hâlbuki, dişde gümüş kullanınca 

bu zarûret kalkıyor. A’lâ olan altını kullanmağa ihtiyâc kalmıyor. İtkânî dedi 

ki, bir kimse, imâm-ı Muhammed hazretlerine yardım etmek için şöyle diyebilir: 

Dişi altınla bağlamakda olan zarûretin, gümüş kullanmakla kalkacağını kabûl 

etmeyiz. Çünki, gümüş, burunda olduğu gibi, dişde de koku yapar). Görülüyor ki, 

ne İmâm-ı a’zam, ne de imâm-ı Muhammed “rahmetullahi teâlâ aleyhimâ” (Diş 

yapdırmak husûsundaki zarûret) diye birşey buyurmamışdır. Bu zarûreti, kaplama 

dişi bulunan bir kimse, cemâ’atin gözünden düşmemek için veyâ diş kaplatanlara 

yaranmak için, kendisi uydurmuşdur. İmâmlarımız diş bağlamakda (Gümüş 

koku yapınca, altın ile bağlamak zarûreti hâsıl oluyor. Gümüş kullanmak koku yap- 

– 144 –

mazsa, bu zarûret kalmıyor) buyuruyor. Zarûret olup olmadığını söylemek, bizim 

gibi avâmın, ya’nî müctehid olmıyan din adamlarının işi değildir. Dînimiz, burada 

söz hakkını müctehidlere vermişdir. Müctehid olmıyan din adamlarının burada 

söz hakları yokdur. Söylerlerse, sözlerinin kıymeti yokdur. Hicretin dörtyüz senesinden 

sonra ictihâd derecesine yükselmiş bir âlim yetişmediğini, bulunmadığını 

âlimlerimiz sözbirliği ile bildirdiler. Âlimlerimiz, müctehidlerin fetvâlarını bularak, 

fıkh kitâblarına yazdılar. Diş çukurundaki yemek artıklarının altına su sızmadığı 

zemân gusl abdestinin kabûl olmıyacağı ve bunda zarûret ve harac bulunmadığı 

fıkh kitâblarında açıkca yazılıdır. Bunu yukarıda bildirmişdik. Çünki, gusl 

abdesti alınacağı zemân, diş çukurundaki ve dişler arasındaki yemek artıklarını temizlemek 

mümkindir ve bunu yapmakda harac, ya’nî güçlük yokdur. (Kâmûs) tercemesinde 

diyor ki, (Farzı yapmakda haraca sebeb olan, ya’nî yapmağa mâni’ 

olan zarûret, yâ cebr, zor ile olur. Kadınların saçlarını uzatması böyledir. Çünki, islâmiyyet, 

saçlarını kesmelerini yasak etmişdir. Yâhud hasta bir uzvu sıhhate kavuşdurmak 

ve tehlükeden korumak için olur. Yâhud da, başka şey yapmağa imkân olmadığı 

için olur). Harac bulunduğu zemân, başka mezhebi taklîd mümkin olmaz ise, 

zarûret aranır. Kadınların örgülü saçlarını çözmelerinde harac vardır. Bu haracdan 

kurtulmak için, başka mezhebi taklîd etmeğe de imkân olmadığı ve saçlarını uzatmalarında 

zarûret olduğu için, saçlarının örgülerini açmaları afv olunmuşdur. 

Dişi çürüyen, ağrıyan kimse, müslimân, sâlih bir diş tabîbine gider. Diş tabîbi, 

pamuk ile ilâc koyarak şiddetli ağrıdan kurtarır. Sonra, bu pamuk atılır. Ağrısı giderilmiş 

diş için, ona iki yol gösterir: Birinci yol, çürümüş, telef olmuş dişi çıkarıp, 

yerine protez yapdırmasını söyler. İkinci yol, çürümeğe başlamış, hasta dişin sinirini 

alıp, dolgu veyâ kaplama, ya’nî kron yapdırmasıdır. Dişin çürümesi yeni başlamış 

ise, dolgu yapılarak, çürümesi az veyâ çok zemân durduruluyor. Diş tabîbinin 

mehâretine göre, bu diş uzun seneler, râhat kullanılıyor. Çürüme ilerlemiş ise, 

dolgu yapılamıyor. Ancak, kaplama yapılarak, dişin yalnız kökünden istifâde ediliyor. 

Kökü de çürümüş ise, diş çıkarılıp yerine sun’î diş [protez] takılıyor. Protezi 

kullanmak, kaplama gibi, kaplama da dolgu gibi râhat olmuyor. Kaplama ve dolgu, 

hasta dişi tedâvî etmiyor. Eski sıhhatine kavuşdurmuyor. Hasta olarak, ağrısız 

kullanılmasına yardım ediyor. Dolgusu, kaplaması olan kimse, mâlikî veyâ şâfi’î 

mezhebini taklîd edince, özrsüz kimseler gibi tam sevâb kazanıyor. Bu mezhebleri 

taklîd imkânı olmasaydı, dolgu ve kaplama zarûret hâline dönerdi. Guslü ve 

nemâzları sahîh olurdu. Fekat, özrlü olduğu için sevâbları az olurdu. Görülüyor 

ki, başka mezhebi taklîd etmesi, ibâdet sevâbının çok olmasına sebeb olmakda, hem 

de dişlerin sökülmesine mâni’ olmakdadır. 

Diş de bir uzvdur. Çürük dişi tedâvî etmek zarûret değil midir? Sallanan dişi bağlamanın 

zarûret olduğunu siz de bildirmişdiniz diyerek kaplama ve dolgunun zarûret 

olacağını söylemek doğru değildir. Çünki, kaplamak ve dolgu yapmak dişi tedâvî 

etmek değildir. Çürük dişin sinirini alarak, bunu ölü olarak, protez, ya’nî 

sun’î diş gibi kullanmakdır. Protez çıkarılabildiği için câizdir. Kaplama, dolgu, çıkarılamadığı 

için, câiz değildir. Bugün ağrıyan dişi protez yapmakda çok acı, harac 

olmıyor. Dişin sinirini öldürmek ise, çok acı, pek zahmetli oluyor. (Protezi kullanmakda 

harac vardır. Dolguyu, kaplamayı kullanmakda ise yokdur) diyene de şâfi’îyi 

taklîd câiz oluyor. Dolgu ve kaplama dişin kökünde zemânla mikrop yuvası meydâna 

gelip, çeşidli organlarda hastalık yapıyor. Sun’î diş ise, hiç mikrop yapmıyor. 

Diş ağrısı veyâ çürüğü olmadan, zînet için kaplama veyâ dolgu yapdırmış olan 

da, gusl abdesti alırken şâfi’î veyâ mâlikî mezhebini taklîd etmelidir. Harac bulunduğu 

zemân, başka mezhebi taklîd etmek için, zarûret de bulunması şart olmadığı 

İbni Âbidînde, nemâz vaktleri sonunda açıkca yazılıdır. Ağrı, çürük sebebi ile 

kaplama, dolgu yapmanın da zarûret olmadığını yukarıda bildirdik. Bunun için, diş 

yapdırmış müslimânları pis bilmemeli, bunlara şübheli gözle bakmamalıdır. 


Kullanması erkeklere harâm olan altının, diş için mubâh olması, diş kaplatmanın 

ve hattâ bağlamanın zarûret olacağını gösterir sanmak, pek yanlışdır. Erkeklerin 

gümüş eşyâ kullanması câiz olmadığı hâlde, gümüş yüzük kullanmalarına izn 

verilmişdir. Gümüş yüzük mubâh oldu diyerek, yüzük takmakda zarûret vardır sanmak 

ve altın, gümüş burun, kulak takmak câiz olduğu için, bunları takmak zarûrî 

lâzımdır sanmak ve bundan dolayı da (diş kaplatmak için zarûret olduğunda âlimler 

ittifâk etdi) demek, yanlış ve iftirâ ve günâh olur. 

Son ve en kuvvetli delîl olarak bildirelim ki, dört mezhebin ince bilgilerine vâkıf, 

derin âlim seyyid Abdülhakîm “rahmetullahi teâlâ aleyh” efendinin mubârek 

el yazısı ile hâzırladıkları (Nemâz risâlesi) bu fakîrdedir. Burada buyuruyor ki, (Şâfi’î 

mezhebinde guslün farzı ikidir: Birisi niyyetdir. Ya’nî, her uzva su ilk temâs ederken, 

gerek ellere, gerek yüze ve gerek sâir bedene su dökerken “niyyet eyledim 

cenâbeti ref’ [izâle] için gusl etmeğe” demekdir. Ya’nî her yerini yıkarken gönlünde 

böyle bulundurmakdır. Hanefîde, bu niyyet şart değildir. İkincisi, bütün bedeni 

su ile yıkamakdır. Bedeninde necâset varsa, izâle etmek ayrıca farzdır. Ağzın 

ve burnun içini yıkamak, ya’nî buralara suyu îsâl etmek şâfi’îde farz değildir. Hanefî 

mezhebinde ise, buralara suyu îsâl etmek farzdır. Bunun içindir ki, hanefî mezhebinde 

olanlar, dişlerini kaplatamazlar ve doldurtamazlar. Çünki, buralara su isâbet 

etmez. Dişini kaplatan veyâ doldurtan, şâfi’î [veyâ mâlikî] mezhebini taklîd e- 

der). 

[(El-mukaddemet-ül-izziyye)de diyor ki, (Mâlikî mezhebinde, bir kabdaki temiz 

suya necâset düşse, üç vasfından biri değişmez ise, bununla abdest ve gusl sahîh, 

lâkin mekrûhdur. Mâ-i müsta’mel de böyledir. Halâya sol ayakla ve başı örtülü 

girilir. Eti yinen hayvanların bevli ve pisliği temizdir. Bunların ve insanın ölüsü 

ve kemikleri ve tırnakları, boynuz ve derileri ve menî, mezî ve alkollü içkiler 

necsdir. Necs yere serili kalın şey üzerinde ve avuç içinden az kan, irin bulaşınca 

nemâz sahîh olur. [1] 

Gusle başlarken niyyet etmek, bütün vücûdü delk etmek, 

[avuç içi veyâ havlu ile hafîf sıvamak], muvâlât [aralıksız] ve saçı, sakalı hilâllamak, 

sık örülü saç çözülüp her tarafını hilâllamak farzdır. Ağız, burun ve kulak içini ve 

saçları yıkamak sünnetdir. Yıkamadık yer kaldığını bir ay sonra bile hâtırlayınca, 

yalnız orayı hemen yıkar. Hemen yıkamazsa, guslü bâtıl olur. Her guslden evvel 

veyâ sonra abdest alınır. 

Abdeste başlarken veyâ yüzü yıkarken niyyet etmek ve başın hepsini ve sarkan 

saçları, kulak üstündeki deriyi ve altındaki deri görünen hafîf sakalı mesh etmek, 

kesîf sakalı yıkamak, muvâlât ya’nî a’zaları ard arda yıkamak, yıkanan yerleri, 

kurumadan evvel delk etmek de farzdır. Örülü saç çözülmez. Avuç ve parmak 

içleri ile zekere dokunmak, abdest aldığında veyâ bozulduğunda şübhe etmek, oğlanın 

veyâ mahrem olmıyan genç kadının derisine veyâ saçına şehvet ile dokunmak, 

abdesti bozar. [Lezzet kasd etmeden dokunursa ve dokunurken lezzet duymazsa, 

abdesti bozulmaz. Yolda, nakl vâsıtalarında ve alış verişde temâs korkusu 

olan şâfi’î, hanefî veyâ mâlikî mezhebini taklîd etmelidir.] Bedenden kan ve diğer 

şeyler çıkması abdesti bozmaz. Kulakların içi ve dışı, yeni ıslatılmış parmak ile mesh 

edilir. Tırnak kesince, traş olunca abdest bozulmaz. Sakal traşında ihtilâflıdır. El 

ile istibrâ vâcibdir. Teyemmüm ederek giyilen mest üzerine mesh edilmez. Mesh 

müddeti yokdur. İkindi vakti isfirâr vaktine kadardır. Yatsının âhır vakti, gecenin 

ilk sülüsüdür. Mekkede olanın Kâ’beye, Mekkede olmıyanın Kâ’be cihetine dönmesi 

farzdır. Nemâza başlarken (Allahü ekber) demek, Fâtiha okumak, kavmede 

dikilmek, celsede oturmak, oturarak bir tarafa selâm vermek ve selâm verirken (Esselâmü 

aleyküm) demek farzdır. İlk iki rek’atde Zamm-ı sûre okumak, iki teşeh- 

[1] Mâlikî mezhebinde, ikinci kavle göre, her necâset, ne kadar çok olsa dahî, nemâza mâni’ 

değildir. Yıkaması farz değil, sünnetdir. 

– 146 –

hüdde oturmak, tehıyyât ve salevât okumak ve ikinci selâm sünnetdir. Sabâh 

ikinci rek’atde sessiz kunût okumak, teşehhüdde şehâdet parmağı kaldırmak 

müstehabdır. Sünneti unutunca, secde-i sehv lâzım olur. Bayram ve cenâze nemâzları 

sünnetdir. Fâsık, imâm olamaz. Başka mezhebdeki imâma ve özrlü olan imâma 

uymak câizdir. 

Mâlikîde sefer mesâfesi, şâfi’îde olduğu gibi, seksen kilometredir. Günâh olmıyan 

seferde dört rek’at farzları iki kılmak sünnetdir. Dört gün kalmağa niyyet etdiği 

mahalde mukîm olur. Müsâfir ile mukîmin birbirlerine imâm olmaları mekrûhdur. 

Mâlikîyi taklîd eden hanefî müsâfir ile mukîm, birbirlerine imâm olurlar. 

İki nemâzı cem’ etmemek efdaldir. Vitr nemâzı ve bayramda onbeş nemâzın farzından 

sonra tekbîr-i teşrîk sünnetdir.) Bir ibâdeti yaparken, başka bir mezhebi 

taklîd etmek, kendi mezhebinden ayrılmak değildir. O mezhebin, farzlarına ve müfsidlerine 

tâbi’ olmak demekdir. Vâciblerde, mekrûhlarda ve sünnetlerde, kendi 

mezhebine uyar. Meselâ, mâlikîyi taklîd eden hanefî müsâfirin, dört gün kalmağa 

niyyet etdiği yerde, farzları dört rek’at kılması farz olduğu için, dört kılar. 

Mukîm olana uyması veyâ imâm olması, mâlikîde mekrûh, hanefîde sünnet olduğu 

için, kendi mezhebine uyarak, cemâ’at ile kılabilir. Bir ibâdeti yaparken, başka 

mezhebi taklîd etmek için, kendi mezhebine göre yapmakda harac, meşakkat 

bulunması lâzımdır. Meşakkat, zorluk yok iken, taklîd edilmez.] 

Diş kaplatmış veyâ doldurtmuş olanların guslde ve abdestde ve nemâz kılarken 

mâlikî veyâ şâfi’î mezhebini taklîd etmeleri takvâ değildir. Mezheb taklîdi fetvâ 

yoludur, kurtuluş çâresidir. Dinde meşakkat yokdur, kolaylık vardır gibi sözleri 

zındıklar, silâh olarak kullanarak, birçok farzları terketmekdedir. Bu sözün doğrusu, 

Allahü teâlânın bütün emrlerini yapmak kolaydır, zor birşey emr etmemişdir, 

demekdir. Yoksa, îmânı za’îf olanların dediği gibi, nefse güç gelen şeyleri, Allahü 

teâlâ afv eder. Herkes kolayına geleni yapmalıdır. O rahîmdir, hepsini kabûl 

eder, demek değildir. Diş için, mâlikî veyâ şâfi’îyi taklîd etmek meşakkat değildir. 

Dartr veyâ Kefeki denilen ve dişlerin dibinde hâsıl olan kireçlenmeler, salgılardan, 

kendiliklerinden hâsıl oldukları için ve buna mâni’ olan çâre, ilâc bulunmadığı 

için, bunların mevcûd olmasında zarûret vardır. İzâle edilmesinde harac olanlar, 

derideki çıbanın, yaranın üstündeki zar, kabuk gibi olup, altlarını yıkamak, dört 

mezhebde de lâzım olmaz. Bunun için, başka mezhebi taklîd lâzım olmaz. 

(Diş kaplatma ve dolgu meselesi hâl olmuş, câiz olduğuna fetvâ verilmişdir. Zararı 

olmadığı bildirilmişdir) diyorlar. İttihâdcılar zemânında din işlerine karışan 

siyâset adamlarının, sarıklı masonların, din büyüklerini kötülemek, din bilgilerini 

bozmak için söyledikleri, yazdıkları yıkıcı propagandalara fetvâ diyorlar. 1329 

[m. 1911] senesinde İstanbulda ikinci baskısı yapılan (Mecmû’a-i cedîde) adındaki 

fetvâ kitâbında (Diş çukuru doldurulmuş kimse, gusl ederken, diş çukuruna su 

vâsıl olmasa, bu vechle gusl zarûret olsa, gusl câiz olur) demekdedir. Bu fetvâyı 113. 

ncü şeyh-ul-islâm Hasen Hayrullah efendinin verdiği bildirilmekdedir. Hâlbuki, 

bu kitâbın [1299] daki birinci baskısında bu fetvâ yazılı değildir. Hayrullah efendi 

ise, ikinci def’a olarak 18 Rebî-ul-evvel 1293 ve 11 Mayıs 1876 da Şeyh-ul-islâm 

olmuş ve 15 Receb 1294 ve 26 Aralık 1877 de ayrılmışdır. Böyle fetvâsı olsaydı, kitâbın 

birinci baskısında bulunması lâzımdı. İkinci baskının önsözünde (Birinci baskıda 

bulunmıyan birkaç fetvâyı, zemânımız şeyh-ul-islâmı Mûsâ Kâzım efendinin 

emri ile biz ekledik) demekdedir. Her fetvânın sonunda, buna kaynak olan fıkh kitâbının 

adı ve bildirdiği şey yazılı olduğu hâlde, diş fetvâsı için böyle bir kaynak 

bildirilmemişdir. Müslimânları yanlış yola sürüklemek için, sinsice hâzırlanmış böyle 

yeni türeyen yazıları, fetvâ zan ederek aldanmamalı, îmânı, ibâdetleri bozmamalı, 

uyanık olmalıyız. 

Biz, diş kaplatanların, dolduranların gusl abdestlerinin ve nemâzlarının sahîh 

olmıyacağını anlatmak istemiyoruz. Dişlerini kaplatmış veyâ doldurtmuş olan 

– 147 –

hanefîlere, mâlikî veyâ şâfi’î mezhebini taklîd ederek, gusl abdestlerinin ve nemâzlarının 

sahîh olacağını anlatmak istiyoruz. Bu durumdaki din kardeşlerimize kolay 

yolu, çıkar yolu göstermek istiyoruz. Diş doldurtmayın, kaplatmayın demiyoruz. 

Kaplama veyâ dolgusu olan imâm arkasında nemâz kılmayınız da demiyoruz. 

Birinci kısm, 74. cü madde, 5. ci sahîfeye bakınız! Kaplaması, dolgusu olanlara, din 

büyüklerinin gösterdiği kolaylığı haber veriyoruz. Hanefî mezhebinde olup da, mezhebinin 

bildirdiği gibi ibâdet etmek istiyenler için, ya’nî mezheblere kıymet verenler 

için, bu kadar uzun yazıyoruz. Mezheb kitâblarına kıymet vermeyip de, kendi 

aklına, görüşüne, düşüncesine göre ibâdet etmek istiyenler için yazmıyoruz. İbni 

Âbidîn “rahmetullahi aleyh”, Ramezân hilâlini anlatırken buyuruyor ki, (Birçok 

ahkâm, zemânın değişmesi ile değişir. Harac olunca, za’îf rivâyet ile amel olunur). 

Bundan da anlaşılıyor ki, ahkâmın zemân ile değişmesi demek, zor vaziyyetde 

bulunan kimse, mezheb âlimlerinin meşhûr olmıyan ictihâdlarına uyabilir demekdir. 

Herkes kolayına geleni yapsın demek değildir. (Dürr-ül-muhtâr) üçüncü 

cild, yüzdoksanıncı sahîfede buyuruyor ki, (Mezhebden çıkan kimse ta’zîr olunur. 

Ya’nî cezâlandırılır). (Sirâciyye fetvâsı)nda da böyle yazılıdır. İbni Âbidîn burada 

buyuruyor ki, (Dünyâ menfe’ati için mezhebini bırakan kimsenin son nefesde 

îmânsız gitmesinden korkulur.) 

Diş kaplatan veyâ doldurtan hanefîlerin, mâlikî veyâ şâfi’î mezhebini taklîd etmeleri, 

hanefî mezhebinden çıkmak demek, ya’nî mezheb değişdirmek demek değildir. 

Yalnız guslde, abdestde ve nemâzda, hanefî mezhebi ile birlikde mâlikî veyâ 

şâfi’î mezhebinin şart ve müfsidlerine de uymakdadır. Özrü olmıyanların da, başka 

mezhebin farzlarına ve müfsidlerine uymasının müstehab olduğu (İbni Âbidîn)in 

abdest bahsinde ve imâm-ı Rabbânînin (Mektûbât)ının birinci cild ikiyüzseksenaltıncı 

mektûbunda bildirilmekdedir. Hanefîde câiz olmıyan birşeyi, şâfi’îde veyâ mâlikîde 

câiz olduğu için, zarûret ve harac olmadan yapamaz. Meselâ sağlam olanın 

veyâ kaplama dişi olduğu için, mâlikî mezhebini taklîd eden hanefînin, derisinden 

kan akınca veyâ idrâr kaçırınca, abdest alması lâzımdır. Bunun, vitr nemâzını 

vâcib olarak kılması, yüzdört kilometreden az uzak yerde seferî olmaması ve 

dört günden az seferî olduğu yerde nemâzlarını cem’ etmemesi lâzımdır. Hastalık 

veyâ ihtiyârlık sebebi ile, ya’nî, zarûret ile idrâr kaçıran hanefînin, tekrâr abdest alması, 

harac, zahmet olacağı için, bu kimse, mâlikî mezhebini taklîd ederek, hemen 

özr sâhibi olur, abdesti bozulmaz. Ellidokuzuncu maddenin sonuna bakınız! (Tahrîr) 

kitâbını şerh eden, ya’nî açıklıyan İbni Emîr Hâc buyuruyor ki, (Nahl sûresi 

kırküçüncü ve Enbiyâ sûresi yedinci âyetinde, (Zikr ehline sorunuz!), ya’nî bir hâdise, 

olay karşısında ne yapacağınızı, bilenlerden sorunuz buyuruldu. Bu âyet-i kerîme, 

müctehide tâbi’ olmak, uymak ve başka mezhebi taklîd etmek vâcib olduğunu 

göstermekdedir. Tâbi’ olduğu mezhebe uyarak, bir işi yaparken, harac hâsıl 

olursa, bu iş, diğer üç mezhebden, harac bulunmıyan birini taklîd ederek yapılır.) 

Diş dolduran, kaplatan hanefînin, şâfi’î veyâ mâlikî mezhebini taklîd etmesi, 

böyledir. Diğer üç mezhebde de harac varsa, zarûret aranır. Zarûret de varsa, bu 

işi terk etmek, yapmamak câiz olur. Yara üzerindeki sargıyı çıkarıp, yarayı yıkamak 

yaraya zarar verdiği zemân, başka mezhebi taklîde imkân olmadığı için, yarayı yıkamanın 

afv olarak, sargıya mesh etmenin câiz olması böyledir. Müctehid olmayan 

bizim gibi mukallidlerin, Eshâb-ı kirâm böyle yapardı diyerek veyâ âyet-i kerîmeden 

ve hadîs-i şerîflerden ma’nâ çıkararak, kendi anladığımıza göre hareket etmemiz 

câiz değildir. İbni Âbidîn tahâreti anlatmağa başlarken buyuruyor ki, (Mukallidin, 

müctehidden gelen bilgilerin delîllerini sorması lâzım değildir). [İkinci kısm, 

onyedinci maddeye bakınız!]. 

Hak teâlâ intikâmın, kul eli ile alır. 

İlm-i hâli bilmiyenler, onu kul yapdı sanır. 

– 148 –

55 — TEYEMMÜM 

Teyemmüm, hanefîde, vakt girmeden önce de sahîhdir. Diğer üç mezhebde, vakt 

girmeden önce sahîh değildir. 

Abdest ve gusl için su bulamamak, kullanamamak, yedi dürlü olur: 

1 — Sudan bir mil uzak olan, niyyet etmek şartı ile, teyemmüm eder. Bir mil, 

dörtbin zrâ’dır ki, 1920 metre eder. Şehrde her zemân su aramak farzdır. 

2 — Hastanın, abdest veyâ gusl ile veyâ hareket etmek ile, hastalığının artacağı 

veyâ iyi olması uzayacağı, kendi tecribesi ile veyâ mütehassıs ve açıkça günâh 

işlemiyen müslimân bir doktorun söylemesi ile anlaşılırsa, teyemmüm eder. Hastalıkdan 

sonra, ellerde ve ayaklardaki hâlsizlik de özrdür. [İhtiyârlardaki hâlsizlik 

de böyledir. Bunlar, nemâzlarını oturarak kılar.] 

3 — Abdest ve gusl yapamıyacak kadar bir hasta, para ile dahî, bir yardımcı bulamazsa, 

teyemmüm eder. Yardımcı ile de teyemmüm edemiyen kılmaz. İyi olunca 

kazâ eder. Zevc ve zevcenin birbirlerine abdest aldırmaları vâcib değildir. 

4 — Gusl abdesti alınca, soğukdan ölmek veyâ hasta olmak tehlükesi varsa, şehrde 

dahî olsa, hamâm parası yoksa ve başka çâre bulamazsa, gusl abdesti için teyemmüm 

eder ve su ile abdest alır. 

5 — Su yakın ise de, su yanında düşman, yırtıcı, zehrli hayvan, ateş veyâ nöbetci 

varsa veyâ kendisi mahbûs ise veyâ abdest alırsan seni öldürürüz, malını alırız 

diye korkuturlarsa, teyemmüm ederek kılar ise de, bu sebebler kul tarafından oldukları 

için, gusl ve abdest alınca, bu nemâzları tekrâr kılması lâzımdır. 

6 — Yolcunun fazla suyu varsa da, kendinin ve yol arkadaşlarının içmesine ve 

necâseti temizlemesine ve hayvanlarına lâzım olursa, teyemmüm eder. Bu su ile 

gusl edip, necâset ile kılarsa, kabûl olur ise de, günâha girer. Önce teyemmüm edip, 

sonra necâseti yıkarsa, tekrâr teyemmüm etmesi lâzım olur. Çünki su varken, teyemmüm 

edilmez. Cünüb kimse, bedeninin bir kısmını yıkayacak kadar veyâ abdest 

alacak kadar su bulursa, abdest ve gusl için, bir teyemmüm eder. Teyemmümden 

sonra, abdesti bozulursa, o su ile, sonra abdest alır. Abdest ve guslde, bedene 

dökülen su, bir yere düşünce [elbisesine değil], pis olur ve insan içemez. Hayvana 

içirilebilir. Susuzlukdan ölecek kimse, fazla suyu olandan satın alır. Satmaz 

ise, zor ile, kavga ve tehdîd ile alır. Abdest için su, zor ile alınamaz. 

7 — Kuyudan su çıkarmak için, kova, ip veyâ para ile inecek kimse bulamıyan, 

teyemmüm eder ve su bulunca, nemâzı iâde etmez. 

(Halebî)de, mesh bahsi sonunda diyor ki, (Bir veyâ iki elinde çatlak, ekzama veyâ 

başka yara olup, bunları ıslatmak zarar verirse, bu kimse abdest alamaz. Bu sebebden 

abdest alamıyan kimseye, hâtır ile veyâ para ile başkasının abdest aldırması, 

İmâm-ı a’zama göre müstehabdır. Başkasından yardım istemeden teyemmüm 

edip kılarsa, nemâzı kabûl olur. Yardımcı veyâ para bulamazsa, teyemmüm etmesi, 

imâmeyne göre de, câiz olur). Bundan anlaşılıyor ki, yaralı eline eldiven takıp, 

eldiven ile abdest alabilirse, böyle abdest alması lâzım olur. 

Yukarıda yazılı sebeblerden birisi ile teyemmüm edildikde, bu sebeb bitince, teyemmüm 

bozulur. Sebeb bitmeden, başka bir sebeb hâsıl olur ve sonra birinci sebeb 

biterse, birinci teyemmüm yine bozulur. Yeniden teyemmüm etmek lâzım olur. 

Abdestsiz veyâ guslsüz kimse, cenâze ve bayram nemâzlarını kaçırmamak için, 

su var iken bile, teyemmüm edebilir. Cum’a nemâzını ve beş vakt nemâzdan herhangi 

birinin vaktini kaçırmak korkusu olsa, su varken, teyemmüm edemez. Gusl 

veyâ abdest lâzımdır. Nemâz vakti kaçarsa, kazâ eder. Meselâ, sabâh güneş doğması 

yakın iken uyanan kimse, cünüb ise ve hayz ve nifâsdan kesilmiş ise, acele gusl 

eder. Güneş doğarsa, sabâh nemâzını, kerâhet vakti çıkınca, sünneti ile birlikde 

kazâ eder. (Teyemmüm), lugatde kasd etmek, demekdir. 

Teyemmümün farzı üçdür: 

1— Cenâbetden temizlenmek için veyâ abdestsizlikden temizlenmek için niy- 

– 149 –

yet etmekdir. Abdestsiz bir kimse, talebesine göstermek için teyemmüm ederse, 

bununla nemâz kılamaz. 

Teyemmüm ile nemâz kılabilmek için, yalnız teyemmüme niyyet etmek yetişmez. 

İbâdet olan başka bir şeyi, meselâ, cenâze nemâzı kılmak için, secde-i tilâvet 

yapmak için veyâ abdest için veyâ gusl için teyemmüm etmeğe niyyet lâzımdır. 

Teyemmüme niyyet ederken, abdest ile guslü ayırmağa lüzûm yokdur. Abdest 

için niyyet etmekle, cenâbetden de temiz olur. Cenâbetden temizlenmeğe niyyet edilen 

teyemmüm ile nemâz kılınabilir. Abdest için ikinci teyemmüme lüzûm yokdur. 

2— (Menâhic) kitâbında diyorki, (Şâfi’î ve Hanbelî mezheblerinde, teyemmüm 

yalnız toprakla yapılır. Hanefîde ve Mâlikîde iki kolu dirseklerinden yukarı 

sıvalı olarak, iki elin parmakları açık olarak avuç içlerini temiz toprağa, taşa, toprak 

veyâ kireç sıvalı dıvara sürüp ve ileriye, geriye oynatıp, avuç içlerini en az üç 

parmak mikdârı değmek üzere, iki avucun içleri ile yüzünü bir kerre mesh etmek, 

ya’nî sığamak.) 

[Yüzü tam mesh edebilmek için, avuçlar açık ve dört parmak birbirlerine yapışık 

ve iki elin ikişer uzun parmaklarının uçları birbirlerine değmiş olarak, avuç içleri 

saç kesimine konup, çeneye doğru yavaşça indirilir. Parmaklar yatay vaz’iyyetde 

alnı, göz kapaklarını, burnun iki yanını ve dudakların üzerlerini ve çenenin 

yüz kısmını iyice sığamalıdır. Bu esnâda avuç içleri de yanakları sığar]. 

3— İki avucu tekrâr toprağa sürüp, birbirine çarparak, tozu toprağı silkeledikden 

sonra, önce sol elin dört parmağı içi ile, sağ kolun alt yüzünü, parmak ucundan 

dirseğe doğru sığayıp sonra, sağ kolun iç yüzünü, sol avuç içi ile, dirsekden avuca 

kadar sığamakdır. Bu esnâda sol baş parmak içi sağ baş parmak dışını sığar. Bir 

rivâyetde, yüzüğü çıkarmak ve parmakların yanlarını diğer elin parmaklarının içleri 

ile mesh etmek lâzım değildir. Geniş yüzük hareket etdirilir. Sonra, yine böyle 

sağ el ile, sol kol sığanır. El ayasını toprağa sürmek lâzımdır. Toprağın, tozun 

elde kalması lâzım değildir. Avuç içleri yüzünün ve kollarının iğne ucu kadar yerine 

değmezse, teyemmüm sahîh olmaz. 

Abdest ve gusl için teyemmüm aynıdır. 

Teyemmümün sünnetleri onikidir: 

1— Toprağa avucun içini koymak. 

2— Avuçları, toprak üzerinde ileri ve geri çekmek. 

3— Avucda toprak varsa, toprak kalmayıncaya kadar, iki eli, baş parmakları 

ile birbirine çarpmak. 

4— Elleri toprağa koyarken parmakları açmak. 

5— Besmele ile başlamak. 

6— Evvelâ yüzü, sonra kolları mesh etmek. 

7— Abdest alır gibi, çabuk yapmak. 

8— Müsâfir bir mil içinde su bulunduğunu bilirse, araması farz, zan ederse sünnetdir. 

9— Önce sağ, sonra sol kolu mesh etmek. 

10— Elleri, toprağa vurarak, kuvvetle koymak. 

11— Kolları, yukarıda anlatılan şeklde mesh etmek. 

12— Parmaklar arasını mesh etmek. 

Suyu bulunmıyan kimsenin, cünüb olması câizdir. 

Toprak cinsinden olan her temiz şey ile, üzerinde bunların tozu olmasa bile, teyemmüm 

edilir. Yanıp kül olan veyâ sıcakda eriyebilen şeyler, toprak cinsinden değildir. 

O hâlde, ağaç, ot, tahta, demir, pirinç, yağlı boya sıvalı dıvar, bakır, altın, cam ile teyemmüm 

edilemez. Kum ile olur. İnci, mercân ile olmaz. Kireç ve alçı ile, yıkanmış 

mermer, çimento, sırsız fayans, sırsız porselen çanak çömlekle, çamur ile olur. Yal- 

– 150 –

nız çamur varsa, suyu yarıdan az ise, bununla teyemmüm edilir. Suyu çoksa, bir bez 

çamura sokulup, çıkarılıp rüzgârda kurutup, bu tozlu bezle teyemmüm edilir. Çamurlu 

su ile teyemmüm olmaz. Bununla abdest almak lâzımdır. Kireçle badana edilmiş 

dıvardan teyemmüm edilir. Buğday, kumaş, elbise, yasdık gibi, teyemmüm câiz olmıyan 

eşyâ üzerine el koyunca, el, teyemmüm câiz olan şeylerin tozu ile veyâ kül ile 

tozlanırsa veyâ silkildikleri zemân havâya böyle toz, kül çıkarsa, bunlarla teyemmüm 

edilebilir. Ev eşyâsı üzerinde bulunan organik tozlar böyle değildir. Bir toprakdan 

birkaç kimse teyemmüm edebilir. Çünki, teyemmüm edilen toprak ve benzerleri, müsta’mel 

olmaz. Teyemmümden sonra, elden, yüzden dökülen toz müsta’meldir. 

Teyemmüm edilebilecek şey ile teyemmüm edilemiyecek şey karışık ise, yarıdan 

çok olanın ismi verilir. Teyemmümü, nemâz vaktinden önce yapmak ve bir teyemmüm 

ile çeşidli nemâz kılmak hanefîde câizdir. Diğer üç mezhebde, nemâz vakti çıkınca 

teyemmüm bozulur. Müsâfir, bir milden [ya’nî 1920 metreden] az, mâlikîde 

iki milden az uzakda su bulunacağını alâmetlerle veyâ akllı, bâlig ve âdil bir müslimânın 

haber vermesi ile, çok zan etdiği zemân her tarafa doğru, dörtyüz zrâ’ [ikiyüz 

metre] giderek veyâ birini göndererek veyâ mümkin ise, yalnız bakarak suyu araması 

farz olur. Çok zan etmezse, suyu araması lâzım olmaz. Yanında âdil biri bulunan 

bir kimse, suyu sormadan teyemmüm edip nemâza dursa, sonra su olduğunu haber 

alsa, abdest alıp nemâzı iâde eder. Bir milden uzakda su varken teyemmüm ile 

nemâz kılmak câizdir. Eşyâsı arasında su bulunduğunu unutan kimse, şehrde, köyde 

[ma’mûrelikde] değilse, teyemmüm ile nemâz kılabilir. Suyunun bitdiğini zan eden 

kimse, nemâzdan sonra suyunu görse, teyemmüm ile kıldığı nemâzı iâde eder. Abdestsiz 

kılan da, abdestsiz olduğunu hâtırlayınca, nemâzı iâde eder. 

Müsâfirin yanındakilerden su istemesi vâcibdir. Su vermezlerse, teyemmüm ile 

kılar. Arkadaşı, suyu piyasadaki fiyâtına satarsa, fazla parası olan müsâfirin satın 

alması lâzım olur. Sâhibi suyunu, gaben-i fâhiş ile, ya’nî çok aldatmakla satarsa veyâ 

piyasa fiyâtı ile alacak fazla parası yok ise, teyemmüm ile kılması câiz olur. Burada 

(Gaben-i fâhiş)den maksad, piyasadaki fiyâtın, iki mislinden fazlası demekdir. 

Çıplak insanın, avretini örtecek bez alması da böyledir. Fekat, susuz kimsenin 

içmek için yüksek fiyâtla su alması câiz olur. Çölde, arkadaşından ip ve kova istemek 

de lâzımdır. Yollarda, içmek için konulan su varken, teyemmüm edilebilir. İbni 

Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh”, beşinci cildde buyuruyor ki, (İçmek için konulmuş 

sudan abdest almak câiz değildir. Teyemmüm edilir). 

Serbest [Mubâh] olan su, az ise, cünüb olanın, hâid kadından, abdestsizden ve 

meyyitden önce yıkanması lâzımdır. Suyun sâhibi, başkalarından önce yıkanır. Sâhibleri 

ayrı sular bir araya getirilince, önce meyyit yıkanır. 

Hâcının, yanındaki zemzem suyu ile abdest alıp bitirmemesi için çâre, içine şeker, 

gül gibi birşey koyup, saf su ismini değişdirmekdir. Veyâ emîn olduğu kimseye, 

geriye dönemiyecek şeklde hediyye etmelidir. Hediyye alan kimse, karşılık, az 

birşey hediyye verirse, birinci kimse hediyyesini geri alamaz. 

Cünüb bir kimse, teyemmüm etdikden sonra, abdesti bozulursa, hanefîde cünüb 

olmaz. Mâlikîde olur. Az su varsa, yalnız abdest alır. 

İçmek için, necâset yıkamak için, ekmek yapmak için lâzım olandan fazla su bulunca, 

teyemmüm bozulur. Nemâz içinde iken bulursa, nemâzı da bozulur. Vâsıta 

içinde uyurken, su yanından geçerse, teyemmüm ile olan abdesti, uyuduğu için 

bozulur. Uyanık iken, vâsıtadan, abdest almağa inemezse, teyemmüm bozulmaz. 

Cünüb kimsenin vücûd yüzeyinin yarıdan fazlası yara veyâ çiçek, kızıl gibi ise, 

teyemmüm eder. Derisinin çoğu sağlam ise ve yaralı kısmları ıslatmadan yıkanması 

mümkin ise, su ile gusl edip, yaraların üzerini mesh eder. Mesh zarar verirse, üzerine 

bir veyâ birkaç bez koyup, bunu mesh eder. Elleri yara olan, yüzünü ve ayaklarını 

suya sokar. Sokamazsa, teyemmüm eder. Abdest aldıracak bir yardımcı bulunan 

hasta, teyemmüm etmez. Hasta olan ve ihtiyâr olan, secde için eğilemezse ve 

– 151 –

aşını secdeden kaldıramazsa, sandalyaya veyâ bir şeye dayanarak secdeden başını 

kaldırır veyâ eğilir. Yâhud bunları yapmak için, bir kimse buna yardım eder. Yaralı 

kısmları ıslatmadan yıkanamazsa, yine teyemmüm eder. Abdest uzvlarından 

hepsinin yarıdan çoğu veyâ dört abdest uzvundan ikisi sağlam ise, abdest alıp, yaralı 

kısmları veyâ uzvları mesh eder. Mesh zarar verirse, sargı üzerine mesh eder. 

Abdest uzvlarından hepsinin yarıdan çoğu veyâ abdest uzvlarının üçü veyâ dördü 

de yaralı ise, teyemmüm eder. Teyemmüm zarar verirse, nemâzı kazâya bırakır. Müsâvî 

mikdârda iseler, teyemmüm etmemelidir. Teyemmüm eden kimsenin, ba’zı yerleri 

yıkaması câiz değildir. Bunun gibi, birlikde yapılamıyan şeyler otuzdört dânedir. 

Başında ağrı olup mesh edemiyen, abdest için; yıkanamıyan da, gusl için teyemmüm 

edebilir denildi ise de, her ikisinin de sâkıt olacağını bildiren fetvâ dahâ evvel 

verilmiş olduğundan, bu sözle amel olunmaz. 

Âlemde doğru dost yokdur, 

dedikleri gerçek imiş. 

Kulunu saklıyan Hakdır, 


Bulut âsümâna çıkar, 

toprağa rahmetler yağar, 

gün doğmadan neler doğar, 


Eğer insan, eğer melek, 

yalvarırım, geçer dilek. 

Vefâsızdır çarh-ı felek, 


Bu dünyâya gelen geçer, 

herkes kabre girer nâ-çar. 

İnsan, birgün olur, göçer, 

dedikleri, gerçek imiş. 

Ağlamakdır benim işim, 

ağla gözüm şimdengerü! 

Irmak ola kanlı yaşın, 

çağla gözüm şimdengerü! 

Hudâ bize verdi sevdâ, 

sevmek oldu, artık gıda. 

Ele geçmez bu dünyâda, 

gülme gözüm şimdengerü! 

Düşün hâlin n’olduğunu, 

ömür gülü solduğunu. 

Gece gündüz olduğunu, 

bilme gözüm şimdengerü! 

Aldanma nefsin tadına, 

âgûdur sunma balına. 

Düşüp onun hayâline, 

dalma gözüm şimdengerü! 

Sözün olsun, öze uygun, 

her ne dersen, Ona ma’lûm. 

Bu meydâna düşdü yolun, 

dönme gözüm şimdengerü! 

– 152 –

56 — NECÂSETDEN TAHÂRET 

İbni Âbidîn (Nemâzın şartları) başında diyor ki: (Bedende, elbisede ve nemâz 

kılacak yerde necâset, pislik bulunmamakdır. Başörtüsü, başlık, sarık, mest ve na’lın 

da elbiseden sayılır. Boyuna sarılı atkının sarkan kısmı, nemâz kılan ile birlikde 

hareket etdiği için, elbise sayılır ve burası temiz olmazsa, nemâz kabûl olmaz. Yaygının, 

basdığı ve başını koyduğu yeri temiz olunca, başka yerinde necâset bulunursa, 

nemâz kabûl olur. Çünki yaygı, atkı gibi bedene bitişik değildir. Kucağa oturan 

üstü necâsetli çocuk, kedi, kuş, ağzı akan köpek bozmaz. Çünki, bunların 

kendileri durmakdadır. Fekat insan, bunları kucağında, omuzunda, başka yerinde 

tutarsa, taşımış olur ve nemâzı bozulur. Salyası akmıyan yırtıcı hayvanın ve kedi 

gibi temiz hayvanların ve çocuğun üstleri temizse, bunları taşımakla, üstünde 

tutmakla nemâzı bozulmaz. Çünki, bunların içindeki necâsetleri, hâsıl oldukları 

yerde kapalıdır. Nemâz kılan insanın kendi necâseti, kanı da hâsıl olduğu yerde kapalıdır. 

Cebde kanlı yumurta taşımak da böyledir. Yumurtadaki kan, hâsıl olduğu 

yerde kapalı olduğu için nemâzı bozmaz. Fekat, kapalı şişe içinde idrâr taşıyanın 

nemâzı câiz olmaz. Çünki şişe, bevlin meydâna geldiği yer değildir. (Halebî-i 

kebîr)de de böyle yazılıdır. [Bundan anlaşılıyor ki, cebindeki şişede, dirhemden 

fazla kan, ispirto veyâ kapalı kutuda kanlı mendil, necs bez varken nemâz kılmak 

câiz değildir.] İki ayağın basdığı ve secde etdiği yerin temiz olması lâzımdır. Secde 

etdiği bez küçük olsa bile, başka tarafları pis ise, nemâz câiz olur. Necâset üstüne 

örtülü bez, cam, [naylon] üstünde nemâz kabûl olur. Secdede, etekleri kuru 

necâsete değerse, zararı olmaz. Bir ayağı altında necâset olup, bunu kaldırıp, tek 

ayak üstünde kılınca, basdığı yer temiz ise, kabûl olur. Ellerin ve dizlerin konduğu 

yerin temiz olması şart değil diyenler çokdur. Eli üstüne secde ederse, elini koyduğu 

yerin temiz olması lâzımdır.) 

Katı, şekl almış necâset, insan derisinde, elbisesinde ise veyâ bevl, kan gibi akıcı 

necâset, mest üzerinde olsa da, ancak yıkamakla temizlenir. Kan, şerâb, ispirto, 

bevl gibi sıvı necâsetden biri bulaşmış toprak, katı necâset demekdir. Katı necâset, 

kemer, çanta, mest, ayakkabı üzerinde olunca, uğmakla, silmekle temizlenir. 

Emici olmıyan, düz parlak şeyler, meselâ cam, ayna, kemik, tırnak, bıçak, 

yağlı boyalı eşyâ, vernikli eşyâ üzerindeki katı veyâ akıcı her necâset, el ile, toprak 

ile veyâ herhangi temiz şey ile silip, üç sıfatı, (renk, koku, tat) gidince temiz 

olur. Kanlı bıçak, kelle ateşe tutup kanı gidince temiz olur. Necâset akan toprak, 

rüzgârla kuruyup, üç sıfatı gidince, temiz olup burada nemâz kılınır. Fekat, teyemmüm 

edilemez. Toprakdaki yaygı, hasır, elbise ve insanın derisi kuruyunca temiz 

olmaz. Bunlara necâset sürülünce, nemâz için yıkamak lâzımdır. Yere döşenmiş 

olan tuğla, fayans, toprağa dikili otlar, ağaçlar, kayalar, toprak gibi kuruyunca temiz 

olur. 

Kurumuş menî, oğmakla, bulunduğu yer ve deri temiz olur. Menî yaş ise ve kan 

kuru da, yaş da olsa, elbiseyi ve deriyi yıkamak lâzımdır. Necâsetin şekline ve bulaşdığı 

yerlere göre, temizleme çeşidi otuzu aşmakdadır. 

Necâsetli yağ, leşin ve necs hayvanın, domuzun yağı, sabun yapılınca temiz olur. 

Bütün kimyevî değişmeler böyledir. Necs su ile yapılmış fırında ekmek pişirilebilir. 

Necs toprakla yapılan küp gibi şeyler, fırından çıkınca temiz olur. 

Deride, elbisede, nemâz kılınan yerde, (Dirhem mikdârı) veyâ dahâ çok kaba 

necâset yok ise, nemâz sahîh olur ise de, dirhem mikdârı bulunursa, tahrîmen mekrûh 

olur ve yıkamak vâcib olur. Dirhemden çok ise, yıkamak farzdır. Az ise, sünnetdir. 

Şerâbın damlasını da yıkamak farzdır diyen de vardır. Diğer üç mezhebde 

kaba necâsetlerin hepsinin zerresini bile yıkamak farzdır. [Mâlikî mezhebinde, ikinci 

kavle göre, necâset nemâza mâni’ değildir. Temizlemek sünnetdir. Şâfi’îde, is- 

– 153 –

tincâdan sonra kalan necâsetin afv olduğu (Ma’füvât)da yazılıdır.] Necâset mikdârı, 

bulaşdığı zemân değil, nemâza dururken olan mikdârıdır. 

(Dirhem mikdârı), katı necâsetlerde bir miskal, ya’nî yirmi kırat, ya’nî dört gram 

ve seksen santigram ağırlıkdır. Akıcı necâsetlerde, açık el ayasındaki suyun yüzü 

genişliği kadar yüzeydir. Bir miskalden az olan katı necâset, elbisenin, avuç içinden 

dahâ geniş yüzüne yayılınca nemâza mâni’ olmuyor. 

NECÂSET İKİ DÜRLÜDÜR: 

1 — Kaba necâset: İnsandan çıkınca abdeste veyâ gusle sebeb olan herşey, eti 

yinmiyen hayvanların, [yarasa hâric] ve yavrularının yüzülmüş, dabağlanmamış derisi, 

eti, pisliği ve bevli ve süt çocuğunun pisliği, bevli ve ağız dolusu kusmuğu, insanın 

ve bütün hayvanların kanı ve şerâb, leş, domuz eti ve kümes ve yük hayvanlarının, 

koyun ve keçinin necâsetleri, galîz, ya’nî kabadır. Kan dört mezhebde de 

kaba necâsetdir. Menî, mezy ve idrârdan sonra çıkan vedî ismindeki beyâz, bulanık, 

koyu sıvı, hanefî ve mâlikîde kaba necâsetdirler. Şâfi’îde yalnız menî, hanbelîde 

ise, her üçü de temizdir. 

Kedinin bevli yalnız elbisede ve şehîdin kanı, kendi üzerinde kaldıkça ve yinilen 

et, karaciğer, yürek ve dalakda bulunup akmıyan kanlar ve balık kanı ve bit, 

pire, tahta biti pislikleri ve kanları hep temizdir. Ya’nî, bunlar fazla bulaşınca da 

nemâz kılınabilir denildi. Serhoş eden bütün içkiler de, şerâb gibi kaba necâsetdirler. 

Hafîf diyenlerin sözleri za’îfdir. Rakının, [ispirtonun] kaba necs olduğu (Halebî-i 

kebîr) ve (Merâkıl-felâh)da ve türkçe (Ni’met-i islâm)da yazılıdır. 

2 — Hafîf necâset: Hafîf olan necâsetlerden, bir uzva ve elbisenin bir kısmına 

bulaşınca, bu kısmın veyâ uzvun dörtde biri kadarı nemâza zarar vermez. Eti yinen 

dört ayaklı hayvanların bevli ve eti yinmiyen kuşların pisliği hafîfdir. Güvercin, 

serçe ve benzerleri gibi eti yinen kuşların pisliği temizdir. Fâre pisliği ve bevli 

afv edilmiş ise de, suya, yağa az da düşse, temizlemek iyi olur. Az mikdârda buğdaya 

karışıp un olursa afv edilmişdir. Temizlenmeleri ve sıvıya damlayınca necs 

yapmaları bakımından kaba necâsetle hafîf necâset arasında fark yokdur. 

İğne ucu kadar elbiseye sıçrayan bevl ve kan damlaları ve sokakda sıçrayan çamurlar 

ve necâset buhârlarının, necâsete dokunarak gelen gazların, rüzgârın ve ahırda, 

hamâmda meydâna gelen buhârlardan, dıvarlarda hâsıl olan damlalarının elbiseye, 

yaş deriye değmesi afv edilmişdir. Bunlardan korunmak güç olduğu için, 

zarûret kabûl edilmişdir. Fekat, necâsetin imbiklenmesi ile elde edilen sıvı necsdir. 

Çünki, bunu kullanmakda zarûret yokdur. Bunun için rakı ve ispirto kaba necs 

olup içilmeleri şerâb gibi harâmdır. [Rakının, ispirtonun necs ve harâm olduğu (Merâkıl-felâh)da 

Tahtâvî hâşiyesinde yazılıdır. O hâlde, alkollü içkiler ve zarûretsiz 

kullanılan kolonya, ispirto ve tentürdiyod gibi alkollü ilâclar, nemâz kılarken, elbiseden 

ve deriden yıkanıp temizlenecekdir. İkinci kısm, kırkikinci maddeye bakınız!] 

İspirto ocağında ısıtılan yemek necs olmaz. 

[(Dürr-ül-muhtâr)da, istincâ faslı sonunda, (Toprak ve sudan biri temiz ise, karışımları 

olan çamur temiz olur. Fetvâ da böyledir) diyor. (Eşbâh)ın dördüncü 

ka’idesinde de böyle yazılıdır. İbni Âbidîn, (Dürr-ül-muhtâr)ı açıklarken diyor ki, 

(Âlimlerin çoğunun böyle söylediği (Feth-ul-kadîr)de yazılıdır. Böyle fetvâ verildiği, 

(Bezzâziyye)de yazılıdır. İmâm-ı Muhammed Şeybânî böyle buyurdu. Bu çamur 

necs olur diyenler de vardır. Fekat, bunlara göre de temiz toprak ile gübre karışımı 

temiz kabûl edilir. Çünki bunda ihtiyâc vardır.) (Tergîb-üs-salât)da diyor ki, 

[ba’zı âlimlere göre] gübre karışık sıva, temiz su ile yapılmış ve gübresi çamurdan 

az ise, temiz kabûl edilir. 245.ci sahîfede 6.cı maddeye bakınız! 

İhtiyâc olduğu için hâzırlanan karışımlardaki iki maddeden biri temiz ise ve necs 

olanın yerine temizini kullanmakda harac varsa, birinci kavle göre karışımın da temiz 

olacağı anlaşılmakdadır. İspirtolu ilâclar, kolonya, mürekkeb ve vernikler 

– 154 –

ve boyalar böyledir. Şâfi’î mezhebinde, necs sıvıların, ilâc ve itriyât islâhı için kullanılan 

mikdârlarının afv edildikleri, (El-fıkh-ü alel-mezâhib-il-erbe’a)da ve molla 

Halîl Si’ridînin (El-ma’füvât) kitâbının Süleymân bin Abdüllah Si’ridî “rahmetullahi 

teâlâ aleyhimâ” şerhinin 1368 [m. 1949] Kamışlı baskısında yazılıdır. Harac 

olduğu zemân, za’îf olan kavle uymak câiz olduğu, bu iki kitâbda ve kitâbımızın 

ikinci kısm, 1. ci maddesinde yazılıdır. Bunun için, zor durumda kalınca, hanefî 

ve şâfi’î mezhebinde olanın, böyle karışımların çok mikdârı ile birlikde nemâz 

kılmaları câiz olmakdadır. Temiz kabûl edilen ilâcın, zarûret olmadan içilemiyeceği, 

tevekkül bahsi sonunda yazılıdır.] 

Necâsetden hâsıl olan amonyak gazının meydâna getirdiği nişadır temizdir. 

Necâset üzerinden kalkıp uçan tozlar, sinekler, elbiseye, suya gelirse, pis yapmaz. 

Köpeğin basdığı çamurun necs [pis] olmaması sahîhdir. [(Hadîka) sonunda diyor 

ki, (Elbisenin bir yerine necâset bulaşsa, bulaşan yeri unutsa, zan etdiği yerini 

yıkasa, temizlendi kabûl edilir. Yaş ayağı ile necs yerde yürüse, yer kuru ise, ayakları 

necs olmaz. Yer yaş olup ayakları kuru ise, ayakları ıslanırsa, necs olurlar. Köpeğin 

mescidde yatdığı yer kuru ise, necs olmaz. Yaş olup, necâsetin eseri görülmezse, 

yine necs olmaz. Ayakkabı ile kılınan nemâzın sevâbı, çıplak ayakla kılınandan 

katkat fazladır. Üzerinde necâset görülmedikçe, sokakda gezilen ayakkabı 

da böyledir. Vesvese ve şübheye ehemmiyyet verilmez. İçki satandan alınan elbise, 

halı ve sâire temiz kabûl edilir. Başkası yanında gusl abdestinden sonra, 

peştemalı çıkarmadan ve sıkmadan üzerine üç kerre su dökünce temiz olur. Her 

şeyde asl olan, tahâretdir. Necâset bulaşdığı kesin bilinmedikce, zan etmekle 

necs denilmez. Ehl-i kitâbın dâr-ül-harbde kesmiş oldukları hayvan, aksi sâbit olmadıkca, 

temiz kabûl edilir. Mecûsînin, kitâbsız kâfirlerin etli yemeklerini yimek, 

hayvanı onların kesdiği kat’î bilinmediği için, tenzîhen mekrûhdur. Şimdi kasabdan 

alınan etler de böyledir.)] 

Necâset, her temiz su ile, abdest ve gusl alınmış su ile, sirke ve gül suyu gibi akıcı 

mâyı’larla ve tükürük ile temizlenir. Süt ve yağla temizlenmez. 

Abdestde, guslde kullanılan suya (Müsta’mel su) denir. Bu su, İmâm-ı a’zama 

göre kaba necâsetdir. Ebû Yûsüfe göre, hafîf necâsetdir. İmâm-ı Muhammede göre 

temizdir “rahmetullahi teâlâ aleyhimâ”. Fetvâ da böyledir. Bununla necâset temizlenir. 

Fekat, abdest alınmaz ve gusl edilmez. Şâfi’îde de böyledir. İçmek ve hamur 

yapmak mekrûhdur. Peştemala, elbiseye, kurnaya sıçrarsa ve necâset temizlemekde 

kullanılan her su, iğne ucu kadar sıçrarsa, kabı ve elbiseyi pisletmez. Necâset 

temizlemekde kullanılmış sular, bir yerde birikirse, bu suya bulaşan şeyler, 

pis olur. Abdestsiz veyâ cünüb olan kimse veyâ hâid kadın veyâ müşrik, kâfir, necâset 

bulaşmamış olan avucunu bir yere sokup su alsa veyâ kolunu sokup, içindeki 

tası alsa, o yerdeki su dört mezhebde de pis olmaz. Necâset üzerinden akan suyun 

yarıdan fazlası necâsete temâs ederse, bu su pis olur. Azı değerse ve necâsetin 

üç sıfatı suda bulunmazsa, pis olmaz. Necâset yanınca, külü temiz olur. Tezek 

yakarak ısıtılan fırında, ekmek pişirilir. Merkeb, domuz ve leş, tuz içine düşüp, tuz 

olsalar, temiz olurlar. Kuyuya düşen gübre, zemânla çamur hâline gelse, temiz olur. 

Müsta’mel su, mâlikîde hem temizdir. Hem de temizleyicidir. Ya’nî müsta’mel su 

ile abdest alınır ve gusl edilir. [Menâhic-ül-ibâd] 

Şıra, ya’nî üzüm suyu temizdir. Şerâb hâline dönünce pis olur. Şerâb, sirke 

olunca temiz olur. Elbisenin veyâ vücûdun bir yerine necâset gelse, bu yeri bulamasa, 

zan etdiği yeri yıkasa temiz olur. Nemâzdan sonra meydâna çıksa, nemâzı 

iâde etmez. Döğen hayvanı buğdayın bir yerine bevl etse, herhangi bir parçası yıkansa 

veyâ hediyye verilse, yinilse veyâ satılsa, geri kalanlar temiz olur. 

Kurudukdan sonra da görülen pislikler, kan, yukarıda bildirildiği üzere, bulunduğu 

yerden çıkarılıp, kendisi ve eseri giderilince, o yer temiz olur. Yıkamakda belli 

bir aded yokdur. Bir kerre yıkamakla da çıkarsa kâfîdir. Necâset giderilip de, ese- 

– 155 –

i, ya’nî renk ve koku kalırsa, zararı olmaz. Sıcak veyâ sabunlu su lâzım gelmez. 

Necs boya ile boyanan kumaş ve beden, üç kerre yıkanınca temiz olur. Su renksiz 

akıncaya kadar yıkamak dahâ iyidir. Deri altına necâset, meselâ ispirtolu ilâc şırınga 

edilse, iğne yerini üç kerre yıkayınca temiz olur. Necâseti çıkarmak için deriyi 

kaldırmak lâzım olmaz. Deriye, yaraya sürülen necs ilâcın ete karışan kısmı ve necs 

sürme çekilen göz yıkanmaz. Dışarıda kalan kısm ve yara üstündeki kurumuş kan, 

zarar vermiyecek şeklde yıkanıp giderilir. Zarar olursa yıkanmaz. Fekat üzerinde dirhem 

mikdârı necâset bulunan kimse imâm olamaz. Görülmiyen necâsetler, meselâ 

ispirto ve idrâr bulaşan eşyâ, leğende, çamaşır makinesinde, ayrı sular ile, temizlendiği 

zan edilinceye kadar yıkanır. Bir kerre yıkamakla temizlenirse, kâfî olur. Yıkarken, 

makinedeki su ve diğer eşyâ, necs olmazlar. Vesvese, şübhe edenlerin üç kerre 

yıkaması ve hepsinde sıkması lâzımdır. Herkesin, kendi kuvveti kadar sıkması kâfîdir. 

Çürük, ince veyâ büyük olduğu için sıkılmıyan eşyâ, meselâ halı, beden, deri 

gibi necâseti emen şeyler, her üç yıkayışda, kurutulur. Ya’nî, su damlaması kesilinceye 

kadar beklenir. Desti, çanak ve bakır gibi necâseti emmiyen şeyleri ve denizde, 

derede [muslukda] yıkanan herşeyi sıkmak ve kurutmak lâzım değildir. 

(Halebî)de diyor ki, (Mutlak su ile ve mukayyed su ile ve her temiz mâyi’ [sıvı] 

ile necâset temizlenir. Çocuk, memedeki kusmuğunu yalarsa ve eline kan, şerâb 

bulaşan kimse, bunu yalayıp tükürse, eli de, ağzı da temiz olur. Elbise, yalamakla 

temiz olmaz. Yıkamak lâzımdır. Her hayvanın safrası, bevli gibidir. Hınzırdan 

başka her hayvan ve insan ölünce, kılı, kemiği, siniri ve dişi pis olmaz. Elini 

kediye yalatmak mekrûhdur. Yaş don giyen, yellense, don necs olmaz. Leş derisi, 

necs olmıyan madde ile dabağlanınca temiz olur. Necs madde ile, meselâ leş yağı 

ile dabağlanmış ise, üç kerre yıkayıp sıkdıkdan sonra temiz olur. Eti yinmiyen 

hayvan, ahkâm-ı islâmiyyeye uygun kesilince yalnız derisi temiz olur. Domuz derisi, 

yılan derisi ve insan derisi hiç temiz olmaz. Çıplak kimse, dabağlanmamış leş 

derisi ile örtünemez. Böyle deri satılamaz. Çünki, kendisi pisdir. Pislenmiş kumaş 

böyle değildir. Katı yağ içine fâre düşerse, fâreye temâs eden yağ atılır. Geri kalan 

yağ temiz olur. Sıvı yağa fâre düşse, hepsi pis olur. Necs yağ ile ve domuz yağı 

ile yağlanan kösele, yıkanınca temiz olur. 

Deniz hayvanlarından, yimesi câiz olmıyanlar da, temizdir. Buğday içine deve pisliği 

düşüp un yapılmış ise veyâ sıvı yağ veyâ süt içine düşmüş, sonra çıkarılmış ise, 

üç sıfatından biri görülmedikçe yiyip içmek câiz olur. Pis kumaşın temiz tarafında 

nemâz kılınır. Ayakkabısı, çorabı, mesti temiz olan kimse necs yerde nemâz kılarsa, 

kabûl olmaz. Bunları çıkarıp, bunların üstüne basarsa kabûl olur. Bunların altı 

pis olunca da böyledir). Tavuk kesilip, tüyleri dökülmek için, karnı yarılmadan, kaynar 

suya konursa necs olur. [Ebüssü’ûd efendi fetvâsı, dördüncü sahîfesinde buyuruyor 

ki, (Bir tavuk boğazlanıp içi ve gursağı çıkarılmadan, kaynar suda haşlasalar, 

yolsalar, yimesi halâl olmaz, harâmdır. Kesip içi ve gursağı çıkarılıp, içi yıkandıkdan 

sonra haşlanırsa, tüylerine necâset bulaşmamış ise, yimesi halâl olur). (Redd-ül-muhtâr)da 

diyor ki, (Kaynamıyan sıcak suda bırakılan, içi boşaltılmamış tavuğun yalnız 

derisi necs olur, yolunup, içi boşaldıkdan sonra, üç kerre, soğuk su ile yıkanınca, heryeri 

temiz olur. İşkembe de, böyle üç kerre yıkamakla temiz olur).] 

Herhangi eti, şerâb veyâ ispirto ile kaynatınca, et necs olur. Hiçbir sûretle temizlenemez. 

Üç kerre temiz su ile kaynatıp, herbirinde soğutulunca, temiz olur da 

denildi. Necâset karışmış sütü, balı, pekmezi temizlemek için, biraz su ile karışdırıp, 

su uçuncaya kadar kaynatılır. Sıvı yağı temizlemek için, su ile çalkalayıp, üste 

ayrılan yağ alınır. Katı yağ su ile kaynatılır. Sonra alınır. 

Şâfi’î mezhebinde, karada yaşıyan hayvanların leşleri necs olduğu gibi, bunların 

bütün parçaları, tüyleri, kılları, kemikleri, derileri ve bunlardan çıkan, yumurtadan 

başka herşey necsdir. İnsandan ve kara hayvanlarından çıkan akıcı kanlar 

ve serhoş eden her içki necsdir. Şâfi’îde hınzırın ve kelbin bütün bedeni de necâ- 

– 156 –

set-i galîzadır. [Tüyleri yaş iken] Temâs etdikleri her yer necs olur. Buraları temizlemek 

için, yedi kerre yıkanır. Bunlardan birine toprak katıp, bu bulanık su ile yıkanır 

veyâ necs şey suya konup üzerine toprak serpilir ve yıkanır. Yâhud üzerine 

önce toprak, sonra su konur. Topraklı su ile yıkamadan önce necâseti izâle etmek 

lâzımdır. Necâsetin yeri yaş ise, önce toprak koymamalı, diğer iki usûlden biri ile 

yıkamalıdır. Necâsetin izâlesi birkaç yıkamakla olursa, bunların hepsi bir yıkamak 

sayılıp, sonra altı kerre dahâ yıkamak ve bunlardan biri topraklı olmak lâzımdır. 

Kokusunu, rengini, tadını çıkarmak için olan yıkamaların herbiri ayrı yıkamak sayılır. 

Bu iki hayvandan başka necâsetlerin, bir kerre de olsa, yalnız mutlak su ile 

yıkamakla temizlenmeleri kâfî olur. Şâfi’îde süt oğlanının bevli hafîf necâsetdir. 

Sıkarak veyâ kurutarak izâle etdikden sonra, üzerine su serpince, akmasa dahî, temiz 

olur. Oğlan sütden mâada birşey, bir kerre bile yirse veyâ iki yaşını geçerse ve 

süt emen kızın her zemân, bevllerini yalnız su ile yıkayarak temizlemek lâzım olur. 

[Van ulemâsından Muhammed Mazher efendi, (Misbâh-un-necât)da diyor ki, (Görünen 

necâset üç eseri kalmayıncaya kadar ve bundan sonra da bir kerre [mutlak su 

ile] yıkanır. Bu eserler biraz kalırsa, zararı olmaz. Görünmiyen necâset üzerinden 

suyu bir kerre akıtmak kâfîdir. Kelb ile hınzırın yaladığı kap ve kılları yaş iken elbiseye 

veyâ başka şeye değerlerse, o şeyi altı kerre temiz su ile ve bir kerre topraklı 

su ile yıkamak lâzımdır. Şâfi’îde nemâz vaktinden evvel teyemmüm câiz değildir. 

Teyemmüm, hastalıkda ve seferde yapılır. Mest üzerinde hiç delik olmamak ve 

abdest temâm oldukdan sonra, ikisini aynı zemânda giymek lâzımdır. Bütün kara hayvanlarının 

ölüsü necsdir. Kelb ve hınzırdan başkasının derileri dabağlanınca, pâk olur 

ise de, eti yinmiyenlerin pâk olmaz, postları üzerinde nemâz kılınmaz.)] 

İSTİNCÂ — Önden ve arkadan necâset çıkınca, bu yerleri temizlemeğe istincâ 

denir. Gaz, taş çıkınca temizlemek, ya’nî tahâretlenmek lâzım değildir. İstincâ, 

ya’nî tahâretlenmek sünnet-i mü’ekkededir. Ya’nî halâda abdest bozuldukdan 

sonra erkek ve kadının, taş ile veyâ su ile, önünü ve arkasını temizliyerek, idrâr ve 

pislik bırakılmaması sünnetdir. Kaç kerre yıkamak lâzım olduğu sünnet değildir. Taş 

ile temizlendikden sonra, ayrıca su ile yıkamak sünnetdir. Fekat, başkasının yanında 

avret yerini açmadan su ile istincâ yapamıyacaksa, pislik fazla olsa bile, su ile istincâdan 

vazgeçer. Avret yerini açmaz. Nemâzı öyle kılar. Açarsa fâsık olur. Harâm 

işlemiş olur. Tenhâ bir yer bulunca su ile istincâ yapar ve nemâzı iâde eder. Abdest 

bozmak için ve gusl abdesti almak için, zarûret olunca erkek, erkekler arasında ve 

kadın, kadınlar arasında avret yerini açabilir sözü za’îfdir. Gusl yerine teyemmüm 

etmek lâzım olur. Çünki, İbni Âbidîn, yüzdördüncü sahîfede buyuruyor ki, (Bir emri 

yapmak, bir harâm işlemesine sebeb olursa, harâmı işlememek için, o emr [te’hîr 

edilir veyâ] terk edilir, yapılmaz). [Harâm işlememek için farz terk edilince, harâm 

işlememek için sünnet elbette terk edilir. (İbni Âbidîn sahîfe: 105). Mekrûh işlememek 

için bile, sünneti terk etmek lâzım geldiği, (Uyûn-ül-besâir)de yazılıdır.] 

Kemik, ta’âm, gübre, tuğla, saksı ve cam parçaları, kömür, hayvan yemi ve 

başkasının malı ile ve muhterem, ya’nî para eder şeyler, meselâ ipek ile, câmi’den 

atılan şeylerle, zemzem suyu ile, yaprak ile, kâğıd ile istincâ tahrîmen mekrûhdur. 

Boş kâğıda da saygı lâzımdır. Muhterem olmıyan ismler, dîne yaramıyan yazılar 

bulunan kâğıd ve gazete ile istincâ câizdir. Fekat, islâm harfleri ile yazılmış hiçbir 

kâğıdla istincâ edilmez. Menî ve bevli, bez ile temizleyip sonra, bezi yıkamak câizdir. 

Zevci ve zevcesi olmıyan ağır hastanın istincâ yapması lâzım değildir. Fekat, 

kendine abdest aldırması lâzımdır. Önü ve arkayı kıbleye dönerek ve ayakda ve 

özrsüz çıplak abdest bozmak mekrûhdur. İdrâr toplanan yerde gusl câiz değildir. 

Gusl edilen yere bevl yapmak câiz değildir. Fekat, bevl akar, gider, toplanmazsa, 

bunlar câiz olur. İstincâda kullanılan su, necs olur. Elbiseye sıçratmamalıdır. Bunun 

için, istincâ yaparken, avret yerini açmak, tenhâ yerde yapmak lâzımdır. 

Musluk başında, elini donunun içine sokup, idrâr yerini, avucdaki suya sürerek yı- 

– 157 –

kamakla, istincâ yapılmaz. İdrâr damlası bulaşınca, avucdaki su, necs olur ve 

damladığı çamaşır pis olur. Bu suyun damladığı yerlerin toplamı avuc içinden fazla 

olursa, nemâz sahîh olmaz. İmâm ise, arkasında nemâz kılınmaz. İki eli çolak olanın, 

istincâ yapdıracak mahremi yoksa, istincâ yapması sâkıt olur [Kâdîhân]. 

Erkeklerin yürüyerek, öksürerek veyâ sol tarafa yatarak (İstibrâ) etmesi, ya’nî 

idrâr yolunda damlalar bırakmaması vâcibdir. Kadınlar istibrâ yapmaz. İdrâr 

damlası kalmadığına kanâ’at gelmeden abdest almamalıdır. Bir damla sızarsa, hem 

abdest bozulur, hem de elbise kirlenir. Çamaşıra avuç içinden az sızarsa, abdest 

alıp kıldığı nemâz mekrûh olur. Çok sızarsa, nemâz sahîh olmaz. İstibrâda güçlük 

çekenler, arpa kadar nebâtî pamuk idrâr deliğine koymalıdır. Sızan idrârı pamuk 

emer. Hem abdest bozulmaz, hem de don kirlenmez. Yalnız pamuk uzun olup 

ucunun dışarda kalmaması lâzımdır. Ucu dışarda kalır ve bevl ile ıslanırsa, abdest 

bozulur. Şâfi’îler, Ramezân-ı şerîfde, pamuk koymamalıdır. Çünki, Şâfi’î mezhebinde 

orucu bozar. [Abdestde ve nemâzda şâfi’îyi taklîd eden hanefî pamuk koyunca, 

orucu bozulmaz. İhtiyârlarda ve hastalarda, zeker küçülüp, üzerine sarılı 

bez çıkıyor. Böyle kimseler, küçük naylon torbaya, mendil kadar bez yerleşdirip, 

zeker ve husyeleri torbaya koyar. Torbanın ağzını bağlar. Beze dirhemden fazla 

idrâr sızar ise, abdest alırken, bez değişdirilir. İdrâr kaçıran, fekat özr sâhibi olmıyan 

kimse, temiz olarak bağladığı bezde yaşlık görür, ne vakt damladığını bilmezse, 

yüzotuzsekizinci sahîfede yazılı, hayz kanında olduğu gibi, gördüğü anda damladı 

sayılır. Şübhe eden kimse, nemâza dururken beze bakar. Yaşlık görür ise, yeniden 

abdest alır. Nemâzda iken şübhelenirse, selâm verince hemen bakıp, damlamış 

görür ise, nemâzını iâde eder. Selâmdan birkaç dakîka sonra bakıp görürse, 

nemâzını abdestli kılmış sayılır.] İstibrâdan sonra istincâ yapılır. Su ile istincâdan 

sonra bez ile kurulanır. Her kadın, her zemân, önüne (Kürsüf) denilen bez veyâ 

pamuk koymalıdır. Ellidördüncü maddeye bakınız! 

[İdrâr, kan kaçıranların ve necâset temizlemekde zahmet çekenlerin Mâlikî 

mezhebini taklîd etmeleri, (Ma’füvât) şerhinde yazılıdır. (El-fıkh-u alel-mezâhibil 

erbe’a)da diyor ki, (Mâlikî mezhebinde, sağlam insandan çıkan bevl, menî, mezî, 

vedî, istihâza kanı, gâit ve yel abdesti bozar. Mak’atdan ve bedenden taş, solucan, 

cerâhat, sarı su, kan çıkınca bozulmaz. Abdesti bozanlar, hastalık ile çıkarsa 

ve çıkması men’ olunamazsa, iki kavl vardır. Birinci kavlde bevl, bir nemâz vaktinin 

yarısından çok devâm eder ve çıkma zemânı belli olmazsa, abdesti bozmaz. İkinci 

kavle göre, bu üç şart olmasa da, hastanın abdestini bozmaz. Çıkmadığı zemân 

abdest alması müstehab olur. Hastaların, ihtiyârların, abdest almakda harac ve meşakkat 

olduğu zemân, bu kavli taklîd etmeleri sahîh olur. Bevlin kesildiği zemânı 

belli ise, bu zemânda abdest alması iyi olur. İstibrâ zemânı uzun süren veyâ sonraları 

damlayan ve bir nemâz vakti devâmlı akmadığı için özrlü olamıyan hanefî ve 

şâfi’îler, mâlikî mezhebini taklîd eder. İbni Âbidîn, Talâk-ı ric’îde buyuruyor ki, 

(Âlimlerimiz, zarûret olunca, mâlikîye göre fetvâ verdi. Bir mes’ele hanefîde bildirilmemiş 

ise, mâlikî taklîd olunur.) Kulaklar üstündeki cild, baş demekdir. Mesh 

edilmesi farzdır. Bu cildin, yüz sayılarak gasl edilmesi, hanefî kitâblarında yazılı değildir. 

Lezzet kasd ederek, nikâhlamak câiz olan kadının cildine, saçına dokunmak 

bozar. Guslde ağzı ve burnu yıkamak farz değil, sünnetdir. Her nemâz vakti için ayrı 

teyemmüm yapılır. Kelb [köpek] ve hınzır [domuz] necs değildir. Fekat, yinilmeleri 

harâmdır. Balığın dahî kanı necsdir. Necâsetden tahâret bir kavle göre farz, diğer 

kavle göre sünnetdir. Bâsûr, idrâr, gâita damlaları bedene, çamaşıra bulaşırsa 

afv olur. İnsanın ve hayvanın kanının, yara, çiban suyunun avuç içi kadarı afv 

olur. Nemâzda her rek’atde Fâtiha okumak ve rükü’da, secdelerde tumânînet 

[sâkin durmak] farzdır. İmâmın gizli okuduğu rek’atlerde cemâ’atin Fâtiha okumaları 

müstehab, âşikâre okuduğu zemân cemâ’atin de okuması mekrûhdur. Kıyâmda, 

sağ el sol elin üstünde olarak, göğüs ile göbek arasına koymak veyâ iki eli 

– 158 –

iki yana salıvermek müstehabdır. Farzlarda (E’ûzü...) okumak mekrûhdur. Fâtihayı 

rükü’da temâmlamak nemâzı bozar.) 

(Ez-Zehîre lil Kurâfî) Mâlikî fıkh kitâbının ikinci baskısı, 1402 [m. 1982] de Mısrda 

yapılmışdır. Buyuruyor ki, (İmâm-ı Mâlik, avâmın müctehidleri taklîd etmeleri 

vâcibdir buyurdu. Mezhebler, Cennete götüren yollardır. Bunlardan birinde ilerliyen 

Cennete gider.) 

İmâm-ı Mâlikden İbnül-Kâsım “radıyallahü anhümâ” yolu ile gelen rivâyetleri 

hâvî (El-müdevvene) kitâbının son baskısı Beyrutda yapılmışdır. Burada buyuruyor 

ki, (Kadının el ayası, fercine dokununca abdesti bozulmaz. Soğukdan, hastalıkdan 

devâmlı mezî sızarsa abdest bozulmaz. Şehvetle, düşündükçe sızarsa bozulur. 

İstihâza kanı, idrar sızarsa, bir kavle göre bozulmaz ise de, her nemâz için 

abdest alması müstehab olur. Abdestde sakal hilâllanmaz. Ehl-i bid’at arkasında 

nemâz kılınmaz). Kaş, kirpik ve seyrek sakalın altını ıslatmak, sık sakalın üstünü 

yıkamak farzdır. Ayak parmakları arasını hilâllamak müstehabdır. Abdestden 

sonra, bez ile kurulanmak câizdir. Abdestin farzları yedidir. Guslün farzları beşdir. 

Hayâtın, malın gitmesi, hasta olmak, hastalığın artması, şifânın gecikmesi 

korkusu varsa teyemmüm câiz olur. Müslimân tabîb bulamazsa, kâfir tabîbe ve tecribelere 

i’timâd olunur.] El ile yıkanan birşey temiz olunca, el de temiz olur. 

(Dürr-ül-muhtâr) beşinci cildde, altın ve gümüş kullanmağı anlatırken diyor ki, 

insanların birbirleri arasında olan işlere (Mu’âmelât) denir. Mu’âmelâtda bir fâsıkın 

veyâ kâfirin sözü de kabûl edilir. Akllı olan çocuk ve kadın da erkek gibidir. 

Bunlardan biri, bu eti kitâblı kâfirden aldım derse, yimesi halâl olur. [Çünki, eskiden 

eti, hayvanı kesen satardı.] Bir kişinin haber vermesi ile mülk yok olmaz. Bir 

müslimân, et satın alsa, sâlih bir müslimân (bu eti, kitâbsız kâfir kesdi) dese, bu et, 

satın alınan kimseye geri verilemez ve satın alanın, parasını ödemesi lâzım olur. 

Çünki, etin leş olduğunu bilmeden satın alınca, mülkü olmuşdur. Bir mülkü giderecek 

haberi iki erkeğin veyâ bir erkekle iki kadının bildirmeleri lâzımdır. Mu’âmelât 

üçe ayrılır: Birincisi, ikisinin de yapmağa mecbûr olmadığı mu’âmeledir. Vekîl, 

mudârib ve iznli olmak böyledir. İkincisi, ikisinin de yapması lâzım olan işlerdir. 

Da’vâ konusu olan haklar böyledir. Üçüncüsü, birisinin yapması lâzım olur. 

Diğerinin lâzım olmaz. Vekîli azl etmek, izni geri almak böyledir. Burada, vekîl 

ve me’zûn artık iş yapamazlar. Azl eden ve izni geri alan ise, kendi hakkını kullanmakda 

serbestdir. İkincisinde, haber verende şâhidlik şartlarının bulunması lâzımdır. 

Üçüncüsünde, haber verenlerin sayılarına ve adâlet sâhibi olmalarına bakılır. 

Allah ile kul arasında olan işlere (Diyânât) denir. Diyânâtda âdil ve bâlig bir 

müslimânın sözüne inanılır. Bir kadın da, bir erkek gibidir. Suyun pis olduğunu söylerse, 

bu su ile abdest alınmaz. Teyemmüm edilir. Fâsık [kötü kimse] veyâ hâli belli 

olmıyan bir müslimân söylerse, kendi araşdırır. Gâlib zannına göre hareket e- 

der. Kâfir veyâ çocuk, suya pis derse ve inanırsa, dökmeli, sonra teyemmüm etmelidir. 

Hediyyede ve izn vermekde, bir çocuk sözü de kabûl edilir. İçeri buyurun deyince 

girilir. Çocuğun satın almak için iznli olup olmadığı satanın çok zan ile anlamasına 

bağlıdır. 

Diyânâtda da, mülkü giderecek haberi, iki müslimân erkeğin veyâ bir erkekle 

iki kadının bildirmeleri lâzımdır. Meselâ, zevc ile zevcenin süt kardeşi olduklarını 

âdil bir müslimân söylerse, kabûl edilmez. Nikâhları bozulmaz. 

İbni Âbidîn, istincâ faslı sonunda diyor ki, âdil bir kimse, bir etin leş olduğunu söylese, 

meselâ mürted kesdi dese, bir başka âdil de, leş değil dese, meselâ müslimân kesdi 

dese, leş kabûl edilir. Su ve her çeşid şerbet için ve ta’âm pis dese, öteki de pis değil 

dese, temiz kabûl edilir. Haber verenler çok ise, sayısı fazla olanların dedikleri kabûl 

edilir. Temiz ve pis kumaşlar karışmış ve temizleri az ise ve kaplar karışınca temizleri 

çok ise, temizlerini araşdırıp, temiz zan etdiklerini kullanır. Kapların temizleri 

eşit veyâ az ise, hepsi pis kabûl edilir. İkinci kısm, 41. ci maddeye bakınız! 

– 159 –

57 — SULAR VE ÇEŞİDLERİ 

(Dürr-ül-muhtâr)da ve bunun açıklaması olan (Redd-ül-muhtâr)da buyuruyor 

ki: 

Küçük abdest [ya’nî nemâz abdesti] ve boy abdesti [ya’nî gusl abdesti] almak için, 

(Mutlak su) kullanılır. Ya’nî mutlak su hem temizdir, hem de temizleyicidir. Mutlak 

su demek, ismi yanında, başka kelime söylenmiyen, yalnız su denilen sulardır. 

Yağmur, dere, nehr, kaynak, kuyu, deniz ve kar suları, mutlak sudur. Müsta’mel 

su ve pis su ve çiçek suyu, üzüm suyu gibi, cinsi, sıfatı da söylenen sular mutlak su 

değildir. Bunlar ile abdest ve gusl alınmaz. Bunlara (Mukayyed su) denir. Zemzem 

suyu ile abdest ve gusl alınır. Mekrûh dahî değildir. Güneşde durmuş su ile 

de câizdir. Fekat tenzîhen mekrûhdur. 

Ağaçdan, otdan, meyvadan, asmadan çıkan, damlayan su temizdir. Fekat bunlar 

ile ve bunları sıkarak çıkarılan sular ile abdest ve gusl câiz değildir. 

Mutlak suya, temiz birşey karışınca, karışan şey, sudan fazla ise, su mukayyed 

olur. Karışan şeyin fazla olması dört dürlü olur: Birincisi, katı şeyin meselâ süngerin, 

otun suyu temâm emmesi ile olur. İkincisi, sabun gibi temizleyici maddelerden 

olmıyan bir şeyin, su ile ısıtılması ile olur. Et suyu, bakla suyu böyledir. Bu hâlde, 

suyun üç sıfatı değişmese de ve su akıcılığını gayb etmese de, mukayyed su olur. 

Sabun, sedr gibi temizleyici madde ile ısıtılan su, akıcılığını gayb ederse, mukayyed 

olur. Üçüncüsü, bir katı cismin suya soğukda karışmasıdır. Karışan madde, suyun 

ismini değişdirirse, koyu olmasa da, mukayyed su olur. Safranlı su, demir sülfatlı 

[zaclı] su boyacılıkda, mazılı su dabakcılıkda kullanılacak kadar madde erimiş 

ise, böyledir. Hurma nebîzi de böyledir. Hurma, kuru üzüm soğuk suda bırakılır. 

Şekeri suya geçince, kaynayıncaya kadar ısıtılır. Soğuyunca süzülür. Bu sıvıya 

nebîz denir. Isıtmadan süzülürse, nakî’ olur. Suyun ismi değişmediği zemân, 

su koyu olursa, akıcılığı kalmazsa, mukayyed olur. Akıcılığı kalırsa, üç özelliği değişse 

bile, temiz kalır. İçine safran düşerek boyanmış su, fasulye, nohud, yaprak, 

meyve ve otların soğuk suda kalarak, rengi veyâ kokusu, tadı değişen su, böyledir. 

Doymuş tuz eriyikleri ile abdest ve gusl câiz değildir. 

Dördüncüsü, suya mâyı’ hâlinde bir maddenin karışmasıdır. Küçük havuza 

mâyı’ [sıvı] hâlinde bir temiz cism karışınca, bu sıvının üç sıfatı da suya benzemiyorsa, 

karışımın iki sıfatı bozulursa, mukayyed olur. Biri değişirse, mukayyed olmaz. 

Sirkeli su böyledir. Bir veyâ iki sıfatı suya benziyorsa, karışımda, suyun 

benzemiyen bir sıfatı değişince, mukayyed olur. Sütlü su böyledir. Çünki, kokusuz 

olmaları benziyor. Kavun suyu karışan su da böyledir. Çünki, renksiz ve kokusuz 

olmaları benziyor. Üç sıfatı da suya benziyorsa, karışan sıvı mikdârı sudan 

çok veyâ müsâvî ise, mukayyed olup, abdest ve gusl câiz olmaz. Müsta’mel [abdestde, 

guslde kullanılmış] suyun karışması böyledir. Müsta’mel su, temiz kabûl edildiğine 

göre, böyledir. Müsta’mel suyun küçük havuza, kurnaya akması ve abdestsizin 

elini, ayağını sokması veyâ kendi girmesi hep aynıdır. İçine su akmıyan 

küçük havuzdan abdest alanların derisine değen su mikdârı, yarısı olduğu ve havuza, 

az da olsa, necâset düşdüğü bilinmedikçe, buradan abdest almak câiz olur. 

Hergün suyu değişdirilen küçük havuzda birçok kimseler abdest alsa ve müsta’mel 

suları havuza tekrâr düşse, câiz olur. Fekat, bu havuza, pek az da necâset 

düşerse, abdest almak, câiz olmaz. Ba’zı âlimlere göre, küçük havuza, bir uzv sokulup 

yıkanınca, bütün havuz, müsta’mel su olur. Bunun için, su bol olan yerlerde, 

uzvları havuzda yıkamamalı, havuzdan avucla su alıp, dışarda yıkamalıdır. Suyu 

olmıyan yerlerde câiz diyen âlimlere göre, havuzda abdest ve gusl alınabilir. 

Gasb edilen su ile abdest sahîh ise de, harâmdır. 

İçinde, akıcı kanı olmıyan hayvân ölmüş mutlak su ile, abdest ve gusl câizdir. 

Akreb, tahta kurusu, sivrisinek ölüsü bulunan su ile câiz olur. Kan emmiş sülük 

– 160 –

ölünce câiz olmaz. İpek böceği ve yumurtası ve necâsetde yaşıyan kurdlar, bağırsak 

solucanları ve meyve kurdları temizdir. Bunlardaki necâset bulaşıkları pisdir. 

Suda yaşıyan balık, yengeç, su kurbağası, suda ölünce, bu su ile abdest ve gusl 

câizdir. Toprak kurbağası ve yılanından, akıcı kanı olmıyanları da, suda ölünce 

câiz olur. Bütün bunlar, sudan çıkarılıp, ölünce, ölüleri suya düşerse, yine câiz 

olur. Kurbağa, suda parçalanırsa, yine câiz olur. Fekat içilmez. Çünki, eti harâmdır. 

Ördek, kaz gibi karada doğup, suda yaşıyan hayvân ölünce, küçük havuz, necs 

olur. 

Hanefîde, küçük havuza, şâfi’îde ise, kulleteynden az olan suya, az necâset 

düşerse, üç sıfatı değişmese de, necs olur. İnsan içmez ve temizlikde kullanılmaz. 

Üç sıfatı değişirse bevl gibi olup hiçbir şeyde kullanılmaz. Kulleteyn, beşyüz rıtldır. 

Rıtl 130 dirhem, dirhem 3,36 gramdır. Kulleteyn, 220 kilo gram olmakdadır. 

Uzun zemân durmakla üç sıfatı değişen su, pis olmaz. Kokan suyun sebebi bilinmezse, 

temiz kabûl edilir. Başkasına sorup, araşdırmak lâzım değildir. Mu’tezileye 

inâd olmak için, ba’zan nehr yanında, havuzdan abdest almalıdır. 

Görünen veyâ görünmiyen necâset, hanefîde akar suya ve büyük havuza, şâfi’îde 

kulleteyn mikdârı olan suya, mâlikîde ise herhangi mikdârdaki suya düşerse, pisliğin 

üç eserinden biri, ya’nî rengi, kokusu veyâ tadı belli olmıyan her tarafından 

abdest ve gusl câiz olur. Meselâ leş varsa veyâ insan veyâ hayvân bevl yaparsa veyâ 

yırtıcı hayvân içerse, aşağı tarafında bir eseri görülmezse câiz olur. Ba’zı âlimlere 

göre, câiz olması için, necâsete değen suyun, değmiyen sudan az olması lâzımdır. 

Suyun devâmlı akması şart değildir. Necs yere su dökülerek, bir metre kadar 

akar, üç sıfatı giderse, temiz olur. Birinde temiz, ötekinde pis su bulunan iki kap, 

bir metre kadar yüksekden dökülünce, havada karışırlarsa, yere düşen su, temiz 

olur. 

Saman çöpünü sürükliyen suya, akıcı su denir. Eni on zrâ’ [4,8 metre], boyu da 

on zrâ’ olan kare şeklindeki havuza (büyük havuz) denir ki, sathı [alanı] yüz zrâ’ 

kare, ya’nî yirmiüç metre karedir. Muhîti [çevresi] onyedi metre olan dâirenin sathı 

da 23 metrekaredir. Derinliğin az olması zarar vermez. Bir kimse, bir çukurdan 

bir yol açarak, çukurdaki su, bu yolda akarken, bundan abdest alsa, müsta’mel suyu 

bir yerde toplansa, buradan da yol açıp akıtılsa, akan su ile başkası abdest alsa 

ve su yine bir yerde toplansa, yine yol açılsa, böylece hepsinin abdesti kabûl olur. 

Necâset eseri görülünceye kadar, akan su temiz olur. Bu misâlde, müsta’mel su, 

necs kabûl edilmişdir. İçine devâmlı su akan ve devâmlı taşan [veyâ içinden devâmlı 

su alıp, iki alış arası, su hareketsiz kalacak kadar uzamıyan] küçük havuz ve hamâm 

kurnası, akar su demekdir. Bunların her tarafından abdest alınır. Müsta’mel 

suyun üstden taşması lâzımdır. Dipdeki delikden akarsa, akar su gibi olmaz. Havuzun 

çok küçük olup, müsta’mel suyun hepsinin akıp gidebilmesi şart değildir. Havuzun 

yüzü, buz tutmuş ise, buzu delince su buza değmiyor ise, havuzdaki suyun 

yüzüdür. Eğer değiyor ise, delikdeki suyun yüzü demekdir. Necs suya, temiz su gelip, 

karşı tarafdan taşarsa, eseri kalmıyan tarafları temiz olur. İçindeki kadar su taşınca, 

hepsi temiz olur. Taşan su, necâset eseri görülmedikçe temizdir. Leğen, kova 

gibi kaplar da böyledir. Meselâ necs kova, doldurulur ve taşarsa necâsetin üç 

eserinden biri görülmeyince su da, kova da temiz olur. 

(Mâ-i müsta’mel), ya’nî abdestde veyâ guslde kullanılan yâhud kurbet olarak 

kullanılan su, meselâ, yimekden önce ve sonra, sünnet olduğu için el yıkamakda 

kullanılan su, yıkanan uzvdan ayrılınca necs olur. Ba’zı âlimlere göre, başka uzva, 

elbiseye, yere düşdükden sonra necs olur. İlk düşdüğü yeri kirletmez. 

Ebû Nasr Akta “rahmetullahi aleyh”, (Kudûrî) şerhinde diyor ki, (Bir suya, temiz 

şeyler karışsa, su ismi değişmedikçe, rengi dönse bile, onunla abdest alınır). 


Yolda rastlanan bir suyun temiz olduğu iyi bilinir veyâ temiz olduğu çok zan edilirse, 

bununla abdest alınır. Hattâ, su az ise, buna necâset karışdığı iyi bilinmedikçe, 

bununla abdest alınır ve gusl edilir. Teyemmüm edilmez. Çünki, her suyun aslı 

temizdir, zan ile pis olmaz. Hâlbuki, zan ile, aslı üzere kalır. Ya’nî temiz kabûl 

edilir. İbâdetler, fazla zan edilmekle, temiz ve doğru olur. Îmân, i’tikâd ise, çok zan 

ile doğru olamaz, iyi bilinmekle doğru olur. Hamâma giren kimse, kurnayı veyâ havuzu 

dolu görse, içine necâset bulaşdığını bilmedikçe, o su ile abdest alır ve gusl 

edebilir. Su akıtıp, kurnayı taşırmağa lüzûm yokdur. 

ARTIKLAR: Bir kabdan veyâ küçük havuzdan, bir canlı içerse, kalan suya (artık) 

denir. Sıvı ve yemek artıklarının temiz olup olmaması, artığı bırakanın tükürüğü 

gibidir. Her insanın tükürüğü ve artığı temizdir. Kâfirin, cünübün artığı da 

temizdir. Cünüb, denize dalıp çıkınca, sonra su içerse temiz olur. Ya’nî, su içmesi 

ağzını yıkamak olur. Artığı, müsta’mel su oluyor ki, müsta’mel suya necs diyenler 

vardır denirse, müsta’mel olan, kalan su değil, içdiği sudur. Cünübün, yıkanmak 

için, tas yerine kurnaya avucunu sokup su alması câiz olup, kurnadaki su, müsta’mel 

olmadığı gibi, cünübün artığı da, müsta’mel sayılmamışdır. Kadının artığını, 

yabancı erkeğin içmesi ve erkeğin artığını yabancı kadının içmesi, lezzet alacağı 

için mekrûhdur. Oğlanların berberlik yapması ve hamâmda keselemesi de, lezzete 

sebeb olursa, mekrûh olur. Başkasının tükürüğü de böyledir. Eti yinen hayvânların 

ağzına necs sürülmedikçe, artıkları temizdir. At da böyledir. Denizde ve 

karada yaşayan, akıcı kanı olmıyan hayvânlar da böyledir. Bütün bunların artıkları 

ile abdest ve gusl alınır ve necâset temizlenir. At sütü temizdir, içilir. 

Domuzun, köpeğin ve yırtıcı hayvânların ve henüz fâre yiyen kedinin artıkları, 

etleri ve sütleri kaba necâsetdir. Bunları yimek, içmek harâmdır. Artıklarını 

abdestde, guslde ve temizlikde kullanmak câiz değildir. İlâç olarak da kullanılmaz. 

Mâlikî mezhebinde domuz ve köpek temizdir. Fekat bunları yimek, Mâlikî mezhebinde 

de harâmdır. [27 Hazîran 1986 târîhli Türkiye gazetesinde diyor ki, (Ottava 

üniversitesi mütehassısları, onaltı millet üzerinde yapdıkları tedkîklerde, domuz 

etinin, karaciğerdeki öldürücü siroz hastalığına sebeb olduğunu tesbît etdiler).] 

Fil ile maymun da, yırtıcı hayvandır. Bunlar, avlarını dişleri ile parçalar. Henüz 

şerâb [ve alkollü içki] içmiş olan insanın artığı da böyledir. Serhoş, içkiden 

sonra, üç kerre, dili ile dudaklarını yalayıp, tükürüğünü yutar veyâ atarsa, sonra 

içdiği suyun artığı necs olmaz. Ya’nî tükürüğünde içkinin kokusu ve tadı kalmaması 

lâzımdır. Sokakda gezip, hep pislik yiyerek eti kokan tavuk, koyun ve devenin 

eti ve artığı mekrûhdur. Böyle tavuk üç gün, koyun dört gün, deve ve sığır on 

gün sokağa bırakılmazsa, eti ve artığı mekrûh olmaz. Necâset yidikleri bilinmezse, 

artıkları mekrûh olmaz. Temiz su varken mekrûh olan artıklarla ve yırtıcı 

kuşların artığı ile ve fâre yidiği bilinmiyen kedinin artığı ile ve fârenin, akıcı kanı 

olan yılanın artığı ile abdest almak tenzîhen mekrûhdur. Yırtıcı kuşların gagası 

temiz ise, artıkları mekrûh olmaz. Fârenin, kedinin eti necs ise de, artıklarına, 

müstesnâ olarak, kaba necâset denilmedi. İkisinin artığını yimek, içmek, zenginler 

için mekrûh oldu. Fakîrler için mekrûh değildir. Eşek ve katır artığı temizdir. 

Fekat, temizleyici olup olmadığı şübhelidir. Yaban eşeğini yimek câizdir ve artığı 

temizdir. Su bulunmadığı yerde, mekrûh olan artık ile abdest almak mekrûh olmaz. 

Böyle artık su varken teyemmüm edilmez. Temiz su yok iken, eşek, katır artığı 

ile abdest alınır ve sonra teyemmüm edilir. Küçük çocuğun elini suya sokması, 

kedinin artığı gibidir. Ya’nî, eli temiz olduğu bilinmiyorsa, bu su ile abdest almak 

veyâ içmek, tenzîhen mekrûh olur. Artığı mekrûh olan bir hayvânın üzerinde 

iken, nemâza durmak mekrûhdur. Bir hayvânın teri, artığı gibidir. Meselâ, eşeğin 

teri temizdir. 

Kişi noksânını bilmek gibi, irfân olmaz! 

– 162 –

58 — SETR-İ AVRET ve KADINLARIN ÖRTÜNMESİ 

Mükellef olan, ya’nî âkıl ve bâlig olan insanın nemâz kılarken açması veyâ her 

zemân başkasına göstermesi ve başkasının bakması harâm olan yerlerine (Avret 

mahalli) denir. Erkeğin ve kadının avret mahallini örtmesi, hicretin üçüncü senesinde 

gelen, (Ahzâb) ve beşinci senesinde gelen (Nûr) sûrelerinde emr olundu. Hanefî 

ve Şâfi’î mezheblerinde erkeklerin, nemâz için avret mahalli, göbekden diz altına 

kadardır. Şâfi’îde göbek, hanefîde diz avretdir. Buraları açık olarak kılınan 

nemâz sahîh olmaz. Nemâz kılarken, vücûdün diğer kısmlarını, [kolları, başı] örtmek 

[ve uzun cübbe ve antâri yoksa, çorap giymek] erkeklere sünnetdir. Açık kılmaları 

mekrûhdur. 

Hür olan kadınların ellerinden ve yüzlerinden başka her yerleri, bilekleri, sarkan 

saçları ve ayaklarının altı, nemâz için hanefîde avretdir. Ellerin üstü avret değildir 

diyen kıymetli kitâblar çokdur. Bunlara göre, kadınların bileklerine kadar 

ellerinin üstü açık kılmaları câiz olur. Fekat, kitâbların hepsine uymuş olmak 

için, kadınların elleri örtecek kadar uzun kollu nemâzlık veyâ geniş baş örtüsü ile 

elleri örtülü olarak kılmaları, dahâ iyi olur. Kadınların ayakları nemâzda avret değildir 

diyen de varsa da, bu âlimler de, nemâzda örtmesi sünnet, açması mekrûhdur 

dedi. [Sarkan saçın da, ayak gibi olduğu (Kâdîhân)da yazılıdır.] Erkeğin veyâ 

kadının avret uzvlarından herhangi birinin dörtde biri, bir rükn açık kalırsa, nemâz 

bozulur. Azı açılırsa bozulmaz. Nemâzı mekrûh olur. Meselâ, ayağının dörtde 

biri açık olan kadının nemâzı sahîh olmaz. Kendisi açarsa hemen bozulur. 

(Umdet-ül-islâm)da diyor ki, (Kadının topuk kemiği veyâ bileği veyâ boynu veyâ 

saçı açık olarak kıldığı nemâzı sahîh olmaz. İnce olup içindeki uzvun şekli veyâ 

rengi görünen kumaş, yok demekdir). Şâfi’îde kadının iki elinden ve yüzünden 

başka heryeri her zemân avretdir. 

İbni Âbidîn “rahmetullahi aleyh”, (Redd-ül-muhtâr)da buyuruyor ki: 

Avret yerini örtmek, nemâzda da, nemâz dışında da farzdır. İpek ve gasb edilmiş, 

çalınmış kumaşla örtülü olarak nemâz kılmak tahrîmen mekrûhdur. Hiçbirşey 

bulamıyan bir erkeğin, yalnız ipek bulunca, ipekle de örtmesi lâzım olur. Yalnız 

iken kılarken de, örtmek farzdır. Temiz elbisesi bulunan kimsenin karanlıkda, 

yalnız iken de çıplak kılması câiz değildir. Kadınların, nemâz dışında, yalnız iken, 

diz ve göbek arasını örtmesi farz olup, sırtını ve karnını örtmesi vâcib, başka yerlerini 

örtmesi edebdir. Evde yalnız iken, başı açık dolaşabilir. Görünmesi câiz olan 

onsekiz erkek yanında, ince baş örtüsü örtmeleri evlâdır. İyi olur. Yalnız iken avret 

yeri, ancak özr ile açılabilir. Meselâ halâda açılır. Yalnız olarak gusl abdesti alırken 

açmak mekrûh olur veyâ câizdir veyâ küçük yerde câiz olur da denildi. Nemâz 

dışında, necâsetli elbise ile de örtünmek lâzım olur. 

(El-fıkh-u-alel-mezâhibil-erbe’a)da diyor ki, (Erkeklerin ve kadınların nemâzda 

örtmeleri farz olan ve erkeklerin erkeklere ve kadınlara ve kadınların mahremlerine 

göstermeleri harâm olan yerleri, dört mezhebde aynı değildir. Fekat, kadınların 

yüzlerinden ve avuç içlerinden ve dışlarından başka yerlerini yabancı erkeklere 

ve müslimân olmıyan kadınlara göstermeleri ve bunların bakmaları üç 

mezhebde de harâmdır. Ancak, şâfi’îde, fitneye sebeb olacağı zemân, yüzü ve elleri 

de, yabancı erkekler arasında avret olur.) Kadınların, yabancı erkeklere yalnız 

yüzünü ve avuçlarını açması câiz ise de, erkeklerin, müslimân olsun, kâfir olsun, 

yabancı kadınların yüzlerine ve avuçlarına şehvet ile bakması câiz değildir. Kadınların 

bakması câiz olan yerlerine, meselâ yabancı kadınların yüzlerine, avuçlarına 

ve avret yerlerinin resmlerine ve konuşan çocukların avret yerlerine, lüzûmsuz 

olarak şehvetsiz bakmak mekrûhdur. Konuşmağa başlamamış olan küçük çocukların 

avret mahalli, yalnız sev’eteyndir. Erkek çocukların, on yaşına kadar, kızların 

ise, gösterişli oluncıya kadar galîz avretlerine, bundan sonra, bütün avret yer- 

– 163 –

lerine bakmak câiz değildir. Hayvânların avret mahalli yokdur. Oğlanların yüzüne 

şehvet ile bakmak da harâm olup, şehvetsiz bakmak, güzel olsalar da câizdir. 

(Fetâvâ-i Hayriyye)de diyor ki, (Fitne tehlükesi olunca, âkıl ve bâlig olan güzel 

oğlanı, babası, kendi evine, terbiyesi altına alır. Sefere, ilm öğrenmeğe, hacca 

sakalsız göndermez. Bunu kadın gibi korur. Fekat yüzüne peçe örtmez. Sokakda 

her kadının yanında iki şeytân vardır. Oğlanın yanında onsekiz şeytân vardır. 

Bunlara bakanları aldatmağa çalışırlar. Ananın, babanın meşrû’ emrlerine itâ’at 

etmesi farzdır. Fitne tehlükesi olmıyan âkıl, bâlig oğlunu babası zorla evinde tutamaz). 

[(Mecma’ul-enhür)ün ikinci cildinde diyor ki, Peygamberimiz “sallallahü aleyhi 

ve sellem”, (Yabancı kadınların yüzlerine şehvet ile bakanların gözlerine, kıyâmet 

günü ergimiş kızgın kurşun dökülecekdir) buyurdu. (Birgivî vasıyyetnâmesi)ni 

şerh eden, Kâdî zâde, göz âfetlerini anlatırken diyor ki, Nûr sûresi, otuzuncu 

âyetinde meâlen, (Ey Resûlüm “sallallahü aleyhi ve sellem”! Mü’minlere söyle, harâma 

bakmasınlar ve avret yerlerini harâmdan korusunlar! Îmânı olan kadınlara 

da söyle, harâma bakmasınlar ve avret yerlerini harâm işlemekden korusunlar!) 

buyuruldu. 

(Rıyâd-un-nâsıhîn)de diyor ki, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” vedâ’ haccında, 

(Yabancı kadına şehvet ile bakan bir kimsenin gözleri ateşle doldurulup, sonra 

Cehenneme atılacakdır. Yabancı kadın ile toka edenin kolları ensesinden bağlanıp, 

Cehenneme sokulacakdır. Yabancı kadın ile, lüzûmsuz yere şehvet ile konuşanlar, 

her kelimesi için, bin sene Cehennemde kalacakdır) buyurdu. Bir hadîs-i şerîfde 

buyurdu ki: (Komşu kadına ve arkadaşların kadınlarına şehvet ile bakmak, yabancı 

kadınlara bakmakdan on kat dahâ günâhdır. Evli kadınlara bakmak, kızlara 

bakmakdan bin kat dahâ çok günâhdır. Zinâ günâhları da böyledir). 

(Berîka) kitâbında diyor ki, (Üç şey, göze cilâ verir: Yeşilliğe, akar suya ve güzel 

yüze bakmak) ve (Üç şey gözü kuvvetlendirir. Sürme çekmek, yeşilliğe ve güzel 

yüze bakmak) hadîs-i şerîfleri, bakması halâl olan kimselere bakmanın fâidesini 

bildirmekdedir. Yoksa, yabancı kadınlara, kızlara bakmak, gözü za’îfletir ve 

kalbi karartır. Hâkim, Beyhekî ve Ebû Dâvüd bildiriyorlar ki, Ebû Ümâmenin “radıyallahü 

anh” bildirdiği hadîs-i merfû’da, (Yabancı bir kızı görüp de, Allahü teâlânın 

azâbından korkarak, başını ondan çeviren kimseye Allahü teâlâ ibâdetlerin 

tadını duyurur) buyuruldu. İlk görmesi afv olunur. Bir hadîs-i şerîfde, (Allah 

için yapılan cihâdda düşmanı gözleyen veyâ Allah korkusundan ağlıyan veyâ harâmlara 

bakmıyan gözler, kıyâmetde Cehennem ateşini görmiyeceklerdir) buyuruldu]. 

Yedi veyâ on yaşında olan gösterişli kızlar ve onbeş yaşını dolduran veyâ bâliga 

olan bütün kızlar, kadın hükmündedir. Böyle kızların başları, saçları, kolları, 

bacakları açık olarak, yabancı erkeklere görünmeleri ve erkeklere tegannî etmeleri, 

onlarla yumuşak, cilveli konuşmaları harâm olur. Kadınların, yabancı erkeklerle, 

alış veriş gibi, ihtiyâc olduğu zemân, fitneye sebeb olmıyacak şeklde, sert 

konuşması câizdir. Erkekler arasında yüzünü açmaları da böyledir. Kadınların, başı, 

saçı, kolları, bacakları açık sokağa çıkmaları ve yabancı erkeklere, lüzûmsuz yere, 

seslerini duyurmaları, erkeklere şarkı söylemeleri, plâk ile, film ile de duyurmaları, 

Kur’ân-ı kerîm, mevlid, ezân okuyarak duyurmaları büyük günâhdır. [Kadınların, 

kızların ince, dar veyâ kürklü örtü ile ve küpe, gerdanlık gibi zînet eşyâsı 

açık olarak ve erkekler gibi giyinerek ve saçlarını erkekler gibi traş ederek sokağa 

çıkmaları harâmdır. Bunun için, geniş bile olsa, pantalon ile örtünmeleri de 

câiz değildir. Pantalon, erkek elbisesidir. (Tergîb-üs-salât)daki hadîs-i şerîflerde, 

(Örtülü olan çıplaklara ve erkek gibi giyinen kadınlara ve kadın gibi giyinen, 

süslenen erkeklere la’net edildi). Hele dar pantalon, erkeklere de câiz değildir. Çünki, 

kaba yerleri dışardan belli olmakdadır. Bundan başka, kadınların pantalon giy- 

– 164 –

meleri eskiden de, şimdi de islâm âdeti değildir. Dinsizlerden, islâm tesettürünü 

bilmiyenlerden gelmekdedir. Harâmlar yayılsa, yerleşseler de, islâm âdeti olamazlar. 

Kâfirlere benziyenin, onlardan olacağı, hadîs-i şerîfde bildirilmişdir. Pantalon, 

manto altına giyilebilir ise de, mantonun pantalon yokmuş gibi dizleri örtmesi lâzımdır. 

Şalvar, çok geniş olduğu için, âdet olan yerlerde, kadınlar için de, iyi bir 

örtü olur. Âdet olmıyan yerlerde fitneye sebeb olursa, kullanması câiz olmaz. Kâdî 

Senâullah-ı Pâni-pütî, Şâh Veliyyullah-ı Dehlevînin (Tefhîmat) kitâbı sonundaki 

yedinci vasıyyetini açıklarken, (Gömlekle ve peştemal sararak ve na’lın giyerek 

ve benzeri şeylerle sokağa çıkmak, eskiden islâm âdeti idi. Şimdi, bu âdetin bulunmadığı 

yerlerde, bunlarla sokağa çıkmak, gösteriş olur. Peygamberimiz “sallallahü 

aleyhi ve sellem”, gösterişi, şöhret yapmağı yasak etmişdir. Mü’minlerin âdeti 

olan şeylerle örtünmelidir. Ayrılık yapmamalıdır) buyuruyor. Geniş manto ile 

örtünmek âdet olan yerlerde, kadının çarşafla sokağa çıkması da böyledir. Ayrıca, 

islâm örtüsü ile alay edilmesine sebeb olarak, günâh da olur. İkinci kısm otuzdokuzuncu 

maddenin sondan 3. cü sahîfesine bakınız! (Fâideli Bilgiler) 281 den 

başlıyarak kadının örtünmesi uzun yazılıdır.] 

Nemâzda ve nemâz dışında, avret yerini başkalarının yan taraflardan görmemeleri 

için, örtmek farz olup, kendinden örtmesi farz değildir. Rükü’da iken, kendi avret 

yerini kendi görürse, nemâzı bozulmaz. Fekat, bakması mekrûhdur. Cam gibi, 

naylon gibi, altının rengi görünen şey ile, örtü olmaz. Örtü dar olup veyâ bol ise de, 

herhangi avret yerine yapışıp uzvun belli olması, nemâza zarar vermez. Fekat, 

böyle, başkalarına karşı örtülmüş olmaz. Başkasının, böyle belli olan kaba avretine 

bakmak harâmdır. Erkeklerin (Sev’eteyn) denilen ön ve arka uzvları ve kaba etleri 

(Kaba avret)dir. Yorgan altında çıplak yatan bir hasta, başı yorgan içinde iken, 

îmâ ile nemâz kılınca, çıplak kılmış olur. Başını yorgandan dışarı çıkarıp kılarsa, yorganla 

örtülü kılmış olup, câiz olur. İnsanın örtünmesi değil, avret yerinin örtünmesi 

şartdır. Karanlıkda, yalnız odada, kapalı çadırda çıplak kılmak câiz değildir. 

Avret yerini örtmekden âciz kalan kimse, nemâzda oturduğu gibi veyâ dahâ iyisi, 

ayaklarını kıbleye uzatıp, elleri ile önünü örtüp, îmâ ile kılar. Çünki, avret yerini 

örtmek, nemâzın diğer farzlarından dahâ mühimdir. [Görülüyor ki, çıplak kalanın 

da, nemâzı vaktinde kılması, kazâya bırakmaması lâzımdır. Tenbellikle kılmıyanların 

ve kazâ nemâzlarını ödemiyenlerin, büyük suç altında sorumlu olduklarını, 

buradan da anlamalıdır.] Çıplak olan, yanında bulunanlardan örtü ister. 

Söz verilirse, vaktin sonuna kadar bekler. Su olmayınca, suyu ümmîd edenin de vaktin 

sonuna kadar, su beklemesi, ancak bundan sonra teyemmüm etmesi lâzımdır. 

Parası olanın su ve örtü alması lâzımdır. Dörtde birinden azı temiz olan örtüden 

başka birşey bulamıyan kimsenin, bu örtü ile kılması veyâ oturup îmâ ile kılması 

câiz olup, dörtde biri temiz olan örtü ile, ayakda kılması lâzımdır ve nemâzını iâde 

etmez. 

Seferî olan, bir mil içinde, içmeden fazla su bulamazsa, necâsetli örtü ile kılar 

ve iâde etmez. Mukîm olanın, ya’nî müsâfir olmıyanın, necs örtü ile kılması câiz 

değildir. Temizlemesi mümkin ve lâzımdır. Çünki, şehrde su bulmak ihtimâli fazladır. 

Su bulunmadığı muhakkak ise, mukîm de necâsetli örtü ile kılabilir ve teyemmüm 

eder. (Redd-ül-muhtâr)ın beşinci cildinde buyuruyor ki: 

İnsanların, birbirine görünmesi ve bakması, dört dürlüdür: 

Erkeğin kadına, kadının erkeğe, erkeğin erkeğe, kadının kadına bakmasıdır. Erkeğin 

kadına bakması da dörde ayrılır: 

Erkeğin yabancı hür kadına, kendi zevcesine ve kendi câriyelerine ve bakması 

câiz olan onsekiz akrabâsına, başkalarının câriyelerine bakmasıdır. 

Erkeklerin yabancı kadının yüzünden ve avuçlarının içinden ve dışından başka 

yerine bakmaları dört mezhebde de harâmdır. Kızların yüzlerine şehvet ile bakmaları 

da harâmdır. Bunun için, kızların yüzlerini de örtmeleri lâzımdır. Hasî, ya’nî 

– 165 –

urulmuş, husyeleri çıkarılmış olanın bakması da harâmdır. İnsanı burmak harâmdır. 

Hayvanı, ancak semizletmek için câizdir. 

Erkeklerin, erkeğin göbeği ile dizi arasına bakmaları harâmdır. Bunun dışına, 

şehvetsiz bakmaları câizdir. Zevcesine ve kendi câriyelerine tepeden tırnağa kadar, 

şehvet ile dahî bakması ve bunların ona bakmaları câizdir. 

[Erkeğin avret mahalli, üç mezhebde, göbek ile diz arasıdır. Hanefîde diz avretdir. 

Göbek avret değildir. Şâfi’îde, göbek avret olup, diz avret değildir. Mâlikîde 

her ikisi de avret değildir. Hanbelî ve Mâlikînin bir rivâyetlerinde, erkeğin yalnız 

sev’eteyni avret olduğu (Mîzân-ül-kübrâ)da yazılıdır. Uylukların avret olmasında 

icmâ’ olmadığı için, uylukları açık olanlardan, ehemmiyyet vermiyenler, kâfir 

olmakdan kurtulmakdadır. Şî’îlere göre avret yeri de, yalnız sev’eteyndir]. 

Erkek, nikâhla alması ebedî, sonsuz harâm olan onsekiz kadının ve başkasının 

câriyelerinin başına, yüzüne, gerdanına, kollarına, dizden aşağı bacağına, şehvetden 

emîn ise, bakabilir. Göğüslerine, koltuk ve yanlarına [böğürlerine], uyluk 

ve dizlerine ve sırtına bakamaz. Kadınların buralarına da (Galîz) ya’nî (Kaba 

avret) yerleri denir. Her kadının, buralarını nemâzda, yabancı erkeklerin yanında, 

şekli belli olmamak üzere geniş olarak örtmeleri lâzımdır. Câriyeler, görünmesi 

câiz olan yerleri açık nemâz kılabilirler. 

İslâm dîninde, iki dürlü kadın kıyâfeti vardır: Birincisi, hür olan islâm hanımları, 

yüzlerinden ve ellerinden başka, her yerini temâm örter. (Halebî-i kebîr)de, 

meyyitin kefenini bildirirken diyor ki, (Erkekler kamîs ile, kadınlar dır’ ile örtünür. 

Her ikisi de, omuzdan ayağa kadar örter. Kamîsin yakası omuzdan, dır’ın yakası 

göğüsden ayağa kadar açıkdır). Görülüyor ki, islâm kadınları, şimdiki manto 

ile örtünmekde idi. Çarşafla örtünmeleri, sonradan âdet oldu. Geniş, uzun 

manto, kalın baş örtüsü ve uzun çorap, şimdiki çarşaflardan dahâ iyi örtmekdedir. 

(Dürer-ül-Mültekıte) dördüncü sahîfede diyor ki, (İslâmiyyet, kadınların örtünmesi 

için belli bir örtü emr etmedi). İkincisi, câriye [ya’nî, harbde esîr alınmış olan 

hizmetci kadın] kıyâfeti olup, erkeklerin yanında, başlarını, saç, boyun, kol ve bacaklarını 

örtmeleri lâzım değildir. Müslimân adı taşıyan ba’zı kadınların, islâm hanımı 

kıyâfetini bırakıp, câriye, hizmetci kıyâfetini beğendikleri, esefle görülmekdedir. 

Kâfirler, zındıklar, müslimân hanımlarını aldatmak için, (İslâmiyyetin başlangıcında 

kadınlar örtünmezdi. Peygamber zemânında, müslimân kadınları, başları, 

kolları açık gezerlerdi. Sonradan, kıskanç din adamları, kadınların örtünmelerini 

emr etdiler. Kadınlar, sonradan kapandı. Umacı gibi oldu) diyorlar. Evet, kadınlar 

açık gezerdi. Fekat, hicretin üçüncü senesinde (Ahzâb) ve beşinci senesinde 

(Nûr) sûreleri gelerek, Allahü teâlâ örtünmelerini emr eyledi. (Mevâhib-i ledünniyye)de 

diyor ki, (Hicretin yedinci senesinde, Hayber gazâsından dönerken, 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, esîrler arasındaki Safiyyeyi “radıyallahü 

teâlâ anhâ” bir gece çadırına aldı. Eshâb-ı kirâm, Safiyyenin zevce olarak mı şereflendiğini, 

yoksa câriye olarak hizmet mi etdiğini anlıyamadılar. Zevcelere lâzım 

olan hürmeti ve hizmeti yapabilmek için, bunu Resûlullaha da sorup anlamağa 

sıkıldılar. Sabâh çadırdan örtülü çıkarılıp, perde arkasında götürülürse, zevce 

olduğunu anlarız dediler. Perde içinde götürüldüğünü görerek, zevcelikle şereflenmiş 

olduğunu anladılar). Görülüyor ki, Resûlullah zemânında, hür kadınlar, bütün 

bedenlerini örterlerdi. Bir kadının, hizmetçi olmayıp, hür hanım olduğu, her 

yerini örtmesinden belli olurdu. 

Bakması câiz olan yere, şehvetden emîn olanın dokunması da câizdir. Bir hadîs-i 

şerîfde, (Ananın ayağını öpmek, Cennet kapısının eşiğini öpmek gibidir) buyuruldu. 

Fekat, yabancı genç kadının eline ve yüzüne bakmak câiz olduğu hâlde, şehvetden 

emîn olsa dahî, dokunmak, tokalaşmak câiz değildir. Herhangi kadın ile zinâ 

etmek veyâ herhangi bir yerine şehvet ile dokunmak, unutarak veyâ yanılarak 

– 166 –

ile tutsa, hanefîde ve hanbelîde (Hurmet-i musâhere)ye sebeb olur. Ya’nî, o 

kadının neseb ile ve süt ile olan anası ve kızları ile o erkeğin evlenmesi, kızın da, 

oğlanın oğlu ve babası ile evlenmesi ebedî harâm olur. [Bir baba ile kızı arasında 

hurmet-i musâhere hâsıl olursa, kızın anası ile, ya’nî adamın zevcesi ile adam 

arasındaki nikâh bozulmaz. Kadın başkası ile evlenemez. Adamın bu kadını boşaması 

lâzım olur. Bu kadın ile evli kalması ebedî harâm olur. Dâmâd ile kayın vâlidesi 

arasında hurmet-i musâhere hâsıl olursa, dâmâdın zevcesini boşaması lâzım 

olur. Dâmâd, bu kadın ile, sonsuz olarak, bir dahâ evlenemez (Bezzâziyye).] Kızlar, 

kendilerinden emîn olsalar da, yabancı erkeklere dokunmaları câiz değildir. 

Şehvet ile dokunurlarsa, hurmet-i müsâhere hâsıl olur. Kızın ve ihtiyârların şehveti, 

kalbinin meyl etmesi demekdir. Şehvete sebeb olmıyacak derecede ihtiyâr kadınla 

müsâfeha etmek [tokalaşmak] ve elini öpmek, kendinden emîn olana câiz ise 

de, yapmamak dahâ iyidir. 

Erkeklerin, (Ebedî mahrem)leri olan kadınlarla berâber halvet etmeleri ve 

sefere [meselâ hacca] gitmeleri câizdir. Bir adamın ebedî mahrem olmıyan kadınla 

(Halvet) [ya’nî tenhâ yerde yalnız kalmak], tarafeyne göre, harâmdır. Başka müttekî 

erkek veyâ bu adamın ebedî mahremlerinden biri veyâ zevcesi ile birlikde bulunursa, 

harâm olmaz. Halvet etmekle veyâ önünden başka yerine şehvetle bakmakla, 

hurmet-i musâhere hâsıl olmaz. (İbni Âbidîn) “rahmetullahi teâlâ aleyh”, 

imâmlığı anlatırken diyor ki, (Yabancı kadın çok olsa da, halvet olur. Çok ihtiyâr 

kadınla ihtiyâr erkek sefere çıkar ve yalnız kalabilirler (Eşbâh). Ebedî mahrem olan 

onsekiz kadından biri ile halvet câiz ise de, yalnız süt kardeş ile ve genç kaynana 

veyâ gelin ile, fitne şübhesi olunca, mekrûhdur. Yabancı genç kadınla, zarûret olmadan, 

konuşmak câiz değildir. Mescid gibi dışarıdan içerisi görünen umûma 

açık yerlerde [nakl vâsıtalarında, dükkânlarda] yalnız kalmak, halvet olmaz). Bir 

evin iki odası bir yer sayılmaz. Ebedî mahrem olan kadınların kimler olduğu, 

ikinci kısmda, 34. cü maddede [569.cu sahîfede] yazılıdır. 

İmâm-ı Ebû Yûsüfe “rahmetullahi teâlâ aleyh” göre, ekmek pişirmek, çamaşır 

yıkamak [ve kaba olmıyan avret yerlerinin açık olması lâzım gelen başka işler] için 

ücretle çalışmağa mecbûr kalan muhtâc, esîr, kimsesiz kadınlar [işçi ve me’mûrlar], 

iş îcâb etdirdiği kadar, ayaklarını ve kollarını açabilir. Erkeklerin, bunları, iş 

için görmesi ve şehvetsiz bakması câiz olur. Baldız ve yengenin de yabancı kadın 

oldukları (Ni’met-i islâm)ın hac kısmında ve (Bahrülfetâvâ)da ve (Alî efendi fetvâsı)nda 

yazılıdır. Bunların da saçına, başına, koluna, bacağına bakmak harâmdır. 

Bunlar gibi yabancı akrabâ evine gidince veyâ onlar gelince, kadın erkek birlikde 

oturmak, gülüp neş’elenmek câiz değildir. Berâber oturmak âdet olan ve harâm 

olduğuna ehemmiyyet verilmiyen yerlerde, fitne çıkarmamak ve akrabâ arasında 

düşmanlıklara yol açmamak için, kadınlar erkek akrabâ yanında ve sofrada 

örtülü olarak, kısa zemân oturur. Ciddî konuşulur. Bu görüşmenin kısa sürmesine 

ve seyrek olmasına ve bilhâssa bir yerde yalnız bulunmamalarına çok dikkat etmelidir. 

Dînini bilen ve uyan, bilgili ve hâlis müslimânlar, böyle birlikde hiç oturmamalıdır. 

Câhillerle münâkaşa etmemeli, dînimiz böyle emr ediyor diye isrâr etmemeli, 

dünyâ işlerini ileri sürerek, tatlı söyleyip, akrabâyı darıltmıyarak, harâmdan 

kaçınmağa çalışmalıdır. Köle de, sâhibi olan kadına yabancı erkekdir. 

Hâkimin mahkemede karâr verirken ve şâhidlerin şâhidlik yaparken ve evlenmek 

istediği kızı, şehvet korkusu olsa bile, bir kerre görmeleri ve doktorun, ebenin, 

sünnetcinin, lâvman yapanın, lâzım olduğu kadar bakmaları câizdir. Hastanın 

lâvman [ihtikan] yapdırması câizdir. (Dürr-ül-muhtâr), beşinci cildi, dörtyüzyetmişsekizinci 

sahîfesinde diyor ki, (Oğlunu sünnet etdirmek mühim sünnetdir. İslâmiyyetin 

şi’ârıdır. Bir şehr halkı çocuklarını sünnet etdirmezse, halîfe bunlarla 

harb eder. Çocuğun sünnet olma yaşı belli değildir. Yedi ile on iki arası en iyidir). 

Sünnet ederken, topluca yüksek sesle bayram tekbîri söylenir. Sünnet olmıyanlar- 

– 167 –

da çeşidli hastalıklar olur. Fransız kitâbları, bu hastalıkları (Affections du prépuce) 

adı altında uzun yazıyorlar. Kızların, ahkâm-ı islâmiyyeye riâyet etmek şartı ile, ilm 

ve doktorluk öğrenmeleri ve öğretmeleri câiz olduğu (Hadîka)da, beşyüzellisekizinci 

sahîfede ve göz âfetlerinde yazılıdır. Kızlardan ebe, nisâiyye mütehassısı yetişdirmek 

lâzımdır. Kadınları, kadın doktora göstermelidir. Kadın doktor bulunmazsa ve 

hastalık tehlükeli veyâ çok ağrılı ise, nisâiyye mütehassısı erkeğe de göstermelidir. 

Kadınların birbirlerine avret yeri, erkeğin erkeğe avret yeri gibidir. 

Şehvetden emîn olan kadının yabancı erkeğe bakması, erkeğin erkeğe bakması 

gibidir. (Cevhere)de ise, erkeğin, mahremi olan kadınlara bakması gibidir, buyurmakdadır. 

Şehvet ile bakması harâm olur. Gayr-ı müslim ve mürted kadınların 

[ve mürted amca ve dayının], müslimân kadınlarına bakması, ya’nî müslimân 

kadınların bunlara görünmeleri, yabancı erkeklere görünmeleri gibi, üç mezhebde 

de harâmdır. Bunlar müslimân kadınlarının bedenine bakamazlar. Hanbelî mezhebinde 

câizdir. 

Bedendeki bakması câiz olmıyan yerler, bedenden ayrılırsa, öldükden sonra dahî, 

bunlara bakmak câiz değildir. Kadınların saç ve başka kılları, ayak tırnakları 

[el tırnakları değil] ve kemikleri vücûddan ayrıldıkdan sonra, bunlara bakılamaz. 

Kadınların bakılması harâm olan yerlerinin aynadaki veyâ sudaki görüntülerine 

şehvetsiz bakmak harâm değildir. Çünki, kendileri değil, aksleri, benzerleri görülmekdedir. 

[Aksleri, resmleri, kendileri değildir. Bunları görmek, kendilerini görmek 

olmaz. Resmlerine, sinemadaki ve televizyondaki görüntülerine bakmak, aynadaki 

hayâllerine bakmak gibidir. Hepsine şehvetsiz bakmak câiz olup, şehvet ile 

bakmak veyâ şehvete sebeb olacak görüntülerine bakmak, böyle sesleri dinlemek 

harâmdır. Bunlara şehvet ile bakan elbette vardır. Şehvete, harâma sebeb olan 

resmleri yapmak, basmak, resm etmek harâm olur.] Kadınların avret yerlerine cam, 

herhangi gözlük ve su arkasından şehvetsiz de bakmak ve su içindeki kadına bakmak 

câiz değildir, harâmdır. 

İmâmın, hâfızın, müezzinin ho-parlördeki, radyodaki sesleri de, kendi sesleri değildir, 

benzerleridir. Bunlara uyarak kılınan nemâz sahîh olmaz. Kur’ân-ı kerîmi ve 

ezânı ho-parlör ile okumak, bid’atdir. Çünki, ses çıkarmak için kullanılan cansız cismlere 

(Mizmâr), çalgı denir. Gök gürlemesi, top, tüfek, baykuş, papağan, çalgı değildirler. 

Ses çıkaran eğlence âletleri, davul, dümbelek, zilli maşa, ney, kaval, ho-parlör, 

hep çalgıdır. Çalgı, kendiliğinden ses çıkarmaz. Ses çıkarmak için, ya’nî kullanılmaları 

için, davul tokmağını gergin deriye vurmak, neyi üflemek, kavala ve ho-parlöre 

söylemek lâzımdır. Bunlardan çıkan ses, bu çalgıların hâsıl etdiği sesdir. Üfleyen 

ve söyleyen insanın sesi değildir. Ho-parlörden işitilen Kur’ân-ı kerîm ve ezân 

sesleri, hep ho-parlörün hâsıl etdiği seslerdir. İmâm ve müezzin efendilerin sesleri değildir. 

Müezzin efendinin sesi ezândır. Çalgıdan çıkan ses ilm ve fen bakımından ve 

din ve ahkâm-ı islâmiyye bakımlarından müezzin efendinin sesi, ya’nî ezân değildir. 

Ezâna benzediği için, ezân zan edilmekdedir. Ezân, müezzin efendinin, hattâ, sâlih 

müslimân erkeğin sesine denir. Bu sese benzeyen kadının, çocuğun, ho-parlörün sesi 

ezân değildir. Başka sesdir. Muhtelîf çalgıların sesleri başkadırlar. Ho-parlörün sesi, 

insan sesine çok benzediği hâlde, insan sesi değildir. Toprağa konan bir karpuz çekirdeğinden 

kocaman bir karpuz hâsıl oluyor. Bu karpuz o çekirdek değildir. Çekirdek 

çürümüş, yok olmuşdur. Ho-parlörün mikrofonuna söylenen söz de, yok olmakda, 

başka ses hâsıl olmakdadır. Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: (Kıyâmet yaklaşınca, 

Kur’ân-ı kerîm mizmârdan okunur) ve (Bir zemân gelir ki, Kur’ân-ı kerîm 

mizmârlardan okunur. Allah için değil, keyf için okunur) ve (Kur’ân-ı kerîm okuyan 

çok kimseler vardır ki, Kur’ân-ı kerîm onlara la’net eder) ve (Bir zemân gelecekdir 

ki, müslimânların en sefîlleri, müezzinlerdir) ve (Bir zemân gelir ki, Kur’ân-ı kerîm 

mizmârlardan okunur. Allahü teâlâ bunlara la’net eder). Mizmâr, her nev’i çalgı, düdük 

demekdir. Ho-parlör de, mizmârdır. Müezzinlerin, bu hadîs-i şerîflerden kork- 

– 168 –

maları, ezânı, ho-parlör ile okumamaları lâzımdır. Ba’zı din câhilleri ho-parlörün fâideli 

olduğunu, sesi uzaklara götürdüğünü söyliyorlar. Peygamberimiz, (İbâdetleri 

benden ve eshâbımdan gördüğünüz gibi yapınız! İbâdetlerde değişiklik yapanlara 

(bid’at ehli) denir. Bid’at sâhibleri, muhakkak Cehenneme gidecekdir. Bunların 

hiçbir ibâdetleri kabûl olmaz) buyurdu. İbâdetlere fâideli şeyler ilâve ediyoruz demek 

doğru değildir. Böyle sözler, din düşmanlarının yalanlarıdır. Bir değişikliğin fâideli 

olup olmıyacağını yalnız İslâm âlimleri anlar. Bu derin âlimlere (Müctehid) denir. 

Müctehidler kendiliklerinden bir değişiklik yapmazlar. Bir ilâvenin, değişikliğin 

bid’at olup olmıyacağını anlarlar. Ezânı (Mizmâr) ile okumağa söz birliği ile bid’at 

denildi. İnsanları Allahü teâlânın rızâsına, sevgisine kavuşduran yol insanın kalbidir. 

Kalb, yaratılışında temiz bir ayna gibidir. İbâdetler, kalbin temizliğini, cilâsını artdırır. 

Günâhlar kalbi karartır. Muhabbet yolu ile gelen feyzleri, nûrları alamaz olur. 

Sâlihler bu hâli anlar, üzülür. Günâh işlemek istemezler. İbâdetlerin çok olmasını isterler. 

Her gün beş kerre nemâz kılınması yerine, dahâ çok kılmak isterler. Günâh 

işlemek nefse tatlı, fâideli gelir. Bütün bid’atler, günâhlar, Allahü teâlânın düşmanı 

olan nefsi besler, kuvvetlendirir. Ho-parlör ile ezân okumak böyledir. Kitâbdaki, 

televizyondaki, imâm resmi, kendisi gibidir. O imâma çok benziyor ise de, imâmın 

kendisi değildir. Televizyondaki hareketlerini görse, sesini duysa da, bunun arkasında 

nemâz kılınmaz. 

Vücûde yapışık olmıyan, dar olmıyan elbise ile örtülü kadına şehvetsiz bakmak 

câizdir. Kaba avret yerleri dar elbise ile örtülmüş kadına, şehvetsiz de bakmak harâmdır. 

Yabancı kadının iç çamaşırlarına şehvetle bakmak harâmdır. Sıkı, dar örtülmüş, 

kaba olmıyan avret yerlerine şehvetle bakmak harâmdır. 

Kadınların açık ve süslü olarak sokağa çıkmaları harâm olduğu gibi, mahrem olmıyan 

erkeğin bulunduğu yerlere böyle girmeleri de harâmdır. Avret yeri açık olarak 

câmi’ içine girmek, dahâ büyük günâhdır. Avret mahalli açık olan kimselerin 

bulunduğu yere veyâ harâm işlenen her yere (Fısk meclisi) denir. Müslimânların, 

zarûret olmadıkça, fısk meclislerinde, ya’nî fâsıkların toplandığı yerde oturmalarının 

ve zevcelerini göndermelerinin câiz olmadığı (Bezzâziyye)de yazılıdır. Îmânı 

olan hanımların, sokağa çıkarken baş, saç, kol, bacak gibi kaba olmıyan avret 

yerlerini de örtmeleri bildirildi. Îmânın gitmemesi için, harâmdan çok korkmalıdır. 

[Onsekizinci maddeye bakınız!] 

[Yalnız keyflerini, zevklerini düşünenler, zevklerine kavuşmak için, başkalarının 

zarara, felâkete düşmelerinden çekinmiyenler diyorlar ki: (Umacı gibi örtünmüş 

kadını görmek, insana sıkıntı veriyor. Süslü, açık, güzel kadına, kıza bakmak 

ise, insana ferahlık, neş’e veriyor. Güzel bir çiçeğe bakmak, koklamak gibi tatlı oluyor). 

Hâlbuki, çiçeğe bakmak, onu koklamak rûha tatlı gelmekdedir. Rûhun Allahü 

teâlânın varlığını, büyüklüğünü anlamasına, Onun emrlerine uymasına sebeb olmakdadır. 

Kokulu, tuvâletli, açık kıza bakmak ise, nefse hoş gelmekdedir. Kulak, 

renkden zevk almaz. Göz de sesden zevk almaz. Çünki, anlamazlar. Nefs Allahü teâlânın 

düşmanıdır. Zevklerine kavuşmak için her kötülüğü yapmakdan çekinmez. 

İnsan haklarını, kanûnları çiğner. Onun zevklerinin sonu yokdur. Kıza bakmakla 

doymaz. Onunla buluşmak, her zevkını yapmak ister. Bunun içindir ki, bütün kanûnlar, 

nefslerin taşkınlıklarını önlemekdedir. Nefsin taşkın zevkleri, insanı sefâlete, 

hastalıklara, âile fâci’alarına, felâketlere sürüklemekdedir. Allahü teâlâ, bu 

fâci’alara mâni’ olmak için, kızların açılmalarını, yabancı erkeklere yaklaşmalarını, 

içkiyi, kumarı yasak etmişdir. Nefslerinin esîri olanlar, bu yasakları beğenmiyorlar. 

Bunun için, Ehl-i sünnet âlimlerinin ilmihâl kitâblarını kötülüyor, gençlerin bu 

kitâbları okuyarak se’âdete kavuşmalarına mâni’ oluyorlar. Kadınların, kızların pazar 

yerlerinde ve mağazalarda alış-veriş yapmalarının günâh olduğu, yukarıdaki yazılardan 

anlaşılmakdadır. Müslimânların kızlarını böyle günâhlardan korumaları 

lâzımdır. Korumazlarsa, îmânları gider, kâfir olurlar. İslâm düşmanları, kâfirliği yaymak 

için, îmânı yok eden şeylere memleketin âdeti diyorlar.] 

– 169 –

59 – İSTİKBÂL-İ KIBLE 

Nemâzı Kâ’beye karşı kılmakdır. Kâ’be için kılmak değildir. Kıble önce (Kudüs) 

idi. Hicretden onyedi ay sonra, Şa’bân ortasında salı günü öğle veyâ ikindi nemâzının 

üçüncü rek’atinde iken Kâ’beye dönülmesi emr olundu. Göz sinirlerinin 

çapraz istikâmeti arasındaki açıklık, Kâ’beye rastlarsa, Hanefî ve Mâlikî mezheblerinde 

nemâz sahîh olur. Bu zâviye takrîben 45 derecedir. İstanbulun kıble istikâmeti, 

cenûbdan yirmidokuz derecelik bir zâviye [açı] kadar şarkdadır. Bu açıya (Kıble 

zâviyesi) denir. Harîta üzerinde bir şehr ile, Mekke şehri arasında çizilen doğruya 

(Kıble hattı) denir. Bu hat, kıble istikâmetini gösterir. Güneş bu hat üzerine 

gelince, (Kıble sâati) olur. Bu hat ile bu şehrden geçen tûl dâiresi arasındaki zâviyeye 

(Kıble açısı) denir. Bir şehrin kıble istikâmeti, tûl ve arz derecelerine tâbi’dir. 

Şimâl nısf kürede, zevâl vaktinde, güneşin bulunduğu cihet yâhud mahallî 

zevâlî zemâna ayârlı bir sâat makinesi üfkî olarak yüzü semâya doğru ve akrebi güneşe 

doğru tutulunca, akreb ile oniki rakamı arasındaki zâviyenin orta hattı [açı ortayı], 

takrîben cenûbu gösterir. Meyl-i şems ve ta’dîl-i zemân sıfıra ne kadar yakın 

ise netîce o kadar hassas olur. İstanbulun kıble istikâmeti iki yol ile bulunur: 1- Kıble 

açısı ile. 2- Kıble sâati ile. 1- İstanbuldan geçen tûl dâiresinin istikâmetinden, ya’nî 

cenûb cihetinden Kıble açısı kadar şarkına dönülürse, Kıbleye dönülmüş olur. K açısı 

şöyle hesâb olunur: Mekke-i mükerremenin arz [enlem] derecesi a´ = yirmibir derece 

yirmialtı dakîka, Greenwich’den tûl [boylam] derecesi t´ = otuzdokuz derece 

elli dakîkadır. İstanbulun arzı a = 41 derece, tûlü t = 29 derece olduğundan, arz derecelerinin 

farkı 19 derece 34 dakîka, tûl farkı f = 10 derece 50 dakîkadır. İstanbulun 

takrîbî kıble açısı K, (Ma’rifetnâme)deki hendesî îzâhdan istifâde edilerek: 

sin (39,83°– t) sin 10 ° 50 ´ 

tan K= = 

sin (a–21,43°) sin 19 ° 34 ´ = 0,18795 

0,33490 = 0,56121 

∴ . 

. 

. K= 29 ° 18 dakîka bulunur. 

İhtâr: İstanbulun Mekke-i mükerremeden tûl farkı f, 60° den küçük olduğu için, 

bu K, aşağıdaki kat’î müsâvâtın verdiği netîceye yakındır. Tûl farkı 120° den çok 

ise, Mekke-i mükerremenin Erd küresi merkezine göre simetriği olan nokta (tûlü 

– 140,17°, arzı – 21,43°) için takrîbî düstûr ile K Kıble açısı hesâb edilir. Netîcenin 

180° den farkı alınarak takrîbî kıble zâviyesi [açısı] bulunur. 

Ş, Şehrin şâkülünün küre-i semâyı kesdiği nokta, Z, zevâl noktası, AZ, Nısfünnehâr dâiresidir. 

Kürevî müsellesâtdan çıkarılan şu müsâvât kat’î kıble zâviyesini verir: 

sin (39,83 ° – t) 

tan K = 

cos (39,83 ° – t) . sin a– 0,3925 . cos a 

– 170 –

Burada a ve t, kıble açısı bulunacak yerin arz ve tûl dereceleridir. a ekvatorun 

şimâlinde (+), cenûbunda (–) dir. t Londra (Greenwich)nın şarkında (+), garbında 

(–) alınır. Bulunan K, o şehrden biri cenûba, diğeri kıbleye müteveccih iki hat 

[kavs] arasındaki açıdır. 

Kıbleyi bulmak için, t´ = 39,83° kıble tûlü ile –140,17° tûlü’nden ibâret çemberin 

ikiye ayırdığı Erd küresinde, cografî cenûbdan i’tibâren, kıblenin şarkında bulunan 

yerlerde garba, garbında bulunan yerlerde şarka, K açısı kadar dönülür. Bu 

düstûr ile bulunan K, garba dönülecek mahallerde (–), şarka dönülecek mahallerde 

(+) çıkmalıdır. Hesâb netîcesi bunun tersi çıkarsa, (+180°) veyâ (–180°) ilâve 

edilerek kıble açısı bulunur. Meselâ, t=67°, a=25° olan Karachi için CASIO hesâb 

makinesinde şu düğmelere basılır: 

39.83 – 67 = cos æ 25 sin – 25 cos æ 0.3925 = Min 39.83 – 67 = sin ÷ MR = INV 

tan Kıble zâviyesi [açısı] –87° 27 dakîka bulunur. 

İstanbul için +28 derece 21 dakîka [kısacası 29°] bulunmakdadır. Kat’î ve (takrîbî) 

olarak hesâb edilen ba’zı K’lar aşağıdadır. Son üç değer simetrik üsûl ile bulunmuşdur. 

Münih: 50° (47°), Londra: 61° (52°), Basel: 56° (50°), Frankfurt: 52° 

(47°), Tokyo: 113° (130°), New York: 122° (134°), Kumasi: 115° (125°). 

2- İstanbulda, kıble sâati ile kıble istikâmeti şöyle bulunur: 170.ci sahîfede sağdaki 

şeklde B noktası, CŞ kıble hattının bir AB meyl dâiresini dik kesdiği noktadır. ABŞ 

dik kürevî müsellesde, Napier müsâvâtına göre, cos (90-a) = cotan i æ cotan K dır. 

Dâimâ tan A æ cotan A=1 olduğu için, sin a = (1 / tan i) æ (1 / tan K) dır. Buradan 

tan i = 1 / (sin a æ tan K) olur. Meselâ 2 şubat günü için Privileg hesâb makinasında 

E/C 1÷41 sin ÷ 28.21 µ tan = arc tan düğmelerine basınca, i=70,5 derece bulunur. 

İstanbul için, dâimâ i=70,5 derecedir. ABC dik kürevî müsellesinde de, cos 

(i+H)= tan ∞ æ cot d dir. ABŞ müsellesinde, cos i= tan a æ cot d olduğundan, cot d 

= cos i / tan a olup, cos (i+H)= tan ∞ æ cos i ÷ tan a olur. E/C 16.58 µ +/– tan æ 

70,5 cos ÷ 41 tan=arc cos – 70,5 =÷15= ¥ düğmelerine basınca, H fadl–ı dâir zemânı, 

ya’nî CZ kavsi için 1 sâ. 45 dakîka bulunur. Kedûsînin Rub’-ı dâire hâşiyesinde 

diyor ki, (Ayârlanmış mürî, kıble hattına getirilince, haytın kavs-i irtifâ’da rastladığı 

derecenin temâmîsi, İstanbulda Kıble sâati vaktinin fadl-ı dâir derecesi olur. 

15’e bölünce, fadl-i dâir sâati olur). Fadl-ı dâir sâatini 12 den çıkarıp, tâdil-i zemân 

ve tûl farkını hesâba katarak güneşin kıble hizâsında bulunduğu andaki (Kıble 

Vakti) veyâ (Kıble sâati) hergün için, müşterek sâate göre hesâb edilir. Misâlimizde 

10 sâ. 33 dak. olur. Ezânî zuhr vaktinden Fadl-ı dâir ve bir Temkin çıkarılınca, ezânî 

Kıble sâati 5 sâ. 6 dak. olur. Bu anda güneşe dönülürse kıbleye dönülmüş olur. Kıble, 

cenûbun şarkında ise, güneş de şarkda, ya’nî öğleden evvel olup, vakt düstûrundaki 

H nin (-) olması îcâb eder. ∞ = meyl-i şemsdir. ∞ = a´ = 21.43° olunca, güneş senede 

iki kerre tam Kâ’benin üstüne gelir. Bu günlerde, bütün dünyâda bu ânda (kıble 

sâati vaktinde), güneşe dönen kıbleye dönmüş olur. 

Ahmed Ziyâ Beğ, tûl ve arz derecelerini biraz büyük alıp, hesâbı logaritme cedveli 

ile yaparak, İstanbul için yaklaşık K=29 derece bulmuşdur. İstanbulda, Kandilli 

iskelesindeki câmi’ tekrâr yapılırken, mihrâbı bu düstûr ile hesâb edilmişdir. 

Pusula (kıble nümâ) ile, cenûb cihetini bulup, bundan otuzbir derece şarka dönülürse, 

İstanbulda kıbleye dönülmüş olur. Fekat pusulanın ibresi magnetik kutubları 

göstermekdedir. Bunlar ise erd küresinin ekseninin kutubları değildir. Magnetik 

kutubların yeri de zemânla değişmekdedir. Altıyüz sene kadar bir zemânda, hakîkî 

kutublar etrâfında bir devr yapmakdadır. Bir şehrde pusula doğrultusu ile hakîkî 

kutub doğrultusu arasındaki zâviyeye (Sapma açısı) denir. Her yerin sapma açısı 

başkadır. Şimâlden şarka (+) veyâ garba (–) doğru pusula ibresinin 30° sapdığı meskün 

mahaller vardır. Bir yerin sapma açısı da, her sene değişmekdedir. O hâlde, bir 

yerde cihet, pusula ile bulunursa, kıble açısına, sapma açısını eklemek veyâ çıkarmak 

lâzımdır. İstanbulun sapma açısı takrîben + 3° dir. Bunun için, İstanbulda pusula ile 

– 171 –

anlaşılan cenûb cihetinden: 28° + 3° = 31° şarka dönünce, kıbleye dönülmüş olur. 

Cenûb ciheti, kutub yıldızı ile veyâ sâat ile yâhud yere çizilen (Nısf-ün-nehâr) 

hattı ile bulunursa, kıble açısına sapma açısını eklemek lâzım olmaz. İstanbulda 

cenûbdan 29 derece şarka dönülerek, kıble ciheti bulunur. Bunun için sâatımızı masa 

üzerine koyup, altı sayısı cenûba çevrilir. Yelkovan beş üzerine getirilince, 

kıbleyi gösterir. 

Hastalık ve düşman, hırsız korkusu veyâ yanlış bulmak ile, kıbleden ayrılmak 

farz nemâzlarda da, câiz ise de, vapurda, trende kıbleye dönmek şartdır. 

Müsâfir, vapurda ve trende, farz nemâza, kıbleye karşı durup, secde yeri yanına 

pusula koymalı. Vapur ve tren döndükce, kendisi kıbleye karşı dönmelidir. 

Yâhud başka birisi, sağa sola döndürmelidir. Nemâzda göğsü kıbleden ayrılırsa, nemâzı 

bozulur. Çünki, vapur, tren, ev gibidir. Hayvan gibi değildir. Otobüsde, trende, 

dalgalı denizde kıbleye dönemiyenlerin, farz nemâzları câiz olmıyacağından, bunlar, 

yolda oldukları müddetçe şâfi’î mezhebini taklîd ederek, öğle ile ikindiyi ve akşam 

ile yatsıyı cem’ edebilir. Hanefî mezhebinde olan, yolda kıbleye dönemiyecek 

ise, yola çıkdıkdan sonra, gündüz bir yerde durduğu zemân, öğle vaktinde öğleyi 

kılınca, hemen ikindiyi de kılmalı, gece durulduğu zemân, yatsı vaktinde akşamı ve 

sonra yatsıyı bir arada kılmalı ve bu dört nemâza niyyet ederken (Şâfi’î mezhebini 

taklîd ederek edâ ediyorum) diye niyyet etmelidir. Şâfi’î ve mâlikî mezhebine göre, 

giriş ve çıkış günlerinden başka üç günden ziyâde kalmağa niyyet etdiği bir yere 

girince, yâhud dört günden önce biteceğini sandığı işi için gitdiği yerde onsekiz 

günden çok kalınca mukîm olur. Buradan çıkınca, 80 kilometreye gitmeğe niyyet 

etmedikçe, seferî olmaz. (Fetâvâ-i fıkhiyye)de buyuruyor ki, (Seferde, ikindi ile cem’ 

ederek kılmak için, öğleyi gecikdirse, öğle vakti çıkdıkdan sonra, mukîm olsa, önce 

öğle nemâzını kazâ eder. Öğleyi kazâya bırakdığı için günâha girmez.) Dişinde 

kaplama veyâ dolgu olduğu için mâlikî veyâ şâfi’î mezhebini taklîd eden, üç günden 

çok ve onbeş günden az kaldığı yerde, farzları kasr etmemeli, dört rek’at kılmalıdır. 

Kasr ederse, iki rek’at kıldığı farzları mâlikî ve şâfi’î mezhebine göre sahîh 

olmaz. Dört rek’at kılarsa, hanefîde mekrûh olur ise de, sahîh olur. Derisi, yabancı 

kadına değince veyâ nemâzda abdesti bozulunca, mâlikî mezhebine göre, nemâzının 

sahîh olması da, böyledir. Bu kimsenin, seferî olarak kaldığı yerde, harac 

olmadan, nemâzlarını cem’ edemiyeceği 54. cü madde sonunda bildirilmişdir. 

Ramezân-ı şerîfin başlamasını hesâb ile, takvîm ile önceden anlamak câiz olmaz 

ise de, kıbleyi hesâb ile, kutup yıldızı [pusula] ile ve nemâz vaktlerini astronomik 

hesâblarla hâzırlanan takvîmden anlamak câizdir. Çünki hesâb ve âlet ile, temâm 

bulunmasa da, çok zan elde edilir. Kıble ve nemâz vaktleri, fazla zan ile kabûl 

olur. 

Mihrâb bulunmıyan, hesâb, yıldız gibi şeylerle de anlaşılamıyan yerlerde, kıbleyi 

bilen, sâlih müslimânlara sormak lâzımdır. Kâfire, fâsıka ve çocuklara sorulmaz. 

Kâfire, fâsıka, mu’âmelâtda inanılırsa da, diyânâtda [ya’nî ibâdetlerde] inanılmaz. 

Kıbleyi bilen kimseyi aramağa, lüzûm yokdur. Kendisi araşdırır. Karâr verdiği 

cihete doğru kılar. Sonradan, yanlış olduğunu anlarsa, nemâzı iâde etmez. 

Kıble, Kâ’benin binâsı değildir, arsasıdır. Ya’nî yerden Arşa kadar, o boşluk kıbledir. 

Bunun için kuyu [deniz] dibinde, yüksek dağların tepesinde [tayyârede], bu 

cihete doğru kılınabilir. [Hâcı olmak için de, Kâ’benin binâsına değil, o arsaya gidilir. 

Başka yerlere giden, hâcı olamaz.] 

İbni Hacer-i Mekkî hazretleri (Fetâvâ-i fıkhiyye)de buyuruyor ki, (Kâ’benin binâsını, 

şimdiki şeklinden değişdirmek câiz değildir, harâmdır. Bugünkü binâyı Haccâc 

yapmışdır. Halîfe Hârûn-ür-Reşîd, bunu değişdirip, Abdüllah ibni Zübeyrin 

yapdırdığı doğru şekli vermek istedikde, imâm-ı Mâlik “rahmetullahi teâlâ aleyh” 

mâni’ oldu. Şimdiden sonra, değişdiren olursa, fitne çıkmamak ve eski binâyı zedelememek 

şartı ile yapılan değişiklikleri yıkmak vâcibdir. Yoksa vâcib olmaz). 

– 172 –

Hastalık sebebi, malın çalınmak tehlükesi ile veyâ gemide batmağa sebeb olursa 

veyâ yırtıcı hayvan, düşman görmek tehlükesi varsa veyâ hayvânından inince, 

yardımcısız binemiyecek ise ve hayvânı kıbleye karşı durdurunca, arkadaşlar 

beklemez ise, iki nemâzı cem’ eder. Cem’ edemezse, farzı da gücü yetdiği tarafa 

doğru kılar ve iâde etmez. Çünki, bu özrlere kendisi sebeb olmamış, semâvî, ya’nî 

gayr-i ihtiyârî olmuşdur. Kıble cihetini bilmiyen kimse, mihrâba bakmadan, bilene 

sormadan, kendi araşdırmadan kılarsa, kıbleye rastlamış olsa bile, nemâzı kabûl 

olmaz. Fekat, rastlamış olduğunu, nemâzdan sonra öğrenirse kabûl olur. Nemâz 

arasında öğrenirse kabûl olmaz. Kıbleyi araşdırıp da, karâr verdiği cihete kılmazsa, 

rastladığını anlasa bile, tekrâr kılması lâzım olur. Bunun gibi, abdestsiz olduğunu 

veyâ elbisesinin necs olduğunu veyâ vakt girmediğini sanarak kılan ve sonra 

bu zannının doğru olmadığını anlıyan, tekrâr kılar. 

[Kıble cihetini anlamak için, güneş gören bir yere bir çubuk dikilir. Yâhud, bir 

ipin ucuna anahtar, taş gibi birşey bağlanıp sarkıtılır. O günkü takvîm yaprağında 

yazılı (Kıble sâati) vaktinde, çubuğun, ipin gölgeleri, kıble istikâmetini, güneşin 

bulunduğu yer de, kıble cihetini gösterir. Güneş, gölgenin kıble tarafındadır.] 

Aşkın aldı benden beni, 

seviyorum Rabbim seni! 

Senin sevgin, pek tatlıymış, 


Ne varlığa sevinirim, 

ne yokluğa yerinirim. 

Aşkın ile zevklenirim, 


Emretdin ibâdetleri, 

medhetdin iyi hâlleri, 

verdin sonsuz ni’metleri, 


Ne nankör nefsim var aceb, 

zevkı için, bana kıyar hep! 

Ben hakîkî zevki buldum, 


İbâdeti güzel yapmak, 

dünyâ için de çalışmak, 

gece gündüz işim, çünki, 


Sevmek lâfla olmaz Hilmi, 

Rabbin, çalışınız dedi. 

Hâlinden de anlaşılsın; 


İslâm düşmanları nice, 

çatıyor dîne sinsice. 

Durursan, doğru mu olur, 


Âşık tenbel oturur mu? 

Ma’şûka toz kondurur mu? 

Düşmanı susdur da, söyle: 

Seviyorum Rabbim seni! 

– 173 –

Muhtelif arz ve tûl derecelerindeki mahallerin kıble açıları 

– 174 – 

T û l d e r e c e l e r i 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

180 

175 

175 

175 

175 

175 

175 

175 

175 

175 

175 

175 

175 

175 

175 

175 

175 

175 

176 

175 

174 

174 

174 

174 

174 

174 

173 

173 

173 

173 

172 

172 

172 

171 

171 

170 

170 

169 

168 

170 

170 

171 

171 

171 

171 

171 

170 

170 

170 

170 

170 

170 

170 

170 

170 

170 

169 

169 

169 

169 

169 

168 

168 

168 

167 

167 

166 

166 

165 

165 

164 

163 

162 

161 

160 

159 

158 

165 

166 

166 

166 

166 

166 

166 

166 

166 

166 

166 

165 

165 

165 

165 

165 

165 

164 

164 

164 

164 

163 

163 

162 

162 

161 

161 

160 

159 

159 

158 

157 

156 

155 

153 

152 

150 

148 

161 

161 

161 

161 

161 

161 

161 

161 

161 

161 

161 

161 

161 

160 

160 

160 

160 

159 

159 

159 

158 

158 

157 

157 

156 

156 

155 

154 

153 

153 

152 

150 

149 

148 

146 

145 

143 

141 

156 

157 

157 

157 

157 

157 

157 

157 

157 

156 

156 

156 

156 

156 

156 

155 

155 

155 

154 

154 

153 

153 

152 

152 

151 

150 

150 

149 

148 

147 

146 

145 

143 

142 

140 

139 

137 

135 

151 

152 

152 

152 

152 

152 

152 

152 

152 

152 

152 

152 

151 

151 

151 

151 

150 

150 

150 

149 

149 

148 

148 

147 

146 

146 

145 

144 

143 

142 

141 

140 

138 

137 

135 

134 

132 

130 

146 

147 

147 

147 

148 

148 

148 

148 

148 

147 

147 

147 

147 

147 

147 

146 

146 

146 

145 

145 

144 

144 

143 

142 

142 

141 

140 

139 

138 

137 

136 

135 

134 

133 

131 

130 

128 

126 

141 

143 

143 

143 

143 

143 

143 

143 

143 

143 

143 

143 

143 

142 

142 

142 

142 

141 

141 

140 

140 

139 

139 

138 

138 

137 

136 

135 

134 

133 

132 

131 

130 

129 

128 

126 

125 

123 

136 

138 

138 

138 

138 

139 

139 

139 

139 

139 

139 

138 

138 

138 

138 

138 

137 

137 

137 

136 

136 

135 

135 

134 

134 

133 

132 

132 

131 

130 

129 

128 

127 

126 

124 

123 

122 

120 

131 

133 

134 

134 

134 

134 

134 

134 

134 

134 

134 

134 

134 

134 

134 

134 

133 

133 

133 

133 

132 

132 

131 

131 

130 

130 

129 

128 

127 

127 

126 

125 

124 

123 

122 

121 

120 

118 

127 

129 

129 

129 

130 

130 

130 

130 

130 

130 

130 

130 

130 

130 

130 

130 

130 

129 

129 

129 

129 

128 

128 

127 

127 

126 

126 

125 

125 

124 

123 

122 

121 

121 

120 

119 

118 

117 

122 

124 

124 

125 

125 

125 

126 

126 

126 

126 

126 

126 

126 

126 

126 

126 

126 

126 

126 

125 

125 

125 

125 

124 

124 

123 

123 

122 

122 

121 

121 

120 

119 

119 

118 

117 

116 

115 

117 

119 

120 

120 

121 

121 

121 

121 

122 

122 

122 

122 

122 

122 

122 

122 

122 

122 

122 

122 

122 

122 

121 

121 

121 

121 

120 

120 

119 

119 

119 

118 

117 

117 

116 

116 

115 

114 

112 

115 

115 

116 

116 

117 

117 

117 

118 

118 

118 

118 

118 

119 

119 

119 

119 

119 

119 

119 

119 

119 

119 

118 

118 

118 

118 

118 

117 

117 

117 

116 

116 

115 

115 

114 

114 

113 

107 

110 

111 

111 

112 

112 

113 

113 

113 

114 

114 

114 

115 

115 

115 

115 

115 

116 

116 

116 

116 

116 

116 

116 

116 

116 

116 

115 

115 

115 

115 

115 

114 

114 

114 

113 

113 

113 

102 

105 

106 

107 

107 

108 

108 

109 

109 

110 

110 

111 

111 

111 

112 

112 

112 

112 

113 

113 

113 

113 

113 

113 

113 

113 

113 

113 

113 

113 

113 

113 

113 

113 

113 

113 

112 

112 

97 

101 

101 

102 

103 

103 

104 

105 

105 

106 

106 

107 

107 

108 

108 

108 

109 

109 

110 

110 

110 

111 

111 

111 

111 

111 

112 

112 

112 

112 

112 

112 

112 

112 

112 

112 

112 

112 

84 

74 

72 

70 

68 

66 

64 

62 

60 

58 

56 

54 

52 

50 

48 

46 

44 

42 

40 

38 

36 

34 

32 

30 

28 

26 

24 

22 

20 

18 

16 

14 

12 

10 

8 

6 

4 

2 

40 

35 

45 

30 

50 

25 

55 

20 

60 

15 

65 

10 

70 

5 

75 

0 

80 

5 

85 

10 

90 

15 

95 

20 

100 

25 

105 

30 

110 

35 

115 

40 

120 

45 

125 

50 

130 

55 

135 

60 

140 

65 

145 

70 

150 

75 

155 

80 

160 

85 

165 

90 

170 

95 

175 

100 

180 

105 

175 

110 

170 

115 

165 

120 

160 

125 

155 

130 

150 

135 

145 

140 

140 

145 

135 

150 

130 

155 

125 

160 

120 

165 

115 

170 

110 

175 

105 

180 

100 

175 

95 

170 

90 

165 

85 

160 

80 

155 

75 

150 

70 

145 

65 

140 

60 

135 

55 Arz 130 

50 

125 

45 

120 

40 

115 

35 

110 

30 

105 

25 

100 

20 

95 

15 

90 

10 

85 

5 

80 

0 

75 

5 

70 

10 

65 

15 

60 

20 

55 

25 

50 

30 

45 

35 

40 

92 

96 

97 

97 

98 

99 

100 

100 

101 

102 

102 

103 

103 

104 

105 

105 

106 

106 

107 

107 

108 

108 

108 

109 

109 

109 

110 

110 

110 

110 

111 

111 

111 

111 

111 

111 

111 

111 

87 

91 

92 

93 

94 

94 

95 

96 

97 

98 

98 

99 

100 

100 

101 

102 

102 

103 

104 

104 

105 

105 

106 

106 

107 

107 

108 

108 

109 

109 

109 

110 

110 

110 

111 

111 

111 

111 

82 

86 

87 

88 

89 

90 

91 

92 

93 

93 

94 

95 

96 

97 

98 

98 

99 

100 

101 

102 

102 

103 

104 

104 

105 

106 

106 

107 

107 

108 

108 

109 

109 

110 

110 

111 

111 

111 

77 

82 

82 

83 

84 

85 

86 

87 

88 

89 

90 

91 

92 

93 

94 

95 

96 

97 

98 

99 

100 

101 

101 

102 

103 

104 

105 

105 

106 

107 

108 

108 

109 

109 

110 

111 

111 

112 

72 

77 

78 

79 

80 

81 

82 

83 

84 

85 

86 

87 

88 

89 

90 

92 

93 

94 

95 

96 

97 

98 

99 

100 

101 

102 

103 

104 

105 

106 

107 

108 

108 

109 

110 

111 

111 

112 

67 

72 

73 

74 

75 

76 

77 

78 

79 

80 

82 

83 

84 

85 

87 

88 

89 

90 

92 

93 

94 

96 

97 

98 

99 

100 

102 

103 

104 

105 

106 

107 

108 

109 

110 

111 

112 

113 

62 

67 

68 

69 

70 

71 

72 

73 

75 

76 

77 

79 

80 

81 

83 

84 

86 

87 

89 

90 

91 

93 

94 

96 

97 

99 

100 

101 

103 

104 

105 

107 

108 

109 

110 

111 

112 

113 

57 

61 

62 

64 

65 

66 

67 

68 

70 

71 

72 

74 

75 

77 

79 

80 

82 

83 

85 

87 

89 

90 

92 

94 

95 

97 

99 

100 

102 

103 

105 

106 

108 

109 

111 

112 

113 

114 

52 

56 

57 

58 

59 

61 

62 

63 

65 

66 

68 

69 

71 

72 

74 

76 

78 

80 

82 

83 

85 

87 

89 

91 

93 

95 

97 

99 

101 

103 

105 

106 

108 

110 

111 

113 

114 

116 

47 

51 

52 

53 

54 

55 

57 

58 

59 

61 

62 

64 

66 

68 

69 

71 

73 

75 

78 

80 

82 

84 

87 

89 

91 

93 

96 

98 

100 

102 

104 

107 

109 

110 

112 

114 

116 

118 

42 

45 

46 

47 

49 

50 

51 

52 

54 

55 

57 

59 

60 

62 

64 

66 

69 

71 

73 

76 

78 

81 

83 

86 

89 

91 

94 

97 

99 

102 

105 

107 

109 

112 

114 

116 

118 

120 

36 

40 

41 

42 

43 

44 

45 

47 

48 

49 

51 

53 

55 

57 

59 

61 

63 

66 

68 

71 

74 

77 

80 

83 

86 

89 

92 

96 

99 

102 

105 

108 

110 

113 

116 

118 

120 

122 

31 

34 

35 

36 

37 

38 

39 

41 

42 

43 

45 

47 

48 

50 

52 

55 

57 

60 

63 

66 

69 

72 

76 

79 

83 

87 

91 

94 

98 

102 

106 

109 

112 

115 

118 

121 

124 

126 

26 

29 

30 

30 

31 

32 

33 

34 

35 

37 

38 

40 

42 

43 

46 

48 

50 

53 

56 

59 

63 

67 

71 

75 

79 

84 

89 

93 

98 

102 

107 

111 

115 

119 

122 

125 

128 

131 

21 

23 

24 

24 

25 

26 

27 

28 

29 

30 

31 

33 

34 

36 

38 

40 

42 

45 

48 

52 

55 

59 

64 

69 

74 

80 

86 

92 

98 

104 

109 

114 

119 

123 

127 

131 

134 

137 

16 

17 

18 

18 

19 

19 

20 

21 

22 

23 

24 

25 

26 

28 

29 

31 

33 

36 

39 

42 

46 

50 

55 

61 

67 

75 

82 

90 

99 

106 

113 

120 

126 

131 

135 

139 

142 

144 

10 

12 

12 

12 

13 

13 

13 

14 

15 

15 

16 

17 

18 

19 

20 

21 

23 

25 

27 

30 

33 

37 

42 

48 

56 

65 

76 

88 

101 

112 

122 

130 

136 

142 

146 

149 

152 

154 

5 

6 

6 

6 

6 

6 

7 

7 

7 

8 

8 

8 

9 

9 

10 

11 

12 

13 

14 

15 

17 

20 

23 

28 

35 

45 

61 

84 

108 

128 

141 

149 

155 

158 

161 

164 

165 

167 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

2 

4 

16 

174 

177 

178 

179 

179 

179 

179 

179 

179 

180 

1 

2 

3 

4 

Bu cedvelde tûl dereceleri 5’er derece ara ile cedvelin üstüne ve altına, arz dereceleri de 

2’şer derece ara ile cedvelin ortasına yukarıdan aşağıya doğru yazılmışdır. Tûl derecelerinden 

altı çizili olanlar garbî (–), diğerleri şarkî (+) dır. Şimâl yarım küresinde bulunan mahaller 

için birinci ve ikinci sıradaki tûl dereceleri, cenûb yarım küresinde bulunan mahaller 

için ise 3.cü ve 4.cü sıradaki tûl dereceleri kullanılır. Kıble açısı aranılan mahallin tûl derecesinin 

bulunduğu sütûn ile bu mahallin arz derecesinin bulunduğu satırın kesişdiği yerdeki 

rakam, bu mahallin kıble açısı derecesidir. Birinci ve dördüncü sıradaki tûl dereceleri 

için mahallin cenûbundan garbına, ikinci ve üçüncü sıradaki tûl dereceleri için ise cenûbundan 

şarkına kıble açısı kadar dönülünce kıbleye dönülmüş olur. Bu açılar güneş veyâ 

kutub yıldızı ile anlaşılan coğrafi cenûb istikâmetinden olup, pusula ile ölçmelerde sapma 

açısını da hesâba katmak îcâb eder.

60 — NEMÂZ VAKTLERİ 

(Mukaddimet-üs-salât), (Tefsîr-i Mazherî) ve (Halebî-yi kebîr)deki hadîs-i şerîfde 

buyuruldu ki: (Cebrâîl aleyhisselâm Kâ’be kapısı yanında iki gün bana imâm oldu. 

İkimiz, fecr doğarken sabâh nemâzını, güneş tepeden ayrılırken öğleyi, herşeyin 

gölgesi kendi boyu uzayınca ikindiyi, güneş batarken [üst kenârı gaybolunca] akşamı 

ve şafak kararınca yatsıyı kıldık. İkinci günü de, sabâh nemâzını, hava aydınlanınca; 

öğleyi, herşeyin gölgesi kendi boyunun iki katı uzayınca; ikindiyi, bundan 

hemen sonra, akşamı, oruc bozulduğu zemân, yatsıyı gecenin üçde biri olunca kıldık. 

Sonra, yâ Muhammed, senin ve geçmiş Peygamberlerin nemâz vaktleri budur. 

Ümmetin, beş vakt nemâzın herbirini, bu kıldığımız iki vaktin arasında kılsınlar dedi). 

Bu hâdise, mi’râcın ertesi günü, hicretden iki sene evvel, 14 temmuz günü idi. 

Kâ’benin irtifâ’ı 12,24 m, meyl-i şems 21 derece 36 dakîka, arz derecesi 21 derece 

26 dakîka olduğundan, fey-i zevâl 3,56 cm. idi. Hergün beş kerre nemâz kılınması 

emr olundu. Nemâz sayısının beş olduğu, bu hadîs-i şerîfden de anlaşılmakdadır. 

Âkıl ve bâlig olan, ya’nî aklı olup, evlenme yaşına gelmiş olan her müslimân erkeğin 

ve kadının, hergün beş vakt nemâzı, vaktlerinde kılmaları farzdır. Bir nemâz, 

vakti gelmeden önce kılınırsa, sahîh olmaz. Hem de, büyük günâh olur. Nemâzın 

sahîh olması için, vaktinde kılmak lâzım olduğu gibi, vaktinde kıldığını bilmek, şübhe 

etmemek de farzdır. (Tergîb-üs-salât)daki hadîs-i şerîfde, (Nemâz vaktlerinin 

bir evveli vardır. Bir de sonu vardır) buyuruldu. Bir mahalde, bir nemâzın evvel 

vakti, güneşin o mahal zâhirî üfk hattından belli bir irtifâ’a geldiği vaktdir. 

Üzerinde yaşadığımız (Erd küresi), mihveri (ekseni) etrâfında, boşlukda dönmekdedir. 

Bu mihver, Erdin merkezinden geçer ve Erdin sathını (yüzeyini) iki noktada 

delen bir doğrudur. Bu iki noktaya (Erdin kutubları) denir. Güneşin ve yıldızların 

üzerinde hareket etdikleri zan olunan küreye (Semâ küresi) denir. Güneş 

hareket etmez, fekat, Erd küresi döndüğü için, güneş hareket ediyor zan ediyoruz. 

Etrâfımıza bakınca yer ile gök, büyük bir dâirenin kavsi üzerinde birleşmiş gibi görünüyor. 

Bu dâireye (Üfk-ı zâhirî hattı) denir. Güneş, sabâhları, bu hattın şark tarafından 

doğuyor. Semânın ortasına doğru yükseliyor. Öğle vakti, tepeye kadar yükselip, 

tekrâr alçalmağa başlıyor. Sonra üfk-ı zâhirî hattının garb tarafında, bir 

noktadan batıyor. Üfkdan i’tibâren en yüksek olduğu vakt (zevâl vakti)dir. Bu vakt, 

güneşin (üfk-ı zâhirî hattından) olan yüksekliğine, güneşin (Gâye-i irtifâ’ı) denir. 

Semâya bakan insana (Râsıd) denir. Râsıdın ayaklarından geçen Erdın yarı çapı 

istikâmetine râsıdın (Şâkûlü) denir. Râsıd, yer küresinin hâricinde herhangi bir yükseklikdeki 

bir M noktasındadır. ME hattı râsıdın şâkûlüdür. Bu şâkûle dik olan düzlemlere 

râsıdın (Üfk düzlemleri) denir. 

Altı üfk düzlemi vardır: Sahîfe 180 deki şeklin altındaki yazıyı okuyunuz! 1– Râsıdın 

ayaklarından geçen MF (Riyâdî üfk) düzlemi. 2– Yer küresine temâs eden BN 

(Hissî üfk) düzlemi. 3– Râsıdın etrâfını çeviren (Zâhirî üfk hattı) dâiresinin (LK dâiresinin) 

çizildiği LK düzlemi (Mer’î üfk) düzlemi. 4– Erdin merkezinden geçen 

(Hakîkî üfk) düzlemi. 5– Râsıdın bulunduğu yerin en yüksek noktasının zâhirî üfk 

hattından geçen P (Şer’î üfk) düzlemidir ki, bu düzlemin yer küresini kesdiği q dâireye 

(şer’î üfk hattı) denir. Bu beş düzlem, birbirlerine paraleldir. 6– Râsıdın ayaklarından 

geçen üfk-ı hissî düzlemine (Sathî üfuk) denir. Râsıdın bulunduğu yer yükseldikce, 

(zâhirî üfk hattı) dâiresi büyür ve hissî üfkdan uzaklaşır. Hakîkî üfka yaklaşır. 

Bundan dolayı, bir şehrde, muhtelîf yükseklikler için, bir nemâzın zâhirî muhtelîf 

vaktleri olur. Hâlbuki, bir şehrde, bir nemâzın tek bir vakti vardır. Bundan dolayı, 

nemâz vaktleri için zâhirî üfk hatları kullanılamaz. Yükseklik ile değişmiyen (Şer’î 

üfk) hattından olan şer’î irtifâ’ kullanılır. Her mahallin altı üfkundan üçü için bir nemâzın 

birer nemâz vakti vardır: Hakîkî, zâhirî ve şer’î vaktler. Güneşi ve üfku görenler, 

güneşin, şer’î üfkdan, nemâz vaktinin irtifâ’ına geldiği şer’î vaktlerde kılar. Gör- 

– 175 –

miyenler, hesâb ile bulunan şer’î vaktlerde kılar. Fekat, şer’î üfk hatlarına göre irtifâ’lar, 

zâhirî üfk hatlarına göre olan, zâhirî irtifâ’lardan uzundur. Nemâz vaktleri öğleden 

sonra oldukları için bu üfklar kullanılamaz. Bu üç vaktden herbirinin riyâdî ve 

mer’î kısmları vardır. Riyâdî vaktler, güneşin, irtifâ’ından, hesâb ile bulunur. Mer’î 

vaktler, riyâdî vaktlere 8 dakîka 20 sâniye ekliyerek hâsıl olur. Çünki ziyâ, Güneşden 

Erda 8 dakîka 20 sâniyede gelmekdedir. Yâhud, güneşin belli irtifâ’a geldiğini 

görerek anlaşılır. Riyâdî ve hakîkî vaktlerde nemâz kılınmaz. Bu vaktler, mer’î 

vaktlerin bulunmalarına vâsıta olurlar. Tulû’ ve gurûb üfklarının irtifâ’ları sıfırdır. 

Zâhirî üfk hatlarının dereceleri, öğleden evvel, güneş doğarken başlar. Öğleden 

sonra, hakîkî üfkdan sonra başlar. Şer’î üfk, öğleden evvel, hakîkî üfkdan evvel, öğleden 

sonra, hakîkî üfkdan sonradır. Fecr-i sâdık vaktinin irtifâ’ı, dört mezhebde de, 

-19 derecedir. Yatsı nemâzı vaktinin başlaması irtifâ’ı, İmâm-ı a’zama göre, -19 derece, 

iki imâma ve diğer üç mezhebe göre -17 derecedir. Öğle vaktinin başlaması irtifâ’ı, 

gâye irtifâ’ıdır. Gâye irtifâ’ı, arz derecesinin temâmîsi ile meylin cebrî toplamıdır. 

Güneşin merkezinin, üfk-ı hakîkîden gâye irtifâ’ına yükseldiği görülünce, 

mer’î hakîkî (Zevâl vakti) olur. Öğle ve ikindi vaktlerinin başlaması irtifâ’ları her gün 

değişmekdedir. Bu iki irtifâ’ hergün yeniden ta’yîn edilir. Güneşin kenârının, zâhirî 

üfuk hattından, nemâzın irtifâ’ derecesine geldiği vakt görülemiyeceği için, fıkh kitâbları 

bu mer’î vaktin alâmetlerini, işâretlerini bildirmekdedir. Ya’nî zâhirî nemâz 

vaktleri, riyâdî vaktler değil, mer’î vaktlerdir. Semâda bu alâmetleri göremiyenler ve 

takvîm hâzırlayanlar, güneşin kenârının öğleden sonra sathî üfuk hatlarına göre 

olan irtifâ’lara geldiği riyâdî vaktleri hesâb eder, sâat makineleri bu riyâdî vaktlere 

gelince, mer’î vakt olurlar. Nemâzları bu (Mer’î vaktler)inde kılınmış olur. 

Hesâb ile, güneşin hakîkî üfukdan irtifâ’ noktasına geldiği riyâdî vaktler bulunmakdadır. 

Güneşin bir mer’î vakte geldiği, bu riyâdî vaktden 8 dakîka 20 sâniye 

sonra görülür ki, buna (Mer’î vakt) denir. Ya’nî, mer’î vakt riyâdî vaktden 8 dakîka 

20 sâniye sonradır. Sâat makinelerinin başlangıçları, ya’nî hakîkî zevâl ve ezânî 

gurûb vaktleri, mer’î vaktler olduğu için, sâat makinelerinin gösterdikleri riyâdî 

vaktler, mer’i vaktler olmakdadır. Takvîmlere riyâdî vaktler yazıldığı hâlde, sâat 

makinelerinde mer’î vaktler hâline dönmekdedirler. Meselâ, hesâb ile bulunan 

vakt 3 sâat 15 dakîka ise, bu riyâdî 3 sâat 15 dakîka, sâat makinelerinde 3 sâat 15 

dakîka, mer’î vakt olmakdadır. Hesâb ile, önce, güneş merkezinin hakîkî üfka göre 

nemâzın irtifâ’ına geldiği (Hakîkî riyâdî vaktler) bulunur. Bunlar, sonra (temkin) 

zemânı ile muâmele olunarak, (Şer’î riyâdî vaktler)e çevrilir. Ya’nî, sâat 

makinelerinde, riyâdî vakte ayrıca 8 dakîka 20 sâniye ilâve etmek lâzım değildir. 

Bir nemâzın hakîkî vakti ile şer’î vakti arasındaki zemân farkına (Temkin) zemânı 

denir. Temkin mikdârı her nemâz vakti için takrîben aynıdır. 

Bir mahalde, (Sabâh nemâzının vakti), dört mezhebde de, (şer’î gece)nin sonunda 

başlar. Ya’nî, (Fecr-i sâdık) denilen beyâzlığın şarkdaki üfk-ı zâhirî hattının bir 

noktasında görülmesi ile başlar. Oruc da, bu vaktde başlar. Müneccim başı Ârif beğ 

diyor ki, (Fecr-i sâdık, beyâzlık üfuk üzerinde yayıldığı vakt başladığını ve bu vakt 

irtifâ’ -18, hattâ -16 derece olduğunu bildiren za’îf kavller de bulunduğu için, sabâh 

nemâzını, takvîmde yazılı imsâk vaktinden 15 dakîka sonra kılmak ihtiyâtlı 

olur.) Fecr vaktinin irtifâ’ını bulmak için, berrak bir gecede, üfk-ı zâhirî hattına ve 

sâatimize bakıp, fecr vakti anlaşılır. Bu vakt, muhtelif irtifâ’lar için, hesâb ile bulunan 

vaktlerden hangisine uyarsa, o vaktin hesâbında kullanılan irtifâ’, fecr irtifâ’ı 

olur. Şafak irtifâ’ı da böyle bulunur. İslâm âlimleri asrlardan beri, fecr irtifâ’ının 

-19 derece olduğunu anlamışlar, diğer rakamların doğru olmadığını bildirmişlerdir. 

Avrupalılar, beyâzlığın yayılmasına fecr diyor. Bu fecrin irtifâ’ı -18 derecedir 

diyorlar. Müslimânların, din işlerinde, hıristiyanlara ve mezhebsizlere değil, islâm 

âlimlerine uyması lâzımdır. Sabâh nemâzının vakti, (Şemsî gece)nin sonunda temâm 

olur. Ya’nî, güneşin ön [üst] kenârının, o mahaldeki, üfk-ı zâhirî hattından doğ- 

– 176 –

duğu görülünceye kadardır. 

(Semâ küresi), merkezinde bir nokta gibi, Erd küresi bulunan ve güneş ile bütün 

yıldızlar bunun sathında kabûl edilen büyük bir küredir. Nemâz vaktleri, bu küre sathında 

düşünülen (İrtifâ’ kavsleri ) ile hesâb olunur. Erd mihverinin [ekseninin] semâ 

küresini kesdiği iki noktaya (Semâ kutbu) denir. İki kutubdan geçen düzlemlere 

(Meyl düzlemleri) denir. Bu düzlemlerin semâ küresinde hâsıl etdikleri dâirelere 

(Meyl dâireleri) denir. Bir mahallin şâkûlünden geçen düzlemlere(Semt düzlemleri) 

denir. Semt düzlemlerinin semâ küresini kesdiklerini düşünürsek, küre sathında 

hâsıl etdikleri bu dâirelere, o mahallin (Semt dâiresi=Azimut)leri veyâ (İrtifâ’ dâireleri) 

denir. Bir mahallin semt dâireleri, bu mahallin üfuklarını amûd [dik] olarak 

keser. Erd küresi üzerindeki bir mahalden, birçok semt düzlemleri ve bir tek meyl 

düzlemi geçmekdedir. Bir mahallin şâkûlü ile Erdın mihveri, Erdın merkezinde kesişirler. 

Bu iki doğrudan geçen düzlem, bu mahallin hem semt düzlemidir. Hem de, 

meyl düzlemidir. Bu düzleme, bu mahallin (Nısf-ün-nehâr) düzlemi denir. Nısf-ünnehâr 

düzleminin, semâ küresini kesdiği dâireye, o mahallin (Nısf-ün-nehâr dâiresi 

= Meridiyen) denir. Nısf-ün-nehâr sathı, o mahallin üfk-ı hakîkî sathını dik olarak 

keser ve üfk-ı hakîkî dâiresini iki müsâvî kısma ayırır. Üfk-ı hakîkî sathını kesdiği 

doğruya, o mahallin (Nısf-ün-nehâr hattı) denir. Güneşin merkezinden geçen 

semt dâiresinin, bu mahallin hakîkî üfkunu kesdiği semâdaki N noktası ile güneşin 

merkezi arasındaki GN kavs [yay] parçasına (Hakîkî irtifâ’ kavsi) denir. Bu kavsin 

derecesi, güneşin bu mahalde, o andaki (Hakîkî irtifâ’ı=Altitude)dir. Şems, her an, 

başka semt dâirelerinden geçmekdedir. Güneşin bir Z kenârından geçen semt dâiresinin, 

bu kenârı kesdiği nokta ile, hissî, mer’î, riyâdî ve hakîkî üfuk düzlemlerini 

kesdiği, semâdaki iki nokta arasındaki kavslerine, bu üfuklara nazaran (Zâhirî irtifâ’ 

kavsi) denir. Bu kavslerin derecesine, güneşin bu üfuklara göre (Zâhirî irtifâ’)ları 

denir. Sathî irtifâ’ı, hakîkî irtifâ’ından fazladır. Şemsin, bu üfuklardan aynı irtifâ’da 

olduğu vaktler farklıdır. Hakîkî irtifâ’, Erdın merkezinden çıkıp, semâdaki hakîkî 

irtifâ’ kavsinin iki ucundan geçen iki yarım doğrunun hâsıl etdiği zâviyenin derecesidir. 

Bu iki yarım doğru arasında bulunan ve semâdaki bu kavse muvâzî [paralel] 

olan muhtelif uzunluklardaki, sonsuz sayıda kavslerin dereceleri, birbirlerine 

müsâvî olup, hepsi hakîkî irtifâ’ derecesi kadardır. Diğer irtifâ’lara müsâvî olan 

zâviyeleri hâsıl eden iki yarım doğru, râsıdın bulunduğu mahalden geçen şâkûlün, 

üfku kesdiği noktadan çıkarlar. Bu irtifâ’ zâviyelerinin dereceleri de, içlerindeki kavslerin 

dereceleri kadardır. Erdın merkezinden geçen ve mihverine amûd olan sonsuz 

bir düzleme (Mu’addilün-nehâr=Ekvator düzlemi) denir. Bu ekvator sathının, Erd 

küresini kesdiği dâireye (Mu’addilün-nehâr dâiresi=Ekvator) denir. Ekvator sathının 

ve ekvator dâiresinin yeri ve istikâmeti sâbitdir, hiç değişmez. İkisi de, Erd küresini, 

iki müsâvî yarım küreye ayırır. Güneşin merkezi ile Ekvator sathı arasında 

kalan meyl dâiresi kavsinin derecesine (Güneşin meyli) denir. Zâhirî tulû’dan evvel, 

zâhirî üfuk hattı üzerindeki beyâzlık, kırmızılıkdan iki irtifâ’ derecesi evvel başlar. 

Ya’nî güneş üfk-ı zâhirî hattına 19 derece yaklaşınca başlar. Fetvâ böyledir. Müctehid 

olmıyanların, bu fetvâyı değişdirmeğe hakları yokdur. 20 derece yaklaşınca başladığını 

bildirenlerin de bulunduğu, İbni Âbidînde ve M.Ârif beğin takvîminde 

yazılıdır. Fekat, fetvâya uymıyan ibâdetler, sahîh olmaz. 

Güneşin günlük mahrekleri, birbirlerine ve ekvator düzlemine paralel olan, semâ 

küresi üzerindeki dâirelerdir. Bu dâirelerin bulundukları düzlemler, Erdin mihverine 

ve Nısf-ün-nehâr düzlemine dikdirler. Üfuk düzlemlerini eğik [mâil] olarak 

keserler. Ya’nî, güneşin mahreki, üfk-ı zâhirî hattını dik olarak kesmez. Güneşden 

geçen semt dâiresi, üfk-ı zâhirî hattına dikdir. Güneşin merkezi, bir mahallin 

Nısf-ün-nehâr dâiresi üzerine gelince, merkezinden geçen meyl dâiresi ile o mahaldeki 

semt dâiresi aynı olur ve merkezi, hakîkî üfukdan gâye irtifâ’ında olur. 

Güneşi görenler için, (Zâhirî zuhr vakti), ya’nî (öğle nemâzının zâhirî vakti), kul- 


lanılır. Bu mer’î vakt, güneşin arka kenârı zâhirî zevâl mahallinden ayrılırken başlar. 

Güneş, her mahallin sathî üfkundan, ya’nî gördüğümüz (Zâhirî üfuk hattından) 

doğar. Önce, ön kenârı, sathî üfukdan, ya’nî gördüğümüz (Zâhirî üfuk hattından) 

gâye irtifâ’ına gelince, bu yüksekliğe mahsûs olan, semâdaki (Zâhirî zevâl mahalli 

dâiresi) ne gelerek, (Zâhirî mer’î zevâl vakti) başlar. Yere amûd [dik] olan bir çubuğun 

gölgesinin kısaldığı his edilmez olur. Sonra güneşin merkezi, o mahallin semâdaki 

nısf-ün-nehâr [gündüz müddetinin ortası] dâiresine yükselince, ya’nî hakîkî 

üfka nazaran, gâye irtifâ’ında olunca, (Hakîkî mer’î zevâl vakti) olur. Bundan sonra, 

arka kenârın, o mahallin, üfk-ı sathîsinin garb tarafından gâye irtifâ’ına indiği vakt, 

(Zâhirî zevâl vakti) biterek, gölgenin uzamağa başladığı görülür ve (Zâhirî mer’î zuhr 

vakti) olur. Güneş, zâhirî zevâl vaktinden hakîkî zevâl vaktine yükselirken ve buradan 

zâhirî zevâl vaktinin sonuna alçalırken, güneşin ve gölgenin hareketleri his edilmez. 

Çünki mesâfe ve zemân pek azdır. Dahâ sonra, arka kenâr, üfk-ı sathî hattının 

garb tarafından gâye irtifâ’ına inince, (Zâhirî mer’î zevâl vakti) temâm olup, (Şer’î 

mer’î zuhr vakti) başlar. Bu vakt, hakîkî zevâl vaktinden (Temkin) zemânı sonradır.Çünki, 

hakîkî ve şer’î zevâl vaktleri arasındaki zemân farkı, hakîkî ve sathî 

üfuklar arasındaki zemân farkı kadar olup, bu da, (Temkin) zemânıdır. Zâhirî 

vaktler, çubuğun gölgesinden anlaşılır. Şer’î vaktler, çubuğun gölgesinden anlaşılmaz. 

Hesâb ile hakîkî zevâl vakti bulunup, buna temkin ilâve edilerek, riyâdî şer’î 

zevâl vakti olur. Takvîmlere yazılır. Zuhr vakti, asr-ı evvele kadar, ya’nî her şeyin 

gölgesi, hakîkî zevâl vaktindeki uzunluğundan, kendi boyu mikdârı veyâ asr-ı sâniye 

kadar, ya’nî boyunun iki misli uzayıncaya kadar devâm eder. Birincisi, iki imâma 

ve diğer üç mezhebe göre, ikincisi, İmâm-ı a’zama göredir. 

(İkindi nemâzının vakti), öğle vakti bitince başlıyarak, güneşin arka kenârının, 

râsıdın bulunduğu mahallin zâhirî üfuk hattından batdığı görülünceye kadar ise de, 

güneş sarardıkdan sonra ya’nî alt [ön] kenârı zâhirî üfuk hattına bir mızrak boyu 

yaklaşıncaya kadar gecikdirmek harâmdır. Bu vakt, üç kerâhet vaktinin üçüncüsüdür. 

Şimdi, Türkiyede, takvîmlerde, ikindi vaktleri, asr-ı evvele göre yazılıdır. 

Bu vaktlerden, kışın 36, yazın 72 dakîka sonra kılınca, İmâm-ı a’zama da uyulmuş 

olur. Arz derecesi 40 ile 42 arasında olan mahallerde, ocak ayından başlıyarak, her 

ay için 6 dakîka, 36 ya ilâve, temmuzdan sonra 72 den tarh edince, bu aydaki, iki 

asr vakti arasındaki zemân farkı olur. 

(Akşam nemâzının vakti), güneş zâhirî gurûb edince başlar. Ya’nî, güneşin üst 

kenârının, râsıdın bulunduğu mahallin üfk-ı zâhirîsi hattından gayb olduğu görülünce 

başlar. Şer’î ve şemsî geceler de, bu vakt başlarlar. Güneşin zâhirî tulû’ ve 

gurûbunun görülemediği yerlerde ve hesâb yapılırken, şer’î vaktler kullanılır. 

Ziyâsı, sabâhları en yüksek tepeye gelince, şer’î tulû’ vakti olur. Akşamları buradan 

çekildiği görülünce de, mer’î şer’î gurûb vakti olur. Ezânî sâat makineleri, bu 

vakt 12 yapılır. Akşam nemâzının vakti, yatsı nemâzının vaktine kadar devâm e- 

der. Akşam nemâzını, vaktin evvelinde kılmak sünnetdir. (İştibâk-i nücûm) vaktinden, 

ya’nî yıldızlar çoğaldıkdan, ya’nî güneşin arka kenârının zâhirî üfuk hattı 

altına on derece irtifâ’a indikden sonraya bırakmak harâmdır. Hastalık, seferî 

olmak, hâzır ta’âmı yimek için, bu kadar gecikdirilebilir. 

(Yatsı nemâzının vakti), İmâmeyne göre, işâ-i evvelden, ya’nî garbdaki zâhirî 

üfuk hattı üzerinde, kırmızılık gayb oldukdan sonra başlar. Diğer üç mezhebde de 

böyledir. İmâm-ı a’zama göre, işâ-i sânîden, ya’nî beyâzlık gayb oldukdan sonra 

başlar. Hanefîde, şer’î gecenin sonuna, ya’nî fecr-i sâdıkın ağarmasına kadardır. 

Kırmızılığın gayb olması, güneşin üst kenârının, üfk-ı sathînin altında, onyedi 

derece irtifâ’a indiği vaktdir. Bundan sonra, ya’nî ondokuz derece irtifâ’a inince, 

beyâzlık gayb olur. Şâfi’î mezhebinde yatsı nemâzının âhir vakti, şer’î gecenin yarısına 

kadar diyenler vardır. Yatsıyı, şer’î gecenin yarısından sonra kılmak, bunlara 

göre câiz değildir. Hanefîde ise, mekrûhdur. Mâlikîde şer’î gecenin sonuna ka- 

– 178 –

dar kılmak sahîh ise de, üçde birinden sonra kılmak günâhdır. Öğle ve akşam nemâzlarını 

iki imâmın bildirdiği vaktlerde kılamıyan, kazâya bırakmayıp, İmâm-ı 

a’zamın kavline göre edâ etmeli, bu takdîrde, o gün ikindi ve yatsı nemâzlarını da, 

İmâm-ı a’zamın bildirdiği vaktden önce kılmamalıdır. Vakt çıkmadan, hanefîde iftitâh 

tekbîri alınca, mâlikîde ve şâfi’îde ise, bir rek’at kılınca, nemâzı vaktinde kılmış 

olur. A. Ziyâ beğ (İlm-i hey’et) kitâbında diyor ki: 

(Kutba yaklaşdıkça, sabâh ve yatsı nemâzlarının vaktlerinin başlangıcı, ya’nî 

fecr ve şafak vaktleri, güneşin doğma ve batma vaktlerinden uzaklaşır. Ya’nî sabâh 

ve yatsı nemâzlarının ilk vaktleri, birbirine yaklaşır. Her memleketin nemâz 

vaktleri, hatt-ı üstüvâdan [Ekvatordan] uzaklığına, ya’nî arz derecesine [Enlem=Latitude 

=ª] ve güneşin meyline, [Declination=∞] ya’nî ay ve günlere göre, 

değişir.) [Arz dereceleri, (90-meyl)den fazla olan yerlerde gece ve gündüz hiç olmaz. 

Arz derecesinin temâmîsi < meyl + 19 ise, ya’nî arz dereceleri ile meyl-i şems 

toplamı (90–19=71) veyâ dahâ ziyâde olan zemânlarda güneşin meylinin, beş dereceden 

ziyâde olduğu yaz aylarında, şafak gayb olmadan, fecr başlar. Bunun 

için, meselâ arz derecesi 48 0 50' olan Paris şehrinde Hazîranın 12 si ile 30 u arasında 

yatsı ve sabâh nemâzlarının vaktleri başlamaz]. Hanefî mezhebinde vakt, nemâzın 

sebebidir. Sebeb bulunmazsa, nemâz farz olmaz. O hâlde, böyle memleketlerde 

bu iki nemâz farz olmaz. Ba’zı âlimlere göre ise, arz dereceleri bunlara yakın 

olan yerlerdeki vaktlerinde kılmak farz olur. [Bu iki nemâz vaktinin başlamadığı 

zemânlarda, vaktlerinin olduğu en son günün vaktlerinde kılmak iyi olur.] 

Nehâr-ı şer’înin ya’nî oruc zemânının dörtde biri temâm olunca, (Duhâ) ya’nî 

kuşluk vakti olur. Nehâr-ı şer’înin yarısına (Dahve-i kübrâ) vakti denir. Ezânî zemâna 

göre, Dahve-i kübrâ=Fecr+(24-Fecr)÷2=Fecr+12-Fecr÷2=12+Fecr÷2 dir. 

Ya’nî Fecr vaktinin yarısı, sabâh 12 den i’tibâren, Dahve-i kübrâ vakti olur. İstanbulda, 

13 Ağustosda, müşterek zemâna göre fecr vakti, 3 sâat 9 dakîka, gurûb vakti 

19 sâat 13 dakîka olduğundan şer’î gündüz müddeti 16 sâat 4 dakîka ve müşterek 

zemâna göre, Dahve-i kübrâ vakti 8.02+3.09 = 11 sâat 11 dakîka olur. Yâhud, 

müşterek sâata göre, gurûb ve imsâk vaktleri toplamının yarısıdır. 

Güneş, zâhirî üfuk hattına yaklaşdıkca, hava tabakalarının ziyâyı kırma derecesi 

artdığı için, ova ve deniz gibi düz yerlerde, güneşin üst kenârı, zâhirî üfuk hattının 

0,56 derece altında olduğu zemân, doğdu görünür. Akşamları üfukda gayb 

olması da, batmasından bu kadar sonra olur. 

Bir mahallin şâkûlüne, ya’nî Erdın bu yerden geçen yarı çapına amûd [dik] 

olan sonsuz düzlemlere bu mahallin (Üfuk)ları denir. Yalnız sathî üfklar böyle değildir. 

Altı üfuk vardır. Bu üfukların yerleri ve istikâmetleri sâbit değildir. Râsıdın 

bulunduğu mahalle göre, değişirler. (Üfk-ı hakîkî), Erd küresinin merkezinden geçen 

sonsuz EN üfuk düzlemidir. Bir râsıdın (Üfk-ı hissî)si, bulunduğu mahallin en 

alçak B noktasından geçen, ya’nî Erd küresinin sathına temâs eden sonsuz bir düzlemdir. 

Erd küresinin merkezinden ve sathından güneşin merkezine giden iki 

doğrunun güneşin merkezinde hâsıl etdikleri zâviyeye [açıya] güneşin (İhtilâf-ı manzar)ı 

denir. Senelik vasatîsi 8,8 sâniyedir. Güneşin merkezinin hakîkî üfka nazaran 

irtifâ’ı ile riyâdî veyâ hissî üfuklara göre irtifâ’larının farkıdır. İhtilâf-ı manzar, ayın, 

güneşin tulû’larının geç görülmesine sebeb olur. Râsıdın [Güneşe bakan kimsenin] 

bulunduğu, herhangi yükseklikdeki M noktasından geçen F müstevîsi [düzlem] 

(Üfk-ı riyâdî)sidir. (Üfk-ı zâhirî hattı), M noktasında bulunan râsıdın gözünden çıkıp 

Erd küresine K noktasında temâs eden MK şu’â’ının M noktasının şâkûlünün 

etrâfında deverânından hâsıl olan mahrûtun [koninin] Erd küresi ile temâs eden 

K noktalarının meydâna getirdikleri LK dâiresidir. Bu dâireden geçen ve M noktasının 

şâkûlüne amûd olan düzleme râsıdın (Üfk-ı mer’î)si denir. Bu mahrûtun sathı 

[yüzeyi] (Üfk-ı sathî)sidir. (Üfk-ı zâhirî hattı), herhangi bir yükseklikde bulunan 

râsıdın, o mahallin ova, deniz gibi en aşağı noktaları ile semânın birleşmiş gi- 

– 179 –

i gördüğü bir dâiredir. Bu dâire, mer’î üfkun, Erd küresi sathını kesdiği noktalardan 

meydâna gelmişdir. Bu noktaların her birinden bir semt düzlemi geçmekdedir. 

Güneşin bulunduğu semt düzleminin kesdiği (K) noktasından geçen üfk-ı hissî 

düzlemi, semt düzlemini dik olarak, MS hattı boyunca keser. Bu hissî üfka râsıdın 

(Sathî üfk)u denir ki, MK düzlemidir. Bir mahalde, muhtelif yükseklikler için, 

muhtelif sathî üfuklar vardır. Bunların Erd küresine temâs eden K noktaları, zâhirî 

üfuk hattını hâsıl ederler. Râsıdın gözünden çıkan şu’â istikâmetine, ya’nî 

MS doğrusuna (Sathî üfuk hattı) denir. Semt düzleminin ZS kavsi, güneşin sathî üfka 

nazaran irtifâ’ı olur. Bu kavs, Râsıdın gözünden çıkıp, bu kavsin iki ucundan geçen 

iki yarım doğru arasındaki zâviyenin derecesini göstermekdedir. Güneş hareket 

etdiği için, MS üfk-ı sathîsinin Erd küresine temâs etdiği K noktası da, üfk-ı zâhirî 

hattı üzerinde hareket ederek, üfk-ı sathî her ân değişir. Râsıd, K dan, semâdaki 

ZS irtifâ’ kavsine muvâzî çizilen HK kavsinin Râsıd ile güneş arasındaki MZ doğrusunu 

kesdiği H noktasına bakınca, güneşi görür. Bu kavsi, güneşin zâhirî üfuk hattına 

nazaran irtifâ’ı zan eder. Bu HK kavsinin derecesi, güneşin arka kenârının sathî 

üfka nazaran ZS irtifâ’ı kadardır. Bunun için, sathî üfka nazaran irtifâ’ olarak, 

HK (zâhirî irtifâ’ı) kullanılmakdadır. Güneş, semâdaki S noktasından gurûb etmekdedir. 

Râsıd, Erd üzerindeki K noktasından gurûb etdi sanır. Güneş ve yıldızlar, bir 

mahallin sathî üfkunun altına girince, ya’nî bu üfka nazaran irtifâ’ı sıfır olunca, bu 

üfkun her yerindeki râsıdlar, bunların gurûb etdiklerini görürler. M noktasındaki 

râsıd, güneşin K noktasındaki üfk-ı sathîden gurûbunu görür. Ya’nî, güneşin üst kenârının, 

sathî üfka göre, irtifâ’ı sıfır olunca, M noktasındaki râsıdın gurûb vakti olur. 

Bunun gibi, râsıdın bütün nemâz vaktleri de sathî üfka göre olan şer’î irtifâ’ları ile 

ma’lûm olur. M de bulunan râsıd, güneşin üfk-ı sathîye nazaran olan ZS şer’î irtifâ’ını, 

üfk-ı zâhirî hattına nazaran olan HK irtifâ’ olarak gördüğü için, nemâz 

K = Güneşden geçen Semt düzleminin LK 

zâhirî üfuk hattını kesdiği nokta. 

MS =Erd küresine K noktasında mümâs 

olan [değen] üfk–ı hissî düzlemine 

Râsıdın (üfk–ı sathî)si denir. 

HK=Güneşin kenârının üfk-ı zâhirî hattı 

üzerindeki K noktasından irtifâ’ıdır. 

Bu irtifâ’, güneşin sathî üfka nazaran 

olan ZS irtifâ’ına müsâvîdir. 

D = C = Ç = İnhitât-ı üfuk zâviyesi. 

M = Mahallin herhangi bir yüksek yeri. 

ZMF= Güneşin riyâdî irtifâ’ zâviyesi. 

– 180 – 

ZS = Güneşin, sathî üfka nazaran irtifâ’ını 

gösteren, semâdaki semt dâiresi kavsidir. 

Bu kavsin derecesi, HK kavsinin 

derecesine müsâvîdir. 

O = Üfk-ı hakîkî ile üfk-ı sathînin kesişdiği 

doğru noktalarından biri. 

1- Üfk-ı hakîkî, 2 - Üfk-ı hissî, 3- Üfk-ı 

riyâdî, 4-Üfk-ı sathî düzlemleri, 5-Üfk-ı 

zâhirî hattı. 6 - Üfk-ı şer’î hattı. 

G = Güneşin Erdden görünüşü. 

GN= Güneşin hakîkî irtifâ’ı. 

B= Mahallin en alçak yeri.

vaktlerinin ta’yîninde, üfk-ı zâhirî hattına nazaran olan HK (zâhirî irtifâ’lar)ı kullanılır. 

Bu irtifâ’lar, râsıdın riyâdî, hissî, mer’î ve hakîkî üfklarına nazaran irtifâ’larından 

fazladır. Sathî üfka nazaran olan ZS irtifâ’ından hakîkî irtifâ’dan ZN in farkına, 

M yüksekliği için (İnhitât-ı üfuk zâviyesi) denir. İnhitât-ı üfuk zâviyesinin derecesi 

kadar olan semt dâiresinin kavsi, ya’nî NS kavsi (İnhitât-ı üfk)dur. Zâhirî üfuk 

hattı görülemiyen dağlık erâzîde, takvîmde yazılı (Şer’i vaktler) kullanılır. 

Râsıd bulunduğu mahallin en aşağı noktasında iken, riyâdî, hissî, mer’î üfukları 

aynıdır. Sathî üfku yokdur. Zâhirî üfuk hattı, bu en aşağı B noktası etrâfında küçük 

bir dâiredir ve bu hatta nazaran olan irtifâ’ ve bütün üfuklara nazaran olan irtifâ’lar 

birbirlerinin aynıdır. Râsıd yükseldikçe, riyâdî üfku da yükselir. Hissî üfku, 

sathî üfuk hâline döner. Zâhirî üfuk hattı, hakîkî üfkuna doğru alçalır ve büyür. 

Büyüyen üfk-ı zâhirî hattı dâirelerinin nısf kutrları, ya’nî D açıları inhitât-ı üfuk 

derecesi kadar bir kavsdir. Güneşin sathî üfka nazaran irtifâ’ları olan ZS kavsleri, 

(inhitât-ı üfuk) zâviyesi kadar hakîkî irtifâ’dan fazla olur. 

Güneşin, bir üfka nazaran zevâl vaktine gelmesi, bu üfka nazaran gâye irtifâ’ına 

gelmesi demekdir. Râsıd en aşağı noktada iken, bütün üfuklara ve zâhirî üfuk hattına 

nazaran, zevâl mahalleri aynı bir noktadır ve güneşin günlük mahrekinin gündüz 

kısmının, nısf-ün-nehâr dâiresini kestiği nokta, 185.ci sahîfedeki şeklde gösterilen 

A noktası olup, mahrekin gündüz kısmının ortasıdır. Bu noktaya (Hakîkî zevâl 

mahalli) denir. Yüksek mahallerde bulunan ve güneşi gören râsıdların (Zâhirî 

zevâl mahalleri), bulundukları yüksekliğe mahsûs, zâhirî üfûk hattı dâirelerine 

nazaran, gâye irtifâ’larındaki noktaların, semâdaki hakîkî zevâl mahalli etrâfında 

hâsıl etdikleri (Zevâl mahalli dâireleri) dir. Güneş, mahreki üzerinde giderken, bu 

dâirelerden herbirinin iki noktasına tesâdüf eder. Birinci noktaya gelince (Zâhirî 

zevâl vakti) başlar. İkinci noktaya gelince, zâhirî zevâl vaktinin sonu olur. Râsıd, 

yükseldikce, inhitât-i üfuk vâkı’ olarak, (zâhirî üfuk hattı) dâireleri büyür. Semâdaki 

bu (Zevâl mahalli dâireleri) de büyür. Nısf kuturları, erd üzerindeki, zâhirî üfuk 

hattı dâirelerinin nısf kutrları olan kavslerin dereceleri kadardır. Râsıd, bulunduğu 

mahallin en yüksek yerine çıkınca, semâdaki (zevâl mahalli dâiresi), en dışarda 

ve en büyük olur. Bu en büyük zevâl mahalli dâiresine Râsıdın (Şer’î zevâl mahalli) 

denir. Bir mahallin en yüksek yerinde bulunan râsıdın üfk-ı sathîsi (Üfk-ı şer’î)sidir. 

Güneşin kenârının, şer’î üfka göre olan irtifâ’ına (Şer’î irtifâ’) denir. Şer’î irtifâ’, 

tulû’ mahallindeki şer’î üfka nazaran gâye irtifâ’ı kadar olunca, güneşin ön kenârı, 

şer’î zevâl mahalli dâiresine girer. Üzerindeki gölge ve ziyâlı kısmları, isfirâr 

zemânında, çıplak gözle tefrîk edilemiyecek uzaklıkdaki tepe, o mahallin tepesi değildir. 

Şer’î zevâl mahalli dâiresinin nısf kutru, en yüksek tepede bulunan râsıdın inhitât-ı 

üfuk zâviyesi kadardır. Zevâl vakti dâireleri görülmez. Güneşin bu dâirelere 

girip çıkdığı, yere dikilen bir çubuğun gölgesinin kısalıp, uzamasından anlaşılır. 

İbni Âbidîn oruclunun yapması müstehab olan şeyleri bildirirken ve Tahtâvî (Merâkıl-felâh) 

hâşiyesinde diyorlar ki, (Alçakda bulunan kimse, zâhirî gurûbu dahâ 

önce görünce, yüksekdekinden önce iftâr yapar. [İslâmiyyetde, hakîkî vaktler değil, 

güneşi görenler için zâhirî vaktler mu’teberdir.] Gurûbu göremiyenler için gurûb, 

şark tarafındaki tepelerin kararmasıdır). Ya’nî, en yüksek yerde bulunanların 

gördükleri zâhirî gurûbdur. Ya’nî, şer’î üfukdan olan gurûbdur. Gurûbu görmiyenler 

için, (Şer’î gurûb) vaktinin mu’teber olduğu, (Mecma’ul-enhür) ve şâfi’î 

(El-envâr li-a’mâlil ebrâr) kitâblarında da bildirilmekde olup, hesâb ile bulunur. 

Öğle ve ikindi vaktlerini kolayca bulmak için, Muhammed Ma’sûm-i Fârûkî Serhendînin 

sohbetinde yetişmiş Abdülhak Sücâdilin fârisî (Mesâil-i şerh-i Vikâye) 

kitâbının Hindistânda 1294 [m. 1877] baskısında diyor ki: 

(Güneş gören düz bir yere, bir dâire çizilir. Bu dâireye (Dâire-i hindiyye) denir. 

Dâirenin ortasına, dâire kutrunun [çapının] yarısı kadar uzun, düz bir çubuk 

dikilir. Çubuğun tepesi dâirenin üç muhtelif noktasından aynı uzaklıkda olmalı- 

– 181 –

dır ki, tam dik olsun! Bu dik çubuğa (Mikyâs) denir. Bu mikyâsın gölgesi, öğleden 

evvel, dâirenin dışına kadar uzundur ve garb tarafındadır. Güneş yükseldikce, ya’nî 

irtifâ’ı artdıkça gölge kısalır. Gölgenin ucu, dâireye girdiği noktaya işâret konur. 

Öğleden sonra, dâirenin şark tarafından dışarı çıkdığı noktaya da bir işâret konur. 

Bu iki işâret arasında kalan kavsin [yayın] ortası ile, dâirenin merkezi arasına düz 

bir hat çizilir. Bu hat, o mahallin (Nısf-ün-nehâr hattı) olur.) Nısf-ün-nehâr hattının 

istikâmeti, şimâl ve cenûb cihetlerini gösterir. Güneşin ön kenârı, o mahallin, 

üfk-ı zâhirî hattından, gâye irtifâ’ına gelince, (Zâhirî zevâl vakti) başlar. Bundan 

sonra, gölgenin kısaldığı his edilmez. Bundan sonra, güneşin merkezi, Nısf-ünnehâra 

gelerek, hakîkî üfukdan gâye irtifâ’ında olur. Bu vakt, (Hakîkî zevâl vakti)dir. 

Hakîkî zevâl vaktinde, vasatî sâat ile, zevâl vaktleri, arz dereceleri ile değişmez. 

Güneş, buradan ayrılırken, gölge de Nısf-ün-nehâr hattından ayrılır, fekat 

his edilmez. Arka kenâr, üfk-ı zâhirî hattının gurûb mahalline nazaran, zâhirî gâye 

irtifâ’ına inince, zâhirî zevâl vakti biter. Bu vakt (Zâhirî zuhr vakti) başlar. Gölgenin 

uzamağa başladığı görülür. Gölge boyunun değişmediği zemânın ortası 

(Hakîkî zevâl vakti) dir. Londrada teleskoplarla, güneşin merkezinin meridiyenden 

geçiş ânı görülerek, zevâlî sâatler ayâr edilmekdedir. Bu mer’î hakîkî zevâl vaktinde, 

hakîkî sâat 12 dir. Bu 12 ile ta’dîl-i zemânın cebrî toplamı, mahallî sâat makinesinde 

o günün (vasatî sâat) başlangıcı ya’nî 12 si olur. Hesâb ile bulunan riyâdî 

vaktler, sâat makinelerindeki mer’î vaktleri de gösterir. Vasatî sâat makinelerinin 

başlangıcı olan bu (Mer’î zevâl vakti), güneşin zevâl vaktine geldiği vakt olan 

(Riyâdî zevâl vakti) nden 8 dakîka 20 sâniye sonradır. En kısa gölge uzunluğuna 

(Fey-i zevâl) denir. Fey-i zevâl, arz ve meyl derecelerine göre değişir. 

Pergel, fey-i zevâl boyu kadar açılır. Bir ayağı, nısf-ün-nehâr hattının dâireyi kesdiği 

noktaya konur. Diğer ayağının nısf-ün-nehâr hattının dâire dışındaki kısmını 

kesdiği nokta ile merkez arasındaki mesâfe nısf kutr olmak üzere, ikinci bir dâire 

çizilir. Mikyâsın gölgesi bu ikinci dâireye geldiği vakt, (Zâhirî asr-ı evvel vakti) olur. 

İkinci dâireyi hergün yeniden çizmek lâzımdır. Fey-i zevâl, yalnız öğle ve ikindi nemâzlarının 

vaktlerini bulurken kullanılır. Başka vaktleri bulurken kullanılmaz. 

(Mecma’ul-enhür)de ve (Riyâd-un-nâsıhîn)de diyor ki, (Zuhr vakti, güneşin zevâlinden 

başlar. Ya’nî, arka kenârı, üfk-ı zâhirî hattından, gâye irtifâ’ına yükseldiği 

mahalden, alçalmağa başlayıncadır. Zevâl vaktini anlamak için, bir çubuk dikilir. Çubuğun 

gölgesinin kısalması durunca, ya’nî kısalmaz ve artmaz ise, (Zevâl vakti)dir. 

Bu vaktde nemâz kılmak câiz değildir. Gölge uzamağa başlayınca, zevâl vakti temâm 

olur). Kitâbda bildirilen gâye irtifâ’ı, hakîkî üfka nazaran olan irtifâ’lar değildir. Ön 

kenârın, üfk-ı sathîden, ya’nî üfk-ı zâhirî hattının şark tarafından gâye irtifâ’ına 

yükseldiği ve arka kenârın, üfk-ı sathîden, ya’nî zâhirî üfuk hattının garb tarafına nazaran 

gâye irtifâ’ına indiği iki mahal bildirilmekdedir. Çünki, vakt ta’yîninde hakîkî 

üfkun değil, zâhirî üfuk hattının kullanılacağı (İmdâd) hâşiyesinde yazılıdır. Güneşin 

ön kenârı, üfk-ı sathîden ya’nî üfk-ı zâhirî hattından gâye irtifâ’ına yükselince 

(zâhirî zevâl vakti) başlar. Arka kenârı üfk-ı sathîden, ya’nî üfk-ı zâhirî hattının 

gurûb mahalline nazaran zâhirî gâye irtifâ’ından alçalmağa başlarken, zâhirî zevâl vakti 

temâm olur ve zâhirî zuhr vakti olur. Bu vaktde mikyâsın gölgesi, his edilemiyecek 

kadar az uzamışdır. İkindi nemâzının zâhirî vakti, bu gölge, çubuk boyu kadar uzayınca 

başlar. Hakîkî zevâl vakti, bir ândır. Ön ve arka kenârların zâhirî zevâl vaktleri 

ise, bu kenârların, merkezleri hakîkî zevâl noktası ve nısf kutrları, râsıdın bulunduğu 

yerin yüksekliğine mahsûs olan (İnhitât-ı üfuk) derecesi kadar olan, semâ küresindeki 

(Zâhîri zevâl mahalli) dâirelerine girip çıkdıkları vaktlerdir. Zâhirî zevâl 

mahalli, bir nokta değil, bu dâirelerin, güneş mahrekini kesdiği iki nokta arasındaki 

kavsdir. Bu dâirelerin en büyüğü (Şer’î zevâl mahalli dâiresi)dir. İslâmiyyetde zevâl 

vakti, ya’nî gündüz müddetinin ortası, güneşin ön kenârının bu şer’î dâireye girdiği 

ve arka kenârının çıkdığı, iki nokta arasındaki zemândır. Güneşin ön kenârı dâireye 

girince, (Şer’î zevâl vakti) başlar. Arka kenârı bu dâireden çıkınca, şer’î zevâl te- 

– 182 –

mâm olup, (Şer’î zuhr vakti) başlar. Bu vakt hesâb ile bulunup, takvîmlere yazılır. 

Akşam nemâzının farzından sonra kılınan altı rek’ate (Evvâbîn) nemâzı denir. 

İbâdetlerin vaktlerini ta’yîn ve tesbît etmek, ya’nî anlayıp anlatmak, din bilgisi ile 

olur. Fıkh âlimleri, müctehidlerin bildirdiklerini (Fıkh) kitâblarında yazmışlardır. Bildirilmiş 

olan vaktleri, hesâb etmek câizdir. Hesâb ile bulunanların, din âlimleri tarafından 

tasdîk edilmesi şartdır. Nemâz vaktlerini ve kıbleyi hesâb ile anlamanın câiz 

olduğu (İbni Âbidîn)de (Nemâzda kıbleye dönmek) bahsinde ve (Fetâvâ-i Şemsüddîn 

Remlî)de yazılıdır. (Mevdû’ât-ul-ulûm)da diyor ki, (Nemâz vaktlerini hesâb 

etmek, farz-ı kifâyedir. Müslimânların, nemâz vaktinin başını ve sonunu güneşin hareketinden 

veyâ âlimlerin tasdîk etdiği takvîmlerden anlamaları farzdır). 

Erd küresi kendi mihveri [Ekseni] etrâfında, garbdan şarka doğru dönmekdedir. 

Ya’nî, masa üstüne konan bir Erd küresine yukarıdan bakınca, şimâl memleketlerinde, 

sâat ibreleri hareketinin ters cihetine doğru dönmekdedir. Buna (Hareket-i 

hakîkiyye) denir. Güneşin ve sâbit yıldızların, şarkdan garba doğru, Erd küresi 

etrâfında hergün bir devr yapdıkları görülür. Buna (Hareket-i ric’ıyye) denir. 

Bir yıldızın, bulunulan mahallin Nısf-ün-nehârından iki geçişi arasındaki zemâna 

bir (Yıldız günü) denir. Bu zemânın 24 de birine bir (yıldız sâati) denir. Güneş merkezinin, 

Nısf-ün-nehârdan iki geçişi, ya’nî iki hakîkî zevâl vakti arasındaki zemâna 

(Hakîkî güneş günü) denir. Erd küresi, Husûf düzlemi [Ekliptik] üzerinde, güneş 

etrafında da, garbdan şarka doğru hareket ederek, bir senede bir devr yapmakdadır. 

Erdın bu hareketinden dolayı, güneşin, Husûf düzlemi üzerinde, Erdın 

merkezinden geçen ve Husûf düzlemine dik olan (Husûf mihveri) etrâfında, garbdan 

şarka doğru hareket etdiği zan olunur. Bu hareket-i intikaliyyenin vasatî 

sür’ati, sâniyede takrîben otuz kilometre ise de, sâbit değildir. Erdın Husûf düzlemi 

üzerindeki mahreki, dâire olmayıp, beyzî (elips) şeklinde olduğu için, müsâvî 

zemânlarda gitdiği kavslerin dereceleri, birbirlerinin aynı değildir. Güneşe 

yaklaşdıkca sür’ati artmakdadır. Erdın bu hareketi sebebi ile, güneş hergün, takrîben 

4 dakîkalık bir zemân kadar, yıldızlardan geri kalıp, günlük devrini 4 dakîka 

kadar sonra temâmlar. Bu (Hakîkî güneş günü), yıldız gününden 4 dakîka kadar 

uzun olur. Bu uzunluk, her gün 4 dakîkadan biraz farklı olmakdadır. Hakîkî 

güneş günlerinin uzunluklarının birbirlerinden farklı olmalarının ikinci sebebi, Erd 

mihverinin Husûf düzlemine dik olmamasıdır. Erdın mihveri ile Husûf mihveri arasında 

23 derece 27 dakîkalık zâviye [açı] vardır. Bu zâviyenin mikdârı, hiç değişmez. 

Üçüncü sebeb, şemsin gâye irtifâ’ının hergün değişmesidir. Husûf ve Ekvator 

düzlemleri Erdın bir kutru [çapı] üzerinde kesişirler. Aralarında takrîben 23,5 

derece zâviye vardır. Erdın bu kutruna (Behâr hattı) denir. Bu zâviyenin mikdârı 

da değişmez. Erd, güneşin etrâfında hareket ederken, mihverinin istikâmeti değişmez. 

İstikâmetleri her zemân, birbirlerine müvâzî [paralel] olur. 22 Hazîranda, 

Erdın mihveri, husûf mihverinin güneş tarafındadır. Ekvatorun şimâlindeki, yarım 

yer küresinin yarıdan fazlası, güneş karşısındadır. Güneşin meyli +23,5 derecedir. 

Erd, mahrekinin dörtde birini gidince, Erdın mihveri, güneş istikâmetinden 90 derece 

ayrılır. Behâr hattı, güneş istikâmetine gelir. Güneşin meyli sıfır olur. Erd, mahrekinin 

yarısını gidince, Erdin mihveri, yine güneş istikâmetine gelir ise de, husûf 

mihverine nazaran, güneşin aksi tarafında bulunur. Ekvatorun güneş tarafındaki 

yarısı, Husûf düzleminin üstünde olup, şimâl yarım küresinin yarıdan noksanı, cenûb 

yarım küresinin ise, yarıdan fazlası, güneşin karşısında olur. Güneş Ekvatorun 

23,5 derece altında olup, meyli -23,5 derecedir. Erd, mahrekinin dörtde üçünü 

gidince, ya’nî 21 martda, behâr hattı, yine güneş istikâmetine gelip, güneşin meyli 

yine sıfır olur. Hasîb beğ, (Kozmografya) kitâbında diyor ki: (Güneşden, birbirine 

müvâzî [paralel] olarak gelen şuâ’lardan, Erd küresine temâs ederek geçenlerin, 

bu temâs noktaları, büyük bir dâire hâsıl eder. Bu dâireye (Tenvîr dâiresi) 

denir. Güneşin Ekvator üstünde bulunduğu altı ayda, Erdın şimâl yarı küresinin 

yarıdan fazlası (Tenvîr dâiresi)nin güneşi gören tarafında olur. Bu dâirenin bulun- 

– 183 –

duğu Tenvîr düzlemi, Erd küresinin merkezinden geçerek, Erdı iki müsâvî kısma 

ayırır ve şemsden gelen şu’âların istikâmetine dikdir. Erdin mihveri de, Ekvator 

düzlemine dik olduğu için, tenvîr sathı ile Erdin mihveri arasındaki (Tenvîr zâviyesi), 

güneşin meyli kadardır. Bunun için, arz dereceleri 90°-23° 27'=66° 33'dan ziyâde 

olan mahallerde gecesiz gündüzler ve gündüzsüz geceler olur. Tenvîr dâiresinin 

güneşi görmiyen tarafına, buna müvâzî ve 19 derece uzakda bir dâire çizelim. 

Arz dereceleri bu iki dâire arasında olan yerlerde fecr ve şafak hâdiseleri olur. 

Arz derecelerinin temâmîleri, (meyl+19)dan az olan yerlerde, ya’nî arz dereceleri 

ile meyl-i şems toplamı 90-19=71 veyâ dahâ ziyâde olduğu yerlerde ve zemânlarda, 

şafak gayb olmadan fecr başlar). Meyl-i şems, arz derecesinden küçük olduğu 

mahallerde güneş, zevâlde iken, semânın cenûb tarafında bulunur. Güneşin 

ve yıldızların günlük devrlerini yapdıkları mahrekler, Ekvatora paralel olan dâirelerdir. 

Güneşin günlük mahreki, efrencî Martın 21. ci günü ve Eylül ayının 23. 

ncü gününde Ekvator düzlemi üzerinde bulunarak, güneşin meyli sıfır olur. Bu iki 

günde, Erdın her yerinde, gece ile gündüz müddetleri müsâvî olur. Nısf fadla sıfır 

olacağı için, gurûbî zemâna göre hakîkî zevâl vakti ile hakîkî zemâna göre hakîkî 

tulû’ ve gurûb vaktleri her yerde 6 olur. Ezânî zemâna göre şer’î zuhr vaktleri 

de, bütün mu’teber takvîmlerde 6 olarak yazılıdır. Çünki, zuhr vaktinde de, takrîben 

gurûb vaktindeki temkin zemânı mevcûddur. Bundan sonraki günlerde, 

güneşin günlük mahrekleri Ekvatordan uzaklaşarak, güneşin meyli, 22 Hazîranda 

+23 derece 27 dakîka ve 22 Aralıkda -23 derece 27 dakîka olur. Sonraki günlerde, 

meylin mutlak kıymeti azalmağa başlar. Güneş ekvatorun altında iken, şimâl 

yarım küresinin çoğu, Tenvîr dâiresinin güneşi görmiyen arka tarafında olur. 

Erd küresi, mihveri etrâfında dönerken, bir mahallin (zâhirî üfuk hattı) denilen küçük 

dâirenin ön kenârı, Tenvîr dâiresinin ayırdığı iki yarım küreden münevver olan 

kısmına gelince, güneş doğar. Güneşin meyli sıfır derece iken tam şarkdan doğar. 

Meyl artdıkça tulû’ ve gurûb mahalleri, yaz aylarında, zâhirî üfuk hattının şimâl 

tarafına doğru, kış aylarında ise cenûbuna doğru kayarlar. Mikdârları hergün değişen 

bu zâhirî üfuk hattı dâiresi kavslerine güneşin (Si’a=Amplitude)leri denir. 

Güneş, tulû’dan sonra, şimâl memleketlerinde, dâimâ cenûba doğru yükselir. 

Hakîkî güneş gününün 24 de birine bir (Hakîkî güneş sâati) denir. Bu sâat birimlerinin 

uzunlukları da hergün başkadır. Sâat makineleri kullanarak, zemân mikdârlarını 

ölçmek için seçilen zemân birimlerinin, ya’nî, gün ve sâat uzunluklarının, 

her gün aynı olmaları lâzımdır. Bunun için, (Vasatî güneş günü) düşünülmüşdür. Bunun 

24 de birine (Vasatî sâat) denilmişdir. İbni Âbidîn, hayz bâbında, birinciye (muavvec), 

ikinciye (mu’tedil) veyâ (felekî) sâat demekdedir. Vasatî günün uzunluğu, 

bir senede bulunan hakîkî güneş günlerinin uzunluklarının ortalamasıdır. Bir medârî 

senede 365,242216 hakîkî güneş günü bulunduğu için, vasatî güneş, bu kadar günde 

360 derecelik yol giderken, bir vasatî güneş gününde, 59 dakîka 8, 33 sâniyelik 

bir kavs gider, demekdir. Her gün bu kadar giden bir güneş, Ekvator düzleminde, 

gündüzün en kısa olduğu zemânda, hakîkî güneş ile birlikde, harekete başlasınlar. 

Önce, hakîkî güneş bunu geçer. Hakîkî güneş günü, vasatî güneş gününden dahâ kısa 

olur. Şubat ortasına kadar, iki güneş arasındaki fark hergün artar. Bundan sonra, 

hakîkî güneşin sür’ati azalarak, Nisan ortasında birleşirler. Bundan sonra, vasatî 

güneşden geride kalır. Mayıs ortasında sür’ati artarak, Hazîran ortasında, yine birleşirler. 

Sonra, vasatî güneşi geçer. Temmuz ortasında, sür’ati azalarak, Ağustos sonunda 

birleşirler. Sonra, vasatî güneşin gerisinde kalır. Ekim sonunda sür’ati artarak, 

aralarındaki fark azalmağa başlar. Harekete başladıkları yerde, tekrâr birleşirler. 

İki güneş arasındaki bu mesâfe farklarını, vasatî güneşin kaç dakîkada gideceği, 

Kepler kanûnuna göre hesâb edilir. İki güneş arasındaki bir günlük zemân farklarına 

(Ta’dîl-i zemân) denilmişdir. Vasatî güneş ileride ise, Ta’dîl-i zemân artı, geride 

ise, eksidir. Bir senede takrîbî +16 dakîka ile -14 dakîka arasında değişmekdedir. 

İki güneşin birleşdikleri zemânlarda, ya’nî senede dört def’a sıfır olur. Herhan- 

– 184 –

B = 22 Aralıkda tulû’ noktası. KZK'Z' = 21 Mart ve 23 Eylülde meyl dâiresi. 

T = 21 Martda ve 23 Eylülde tulû’ 

noktası. 

TC = 22 Hazîran tulû’ ve gurûbundaki 

Nısf fadlaya müsâvî ekvator kavsi. 

L = 22 Hazîranda tulû’ noktası. FK= F'K' = İrtifâ’-ı kutb kavsleri. 

B' = 22 Aralıkda gurûb noktası. FK=ŞV' = Arz-ı belde kavsi. 

R = 21 Mart ve 23 Eylülde gurûb 

H = Fadl-ı dâir zâviyesi. 

noktası. 

E = Râsıdın bulunduğu mahal. 

L' = 22 Hazîranda gurûb noktası. 

BI = 22 Aralıkda gündüz müddetinin 

EŞ = Şâkûl (semâya doğru istikâmeti). 

yarısı. 

TR = Semâda üfk-ı hakîkî dâiresinin 

TV' = 21 Mart ve 23 Eylülde gündüz 

şark-garb çapı. 

müddetinin yarısı. 

FEF' = Nısf-ün-nehâr hattı. 

LA = 22 Hazîranda gündüz müddetinin VKV'K' = Nısf-ün-nehâr [meridyen] dâiresi. 

yarısı. 

F = Hakîkî üfkun şimâl noktası. 

AV'=CL=GD= 22 Hazîranda Şemsin meyl kavsi. 

IV' = 22 Aralıkda Şemsin meyl kavsi. 

ZL = 22 Hazîran tulû’undaki Nısf fadla 

kavsi. 

VTV'R = Semâda ekvator dâiresi. 

AF', V'F', IF'= Gâye irtifâ’ kavsleri. 

ZA=Z'A = 22 Hazîranda 6 sâatlik mahrekler. 

A = 22 Hazîranda zevâl noktası. Z'L' = 22 Hazîran gurûbundaki Nısf 

KLCK' = 22 Hazîranda yarım meyl dâiresi. 

fadla kavsi. 

GN = Güneşin hakîkî irtifâ’ kavsi. LT, BT = Güneşin tulû’undaki sia’ları. 

gi bir günde vasatî zemâna göre bilinen vakte, o güne mahsûs olan Ta’dîl-i zemân, 

+ ise eklenerek, - ise çıkarılarak, o andaki hakîkî zemâna göre olan vakt elde edilir. 

Ta’dil-i zemânın günlük değişmeleri + 22 sâniye ile -30 sâniye arasında olup, bir 

senedeki günlük kıymetleri, kitâbımızın sonundaki cedvelde gösterilmişdir. 

Ahmed Ziyâ beğ diyor ki, (İnhitât-ı üfuk zâviyesinin açı sâniyesi cinsinden kıymeti, 

râsıdın bulunduğu yerin üfk-ı hissîden metre olarak irtifâ’ının kare-kökünün 

106,92 ile çarpımına müsâvîdir). İstanbuldaki râsıda yakın olan en yüksek yer 

Çamlıca tepesi olup, yüksekliği 267 metredir. En büyük inhitât-ı üfuk zâviyesi 29 dakîka 

olur. Reîs-ül-müneccimîn Tâhir efendi, her günün temkinini hesâb ederek, 1283 

[m. 1866] de Kâhire rasadhâne müdîri olunca, hâzırladığı cedvelde ve fâdıl İsmâ’îl 

Gelenbevî (Merâsıd) kitâbında ve Erzurumlu İsmâ’îl Fehîm bin İbrâhîm Hakkı, 1193 

de yazdığı türkçe (Mi’yâr-ül-evkat) kitâbında ve müneccim-başı seyyid Muhammed 

Ârif beğ, hicrî şemsî 1286 ve kamerî 1326 senesi takvîminin sonunda diyorlar ki, (İstanbulun 

en büyük inhitât-ı üfk zâviyesi 29 dakîka ve üfk-ı hakîkînin altında, ya’nî 

sıfırın altında olan bu kadar irtifâ’a âid ziyânın inkisârı 44,5 dakîka ve güneşin (Nısfkutr-ı 

zâhirî)si, asgarî 15 dakîka 45 sâniye olduğundan, bu üç irtifâ’, güneşin hakîkî 

tulû’dan evvel görülmesine sebeb olurlar. İhtilâf-ı manzar ise, sonra görülmesine 

sebeb olur. İlk üç irtifâ’ın toplamından (İhtilâf-ı manzar) mikdârı olan 8,8 sâni- 

– 185 –

ye çıkarılınca, bir derece 29 dakîka 6,2 sâniye olur ki, buna güneşin (İrtifâ’ zâviyesi) 

denir. Güneşin merkezinin hakîkî üfukdan gurûbundan sonra, arka kenârının, 

bu gurûb vaktinden, bu irtifâ’ zâviyesi kadar, dahâ aşağıya, ya’nî üfk-ı şer’îye inerek, 

ziyânın en yüksek tepeden gayb olması için geçen zemâna (Temkin) denir. [Meselâ, 

CASİO hesâb makinası ile,] Herhangi bir günde, İstanbulda güneşin merkezinin 

üfk-ı hakîkîden hakîkî gurûbu ve üst kenârının üfk-ı şer’îden şer’î gurûbu vaktlerindeki 

hakîkî üfka nazaran irtifâ’ları olan sıfır derece ve eksi bir derece 29 dakîka 

6,2 sâniye irtifâ’lar için, nemâz vaktlerini bulmakda kullanılan düstûr ile, bu iki 

gurûb vaktinin fadl-ı dâir zemânları hesâb edilir. Zevâl vaktinde hakîkî zevâlî sâat 

sıfır olduğu için, iki gurûb vakti, fadl-i dâir zemânı kadar olur. İki vakt arasındaki 

zemân farkı (Temkin) olur). Meselâ 21 Mart ve 23 Eylülde irtifâ’ zâviyesi 1 derece 

29 dakîka 6,2 sâniye, güneşin merkezinin, hakîkî üfukdan bu irtifâ’ mikdârı alçalması 

için, mahreki üzerinde gideceği zemân, ya’nî temkin 7 dakîka 52,29 sâniyedir. 

Nemâz vaktleri düstûrunda meyl-i şems ve ard-ı belde bulunduğundan bir şehrin 

temkin zemânı, Ard derecesi ve gün ile değişmekdedir. Bir şehrin temkin mikdârı, 

her gün ve her sâat aynı değil ise de, her şehr için, vasatî bir Temkin zemânı 

vardır. Bu temkin mikdârları kitâbımızın sonundaki cedvelde bildirilmişdir. Hesâb 

ile bulunan Temkin mikdârlarına iki dakîka ihtiyât ilâve ederek, İstanbul için Temkin, 

vasatî on dakîka kabûl edilmişdir. Ard derecesi 44 dereceden az olan bir yerde, 

bir senedeki a’zamî ve asgarî temkin mikdârlarının farkı bir iki dakîka kadardır. 

Bir şehrde tek bir temkin vardır. Bu da, herhangi bir nemâzın hakîkî vaktinden 

şer’î vaktini bulmak için kullanılır. Her nemâz için, ayrı ayrı temkinler yokdur ve 

zâhirî vaktlerde de temkin yokdur. Temkin mikdârını bir ihtiyât zemânı zan ederek, 

imsâk vaktini 3-4 dakîka gecikdirenin orucu ve gurûbu 3-4 dakîka öne alanın orucu 

ve akşam nemâzının fâsid olacağı (Dürr-i yektâ)da da yazılıdır. Bir mahalde, şemsin 

meyli ve Temkin mikdârı ve ta’dîl-i zemân her an değişdikleri için ve hakîkî gurûbî 

zemân birimleri, hakîkî zevâlî zemânlarının birimlerinden cüz’î farklı olduğu 

için, hesâb olunan nemâz vaktleri, tam doğru olmaz. Vaktin girdiğinden emîn olmak 

için, hesâb ile bulunan Temkin mikdârına 2 dakîka ihtiyât zemânı ilâve edilmişdir. 

Üç nev’i gurûb vardır: Şemsin merkezinin hakîkî irtifâ’ının sıfır olduğu vakte 

(Hakîkî gurûb) denir. İkinci gurûb, arka kenârın, râsıdın bulunduğu mahallin zâhirî 

üfuk hattına nazaran zâhirî irtifâ’ının sıfır olduğu, ya’nî bu üst kenârının, mahallin 

üfk-ı zâhirî hattından gayb olduğunun görüldüğü vaktdir. Buna (Zâhirî gurûb) denir. 

Üçüncü gurûb, arka kenârın, şer’î üfka nazaran irtifâ’ının sıfır olduğu hesâb olunan 

vaktdir. Buna (Şer’î gurûb) denir. Bir şehrde bir aded şer’î üfuk vardır. Bu üç gurûbdan, 

zâhirî gurûbu görmek mu’teber olduğu bütün fıkh kitâblarında yazılıdır. Hâlbuki, 

her yükseklik için, muhtelif zâhirî üfuk hatları vardır. Üfk-ı şer’îden gurûb, en 

yüksek tepeden bakınca görülen zâhirî gurûb ise de, bu gurûb vakti ve hakîkî gurûb 

vakti riyâdî gurûbdur. Ya’nî dâimâ hesâb ile bulunur. Hesâb ile bulunan riyâdî hakîkî 

gurûb vaktinde, güneş yüksek yerlerin zâhirî üfuk hatlarından gurûb etmemiş görülür. 

Bu hâl, akşam nemâzının ve iftâr vaktinin, birinci ve ikinci gurûb vaktlerinde 

değil, bunlardan dahâ sonra, şer’î gurûb vaktinde olduğunu göstermekdedir. Evvelâ 

hakîkî gurûb, bundan sonra zâhirî gurûblar, en sonra, şer’î gurûb olur. Tahtâvî, (Merâkıl-felâh) 

hâşiyesinde diyor ki, (Şemsin gurûb etmesi, üst kenârının üfk-ı zâhirî hattından 

gayb olduğunu görmek demekdir. Üfk-ı hakîkîden gayb olması değildir). 

Güneşin üfk-ı zâhirî hattından batması, üfk-ı sathîden gurûb etmesi demekdir. İkindiyi 

kılamıyan, akşamı kıldıkdan ve orucunu bozdukdan sonra, tayyâre ile garb tarafına 

giderek, güneşi görse, ikindiyi edâ ve güneş batınca akşamı i’âde ve bayramdan 

sonra orucunu kazâ eder. Tepeler, binâlar ve bulutlar sebebi ile zâhirî gurûb görülemiyen 

yerlerde, gurûb vaktinin, şarkdaki tepelerin kararması ile anlaşılacağı hadîs-i 

şerîfde bildirilmişdir. Bu hadîs-i şerîf, (Tulû’ ve gurûb vaktleri hesâb edilirken, 

güneşin hakîkî ve zâhirî irtifâ’ları değil, şer’î üfukdan olan şer’î irtifâ’larının kullanılacağını) 

ya’nî, Temkin mikdârını hesâba katmak lâzım olduğunu göstermekdedir. 

– 186 –

Bütün nemâzların şer’î vaktlerini hesâb ederken de, bu hadîs-i şerîfe uymak, ya’nî 

temkin zemânlarını hesâba katmak lâzımdır. Çünki hesâb ile hakîkî riyâdî vaktler bulunur. 

Bir nemâzın hakîkî vakti ile şer’î vakti arasında bir temkin zemânı fark vardır. 

Bir şehrin en yüksek mahalline mahsûs olan temkin zemânı değişdirilemez. 

Temkin zemânı azaltılırsa, öğle ve dahâ sonraki nemâzlar, vaktlerinden evvel kılınmış 

olur. Oruca da, sahûr vakti geçdikden sonra başlanılmış olur. Bu nemâzlar ve oruclar 

sahîh olmazlar. 1982 senesine kadar, Türkiyede temkin zemânını kimse değişdirmemiş, 

bütün Âlimler, Velîler, Şeyh-ülislâmlar, Müftîler, bütün müslimânlar, asrlar 

boyunca nemâzlarını şer’î vaktlerinde kılmışlar ve oruclarına şer’î vaktlerinde başlamışlardır. 

Türkiye gazetesinin hâzırlamış olduğu dıvar takvîmlerinde, temkin zemânı 

değişdirilmemiş, nemâz ve oruc vaktleri, doğru olarak bildirilmişdir. 

Bir nemâzın evvel vaktini, şer’î üfka nazaran hesâb etmek için, güneşin bu nemâza 

mahsûs olan irtifâ’ını bilmek lâzımdır. Güneşin [merkezinin] meyli bilinen bir gündeki 

ve arz derecesi bilinen bir mahaldeki mahreki üzerinde, hakîkî üfka nazaran 

nemâzın irtifâ’ına ulaşdığı hakîkî vaktinin, zevâlden veyâ gece yarısından farkını bildiren 

hakîkî güneş zemânı hesâb edilir. Bu zemâna (Fadl-ı dâir=Zemân farkı) denir. 

Bir nemâza mahsûs olan hakîkî irtifâ’ı öğrenmek için, fıkh kitâblarında yazılı 

olan nemâz vakti başladığı anda, (Rub’-ı dâire) tahtası veyâ Üsturlâb ile, güneşin 

üst kenârının riyâdî üfka göre, irtifâ’ı ölçülür. Bundan, hakîkî irtifâ’ı hesâb edilir. 

[Sekstant ile, üfk-ı zâhirî hattından olan zâhirî irtifâ’ ölçülmekdedir.] Semâ küresindeki 

KŞG kürevî müsellesinin GK kenâr kavsi, GD meyl kavsinin temâmı, KŞ 

kenâr kavsi, KF irtifâ’ı kutbun ya’nî arz-ı beldenin temâmı ve ŞG kavsi, GN hakîkî 

irtifâ’ının temâmıdır. [s. 185 deki şekl: 1]. Müsellesin K kutup noktasındaki H zâviyesinin 

ve bu zâviye karşısındaki GA kavsinin derecesi, Fadl-ı dâirdir. Bunun derecesi 

hesâb edilip, dört misli alınarak, hakîkî zemâna çevrilir. Fadl-ı dâir zemânının 

mikdârı, hakîkî veyâ gurûbî zevâl vakti ile veyâ gece yarısı ile muâmele edilerek, 

hakîkî zevâlî ve gurûbî zemânlara göre nemâzın (Hakîkî vakti) elde edilir. Sonra, 

gurûbî vaktden bir temkin çıkarılarak ezânî yapılır. Zevâlîye ta’dîl eklenerek vasatî 

yapılır. Sonra, bu ezânî ve vasatî gurûbî vaktlerden, bu nemâzın (Şer’î vakti) elde 

edilir. Bunun için, güneşin kenârının, şer’î üfukdan, bu nemâzın irtifâ’ında olduğu 

vakt ile, merkezinin hakîkî üfukdan bu irtifâ’da olduğu vakt arasındaki (Temkin 

zemânı) hesâba katılır. Çünki, bir nemâzın hakîkî vakti ile şer’î vakti arasındaki 

zemân farkı, hakîkî üfuk ile şer’î üfuk arasındaki zemân farkı kadardır. Bu da, 

(Temkin zemânı)dır. Güneşin şer’î üfukdan geçmesi, hakîkî üfukdan geçmesinden 

evvel olan, zevâlden evvelki vaktler için, hesâb ile bulunan hakîkî vaktden temkin 

çıkarılınca, şer’î vakt olur. İmsâk ve tulû’ vaktleri böyledir. Ahmed Ziyâ beğ ve Kedûsî 

(Rub’-ı dâire) kitâblarında diyor ki, (Fecr, güneşin ön kenârı şer’î üfka 19 derece 

yaklaşınca başlar. Hesâb ile bulunan hakîkî fecr vaktinden temkin zemânı çıkarılarak, 

hakîkî zemâna göre, şer’î imsâk vakti elde edilir). (Kedûsî)nin (İrtifâ’ risâlesi)ni 

terceme eden, Fâtih medresesi ders-i âmlarından Hezargradlı Hasen Şevkı 

efendi, dokuzuncu bâbında diyor ki, (Bulduğumuz hakîkî imsâk vaktleri temkinsizdir. 

Oruc tutacak kimsenin bundan onbeş dakîka, ya’nî iki temkin zemânı evvel, 

oruca başlaması lâzımdır. Böylece, orucu fâsid olmakdan kurtulur). Görülüyor ki, 

şer’î ezânî imsâk vaktini bulmak için, hakîkî gurûbî vaktden temkin zemânının iki 

mislini çıkarmakda, iki temkin çıkarılmaz ise, orucun fâsid olacağını bildirmekdedir. 

[Gurûbî vaktden şer’î vakti bulmak için bir temkin, gurûbî vakti ezânî vakte çevirmek 

için de ikinci temkin çıkarılmakdadır.] İbrâhîm Hakkı hazretlerinin, Erzuruma 

göre hâzırladığı senelik evkât-i şer’iyye cedvellerinde ve Mustafâ Hilmi efendinin 

1307 târîhli (Hey’et-i felekiyye) kitâbında da, ezânî sâat ile, fecr ve tulû’ hakîkî 

vaktlerini, şer’î vakte çevirmek için, temkin zemânının iki misli çıkarılmış olduğunu 

gördük. Alî bin Osmânın (Hidâyet-ül-mübtedî fî Ma’rifet-il-evkât bi-rubid-dâire) 

kitâbında da böyle yazılıdır. Kendisi 801 [m. 1398] de vefât etmişdir. Güneşin 

şer’î üfukdan geçmesi, hakîkî üfukdan geçmesinden dahâ sonra olan, zevâl- 

– 187 –

den sonraki vaktlerde, şer’î vakti bulmak için hakîkî vakte temkin ilâve edilir. 

Zuhr, asr, gurûb, iştibâk ve işâ vaktleri böyledir. A.Ziyâ beğ, bu kitâbının zuhr vakti 

kısmında diyor ki, (Vasatî sâat ile hakîkî zevâl vaktine temkin zemânı ilâve edilince, 

vasatî sâat ile şer’î zuhr vakti olur.) Gurûbî zemâna göre bilinen bir vakti ezânî 

zemâna çevirmek için, dâimâ bir Temkin çıkarılır. Öğle ve sonraki gurûbî üfklara 

göre bilinen bir vakti, şer’î üfka göre olan şer’î vakte çevirmek için bir Temkin 

ilâve ediliyor. Sonra bunu ezânî vakte çevirmek için, bir temkin çıkarılıyor. Netîcede, 

bu nemâzların ezânî vaktleri, gurûbî vaktlerinin aynı olmakdadır. Hakîkî veyâ 

gurûbî zemâna göre bulunan şer’î vaktler, vasatî ve ezânî zemânlara çevrilerek, takvîmlere 

yazılır. Bulunan vaktler, riyâdî zemâna göre, riyâdî vaktlerdir. Riyâdî zemâna 

göre riyâdî vaktler, sâat makinelerindeki mer’î vaktleri de göstermekdedir. 

TENBÎH: İslâm âlimleri, gurûbî hakîkî zevâl vaktinden, ezânî hakîkî zemâna göre 

zuhr vaktini elde etmek için, bundan gurûb vaktindeki temkini tarh ve zevâl vaktindeki 

şer’î vakti bulmak için, temkin zemânını ilâve etmişler ve yine gurûbî zevâl 

vaktini bulmuşlardır. Bu hâl, zuhr vaktindeki temkin mikdârının, hakîkî ve şer’î üfuklar 

arasındaki zemân farkına, ya’nî gurûb vaktindeki temkin mikdârına müsâvî olduğunu 

göstermekdedir. Bunun gibi, bütün nemâzların şer’î vaktlerindeki temkin 

zemânları, tulû’ ve gurûb vaktlerindeki temkin zemânlarına müsâvîdir. (El-Hadâik-ul-verdiyye)de 

diyor ki, (İbni Şâtır Alî bin İbrâhîm, (En-nef’ul’âm) kitâbında, her 

arz derecesinde kullanılabilen Rub’-ı dâireyi anlatmakdadır. Şâmda Emevî câmi’ine 

(Basîta) denilen güneş sâati yapdı. 777 [m. 1375] de vefât etdi. Hâlid-i Bağdâdînin 

halîfelerinden Muhammed bin Muhammed Hânî, bunu 1293 [m. 1876] de 

tecdîd etdi ve ayrıca, (Keşf-ül-kınâ’an ma’rifet-il vakt minel-irtifâ’) kitâbını yazdı). 

Osmânlı âlimlerinin en yüksek makâmı olan (Meşîhat-i islâmiyye)nin hâzırladığı 

1334 [m. 1916] senesinin (İlmiyye sâlnâmesi) ismindeki takvîmde ve İstanbul üniversitesi 

Kandilli rasadhânesinin 1958 târîh ve 14 sayılı (Türkiyeye mahsûs Evkât-ı 

şer’ıyye) kitâbında, nemâzların şer’î vaktlerini ta’yîn ederken, Temkin mikdârının hesâba 

katıldığını görüyoruz. Hakîkî din adamlarından ve hey’et ilmi mütehassıslarından 

meydâna gelen hey’etimizin en modern âletlerle yapdığı rasad ve hesâblarla bulunan 

nemâzların şer’î vaktlerinin, islâm âlimlerinin asrlardan beri hesâb ile ve 

(Rub’-ı dâire) âleti ile buldukları vaktlerin aynı olduğunu gördük. Bunun için, temkin 

zemânlarını ve dolayısı ile nemâz vaktlerini değişdirmek câiz değildir. 

Sâat makinelerinde, bir vasatî gün, 24 sâatdır. Hakîkî zevâl vaktinde, zemânları 

ölçen, meselâ kol sâatimiz, 12 de iken başlıyarak, ertesi gün 12 ye kadar geçen 

tam 24 sâatlik zemâna bir (Vasatî gün) denir. Vasatî günlerin uzunlukları hep aynıdır. 

Yine, zevâl vaktinde kol sâatimiz 12 iken başlıyarak, ertesi gün zevâl vaktine 

kadar geçen zemâna bir (Hakîkî gün) denir. Bu günün uzunluğu, güneşin merkezinin 

müteâkib iki günde nısfünnehârdan geçişi arasındaki zemân olup, senede 

dört def’a, vasatî günün uzunluğuna müsâvî olur. Diğer günlerde, ikisinin günlük 

uzunlukları arasında, (Ta’dîl-i zemân)ın günlük tehavvülü kadar fark hâsıl olur. (Gurûbî 

gün)ün uzunluğu, güneş merkezinin üfk-ı hakîkîden müteâkib iki gurûbu arasındaki 

zemândır. (Ezânî gün), güneşin üst [arka] kenârının bir yerin üfk-ı şer’îsinden 

müteâkib iki şer’î gurûbu arasındaki zemândır. Ezânî sâat makinesi, bu gurûb 

görülünce 12 yapılır. Ezânî günün uzunluğu, gurûbî gün uzunluğunun aynı ise de, 

bundan (Temkin zemânı) sonra başlamakdadır. Gurûbî bir günde şems, tek bir gâye 

irtifâ’ına, hakîkî zevâlî bir günde ise, farklı iki irtifâ’a çıkıp indiği için, bu iki günün 

uzunlukları, bir iki dakîka farklı olur. Bu farklardan dolayı, hakîkî ve gurûbî 

günlerin birer sâatleri arasında birkaç sâniye fark mevcûd ise de, bu farklar Temkinlerde 

yapılan ihtiyâtlar ile izâle edilmekdedir. Sâat makineleri, ezânî veyâ vasatî 

zemânı gösterir. Hakîkî ve gurûbî zemânları göstermez. Herhangi bir günde, 

şer’î gurûb vaktinde, sâat makinemizin ayârını 12 yapalım. Ertesi gün, güneşin arka 

kenârının üfk-ı şer’îden tekrâr gurûb etmesi, vasatî gün uzunluğundan, ya’nî 24 

– 188 –

sâatden bir dakîkadan az farklı olur. Hakîkî ve vasatî gün uzunlukları aynı iken, 

sonraki günlerde hâsıl olan farklara (Ta’dîl-i zemân) denir. Gece-gündüz uzunluklarının 

ve gurûbî ve ezânî zemânların (Ta’dîl-i zemân) ile alâkası yokdur. Ezânî sâatlarda 

gün ve sâat uzunlukları, hakîkî güneşin gün sâat uzunlukları kadardır. Bunun 

için, hergün gurûb vaktinde, ayârları 12 yapılarak, vasatî gün uzunluğunu değil, 

hakîkî gün uzunluğunu gösterirler. 

Ezânî sâat makinesinin ayârı, her akşam, vasatî sâate göre hesâb edilen şer’î gurûb 

vaktinde 12 yapılır. Hergün, gurûb vakti gerilerken ileri, ilerlerken geri alınır. 

Vasatî bir ezânî gün uzunluğu ve Ta’dîl-i zemân yokdur. 1193 [m. 1779] senesinde 

Erzurumda hâzırlanmış olan (Mi’yâr-ı evkat) takvîminde diyor ki, (Gölgenin 

en kısa olduğu hakîkî zevâl vaktinde, ezânî sâat makinesi, takvîmde yazılı zuhr vaktinden, 

temkin zemânı geri alınır). Ezânî sâat makinesinin ayârını tashîh için, vasatî 

sâat herhangi bir nemâz vaktine gelince, ezânî sâat de, bu nemâzın, takvîmde 

yazılı vaktine getirilir. Vasatî ve ezânî sâatleri ayârlamak için, bir noktadan geçen 

(Nısf-ün-nehâr) ve kıble istikâmetlerinde iki hat çizilir. Bu noktaya bir çubuk 

dikilir. Çubuğun gölgesi, birinci hat üzerine gelince, sâat makinesi zevâl vaktine, 

ikinciye gelince, kıble sâatine getirilir. Gurûb vaktinin değişmesi bir dakîkadan az 

olduğu günlerde, ezânî sâatin ayârı değişdirilmez. İstanbulda altı ayda 186 dakîka 

ileri, altı ayda da 186 dakîka geri alınmakdadır. Bu sâat makineleri, zemân mikdârlarını, 

ezânî günün başladığı vakte göre ölçmekdedir. Nemâz vaktleri ise, gurûbî 

güne göre hesâb ediliyor. Ezânî gün, gurûbî günden (Temkin zemânı) sonra 

başladığı için, hesâb ile bulunan gurûbî vaktlerden Temkin çıkarılarak, nemâz vaktleri, 

ezânî vakte çevrilir. Gurûbî ve ezânî zemân hesâblarında, ta’dîl zemân hiç kullanılmaz. 

Erd [yer] küresi, kendi mihveri [ekseni] etrâfında batıdan doğuya döndüğü 

için, doğudaki yerler, batıdaki yerlerden dahâ önce güneşi görüyor. Doğuda nemâz 

vaktleri dahâ önce geliyor. Erdin iki kutbundan geçen, üçyüzaltmış tûl [meridyen] 

yarım dâiresi düşünülmüş ve Londra şehrinden geçen yarım çenber, başlangıç 

olarak kabûl edilmişdir. Müteâkib iki yarım çenber arasında bir derecelik 

zâviye [açı] vardır. Yer küresi dönerken, bir şehr, bir sâatde, onbeş derece şarka 

[doğuya] gidiyor. Aralarında bir tûl [boylam] derecesi uzaklık olan aynı arz derecesindeki 

iki şehrden, şarkda olanda, nemâz vaktleri dört dakîka önce oluyor. Aynı 

tûl dâiresi üzerinde bulunan yerlerin müşterek tek bir hakîkî zevâl vaktleri vardır. 

Gurûbî zevâl ve zuhr vaktleri ve diğer nemâz vaktleri, arz derecelerine göre 

birbirlerinden farklıdır. Arz dereceleri artdıkca, tulû’ ve gurûb vaktleri, yazın 

zevâl vaktinden uzaklaşır. Kışın yaklaşır. Herhangi birşeyin mikdârı, belli bir 

yerden, meselâ sıfırdan başlayarak ölçülür. Sıfırdan dahâ uzak olana dahâ çokdur 

denir. Sâat makinesini sıfırdan başlatmak, ayârını sıfıra veyâ 12 ye getirmekle olur. 

Belli bir hâdisenin [işin] başladığı zemâna, bu hâdisenin (vakt)i denir. Sadaka-i fıtrın 

vâcib olma zemânı böyledir. Ya’nî, bayramın birinci günü, fecr tulû’ ederken 

vâcib olur. Bir sâat evvel îmâna gelen veyâ dünyâya gelen veyâ bir sâat sonra ölen 

kimselere vâcib olur. Bir sâat sonra îmâna veyâ dünyâya gelene vâcib olmaz. Bir 

vakt, bir an kadar kısa zemân olabileceği gibi, uzun bir zemân parçası da olabilir. 

Bu takdîrde, bu vaktin evveli ve sonu olur. (Şer’î zevâl vakti) ve (Nemâz vaktleri) 

ve (Kurban kesmenin vâcib olması) böyledir. 

Doğuda bulunan şehrlerdeki mahallî zemân makinelerinin ayârları, batıda bulunan 

şehrlerdeki mahallî zemân makinelerinin ayârlarından ileri olur. Zuhr vakti, 

ya’nî öğle nemâzının şer’î vakti, her yerde, hakîkî zevâl vaktinden Temkin kadar 

sonra başlar. Mahallî zemân makinelerinin ayârları, birbirlerinden, tûl derecelerine 

göre farklı oldukları için, aynı arz derecesi üzerinde bulunan yerlerin mahallî 

zemân makinelerinde nemâz vaktleri, tûl derecelerinin değişmesi ile değişmez. 

Ezânî zemân makineleri, eskiden de, şimdi de, hep mahallîdir. Her mahallin 

– 189 –

en yüksek yerleri aynı irtifâ’da olmıyacağı için, Temkin zemânları birbirlerinden 

bir iki dakîka fark ederek, şer’î nemâz vaktleri de, bir iki dakîka farklı olur ise de, 

Temkin zemânlarındaki ihtiyât mikdârları, bu farkları izâle etmekdedir. Şimdi, bir 

memleketin her şehrinde ayârları aynı olan müşterek vasatî zemân makineleri kullanılıyor. 

Böyle (müşterek) [ortak] vasatî zemân makineleri kullanılan bir memleketin 

aynı arz derecesinde bulunan şehrlerinde de, aynı bir nemâzın müşterek 

sâate göre vaktleri birbirlerinden başkadır. Aynı arz derecesinde bulunan iki 

şehrin tûl dereceleri arasındaki farkın dört katı, bu iki şehrde, aynı bir nemâzın, 

müşterek sâate göre olan vaktlerinin dakîka farkını gösterir. Kısacası, arz derecesi 

değişince, ya’nî, aynı tûl dâiresinde bulunan mahallerde, yalnız mahallî ve müşterek 

vasatî sâat makinelerinin ayârları ve bunlardaki zuhr vaktleri değişmez. 

Arz derecesinin mutlak kıymeti artdıkca, bir nemâz vaktinin ilerlemesi veyâ gerilemesi, 

vaktin öğleden evvel veyâ sonra yâhud yaz ve kış olmasında, birbirinin 

aksi olmakdadır. 41 derecedeki vaktlerden, diğer derecelerdeki vaktlerin hesâb edilmesi, 

(Rub’-ı Dâire)nin isti’mâli ta’rifemizde bildirilmişdir. Tûl derecesi değişince, 

ya’nî aynı arz derecesinde bulunan mahallerde, sâat makinelerinin ayârları 

ve müşterek sâat makinesindeki bütün vaktler değişir. 

Londra şehrinin yedibuçuk derece şarkından ve garbından geçen iki tûl dâiresi 

arasında bulunan her yerde Londranın vasatî sâati müşterek olarak kullanılmakdadır. 

Buna (Batı Avrupa zemânı) denir. Şarkda yedibuçuk derecedeki tûl dâiresi 

ile yirmi iki buçuk dereceden geçen tûl dâiresi arasında kullanılan müşterek vasatî 

sâat, Londra sâatinden bir sâat ileridir. Buna (Orta Avrupa zemânı) denir. Yirmi 

iki buçuk dereceden geçen tûl dâiresi ile otuzyedi buçuk dereceden geçen tûl 

dâiresi arasındaki yerlerin hepsinde (Doğu Avrupa zemânı) kullanılır. Bu sâat, 

Londra sâatinden iki sâat ileridir. Dahâ şarkda olan (Yakın şark), (Orta şark) ve 

(Uzak şark) zemânları da, Londra zemânından üç, dört ve beş sâat ileridirler. Erd 

küresi üzerinde, birbirlerinden birer sâat farklı, 24 müşterek sâat mıntıkası vardır. 

Bir memleketde bulunan onbeşin katları kadar derecelerden geçen (Sâat başı 

tûl yarım dâireleri)nden biri üzerindeki yerlerin vasatî mahallî zemân makinelerinin 

müşterek olan ayârları, o memleketin (Müşterek sâat)i olarak kabûl edilmişdir. 

Türkiyenin müşterek sâati, İzmit, Kütahya, Bilecik ve Elmalı şehrlerinden geçen 

30 dereceli sâat başı tûl yarım dâiresinin mahallî vasatî sâatinin ayârında 

olup, doğu Avrupa sâatidir. Ba’zı devletler, siyâsî veyâ iktisâdî sebeblerle, müşterek 

sâatlerin bu coğrâfî taksîmine uymamakdadır. Fransa, İspanya, Orta Avrupanın 

müşterek sâatini kullanmakdadır. Müşterek sâatlerinin ayârları birbirlerinden 

farklı olan memleketlerin zemân makinelerinde, herhangi bir vaktde, yalnız 

sâatleri gösteren rakamlar, birbirlerinden farklıdır. Şarkdaki memleketin müşterek 

sâatinin rakamı, garbdaki memleketin müşterek sâatinin rakamından dahâ [ileri] 

büyükdür. 

Bir nemâzın, Türkiyenin herhangi bir şehrindeki mahallî vasatî sâate göre olan 

vakti ile, müşterek sâate göre olan vakti arasındaki fark, bu şehrin tûl derecesi ile 

30 derece arasındaki farkın dört misli dakîkadır. Şehrin tûl derecesi 30 dan fazla 

ise, bu fark, mahallî sâatden çıkarılarak 30 dereceden az ise mahallî sâate eklenerek, 

bu nemâzın müşterek sâate göre vakti hâsıl olur. Meselâ, Mayısın birinci günü, 

bir nemâz vakti, Kars şehrinin mahallî vasatî sâatine göre 7 sa. 00 dakîka olsun. 

Karsın arz derecesi 41, tûl derecesi 43 dür. Bu tûl derecesi, 30 dan fazla olduğundan, 

Karsın mahallî sâati, müşterek sâatden ileridir. Bu nemâzın müşterek sâate 

göre Karsdaki vakti, 7 den 13æ4=52 dakîka evvel olur ki, 6 yı sekiz dakîka geçedir. 

Gurûbî zemâna göre zevâl vakti ile, o yerdeki hakîkî güneş zemânına göre hakîkî 

gurûb vaktinin toplamı, 12 dir. Çünki, bu ikisinin toplamı, sabâh gurûbî sâat 

12 den hakîkî gurûb vaktine kadar olan zemân olup, takrîben 12 hakîkî sâatdir. Yaz 

– 190 –

ayları için, sahîfe 193 deki şekle bakınız! Hakîkî ve gurûbî zemân birimleri birbirlerinin 

takrîben aynıdır. 

(1) Gurûbî zemâna göre zevâl vakti + Hakîkî zemâna göre gurûb vakti = 12 

dir. Hakîkî gündüz uzunluğunun yarısı ile gece uzunluğunun yarısının toplamı, 12 

hakîkî sâatdir. Ya’nî: 

(2) Hakîkî gece uzunluğunun yarısı + Hakîkî zemâna göre gurûb vakti = 12 

dir. (1) ve (2) müsâvâtları karşılaşdırılınca: 

(3) Gurûbî zemâna göre zevâl vakti = Hakîkî gece uzunluğunun yarısı olur. Gurûbî 

zemâna göre zevâl vakti, sabâh gurûbî sâat 12 den hakîkî zevâl vaktine kadardır. 

Sabâh gurûbî 12 vakti, gece yarısından gündüz zemânının yarısı kadar sonradır. 

Tulû’ vaktinden kışın evvel, yazın sonradır. Sabâh nemâzının ve orucun evvel 

vakti, fecr-i sâdık vakti ile başlar. Bu vakt, gurûb vaktinde 12 den başlayan ezânî 

sâatin fecr vaktine gelmesinden anlaşılır. Yâhud, gece yarısı 12 den başlayan vasatî 

sâatin fecr vaktine gelmesinden anlaşılır. Şemsin tulû’u gece yarısı 12 den, gece 

müddetinin yarısı kadar sonra veyâ gurûb vaktindeki 12 den, gece müddeti kadar 

sonra veyâ zevâlden gündüz müddetinin yarısı kadar evvel başlar. Sabâh gurûbî 

sâatin 12 vakti, gurûb vaktindeki 12 den, 12 sâat sonra veyâ gece yarısı 12 den 

gündüz müddetinin yarısı kadar sonra veyâ hakîkî zevâl vaktinden gece yarısı müddetinin 

yarısı kadar evveldir. Tulû’ vakti ile sabâhın 12 vakti arasında, gece ve gündüz 

uzunluklarının yarıları arasındaki fark kadar fark vardır. Bu hesâbların hepsi 

hakîkî güneş zemânına göre yapılır. Hakîkî güneş zemânları, hesâbdan sonra vasatî 

güneş zemânına ve bu da müşterek zemâna çevrilir. Gurûbî zemâna göre zevâl 

vaktinin, ezânî zemâna göre zuhr vakti olduğunu aşağıda göreceğiz. Bunun için 

1 Mayısda, ezânî zemâna göre zuhr vakti 5 sâat 6 dakîka olduğundan, İstanbulda 

müşterek zemâna göre şer’î tulû’ vakti 4 sâat 57 dakîka olur. 

Gece ve gündüz müddetleri birbirlerine dâimâ müsâvî olsaydı, güneş, dâimâ 

zevâlden altı sâat evvel tulû’ ve altı sâat sonra gurûb ederdi. Gece ile gündüz müddetleri 

müsâvî olmadığı için, yaz aylarında, zevâl ve gurûb vaktleri arasında 6 sâatden 

bir mikdâr fazla zemân vardır. Kış aylarında, bu vaktler arasında, bir mikdâr 

az zemân bulunur. Altı sâatden olan bu zemân farkına (Nısf fadla=Yarı fark) zemânı 

denir. Yaz aylarında, hakîkî gurûb vaktleri, zevâl vaktinden, 6 ile nısf fadlanın toplamı 

kadar, kış aylarında ise, 6 dan nısf fadlanın farkı kadar, farklı olmakdadır. Gurûbî 

sâatin sabâh 12 si ise, zevâl vaktinden, bunun aksi kadar farklı olmakdadır. 

Ezânî sâat ile zuhr vaktini, hakîkî ve vasatî sâat ile tulû’ ve gurûb vaktlerini bulmak 

için, İngiliz riyâziyecisi John Napierin düstûru ile Nısf fadla bulunur. Napierin 

düstûru: Bir kürevî dik müsellesde [s. 185 deki 2. şeklde, TCL müsellesinde], 

dik açıdan başka, beş unsurdan birinin cos’ü [temâmîsinin sin’ü], bu unsura bitişik 

olan ikisinin cot.larının [temâmîlerinin tag.larının] veyâ bitişik olmayan ikisinin 

sin.lerinin çarpımlarına müsâvîdir. Ancak iki dik kenârların kendileri değil, temâmîleri 

hesâba katılır. Buna göre: 

sin (Nısf fadla) = tan meyl [Declination] æ tan arz [enlem, Latitude] 

formülünden hesâb makinesi veyâ logaritme cedveli vâsıtası ile, (Nısf fadla) kavsinin 

derecesi ve bunun dört misli alınıp hakîkî güneş zemânı dakîkası olarak 

kıymeti bulunur. Bir şehrin Erd üzerindeki ve Şemsin semâdaki yerleri aynı yarı 

kürede ise, nısf fadla zemânının mutlak kıymeti, hakîkî gün uzunluğunun dörtde 

biri olan 6 hakîkî sâate eklenince, o şehrdeki hakîkî zemâna göre, hakîkî gurûb vakti 

elde edilir. Şemsin tulû’ vakti ile zevâl vakti arasında da bu kadar zemân vardır. 

Nısf fadlanın mutlak kıymeti 6 dan çıkarılınca, aradaki fark, gurûbî zemâna göre 

hakîkî zevâl vakti ve hakîkî zemâna göre [ya’nî gece yarısından i’tibâren] hakîkî 

tulû’ vakti olur. Ya’nî, gurûbî zemâna göre, sabâh 12 vakti, hakîkî zevâl vaktinden, 

bu fark kadar evveldir. Güneşin günlük meyl dereceleri, kitâbın sonundadır. Şeh- 

– 191 –

in ve güneşin yerleri, başka yarım kürede iseler, Nısf fadlanın mutlak kıymeti 6 

ya eklenince, o mahallin gurûbî zemâna göre hakîkî zevâl vakti ve hakîkî zemâna 

göre hakîkî tulû’ vakti bulunur. 6 sâatden çıkarılırsa, hakîkî zemâna göre, o yerdeki 

hakîkî gurûb vakti olur. 

1 Mayısda güneşin meyli + 14 derece 55 dakîka, ta’dîl-i zemân + 3 dakîka ve İstanbulun 

arz derecesi + 41 olduğundan, privileg elektronik hesâb makinesinin 14.55 

µ tan æ 41 tan = arc sin æ 4 = ¥ düğmelerine basılınca, makinenin levhasında 

53 dakîka 33 sâniye okunur. Nısf fadla 54 dakîka ve zevâlî hakîkî zemâna göre 

hakîkî gurûb vakti, 6 yı 54 dakîka geçe, mahallî vasatî zevâlî zemâna göre 6 yı 

51 geçe ve müşterek zemâna göre 18 i 55 geçe ve ileri sâate göre 19 u 55 geçedir. 

Şer’î gurûb vakti, bunlara İstanbul için Temkin olan 10 dakîka ilâve edilerek ileri 

sâate göre, şer’î gurûb vakti, 20 yi 5 dakîka geçedir. Hakîkî gündüz müddeti 13 sâat 

48 dakîka ve gece müddeti, bunun 24 den farkı olan, 10 sâat 12 dakîka olup, nısf 

fadlanın 6 dan farkı olan 5 sâat 6 dakîka, hakîkî zemâna göre, ya’nî gece yarısından 

i’tibâren hakîkî tulû’ vakti ve gurûbî zemâna göre zevâl vaktidir. Ezânî zemâna göre 

hakîkî zevâl vakti, gurûbî zemâna göre olan hakîkî zevâl vaktinden Temkin zemânı 

evvel, ya’nî 4 sâat 56 dakîkadır. Ezânî zemâna göre şer’î zuhr vakti, ezânî zemâna 

göre hakîkî zevâl vaktinden Temkin zemânı sonra, ya’nî 5 sâat 6 dakîka olmakdadır. 

Ezânî zemâna göre zuhr vaktinin iki misli olan 10 sâat 12 dakîka, evvelki 

hakîkî gece müddeti olup, bundan 20 dakîka [Temkinin iki misli] çıkarılırsa, 9 

sâat 52 dakîka, ezânî zemâna göre şer’î tulû’ vakti olur. 5 sâat 6 dakîkadan ta’dîl 

ve temkin çıkarılır ve müşterek sâate çevrilirse, şer’î tulû’ vakti, 4 sâat 57 dakîka 

olur. Ezânî zuhr vaktinin 6 dan farkı, Nısf fadla zemânıdır. Güneşin meylinin 

mutlak derecesi, a’zamî 23 derece 27 dakîka olduğu için, Nısf fadlanın a’zamî mikdârı, 

formülde İstanbul için 22 derece ya’nî bir sâat 28 dakîka ve en uzun gurûb vakti 

ile en kısa vakti arasında 176 dakîka fark olmakdadır. Tulû vaktleri arasında da 

aynı fark olduğundan, en uzun gündüz ile, en kısa gündüz arasında, 352 dakîka [5 

sâat 52 dakîka] fark olmakdadır. 

Ekvator üzerindeki yerlerde, her zemân, 21 mart ve 23 eylülde ise her yerde, 

güneşin meyli, ya’nî tan meyl sıfır olduğu için, Nısf fadla sıfır olur. 1 Nisanda güneşin 

meyli 4 derece 20 dakîka, ta’dîl-i zemân – 4 dakîkadır. Viyana şehrinin arz 

derecesi 48 derece 15 dakîka olduğundan, hesâb makinesinin CE/C 4.20 µ tan 

æ 48.15 µ tan = arc sin æ 4 = düğmelerine basınca, Nısf fadla takrîben 19 buçuk 

dakîka olur. Viyananın mahallî vasatî sâati ile akşam nemâzı [şer’î gurûb] vakti 

6 sâat 33 buçuk dakîka olur. Viyananın tûl derecesi 16 derece 25 dakîka olup, sâat 

başı tûl dâiresinin 1 derece 25 dakîka şarkında olduğundan, Londradan bir sâat 

ileri olan coğrâfî müşterek sâatine göre akşam nemâzı vakti 6 yı 27,5 dakîka geçe 

olur. Parisin arz derecesi 48 derece 50 dakîka olduğundan, Nısf fadlası 20 dakîka, 

mahallî vasatî zemâna göre akşam nemâzı vakti 6 sâat 34 dakîkadır. Tûlü + 

2 derece 20 dakîka şarkda olduğundan, coğrâfî müşterek sâati ile 6 sâat 25 dakîka 

olur ise de, Fransanın müşterek sâati, coğrafî sâatden bir sâat ileri olduğundan, 

19 sâat 25 dakîka olur. Newyorkun arz derecesi 41 derece olduğundan, Nısf fadlası 

15 dakîka, mahallî vasatî sâatine göre, akşam nemâzı vakti 6 sâat 29 dakîkadır. 

Tûlü – 74 derece olup, sâat başı tûl yarım dâiresinin 1 derece şarkında olduğundan, 

Londradan [75÷15] beş sâat geri olan coğrâfî müşterek sâatine göre 6 sâat 

25 dakîka olur. Delhînin arz derecesi 28 derece 45 dakîka, Nısf fadlası 9,5 dakîka, 

mahallî vasatî sâatine göre akşam nemâzı vakti 6 sâat 23,5 dakîkadır. Tûlü 

77 derece olup, sâat başı tûl yarım dâiresinin 2 derece şarkındadır. Londradan beş 

sâat ileri olan müşterek sâatine göre 6 sâat 15,5 dakîka olur. 

Trabzon şehrinin arz derecesi, İstanbul gibi, 41 derecedir. Tûl derecesi ise 39 derece 

50 dakîkadır. 1 Mayıs gününün Nısf fadlasını bulmak için, ziyâ ile çalışan CA- 

SIO hesâb makinesinin ON 14 ¬ 55 ¬ tan æ 41 tan = INV sin æ 4 = INV ¬ 

– 192 –

düğmelerine basılınca, makinenin levhasında 53 dakîka 33 sâniye görülür. Bu 

da, takrîben 54 dakîka olur. Muhtelif hesâb makinelerinin kullanılmaları birbirlerinin 

aynı değildir. Mahallî vasatî zemâna göre gurûb vakti, İstanbul gibi, 7 yi 01 

dakîka geçe ve müşterek zemâna göre, bundan 39 dakîka önce, ya’nî 6 yı 22 geçe 

olur. Mekke-i mükerremenin arz derecesi 21 derece 26 dakîka, tûl derecesi, Trabzon 

gibi, 39 derece 50 dakîkadır. 1 Mayıs günü için Nısf fadlası, 24 dakîka olur. Mahallî 

vasatî zemâna göre gurûb vakti 6 yı 31 dakîka geçe ve 30 dereceden geçen sâat 

başı tûl yarım dâiresi için olan müşterek sâate göre 39 dakîka evvel, ya’nî gurûb 

vakti 5 sâat 52 dakîka olur. 1 Kasım [Teşrîn-i sânî] günü meyl-i şems –14 derece 

16 dakîka ve ta’dîl-i zemân + 16 dakîkadır. Nısf fadla, İstanbul için 51, Mekke 

için 23 dakîka olup, müşterek sâate göre gurûb vakti, İstanbul için 5 sâat 7 dakîka, 

Mekke-i mükerreme için 4 sâat 52 dakîka olur. 1 Kasım günü, İstanbulda akşam 

ezânından 15 dakîka evvel, radyoda Mekkenin akşam ezânı dinlenebilir. Yukarda, 

muhtelif şehrler için, gurûb vaktlerinin hesâblarında İstanbulun Temkini 

kullanıldı. Aynı arz derecesinde bulunan şehrlerin, ezânî ve mahallî vasatî sâat makinelerinde, 

nemâz vaktleri birbirlerinden, temkinlerinin farkları kadar farklıdır. 

Mahallî vasatî güneş zemânına göre zevâl vakti, her yerde 12 rakamından 

ta’dîl-i zemânın değişmesi kadar, ya’nî yarım dakîkadan az değişmekde olup, bir 

sene içinde, İstanbulda 12 den 16 dakîka kadar önce veyâ 14 dakîka sonra olur. Müşterek 

zemâna göre, Türkiyenin her yerinde, bu yerin tûl derecesi ile 30 derece arasında 

olan tûl farkının dört misli dakîka, mahallî vaktlerden evvel veyâ sonra 

olur. Zevâl vaktleri, ezânî sâat makinesinde, her gün bir iki dakîka değişir. Osmânlılar 

zemânında büyük câmi’lerde, bu ayârlamayı yapan Muvakkıt’ler vardı. 

Ta’dîl-i zemân mikdârını, kolayca bulmak için öğle nemâzının müşterek zemâna 

göre, meselâ İstanbuldaki vakti, doğru olduğuna güvenilen, bir takvîmden bulunur. 

Bundan 14 dakîka çıkarılınca, mahallî vasatî güneş zemânına göre zevâl vakti 

olur. Hakîkî güneş zemânına göre zevâl vakti her yerde 12 de olduğu için, bu iki 

zevâl vaktleri arasındaki zemân farkı, ta’dîl-i zemân olur. Vasatî sâat ile zevâl vakti, 

12 den noksân ise, ta’dîl-i zemân (+), fazla ise (–) olur. 


Martın birinci günü, ta’dîl-i zemân –13 olduğundan, mahallî vasatî güneş zemânına 

göre zevâl vakti, her yerde 12 yi 13 dakîka geçe olur. Öğle nemâzı vakti, bundan 

temkin mikdârı sonra olur. Meselâ, İstanbulda 12 yi 23 geçe olur. Herhangi bir 

yerde, müşterek zemâna göre, bu yerin tûl derecesi ile sâatbaşı tûl yarım dâiresinin 

derecesi arasındaki farkın dört katı kadar, mahallî vasatî zemâna göre olan vaktden 

önce veyâ sonra olur. Türkiyedeki bir yerin tûl derecesi, 30 dan fazla ise önce, 

noksan ise sonra olur. Böylece, müşterek zemâna göre öğle nemâzı vakti Ankarada 

takrîben 12 yi 11 dakîka ve İstanbulda 12 yi 27 dakîka geçedir. Müşterek 

sâat makinesi, bu zuhr vaktine gelince, ezânî sâat makinesi, nısf fadla ile bulunan 

zuhr vaktine getirilirse, ezânî sâat makinesinin o günkü ayârı yapılmış olur. En yüksek 

yerin yükseklik mikdârı bilinmiyorsa, en yüksek yerden ziyânın gayb olduğu 

vakt ile üfk-ı hissîden gurûbun görüldüğü vakt arasındaki zemân, yâhud en yüksek 

yerden ziyânın gayb olduğu vaktde 12 yapılan ezânî sâat makinesi, nısf fadla 

ile bulunmuş olan zuhr vaktine gelince, mahallî vasatî sâat makinesinin gösterdiği 

vakt, ta’dîl-i zemân ile mu’âmele edilirse, netîcenin 12 den farkı olan zemân, yâhud 

mahallî vasatî sâate göre, en yüksek yerde ziyânın gayb olduğu vaktden nısf 

fadla ile bulunan gurûb vaktinin farkı, o mahallin (Temkin zemânı) olur. Yâhud, 

ta’dîl-i zemân + ise mahallî vasatî zemâna göre, takvîmde yazılı olan zuhr vaktinin 

12 den farkı ile ta’dîl toplanınca ve – ise bu farkdan ta’dîl çıkarılınca (Temkin 

zemânı) olur. 

İbni Âbidîn ve Şâfi’î (El-envâr) ve mâlikî (El-mukaddemet-ül-izziyye) şerhinde, 

(Mîzân-ül-kübrâ) da diyor ki, (Nemâzın sahîh olması için, vakti girdikden 

sonra kılınması ve vaktinde kılındığını bilmek şartdır. Vaktin girdiğinde şübheli 

olarak kılıp, sonra vaktinde kılmış olduğunu anlarsa, bu nemâzı sahîh olmaz. 

Vaktin bilinmesi, vaktleri bilen âdil bir müslimânın okuduğu ezânı işitmekle olur. 

Ezânı okuyan âdil değil ise, [veyâ âdil müslimânın hâzırladığı takvîm yoksa], 

kendisi vaktin girdiğini araşdırıp, kuvvetli zan edince kılmalıdır. Fâsıkın veyâ 

âdil olduğu bilinmeyen kimsenin, kıbleyi göstermesi, temiz, necs, halâl, harâm gibi 

dinden olan şeylere şehâdet etmesi [söylemesi] de, ezân gibi olup, ona değil, kendi 

araşdırıp anladığına uyması lâzımdır.). 

Sabâh nemâzını her mevsimde (İsfâr) etmek, ya’nî ortalık aydınlanınca kılmak 

müstehabdır. Cemâ’at ile öğle nemâzını, yazın sıcakda geç, kış günleri ise, erken 

kılmak müstehabdır. Akşam nemâzını her zemân erken kılmak müstehabdır. 

Yatsıyı, şer’î gecenin ya’nî gurûbdan fecre kadar olan zemânın üçde biri oluncaya 

kadar geç kılmak müstehabdır. Gecenin yarısından sonraya bırakmak tahrîmen 

mekrûhdur. Bu gecikdirmeler, hep cemâ’at ile kılanlar içindir. Evinde yalnız kılan, 

her nemâzı vakti girer girmez kılmalıdır. (Künûz-üd-dekâık)da yazılı ve Hâkimin 

ve Tirmüzînin bildirdikleri hadîs-i şerîfde, (İbâdetlerin en kıymetlisi, evvel 

vaktinde kılınan nemâzdır) buyuruldu. (İzâlet-ül hafâ)nın beşyüzotuzyedinci sahîfesinde 

yazılı, (Müslim) kitâbındaki hadîs-i şerîfde, (Bir zemân gelecek, âmirler, 

imâmlar, nemâzı öldürecekler, vaktinden sonraya bırakacaklardır. Sen, nemâzını 

vaktinde kıl! Senden sonra, cemâ’at olurlarsa, onlarla da, tekrâr kıl! İkinci kıldığın 

nâfile olur) buyuruldu. İkindiyi ve yatsıyı, İmâm-ı a’zamın kavline göre kılmak 

ihtiyâtlı olur. Uyanamayan, vitri yatsıdan hemen sonra kılmalıdır. Yatsıdan 

evvel kılarsa, sonra tekrâr kılar. Uyanabilen ise, gecenin sonunda kılmalıdır. 

Ahmed Ziyâ beğ, 157.ci sahîfede diyor ki, bir beldede, mahallî vasatî zemâna 

göre ma’lûm olan bir nemâzın şer’î vakti ile, o günkü ta’dîl-i zemânın cebrsel toplamı, 

hakîkî güneş zemânına göre vakt olur. Bunun ile, Ezânî zemâna göre olan zuhr 

vakti toplanıp, bir temkin çıkarılırsa, bu nemâzın Ezânî zemânına göre şer’î vakti 

elde edilir. Mecmû’ 12 den fazla olursa, bu fazlalık, ezânî vakt olur. Meselâ, Martın 

birinci günü, güneş İstanbulda müşterek zemâna göre sâat 18.00 de batıyor. Gurûb 

vaktindeki Ta’dîl-i zemân –12 dakîka olduğundan, İstanbulda hakîkî güneş ze- 

– 194 –

mânına göre şer’î gurûb vakti 5 sâat 44 dakîkadır. Ezânî zemâna göre, şer’î zuhr 

vakti 6 sâat 26 dakîka olduğundan, güneşin batması: 6 sâat 26 dakîka +5 sâat 44 dakîka 

–10 dakîka=12 olur. Genel olarak: 

(1) Ezânî zemâna göre vakt = Hakîkî zemâna göre aynı andaki vakt + Ezânî zemâna 

göre zuhr vakti – O mahallin temkin zemânı 

(2) Hakîkî zemâna göre vakt = Ezânî zemâna göre vakt + Hakîkî zemâna göre 

şer’î gurûb vakti 

dir. İkinci müsâvâtda, gurûb vakti vasatî ise, bulunan zevâlî vakt de vasatî olur. İkinci 

müsâvâtdan: 

(3) Ezânî zemâna göre vakt = Hakîkî zemâna göre vakt – Hakîkî zemâna göre 

şer’î gurûb vakti 

de olur. Buradaki gurûb vakti, hakîkî vaktden büyük ise, hakîkî vakte 12 ilâve edilip, 

sonra çıkarılır. 

(2) ve (3) cü müsâvâtlarda, zevâlî vaktler, hep hakîkî ise de, müşterek vakti hakîkîye 

ve bulunan hakîkîyi tekrâr müşterek vakte çevirirken, aynı sayılar toplandığı, 

sonra da çıkarıldıkları için, müşterek vakti hakîkîye çevirmeksizin yapılan hesâblar 

da, aynı netîceyi vermekdedir. Ya’nî: 

(4) Müşterek zemâna göre vakt = Ezânî zemâna göre vakt + Müşterek zemâna 

göre şer’î gurûb vakti. 

(5) Ezânî zemâna göre vakt = Müşterek zemâna göre vakt – Müşterek zemâna 

göre şer’î gurûb vakti. 

Yukarıda bulduğumuz Martın birinci günü, gurûb vakti, (5). ci müsâvâta göre, 

18 - 18 = 0, ya’nî ezânî zemâna göre 12 de olur. Bunun gibi, Martın birinci günü, 

ikindi vakti, müşterek zemâna göre 15 sâat 34 dakîka ve gurûb vakti 6 sâat olduğundan, 

ezânî zemâna göre ikindi vakti: 

15 sâat 34 dakîka - 6 sâat = 9 sâat 34 dakîka 

olur. Yine bunlar gibi, o günkü ezânî zemâna göre imsâk vakti 10 sâat 52 dakîkada 

olduğundan, müşterek zemâna göre imsâk vakti, (4) müsâvâta göre: 10 sâat 52 

dakîka + 6 = 16 sâat 52 dakîka, ya’nî 4 sâat 52 dakîka olur. 23 Hazîran 1982 Çarşamba 

günü olan 1 Ramezân 1402 günü hakîkî zemâna göre İstanbulda güneşin gurûb 

vaktini bulalım: O gün İstanbulda ezânî zemâna göre zuhr, ya’nî öğle nemâzı 

vakti 4 ü 32 geçe ve Ta’dîl-i zemân –2 dakîkadır. İstanbulun hakîkî zemâna göre 

gurûb vakti, bunun 12 den farkı olan 7 yi 28 geçe olur. Hakîkî zemâna göre şer’î 

gurûb vakti 7 yi 38 geçe olur. Vasatî güneş zemânına göre 19 u 40 geçe olur. Türkiyenin 

müşterek zemânına göre ise, 19 u 44 dakîka geçe olur. İleri sâat ile 20 yi 

44 geçe demekdir. Müşterek zemâna göre vakt, gurûb vaktinden küçük ise, (3).cü 

ve (5).ci düstûrlarda bunun 12 veyâ 24 fazlası kullanılır. Ahmed Ziyâ beğ, 

Ezânî zemâna göre vakt = Hakîkî zevâl vakti + Hakîkî vakt... (6) ve 

Hakîkî vakt = Ezânî vakt – Hakîkî zevâl vakti... (7) düstûrlarını kullanmakdadır. 

Müneccim başı Mustafâ efendi, 1317 [m. 1899] senesindeki ceb takvîminde diyor 

ki, gurûbî ve zevâlî vaktleri birbirlerine çevirmek için, öğleden önce ise, bilinen 

vakt, öğle nemâzının vaktinden çıkarılır. Bulunan fark, diğer sâatin öğle nemâzı 

vaktinden çıkarılır. Öğleden sonra ise, bilinen vaktden, öğle nemâzının vakti çıkarılır. 

Bulunan fark diğer sâatin öğle nemâzı vaktine ilâve edilir. Meselâ, 1989 senesi 

Hazîranın 12. ci günü imsâk vakti, ezânî zemâna göre 6 yı 22 geçedir. Zuhr vakti 

4 ü 32 geçedir. Fark, 16.32 – 6.22=10 sâat 10 dakîkadır. Müşterek zemâna göre zuhr 

vakti olan 12.14 den çıkarınca, müşterek zemâna göre imsâk vakti 2 yi 4 geçedir. 

Güneşin, belli bir nemâz vaktinin başladığı irtifâ’a geldiği vakti bulmak için, evvelâ 

(Fadl-ı dâir=Zemân farkı) hesâb edilir. Fadl-ı dâir, gündüz güneşin merkezinin 

bulunduğu nokta ile zevâl vakti arasında, gece ise, gece yarısı arasında olan ze- 

– 195 –

mândır. Fadl-ı dâir zâviyesine H dersek, kürevî müselles [üçgen] formüllerinden: 

sin H 2 = 

sin (M – temâm–ı meyl) æ sin (M – temâm-ı arz-ı belde) 

…(1) 

sin ( temâm-ı meyl) æ sin ( temâm-ı arz–ı belde) 

müsâvâtı ile hesâb edilir. Buradaki M mikdârı; kürevî müsellesin üç kenârına tekâbül 

eden üç kavsin zâviye mikdârları toplamının yarısı olup, bu kürevî müselles 

185. ci sahîfedeki birinci şeklde gösterilmişdir. 

temâm-ı meyl + temâm-ı arz-ı belde + temâm-ı irtifâ’-ı şems 

M = 

2 

İrtifâ’, hakîkî üfkun üzerinde ise +, altında ise – dir. Meyl ile irtifâ’ın işâretleri 

zıd ise, meylin temâmı ya’nî 90° den farkı yerine, 90° ile toplamı alınır. 

Fadl-ı dâir formülünde M nin kıymeti yerlerine konup basitleşdirilirse: 

sin 

H = 

2 

sin Z + ∆ æ sin Z - ∆ 

2 2 ... (2) 

cos ª æ cos ∞ 

Buradaki H zâviyesinin zemânı, Nısf-ün-nehârdan itibâren ölçülür. Burada ∆ = 

zevâl vaktindeki gâyenin temâmîsi = arz-ı belde - meyl-i şems = ª - ∞ dır. Z = Zenit 

= (Semâdaki semt-ür-re’s noktasının irtifâ’ının temâmîsi) = 90 - semtürre’s irtifâ’ı 

olup, çubuğun tepesinden semâdaki zevâl ve semt noktalarına giden iki yarım 

doğru arasındaki (Fey-i zevâl) zâviyesidir. Bütün değerleri işâretleri ile kullanılır. 

13 Ağustos günü İstanbulda asr-ı evvel, ya’nî ikindi nemâzının evvel vaktini hesâb 

edelim. Yere bir metre uzunluğunda bir çubuk dikildiğini kabûl edelim: [Bir dik üçgende, 

iki dar açı, birbirinin temâmîsidir. Bir kenârı 1 cm. olan bir açının (tan)ı, karşısındaki 

kenârın uzunluğunu gösterir. Güneşin yerdeki dar açısı, güneşin irtifâ’ıdır.] 

tan Z 1 

= tan (temâm-ı irtifâ’-ı asr) = 1 + Fey-i zevâl = Asr-ı evvel zılli 

Fey-i zevâl = tan (temâm-ı gâyetül-irtifâ’) = tan ∆ 

dır. Arz-ı belde ile meyl-i şemsin işâretleri birbirinin aynı ise, ya’nî ikisi de aynı nısf 

kürede olunca, temâm-ı arz ile meyl toplanarak, işâretleri birbirlerinin aksi ise, ya’nî 

başka nısf kürelerde olunca, meyl çıkarılarak, zevâl vaktindeki güneşin (Gâyet-ülirtifâ’) 

derecesi bulunur. Arz-ı beldenin temâmîsi ile meylin toplamı 90 dan fazla 

olursa, fazlalığın doksandan farkı, gâyet-ül irtifâ’ olur ve güneş, semânın şimâl 

tarafında bulunur. Arz ile meyl aynı cihetde iseler, arz derecesinden meyl çıkarılınca, 

başka cihetde iseler, toplanınca, gâyet-ül-irtifâ’ın temâmîsi (∆) olur. 

gâyet-ül-irtifâ’ = 49 derece + 14 derece 50 dakîka = 63 derece 50 dakîka 

log (Fey-i zevâl) = log tan (26 derece 10 dakîka) = 1,69138 

Fey-i zevâl = 0,4913 metre 

tan Z 1 

= tan (temâm-ı irtifâ’) = 1,4913 ve log tan (temâm-ı irtifâ’) = 0,17357 

Yâhud Privileg hesâb makinesinde, 1,4913 arc tan ¥ düğmelerine basınca, 

temâm-ı irtifâ’-ı şems = bu’d-i semt = Z 1 

= 56 derece 9 dakîkadır. 

75° 

75° 

10' 

10' 

+ 49° 

49° 

+ 56° 

56° 

9' 

M 9' 

= = 90 derece 

90 10 

derece dakîka 

10 

dakika olur. 

dakika olur. 

2 

sin 

sin H sin 15° sin 41° 10' 

2 = sin 15° æ sin 41° 10' 

sin 

sin 

75° 

75° 

10' 

10' 

æ sin 

sin 

49° 

49° 

log 

log 

sin 

sin H – 196 – 

[(1,41300 +1,81839) (1,98528+1,87778)]= 

2 = 1 [(1,41300 +1,81839) – (1,98528+1,87778)]= 

2 1 

(1,23139 1,86306)= (1,36833)= 1,68417 

2 (1,23139 – 1,86306)= 1 (1,36833)= 1,68417 

2 dir.

75° 10' + 49° + 56° 9' 

M = = 90 derece 10 dakika olur. 

2 

sin H sin 15° æ sin 41° 10' 

= 

2 sin 75° 10' æ sin 49° 

log sin H 2 = 1 [(1,41300 +1,81839) – (1,98528+1,87778)]= 

2 

1 

2 (1,23139 – 1,86306)= 1 (1,36833)= 1,68417 

2 

1 derece 54 dakîkadır. İki misli alınınca, H = 57 derece 48 dakîka ve bunun 

2 H = 28 

dört misli olan Fadl-ı dâir zemânı, 231,2 sâat dakîkası ve böylece, 13 Ağustos günü 

asr-ı evvel için, Fadl-ı dâir zemânı = 3 sâat 51 dakîka olur. Hakîkî zevâl vaktinde 

hakîkî sâat sıfır olduğu için, doğruca hakîkî zemâna göre hakîkî asr-ı evvel vakti 

3 sâat 51 dakîka olur ki, hakîkî zuhr vaktinden, çubuğun gölgesinin kendi boyu 

kadar uzaması için geçen zemân sonradır. Şer’î zuhr vaktinden geçen zemân için, 

şer’î ikindi (Asr-ı evvel) vakti, bundan o mahaldeki temkin zemânı sonra olur. 

Ta’dîl-i zemân -5 dakîka olduğundan, vasatî müşterek zemâna göre 16 yı 10 dakîka 

geçe olur. Sahîfe 195 deki 5. ci müsâvât mûcibince, bu müşterek sâatden, müşterek 

zemâna göre gurûb vakti olan 7 sâat 12 dakîka çıkarılarak, İstanbulda ikindi 

vakti, ezânî zemâna göre, 8 sâat 58 dakîka olur. Fadl-ı dâir zemânı ile ezânî zuhr 

vakti ya’nî gurûbî zemâna göre hakîkî zevâl vakti olan 5 sâat 7 dakîkayı toplayınca 

da, hem gurûbî zemâna göre hakîkî ikindi vakti, hem de ezânî zemâna göre şer’î 

asr-ı evvel vakti olur. Çünki, şer’î asr-ı evvel vakti, bu mecmû’dan, ya’nî gurûbî hakîkî 

vaktden Temkin zemânı sonra olur ise de, ezânî zemâna göre şer’î vakti, bu 

gurûbî şer’î vaktden Temkin zemânı evvel olur. Bunun gibi, zuhr, akşam ve yatsı 

nemâzlarının, ezânî zemâna göre şer’î vaktleri de, hesâb ile bulunan gurûbî zemâna 

göre hakîkî vaktlerinin aynıdır. 

Asr-ı evvel irtifâ’ını bulmak için, diğer bir üsûl, hergün, güneşin gâye irtifâ’ı ve 

bu irtifâ’da olduğu vakt, bir metre çubuğun gölgesinin uzunluğu ölçülerek veyâ hesâb 

edilerek, yazılır. Böylece, bir (İrtifâ’ - gölge uzunluğu) cedveli hâsıl olur. İstanbulda 

13 Ağustosda, gâye irtifâ’ı 64 0 olduğundan, gölge uzunluğu, cedvelde 0,49 

m. bulunur. Asr-ı evvelde gölge 1,49 m. ve irtifâ’ 34 0 olur. (İrtifâ’ - gölge uzunluğu) 

cedveli, 1924 (Takvîm-i sâl) sonunda ve kitâbımızın sonunda mevcûddur. 

İkindi nemâzının asr-ı sânî vakti de aynı müsâvât ile bulunur ise de, burada: 

tan Z 2 

= tan (temâm-ı irtifâ’ı şems) = 2 + Fey-i zevâl = Asr-ı sânî zılli 

Z 2 

= temâm-ı irtifâ’ = Bu’d-i semt = 68 derece 8 dakîka olur. Buradan: 

M = 96 derece 9 dakîka ve H = 73 derece 43 dakîka, 

Fadl-ı dâir zemânı 4 sâat 55 dakîkadır. Buna Temkin ilâve edince, İstanbulda, 

hakîkî zemâna göre asr-ı sânî 5 sâat 5 dakîka olur. 

İkindi nemâzı vaktinde, asr-ı evvel için: 

Z 1 

= temâm-ı irtifâ’ = Bu’d-i semt = arc tan (1 + tan ∆) ve asr-ı sânî için: 

Z 2 

= temâm-ı irtifâ’ = arc tan (2 + tan ∆) münâsebetleri ile de temâm-ı irtifâ’ [Z] 

ve sonra Fadl-ı dâir hesâb edilebilir. ∆ nın tanjantı fey-i zevâldir. Bu tanjant 1 veyâ 

2 ile toplanır. Tanjantı bu yekûna eşit olan açı, ikindi için Z değeridir. 

Yatsı nemâzının işâ’-i evvel vaktinde güneşin merkezi hakîkî üfukdan 17 derece 

aşağıdadır. Ya’nî hakîkî irtifâ’ - 17 derecedir. Meyl-i şemsin temâmı yerine 90 

ile toplamı alınacağından: 

104° 50' + 49° + 73° 

M = = 113 derece 25 dakîka ve H = 50 derece 53 dakîka ve 

2 

Fadl-ı dâir zemânı 3 sâat 24 dakîka olur, ki yatsının hakîkî zemâna göre vaktinin 

gece yarısından farkıdır. Bunun 12 den farkına, İstanbul için, 10 dakîka Temkin ilâve 

edilir. Çünki, güneşin merkezi, şer’î üfukdan, dahâ sonra ayrılacağı gibi, arka 

– 197 –

kenârı da üfuklardan, dahâ sonra ayrılacakdır. 13 Ağustos günü yatsı vakti, hakîkî 

zemâna göre 8 sâat 46 dakîka, müşterek sâate göre, 8 sâat 55 dakîka olur. 

Fadl-ı dâir zemânı, hakîkî gece yarısına müsâvi olan ezânî zuhr vaktinden çıkarılıp, 

Temkin ilâve, bulunan gurûbî zemânı ezânî zemâna tahvil için bir temkin tarh 

edilir. Temkini önce ilâve, sonra tarh etmek yerine temkin hesâba katılmadan da, 

gurûbî ve ezânî zemânlara göre şer’î işâ-i evvel vakti 1 sâat 42 dakîka olur. 

13 Ağustosda, fecr-i sâdık dediğimiz beyâzlık doğmağa başlarken, güneşin 

merkezi hakîkî üfukdan 19 derece ile irtifâ’ zâviyesinin toplamı kadar aşağıdadır. 

Ya’nî, hakîkî irtifâ’ı şems - 19 dereceden farklıdır. 

104° 50' + 49° + 71° 

M = = 112 derece 25 dakîka ve H = 47 derece 26 dakîka ve 

2 

onbeşe bölünüp, Fadl-ı dâir zemânı 3 sâat 10 dakîka olur ki, güneş merkezinin gece 

yarısından uzaklık zemânıdır. Gece yarısı hakîkî sâat sıfır olduğundan, hakîkî 

(imsâk vakti) olur. Bundan 10 dakîka Temkin çıkarılır. Çünki, güneşin - 19 derece 

irtifâ’dan şer’î üfka mesâfesi, hakîkî üfka olan mesâfesinden dahâ azdır ve üst 

kenârı, üfuklara merkezinden dahâ yakındır. İstanbulun hakîkî zemâna göre şer’î 

imsâk vakti 3 sâat olur. İmsâk vakti müşterek zemâna göre 3 sâat 9 dakîka olur. 

Fadl-ı dâir, hakîkî gece uzunluğunun yarısına müsâvî olan zuhr vaktine [5:07 ye] 

ilâve ve 20 dakîka Temkin çıkarılırsa, ezânî zemâna göre (imsâk vakti) 7 sâat 57 

dakîka olur. Tertîbli CASIO fx - 3600p hesâb makinesi ile Fadl-ı dâir 8 sâat 50 dakîka 

bulunuyor ki, Fecr vaktinin zevâl vaktinden farkıdır. Gece yarısından farkı 

için bu, 12 den çıkarılır. Fadl-ı dâir, yine 3 sâat 10 dakîka olur. (Rub’-ı dâire) ta’rifesine 

bakınız! 

Fecr vakti ile tulû’ vakti arasındaki zemâna (Hisse-i fecr) denir. Şafak vakti ile 

gurûb vakti arasındaki zemâna (Hisse-i şafak) denir. Fecr ve şafak vaktlerinin 

Fadl-ı dâir zemânları ezânî zuhr vaktinden [ya’nî gece yarısından] çıkarılır. Yâhud, 

Fadl-ı dâirlerinin temâmîlerine Nısf fadla, kış aylarında ilâve, yaz aylarında tarh 

edilip zemâna çevrilince, bu hisse zemânları elde edilir. Fecr ve şafak vaktlerinin 

irtifâ’ları (–) işâretli oldukları için, Fadl-ı dâirleri, gece yarısından başlamakdadır. 

Ahmed Ziyâ beğ diyor ki, (İslâm âlimleri, imsâk vaktinin, beyâzlığın üfk-ı zâhirî 

hattı üzerinde yayıldığı vakt değil, beyâzlığın üfuk üzerinde ilk görüldüğü vakt 

olduğunu bildirdiler). Ba’zı Avrupa kitâbları ise, fecr, beyâzlıkdan sonra başlayan 

kırmızılığın üfuk üzerinde yayılmasının temâm olduğu vaktdir diyerek, güneşin üfuk 

altında -16 derecedeki hakîkî irtifâ’ı ile hesâb etmekdedir. 1983 senesinden beri, 

ba’zı takvîmcilerin, bu Avrupa kitâblarına uyarak, imsâk vaktlerini, -16 dereceden 

hesâb etdikleri görülüyor. Bu takvîmlere uyanlar, sahûr yemeğini, islâm âlimlerinin 

yazdıkları vaktlerden 15-20 dakîka sonraya kadar yiyorlar. Bunların orucları 

sahîh olmuyor. Ahmed Ziyâ beğin, Mîlâdî 1926, Kamerî 1344 ve Şemsî 1305 târîhli 

(Takvîm-i Ziyâ) cep takvîminin ilk ve son sahîfelerinde, (Diyânet işleri riyâseti 

heyet-i müşâveresi tarafından tedkîk edilip ve riyâset-i celîlenin tasdîki ile tab’ 

edilmişdir) yazılıdır. Din işlerinde islâm âlimlerinin ve astronomi mütehassısının 

tasdîk etdiği nemâz vaktlerini değişdirmemelidir. Elmalılı Hamdi Yazır, (Sebîl-ürreşâd) 

mecmû’asının yirmiikinci cildinde, bu husûsda tafsîlât vermişdir. 

Güneşin meyli her an değişdiğinden, hakîkî netîce almak için, meylin her sâatlik 

değişmeleri hesâba katılır. Meselâ: 

4 Mayıs günü, öğleden sonra İstanbulda sâatimizin ayârının doğruluğunu tedkîk 

edelim. Londra sâati ile 00:00 da ya’nî o gün başında (evvelki gece yarısı) güneşin 

meyli + 15 derece 49 dakîkadır. İstanbulda (Rub’-ı dâire) denilen âlet ile, güneşin 

üst kenârının riyâdî üfka göre zâhirî irtifâ’ı ölçülüp bundan nısf-ı kutr-i 

şems için 16 dakîka ve ayrıca, bu irtifâ’a mahsûs olan (hava inkisârı) çıkarılarak, 

güneş merkezinin semâdaki hakîkî yerinin, hakîkî üfka göre hakîkî irtifâ’ı bulu- 

– 198 –

nur. Bu hakîkî irtifâ’, meselâ + 49 derece 10 dakîka bulunduğu anda, zevâlî müşterek 

sâatimiz 2 yi 38 dakîka geçiyor ise, bunu hemen yazarız. Mayısın 5. ci günü 

güneşin meyli + 16 derece 6 dakîkadır. 24 sâatlik meyl farkı 17 dakîkadır. Sâatimiz, 

zevâlden 2 sâat 38 dakîka sonra ve Londradaki zemân İstanbuldan 1 sâat 56 

dakîka geri olduğu için, Londrada gece yarısı ile İstanbulda irtifâ’ ölçülen vakt arasındaki 

zemân farkı 12 sâ. + 2 sâ. 38 d – 1 sâ. 56 d. = 12 sâ. 42 d. = 12,7 sâ.dir. Bu 

mikdâr zemân için, meyl farkı (17/24) æ 12,7 = 9 dakîka olur. Nemâz vaktlerinin 

ta’yininde de, meyl farkları hesâba katılmalıdır. Mayısda meyl artmakda olduğundan, 

meyl + 15 derece ve 58 dakîkadır. 

Fadl-ı dâir derecesini bulmak için, hesâb makinelerine dahâ uygun olan: 

sin (irtifâ')± [sin (meyl) æ sin (arz)] 

cos H = ... (3) müsâvât'ı da vardır. 

cos (meyl) æ cos (arz) 

olur. Onbeşe bölünce, zemân olarak Fadl-ı dâir zemânı, 2 sâat 30 dakîka olur ki, 

hakîkî güneş zemânına göredir. Bu netîceyi elde etmek için, pil ile işliyen privileg 

hesâb makinesinin şu düğmelerine basılırsa; CE/C 15.58 µ cos æ 41 cos = MS 

49.10 µ sin – 15.58 µ sin æ 41 sin = ÷ MR = arc cos æ 4 = makinenin levhasında 

149,7 dakîka hâsıl olur. 4 Mayıs günü ta’dîl-i zemân + 3 dakîka olduğundan, 

müşterek vasatî zemâna göre 2 sâat 31 dakîka olur. Sâatimizin 7 dakîka ileri 

olduğu anlaşılmakdadır. 

(3). cü cos H müsâvâtında sayılar, mutlak (işâretsiz) olarak hesâba katılmışdır. 

Bir şehrin Erd küresi üzerindeki yeri ile güneşin semâdaki yeri aynı yarım kürede, 

ya’nî arz-ı belde ile meyl-i şems aynı işâretli ise, güneş üfkun üzerinde iken, ya’nî 

gündüzleri, yukarıdaki formülün payındaki (–) işâreti, geceleri ise (+) işâreti, aksi 

hâlde bunların tersi kullanılır. Bu şeklde elde edilen fadl-ı dâir, gündüz ise, güneş 

merkezinin bulunduğu mahal ile Nısf-ün-nehâr vakti arasındaki zemândır. Gece 

ise, gece yarısı arasındaki zemân olur. İstenirse aynı formül hep sâdece payındaki 

(–) işâreti ile de kullanılabilir. Bu takdîrde bütün sayılar işâretleri ile hesâba 

katılır ve bulunan H dâimâ Nısf-ün-nehârdan i’tibâren ölçülür. 

Bu Fadl-ı dâiri (3). cü düstûrun ikinci şekline göre de bulalım. Bunun için, 

Privileg makinesinin CE/C 49.10 µ sin – 15.58 µ MS sin æ 41 sin = ÷ MR 

cos ÷ 41 cos = arc cos ÷ 15 = ¥ düğmelerine basılınca, makinenin levhasında 

(2 sâ. 29 d. 44,59 s.) görülüp, fadl-ı dâir zemânı takrîben 2 sâat 30 dakîka olur. 

Güneşin üst kenârının rub’ı dâire tahtası ile, üfk-ı riyâdîye göre ölçülen zâhirî 

irtifâ’ını tashîh için, bundan, buna âid hava inkisârı ve şemsin nısf kutr-ı zâhirîsi 

tarh ve ihtilâf-ı manzar ilâve edilerek, merkezinin üfk-ı hakîkîye göre, hakîkî irtifâ’ı 

bulunur. İşrak ve İsfirâr vaktlerinin de, sâat ayârının doğruluğunu tedkîk etmek 

gibi hesâb edileceği, Ahmed Ziyâ beğin (Rub’-ı dâire) kitâbında yazılıdır. 

11 Ocak günü İstanbulda, bayram nemâzı, ya’nî (İşrak) vaktini bulalım: Bu vakt, 

şemsin, arka [alt] kenârının zâhirî üfuk hattından bir mızrak boyu yükseldiği vakt 

olup, merkezinin üfk-ı hakîkîden irtifâ’ının, 5 derece olduğu vaktdir. Şemsin meyli 

– 21 derece 53 dakîkadır. Bir gün sonraki meyl – 21 derece 44 dakîkadır. Bir günlük 

meyl farkı 9 dakîkadır. Bayram nemâzı gece yarısından 8 sâat kadar sonra olacağından 

ve İstanbul Londradan 2 sâat ileri olduğundan, 6 sâatlik meyl farkı iki dakîka 

olur. Bu ayda meyl mutlak değerce azalmakda olduğundan, işrâk zemânın- 

sin 49° 10' – [sin (15° 58') æ sin (41°)] 0,7566 - (0,2750 æ 0,6561) 

cos H= = 

cos 15° 58' æ cos 41° 

0,9614 æ 0,7547 

0,7566 – 0,1805 

cos H= = 0,5762 = 0,7940 ve buradan H=37 derece 26 dakîka 

0,7256 0,7256 

– 199 –

daki meyl – 21 derece 51 dakîka olur. Işık te’sîri ile pilsiz işliyen CASIO hesâb makinesinin 

ON 5 sin – 21 ¬ 51 ¬ ∑ sin æ 41 sin = ÷ 21 ¬ 51 ¬ ∑ cos ÷ 41 

cos = INV cos ÷ 15 = INV ¬ düğmelerine basınca, makinenin levhasında 4 sâat 

7 dakîka bulunur. Bu fadl-ı dâirin zevâl vaktinden [12 den] farkı olan 7 sâat 53 

dakîka, güneş merkezinin hakîkî zemâna göre, işrak vakti olur. Ta’dîl – 8 dakîka 

olduğundan, müşterek sâate göre 8 sâat 5 dakîkadır. 10 dakîka temkin ilâve edilerek 

takvîmlere 8.15 yazılır. Ezânî zuhr vaktinden [7 sâat 22 dakîkadan] fadl-ı dâir 

çıkarılınca, gurûbî zemâna göre, işrak vakti 3 sâat 15 dakîka olur. Bayram nemâzı 

vaktinin, ihtiyâtlı olması için, dühâ vaktleri Temkin zemânı kadar sonraya alınmış, 

bunun için, ezânî sâat ile dühâ vakti, takvîmlere, Temkin çıkarılmadan 3.15 

yazılmışdır. (Kedûsî) sonunda diyor ki, (Nısf fadlanın iki mislinden, kışın iki temkin 

tarh edilir. Yaz aylarında, iki temkin ilâve, mecmû’un temâmîsi sâate tahvîl ve 

6 ya ilâve edilince, ezânî zemâna göre tulû’ vakti olur. İki temkin tarh yerine ilâve 

ve ilâve yerine tarh ve netîceye ihtiyât olarak bir temkin ilâve edilirse, (dühâ) 

vakti, ya’nî işrak nemâzı vakti olur.) Kedûsînin irtifâ’ risâlesi 1268 [m. 1851] de te’lîf 

ve 1311 de tekrâr tab’ edilmişdir. 

Aynı günde (İsfirâr-ı şems) vakti, güneşin ön [alt] kenârının zâhirî üfuk hattına 

bir mızrak boyu yaklaşdığı, ya’nî merkezinin hakîkî üfukdan 5 derece irtifâ’da 

olduğu vakt olup, ihtiyâten 40 dakîkadır. İsfirâr gece yarısından 16 sâat kadar 

sonra olacağından ve İstanbuldaki zemân, Londradakinden 1 sâat 56 dakîka 

ileri olduğundan bu vaktdeki meyl, gece yarısındaki meylden 5 dakîka 16.5 sâniye 

az, ya’nî – 21 derece 47 dakîka 43.5 sâniye olur. Pil ile işliyen tertîbli CASIO makinesinin 

anahtarı sağa doğru açılıp, P 1 

5 RUN 21 ¬ 47 ¬ 43.5 ¬ ∑ RUN 

41 RUN düğmelerine basınca, çok kolay olarak Fadl-ı dâir 4 sâat 7 dakîka 20,87 

sâniye bulunur ve anahtar kapatılır. Zevâl vaktinde hakîkî sâat sıfır olduğu için, 

hakîkî zemâna göre isfirâr vakti, Fadl-ı dâirin kendisi olur ve vasatî zemâna göre 

4 sâat 15 dakîka ve müşterek zemâna göre 4 sâat 19 dakîka olur. Ezânî zemâna göre 

zuhr vakti ile Fadl-ı dâir toplamı 11 sâat 29 dakîka, gurûbî zemâna göre isfirâr 

vakti olup, bundan bir Temkin çıkarılınca, ezânî zemâna göre isfirâr vakti 11 sâat 

19 dakîka olur. Ezânî veyâ mahallî veyâ müşterek vasatî zemânlara göre tulû’ 

vakti ile gurûb vakti toplamından, takvîmde yazılı olan işrak vaktinin temkin 

noksanı çıkarılınca da, İsfirâr-ı şems vakti olur. İsfirâr ile gurûb vaktleri arasındaki 

fark, işrak ile tulû’ vaktleri arasındaki fark kadar olup, ihtiyâten 40 dakîkadır. 

CASIO fx–3600 P makinesini yukardaki gibi kullanmak üzere tertîb için, aşağıdaki 

düğmelerine basılır. MODE ◊ P 1 

ENT sin – ENT Kin 1 sin æ ENT Kin 3 

sin=÷ Kout 1 cos ÷ Kout 3 cos = INV cos ÷ 15 = INV ¬ MODE ∫ 

1 Şubat gününde, ikindi nemâzının İstanbuldaki vaktlerini bulalım: Şemsin 

meyli – 17 derece 15 dakîka ve ta’dîl-i zemân – 13 dakîka ve 31 sâniyedir. 

Fey-i zevâl = tan (temâm-ı gâyetül irtifâ’) ve temâm-ı gâyetül irtifâ’ = arz-ı belde 

- meyl olduğundan: 

tan (Temâm-ı irtifâ’ı asr-ı evvel) = [1 + tan (arz – meyl)] ve 

tan (Temâm-ı irtifâ’ı asr-ı sânî) = [2 + tan (arz – meyl)] münâsebetlerinden 

irtifâ’lar bulunur. Privilegin CE/C 41 – 17.15 µ ∑ = tan + 1 = arc tan MS 90 – 

MR = ¥ düğmelerine basılınca, irtifâ’ı asr-ı evvel 20 derece 55 dakîka olur. Sonra, 

makinenin 20.55 µ sin – 17.15 µ ∑ MS sin æ 41 sin = ÷ MR cos ÷ 41 cos 

= arc cos ÷ 15 = ¥ düğmelerine basarak, fadl-ı dâir zemânı 2 sâat 40 dakîka bulunur. 

İstanbulda 10 dakîka Temkin ilâve edince, hakîkî zemâna göre asr-ı evvel vakti 

2 sâat 50 dakîka, vasatî zemâna göre 3 sâat 4 dakîka, müşterek zemâna göre 3 sâat 

8 dakîka olur. Fadl-ı dâir zemânı, ezânî zuhr vaktine [7 sâat 3 dakîkaya] ilâve edilince 

gurûbî ve ezânî zemânlara göre asr-ı evvel vakti 9 sâat 43 dakîka olur. 

Asr-ı sânî vaktinin irtifâ’ı için CE/C 41 – 17.15 µ ∑ = tan + 2 = arc tan MS 

90 – MR = ¥ düğmelerine basılarak 15 derece 28 dakîka ve Fadl-ı dâir zemânı 

– 200 –

için 15.28 µ sin – 17.15 µ ∑ MS sin æ 41 sin = ÷ MR cos ÷ 41 cos = arc cos 

÷ 15 = ¥ düğmelerine basılarak 3 sâat 21 dakîka bulunur. Asr-ı sânî vakti, hakîkî 

zemâna göre 3 sâat 31 dakîka, vasatî zemâna göre 3 sâat 45 dakîka, müşterek zemâna 

göre 3 sâat 49 dakîkadır. Gurûbî ve ezânî zemânlara göre 10 sâat 24 dakîka olur. 

13 Ağustos günü imsâk vaktini (3) no.lu müsâvâtın birinci şekline göre de bulalım. 

Privilegin CE/C 19 sin + 14.50 µ MS sin æ 41 sin = ÷ MR cos ÷ 41 cos = 

arc cos ÷ 15 = ¥ düğmelerine basılarak, Fadl-ı dâir zemânı 3 sâat 10 dakîka bulunur. 

Bundan 10 dakîka Temkin çıkarılır ve gece yarısına ilâve edilince, İstanbul 

için hakîkî zemâna göre imsâk vakti 3 sâat olur. Fecr-i sâdık vakti için bulunan bu 

Fadl-ı dâir zemânı, gece yarısından [ya’nî 0 dan] çıkmadığı için, 12 den çıkarılıp 10 

dakîka temkin ilâve edilirse, işâ’i sânînin vakti, hakîkî zemâna göre tam 9 sâat olur. 

Fadl-ı dâir, gece yarısına müsâvî olan ezânî zuhr vaktine [5 sâat 7 dakîkaya] ilâve 

ve 20 dakîka çıkarılınca, kalan 7 sâat 57 dakîka, ezânî imsâk vakti olur. 

13 Ağustosda işâ’i evvel vaktini bulalım. Pille işliyen tertîbli CASİO hesâb 

makinesi ile fadl-ı dâir: 

P 1 

17∑ RUN 14 ¬ 50 ¬ RUN 41 RUN 

düğmelerine basınca, 8 sâat 36 dakîka bulunur. Zevâl vaktinde hakîkî sâat sıfır olduğundan, 

10 dakîka temkin ilâve edilince, işâ’i evvel vakti, hakîkî zemâna göre, 

8 sâat 46 dakîka, müşterek sâate göre, 8 sâat 55 dakîka olur. Ezânî zuhr vakti, 5 sâat 

7 dakîka olduğundan, ezânî işâ’ vakti, 13.43, ya’nî 1.43 olur. 

Kare-köklü mu’âdele’ye göre bulduğumuz, 13 Ağustos ikindi vaktini, ziyâ enerjisi 

ile çalışan pilsiz (Casio) elektronik hesâb makinesi ile de hesâb edelim: Fey–i zevâl 

için ON 26 ¬ 10 ¬ tan düğmelerine basılarak makinenin levhasında 0,4913 

hâsıl olur. Temâm-ı irtifâ’ı asr-ı evvel için ON 1,4913 INV tan INV ¬ düğmelerine 

basılarak 56 derece 9 dakîka bulunur. M için 75 ¬ 10 ¬ + 49 + 56 ¬ 9 ¬ 

= ÷ 2 = INV ¬ düğmelerine basınca 90 derece 9 dakîka 30 sâniye bulunur. H yı bulmak 

için ON 15 sin æ 41 ¬ 10 ¬ sin ÷ 75 ¬ 10 ¬ sin ÷ 49 sin = INV sin 

æ 2 ÷ 15 = INV ¬ düğmelerine basılarak, Fadl-ı dâir zemânı 3 sâat 51 dakîka olur. 

Asr-ı evvel irtifâ’ı 33 derece 51 dakîka olduğu için, pil ile işliyen, tertîbli CA- 

SIO fx-3600 P makinesinde P 1 

33 ¬ 51 ¬ RUN 14 ¬ 50 ¬ RUN 41 RUN 

düğmelerine basınca, asr-ı evvel için H = 3 sâat 51 dakîka bulunur. 

NEMÂZ KILMASI TAHRÎMEN MEKRÛH, YA’NÎ HARÂM OLAN ZEMÂN 

ÜÇDÜR: Bu üç vakte, (Kerâhet zemânı) denir. Bu üç vaktde başlanan farzlar sahîh 

olmaz. Nâfileler sahîh olursa da, tahrîmen mekrûh olur. Bu üç vaktde başlanan nâfileleri 

bozmalı, başka zemânlarda kazâ etmelidir. Bu üç vakt: Güneş doğarken, batarken 

ve Nısf-ün-nehâr dâiresi üzerinde, [zevâl vaktinde] ya’nî gündüz ortasında ikendir. 

Burada, güneşin doğması, üst kenârının zâhirî üfuk hattından görünmeğe başlayıp, 

bakamıyacak kadar parlamasına ya’nî (Dühâ vakti)ne kadar olan zemândır. Dühâ 

vaktinde güneş merkezinin üfk-ı hakîkîden irtifâı beş derecedir. Alt kenârı üfk-ı 

mer’îden bir mızrak boyu irtifâındadır. Dühâ vakti, güneşin tulû’undan takrîben 40 dakîka 

sonradır. Bu iki vakt arasındaki zemân, ya’nî tulû’ ve dühâ vaktleri arasındaki zemân, 

(Kerâhet zemânı)dır. Dühâ vakti olunca, iki rek’at (İşrak nemâzı) kılmak sünnetdir. 

Bu nemâza (Kuşluk nemâzı) da denir. Bayram nemâzı da, bu vaktde kılınır. Güneşin 

batması da, tozsuz, dumansız, berrak bir havada, ziyânın geldiği yerlerin veyâ kendisinin 

bakacak kadar sararmağa başladığı vaktden batıncaya kadar olan zemân demekdir. 

Bu vakte (İsfirâr-ı şems) zemânı denir. İşrak vaktleri hesâb edilirken, ihtiyât 

olarak, Temkin zemânı kadar sonraya alınmış, isfirâr vaktleri değişdirilmemişdir. 

Nemâzı gündüz ortasında kılmak, ilk veyâ son rek’atinin gündüz ortasına rastlaması 

demek olduğu, Tahtâvînin (Merâkıl-felâh) hâşiyesinde ve İbni Âbidînde yazılıdır. 

Nemâz vaktleri hesâb edilirken, bir mahaldeki muhtelif yüksekliklerin muhtelif 

zâhirî üfuk hatlarına göre olan muhtelif zâhirî irtifâ’lar yerine, o mahallin sâbit 

olan şer’î üfkuna göre şer’î irtifâ’ları hesâba katmak lâzım olduğunu yukarıda 

– 201 –

ildirmişdik. Buna göre, şer’î zevâl vakti, güneşin ön ve arka kenârlarının, tulû’ ve 

gurûb mahallerindeki şer’î üfuklardan gâye irtifâ’ında oldukları iki vakt arasındaki 

zemân olup, o şehrdeki temkin zemânının iki misli bir zemândır. 1 mayısda, İstanbulda 

hakîkî zevâl vaktinde güneşin merkezinin hakîkî üfka nazaran gâye irtifâ’ı 

49 + 14,92 = 63,92 derecedir. Bu irtifâ’, tulû’ ve gurûb etdiği hakîkî üfuklara 

göre aynıdır. Bu irtifâ’ için fadl-ı dâir zemânı, H = 0 dakîkadır. Hakîkî zemâna 

göre hakîkî zevâl vakti, her zemân ve her yerde sâat 12 dedir. Tulû’ mahallindeki 

şer’î üfka nazaran gâye irtifâ’ına göre şer’î zevâl vaktinin başlaması, 12 den temkin 

zemânı evveldir. Gurûb mahallindeki şer’î üfukdan olan gâye irtifâ’ına göre 

şer’î zevâl vaktinin bitmesi, hakîkî zevâl vaktinden Temkin zemânı sonradır. 

Ya’nî, İstanbul için şer’î zevâl vakti, hakîkî sâat 12 den 10 dakîka evvel başlar. Müşterek 

zemâna göre şer’î zevâl zemânının evveli, Ta’dîl-i zemân + 3 dakîka olduğu 

için, 11 sâat 51 dakîka, sonu 12 sâat 11 dakîka olur. Güneşi görmiyenler için, takvîmlerde 

yazılı olan (Zuhr vakti), bu zemân başlar. Aradaki yirmi dakîkalık zemân, 

İstanbul için zevâl vakti, ya’nî (Kerâhet vakti) olur. [182. ci sahîfeye ve Hüsâmeddîn 

efendinin (Şemâil-i şerîfe) tercemesine bakınız!] 

Hakîkî gurûb ve tulû’ vaktlerinde, güneşin (h) irtifâ’ı sıfır olduğundan, 199/3.cü 

düstûr: – tan ª æ tan ∞ = cos H olur. 1 Mayıs günü için cos H = – 0,23, Fadl-ı dâir 

derecesi 103,4 ve H = 6 sâat 54 dakîka ve hakîkî gurûb vakti, hakîkî sâat ile 6 sâat 

54 dakîka ve mahallî vasatî sâat ile 6 sâat 51 dakîka, müşterek sâat ile 6 sâat 55 

dakîka, şer’î gurûb vakti 7 sâat 5 dakîka olur. Hakîkî zemâna göre hakîkî tulû’ vakti 

= 12 – H = 5 sâat 6 dakîka, vasatî sâat ile 5 sâat 3 dakîka olur. Şer’î tulû’ vaktini 

bulmak için, bundan İstanbul için 10 dakîka Temkin çıkarılır. 4 sâat 53 dakîka, 

müşterek sâat ile 4 sâat 57 dakîka olmakdadır. Ezânî zemâna göre zuhr vakti 5 sâat 

6 dakîka olduğundan, bundan [veyâ 12 fazlasından] Fadl-ı dâir zemânı çıkarılınca, 

gurûbî zemâna göre hakîkî tulû’ vakti ve bundan iki temkin çıkarılınca, ezânî 

zemâna göre şer’î tulû’ vakti, 9 sâat 52 dakîka olur. Gurûbî zemâna göre hakîkî 

ve ezânî zemâna göre şer’î gurûbların vakti de, gurûbî zemâna göre zevâl vakti 

ile Fadl-ı dâir zemânının toplamı, ya’nî 5.06 + 6.54 = 12 olur. 

Ziyânın sür’ati sâniyede 300000 km.dir. Erdın şemsden mesâfesi vasâtî yüzelli milyon 

km. olduğu için, ziyâ güneşden Erde 8 dakîka 20 sâniyede geliyor. Güneş doğdukdan 

8 dakîka 20 sâniye sonra doğduğu görülebilir. İki nev’ zemân ve iki nev’ vakt 

vardır: Birincisi, (Riyâdî) zemân olup, güneşin merkezi, zevâl vaktine veyâ hakîkî 

gurûb vaktine gelince başlar. İkincisi, (Mer’î) zemân olup, güneşin bu iki vakte geldiği 

görülebilince başlar. Mer’î zemân, riyâdî zemândan 8 dakîka 20 sâniye sonra başlamakdadır. 

Bir nemâzın hesâb ile bulunan riyâdî vaktine 8 dakîka 20 sâniye ilâve 

edince, mer’î vakti olur. Bundan 8 dakîka 20 sâniye çıkarılınca sâatlerin gösterdiği 

mer’î vakt olur. Güneşin doğmasının ve bütün nemâzların vaktleri ve sâat makinelerinin 

12 olmaları, mer’î vaktlerdir. Ya’nî güneşin semâda görünen yerine göredir. 

Görülüyor ki, sâatler, hesâb ile bulunan riyâdî vaktleri de göstermekdedir. 

Güneş batarken, yalnız o günün ikindisi kılınır. İmâm-ı Ebû Yûsüfe göre, Cum’a 

günü güneş tepede iken, nâfile kılmak mekrûh olmaz. Bu kavl za’îfdir. Bu üç vaktde 

önceden hâzırlanmış cenâzenin nemâzı, secde-i tilâvet ve secde-i sehv de câiz değildir. 

Hâzırlanması bu vaktlerde biten cenâzenin nemâzını, bu vaktlerde kılmak câiz olur. 

Yalnız nâfile kılmak mekrûh olan iki vakt vardır. Sabâh tan yeri ağardıkdan, güneş 

doğuncaya kadar, sabâh nemâzının sünnetinden başka nâfile kılınmaz. İkindiyi 

kıldıkdan sonra, akşam nemâzından önce nâfile kılmak mekrûhdur. Cum’a günü 

imâm minbere çıkınca ve müezzin ikâmet okurken, diğer nemâzlarda imâm nemâzda 

iken nâfileye, ya’nî sünnete başlamak mekrûhdur. Yalnız sabâh sünnetine 

başlamak mekrûh değildir. Bunu da safdan uzak veyâ direk arkasında kılmalıdır. 

Minbere çıkmadan başlanan sünneti temâmlamalı denildi. 

Sabâh nemâzını kılarken, güneş doğmağa başlarsa, bu nemâz sahîh olmaz. 

İkindiyi kılarken güneş batarsa, bu nemâz sahîh olur. Akşamı kıldıkdan sonra, tay- 

– 202 –

yâre ile batıya gidince, güneşi görse, güneş batınca akşamı tekrâr kılar. 

Hanefî mezhebinde, yalnız Arafât meydânında ve Müzdelifede hâcıların iki nemâzı 

cem’ etmeleri lâzımdır. Hanbelî mezhebinde, seferde, hastalıkda, kadının emzikli 

veyâ müstehâza olmasında, abdesti bozan özrlerde, abdest ve teyemmüm için 

meşakkat çekenlerde ve a’mâ ve yer altında çalışan gibi, nemâz vaktini anlamakda 

âciz olanın ve canından, malından ve nâmûsundan korkanın ve ma’îşetine zarar 

gelecek olanın, iki nemâzı cem’ etmeleri câiz olur. Nemâzı kılmak için işlerinden 

ayrılmaları mümkin olmıyanların, bu nemâzlarını kazâya bırakmaları, hanefî 

mezhebinde câiz değildir. Bunların, yalnız böyle günlerde, (Hanbelî mezhebi)ni 

taklîd ederek, kılmaları câiz olur. Cem’ ederken, öğleyi ikindiden ve akşamı yatsıdan 

önce kılmak, birinci nemâza dururken, cem’ etmeği niyyet etmek, ikisini ard 

arda kılmak ve abdestin, guslün ve nemâzın hanbelî mezhebindeki farzlarına ve 

müfsidlerine uymak lâzımdır. 271. ci sahîfeye bakınız! 

Erdın nısf kutru (metre) 

Yüksek cos D = bir yerin D inhitât zâviyesini 185. ci sahîfede ta’yîn etmişdik. Bu zâviye: 

Nısf kutr + Yükseklik = 6367654 

6367654 + Y veyâ 

D ~ = ≅ 0,03 x Y ile de, derece olarak bulunur... (1) 

Y = metre olarak yükseklikdir. 

Aşağıdaki harfler yerine rakamlar konup, ziyâ te’sîri ile işleyen Privileg hesâb 

makinesinin düğmelerine basılarak, her yerde H Fadl-ı dâirin Nısf-ün-nehârdan 

i’tibâren sâati bulunur. 

h sin - ª sin æ ∞ sin = ÷ ª cos ÷ ∞ cos = arc cos ÷ 15 = ¥ ....(2) 

h irtifâ’ı geceleri ve ª arz ile ∞ meyli de cenûb yarı kürede (-) olacakdır. 

Ezânî imsâk vakti: 12 + Zuhr - H - (1 ÷ 3) = sâat ve işâ vakti: H + Zuhr - 12 = 

sâat olur. Her yerde nemâz vaktleri de Casio hesâb makinesi ile şu şeklde müşterek 

sâat olarak bulunur: 

H + S - T = ÷ 15 + 12 - E + N = INV ¬ ... (3) 

H = Fadl-ı dâir zâviyesi, S = sâat başı tûl, T = tûl, E = ta’dîl, N = temkin. 

H, S, T değerleri derece; E, N değerleri sâat olarak alınacakdır. 

H ve N öğleden önce (–), öğleden sonra (+) dır. 

Temkin müddeti N, 185. sahîfedeki gibi hesâb edilir veyâ arz derecesi 44 dereceden 

aşağı ve en yüksek yeri 500 metreden az olan yerler için, aşağıdaki düğmeler 

ile sâat olarak bulunur. Ya’nî, âletin levhasında, 0 sâat ile dakîka ve sâniye rakamları 

görülür. 

0,03 æ Y √ – + 1.05 = sin ÷ ª cos ÷ ∞ cos æ 3,82 = INV ∂ ... (4) 

Herhangi bir günde, güneşin meyli ve Ta’dîl-i zemân ve arz derecesi 41 olan yerlerde, 

Nısf fadla ile Fadl-ı dâir ve nemâz vaktleri, hiçbir hesâba ve düstûra ve hesâb 

makinesi kullanmağa lüzûm olmadan, (Rub’-ı dâire) ile kolayca ve sür’at ile anlaşılmakdadır. 

Rub’-ı dâire ve bunun isti’mâlini bildiren ta’rifesi, Hakîkat Kitâbevi tarafından 

i’mâl ve tevzî’ edilmekdedir. Kompütüre [Zekâ makinasına] boş levhası takılıp, 

nemâz vaktlerine göre tertîb edilir. Tertîb edilmiş levha, kompütürden çıkarılıp, 

senelerce saklanabilir. Tertîbli levha, kompütüre takılıp, herhangi bir şehrin arz 

ve tûl derecesi, âlete verilirse, o şehrin bir günlük veyâ aylık yâhud senelik bütün nemâz 

vaktlerini, bir sâniyede levhasında gösterir. Yâhud, kâğıdda yazılı olarak verir. 

Bu kâğıd, telefona bağlı (Faks) âleti ile, birkaç sâniyede, o şehre gönderilebilir. 

[Mâlikî ve Şâfi’î mezheblerinde, seferde, hastalıkda ve ihtiyârlıkda öğle ile ikindi 

ve akşam ile yatsı nemâzları cem’ edilebilir. Ya’nî, ikisinden birisi, diğerinin 

vaktinde kılınabilir.] 

– 203 –

61 — EZÂN VE İKÂMET 

(Dürr-ül-muhtâr) kitâbından ve bunun açıklaması olan (Redd-ül-muhtâr)dan 

ezân bâbı terceme edilerek ve kısaltılarak aşağıda yazıldı: 

Ezân, herkese bildirmek demekdir. Belli olan arabca kelimeleri sırası ile okumakdır. 

Tercemesini okumak, ezân olmaz. Ma’nâsı anlaşılsa da, fârisî ve başka dillerle 

okunmaz. Ezân okumak, hicretden önce Mekkede, Mi’râc gecesi başladı. Hicretin 

birinci senesinde, nemâz vaktlerini bildirmek için emr olundu. Mahalle mescidinde, 

yüksek yerde okuması sünnetdir. Sesini yükseltmesi lâzımdır. Fekat, çok 

bağırmak için, kendini zorlamamalıdır. [Görülüyor ki, ezânı kendi mahallesine işitdirecek 

kadar, bağırmak lâzımdır. Sesi dahâ yükseltmek câiz değildir. Ho-parlör 

kullanmağa lüzûm yokdur. Ho-parlör ile ve hele radyo ile ezân ve ikâmet okumak 

bid’atdir. Bid’at ile yapılan ibâdet kabûl olmaz. Günâh olur.] Beş vakt nemâz ve 

kazâ nemâzları için ve Cum’a nemâzında hatîbin karşısında, erkeklerin ezân okuması 

sünnet-i müekkededir. Kadınların ezân ve ikâmet okuması mekrûhdur. Çünki, 

seslerini yükseltmeleri harâmdır. Ezân, başkalarına vakti bildirmek için, yüksekde 

okunur. Hâzır olan cemâ’at için veyâ kendi için olan ezân ve ikâmet yerde 

okunur. [(Tenvîr-ül-ezhân)da diyor ki, (Ezânı oturarak okumak tahrîmen mekrûhdur. 

Ayakda okunması tevâtür ile anlaşılmışdır.)] Vitr, bayram, terâvîh ve cenâze 

nemâzları için ezân ve ikâmet okunmaz. Ezânı vaktinden evvel okumak sahîh 

değildir ve büyük günâhdır. Vakt girmeden önce okunan ezân ve ikâmet, vakt girince 

tekrâr okunur. Ezân okunurken, hareke veyâ harf katacak veyâ harfleri uzatacak 

şeklde tegannî yapmak ve böyle okunan ezânı ve Kur’ân-ı kerîmi dinlemek 

câiz değildir. 

[(Mir’ât-ül haremeyn) kitâbının Medîne kısmında diyor ki, (Ezân okumak, 

hicretin birinci senesinde, Medînede başladı. Bundan önce, nemâz vaktlerinde yalnız 

(Essalâtü câmi’a) denirdi. Medînede ilk ezân okuyan, Bilâl-i Habeşîdir. Mekkede 

ise, Habîb bin Abdürrahmândır. Cum’a nemâzındaki birinci ezân, hazret-i 

Osmânın sünnetidir. Önceleri, bu da câmi’ içinde okunurdu. Abdülmelik zemânında 

Medîne vâlisi olan Ebbân bin Osmân hazretleri minârede okutdu. Melik Nâsır 

bin Mensûr, yediyüz [700] senesinde, Cum’a ezânından önce, minârelerde salâtü-selâm 

okutdu. İsrâîl Peygamberleri, sabâh ezânından önce tesbîh okurlardı. 

Eshâb-ı kirâmdan Mesleme bin Mahled, Mısrda vâlî iken, ellisekiz [58] senesinde, 

hazret-i Mu’âviyenin emri ile ilk minâreyi yapdırıp, müezzin Şerhabîl bin 

Âmire sabâh ezânından önce salât verdirdi). (Dürr-ül-muhtâr)da diyor ki, (Ezândan 

sonra salât ve selâm okumak, ilk olarak yediyüzseksenbir senesinde, sultân Nâsır 

Salâhuddînin emri ile Mısrda başladı). [Cenâze olduğunu bildirmek için, minârelerde 

salât okunması mu’teber kitâblarda yazılı değildir. Çirkin bid’atdir. Okutmamalıdır.] 

(Mevâhib-i ledünniyye)de diyor ki, (Hicretin birinci senesinde, Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem”, Eshâb-ı kirâma sordu. Kimisi, nemâz vaktlerini 

bildirmek için, nasârâ gibi nâkûs, ya’nî çan çalalım dedi. Kimisi, yehûdîler 

gibi boru çalınsın dedi. Kimisi de, nemâz vakti ateş yakıp yukarı kaldıralım dedi. 

Resûlullah, bunları kabûl etmedi. Abdüllah bin Zeyd bin Sa’lebe ve hazret-i 

Ömer rü’yâda ezân okumasını görüp söylediler. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve 

sellem” bunu beğenip, nemâz vaktlerinde böyle ezân okunmasını emr buyurdu). 

(Medâric-ünnübüvve) ve (Tahtâvî)de böyle yazıyor ve minârelerde ışık yakmanın, 

mecûsîlere benzediğini, bid’at olduğunu bildiriyor. [Buradan, nemâz vaktini bildirmek 

için minârede ışık yakmanın büyük günâh olduğu anlaşılmakdadır.] (Tebyîn-ül-hakâık)da 

ve (Tahtâvî)de diyor ki, (Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, 

Bilâl-i Habeşîye, (İki parmağını kulaklarına koy! Böylece, sesin çok çıkar) buyurdu. 

Elleri kulaklara koyarsa iyi olur. Böyle yapmak, ezânın sünneti değil ise de, sesin 

çoğalmasının sünnetidir. Çünki, rü’yâda, melek okurken böyle yapmamışdır. 

Ezân okumak için değil, okumağı, sesi artdırmak için sünnet olmuşdur. Çünki, se- 

– 204 –

sini yükseltir buyurularak, sebeb gösterilmiş, hikmeti bildirilmişdir. Parmaklar kulaklara 

konmazsa, ezân güzel olur. Konursa, sesi yükseltmesi güzel olur). Görülüyor 

ki, parmakları kulaklara koymak, sesi artdırdığı hâlde, ezânın sünneti değildir. 

Fekat, emr edilmiş olduğu için, bid’at de değildir. Bugün ba’zı câmi’lerde kullanılan 

ho-parlör, sesi yükseltiyor ise de, ezânın sünneti olmadığı, bid’at olduğu, 

ayrıca parmakları kulaklara kaldırmak sünnetinin terk edilmesine sebeb olduğu 

anlaşılmakdadır. Ho-parlör konan ba’zı câmi’lerde minâre yapılmadığı görülüyor. 

[(Fetâvâ-yı Hindiyye) beşinci cild, 322. ci sahîfede diyor ki, (Sesi, mahalleye duyurmak 

için, minâre yapmak câizdir. Buna lüzûm yoksa, câiz değildir). Ho-parlörün 

câiz olmadığı buradan da anlaşılmakdadır.] 

(İbni Âbidîn)de ve (Ukûd-üd-dürriyye)de diyor ki, (Minârede ve Cum’a hutbesi 

okunacağı zemân, birkaç müezzinin birlikde ezân okumalarına (Ezân-ı Cavk) 

denir. Sesin çoğalması için, bir ağızdan okumaları, mütevâris olduğu için, ya’nî asrlardan 

beri yapıldığı için, sünnet-i hasenedir, câizdir. Müslimânların beğendiğini 

Allahü teâlâ da beğenir). (Berîka)da, 94. cü sahîfesinde diyor ki, (Müslimânların 

güzel demeleri, müctehidlerin güzel demeleridir. Müctehid olmayanların beğenip 

beğenmemelerinin kıymeti yokdur). 302. ci sahîfe sonuna bakınız! Şimdi, ba’zı câhillerin 

ho-parlör ile ezân okumağı övmelerinin kıymeti olmadığı buradan açıkça 

anlaşılmakdadır. Müctehid olmıyanların câiz demeleri ile, yapmaları ile, ibâdetleri 

değişdirmek, bid’at olur, büyük günâh olur.] 

İkâmet, ezândan dahâ efdaldir. Ezân ve ikâmet, kıbleye karşı okunur. Okurken 

konuşulmaz ve selâma cevâb verilmez. Konuşursa, her ikisi de tekrâr okunur. 

Hangi nemâzlarda ezân ve ikâmet okunur? Bunu üç madde hâlinde bildirelim: 

1 — Kırda, bostânda, yalnız veyâ cemâ’at ile kazâ kılarken, erkeklerin ezânı ve 

ikâmeti yüksek sesle okumaları sünnetdir. Sesi işiten insanlar, cinnîler, taşlar, kıyâmetde 

şâhid olacakdır. Birkaç kazâyı bir arada kılan, önce ezân ve ikâmet 

okur. Sonraki kazâları kılarken, hepsine ikâmet okur, ezân okumasa da olur. 

Kadınlar, vaktinde ve kazâ kılarken ezân ve ikâmet okumaz. 

Câmi’de kazâ kılan, ezân ve ikâmeti, kendi işiteceği kadar hafîf okur. Birkaç kişi, 

kazâ nemâzını câmi’de cemâ’at ile kılarsa, ezân ve ikâmet okunmaz. Bütün câmi’ 

halkı, kazâ kılarsa, bu zemân, ezân ve ikâmet okunur. Zâten câmi’de, cemâ’at 

ile kazâ kılmak mekrûhdur. Çünki, nemâzı kazâya bırakmak, büyük günâh 

olup, bunu herkese bildirmek câiz değildir. Kazâ nemâzını cemâ’at ile kılabilmek 

için, imâm ve cemâ’atin aynı günün, aynı nemâzını kazâ etmeleri lâzımdır. Meselâ 

pazar gününün öğle nemâzını kazâ edecek kimse, salı gününün öğle nemâzını 

kazâ edecek kimseye veyâ o pazar gününün öğle nemâzını edâ eden kimseye 

uyamaz. 

Evinde kazâ kılan, şâhidleri çoğaltmak için, ezân ve ikâmeti, odada işitilecek kadar, 

yüksek sesle okur. [Sünneti farz kazâsı niyyeti ile kılan da böyledir.] 

2 — Evinde yalnız veyâ cemâ’at ile vakt nemâzı kılan, ezân ve ikâmet okumaz. 

Çünki, câmi’de okunan ezân ve ikâmet evlerde de okunmuş sayılır. Fekat, okumaları 

efdal olur. Müezzinin sesini evden duymak lâzım değildir. Câmi’de ezân 

okunmazsa veyâ şartlarına uygun olmazsa, evde yalnız kılan ezân ve ikâmet okur. 

Mahalle câmi’inde ve cemâ’ati belli kimseler olan her câmi’de, vakt nemâzı, cemâ’at 

ile kılındıkdan sonra, yalnız kılan kimse, ezân ve ikâmet okumaz. Böyle câmi’lerde, 

vakt nemâzları, imâm mihrâbda olarak, cemâ’at ile kılındıkdan sonra, tekrâr 

cemâ’atler yapılabilir. İmâmlığı anlatırken buyuruyor ki, sonraki cemâ’atlerde 

de, imâm mihrâbda bulunursa, ezân ve ikâmet okunmaz. İmâmları mihrâbda 

durmazsa, ezânı ve ikâmeti, cemâ’at duyacak kadar sesle okurlar. 

Yollarda bulunan veyâ imâmı ve müezzini bulunmıyan ve cemâ’ati belli kimseler 

olmıyan câmi’lerde, çeşidli zemânlarda gelenler, bir vaktin nemâzı için, çeşid- 

– 205 –

li cemâ’atler yaparlar. Her cemâ’at için, ezân ve ikâmet okunur. Böyle câmi’de, yalnız 

kılan da, ezân ve ikâmeti kendi işiteceği kadar sesle okur. 

3 — Müsâfir olanlar, kendi aralarındaki cemâ’at ile de, yalnız kılarken de, 

ezân ve ikâmet okur. Yalnız kılanın yanında, arkadaşları kılıyorsa, ezânı terk 

edebilir. Seferî olan kimse, bir evde yalnız kılarken de, ezân ve ikâmet okur. 

Çünki, câmi’de okunan, onun nemâzı için sayılmaz. Seferî olanlardan ba’zısı, evde 

ezân okursa, sonra kılanlar okumaz. Yola en az üç kişi çıkmalı ve biri emîrleri 

olmalıdır. 

Akllı çocuğun, a’mânın, veled-i zinânın, vaktleri ve ezân okumasını bilen câhil 

köylünün ezân okuması, kerâhatsiz câizdir. Cünüb kimsenin ezân ve ikâmet okuması 

ve abdestsiz ikâmet okumak ve kadının, fâsıkın, serhoşun, aklsız çocuğun ezân 

okumaları ve oturarak ezân okumak tahrîmen mekrûhdur. Bunların ezânları tekrâr 

okunur. Ezânın sahîh olması için, müezzin, müslimân ve akllı olmalı ve nemâz 

vaktlerini bilmeli ve sözüne inanılan âdil bir kimse olmalıdır. [Takvîmlerin de böyle 

bir müslimân tarafından hâzırlandığını bilmek veyâ sahîh olduklarına böyle bir 

müslimânın şâhid olması lâzımdır. Yüzlerce senedir sâlih müslimânların hâzırladıkları 

ve bütün müslimânların tâbi’ oldukları takvîmlerdeki vaktleri değişdirmemelidir.] 

Nemâzın sahîh olması için, vaktinde kıldığını iyi bilmek şartdır. Fâsık kimsenin 

[ya’nî içki içen, kumar oynayan, yabancı kadınlara bakan, zevcesini, kızını 

açık gezdirenin] ezânı sahîh olmaması, ibâdetlerde bunun sözü kabûl edilmediği 

içindir. 

[Görülüyor ki, radyo [Mizyâ’] ile ve minârede ho-parlör [Mükebbirüssavt] ile 

ezân okumak ve vaktinden evvel okumak ve bunları, ezân olarak dinlemek câiz olmaz. 

Bunlar, hem kabûl olmaz, hem de günâh olur. Bunları şartlarına uygun olarak 

tekrâr okumak lâzımdır. Kim olduğu bilinmiyen ve görülmiyen kimsenin sesi 

sebebi ile, elektriğin hâsıl etdiği sesler ve plâk ile hâsıl edilen sesler, her bakımdan 

ezân değildir. Bundan başka, Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” (İbâdetleri, 

bizim gibi yapmıyanlar, bizden değildir) buyurdu. Ezânı, sâlih bir müslimânın, 

yüksek bir yere çıkarak, Onun okutduğu gibi okuması lâzımdır. Hele, öğle 

ezânı vaktinden evvel okununca, öğlenin ilk sünneti kerâhet vaktinde kılınmış 

oluyor. Küçük günâha devâm, büyük günâh olmakdadır.] 

Sünnete uygun olarak okunan ezânı duyan kimse, cünüb olsa da, câmi’ hâricinde 

Kur’ân-ı kerîm okuyor ise de, işitdiğini yavaşça söylemesi sünnetdir. Başka birşey 

söylemez. Selâma cevâb vermez. Bir iş yapmaz. Ezânı işiten erkeklerin işini bırakıp, 

cemâ’ate gitmesi vâcibdir. Evinde ehli ile de cemâ’at yapabilir. Fekat, [câmi’de 

sâlih imâm varsa] câmi’e gitmek efdaldir. 

[(Cevhere)de diyor ki, (Fârisî dil ile okunan ezânın sahîh olmadığı (Kerhî) 

şerhinde yazılıdır. Zâhir ve en doğru söz de budur). (Merâkıl-felâh)da diyor ki, 

(Ezân olduğu anlaşılsa da, arabcadan başka dil ile ezân okumak câiz değildir)]. 

Hutbe dinlerken, avret yeri açık iken, yemekde, din dersi okumakda iken ve câmi’ 

içinde Kur’ân-ı kerîm okurken ezân tekrâr edilmez. Fekat, ezân sünnete uygun 

okunmıyorsa, meselâ ba’zı kelimeleri değişdirilmiş, terceme edilmiş ise ve ba’zı 

yerinde tegannî ederek okuyorsa [veyâ ezân sesi, ho-parlör denilen âletden geliyorsa] 

bunu işiten, hiçbir parçasını tekrâr etmez. Fekat, bunları da hurmet ile dinlemek 

725.ci sahîfemizde yazılıdır. 

[(Berîka)da binotuzbirinci ve binaltmışikinci sahîfelerinde diyor ki, (Nemâz vaktlerini 

bilmiyen ve tegannî, elhân ederek, ya’nî mûsikî perdelerine uyarak okuyan 

kimse, ezân okumağa ehl değildir. Bunu müezzin yapmak câiz değildir, büyük günâhdır. 

Kur’ân-ı kerîmi, zikri, düâyı elhân ile okumanın sözbirliği ile harâm olduğu 

(Bezzâziyye)de yazılıdır. Ezân okumak da ve vaktinden evvel okumak da böyledir. 

Ezân okurken, yalnız iki (Hayye alâ...) da tegannî etmeğe izn verilmişdir. 

Kur’ân-ı kerîm okumakda tegannîye izn verilmesi, Allahü teâlâdan korkarak 

– 206 –

okuyunuz demekdir. Bu da, tecvîd ilmine uyarak okumakla olur. Yoksa, harfleri, 

kelimeleri değişdirerek ma’nâyı, nazmı bozarak tegannî etmek sözbirliği ile harâmdır. 

Kur’ân-ı kerîmi ve ezânı tercî’ ile okumak, hadîs-i şerîf ile men’ edildi. Tercî’, 

sesi yükseltip alçaltarak okumakdır. Böyle okunanı dinlemek de harâmdır]. 

Vaktinden önce tegannî ile okunan ve arabî olmıyan ve cünübün, kadının okuduğu 

ezânı duyan da söylemez. Bir ezânı işitip söyliyen kimse, başka yerde okunan 

ezânları duyunca artık söylemez. (Hayye alâ)ları duyunca bunları söylemeyip 

(Lâ havle ve lâ kuvvete illâ billâh) der. Ezândan sonra, salevât getirilir. Sonra ezân 

düâsı okunur. Ezân düâsı (İslâm Ahlâkı) kitâbında yazılıdır. İkinci (Eşhedü enne 

Muhammeden resûlullah) söyleyince, iki baş parmağın tırnaklarını öpdükden 

sonra, iki göz üzerine sürmek müstehabdır. Bunu bildiren hadîs-i şerîf, (Merâkılfelâh)ın 

Tahtâvî hâşiyesinde yazılı ise de, (İbni Âbidîn) “rahmetullahi teâlâ aleyhimâ” 

bu hadîsin za’îf olduğunu bildirdiği gibi, (Hazînet-ül-meârif) 99. cu sahîfede 

de yazılıdır. İkâmetde böyle yapılmaz. İkâmeti işitenin tekrâr etmesi sünnet değil, 

müstehabdır. İkâmet okunurken câmi’e giren kimse, oturur, ayakda beklemez. 

Müezzin efendi, (hayye-alelfelâh) derken, herkesle berâber kalkar. 

İbni Âbidîn nemâzın sünnetlerinde buyuruyor ki, imâmın nemâza dururken ve 

rüknden rükne geçerken ve selâm verirken, cemâ’at işitecek kadar, sesini yükseltmesi 

sünnetdir. Dahâ fazla yükseltmesi mekrûhdur. İmâm, nemâza başlamak 

için, tekbîr getirmeli, cemâ’ate duyurmağı düşünmemelidir. Aksi takdîrde nemâzı 

sahîh olmaz. Cemâ’atin hepsi, imâmı işitmediği zemân, müezzinin de herkese 

duyuracak kadar, sesini yükseltmesi müstehab olur. Müezzin de nemâza başlamağı 

düşünmeyip, yalnız cemâ’ate duyurmak için bağırırsa, nemâzı sahîh olmadığı 

gibi, imâmı duymayıp, yalnız bu müezzinin sesi ile nemâza duranların nemâzı 

da sahîh olmaz. Çünki, nemâzı kılmıyan birine uymuş olurlar. Cemâ’ate duyuracak 

kadardan dahâ yüksek bağırmak, müezzin için de, mekrûhdur. Dört mezheb 

âlimleri sözbirliği ile bildiriyor ki, cemâ’atin hepsi, imâmın sesini duyarken, müezzinin 

de tekbîr getirmesi, mekrûhdur ve çirkin bid’atdir. Hattâ (Bahr-ül-fetâvâ)da 

ve (Feth-ul-kadîr)de ve (Miftâh-ul-Cennet ilm-i hâli) kenârındaki (Üstüvânî) risâlesinin 

sonuna doğru diyor ki, (Küçük mescidlerde, imâmın tekbîri işitilirken, 

müezzin yüksek sesle tekbîr getirirse, nemâzı bozulur.) 

[Sesi lüzûmundan fazla yükseltmek günâh olduğu gibi, ho-parlörden çıkan, 

imâmın ve müezzinin sesi değildir. Bunların sesi elektrik ve miknâtis hâline dönüyor. 

Bu elektrik ve miknâtisin hâsıl etdiği ses duyuluyor. Aynı nemâzı kılan kimsenin 

sesine uymak şartdır. Aynı nemâzı kılmıyan başka bir kimseden ve bir âletden 

çıkan sese uyanların nemâzları sahîh olmaz. (Redd-ül-muhtâr) kitâbı, birinci 

cild, beşyüzonyedinci sahîfede (Hâfızın sesi, dağlarda, çöllerde, ormanlarda ve 

başka herhangi bir vâsıta ile etrâfa saçılırsa, bu ikinci sesler, Kur’ân-ı kerîm okumak 

olmaz. Bunlardan işitilen secde âyeti için, secde etmek lâzım gelmez) buyuruyor. 

Bunların insan okuması olmadıkları, insan okumasına benzedikleri (Halebî-yi 

kebîr)de de yazılıdır. Din mütehassıslarının bu açık yazıları, radyo ile, ho-parlör 

ile Kur’ân-ı kerîm ve ezân okumanın ve dinlemenin ve bunlarla nemâz kılmanın 

yanlış olduğunu göstermekdedir. Ho-parlör ve radyo ile ezân ve Kur’ân-ı kerîm 

okumanın câiz olmadığı, Elmalılı Muhammed Hamdi efendi tefsîrinin üçüncü 

cild, [2361]. ci sahîfesinde uzun yazılıdır. Hele başka binâda olan imâma ho-parlörle 

uyarak kılınan nemâz sahîh olmadığı gibi, çirkin bid’at olur. Büyük günâh olur. 

Yetmişinci maddenin 3. cü sahîfesine ve elliikinci maddeye bakınız! 

Mi’nârelere konulan ho-parlör, ba’zıları için bir tenbellik vâsıtası olmuş, ezânı 

karanlık odalarda oturarak ve sünnete uymıyarak okumalarına sebeb olmuşdur. 

(Fetâvâ-yı Hindiyye)de diyor ki, (Ezânı vaktinden evvel okumak, câmi’ içinde okumak, 

oturarak okumak ve sesini tâkatından fazla yükseltmek ve kıbleye karşı 

okumamak ve tegannî yaparak okumak mekrûhdur. İkâmet okunurken gelen, otu- 

– 207 –

ur. Sonra, müezzin Hayye-alelfelâh derken, herkesle kalkar). İbni Âbidîn nemâzı 

anlatmağa başlarken diyor ki, (Vaktinde okunan ezân, islâm ezânı olur. Vaktsiz 

okunan ezân, konuşmak olur. Din ile alay etmek olur). Asrlarca, göklere doğru 

uzanan, ma’nevî süslerimiz minâreler de, bu kötü bid’at yüzünden, birer ho-parlör 

direği hâline getirilmekdedir. İslâm âlimleri fennin bulduklarını hep iyi karşılamışdır. 

Radyo, televizyon ve ho-parlörle, her yerde fâideli yayınlar yapılması da 

sevâbdır. Fekat, ibâdetleri ho-parlörün tırmalayıcı sesi ile yapmak câiz değildir. Hoparlörleri 

câmi’lere koymak, lüzûmsuz bir isrâfdır. Îmânlı kalblere ilâhî te’sîrler 

yapan sâlih mü’minlerin sesleri yerine, âdetâ kilise çanı gibi zırlayan bu âlet yok 

iken, minârelerde okunan ezânlar ve câmi’lerdeki tekbîr sesleri, ecnebîleri bile vecde 

getiriyordu. Her mahallede okunan ezânları işiterek câmi’leri dolduran cemâ’at, 

Eshâb-ı kirâm zemânında olduğu gibi, nemâzlarını huşû’ ile kılıyorlardı. Ezânın 

mü’minleri heyecâna getiren ilâhî te’sîri, ho-parlörlerin metalik sesleri, oğultuları 

ile gayb olmakdadır.] [Muhammed Hayât-i Sindînin (Gâyetüt-tahkîk) kitâbındaki 

6.cı risâle (Hâd-id-dâllîn)dir. Bu risâlede diyor ki, imâm-ı Ebû Nu’aym İsfehânî 

(Hilyetül-Evliyâ) kitâbı, üçüncü cildinde, Abdüllah ibni Abbâs diyor ki, Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki: (İblîs yer yüzüne indirilince, Allahü 

teâlâya sordu: Âdem aleyhisselâm indirilince, kullarına Cennet, se’âdet yolunu 

göstermek için, ona kitâb ve Peygamberler verdin. Ona vereceğin kitâb ve Peygamberler 

nelerdir? Allahü teâlâ: Melekler ve meşhûr Peygamberler ve dört 

meşhûr kitâbdır, buyurdu. Kullarını azdırmak için, bana hangi kitâbları ve Peygamberleri 

vereceksin, dedi. Senin kitâbın, nefsi azdıran şi’rler ve mûsikîdir. Peygamberlerin, 

kâhinler, falcılar, büyücülerdir ve aklı gideren, kalbleri karartan gıdaların 

da, Besmelesiz yinilen, içilen şeyler ve serhoş eden içkilerdir. Nasîhatların, yalan, 

evin, spor sahaları ve hamamlar ve tuzakların, çıplak gezen kızlar, mescidlerin, 

fısk meclisleridir. Müezzinlerin, mizmârlar [çalgılar]dır, buyurdu.) Ya’nî Cehennem 

yolunu gösteren müezzinlerin, çalgılardır. Allahü teâlânın ve Peygamberimizin, 

(şeytânın müezzini, ezânı) dediği radyoları, ho-parlörleri ibâdetlerde 

kullanmanın büyük günâh olduğu, buradan da anlaşılmakdadır.] 

Sünnete uygun olarak okunan ezân ile alay eden, beğenmiyen, söz ile, hareket 

ile, hakâret eden kâfir [Allahın düşmanı] olur. Müezzin ile alay eden kâfir olmaz. 

İmâm olmak, müezzinlik yapmakdan ve ikâmet okumak, ezân okumakdan efdaldir. 

(Se’âdet-i Ebediyye) kitâbı hakkında şi’r: 

Ey kalbi islâm ile yanan, sevdiğim, gençler! 

Bütün islâmiyyetden, size nümûnedir bu! 

İlm ile ma’rifetdir, hep içindekiler, 

Hakîkaten bulunmaz eşsiz hazînedir bu! 

En büyük âlimlerin, en büyük velîlerin, 

En meşhûr sîmaların, en ulvî gönüllerin. 

Âleme ışık tutan, hayât sunan ellerin, 

Kalem ve kalblerinden, sızan bir katredir bu! 

Resûlullahın yolu, hakîkî müslimânlık, 

Ve her iki cihânda, aranılan sultânlık. 

Sulhda her an çalışan, harblerde kahramanlık, 

Gösteren ceddimizden, bize emânetdir bu! 

Her kelimesi huccet, ilmdir her cümlesi, 

Dinle budur hakîkî, islâmiyyetin sesi. 

Kalbden pasları siler ve artdırır hevesi, 

İşte başlı başına, bir islâmiyyetdir bu! 

– 208 –

62 — BİRİNCİ CİLD, 303. cü MEKTÛB 

Bu mektûb, müezzin hâcı Yûsüfe gönderilmiş olup, Ezân kelimelerinin ma’nâlarını 

bildirmekdedir: 

Ezânın kelimeleri yedidir. [Tekrâr ederek onbeş oluyor. Ezân, bu onbeş kelimeyi 

okumak ve işitmekdir. Ho-parlör ile, tegannî yaparak okunan ezânda, bu kelimeler 

işitilmiyor. Bir oğultu, ne olduğu anlaşılmıyan ses işitiliyor. Ho-parlör, ezân 

okumağa değil, ezânı yok etmeğe sebeb oluyor.] 

1 — ALLAHÜ EKBER: Allahü teâlâ, büyükdür. Ona birşey lâzım değildir. Kullarının 

ibâdetlerine de muhtâc olmakdan büyükdür. İbâdetlerin, Ona fâidesi yokdur. 

Bunu, zihnlerde iyi yerleşdirmek için, bu kelime, dört kerre söylenir. [Birinci 

ve üçüncü (R)ler cezm veyâ vasl ederek üstün okunur.] 

2 — EŞHEDÜ EN LÂ İLÂHE İLLALLAH: Kibriyâsı, büyüklüğü ile ve kimsenin 

ibâdetine muhtâc olmadığı hâlde, ibâdet olunmağa Ondan başka kimsenin 

hakkı olmadığına şehâdet eder, elbette inanırım. Hiçbir şey Ona benzemez. 

3 — EŞHEDÜ ENNE MUHAMMEDEN RESÛLULLAH: Muhammed “aleyhi 

ve alâ âlihissalâtü vesselâm”ın, Onun gönderdiği Peygamberi olduğuna, Onun 

istediği ibâdetlerin yolunu bildiricisi olduğuna ve Allahü teâlâya, ancak Onun bildirdiği, 

gösterdiği ibâdetlerin, yaraşır olduğuna şehâdet eder, inanırım. 

4 ve 5 — HAYYE ALESSALÂH, HAYYE ALELFELÂH: Mü’minleri, felâha, 

se’âdete, kurtuluşa sebeb olan nemâza çağıran iki kelimedir. 

6 — ALLAHÜ EKBER: Ona lâyık bir ibâdeti kimse yapamaz. Herhangi bir kimsenin 

ibâdetinin Ona lâyık, yakışır olmasından, çok büyükdür, çok uzakdır. 

7 — LÂ İLÂHE İLLALLAH: İbâdete, karşısında alçalmağa müstehak olan, 

hakkı olan ancak Odur. Ona lâyık bir ibâdeti kimse yapamamakla beraber, Ondan 

başka kimsenin ibâdet olunmağa hakkı yokdur. 

Nemâzın şerefinin büyüklüğünü, onu herkese haber vermek için seçilmiş olan 

ezânın büyüklüğünden anlamalıdır. Fârisî mısra’ tercemesi: 

Senenin bereketi, behârından belli olur. 

Yâ Rabbî! Bizleri, istediğin gibi nemâz kılanlardan eyle! Âmîn. 

[(Sâvî) tefsîrinde, (İnşirâh) sûresinde diyor ki, (Allahü teâlâ, senin ismini şarkda, 

garbda, yer küresinin her yerinde yükseltirim buyurdu). Garba doğru, bir tûl 

derecesi gidilince, nemâz vaktleri dört dakîka gecikiyor. Her yirmi sekiz kilometre 

gidişde, aynı vaktin ezânı birer dakîka sonra tekrâr okunuyorlar. Böylece, yer 

yüzünün her yerinde, her an ezân okunmakda, Muhammed aleyhisselâmın ismi, 

her an, her yerde işitilmekdedir. (Şir’ât-ül-islâm) şerhinde diyor ki, (Birisi, Abdüllah 

ibni Ömer hazretlerine, Allah için, seni çok seviyorum deyince, ben de Allah 

için, seni hiç sevmiyorum. Çünki sen, ezânı tegannî ederek, şarkı söyler gibi 

okuyorsun buyurdu)]. 

Seslendi ol müezzin, durdu kâmet eyledi, 

Kâ’beye döndü yüzün, hem de niyyet eyledi. 

Duyunca ehl-i îmân, hurmet ile dinledi. 

sonra nemâza durup, Rabbe kulluk eyledi. 


63 — NEMÂZIN EHEMMİYYETİ 

(Dürr-ül-muhtâr)da nemâzı anlatmağa başlarken ve İbni Âbidîn, (Redd-ül-muhtâr) 

kitâbı, ikiyüzotuzdördüncü sahîfede, bunları açıklarken buyuruyor ki: 

Âdem aleyhisselâmdan beri, her dinde bir vakt nemâz var idi. Hepsinin kıldığı, 

bir araya toplanarak bize farz edildi. Nemâz kılmak, îmânın şartı değil ise de, 

nemâzın farz olduğuna inanmak, îmânın şartıdır. Nemâz, düâ demekdir. İslâmiyyetin 

emr etdiği, bildiğimiz ibâdete, nemâz (Salât) ismi verilmişdir. Mükellef olan 

[ya’nî âkıl ve bâlig olan] her müslimânın, hergün beş vakt nemâzı kılması (Farz-ı 

ayn)dır. Farz olduğu, Kur’ân-ı kerîmde ve hadîs-i şerîflerde, açıkça bildirilmişdir. 

Mi’râc gecesinde, beş vakt nemâz emr olundu. Mi’râc, hicretden bir yıl önce, Receb 

ayının yirmiyedinci gecesinde idi. Mi’râcdan önce, yalnız sabâh ve ikindi nemâzı 

vardı. 

Yedi yaşındaki çocuğa, nemâz kılmasını emr etmek, on yaşında kılmaz ise, el ile 

döğmek lâzımdır. Mektebdeki mu’allim, talebesini de, çalışdırmak için, el ile üç kerre 

döğebilir. Dahâ fazla vuramaz. Sopa ile döğemez. [İslâm mekteblerinde falaka 

olamaz. Sopa, karakolda, habshânede olur. Dinsizler, gençleri islâmiyyetden soğutmak 

için, tiyatrolarda, filmlerde, hocaların talebeyi falakaya yatırdıklarını 

gösterip, din dersleri, islâm mektebleri kapatılarak gençlik falakadan, sopadan kurtarıldı 

derlerse islâm dînine iftirâ etmiş olurlar. İslâmiyyetde talebeyi sopa ile döğmek 

yasak olduğu, din kitâblarında, açıkça yazılıdır. Peygamberimiz “sallallahü 

teâlâ aleyhi ve sellem” el ile üçden fazla vurmağı bile, yasak etmişdi.] Çocuklara, 

başka ibâdetleri de öğretmek ve yapmağa alışdırmak, günâhlardan men’ etmek lâzımdır. 

Farz nemâzların ehemmiyyetini bildirmek için, Muhammed Rebhâmî “rahmetullahi 

aleyh”, dörtyüzkırkdört kitâbdan toplıyarak, hicretin sekizyüzotuzbeşinci 

[835] senesinde Hindistânda yazdığı (Riyâd-un-nâsıhîn) adındaki, fârisî kitâbının, 

ikinci kısmı, birinci bâb, onikinci faslında buyuruyor ki: 

Sahîhayn ismi verilen, dîn-i islâmın iki temel kitâbında [(Buhârî) ve (Müslim)de], 

Câbir bin Abdüllahın “radıyallahü anh” bildirdiği bir hadîs-i şerîfde, 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”: (Birinin evi önünde nehr olsa, hergün beş 

kerre bu nehrde yıkansa, üzerinde kir kalır mı?) diye sordu. Hayır, yâ Resûlallah! 

dedik. (İşte, beş vakt nemâzı kılanların da, böyle küçük günâhları afv olunur) buyurdu. 

[Ba’zı câhiller, bu hadîs-i şerîfi işitince, o hâlde, hem nemâz kılarım, hem 

de istediğim gibi, keyf sürerim. Nasıl olsa günâhlarım afv olur, diyor. Böyle düşünmek 

doğru değildir. Çünki, şartları ile, edebleri ile kılınıp, kabûl olan bir nemâz, 

günâhları döker. Sonra, küçük günâhları afv olsa bile, küçük günâh işlemeğe devâm 

etmek, ısrâr etmek, büyük günâh olur. Büyük günâh işlemeğe ısrâr etmek de, 

küfre sebeb olur.] İbni Cevzî, (El-mugnî) ismindeki tefsîrinde buyuruyor ki, (Ebû 

Bekr-i Sıddîk “radıyallahü anh” buyurdu ki, beş nemâz vaktleri gelince, melekler 

der ki, ey Âdem oğulları, kalkınız! İnsanları yakmak için hâzırlanmış olan ateşi nemâz 

kılarak söndürünüz). Bir hadîs-i şerîfde, (Mü’min ile kâfiri ayıran fark, nemâzdır) 

buyuruldu. Ya’nî, mü’min nemâz kılar. Kâfir, kılmaz. Münâfıklar ise, ba’zan 

kılar, ba’zan kılmaz. Münâfıklar, Cehennemde çok acı azâb görecekdir. Müfessirlerin 

şâhı, Abdüllah ibni Abbâs “radıyallahü anhümâ” diyor ki, Resûlullahdan “sallallahü 

aleyhi ve sellem” işitdim. Buyurdu ki, (Nemâz kılmıyanlar, kıyâmet günü, 

Allahü teâlâyı kızgın olarak bulacaklardır). 

Hadîs imâmları, söz birliği ile bildiriyor ki, (Bir nemâzı vaktinde amden kılmıyan, 

ya’nî nemâz vakti geçerken, nemâz kılmadığı için üzülmeyen, kâfir olur veyâ 

ölürken îmânsız gider. Yâ nemâzı, hâtırına bile getirmiyenler, nemâzı vazîfe tanımıyanlar 

ne olur?). Ehl-i sünnet âlimleri sözbirliği ile buyurdular ki, (İbâdetler 

îmândan parça değildir). Yalnız, nemâzda söz birliği olmadı. Fıkh imâmlarından 

– 210 –

imâm-ı Ahmed ibni Hanbel, İshak ibni Râheveyh, Abdüllah ibni Mubârek, İbrâhîm 

Nehâî, Hakem bin Uteybe, Eyyûb Sahtiyânî, Dâvüd Tâî, Ebû Bekr ibni Şeybe, 

Zübeyr bin Harb, dahâ birçok büyük âlimler, bir nemâzı amden, ya’nî bile bile 

kılmıyan kimse, kâfir olur, dedi. O hâlde, ey din kardeşim, bir nemâzını kaçırma 

ve gevşek kılma, seve seve kıl! Allahü teâlâ kıyâmet günü, bu âlimlerin ictihâdlarına 

göre cezâ verirse, ne yaparsın? (Tefsîr-i Mugnî)de diyor ki: (Büyüklerden 

biri şeytâna dedi ki, senin gibi mel’ûn olmak istiyorum, ne yapayım? İblîs sevinip, 

benim gibi olmak istersen, nemâza ehemmiyyet verme ve doğru, yalan, herşeye yemîn 

et, ya’nî çok yemîn et! dedi. O kimse de, hiçbir nemâzı bırakmıyacağım ve artık 

yemîn etmiyeceğim, dedi). Hanbelî mezhebinde, bir nemâzı özrsüz kılmıyan, 

mürted gibi katl olunur ve yıkanmaz. Kefenlenmez ve nemâzı kılınmaz. Müslimânların 

mezârlığına gömülmez ve mezârı belli edilmez. Dağda bir çukura konur. Şâfi’î 

mezhebinde, nemâz kılmamakda ısrâr eden, mürted olmaz ise de, cezâsı katldir. 

Mâlikî mezhebi de, Şâfi’î gibi olduğu, (İbni Âbidîn)de ve (Milel-nihâl) tercemesi 

altmışüçüncü sahîfede yazılıdır. Hanefî mezhebinde ise, nemâza başlayıncaya 

kadar habs olunur veyâ kan akıncaya kadar döğülür. [Fekat nemâza ehemmiyyet 

vermiyen, vazîfe bilmiyen, dört mezhebde de kâfir olur. Nemâzı bile bile kılmayıp, 

kazâ etmeği düşünmiyen ve bunun için azâb çekeceğinden korkmıyan 

kimsenin, hanefî mezhebinde de kâfir olacağı, (Hadîka)da, dil âfetlerinde yazılıdır.] 

Allahü teâlâ, müslimân olmıyanlara nemâz kılmasını, oruc tutmasını emr etmemişdir. 

Bunlar, Allahü teâlânın emrlerini almakla şereflenmemişlerdir. Nemâz 

kılmadığı için, oruc tutmadığı için bunlara bir cezâ verilmez. Bunlar, yalnız küfrün 

cezâsı olan Cehennemi hak etmişlerdir. (Zâdül-mukvîn) kitâbında diyor ki; (Eski 

âlimler yazmış ki, beş şeyi yapmıyan, beş şeyden mahrûm olur: 

1 — Malının zekâtını vermeyen, malının hayrını görmez. 

2 — Uşrunu vermeyenin, tarlasında, kazancında bereket kalmaz. 

3 — Sadaka vermeyenin, vücûdünde sıhhat kalmaz. 

4 — Düâ etmeyen, arzûsuna kavuşamaz. 

5 — Nemâz vakti gelince, kılmak istemeyen, son nefesde kelime-i şehâdet getiremez. 

Nemâz kılmanın birinci vazîfe olduğuna inandığı hâlde, tenbellik ederek 

kılmıyan fâsıkdır. Sâliha kızın küfvü değildir. Ya’nî o kıza lâyık ve uygun değildir). 

Görülüyor ki, farz nemâzı kılmamak, îmânsız gitmeğe sebeb olmakdadır. Nemâza 

devâm, kalbin nûrlanmasına ve se’âdet-i ebediyyeye kavuşmağa vesîledir. 

Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” (Nemâz nûrdur) buyurdu. Ya’nî, dünyâda 

kalbi parlatır. Âhıretde sırâtı aydınlatır. Allahın dostlarına, nemâzda neler 

oluyor, murâdlarına, nemâzda, nasıl kavuşuyorlar biliyor musunuz? 

Hikâye: Horasan vâlîsi Abdüllah bin Tâhir, çok âdil idi. Jandarmaları birkaç hırsız 

yakalamış, vâlîye bildirmişlerdi. Hırsızlardan biri kaçdı. Hiratlı bir demirci, Nişâpûra 

gitmişdi. Bir zemân sonra, evine dönüp gece giderken, bunu yakaladılar. 

Hırsızlarla berâber, vâlîye çıkardılar. Habs edin! dedi. Demirci, habshânede abdest 

alıp nemâz kıldı. Ellerini uzatıp, (Yâ Rabbî! Günâhım olmadığını, ancak 

sen biliyorsun. Beni bu zindandan, ancak sen kurtarırsın. Yâ Rabbî! Beni kurtar!) 

diye düâ etdi. Vâlî, o gece, rü’yâda, dört kuvvetli kimse gelip, tahtını, tersine çevirecekleri 

vakt uyandı. Hemen abdest alıp, iki rek’at nemâz kıldı. Tekrâr uyudu. 

Tekrâr, o dört kimsenin, tahtını yıkmak üzere olduğunu gördü ve uyandı. Kendisinde, 

bir mazlûmun âhı bulunduğunu anladı. Nitekim şi’r: 

Binlerce top ve tüfek, yapamaz aslâ, 

Gözyaşının seher vakti yapdığını, 

Düşman kaçıran süngüleri, çok def’a, 

Toz gibi yapar, bir mü’minin düâsı. 

Yâ Rabbî! Büyük yalnız sensin! Sen öyle bir büyüksün ki, büyükler ve küçük- 

– 211 –

ler, sıkışınca, ancak sana yalvarır. Sana yalvaran, ancak murâdına kavuşur. 

Hemen, o gece, habshâne müdîrini çağırıp, bir mazlûm kalmış mı, dedi. Müdîr, 

bunu bilemem. Yalnız, biri nemâz kılıp, çok düâ ediyor. Göz yaşları döküyor deyince, 

onu getirtdi. Hâlini sorup anladı. Özr dileyip, hakkını halâl et ve bin gümüş 

hediyyemi kabûl et ve herhangi bir arzûn olunca bana gel! diye ricâ etdi. Demirci, 

hakkımı halâl etdim ve hediyyeni kabûl etdim. Fekat işimi, dileğimi senden istemeğe 

gelemem, dedi. Niçin, deyince: Çünki, benim gibi bir fakîr için, senin gibi 

bir sultânın tahtını birkaç def’a tersine çeviren sâhibimi bırakıp da, dileklerimi 

başkasına götürmekliğim kulluğa yakışır mı? Nemâzlardan sonra etdiğim düâlarla, 

beni nice sıkıntıdan kurtardı. Nice murâdıma kavuşdurdu. Nasıl olur da, başkasına 

sığınırım? Rabbim, nihâyeti olmıyan rahmet hazînesinin kapısını açmış, sonsuz 

ihsân sofrasını, herkese yaymış iken, başkasına nasıl giderim? Kim istedi de, 

vermedi? İstemesini bilmezsen alamazsın. Huzûruna edeble çıkmazsan, rahmetine 

kavuşamazsın. Şi’r: 

İbâdet eşiğine, kim ki, bir gece baş kodu, 

Dostun lutfu, açar ona, elbette binbir kapu. 

Evliyânın büyüklerinden Râbia-i Adviyye “rahmetullahi aleyhâ”, adamın birinin, 

düâ ederken (Yâ Rabbî! Bana rahmet kapısını aç!) dediğini işitince; Ey câhil! 

Allahü teâlânın rahmet kapısı, şimdiye kadar kapalı mı idi de, şimdi açılmasını istiyorsun? 

dedi. [Rahmetin çıkış kapısı her zemân açık ise de, giriş kapısı olan kalbler, 

herkesde açık değildir. Bunun açılması için düâ etmeliyiz!] 

İlâhî! Herkesi sıkıntıdan kurtaran yalnız sensin. Bizi dünyâda ve âhıretde sıkıntıda 

bırakma! Muhtâclara, herşeyi gönderen, yalnız sensin! Dünyâda ve âhıretde 

hayrlı, fâideli olan şeyleri, bize gönder! Dünyâda ve âhıretde, bizi kimseye muhtâc 

bırakma! Âmîn. (Rıyâd-un-nâsıhîn)den terceme temâm oldu. 

(Kitâb-ül-fıkh-alel-mezâhib-il-erbe’a)da, nemâzı anlatmağa başlarken diyor 

ki, (Nemâz, islâm dîninin direklerinden en ehemmiyyetlisidir. Allahü teâlâ, kullarının 

yalnız kendisine ibâdet etmeleri için, nemâzı farz etdi. Nisâ sûresinin yüzüçüncü 

âyeti, nemâz mü’minler üzerine, vaktleri belirli bir farz oldu demekdir. Hadîs-i 

şerîfde, (Allahü teâlâ, hergün beş vakt nemâz kılmağı farz etdi. Kıymet vererek 

ve şartlarına uyarak, hergün beş vakt nemâz kılanı Cennete sokacağını, 

Allahü teâlâ söz verdi) buyuruldu. Nemâz, ibâdetlerin en kıymetlisidir. Hadîs-i şerîfde, 

(Nemâz kılmıyanın, islâmdan nasîbi yokdur!) buyuruldu. (Mişkât)da ve 

(Künûz-üd-dekâ’ık)da ve (Sahîhayn)de ve (Halebî)de bildirilen hadîs-i şerîfde de, 

(İnsan ile küfr arasındaki fark, nemâzı terk etmekdir!) buyuruldu. Bunun ma’nâsı, 

(İnsan ile küfr, ayrı ayrı iki varlıkdır. İkisini birleşdiren yol, nemâz kılmamakdır. 

Aralarından, nemâz kılmamak kalkınca, ya’nî bir insan nemâz kılarsa, bu insan 

ile küfr arasında yol kalmaz. İkisi birbiri ile birleşmez.) Bunun ma’nâsı, (Küfr 

bir özellikdir. Kendi kendine bulunmaz. Ba’zı insanda bulunur. Küfr bulunan insanda 

nemâz kılmamak vardır. Küfr bulunmıyan insanda nemâz kılmamak yokdur. 

Küfr bulunan insan ile küfr bulunmıyan insan arasındaki fark, nemâz kılıp kılmamakdır) 

demekdir. Bu hadîs-i şerîf, (İnsan ile ölüm arasındaki fark, nefes almamakdır) 

sözüne benzemekdedir. Ölüm bulunan insan nefes almaz. Ölüm bulunmayan 

insanda nefes almamak yokdur. Nefes almamak bulunan insanın ölü olduğu anlaşılır. 

Bu hadîs-i şerîf, nemâz kılmakda tenbellik edenleri şiddetle korkutmakdadır. 

Nemâz kılmak, Allahü teâlânın büyüklüğünü düşünerek, Onun karşısında kendi 

küçüklüğünü anlamakdır. Bunu anlıyan kimse, hep iyilik yapar. Hiç kötülük yapamaz. 

Nefsine uyanın nemâzı sahîh olsa da, bu meyvelerini veremez. Hergün beş 

kerre, Rabbinin huzûrunda olduğuna niyyet eden kimsenin kalbi ihlâs ile dolar. Nemâzda 

yapılması emr olunan her hareket, kalbe ve bedene fâideler sağlamakdadır. 

Câmi’lerde cemâ’at ile nemâz kılmak, müslimânların kalblerini birbirlerine bağlar. 

Birbirlerinin kardeşleri olduklarını anlarlar. Büyükler, küçüklere merhamet- 

– 212 –

li olur. Küçükler de, büyüklere saygılı olur. Zenginler, fakîrlere ve kuvvetliler za’îflere 

yardımcı olur. Sağlamlar, hastaları, câmi’de göremeyince, evlerinde ararlar. 

(Din kardeşinin yardımına koşanın, yardımcısı Allahdır) hadîs-i şerîfindeki müjdeye 

kavuşmak için yarış ederler.) 

Âkıl isen kıl nemâzı, çün se’âdet tâcıdır. 

Sen nemâzı öyle bil ki, mü’minin mi’râcıdır! 

(Kurretül’uyûn) kitâbındaki hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (Nemâzı özrsüz kılmıyan 

kimseye, Allahü teâlâ onbeş sıkıntı verir. Bunlardan altısı dünyâda, üçü ölüm 

zemânında, üçü kabrde, üçü kabrden kalkarkendir. Dünyâda olan altı azâb: 

1 — Nemâz kılmıyanın ömründe bereket olmaz. 

2 — Allahü teâlânın sevdiği kimselerin güzelliği, sevimliliği kendinde kalmaz. 

3 — Hiçbir iyiliğine sevâb verilmez. [Bu hadîs-i şerîf gösteriyor ki, farzları 

vaktinde kılmıyanların sünnetleri kabûl olmaz. Ya’nî sünnetlerine sevâb verilmez.] 

4 — Düâları kabûl olmaz. 

5 — Onu kimse sevmez. 

6 — Müslimânların iyi düâlarının buna fâidesi olmaz. 

Ölürken çekeceği azâblar: 

1 — Zelîl, kötü, çirkin can verir. 

2 — Aç olarak ölür. 

3 — Çok su içse de, susuzluk acısı ile ölür. 

Kabrde çekeceği acılar: 

1 — Kabr onu sıkar. Kemikleri birbirine geçer. 

2 — Kabri ateşle doldurulur. Gece, gündüz onu yakar. 

3 — Allahü teâlâ, kabrine çok büyük yılan gönderir. Dünyâ yılanlarına benzemez. 

Hergün, her nemâz vaktinde onu sokar. Bir ân bırakmaz. 

Kıyâmetde çekeceği azâblar: 

1 — Cehenneme sürükliyen azâb melekleri yanından ayrılmaz. 

2 — Allahü teâlâ, onu kızgın olarak karşılar. 

3 — Hesâbı çok çetin olup, Cehenneme atılır). 

Geçirme ömrünü mü’min, sakın ki, kîl-ü kal üzre! 

sözün ma’nâsını anla, ne yürürsün hayâl üzre? 

Bu dünyânın süslerine, amân aldanma ey gâfil! 

buna her kim gönül verse, geçer ömrü melâl üzre. 

Bir dikkatli nazar etsen, bu dünyâ ehline cânım, 

kazanırlar para dâim, bunlar cenk ve cidâl üzre. 

Bu dünyâya neler geldi, ben diyenler geçüp gitdi, 

bilmeli, bu fânî mülkü, yaratdı Hak zevâl üzre. 

Kaçarsan arkandan gelir, kovalarsan yetişmezsin, 

ki, dünyâ gölgeye benzer, denildi bu misâl üzre. 

Akllı olan bir kişi, gönül vermez bu dünyâya, 

düşkün olmaz ondan yana, bilir onu kemâl üzre. 

Bir kalb dünyâya bağlansa, ibâdet zevkını duymaz, 

onunçün Zâtî bu şi’ri, getirdi hasbihâl üzre. 

– 213 –

64 — NEMÂZ NASIL KILINIR 

Nemâza başlarken, erkekler iki eli kaldırır. Baş parmak uçları kulak yumuşağına 

değer. Avuç içleri kıbleye döndürülmüş olmalıdır. Eller, kulakdan ayrılırken 

(Allahü ekber) demeğe başlanıp, göbek altına bağlarken bitirilir. 

NİYYET: İftitâh tekbîri söylerken niyyet edilir. Dahâ önce de niyyet etmek câizdir. 

Hattâ, cemâ’at ile nemâz kılmak için evinden çıkan kimse, niyyet etmeden 

imâma uysa, câiz olur. Fekat yolda, nemâzı bozan şeylerden birini yapmamak lâzımdır. 

Yürümek ve abdest almak zarar vermez. 

Nemâza niyyet etmek demek, ismini, vaktini, kıbleyi, imâma uymağı irâde etmek, 

kalbinden geçirip, kılmağı tercîh etmek demekdir. Yalnız ilm, ya’nî ne yapacağını 

bilmek niyyet olmaz. Şâfi’î mezhebinde, nemâzın rüknlerini de hâtırlamak 

lâzımdır. Cemâ’ate, nemâz arasında yetişen kimse, yatsının farzı mı, terâvîh mi anlıyamasa, 

farz niyyet ederek imâma uyar. Terâvîh kılınıyorsa, bunun nemâzı, 

farzdan önce olduğu için nâfile olur. Çünki farzdan önce terâvîh kılınmaz. Hemen 

farzı yalnız kılıp, terâvîhin bir kısmını cemâ’at ile kılar. Noksân kalan rek’atlerini, 

sonra yalnız kılar. Bundan sonra, vitr nemâzını kılar. 

İftitâh tekbîrinden sonra edilen niyyet, sahîh olmaz ve o nemâz, kabûl olmaz. 

Farzlarda ve vâciblerde niyyet ederken, hangi farz ve hangi vâcib olduğunu bilmek 

lâzımdır. Meselâ (Bugünki öğleyi kılmağa) diye, farzın ismini bilmek veyâ (Vaktin 

farzı) demek lâzımdır. Bayram, vitr ve nezr nemâzlarını kılarken, bunların vâcib 

olduklarını ve ismlerini düşünmek lâzımdır. Rek’at sayısını niyyet lâzım değildir. 

Sünnet kılarken (Nemâza) niyyet etmek kâfîdir. Cenâze nemâzına (Allahü teâlâ 

için nemâza, meyyit için düâya) diye niyyet edilir. Öğlenin ilk sünnetini kılarken 

öğlenin farzı diye niyyet ederse, öğlenin farzını kılmış olur. Bundan sonra kıldığı 

farz, nâfile olur. İmâmın, erkeklere imâm olmağa niyyet etmesi lâzım değildir. 

Fekat, cemâ’at ile kılmak sevâbına kavuşamaz. İmâm olmağa niyyet ederse, 

bu sevâba da kavuşur. Yalnız kılan kimseye, sonra başkasının gelip uyması câizdir. 

Cemâ’atin (Uydum hâzır olan imâma) diye de, niyyet etmesi lâzımdır. İmâmın, 

(Kadınlara imâm olmağa) niyyeti lâzımdır. Cemâ’atin imâmı tanıması, bilmesi şart 

değildir. İmâm tekbîr söylerken, ona uymağa niyyet etmeli ve hemen nemâza 

durmalıdır. İmâm, yerinde durunca, ona uymağa niyyet edip, nemâza berâber başlamak 

da iyidir. 

Vaktin içinde olduğunu bilerek, vaktin farzı diyerek, başladığı nemâzı kılarken, 

vakt çıksa ve çıkdığını bilmese sahîh olmaz. Bu günün farzı deseydi, sahîh olup, kazâ 

olurdu. Vakti girmeden kılınan farz, nâfile olur. Vakti çıkdıkdan sonra kılınmış 

ise, kazâ olur. Ya’nî (Bu günün öğle nemâzını edâ etmeğe) diye niyyet eden kimse, 

vakt çıkmış ise, öğleyi kazâ etmiş olur. Bunun gibi, öğle vakti çıkdı sanarak, (Bugünki 

öğleyi kazâ etmeğe) niyyeti ile kılınca, vakt çıkmadığı anlaşılınca, öğleyi edâ 

etmiş olur. Her ikisinde de aynı nemâza niyyet etmiş, yalnız vaktin çıkmasında yanılmışdır. 

Fekat, geçmiş öğle nemâzını kazâya niyyet ederek kıldığı nemâz, o günün 

öğle nemâzının yerine geçmez. Çünki, bugünün nemâzına diye niyyet etmemişdir. 

Böylece, edâ niyyeti ile kılınan öğle nemâzı geçmişde kılınmamış bir öğle 

nemâzının yerine geçmez. Bunun gibi, bir kimse, hâzır olan imâma uymağa niyyet 

etse ve bunun Zeyd olduğunu sansa, hâlbuki imâm başkası ise, bu kimsenin nemâzı 

kabûl olur. Fekat, Zeyde uymağa niyyet etse, imâm başka birisi ise, bununla kıldığı 

nemâz kabûl olmaz. Bir kimse, senelerce, öğleyi vaktinden önce kılmış olsa, 

ve hepsine (Üzerime farz olan öğleyi kılmağa) diye niyyet etse, o günkü öğleyi düşünmese, 

hergün bir evvelki öğleyi kazâ etmiş olur. Yalnız son öğleyi ayrıca kazâ 

etmesi lâzım olur. O günkü öğleyi niyyet etse, edâ dese de, demese de, hergün o 

günkü öğleyi edâ etmiş olup, vaktinden önce oldukları için, hiçbiri öğlenin farzı olmaz. 

Nâfile olurlar. Hepsini kazâ etmesi lâzım olur. Görülüyor ki, nemâzların vakt- 

– 214 –

lerini bilmek ve vaktin içinde kılmış olduğunu bilmek lâzımdır. 

İbâdetler yapılırken, yalnız ağız ile söylemeğe niyyet denmez. Kalb ile niyyet 

edilmezse, dört mezhebde de nemâz sahîh olmaz. Resûlullahın ve Eshâb-ı kirâmın 

ve Tâbi’înin ve hattâ dört imâmın ağız ile niyyet etdikleri işitilmemişdir. [1. ci kısm, 

elliikinci maddenin 2. ci sahîfesine bakınız!] İmâm-ı Rabbânî “rahmetullahi 

aleyh”, birinci cildin yüzseksenaltıncı mektûbunda buyuruyor ki, (Niyyet kalb ile 

olur. Ağız ile niyyet etmek bid’atdir. Bu bid’ate, hasene demişlerdir. Hâlbuki bu 

bid’at, yalnız sünneti yok etmekle kalmıyor. Farzı da yok ediyor. Çünki, çok kimseler, 

yalnız ağız ile niyyet ederek, kalb ile niyyet etmiyorlar. Böylece, nemâzın farzlarından 

biri olan kalb ile niyyet yapılmıyor. Nemâz kabûl olmıyor. Bu fakîr, hiçbir 

bid’ati, (hasene) olarak bilmiyorum. Hiçbir bid’atde güzellik görmüyorum). Ağız 

ile niyyet etmek, şâfi’î ve hanbelîde sünnetdir. İbni Âbidîn diyor ki, (Nemâza başlarken 

niyyet etmenin farz olduğu sözbirliği ile bildirildi. Niyyet yalnız kalb ile olur. 

Yalnız ağız ile söylemek bid’atdir. Kalb ile niyyet edenin, şübheden, vesveseden 

kurtulmak için, söz ile de niyyet etmesi câiz olur). 

TAHRÎME: Nemâza başlarken, (Allahü ekber) demekdir ki, farzdır. Başka kelime 

söylemekle olmaz. Yetmişbirinci maddeye bakınız! Bu iftitâh tekbîri, nemâzın 

şartlarındandır. Rükn değildir. 

Kadınlar, iki ellerini, omuz hizâsına kaldırır ve iftitâh tekbîrini getirir. Sonra, 

sağ eli, sol elin üstünde olarak, göğüse kor. Bilek kavramazlar. AAAllahü veyâ ekbaar 

gibi, uzun söylenirse, nemâz kabûl olmaz. İmâmdan önce, ekber denirse, nemâza 

başlamış olmaz. Ayakda iken, sağ eli, sol el üzerine koyup, sağ elin küçük ve 

baş parmaklarını, sol bilek etrâfına halka yapmak, Sübhâneke okumak ve yalnız 

kılarken, Sübhâneke okudukdan sonra E’ûzü, Besmele okumak sünnetdir. Cemâ’ate 

geç gelen, imâm sessiz okuyorsa, Sübhâneke okur ve imâm selâm verdikden 

sonra, kalkınca, tekrâr okur. 

Yalnız kılan, Fâtiha okur. Fâtihadan sonra, Besmele çekmek lâzım değildir. Çekerse 

iyi olur. Şâfi’î mezhebini taklîd eden hanefîlerin bu Besmeleyi okumaları lâzımdır. 

Sonra bir sûre veyâ üç âyet okur. Fâtihadan sonra, imâm ve cemâ’at, sessiz 

olarak, (Âmîn) der. İmâm ile kılarken, cemâ’at Fâtiha ve sûre okumaz. (Âmîn), 

(Kabûl et) demekdir. 

KIYÂM: Nemâzın beş rüknünden birincisi kıyâmdır. Kıyâm, ayakda durmak demekdir. 

Ayakda duramıyan hasta, oturarak kılar, oturamıyan hasta, sırt üstü yatıp 

başı ile kılar. Yüzü, semâya karşı değil, kıbleye karşı olması için, başı altına yasdık 

konur. Ayakları Kıbleye karşı, dizlerini dikerek yatar. (İbni Âbidîn) diyor ki, 

(Sağlam bir kimsenin gemide, trende, hareket hâlinde, farzları oturarak kılması, 

İmâm-ı a’zama göre câizdir. İmâmeyn ise, özrsüz câiz görmedi. Fetvâ da böyledir. 

[Birinci kısmda altmışbeşinci ve yetmişdördüncü maddelerin 3. cü sahîfelerine bakınız!] 

Ayakda iken, iki ayak birbirinden dört parmak eni kadar açık olmalıdır. 

Ayakda duramıyan hasta, ayakda başı dönen, başı, dişi, gözü veyâ başka yeri çok 

ağrıyan, idrâr, yel kaçıran, yarası akan, ayakda düşman korkusu, malın çalınmak 

tehlükesi olan, ayakda kılınca orucu veyâ okuması bozulacak veyâ avret yeri açılacak 

olan kimseler, oturarak kılar. Ayakda kılınca hastalığının artacağını veyâ iyi 

olmasının gecikeceğini kendi tecribesi ile veyâ mütehassıs müslimân bir tabîbin bildirmesi 

ile anlıyan hasta da, yere oturarak kılar. Haber veren doktorun fâsık olmaması, 

açıkça harâm işlememesi lâzımdır. Bunlar, kolayına geldiği gibi kollarını 

istediği yere koyarak, bağdaş kurarak veyâ dizlerini dikip kollarını kavuşdurarak 

yâhud başka dürlü yere oturur. Böyle oturamıyan, birisinin yardımı ile oturur. 

Rükü’ için, biraz eğilir. Secde için, başını yere kor. Başını yere koyamıyan hasta, 

yüksekliği 25 santimetreden az olan sert birşey üzerine koyar. Böyle secdesi sahîh 

olur. Dahâ yüksek ise veyâ yumuşak ise, îmâ olur. Böyle sert şey üzerine de koya- 

– 215 –

mazsa, ayakda durabilse bile, oturarak yerde îmâ ile kılar. Ya’nî yere oturarak kılıp, 

rükü’ için biraz, secde için ise, dahâ çok eğilir. Secde için eğilmesi, rükü’ için 

eğilmesinden dahâ çok olmazsa, nemâzı sahîh olmaz. Kendisi veyâ başkası birşey 

kaldırıp, bunun üstüne secde ederse, nemâzı sahîh olur ise de, tahrîmen mekrûh 

olur. Bu şey, rükü’ için eğilmesinden alçak olmazsa, nemâzı sahîh olmaz). 274. cü 

sahîfeye bakınız! 

KIRÂET: Kırâet, ağız ile okumak demekdir. Kendi kulakları işitecek kadar sesli 

okumağa, (hafî okumak) denir. Yanında olan kimselerin de işitecekleri kadar 

sesli okumağa, (cehrî) ya’nî yüksek sesle okumak denir. [Elmalılı Hamdi tefsîrinde 

diyor ki, (Mizmârdan, ya’nî ses çıkaran âletden, teypden, hoparlörden çıkan 

sese okumak denmez, zırlamak denir). Bu seslerle okunan ezân ve nemâz sahîh 

olmaz. Hem de günâh olur.] Sünnetlerin ve vitrin her rek’atinde ve yalnız kılarken 

farzların iki rek’atinde, ayakda, Kur’ân-ı kerîmden bir âyet okumak farzdır. 

Kısa sûre okumak dahâ sevâbdır. Kırâet olarak, buralarda Fâtiha okumak ve sünnetlerin 

ve vitr nemâzının her rek’atinde ve farzların iki rek’atinde Fâtihadan başka 

bir de, sûre veyâ üç âyet okumak, vâcibdir. Farzlarda Fâtihayı ve sûreyi ilk iki 

rek’atde okumak vâcib veyâ sünnetdir. Fâtihayı sûreden önce okumak da, ayrıca 

vâcibdir. Fâtihayı her rek’atde bir kerre okumak da vâcibdir. Bu beş vâcibden 

biri unutulursa, secde-i sehv yapmak lâzım gelir. Farzların üçüncü ve dördüncü 

rek’atlerinde imâmın ve yalnız kılanın Fâtiha okuması sünnet olması dahâ kuvvetlidir. 

Zamm-ı sûre de okursa veyâ hiçbirşey okumasa da olur. (İbni Âbidîn, sahîfe 

343). Doğru okumıyan için 67. ci maddeye bakınız! Diğer üç mezhebde, her 

nemâzda ve her rek’atde Fâtiha okumak farzdır. 

Müsâfire uyan mukîm kimse, imâm ikinci rek’atde selâm verince, kalkıp iki rek’at 

dahâ kılarken, kırâet etmez. Ya’nî, Fâtihayı ve sûreyi okumaz. İmâm arkasında kılar 

gibi, ayakda, birşey okumaz. (Câmi’ur-rümûz) yetmişüçüncü sahîfede ve (Tâtârhâniyye)de 

yüzaltıncı sahîfede diyorlar ki, (Âlimlerin bir kısmı, müsâfir arkasında 

kılan mukîm, üçüncü ve dördüncü rek’atlerde kırâet etmez, ya’nî birşey okumaz 

dedi. Şemsül eimme Abdül’azîz Halvânî ve başka âlimler, kırâet eder dedi. O 

hâlde, ihtiyât ederek, okuması dahâ iyi olur). Kıyâm, kırâet mahalli olduğundan, 

okumanın zararı yokdur. (Halebî-yi kebîr) sonunda diyor ki, (Diş ağrısını kesen 

ilâc, okumağa mâni’ oluyorsa ve vaktin sonu ise, imâma uyar. İmâm bulamazsa, 

okumadan kılar). Çünki, ağrı meşakkat olup, zarûrî hâsıl olmuşdur. 

Kırâetde, Kur’ân-ı kerîmin tercemesini okumak câiz değildir. 

İbni Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh” üçyüzaltmışdördüncü sahîfede diyor ki, 

imâmın Cum’a ve bayram nemâzlarından başka her nemâzda, birinci rek’atde, ikinci 

rek’atde okuduğunun iki misli uzun okuması sünnetdir. Yalnız kılan, her rek’atde 

aynı mikdârda okuyabilir. Her nemâzda, ikinci rek’atde, birinciden üç âyet uzun 

okumak mekrûhdur. İmâmın aynı nemâzların aynı rek’atlerinde, aynı âyetleri okumağı 

âdet edinmesi mekrûhdur. Yalnız kılanlar için de her nemâz için böyledir denildi. 

Arasıra başka âyet de okumalıdır. Birinci rek’atde okuduğunu, ikinci rek’atde 

de okumak tenzîhen mekrûhdur. Birincide Kul’e’ûzü bi-Rabbin-nâs okursa, 

ikincide tekrâr okur. Çünki, tersine okumak, dahâ kerîhdir. İkincide, birincideki âyetin 

devâmını okumak efdaldir. İkincide, birinci rek’atde okuduğundan sonraki bir 

kısa sûreyi atlıyarak, dahâ sonrakini okumak mekrûhdur. Bir rek’atde, sıra ile birkaç 

sûre okumak mekrûh değil ise de, bir sûre okumak efdaldir. İkincide, birincide 

okuduğundan önceki âyetleri veyâ sûreleri okumak mekrûhdur. Kur’ân-ı kerîmi mushafdaki 

sıra ile okumak, her zemân vâcibdir. Hatm indirirken, Kul’e’ûzüleri okudukdan 

sonra, hemen Fâtiha ve Bekara sûresi başından beş âyet okumak çok sevâbdır. 

Bir kısa sûre kadar üç âyet okumak, bir uzun âyet okumakdan efdaldir. 

RÜKÜ’: Sûreden sonra, tekbîr getirerek rükü’a eğilir. Rükü’da, erkekler parmak- 

– 216 –

larını açıp, dizlerin üstüne kor. Sırtını ve başını düz tutar. Rükü’da, en az, üç kerre 

(Sübhâne rabbiyel-azîm) der. Üç kerre okumadan, imâm başını kaldırsa, o da, 

hemen kaldırır. Rükü’da, bacaklar ve kollar dik tutulur. Kadınlar parmaklarını açmaz. 

Sırtını ve başını, bacaklarını, kollarını dik tutmaz. Rükü’dan kalkarken (Semi’allahü 

limen hamideh) demek, imâma ve yalnız kılana sünnetdir. Cemâ’at bunu 

söylemez. Bunun arkasından, yalnız kılan ve cemâ’at, hemen (Rabbenâ lekelhamd) 

der ve dik durulur ve (Allahü ekber) diyerek secdeye varılırken, önce sağ, 

sonra sol diz, sonra sağ, sonra sol el, sonra burun ve alın kemikleri yere konur. 

SECDE: Secdede el parmakları, birbirine bitişik, kıbleye karşı, kulaklar hizâsında, 

baş iki el arasında olmalıdır. Alnı temiz yere, ya’nî taş, toprak, tahta, yaygı 

üzerine koymak farz olup, burnu da berâber koymak vâcib denildi. Özrsüz 

yalnız burnu koymak câiz değildir. Yalnız alnı koymak mekrûhdur. Secdede en az 

üç kerre (Sübhâne rabbiyel-a’lâ) denir. Şî’îler, Kerbelâ toprağından bir kerpiç üzerine 

secde efdaldir diyorlar. İki ayağı veyâ hiç olmazsa herbirinin birer parmaklarını 

yere koymak farzdır veyâ vâcibdir. Sünnet de denilmişdir. Ya’nî, iki ayak yere 

konmazsa nemâz sahîh olmaz veyâ mekrûh olur. Secdede, alın, burun ve ayaklar 

yerden az zemân kalkmış olursa, zararı olmaz. Secdede ayak parmaklarını bükerek, 

uçlarını kıbleye çevirmek sünnetdir. Farz veyâ vâcib diyenlerin hatâ etdiği 

(Redd-ül-muhtâr)da yazılıdır. Erkekler, kolları ve uylukları, karından ayrı bulundurur. 

Elleri ve dizleri yere koymak sünnetdir. Topukları kıyâmda, birbirinden 

dört parmak eni kadar uzak, rükü’da, kavmede ve secdede bitişik tutmak sünnetdir. 

(Halebî-i kebîr)de, üçyüzonbeşinci sahîfede ve (Dürr-ül-muhtâr)da diyor ki, 

(Rükü’da sünnetlerden birisi de, topuk kemiklerini birbirine bitişdirmekdir). Bunun 

için, rükü’a eğilirken, sol ayağın topuğu, sağ ayak yanına getirilir. Secdeden 

kıyâma kalkarken açılır. 

Alnı, sarığının sargıları ve takkenin kenârı ve alından sarkan saç üzerine ve elbisenin 

kolu ağzı, eteği veyâ elleri üzerine koymak sahîh olur ise de, özrsüz iken tenzîhen 

mekrûh olur. Kadınların da, nemâzda alnı açık olması lâzımdır. Yerin sertliğini 

duyacak kadar, ya’nî başını basdırınca, alnı artık gömülmiyecek kadar basdırarak, 

halı, hasır, buğday, arpa, serîr, kanape ve yerde duran araba üzerine secde etmek 

sahîh olur. Hayvan, iki ağaç arasına gerilmiş salıncak ve çuvalda olmıyan pirinç 

ve darı üzerine secde sahîh olmaz. Üzerindeki elbise, kendi uzvları gibi sayıldığı için, 

bunların altındaki yerlerin temiz olmaları lâzımdır. Bunun içindir ki, abdestsiz olanın, 

eli ile mıshafı tutması câiz olmadığı gibi, elbisesinin kolu ağzı ile de tutması câiz 

değildir. Havlu, mendil ve üstünde olmıyan çamaşır, elbise gibi şeylerle tutması 

câiz olur. Bunlar necs yere serildikleri zemân üzerlerinde nemâz kılınır. Altı necs olan 

ayakkabı ile veyâ necs yere basarak, cenâze nemâzı kılınmaması, bu ayakkabıyı çıkarıp, 

temiz olan üst tarafına basarak kılmanın sahîh olması da, böyledir. 

(Halebî)de buyuruyor ki, (Secdeye yatarken, kamîs, ya’nî antâriyi ve pantalon 

paçalarını yukarı çekmek mekrûhdur ve bunları yukarı çekip, kıvırıp da, nemâza 

durmak mekrûhdur. Kolları, bacakları, etekleri sığalı, kıvrık [kısa] nemâz kılmak 

da mekrûhdur). Tenbellikle veyâ başı kapalı kılmanın ehemmiyyetini düşünmiyerek, 

başı açık nemâz kılmak mekrûhdur. Nemâza ehemmiyyet vermemek ise küfrdür. 

Kendini âciz, zevallı göstermek, Allahü teâlâdan korkduğu için başını örtmemek 

mekrûh olmaz. [Ya’nî, Allahü teâlânın korkusundan rengi sararıp, vücûdü titreyip, 

kendini ve herşeyi unutan kimse, başını örtmezse, mekrûh olmaz.] Fekat, bunların 

da örtmesi, dahâ iyi olur. Çünki, başı açmak (Nemâzda zînetli elbisenizi alınız, 

örtünüz!) âyet-i kerîmesine uymamak olur. Başına beyâz sarık sarmak müstehabdır. 

Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” siyâh sarık da sardığı (Ma’rifetnâme)de 

yazılıdır. Sarığının ucunu iki küreği arasına, iki karış uzatırdı. 

Secde için eğilemiyen hasta ve câmi’de başka yer bulamıyan sağlam kimse, 

yerden yirmibeş santimetreden dahâ yüksek birşey üzerine secde etmezler. Yal- 

– 217 –

nız, yer bulamıyan kimse, önünde aynı nemâzı kılarak yere secde edenin sırtına secde 

edebilir. Fekat, dizlerinin yerde olması lâzımdır. Bu sağlam kimsenin, kalabalık 

dağıldıkdan sonra kılması veyâ kalabalık olmıyan câmi’e gidip orada kılması 

müstehabdır. Câmi’de kalabalık olmadığı zemân, yirmibeş santimetreden dahâ az 

yükseğe secdenin câiz olduğu da bildirildi ise de, mekrûhdur. Çünki, Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem” az yüksek şey üzerine dahî secde etmemişdir. [İbni 

Âbidîn, sahîfe 338.] Az yükseğe bile câiz olmadığı (Câmi’ur-rumûz) altmışdokuzuncu 

sağ sahîfesinde ve Şelbînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Tebyîn) hâşiyesinde 

yazılıdır. [Bunun için, özrü olanların dahî az yükseğe de secde etmemeleri lâzımdır. 

Yükseğe secde etmeli, yere secde etmemeli demek ise, ibâdeti değişdirmek 

olur. İbâdeti değişdirmek istiyen, kâfir olur. Kâfirler, Resûlullahın düşmanları, câmi’leri 

kiliseye benzetmek istiyorlar. Kiliselerde olduğu gibi, masada oturup, secde 

olarak, başını masaya koymağa ve câmi’lere çalgı, müzik sokmağa çalışıyorlar. 

Önce secde yerlerini biraz biraz yükseltmeğe ve ibâdetleri ho-parlörle yapmağa 

alışdırıyorlar.] İbni Âbidîn buyuruyor ki, (Nemâz kılarken (istikbâl-i kıble) farzdır. 

Ya’nî nemâz Kâ’be-i mu’azzama cihetine dönerek kılınır. Nemâz Allah için kılınır. 

Secde yalnız Allah için yapılır. Kâ’beye karşı yapılır. Kâ’be için yapılmaz. 

Kâ’be için secde eden, kâfir [Allaha düşman] olur.). 

KA’DE-İ AHÎRE: Son rek’atde, tehıyyât okuyacak kadar oturmak farzdır. 

(Dürr-ül-muhtâr)da diyor ki, (Otururken, el parmakları ile işâret edilmez. Fetvâ 

da böyledir.). Erkekler, otururken, sol ayağını parmak uçları sağa doğru dönük olarak, 

yere döşer. Bu ayağın üzerine oturur. Sağ ayağını dik tutar. Bunun parmakları 

yere değer. Parmaklarının ucu, kıbleye karşı biraz bükülmüş olur. Böyle oturmak 

sünnetdir. Kadınlar (Teverrük) ederek oturur. Ya’nî, kaba etlerini yere koyarak oturur. 

Uylukları birbirine yakın olur. Ayaklarını sağ tarafdan dışarı çıkarır. 

(Merâkıl-felâh)da ve (Tahtâvî) şerhinde ezkârın keyfiyyetini anlatırken diyor ki, 

(Farzdan sonra, hemen son sünnete kalkmak, arada birşey okumamak, hanefîde sünnetdir. 

Peygamberimiz, farzı kılınca Allahümme entesselâm ve minkesselâm tebârekte 

yâ zelcelâli velikrâm diyecek kadar oturup, fazla oturmaz, hemen son sünneti 

kılardı. (Âyet-el-kürsî) ile tesbîhleri, farzla sünnet arasında okumazdı. Bunları, son 

sünnetden sonra okumak, farzdan sonra okuma sevâbını hâsıl eder. Farzdan önceki 

sünnetler de, böyle olup, farz ile sünnet arasında birşey okunursa, nemâzın sevâbı 

azalır. Son sünneti, imâmın farz kıldığı yerde kılması mekrûhdur. Cemâ’atin kılması 

mekrûh değil ise de, başka yerde kılmaları müstehabdır. Müstehabı yapmıyanın 

nemâzı noksân olmaz. Sevâbından mahrûm kalır. Farzı veyâ son sünneti kılınca, 

imâmın sağa, sola veyâ cemâ’ate dönmesi müstehabdır. İşlerini görmesi için, hemen 

gitmesi de câizdir. Hadîs-i şerîfde, (Her nemâzdan sonra, üç kerre, Estagfirullahel’azîm 

ellezî lâ ilâhe illâ huv el-hayyel-kayyûme ve etûbü ileyh okuyanın, bütün 

günâhları afv olur) buyuruldu. İstigfârdan sonra, Âyet-el-kürsî ve otuzüç kerre 

(Sübhânallah), otuzüç kerre (Elhamdülillah) ve otuzüç kerre (Allahü ekber) ve 

bir (kelime-i tehlîl) ya’nî (Lâ ilâhe illallah vahdehû lâ şerîke leh...) okumaları ve ellerini 

göğüs hizâsına kaldırarak, kendileri için ve bütün müslimânlar için düâ etmeleri 

de müstehabdır. Hadîs-i şerîfde, (Beş vakt farz nemâzdan sonra yapılan düâ kabûl 

olur) buyuruldu. Fekat düâ, uyanık kalb ile ve sessiz yapılmalıdır. Düâyı yalnız 

nemâzlardan sonra veyâ belli zemânlarda yapmak ve belli şeyleri ezberleyip, şi’r okur 

gibi düâ etmek mekrûhdur. Nemâzdan sonra, düâ bitince, elleri yüze sürmek sünnetdir. 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” nemâz içinde ve tavâfda, yemekden sonra 

ve yatarken de düâ ederdi. Bu düâlarında kollarını kaldırmaz ve ellerini yüzüne 

sürmezdi. Düânın ve her zikrin sessiz olması efdaldir. Tarîkatcıların yapdıkları gibi, 

raks etmek, dönmek, el çırpmak, def, dümbelek, ney, saz çalmak, sözbirliği ile harâmdır). 

Görülüyor ki, cemâ’atin imâm ile birlikde, sessizce düâ etmeleri efdaldir. 

Ayrı ayrı düâ yapmaları ve düâ etmeden kalkıp gitmeleri de câizdir. Düâdan sonra, 

– 218 –

onbir İhlâs ve bir kerre iki Kul-e’ûzü okunur. Muhammed Ma’sûm “rahmetullahi 

aleyh”, bu düâdan sonra 67 kerre de yalnız (Estagfirullah) okuduğunu, ikinci cildin 

80. ci mektûbunda yazmakdadır. En sonra, (Sübhâne Rabbike...) âyeti okunur. 

(Dürr-ül-muhtâr)da (Tehıyyetülmescid nemâzı)nı anlatdıkdan sonra diyor ki, 

(Sünnet ile farz arasında konuşmak, sünneti iskât etmez ise de, sevâbını azaltır. Bir 

şey okumak da böyledir. Ba’zı âlimler, sünnet kabûl olmaz. Evvelki sünneti tekrâr 

kılmak lâzım olur dedi.) Oturarak kılan imâma uymak câiz olduğunu anlatdıkdan 

sonra diyor ki, (İmâmın sesi yetişmediği zemân, müezzinlerin yüksek sesle, cemâ’ate 

bildirmesi câiz ise de, çok bağırmaları nemâzlarını bozar. Çünki, bağırarak okumak, 

dünyâ sözü konuşmak gibidir. İmâmın nemâzda, ihtiyâcdan fazla yüksek sesle 

okuması, nemâzı bozmaz ise de, harâmdır). Görülüyor ki, müezzinlerin bağırarak, 

nemâz kılanları şaşırtmaları harâmdır. (Medâric-ün-nübüvve)de diyor ki, (Selâm 

verince, istigfâr nasıl okunacağı Evzâîden soruldu. Üç kerre (Estagfirullah) denir 

buyurdu). [Bunları yüksek sesle okumak bid’at olduğu, Mısrda (Kibâr-ı ulemâ 

hey’eti) a’zâsından Şeyh Alî Mahfûzun 1375 [m. 1956] baskılı (El-ibdâ’) kitâbında, 

59. cu sahîfede yazılıdır.] Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, (Yatarken 

de, Âyet-el-kürsî okuyun) buyurdu. Nemâzlardan sonra düâ ediniz de buyurdu. 

Nemâzdan sonra düâ: Düâda, erkekler kolları göğüs hizâsına kaldırır. Dirsekler 

fazla bükülmez. Düâdan sonra, sübhâne rabbike... âyet-i kerîmesini okuyup, 

elleri yüze sürerler. Hastalık veyâ soğuk gibi sebeble ellerini kaldıramıyan kimse, 

şehâdet parmağı ile işâret eder. Parmaklar kıbleye karşı çevrilir. Kollar, sağa sola 

doğru açılmaz, birbirine yakın, ileri doğru tutulur. 

[Farz nemâzlardan sonra, imâmın ve cemâ’atin, her biri temâm olarak, üç istigfâr 

ve Âyet-el-kürsî ve 99 tesbîh ve düâdan sonra, her birinde Besmele çekerek, 

onbir İhlâs ve iki Kul-e’ûzü okumaları ve 67 Estagfirullah demeleri müstehabdır. 

Onbir İhlâs okumağı emr eden hadîs-i şerîf, (Berîka) birinci cild, son sahîfesindedir. 

Sabâh nemâzı sonunda, on kerre (Lâ ilâhe illallah vahdehu lâ-şerîke-leh lehülmülkü 

ve lehül-hamdü yuhyî ve yümît ve hüve alâ külli şey’in kadîr) okuyana çok 

sevâb verileceği, hadîs-i şerîfde bildirildi (İmdâd). Cenâze olduğu zemân, bunları 

terk etmemelidir. Çeşidli sebeblerle, cenâze, sâatlerce bekletilip de, bunları okumak 

için bir iki dakîka bekletilemez mi? Cemâ’atin bunları okumalarına mâni’ olanlar, 

Bekara sûresinin yüzondördüncü âyet-i kerîmesinde zâlim oldukları ve Cehennemde 

şiddetli azâb görecekleri bildirilenlerin arasında bulunmakdan, çok korkmalıdırlar. 

Cemâ’atin bunları okumalarına mâni’ olmıyan dindâr imâmlara ve 

müezzinlere müjdeler olsun! Bunlar, her nemâzda yüz şehîd sevâbı kazanıyorlar. 

Çünki, Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki, (Unutulmuş bir 

sünnetimi meydâna çıkarana yüz şehîd sevâbı vardır). Müezzin efendiler, bid’atden 

kurtulmak için ezânı, yüksek sesle minârede, ikâmeti câmi’de okumalı, nemâz 

tekbîrlerini, ancak lüzûm olunca, yüksek sesle okumalı, hiç ho-parlör kullanmamalıdır. 

Âyet-el-kürsîyi, tesbîhleri ve kelime-i tehlîli, sessiz olarak, hanefîde son 

sünnetden sonra, şâfi’îde ve mâlikîde hemen farzdan sonra okumalıdır. Düâ ederken, 

Resûlullaha salât ve selâm okumanın müstehab olduğu, (İmdâd)ın Tahtâvî 

şerhinde Vitr nemâzında yazılıdır. 

Nemâzdan sonra secde etmek harâm olduğu (Dürr-ül-muhtâr)da tilâvet secdesinde 

yazılıdır. Nemâzlardan sonra imâm ile, eli göğse koyarak, selâmlaşmak 

bid’atdir. Müslimânlıkda el ile ve vücûd hareketi ile selâmlaşmak yokdur. İbni Nüceym 

Zeynel’âbidîn Mısrî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, böyle selâmların günâh olduğunu 

bildiriyor. Üçüncü kısmda elliyedinci madde sonunu okuyunuz!]. 

(Şir’at-ül-islâm) şerhınde diyor ki, (Hadîs-i şerîfde, (Gece seher vaktinde ve nemâzlardan 

sonra yapılan düâ kabûl olunur) buyuruldu. Düâya hamd ve senâ ve salevât 

ile başlamak ve sonunda iki avucu yüze sürmek sünnetdir). (Fetâvâ-yi Hindiyye)de, 

beşinci cüz’de diyor ki, (Düâ ederken, avuçlar semâya karşı açık, iki el 

– 219 –

aralık ve göğüs hizâsında olmalıdır). Sünnet kılmanın düâ etmekden efdal olduğu 

(Bezzâziyye)de yazılıdır. [Şî’î ve vehhâbîler, düâ ederken, iki avuç açık, birbirlerine 

bitişik, parmaklar yapışık, göğüs hizâsında, yüze karşı tutmakdadır.] 

(Ni’met-i islâm)da diyor ki, (Kadın nemâzda iki elini omuzu hizâsına kaldırır. 

Ayakda sağ elini solu üstüne getirir. Sağ el parmaklarını sol bilek üzerine halka yapmaz. 

Ellerini göğsü üzerine koyar. Rükü’da ellerini dizleri üstüne kor. Dizlerini 

kavramaz. Parmaklarının arasını açmaz. Dizleri dik olmaz. Sırtları düz olmaz. Secdede 

alçalıp, kollarını yanlarına ve karnını uyluklarına bitişdirir. Kaynağı üzerine 

oturup, ayaklarını sağa yatık çıkarır. Kadın erkeğe imâm olamaz. Kadının kadına 

imâm olması mekrûhdur. Erkeğe uyunca, en arkada saf olurlar. Öpülen kadının 

nemâzı bozulur. Aynı imâma uyan kadın, erkeğin önünde veyâ yanında kılarsa, 

erkeğin nemâzı fâsid olur. Erkek, kadına geride durmasını işâret eder, o da 

geride durmazsa, yalnız kadının nemâzı fâsid olur. Ateşdeki yemeğin taşması, çocuğun 

ağlaması hâlinde nemâzını bozması câiz olur.) Düâ ederken ellerini ileri uzatmaz, 

yüzüne karşı eğik tutar. 

Nefsini terketmeden Rabbini arzûlarsın, 

hayvânı sen geçmeden, insanı arzûlarsın. 

(Men arefe nefsehü, fekad arefe rabbeh), 

kendini sen bilmeden, Sübhânı arzûlarsın! 

Sen bu evin kapısın, henüz bulup açmadan, 

ma’şûka kavuşacak, zemânı arzûlarsın. 

Dışarı üfürmekle, yakılır mı bu ocak? 

Gönlün Hakka vermeden, ihsânı arzûlarsın! 

Dağlar gibi kuşatmış, tenbellik, kardeş seni, 

günâhını bilmeden, gufrânı arzûlarsın! 

Konuk için evin yok, hiç hâzırlığın da yok, 

ıssız dağın başında, mihmânı arzûlarsın! 

Bostânı, bağı gezdim; meyvesin bulamadım, 

sen söğüt ağacından, rummânı arzûlarsın! 

Gece sayıklar gibi, anlaşılmaz söz ile, 

sen de mi ey Niyâzi, irfânı arzûlarsın? 

Camı temizlemeden, aynayı arzûlarsın, 

zünnârını kesmeden, îmânı arzûlarsın! 

Küçük çocuklar gibi, binersin ağaç ata, 

tecriben yok, topun yok, meydânı arzûlarsın! 

Karıncalar gibi sen, ufak ufak yürürsün, 

meleklerden ileri, seyrânı arzûlarsın! 

Topuğuna çıkmadan, suyu deniz sanırsın, 

sen dereyi geçmeden, ummânı arzûlarsın! 

Haydi Niyâzi yürü, atma okun ileri, 

derdiyle kul olmadan, sultânı arzûlarsın! 

– 220 –

65 — YOLCULUKDA NEMÂZ 

(Seferî) veyâ (Müsâfir) olmak demek, yolcu olmak demekdir. Bir kimse, bulunduğu 

yerden veyâ gitdiği yolun iki tarafında dizili evlerin sonuncuları hizâsından 

ayrılırken, senenin kısa günlerinde, insan veyâ deve yürüyüşü ile, üç günde gidilecek 

yere gitmeği niyyet ederse, müsâfir olur. Niyyet etmez ise, bütün dünyâyı dolaşsa 

bile, müsâfir olmaz. Düşmanı arayan askerlerin hâli böyledir. Fekat, geri dönüşde 

müsâfir olur. İki günlük uzakda olan bir yere gitmeğe niyyet eden kimse, yolda 

iken veyâ o yere varınca, iki günlük yere dahâ gitmeğe niyyet etse, o dört 

günlük yere giderken müsâfir olmaz. Üç günlük yere gitmek niyyeti ile yola çıkan 

kimse, konakladığı bir yerden üç günlük yola gitmeğe niyyet ederek, ayrılırsa, gideceği 

yolun iki tarafındaki evlerin hizâsından ayrıldığı zemân müsâfir olur. Son 

evin gözünden gayb olması lâzım değildir. Bir tarafda evlerin hizâsını geçmesi lâzım 

olmaz. Deniz veyâ orman yanında konmuş olan göçebeler, çadırlardan ayrılınca 

müsâfir olur. Yolun bir veyâ iki tarafında, şehrden kendisine kadar evler dizilmiş 

bulunan köyleri de aşması lâzımdır. Şehre bitişik boş erâzîyi ve bağları, tarlaları, 

bostanları aşmak lâzım değildir. Bostanlarda, tarlalarda çiftçilerin, bekcilerin 

evleri bulunsa da, buralar ve bunlardan sonra gelen köyler, şehrden sayılmazlar. 

Boş erâzîden, kasabaya yakın (Finâ) denilen büyük mezârlıklar [fabrika, 

mekteb ve kışlalar] ve kasabadakilerin harman yapmak, hayvan koşdurmak, eğlenmek 

için devâmlı kullandıkları yerler ve avlandıkları, kullandıkları deniz ve göl 

kısmları şehrden sayılır. Ya’nî, buraları da aşmak lâzımdır. Finâ, ikiyüz metreden 

ziyâde uzakda ise veyâ arada tarla varsa, şehrden sayılmaz. Fekat uzak olan Finâda 

da, Cum’a ve bayram nemâzlarının kılınması sahîh olur. Arada Finâ bulunan 

şehrler, köyler şehrden sayılmaz. Böyle köyleri aşmak lâzım değildir. Yalnız Finâyı 

aşmakla seferî olur. Finâ, büyük şehrlerde ikiyüz metreden dahâ uzakda 

olunca da, şehrden sayılır. Muhtâr olan kavle göre, arada Finâ veyâ evler bulunursa 

da, köyleri aşmak lâzım olmadığı (İmdâd)ın Tahtâvî hâşiyesinde yazılıdır. 

Akşama kadar hep yürümesi şart değildir. Kısa günde, sabâh nemâzından, öğleye 

kadar yürümesi kâfîdir. Bu da, bir merhale, ya’nî bir menzil, bir konak denilen 

yoldur. Arada dinlenmesi de câizdir. Üç günlük yola, sür’atli bir vâsıta ile, meselâ 

trenle, dahâ az zemânda giderse, yine müsâfir olur [Mecelle 1664]. Bir yere, 

iki başka yoldan gidilse, biri kısa, öteki uzun olsa, kısa yoldan giden müsâfir olmaz. 

Uzun yol, üç günlük yürüyüş ise, bu yoldan, her vâsıta ile giden de, müsâfir olur. 

(İbni Âbidîn) buyuruyor ki, (Âlimlerin hepsi, üç günlük yolu, (Fersah) dedikleri, 

bir sâatda gidilen yolun uzunluğu ile bildirdiler. Bir kısmı, üç günlük yol yirmibir 

fersahdır dedi. Bir kısmı da, onsekiz, bir kısmı ise, onbeş fersahdır dedi. Fetvâ, 

ikinci söze göre, verilmişdir). Çoğunluğun fetvâsına göre, bir merhale, ya’nî bir 

günde gidilen yol, ârızasız olan düz yerde altı fersahdır. Bir fersah üç mîldir. Bir 

merhale onsekiz mîl, üç merhale 54 mîl olur. Bir mîlin dörtbin zrâ’ olduğu ve dörtbin 

hatve kavlinin za’îf olduğu ve bir zrâ’ın kelime-i tevhîd harfleri adedince, 

yirmidört parmak genişliğinde olduğu (İbni Âbidîn)de teyemmüm bahsinde yazılıdır. 

Bir parmak genişliği, ortalama 2 santimetredir. Bir zrâ’, 48 santimetre, bir mîl 

[1920] metre, bir fersah [5760] metredir. Bir merhale, otuzdört kilometre beşyüzaltmış 

metre, üç günlük yol da, takrîben yüzdört [103,680] kilometre olmakdadır. [Coğrafî 

mîl, bir dakîkalık Ekvator kavsinin uzunluğu olup [1852] metredir.] İstanbulda 

Küçükçekmeceden ayrılarak Tekirdağına giden seferî olur. (El fıkh-u alel mezâhib)de 

diyor ki, (Şâfi’î, mâlikî ve hanbelî mezheblerinde, sefer mesâfesi, iki merhale 

[Konak]dır. Bu da, onaltı fersahdır. Bu da 48 mîldir. Çünki bir fersah, üç mîldir. 

Bir mîl altıbin zrâ’ [insan kolu]dur. Seferî olmak mesâfesi, seksen kilometre 

altıyüzkırk metrelik bir yoldur.) Bu kadar kilometre olmak için, bir mîlin 4000 zrâ’ 

ve bir zrâ’ın 42 cm. olması lâzımdır. Nitekim 1404 [m. 1984] de ikinci baskısı yapılan 

(El-mukaddimet-ül hadremiyye) Şâfi’î fıkh kitâbının şerhinde de, (Şâfi’îde 

– 221 –

seferî olmak mesâfesi, dört Berîd, ya’nî iki merhaledir. Bir berîd, dört fersahdır. 

Bir fersah üç mîldir. Bir mîl, bin bâ’ [Kolaç]dır. Bir bâ’, dört zrâ’ [insan kolu]dur. 

Bir zrâ’, iki karışdır) demekdedir. Seferîlik mesâfesi, bu şerhe göre de, 16 fersah, 

ya’nî 48 mîl olmakda ve bir mîl, dört bin zrâ’ olmakdadır. (Mir’ât-i Medîne)nin beşyüzyirmiüçüncü 

sahîfesinde diyor ki, (Kitâbımızda zrâ’ dediğimiz uzunluk, insan 

kolu olup, Mısr ve Hicâzda şimdi kullanılan demir ölçünün sekizde yedisidir. 

Takrîben iki karışdır). Bu demir ölçü birimi, hanefî fıkh kitâblarında yazılı olan 

zrâ’ olup, 24 parmak genişliğindedir. 48 santimetredir. Bunun sekizde yedisi 42 santimetredir. 

Görülüyor ki, Şâfi’îde bir mîl dörtbin zrâ’dır. Bu da 1680 metredir. 48 

mîl de 80 kilometre 640 metredir. Sefer mesâfesinin, tam bu kadar kilometre olması 

şart değildir. Meşhûr olan veyâ zann-ı gâlib ile anlaşılan mesâfe kâfîdir. 

Denizde, orta rüzgârlı havâda giden yelkenlinin hızı esâsdır. İstanbuldan Mudanyaya 

giden, seferî olmaz. Bursaya giden, seferî olur. Tayyâre ile giden, altında 

bulunan yoldan veyâ denizden gitmiş gibidir. İstanbulda, Fâtihden otobüs ile 

sefere çıkan, bugün için, Edirne-kapı kabristânını geçince, Aksaraydan çıkan, 

Topkapı kabristânını, sâhil yolundan ise, Yedikule kapısını geçince, Üsküdardan 

çıkan, Selimiyye kışlası ile Karaca Ahmed kabristânı arasından geçince, İstanbuldan 

Anadoluda 104 kilometreye gitmeğe niyyet edenlerin hepsi, buğazın karşı 

sâhiline geçince seferî olurlar. Seferî olan kimsenin, dört rek’at olan farz nemâzları 

iki rek’at kılması hanefîde vâcib, mâlikîde sünnet-i müekkede, şâfi’îde efdaldir. 

Mukîm olan imâma uyması hanefîde, edâ ederken câiz, şâfi’îde hem edâ, 

hem kazâ ederken câiz, mâlikîde ikisinde de mekrûhdur. Müsâfire uyan mukîmin 

nasıl kılacağı, 64. cü maddede bildirilmişdir. Mest üzerine, üç gün üç gece mesh edebilir. 

Orucunu bozabilir. Kurban kesmesi vâcib olmaz. Müsâfir râhat ise, orucunu 

bozmamalıdır. Günâh için sefere çıkan, yalnız hanefî mezhebinde müsâfir 

olur. 59. cu maddeye bakınız! 

Mukîm olsun, müsâfir [ya’nî yolcu] olsun, özrlü olsun, özrsüz olsun, herkes, şehr 

ve köy dışında, hayvan üstünde otururken nâfile nemâz kılabilir. Hayvan yürürken 

de, dururken de kılınabilir. Beş vakt farz nemâzlardan önce ve sonra olan sünnetler 

de nâfile nemâz demekdir. Yalnız, sabâh nemâzının sünneti nâfile değildir. 

Fâtiha ve sûre okurken, sağ eli sol el üstüne bağlayıp göbek altına koymak iyi ise 

de, elleri uylukları üstüne koymak da olur. Her dürlü oturmak câizdir. Kendi yürürken 

nemâz kılmak, kimseye câiz değildir. Çünki yürümek nemâzı bozar [Cevhere]. 

Altmışdokuzuncu maddeye bakınız! Yolda rast geldiği şehrlerden geçerken 

de böyle kılabilir. Kendi şehrinde kılması mekrûhdur. Îmâ ile rükü’a ve secdeye 

eğilir. Başını birşey üzerine koymaz. Nemâza başlarken ve kılarken kıbleye dönmek 

lâzım değildir. Hayvanın yürüdüğü tarafa doğru kılması lâzımdır. Hayvanın 

veyâ yularının veyâ eğerinin üzerinde çok necs [pislik] bulunsa da, nemâz câiz olur. 

Fekat, necsli yerin üzerinde oturursa câiz olmaz. Necs ayakkabıyı da çıkarmak lâzımdır. 

Ayağı ile dürterek, yuları çekerek, az hareketle hayvanı idâre etmesi nemâzı 

bozmaz. Hayvan üzerinde nâfile nemâza başlıyan kimse, hızla yere inerek, 

yerde temâmlaması câizdir. Yerde başlayıp, hayvan üstünde temâmlamak câiz değildir. 

Farzları ve vâcibleri, zarûret olmadıkca hayvan üzerinde kılmak câiz değildir. 

(Halebî)de, (Farzları hayvan üzerinde kılmak, sünnetleri kılmak gibi olup, ancak 

teyemmüm yapmak için bildirdiğimiz özrler ile câizdir) diyor. Farzların da mukîm 

iken ve seferî iken, şehr dışında hayvan üzerinde zarûret olunca kılınacağı anlaşılmakdadır. 

Malının, canının, hayvanının tehlükede olması, inince hayvanın veyâ 

hayvandaki veyâ yanındaki malın çalınması, yırtıcı hayvan, düşman, yerde çamur 

olması, yağmur olması, hastanın, inerken, binerken, iyi olmasının gecikmesi 

veyâ hastalığının artması, arkadaşlarının beklemeyip tehlükede kalması, indikden 

sonra, hayvana yardımcısız binememek, hep zarûret olan özrdür. Az çamur özr de- 

– 222 –

ğildir. Yüzü, içine girerek gayb olursa, özr olur. Hayvanı olmıyan kimse, böyle çamurda 

ayakda ve îmâ ile kılar. Hayvana binemiyenin yardımcısı olursa, imâmeyn 

özr olmaz dedi. Farz veyâ vâcib kılarken, hayvanı kıbleye karşı durdurmalıdır. Durduramazsa, 

mümkin olduğu kadar durdurmalıdır. 

Müsâfir, vaktin sonuna doğru özrün biteceğini ümmîd etse, bekleyip, yerde kılması 

iyi ise de, hemen hayvan üstünde kılması da câizdir. Bunun gibi, su bulmak 

ümmîdi olanın, vaktin başında, teyemmüm ile kılması câizdir. Hayvan üstündeki 

(Mahmil) denilen iki sandıkda kılmak, hayvan üstünde kılmak gibidir. İnebilen kimse, 

farzları mahmilde kılamaz. Mahmilin ayakları toprağa indirilirse, sedir [kanepe] 

gibi olur ve burada farzları ayakda kılması câiz olur. Oturarak kılamaz. 

İki tekerlekli araba, hayvana bağlanmadıkca, yerde düz duramıyacağından yürürken 

de, dururken de hayvan gibidir. Üç, dört tekerlekli olup da hayvana 

bağlanmadan yerde düz duran araba, [otobüs, tren] yürümüyor ise, sedir gibidir. 

İçinde farz nemâz ayakda câiz olur. Araba gidiyor ise, hayvan gibidir. İçinde özrsüz 

farz kılmak câiz olmaz. Durdurup kıbleye karşı ve ayakda kılmalıdır. [Durduramazsa, 

ücretli olan vâsıtadan inerek nemâzı kılmalıdır; vâsıta giderse, arkadan 

gelen veyâ o kasabadan kalkacak olan başka vâsıta ile gitmelidir. Birinci vâsıtaya 

binerken, buna göre pazarlık yapmalıdır. Buna da imkân olmazsa, nemâzda 

oturur gibi yere oturarak ve imkân olduğu kadar kıbleye dönerek kılması câiz 

olur.] 

Hastanın ve seferde olanın farzları, sedirde, sandalyada, ayaklarını sarkıtarak 

oturup, îmâ ile kılmaları câiz değildir. Hasta, yerde veyâ uzunluğu kıble istikâmetinde 

olan sedirin üstünde, kıbleye karşı oturarak kılar. Birinci kısm, 74. cü maddeye 

bakınız! Seferî olanın, diğer üç mezhebi taklîd ederek, vâsıta yolda durduğu 

zemân, öğle ile ikindiyi ve akşam ile yatsıyı birleşdirerek kıbleye karşı, ayakda kılması 

dahâ iyi olur. Mâlikî ve şâfi’î mezheblerinde, günâh olmıyan seferde, ya’nî 80 

kilometreden ziyâde süren seferde, ikindiyi öğle nemâzı vaktinde ve yatsıyı akşam 

nemâzı vaktinde takdîm ederek veyâ öğleyi ikindi vaktinde ve akşamı yatsı vaktinde 

te’hîr ederek iki nemâzı bir arada kılmak câizdir. Yola çıkmadan nemâz kasr 

ve cem’ edilemez. Dört günden az kalmak niyyet etdiği yer (seferî yer) olur. Bu yerde 

kasr eder ve harac olunca, cem’ edebilir. Yağmur sebebi ile câmi’de cemâ’at ile 

cem’i takdîm câiz ise de yedi şartı vardır. Hastanın cem’ etmesi ihtilâflıdır. [Başka 

bir mezhebi taklîd etmek, mezheb değişdirmek demek değildir. İmâm-ı Şâfi’îyi 

“rahmetullahi teâlâ aleyh” taklîd eden bir hanefî, mezhebinden çıkmaz.] Yola çıkmadan 

ve yolculuk bitdikden sonra dört rek’at olan farzların iki rek’at kılınamıyacağı 

ve iki vaktin nemâzının birlikde kılınamıyacağı, Şâfi’î âlimlerinden Şemsüddîn 

Muhammed Remlî fetvâsında ve (İ’ânet-ut-tâlibîn alâ-hall-i elfâz-ı Feth-ilmu’în)de 

bildirilmekdedir. Bu fetvâ, (Fetâvâ-yı Kübrâ) kenârında basılmışdır. 

Ayrı ayrı hayvanlar üzerinde olarak cemâ’at ile kılınmaz. Bir mahmilde, bir araba 

veyâ otobüsde, dururken, odada kılar gibi cemâ’at ile kılınabilir. 

(Halebî-i kebîr)de diyor ki, (Şemsül Eimme Halvânî buyurdu ki, hayvan üzerinde 

kıbleye karşı durup, nemâzda iken, hayvan kıbleden dönerse, farz nemâz kabûl 

olmaz. Bir rükn kadar kıbleden ayrılmamalıdır. [Araba, tren de böyledir.] 

Giden gemide farzları, özrsüz oturarak kılmak, iki imâma göre câiz değildir. Baş 

dönmesi özrdür. İmâm-ı a’zam “rahmetullahi aleyh”, ayakda kılması iyi olur buyurdu. 

İmkânı varsa, gemiden çıkınca, toprakda kılmak dahâ iyidir. Deniz ortasında 

demirli gemi, rüzgârla çok sallanıyorsa, giden gemi gibidir. Çok sallanmıyorsa 

veyâ sâhile yanaşmış ise, farz nemâzları oturarak kılmak câiz olmaz. Yanaşmış gemide, 

karaya oturmuş ise, ayakda olarak her zemân câizdir. Karaya oturmamış ise, 

âlimlerin çoğuna göre, dışarı çıkmak mümkin ise, bu gemide farz kılmak câiz olmaz. 

Böyle gemi, hayvan gibidir. Karaya oturan gemi [ve deniz dibine direk, zincirle 

bağlı iskele, köprü] ise, toprak üzerindeki sedir, masa gibidir. Giden gemide, 

– 223 –

nemâza başlarken kıbleye karşı durmak ve gemi dönünce, nemâz içinde kıbleye 

dönmek lâzımdır. Çünki, gemilerde kıbleye dönmek, odadaki gibidir. Rükü’ ve secdeleri 

yapabilen kimsenin, gemide nâfile nemâzları da îmâ ile kılması câiz olmaz). 

(Merâkıl-felâh)da diyor ki, (Nâfileleri özrsüz oturarak kılmak câizdir. Yalnız sabâh 

nemâzının sünnetini ayakda kılar. Nâfileleri oturarak kılana, sevâbın yarısı verilir. 

Rükü’ için eğilir. Secde için, başını yere koyar. Yâhud, rükü’ için ayağa kalkar 

ve sonra rükü’a eğilir. Ayakda kılamıyan, oturarak kılar. Rükü’ için eğilir. Secde 

için, başını yere koyar. Secde için, başını yere koyamıyan kimse, îmâ ile kılar). 

(Hidâye) ve (Nihâye)de, (Yanaşmış gemide farz kılmak câizdir. Dışarı çıkıp karada 

kılmak iyi olur) diyor. (Behce)de diyor ki, (İstanbuldan kayıkla Üsküdara giderken, 

öğle vakti çıkacak olsa, öğleyi oturarak kılması câiz olur). Seferî olmadığı 

için, şâfi’îyi taklîd ile, öğleyi ikindi ile birlikde kılamaz. 

Mi’râc gecesi, akşam nemâzı üç rek’at, öteki nemâzlar iki rek’at farz oldu. Medîne-i 

münevverede ikinci emrle sabâh ve akşamdan başkası dört rek’ate çıkarıldı. 

Hicretin dördüncü yılında bunlar, müsâfir için, yine ikiye indirildi. Müsâfirin 

bunları dört kılması hanefîde günâh olur (Dürr-ül-muhtâr). 

Müsâfir farzı dört rek’at kılarsa, son iki rek’atı nâfile olur. Emri dinlemediği için 

ve nâfilenin iftitâh tekbîrini terk etdiği için ve farzın selâmını terk etdiği için ve nâfileyi 

farz ile karışdırdığı için, günâh olur. Tevbe etmezse Cehenneme gidebilir. 

Unutarak dört rek’at kılan kimse secde-i sehv yapar. Müsâfir olan imâm, yanılarak 

dört rek’at kılarsa, buna uymuş olan mukîmin nemâzı fâsid olur. İkinci rek’atde 

oturmazsa, farzı kabûl olmaz. Üçüncü rek’atin secdesini yapmadan, o şehrde 

onbeş gün kalmağa niyyet ederse, o farzı dört rek’at kılması lâzım olur. Fekat, üçüncü 

rek’atin kıyâmını ve rükü’unu tekrârlaması lâzım olur. Çünki, bu ikisini nâfile 

olarak yapmışdı. Nâfile olarak yapılan ibâdet farz yerine geçemez. [Nâfilelerin, 

sünnetlerin, kazâya kalmış farzlar yerine geçemiyeceği, buradan da anlaşılmakdadır.] 

Yetmişdördüncü maddenin sonuna bakınız! Müsâfir sûreleri kısa okur. Tesbîhleri 

üçden az yapmaz. Yolda iken, ya’nî sıkıntılı zemânında, sabâh nemâzından 

başka sünnetleri terk edebilir. Sünnetleri özr ile terk etmek câizdir. [Sünnetleri kazâ 

nemâzı niyyeti ile kılmak lâzım olduğu, buradan da anlaşılmakdadır.] 

Üç günlük yol gitmeden, geri dönmeğe niyyet ederse, o anda müsâfirlikden çıkar. 

Mukîm olur. Üç günlük yola gitmeğe niyyet edip şehrden çıkan bir kimse, üç 

günlük yoldan dahâ az veyâ dahâ çok gitdikden sonra, kendi şehrine girince veyâ 

başka bir yerde onbeş gün kalmağa niyyet ederse, yine mukîm olur. Onbeş günden 

az kalmağa niyyet ederse veyâ hiç niyyet etmeden yıllarca kalsa, müsâfir 

olur. Asker, dâr-ül-harbde, bir yerde onbeş gün kalmağa niyyet etse de, mukîm olmaz. 

Denizdeki gemide veyâ hayât, ev olmıyan adada, onbeş gün kalmağa niyyet 

eden müsâfir, mukîm olmaz. Gemicilerin malı, çoluk çocuğu da gemide olsa, yine 

mukîm olmaz. Gemi vatan değildir. Mekke, Minâ ve Arafât gibi başka başka 

yerlerde topdan onbeş gün kalmağa niyyet eden de, mukîm olmaz. Kadın, talebe, 

asker, me’mur, işçi ve çocuk gibi emr altında olanlar, kendi niyyetleri ile değil, zevcinin 

veyâ mahreminin, hocasının, kumandanının, iş verenin emrini alınca, emre 

göre hareket ederler. Âmirleri onbeş gün kalmağa niyyet etse, bunlar emri işitinceye 

kadar müsâfir olur. İşitince mukîm olurlar. Düşman memleketine giren veyâ 

bir kal’ayı karadan, denizden saran askerler, onbeş güne niyyet etseler bile, müsâfir 

olurlar. Düşman memleketine harb için gitmiyen, niyyetine göre müsâfir veyâ 

mukîm olur. (Dâr-ül-harb)de yeni müslimân olana eziyyet edilmiyorsa, mukîm 

olur. Çadırda yaşıyanlar çölde onbeş gün kalmağa niyyet edince, mukîm olurlar. 

Başkaları olmaz. 

Nemâz vaktinin sonunda sefere çıkan, bu nemâzı kılmamış ise, iki rek’at kılar. 

Vaktin sonunda vatanına gelen, bu vaktin nemâzını kılmamış ise, dört kılar. 

İnsanın mukîm olduğu, yerleşdiği yere (Vatan) denir. Hanefî mezhebinde, üç dür- 

– 224 –

lü vatan vardır. (Vatan-ı aslî) asl yer, insanın doğduğu veyâ evlendiği veyâ başka 

yere yerleşmemek, orada hep kalmak niyyeti ile yerleşdiği yerdir. Senelerce oturup 

da sonra çıkmağı veyâ düşündüğü birşey hâsıl olunca çıkmağı niyyet ederse, 

burada senelerce otursa bile, yerleşmiş olmaz. Bir kimse, bir yerde, onbeş gün kalmağa 

niyyet etmeden bile evlense, o yer, vatan-ı aslî olur. Orada mukîm olur. İki 

yerde zevcesi olan, o şehrlerin herbirine gidince, o yer, vatan-ı aslî olur. Oralarda 

mukîm olur. Zevcesi ölse, orada evleri, toprağı olsa bile, orası (asl yeri) olmakdan 

çıkar. Evlenmediği bir yere gidip yerleşmeğe niyyet edince, orası (asl yeri) olur. 

Bâlig bir çocuğun ana babasının bulunduğu yer, doğduğu yer bile olsa, buradan ayrılıp 

başka yerde, çıkmamak üzere niyyet edip yerleşse veyâ evlense, orası (Asl yeri) 

olur. Ana babasının yanına gidince, yerleşmeğe niyyet etmedikce, burası, çocuğun 

asl yeri olmaz. Onun asl yeri, evlendiği veyâ son yerleşdiği yerdir. Bir yere 

yerleşince, araları üç günden az olsa ve sefer niyyeti ile çıkmamış olsa bile, önce 

yerleşmiş olduğu ve doğduğu vatan-ı aslîleri bâtıl olur. Başka yere yerleşmek 

için asl yerinden ayrılan kimse, dahâ başka yere yerleşmek için yolunu değişdirse, 

birinci yerinden geçerken nemâzlarını dört kılar. Çünki, başka vatan edinmemişdir. 

Zevcesini bir yerde yerleşdirip, sonra kendisi başka yere yerleşse, ikisi de 

vatan-ı aslîsi olur. Bir kimse, vatan-ı aslîye girince mukîm olur. Onbeş gün kalmağa 

niyyet etmesi lâzım olmaz. 

İkinci vatan, (Vatan-ı ikâmet) geçici vatandır. Giriş ve çıkış günlerinden başka 

hanefîde onbeş, şâfi’î ve mâlikîde dört gün veyâ çok devâmlı kalıp, sonra çıkmağa 

niyyet edilen yere (Geçici vatan) denir. Bir yerde bu mikdâr kalmağa niyyet ederken, 

bu müddet içinde, başka yere gidip kalmağa ve yine buraya dönmeğe de niyyet 

edilirse, burası geçici vatan olmaz. Geceleri burada, gündüzleri başka yerde kalmağa 

niyyet ederse, burası vatan-ı ikâmet olur. Okumak için veyâ vazîfe yapmak 

için bir yerde senelerce kalmağa ve sonra buradan çıkmağa niyyet ederse, burası 

(Vatan-ı ikâmet) olur. Burada, çıkmamak niyyeti ile yerleşseydi, vatan-ı aslî olurdu. 

Vatan-ı ikâmet üç şeyle bozulur: Başka bir vatan-ı ikâmete gidince, sefer niyyeti 

ile çıkmamış olsa ve aralarındaki uzaklık üç günlük yoldan az olsa bile, önceki 

vatan-ı ikâmet bozulur. Vatan-ı aslîye gidince de bozulur. Bir hanefî, Mekke-i 

mükerremede onbeş gün oturup sonra, Minâya gidip evlenirse, Minâ vatan-ı aslî 

olur. Mekke-i mükerreme vatan-ı ikâmet olmakdan çıkar. Üçüncü sebeb, sefere 

niyyet ederek çıkmakdır. Ya’nî vatan-ı ikâmetden üç gün üç gece uzağa gitmeğe 

niyyet ederek ayrılınca, burası vatan-ı ikâmet olmakdan çıkar. Dahâ az yola niyyet 

ile gidip gelseydi, geçici vatanı bozulmazdı. Vatan-ı ikâmetden niyyetsiz çıkıp, 

başka yerde üç günlük yola gitmek için niyyet ederse, üç günlük yol yürümeden 

önce, vatan-ı ikâmete girerse, seferî olması bozulur. Mukîm olur. Niyyet etdikden 

başlıyarak üç günlük yol gitdikden sonra, buraya girerse veyâ buradan hiç geçmezse, 

mukîm olmaz. Şâfi’îde bir yerdeki işinin dört günden önce bitmiyeceğini bilirse, 

niyyet etmese de, oraya girince mukîm olur. Müddetini iyi bilmezse, onsekiz 

gün sonra mukîm olur. 

İstanbuldan Bağdâda ve Mekke-i mükerremeden Kûfeye onbeş gün kalmak niyyeti 

ile giden birer hanefî, bu vatan-ı ikâmetlerinden çıkarak, Kasr denilen yere gelseler, 

her ikisi de Kasra giderken müsâfir olmaz. Çünki, Kasr denilen yer, Bağdâd 

ile Kûfe arasındadır. Her ikisinden iki günlük yol uzakdır. Kasrda onbeş gün kalmağa 

niyyet ederlerse, Bağdâd ve Kûfe, vatan-ı ikâmet olmakdan çıkar. Çünki Kasr 

şehri, yeni vatan-ı ikâmetleri olur. Onbeş gün sonra Kasrdan Kûfeye gelseler, müsâfir 

olmazlar. Kûfeden bir gün sonra çıkıp Bağdâda gitseler, yolda Kasrdan geçseler, 

yolda hep müsâfir olmazlar. Çünki, Kasr, ikisi için de vatan-ı ikâmet idi. Üç 

günlük yola niyyet etmeden çıkıp gelince, müsâfir olmazlar. Bunlar Bağdâddan ve 

Kûfeden ilk çıkışlarında dört günlük yola niyyet etselerdi ve Kasrda karşılaşıp, her 

ikisi de Kûfeye gidip, bir gün kalıp, sonra Bağdâda gitselerdi, hep müsâfir olurlar- 


dı. Çünki, üç gün sefer niyyet etmişlerdir. İstanbullu, bu yolu yürümüşdür. Mekke-i 

mükerremeli ise, sefere çıkınca, Kûfe, vatan-ı ikâmet olmakdan çıkmışdır. Kasr 

şehri, vatanları olmadığı için, buradan geçmeleri, mukîm olmalarına sebeb olmaz. 

İstanbuldan gelen, Kûfede onbeş gün kaldıkdan sonra, Mekkeye gitmek niyyeti ile 

yola çıksaydı, üç günlük yol gitmeden, bir iş için, yine Kûfeye dönseydi, mukîm olmazdı. 

Çünki, üç günlük yola gitmek niyyeti ile çıkınca, Kûfe şehri vatan-ı ikâmet 

olmakdan çıkmışdır. Kûfe, Bağdâdın ve Kerbelânın cenûbundadır. 

Üçüncü vatan, (Vatan-ı süknâ) uğradığı yer olup, onbeş günden az kalmak 

için niyyet edilen yâhud yarın çıkarım diyerek, senelerle oturulan yerdir. Müsâfir 

vatan-ı süknâda farzları hep iki rek’at kılar. Bir köye, bir şehre gelince, on gün 

kalmağa niyyet edip, on gün sonra, bir hafta dahâ kalmağa niyyet ederse mukîm 

olmaz. 

Vatan-ı ikâmetde veyâ vatan-ı süknâda bulunmak, vatan-ı aslînin bozulmasına 

sebeb olmaz. Sefere çıkmak da, vatan-ı aslîyi bozmaz. Vatan-ı süknâda bulunmak 

vatan-ı ikâmeti bozmaz. Birinci vatan-ı süknâyı bozar. 

Seferî olan kimse, vatan-ı süknâda iken, mukîm sayılmaz. Seferî olmıyan, vatan-ı 

süknâ yapdığı yerde, mukîm sayılır. Sefer mesâfesi kadar uzak olmıyan bir 

köye gitmek için şehrinden çıkan, bu köyde onbeş günden az kalsa, burası (Vatan-ı 

süknâ) olur. Burada müsâfir olmaz. Farzları temâm kılar. Sonra, bu köyden, 

sefer niyyet etmeden çıksa, şehrine veyâ başka bir vatan-ı süknâya girmeden, yolda 

sefere niyyet etse, yolda farzları iki rek’at kılar. Bu köye girerse, mukîm olur. 

Çünki, vatan-ı aslîye veyâ vatan-ı süknâya girmediği için ve sefer niyyeti ile çıkmadığı 

için, vatan-ı süknâsı bozulmamışdır. Görülüyor ki, vatan-ı süknânın bozulması, 

vatan-ı ikâmet gibi oluyor. Vatan-ı süknâda mukîm olmak için, bunun ile 

vatan-ı aslî veyâ vatan-ı ikâmet arası sefer müddetinden [üç günden] az olmalıdır. 

Meselâ: 

Bir kimse Kûfeden Kadsiyeye gidiyor. İkisi arası üç günlük yoldan azdır. Kadsiyeden 

Hîreye doğru yola çıkıyor. İkisi arası da üç günden azdır. Hîreye gelmeden, 

Kadsiyeye dönüyor. Unutduğunu alıp, Şâma gidecekdir. Kûfeye uğramıyor, 

Kadsiyede, nemâzı temâm kılar. Çünki, buradan ayrılırken sefere niyyet etmediği 

ve Hîreye girmediği için, Kadsiye vatanlıkdan çıkmadı. Hîre, Kûfenin beş kilometre 

cenûb-i şarkındadır. Kadsiye, biraz dahâ cenûbdadır. 

Üç günlük yola sefer niyyeti ile çıkan kimse, üç günlük yol gitmeden önce, bir 

köyde onbeş günden az kalsa, sonra buradan çıksa, buraya tekrâr gelirse, mukîm 

olmaz. Çünki, ilk geldiğinde de müsâfir idi. Yanında zevci veyâ mahremi bulunmayan 

hayzlı kadının sefer niyyeti ile yola çıkması kıymetsizdir. Temizlendikden 

sonra üç gün dahâ gitmeden önce kaldığı yerde müsâfir olmaz. 

(Berîka) ve (Hadîka) kitâblarında diyor ki, (Hür kadının, zevci veyâ ebedî 

mahrem akrabâsından biri yanında bulunmadan, yalnız veyâ başka kadınlarla 

yâhud âkıl, bâlig ve sâlih olmıyan mahremi ile üç günlük yola gitmesi [üç mezhebde] 

harâmdır. Şâfi’î mezhebinde, kadınlar ile mahremsiz olarak, farz olan hacca gidebilir. 

Bir veyâ iki erkeğin sefere gitmesi mekrûhdur. Üç erkeğin gitmesi mekrûh 

olmaz. Dört erkeğin gitmesi ve içlerinden birini emîr (Başkan) seçmeleri sünnetdir). 

(Hindiyye)de nafaka bahsinde ve (Tahtâvî), (Dürr-ül-muhtâr) ve (Dürr-ülmüntekâ)da 

hac bahsinde diyor ki, (Kadın, mürâhık olan, ya’nî bülûğa yaklaşmış, 

oniki yaşındaki mahremi ile sefere gidebilir). (Kâdîhân)da diyor ki, (Kadın, sâlih 

cemâ’at ile sefere gidebilir). [Bu iki kavl, zarûret hâlinde câiz olur.] (Mecelle)de 

dokuzyüzseksen altıncı maddede diyor ki, (Sinn-i bülûğun mebdei, erkekde on- 

– 226 –

iki ve kızda dokuz yaşları doldurmakdır. Müntehâsı, ikisinin de onbeş yaşdır. 

Onbeş yaşını ikmâl edince bâlig sayılırlar. 

Oniki ve dokuz yaşlarını doldurup da, bâlig olmamış çocuğa (Mürâhık) denir.) 

66 — NEMÂZIN VÂCİBLERİ, SECDE-İ SEHV 

Fâtiha okumak, Fâtihadan sonra bir sûre veyâ âyet okumak, Fâtihayı ve zamm-ı 

sûreyi farzların birinci ve ikinci rek’atlerinde, vâcib ve sünnetlerin her rek’atinde okumak, 

secdeleri birbiri ardınca yapmak, ikinci rek’atde teşehhüd mikdârı oturmak, 

son rek’atde otururken, (Ettehıyyâtü) okumak, rükü’da ve iki secdede ta’dîl-i erkân, 

[ya’nî sübhânallah diyecek kadar hareketsiz durmak vâcib, dahâ çok durmak sünnetdir], 

kavmede ve celsede tumânînet [sübhânallah diyecek kadar durmak], nemâz 

sonunda esselâmü... demek, kunût düâsı okumak, imâmın, sabâh, Cum’a, bayram, 

terâvîh, vitr nemâzlarında ve akşam ile yatsının ilk iki rek’atinde yüksek sesle okuması, 

imâmın ve yalnız kılanın öğle ve ikindi farzlarında ve akşamın üçüncü, yatsının 

üçüncü ve dördüncü rek’atlerinde hafîf sesle okumaları vâcibdir. (Bezzâziyye)de 

diyor ki, (Hafîf sesle okuyanı bir iki kişinin işitmesi mekrûh olmaz. Sesli okumak, 

çok kişinin işitmesi demekdir). 

Nemâzın vâciblerinden birini bilerek yapmamak, nemâzı bozmaz. Fekat günâh 

olur. Unutarak yapmıyan, (Secde-i sehv) eder. Farzın ilk iki rek’atinde, (Zamm-ı 

sûre)yi unutan, üçüncü ve dördüncü rek’atlerde okuyup, sonra secde-i sehv yapar. 

Kırâeti unutduğunu rükü’da hâtırlarsa, hemen kalkıp kırâeti ve sonra rükü’u yapar. 

Bir farzı ve vâcibi, vaktinden önce veyâ sonra yapan da, secde-i sehv eder. Meselâ, 

zamm-ı sûrenin bir parçasını rükü’da okuyana, ettehıyyâtüden sonra az birşey 

okuyarak, üçüncü rek’ati gecikdirene, imâm yüksek sesle okuyacak yerde, hafîf 

sesle okursa ve hafîf sesle okuyacak yerde yüksek sesle okursa, secde-i sehv yapmak 

lâzım olur. İmâmın yüksek sesle okuması vâcib olan yerleri, yalnız kılanın yüksek 

sesle de, hafîf sesle de, okumaları câizdir. Birkaç kerre secde-i sehv îcâb etse, 

bir kerre yapmak yetişir. İmâm ile berâber, cemâ’at de secde-i sehv yapar. Cemâ’atden 

biri hatâ yaparsa, secde-i sehv yapmaz. Cemâ’ate, birinci rek’atden sonra yetişen 

kimse, imâm ile secde-i sehv yapdıkdan sonra, nemâzını temâmlar. Oturmağı 

unutup, üçüncü rek’ate kalkarken hâtırlayan bir kimse, dizleri yerden ayrıldıkdan 

sonra ise, oturmaz, secde-i sehv eder. Son rek’atde oturmayıp ayağa kalkarsa, 

secde etmeden hâtırladı ise, hemen oturur ve oturmağı gecikdirdiği için, secde-i 

sehv eder. Secdeye inince hâtırladı ise, farz nemâzı, nâfile şekline döner. Bir 

rek’at dahâ kılıp, altıncı rek’ate oturarak temâmlar. Dördüncü rek’atde teşehhüd 

mikdârı oturup, selâm vermeden beşinciye kalkarsa, secdeye yatmadan hâtırladı 

ise, oturup teşehhüdde okumadıklarını okuyup selâm verir ve secde-i sehv yapar. 

Secdeye yatdı ise, altıncı rek’ati de temâmlayıp, secde-i sehv yapar. Farzı temâm 

etmiş olur. İki rek’ati de nâfile olur. Fekat, bu iki rek’at, öğle, akşam ve yatsının 

son sünneti yerine geçmez denildi. Çünki, sünnetlere tahrîme tekbîri ile başlanır. 

İmâm secde-i sehv yaparken de, câmi’e gelip, uymak câizdir. Secde-i sehvi bile bi- 

– 227 –

le yapmıyan veyâ nemâzın vâciblerinden birini, meselâ Fâtiha okumağı, bilerek terk 

eden kimsenin, o nemâzı tekrâr kılması vâcib olur. Tekrâr kılmazsa, fâsık olur. 

Cum’a ve bayram nemâzlarında, imâmın secde-i sehvi yapmaması iyi olur. 

Secde-i sehv yapmak için, bir tarafa selâm verdikden sonra, iki secde yapıp oturur 

ve nemâzı temâmlar. İki tarafa selâm verdikden sonra veyâ hiç selâm vermeden 

de, secde-i sehv yapmak câizdir. 

Bir kimse, kaç rek’at kıldığını unutsa, bu şaşırması, ilk olarak başına geldi ise, 

selâm verip nemâzı tekrâr kılmalıdır. Şaşırmak âdeti ise, düşünüp, çok zan etdiğine 

göre kılar. Kuvvetli zan edemezse, az kıldığını kabûl ederek temâmlar. Nemâzı 

kıldığında şübhe eden kimse, vakt çıkmadı ise, tekrâr kılar. Çıkdı ise kılmaz. 

Kaç rek’at kıldığını şaşırıp, nemâz içinde düşünmesi, sonraki rüknün veyâ vâcibin, 

bir rükn zemânı kadar gecikmesine sebeb olursa, bu arada, âyet ve tesbîh okusa 

bile, secde-i sehv lâzım olur. Nemâzın içindeki farzlara (Rükn) denir. Bir âyet 

okumak, rükü’ ve iki secde, son rek’atde oturmak, birer rükndür. Düşünmek, farzı 

veyâ vâcibi gecikdirince, secde-i sehv lâzım oluyor. Meselâ, son rek’atde oturunca 

düşünürse, selâm vermesi gecikirse, secde-i sehv lâzım olur. Fazla okuduğu salevât 

ve düâ, sünnet olarak değil, düşünce, dalgınlık sebebi ile olduğu vakt, vâcibin 

gecikmesi suç oluyor. Başka bir nemâzı kılıp kılmadığını veyâ dünyâ işlerinden 

herhangi birini düşünürse, bir rüknün gecikmesine sebeb olsa bile, secde-i sehv lâzım 

olmaz. Nemâz bitdikden sonra, kaç rek’at kıldığında şübhe ederse, buna vesvese 

denir. Buna ehemmiyyet vermez. Nemâzdan sonra, bir âdil müslimân, yanlış 

kıldın derse, tekrâr kılması iyi olur. İki âdil kimse söylerse, tekrâr kılması vâcib 

olur. Âdil olmazsa, sözünü dinlemez. İmâm doğru, cemâ’at ise, yanlış kıldık derse, 

imâm kendine güveniyorsa veyâ bir şâhidi olursa, tekrâr kılınmaz. 

Bir şeyin vâcib veyâ bid’at olmasında şübhe edilse, bu şeyi yapmak iyi olur. Bid’at 

ile sünnet arasında şübhe olsa, yapmamak lâzım olur. [Madde 54’e bakınız!] 

İftitâh tekbîrini söyledi mi, abdesti var mı, elbisesi temiz mi, başına mesh etdi 

mi şübhe ederse, ilk olarak şübhe etdi ise, nemâzı bozup tekrâr kılar. Abdest almaz. 

Elbisesini yıkamaz. Her zemân şübhe ediyorsa, nemâzı bozmaz, temâmlar. 

SALÂT-İ VİTR — (Mevkûfât)da diyor ki, (İmâm-ı a’zam “rahmetullahi aleyh” 

Vitr nemâzı vâcibdir buyurdu. İki imâm ise, sünnetdir dedi. [Mâlikî ve şâfi’î mezheblerinde 

de sünnetdir.] Buna ezân ve ikâmet okunmaz. Üçüncü rek’atde rükü’a 

eğilmeden önce, her zemân, arabî bir düâ okumak vâcibdir. Vaktinde kılmıyanın 

kazâ etmesi lâzımdır. Vitr diye niyyet de lâzımdır. Vitr nemâzı, üç rek’atdir. 

Üçüncü rek’at bitince selâm verilir. Üç rek’atde de Fâtiha ve zamm-ı sûre okunur. 

Üçüncü rek’atde, zamm-ı sûre okudukdan sonra, iki el, iki yana salıverilmeden, doğruca 

kulaklara kaldırılarak (Allahü ekber) denir. Sonra eller, iki yana salıverilmeden, 

doğruca bağlanır. Hemen iki Kunût düâsını okumak vâcibdir. Bu (Kunût düâları)nı 

bilmiyen kimse, üç kerre istigfâr okur. Meselâ (Allahüm-magfir lî) der. Yâhud 

bir kerre (Rabbenâ âtinâ...) âyetini sonuna kadar okur. Vitr nemâzından 

başka nemâzlarda Kunût düâsı okunmaz. Vitr nemâzı, yalnız Ramezânda cemâ’at 

ile kılınır. Ramezânda yatsının farzını cemâ’at ile kılmıyanlar, toplanıp da, 

Terâvîhi ve Vitri cemâ’at ile kılamazlar. Çünki, Terâvîh, yatsının cemâ’ati ile kılınır. 

(Hindiyye)de diyor ki, (Farzı yalnız kılan, Terâvîhin cemâ’atine katılır. Kaçırdığı 

rek’atlerini temâmlar. Terâvîhi cemâ’at ile kılamıyan, farzı kıldığı imâm ile 

Vitri kılabilir. Vitri cemâ’at ile kıldıkdan sonra, başka câmi’e giden, imâm farzı kılıyorsa 

farza, Terâvîhi kılıyorsa, buna niyyet ederek, imâma uyarsa, bir kavle göre 

sahîh olur. Terâvîh kılındığını anlarsa, farzı kılmamış ise, bir kenârda farzı kılıp, 

sonra imâma uyar. İmâm, rükü’a çabuk eğilirse, (Sübhâneke)yi çabuk okuyup 

veyâ yarıda bırakıp imâma rükü’da yetişmelidir. Kunûtu unutan, rükü’dan sonra 

okumaz. Nemâzın sonunda, secde-i sehv yapar. İmâm, Kunût okumazsa, cemâ’at 

da okumaz. Şâfi’î imâm, sabâh nemâzında, rükü’dan kalkınca, Kunût okurken, bu- 

– 228 –

na uymuş olan Hanefî kimse, Kunût okumaz. Ayakda bekler. Vitr nemâzını gece 

yarısından sonra kılmak çok sevâb ise de, uyanamayan, yatsının son sünnetinden 

sonra, yatsı ile birlikde, erken kılmalıdır). Vitri yatsının farzından evvel kılmak sahîh 

olmaz. Çünki, ikisi arasında tertîb, İmâm-ı a’zama göre vâcibdir. Unutarak evvel 

kılan, Vitri iâde etmez. İki imâma göre, Vitr yatsıya tâbi’dir. Yatsıdan evvel kılanın 

i’âde etmesi lâzımdır. 

SECDE-İ TİLÂVET — Kur’ân-ı kerîmde, ondört yerde, secde âyeti vardır. Bunlardan 

birini okuyanın veyâ işitenin, ma’nâsını anlamasa da, bir secde yapması vâcibdir. 

Başkasının okuduğu yerde bulunan, fekat işitmiyen kimse, secde etmez. Secde 

âyetini yazan, heceliyen, secde yapmaz. Tercemesini okuyan veyâ işiten, bunun 

secde âyeti olduğunu anlarsa, secde yapar. 

Nemâz kılması farz olan kimselerin, tilâvet secdesi işitince, secde yapmaları vâcib 

olur. Bunun için, secde âyetini işiten cünübün ve serhoşun da, abdest aldıkları 

zemân secde etmeleri lâzımdır. Serhoş, çok içmiş, aklı gitmiş ise, kendi okuyunca 

da, işitince de, secde etmesi vâcib olmaz. Uyuyan ve bayılmış veyâ deli okuyunca, 

işitenlerin secde etmesi vâcib olur denildi. Fekat, bunların ve kuşun okuması 

ile secde edilmemesi doğrudur. Çünki, bunların okuması, hakîkî, doğru tilâvet, okumak 

değildir. Hakîkî okumak demek, (Kur’ân-ı kerîm)i okumakda olduğunu anlıyarak 

okumakdır. Çocuk, yapdığını anlıyacak yaşda ise, okuması ile, işitenlerin 

secde etmesi lâzım olur. Dahâ küçük yaşda ise lâzım olmaz. Delinin nemâz kılmaması 

için altı nemâz vakti, oruc tutmaması için, gece ve gündüz bir ay, zekât vermemesi 

için, bir yıl aralıksız deli olması lâzımdır. Fekat, zemânı ne olursa olsun, 

deli iken okursa, secde lâzım olmaz. Aklı başında iken okursa secde lâzım olur. Dağlardan, 

çöllerden ve başka yerlerden aks edip, yansıyıp geri gelen sedâyı işitenlerin 

ve kuşdan işitenlerin secde etmesi vâcib olmaz. Secde âyeti hece hece okununca 

ve yazılınca da secde yapılmaz. Kâfirin okuduğunu işiten müslimânların secde 

etmesi vâcib olur. (Dürr-ül-müntekâ)da diyor ki, (İnsan sesi olması lâzımdır). Radyodan 

işitilen sesin, insan sesi olmadığı, hâfızın sesine benziyen, cansız âlet sesi olduğu, 

ikinci kısmın elliikinci maddesinde bildirilmişdir. Bunun için, (El-fıkh-u alelmezâhib-il 

erbe’a)da da diyor ki, (Fonografda [gramofonda, teybde ve radyoda] 

okunan secde âyeti işitenin, tilâvet secdesi yapması vâcib olmaz.) 

Tilâvet secdesi yapmak için, abdestli olarak, kıbleye karşı ayakda durup, elleri 

kulaklara kaldırmadan (Allahü ekber) diyerek secdeye yatılır. Üç kerre (Sübhâne 

rabbiyel-a’lâ) denir. Sonra (Allahü ekber) deyip ayağa kalkınca, secde-i tilâvet 

temâm olur. Önce niyyet etmek lâzımdır. Niyyetsiz kabûl olmaz. Nemâzda 

okuyunca, hemen ayrıca rükü’ veyâ bir secde yapıp ayağa kalkar. Okumasına 

devâm eder. Secde âyetini okudukdan iki üç âyet sonra nemâzın rükü’una eğilirse 

ve tilâvet secdesine niyyet ederse, nemâzın rükü’ veyâ secdeleri, tilâvet secdesi 

yerine geçer. Cemâ’at ile kılan ise, imâm secde âyeti okuyunca, imâmın okuduğunu 

işitmese de, imâmla birlikde, ayrıca bir rükü’ ve iki secde yapar. Cemâ’atin 

rükü’da niyyet etmesi lâzımdır. Nemâz dışında, sonraya da bırakılabilir. Cünüb, 

abdestsiz ve serhoş olanın da temizlendikden sonra yapmaları lâzımdır. Hâid kadın 

işitince, secde etmesi vâcib olmaz. Bir oturumda bir secde âyetini birkaç def’a 

okuyan ve işiten, hepsi için bir secde eder. Muhammed aleyhisselâmın ism-i şerîfini 

söyleyince veyâ işitince, salevât okumak da böyledir. Bir meclisde iki secde âyeti 

okunursa, iki secde lâzım olur. Nemâz kılarken, dışardan secde âyeti işiten, nemâzdan 

sonra secde eder. Nemâz kılması harâm olan üç vaktde secde-i tilâvet yapmak 


(Dürr-ül-muhtâr)da ve (Nûr-ül-îzâh)da secde-i tilâvet sonunda diyor ki, 

(İmâm-ı Nesefî “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Kâfî) kitâbında buyuruyor ki, bir kimse 

hüzünden, sıkıntıdan kurtulmak için, Allahü teâlâya kalbinden yalvararak, 

ondört secde âyetini [ezberden, ayakda] okuyup, herbirinden sonra, hemen yatıp 

– 229 –

secde ederse, Allahü teâlâ, o kimseyi o derd ve belâdan korur). Son secdeden kalkınca, 

ayakda ellerini ileri uzatır. Kendinin veyâ bütün müslimânların dünyâ ve dinlerine 

gelen belâdan, sıkıntıdan kurtulmaları, korunmaları için düâ eder. 

(Şükr secdesi) de, tilâvet secdesi gibidir. Kendisine ni’met gelen veyâ bir derdden 

kurtulan kimsenin, Allahü teâlâ için secde-i şükr yapması müstehabdır. Secdede 

önce, (Elhamdülillah) der. Sonra, secde tesbîhini okur. Nemâzdan sonra şükr 

secdesi yapmak mekrûhdur. (Mektûbât-ı Ma’sûmiyye) birinci cild, 124. cü mektûbda 

da yazılıdır. Câhillerin sünnet veyâ vâcib sanacağı mubâhları yapmak da, tahrîmen 

mekrûhdur. (Bid’at) hâsıl olmasına sebeb olur. 

(Redd-ül-muhtâr)da vitr nemâzını anlatırken diyor ki, (İnanması da, yapması 

da farz olan emrlere (Farz) denir. Farz olduğuna inanmıyan, kâfir olur. Yapmıyan, 

tevbe etmezse, Cehennem azâbı çeker. İnanması farz olmayıp, vâcib olan, yapması 

farz olan emrlere (Vâcib) denir. Vâcib olduğuna inanmıyan kâfir olmaz. Vâcibi 

yapmıyan da, tevbe etmezse, Cehennemde azâb çeker. Vâcibin, ibâdet olduğuna, 

yapılması lâzım olduğuna inanmıyan kâfir olur. Çünki, vâcib olduğu, sözbirliği 

ile ve zarûrî olarak bildirilmişdir. Kur’ân-ı kerîmde (Kat’î delîl) ile, ya’nî 

açıkca bildirilmiş ve sözbirliği ile anlaşılmış emrlere farz denir. Kur’ân-ı kerîmde 

(Şübheli delîl) ile, ya’nî açık olmıyarak bildirilmiş veyâ bir sahâbînin bildirmesi ile 

anlaşılmış olan emrlere vâcib denir. 

Ahkâm-ı islâmiyyeyi bildiren delîller, vesîkalar dörtdür: Sübûtü ve delâleti 

kat’î olanlar. Açık anlaşılan âyetler ve tevâtürle, ya’nî sözbirliği ile bildirilmiş açıkca 

anlaşılan hadîsler böyledir. İkincisi, sübûtü kat’î olup, delâleti zannî olanlar. 

Açıkca anlaşılamıyan âyetler böyledir. Üçüncüsü, sübûtü zannî, delâleti kat’î 

olanlar. Bir sahâbînin bildirdiği açık hadîsler böyledir. Dördüncüsü, sübûtü de, delâleti 

de zannîdir. Bir sahâbînin bildirdiği, açık anlaşılamıyan hadîsler böyledir. Birincisi, 

farz ile harâmları, ikincisi ve üçüncüsü, vâcib ile tahrîmen mekrûhu, dördüncüsü, 

sünnet ile müstehabı ve tenzîhî mekrûhu bildirir. Bir sahâbînin haberini 

veyâ kıyâsı te’vîlsiz red etmek (Bid’at)dir.) 

Gelin nemâz kılalım, kalbden pası silelim, 

Allaha yaklaşılmaz, nemâz kılınmadıkca! 

Nerde nemâz kılınır, günâhlar hep dökülür, 

İnsân, kâmil olamaz, nemâzı kılmadıkca! 

Kur’ân-ı kerîmde Hak, nemâzı çok medh etdi, 

dedi sevmem kişiyi, nemâzı kılmadıkca! 

Bir hadîs-i şerîfde: Îmânın alâmeti, 

insanda belli olmaz, nemâzın kılmadıkca! 

Bir nemâzı kılmamak, ekber-i kebâirdir, 

tevbe ile afv olmaz, kazâsın kılmadıkca! 

Nemâzı hafîf gören, îmândan çıkar hemân, 

müslimân olamaz o, nemâzın kılmadıkca! 

Nemâz kalbi temizler, kötülükden men’ eder, 

münevver olamazsın, nemâzın kılmadıkca! 

– 230 –

67 — NEMÂZI BOZAN ŞEYLER 

Aşağıdaki yazılar, (Dürr-ül-muhtâr)dan terceme edilmişdir: 

Nemâzı bozan şeylere, (Müfsidleri) denir. İbâdetlerin fâsid ve bâtıl olması aynı 

şeydir ve bozulması demekdir. Mu’âmelâtda ise, aynı şey değildir. Nemâzın müfsidlerinden 

otuzbir adedini aşağıda bildiriyoruz: 

1 — Konuşmakdır. Bir kelime de nemâzı bozar. Bilerek, bilmiyerek, zorla, 

unutarak söylemek, hep bozar. Yalnız, birinci oturuşda, ikinci oturuş sanarak 

selâm söylemek, nemâzı bozmaz. Nemâzı iki rek’at sanarak veyâ ayakda (esselâmü) 

derse, bozulur. Başkasının selâmına, her sûret ile cevâb söylemek bozar. 

2 — Boğazından, özrsüz, öksürür gibi ses çıkarmak nemâzı bozar. Kendiliğinden 

olursa bozmaz. Okumağı kolaylaşdırmak için yaparsa, zararı olmaz. 

3 — Kur’ân-ı kerîmde ve hadîs-i şerîfde bulunmıyan düâları okumak, bozar. 

(Dürr-ül-muhtâr)da, (Selâm vermeden önce okunacak düâ arabî olmalıdır. Nemâzda 

başka dil ile düâ etmek harâmdır) diyor. İbni Âbidîn burada (İmâm-ı Ebû Yûsüf 

ve Muhammed, arabîden başka dil ile kılınan nemâz sahîh olmaz, dediler. İmâm-ı a’zamın 

“rahmetullahi aleyhim” da sonraki ictihâdı böyledir) buyurmakdadır. 

4 — Ah, of gibi inlemek bozar. 

5 — Uf diye sıkıntıyı bildirmek bozar. 

6 — Ağrı, üzüntü sebebi ile, sesle ağlamak bozar. Sessiz gözyaşı ile veyâ Cenneti, 

Cehennemi hâtırlayıp sesle ağlarsa, bozulmaz. Hasta, elinde olmıyarak ah, of 

der ve ağlarsa bozulmaz. 

7 — Aksırıp (Elhamdülillah) diyene (Yerhamükallah) demek bozar. Nemâzın 

dışında hemen cevâb vermek üç kerre farz-ı kifâye, fazlası müstehabdır. [Rıyâdun-nâsihîn.] 

8 — Kötü habere (İnnâ lillah ve...) demek bozar. Bunu, nemâz kılmıyorken söylemek, 

sünnetdir. 

9 — Allahü teâlânın ve Peygamberin “sallallahü aleyhi ve sellem” ismlerini işitince 

(Celle celâlüh) ve (Sallallahü aleyhi ve sellem) demek bozar. İsmlerini nemâz 

dışında söyleyince, işitince, yazınca bunları söylemek ve yazmak, birincisinde 

vâcib, tekrârında müstehabdır. 

10 — İmâmdan başkasının düâsına âmîn demek bozar. [Bunun için, imâm hoparlör 

ile kıldırsa, (Veladdâllîn) dediği zemân, (Âmîn) diyenlerin nemâzları bozulmak 

tehlükesi vardır. Çünki, ho-parlörden çıkan ses, imâmın sesi değildir. 

Elektrik te’sîri ile hâsıl olan, mıknâtis kuvvetlerinin titretdiği demir levhanın, 

husûle getirdiği başka bir sesdir. İnsanın sesinden meydâna gelen böyle seslerin, 

çok benziyor, ayırd edilemiyor ise de, o insanın sesi olmadığı, kitâbımızın ikinci kısmında, 

elliikinci maddede uzun bildirilmişdir.] İmâm Fâtihayı bitirince, cemâ’atin 

ve imâmın yüksek sesle âmîn demeleri mekrûhdur. Hafîf söylemelidir. 

11 — Başkasının sözü ile yerini değişdirmek veyâ yanına gelene, onun sözü ile 

yer açmak bozar. Fekat, biraz sonra, kendiliğinden hareket ederse bozmaz. 

12 — İmâmından başkasının yanlışını çıkarmak bozar. 

13 — Az da olsa, unutarak da olsa, dışardan alarak yimek, içmek bozar. Diş arasında 

kalmış, nohuddan küçük şeyi yutmak bozmaz. Orucu da bozmaz. Ağzındaki 

ufak bir şeyi üç kerre çiğnemek veyâ eritip yutmak, nemâzı bozar. 

14 — Kur’ân-ı kerîme veyâ kâğıda bakıp, öğrenerek okumak bozar. Çünki, başkasından 

öğrenmek demekdir. İmâm-ı Muhammed ve Ebû Yûsüf, mekrûh olur, 

dediler. Kitâblı kâfirlere benzemeği düşünmezse, mekrûh da olmaz dediler. 

Bir yazıya, [birşeye veyâ dıvardaki resmine] bakıp, anlamamak bozmaz. Anlayınca 

mekrûh olur. Bakmayıp gözüne rastlarsa, mekrûh olmaz. 

– 231 –

[Kâfirlerin âdetlerini yapmak, onlara benzemek niyyeti ile olmazsa ve harâm 

veyâ kötü âdetler değilse, fâideli şeyler ise, câiz olur. Onlar gibi yimek, içmek böyledir. 

Onlara uymak için olur veyâ harâm veyâ fenâ şeyler ise, harâm olur. 

(Uyûn-ül besâir)de diyor ki, (İnsan resmi veyâ heykeli yapıp, bu insanda ülûhiyyet 

sıfatlarından birinin bulunduğuna inanarak veyâ bunun kâfir olduğunu 

bilerek, bunların karşısında, hurmet, ta’zim bildiren birşey söylese veyâ yapsa, meselâ 

secde etse, yehûdîlerin ve nasârânın bağladıkları Zünnâr denilen kuşağı ve onların 

dinlerine mahsûs şeyleri kullansa, kâfir olur. Kâfirlere mahsûs olan şeyleri 

harbde hîle olarak kullanırsa, kâfir olmaz). Canını, malını, rızkını kurtaracak kadar 

kullanması özr olur. Dahâ fazlası küfr olur. Allahü teâlâya mahsûs olan sıfatlara 

ülûhiyyet sıfatları denir. Akâid ve fıkh kitâblarının çoğunda, meselâ (Dürer)in 

nikâhdan önceki faslında diyor ki, (Bir kimse, kalbi îmân ile dolu olduğu hâlde, küfre 

sebeb olan birşeyi, zarûret olmadan, ya’nî istiyerek söylerse, kâfir olur. Kalbindeki 

îmânın fâidesi olmaz. Çünki, bir kimsenin kâfir olduğu sözünden anlaşılır. Küfre 

sebeb olan şeyi söyleyince, insanlar arasında da, Allahü teâlâ yanında da kâfir 

olur). İş ve giyim ile hâsıl olan (Küfr-i hükmî)nin de böyle olduğu, (Şerh-i mevâkıf)ın 

altıncı mevkıf, üçüncü mersadında yazılıdır]. 

Kâfirlerin ibâdetlerini, ibâdet olarak yapmak, meselâ kiliselerinde çaldıkları org 

gibi çalgıları ve çanları câmi’lerde çalmak ve islâmiyyetin kâfirlik alâmeti saydığı 

şeyleri, zarûret, cebr olmadan kullanmak küfr olur. Îmânı giderir. [İkinci kısmda, 

72. ci maddenin sonuna bakınız!]. 

15 — Nemâzdan olmıyan fazla hareketler, nemâzı bozar. Rükü’u ve secdeleri 

çok yapmak ve abdest almağa gitmek bozmaz. Akreb, yılan öldürmek gibi özrlü 

çok hareketler de bozmaz. [Mekrûhların onyedincisine ve yirmialtıncısına bakınız!]. 

Bir elin hareketi üçden az olursa bozmaz. İki el ile bir hareket de, bozar denildi. 

Nemâz içindeki tekbîrlerde, elleri kulaklara kaldırmak bozmaz, mekrûhdur. 

16 — Necs yerde durmak ve secde etmek bozar. Necs yere temiz şey sererse, bozmaz. 

Giyilmiş olan ayakkabı, elbise, insanın derisi demekdir. Palto ucunu pis yere 

getirip secde edilemez. Paltoyu çıkarıp da sermelidir. [Necâset bulaşmış ayakkabı 

ile cenâze nemâzı kılınmaz.] 

17 — Bir rüknde, üç kerre sübhânallah diyecek kadar avret yeri açılırsa veyâ derisinde, 

elbisesinde nemâzı bozacak kadar necâset olursa veyâ imâmın önüne geçerse 

veyâ [aynı imâma uymuş olan] kadınla bir hizâda olursa bozulur. Bunları kendi 

yaparsa, derhâl bozulur. [Yetmişinci maddede cemâ’at ile nemâza bakınız!]. 

18 — Necs yere, renk, koku, nem geçiren şey serip üzerinde kılmak bozar. Geçirmezse, 

bozmaz. Fazla toprak örtüp kılınca bozmaz. 

19 — Özrsüz, göğsünü kıbleden çevirince hemen bozar. Yüzünü, başka uzvunu 

çevirmek bozmaz, mekrûh olur. Elinde olmıyarak çevrilince, bir rükn devâm 

ederse, bozar. Kıbleye karşı bir saf (bir buçuk metre) yürüyünce bozulmaz. Kıbleye 

karşı değilse veyâ kıbleye karşı devâmlı olarak dahâ çok yürürse, bozulur. Bunun 

için, yürüyerek nemâz kılmak câiz değildir. 

20 — Öpülen veyâ şehvet ile tutulan kadının nemâzı bozulur. 

21 — Kalbinden irtidâd edenin nemâzı bozulur. [Ya’nî, falanca şey olursa, falancanın 

sözü doğru çıkar ve Kur’ân-ı kerîm (hâşâ) doğru olmaz, derse veyâ bir kız, 

bir kâfirle evlenmeğe karâr verirse, hemen kâfir olurlar.] İlerde kâfir olmağa 

niyyet eden ve küfre sebeb olan şeye inanan hemen mürted olur. 

22 — Nemâzda iken, abdestini, guslünü bozacak birşey yapmak harâmdır. Son 

rek’atde teşehhüd mikdârı oturmadan önce yaparsa, nemâzı hemen bozulur. Teşehhüd 

mikdârı oturdukdan sonra yaparsa, nemâzı temâm olur. Teşehhüd mikdârı 

oturmadan evvel, abdesti kendiliğinden bozulursa, hemen gidip tâzeleyip, nemâzına 

devâm edebilir ise de, başdan kılması efdaldir. [Tekrâr bozulursa veyâ ab- 

– 232 –

dest almak güç olursa, nemâza dururken mâlikî mezhebini taklîd eder. Mâlikî mezhebinde, 

hastaların, ihtiyârların nemâzları bozulmaz.] Teşehhüd mikdârı oturdukdan 

sonra kendiliğinden bozulursa, hemen abdest alıp vâcib olan selâmı verirse, 

yâhud abdest almayıp, nemâzı bozan birşey yaparsa, meselâ selâm verirse, nemâzı 

temâm olur. 

23 — Bir rüknü terk eden, bu rüknü nemâz içinde îfâ etmezse, bozulur. 

24 — İmâm bir rükne başlamadan önce, bu rükne başlayıp bitirenin bozulur. Fekat, 

imâm sonradan, o rükne başlayıp berâber bitirirlerse veyâ imâm başlamadan, 

o vaz geçip, imâm, bu rükne başlayınca, bu rüknü tekrâr imâmla birlikde yaparsa, 

bozulmaz ise de, mekrûh olur. İmâm bir rüknü bitirdikden sonra, bu rükne başlıyanın 

nemâzı kabûl olur. 

25 — İmâma birinci rek’atde yetişemiyen kimseye (Mesbûk) denir. Mesbûk, teşehhüd 

mikdârı oturup, imâm selâm vermeden, ayağa kalkdıkdan ve kaçırdığı 

rek’atin secdesini yapdıkdan sonra, imâmın secde-i sehv yapdığını görerek, imâmla 

birlikde secde-i sehv yaparsa, nemâzı bozulur. İmâma uymayıp, nemâzını temâmladıkdan 

sonra, secde-i sehvi kendi yapar. Ayağa kalkmış, fekat secde yapmamış 

ise, oturup imâm ile secde-i sehv yapması vâcib olur. 

26 — Secdeyi unutan kimse, rükü’da veyâ secdede hâtırlarsa, rükü’dan hemen, 

secdeden ise, oturdukdan sonra o secdeyi yapar ve rükü’ ve secdeyi i’âde e- 

der. Sonra secde-i sehv yapar. Yâhud, bu hâtırladığı ve son oturuşda hâtırladığı secdeyi 

son oturuş arasında veyâ sonunda yapar ve tekrâr oturarak tehıyyâtı okur ve 

secde-i sehv yapar. Tekrâr oturmazsa, nemâzı bozulur. 

27 — Uyuyarak kıldığı rüknü tekrâr etmezse, bozulur. 

28 — Nemâz içindeki tekbîrlerde (Allahü) derken, başdaki hemzeyi uzatırsa nemâz 

bozulur. Nemâza dururken uzatırsa, nemâza başlaması sahîh olmaz. 

29 — Tegannî ile okumak, ma’nâyı bozarsa, nemâzı da bozar. Tegannî, mûsikî 

perdelerine uymak için harekeleri uzatmak demekdir. Meselâ, (Elhamdû lîllahî râbbil) 

diye uzatmak, ma’nâyı bozuyor. Bunun gibi, müezzinlerin (Râbbenâlekelhâmd) 

demeleri de bozuyor. Çünki, Râb, üvey baba demek olup, (Allahımıza hamd ederiz!) 

yerine (Üvey babamıza hamd ederiz!) oluyor. Ma’nâ değişmezse, nemâz 

bozulmaz. Fekat elif, vav, yâ sadâlı harflerini çok uzatırsa, ma’nâ değişmese de, nemâz 

bozulur. Görülüyor ki, tegannî, kelimenin ma’nâsını değişdirmezse ve harfler, 

iki harf kadar uzamazsa, yalnız sesi güzelleşdirip kırâeti süslerse, câiz olur. Hattâ, 

nemâz içinde de, nemâz dışında da, müstehab olur. 

Ebüssü’ûd efendi fetvâsında diyor ki, (İmâm, amel-i kesîr oluncıya kadar tegannî 

ederse, yâhud üç harf ziyâde ederse, nemâzı fâsid olur. Tegannî, ırlamakdır, sesini 

hançeresinde terdîd edip, ya’nî tekrârlayıp dürlü sesler çıkarmakdır). 

30 — Zellet-ül-kâri (yanlış okumak) bozar. Hatâ, dört şeklde olabilir: Birinci 

şekl i’râbda hatâdır. Ya’nî harekelerde ve sükûnde olabilir. Meselâ şeddeyi hafîf 

okur veyâ medleri [uzunları] kısa okur veyâ bunların aksini yapar. 

İkinci şeklde, harflerde olur: Harfin yerini değişdirir veyâ harf ilâve eder, yâhud 

azaltır. Veyâhud harfi ileri geri alır. 

Üçüncü hatâ, kelimelerde ve cümlelerde olur. Nihâyet, vakf ve vaslde hatâ 

olur. Ya’nî duracak yerde durmaz, geçer. Geçecek yerde durur. Bu dördüncü 

şekl hatâda, ma’nâ değişse de, bozulmaz. 

İlk üç şeklde, ma’nâyı değişdirip, küfre sebeb olacak ma’nâ hâsıl olursa, nemâzı 

bozar. Yalnız, cümlenin yerini değişdirdiği zemân, arada durursa, bozmaz. Hâsıl 

olan ma’nâ küfre sebeb olmazsa, Kur’ân-ı kerîmde benzeri yoksa, nemâz yine 

bozulur. Gurâb yerine gubâr demek ve Rabbinnâs yerine Rabinâs demek ve zallelnâ 

yerine zalelnâ demek ve emmâretün yerine emâretün demek ve (amile sâlihan 

ve kefere fe lehüm ecrühüm) diyerek (ve kefere) kelimesini eklemek ve me- 

– 233 –

sânî yerine mesânîne demek ve essırâtallezîne demek ve bir kavle göre, iyyâ kena’büdü 

demek [ya’nî bir kelimeyi ayırıp, ikinci kelimeye birleşdirmek], [ve mâ halekazzekere] 

derken [ve]yi unutmak, hepsi bozar. Ma’nâsız olur ve Kur’ân-ı kerîmde 

benzeri bulunmazsa, yine bozar. [Serâir] yerine, serâil demek ve [halaknâ] 

yerine, laknâ demek ve [ce’alnâ] yerine alnâ demek gibi. Benzeri bulunursa da, 

ma’nâ başka ise, imâm-ı Ebû Yûsüf bozulmaz dedi. Tarafeyn [ya’nî, İmâm-ı a’zam 

ile imâm-ı Muhammed] ise, bozulur dedi. Fetvâ da böyledir. Benzeri bulunmaz, 

ma’nâsı değişmezse, aksini söylediler. Fetvâ, Tarafeynin sözünedir. Meselâ, ihdinelsırâta 

deyince ve Rabilâlemin ve iyâke deyince ve [yâ mâlik] yerine [yâ mâli] 

deyince, [teâlâ ceddü Rabbinâ] derken [teâl] deyince bozulmaz. [Ehad yerine 

ehat deyince bozulur (Bezzâziyye).] 

Sonradan gelen âlimler, i’râb hatâsı, hiçbir zemân bozmaz dedi. Birincisi ihtiyât, 

ikincisi ruhsat yoludur. 

Bir harfi, başka harf okumakda, harfler çok farklı ise, bozar. Meselâ, sat yerine 

ta söylemek, sâlihât yerine tâlihât okumak gibi. Harflerin farkı az ise, çok 

âlimler, ma’nâ değişirse, eğer bilerek okudu ise, bozulur. Ağzından kaçdı ise, bozulmaz 

dediler. Dat yerine zı demek, sin yerine sat, te yerine tı demek gibi. Fetvâ 

böyle ise de, ihtiyâtlı olmak lâzımdır. Dâllîn yerine zâllîn okumak böyledir. [Dahâ 

fazla bilgi için (Cemâ’at ile nemâz)a bakınız!]. 

Kelime ilâve edince, ma’nâ değişmez ve bu kelime Kur’ân-ı kerîmde bulunursa, 

bozulmaz. Meselâ, (ve bilvâlideyni ihsânen ve berren) gibi. Bu kelime, 

Kur’ân-ı kerîmde bulunmazsa da, bozulmaz. Meselâ (ve nahlün ve tüffâhun ve 

rumman) gibi. Fekat, Ebû Yûsüf “rahmetullahi teâlâ aleyh” bozulur dedi. 

Kelime unutulunca, ma’nâ değişmezse, bozulmaz. Meselâ (ve cezâü seyyietin 

seyyietün mislühâ) derken, seyyietün demezse, bozulmaz. Ma’nâ değişirse, bozulur. 

Meselâ (lâ yü’minûn) derken, lâ demezse bozulur. 

Harfin kendini veyâ yerini değişdirince, ma’nâ değişmezse, Kur’ân-ı kerîmde 

benzeri varsa, bozulmaz. Meselâ innelmüslimîne yerine, innelmüslimûne derse bozulmaz. 

Benzeri yoksa, iki imâm bozulmaz dedi. Meselâ, kavvâmîne yerine kayyâmîne 

deyince bozulmaz. Ma’nâ değişirse, iki imâm bozulur dedi. İmâm-ı Ebû Yûsüf, 

benzeri yoksa, bozulur dedi. Eshâbessaîr yerine, eshâbeşşaîr deyince, bozulur. 

İnfeceret yerine, inferecet ve evvâb yerine eyyâb deyince, bozulmaz dedi. 

Kelimeyi tekrârlayınca ma’nâ değişirse, bozulur. Rabbi Rabbil’âlemîn, mâliki 

mâliki yevmiddîn deyince bozulur. Fekat, ma’nânın değişdiğini bilmezse veyâ 

ağzından kaçarsa veyâ harfi doğru okumak için tekrâr ederse, bozulmaz. 

Kelimeyi değişdirince, ma’nâ bozulursa, Kur’ân-ı kerîmde benzeri bulunsa da 

bozar. Ma’nâ değişmezse, bozmaz. 

Ahmed ibni Kemâl pâşanın “rahmetullahi teâlâ aleyh” Kur’ân-ı kerîmin secâvendleri 

[ya’nî durakları] için yazdığı şi’r aşağıdadır: 

cim : Câiz geçmek ondan, hem revâ, 

durmak fekat, evlâdır sana! 

ze : Câiz, onda dahî durdular, 

geçmeği, dahâ iyi gördüler. 

tı : Mutlaka durmak nişânıdır, 

nerde görsen, orda hemen dur! 

sat : Durmakda ruhsat var dediler, 

nefes almağa izn verdiler. 

mim : Lâzım durmak burada elbet 

geçmede, küfrden korkulur pek! 

– 234 –

lâ 

: Durulmaz! demekdir her yerde, 

durma hiç! alma hem nefes de! 

Bu tertîble oku, itmâm et! 

sevâbın cümleye ihsân et! 

[Ayn harfi, rükü’ demekdir. Ömer Fârûkun “radıyallahü anh” nemâz kıldırırken, 

ayakda okumayı bitirip, rükü’a eğildiğini gösterir. Ayn işâreti, hep âyetlerin 

sonunda bulunmakdadır. Lâ bulunan yerde durulursa, evvelki kelime ile birlikde 

tekrâr okunur. Âyet-i kerîme sonunda durunca, tekrâr edilmez. İkinci kısmda birinci 

maddeye bakınız!] 

31 — Tertîb sâhibi olan kimsenin, önce kılmadığı nemâzı hâtırlaması, nemâzı 

bozar. [Fazla bilgi için, yetmişdördüncü maddenin baş tarafına bakınız!]. 

Kırda ve büyük veyâ küçük câmi’lerin her yerinde, nemâz kılanın önünden, yakın 

olsun, uzak olsun kadın veyâ erkek veyâ köpek geçerse, nemâzı hiç bozulmaz. 

Kırda ve büyük câmi’de ayaklar ile secde yeri arasından, küçük mescidde ve odada 

ise, ayakları ile kıble dıvarı arasından geçen, günâha girer. Kıble dıvarı ile arka 

dıvarı arası yirmi metreden az olan mescide, küçük denir. Sed, sedir gibi yüksek 

şeyler üzerinde kılanın, önünden, aşağıdan geçen, başı nemâz kılanın ayaklarından 

yukarı olursa günâha girer. 

Önünden kimse geçebilecek yerlerde, nemâz kılarken, imâm veyâ yalnız kılanın 

sol kaşı hizâsına, yarım metreden uzun bir çubuk dikmesi sünnetdir. Çubuğu 

yere dikemezse, secde yerinden kıbleye doğru uzatmak veyâ çizgi çizmek de olur. 

Geçene, işâretle, yüksek okumakla mâni’ olmak câiz ise de, mâni’ olmamak iyidir. 

(Halebî-yi kebîr)de diyor ki, (Dişleri arasından akan kanı yutarsa, ağız dolusu 

olmadıkça, nemâzı bozulmaz.) Ağız dolusu yutsa da abdesti bozmaz. 

Cemâ’atde kadın bulunması, 249 ve 250. ci sahîfelerde yazılıdır. Fâsid olan 

farzı iâde etmek farzdır. Tahrîmî mekrûh bulunan her nemâzı ve fâsid olan sünnet 

ve nâfile nemâzları iâde etmek vâcibdir. İkiyüzyetmişüçüncü sahîfeye bakınız! 

Mâl-ü mülke olma mağrûr, deme var mı ben gibi? 

Bir muhâlif yel eser, savurur harman gibi! 

Bu yaşa erişdin ne amel kıldın? 

Ömrün gelip geçdi, pişmân mı oldun? 

Şimdi huzûruma ne yüzle geldin, 

derse Allah, sen ne cevâb verirsin? 

İki yol gösterdim, hem akl verdim, 

bir yolu seçmekde, serbest bırakdım. 

Dînin emrlerini terk edip, nefsine uydun, 


Soğuk, sıcak dedin, abdest almadın, 

dünyâya daldın, nemâz kılmadın. 

Cenâbet gezip, gusl etmedin, 


Niçin, abdest alıp, kılmadın nemâz, 

yalvarıp Hâlıka, etmedin niyâz? 

Gusl abdesti almak lâzım kış ve yaz, 


– 235 –

68 — NEMÂZIN MEKRÛHLARI 

Aşağıdaki bilgilerin çoğu, (Dürr-ül-muhtâr)dan ve bunun şerhi olan (Redd-ülmuhtâr)dan 

terceme edilmişdir: 

Nemâzın mekrûhları iki dürlüdür: Yalnız mekrûh denildiği zemân (Tahrîmen 

mekrûh) demekdir ki, delîlinden zan ile anlaşılan yasaklardır. Yasak olmasına bir 

delîl, sened bulunmayıp, yapılmaması iyi olan şeye (Tenzîhen mekrûh) denir. 

Nemâz içindeki vâcibleri, [ve müekked sünnetleri] yapmamak (Tahrîmen), [müekked 

olmıyan sünnetleri] yapmamak (Tenzîhen) mekrûhdur. Tenzîhî mekrûh halâle, 

tahrîmî mekrûh harâma yakındır. Mekrûh olarak kılınan nemâz sahîh olursa 

da kabûl olmaz. Ya’nî, va’d edilen sevâba kavuşulamaz. İkiyüzotuzbeş sonuna 

bakınız! Nemâzın mekrûhlarından kırkbeşini aşağıda bildireceğiz: 

1 — Elbiseyi giymeyip, omuzlarına alarak kılmak mekrûhdur. Ceketin ve paltonun 

önünü kapalı veyâ açık bulundurmak mekrûh değildir. 

2 — Secdeye inerken etekleri, [pantalon] paçalarını kaldırmak mekrûhdur. 

3 — Antârinin etekleri, kolları sığalı olarak nemâza durmak mekrûhdur. Abdest 

alıp, imâma yetişmek için acele edenin, kolları sığalı kalmış ise, nemâzda iken 

yavaş yavaş indirmesi lâzımdır. Nitekim nemâzda başlığı düşenin başına koyması 

efdaldir. [Görülüyor ki, dirseğe kadar kısa kol ile, atlet gömleği ile ve dizden aşağı 

olan kısa pantalon ile nemâza durmak mekrûhdur. Uzun kolu yukarı sığalı 

gömlekle mekrûh olup, kısa kollu ile kılmak mekrûh olmaz demek doğru değildir. 

Çünki, bütün kitâblar, kolu veyâ eteği yukarı kaldırılmış diyor. Etek sığanmaz, kaldırılıp 

bacak açılır. (Ni’met-i islâm) kitâbında, mekrûhların onbirincisinde (Erkeğin 

kolu açık nemâza durması mekrûhdur) diyor. Kolları açık nemâz kılmanın mekrûh 

olduğu, (Ma’rifetnâme)nin ikiyüzaltmışsekizinci sahîfesinde de yazılıdır.] 

Dirsekden yukarı olursa, zararı dahâ çokdur. Nemâzda kolunu, paçasını yukarıya 

sığarsa, nemâzı bozulur. 

4 — Abes, ya’nî fâidesiz hareketler. Meselâ elbisesi ile oynamak, mekrûhdur. 

Nemâzda fâideli hareketin, meselâ, eli ile, alnındaki teri silmenin zararı olmaz. Pantalon, 

antâri ete yapışınca, avret mahallinin şekli belli olmasın diye, bunları etden 

ayırmak mekrûh olmaz. Tozunu silmek mekrûhdur. Nemâzda abes hareket ve kabristânda 

sesle gülmek, hadîs-i şerîf ile men’ edilmişdir. Kaşınmak abes değil ise de, 

bir rüknde, eli üç kerre kaldırırsa, nemâzı bozulur. 

5 — İş elbisesi ile ve büyüklerin yanına çıkamıyacak elbise ile ve fenâ kokulu 

elbise ve çorap ile kılmak mekrûhdur. Başka elbisesi yoksa, mekrûh olmaz. [Parası 

varsa, alması lâzımdır.] Pijama, antâri gibi gecelikle kılmak mekrûh değildir. 

6 — Ağızda, kırâete mâni’ olmıyacak birşey bulundurmak mekrûhdur. Mâni’ 

olursa, nemâz bozulur. 

7 — Başı açık kılmak. Nemâzda başı örtmeğe ehemmiyyet vermediği için açık 

kılarsa, mekrûh olur. Nemâza ehemmiyyet vermediği için açarsa, kâfir olur. Kesel, 

bir işi, istemediği için yapmamakdır. Acz, isteyip de, gücü yetmediği için yapmamakdır. 

Başlığı düşerse, az hareketle örtmek efdaldir. Kendini küçük göstermesi 

için başı açık kılmak zarâr vermez ise de, yine örtmesi efdaldir. Harâreti teskîn 

ve râhatlık için açmak da mekrûhdur. [Nemâzda başı hiç olmazsa, herhangi bir 

renkde olan takke ile örtmelidir. Siyâh takke, yehûdîlerin havra kıyâfetidir sözü, 

din kitâblarında yokdur. Siyâh başlık sünnetdir. Altmışdördüncü ve ikinci kısmda 

otuz sekizinci maddelere bakınız!]. 

[Resûlullah ve Eshâb-ı kirâm, nemâzlarını na’lın-ı şerîfleri ile kılardı. Na’lın, altı 

deri olan ayakkabı demekdir. (Tergîb-us-salât)da diyor ki, (Çıplak ayakla nemâzda 

oturan adamın, sağ elini geriye uzatarak, ayağının altını örtmesi lâzımdır denildi. 

Çünki, her zemân, çıplak ayağının altını mü’minlere göstermek edebsizlik 

– 236 –

olur. Nemâz içinde ise, dahâ çirkin olur. Ba’zı âlimler de, nemâz arasında, eli ile 

çıplak ayağını örtmemelidir. Çünki, nemâzda otururken elleri uyluklar üzerine koymak 

sünnetdir. Arkada olanın da kendi kucağına bakması sünnetdir. Her ikisi sünnete 

göre oturunca, edebsizlik olmaz dedi). Görülüyor ki, otururken eli ile ayağını 

örtmemeli diyen âlimlere göre de, ayağın açık olması edebsizlikdir. Ancak, otururken, 

eli uyluklardan ayırmak mekrûh olduğundan, ayağın açık olması mekrûhluğunu 

gidermek için, ikinci bir mekrûh işlememelidir. Arkadaki kucağına bakarsa, 

edebsizlikden kurtulur demişlerdir. (Halebî-i kebîr)de yazıldığı gibi, ayakda, 

rükü’da, secdelerde ve otururken, elleri sünnet olduğu gibi koymamak mekrûhdur. 

(Merâkıl-felâh)da, nemâzın mekrûhlarına başlarken, (Halebî)de de mekrûhların 

sonunda (Vâcibi ve sünneti terk etmek mekrûhdur. Bunun için, erkeklerin 

secdede, çıplak ayağını örtmesi mekrûh olur) demesi de, bu sebebdendir. 

(Behcet-ül-fetâvâ) her fetvâsında, fıkh kitâblarından delîl gösterdiği hâlde, buradaki 

yanlış fetvâsına gösterememiş, delîl yerini açık bırakmışdır. İbni Âbidîn nemâzın 

mekrûhları sonunda buyuruyor ki, (Nemâzı, na’lın veyâ mest ile kılmak, çıplak 

ayakla kılmakdan efdaldir. Böylece, yehûdîlere uyulmamış olur. Hadîs-i şerîfde, 

(Yehûdîlere benzememek için nemâzları, na’lın ile kılınız) buyuruldu. Resûlullah 

ve Eshâb-ı kirâm, sokakda giydikleri na’lın ile kılarlardı. Na’lınları temiz idi 

ve Mescid-i nebî kum döşeli idi. Kirli na’lınla girilmezdi). Necâset bulaşmış ayakkabı 

ile mescide girilmez. Çorab giyerek bu sünnet yerine getirilir. Çorabı da pis 

olan veyâ hiç olmayan, nemâzı topuk kemiklerine kadar uzun antâri ile kılması iyi 

olur. Ayaklar örtülü kılınan nemâzın çok sevâb olduğu (Halebî), (Berîka) ve 

(Hadîka) kitâblarında da yazılıdır. 

Müslimân olmıyanlar, kiliselerinde başı açık, ayağı çıplak tapınıyor, onlar gibi, 

medenî ibâdet etmeli diyerek, başı açık, ayağı çıplak kılmak, yükseğe secde etmek 

ve emri altında olanları böyle kılmağa zorlamak câiz değildir. İbâdetlerde, kâfirlere 

benzemek mekrûhdur. İslâmiyyetin istediği şekli beğenmiyen ise, kâfir olur]. 

8 — Küçük ve büyük abdesti sıkışdırırken ve yel zorlarken nemâza durmak mekrûhdur. 

Nemâz arasında zorlarsa, nemâzı bozmalıdır. Bozmaz ise, günâha girer. Cemâ’ati 

kaçırsa da, bozması efdal olur. Kerâhetle kılmakdan ise, cemâ’at sünnetini 

kaçırmak evlâdır. Nemâz vaktini veyâ cenâze nemâzını kaçırmamak için, mekrûh 

olmaz. 

9 — Erkeklerin saçını enseye topuz yapıp veyâ başın etrafına sarıp veyâ tepeye 

toplayarak etrafını iple bağlayıp nemâza durmaları mekrûhdur. Bunları nemâzda 

yaparsa, nemâz bozulur. Mekkede, ihrâm içinde iken, nemâz baş açık kılınır. 

10 — Nemâzda, secde yerinden taşı, toprağı eli ile süpürmek mekrûhdur. Secdeyi 

güçleşdiriyorsa, bir hareket ile, câiz olursa da, nemâzdan önce temizlemelidir. 

11 — Câmi’de, nemâz için safa girerken, nemâza dururken ve nemâz içinde parmakları 

bükerek çıtırdatmak, iki elin parmaklarını birbiri arasına sokup çıtırdatmak 

mekrûhdur. Nemâza hâzırlanmadan önce, zarûret olursa, mekrûh olmaz. 

12 — Nemâzda, elini böğrüne koymak mekrûhdur. İki elin parmaklarını birbirleri 

arasına koymak da, nemâzda ve va’zda, mevlidde ve mescidde tahrîmen, başka 

yerlerde tenzîhen mekrûhdur. 

13 — Başını, yüzünü etrâfa çevirmek mekrûhdur. Gözleri ile etrâfa bakmak, tenzîhen 

mekrûhdur. Göğsü çevirince, nemâz bozulur. 

14 — Teşehhüdlerde, köpek gibi oturmak, ya’nî kaba eti üzerine oturup, uyluklarını 

dikip, dizlerini göğsüne değdirip, iki elini yere koymak mekrûhdur. 

15 — Secdede, erkeklerin kollarını yere döşemesi mekrûhdur. Kadınlar ise, kollarını 

yere yaymalıdır. 

16 — İnsanın yüzüne karşı kılmak mekrûhdur. İnsan uzakda dahî olsa, mekrûh 

– 237 –

olur. Arada, nemâz kılana sırtı dönük biri bulunursa, mekrûh olmaz. 

17 — Selâma eli ile, başı ile cevâb vermek mekrûhdur. Süâle başı ile, eli ile cevâb 

vermesi mekrûh değildir. Meselâ, kaç rek’at kıldınız diyene, parmağı ile cevâb 

vermesi gibi. Başkasının sözü ile, hemen yerini değişdirir veyâ öndeki safa geçerse, 

nemâzı bozulur. [Nemâzın müfsidlerinden onbirincisini okuyunuz!]. 

18 — (Tergîb-üs-salât)da diyor ki, (Nemâzda ve nemâz hâricinde ağzını açarak 

esnemek mekrûhdur. Alt dudağını dişlerin arasına sıkışdırmalıdır). Kendini tutamazsa, 

ayakda sağ elin, diğer rüknlerde ve nemâz hâricinde sol elin dışı ile, ağzını 

örtmelidir. Zarûretsiz esnemek şeytândandır. Peygamberler esnemezlerdi. 

19 — Nemâzda gözleri yummak tenzîhen mekrûhdur. Zihni dağılmasın diye yumarsa, 

mekrûh olmaz. 

20 — İmâmın mihrâb içinde durması mekrûhdur. Kıble dıvarı içinde bulunan 

oyuk kısma, mihrâb denir. Ayakları, mihrâbın dışında olunca, mihrâb içine secde 

etmesi mekrûh olmaz. İnsan, ayaklarının basdığı yerde kabûl edilir. Çünki papaslar, 

ayrı bir odada durarak, ibâdet yapdırır. Câmi’lerde birinci cemâ’atin imâmı mihrâbda 

kıldırmazsa, mekrûh olur. 

21 — İmâmın yalnız başına, cemâ’atden bir zrâ’ [yarım metre] yüksekde durması, 

tenzîhen mekrûhdur. Papaslara benzememek için men’ edilmişdir. 

22 — İmâmın yalnız başına, aşağıda durması da tenzîhen mekrûhdur. 

23 — Öndeki safda boş yer varken, arkasındaki safda durmak ve safda yer 

yok iken, saf arkasında yalnız durmak mekrûhdur. Safda yer olmayınca, yalnız başına 

durmayıp, rükü’a kadar, birini bekler. Kimse gelmezse, öndeki safa sıkışır. Öndeki 

safa sığmazsa, güvendiği birini arkaya, yanına çeker. Güvendiği kimse yoksa, 

yalnız durur. 

24 — Üzerinde sûret, ya’nî canlı resmi [insan veyâ hayvan resmi] bulunan elbise 

ile kılmak tahrîmen mekrûhdur. Cansız resmleri bulunursa, mekrûh olmaz. İster 

hurmet edilmek için, ister hakâret edilmek için olsun, ister büyük olsun, ister 

küçük olsun, canlı resmi [ve heykel] yapmak harâmdır. (Mekâtîb-i şerîfe)de, altmış 

ve seksenbeşinci mektûblara bakınız! 85. ci mektûbun tercemesi kitâbımızın 

ikinci kısm 72.ci maddesinde mevcûddur. 

[(Hadîka)da, el âfetlerinde diyor ki, (Nemâzda giymese de, üzerinde canlı resmi 

bulunan elbise giymek her zemân mekrûhdur. Üzeri örtülü resm bulundurmak 

câizdir). Nüfus kâğıdı, vesîka, senedler ve başka lüzûmlu ihtiyâclar için, küçük resm 

çekdirerek üzerleri örtülü olarak saklamanın câiz olduğu, buradan anlaşılacağı gibi, 

(İbni Âbidîn) beşinci cild, ikiyüzotuzsekizinci sahîfesindeki (Tenbîh)den de anlaşılmakdadır. 

(Zevâcir)in yirmialtıncı sahîfesindeki hadîs-i şerîfde, (Elinize geçen 

resmleri yırtınız, bozunuz!) buyuruldu. Düşmanlığa, fitneye sebeb olursa, 

karışmamalıdır. Peygamberlerin, Eshâb-ı kirâmın ve din büyüklerinden hiçbirinin 

resmi yokdur. Onların resmi diye, gazetelerde, filmlerde görülen resmler, hep uydurmadır. 

Para kazanmak için, müslimânları aldatmak için yapıyorlar. Mubârek 

zâtların resmlerini de yükseğe asmak harâm olduğu gibi, bunları aşağı yerlere koymak 

da harâmdır. Avret yerleri örtülü olsun olmasın, her yere büyük veyâ küçük 

canlı resmi yapmak harâm olduğu gibi, bunu yapmak için alınan para da harâmdır. 

Putperestliği önlemek için harâm edilmişdir. Üzerinde canlı resmi bulunan elbiseyi 

nemâz dışında da giymek mekrûh olduğu, Tahtâvînin (İmdâd) hâşiyesinde 

de yazılıdır. 

Seyyid Abdülhakîm efendi “kuddise sirruh”, bir mektûbunda diyor ki, (Üzerinde 

canlı resmi bulunan mendil, para gibi şeyleri kullanmak câizdir. Zîrâ böyle şeyler 

mühândırlar, muhakkardırlar, muhterem değildirler). (El-fıkh-u alel-mezâhibil-erbe’a)nın 

üçüncü cildinde de böyle yazmakdadır. İbni Hacer-i Hiytemî Mekkî 

“rahmetullahi aleyh”, fetvâsında buyuruyor ki: 

– 238 –

(Mendil gibi, para gibi şeyler üzerinde canlı resmi bulunmasının zararı yokdur. 

Çünki, canlı resmini, hurmet olunan yerlerde kullanmak câiz değildir, hurmet edilmiyen 

şeyler üzerinde câizdir). O hâlde, yerde ve yere serilen eşyâda, yasdık, 

sergi, mendil, para, mektûb pulları üzerinde ve ceb, çanta, dolab gibi kapalı yerlerde 

ve elbisenin göbekden aşağı kısmlarında bulunması câiz olup, göbekden yukarıda 

bulunması, asılması harâmdır. Kadın resmlerini ve avret mahalli açık resmleri, 

şehvetsiz de olsa, her yerde kullanmak ve bunlara şehvetle bakmak harâmdır. 

(Hadîka) ikinci cild, altıyüzotuzüçüncü sahîfede diyor ki, (Üzerinde yazı, hattâ 

bir harf bulunan kâğıdı, örtüyü, seccâdeyi yere koymak, yere sermek tahrîmen 

mekrûhdur. Bunları her ne için olursa olsun kullanmak ve yere sermek, hakâret 

etmek olur. Hakâret etmek için sermek veyâ kullanmak küfr olur. Dıvara yazmak, 

yazıyı asmak câiz olur denildi). Buradan anlaşılıyor ki, üzerinde Kâ’be, câmi’ 

resmi veyâ yazı bulunan seccâdeleri nemâz kılmak için yere sermek câiz değildir. 

Bunları zînet için dıvara asmak câiz olur. 

Görülüyor ki, islâm dîni, insanlarla alay edilmesine ve canlılara tapılmasına ve 

gençlerin fuhşa sürüklenmesine, evlilerin başdan çıkarılmasına âlet olan insan resmlerini, 

heykelleri harâm etmiş, canlıların anatomik parçalarının ve bitkilerin ve her 

çeşid, fizik, kimyâ, astronomi, inşâat resmlerini halâl etmiş, serbest bırakmışdır. 

İlmde, teknikde lâzım olan resmlerin yapılmasını, bunlardan fâide elde etmeği emr 

buyurmuşdur. İslâm dîni, herşeyde olduğu gibi, resmleri de, fâideli ve zararlı olmak 

üzere ikiye ayırmış, fâideli olanlarını emr, zararlı olanlarını yasak etmişdir. 

O hâlde, kâfirlerin, müslimânlar resme günâh der, bu ise, gericilikdir demesi, körü 

körüne bir iddiâ ve iftirâdır.] 

25 — Canlı resmi, nemâz kılanın başında, önünde, sağ ve sol hizâsında, dıvara 

çizilmiş veyâ beze, kâğıda yapılarak asılmış veyâ konmuş ise, mekrûhdur. Canlı şeklinde 

olmasa dahî, salîb, ya’nî haç resmi de canlı resmi gibidir. Çünki, hıristiyanlara 

benzemek oluyor. Onlara benzemek niyyeti olmasa bile, onların yapdığı kötü 

şeyleri ve kötü olmıyanları da, onlara benzemek niyyeti ile yapmak mekrûhdur. 

[Fekat, böyle yerde ve içki, kumar, çalgı âletleri bulunan mahalde nemâz kılmanın 

mekrûh olduğu ve buraya rahmet meleklerinin girmeyeceği ve burada yapılan 

düânın kabûl olmıyacağı (Tergîb-üs-salât)da ve (Nisâbül-ahbâr)da yazılıdır. Çalgı 

da dinlenen ve bakması harâm olan resmlerine de bakılan şeyler, çalgı âleti gibidir.] 

Canlı resmi, basılan, oturulan, dayanılan şeyde ise, nemâzı mekrûh olmaz. 

Resm, nemâz kılanın arkasındaki dıvarlarda ve tavanda ise, hafîf mekrûhdur. 

Secde edilmiyen yerlerinde canlı resmi bulunan seccâde üzerinde kılmak mekrûh 

değildir. Çünki, yere sermek hakâret etmekdir (Dürer). [O hâlde, Kâ’be, câmi’ 

resmleri ve mubârek yazılar bulunan ve zihni meşgûl eden resmler, nakşlar bulunan 

seccâdeleri kullanmak câiz değildir.] 

Resm, nemâz kılan kimsenin ayağı altında, oturduğu yerde, bedeninde, elinde 

ise, mekrûh olur. [Bundan anlaşılıyor ki, cebdeki resmler, nemâzı mekrûh etmez.] 

Çünki, basdığı, oturduğu yer, bedenindeki elbise gibidir. Bileğe asılı resm 

mekrûhdur. Çünki, elleri sünnete uygun koymağa mâni’ olur. 

Paradaki, yüzükdeki ve her yerdeki resm, küçük olursa, ya’nî yere koyunca, 

ayakda duran kimse, uzvlarını ayırd edemezse, nemâz mekrûh olmaz. Büyük ve 

örtülü olunca da, mekrûh olmaz. Canlının başı kesilmiş, yüzü veyâ göğsü, karnı, 

başı silinmiş, sıvanmış ise, nemâz mekrûh olmaz. 

Cansız resmleri, meselâ ağaç, manzara resmleri, nerede bulunursa bulunsun, nemâz 

mekrûh olmaz. Çünki, küçük ve başsız ve cansız resmlere tapınılmamışdır. Güneşe, 

Aya, yıldızlara ve yeşil ağaca tapanlar oldu ise de, bu şeylerin kendilerine tapdılar. 

Resmlerine tapınılmadı. Bunların aslına karşı kılmak mekrûh olur. 

– 239 –

Büyük olan ve hurmet mevkı’inde bulunan canlı resmi ve köpek, cünüb kimse 

bulunan eve rahmet melekleri girmez. Hafaza melekleri ise, insandan yalnız cimâ’da 

ve halâda ayrılır. İnsanların iki omuzunda bulunup, iyiliklerini ve kötülüklerini yazan 

(Kirâmen kâtibîn) ismindeki iki melek ile, cinnîlerden koruyan meleklere, (Hafaza 

melekleri) denir. Halâda iken yapılanları, Allahü teâlâ meleklere bildirir. Halâdan 

çıkınca yazarlar. Melekler, birşey üzerine, harf ile yazmaz. Bilgileri, aklımızda, 

zihnimizde topladığımız gibi, bir yere toplarlar. Şimdi, teyp denilen âletde, seslerin 

banda alınması ve sesli sinema filmlerine alınması gibi, çeşidli yazı şeklleri 

vardır. Göklerde, bilinmiyen kalemlerle [âletlerle] yazan melekler de vardır. Kâfirlerin 

yalnız kötülükleri yazılır. Her insana musallat olan cin vardır ve insanı bunlardan 

koruyan melekler vardır. 

Çocuklara oynamak için bebek almak, imâm-ı Ebû Yûsüfe göre câizdir. 

26 — Nemâzda, âyetleri, tesbîhleri eli ile saymak tenzîhen mekrûhdur. Kalbi ile 

veyâ parmaklarını oynatarak saymak câizdir. Nemâz dışında parmakla saymak ve 

tesbîh kullanmak câizdir. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, bir kadının tesbîhleri, 

çekirdeklerle saydığını görerek men’ etmemişdir. Riyâ ve gösteriş için tesbîh 

kullanmak mekrûhdur. 

Sokmak ihtimâli olan, ya’nî yaklaşan yılanı ve akrebi öldürmek nemâzı bozmaz 

ve mekrûh olmaz. Sol ayakkabı ile öldürmek müstehabdır. Kıvrılmadan, doğru giden 

beyâz yılan, cinnîdir. Zarar vermezse öldürmemelidir. Fekat, bunu da öldürmek 

câizdir. Çünki cinnîler, müslimânların evine girmiyeceğiz diye, Peygamber 

“sallallahü aleyhi ve sellem” efendimize söz verdi. Eve girince sözlerini bozmuş 

olurlar. Önce (İrci’ bi-iznillah) diyerek ihtâr etmeli, gitmezse öldürmelidir. Nemâzda 

iken, ihtâr edilmez. Yılan şeklindeki cinni hemen öldürmemek, onlara 

saygı göstermek için değil, zararlarına sebeb olmamak içindir. 

27 — Oturanların ve ayakda duranların arkalarına doğru nemâz kılmak, konuşsalar 

bile, mekrûh değildir. Bir kimsenin yüzüne karşı ve yüksek sesle konuşanların 

sırtına karşı mekrûhdur. 

28 — Mushafa, kılınca, muma, kandile, lâmbaya, aleve, tabanca gibi harb âletlerine 

karşı ve yatan, uyuyan kimseye karşı kılmak mekrûh değildir. Çünki, bunlara 

tapınılmamışdır. Mecûsîler, ateşe tapar, aleve tapmaz. Alevli ateşe karşı da 

mekrûh olur. 

29 — Başından ayağına kadar, bir peştemâl sarıp kılmak tahrîmen mekrûhdur. 

30 — Açık başına sarık sarıp, tepesi açık olarak kılmak, tahrîmen mekrûhdur. 

31 — Ağzını, burnunu örterek kılmak, tahrîmen mekrûhdur. Mecûsîler böyle 

tapınır. [Maske, eldiven ve alnın yere değmesine mâni’ olan gözlük takarak kılmamalıdır. 

Alnın, burnun, ellerin yere değmesine, ya’nî farza veyâ sünnete mâni’ olan 

şey ile, zarûret olmadan nemâz kılmamalıdır. Bunları nemâzda takmak için, kadınlara 

dahî zarûret yokdur.] 

32 — Özrsüz, buğazından balgam çıkarmak mekrûhdur. Ağızda hâsıl olan kan, 

ağız dolusu değilse, bunun hâsıl olması ve bunu yutmak, abdesti de, nemâzı da bozmaz. 

Kay da böyledir. [(Halebî-yi kebîr) ve (Hindiyye).] 

33 — Amel-i kalîl, ya’nî bir eli, bir veyâ iki kerre hareket etdirmek mekrûhdur. 

[Nemâzı bozanların onbeşincisine bakınız!] Isıran biti, pireyi, amel-i kalîl ile öldürmek 

câiz, ısırmıyanı tutmak ve öldürmek mekrûhdur. Bunların ölüsünü ve dirisini 

mescidde bırakmak harâmdır. 

34 — Nemâzın sünnetlerinden birini terk etmek mekrûhdur. 

Sünnet iki kısmdır: Biri (Sünen-i hüdâ)dır. Bunlar, müekked [kuvvetli] olan sünnetlerdir. 

İkincisi (Sünen-i zevâid)dir. Bunlar, müekked olmıyan sünnetlerdir. Müstehab 

ve mendûb da aynıdır, denildi. 

Nemâzda müekked sünneti terk, tahrîmen mekrûh olur. Müekked olmıyan 

– 240 –

sünneti terk, tenzîhen mekrûh olur. Müstehabı terk etmek, mekrûh değil, hilâf-ı 

evlâ olur. Ya’nî müstehabları yapmak sevâb olur, yapmamak, hiç suç değildir. Sevâbından 

mahrûm kalır. 

35 — Zarûretsiz, çocuğu kucağında iken nemâza başlamak mekrûhdur. Zarûret 

varsa ve üstü temiz ise, mekrûh olmaz. 

36 — Kalbi meşgûl eden, huşû’u gideren şeyler yanında, meselâ süslü şeyler karşısında, 

oyun ve çalgı âletlerinin bulunduğu yerde ve arzû etdiği yemek karşısında 

özrsüz kılmak mekrûhdur. [Seccâde tek renk olmalı, üzerinde resmler, şekller, 

renkli şeyler bulunmamalıdır.] Ayakkabılarını arkada bırakarak kılmak mekrûhdur. 

Bu sonuncunun mekrûh olduğu (Dürr-ül-muhtâr)da haccın 186. cı sahîfesinde, 

(Halebî-yi kebîr) sonunda ve (Bezzâziyye)de yazılıdır. (Berîka) ve (Hadîka)nın 

sonlarında, tahâretde vesvese bahsinde de uzun yazılıdır. 

37 — Farz kılarken özrsüz, dıvara, direğe dayanmak mekrûhdur. Nâfile kılarken 

dayanmak mekrûh olmaz. 

38 — Rükü’a eğilirken ve kalkarken elleri kulaklara kaldırmak mekrûhdur. 

39 — Kırâeti, rükü’a eğildikde temâmlamak mekrûhdur. 

40 — Secdelere ve rükü’a, imâmdan önce başını koymak ve kaldırmak mekrûhdur. 

41 — Necs olmak ihtimâli bulunan yerlerde, meselâ kabristânda, hamâm içinde 

ve kilisede kılmak mekrûh olup, yıkayıp temizliyerek kılmak veyâ hamâmın soyunma 

mahallinde kılmak ve kabristândaki mescidde kılmak mekrûh olmaz. Soğuk 

ve başka sebeble açık yerde kılınamazsa ve başka yer bulunamazsa, kilisede 

yalnız da, cemâ’at ile de kılmak câiz olur. Nemâzdan sonra hemen çıkmalıdır. Çünki, 

kilisede, şeytânlar toplanır. Kilisedeki küfr alâmetleri boşaltılırsa, nemâz kılmak 

hiç mekrûh olmaz. Üstü açık necâsete karşı kılmak mekrûhdur. 

42 — Kabre karşı kılmak mekrûhdur. Vehhâbîler, buna şirk diyorlar. 

[(Hadîka), ikinci cild, altıyüzotuzuncu sahîfede diyor ki, (Hadîs-i şerîfde “Mezâr 

üzerinde nemâz kılanlara la’net olsun!” buyuruldu. Çünki, kabr üzerinde nemâz 

kılmak, yehûdîlere benzemek olur. Bunun için, mekrûh denilmişdir. Kabristânın 

kabr olmıyan yerinde kılmak mekrûh olmadığı (Hâniyye) ve (Hâvî) kitâblarında 

yazılıdır. Kabr, nemâz kılanın arkasında olursa veyâ önünde olup da, önünden 

geçmesi câiz olacak uzaklıkda ise, yine mekrûh olmaz. Peygamberlerin ve sâlihlerin 

türbelerini de mescid hâline getirmek, yehûdîlere benzemek olur. İbâdetde, 

başkasını Allahü teâlâya ortak yapmağa benzediği için Peygamber efendimiz, 

bunu da yasak etmiş, “Yâ Rabbî! Kabrimi ibâdet olunur put hâline getirme!” buyurmuşdur. 

Fekat, sâlih bir kimseye yakın mescid yapılırsa veyâ onun yüzünden Allahü 

teâlânın merhametine kavuşmağı veyâ ibâdetinden ona da fâide olmasını 

düşünerek, kabri yanında nemâz kılınırsa, ona saygı olmak için, ona karşı kılmağı 

düşünmezse, hiç zararı olmaz. Çünki, İsmâ’îl aleyhisselâmın kabri, Kâ’benin yanında, 

(Hatîm) denilen yerdedir. Mescid-i harâmda kılınan nemâzların en kıymetlisi, 

burada kılınan olduğundan, hâcılar, burada kılmak için uğraşmakdadırlar. Böyle 

olduğu (Mesâbih) şerhinde de yazılıdır. (Ma’rifetnâme)nin ikiyüzaltmışsekizinci sahîfesinde 

diyor ki, (Perdesiz kabre karşı nemâz kılmak mekrûhdur). (Fetâvâ-yı Hindiyye)nin 

beşinci cüz’, 320. ci sahîfesinde diyor ki, (Mescidin kıblesi ile kabr arasında 

perde olursa veyâ kabr yanda, arkada bulunursa, mekrûh olmaz). 

(Fetâvâ-i Feyziyye)de diyor ki, (Üç dürlü vakf vardır: Yalnız fakîrler için olur. 

Önce zenginler, sonra fakîrler için olur. Hem zenginler, hem de fakîrler için olur. 

Mektebler, hanlar, hastahâneler, kabristânlar, câmi’ler ve çeşmeler hem fakîrler, 

hem de zenginler için vakf edilmişlerdir). Vakf mezârlıklara türbe yapmanın câiz 

olmaması, fakîrlerin yerlerini işgâl etmemek içindir. Türbe yapmak harâm olduğu 

için denilemez]. 


43 — Teşehhüdlerde, sünnete uygun oturmamak, tenzîhen mekrûhdur. Özrü varsa, 

mekrûh olmaz. 

44 — İkinci rek’atde, birinci okuduğu âyeti tekrâr okumak, tenzîhen mekrûhdur. 

Ondan evvelki bir âyeti okumak tahrîmen mekrûhdur. Unutarak okursa, 

mekrûh olmazlar. İkinci rek’atde birinciden üç âyet uzun okumak mekrûhdur. [Altmışdördüncü 


45 — Farzdan sonra son sünnete hemen kalkmamak mekrûhdur. (Tergîb-üs-salât.) 

HER NEMÂZI BOZMAĞI MUBÂH KILAN SEBEBLER ŞUNLARDIR: 

1 — Yılanı öldürmek için, 

2 — Kaçan hayvanı yakalamak için, 

3 — Sürüyü kurddan kurtarmak için, 

4 — Taşan tencereyi ateşden ayırmak için, 

5 — Kıymeti bir dirhem gümüşden az olmıyan, kendinin veyâ başkasının malını 

zâyi’ olmakdan korumak için, [Dirhem-i şer’î kelimesine bakınız!] 

6 — Abdest ve yel sıkışdırmasından kurtulmak için, 

7 — Vaktin veyâ cemâ’atin kaçmasından korku olmadığı zemân, başka mezhebde 

nemâzı bozan birşeyden kurtulmak için. Meselâ, dirhemden az necâseti temizlemek 

için ve yabancı kadına dokunmuş olduğunu hâtırlayınca, abdest almak 

için, nemâzı bozmak câiz olur. 

HER NEMÂZI BOZMAK FARZ [LÂZIM] OLAN SEBEBLER İKİDİR: 

1 — İmdâd diye bağıran bir kimseyi kurtarmak için, kuyuya düşecek a’mâyı, yanacak, 

boğulacak kimseyi kurtarmak, yangını söndürmek için. 

2 — Ana, baba, dede, nine çağırınca, farz nemâzı bozmak vâcib olmaz, câiz olur 

ise de, ihtiyâc yok ise, bozmamalıdır. Nâfile [sünnetler dahî] ise, bozulur. Bunlar, 

imdâd isterse, farzları da bozmak lâzım olur. Nemâz kıldığını bilerek çağırıyorlarsa, 

nâfileyi de bozmıyabilir, bilmiyerek çağırdılarsa, bozması lâzımdır. 

NEMÂZ DIŞINDA MEKRÛH OLAN ŞEYLER BEŞDİR: 

1 — Halâda ve heryerde, abdest bozarken, kıbleye önünü ve arkasını dönmek 

tahrîmen mekrûhdur. Unutulursa, üstünü kirletmek tehlükesi veyâ başka tehlüke 

varsa, mekrûh olmaz. 

2 — İstincâ ederken, önünü, arkasını kıbleye dönmek, Güneşe, Aya karşı abdest 

bozmak, tenzîhen mekrûhdur. 

3 — Küçük çocukları bu cihetlere karşı tutarak abdest etdirmek, tutan büyüğe 

mekrûh olur. Bunun gibi, büyüklere harâm olan şeyi, küçüklere yapdırmak, yapdırana 

harâm olur. Meselâ, oğlan çocuğuna ipek giydiren ve zînet eşyâsı takan ve 

çocuklara içki içiren kimse, harâm işlemiş olur. 

4 — Özrsüz kıbleye karşı ayaklarını veyâ bir ayağını uzatmak, tahrîmen mekrûhdur. 

Özr ile veyâ yanlışlıkla uzatmak mekrûh olmaz. 

5 — Mushafa ve din kitâblarına karşı ayak uzatmak da mekrûhdur. Yüksekde 

iseler, mekrûh olmaz. [(Hindiyye) beşinci cüz’de diyor ki, (Mushafı hiç okumayıp, 

hayr ve bereket için evinde saklamak câizdir ve sevâbdır. Bir kâfirin ismini yazıp 

buna hakâret etmek mekrûhdur. Çünki, islâm harflerine hurmet lâzımdır.)] 

(Berîka), binüçyüzaltmışsekizinci sahîfede diyor ki, (Tâtârhâniyye)de, yırtık, eski 

olup kullanılamıyan Mushaf yakılmaz. Temiz beze sarıp toprağa gömülür. Yâhud 

toz gelmiyen temiz bir yere konur diyor. (Sirâciyye)de ise, gömülür veyâ yakılır 

demekdedir. (Münye-tül-müftî)de de böyle yazılıdır. (Müctebâ)da ise, akan 

suya bırakmakdan ise, gömmek iyi olur diyor. Şâfi’î âlimlerinden (Halîmî) ismi ile 

meşhûr Hüseyn Cürcânînin (Minhâc-üd-dîn) kitâbında, yakmak yasak değildir. 

Çünki, hazret-i Osmân “radıyallahü anh”, mensûh âyetler bulunan Kur’ân-ı kerîmi 

yakdı. Eshâb-ı kirâmdan hiç kimse “radıyallahü teâlâ aleyhim ecma’în”, bu- 

– 242 –

na karşı birşey demedi diyor. Yakmak, yıkayıp yazıları gidermekden dahâ iyi 

olur. Çünki, yıkamakda kullanılan sular ayak altında kalır denildi. Kâdî Hüseyn, 

yakmak, hurmetsizlik olacağından, harâmdır dedi. Nevevî ise, mekrûh olur dedi. 

Bunlardan anladığımız, yakmayıp, yıkayıp yazılarını gidermek veyâ gömmek iyi 

olur. (Berîka)dan terceme temâm oldu. Bütün bunlardan anlaşılıyor ki, eskimiş, 

istifâde edilmez hâle gelmiş olan mushafları, ayak altında bırakmak, birşey sarmak, 

kaplamak, kesekâğıdı yapmak gibi kullanmak, hakâret etmek olur, harâm olur. Çürüyüp 

toprak oluncıya kadar açılmıyacağı emîn olan yerdeki toprağa gömmek, bu 

yapılamazsa, yakıp külünü gömmek veyâ külünü denize, nehre koymak lâzımdır. 

Hakâretden kurtarmak için yakmak câiz, hattâ lâzım olur. (Sirâciyye fetvâsı), 

(Münyet-ül-müftî) ve (Halîmî)den de böyle anlaşılmakdadır. 

69 — TERÂVÎH NEMÂZI VE CÂMİ’LERE SAYGI 

TERÂVÎH NEMÂZI — (Nûr-ül-îzâh) şerhinde ve hâşiyesinde buyuruyor ki, 

(Erkeklerin ve kadınların, yirmi rek’at terâvîh kılması, sünnet-i müekkededir. İnanmıyan 

sapıkdır ve şâhidliği kabûl olmaz. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, 

birkaç gece, terâvîhi cemâ’at ile sekiz rek’at kıldı. [Evlerine gidince, yirmi rek’ate 

temâmladılar.]Yalnız olarak yirmi rek’at kıldığı da bildirilmişdir. [Dört mezhebde 

de yirmi rek’atdir.] Sünnet olduğu buradan anlaşıldı. Üç halîfe ve zemânlarındaki 

Eshâb-ı kirâmın hepsi, cemâ’at ile yirmi rek’at kıldılar. Bu halîfelere ve Eshâb-ı 

kirâmın icmâ’ına uymamız, hadîs-i şerîf ile emr olunmuşdur). 

Terâvîh, yatsının son sünnetinden sonra ve vitrden önce kılınır. [Bir kimse, yatsıyı 

kılmadan önce terâvîhi kılamaz (İbni Âbidîn s. 295). Vitrden sonra da kılınabilir. 

Sabâh nemâzına kadar kılınabilir. Fecr doğunca kılınamaz. Kazâ da edilmez. 

Çünki, terâvîh kuvvetli sünnet ise de, akşam ve yatsı son sünnetleri kadar kuvvetli 

değildir. Bu sünnetler ise, kazâ edilmez. Yalnız farz nemâzlar ile vitrin kazâsı 

lâzımdır. Terâvîh, şâfi’îde kazâ edilir. Terâvîhi cemâ’at ile kılmak, sünnet-i kifâyedir. 

Ya’nî câmi’de cemâ’at ile kılındıkda, başkaları evde yalnız kılabilir, günâh 

olmaz. Fekat, câmi’deki cemâ’at sevâbından mahrûm kalır.] Evde, bir veyâ birkaç 

kişi ile, cemâ’at ile kılarsa, yalnız kılmakdan yirmiyedi kat fazla sevâb kazanır. Her 

iki rek’atde bir selâm verilip, hemen sonraki rek’ate kalkılır. Yâhud dört rek’atde 

bir selâm verilir. Her dört rek’at arasında, dört rek’at kılacak zemân kadar oturup, 

salevât veyâ tesbîh yâhud Kur’ân-ı kerîm okurlar. Veyâ sessiz otururlar. İki rek’atde 

bir selâm vermek ve her iftitâh tekbîrinde niyyet etmek dahâ iyidir. Yatsıyı cemâ’at 

ile kılmıyanlar, toplanıp da, terâvîhi cemâ’at ile kılamazlar. Çünki, terâvîhin 

cemâ’ati, farzın cemâ’ati olmak lâzımdır. Yatsıyı cemâ’at ile kılmıyan bir kimse, farzı 

yalnız kılıp, sonra terâvîhi kılan cemâ’ate katılabilir. [74. cü maddeye bakınız!] 

Terâvîh nemâzına kalkarken okunacak düâ: 

Sübhâne zil mülki vel melekût. Sübhâne zil izzeti vel azameti vel celâli vel cemâli 

vel ceberût. Sübhânel melikil mevcûd. Sübhânel melikil ma’bûd. Sübhânel melikil 

hayyillezî lâ yenâmü ve lâ yemût. Sübbûhun kuddûsün Rabbünâ ve Rabbül 

melâiketi verrûh. Merhaben, merhaben, merhabâ yâ şehre Ramezân. Merhaben, 

merhaben, merhabâ yâ şehrel-bereketi vel gufrân. Merhaben, merhaben, merhabâ 

yâ şehret-tesbîhi vet-tehlîli vez-zikri ve tilâvet-il Kur’ân. Evvelühû, âhiruhû, zâhiruhû, 

bâtınühû, yâ men lâ ilâhe illâ hüv. 

Terâvîh bitince okunacak düâ: 

Allahümme salli alâ seyyidinâ Muhammedin ve alâ âli seyyidinâ Muhammed. 

Biadedi külli dâin ve devâin ve bârik ve sellim aleyhi ve aleyhim kesîrâ. Üç def’a 

okunur ve üçüncüsünde (ve salli ve sellim ve bârik aleyhi ve aleyhim kesîran kesîrâ.) 

denir. Yâ Hannân, yâ Mennân, yâ Deyyân, yâ Burhân. Yâ Zel-fadlı vel-ihsân 

nercül-afve vel gufrân. Vec’alnâ min utekâi şehri Ramezân bi hurmetil Kur’ân. 

– 243 –

CÂMİ’DE YAPILMASI CÂİZ OLMIYAN ŞEYLER YİRMİİKİDİR: 

İbâdet yapmak için, toplanılan yerlere (Ma’bed) veyâ (İbâdethâne) denir. Yehûdîlerin 

ma’bedlerine (Sinagog) ve (Havra) denir. Hıristiyanların ma’bedine 

(Kilise) ve (Bî’a) veyâ (Savme’a) denir. Müslimânların ma’bedine (Mescid) ve (Câmi’) 

denir. Ma’bedlerde ibâdet yapılması ve dinlerin emrleri, yasakları, öğretilir. 

Şimdi ma’bedlerde konuşan vazîfeliler iki şey üzerinde durmakdadırlar: 

1 — Parlak, yaldızlı sözlerle, acıklı hikâyelerle, nağmeli hazîn okumalarla, hattâ 

çalgı ve ho-parlörlerle, dinleyicileri rikkate, heyecâna getirmek, kalbleri alarak, 

onların teslîm olmalarını, bir gâyeye sürüklenmelerini sağlamak. 

2 — Dînin emrlerini, yasaklarını öğretmek ve bunlara uyulmasını sağlamak. 

Bugün hıristiyanların kiliselerinde ve yehûdîlerin havralarında, kalblerin, rûhların 

değil de, yalnız nefslerin, düşüncelerin birleşdirilmesine çalışılmakdadır. 

Dînî vecîbeler olarak da, eski din adamlarının koydukları ve her zemân, her yerde 

başka olan şeyler öğretilmekdedir. Bunun için, kiliseler, havralar, bir ma’bed 

değil, bir politika, bir konferans yeri olup, insanları uyuşdurarak, liderlerin, şeflerin 

arzû ve düşüncelerine sürüklemekdedirler. 

Câmi’lerde de, din adamları arasına sızarak, böyle siyâset ve kazanc gâyesi ile 

konuşan her zemân görülmüşdür. Bunlar, islâm âlimlerinin kitâblarını okumamış, 

mezhebsizlerin, sapık kimselerin bozuk kitâblarına aldanmış din câhili (Yobaz)lardır. 

İslâmiyyetin îcâblarını öğretmek ve yapdırmak şöyle dursun, kendileri 

bile öğrenememiş zevallı kimselerdir. Bunlar, doğru dürüst abdest ve gusl almasını, 

şartlarına uygun ve ihlâs ile nemâz kılmasını bilmiyen câhil ve sapık kimseler 

olup, her asrda müslimânları şaşırtmışlar, islâmiyyete ve millete zararlı olmuşlardır. 

Uzun cübbe, büyük sarıkla, minberlerde, va’z kürsîlerinde tegannî ile, nota 

ile okuyup, yaldızlı sözlerle, heyecânlı hikâyelerle konuşarak, dinleyicileri 

köksüz ve geçici bir te’sîr altına alabilen birer hatîb, konferanscı olmuşlardır. Siyâsî 

partilerin, diktatörlerin, faşist idârecilerin ve kiliselerin sözcüleri gibi, geçici 

heyecân vererek dindârları aldatmışlardır. Âlimlerimiz bunlara din adamı değil, 

din ve îmân hırsızı, (Yobaz) demişlerdir. İslâm âlimlerinin kitâblarından anlatan 

ve sözleri, hâlleri, işleri, bu kitâblara uygun olan hakîkî din adamları, islâmiyyeti 

bunların zararlarından korumuşlardır. 

Ebüssü’ûd efendi “rahmetullahi teâlâ aleyh” fetvâsında buyuruyor ki, (Bir 

köyde veyâ mahallede mescid olmayıp, cemâ’at ile nemâz kılmasalar, hükûmet bunlara 

zorla mescid yapdırmalıdır. Cemâ’ati ihmâl edenleri ta’zîr etmelidir. 940 [m. 

1533] senesinde bu husûsda her vilâyete emr gönderilmişdir). (Mecmû’a-i cedîde)de 

diyor ki, (Eski bir mescid, cemâ’ati alamazsa, mahalle halkı kendi paraları ile bunu 

yıkarak genişini yapmaları câizdir). 

(Halebî-yi kebîr), 613. cü sahîfede diyor ki, (Mahalle mescidinde, cemâ’at az olsa 

dahî, nemâzı burada kılmak, cemâ’ati çok olan büyük câmi’de kılmakdan efdaldir. 

Mahalle câmi’indeki cemâ’ati kaçıranın, başka câmi’deki cemâ’ate gitmesi efdaldir. 

Başka câmi’ cemâ’atine yetişemezse, yalnız kılmak için, mahalle mescidini 

tercîh etmek efdaldir. Mahalle mescidinde imâm, müezzin bulunmazsa, cemâ’atden 

biri, bu vazîfeyi yapar. Başka câmi’e gitmezler. Mahalle mescidinin 

imâmı, yatsı nemâzını, beyâzlığın gayb olmasını beklemeyip, dahâ erken güneşin 

batdığı yerde kırmızılık gayb olunca kılarsa, bununla birlikde, erken kılmayıp, beyâzlığın 

da gayb olmasını bekleyip, yalnız kılmak efdaldir. [Ya’nî dahâ iyidir. 

Büyük şehrlerde yatsı ezânları erken okunuyor. İmâm-ı a’zamın ictihâdına uyulmıyor 

ise de, imâmeyn kavline göre okunduğu için, bu cemâ’at ile kılmak câizdir.] 

Mahallenin imâmı fısk ile meşhûr ise, ya’nî büyük günâh işliyorsa,[meselâ, ezânı 

ahkâm-ı islâmiyyeye uygun olarak okumuyorsa] başka mescidin cemâ’atine gitmelidir. 

Çünki, mekrûhdan sakınmak, sünnet işlemekden dahâ önce gelir). 

– 244 –

İbni Âbidîn buyuruyor ki: 

1 — Câmi’ kapısını kilidlemek mekrûhdur. Hırsız tehlükesi varsa, mekrûh olmaz. 

2 — Câmi’ üzerinde cimâ’, tahrîmen mekrûhdur. Kâ’be-i mu’azzama ve câmi’ 

üzerine basmak da mekrûhdur. Câmi’ üzerine cünüb çıkmak harâmdır. 

3 — Câmi’ üzerine abdest bozmak tahrîmen mekrûhdur. [Câmi’in altına ve mihrâb 

dıvarının önüne abdesthâne yapmanın mekrûh olduğu (Tergîb-üs-salât)da yazılıdır.] 

Çünki, câmi’lerin üstü, semâya kadar mesciddir. Altı da böyledir. Altını 

şadırvan, hamâm yapmak câizdir. 

4 — Câmi’den ba’zan geçmek câizdir. Yol hâline getirmek mekrûhdur. Özr olursa, 

mekrûh olmaz. Hergün mescide ilk girişde (Tehıyyet-ül-mescid) kılar. Sonraki 

girişlerinde kılmaz. Hamevî (Eşbâh) şerhinde diyor ki, (Câmi’e girenin (Tehıyyet-ül-mescid) 

olarak, iki rek’at nemâz kılması, sözbirliği ile sünnetdir. Ba’zan, müstehab 

deyince sünnet anlaşılır. Kur’ân-ı kerîm okunuyorsa, tehıyyet kılınmaz. 

Çünki, Kur’ân-ı kerîmi dinlemek farzdır. Farz-ı kifâye için dahî sünneti terk etmek 

evlâdır. Kur’ân-ı kerîmi tegannî ile okumak ve bunu dinlemek harâmdır). [Dört 

vakt nemâzın sünnetlerini kazâ niyyeti ile kılmak lâzım olduğu buradan da anlaşılmakdadır.] 

(Kâdîhân)da diyor ki, (İmâm tegannî ile okuyorsa, başka mescide gitmek 

efdaldir. Zânî veyâ fâiz yiyici ise [veyâ başka harâm işlediği, zevcesini, kızını 

açık gezdirdiği ma’lûm ise] başka mescide gitmelidir). Zarûretsiz câmi’den 

geçmeği âdet eden, fâsık olur. Câmi’e hangi ayakla girip çıkılacağı, 70. ci madde 

başında yazılıdır. 

5 — Câmi’lere necâset sokmak mekrûhdur. Üzerinde necâset bulunan kimse, 

câmi’e giremez. Necs yağ ile kandil yakmak câizdir. (Fetâvâ-i fıkhiyye)de diyor ki, 

(Mescidde necâset gören kimsenin, bunu hemen temizlemesi lâzımdır. Temizlemeği 

özrsüz gecikdirirse, günâh olur. Nemâz kılanın üzerinde, secde yerinde necâset 

görenin, bunu ona bildirmesi lâzımdır. Bunu haber vermek ve nemâzı geçecek 

olanı uyandırmak vâcib değildir, sünnetdir). 

6 — Necs su ile yapılmış harç ve çamur ile câmi’ sıvamak mekrûhdur. Temiz su 

ile yapılmış, tezek karışık çamurla sıvamak mekrûh olmaz. Çünki, bunda zarûret 

vardır. [(Hindiyye).] Ellialtıncı maddeye bakınız! 

7 — Câmi’de, kap içine abdest bozmak mekrûhdur. Kan aldırmak da böyledir. 

Yel kaçırmak mekrûh olmaz. 

8 — Necâset bulaşdıracak olan deliyi ve küçük çocukları câmi’e sokmak harâmdır. 

Necâset tehlükesi olmazsa, mekrûhdur. 

9 — Câmi’de pazar kurmak, yüksek sesle konuşmak, nutk söylemek, kavga etmek, 

silâh çekmek, cezâ vermek tahrîmen mekrûhdur. [Cum’a ve bayram hutbelerinde 

nutk verir gibi okumak, konuşmak harâmdır.] 

10 — Sokakda gezilen na’lın, ya’nî ayakkabı ile câmi’e girmek mekrûhdur. 

Temiz mest ve na’lın ile nemâz kılmak, çıplak ayakla kılmakdan efdaldir. Yehûdîlere 

muhâlefet olur. Birinci kısm, 68. ci maddeye bakınız! [Na’leyn, altı deri, üstü 

açık ve tasmalı ayakkabıdır. Altı tahta na’leyn ile gezmek mekrûhdur]. 

Bir odası mescid yapılmış olan ev üzerine ve içinde mushaf bulunan oda üzerine 

abdest bozmak ve cimâ’ etmek mekrûh olmaz. Cenâze ve bayram nemâzları 

kılınan yerler de böyle ise de, buralardaki imâma, câmi’deki cemâ’at uyabilir. 

Buralara, câmi’ avlularına, medrese ve tekkelere, hâid kadın ve cünüb girebilir. 

11 — Câmi’lerin kıbleden başka dıvarlarını süslemek câizdir. Fekat, bu parayı 

fakîrlere harc etmek efdaldir. Kıble dıvarını kıymetli şeylerle, renklerle süslemek 

mekrûhdur. Yan dıvarların fazla süslü olması da mekrûh olur. 

– 245 –

(Dürr-ül-muhtâr)da nemâzın mekrûhları sonunda buyuruyor ki, (Câmi’lerin efdali 

Kâ’be-i mu’azzama, sonra bunun etrâfındaki (Mescid-i harâm), sonra Medîne-i 

münevveredeki (Mescid-i Nebî)dir. Sonra, Kudüsdeki (Mescid-i aksâ), sonra, 

Medîne-i münevvere şehri yanındaki (Kubâ) mescididir. Mescid-i Nebînin 

yüz zrâ’ eni, yüz zrâ’ boyu vardı. Bir zrâ’ yarım metredir. Sonra, zemânla genişletildi. 

Şimdiki hâlinde de efdaldir). 

[En kıymetli toprak, kabr-i se’âdetde, cesed-i Peygamberîye “sallallahü aleyhi 

ve sellem” temâs eden topraklar olup, Arşdan, Cennetlerden dahâ kıymetlidir. Ona 

yakın olan zemân, mekân, evlâdı, bütün eşyâ, Ona uzak olanlardan dahâ kıymetli, 

efdaldir. Câmi’ler ve Peygamberler, bundan müstesnâdır]. 

12 — Câmi’lerde, [sarkıntılık ederek] dilenmek harâmdır. 

13 — Câmi’de, sarkıntılık eden dilenciye sadaka vermek harâmdır. 

14 — Gayb olan şeyleri, câmi’de araşdırmak mekrûhdur. 

15 — Mü’minin hicvi, aşk, ahlâksızlık gibi harâm şeyler bulunan şi’ri okumak 

tahrîmen mekrûhdur. Va’z, nasîhat, hikmet, Allahü teâlânın ni’metleri bulunan, 

mü’minleri medh eden şi’rleri [ya’nî ilâhî ve mevlid] tegannî etmeden okumak sevâb 

ve târihî şi’rleri nâdiren okumak mubâh ise de, şi’rle meşgûl olmak makbûl değildir. 

Câmi’lerde ilâhî ve mevlidleri [nemâz kılanlara mâni’ olmamak şartı ile], ara 

sıra okumak câizdir. Her zemân okuyup, âdet hâline getirmek câiz değildir. 

16 — Özrü olmıyanların Kur’ân-ı kerîmi dinlemeleri farz-ı kifâyedir. İş görenler, 

uyuyanlar ve câmi’de nemâz kılan, va’z veren yanında yüksek sesle Kur’ân-ı 

kerîm okumağa başlamak günâhdır. [Radyoyu, teybi açan gibi, bunlara sesini 

vermiş olan hâfız da, Kur’ân-ı kerîme hurmetsizlik etmiş, günâh işlemiş olur.] 

17 — Câmi’lere abdest suyu sıçratmak, balgam, sümük bulaşdırmak mekrûhdur. 

Câmi’de husûsî hâzırlanmış yerde abdest almak câiz olur. 

Zemzem kuyusunun etrâfında abdest almak ve gusl etmek câiz değildir. Çünki, 

burası câmi’ içindedir. Buraya cünüb girmek câiz değildir. 

18 — Câmi’lere, lüzûmsuz ağaç dikmek mekrûhdur. Câmi’in rütûbetini çekmek, 

gölge yapmak gibi umûma fâidesi olursa, câiz olur. Şahsî menfe’ati için dikmek, 

mekrûh olur. 

19 — Câmi’de birşey yimek, uyumak mekrûhdur. Müsâfir olan müstesnâdır. Müsâfir, 

câmi’e girerken (İ’tikâf)a niyyet etmeli, önce tehıyyet-ül-mescid olarak, 

nemâz kılmalıdır. Sonra, yiyebilir ve dünyâ kelâmı konuşur. İ’tikâf eden yiyebilir, 

yatabilir. İ’tikâf sünnet-i müekkededir. İ’tikâfı terk etmek, beş vakt nemâzın 

sünnetlerini özrsüz kılmamak gibi olduğu (Berîka)da yazılıdır. 

Câmi’de soğan, sarmısak gibi fenâ kokulu şeyleri yiyene [sigara içene] mâni’ olmalıdır. 

Kasabları, balıkcıları, ciğercileri, yağcıları, üzerleri pis ise ve pis kokarsa 

ve üzeri pis kokanları ve cemâ’ati dili ile incitenleri, câmi’den çıkarmalıdır. İlâc 

olarak kokulu şey özr ile veyâ unutarak yiyen, cemâ’ate gelmez. Ma’zûr olur. Pis 

koku insanlara ve meleklere eziyyet verir. 

20 — Câmi’de, alış veriş olan her akd [sözleşme] mekrûhdur. Nikâh yapmak ise 

müstehabdır. 

21 — İbâdet etmeyip, câmi’de dünyâ kelâmı ile meşgûl olmak tahrîmen mekrûhdur. 

Ateş odunu yiyip bitirdiği gibi, câmi’de dünyâ kelâmı konuşmak da, insanın 

sevâblarını giderir. İbâdetden sonra, mubâh olan şeyleri, hafîf sesle konuşmak 

câizdir. İslâmiyyetin beğenmediği şeyleri konuşmak, her zemân câiz değildir. 

22 — Câmi’de kendine muayyen yer ayırmak mekrûhdur. Fekat, dışarı çıkarken, 

kimse oturmasın diye, yerine ceketini bırakırsa, gelince oraya tekrâr oturabilir. 

Umûmi yerlerde, Minâda, Arafâtda, [vapurda, otobüslerde de] böyledir. 

Ya’nî oturmağı âdet etdiği yere başkası oturmuş ise, kaldıramaz. Kendine, ihtiyâcından 

fazla yer ayırırsa, fazlasını başkası alabilir. Bu yerin fazlasını, iki kişi ister- 

– 246 –

se, hangisine verirse, o oturur. İkisi de istemeden, bu fazla yere biri oturursa, bundan 

alıp ikincisine veremez. Fekat, burayı, onun emri ile, onun için ayırdım, kendim 

için ayırmadım diye yemîn ederse, kaldırabilir. Satıcıların pazar yerinde yerleşdikleri 

yer de böyle olup, önce geleni sonra gelen yerinden kaldıramaz. Bütün 

bu umûmî yerlerde, ilk oturan, herkese zararlı olmuş ise, kaldırılabilir. 

Nemâz kılanlar sıkışıyorsa, kılmıyanları kaldırabilirler. 

Mahalle mescidi dar geliyor ise, o mahalleden olmıyanları, dışarı çıkarabilirler. 

Mahalle câmi’inin gelirini toplaması, ta’mîrini, masraflarını idâre etmesi için, 

mahalle halkının bir (Mütevellî) ta’yîn etmesi câizdir [ve lâzımdır]. 

Câmi’in bir tarafında hâfız Kur’ân-ı kerîm okuyor, bir tarafda da Ehl-i sünnet 

olan sâlih bir kimse va’z veriyor ise, va’z dinlemek efdaldir. [Hele hâfız fâsık ise, 

tegannî ile okuyorsa, dinlemek câiz değildir. Câmi’, kubbesi, minâresi olan binâ 

demek değildir. İçinde, hergün beş kerre, cemâ’at ile nemâz kılınan binâ demekdir. 

Nemâzdan evvel veyâ sonra, bu cemâ’ate va’z vermek de câizdir. Va’z, Ehl-i 

sünnet i’tikâdında olan bir zâtın, Ehl-i sünnet âlimlerinden birisinin bir kitâbına 

bakarak okuduğu veyâ ezberden söylediği bir sözünü açıklaması demekdir. Mezhebsizlerin, 

ingiliz câsûslarının ve misyonerlerin konuşmalarına va’z denmez, nutuk 

ve konferans vermek denir. Câmi’lerde nutuk ve konferans vermek ve bunları 

dinlemek câiz değildir. Ehl-i sünnet âlimlerinin her sözü, Kur’ân-ı kerîmin ve hadîs-i 

şerîflerin tefsîrleri, îzâhlarıdır.] 

Câmi’lerdeki yarasa ve güvercinleri koğmak ve yuvalarını dışarı atmak câizdir. 

Çünki, câmi’leri kirletirler. Câmi’lerin temiz olması için bunlar çıkarılır. (Fetâvâ-i 

kâri-ül-Hidâye)de ve (Cevâhir-ül-fetâvâ)da diyor ki, (Câmi’leri kirleten kuşları çıkarmak 

mümkin olmazsa, öldürmek câizdir. Eziyyet veren hayvanlar heryerde öldürülebilir). 

Câmi’ dışındaki kuş yuvalarını bozmak, câiz değildir. 

Kâdîhân “rahmetullahi aleyh” fetvâsında diyor ki, (Bir şehrde, bir köyde, bir 

mahallede ezân okunmazsa, hükûmetin zorla okutması lâzımdır.) (Fetâvâ-yı 

Hindiyye)de diyor ki, (Ezân, câmi’in dışında veyâ minârede okunur. Yüksekde 

okumak ve sesini çoğaltmak için kendini zorlamamak sünnetdir). Görülüyor ki, 

ezân ve ikâmeti ho-parlör ile okumağa lüzûm yokdur. Çünki, her mahallede ezân 

okunmakdadır. İbâdetleri teyp, radyo ve ho-parlörle ve televizyonla yapmak 

bid’atdir. Bid’at büyük günâhdır. [Müezzin ezânı ve imâm efendi kırâeti câmi’ 

civârında bulunan ve câmi’deki cemâ’ate işitdirecek kadar tabi’î sesleri ile okur. 

Uzaklardan işitilmesi için, kendilerini zorlamaları mekrûhdur. Ho-parlör [Mizmâr] 

kullanmağa lüzûm olmadığı buradan da anlaşılmakdadır. (Müncid)de diyor 

ki, her dürlü ses çıkaran âletlere (Mizmâr) denir. Davul, def, ney, zurna, keman, 

ud, ho-parlör, teyp, televizyon, birer mizmârdır. İbni Hacer-i Mekkî, (Keffür-reâ’ 

an muharremât-il lehvi vessimâ’) kitâbında diyor ki, (Hadîs-i şerîfde (Davulu 

ve mizmârı yok etmek için emr olundum) ve (Bir zemân gelir ki, Kur’ân-ı 

kerîmi mizmârlardan okurlar. Okuyanlara ve dinleyenlere Allahü teâlâ la’net e- 

der) buyuruldu.) Ezân ve mevlid okumak da böyledir. 2.ci kısmda, 52.ci maddeye 

bakınız!] 

Bî-vefâdır ey denî dünyâ senin her ni’metin. 

Sarsar-ı bâd-ı ecel, mahv eyliyor her rif’atin! 

– 247 –

70 — CEMÂ’AT İLE NEMÂZ 

Câmi’e sağ ayak ile girilir. Câmi’den çıkarken, önce sol ayak ile çıkılır. (Uyûnül-besâir)de 

diyor ki, (Câmi’e girerken, girmeden evvel, önce sol, sonra sağ ayakkabı 

çıkarılır. Bundan sonra, önce sağ ayakla câmi’e girilir. Önce sol ayakla çıkdıkdan 

sonra [veyâ çıkmadan evvel], önce sağ ayakkabı giyilir). (Hadîka)da, el ve ayak 

âfetlerinde diyor ki, (İmâm-ı Nevevî Müslim şerhinde buyuruyor ki, mubârek, şerefli 

ve temiz işleri yaparken sağdan başlamak müstehabdır. Ayakkabı, don, gömlek 

giyerken, baş traş ederken ve tararken, bıyık kırkarken, misvâk kullanırken, tırnak 

keserken, el, ayak yıkarken, mescide, (müslimânın evine) ve odasına girerken, 

halâdan çıkarken, sadaka verirken, yemek yirken, su içerken sağdan başlanır. 

Bunların zıddı olanları yaparken, meselâ ayakkabı, çorab, elbise çıkarırken, câmi’den 

ve müslimânın evinden, odasından çıkarken, halâya girerken, sümkürürken, 

tahâretlenirken soldan başlamak müstehabdır. Bunları tersine yapmak, tenzîhî 

mekrûh olur. Çünki heyetde, şeklde olan sünneti terk etmek olur.) [Bulunduğu yerin 

âdetine uymak için sakalı kazımak da böyledir. 249.cu sahîfeye bakınız!] 

İbni Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh” buyuruyor ki, (İki cins imâmlık vardır. 

Evvelâ (İmâmet-i kübrâ)yı bildireceğiz.) Üçüncü cildde bâgîleri anlatırken, üçyüzonuncu 

sahîfede de bildirilecekdir. Abdülganî Nablüsînin “rahmetullahi teâlâ 

aleyh” (El-Hadîkat-ün-nediyye) kitâbının yüzkırküçüncü ve ikiyüzdoksandördüncü 

ve üçyüzellibirinci sahîfelerinde de yazılıdır. İmâmlığın ikincisi (İmâmet-i 

sugrâ)dır ki, farz nemâzı kıldırmak için imâm olmakdır. Beş vakt nemâzın farzlarını 

cemâ’at ile kılmak, erkeklere hanefî, şâfi’î ve mâlikîde sünnetdir. Cum’a ve bayram 

nemâzlarında ise şartdır. Nâfile nemâzları cemâ’at ile kılmak mekrûhdur. Beş 

vakt nemâzda, bir kişi de cemâ’at olarak yetişir. Kırâeti güzel olan imâm olur, ya’nî 

Kur’ân-ı kerîmin harflerini tanıyan, tecvîd ile okumasını bilen olur. Sesi güzel ve 

tegannî ile okuyan değil! Fâsıkın imâm olması mekrûhdur. Çok âlim olsa bile, ona 

uymak tahrîmen mekrûhdur. Hadîs-i şerîfde, (Müttekî bir âlim ile nemâz kılan, bir 

Peygamber ile kılmış gibidir) buyuruldu. 

(Uyûn-ül-besâir) kitâbının yüzotuzbeşinci sahîfesinde buyuruyor ki, ([Özrlü 

olmadığı hâlde] câmi’e gitmeyip, evinde âilesi ile cemâ’at yapan kimse, câmi’deki 

cemâ’atin sevâbına kavuşamaz. Ya’nî, câmi’e mahsûs olan, fazla sevâba kavuşamaz. 

Yoksa, evde cemâ’at ile kılınca da, cemâ’at sevâbına, ya’nî yirmiyedi kat sevâba kavuşur. 

Şunu da bildirelim ki, iki cemâ’at de, şartlara, sünnetlere uygun olduğu zemân 

böyledir. Evdeki cemâ’at dahâ uygun ise, evde kılmak lâzımdır). (Halebî-i kebîr)in 

dörtyüziki, altıyüzonüç ve altıyüzondokuzuncu sahîfelerinde de yazılıdır. 

[Görülüyor ki, nemâzın şartlarına ehemmiyyet vermiyen imâmların arkasında nemâz 

kılmamalıdır. Bunların nemâzı sahîh olmaz. Günâh işlediği hâlde, meselâ içki 

içdiği, fâiz yidiği, kadınlara, kızlara bakdığı, kumar oynadığı hâlde, abdestin, nemâzın 

farzlarını bilen ve ehemmiyyet veren imâm arkasında kılmak câiz olsa da, mekrûhdur. 

Ebüssü’ûd efendi fetvâsında buyuruyor ki, (Sâlih ve fâcir arkasında nemâz 

kılınız!) hadîs-i şerîfi, câmi’ imâmları için değil, Cum’a kıldıran emîrler, vâlîler içindir. 

Bunlara uymak ve itâ’at etmek içindir. Günâh işlediği bilinen imâmların arkasında 

nemâz kılmamalıdır. İmâmlık şartları bulunmıyan, Kur’ân-ı kerîmi tegannî ile 

okuyan imâma uymamalıdır. Dînine bağlı imâmın mescidine gitmelidir. Her nemâz 

için, câmi’e gitmeli, fâsık, câhil, mezhebsiz, dinde reformcu olduğu bilinen 

imâma rastlanınca, ona uymamalıdır. Böyle imâm var zan etmekle, câmi’i terk etmemelidir. 

Molla Murâd kütübhânesi, [1114] numaralı, Ebüssü’ûd efendi fetvâsında buyuruyor 

ki, (Harâm yiyen, fâiz alan imâmı azl etmek vâcibdir. Kur’ân-ı kerîmi tecvîd 

üzere okumasını bilmek farzdır. Tecvîdi bilmiyen, mehâric-i hurûfu gözetemez. 

Harflerin ağızdaki yerlerini gözetemiyen bir kimsenin okuduğu Kur’ân-ı kerîm ve 

kıldığı nemâz sahîh olmaz). İkinci kısmda birinci maddeye bakınız! İmâmlık şartla- 

– 248 –

ı bulunan kimsenin imâm olması için uğraşmak, her müslimânın vazîfesidir.] 

(Nûr-ül-îzâh) şerhi hâşiyesinde buyuruyor ki, (İmâm olmak için altı şart lâzımdır). 

Bunlardan biri bulunmadığı bilinen imâmın arkasında nemâz sahîh olmaz: 

1 — Müslimân olmak, Ebû Bekr-i Sıddîk ve Ömer Fârûkun halîfe olduğuna inanmıyan 

ve te’vîlini bilmeden mi’râca, kabr azâbına inanmıyan, imâm olamaz. 

2 — Bulûg yaşında olmak. 

3 — Akllı olmak. Serhoş ve bunak imâm olamaz. 

4 — Erkek olmak. Kadın, erkeklere imâm olamaz. 

5 — Hiç olmazsa, Fâtiha ile bir âyeti doğru okuyabilmek. Bir âyeti ezberlememiş 

olan ve ezberlese de, tecvîd ile okuyamayan, nağme yapan, imâm olamaz. 

6 — Özrsüz olmakdır. Özrü olan, özrü olmayanlara imâm olamaz. Özr, bir yerinden 

durmadan kan akmak, yel kaçırmak, idrâr kaçırmak, te ve fe harflerini tekrârlayarak 

okumak, sin harfini se, ra harfini gayn okumak, abdestsiz veyâ dirhemden 

fazla necâsetli olmak ve avret mahalli açık olmakdır. Gözü ağrıyan, gözyaşı 

kesilmezse, özr sâhibi olur. Kulakdan, göbekden, burundan, memeden ağrı ile çıkan 

her sıvı da, devâmlı akarsa, özr sâhibi olur. Adı geçen yerlerden ve yaradan 

çıbandan çıkan kan, irin ve sarı su, ağrı ile olmasa da, böyledir. Özrleri birbirine 

benziyenler birbirlerine ve bir özrlü olan, iki özrlü olana imâm olabilir. Mâlikîde 

ve şâfi’îde, özrlü olan, özrsüz olana imâm olabilir. [Yara üstündeki merheme, 

sargıya mesh eden ve kaplama veyâ dolgu dişi olduğu için, mâlikî ve şâfi’î “rahmetullahi 

teâlâ aleyhimâ” mezhebini taklîd edenler özrlü sayılmaz.] 

(Dürr-ül-muhtâr) üçyüzyetmişaltıncı sahîfede buyuruyor ki, ([İsterse profesör 

olsun] din câhillerinin, fâsıkların, ya’nî büyük günâh işliyenin, meselâ içki içenin, 

zinâ edenin, fâiz yiyenin, karısını, kızlarını çıplak gezdirenin, a’mânın imâm olması 

mekrûhdur. [Fâsıkın imâm olması, mâlikîde sahîh değildir (Halebî).] Ebüssü’ûd 

efendinin “rahmetullahi aleyh” fetvâsını yukarıda bildirmişdik. A’mâ, âlim 

ise, imâm olur. Veled-i zinânın, ya’nî nikâhsız doğmuş kimsenin imâm olması da 

mekrûhdur. Emred kimsenin, ya’nî henüz bâlig olmuş, sakalı çıkmamış, parlak kimsenin 

imâm olması, âlim olsa bile, mekrûhdur. Çünki, fitneye sebeb olur. Parlak 

olmıyan, köse [sakalsız] arkasında kılmak mekrûh değildir). [Görülüyor ki, imâm 

olmak için, sakallı olmak şart değildir. Özr ile sakal traşı olanın arkasında nemâz 

kılınır. Sakalı sünnete uygun olmıyan [ya’nî, çenedeki ile birlikde bir tutam uzun 

olmıyan] kimse, bid’at sâhibi olur. Sakalın sünnete uygun olmasına ehemmiyyet 

vermiyen, kâfir olur. Yetmişbirinci maddeye bakınız!]. 

İmâma uymanın doğru olması için, on şart vardır: 

1 — Nemâza dururken, tekbîri söylemeden önce, imâma uymağa niyyet etmekdir. 

İmâmın kim olduğunu niyyet lâzım değildir. 

2 — İmâmın, kadınlara imâm olmağa niyyet etmesi lâzımdır. [İbni Âbidîn, 

nemâzın mekrûhlarını bildirirken buyuruyor ki, (Kızların, kadınların, acûzelerin, 

beş vakt nemâza ve cum’a ve bayram nemâzları için ve va’z dinlemek için câmi’e 

gitmeleri câiz değildir. Eskiden yalnız acûzelerin akşam ve yatsı zemânı gitmesine 

izn verilmiş idi ise de, şimdi bunların gitmesi de, câiz değildir). Hele kadınların başı, 

kolu, bacağı açık, câmi’e gelip, mevlid, va’z ve hâfız dinlemeleri harâmdır, büyük 

günâhdır. Hıristiyan kadınları bile, kiliseye giderken, böyle açık değildir. Açık 

kadınların, erkekler arasına karışdığı yerlere câmi’ denmez. Böyle yerlere, nemâz 

kılmak için dahî gidilmez. İmâmın erkeklere imâm olmağa niyyet etmesi lâzım 

değildir. Fekat niyyet ederse, kendisi cemâ’atin sevâbına da kavuşur. (Hadîka) kitâbı, 

yüzkırksekizinci sahîfede diyor ki, (Fıkh âlimleri buyurdu ki, imâm nemâza 

dururken kendisine uyan cemâ’ate imâm olmağa niyyet etmezse, buna uymak sahîh 

olur ise de, imâmın kendisi imâmlık sevâbına kavuşamaz. İmâm olmağa niyyet 

etmediği için, yalnız kılmış gibi, yalnız kendi nemâzının sevâbını alır. Başkalarının 

– 249 –

kendisine uymasına niyyet edince, cemâ’atin sayısı kadar, imâmlık sevâbı da alır).] 

3 — Cemâ’atin topuğu, imâmın topuğunun gerisinde olmak. 

4 — İmâm ile cemâ’at, aynı farz nemâzı kılmak. Farzı kılmış olan kimse, tekrâr 

imâma uyunca, imâm ile kıldığı nâfile olur. 

5 — İmâm ile cemâ’at arasında, kadın safı bulunmamak. Kadınlar bir safdan 

az olup arada perde varsa veyâ alçakda, yüksekde iseler câiz olur. [(Tergîb-üs-salât)da 

diyor ki, dört kadın yan yana durunca bir saf sayılır. Kadın safının arkasında 

olan erkeklerin hepsinin nemâzları fâsid olur. Üç kadın yan yana ise, yalnız bunların 

arkasındaki üç erkeklerin ve kenârdaki kadınların yanındaki birer erkeğin 

nemâzları fâsid olur. Kadın ile yanlarındaki erkek arasında direk veyâ perde, dıvar 

varsa, nemâzları fâsid olmaz. Kadın ile erkeğin, mahrem olmaları da böyledir. 

Kadınların evde, erkeksiz cemâ’at yapmaları mekrûhdur.] 

6 — İmâmın kendisini görse, yâhud sesini işitse, aradaki dıvar mâni’ olmaz. Arada 

kayık geçecek nehr ve araba geçecek yol mâni’ olur. Yolda veyâ nehrdeki 

köprüde iki saf imâma uyunca, arkadakilerin de nemâzı sahîh olur. İkinci kısm, elliikinci 

maddenin ortasına bakınız! 

7 — İmâma uymanın sahîh olması için, imâmın veyâ müezzinin sesini işitmek 

yâhud bunları görmek veyâ cemâ’atin hareketlerini görmek lâzımdır. İşitmeğe, görmeğe 

elverişli penceresi olmayan dıvar arada olmamalıdır. 

[Radyodan, televizyondan, ho-parlörden çıkan sesin, insan sesi olmadığını 

ezân bahsinde bildirmişdik. Sinema perdesinde, televizyonda nemâz kıldığı görülen 

imâmın kendisi değildir, benzeridir. Buna uymak câiz olmadığı gibi, bu seslerle 

ibâdet yapmak da sahîh olmaz. Bid’at ve büyük günâh olur.] 

(El-mukaddimet-ül-hadremiyye) ve (Envâr) ve (El-fıkh-ü-alel-mezâhib-il-erbe’a) 

ve (Misbâh-un-necât) kitâblarında diyor ki, (Şâfi’î mezhebinde, câmi’ hâricinde 

bulunan kimsenin, câmi’deki imâma uymasının sahîh olması için, imâmın intikalâtını, 

imâmı veyâ cemâ’atden birini görerek yâhud imâmı veyâ müezzini işiterek bilmek 

şart olduğu gibi, son safdan uzaklığı takrîben üçyüz zrâ’dan [300 x 0,42 = 126 

metreden] fazla olmaması da şartdır.) (Tergîb-üs-salât)da diyor ki, (Câmi’ hâricindeki 

kimsenin, imâma uyması sahîh olmak için, câmi’in dolu olması lâzımdır. Dolu 

olmaz ise ve dolu olup da, son saf ile, dışarıdaki kimse arasında, araba geçecek 

kadar mesâfe varsa, imâma uyması sahîh olmaz). Ho-parlör sesi ile ve televizyondaki 

imâma uyarak kılanların nemâzlarının sahîh olmadığı, Hindistân âlimlerinin Keralada 

çıkardıkları (El-Muallim) mecmû’asının Rebî’ul-evvel 1406 ve Dessembr [Aralık] 

1985 târîhlisinde uzun yazılıdır. 1401 h. ve 1981 m. senesinde Pâkistânda çıkan 

(Süyûf-ullahil-ecille) kitâbının beşinci sâhifesinde, ho-parlör ile nemâz kıldıran 

imâma uymak câiz olmadığı açık yazılıdır. Bu kitâb, (Hakîkat Kitâbevi) tarafından, 

(Fitnet-ül vehhâbiyye) sonunda basdırılmışdır. Yahyâ efendi fetvâsına bakınız! 

8 — İmâm hayvânda, cemâ’at yerde veyâ bunun tersi olmamak. 

9 — İmâm ile cemâ’at, yapışık olmıyan iki gemide bulunmamak. 

10 — Başka mezhebdeki imâma uyan cemâ’atin, kendi mezheblerine göre nemâzı 

bozan bir şeyin, imâmda bulunduğunu bilmemesi lâzımdır. Meselâ, imâmdan kan 

akması veyâ başının dörtde birinden az mikdârını mesh etmesi, Hanefî mezhebinde 

câiz olmadığından, böyle yapdığı bilinen bir şâfi’î imâma uymak âlimlerin çoğuna 

göre câiz olmaz. Bu kavl sahîhdir. Şâfi’î imâmdan kan akdığı görülse, sonra imâm 

bir zemân gayb olup tekrâr gelse, buna uyulur. Çünki, o zemânda abdest almış olabilir. 

Hüsn-i zan etmek iyidir. [Bu âlimlere göre, bir hanefînin, kaplama ve dolgu 

dişi görülen şâfi’î imâma uymaması lâzımdır.] İbni Âbidînde ve Tahtâvînin (İmdâd) 

hâşiyesinde ve Ahmed Hamevînin (Eşbâh) hâşiyesi, ikinci cild, ikiyüzonyedinci sahîfesinde 

diyor ki, (Muhammed Hindüvânî ve ba’zı âlimler dediler ki, nemâzı 

kendi mezhebine göre sahîh olan şâfi’î imâma uyulabilir). (Nihâye) kitâbı, bu kav- 

– 250 –

lin kıyâsa dahâ uygun olduğunu bildiriyor ve (bu kavle göre, Hanefî mezhebinde 

câiz olmıyan bir hâli görülen şâfi’î imâma uyulabilir) diyor. Bu kavlin de sahîh olduğu 

(Halebî-yi kebîr)de yazılıdır. Mâlikîde de câizdir. Bu âlimlere göre, kaplama 

ve dolgusu görülen mâlikî veyâ şâfi’î imâma uymak câiz olur. Hanefî mezhebinde 

olup da, kaplama ve dolgusu olduğu için, İmâm-ı Mâlikin veyâ Şâfi’înin “rahmetullahi 

teâlâ aleyhimâ” mezhebini taklîd eden bir kimsenin, bu âlimlere göre, kaplama 

ve dolgusu olmıyan hanefîlere de imâm olabileceği anlaşılmakdadır. Çünki bu 

kimse, mâlikî veyâ şâfi’î mezhebindeki imâm gibidir. Ayrıca, kendi mezhebinin diğer 

şartlarına uymakda, vitr nemâzını vâcib bilerek kılmakdadır. Kaplama veyâ dolgusu 

olup olmadığını, varsa, mâlikîyi veyâ şâfi’îyi taklîd edip etmediğini sormak, 

tecessüs etmek câiz değildir. Başka mezhebden olan imâm, hanefîdeki şartları da 

gözetiyorsa, buna uymak yalnız kılmakdan, Hanefîye uymak, ona uymakdan dahâ 

iyidir. [Dolgusu, kaplaması olan, imâmlık vazîfesi almamalıdır.] 

Cemâ’at bir kişi ise, imâmın sağ yanında hizâsında durur. Solunda durması 

mekrûhdur. Arkasında durması da mekrûh olur. Ayağının topuğu, imâmın topuğundan 

ileri olmazsa, nemâzı sahîh olur. İki ve dahâ çok kişi, imâmın arkasında durur. 

Birincisi, imâmın tam arkasına, ikincisi birincinin sağına, üçüncüsü birincinin 

soluna, dördüncüsü ikincinin sağına, beşincisi üçüncünün soluna... olarak dururlar. 

İkinci, sonradan gelirse, arkaya durur. Birinci, nemâzı bozmadan arkaya geçer. 

İmâm ileri gitmez. 68. ci maddede, 23. cü sıraya bakınız! 

İmâm ile cemâ’at arasında, iki safdan ziyâde alacak boş meydân veyâ büyük havuz 

bulunursa, bunun gerisinde olanların uyması câiz olur ise de, yalnız kılması mekrûh 

olur. Havuzun ve meydânın iki yanlarında cemâ’atin bulunması şart değildir. 

Mescide bitişik açık ve kapalı yerler, odalar da böyledir. [Tahtâvî İmdâd hâşiyesi.] 

İkinci kısm, 52. ci maddeye bakınız! 

Abdest alan, teyemmüm etmiş olana, ayakda kılan, oturarak kılana ve nâfile kılan, 

farz kılana uyabilir. Dînini bilen bir imâm arayıp ona uymalıdır. 

Mahalle câmi’inde, ezân ve ikâmet okuyarak bir kerre cemâ’at ile nemâz kılınır. 

Yoldaki câmi’lerde ve imâmı, müezzini olmıyan câmi’lerde, her cemâ’at için 

ayrı ayrı ezân ve ikâmet ile kılınır. Cin imâm olur. Melek imâm olamaz. Çünki melek, 

mükellef değildir. Melek, cin ve çocuk, bir de olsa, cemâ’at olur. Nâfile kılan 

bir kişinin, farz kılana uyması ile cemâ’at sevâbı hâsıl olur. 

Cemâ’at ile kılmak vâcibdir diyenler de çokdur. Irâk âlimlerine göre “rahmetullahi 

teâlâ aleyhim ecma’în”, vâcibi özrsüz bir kerre bile terk etmek günâh olur. 

Terk etmeği âdet ederse, sözbirliği ile günâh olur. Sünneti terk ise, günâh olmaz. 

Bir câmi’de cemâ’ati kaçıran kimsenin, başka câmi’de araması müstehabdır. 

Hastanın, felclinin, bir ayağı kesik olanın, yürüyemiyen ihtiyârın ve a’mânın cemâ’ate 

gitmesi lâzım değildir. Yardımcıları, nakl vâsıtaları olsa da, lâzım değildir. 

Yağmur, çamur, çok soğuk ve karanlık da, özrdür. Çok rüzgâr, yalnız gece özr olur. 

Hırsız ve başka sebeble malı gitmek korkusu, fakîr olanın alacaklısından korkusu, 

canı ve malı için zâlimden korkusu, abdest sıkışdırması, yolcunun nakl vâsıtasını 

kaçırmak korkusu, hastaya bakmak, imrendiği yemeği kaçırmak korkusu, 

fıkh bilgisini öğrenmeği kaçırmak korkusu, cemâ’ate gitmemek için özrdür. İmâmın 

bid’at sâhibi olduğunu veyâ abdestin, guslün, nemâzın şartlarını gözetmediğini 

bilmek de özrdür. Bu şartları dahâ çok bilenin ve gözetenin, başkalarından önce 

imâm seçilmesi lâzımdır. Bundan sonra, tecvîd ile okuyan seçilir. Hâfız olması 

şart değildir. Bunlar birkaç kişi ise, vera’ sâhibi olan seçilir. Vera’, şübhelilerden 

kaçınmak demekdir. Bundan sonra, yaşı çok olan seçilir. Bundan sonra, sıra ile, huyu, 

yüzü, nesebi, sesi, elbisesi güzel olan seçilir. Bunlar birkaç kişi ise, aralarından 

malı, mevkı’i çok olan seçilir. Bunlar da benziyor ise, mukîm müsâfire imâm olur. 

Seçimde uyuşulmazsa, çoğunluğun seçdiği imâm olur. Dahâ üstünü varken, başkası 

seçilirse, çirkin olur. Fekat, günâh olmaz. Emîr ve vâlî seçimi de böyledir. Ha- 

– 251 –

lîfe seçiminde ise, en üstün olanı seçmemek günâhdır. Bir evde, ziyâfetde, seçim 

aranmadan, ev sâhibi, ziyâfet sâhibi imâm olur. Yâhud, imâmı bu seçer. Kirâcı, ev 

sâhibi demekdir. İstenmiyen kimsenin imâm olması mekrûhdur. 

Bid’at sâhibi kimsenin imâm olması tahrîmen mekrûhdur. Ehl-i sünnet i’tikâdına 

uymıyan bir inanış sâhibine (Mezhebsiz) denir. Mezhebsiz, eğer Kur’ân-ı kerîmde 

ve hadîs-i şerîflerde açıkça bildirilmiş olan bir şeye inanmamış veyâ şübhe 

etmiş ise, (Küfr) olur. Açık olarak bildirilmemiş şübheli olan delîlleri te’vîl ederek 

yanlış ma’nâ vermiş ise, (Bid’at) olur. Dünyânın yaratıldığına inanmamak, böyle 

gelmiş, böyle gider demek, küfrdür. Cennetde, mü’minlerin Allahü teâlâyı göreceğine 

inanmamak bid’atdir. Fekat, nasslara yanlış anladığı için inanmamak bid’at 

olur. (Böyle şey olmaz. Aklım kabûl etmez) diyerek tahkîr ederse, yine kâfir 

olur. Bid’at hakkındaki hadîs-i şerîfler, (Hadîka) ve (Berîka)nın başında ve fârisî 

(Eşi’at-ül-leme’ât)ın 125.ci sahîfesinde mevcûddur. (Eşi’a)dekiler, (Mazheriyye) 

kitâbımıza da nakl edilmişdir. Küfre sebeb olan birşey söylemedikçe ve yapmadıkça 

(Ehl-i kıble)ye, ya’nî nemâz kılana (Kâfir) denmez. Fekat, Kur’ân-ı kerîmde 

ve hadîs-i şerîflerde açıkca bildirilen ve müslimânların asrlar boyunca inandığı 

bir şeye uymıyan söz ve işde bulunan bir kimse, bütün ömrünce nemâz kılsa, 

her ibâdeti yapsa da, buna (Kâfir) denir. Meselâ, Allahü teâlâ zerreleri, yaprak sayısını, 

gizlileri bilmez dese, kâfir olur. Ebû Bekr ile Ömerden “radıyallahü anhümâ” 

başka sahâbîyi, dînî bir sebeble kötüleyen, bid’at sâhibi olur. Bir harâma mubâh 

diyen kimse, bir âyete veyâ hadîs-i şerîfe dayanarak, samîmî söyliyorsa, kâfir 

olmaz. Nassa dayanmadan, keyfi için söylüyorsa, kâfir olur. Ebû Bekr ile Ömerin 

hilâfete seçilmeleri haklı değildi demek, bid’atdir. Hilâfete hakları yok idi demek 

küfrdür. 

İmâmlık şartlarını taşıyan bir kimse, ücret veyâ ma’âş karşılığı imâmlık yapıyorsa, 

bunun arkasında kılmak câiz olduğuna fetvâ verilmişdir. Elhân ederek, mûsikî 

perdelerine uyarak, tegannî eden ve nemâzı vaktinden evvel kıldıran imâm arkasında 

kılınan nemâzı iâde etmek lâzım olduğu, (Halebî-i kebîr) sonunda yazılıdır. 

[İmâmlık şartları bulunmıyan, mezhebsiz, dinde reformcu olduğu bilinen imâmın 

yerine, Ehl-i sünnet i’tikâdında olan imâm ta’yîn edilmesi için uğraşmalıdır.] 

Cemâ’at istese de, imâmın, farz kıldırırken kırâeti ve tesbîhleri sünnetden fazla 

okuması tahrîmen mekrûhdur. Kadın imâm olup kadınlara nemâz kıldırması tahrîmen 

mekrûhdur. Erkek olmadığı zemân, cenâze nemâzını cemâ’at ile kılmaları 

mekrûh olmaz. Çünki, yalnız kılarsa, ilk kılan kadın farzı kılmış olur. Sonra kılanlarınki 

nâfile olur. Cenâze nemâzını nâfile kılmak da mekrûhdur. Cenâze nemâzını 

bir kerre kılmak farzdır. Cenâze nemâzında, kadın erkeklere imâm olursa, erkekler 

tekrâr kılmaz. Çünki, yalnız kadının nemâzı kabûl olup, farz, bir kişi ile yapılmış 

olur. Kadın, kadınlara imâm olursa, ilk safın ortasında durur. İleri geçmesi 

günâh olur. 

Evde, erkek, mahremi olan kadınlara imâm olur. Yabancı kadınlara imâm olamaz. 

Çünki, halvet olur. Eğer cemâ’at arasında, bir erkek veyâ imâmın mahremi 

kadın bulunursa, yabancı kadınlar da cemâ’ate girebilir. Burada da, süt ve nikâh 

ile olan mahremlerin, halvetde olduğu gibi, genc olmaları mekrûhdur. Mescidde 

halvet hâsıl olmaz. Bir kadın, imâmın arkasında durur. Yanında durmaz. Erkek de 

var ise, kadın erkeğin arkasında durup imâmla kılar. 

Mescid-i harâmda, imâmın Makâm-ı İbrâhîmde durması efdaldir. Oturanlara 

eziyyet vermemek için câmi’e gelenin, ileri safa geçmemesi efdaldir. Farza başlanırken, 

öndeki safdaki boş yere geçilir. Cenâze nemâzında, arkadaki saflar, öndeki 

saflardan dahâ sevâbdır. İmâmı rükü’da bulan, rek’ati kaçırmamak için, son safda 

durur. İleri saflara geçmez. Son safda yer yoksa, o rek’ati kaçırsa da, yalnız durmaz. 

Birinci safda boş yer olup ikinci safda yoksa, ikinciyi yarıp birinciye geçilir. 

Ön safa geçmek için, cemâ’atin önünden geçmek günâh olmaz. 

– 252 –

Cemâ’at ile kılan adam, aynı imâma uyan herhangi bir kadınla, bir rükn mikdârı 

bir hizâda durursa ve aralarında kalın perde veyâ parmakdan kalın bir direk 

yâhud bir insan sığacak kadar açıklık yoksa, erkeğin nemâzı bozulur. Bir safda kadın 

kılınca, yalnız iki yanındaki ve tam arkasındaki erkeğin nemâzı bozulur. Arkasındaki 

dokuz ayakdan uzak ise bunun bozulmaz. Aynı imâma uymayan bir kadının, 

erkekle bir hizâda kılmaları mekrûhdur. Erkek, yanında, imâma uyacak bir 

kadını görünce, geride durması için, eli ile işâret etmelidir. Geri gitmezse, kadının 

nemâzı kabûl olmaz. Erkeğin nemâzı bozulmaz. Bir hizâda olan kadın, adam boyu 

yüksekde veyâ aşağıda ise, zararı olmaz. 

Rükü’ ve secde yapamayan, yapana imâm olamaz. Nâfile kılan, farz kılana 

imâm olamaz. 

(Elsağ) olan kimse, elsağ olmayana imâm olamaz. Elsağ, sin harfini, se harfi okuyandır. 

Başka harfleri doğru okuyamayan da, doğru okuyanlara imâm olamaz. Böyle 

kimselerin, harfleri doğru söylemek için, gece gündüz çalışması farzdır. Çalışıp 

da söyleyemezse, kendi nemâzı câiz olur. Çalışmazsa, kendi nemâzları fâsid olur. 

Harfleri doğru okuyan bir imâma uyarak cemâ’at ile kılması mümkin iken, yalnız 

kılarsa, harfi doğru okumadığı için, nemâzı yine kabûl olmaz. Doğru söyleyemediği 

harf bulunmayan bir âyet varsa, bunu veyâ böyle birkaç âyet-i kerîmeyi ezberlemesi 

ve nemâzlarda, bunları okuması lâzımdır. Doğru okuyabildiği âyet-i kerîme 

var iken, bunu ezberlemeyip, söyleyemediğini okursa, nemâzı yine kabûl olmaz. 

Fâtihayı her nemâzda okumak lâzım olduğundan, bunu güzel okumağa çalışması 

lâzımdır. [Görülüyor ki, bir harf doğru söylenmezse, Kur’ân-ı kerîm doğru 

olmuyor ve nemâz kabûl olmuyor. Radyo ve ho-parlör ile iletilen seslerde, harfler 

doğru çıkmadığı için, bunlarla Kur’ân-ı kerîm okumak, dinlemek ve nemâz kılmak 

doğru olmaz, kabûl olmaz. Suç olur. Günâh olur.] 

Meste veyâ sargıya mesh eden, bu uzvları yıkayana, farz kılan nâfile kılana imâm 

olur. Bütün sünnetlerin ve terâvîhin de hep böyle olduğu, İbni Âbidînde yazılıdır. 

Dört rek’at sünnet kılarken, farz kılan imâma uyan, nemâzı farz gibi kılar. Üçüncü 

ve dördüncü rek’atlerde zamm-ı sûre okuması vâcib iken, şimdi nâfile olur. Nâfile 

nemâz kılan, nâfile nemâz kılana imâm olur. 

Farzı cemâ’at ile kılacak kimse, niyyet ederken, (uydum hâzır olan imâma) diyerek 

de kalbinden geçirmesi lâzımdır. İmâmla birlikde, yalnız kılar gibi kılınır. 

Ancak, ayakda iken, imâm içinden okusa da, yüksek sesle okusa da, o hiçbir şey 

okumaz. Yalnız, birinci rek’atde (Sübhâneke) okur. İmâmın arkasında Fâtiha 

okumak, hanefîde tahrîmen mekrûhdur. Şâfi’îde farzdır. Mâlikîde, imâm yüksek 

sesle okurken, tahrîmen mekrûh, sessiz okurken müstehabdır. İmâm, yüksek sesle 

Fâtihayı bitirince, o yavaşça (Âmîn) der. Bunu yüksek sesle söylememelidir. Rükü’dan 

kalkarken, imâm (Semi’ Allahü limen hamideh) deyince, o yalnız (Rabbenâ 

lekel-hamd) der. Sonra eğilirken (Allahü ekber) diyerek, imâmla birlikde secdeye 

yatar. Rükü’da, secdelerde ve otururken, yalnız kılar gibi okur. 

İmâmda nemâzı bozan birşey bulunduğunu anlayan kimse, bu nemâzı tekrâr kılar. 

Bunu imâm nemâzda hâtırlarsa yâhud nemâzda iken nemâzı bozan birşey hâsıl 

olursa, bunu hemen cemâ’ate bildirir. Nemâzdan sonra anlarsa, o cemâ’atden 

olduklarını hâtırladığına, söyliyerek, haber göndererek, yazarak bildirir. Haber alan, 

iâde eder. Alamayan afv olur. Bir kavlde ve şâfi’îde imâmın cemâ’ate haber vermesi 

lâzım değildir. Nemâz içinde imâmın abdesti bozulursa, hemen birisini elbisesinden 

çekip yerine geçirmesi de câizdir. Sonra, dışarda abdest alıp gelip, vekîline 

uyarak nemâzını temâmlar. Câmi’de abdest alırsa, vekîle lüzûm olmaz. Vekîl 

bırakmayıp câmi’den çıkınca, cemâ’at birden fazla ise, nemâzları fâsid olur. 

Vitr nemâzı, Ramezânda cemâ’at ile kılınır. Başka zemânda yalnız kılınır. 

Regâib, Berât ve Kadr nemâzlarını cemâ’at ile kılmak mekrûhdur. Regâib nemâzı, 

Recebin ilk Cum’a gecesi kılınan nâfile nemâzdır. Hicretin dörtyüzseksenin- 

– 253 –

de meydâna çıkmışdır. Birçok âlimler, bunun çirkin bid’at olduğunu yazıyor. Çok 

kimsenin kılmasına aldanmamalı, sünnet sanmamalıdır. 

Farzı yalnız kılan kimsenin yanında, o farzı cemâ’at ile kılmağa başlasalar, birinci 

rek’atde secde etmedi ise, ayakda iken bir yana selâm vererek, nemâzı bozar. 

İmâma uyar. Birinci rek’atin secdesini yapdı ise, dört rek’atli farzlarda, iki rek’ati 

temâm kılıp selâm verir. Üçüncü rek’atin secdesini yapmadı ise, ayakda bir tarafa 

selâm verip bozar ve cemâ’ate katılır. Üçüncü rek’atin secdesini yapdı ise, dört 

rek’ati temâmlar. Sonra, imâma uyup, dört rek’at nâfile kılması iyi olur. İkindiyi, 

böyle cemâ’at ile kılamaz. Sabâh ve akşam farzında birinci rek’atde secde etdikden 

sonra da, nemâzı bozar. Fekat, ikinci rek’atin secdesini yapdı ise, nemâzını temâmlar. 

Sonra imâmla nâfile kılmaz. Sünneti kazâ niyyeti ile kılarken farza veyâ 

Cum’a hutbesine başlanırsa, nemâzı bozmaz. İki veyâ dört rek’ate temâmlar. Öğle 

veyâ Cum’a sünnetinde iki rek’atde selâm veren, farzdan sonra, iki dahâ kılarak, 

dörde temâmlar. Yeniden dört rek’at kılması, dahâ iyi olur. Kazâ kılarken cemâ’ate 

başlanırsa, tertîb sâhibi olan bozmaz. Mâlikî mezhebinde de böyledir. 

Câmi’de olan kimsenin, ezân okununca, bu nemâzı cemâ’at ile kılmadan, özrsüz 

dışarı çıkması tahrîmen mekrûhdur. Belli bir câmi’ cemâ’atine devâm âdeti ise, 

oraya ve mahallesi câmi’indeki cemâ’ate gitmesi ve hocasının veyâ başkasının dersini, 

va’zını kaçırmamak için bunların câmi’indeki cemâ’ate ve iş yerindeki câmi’e 

gitmesi özrdür. Farzı, cemâ’atden önce yalnız kılan da câmi’den çıkabilir. Fekat 

yalnız kılması mekrûh olur. Bu özrlülerin hepsi, ikâmet getirilirken çıkamaz. Farzı 

yalnız kılmış olan, öğle ve yatsı nemâzlarında, cemâ’at ile nâfile kılar. Diğer üç 

nemâzı yalnız kılmış olanın, cemâ’at ile kılınırken bile, câmi’den çıkması vâcib olur. 

Çünki, cemâ’ate uymamak büyük günâhdır. Sabâh sünnetini kılmamış olan kimse, 

sünneti kılarsa, cemâ’at ile nemâzda oturmağı da kaçıracağını anlarsa, sünnetini 

kılmaz. Hemen imâma uyar. Cemâ’at ile, ikinci rek’atde oturabileceğini anlarsa, 

sünneti, câmi’in dışında sofada, çabuk kılar. Sofa yoksa, içerde direk arkasında 

kılar. Böyle, boş yer yoksa sünneti kılmaz. Çünki, cemâ’at ile kılınırken, nâfile 

nemâza başlamak mekrûhdur. Mekrûh işlememek için sünneti terk etmek lâzımdır. 

[Mekrûh işlememek için, sabâh nemâzının bile sünnetini terk etmek lâzım 

olunca, sünnetler yerine kazâ kılmak lâzım olduğu buradan da anlaşılmakdadır.] 

Öğle ve Cum’a nemâzları cemâ’at ile kılınırken gelen, birinci rek’ati kaçırmak korkusu 

varsa, sünneti kılmaz. Hemen imâma uyar. Öğlenin sünnetini farzdan sonra 

kılar. Sabâh ve öğle cemâ’atini kaçırmamak için sünnete başlayıp ve hemen selâm 

vererek, sünneti farzdan sonra kazâ etmek doğru değildir. Çünki, özrsüz nemâz 

bozmak harâmdır. Bundan başka sabâh farzından sonra nezr kılınmaz. Bozulan 

sünnetin tekrâr kılınması, nezr kılmak kadar mühim değildir. Bozulan nâfileleri 

tekrâr kılmak vâcibdir. Bozulan farzları tekrâr kılmak farzdır. [Uyûn-ül-besâir.] 

Çünki, nâfileye başlanınca, bunu temâmlamak vâcib olur. Sabâh nemâzını 

kılamayan, o gün öğleden önce, sünneti ile birlikde kazâ eder. Öğleden sonra, yalnız 

farzını kazâ eder. Cum’a veyâ öğle farzına yetişen, ilk sünneti farzdan sonra kılar. 

Rükü’a yetişemiyen, o rek’ati imâmla kılmış olmaz. İmâm rükü’da iken gelen, 

niyyet eder ve ayakda tekbîr getirip, nemâza girer. Hemen rükü’a eğilip imâma 

uyar. Rükü’a eğilmeden, imâm rükü’dan kalkarsa, rükü’a yetişmemiş olur. Bu 

rek’ate yetişmiş sayılmaz ise de, secdeleri imâmla yapması lâzımdır. Yapmazsa, nemâzı 

bozulmaz. Bir vâcibi terk etmiş olur. İmâm ayakda iken, imâma uyup imâmla 

birlikde rükü’a eğilmiyen kimse, rükü’u imâmdan sonra yalnız yapıp, imâma secdede 

yetişirse câiz olur. Fekat geç kaldığı için günâh olur. İmâmdan önce rükü’a 

eğilmek, secdeye yatmak veyâ önce kalkmak, tahrîmen mekrûhdur. 67. ci maddenin 

24. cü sayısına bakınız! 

[İmâmın hareketlerine uymak lâzımdır. Sesine uymak şart değildir. İmâmı göremiyen, 

imâmı görenlerin hareketlerine uyarsa, imâmın hareketlerine uymuş 

– 254 –

olur. İmâmın tekbîrleri ve imâmı görenlerin hareketleri, imâmın hareketlerini gösterdikleri 

için, bunlara uymak câiz olmakdadır. İmâmı görmiyenlerin, imâmın 

hareketlerini görebilmeleri için, câmi’in muhtelif yerlerine televizyon koymağa ihtiyâc 

yokdur. İmâmın sesini duymıyanların da, imâmı görenlerin hareketlerine ve 

müezzinlerin seslerine uymaları lâzımdır. Bu kolaylıklar varken, câmi’lere televizyon 

ve ho-parlör koymak, islâmiyyetin bildirdiğini beğenmeyip, kendi aklına göre 

ibâdet yapmak olur. Bu ise bir müslimânın yapacağı şey değildir. Minârelere hoparlör 

koymak da böyledir.] İmâmın, son sünneti, farzı kıldığı yerde kılması mekrûhdur. 

Biraz sağda veyâ solda kılar. Nemâzdan sonra, kıbleye karşı oturması da 

mekrûhdur. İlk safda imâma karşı nemâz kılan yoksa, cemâ’ate karşı oturmalıdır. 

Nemâz kılan varsa sağa veyâ sola dönmelidir. Cemâ’at için ve yalnız kılan için, bunlar 

mekrûh değildir. Son sünneti başka yerde, hattâ evlerinde kılmaları dahâ iyi olduğu 

(İmdâd)da, ezândan önce yazılıdır. Farz nemâzları kılınca, safları bozmak 

müstehabdır. 

(Mevkûfât)da, vitr nemâzını anlatırken diyor ki: 

(Beş şey’i imâm yapmazsa, cemâ’at de yapmaz: 

1 — İmâm kunût okumazsa, cemâ’at de okumaz. 

2 — İmâm bayram nemâzlarındaki tekbîrleri okumazsa, cemâ’at de okumaz. 

3 — Dört rek’atli nemâzın, ikinci rek’atinde oturmazsa, cemâ’at de oturmaz. 

4 — İmâm secde âyeti okuyup, secde etmezse, cemâ’at de etmez. 

5 — İmâm secde-i sehv yapmazsa, cemâ’at de yapmaz. 

Dört şey’i imâm yaparsa, cemâ’at yapmaz: 

1 — İmâm ikiden çok secde yaparsa, cemâ’at yapmaz. 

2 — İmâm bayram tekbîrini, bir rek’atde üçden çok söylerse, cemâ’at söylemez. 

3 — İmâm cenâze nemâzında, dörtden çok tekbîr söylerse, cemâ’at söylemez. 

4 — Beşinci rek’ate kalkarsa, cemâ’at kalkmaz. Berâber selâm verirler. 

On şey’i imâm yapmazsa, cemâ’at yapar. Bunlar: 

1 — İftitâh tekbîrinde el kaldırmak. 

2 — Sübhâneke okumak. İki imâm, cemâ’at de okumaz dedi. 

3 — Rükü’a eğilirken tekbîr getirmek. 

4 — Rükü’da tesbîh okumak. 

5 — Secdelere yatıp kalkarken tekbîr söylemek. 

6 — Secdelerde tesbîh okumak. 

7 — Semi’ Allahü demezse, rabbenâlekelhamd denir. 

8 — Ettehıyyâtüyü sonuna kadar okumak. 

9 — Nemâz sonunda selâm vermek. 

10 — Kurban bayramında, yirmiüç farzdan sonra, selâm verir vermez, tekbîr okumakdır). 

Mesbûk, ya’nî imâma birinci rek’atde yetişemiyen bir kimse, imâm iki tarafa da 

selâm verdikden sonra, ayağa kalkarak yetişemediği rek’atleri kazâ eder ve kırâetleri, 

birinci, sonra ikinci, sonra üçüncü rek’at kılıyormuş gibi okur. Oturmağı ise, 

dördüncü, üçüncü ve ikinci rek’at sırası ile, ya’nî sondan başlamış olarak yapar. Meselâ, 

yatsının son rek’atine yetişen kimse, imâm selâm verdikden sonra, kalkıp, birinci 

ve ikinci rek’atde Fâtiha ve sûre okur. Birinci rek’atde oturur, ikincide oturmaz. 

(Umdet-ül-islâm)da (Fetâvâyı Attâbî)den alarak diyor ki, (Mesbûk, ya’nî imâma 

birinci rek’atde yetişemiyen, imâm son rek’atde otururken, Et-tehıyyâtüyü erken 

bitirse, imâm selâm verinciye kadar Kelime-i şehâdeti tekrâr tekrâr okur. Süküt 

etmez. Nemâzda, okumak lâzım olan yerde, süküt etmek harâmdır. Salevât da 

okumaz. Çünki, son rek’atde oturan salevât okur. Birinci ka’dede salevât okursa, 

– 255 –

secde-i sehv lâzım olur. Ka’de-i ûlâda Allahümme selli derse, nemâzı fâsid olur.) 

Mukîm, edâ ederken ve kazâ ederken de, müsâfire uyabilir. [66. cı maddeye bakınız!]. 

Müsâfir, dört rek’atli olan farzları edâ ederken, mukîme uyabilir. Yetişemediği 

rek’at olursa, imâm selâm verdikden sonra dörde temâmlar. Çünki, mukîm 

imâma vakt içinde uyan müsâfirin nemâzı değişerek, imâmın nemâzı gibi dört rek’at 

olur. Kazâyı iki rek’at kılması lâzım olduğundan, mukîm imâma uyamaz. Çünki, 

oturması ve okuması farz olan, nâfile olana uymuş olur. Mukîm olan müsâfir olana 

uyunca, nasıl kılacağı, 64. cü maddede bildirilmişdir. Bir rek’ati kaçıran kimse, 

o nemâzı cemâ’at ile kılmamış olur. Fekat, cemâ’at sevâbına kavuşur. Son 

rek’ati de kaçıran, imâma teşehhüdde yetişirse, cemâ’at sevâbını kazanır. İftitâh 

tekbîrini imâmla birlikde söylemenin ayrıca çok sevâbı vardır. 

(Umdet-ül-islâm)da diyor ki, (Cemâ’ate gelen, imâmı rükü’da görürse, ayakda 

tekbîr getirip, rükü’a eğilir. Tekbîri eğilirken söylerse, nemâzı sahîh olmaz. Eğilmeden, 

imâm kalkarsa, o rek’ate yetişmemiş olur). 

Ey, insan adını taşıyan varlık, 

kendine gel, uyan gafletden artık! 

Se’âdet yolun, göremezsen nâdân, 

niye vermiş sana, bu aklı Yezdân? 

niçin geldin fânî cihâna, böyle! 

yalnız yimek içmek için mi, söyle? 

Bilirsin, bir rûh da vardır insanda, 

psikoloji olayları meydanda. 

Muhakkak, dünyâya gelen, ölüyor, 

o zemân rûhlar, aceb n’oluyor? 

İleriyi görmek, elbet insanlık, 

bunu sağlar sanma, hıristiyanlık. 

İslâmı kötüler, onlar dâimâ, 

İncîlde, böyle mi söyledi Îsâ? 

İslâmiyyeti bilmiyorum dersin, 

nasıl, münevverlik iddiâ edersin? 

Gençlik geçdi, sanki tatlı bir rü’yâ, 

bütün ömür de, bir sâatdır güyâ, 

İslâmı, sanırım etmezsin teslîm, 

anlamadan hiç, verilir mi hüküm? 

Din dersine lüzûm yokmuş lisede, 

böyle mi söyleniyor, kilisede? 

İslâmı bilmediğin, pek âşikâr, 

ki bunu eyliyemezsin, hiç inkâr, 

Ne olur, bir din kitâbı okusan, 

İnsanlığı öğrenirsin, o zemân. 

– 256 –

71 — CUM’A NEMÂZI 

Cum’a nemâzı onaltı rek’atdir. Bunun iki rek’atini kılmak her erkeğe farz-ı ayndır. 

İnanmayan, ehemmiyyet vermiyen kâfir olur. Öğle nemâzından dahâ kuvvetli 

farzdır. Cum’a nemâzı farz olmak için, iki dürlü şartı vardır: Birincisi (Vücûb şartları), 

ikincisi (Edâ şartları)dır. Edâ şartlarından biri noksân olursa, nemâz sahîh 

olmaz. Vücûb şartları bulunmazsa, sahîh olur. Edâ şartları yedidir: 

1. ci şart, nemâzı şehrde kılmakdır. (Şehr), cemâ’ati, en büyük câmi’e sığmayan 

yer demekdir. Hanefî mezhebi fıkh âlimlerinin çoğu “rahmetullahi teâlâ aleyhim 

ecma’în” böyle söylemişdir. Bu sözün sahîh olduğu (Velvâlciyye)de de yazılıdır. 

Yâhud islâmiyyetin emrini yapabilecek gücde müslimân vâlî ve hâkimi bulunan yere 

şehr denir. İslâmiyyetin emrlerinin hepsini yapmasa da, insanların haklarını, hürriyyetlerini 

koruması, fitne, fesâdı önlemesi, mazlûmların haklarını zâlimlerden alması 

yetişir. Hükûmetin baskısı ile, hâkim ba’zı farzları yapdıramazsa, özr sayılır. 

[Bugün hükûmetin tasdîk ve kabûl etdiği muhtârı veyâ jandarma bulunan köyler 

ve şimdiki büyük şehrlerin içinde bulunan beldelerin herbiri yukarıdaki iki ta’rîfe 

göre de, Cum’a nemâzı için ayrı birer şehr sayılmakdadır. Böyle köylerde ve beldelerde 

Cum’a ve bayram nemâzları kılmak, câiz olur. Bundan başka, şâfi’îde, kırk 

kişi Cum’ayı her yerde kılabilir. Başka mezhebde câiz olan birşeye hükûmet izn 

verince, diğer mezhebde de câiz olur. Hükûmet bir mubâhı emr edince, yapılması 

vâcib, men’ ederse, harâm olur. Şehr [il] deyince, yalnız zemânımızdaki büyük 

şehrleri düşünenler, (Bütün bir şehr halkının bir tek câmi’e sığmıyacağını açıklamağa 

ihtiyâc yokdur. Cum’a ile ilgili görüşlerin dîne uymadığına, Cum’a nemâzının 

şartları üzerinde ba’zı yanlışlıklara işâret ediyoruz) gibi yazılarla fıkh kitâblarını 

lekelemeğe kalkışıyorlar. Kendi câhilliklerini anlamayıp da, islâm âlimlerine 

dil uzatanlara yazıklar olsun! Böyle kimselerin yaldızlı ve heyecânlı yazılarına aldanarak, 

onları din adamı sananlar, onlardan dahâ çok zevâllıdırlar]. 

Şehr halkının tarla, mezârlık, oyun için yayıldıkları yerler de, şehr sayılır. 

2. ci şart, devlet ve hükûmet reîsinin veyâ vâlînin izni ile kılmakdır. Bunların 

ta’yîn etdiği hatîb, kendi yerine başkasını vekîl edebilir. Zemânla birbirlerine 

vekîl olanlardan başkası, Cum’a kıldıramaz. Bir kimse, izn almadan kıldırınca, kıldırmak 

hakkı olan biri, bu kimseye uyarak kılarsa, nemâz kabûl olur. Şehr vâlîsi 

ölse veyâ fitne, karışıklık sebebi ile câmi’e gelemezse, vekîli veyâ muâvini veyâ mahkeme 

hâkimi kıldırsa, câiz olur. Çünki, vâlî ve bunlar, milletin din ve dünyâ işlerini 

görmeğe hükûmet tarafından iznlidir. Bunlar varken, cemâ’atin seçeceği bir 

imâm Cum’a kıldıramaz. Fekat bunlar câmi’e gelmezse veyâ din işlerini çevirmeğe 

iznleri, hakları yoksa, cemâ’atin seçdiği imâm kıldırabilir. Bunun gibi, sultân sebebsiz, 

zulm ederek cemâ’atin toplanmasına mâni’ olursa, bir yere toplanıp imâmları 

bunlara kıldırır. Sultân şehri, şehr hâlinden çıkarmak isterse, kılamazlar. Kâfirlerin 

eline geçen islâm şehrlerinde, vâlî ve hâkimler ahkâm-ı islâmiyyeye uygun 

işliyorlarsa, bu şehrler (Dâr-ül-harb) olmaz. (Dâr-ül-islâm) sayılır. Böyle şehrlerde, 

müslimânların seçdiği vâlî, hâkim veyâ bunların veyâ cemâ’atin seçeceği 

imâm, Cum’a nemâzını kıldırır. 

İbni Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh”, dördüncü cild, üçyüzsekizinci sahîfede, 

kâdî, ya’nî hâkimleri anlatırken buyuruyor ki, (Kâfirlerin elinde bulunan islâm 

memleketleri, dâr-ül-harb değildir, dâr-ül-islâmdır. Çünki, buralarda küfr ahkâmı 

yayılmamışdır. Böyle yerlerdeki hâkimler müslimândır ve hükûmet başkanları 

müslimândır. Bunlar kâfirlere istemiyerek itâ’at etmekdedir. Müslimân idâreciler, 

kâfirlere istiyerek itâ’at ederlerse, fâsık olurlar. Kâfirlerin ta’yîn etdikleri müslimân 

vâlîlerin, böyle memleketlerde Cum’a ve bayram nemâzı kıldırmaları, harâc 

almaları, hâkim ta’yîn etmeleri ve yetimleri evlendirmeleri câizdir. Çünki, 

millet müslimândır. Vâlînin kâfirlere itâ’ati mecbûrî ve hîle olarakdır. Böyle 


memleketlerde, müslimânların başındaki vâlî de kâfir ise, müslimânların seçeceği 

imâmın Cum’a ve bayram kıldırması ve seçdikleri hâkimin şer’î hükmleri makbûl 

olur. Yâhud, müslimânlar, aralarında bir vâlî seçerler. Bu vâlî, hâkimi ve hatîbi 

ta’yîn eder. Kâfir vâlînin ta’yîn etdiği müslimân hâkimi müslimânlar beğenirse, 

bunun şer’î hükmleri ve nemâz kıldırması da câiz olur. Sultâna ısyân edip, birkaç 

memleketi eline alıp, hükûmet kuran bir müslimânın hâkim ve imâm ta’yîn etmesi 

câiz olur). 

Mekke-i mükerremenin Minâ köyünde, hac zemânı Cum’a kılınır. Çünki, o zemân, 

şehr hâlini alır ve vâlî veyâ Mekke emîri de bulunur. Hâcılara kolaylık olmak 

için Minâda, bayram nemâzı afv edilmişdir. Hac vazîfelerini idâre eden me’mûr, 

ayrıca izni yoksa, Cum’a kıldıramaz. Arafâtda kılınamaz. Çünki, boş ovadır. Şehr 

hâlini alamaz. 

Her çeşid şehrde, birkaç câmi’de Cum’a nemâzı kılınabilir. Fekat, Hanefî mezhebinin 

ba’zı âlimleri ve üç mezhebin de çoğunluğu, bir câmi’den fazla Cum’a kılınmaz 

dedi. Şehr olduğu şübheli olan yerde de, Cum’anın kabûl olması şübheli olacağından, 

Cum’a nemâzının son sünneti ile vaktin sünneti arasında (Âhır zuhur), 

ya’nî (Son öğle) nemâzı kılmağa niyyet ederek, ayrıca dört rek’at kılmalıdır. Bu 

dört rek’ati kılarken, niyyete (Üzerime farz olan) diye eklemelidir. Fekat, (Edâsı, 

ya’nî kılması farz olan) dememelidir. Çünki, öğle nemâzı, öğle vakti farz olursa 

da, hemen kılmak farz olmaz. İkindiye, dört rek’at kılacak zemân kalınca edâsı 

farz olur. Edâsı dahâ önce farz olmaz. Cum’a nemâzı kabûl olmadı ise, bu dört 

rek’at, (Edâsı farz olan) deyince Cum’a günü öğle farzı olmaz. Bir gün önceki öğle 

farzı olur. Onu da, perşembe günü kılmış olduğundan, nâfile olur. (Üzerime farz 

olan âhır zuhur) deyince, Cum’a gününün öğle farzı yerine geçer. Fekat, Cum’a nemâzı 

kabûl olmuş ise, öğle farzı da kılınmış olacağından, bu dört rek’at nâfile olur. 

Çünki, farz niyyeti ile sünnet kılınır. Kazâ nemâzı var ise, bunu kılmış olmaz. Cum’a 

nemâzı kabûl olunca, öğle nemâzı sâkıt olur denirse, perşembe günkü öğleye niyyet 

edilmiş olur ve yine nâfile nemâz olur. Evvelce kılamadığı öğle nemâzı varsa, 

bunu kazâ etmiş olmaz. (Üzerime son farz olan kılmadığım öğle nemâzını kılmağa) 

niyyet edilirse, Cum’a kabûl olmuş ise, bu nemâz, kazâ nemâzı yerine geçer ki, 

böyle niyyet uygundur. Kazâsı olmıyan, âhır zuhurun dört rek’atinde de zamm-ı 

sûre okumalıdır. Cum’a nemâzı kabûl olmayıp, öğlenin farzı yerine geçerse, farzda 

sûre okumak zarar vermez. Kazâya kalmış öğle nemâzı olan kimse, sûre okumaz. 

Çünki, Cum’a kabûl olmazsa, öğlenin farzı yerine geçer. Kabûl olmuş ise, kazâ 

yerine geçer. 

3. cü şart, öğle nemâzının vaktinde kılmakdır. Öğle ezânı okununca, hemen dört 

rek’at (Cum’a nemâzının ilk sünneti) kılınır. Sonra, câmi’ içinde, ikinci ezân okunur. 

Sonra hutbe okunur. Sonra, cemâ’at ile iki rek’at (Cum’a nemâzının farzı) kılınır. 

Sonra, dört rek’at (son sünneti), bundan sonra, dört rek’at (üzerime farz olan, 

kılmadığım son öğle nemâzını kılmağa) diye niyyet ederek, âhır zuhur nemâzı kılınır. 

Bundan sonra, iki rek’at (vaktin sünneti) kılınır. Cum’a sahîh olmadı ise, bu 

on rek’at, öğle nemâzı olur. Bundan sonra, Âyet-el-kürsî ve tesbîhler okunup, düâ 

edilir. Peygamber efendimiz Cum’anın iki rek’at farzından sonra, altı rek’at sünnet 

kılardı. 

(Eşi’at-ül-leme’ât)da, beşyüzbeşinci sahîfede diyor ki, (Emîr-ül-mü’minîn Alî 

“radıyallahü anh”, Cum’a nemâzının farzından sonra altı rek’at dahâ kılınız derdi. 

Abdüllah ibni Ömer “radıyallahü anhümâ” Cum’a farzından sonra altı rek’at 

dahâ kılardı). Allâme-i Şâmî seyyid Muhammed Emîn ibni Âbidîn “rahmetullahi 

aleyh”, ikinci cildde, İ’tikâfı anlatırken buyuruyor ki, ((Bedâyı)da bildirildiği gibi, 

Cum’a nemâzının farzından sonra, İmâm-ı a’zama göre dört rek’at, imâmeyne 

göre altı rek’at sünnet kılınır. Cum’a yalnız bir mescidde kılınır diyenlere göre, dört 

rek’at dahâ (Âhır zuhur) kılmak lâzımdır. Cum’a her mescidde câiz olur diyenle- 

– 258 –

e göre, bu dört rek’at nâfile olur. Müstehâb olur. Kılmak lâzım olmaz ise de, kılmamalı 

diyen olmamışdır. Kılmak iyi olur). 

(Fetâvâ-i Hindiyye)de diyor ki, (Köle, kadın, müsâfir ve hastanın Cum’a nemâzı 

kılmaları farz değildir. Hutbe dinliyenin en az bir erkek olması lâzımdır. Dinliyen 

hiç yoksa yâhud yalnız kadınlar dinlerse, hutbe câiz olmaz. Cemâ’atin en az 

üç erkek olması ve bunların imâm olabilecek kimseler olmaları şartdır. Kadın ve 

çocuk olurlarsa, Cum’a nemâzı sahîh olmaz). 

4. cü şart, vakt içinde hutbe okumakdır. Hutbeden sonra, nemâz kıldırmak 

için, hutbeyi dinleyenlerden birini vekîl edebilir. Hutbeyi dinlemeyen kıldıramaz. 

Âlimlerimiz, Cum’a hutbesini okumak, nemâza dururken, (Allahü ekber) demek 

gibidir, dedi. Ya’nî, ikisini de, yalnız arabca okumak lâzımdır. Fârisî okumak 

da olur veyâ her dil ile okumak câizdir diyenler de oldu ise de, bu âlimlere göre 

tahrîmen mekrûh olur. Hatîbin, hutbede emr-i ma’rûfdan başka şeyleri, arabca bile 

söylemesi mekrûhdur. Hatîb efendi, içinden E’ûzü okuyup, sonra yüksek sesle, 

hamd ve senâ ve kelime-i şehâdet, salât-ü selâm okur. Sonra va’z, ya’nî sevâba 

ve azâba sebeb olan şeyleri hâtırlatır ve âyet-i kerîme okur. Oturup kalkar. İkinci 

hutbede, va’z yerine, mü’minlere düâ eder. Dört halîfenin ismlerini söylemesi 

lâzımdır, müstehabdır. Sultânın, hükûmet adamlarının adlarını söylemesi câiz 

değildir. Bunları, kendilerinde olmıyan sıfatlarla medh etmesi harâmdır. Adâlet 

ve ihsân etmeleri ve düşmanlara gâlib olmaları için, bunlara düâ câiz olur denildi 

ise de, düâ ederken, küfre ve harâma sebeb olacak şey söylememelidir. Hutbeye 

dünyâ sözü karışdırmak harâmdır. Hutbeyi, nutuk, konferans şekline sokmamalıdır. 

Zâlim kimseleri, âdil diye medh eden, din düşmanlarının ölüsüne, dirisine 

düâ eden, kâfir olur. Müslimânı da, yalan sözlerle medh etmek harâmdır. Hutbede 

va’z söylemesi demek, emr-i bil-ma’rûf ve nehy-i anil-münker bildirmesi demekdir. 

Hikâye, siyâset, ticâret ve başka dünyâ işlerini anlatmak demek değildir. 

[Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki: (Bir zemân gelecek 

maymun sıfatlı, insan sûretli kimseler, minbere çıkıp, sizlere, din aleyhindeki sözleri, 

dinsizliği, din diye söyliyeceklerdir).] Hatîb efendiler, vâ’ızler, bu hadîs-i şerîfde 

bildirilen kimselerden olmamağa, dinsizliğe âlet olmamağa dikkat etmelidir. 

Müslimânlar, böyle kimselerin hutbelerini, va’zlarını dinlememelidir. (Nûr-ülîzâh 

Tahtâvî şerhi) ikiyüzseksenbirinci sahîfede, (Hutbeyi kısa okumak sünnetdir, 

uzun okumak mekrûhdur) buyurmakdadır. 

İbni Âbidîn hutbeyi ve iftitâh tekbîrini ve nemâzda düâyı anlatırken buyuruyor 

ki, (Hutbeyi, arabîden başka lisân ile okumak, nemâza dururken, başka dil ile iftitâh 

tekbîri almak gibidir. Bu ise, nemâzdaki diğer zikrler gibidir. Nemâz içindeki 

zikrleri ve düâyı arabîden gayrı söylemek ise, tahrîmen mekrûhdur. Hazret-i 

Ömer yasak etmişdir). Nemâzın vâciblerini anlatırken diyor ki, (Tahrîmen mekrûh 

işlemek, küçük günâh olur. Buna devâm edenin adâleti gider). (Tahtâvî)de diyor 

ki, (Küçük günâha devâm eden de fâsık olur. Fâsık olan veyâ bid’at işliyen 

imâmların arkasında nemâz kılmamalı, başka câmi’de kılmalıdır). Eshâb-ı kirâm 

ve Tâbi’în-i ızâm, Asyada ve Afrikada, hutbeleri hep arabî okudu. Çünki, başka 

dil ile okumak, bid’at ve mekrûh olur. Hâlbuki, dinliyenler arabî bilmiyor, hutbeleri 

anlamıyorlardı. Din bilgileri de yokdu. Onlara öğretmek lâzımdı. Fekat, yine 

arabî okudular. Hindistân âlimlerinden Muhammed Viltorînin 1395 [m. 1975] 

târîhli (El-edilletül-kavâti’) kitâbında, (Cum’a ve bayram hutbelerinin hepsini veyâ 

bir kısmını arabîden başka dil ile okumak bid’atdir. Tahrîmen mekrûhdur. 

Hep böyle okuyan imâmın arkasında nemâz kılınmaz) yazılıdır. Bu fetvâ, arabîdir. 

1396 [m. 1976] da, İstanbulda basdırılmışdır. Bunun için, Türkiyedeki islâm 

âlimleri, altıyüz seneden beri, hutbeleri türkçe okutup, milletin anlamasını çok istediler 

ise de, hutbelerin kabûl olmıyacağını düşünerek, buna izn veremediler. Ay- 

– 259 –

ıca, Cum’a vâ’ızları koydular. Bu vâ’ızlar, nemâzdan önce veyâ sonra, hutbenin 

ma’nâsını anlatırdı. Cemâ’at, hutbeyi böylece öğrenirdi. 

Seyyid Abdülhakîm Efendi “kuddise sirruh” buyurdu ki, (İbâdet, emrleri yapmak 

demekdir. Kur’ân-ı kerîmi, hutbeyi okumak ibâdetdir. Bunların ma’nâsını anlamak 

emr olunmadı. Bunları anlamak, ibâdet değildir. Kur’ân-ı kerîmi anlamak 

için, yetmişiki yardımcı ilmi ve sekiz temel ilmi öğrenmek lâzımdır. Ancak, bundan 

sonra, Kur’ân-ı kerîmi anlamağa isti’dâd hâsıl olup, cenâb-ı Hak, ihsân ederse, 

anlıyabilir. Herkes anlamalıdır demek, dîne müdâhene etmek olur. Kur’ân-ı kerîmi 

anlamak için, isti’dâdı çok olan on sene, orta olan elli sene çalışmak lâzımdır. 

Bizim gibi az olanlar ise, yüz sene de çalışsak anlıyamayız. İslâmiyyetde ilm diye, 

fâideli bilgilere denir. Fâideli ilm, se’âdet-i ebediyyeyi elde etmeğe, ya’nî Allahü 

teâlânın rızâsını kazanmaya vesîle olan ilmdir ki, bunlara, (İslâm bilgileri) denir). 

5. ci şart, hutbeyi nemâzdan önce okumakdır. Âkıl, bâlig olan erkeklerin yanında 

okuması lâzımdır. Fekat, cemâ’atin işitmesi, anlaması şart değildir. 

[(Hindiyye), (Dürr-ül-muhtâr) ve (İmdâd)da diyor ki, (Hutbe okurken, cemâ’at 

olarak, bir erkek bulunması yetişir. Hepsi sağır olsalar veyâ uyusalar, hutbe 

sahîh olur. Hiç erkek bulunmasa, kadınlar dinleseler, hutbe sahîh olmaz). Görülüyor 

ki, cemâ’atin hutbeyi anlamaları zarûret değildir. Çünki, duymaları bile lâzım 

değildir. (Dürr-ül-muhtâr)da diyor ki, (Hutbeyi başka dil ile okumak, nemâza 

dururken, (Allahü ekber) demek gibidir. Nemâz içindeki düâ ve tesbîhler de böyledir). 

İbni Âbidîn buyuruyor ki, (İmâm-ı a’zama göre, arabî okuyabilen imâmın 

da bunları başka dil ile söylemesi câizdir. Fekat mekrûhdur. İki imâma göre ise, arabî 

okuyabilen imâmın, bunları başka dil ile okuması câiz değildir. [İmâm-ı a’zamın 

da bu kavle rücû’ etdiği (Mecma’ûl-enhür)de yazılıdır.] (Velvâlciyye)de, nemâz tekbîrini 

söylemek ibâdetdir. Allahü teâlâ, başka dil ile söylenmesini sevmez diyor. 

Bunun için, hepsini veyâ bir kısmını başka dil ile okumak, câiz olunca da, ibâdet 

içinde tahrîmen, ibâdet dışında tenzîhen mekrûh olur. Nemâzda ayakda, âyet-i kerîmeleri 

başka dil ile okumanın câiz olmadığı ise, sözbirliği ile bildirildi. Fetvâ da 

böyledir). Diğer üç mezheb imâmı da, iki imâmımız gibi ictihâd buyurarak, arabî 

okuyabilenin, başka dil ile okuduğu hutbe sahîh olmaz demişlerdir. (Bedâyı’)da diyor 

ki, (Hutbenin bir kısmını arabî, bir kısmını da başka dil ile okumak, arabî nazmı 

bozar. Bu ise mekrûhdur). Başka dil ile okuyan, Selef-i sâlihînin yolundan ayrılmış, 

bid’at işlemiş olur. Yoldan sapanların Cehenneme gideceği, Nisâ sûresinin 

yüzondördüncü âyetinde bildirilmişdir. İbâdet yaparken televizyon, ho-parlör 

kullananların da, bu [114]. âyet-i kerîmeyi düşünmeleri lâzımdır]. 

İmâm-ı a’zama göre, yalnız (Elhamdülillah) veyâ (Sübhânallah) yâhud (Lâilâhe 

illallah) demekle hutbe okunmuş olur. Fekat tenzîhen mekrûh olur. İki imâma 

göre, en az, Ettehıyyâtü okuyacak kadar uzatmak lâzımdır. İki kısa hutbe yapmak 

sünnetdir. İki hutbe arasında oturmamak günâhdır. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi 

ve sellem” Cum’a hutbesinde bir âyet veyâ sûre okurdu. Hutbede ve her yerde, 

sûre okurken, E’ûzü ve Besmele okunur. Âyet-i kerîme okurken, âlimlerin çoğuna 

göre, yalnız E’ûzü okunur. Besmele okunmaz. Hatîbin siyâh cübbe giymesi ve 

hutbeden önce, minberin sağ yanında sünnet kılması sünnetdir. Hutbeyi ayakda 

okumak sünnetdir. 

6. cı şart, Cum’a nemâzını cemâ’at ile kılmakdır. İmâmdan başka, hanefîde üç, 

şâfi’îde kırk, mâlikîde oniki erkek yetişir. Hutbeyi dinleyen cemâ’atin hepsi gidip, 

başkalarının kılmaları câizdir. Hanefîde, müsâfir ve hasta ile de cemâ’at hâsıl 

olur. 

7. ci şart, Câmi’in herkese açık olmasıdır. Kapıyı kilitleyip içerde kılınırsa, câiz 

olmaz. Fekat fitneye sebeb olmamak için, kadınları Cum’a nemâzına câmi’e sokmamak, 

nemâza zarar vermez. 

Cum’a nemâzının (Vücûb şartları) dokuzdur. Ya’nî, bir kimseye farz olması için 

– 260 –

dokuz şart lâzımdır ki, şunlardır: 1- Şehrde, kasabada oturmakdır. Müsâfirlere ve 

köylülere farz değildir. Şehrde bulunup ezânı işiten köylüye farz olur. Evi, şehrin 

kenârından bir fersah, ya’nî bir sâat [altı kilometre] uzakda olanlara farz olur. 2- 

Sağlam olmakdır. Hastaya ve hastayı bırakamıyan hastabakıcıya ve çok ihtiyâra 

farz değildir. 3- Hür olmakdır. İşçilere, me’mûrlara, askerlere Cum’a nemâzı 

farzdır. Patronlar, müdîrler bunları nemâzdan men’ edemez. Yol uzak olup, birkaç 

sâat işden kalırsa, ücretlerinden kesebilirler. 4- Erkek olmakdır. Cum’a nemâzı 

kadınlara farz değildir. 5- Âkıl ve bâlig olmakdır. 6- Kör olmamakdır. Yolda götüren 

olsa bile, a’mâ olana farz değildir. Yardımcısız câmi’e gidebilen a’mâya, hastaya 

ve şaşıya farzdır. 7- Yürüyebilmekdir. Nakl vâsıtası olsa bile felcliye, ayaksıza 

farz değildir. 8- Mahbûs olmamak ve düşman korkusu, hükûmetden, zâlimden 

korkusu olmamakdır. 9- Çok yağmur, kar, fırtına, çamur olmamakdır. Çok soğuk 

olmamakdır. 

Bu özrlerden biri bulunan erkek, isterse Cum’a nemâzı kılabilir. Cum’a nemâzının 

kadınlara farz olmadığını bildiren hadîs-i şerîfler, (Tefsîr-i Mazherî)de ve (Mişkât-ül-mesâbîh)de 

yazılıdır. 

Müsâfir ve hasta Cum’a nemâzı kıldırabilir. Özrsüz Cum’a kılmıyanın, Cum’a 

kılınmadan önce, şehrde öğle kılması harâmdır. Sonra ise, kılması farzdır. Özr ile 

Cum’a kılmıyanların, öğle nemâzını şehrde cemâ’at ile kılmaları mekrûhdur. 

İmâm otururken veyâ secde-i sehv yaparken yetişen, imâma uyar. İmâm selâm 

verince, kalkarak iki rek’at Cum’a nemâzını temâmlar. Bayram nemâzına geç 

yetişen de böyle yapar. 

İmâm minbere çıkınca, cemâ’atin nemâz kılması ve konuşması harâm olur. 

Hatîb efendi düâ ederken, cemâ’at sesle âmîn demez. İçinden sessiz denir. Salevâti 

de ses ile değil, kalb ile söylerler. Kısacası, nemâz kılarken yapması harâm olan 

her şey, hutbe dinlerken de harâmdır. Uzakda olup, hutbeyi işitmiyenlere de harâmdır. 

Akreb, hırsız, kuyu gibi zararlı şeyleri, zararları dokunacak olana, bunu 

söyleyip kurtarmak câizdir. El ile, baş ile işâret ederek bildirmek iyi olur. Müezzinlerin 

hutbe arasında bağırarak, birşey okuması mekrûhdur. 

Cum’a nemâzı için, birinci ezânı işiten her müslimânın işini, alış verişini bırakıp 

nemâza gitmesi farzdır. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” zemânında 

birinci ezân yokdu. Yalnız minberin önünde okunurdu. Osmân “radıyallahü 

anh” halîfe iken, birinci ezânı da emr etdi. Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” 

minberi, mihrâbın sol tarafında idi ve üç basamak idi. [Mihrâb önünde kıbleye 

karşı duran kimsenin sağ tarafında minber ve sol tarafında (Hucre-i se’âdet) 

bulunur.] Hutbenin ikinci kısmını, aşağı basamağa inip okuyup, sonra tekrâr yukarı 

basamağa çıkmak, çirkin bir bid’atdir. 

Hutbe ile nemâz arasında hatîb efendinin dünyâ işlerinden söylemesi tahrîmen 

mekrûhdur. Farzları yapmağı, harâmlardan kaçınmağı söyliyebilir. Hutbeden olmıyan 

şeyleri söyleyerek, nemâzı gecikdirirse, hutbesi kabûl olmaz. Hutbeyi tekrâr 

okuması lâzım olur. Çocuğun hutbe okuması câiz olup, nemâzı imâm kıldırır. 

Cum’a günü, öğleden evvel sefere çıkmak câizdir. Öğleden sonra Cum’a kılmadan 

çıkmak mekrûhdur. 

Mekke-i mükerreme ve Bursa gibi, harb ile alınan şehrlerde, minbere çıkarken 

sol eline kılınc alır. Kılınca dayanarak okur. 

Yemek yirken, ezân okunursa, nemâz vakti kaçacaksa, yemeği bırakır. Cemâ’ati 

kaçıracaksa, yemeği bırakmaz. Yalnız kılar. Cum’a nemâzı cemâ’atini kaçırmaz. 

Köylü Cum’a nemâzı için ve alış veriş için şehre gelirse, nemâz niyyeti fazla ise, 

Cum’a nemâzına gitmek sevâbına kavuşur. Nemâz sevâbı başkadır. Bu sevâba herhâlde 

kavuşur. Dünyâ işi de düşünerek yapılan her ibâdet böyledir. [Hac bahsi başına 

bakınız!] 

– 261 –

Hutbe başlamadan önce, omuza, elbiseye basmamak üzere, minbere veyâ 

mihrâba yakın olmak için saflar arasından geçmek câizdir. Hutbe okunurken yer 

değişdirmek, yanındakine sıkıntı vermek harâmdır. Cemâ’at arasında dolaşarak 

dilenmek ve buna sadaka vermek harâmdır. Böyle dileneni câmi’den çıkarmalıdır. 

Cum’a günleri düânın kabûl olacağı bir ân vardır. Bu ân, hutbe ile Cum’a nemâzı 

içindedir diyenler çokdur. Hutbe dinlerken, düâ kalbden olur. Ses çıkarmak 

câiz değildir. Bu ân her şehr için başkadır. Cum’a günü, gecesinden dahâ kıymetlidir. 

Gecesinde veyâ gündüzünde (Sûre-i Kehf) okumak çok sevâbdır. (Tefsîr-i 

Mazherî.) 

Cum’a nemâzı için gusl abdesti almak, güzel koku sürünmek, yeni, temiz giyinmek, 

saç, tırnak kesmek, câmi’de buhor [koku] yakmak, (Tebkîr) [câmi’e erken 

gelmek] sünnetdir. (Dürr-ül-muhtâr)da, beşinci cildde buyuruyor ki, (Her müslimânın 

Cum’a günleri, Cum’a nemâzından önce veyâ sonra başını traş etmesi ve tırnaklarını 

kesmesi sünnetdir. Nemâzdan sonra kesilmesi efdaldir. Nitekim bunlar, 

hacdan sonra yapılır. Cum’a günü kesemiyen, başka günlerde kesmelidir. Sonraki 

Cum’a günü kesmeği beklememelidir. Harbde tırnakları ve bıyıkları uzatmak 

müstehabdır. Her Cum’a günü yıkanarak ve koltuk ve kasık kıllarını traş ederek 

temizlemek müstehabdır. Kılları ilâc ile [Rosma pudrası ile, jilet ile] veyâ yolarak 

almak câizdir. Onbeş günde bir traş etmek de câizdir. Kırk günden fazla, traş etmemek 

tahrîmen mekrûhdur). Dübür kıllarını izâle etmenin de müstehab olduğu 

Tahtâvînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” İmdâd hâşiyesinde yazılıdır. 

Tırnağı uzun olanın rızkı meşakkat ile, sıkıntı ile hâsıl olur. Hadîs-i şerîfde buyuruldu 

ki, (Cum’a günü tırnağını kesen kimse, bir hafta, belâlardan emîn olur). 

Bıyık kazımak bid’atdir. Bıyıkları kırkarak, kaşlar kadar kısaltmak sünnetdir. 

Sakalı [çenedeki ile birlikde] bir tutam uzatmak ve bundan fazlasını kesmek sünnetdir. 

Sakalın ve bıyığın arasında bulunan beyâz kılı yolmak câizdir. Sakalın bir 

tutamdan fazla uzun olması, aklın az olmasına alâmet olur, denildi. 

(Tebyîn)de ve bunun Şelbî “rahmetullahi teâlâ aleyh” hâşiyesinde, guslün 

farzlarını anlatırken diyor ki, (Müslimdeki hadîs-i şerîfde on şey sünnetdir: Bıyığı 

kısaltmak, sakalı uzatmak, misvâk kullanmak, mazmaza, istinşak, tırnak kesmek, 

ayak parmaklarını yıkamak, koltuk altını temizlemek, kasıkları temizlemek, su ile 

istincâ buyuruldu). Sakal uzatmanın sünnet olduğunu bu hadîs-i şerîf açıkca bildirmekdedir. 

Sakalı bir tutam uzatmak ve bir tutamdan fazlasını kesmek sünnetdir. 

Ba’zılarının yapdığı gibi yanakları kazıyıp, yalnız çenede sakal bırakmak, bu 

sünneti, değişdirmek olur. Sakalı bir tutamdan kısa bırakmak da, sünnete uygun 

değildir. Sünnete uymak niyyeti ile kısa sakal bırakmak bid’at olur. Harâm olur. 

Böyle kısa sakalı bir tutama kadar uzatmak vâcib olur. Âdet olduğu için, herkese 

uymuş olmak için sakal kazımak mekrûh olur. Zâlimler arasında kalıp, alay edilmemek, 

eziyyet görmemek için veyâ harâm ve küfr işlememek, yâhud farzları yapabilmek 

için, nafaka kazanmak, gençlere emr-i ma’rûf ve nehy-i anilmünker yapabilmek 

için, dîn-i islâma hizmet edebilmek, mazlûmlara yardım edebilmek, 

fitne çıkmasını önlemek için, sakalı büsbütün traş etmek câiz ve lâzım olur. Bu sayılan 

şeyler, sünneti terk etmek için özr olur, fekat, bid’at işlemek için özr olmazlar. 

(El-halâl vel-harâm) kitâbında diyor ki, (Hadîs-i şerîfde, Müşriklere muhâlefet 

ediniz. Sakalınızı uzatınız! buyuruldu. [Bu kitâbın yazarı olan Yûsüf Kardâvî, 

önsözünde mezhebsiz olduğunu i’lân etdiğinden, yazıları sened olamaz ise de, bu 

hadîs-i şerîfi Ehl-i sünnete uygun açıklamışdır.] İbni Teymiyye, bu hadîs sakal kazımanın 

harâm olduğunu gösteriyor, dedi. (Feth)de, Iyâddan alarak, mekrûhdur, 

denildi. Mubâh diyenler de oldu. Doğrusu, hadîs-i şerîf, sakal uzatmanın vâcib olduğunu 

göstermiyor. Yehûdî ve Nasârâ, sakal boyamaz. Siz onlara muhâlefet 

– 262 –

edip boyayınız! hadîs-i şerîfine bakarak, sakal boyamanın vâcib olduğunu söyliyen 

âlim olmamışdır. Bu hadîs-i şerîfler, müstehab olduğunu göstermekdedir. 

Selef-i sâlihîn sakal kazımazdı. Çünki, o zemân, sakal uzatmak âdet idi). Sakala kıymet 

vermiyen kâfir olur. Yüzünü, kadın gibi parlak yapmak, kadınlara benzemek 

için sakal kazıtmak, çeneyi kazıyıp, yanaklar üzerinde uzatmak harâmdır. Çünki, 

erkeklerin kadınlara ve kadınların erkeklere benzemeleri harâmdır. Kadınlara benzemeği 

düşünmeyip, genç ve güzel görünmek için sakal kazımanın mekrûh olduğu, 

(Kimyâ-i se’âdet)de, abdestin sonunda yazılıdır. Kadının saçını özrsüz kazıması 

mekrûhdur. Erkeklere benzeterek kazıması, traş etmesi harâm olur. Kadınların 

saçlarını biraraya toplıyarak, başda, ensede, deve hörgücü gibi, topuz yapmaları, 

hadîs-i şerîf ile yasak edilmişdir. Bu hadîs-i şerîf, (Berîka) ve (Hadîka)da ve Yûsüf 

Kardâvînin (El-halâl vel-harâm fil-islâm) kitâbında, yazılıdır. Kadının uzun saçını 

örtmesi güç veyâ fitneye sebeb olduğu zemân, kulak yumuşağına kadar kesip 

kısaltması câiz olur. 

(Hadîkat-ün-nediyye)de yüzkırkbirinci sahîfede diyor ki, (Sünnet iki dürlüdür: 

Sünnet-i hüdâ ve sünnet-i zevâid. Sünnet-i hüdâ, câmi’de i’tikâf etmek, ezân, ikâmet 

okumak, cemâ’at ile nemâz kılmak gibidir. Bunlar, islâm dîninin şi’ârıdır. Bu 

ümmete mahsûsdurlar. [Çocukların sünnet edilmelerinin de böyle olduğu, İbni Âbidînin 

son cildinin sonunda yazılıdır.] Bir şehr halkı, bu sünnetlerden birini terk ederse, 

bunlarla harb edilir. Beş vakt nemâzdan üçünün revâtib, ya’nî müekked sünnetleri 

de böyledir. Sünnet-i zevâid, Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” giyim, 

yimek, içmek, oturmak, barınmak, yatmak ve yürümekdeki âdetleri ve iyi işlere 

sağdan başlamak, sağ el ile yiyip içmek gibidir). İkinci cildin beşyüzseksenikinci 

sahîfesinde diyor ki, (Ba’zı hadîs-i şerîflerde sakal boyamak emr olundu. Ba’zılarında 

da yasak edildi. (Hıristiyanlar boyar, Siz boyamayınız. Onlara benzemeyiniz!) 

buyuruldu. Bunun için, selef-i sâlihînden bir kısmı boyadı. Bir kısmı boyamadı. 

Çünki, buradaki emre ve yasağa uymak vâcib değildir. Bunun için, bu işde, 

bulunulan şehrin âdetine tâbi’ olunur. Âdete uymamak şöhret olur. Mekrûh 

olur). Hindistân âlimlerinden Şâh Veliyyullah-ı Dehlevînin “rahmetullahi teâlâ 

aleyh” (Et-tefhîmât) kitâbının ikinci cildi, üçyüzyirmidördüncü sahîfesinde, büyük 

âlim Muhammed Senâüllah Pâni-pütî buyuruyor ki, (Resûlullah “sallallahü aleyhi 

ve sellem”, baş örtüsü ile başını örter, antâri, tasmalı ayakkabı ve benzerlerini 

giyerdi. Halîfe Ömer “radıyallahü anh” da, Azerbaycândaki askerlerine mektûb 

yazarak, böyle giyinmelerini emr eyledi. Fekat şimdi, böyle giyinmek âdet değildir. 

Memleketde âdet olan şeyler giyilmezse, şöhret olur. Parmakla gösterilmeğe, 

fitneye sebeb olur. Hadîs-i şerîfde, (İnsanın parmakla gösterilmesi, kendisine kötülük 

olarak yetişir) buyuruldu. Bunun için, giyinmekde, müslimânların âdetlerine 

uymak lâzımdır. Hazret-i Ömer zemânında, antâri, baş örtüsü ve tasmalı ayakkabı 

giymek mü’minlerin âdeti idi. Böyle giyinmek, imtiyâza, şöhrete ve parmakla 

gösterilmeğe sebeb olmazdı.) Şimdi ise olur. İmâm-ı Rabbânî, üçyüzonüçüncü 

mektûbda buyuruyor ki, (Kıymetli hanefî kitâblarından anlaşılıyor ki, islâm kadınları, 

önü açık antâri ile örtünürlerdi. Kadınların, önü açık antâri giydikleri yerde, 

erkeklerin önü kapalı giymeleri, önü kapalı giydikleri yerde ise, önü açık antârî giymeleri 

lâzımdır. Şöhret âfetdir. Felâkete sebeb olur). İkiyüzseksensekizinci mektûbda 

buyuruyor ki, (Fitneyi uyandırana, Allah la’net etsin!) hadîs-i şerîfdir. 

(Eşi’at-ül-leme’ât)in birinci cild, ikiyüzonikinci sahîfesinde, (On güzel şey, 

Peygamberlerin sünnetidir) hadîs-i şerîfini açıklarken, sakal uzatmanın bu on 

şeyden biri olduğunda sözbirliği bulunmadığını bildiriyor. (Tergîb-üs-salât) kırkikinci 

faslında, bu on şeyi ve bunların (sünnet-i hüdâ) olduklarını yazıyor. Bunların 

arasında, sakal uzatmak yokdur. (Eşi’a)da sakalı bir tutam uzatmak, vâcibdir 

denilmişdir. Hadîs-i şerîfde bu on şeye açıkca sünnet denildiği hâlde, sakal uzatmağı 

bunlardan ayırarak vâcib demesi, sakalı sünnete uygun olarak uzatmak âdet 

– 263 –

olan yerlerde, sakal kazımanın ve bir tutamdan kısa yapmanın fitneye sebeb olacağı 

içindir. Çünki, şöhrete, fitneye sebeb olan bir işi yapana hadîs-i şerîfde la’net 

edilmişdir. Sakal bırakmanın âdet olduğu yerlerde, sakal kazımak fitneye sebeb olacağı 

gibi, sakal traşının âdet hâline getirildiği yerlerde sakal bırakmak da, fitneye 

sebeb olabilir. Bir tutamdan kısa bırakmak ise, bid’at olur. Bu fitneye düşmemek 

ve bid’at işlememek için, bulunduğu memleketin âdetine uyarak sakalını traş etmesi 

vâcib olur. (Hadîka)nın yüzkırksekizinci sahîfesinde, (Bid’at işlemek, sünneti 

terk etmekden dahâ zararlıdır. Bid’ati terk etmek lâzımdır. Sünneti yapmak lâzım 

değildir) demekdedir. Çünki, mubâh ve câiz olan şeylerde ve sünnet-i zevâidde, 

memleketin âdetine uymak, fitne çıkarmamak lâzımdır. Fekat farz, vâcib, sünnet-i 

hüdâ olan şeyleri yapmakda ve harâmdan, mekrûhdan ve bid’atden sakınmakda 

âdete uyulmaz. Bunlar, ancak fıkh kitâblarında bildirilmiş olan özrlerle ve ancak 

izn verildiği kadar değişdirilebilirler. Sakal bırakmanın islâmın şiârı olmadığını, 

islâm dînine mahsûs olmadığını, bunun için sünnet-i hüdâ olmadığını yukarıdaki 

hadîs-i şerîf açıkca göstermekdedir. Görülüyor ki, sakal bırakmak sünnet-i zevâiddir. 

Din görevlilerinin hiçbir zemân, ya’nî âdete uyarak da, sünnet-i zevâidi ve 

müstehabları da terk etmeleri câiz değildir. Bunlar, her zemân bir tutam sakal bırakmalıdır. 

Sakalı bir tutamdan kısa yapmak sünneti değişdirmek olur. Kısa sakala 

sünnet demek, bid’at olup, büyük günâhdır. Sakalın [Çenedeki ile birlikde] bir 

tutamdan kısa olmasına hiçbir âlimin mubâh demediği fıkh kitâblarında yazılıdır. 

Bir tutam, dört parmak genişliğidir. Çeneyi alt dudak kenârından avuclıyarak ölçülür. 

Sakalı olanın, guslde sakal diplerindeki deriyi ıslatması farzdır. Islatmazsa, 

guslü ve abdesti ve dolayısı ile nemâzı sahîh olmaz. 

Erkeklerin saçını sakalını siyâhdan başka renge boyaması câizdir. Siyâha boyamağa 

da câiz diyen oldu. Elini ayağını, tırnağını boyaması câiz değildir. Çünki kadınlara 

benzemek olur. Kadınların, yabancı erkeklere göstermemek şartı ile ve abdestde, 

guslde yıkamağa mâni’ olmıyan boya ile boyamaları câizdir. 

Muhammed Hâdimî “rahmetullahi teâlâ aleyh” hazretlerinin (Berîka) kitâbının 

[1284] İstanbul baskısında, ikinci cildi, 1229. cu sahîfesinde buyuruyor ki, (Kadınların 

saçlarını ve erkeklerin sakallarını kazımaları câiz değildir. Kadının sakalı 

olursa, kazıması câizdir. Hadîs-i şerîfde, (Bıyıklarınızı kısaltınız! Sakalınızı 

uzatınız!) buyuruldu. Bu emre göre, sakal kazımak sünnete muhâlif olur. Bu hadîs-i 

şerîf, vücûbu gösterseydi, sakal kazımak harâm olurdu. (Tâtârhâniyye) kitâbında, 

(Tecnis)den alarak diyor ki, bu hadîs-i şerîf, sakalı kazımayınız ve bir tutamdan 

kısa yapmayınız demekdir. Tahâvîden alındığı bildirilerek söylenen, (Sakalını 

kazıyan veyâ bir tutamdan kısa kesen kimsenin imâm olması câiz olmaz. Yalnız 

kıldığı nemâzı da mekrûh olur. Dünyâda ve âhıretde mel’ûn ve merdûddur) 

gibi sözlerin ve (Tefsîr-i Kurtubî)den alındığı bildirilen bunlara benzer sözlerin 

aslı yokdur, sâbit olmamışlardır). 1336. cı sahîfesinde buyuruyor ki, (Kadınların 

da kaşlarını yolarak inceltmeleri harâmdır. Alın, yanak, çene üzerinde çıkan kıllarını 

yolmaları, kazımaları câizdir). Kesilen saçı, sakalı ve diğer kılları ve tırnakları 

gömmeli veyâ kabr üzerine, basılmıyan yere koymalı veyâ denize bırakmalıdır. 

Halâya, bulaşık çukuruna atmak mekrûhdur. Tırnağı diş ile koparmak mekrûhdur. 

Baras hastalığı yapar. Kadınların kesilen parçaları, erkeklere göstermesi 

harâmdır. 

Erkeklerin başı kazımaları veyâ saçları uzatıp, tarayıp ikiye ayırmaları sünnetdir. 

Saç bükmeleri, örmeleri mekrûhdur. (Bahr-ür-râık)da, (El-kerâhiyye) kısmında 

diyor ki, (Erkeğin başının ortasını kazıyıp, etrâfındaki saçlarını uzatması câizdir. 

Fekat, sarkan saçlarını büküp fitil yapması mekrûh olur. Çünki, fitil yapması, 

ba’zı kâfirlere teşebbüh [benzemek] olur). Buradan da anlaşılıyor ki, kâfirlerin 

âdetlerine benzediği için men’ olunan şeyi yapmak, harâm olmuyor, mekrûh 

oluyor. Bunun için, (Müşriklere benzemeyiniz. Sakal uzatınız!) ve (Nemâzınızı 

– 264 –

na’lın ile kılın. Yehûdîlere benzemeyin!) hadîs-i şerîfleri, sakal kazımanın ve çıplak 

ayak ile nemâz kılmanın, mekrûh olduğunu göstermekdedir. 239.cu sahîfede 

nemâzın mekrûhlarının 25. cisine bakınız! 

Yalnız Cum’a günleri oruc tutmak ve yalnız Cum’a geceleri teheccüd kılmak 

mekrûhdur. Güneş tepede iken, [ya’nî öğle nemâzının vaktinden temkin zemânı 

kadar evvel olan zemân içinde], her nemâzı kılmak harâmdır. Bu zemânda, her nemâzı 

kılmanın, Cum’a günleri de harâm olduğu sözü dahâ kuvvetlidir. 

Cum’a günü, rûhlar toplanır ve birbirleri ile tanışırlar. Kabrler ziyâret edilir. Bugün 

kabr azâbları durdurulur. Ba’zı âlimlere göre, mü’minin azâbı artık başlamaz. 

Kâfirin Cum’a ve Ramezânda yapılmamak üzere, kıyâmete kadar sürer. Bugün ve 

gecesinde ölen mü’minler kabr azâbı hiç görmez. Cehennem, Cum’a günü çok sıcak 

olmaz. Âdem “aleyhisselâm” Cum’a günü yaratıldı. Cum’a günü, Cennetden 

çıkarıldı. Cennetdekiler, Allahü teâlâyı Cum’a günleri göreceklerdir. 

Aşağıdaki yazı (Riyâd-un-nâsıhîn)den terceme edildi: 

Allahü teâlâ, Cum’a gününü müslimânlara mahsûs kılmışdır. Cum’a sûresi sonundaki 

âyet-i kerîmede meâlen; (Ey îmân etmekle şereflenen kullarım! Cum’a 

günü, öğle ezânı okunduğu zemân, hutbe dinlemek ve Cum’a nemâzı kılmak için 

câmi’e koşunuz. Alış verişi bırakınız! Cum’a nemâzı ve hutbe, size, başka işlerinizden 

dahâ fâidelidir. Cum’a nemâzını kıldıkdan sonra, câmi’den çıkar, dünyâ işlerinizi 

yapmak için dağılabilirsiniz. Allahü teâlâdan rızk bekliyerek çalışırsınız. 

Allahü teâlâyı çok hâtırlayınız ki, kurtulabilesiniz!) buyuruldu. Nemâzdan sonra, 

istiyen işine gider çalışır. İstiyen câmi’de kalıp, nemâz, Kur’ân-ı kerîm, düâ ile meşgûl 

olur. Nemâz vakti alış veriş sahîhdir. Fekat, günâhdır. Resûlullah “sallallahü 

aleyhi ve sellem” buyurdu ki, (Bir müslimân, Cum’a günü gusl abdesti alıp, 

Cum’a nemâzına giderse, bir haftalık günâhları afv olur ve her adımı için sevâb verilir). 

Bir hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (Günlerin en kıymetlisi Cum’adır. Cum’a 

günü, bayram günlerinden ve aşûre gününden dahâ kıymetlidir. Cum’a, dünyâda 

ve Cennetde mü’minlerin bayramıdır). Bir hadîs-i şerîfde, (Cum’a nemâzı kılmıyanların 

kalblerini, Allahü teâlâ mühürler. Gâfil olurlar) buyurdu. Bir hadîs-i şerîfde, 

(Bir kimse, mâni’ yok iken, üç Cum’a nemâzı kılmazsa, Allahü teâlâ, kalbini 

mühürler. Ya’nî, iyilik yapmaz olur) buyurdu. Özrü yok iken, birbiri arkasında 

üç Cum’a nemâzına gitmiyen kimse münâfık olur. Ebû Alî Dekkak ölürken üç 

şey nasîhat eyledi: (Cum’a günü gusl abdesti alınız! Her akşam abdestli olarak yatınız! 

Her hâlinizde, Allahü teâlâyı hâtırlayınız!) Bir hadîs-i şerîfde, (Cum’a günlerinde 

bir ân vardır ki, mü’minin o ânda etdiği düâ red olmaz) buyurdu. Ba’zıları, 

bu ân, ikindi ile akşam ezânları arasındadır, dedi. Fârisî (Tergîb-üs-salât) kitâbındaki 

hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (Cum’a günü sabâh nemâzından önce, üç 

kerre Estagfirullahel’azîm ellezî lâ ilâhe illâ hüvel hayyelkayyûme ve etûbü ileyh 

okuyanın, kendinin ve anasının ve babasının bütün günâhları afv olur). [Kul haklarını 

ve kazâya kalan farzları ödemek ve harâmlardan vaz geçmek şartdır.] Bir 

hadîs-i şerîfde, (Cum’a nemâzından sonra, yedi def’a İhlâs ve Mu’avvizeteyn 

okuyanı, Allahü teâlâ, bir hafta, kazâdan, belâdan ve kötü işlerden korur) buyurdu. 

Cum’a günü yapılan ibâdetlere en az, iki kat sevâb verilir. Cum’a günü işlenen 

günâhlar da, iki kat yazılır. Bir hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (Cumartesi günleri 

yehûdîlere, pazar günleri nasârâya verildiği gibi, Cum’a günü, müslimânlara 

verildi. Bugün, müslimânlara hayr, bereket, iyilik vardır). 

Cum’a günleri ve hergün şu (istigfâr düâsı)nı çok okumalıdır: Allahümmagfir 

lî ve li âbâî ve ümmehâtî ve li ebnâî ve benâtî ve li ihvetî ve ehavâtî ve li-a’mâmî 

ve ammâtî ve li-ahvâlî ve hâlâtî ve li-zevcetî ve ebeveyhâ ve li-esâtizetî ve lil-mü’minîne 

vel-mü’minât vel hamdü-lillâhi Rabbil’âlemîn! 

– 265 –

72 — BAYRAM NEMÂZLARI 

Şevvâl ayının birinci günü fıtr bayramının, Zilhiccenin onuncu günü de, kurban 

bayramının birinci günleridir. Bu iki günde, güneş doğdukdan ve kerâhet vakti çıkdıkdan 

sonra, ya’nî İşrak vaktinde, iki rek’at bayram nemâzı kılmak, erkeklere vâcibdir. 

Bayram nemâzlarının şartları, Cum’a nemâzının şartları gibidir. Fekat, 

burada hutbe sünnetdir ve nemâzdan sonra okunur. Fıtr bayramında nemâzdan önce 

tatlı [hurma veyâ şeker] yimek, gusl etmek, misvâk kullanmak, en yeni elbise 

giymek, fıtrayı nemâzdan önce vermek, yolda yavaşca tekbîr okumak müstehabdır. 

Kurban bayramı nemâzından önce birşey yimemek, nemâzdan sonra, önce 

kurban eti yimek, nemâza giderken, yüksek sesle, özrü olan yavaşça (Tekbîr-i teşrîk) 

getirmek müstehabdır. (Halebî-yi kebîr)de diyor ki: 

(Bayram nemâzları iki rek’atdir. Cemâ’at ile kılınır. Yalnız kılınmaz. Birinci 

rek’atde, Sübhânekeden sonra, üç kerre (Tekbîr-i zevâid) söylenir. Ya’nî, eller üç 

def’a kulaklara kaldırılıp, birinci ve ikincisinde, iki yana uzatılır. Üçüncüsünde, göbek 

altına bağlanır. İmâm efendi yüksek sesle, Fâtiha ve zamm-ı sûre okudukdan 

sonra, doğru rükü’a eğilinir. İkinci rek’atde, önce Fâtiha ve zamm-ı sûre okunup, 

sonra, iki el, yine üç kerre kulaklara kaldırılır. Üçünde de yanlara sallandırılır. Dördüncü 

tekbîrde, kulaklara kaldırılmayıp, rükü’a eğilinir. Birinci rek’atde beş, 

ikinci rek’atde dört tekbîr getirilmekdedir). Bu dokuz tekbîrde ellerin nereye 

götürüleceğini unutmamak için, kısaca (İki salla, bir bağla. Üç salla, bir eğil) diye 

ezberlenir. (Mâ-lâ-büdde)de diyor ki, (Cemâ’ate yetişemiyen, bayram nemâzını 

kazâ etmez. Özr ile kılamazlarsa, îyd-i fıtrda bayramın ikinci günü, îyd-i edhâda 

üçüncü günü de kılarlar). 

(Îyd), bayram demekdir. Her yıl, Ramezân ayında ve Arefe gününde günâhları 

afv edildiği için müslimânların sevindikleri, sürûrlarının avdet etdiği, tekrâr geldiği 

için (Îyd) denildi. Bayramın birinci günü, Cum’a gününe rastlarsa, Hanefî mezhebinde, 

hem bayram, hem de, Cum’a nemâzını kılmak lâzımdır. Kendi vaktlerinde 

kılınırlar. Bayram sabâhı, cenâze olursa, önce bayram nemâzı kılınır. Sonra cenâze 

nemâzı kılınır. Çünki, bayram nemâzı, herkese vâcibdir. Cenâze nemâzı, bayram 

hutbesinden önce kılınır. 

Arafâtda bulunmıyan insanların, Arefe günü bir yerde toplanarak, hâcılar gibi 

yapmaları mekrûhdur. Fekat, va’z dinlemek için veyâ başka ibâdet için toplanmak 

câizdir. [Seksendördüncü maddeye bakınız!]. 

İmâmeyne göre, Arefe günü, ya’nî Kurban bayramından önceki gün sabâh nemâzından, 

dördüncü günü ikindi nemâzına kadar, yirmiüç vaktde hâcıların ve 

hacca gitmiyenlerin, erkek kadın herkesin, cemâ’at ile kılsın, yalnız kılsın, farz nemâzda 

veyâ bu bayramdaki farzlardan birini, yine bu bayram günlerinden birinde 

kazâ edince, selâm verir vermez, (Allahümme entesselâm ......) demeden evvel, 

bir kerre (Tekbîr-i teşrîk) okuması vâcibdir. (Allahü ekber, Allahü ekber. Lâ 

ilâhe illallah. Vallahü ekber, Allahü ekber ve lillahil-hamd) denir. Cum’a nemâzlarından 

sonra da okunur. Bayram nemâzından sonra okumak müstehabdır. 

Cenâze nemâzından sonra okunmaz. Câmi’den çıkdıkdan veyâ konuşdukdan sonra 

okumak lâzım değildir. İmâm, tekbîri unutursa, cemâ’at terk etmez. Erkekler yüksek 

sesle okuyabilir. Kurban bayramının 2, 3 ve dördüncü üç gününe (Eyyâm-ı teşrîk) 

denir. 

(Ni’met-i islâm) kitâbında diyor ki, (Bayram günleri şunları yapmak sünnetdir: 

Erken kalkmak, gusl abdesti almak, misvâk ile dişleri temizlemek, güzel koku sürünmek, 

yeni ve temiz elbise giymek, sevindiğini belli etmek, Fıtra bayramı nemâzından 

önce tatlı yimek, hurma yimek. Tek adedde yimek. Kurban kesen, o gün ilk 

olarak kurban eti yimek. Sabâh nemâzını mahalle mescidinde kılıp, bayram nemâ- 

– 266 –

zı için, büyük câmi’e gitmek. O gün yüzük takmak, câmi’e erken ve yürüyerek gitmek. 

Bayram tekbîrlerini, Fıtr bayramında sessiz, Kurban bayramında cehren 

söylemek. Dönüşde, başka yoldan gelmek. Çünki, ibâdet yapılan yerler ve ibâdet 

için gidip gelinen yollar, kıyâmet günü şehâdet edeceklerdir. Mü’minleri güler yüzle 

ve (Selâmün aleyküm) diyerek karşılamak. Fakîrlere çok sadaka, [İslâmiyyeti 

doğru olarak yaymak için çalışanlara yardım] yapmak. Sadaka-i fıtrı, bayram nemâzından 

önce vermek). Dargın olanları barışdırmak, akrabâyı ve din kardeşlerini 

ziyâret etmek, onlara hediyye götürmek de sünnetdir. Erkeklerin kabrleri ziyâret 

etmeleri de sünnetdir. 

[Hadîs-i şerîfde (İnsânlar, kendilerine iyilik edenleri sever) ve (Hediyyeleşiniz, 

sevişirsiniz) buyuruldu. Hediyyenin en kıymetlisi, en fâidelisi, güler yüz, tatlı dildir. 

Bid’at sâhiblerinden başka herkese, dosta ve düşmana, müslimâna ve kâfire, 

dâimâ güler yüz, tatlı dil göstermelidir. Kimse ile münâkaşa etmemelidir. Münâkaşa, 

dostluğu giderir. Düşmanlığı artdırır. Kimseye kızmamalıdır. Hadîs-i şerîfde 

(Gadab etme!), kızma buyuruldu. Fitne, fesâd zemânında, ineğe tapanları görünce, 

ineğin ağzına saman vermeli, onları kızdırmamalıdır.] 

73 — BİRİNCİ CİLD, 312. ci MEKTÛB 

Bu mektûb, mîr Muhammed Nu’mânın “kuddise sirruh” süâllerine cevâb olarak 

yazılmış olup, nemâzda otururken parmak kaldırmak doğru olmadığını da bildirmekdedir: 

Âlemlerin, bütün mahlûkların rabbi, yaratıcısı ve varlıkda durdurucusu ve ihtiyâclarını 

gönderen Allahü teâlâya hamd olsun! Peygamberlerin en üstünü olan 

Muhammed Mustafâya “aleyhissalâtü vesselâm” ve Onun Peygamber kardeşlerine 

“salevâtullahi teâlâ aleyhim ecma’în” ve meleklere ve Onun yolunda gitmekle 

şereflenenlere salât, selâm ve iyi düâlar olsun! Molla Mahmûd ile gönderdiğiniz 

kıymetli mektûb gelerek bizleri sevindirdi. Soruyorsunuz ki: 

Süâl 1 — Âlimler, Medînedeki (Ravda-i mubâreke) denilen yer, Mekke şehrinden 

dahâ kıymetlidir, diyor. Hâlbuki, Muhammed aleyhisselâmın sûreti ve hakîkati, 

Kâ’be-i mu’azzamanın sûretine ve hakîkatine secde etmekdedir. Ravda-i mubâreke 

nasıl olur da, dahâ üstün olur? 

[Medîne câmi’i içinde, Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” kabr-i şerîfi 

ile câmi’in o zemânki minberi arasındaki, yirmialtı metre uzunluğundaki yere 

(Ravda-i mutahhara) denir. Ravda, bağçe demekdir. O zemânki minber-i şerîf, üç 

basamak ve bir metre yüksek idi. [654] yangınında temâmen yandı. Çeşidli yıllarda, 

çeşidli minberler yapılmış, bugünki, oniki basamaklı mermer minberi, sultân 

üçüncü Murâd hân [998] de İstanbuldan göndermişdir]. 

Cevâb 1 — Efendim! Bu fakîre göre “rahmetullahi teâlâ aleyh”, yer yüzünün 

en kıymetli yeri [Kabr-i se’âdetdir. Bundan sonra] Kâ’be-i mu’azzama [ve bunun 

etrâfındaki (Mescid-i harâm) denilen câmi’]dir. Bundan sonra, Medînede [Mescid-i 

nebevî içindeki] (Ravda-i mukaddese) denilen meydândır. Dahâ sonra Mekke-i 

mükerreme şehridir. Görülüyor ki, Ravda-i mutahhara, Mekkeden dahâ üstündür 

demek doğrudur. 

Süâl 2 — Hanefî mezhebinde olan bir müslimân, nemâzda otururken parmağı 

ile işâret eder mi? Bu konuda Mevlâna Alîmullah bir risâle yazmışdır. Gönderiyorum. 

Bu mes’elede siz ne buyurursunuz? 

Cevâb 2 — Efendim! Şehâdet parmağı ile işâret etmenin câiz olduğunu bildiren 

hadîs-i şerîfler çokdur. Hanefî mezhebindeki âlimlerin bir kısmı da, böyle söylemişdir. 

Gönderdiğiniz risâlede Mevlânâ Alîmullah da bunları bildiriyor. Hanefî 

mezhebindeki kitâblar, çok dikkatle okunursa, parmak kaldırmanın câiz oldu- 

– 267 –

ğunu bildiren haberler, (Üsûl bilgileri) değildir. Mezhebin (Zâhir haberleri) değildir. 

İmâm-ı Muhammed Şeybânî, (Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” 

mubârek parmağı ile, işâret ederdi. Biz de, Onun gibi, parmağımızı kaldırır ve indiririz. 

İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe de böyle söyledi) diyor ise de, imâm-ı Muhammedin 

böyle dediği, (Nevâdir) haberlerindendir. (Üsûl) haberlerinden değildir. 

[İbni Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh”, birinci cildin kırkyedinci sahîfesinde 

buyuruyor ki, (Hanefî mezhebinin bilgileri, sonraki âlimlere üç yoldan gelmişdir: 

1 — (Üsûl) haberleri olup, bunlara zâhir haberler de denir. Bunlar, Hanefî mezhebinin 

sâhibi olan imâm-ı a’zam Ebû Hanîfeden ve talebesinden “rahmetullahi 

teâlâ aleyhim ecma’în” gelen haberlerdir. Bu haberler, imâm-ı Muhammedin altı 

kitâbı ile bildirilmekdedir. Bu altı kitâb, (El-mebsût), (Ez-ziyâdât), (El-câmi’ussagîr), 

(Es-siyerüssagîr), (El-câmi’ulkebîr), (Es-siyerülkebîr) kitâblarıdır. Bu 

kitâbları imâm-ı Muhammedden, güvenilir kimseler getirdiği için (Zâhir haberler) 

denilmişdir. Üsûl haberlerini ilk toplıyan Hâkim şehîd [Muhammed]dir. Bunun 

(Kâfî) kitâbı meşhûrdur. Kâfînin şerhleri çokdur. 

2 — (Nevâdir) haberleri olup, yine bu imâmlardan gelen haberlerdir. Fekat, bu 

haberler, o altı kitâbda bulunmayıp, yâ imâm-ı Muhammedin (El-kîsâniyyât), 

(El-hârûniyyât), (El-cürcâniyyât), (Er-rukıyyât) adındaki başka kitâbları ile bildirilmişdir. 

Bu dört kitâb, yukarıdaki altı kitâb gibi, açıkca ve sağlam gelmiş olmadığından, 

bu haberlere (Zâhir olmıyan haberler) de denir. Yâhud, başkalarının kitâbları 

ile bildirilmişlerdir. Meselâ, İmâm-ı a’zamın talebesinden Hasen bin Ziyâdın 

(Muharrer) adındaki kitâbı ve imâm-ı Ebû Yûsüfün (Emâlî) adındaki kitâbı 

ile bildirilmişlerdir. 

3 — (Vâkı’ât) haberleri, üç imâmdan bildirilmiş olmayıp, bunların talebelerinin 

ve talebesi talebelerinin ictihâd etdikleri mes’elelerdir. Böyle haberleri, ilk toplıyan 

Ebülleys-i Semerkandî olup, (Nevâzil) kitâbını yazmışdır). 

İbni Âbidîn yine birinci cildin otuzbeşinci sahîfesinde buyuruyor ki, (Fıkh bilgisi, 

ekmek gibi, herkese lâzımdır. Bu bilginin tohumunu eken, Abdüllah ibni 

Mes’ûd “radıyallahü anh” olup, Eshâb-ı kirâmın yükseklerinden ve en âlimlerinden 

idi. Bunun talebesi Alkama bu tohumu sulayarak, ekin hâline getirmiş ve bunun 

talebesinden olan İbrâhîm Nehaî, bu ekini biçmiş, ya’nî bu bilgileri bir araya 

toplamışdır. Hammâd-ı Kûfî, bunu harman yapmış ve bunun talebesi olan 

imâm-ı a’zam Ebû Hanîfe öğütmüş, ya’nî bu bilgileri kısmlara ayırmışdır. Ebû Yûsüf, 

hamur yapmış ve imâm-ı Muhammed pişirmişdir. Böylece hâzırlanan lokmaları, 

insanlar yimekdedir. Ya’nî, bu bilgileri öğrenip dünyâ ve âhıret se’âdetine kavuşmakdadırlar. 

İmâm-ı Muhammed, pişirdiği bu lokmaları dokuzyüzdoksandokuz 

kısm bilgi grubu hâlinde talebesine bildirmişdir. Altı kitâbından, sagîr [ya’nî 

küçük] dediğinde, imâm-ı Ebû Yûsüf vâsıtası ile öğrendiklerini bildirmiş, kebîr dediği 

kitâblarda, yalnız İmâm-ı a’zamdan işitdiklerini bildirmişdir). İmâm-ı Muhammedin 

eseri olan (Siyer-i kebîr) kitâbında bunun için, imâm-ı Ebû Yûsüfün ismi 

yokdur. Şimdi, ba’zı câhiller, bu inceliği bilmedikleri için, bunu, imâm-ı Ebû Yûsüfe 

karşı iğbirârına haml etmekdedir. Hâlbuki, bu iki imâm, hubb-i fillâhın son 

derecesinde yüksek idi. Bunların izinde gidenler bile, bunların sâyesinde, nefsin 

arzûlarından kurtulmakdadır]. 

(Fetâvâ-i garâib)de diyor ki, (Muhît) kitâbında (Sağ elin şehâdet parmağı ile işâret 

edileceğini imâm-ı Muhammed “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Üsûl) kitâblarında 

bildirmedi. Sonra gelen âlimler de, başka başka söyledi. İşâret edilmez diyenler, 

işâret edilir diyenler oldu. İmâm-ı Muhammed, Üsûl kitâblarından başka kitâblarında, 

Peygamber “sallallahü aleyhi ve sellem” işâret ederdi diyor ve bu benim 

sözümdür, İmâm-ı a’zam da bunu haber verdi, buyuruyor. İşâret etmek sünnetdir 

denildiği gibi, müstehabdır diyenler de vardır) diyor. (Fetâvâ-i garâib)de bundan 

sonra diyor ki, doğrusu, işâret etmek harâmdır. 

– 268 –

(Fetâvâ-i Sirâciyye)de diyor ki, (Nemâzda eşhedü en lâ... derken, şehâdet parmağı 

ile işâret mekrûhdur. (Kübrâ) kitâbı da böyle diyor. Âlimler bunu beğeniyor. 

Fetvâ da böyle verilmişdir. Çünki, nemâzda sâkin, hareketsiz olmak lâzımdır). 

(Gıyâsiyye) ve [(Bezzâziyye)] fetvâ kitâbında diyor ki, (Otururken şehâdet 

parmağı ile işâret edilmez. Fetvâ böyledir. Muhtâr olan, beğenilen de budur). 

(Câmi’ur-rumûz) kitâbında diyor ki, (İşâret edilmez ve parmak bükülmez. 

Mezhebin üsûl bilgilerine göre böyledir. Zâhidînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” kitâbında 

da böyledir. Fetvâ da böyle verilmişdir. (Mudmerât), (Velvâlciyye), (Hulâsa) 

ve dahâ başka kitâblarda da böyle yazılıdır. Büyüklerimiz, parmak ile işâret 

etmenin sünnet olduğunu da bildirmekdedir). 

[(Câmi’ur-rumûz) kitâbı, (Nikâye) kitâbının şerhidir. (Nikâye) de, (Vikâye) kitâbının 

muhtasarıdır. (Mudmerât) kitâbı, Kudûrî kitâbının şerhidir.] 

(Hazânet-ür-rivâyât) kitâbında, (Tâtârhâniyye) kitâbından alarak diyor ki, (Teşehhüdde 

otururken, lâ ilâhe illallah derken, sağ el şehâdet parmağı ile işâret eder 

mi? İmâm-ı Muhammed “rahmetullahi teâlâ aleyh”, bunu, üsûl haberlerinde bildirmedi. 

Sonra gelenler, başka başka söyledi. Bir kısm âlimler, işâret edilmez, dedi. 

(Kübrâ) da böyle yazıyor. Fetvâ da böyledir. Bir kısmı ise, işâret edilir, dedi). 

(Dürr-ül-muhtâr)da diyor ki, (Nemâzda şehâdet kelimesini okurken, şehâdet 

parmağı ile işâret edilmez. Fetvâ böyledir. (Velvâlciyye), (Tecnîs), (Umdetülmüftî) 

ve bütün fetvâ kitâblarında böyle yazılıdır. Fekat, bu kitâbları şerh edenler, meselâ 

Kemâl, Halebî, Bâkânî işâret edilir. Nitekim imâm-ı Muhammed, Resûlullah “sallallahü 

aleyhi ve sellem” işâret ederdi diye haber verdi. (Muhît) kitâbında da, işâret etmenin 

sünnet olduğu yazılıdır, diyorlar. İbni Âbidîn (Muhît)den sünnet-i gayr-i 

müekkede olduğu anlaşılmakdadır. Nitekim (Aynî) ve (Tuhfe), müstehab olduğunu 

bildiriyor, diyor. Şernblâlî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Nûr-ül-îzâh) kitâbında, (Sahîh 

olan, şehâdet parmağı ile işâret etmekdir) diyor ve buna Tahtâvî, i’tirâz ediyor. 

Görülüyor ki, işâret etmenin harâm olduğunu söyliyen âlimler vardır. Mekrûh olduğunu 

bildiren fetvâlar mevcûddur. İşâret edilmez, parmak bükülmez, üsûl haberleri 

böyledir, diyenler çokdur. O hâlde, bizim gibi mukallidlerin, hadîs-i şerîf vardır 

diyerek, işâret etmeğe kalkışmamız ve böylece, birçok müctehidlerin fetvâları 

ile harâm veyâ mekrûh ve yasak olduğu bildirilen bir işi yapmamız doğru olmaz. Yasak 

olduğunu bildiren fetvâlar karşısında, Hanefî mezhebindeki bir kimsenin, parmakla 

işâret etmesi, iki fikri gösterir: 1- İctihâd derecesinde yüksek olan bu din âlimlerinin, 

işâret edileceğini bildiren meşhûr hadîslerden haberleri yok imiş, demek olur. 

2- Yâhud, hadîs-i şerîfleri işitmişler, fekat, bu hadîslere uymamışlar. Kendi kafaları, 

düşünceleri ile hareket etmişler demek olur. Bu fikrlerin ikisi de, çok bozukdur. 

Böyle sanmak için, pek bayağı veyâ çok inâdcı olmak gerekir. (Tergîb-üs-salât) kitâbındaki 

(Eski âlimler, nemâzda şehâdet parmağı ile işâret ederdi. Sonraları, 

şî’îler bu işde taşkınlık yapdığından, sonra gelen Hanefî âlimleri, işâret etmeği, 

Ehl-i sünnete yasak etdi. Böylece, sünnîler, şî’îlerden ayırd edilmiş oldu) sözü de kıymetli 

kitâblardaki haberlere uygun değildir. Çünki, âlimlerimizin (Zâhir üsûlü), işâret 

etmemeği ve parmağı bükmemeği bildiriyor, ya’nî, eski âlimler işâret edilmez, 

buyurmuşdur. O hâlde, bu işin, şî’îlik ile bir ilgisi yokdur. İşâret edilmiyeceğini bildiren 

din büyüklerine karşı, edeb ve saygımızı takınarak, bize düşen söz şöyle olmalıdır: 

(Bu büyükler, işâret etmenin harâm veyâ mekrûh olacağına bir delîl, vesîka elde 

etmeselerdi, harâm veyâ mekrûh demezlerdi. İşâret etmenin sünnet ve müstehab 

olduğunu bildiren haberleri söyledikden sonra, (Böyle demişler ise de, doğrusu işâretin 

harâm olduğudur) buyurmazlardı. Demek ki, bu din büyükleri, işâretin sünnet 

ve müstehab olduğunu gösteren haberlerin değil, belki yasak olduğunu gösteren 

vesîkaların doğru olduğunu anlamışlardır). Sözün kısası, bizim gibi câhillerin, 

birkaç hadîs-i şerîf işitmemiz, delîl ve sened olamaz. Din büyüklerinin sözlerini red 

etmemize sebeb olamaz. Eğer, (Biz şimdi, onların anladıklarının yanlış olduğunu gös- 

– 269 –

teren bilgileri ele geçirmiş bulunuyoruz) denirse, bizim gibi mukallidlerin bilgisi, bir 

şeyin halâl veyâ harâm olmasına vesîka olamaz. Birşeyin halâl veyâ harâm olması için, 

müctehidin zan etmesi lâzımdır. Müctehidlerin sözlerini, senedlerini örümcek yuvasından 

dahâ çürük sanmak, büyük atılganlık olur. Kendi bilgisini, din büyüklerinin 

bilgilerinden üstün tutmak ve Hanefî mezhebinin (Üsûl haberlerine) bozuk, çürük 

demek de âlimlerin, fetvâ vermek için dayandıkları kıymetli haberleri hiçe saymak 

ve bu haberlere yanlış demek, dîn-i islâmda büyük bir yara, gedik açmak olur. İslâmın 

büyük âlimleri, Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” parlak zemânına yakın 

oldukları için ve ilmleri, sonra gelenlerin bilgilerinden katkat çok olduğu ve harâmdan, 

günâhlardan sakınmaları, Allahü teâlâdan korkmaları, son derece fazla olduğu 

için, hadîs-i şerîfleri, bizim gibi, din bilgilerinden haberi olmıyan, işitdiği bir kaç 

sözü ilm sanan boş câhillerden, elbette dahâ iyi tanır ve anlarlardı. Doğrusunu, iğrisini, 

değişmiş olanını, değişdirilmemiş olanlarını, bizden dahâ iyi ayırd ederlerdi. 

Bu hadîs-i şerîflere uymamak lâzım olduğunu bildirmelerinin, elbette bir sebebi, dayandıkları 

kuvvetli vesîkaları mevcûddur. Bilgisi ve görüşü onlardan az olan bizler, 

şu kadar anlıyoruz ki, işâretin ve parmağı bükmenin nasıl olacağını bildiren çeşidli 

hadîs-i şerîfler vardır ve birbirlerine uymamakdadırlar. Bu çeşidli haberlerin birbirlerine 

uymaması, işâretin yapılması için, kesin birşey söylemeği güçleşdirmişdir. 

Ba’zı haberler, parmakları yumruk hâlinde bükmeden işâret edileceğini, ba’zıları bükerek 

edileceğini bildirmekdedir. Parmakların büküleceğini söyliyenlerden bir kısmı, 

elliüç sayısını gösterir gibi yapılacağını bildirmişdir. Başka bir kısmı, yirmiüç sayısını 

gösterir gibi büküleceklerini haber veriyor. [(Halebî), bunları anlatırken, sayıların 

parmaklarla gösterilmesini uzun anlatmakdadır.] Ba’zı haberler, sağ iki küçük 

parmağı kapayıp ve baş parmağı orta parmakla halka yapıp şehâdet parmağı ile 

işâret edilir, diyor. Bir habere göre, yalnız baş parmak, orta parmağın üzerine konarak 

işâret olunur. Bir haberde ise, sağ eli, sol uyluk üzerine ve sol eli, sağ ayak üzerine 

koyup işâret edilir. Başka bir haberde, sağ eli ile sol el üstüne ve bileği, bilek üzerine 

ve kolu, kol üzerine koyup, işâret edileceği bildiriliyor. Ba’zı haberlerde, bütün 

parmakları kapatarak işâret olunması, ba’zılarında ise, şehâdet parmağı kımıldatılmadan 

işâret edilmesi buyurulmakdadır. Bunlardan başka, tehıyyâtda işâret olur deyip, 

yeri kesin bildirilmemekde, ba’zı haberlerde, şehâdet kelimesi okunurken işâret 

olunur, denilmekdedir. Ba’zı rivâyetlerde ise, otururken düâ zemânında, (Ey kalbleri 

istediği gibi çeviren Allahım, benim kalbimi kendi dînin üzerinde bulundur!) denir 

ve bunu söylerken, parmakla işâret olunur, buyurulmuşdur. 

Hanefî mezhebinin âlimleri “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în”, işâret için bildirilen 

hadîs-i şerîflerin çok ve başka başka olduğunu görünce, nemâz hakkındaki 

kesin ve açık emrlere uygun olmıyan fazla bir hareketin yapılmamasını söylediler. 

Çünki, nemâzda esâs, fazla hareketden sakınmak ve olgun bir şeklde bulunmakdır. 

Bundan başka, bütün âlimler, sözbirliği ile haber vermişdir ki parmakları, 

gücü yetdiği kadar kıbleye karşı bulundurmak sünnetdir. (Nemâzda, her uzvunu, 

gücün yetdiği kadar, kıbleye karşı bulundur!) hadîs-i şerîfi, bunu açıkça emr 

etmekdedir. 

Eğer sorulursa: (Hadîs-i şerîflerin, başka başka bildirilmesi, ancak araları birleşdirilemediği 

zemân, işi güçleşdirir. Hâlbuki, işâreti bildiren hadîs-i şerîflerden 

müşterek bir emr çıkarılabilir. Çünki çeşidli hadîs-i şerîfler, başka başka zemânlarda 

duyulup, haber verilmiş olabilir). Cevâb olarak deriz ki, haberlerin çoğunda 

(Kâne=idi) kelimesi vardır ki, bu kelime mantıkdan başka ilmlerde 

(Kül=hep) ma’nâsındadır. Bunun için, bu çeşidli haberler birleşdirilemez. 

İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Sözüme uymıyan hadîs-i 

şerîf öğrenirseniz, benim sözümü bırakıp, hadîs-i şerîfe uyunuz) buyurdu 

ise de, bu sözü, işitmemiş olduğu hadîs-i şerîfler içindir. İşitmemiş olduğum bir 

hadîs-i şerîfe uymıyan sözümü bırakın, demişdir. Hâlbuki, işâret hakkındaki ha- 

– 270 –

dîs-i şerîfler böyle olmayıp, meşhûr olmuş, yayılmışdır. İmâm-ı a’zam bunları belki 

duymamışdır, denilemez. [İmâm-ı a’zam, bu sözü, kendi talebesine, ya’nî müctehidlere 

söyledi. Bizim gibi câhillere söylemedi.] 

(Hanefî âlimleri arasında, işâret edilir diyenler, böyle fetvâ verenler de vardır. 

Birbirine uymıyan fetvâlardan, herhangi birine uyulursa, câiz olmaz mı?) denirse: 

Cevâb olarak deriz ki, fetvâların uymaması (Câizdir, câiz değildir veyâ halâldir, 

harâmdır) şeklinde olduğu zemân, câiz değildir veyâ harâmdır diyen fetvâlara uymak 

esâsdır. 

İbni Hümâm diyor ki, (Parmağı kaldırmak ve kaldırmamakda, birbirine uymıyan 

hadîs-i şerîflerin çokluğu karşısında, nemâzda hareketsiz olmak lâzım geldiği için, 

biz, parmak oynatmamağı bildiren hadîs-i şerîflere uymalıyız!). İbni Hümâma ne kadar 

şaşılsa azdır. Kitâbında, (Âlimlerden bir çoğu, işâret edilmez, dedi ki, bu sözleri, 

hadîs-i şerîflere ve akla uygun değildir!) diyerek, ictihâd derecesindeki kıyâs ehli 

büyük islâm âlimlerini câhil yapmakdadır. Hâlbuki kıyâs, Hanefî mezhebinin 

zâhir ve üsûl haberleridir ve edille-i şer’ıyyenin dördüncüsüdür. İctihâda nasıl dil uzatılabilir. 

Bu zât, birbirine uymıyan rivâyetlerin çokluğu karşısında, temiz sular kısmındaki, 

(Kulleteyn) hadîs-i şerîfinin de, za’îf olduğunu söylemekdedir. 

Oğlum Muhammed Sa’îd “rahmetullahi teâlâ aleyh”, parmakla işâret üzerine 

bir risâle yazmakdadır. Temâm olunca, bir sûretini inşâallah gönderirim. 

[(Şir’at-ül-islâm) şerhi, yüzyirmialtıncı sahîfe başında diyor ki, (Hidâye) kitâbında, 

baş parmakla işâret edilir, diyor. İmâm-ı Hulvânî “rahimehullah” da böyle 

buyuruyor. Parmakla işâret edilmez de denildi. Fetvâ da böyledir. Çünki, nemâzda 

hareketsiz olmak lâzımdır. Vâkı’ât haberlerinde de böyle bildirilmekdedir. Murâd 

Molla kütübhânesindeki, Ebüssü’ûd efendi fetvâsında: 

Süâl — Nemâzda otururken, şehâdet parmağını kaldırmak mı, kaldırmamak mı 

dahâ iyidir? 

Cevâb — Her ikisi de iyi, demişlerdir. Fekat, parmağı kaldırmamak dahâ iyi olduğu 

meydândadır. 

(El-fıkhu alel-mezâhib-il-erbe’a)da diyor ki, (Mâlikî mezhebinde, seferde, şiddetli 

yağmurda, karanlıkda, çamurlu gecelerde ve Arafât ve Müzdelifede, öğle ile 

ikindi ve akşam ile yatsı nemâzları cem’ edilir. Seferin üç günden [80 kilometreden] 

az olması da câizdir. Deniz yolculuğunda cem’ câiz değildir. Yağmurda ve çamurda, 

yatsıyı câmi’de akşam ile birlikde cemâ’at ile kılmak câiz olur. Vitri vaktinde 

kılar. Şâfi’îde, cem’ için, seferin 80 kilometre olması lâzımdır. 

Hanbelîde cem’, 80 kilometre seferde ve 203. cü sahîfede bildirdiğimiz hâllerde 

câiz olduğu gibi, soğuk, kış, yağmur, çamur, fırtınada, yatsıyı akşam ile, evinde de 

cem’ câizdir. Cem’ ederken, sünnetler kılınmaz. Birinci nemâza başlarken, cem’ için 

niyyet edilir. Vazîfe ve iş zemânında, öğleyi, ikindiyi, akşamı vaktinde kılması 

mümkin olmıyanlar, Hanbelî mezhebini taklîd ederek, ikindiyi öğle ile, akşamı yatsı 

ile cem’ etmeli, vazîfeyi terk etmemelidir. Vazîfeden ayrılırsa, yerine gelenin yapacağı 

zulmlere, küfrlere sebeb olur. Hanbelîde abdestin farzı altıdır: Ağzın ve burnun 

içleri ile birlikde yüzü yıkamak, niyyet, kolları yıkamak, başın her tarafını, kulakları 

ve üstündeki deriyi mesh etmek, [Sarkan saç mesh edilmez. Mâlikîde sarkanlar 

da mesh edilir]. Ayakları, yanlarındaki kemiklerle yıkamak, tertîb [sıra], muvâlât 

[acele] farzdır. Herhangi bir kadının derisine şehvet ile ve kendi zekerine temâs 

edince, abdest bozulur. Kendine kadın dokununca, lezzet duysa da bozulmaz. 

Deriden çıkan her şey, çok ise bozar. Deve eti yimek bozar. Özr sâhibi olmak, hanefî 

gibidir. Guslde, ağzı, burnu ve saçları yıkamak ve erkeklerin örgülü saçı açmaları 

farzdır. Kadınların saç örgülerini çözmeleri, cenâbet için sünnet, hayz için 

farzdır. Nemâzda teşehhüd mikdârı oturmak ve iki tarafa selâm vermek de farzdır.)] 

– 271 –

74 — KAZÂ NEMÂZLARI 

Nemâz, (İbâdet-i bedeniyye) olduğundan, başkası yerine kılınamaz. Herkesin 

kendi kılması lâzımdır. Ağır hasta ve çok ihtiyâr kimse, nemâz yerine fakîre fidye 

[para] veremez. Hâlbuki, oruc yerine fidye vermesi lâzımdır. 

(Halebî-i kebîr)de diyor ki, (Özrlü ve özrsüz olarak nemâzı terk edenin, bunun 

farzını kazâ etmesi lâzımdır. Yalnız Hanbelî mezhebinde, nemâzı özrsüz terk 

eden mürted olacağı için, nemâzını kazâ etmesi lâzım olmaz. Önce, küfrden tevbe 

etmesi lâzım olur). Altıncı sahîfesinde diyor ki, (Nemâz kılmak, farz olduğu için, 

inanmıyan kâfir olur. İnanıp da, terk eden, ya’nî özrsüz kılmıyan fâsık olur. Kitâb, 

sünnet ve icmâ’ ile açıkca bildirilmiş olan farzların hepsi böyledir. İctihâd ile anlaşılmış 

farzlara Mukayyed denir. Bunlara inanmıyan kâfir olmaz). [Bunlara da 

ehemmiyyet vermiyen, aklına uyup, müctehidin hükmünü beğenmiyen kâfir olur.] 

(Câmi-ul-ezher)in Cameroun cumhûriyyetindeki mümessili, üstâz İbrâhîm Muhammed 

Neşât “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (İslâm kültürü) kitâblarının altıncısında, 

yirmibeşinci sahîfesinde diyor ki, (Nemâzı bilerek terk etmenin büyük günâh olduğunu 

ve farzları hemen kazâ etmek farz olduğunu, cumhûr-ı ulemâ bildirmekdedir. 

İbni Teymiyye, nemâzı amden terk edenin kazâ etmesi lâzım değildir. Kazâ kılması 

sahîh olmaz. Çok nâfile kılması, çok hayrât, hasenât ve istiğfâr yapması lâzım 

olur dedi. Dahâ önce İbni Hazm da, uzun yazıları ile böyle uygunsuz fikrler ortaya 

atmışdı). İbni Teymiyye ve İbni Hazm, hükmü şübheli olan âyet-i kerîmeleri ve hadîs-i 

şerîfleri te’vîl etdiler. Ya’nî, yanlış ma’nâlar vererek, Ehl-i sünnetden ayrıldılar. 

Böylece, hayrlı işlerin, nemâz yerine geçeceği sapıklığını da körüklemişlerdir. 

İslâmiyyetde açdıkları yaraların en zararlı olanlarından biri de, bu olmuşdur. 

(Dürr-ül-muhtâr)da, ikiyüzellialtıncı sahîfede buyuruyor ki, (Farz nemâzı, özrü 

olmadan, vakti geçdikden sonra kılmak, ya’nî kazâya bırakmak harâmdır). 

Dörtyüzseksenbeşinci sahîfede buyuruyor ki, (Farz nemâzı, özrsüz [ya’nî islâmiyyetin 

gösterdiği sebeb olmadan] vaktinden sonra kılmak, büyük günâhdır. 

Bu günâh, yalnız kazâ edince afv olmuyor. Kazâ etdikden sonra, ayrıca tevbe veyâ 

hac etmek de lâzımdır. Kazâ edince, yalnız nemâzı kılmamak günâhı afv olur. 

Kazâ kılmadan, tevbe edilince, terk günâhı afv olmadığı gibi, te’hîr günâhı da afv 

olmaz. Çünki, tevbenin kabûl olması için, günâhdan sıyrılmak şartdır). 

[Ba’zı va’z kitâblarında, Ramezân-ı şerîf ayının son Cum’a nemâzından sonra, 

(Keffâret-i nemâz) olarak dört rek’at kılınır, diyor. Her rek’atde ve selâmdan sonra 

okunacak şeyleri de yazıyorlar. Bu nemâz, bütün ömründe kılmadığı nemâzların 

keffâreti olur. Hepsi afv olur, diyorlar. Bu yazı doğrudur. Fekat bu nemâz ve 

mubârek zemânlarda yapılan diğer ibâdetler, kazâ edilmiş olan farz nemâzların 

vaktlerinde kılınmadıklarının büyük günâhlarının afvı için yapılan tevbenin kabûl 

olması içindir. Yoksa, kılınmamış nemâzlar, kazâ edilmedikçe, hiçbir sûretle afv 

olmazlar. Nitekim oruc keffâreti de, oruc borcunu ödemiyor. Gün sayısınca orucun 

ayrıca kazâ edilmesi de lâzım oluyor]. 

Aşağıdaki yazı (Dürr-ül-muhtâr)dan terceme edildi: 

Bir günlük beş vakt farzı ve vitr nemâzını kılarken ve kazâ ederken tertîb sâhibi 

olmak farzdır. Ya’nî, nemâz kılarken, sıralarını gözetmek lâzımdır. Cum’a farzını 

da, o günün öğle nemâzı sırasında kılmak lâzımdır. Sabâh nemâzına uyanamıyan, 

hutbe okunurken bile hâtırlarsa, hemen bunu kazâ etmelidir. Bir nemâzı kılmadıkca 

ve bunu kazâ etmedikce, bundan sonraki beş nemâzı kılmak câiz olmaz. 

Hadîs-i şerîfde, (Bir nemâzı uykuda geçiren veyâ unutan kimse, sonraki nemâzı 

cemâ’at ile kılarken hâtırlarsa, imâmla nemâzı bitirip, sonra önceki nemâzını 

kazâ etsin! Bundan sonra, imâmla kıldığını tekrâr kılsın!) buyuruldu. 

Her cins nemâzı vaktinde kılmağa (Edâ) denir. Nâfile kılmağa başlandığı vakt, 

bu nâfile nemâzın vakti olur. Temâmlanması vâcib olur. Fâsid olursa, kazâsı vâcib 

olur. Bir nemâzı vakti içinde tekrâr kılmağa (İâde) denir. Vaktinde kılınmazlarsa, 

– 272 –

vaktinden sonra kılmağa (Kazâ) denir. İkiyüzotuzbeşinci sahîfe sonuna bakınız! 

Farzı, kazâ etmek farzdır. Vâcibi kazâ etmek ve fâsid olan sünnet ve nâfile nemâzları 

iâde etmek vâcibdir. Vaktinde kılınmıyan sünneti kazâ etmek emr olunmadı. 

Bu sünneti kazâ ederse, kıldığı nemâz, nâfile olur ve sünnet sevâbına kavuşmaz. 

[Şî’î kitâbında diyor ki, (Nemâzlarını bir özr ile kılmıyan kimse ölünce, bunun 

nemâzlarını velîsi kazâ eder. Yâhud başkasına ücret ile kıldırır. Meyyitin başka ibâdetleri 

de ücret ile başkasına yapdırılarak, borcdan kurtarılması câizdir.) Bu sözleri 

doğru değildir.] 

Altmışıncı madde sonunda yazılı üç vaktden başka, her zemân kazâ kılınır. Sabâh 

nemâzına başlamadan veyâ nemâz arasında iken, vitri kılmadığını hâtırlayan 

kimsenin, sabâh nemâzı kabûl olmaz. Güneş doğmasına, yalnız vitri kazâ edecek 

kadar zemân kalmış ise, ancak bu hâlde sabâh kabûl olur. Demek ki, bir nemâz vaktinin 

sonunda, kazâyı da kılacak kadar zemân kalmazsa, kazâyı önce kılmak lüzûmu 

afv olur. Vakt daraldı sanarak, vakt nemâzının farzını kılan, sonra dahâ zemân 

olduğunu anlasa, kazâyı ve sonra vaktin farzını tekrâr kılar. Vaktin nemâzına 

başlarken veyâ nemâz içinde iken, kazâsı olduğunu unutursa, nemâzdan sonra hâtırlasa 

da, kıldığı nemâzı kabûl olur. Çünki, unutmak özrdür. 

Kazâya kalan nemâz sayısının altı olması da, sıra ile kılmağı afv etdiren bir özrdür. 

Kılmadığı veyâ kılıp da kabûl olmıyan farz nemâzı sayısı altı olan bir kimse, 

tertîb sâhibi olmaz. Kazâ nemâzlarının birbiri arasında ve bunlarla vakt nemâzları 

arasında sırayı gözetmesi lâzım olmaz. Meselâ bir farzı kılmıyan kimse, bunu hâtırladığı 

hâlde, beş dâne vakt nemâzı kılsa, bu beşi kabûl olmıyacağı için, kılınmamış 

nemâz sayısı altı olur. Vitr nemâzı, burada hesâba katılmaz. Eskiden kazâya 

kalmış farzlar hesâba katılır. 

Nemâzlar arasında sırayı gözetmek lüzûmunu gideren dördüncü sebeb, sıranın 

lâzım olduğunu bilmemekdir. Nass veyâ icmâ’ olmıyan şeyi bilmemek özrdür. Meselâ, 

sabâhı kılmıyan, bunu hâtırladığı hâlde, öğleyi kılsa, bu kabûl olmaz. Sonra, 

sabâhı kazâ edip, sonra ikindiyi kılsa, ikindi kabûl olur. Çünki kıldığı öğlenin 

kabûl olduğunu sanmakdadır. Beşden fazla kazâları olan, bunları kazâ ederken, 

kılmadığı nemâz sayısı, altıdan aşağıya inince, sırayı gözetmek lüzûmu tekrâr geri 

gelmez. Bunları da sırasız kılabilir. 

Kılmadığı altıdan az nemâz varken, sırayı bozarak, edâ olunan nemâzların kabûl 

olmaması, İmâm-ı a’zama göre “rahmetullahi teâlâ aleyh” şarta bağlıdır. Sonra 

edâ etdiği nemâz sayısı, kazâya kalanla birlikde, altı olunca, edâ etmiş olduğu 

nemâzlar, tekrâr kabûl olur. Meselâ, bir farzı veyâ vitri kılmasa, sonra gelen nemâzları 

kılsa, bu nemâzlar kabûl olmaz. Beşinci nemâzı kılmadan, önce kılmamış 

olduğu nemâzı kazâ ederse, kıldığı nemâzlar nâfile olmuş olur. Kazâyı kılmadan 

önce kıldığı beşinci nemâzın vakti çıkarsa, kazâya kalan ile kabûl olmıyan nemâz 

sayısı altı olur. Bu hâlde, kılınan beş nemâz tekrâr sahîh olur. Kıldığı beş nemâzın 

herbirinde, kazâsı olduğunu hâtırlamak lâzımdır. Birkaçında hâtırlamadı ise, 

bunlar hesâba katılmaz. Sabâh nemâzını kılmıyan kimse, sonra gelen nemâzları kılsa, 

ertesi gün güneş doğarken, kılmış olduğu beş nemâzın hepsi kabûl olur. 

Sırayı bozarak kılınan nemâzların kabûl olmaması, iki imâma göre şarta bağlı 

değildir, kesindir. 

Ayakda duramıyan veyâ zarar gören, başı dönen kimse, farzları da, secde etdiği 

yerde oturarak kılar. Rükü’ için eğilir. Secde için, başını yere koyar. Dıvara, değneğe, 

insana dayanarak, biraz ayakda durabilenin, ayakda tekbîr alması ve o kadarcık 

ayakda okuması farzdır. Secde için yere eğilemiyen hasta, önceden yere konulan, 25 

cm.den az yükseklikde sert bir şey üzerine secde yapmalıdır. Alnında yara olan, yalnız 

burnu ile, burnunda yara olan da, yalnız alnı ile secde eder. Alnında ve burnunda 

birlikde özr olup başını yere veyâ böyle sert birşey üzerine koyamıyan, ayakda 

durabilse bile, yere oturarak îmâ ile kılar. Ya’nî rükü’ için biraz eğilir. Secde için, rükü’dan 

dahâ çok eğilir. Secde için, kendisi veyâ başkası, yerden birşey kaldırıp, yü- 


zünü bunun üstüne koyması tahrîmen mekrûhdur. Çünki, (Feth-ul-kadîr), (Merâkıl-felâh), 

(Halebî) ve (Mecma’ul-enhür)de diyor ki, Resûlullah “sallallahü aleyhi 

ve sellem” bir hastayı ziyâret etdi. Bunun, eli ile yasdık kaldırıp, üzerine secde etdiğini 

görünce, yasdığı aldı. Hasta, odun kaldırarak bunun üstüne secde etdi. Odunu 

da aldı ve (Gücün yeterse, yere secde et! Yere eğilemezsen, yüzüne birşey kaldırıp, 

bunun üzerine secde etme! Îmâ ederek kıl ve secdede, rükü’dan dahâ çok eğil!) 

buyurdu. Kaldırılan şey üzerine secde ederken, rükü’dakilerden çok eğilirse, îmâ ile 

kılmış olur. Nemâzı sahîh olur. O hâlde, eli ile birşey kaldırmak lüzûmsuzdur. 

İbrâhîm Halebî “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Halebî-yi kebîr)de, altıyüzonsekizinci 

sahîfede diyor ki, (Şiddetli diş ağrısını durdurmak için konan ilâc, okumasına 

mâni’ olsa, vakt dar ise, imâma uyar. İmâm yok ise, okumadan kılar). 

Bir uzvundaki derdden dolayı uygun oturamıyan kimse, istediği gibi oturur. Oturabilmek 

için, ayaklarını kıbleye karşı uzatabilir. Bir yerini yastığa veyâ başka şeye 

dayar. Yâhud, bir kimse tutarak düşmesine mâni’ olur. Yüksek bir şeyin üstüne 

oturup îmâ ile kılması câiz değildir. [Sandalyada oturarak kılanın nemâzı kabûl 

olmaz. Çünki, sandalyada oturmak için zarûret yokdur. Sandalyada oturabilen kimse, 

yerde de oturabilir ve yerde oturup kılması lâzımdır. Nemâzdan sonra, yerden 

ayağa kalkamıyan, sandalyadan ise kolay kalkan hastayı yerden bir kimse kaldırır. 

Yâhud, kıbleye karşı uzatılmış sedir üzerinde, ayaklarını sarkıtmadan oturarak 

kılar. Nemâzdan sonra, ayaklarını sedirin bir yanına sarkıtıp, sandalyadan 

kalkar gibi kalkar.] Bir şeye dayanarak veyâ bir kimsenin tutması ile de, yerde oturamıyan 

hasta, sırt üstü yatarak kılar. Ayaklarını kıbleye uzatır. Başı altına yastık 

koyar. Yüzü kıbleye karşı olur. Veyâ kıbleye karşı sağ veyâ sol yanı üzerine yatar. 

Rükü’ ve secdeleri, başı ile îmâ eder. Böyle de îmâ edemiyen aklı başında bir hasta, 

bir günden çok nemâzını kılamazsa, hiçbirini kazâ etmez. Semâvî bir sebeb ile, 

ya’nî elinde olmıyarak, meselâ hastalık ile veyâ baygın yâhud secde, rek’at sayılarını 

unutacak kadar dalgın olarak, beşden fazla nemâzını kılamıyan da böyledir. Alkollü 

içkiler ve uyuşdurucu maddeler veyâ ilâc alarak böyle baygın, dalgın olanın, 

kılamadığı nemâzlarının adedi birkaç günlük olsa da, hepsini kazâ etmesi lâzımdır. 

Îmâ ile dahî kılması mümkin iken, kılmadan ölüm hâline gelen kimsenin, nemâzlarının 

keffâreti yapılması için vasıyyet etmesi lâzımdır. Nemâz keffâreti, her nemâz 

için, bir müslimân fakîre yarım sâ’ [binyediyüzelli gram] buğday vermekdir. Bunu, 

vasıyyet etdiği kimse veyâ vârisi verir. Vasıyyet edenin bırakdığı malın üçde birinden 

verilmesi lâzımdır. Ölürken vasıyyet etmedi ise, kimsenin vermesi lâzım olmaz. 

Kılınmamış nemâzları beşden çok ise de, acele kazâ etmek lâzımdır. Secde-i tilâvet 

ve oruc kazâsı, acele değildir. Gecikirse günâh olmaz. 

Dâr-ül-harbde îmâna gelen, farz olduğunu işitinceye kadar, kılmadığı nemâzları 

kazâ etmez. Mürted, îmâna gelince, mürted olmadan önce kıldığı ve mürted 

iken kılmadığı nemâzları ve orucları kazâ etmez. Fekat, tekrâr hacca gitmesi lâzım 

olur. Mürted olmadan önce yapmadığı farzları kazâ eder. Çünki, müslimânın 

farzları yapmaması büyük günâhdır. Mürted olunca, günâhları afv olmaz. 

Sağlam iken kılmadığı nemâzları, hasta iken teyemmüm ve îmâ ile kazâ etmek 

câizdir. İyi olursa, tekrâr kılmak lâzım olmaz. Kazâ kıldığını başkasına bildirmemelidir. 

Çünki, nemâzı kaçırmak günâhdır. Günâhı gizlemek lâzımdır. 

Farz ve vâcib olan bir nemâzı bile bile kazâya bırakabilmek için, iki özr vardır: 

Biri, düşman karşısında olmakdır. İkincisi, seferde olan [ya’nî üç günlük yol gitmeğe 

niyyeti olmasa bile, yolda bulunan] kimsenin hırsızdan, yırtıcı hayvandan, selden, 

fırtınadan korkmasıdır. Bunlar, oturarak ve herhangi bir tarafa dönerek veyâ hayvan 

üzerinde îmâ ile de kılamadığı zemân, kazâya bırakabilir. Bu iki sebeb ile ve uyku 

ve unutmak sebebi ile kaçırmak günâh olmaz. Kış aylarında, yatsıyı vaktinin üçde 

birine kadar gecikdirmek müstehabdır dedikden sonra buyuruyorlar ki, (Vakt girdikden 

sonra uyuyup nemâzı kaçırmak, harâm olmaz ise de tahrîmen mekrûhdur. 

Birisine tenbîh ederek veyâ sâat çalarak uyanmağı temîn edince ve vakt girmeden 

– 274 –

evvel uyumak mekrûh olmaz.) Kara Çelebi-zâdenin (Eşbâh) şerhinde, (Boğulmak 

üzere olanı ve benzerlerini kurtarmak için nemâzı vaktinden sonra kılmak sahîhdir) 

diyor. Fekat, [Özr bitince], hemen kazâ kılması farz olur. Harâm olan üç vaktden başka, 

boş vaktlerinde kılmak şartı ile, fevt olan nemâzını, çoluk çocuğunun rızkını kazanacak 

kadar gecikdirmek câiz olur. Dahâ fazla gecikdirirse, günâha girmeğe başlar. 

Nitekim, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, Hendek muhârebesinin şiddetinden 

kılamadıkları dört nemâzı, hemen o gece, Eshâb-ı kirâm “radıyallahü anhüm” 

yaralı ve çok yorgun oldukları hâlde, cemâ’at ile kıldı. 

Hanefî mezhebinin âlimleri, söz birliği ile buyuruyorlar ki, (Sünnet nemâzların, 

yalnız vaktinde kılınmaları emr olundu. Vaktinde kılınmayan sünnet nemâzlar, insanın 

üzerinde borç kalmaz. Bunun için, vaktinden sonra kazâ edilmeleri emr olunmadı. 

Sabâh nemâzının sünneti vâcibe yakın olduğundan, o gün öğleden önce farzı 

ile kazâ edilir. Sabâh nemâzının sünneti öğleden sonra, başka sünnetler ise, hiçbir 

zemân kazâ edilmez. Kazâ olursa, sünnet sevâbı hâsıl olmaz. Nâfile kılınmış olur.) 

(Dürr-ül-muhtâr)da ve (İbni Âbidîn)de ve (Merâkıl-felâh)ın Tahtâvî hâşiyesinde 

ve (Dürr-ül müntekâ)da ve (Cevhere)de diyor ki, (bir müslimânın herhangi bir 

nemâzı vaktinde kılmaması, iki dürlü olur: 

1 — Özr ile kaçırmasıdır. Nemâzı özr ile kaçırmağa, (Fevt) etmek denir. Harâm, 

mekrûh, bid’at işlememek ve farzı, vâcibi kaçırmamak, hattâ gecikdirmemek için, 

sünnet terk edilir. Sünnetleri, bu sebeblerle terk etmek câiz, hattâ lâzımdır. Terk 

etmemek günâh olur. Farz nemâzları özr ile kaçırmak da, günâh olmaz ise de, hemen 

kazâ edilmeleri lâzım olur. 

2 — Nemâzı vazîfe bildiği, ehemmiyyet verdiği hâlde tenbellikle terk etmesidir). 

Sünnetleri özrsüz ve ısrârla hep terk etmek günâh olmaz ise de, kıyâmetde sorguya 

çekilip, azarlanır. Kemâleddîn ibni Hümâm, (Farzı, vâcibi kılmamak günâh olur. 

Sünnetleri kılmamak ise, sevâblarına ve yüksek derecelere kavuşmamağa sebeb olur, 

dedi). (Halebî-yi sagîr)de (Sabâh nemâzının sünnetini ve başka müekked sünnetleri 

terk etmek günâh olmaz. Yalnız sevâblarına ve yüksek derecelere kavuşamaz 

ve azarlanır) diyor. Farzları özrsüz terk etmek ise, çok büyük günâhdır. Bunun 

için, kitâblarda, kazâ nemâzlarını anlatmağa başlarken, (Müslimân, nemâzlarını ancak 

özr ile kaçırır. Bunun için, her kitâbda (Fâite), ya’nî kaçırılmış nemâzların kazâsı 

denilmekdedir) yazılıdır. Çünki, eski müslimânlar, nemâzlarını fevt edebilirdi. 

Hiç kimse özrsüz terk etmezdi. (Umdet-ül islâm)da ve (Câmi’-ül-fetâvâ)da diyor ki, 

(Düşman karşısında, bir farz nemâzı kılmak mümkin iken, terk etmek, yediyüz 

büyük günâh işlemiş gibi günâhdır). Fâite nemâz, kazâya kalmış nemâz demekdir. 

Terk edilmiş nemâz ise, kazâya bırakılmış nemâz demekdir. Kazâya kalmış nemâzı 

bildirmek için, fâite de, terk edilmiş nemâz da denilir. Bu maksad için, bu iki kelimeyi 

birbirinin yerine kullanmak, fâite nemâz ile terk edilmiş nemâzın hükmlerinin 

aynı olduğunu göstermez. Fâite nemâz, günâh olmıyan nemâzdır. Terk edilmiş 

nemâz ise, büyük günâh olan nemâzdır. Meselâ, gâzî, insandır. Kâtil de insandır. İkisinin 

de insan olması, kâtilin günâhını gidermez. Gâzînin sevâbını yok etmez. 

Özrden dolayı gecikdirilmesine islâmiyyetin izn verdiği birkaç nemâzı fevt olmuş 

bir kimsenin, bu birkaç nemâzı, beş vakt nemâzın sünnetleri yerine kılmayıp, 

bu sünnetleri terk etmemesi câiz görülmekdedir. Fekat, din kitâbları yazıldığı 

zemânlarda, islâm memleketlerinde nemâz kılmıyan kimse yokdu. Özrsüz kazâya 

bırakan da yokdu. Özr ile fevt olan nemâzları da azdı. Şimdi ise, özrsüz terk etdikleri 

için, büyük günâha girmişlerdir. Bu vak’a ve hakîkat karşısında, nemâzlarını 

özrsüz terk edenler, nemâz borcu ile can vermemek, Cehennem azâbından kurtulmak 

için, hiç olmazsa, beş vakt nemâzdan dördünün sünnetlerini kılarken, kazâ 

kılmağa da niyyet etmelidir. Böylece, bir nemâz kılmakla, hem kazâ, hem de sünnet 

kılınmış olur. Sabâh nemâzının sünneti kuvvetli olduğundan, sabâh nemâzının 

sünnetini, yalnız sünnet niyyet ederek kılmalıdır. 

Dört mezhebin fıkh bilgilerinde mütehassıs olan seyyid Abdülhakîm Efendi 

– 275 –

“rahmetullahi aleyh” buyurdu ki, (Tenbellikle nemâz kılmıyanlar, senelerce kazâ 

borcu olanlar, nemâza başladıkları zemân, sünnetleri kılarken, o vaktin ilk 

kazâya kalmış kazâ nemâzı için de niyyet ederek kılmalıdır. Bunların, sünnetleri 

kazâ nemâzı için de niyyet ederek kılması, dört mezhebde de lâzımdır. Hanefî mezhebinde, 

bir farz nemâzı özrsüz kazâya bırakmak ekber-i kebâirdir. Bu çok büyük 

günâh, her nemâz kılacak kadar boş zemân geçince, bir misli artmakdadır. Çünki, 

nemâzı hemen kazâ etmek de farzdır. Hesâba, sayıya sığmıyan bu müdhiş günâhdan 

ve azâbından kurtulmak için, sabâh nemâzından başka dört vakt nemâzın 

sünnetlerini ve Cum’a nemâzlarının ilk, son ve vakt sünnetlerini kılarken, kılınmamış 

farz nemâzını da ve yatsının son sünnetini kılarken, üç rek’at vitr nemâzını 

da kazâ etmeğe niyyet ederek kılmalıdır. Böyle olduğunu isbât eden delîller, Hanefî 

âlimlerinin kitâblarında pek çokdur. 

Farz nemâzı terk etmek büyük günâhdır. Hemen tevbe etmek lâzımdır. Tevbeyi 

[ya’nî kazâ kılmağı] gecikdirmek dahâ büyük günâhdır. Bu büyük günâh, kazâ 

kılacak kadar zemân, ya’nî 6 dakîka geçince, bir misli artar. Kazâ etmeği gecikdirince 

de, tevbe farz olur. Kazâya kalan bir nemâzın ilk kazâsı kılınınca, bu nemâzın 

kazâlarını gecikdirmek günâhlarının hepsi afv olur. Bunun için, kazâyı bir an 

evvel kılarak, kazâ borcunu bitirmek lâzımdır. 

FARZLAR VE SÜNNETLER: [Başkasının malını gizli olarak almağa (Sirkat) 

çalmak denir. Zorlayarak, aldatarak, görerek almağa (Gasb) yağma denir. İkisi de 

harâmdır. Her iki malı sâhibinin kullanmasına mâni’ oluyor ki, bunun günâhı, sâhibine 

ödeyinceye kadar devâm ediyor. Bu günâha ayrıca hergün tevbe etmek lâzımdır. 

Farzı vaktinde yapmayıp, nâfile ibâdetleri yapanın, bu nâfileleri kabûl olmaz. 

Çünki, bu kimse, Allahü teâlânın emrini yapmayıp, kendi nefsinin arzûlarını 

yapmakdadır. Zekât vermeyince, fakîrin hakkı gasb edilmiş oluyor. Zekât vermiyen 

zengin, binlerce fakîrin hakkını gasb etmiş olduğu için ve Allahü teâlânın 

emrini yapmadığı için, bunun bütün hayrâtı, hasenâtı kabûl olmuyor. Borcunu ödemiyen 

de, böyle haklar altında kalmakdadır. 

Nemâz kılmak, insanın Allahü teâlâya olan borcudur. Bir farzı vaktinde kılmamak, 

bu hakkı ve nemâzda müslimânlara yapılan düâ hakkını ödememek oluyor. Bunu 

kazâ edinciye kadar nâfile nemâzları, sünnetleri kabûl olmuyor. Nemâzı kazâya 

bırakmak büyük günâhdır. Bir nemâzın kazâsını kılmayan seksen hukbe yanacakdır. 

Her altı dakîka geçince, bu azâb bir misli artmakdadır. Bir sâatde on kerre, günde 

ikiyüzkırk kerre birer misli artmakdadır. Kazâ nemâzlarının cezâları, ilk günü seksen 

hukbe iken, sonraki günlerde, altı dakîkada bir misli artıyor. Her erkek oniki yaşından, 

her kadın dokuz yaşından i’tibâren, nemâz kılmağa başlayıncaya kadar geçen 

seneler adedince sene, sünnetler yerine kazâ kılmalıdır. Nemâzı kılmamak, 

büyük günâh olduğu gibi, kazâ kılmamak dahâ büyük günâh oluyor ve bu günâh her 

gün devâm ediyor. Nemâzı kazâya bırakanın tevbe etmesi lâzım olduğu gibi, kazâyı 

da kılmadığı için, her nemâz kılacak kadar zemânda, [ya’nî her 6 dakîkada] ayrıca 

tevbe etmesi lâzımdır. Kazâ kılmamağa tevbe etmek için, kazâyı da kılması lâzımdır. 

Bunun için, çok kazâsı olanın, her nemâzı kılarken, sünnetler yerine birinci 

kazâyı kılması lâzımdır. Çünki, kazâ nemâzını kılmadan, bunun sünnetleri kabûl 

olmamakdadır. Sünnet yerine kazâ kılarken, bu sünneti de kılmış olmakdadır. 

Bir nemâzın bir kazâsını kılmıyan, nemâz kılacak kadar zemânlar geçince, [ya’nî 

her 6 dakîkada] günâhı evvelkinin artarak, milyonlarca kazâ borcu hâsıl oluyor. Böyle 

kimse, birinci kazâyı kılınca, bu günâhların hepsi afv oluyor. Kazâ nemâzı kılmanın 

ehemmiyyetini iyi anlamalıdır. Îmânsız ölene âhıretde hiç merhamet edilmiyecek, 

Cehennemde sonsuz yanacakdır. Büyük günâh işleyip de tevbesiz ölen müslimân, 

şefâ’at ile veyâ islâmiyyeti yaydığı için afv edilecekdir. Çünki, hadîs-i şerîfde 

(Allahü teâlânın en çok sevdiği amel, hubb-i fillah ve buğd-ı fillahdır) buyuruldu. 

Ehl-i sünnet âlimlerini ve Evliyâyı seven mü’min, bu hadîs-i şerîfin müjdesine 

kavuşacakdır. (Unutulmuş sünnetimi meydâna çıkarana yüz şehîd sevâbı vardır) hadîsindeki 

müjdeye kavuşmak için de, Ehl-i sünnet kitâblarını satarak, Muhammed 

– 276 –

aleyhisselâmın bildirdiği islâmiyyeti yaymağa çalışmak lâzımdır. İstanbuldaki (Hakîkat 

Kitâbevi)nin neşr etdiği kitâbların hepsini Ehl-i sünnet âlimleri yazmışdır.] 

Sünnetleri kazâ niyyetiyle de kılmak için, öğle nemâzının ilk dört rek’at sünnetini 

kılarken, ilk kazâya kalmış öğlenin farzını niyyet ederek, kazâ da kılmalıdır. 

Öğlenin son sünnetini kılarken, ilk kazâya kalmış sabâh nemâzının farzını da 

niyyet ederek, kazâ kılmalıdır. İkindinin sünnetini kılarken, ikindi nemâzının 

farzını niyyet ederek, kazâ da kılmalıdır. Akşamın sünnetini kılarken, üç rek’at akşam 

nemâzının farzını niyyet ederek, kazâ da kılmalıdır. Yatsının ilk sünnetini kılarken, 

yatsı farzını ve son sünnetini kılarken de, ilk kazâya kalmış vitri niyyet ederek 

üç rek’at olarak, kazâ da etmelidir. Böylece her gün bir günlük kazâ ödenir. 

Terâvîh nemâzlarını kılarken de, kazâ kılmağa da niyyet ederek, kazâ da kılmalıdır. 

Kaç senelik kazâ nemâzı varsa, buna, o kadar sene devâm etmelidir. Kazâlar 

bitince, yalnız sünnetleri kılmağa başlamalıdır). [63. cü maddeye bakınız!] 

[Terâvîh yerine, evinde kazâ nemâzı da kılmalıdır. Çünki, farzları özrsüz kılmıyanın, 

sünnetlerine sevâb verilemiyeceği, kitâblarda yazılıdır. Mahalle mescidinde 

veyâ evde, cemâ’at ile terâvîh kılındığı zemân, kazâ borcu olan veyâ imâmın nemâzının 

sahîh olduğuna güvenmiyen kimse, nemâza yeni başlıyan gençlere önayak 

olup, onları nemâza alışdırmak ve dedikodu, fitne çıkmasını önlemek için, cemâ’at 

ile terâvîh kılar. Fekat, bu imâma uymağa niyyet etmez. Niyyet etmiş görünür. 

Kendisi kazâ da kılar. İmâm efendi, iki rek’atda bir selâm veriyorsa, sabâh nemâzı 

farzlarını, dört rek’atda bir selâm veriyorsa, diğer farzları kazâ etmeğe de niyyet 

eder. Kazâ nemâzına da niyyet edince, imâmın hareketlerine uyamaz ise, yalnız 

terâvîh kılmağa niyyet ederek böyle imâma da uyar.] 

Bildirilen iki özr ile ve unutarak veyâ uyku sebebi ile kılamayıp, fevt olan nemâzların 

sayısı pek az olup, bir günde kazâ edilebilir. Sünnetleri kazâ niyyeti ile 

de kılmak lâzım olmaz. Özr ile kaçırılması günâh olmadığı için, kazâ edilmesini, 

sünnetleri kılacak kadar gecikdirmek de, günâhın başlamasına sebeb olmaz. 

Özrsüz, tenbellikle farz nemâzı vaktinde kılmamak, büyük günâhdır. Bir büyük 

günâhı afv etdirmek için tevbe etmek lâzımdır. Tevbenin sahîh olması için dört şart 

vardır. Bunlar, pişmân olup, günâha devâm etmemek, bir dahâ yapmamağa karâr vermek, 

afv olması için düâ ve istigfâr etmek, Allah ve kul haklarını ödemekdir. Bu dört 

şartdan biri yapılmazsa, günâh afv olmaz. Böyle kimselerin, hergün dört vakt nemâzın 

sünnetlerini de kazâ niyyeti ile kılıp, Allahü teâlânın hakkını bir ân önce ödemeleri 

lâzımdır. Bunların üçüncü ve dördüncü rek’atlerinde zamm-ı sûre okumazlar. 

(İmdâd)da ve (İbni Âbidîn), dörtyüzellinci sahîfesinde, (Vâcibi gecikdirmemek 

için sünnet terk edilir) buyuruyor. Üçyüzonaltıncı sahîfesinde de böyle buyurdukdan 

sonra, (Cemâ’at ile nemâz kılarken farz olan hareketlerde, imâma tâbi’ olmak, 

farzdır. Vâciblerde vâcibdir. Sünnetlerde tâbi’ olmak sünnetdir. Tâbi’ olmak, imâmla 

berâber veyâ sonra yapmak veyâ önce başlayınca, imâmı beklemek demekdir. Meselâ, 

rükü’a imâmla berâber eğilmek veyâ sonra eğilip, ona rükü’da yetişmek veyâ 

imâm rükü’dan kalkdıkdan sonra eğilmek veyâ imâmdan önce eğilip kalkdıkdan sonra 

tekrâr imâmla birlikde veyâ ondan sonra eğilmek, imâma tâbi’ olmak demekdir. 

Tekrâr eğilmezse, tâbi’ olmamış, farzı terk etmiş olur ve nemâzı bozulur. Farz ve vâciblerde, 

imâmla berâber hareket etmek, ayrıca vâcibdir. Bir kimse, rükü’ tesbîhini 

üç kerre okumadan, imâm rükü’dan kalkarsa, tesbîhi temâmlamayıp, imâmla berâber 

kalkması vâcibdir. Vâcibi gecikdirmemek için sünnet terk edilir) diyor. Vâcibi 

gecikdirmemek için tesbîhi temâmlamayıp bu sünneti terk etmek lâzım oluyor. 

Nemâz içindeki sünnetler, nemâz dışındaki her sünnetden dahâ kuvvetlidir. Meselâ, 

Kur’ân-ı kerîm okumak sünnetdir ve sevâbı çokdur. Fekat nemâz içinde okunan 

Kur’ân-ı kerîmin sevâbı dahâ çok olduğu hadîs-i şerîfde bildirilmişdir. Bu hadîs-i şerîf, 

senedleri ile birlikde, (Hazînet-ül-esrâr)ın yirmiikinci sahîfesinde yazılıdır. O hâlde, 

özrsüz terk edilen nemâzların kazâlarını kılarak, büyük günâhdan kurtulmak için, 

sünnetlerin terk edilmesi lâzım geldiği, buradan da anlaşılmakdadır. Böyle olmakla 

berâber, sünnetleri kazâ niyyetiyle de kılan kimse, sünnetleri terk etmiş olmaz. 

– 277 –

Yetmişinci maddede, cemâ’at ile nemâzı anlatırken bildirdiğimiz gibi, imâm 

sabâh nemâzını kıldırmağa başlarken gelen kimse, câmi’in dışında veyâ içerde, direk 

arkasında sünneti kılar. Sonra imâma uyar. Böyle, cemâ’atden ayrı bir yer bulamazsa, 

sünneti cemâ’atin arkasında kılmaz. Hemen imâma uyar. Çünki, cemâ’at 

ile nemâz kılınırken, yalnız olarak nemâza başlamak mekrûhdur. Mekrûh işlememek 

için, sabâh sünneti terk edilir. (Dürr-ül-muhtâr)ın bu yazısına göre de, sünnetler 

yerine kazâ kılmak lâzımdır. Mekrûhdan kurtulmak için, en kuvvetli sabâh sünneti 

bile terk edilince, harâmdan kurtulmak için, sünnet elbette terk edilir. Çünki, 

sünnet yerine kılınan kazâ nemâzı, insanı büyük günâhdan kurtarmakdadır. 

Ba’zı kimseler ve hele, kendilerini din adamı tanıtdıran ba’zı din câhilleri, din büyüklerinin 

sözlerini değişdirmeğe kalkışıyor. Fekat, bir şey bilmedikleri için, i’tirâz 

olarak, hiçbir kitâba dayanmadan, akllarına geleni söylüyorlar. Kendilerini beğendikleri 

için, ulu orta fikrler yürütüyorlar. Meselâ, (Efendim, sünnet yerine farz kazâ 

edilmez. Ben, bunu kabûl edemem. Sâatlerce kahvede oturup, boş vakt geçireceğine, 

kazâlarını kılsın. Sünnetleri bırakmasın!) diyenler oluyor. Evet (kahvede sâatlerce 

oturmasın da, kazâlarını kılsın) sözü doğrudur. Fekat, (kazâlar için sünnetleri 

bırakmasın!) sözü doğru değildir. Kazâları kılmamak ve boş vakt geçirmek, büyük 

günâhdır. Amma, bu günâhları işleyenin, sünnetler yerine kazâ kılmamasını istemek, 

bu adamı üçüncü bir günâha sokmağı istemek olur. Meselâ kazâsı olup da kılmayan 

ve boş vakt geçiren bir kimsenin bu günâhlara girdiği için, ayrıca kumar oynamasını 

veyâ içki içmesini de istemek gibi olur. Büyüklerimizin (iyi bir işin hepsi yapılamazsa, 

hepsi de terk edilmemelidir) sözü meşhûrdur. O hâlde, nemâzlarını özrsüz olarak 

kılmamış olan kimse, büyük günâhdan kurtulmak için, sünnetler yerine kazâ kılmak 

fırsatını kaçırmamalıdır. Nitekim nemâz kılmayan, orucu da bırakmamalıdır. 

(Tahtâvî) “rahmetullahi teâlâ aleyh”, aynı sahîfede diyor ki, (Sabâh nemâzının 

sünneti çok fazîletlidir. Bunu kılmak, hadîs-i şerîflerde çok medh edildi. Sevâbı çokdur. 

Fekat, sabâh sünnetini bile kılmıyan için, hiç cezâ bildirilmedi. Hâlbuki, sabâh 

farzını cemâ’at ile kılmayıp, yalnız kılanın Cehenneme gideceği bildirildi. Demek 

ki, cemâ’atin kıymeti, sabâh sünnetinden bile katkat üstündür.) 

İbni Âbidîn diyor ki: (Bir kimse, imâma, sabâh nemâzının ikinci rek’atinde yetişirse, 

sünneti terk edip, imâma uyar. Çünki sünnet, cemâ’atden hâsıl olan yirmiyedi 

farz sevâbından birisine bile yetişemez). En kuvvetli olan sabâh sünneti, 

farzı cemâ’at ile kılabilmek için terk edilince, farz için elbette terk edilir. Farz borcu 

ile ölmemek için, sünnetleri kazâ niyyetiyle de kılmak lâzım olduğu buradan da 

anlaşılmakdadır. 

Abdülkâdir-i Geylânî hazretleri, 1313 [m. 1896] yılında Hindistânda basılan (Fütûh-ul 

gayb) kitâbının kırksekizinci makâlesinde diyor ki: Mü’minin, en önce farzları 

yapması lâzımdır. Farzlar bitdikden sonra, sünnetleri yapar. Ondan sonra, diğer 

nâfilelerle meşgûl olur. Farz borcu varken, sünnet ile meşgûl olmak, ahmaklıkdır. 

Farz borcu olanın sünnetleri kabûl olmaz. Alî ibni Ebî Tâlib “radıyallahü anh” 

bildiriyor: Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki, (Üzerinde farz nemâzı 

borcu olan kimse, kazâsını kılmadan nâfile kılarsa, boş yere zahmet çekmiş olur. 

Bu kimse, kazâsını ödemedikçe, Allahü teâlâ, onun nâfile nemâzlarını kabûl etmez). 

Abdülkâdir-i Geylânînin yazdığı bu hadîs-i şerîfi şerh eden Hanefî mezhebi âlimlerinden 

Abdülhak-ı Dehlevî buyuruyor ki, (Bu haber, farz borcu olanların, sünnetlerinin 

ve nâfilelerinin kabûl olmıyacağını göstermekdedir. Sünnetlerin, farzları temâmlıyacağını 

biliyoruz. Bunun ma’nâsı, farzlar yapılırken, bunların kemâllerine sebeb 

olan birşey kaçırılırsa, sünnetler, kılınan farzın kemâl bulmasına sebeb olur. Farz 

borcu olanın kabûl edilmiyen sünnetleri bir işe yaramaz). (Fütûh-ul-gayb)ın bu 

şerhi fârisî olup, İstanbulda, Bâyezîd Devlet kütübhânesinde, 3866 numarada mevcûddur. 

İbni Âbidîn de, nâfile bahsinde buyuruyor ki, (Hadîs-i şerîfde, (Temâm yapılmamış 

olan nemâz, zekât ve başka farzlar, nâfileler ile temâmlanacakdır) buyuruldu. 

İmâm-ı Beyhekî, bu hadîs-i şerîf, yapılmış olan farzların içindeki sünnetler noksan 

kalırsa, nâfilelerle bu noksanların temâmlanacağını göstermekdedir. Yoksa, 

– 278 –

yapılmamış farzların yerine nâfilelerin geçeceğini bildirmiyor dedi. Çünki, başka bir 

hadîs-i şerîfde, (Bir kimse, nemâzını temâmlamadı ise, o nemâzın üzerine, temâmlanıncaya 

kadar, nâfile nemâzları eklenir) buyuruldu. Bu hadîs-i şerîf, nâfilelerin, 

terk edilmiş farzı değil, noksan olarak kılınmış farzı temâmlıyacağını göstermekdedir 

dedi. (İmdâd)ın (Tahtâvî) hâşiyesi ikiyüzkırkyedinci sahîfesinde de, bu hadîs-i 

şerîf zikr edilerek, sünnetlerin, kılınmış olan farzdaki kusûrları temâmlıyacağı bildirilmekdedir. 

İmâm-ı Gazâlî ve İbni Arabî gibi Hanefî mezhebinde olmıyan âlimler 

ise, nâfilelerin özr ile kaçırılan farzların yerine konacağını bildirmekdedir). 

(Uyûn-ül-besâir)de diyor ki, İmâm-ı Beyhekî, sünnetler, kılınmış olan farzların 

içindeki sünnetlerin noksanlıklarını temâmlar buyurdu. Çünki sünnetlerden hiçbirisi, 

hiçbir zemân bir vâcib gibi olamaz. Hadîs-i kudsîde, (Bir kimse, kendisine 

farz yapdığım ibâdeti yapmakla bana yaklaşdığı gibi, hiçbirşeyle yaklaşamaz) buyuruldu. 

Üçüncü kısmda sonsöz sonuna bakınız! 

Görülüyor ki, islâm âlimlerinin bir kısmına göre nâfileler, kılınmış olan farzların 

noksanlıklarını temâmlıyacakdır. Bir kısmı ise, özrle kaçırılmış olan farzların yerlerine 

de konacakdır buyuruyorlar. Fekat bu âlimler de, nemâzlarını tenbellikle kılmayıp, 

büyük günâh işlemiş olanların, bu hadîs-i şerîflerden istifâde edeceklerini 

bildirmemişlerdir. Çünki, nemâz kılmayanın nâfileleri kabûl olmaz ki, farzları temâmlamağa 

yarayabilsinler. Âlimlerin, bildirdiğimiz bu iki ayrı ictihâdını bırakıp 

da, bir üçüncüsünü söylemek, biz mukallidler için câiz değildir. Çünki, İbni Melek 

“rahmetullahi teâlâ aleyh” (Menâr) şerhinde, (Müctehidlerin bir din bilgisi üzerindeki 

sözleri birbirine uymadığı zemân, sonra gelen âlimlerin, bu bilgiyi, müctehidlerin 

bildirmiş olduklarından başka dürlü anlatmalarının bâtıl olduğu, sözbirliği ile 

bildirilmişdir) diyor. Bu icmâ’a göre, nâfilelerin, tenbellikle kılınmamış farzların yerine 

konacağını söylemek boş lâf olur. Müctehidlerin sözlerini anlıyamıyan, yâhud 

anlasa da kıymet vermiyen (Mezhebsiz) kimse, aklına gelen herşeyi söyliyebilir. 

(Merâkıl-felâh) ve (İmdâd-ül-fettâh)da, farz nemâzlardan sonra okunacak şeyleri 

anlatırken buyuruyor ki, (İmâm, farzdan sonra nâfile nemâz yoksa, farzı kılınca 

veyâ farzdan sonraki tetavvu’u kılınca, cemâ’ate karşı döner). (Dürr-ül-muhtâr)da 

(İmâmın nâfileyi, farz kıldığı yerde kılması mekrûhdur. Biraz solda kılmalıdır) diyor. 

Bu sözler ve (Hazînet-ül-esrâr) kitâbındaki açıklama, beş vakt nemâzda sünnet 

olarak kılınan nemâzların, nâfile olduklarını açıkca göstermekdedir. 

Yine bu kitâbda ve (Tahtâvî) şerhinde diyor ki, (Bütün sünnetlere nâfile denir. 

Nâfile, farz ve vâcib olmıyan ibâdetler demekdir. Nâfile, yâ sünnet olur veyâ insanın 

kendiliğinden yapdığı ibâdet olur. Hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (Kıyâmetde, 

önce nemâzdan sorulacakdır. Nemâz doğru kılındı ise, kurtulacakdır. Nemâzı 

bozuk ise, işi kötü olacakdır. Farz nemâzında birşey noksan olursa, nâfileleri ile 

temâmlanacakdır). İnsanın derecesi ne kadar yüksek olursa olsun, kusûrsuz iş yapamaz. 

İşte nâfileler, kılınmış olan farzlarda olan kusûrları temâmlar). 

Şernblâlî, (Dürer) hâşiyesinde diyor ki, (Nâfile nemâz deyince, sünnetler de anlaşılır. 

Kâdî imâm-ı Ebû Zeyd dedi ki, nâfile kılmak, farzdaki kusûrları temâmlamak 

için emr olundu. Bir kimse, farzı kusûrsuz kılabilirse, sünnetleri kılmadığı için buna 

birşey denemez). İbni Âbidîn, vitr nemâzını ve hayvan üstünde nâfile kılmağı anlatırken 

diyor ki, müekked ve gayr-ı müekked sünnetlerin hepsine nâfile denir. 

(Cevhere)de (Hidâye)den alarak diyor ki, (Beş vakt nemâzın sünnetlerini özrsüz 

oturarak kılmak câizdir. Çünki bu sünnetler, nâfile nemâzdırlar). İbni Melek 

(Mecma’ul-bahreyn) şerhinde diyor ki, (Câmi’e gelen kimse, sabâh nemâzından başka 

nemâzların cemâ’at ile kılındığını görse, ilk sünnetini kılmayıp hemen cemâ’ate 

uyar. Çünki, farz için ikâmet okundukdan sonra, nâfile nemâz kılmak mekrûhdur. 

Sünnet kılarken, ikâmet okunursa, iki veyâ dört rek’ate temâmlayıp selâm verir ve 

imâma uyar. Sabâh veyâ akşam farzını kılarken okunursa, farzı kesip imâma uyar. 

Çünki, dahâ iyi şeklde kılmak için farz bozulur. Dahâ iyisini yapmak için câmi’i yıkmağa 

benzer. Cemâ’ate yetişmek için, sünneti bozmak ise böyle değildir). 

(El-hikem-ül Atâiyye)de diyor ki, (İki işden, nefsine ağır geleni yap! Çünki, hak 

– 279 –

olan iş, nefse ağır gelir. Vâcibleri yapmakda gevşek davranıp, nâfile hayrâtı yapmağa 

çalışmak, nefsin hevâsına uymak alâmetlerindendir). Bu söz, İbni Teymiyyenin 

(Kazâ kılmak lâzım değildir) sözüne cevâbdır. 

Kırkaltıncı maddede bildirildiği gibi, imâm-ı Rabbânî “rahmetullahi teâlâ aleyh” 

yirmidokuzuncu mektûbda buyuruyor ki, (Farz ibâdetin yanında nâfile ibâdetlerin 

hiç kıymeti yokdur. Deniz yanında, damla kadar bile değildirler. Mel’ûn şeytân, 

mü’minleri aldatarak, farzları küçük gösteriyor. [Kazâları kıldırtmıyor.] Nâfilelere 

yol gösteriyor. Zekât verdirmeyip, nâfile sadakaları güzel gösteriyor. Hâlbuki, zekât 

niyyeti ile fakîre bir altın vermek, yüzbin altın sadaka vermekden dahâ sevâbdır. 

Çünki zekât vermek, farzı yapmakdır. Zekât niyyeti olmadan verilenler ise, nâfile 

ibâdetdir). İkiyüzaltmışıncı mektûbda buyuruyor ki, (Nâfile ibâdetlerin farzlar 

yanındaki kıymeti, okyanus yanında bir damla su gibi bile değildir. Hattâ, nâfile ibâdetlerin 

sünnetler yanında değerleri de, yine böyledir. Böyle olmakla berâber, sünnetlerin 

farzlar yanındaki kıymeti de, deniz yanında bir damla su gibi bile değildir). 

İslâm âlimlerinin bütün bu yazılarından anlaşılıyor ki, nemâzlarını özrsüz kılmamış 

olanlar, bir an evvel kazâ edip, Cehennem azâbından kurtulma çârelerini aramalıdır. 

Hepsini kazâ etmeğe niyyet etdim diyerek, arada sırada kazâ etmek insanı Cehennemden 

kurtarmaz. İslâm âlimleri, islâmiyyeti bildirdiler. Kâfirlerin ve bid’at sâhiblerinin 

bölücü, bozuk sözlerine değil, Ehl-i sünnet âlimlerine uymak lâzımdır. 

Abdülkâdir-i Geylânî “kaddesallahü sirrehül’azîz”, aynı makâlede buyuruyor 

ki, (Kazâ borcu olanın sünnet kılması, alacaklıya, borçlunun hediyye götürmesine 

benzer ki, elbette kabûl olmaz. Kazâ borcu varken sünnet kılan kimse, sultân 

da’vet etdiği hâlde, gitmeyip, onun hizmetçisi ile vakt geçiren kimse gibidir. 

Mü’min, bir tüccâra benzer. Farzlar, onun sermâyesi, nâfileler de kazancıdır. Sermâye 

kurtarılmadıkça, kazanç olamaz). 

Gerek hadîs-i şerîfe, gerekse âlimlerin yazılarına dikkat edilirse, farz borcu olanın 

sünnetleri, nâfileleri kabûl olmaz buyurulmakdadır. Kabûl olmaz demek, sahîh 

olmaz demek değildir. Sahîh olur, fekat sevâbı, fâidesi olmaz demekdir. 

(Redd-ül-muhtâr), kurban bahsinde bunu güzel açıklamakdadır. (Bid’at işliyenin 

orucu, haccı, cihâdı kabûl olmaz) hadîs-i şerîfi, (Hadîka) ve (Berîka) kitâblarında 

açıklanırken, (Bunların ibâdetleri sahîh olur. Fekat sevâb verilmez) diyor. 

[Altmışüçüncü maddenin son sahîfesindeki hadîs-i şerîfe bakınız!]. 

Ba’zı kimseler diyor ki, (Sünnetleri kazâ niyyeti ile kılmak, Şâfi’î mezhebinde 

olur. Biz, Şâfi’î değiliz. Hanefîyiz). Bunlara, bu (Se’âdet-i ebediyye) kitâbını 

hâzırlıyanın da Hanefî mezhebinde olduğunu hâtırlatmak yerinde olacakdır. 

Farzı özrle fevt eden, kaçıran Şâfi’îler, bunu sünnet ile berâber kazâ eder. Hanefîler 

ise, yalnız fevt olan farzı kazâ eder. Terk edilen, tenbellikle kılınmıyan 

nemâz böyle değildir. Nemâzı terk eden Şâfi’înin ve Hanefînin, bunu hemen kazâ 

etmesi lâzımdır. Hemen kazâ etmezlerse, Şâfi’î mezhebinde, had cezâsı olarak 

katl olunur. Hanefîde ise, habs olunur. Kazâ kılıncıya kadar veyâ ölünciye 

kadar zındanda bırakılır. Şâfi’î âlimlerinden İbni Hacer-i Mekkî hazretleri, (Fetâvâ-i 

fıkhiyye)nin yüzseksendokuzuncu sahîfesinde buyuruyor ki, (Farz nemâzı 

özr ile kılmıyan kimse, bunu nâfileleri, ya’nî sünnetleri ile birlikde kazâ eder. 

Çünki, Şâfi’î mezhebinde beş vakt farzlarla birlikde kılınan nâfileleri, ya’nî 

sünnetleri kazâ etmek sünnetdir. Farzı özrsüz kılmamış ise, bunu kazâ etmeden 

önce hiçbir nâfile kılamaz. Çünki, farzı hemen kazâ etmesi lâzımdır. Sünnetleri 

kılmak için geçireceği zemân kadar, farzın kazâsını gecikdirmiş olur. Hemen 

kazâ etmeli demek, her zemânı kazâya sarf etmeli demekdir. Ya’nî, ancak kendinin 

ve bakması vâcib olanların nafakasını kazanacak kadar zemânı ayırıp, 

başka hiçbir sebeble kazâyı gecikdirmesi câiz değildir. Gecikdirmesi günâh 

olur). Görülüyor ki, özrsüz terk edilen nemâzları, Şâfi’îde de, Hanefîde olduğu 

gibi acele kazâ etmek lâzımdır. İki mezheb arasında fark yokdur. Kur’ân-ı kerîmde 

ve hadîs-i şerîflerde açıkça bildirilen şeylerde mezhebler birbirlerinden 

ayrılmaz. Açık bildirilmeyip, ictihâd ile meydâna çıkarılan şeylerde ayrılabilir. 

– 280 –

Farz borcu olanların nâfilelerinin kabûl olmıyacağı, hazret-i Alînin haber verdiği 

hadîs-i şerîfde açıkca bildirilmişdir. (Nâfile) kelimesi, farz kelimesi yanında 

söylenince müekked sünnetler de dâhildir. Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin 

sözü, bunu gösterdiği gibi, Hanefî âlimlerinin kitâblarında, meselâ (Halebîyi 

kebîr)de açıkca yazılıdır. 

Ba’zı kimseler de, (Sünnetler yerine kazâ kılınmaz. Çünki, kazâ her vakt kılınabilir. 

Fekat, sünnet telâfî edilemez. Sünnet yerine kazâ kılınır demek, sünnetin 

ehemmiyyetini anlıyamıyanların sözüdür) diyor. Kazâ her zemân kılınabilir 

diyerek, terk edilen nemâzların kazâlarını gecikdirmek yanlışdır. Çünki, kazâ kılmağı 

gecikdirmek de, büyük günâhdır. Terk edilmiş sünnetlerin telâfîsi emr 

olunmadı ki, telâfîsinin mümkin olup olmadığı söz konusu olabilsin! İbni Âbidîn 

dörtyüzotuzüçüncü sahîfede buyuruyor ki, (Vâcib, islâmiyyetin bildirdiği özrlerle 

terk edilir. O hâlde, sünnet, islâmiyyetin bildirdiği özrlerle elbette terk edilir). 

(Merâkıl-felâh) kitâbında ve bunu açıklıyan (Tahtâvî) “rahmetullahi teâlâ 

aleyh” diyor ki, (Sabâh nemâzının farzından sonra, güneş doğuncaya kadar nâfile 

nemâz kılmak, tahrîmen mekrûhdur. Sabâh nemâzının sünnetini önceden kılmamış 

ise, bunu kılmak da, bu yasağın içindedir. Çünki bu vakt, yalnız farz kılmak 

için ayrılmışdır. Ya’nî, farzdan sonra güneş doğuncaya kadar, nemâz kılmayan, hep 

farz kılmış sayılmakdadır. Bu ise, sabâh sünneti bile olsa, nâfile kılmakdan dahâ 

efdaldir. Fekat, bu zemân içinde kazâ kılmak mekrûh olmaz. Çünki, hükmen farz 

kılmış sayılmak, sünnetden efdaldir. Kazâ kılmak ise, hakîkî farz kılmak olup, bundan 

dahâ çok efdaldir). Sünnetlerin, nâfile nemâz demek olduğu buradan da anlaşılmakdadır. 

Sünnetlerin nâfile nemâz oldukları, bunun için, özrsüz olarak hayvan 

üzerinde kılınabilecekleri (Cevhere)de de açıkca yazılıdır. 

Aynı sahîfede, (Nemâz vakti daraldığı zemân, nâfile kılmak tahrîmen mekrûhdur. 

Çünki, farzın vaktini kaçırmağa sebeb olur. Lâzım olmıyan nemâzı kılarak, 

lâzım olan nemâzı kaçırmış olur ki, aklı olanın yapacağı iş değildir. Güneş doğarken 

ve tepede iken ve batarken de, nâfile kılmak böyledir. Bu nâfileler, beş vakt 

nemâzın sünnetleri ise de, yine böyledir) diyorlar. (Hadîka)da yüzkırkdokuzuncu 

sahîfede diyor ki, (Nemâz vakti daraldığı zemân, farzdan evvelki sünneti kılmak, 

farzın kazâya kalmasına sebeb olursa, bu sünneti kılmak harâm olur). Dil âfetlerini 

anlatırken buyuruyor ki, (Farz olmıyan birşeyi yapmak için farzı terk etmek 

câiz değildir). 

Birçok Hanefî kitâblarında, meselâ (Dürr-ül-muhtâr), (İbni Âbidîn), (Mültekâ) 

şerhi olan (Dürr-ül-müntekâ) ve (Ni’met-i İslâm) kitâblarında diyor ki, (Bir 

hâkim, vazîfesini yapmak için ve bir talebe din dersini kaçırmamak için, sabâh 

nemâzından başka nemâzların sünnetlerini terk edebilir). Hâkimin vazîfesi, 

farz-ı ayn olmadığı hâlde, sünnetleri terk etmek için özr sayılınca, birikmiş kazâları 

ödemek, farz-ı ayn iken ve cezâsı pek şiddetli iken, bunları ödemek özr olmaz 

mı? 

Sünnetleri ve ba’zı nâfileleri kılanlar için, çok sevâb vardır. Fekat bu sevâblar, 

kazâsı olmıyanlar içindir. Sevâbları çok diye, nâfilelere devâm edip, kazâları, vakt 

buldukça kılmak, doğru değildir. (Rûh-ul-beyân) tefsîrinde, En’âm sûresinin, 

yüzaltmışbeşinci âyetinde diyor ki, (Allahü teâlâ kullarını iyi iş yapmağa teşvîk 

için, çok sevâb va’d etdi. Çok sevâb verileceğinin bildirilmiş olması, bunların emr 

olunan, fekat sevâblarının çok olduğu bildirilmiyen ibâdetlerden dahâ efdal olduklarını 

göstermez. Âlimler sözbirliği ile bildirdiler ki, farzlar, vâciblerden ve sünnetlerden 

dahâ efdaldir ve sevâbları dahâ çokdur. Nâfile ibâdetler, yapılmamış farzların 

yerine geçemez. Nâfile yapmakla farz borcu ödenilemez. Câhiller farzı bırakıp 

nâfile ibâdet yapıyorlar. Nâfilelerin sevâbları çok diyerek, böylece farz 

borcundan kurtulacaklarını sanıyorlar. Böyle söylemeleri islâmiyyete uygun değildir). 

Zerkânî, (Mevâhib) şerhinde diyor ki, (Sünnet yerine farz yapan kazanır. 

– 281 –

Farz yerine sünnet yapan aldanır). (Nûr-ül-îzâh)ın, (Tahtâvî) hâşiyesinin ikiyüzonikinci 

sahîfesinde diyor ki, (Kâdîhân) buyurdu ki, farzdan önce sünnet kılmak, 

şeytânın ümmîdini kırmak, onu üzmek için emr olundu. Şeytân, Allahü teâlânın 

emr etmediği sünnetlerde bile, insanı aldatamıyorum, emr etdiği farzlarda 

hiç aldatamam diye üzülür. Böyle olduğu, (Dürr-ül-muhtâr)da ve (Redd-ülmuhtâr)da 

da yazılıdır. 

İstanbulda, Süleymâniyye umûmî kütübhânesinde, Es’ad efendi “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” kısmında [1037] numaralı ve Yahyâ Tevfîk efendi kısmında [1463] 

numaralı (Nevâdir-i fıkhiyye fî mezheb-il-eimmet-il hanefiyye) ismindeki kitâbı 

yazan, Kudüs kâdîsı Muhammed Sâdık efendi, fâite nemâzların kazâ edilmesini 

anlatırken buyuruyor ki, (Büyük âlim İbni Nüceyme soruldu ki, bir kimsenin 

kazâya kalmış nemâzları olsa, sabâh, öğle, ikindi, akşam ve yatsının sünnetlerini, 

bu nemâzların kazâlarına niyyet ederek kılsa, bu kimse sünnetleri terk etmiş 

olur mu?) 

Cevâbında, (Sünnetleri terk etmiş olmaz. Çünki, beş vakt nemâzın sünnetlerini 

kılmakdan maksad, o vakt içinde, farzdan başka bir nemâz dahâ kılmakdır. Şeytân, 

insana hiç nemâz kıldırmamak ister. Farzdan başka bir nemâz dahâ kılarak, 

şeytâna inâd edilmiş, rezîl edilmiş olur. (Nevâdir)de diyor ki, sünnet yerine kazâ 

kılmakla, sünnet de yerine getirilmiş olur. Kazâ borcu olanların, her nemâz vakti, 

o vaktin farzından başka nemâz kılarak, sünneti yerine getirmek için, kazâ kılması 

lâzımdır. Çünki çok kimse, kazâ kılmayıp, sünnetleri kılıyor. Bunlar Cehenneme 

gidecekdir. Hâlbuki, sünnetlerin yerine kazâ kılan, Cehennemden kurtulur) 

buyurdu. 

İbni Nüceym “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Eşbâh)da buyuruyor ki, (Yasaklardan, 

zararlardan kaçmak, iyi, fâideli şeyleri yapmakdan dahâ önce gelir. Hadîs-i şerîfde, 

(Emrlerimi gücünüz yetdiği kadar yapınız. Yasak etdiklerimden sakınınız!) buyuruldu. 

Başka bir hadîs-i şerîfde, (Yasak edilmiş şeyin zerresini yapmamak, bütün 

insanların ve cinnin ibâdetlerinden dahâ çok sevâbdır) buyuruldu. Bunun 

için, meşakkat olunca vâcib terk edilir. Fekat yasakları, hele büyük günâhları 

yapmağa hiç izn yokdur). İbni Âbidîn istincâyı anlatırken diyor ki, (Avret yerini 

açmadan necâseti temizlemek mümkin olmazsa, nemâzı, öyle kılar. Çünki, temizlemek 

emrdir. Açmak yasakdır. Günâhdan kurtulmak önce gelir. Sünnet emrden 

de sonra gelir. Sünnet, sevâb kazanmak için yapılır. Mekrûh olan birşeyi işliyerek 

de sünnet yapılmaz. Fekat farz yapılır, borc ödenmiş olur. Meselâ başkasının suyu 

ile abdest almak, mekrûh ise de, farz olan tahâret hâsıl olur. Abdestsiz olan, başkasının 

suyu ile abdest alınca, sünnet sevâbı hâsıl olmaz). Buradan da anlaşılıyor 

ki, kazâ kılıp büyük günâhdan kurtulmak, sünnet kılmakdan önce gelmekdedir. 

İmâm-ı Rabbânî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, yüzyirmiüçüncü mektûbunda diyor 

ki, (Hadîs-i şerîfde, (Bir insanın mâ-lâ-ya’nî ile vakt geçirmesi, Allahü teâlânın, 

onu sevmediğinin alâmetidir) buyuruldu. Mâ-lâ-ya’nî, fâidesiz iş demekdir. Bir 

farzı yapmayıp, bunun yerine, nâfile ibâdet [sünnet] yapmak, mâ-lâ-ya’nî ile vakt 

geçirmek olur). İkiyüzaltmışıncı mektûbda buyuruyor ki, (Nâfilelerin farz yanındaki 

kıymeti, bir damlanın, deniz yanındaki kıymeti kadar bile değildir. Sünnetin 

farz yanındaki kıymeti de böyledir). Birinci kısm, birinci maddeye bakınız! 

(Dürr-ül-muhtâr)ın dörtyüzellisekizinci sahîfesinde, (Nâfile kılmak istiyen, önce 

nemâz kılmağı adamalı, sonra, nâfile yerine, bu adak nemâzı kılmalıdır. Nâfileleri 

adak yapmaksızın kılmalıdır diyenler de oldu. Sünnet nemâzları nezr etdikden 

sonra kılan, bu sünnetleri kılmış olur) diyor. İbni Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh” 

bu satırları açıklarken, (Nemâzları nezr etmeden kılmalı diyenler, şarta bağlıyarak 

adak yapmamalı demişlerdir. Çünki, şart edilen şey, ibâdete karşılık yapılmış olur. 

Hadîs-i şerîf, Allahü teâlâ hastamı iyi ederse, Allah için şu ibâdetimi yapayım gibi 

şarta bağlanan nezri yasaklıyor. İbâdetleri şarta bağlı olmıyarak nezr etmek böyle 

– 282 –

değildir. Nezr edilen nemâzı kılmak vâcib olduğu için, vâcib sevâbı hâsıl olur. Sünnet 

yerine, nezr olunan nemâz kılınınca, sünnet de kılınmış olur) diyor. Sünnetleri 

önceden nezr edip de, nezr olarak kılmak dahâ iyi olduğu (Halebî)de ve (Tahtâvî)nin 

(Merâkıl-felâh) hâşiyesinde, nâfile nemâzlar sonunda yazılıdır. Böylece, 

öğle sünnetini kılmadan önce (Dört rek’at nemâz kılmak nezrim olsun) dese, sonra 

adak nemâzı olarak niyyet edip, kılsa, hem vâcib sevâbı kazanır, hem de öğle nemâzının 

sünnetini kılmış olur. Kulun, kendine vâcib etdiği nemâzı kılması ile, sünnet 

terk edilmiş olmayınca, Allahü teâlânın farz etdiği kazâ nemâzı kılınınca, sünnet 

elbette terk edilmiş olmaz. Hem kazâ kılınmış olur, hem de sünnet kılınmış olur. 

Çünki, farz nemâzları tenbellikle terk etmek büyük günâhdır. Her günâha hemen 

tevbe etmek farzdır. Otuzbirinci maddenin sondan üçüncü sahîfesini okuyunuz! 

Sünnet kılarken, kazâ nemâzı için niyyet edilmez diyenlere, sebebini sorunca, 

hiçbir kıymetli kitâb gösteremiyorlar. Yalnız, (İbni Âbidîn)de, (Halebî)de ve 

(Tahtâvî)nin (İmdâd) şerhinde, (Fevt olmuş nemâzların kazâlarını acele kılmak 

lâzımdır. Fevt olmuş nemâzların kazâlarını kılmak, nâfile kılmakdan dahâ iyi ve 

önemli ise de, beş vakt nemâzın sünnetlerini ve hadîs-i şerîfde övülmüş olan Duhâ, 

Tesbîh, Tehıyyet-ül-mescid ve ikindiden önce dört rek’at ve akşamdan sonra 

altı rek’at sünnet gibi belli nemâzları kılmak böyle değildir. Bunları nâfile niyyeti 

ile kılmalıdır) yazılıdır, diyorlar. Bu yazılar, beş vakt nemâzın farzlarını fevt eden, 

ya’nî elinde olmıyarak özr ile kaçırmış olanlar içindir. Böyle, kaçırılmış farzların 

kazâlarını sünnet yerine kılmamalı, ayrıca kılmalı denilmekdedir. Biz de böyle söylüyoruz. 

Özr ile kaçırılan birkaç vakt farzların kazâlarını, sünnetler yerine kılmağa 

lüzûm yokdur diyoruz. Çünki, nemâzları özr ile kazâya bırakmak suç, günâh olmadığı 

gibi, bunların kazâlarını, sünnetleri kılacak kadar gecikdirmek de suç olmaz 

diyoruz. Fekat, nemâzı özr ile kılamamak [fevt etmek] başkadır. Bile bile tenbellikle 

kılmamak [terk etmek] başkadır. Birincisi, hiç günâh değildir. İkincisi, büyük 

günâhdır. İkisini birbirine karışdırmak pek yanlışdır. Özr ile kaçırılan farzların, 

sünnetler yerine kılınmıyacağını kitâblarda görerek, tenbellikle terk edilmiş 

farzların da, sünnetler yerine kılınamıyacağını sanmak ve onu buna delîl, sened göstermeğe 

kalkışmak, bir ilm adamına yakışacak şey değildir. Hanefî kitâblarının bu 

yazısı, (Farzları tenbellikle kılmayıp, büyük günâha girmiş olanlar, sünnetleri kazâ 

niyyeti ile kılamaz) demiyor. Bundan başka, sünnetlerin nâfile nemâz olduklarını, 

nâfile niyyeti ile kılınacaklarını bildiriyor. (Cevhere)de diyor ki, Hanefî fıkh 

kitâbları (Fâite nemâzların kazâsı) diyor. (Terk edilmiş nemâzların kazâsı) demiyor. 

Çünki, müslimân nemâzını bilerek terk etmez. Gaflet, uyku ve unutmak gibi 

özrle fevt eder. Bu ikisini birbiri ile karışdırmamalıdır. 

Farzların ehemmiyyeti Kur’ân-ı kerîmde ve hadîs-i şerîflerde açıkça bildirilmişdir. 

Meselâ, fârisî (Tergîb-üs-salât) kitâbının müellifi “rahmetullahi teâlâ aleyh” 

altıncı sahîfesinde diyor ki, (Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu 

ki, (İki farz nemâzı bir araya getirmek, büyük günâhlardandır). Ya’nî, bir nemâzı 

vaktinde kılmayıp, vaktinden sonra kılmak, ekber-i kebâirdir, en büyük günâhdır. 

Bir hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (Bir nemâzı, vakti çıkdıkdan sonra kılan 

kimseyi, Allahü teâlâ, seksen hukbe Cehennemde bırakacakdır). Bir nemâzı, 

vaktinden sonra kılmanın cezâsı bu olursa, hiç kılmıyanın cezâsını düşünmeli). 

(Umdet-ül-islâm) kitâbı, Süleymâniyye kütübhânesi, Muhammed Es’ad efendi 

kısmında vardır. m. 1989 da Hakîkat Kitâbevi tarafından (Menâhic-ül ibâd) kitâbı 

ile birlikde basdırılmışdır. Bu kitâbda buyuruyor ki, Peygamberimiz “sallallahü 

aleyhi ve sellem” buyurdu ki, (Nemâz dînin direğidir. Nemâz kılan, dînini doğrultmuş 

olur. Nemâz kılmıyan, dînini yıkmış olur). Bir hadîs-i şerîfde buyurdu ki, 

(Kıyâmet günü, îmândan sonra, ilk süâl nemâzdan olacakdır). Allahü teâlâ buyuracak 

ki, (Ey kulum, nemâz hesâbının altından kalkarsan, kurtuluş senindir. Öteki 

hesâbları kolaylaşdırırım!). Bir hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (Bir nemâzı, bilerek, 

özrsüz kılmıyan kimse, seksen hukbe Cehennemde kalacakdır!). Bir hukbe 

seksen senedir ve bir âhıret günü, bin dünyâ senesi kadar uzundur. Bir farzı özr- 

– 283 –

süz kılmıyan, seksen kerre üçyüzaltmış bin sene Cehennemde yanacakdır. [(Medâric-ün-nübüvve) 

beşyüzonuncu ve (Ma’rifetnâme)nin yüzonsekizinci sahîfelerinde 

diyor ki, (Böyle meşhûr misâlleri söylemek, sayı bildirmek için değil, sayının 

çokluğunu ve ehemmiyyetini göstermek içindir).] O hâlde, nemâzı özrsüz, tenbellikle 

kılmıyanlara yazıklar olsun! Âlimlerimiz, söz birliği ile diyor ki, (Nemâz 

kılmıyanın şâhidliği kabûl olmaz. Çünki, nemâz kılmıyan fâsıkdır. Farz nemâzlar, 

mü’minin Allahü teâlâya karşı olan borcudur. Vaktinde kılmadıkca borcdan kurtulamaz). 

(Akîdetünnecâh) kitâbında diyor ki, (Bir kimse, tevbe-i nasûh yaparsa, 

günâhları afv olur. Nemâzlarını kazâ etmedikce, yalnız tevbe ile afv olmaz. Kazâ 

etdikden sonra tevbe ederse, afv olması ümmîd edilir). 

İbni Nüceym Zeyn-ül-Âbidîn, (Kebâir ve segâir) kitâbında buyuruyor ki, (Farz 

nemâzları [yanlış takvîmlere uyarak] vakti girmeden önce kılmak ve vakti çıkdıkdan 

sonra kılmak büyük günâhdır. Büyük günâh, ancak tevbe etmekle afv olur. Küçük 

günâhları afv etdirecek şeyler çokdur. Tevbe ederken, kılmadığı nemâzları kazâ 

etmesi lâzımdır. Kabûl olan hac, büyük günâhları temizler diyen âlimler, nemâzları 

kazâ etmek lâzım olmaz dememişlerdir. Nemâzı vaktinden sonraya özrsüz gecikdirmek 

günâhı afv olur demişlerdir. Ayrıca kazâ etmek lâzımdır. Kazâ etmeğe 

gücü varken kazâ etmezse, ayrıca büyük bir günâh dahâ işlemiş olur). Hanefîde iftitâh 

tekbîrini vakt çıkmadan alan, şâfi’îde ve mâlikîde bir rek’ati vakt çıkmadan 

kılan, nemâzını vaktinde kılmış olur. Nemâzın hepsi vakt içinde temâm olmazsa, 

küçük günâh olur. 

(Dürr-ül-müntekâ)da buyuruyor ki, (Nemâzı vazîfe tanımıyan, farz olduğuna 

inanmıyan kâfir olur. Mürted ve kâfir memleketinde îmâna gelenler, nemâzın farz 

olduğunu işitinceye kadar, kılmadıkları nemâzları kazâ etmez). 

İbni Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh”, nemâzın niyyetini anlatırken ve (Fetâvâ-i 

kübrâ) kitâbı, yirmialtıncı sahîfede buyuruyor ki, (Bir kimse, senelerce nemâz 

kılsa, fekat hangileri ilk ve son sünnet olduğunu bilmese, hepsini, farz niyyet 

ederek kılsa, hepsi kabûl olur. Çünki, sünnetlere, farz diye niyyet edilirse, sünnet 

kabûl olur). Her nemâz vaktinde ilk kıldığı, farz olur. Sonra kıldıkları sünnet 

olur. (Halebî-yi sagîr)de diyor ki, (Senelerce kılmış olduğu nemâzlarda [ya’nî 

oniki şartından herhangisinde] noksanı olduğunu anlıyan kimsenin, bu nemâzların 

hepsini kazâ etmesi iyi olur. Noksanı yok ise, bunları kazâ etmesi, mekrûh olur 

veyâ olmaz denildi. Mekrûh olmaz diyenler de, bu kazâları, sabâh ve ikindi nemâzlarından 

sonra kılmamalıdır. Çünki, [kazâsı yok ise], hep nâfile olurlar dedi). 

(Eşbâh)da buyuruyor ki, (Beş vakt nemâzın ilk ve son sünnetlerini, ya’nî müekked 

sünnetleri kılarken, sünnet olduğuna niyyet etmek lüzûmunda sahîh olan, 

güvenilen fetvâ, şart olmadığını göstermekdedir. Revâtib sünnetler, nâfile niyyeti 

ile veyâ yalnız nemâza niyyet ederek sahîh olur. Ya’nî o vaktin sünneti olur. Ayrıca 

sünnet diye niyyet etmeğe lüzûm yokdur. İmâm-ı Zeyla’î de “rahmetullahi teâlâ 

aleyh”, böyle buyurmuşdur. Meselâ fecr doğmadan, teheccüd niyyeti ile, iki 

rek’at kılınca, fecrin başlamış olduğu, sonradan anlaşılsa, bu nemâz, sabâh sünneti 

yerine geçer. Ayrıca sabâh sünneti kılmak lâzım olmaz. Öğlenin farzında dördüncü 

rek’atde oturdukdan sonra unutarak beşinci rek’ate kalksa, altıncı rek’ati 

de kılıp selâm verir. İki rek’ati nâfile olur. Bu iki rek’atin son sünnet olmaması, sünnet 

olarak niyyet edilmediği için olmayıp, sünnete ayrı bir tekbîrle başlamadığı içindir. 

Terâvîhde de, terâvîh olduğuna niyyet etmek şart olmadığı haberi sağlamdır. 

Bunun gibi, kazâya kalmış öğle nemâzı olmıyan kimse, Cum’a nemâzından sonra 

kıldığı dört rek’ate (Vaktine yetişip kılmamış olduğum son öğleyi kılmağa) niyyet 

etse, sonra Cum’a nemâzının sahîh olduğu anlaşılsa, sağlam ve sahîh habere göre, 

bu dört rek’at, Cum’a sünneti olur). Ellidokuzuncu sahîfede diyor ki, (Nâfileleri 

ve Râtibe sünnetleri, yalnız nemâz kılmağa veyâ sünnetden başka bir nemâza 

niyyet ederek kılınca, sahîh olacaklarını dahâ önce bildirmişdik). Görülüyor ki, 

nemâz vakti içinde, o vaktin farzından başka kılınan her nemâz [meselâ kazâ nemâzı], 

o vaktin sünneti de olur. 

– 284 –

İbni Âbidîn, nemâza niyyeti anlatırken ve (Uyûn-ül-besâir) ellidördüncü sahîfesinde 

diyorlar ki, (Derin âlimlere göre, yalnız nemâza niyyet edilerek kılınan sünnet 

sahîh olur. Çünki, beş vakt nemâzın sünneti demek, Peygamberimizin “sallallahü 

aleyhi ve sellem” kıldığı nemâz demekdir. Bu nemâzlara sünnet ismi sonradan 

verilmişdir. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, beş vakt nemâzın sünnetlerini 

kılarken, yalnız (Allah rızâsı için nemâz kılmağa) derdi. (Sünnet kılmağa) 

diye niyyet etmezdi. Her vakt içinde böyle kılınan her nemâz, sünnet ismi verilen 

nemâz olur). (Halebî-yi kebîr)de de böyle yazılıdır. Elliikinci sahîfede buyuruyor 

ki, (Tecnîs) kitâbında bildirildiği gibi, beş vakt nemâzın sünnetleri nâfile nemâzdır. 

Nâfile niyyeti ile de kılınır. (Dürr-ül-muhtâr)da ve Molla Hüsrev, (Dürer) 

kitâbında diyorlar ki, (Beş vakt nemâzın sünnetleri ve terâvîh nemâzı, aslında nâfile 

nemâzdır. Bunları kılarken, yalnız nemâza diye niyyet yetişir). 

(İbni Âbidîn) ve (Nûr-ül-îzâh) hâşiyesinde buyuruyorlar ki, (Câmi’e girince iki 

rek’at nemâz kılmak sünnetdir. Buna (Tehıyyetülmescid) nemâzı denir. Câmi’e girince, 

farz, sünnet ve herhangi bir nemâz kılınırsa, tehıyyetülmescid de kılınmış olur. 

Kılınan nemâzlara, tehıyyetülmescid diye de ayrıca niyyet etmeğe lüzûm yokdur. 

Çünki, tehıyyetülmescid kılmakdan maksad, nemâz ile câmi’ sâhibi olan Allahü 

teâlâya hurmet etmekdir. Bu nemâzlarda bu maksad hâsıl olmakdadır). 

İbni Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Tehıyyetülmescid) nemâzını anlatırken 

buyuruyor ki, (Öğlenin farzına dururken, hem farz, hem de sünneti olarak iki niyyet 

yapılırsa, iki imâma göre, yalnız farz kılınmış olur. İmâm-ı Muhammede göre ise, 

o nemâz kabûl olmaz. Çünki, farz ile sünnet ayrı cinsden iki nemâzdırlar. [Bir nemâz 

vaktinde, kılınan nemâzlar, yâ vaktin farzıdır. Yâhud bu farzdan başka, herhangi 

bir nemâzdır. Vaktin sünnetleri ve kazâ nemâzları bu ikinci cinsdendir. Hâlbuki, 

kazâ nemâzı ile sünnet, aynı cinsden oldukları için, tek bir nemâz iki niyyet ile 

kılınır.] İki imâma göre, kuvvetli olanı kılınmış olur. Hâlbuki, câmi’e girince kılınan 

herhangi bir nemâz, tehıyyetülmescid yerine de geçdiği için, farz kılarken tehıyyetülmescid 

olarak da, ayrıca niyyet etmek, imâm-ı Muhammede göre de câiz olur. Yalnız 

farza niyyet edince de, bu iki nemâz birlikde kılınmış olur). Vaktin farzı ile sünnet, 

başka nemâz iseler de, sünnet, farzdan başka kılınan nemâz demek olduğu için, 

sünnetin kazâya benzerliği tehıyyetülmescid nemâzının farza benzerliği gibidir. 

(Eşbâh)da, otuzuncu sahîfede diyor ki, (Bir ibâdetde sevâb hâsıl olması için, yalnız 

bu ibâdetin sahîh olması şart değildir. Hâlis niyyet edilmesi de şartdır. Hâlis 

niyyet ederek yapılan bir ibâdet, bilmiyerek fâsid olursa, sahîh olmaz. Fekat niyyet 

edildiği için, çok sevâb hâsıl olur. Meselâ, abdestli olduğunu zan ederek, abdestsiz 

kılınan nemâz sahîh olmaz. Fekat, niyyetine karşılık çok sevâb verilir. 

Necs olduğunu bilmediği suyu, temiz zan ederek, bununla abdest alıp kılınan nemâzın 

şartı noksan olduğu için sahîh olmaz ise de, niyyet mevcûd olduğu için sevâb 

verilir. Şartlarına uygun olduğu için sahîh olan bir nemâz, riyâ ile, gösteriş için 

kılınırsa, sevâb hâsıl olmaz). Sünnet yerine kazâ kılan, sünneti terk etmiş olmaz 

ise de, sünnetin sevâbına kavuşmak için de, kazâyı kılarken, sünneti kılmağa da niyyet 

etmesi, ya’nî kalbinden geçirmesi lâzımdır. Farz nemâz ile sünnet nemâz birbirinden 

başka oldukları için, farzı kılarken, sünnete de niyyet etmek câiz olmuyor. 

Ya’nî sünnet sahîh olmuyor. Kazâ nemâzı ile sünnet nemâz birbirlerinden başka 

olmadıkları için, kazâ kılarken sünnete de niyyet etmek sahîh oluyor. 

Özrsüz senelerce nemâz kılmıyan bir müslimânın, kılmadığı nemâzlarını kazâ 

etmesi üç şeklde olur: 

1 – Beş vaktin sünnetleri yerine ve günün her boş zemânında, hep kazâ kılar. 

2 – Yalnız sünnetlerin yerine kazâ kılar. 

3 – Sünnetler yerine kazâ kılmayıp, başka zemânlarda, hep kazâ kılar. 

Bu üç şeklden en iyisi birincisidir. Böylece, kazâlar, bir an önce biter. 

İkinci şeklde, kazâlar çabuk bitmez. Hem de, kazâ borcu olanın sünnetlerinin se- 

– 285 –

vâbı olmaz. Fekat, hiç kılmamakdansa, sünnetler yerine kılmalıdır. Çünki, (Hepsini 

yapamıyan, elden geleni yapmalı, hepsini elden kaçırmamalıdır) buyurulmuşdur. 

Üçüncü şekle gelince, bu, özr ile kılamamış kimse içindir. Çünki, bunun sünnetleri 

kılacak kadar kazâyı gecikdirmesi günâh olmuyor. Ba’zıları, ikinci şekli yapmamalı, 

üçüncüyü yapmalı diyor. Hâlbuki, üçüncüyü yapabilen kimse, birinciyi yapacak kimse 

demekdir. O hâlde nemâzı özrsüz aylarca terk edenlerin, kılmadığı zemânları hesâb 

ederek, bu kadar zemân, birinci şekle göre kılması, böyle kılamazsa, ikinci şeklde 

kılıp, kazâlarını en kısa zemânda bitirerek Cehennemden kurtulması lâzımdır. 

Kazâsı olmıyan, sünnet yerine kazâ kılarsa, bunlar nâfile olur. Nâfile sevâbının 

sünnete nazaran çok az olduğunu bildirmişdik. 

Şeyh-ul-islâm Ahmed bin Süleymân bin Kemâl pâşa “rahmetullahi teâlâ aleyh”, 

(Şerh-ı hadîs-i erba’în) kitâbında, (Sünnetimi terk edene şefâ’atim harâm oldu) hadîs-i 

şerîfini şöyle açıklamakdadır: 

Bu hadîs-i şerîfde sünnet demek, islâmiyyet yolu demekdir. Çünki, mü’min kimse, 

büyük günâh işlese de, şefâ’atden mahrûm olmaz. Hadîs-i şerîfde, (Büyük günâh 

işleyenlere şefâ’at edeceğim) buyuruldu. Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” 

Hak teâlâdan getirdiği dîne tâbi’ olmak lâzımdır. Bunu terk eden, şefâ’ate 

kavuşamaz. (Şir’at-ül-islâm) kitâbında diyor ki, (Bu hadîs-i şerîfdeki sünnet, yapması 

vâcib olan şeyler demekdir. Bu da, Eshâb-ı kirâmın ve Tâbi’în ve Tebe’ı tâbi’înin 

“rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” îmânı ve ibâdetleridir. Bu sünnete yapışanlara, 

(Ehl-i sünnet) denir. O hâlde, hadîs-i şerîfin ma’nâsı, inanılacak şeylerde 

ve yapılacak ve sakınılacak işlerde Ehl-i sünnetden ayrılanlar, şefâ’ate kavuşamıyacaklardır 

demekdir). Birinci kısm, 34. cü maddeye bakınız! 

[(Ümmetimin arasında fitne, fesâd yayıldığı zemân, sünnetime sarılana yüz şehîd 

sevâbı vardır) hadîs-i şerîfi de, (Selef-i sâlihîn zemânındaki îmân ve ahkâm-ı 

islâmiyye bilgilerine uyan kimseye yüz şehîd sevâbı vardır) demekdedir. (Rıyâdun-nâsıhîn)de, 

nemâzın ehemmiyyetini anlatırken diyor ki, (İmâm-ı Nâsır-üddîn 

Seyyid Ebül-Kâsım Semerkandî diyor ki, bu hadîs-i şerîf, ümmetim arasında fesâd 

çıkdığı zemân, Ehl-i sünnet ve cemâ’at i’tikâdında olup, beş vakt nemâzı cemâ’at 

ile kılana yüz şehîd sevâbı verilir demekdir). Bunun için, önce ehl-i sünnete uygun 

îmân etmek, sonra harâmlardan sakınmak, sonra farzları yapmak, sonra mekrûhlardan 

sakınmak, sonra müekked sünnetleri, dahâ sonra da müstehabları yapmak 

lâzımdır. Bu sırada, önce olanı yapmıyanın, sonra olanı yapmasının hiç fâidesi olmaz 

ve önce olanı yapabilmek için, sonra olanı terk etmesi câiz, hattâ vâcib olur. 

Ellialtıncı maddede istincâ bahsine bakınız! Meselâ, îmânı olmıyanın günâhdan sakınması, 

harâma devâm edenin farzları yapması, âhıretde işe yaramaz. Bunlardan 

birini yapmıyanın sakal bırakmasının fâidesi olmaz. Çünki sakal uzatmak, yukarıdaki 

sırada bunlardan sonra gelmekdedir. Sakal traş etmenin bid’at olduğu da söylenemez. 

Çünki bid’at, islâmiyyetin emr etmediği birşeyi ibâdet olarak, ya’nî sevâb 

kazanmak için yapmak demekdir. Hiçbir müslimân, sevâb kazanmak için sakalını 

kazımaz. Sakal traş etmenin mekrûh olduğunu bilir. Bundan dahâ önce lâzım 

olan din vazîfesini yapabilmek için traş etmenin câiz olduğunu bilmekde, 

böylece ahkâm-ı islâmiyyeye, ya’nî sünnete uymakdadır. 

(Bahr-ür-râık)de ve (Dürr-ül-muhtâr)ın Tahtâvî hâşiyesinde, orucu bozmıyan şeyleri 

anlatırken diyor ki, (Bıyığa, sakala zînet için, süs için yağ sürmek mekrûhdur. 

Cemâl için, ya’nî çirkinliği gidermek, vakârını, şerefini korumak için yağ sürmek 

mekrûh değildir. Cemâl için yapılan bir şeyde zînet de hâsıl olursa, zînete niyyet 

etmezse, zarâr vermez. Yeni, güzel şeyler giymek de, cemâl için olunca mubâh olur, 

iyi olur. Kibr için olursa, harâm olur. Giydiği zemân hâlinde bir değişiklik olmazsa, 

kibr için olmadığı anlaşılır. Sakalın uzunluğu sünnet mikdârı ise, dahâ uzatmak 

için yağlamak tahrîmen mekrûh olur. Sakalın sünnet mikdârı, bir kabzadır, bir tutamdır. 

Sakalın, çenedeki ile birlikde bir tutamdan fazlasını kesmek vâcibdir. (Sa- 

– 286 –

kalınızı uzatınız!) hadîs-i şerîfi, bir tutamdan fazla uzatınız demek değildir. Sakalı 

bir tutamdan kısa yapmayın veyâ temâmen kazımayın demekdir. Çünki, bu hadîsi 

haber veren Abdüllah ibni Ömer “radıyallahü anhümâ”, sakalının bir tutamdan 

fazlasını keserdi. Sakalın bir tutamdan kısa olmasına hiçbir âlim mubâh demedi. 

Sakal kazımak, ateşe tapanların ve Hind yehûdîlerinin âdetidir. Kâfirlere teşebbüh 

harâmdır). Görülüyor ki, âlimler sakal bırakmanın sünnet olduğunu bildiriyor. 

Vâcib diyenler, Cumhûra karşı gelmiş oluyorlar. Kâfirlere veyâ kadınlara benzemek 

için sakalı bir tutamdan kısa yapmak veyâ temâmen kazımak harâmdır. Benzemek 

niyyeti olmayıp, memleketin âdetine uymak için olursa, mekrûh olur. Kısa 

sakala sünnet demek bid’at olur. Sünnete ehemmiyyet vermezse, kâfir olur. Sünneti 

özr ile terk etmek câiz, hattâ lâzım olduğu kitâblarda yazılıdır]. 

İbni Âbidîn, yetmişbir ve üçyüzondokuz ve dörtyüzotuzüç ve dörtyüzelliüçüncü 

sahîfelerde buyuruyor ki, (Nemâzların sünnetlerine ehemmiyyet, kıymet verip, tenbellikle, 

özrsüz ve çok zemân terk eden, azarlanır. Fekat şefâ’atden mahrûm kalmaz). 

(Öğleden önce olan sünneti terk eden, şefâ’atime kavuşamaz) hadîs-i şerîfi, özrsüz 

ve isrâr ile terk eden kimse, bu nemâz için olan ve derecenin yükselmesine yarayan 

şefâ’atime kavuşamaz demekdir. Özr ile terk etmenin, buna mâni’ olmıyacağı, (İbni 

Âbidîn)de ve (İmdâd)ın (Tahtâvî) hâşiyesinin ikiyüzüçüncü sahîfesinde yazılıdır. 

Zâten, sünnetleri kazâ niyyeti ile kılınca, sünnet terk edilmiş olmaz. Sünnet olan nemâz, 

farzdan başka kılınan nemâz demek olduğu, 281.ci sahîfe sonunda yazılıdır. 

(İbni Âbidîn) üçyüzdoksanaltıncı sahîfede ve (Mecma’ül-enhür)de yüzonikinci 

sahîfede diyor ki, (Nâfile kılan kimse, farz kılan imâma uyduğu zemân, üçüncü 

ve dördüncü rek’atlerde zamm-ı sûre okuması farz olmaz. Nâfile olur. Çünki, 

bu nemâzı, farz şeklini almışdır). Sünnet yerine kazâ kılarken de, üçüncü ve 

dördüncü rek’atlerde zamm-ı sûre okumanın farz olmıyacağı anlaşılmakdadır. 

(Uyûn-ül-besâir) yüzüçüncü sahîfesinde diyor ki, ((Tâtârhâniyye)de, kazâya kalmış 

nemâzı olup olmadığını bilemiyen kimsenin öğle, ikindi ve yatsının sünnetlerinde 

zamm-ı sûre okuması dahâ iyi olur buyuruldu. Bundan maksad, sünnetlere 

kazâ niyyet etmesi ve zamm-ı sûre okuması dahâ iyi olur demekdir). 

Farzları kılarken sünnetler yerine kazâ kılmak câiz olduğuna, Trablus fetvâ emîni 

fazîletli Râmiz-ül-mülk hazretlerinin fetvâ verdiği Beyrutda çıkan (Eşşihâb) mecmû’asının 

14 Zilka’de 1388 [m. 1969] sayısında uzun yazılıdır. 


Bu mektûb, mevlânâ Tâhir Bedahşîye yazılmış olup, nemâzın üstünlüklerini ve 

erkânını, şartlarını, edebleri ve ta’dîl-i erkânını bildirmekdedir: 

Allahü teâlâya hamdü senâ olsun! Onun sevdiği, iyi insanlara selâmetler olsun! 

Cunpurdan gönderdiğiniz mektûb geldi. Râhatsız olduğunuzu okuyunca üzüldük. 

Sıhhat haberini bekliyoruz. Bu tarafa gelenlerle sıhhat haberinizi bildiren mektûbu 

gönderiniz! Hâsıl olan hâlleri de yazınız! Ey sevgili kardeşim! Bu dünyâ, çalışmak 

yeridir. Ücret alınacak yer, âhıretdir. Sâlih amelleri yapmağa uğraşınız! Bu 

amellerin en fâidelisi ve ibâdetlerin en üstünü, nemâz kılmakdır. Nemâz, dînin direğidir. 

Mü’minin mi’râcıdır. O hâlde, onu iyi kılmağa gayret etmelidir. Erkânını 

[ya’nî farzlarını] ve şartlarını ve sünnetlerini ve edeblerini, istenildiği ve lâyık olduğu 

gibi yapmalıdır. Nemâzda tumânînete [ya’nî rükü’ ve secdelerde ve kavmede 

ve celsede, bütün a’zânın hareketsiz kalmasına] ve ta’dîl-i erkâna [ya’nî, bu dört 

yerde sükûn ve tumânînet buldukdan sonra, bir mikdâr durmağa], dikkat etmelidir. 

Çok kimse bunlara dikkat etmeyip nemâzlarını elden kaçırıyor. Tumânîneti ve 

ta’dîl-i erkânı yapmıyorlar. Bunlara azâblar ve tehdîdler bildirilmişdir. Nemâz, doğru 

kılınınca, kurtuluş ümmîdi çoğalır. Çünki, dînin direği dikilmiş olur. Se’âdet-i 

ebediyyeye uçmak için tayyâre elde edilmiş olur. 

– 287 –


Bu mektûb, Efganistânlı Feth hâna yazılmış olup, ta’dîl-i erkânı, ahkâm-ı islâmiyyeye 

yapışmağı ve bid’atden kaçınmağı bildirmekdedir: 

Allahü teâlâya hamd olsun! Onun seçdiği, sevdiği iyi insanlara selâmetler, râhatlıklar 

olsun! Bu fakîre “kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz” karşı kıymetli sevginizi 

ve hâlis bağlılığınızı bildiren mektûb-ı şerîfiniz geldi. Allahü teâlâ, büyüklerin 

sevgisini kalblerimize yerleşdirsin! Mes’ûd ve muhterem ahbâblara birinci 

nasîhat, Muhammed Mustafânın “aleyhissalâtü vesselâm” sünnet-i seniyyesine yapışmakdır. 

Ya’nî, her müslimânın birinci vazîfesi, islâmiyyete uymakdır ve islâmiyyetin 

beğenmediği şeylerden, bid’atlerden kaçmakdır. 

Bir kimse, terk edilmiş, unutulmuş bir sünneti meydâna çıkarırsa, yüz şehîd sevâbı 

kazanır. Yâ bir farzı veyâ vâcibi meydâna çıkarmanın sevâbı ne kadar çok olur! 

O hâlde, nemâzda, ta’dîl-i erkâna dikkat etmelidir. Ya’nî, rükü’da ve secdelerde 

ve kavmede ve celsede tumânînet buldukdan, ya’nî her a’zâ hareketsiz oldukdan 

sonra biraz durmalıdır ki, Hanefî âlimlerinin çoğu, buna vâcib demişdir. İmâm-ı 

Ebû Yûsüf ve imâm-ı Şâfi’î [ve Mâlik] ise, farz demişdir. Ba’zı Hanefî âlimleri de 

sünnet demişlerdir. Müslimânların çoğu, bunu yapmıyor. Bu bir ameli meydâna 

çıkarana, Allah yolunda harb edip cânını veren yüz şehîd sevâbından çok sevâb verilir. 

Ahkâm-ı şer’ıyyeden hepsi de böyledir. Ya’nî halâl, harâm, mekrûh, farz, vâcib 

ve sünnetlerden birini öğretip, gereğini yapdıran, böyle sevâb kazanır. 

Bir kimseden sebebsiz, zor ile haksız olarak alınan bir kuruşu, sâhibine geri vermek, 

yüzlerle lira sadaka vermekden, katkat dahâ sevâbdır. Bir kimse, Peygamberlerin 

“alâ nebiyyinâ ve aleyhimüssalevâtü vesselâm” yapdığı ibâdetleri yapsa, 

fekat, üzerinde başkasının bir kuruş hakkı bulunsa, bu bir kuruşu ödemedikçe, Cennete 

giremiyeceği bildirilmişdir. Boşadığı kadına mehr parasını ödemek de kul hakkıdır. 

[İbnî Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh”, beşinci cild, ikiyüzyetmişaltıncı sahîfede 

buyuruyor ki, (Başkasının çocuğunu, babasının emri ile de olsa, döğmek câiz 

değildir. Hoca, talebesini çalışdırmak için, üç kerre eli ile döğebilir. Sopa ile vurması 

câiz değildir).] 

Hülâsa, zâhiri, ya’nî bütün a’zâları ahkâm-ı şer’ıyyeyi yapmakla bezedikden sonra 

bâtına teveccüh etmeli, böylece, yapılan ameli gafletden uzak tutmalıdır. Kalbin 

imdâdı olmadan a’zânın ahkâm-ı islâmiyyeye yapışmakla bezenmesi çok güçdür. 

Âlimler, böyle olur, şöyle olmaz diye fetvâ verirler. Bunları yapmak ise, 

Allah adamlarının işidir. Kalbin temizlenmesine, nûrlanmasına çalışmak, her 

a’zânın, ahkâm-ı islâmiyyeye yapışmasına sebeb olur. Yalnız kalb ile uğraşıp, 

ahkâm-ı islâmiyyeye yapışmıyan mülhiddir. Doğru yoldan sapıkdır. Böyle kimselerin 

kalblerinde ve rûhlarında birşeyler hâsıl olması, istidrâcdır. Ya’nî, onları derece 

derece, yavaş yavaş Cehennemin derinliklerine indirirler. Kalbde ve rûhda 

hâsıl olan şeylerin doğru ve iyi olmasına alâmet, bütün a’zânın ahkâm-ı islâmiyyeye 

yapışmakla süslenmesidir. Doğru yol, kurtuluş yolu, işte budur! Allahü teâlâ, 

hepimizi bu doğru yoldan ayırmasın! Âmîn. 

[(Mecelle)nin otuzikinci maddesinde, (Zarûret içinde olmak, başkasının hakkını 

gidermez) diyor. Açlıkdan ölecek olan kimse, başkasının malını, ölümden kurtaracak 

kadar yiyebilir ise de, bunun değerini veyâ mislini ödemesi lâzım olur. Başkasının 

malını yimek, şerâb içmekden dahâ büyük günâhdır]. 

Ne iyi O gözler ki, güzele bakmakdadır. 

Ne tâli’li o kalb ki, Onun için yanmakdadır! 

– 288 –


Bu mektûb, Muhammed Murâd-ı Bedahşîye yazılmış olup, nemâzın ta’dîl-i erkânı 

ve tumânîneti ve câmi’de safların düzeltilmesi ve kâfirlere karşı harbe giderken 

niyyetin düzeltilmesi ve teheccüd nemâzı ve yemeklerin halâlden seçilmesine 

dikkat olunması bildirilmekdedir: 

Allahü teâlâya hamd olsun! Onun seçdiği, beğendiği kullarına selâmlar, râhatlıklar 

olsun! Mektûbunuz geldi. Arkadaşların, dostların, doğru yoldan ayrılmadıkları 

anlaşılarak, çok sevindirdi. Allahü teâlâ, doğruluğunuzu ve doğru yolda bulunmanızı 

artdırsın! Arkadaşlarımız ile birlikde verdiğiniz vazîfeyi yapmağa devâm 

ediyoruz. Beş vakt nemâzı, elli altmış kişilik cemâ’at ile kılıyoruz, diyorsunuz. 

Bunun için, Allahü teâlâya hamdü senâlar olsun! Kalbin Allahü teâlâ ile olması, 

bedenin, a’zânın da ahkâm-ı şer’ıyyeyi yapmakla zînetlenmesi, ne büyük bir 

ni’metdir. Bu zemânda insanların çoğu nemâz kılmakda gevşek davranıyor. Tumânînete 

ve ta’dîl-i erkâna ehemmiyyet vermiyorlar. Bunun için, siz sevdiklerime, bu 

noktayı belirtmeğe mecbûr oldum. İyi dinleyiniz! Peygamberimiz “sallallahü 

aleyhi ve sellem”, (En büyük hırsız, kendi nemâzından çalan kimsedir) buyurdu. 

Yâ Resûlallah! Bir kimse, kendi nemâzından nasıl çalar? diye sordular. (Nemâzın 

rükü’unu ve secdelerini temâm yapmamakla) buyurdu. Bir def’a da buyurdu ki, 

(Rükü’da ve secdelerde, belini yerine yerleşdirip biraz durmayan kimsenin nemâzını 

Allahü teâlâ kabûl etmez). Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, bir 

kimseyi nemâz kılarken, rükü’unu ve secdelerini temâm yapmadığını görüp, (Sen 

nemâzlarını böyle kıldığın için, Muhammedin “aleyhissalâtü vesselâm” dîninden 

başka bir dinde olarak ölmekden korkmuyor musun?) buyurdu. Yine buyurdu ki, 

(Sizlerden biriniz, nemâz kılarken, rükü’dan sonra temâm kalkıp, dik durmadıkca 

ve ayakda, her uzv yerine yerleşip durmadıkca nemâzı temâm olmaz). Bir kerre 

de buyurdu ki, (İki secde arasında dik oturmadıkca, nemâzınız temâm olmaz). 

Birgün Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, birini nemâz kılarken, nemâzın 

ahkâm ve erkânına riâyet etmediğini, rükü’dan kalkınca, dikilip durmadığını 

ve iki secde arasında oturmadığını görüp, buyurdu ki, (Eğer nemâzlarını böyle kılarak 

ölürsen, kıyâmet günü, sana benim ümmetimden demezler). Bir başka yerde 

de buyurdu, (Bu hâl üzere ölürsen, Muhammedin “aleyhisselâm” dîninde olarak 

ölmemiş olursun). Ebû Hüreyre “radıyallahü anh” buyurdu ki, (Altmış sene, 

bütün nemâzlarını kılıp da, hiçbir nemâzı kabûl olmıyan kimse, rükü’ ve secdelerini 

temâm yapmıyan kimsedir). Zeyd ibni Vehb “rahmetullahi teâlâ aleyh” birini 

nemâz kılarken rükü’ ve secdelerini temâm yapmadığını gördü. Yanına çağırıp, 

ne kadar zemândır böyle nemâz kılıyorsun, dedi. Kırk sene deyince, sen kırk senedir 

nemâz kılmamışsın. Ölürsen Muhammed Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve 

sellem” sünneti [ya’nî dîni] üzere ölmezsin, dedi. 

Taberânînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Evsât)ında bildirilmişdir ki, bir mü’min 

nemâzını güzel kılar, rükü’ ve secdelerini temâm yaparsa, nemâz sevinir ve nûrlu 

olur. Melekler, o nemâzı göke çıkarır. O nemâz, nemâzı kılmış olana, iyi düâ e- 

der ve sen beni kusûrlu olmakdan koruduğun gibi, Allahü teâlâ da, seni muhâfaza 

etsin, der. Nemâz güzel kılınmazsa, siyâh olur. Melekler o nemâzdan iğrenir. Göke 

götürmezler. O nemâz, kılmış olana, fenâ düâ eder. Sen beni zâyı’ eylediğin, kötü 

hâle sokduğun gibi, Allahü teâlâ da, seni zâyı’ eylesin, der. O hâlde, nemâzları 

temâm kılmağa çalışmalı, ta’dîl-i erkânı yapmalı, rükü’u, secdeleri, (Kavme)yi 

[ya’nî rükü’dan kalkıp dikilmeği] ve (Celse)yi [ya’nî, iki secde arasında oturmağı] 

iyi yapmalıdır. Başkalarının da kusûrlarını görünce söylemelidir. Din kardeşlerinin 

nemâzlarını temâm kılmalarına yardım etmelidir. Tumânînet [ya’nî uzvların 

hareket etmemesi] ve ta’dîl-i erkânın [Bir kerre sübhânallah diyecek kadar hareketsiz 

durmak] yapılmasına çığır açmalıdır. Müslimânların çoğu, bunları yapmak 

şerefinden mahrûm kalıyor. Bu ni’met, elden çıkmış bulunuyor. Bu ameli meydâ- 


na çıkarmak çok mühimdir. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu 

ki, (Unutulmuş bir sünnetimi meydâna çıkarana, yüz şehîd sevâbı verilecekdir). 

Cemâ’at ile nemâz kılarken safları düz yapmağa da dikkat etmelidir. Safdan ileride 

ve geride durmamalıdır. Herkes, bir hizâda durmağa çalışmalıdır. Peygamberimiz 

“sallallahü aleyhi ve sellem”, önce safları düzeltir, ondan sonra nemâza dururdu. 

(Safları düzeltmek, nemâz kılmanın bir parçasıdır) buyururdu. Yâ Rabbî! 

Bizlere, nihâyetsiz rahmet hazînenden nasîb eyle! Hepimizi doğru yoldan ayırma! 

Ey mes’ûd ve bahtiyâr kardeşim! Amel ve ibâdet, niyyet ile dürüst olur. Kâfirlere 

karşı muhârebeye giderken, önce niyyeti düzeltmelidir. Ancak, bundan sonra 

sevâb kazanılır. Muhârebeye gitmekden maksad, Allahü teâlânın ismini, dînini 

yaymak ve yükseltmek ve din düşmanlarını za’îfletmek ve bozguna uğratmak 

olmalıdır. [Allahü teâlânın dînini, Onun kullarına ulaşdırmak, insanları küfrden, 

cehâletden kurtarıp îmâna, ebedî se’âdete kavuşdurmak olmalı. Adam öldürmek, 

can yakmak niyyeti ile cihâda gitmemelidir. Cihâd, kâfirleri zorla küfrden kurtarmakdır.] 

Çünki, biz müslimânlara böyle emr edilmişdir ve cihâd da, bu demekdir. 

Başka şeylere niyyet ederek, cihâd sevâbından mahrûm kalmamalıdır. Gâzîlerin 

beyt-ül-mâldan ma’âş almaları, cihâdı ve cihâd sevâbını bozmaz. [Bütün 

ibâdetlerin kabûl olması için de, Allahü teâlâ için yapılması ve böyle niyyet edilmesi 

şartdır.] Kötü niyyetler, ibâdeti bozar. Niyyeti düzeltmeli, ma’âş da almalı, 

cihâda gitmelidir. Gâzîlik ve şehîdlik sevâblarını beklemelidir. Sizin hâlinize gıbta 

ediyor, imreniyorum. Kalbiniz Allahü teâlâ ile, a’zâlarınız, cemâ’at ile nemâz 

kılmakla ve ayrıca, din düşmanları, kâfirler ile cihâd etmekle [Allahü teâlânın dînini 

kâfirlere yaymakla da] şereflenmekdesiniz. Gazâdan selâmet ile çıkan gâzî olur, 

mücâhid olur. Ölen, hâlis şehîd olup, en büyük sevâblara, ni’metlere kavuşur. Fekat, 

tekrâr bildireyim ki, bunlar, ancak niyyeti düzeltdikden sonradır. Hâlis niyyet 

kalbe gelmezse, böyle niyyet etmeğe, kendinizi zorlamalı ve bu niyyetin kalbde 

hâsıl olmasını, Allahü teâlâdan yalvararak istemelidir. 

Harbde kâfirlerin öldürdüğü, sulh zemânında zâlimlerin işkence yaparak öldürdüğü 

kimsenin şehîd olması için, ölürken müslimân olması, kalbinde îmân olması 

lâzımdır. 

[TENBÎH: Âdem aleyhisselâmdan bugüne kadar, her zemân, her yerde, kötü 

insanlar iyilere saldırmışlardır. Allahü teâlâ herşeyi sebebler ile yaratmakdadır. 

Kötülerin cezâsını da, kötü insanlar vâsıtası ile vermekdedir. İşkence edenlere dünyâda 

da cezâlarını vermekdedir. Kötülerin yanı sıra, iyiler de azâb görmekdedir. 

Bunların ve harbde ölenlerin ve kazâda ölen müslimânların hepsi şehîddir. Dünyâda 

azâb çeken iyi, suçsuz müslimânlara âhıretde bol ni’metler verilecekdir. 

Âhıretde ni’mete kavuşmak için, îmân sâhibi olmak lâzım olduğu din kitâblarında 

yazılıdır. Bu kitâblar dünyânın her yerinde çok vardır. Bu kitâbları okuyup da 

inanmıyana kâfir denir. İslâmiyyeti işitmiyen kâfir olmaz. İşitince (Lâ ilâhe illallah 

Muhammedün Resûlullah) diyen ve buna inanan müslimân olur. Bunun 

ma’nâsı, (Herşeyi yaratan bir Allah vardır ve Muhammed aleyhisselâm Onun 

Resûlüdür)dır. Müslimân olan, Onun son Peygamberine tâbi’ olur. Birçok yerde, 

kâfirler, zâlimler, suçsuz müslimânları, kadınları, çocukları öldürmüşlerdir. Öldürülen 

müslimânlar, şehîd olur. Öldürülürken, yapılan işkencelerin acısını duymaz. 

Ölürken, kabrde verilecek olan Cennet ni’metlerini görerek çok sevinir. Şehîdler 

ölürken hiç acı duymaz. Sevinir ve çok neş’elenir. Cennet ni’metlerine kavuşur. Hadîs-i 

şerîfde (Müslimânların kabri Cennet bağçelerindendir) buyuruldu.] 

Oradaki ahbâbıma bir nasîhatim de, (Teheccüd) nemâzını kılmanızdır. [Ya’nî gece 

sonuna doğru nemâz kılmalıdır.] Büyüklerimiz, bu nemâzı hep kılmışdı. Size burada 

iken de söylemişdim ki, eğer o zemân uyanamaz iseniz, evdekilere söyleyiniz, 

sizi her hâl-ü-kârda uyandırsınlar. Sizi, gaflet uykusunda bırakmasınlar. Böylece, birkaç 

gece kalkınca, alışarak, kendiniz kolayca kalkar ve bu se’âdete kavuşursunuz. 

– 290 –

Başka bir nasîhatim de, yenilen lokmalarda, ihtiyâtlı davranmakdır. Bir müslimânın, 

heryerde bulduğu, herşeyi yimesi doğru değildir. Lokmaların halâldan mı, 

harâmdan mı geldiğini düşünmek lâzımdır. İnsan, başlı başına değildir ki, her 

bildiğini, aklına geleni yapsın. Sâhibimiz, yaratanımız var “celle celâlüh”. Onun 

emrleri ve yasakları var. Beğendiği ve beğenmediği şeyleri, âlemlere rahmet olan 

Peygamberleri “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” ile, bizlere bildirmişdir. Sâhibinin, 

yaratanının beğenmediği şeyleri istiyen, ne kadar bedbaht ve zevallıdır. Herşeyi 

sâhibinin izni olmadan kullanmak istiyor. Böyle kimseler, utansın ki, dünyâda, bu 

şeylerin gelip geçici sâhiblerine sormadan birşeylerini kullanmıyor. Bu, hakîkî olmıyan 

sâhiblerin haklarını gözetiyorlar da, bunların hakîkî sâhibi, beğenmediği şeyleri, 

şiddetle, pek sıkı yasak etdiği ve yapanları ağır cezâlarla korkutduğu hâlde, 

Onun sözüne iltifât etmiyor, aldırmıyorlar. Bu hâl, müslimânlık mıdır, yoksa kâfirlik 

midir? İyi düşünmelidir! Şimdi ecel gelmemiş, fırsat elden kaçmamışdır. 

Geçmişdeki kusûrları temâmlamak, düzeltmek mümkindir. Çünki, (Günâhına 

tevbe eden, hiç günâh yapmamış gibidir) hadîs-i şerîfi, kusûru olanlara müjdedir. 

Fekat bir kimse, bile bile günâh işler ve herkese bildirir, hiç sıkılmazsa, münâfık 

olur. Müslimân görünmesi, onu azâbdan kurtarmaz. Bundan dahâ çok ve dahâ ağır 

söylemeğe ne lüzûm var? Aklı olana, bir işâret yetişir. 

Şunu da söyliyeyim ki, korkulu yerlerde ve düşman karşısında ve emîn ve râhat 

olmak için (Li îlâfi) sûresini okumalıdır. Tecribe edilmişdir. Her gün ve her gece, 

hiç olmazsa, onbirer def’a okumalıdır. Hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (Bir yere 

gelen kimse E’ûzü bikelimâtillâhit-tâmmâti min şerri mâ haleka okursa, o yerden 

kalkıncaya kadar, ona hiçbirşey zarar, kötülük yapmaz). [Korkulu şeyden kurtulmak 

ve bir dileğe kavuşmak için, Tâhâ sûresinin otuzyedinci âyetinden (Velekad)dan, 

otuzdokuz sonuna (alâ aynî)ye kadar kâğıda mürekkeble yazıp, bir şeye 

yedi kerre sarıp, yanında taşımalıdır. Fâidesi çok görülmüşdür.] Doğru yolda 

gidenlere, Allahü teâlâ selâmet versin! Âmîn. 

Ey gözlerimin nûru, ey cândan yakın cânân! 

Abdülhakîm Arvâsî, hasta rûhlara dermân! 

Bizler nerde siz nerde, perdeler feth olmuyor, 

Sizden uzak kaldıkca, kalbler râhat bulmuyor. 

Sohbetden, muhabbetden, dâim konuşurdunuz, 

Talebe, hocası ile ölçülür, diyordunuz. 

Adım adım, hakîkat yolunu geçmişsiniz! 

Rûhları serhoş eden, şerbetden içmişsiniz! 

Dünyâ yok gözünüzde, kalb sâhibi ile meşgûl, 

Sensin cihânda şimdi, Rabbin en sevdiği kul! 

Tevâzû’, büyüklüğün alâmeti derdiniz, 

Her hareketinizde bunu gösterirdiniz. 

Cihân zûlmetde iken Fehîm nûr saçıyordu, 

O haznedeki esrâr, hep size nasîb oldu! 

Ya Rabbî! Seyyid Fehîm, ne büyük mürşid imiş, 

ölü kalbi dirilten, bir Hakîm yetişdirmiş. 

Resûlullahdan gelen, nûru nakş etmiş size, 

En büyük arzûmuzdur, kavuşmak lutfünüze! 

Nûra kavuşulur mu, bir rehber olmadıkca? 

Kalbleri ihlâs ile, ona bağlamadıkca. 

– 291 –

78 — ZEKÂT VERMEK 

Zekât vermek, hicretin ikinci senesinde Ramezân ayında farz oldu. Zekâtın farzı 

birdir. Her müslimânın tam mülkü olan nisâb mikdârındaki (Zekât malı)nın, belli 

zemânda, belli mikdârını, zekât niyyeti ile ayırıp, emr edilen müslimânlara vermekdir. 

Tam mülk, halâl yoldan gelip, kullanması mümkin ve halâl olan öz malı 

demekdir. Vakf malı, kimsenin mülkü değildir. Gasb, sirkat, rüşvet, kumar, alkollü 

içki satışının semeni ve fâsid olarak satın aldığı mal gibi, harâm malı kendi halâl 

malı ile veyâ çeşidli kimselerden aldığı harâm malları birbirleri ile karışdırmamış 

ise, bu harâm mallar, mülkü olmaz. Kullanması, nafaka yapması halâl olmaz. 

Bunlarla câmi’ ve başka hayrlar yapamaz. Bunların zekâtını vermesi farz olmaz. 

Ya’nî, zekât nisâbının hesâbına katılmazlar. Sâhibleri veyâ vârisleri belli ise, kendilerine 

geri vermesi farzdır. Belli değil ise, hepsini sadaka olarak fakîrlere dağıtır 

ise de, sonra sâhibi çıkıp, tazmînini isterse, tazmîn eder. Sâhiblerini buluncıya 

kadar dayanamayıp bozulacak malı, kendi kullanıp, sonra tazmîn etmesi, ya’nî benzerini, 

benzeri yoksa kıymetini ödemesi câiz olur. Birinci kısm, kırkikinci maddeye 

ve 303. cü sahîfeye bakınız! Ticâret şirketinde ortak olanın, hissesi nisâb mikdârı 

ise, kendi hissesinin zekâtını hesâb ederek vermesi lâzımdır. İbni Âbidîn, Bey’ 

ve şirâyı anlatırken diyor ki, (Din adamlarının, evkafdan alacakları erzâkı, teslîm 

almadan önce satmaları câiz değildir. Çünki bunlar, hak edilmiş ücret iseler de, hak 

edilen mal, kabz edilmeden önce mülk olmaz. Düşmandan alınan ganîmet, dâr-ülislâma 

getirilince, askerin hakkı olur. Fekat, taksîm edilmeden önce, mülk olmaz). 

Bunun için me’mûrların ve işçilerin alacakları ma’âş ve ücretler, ellerine geçmeden 

önce mülkleri olmaz. Ma’âş, ücret ele geçmeden önce, bunlar nisâb hesâbına 

katılmaz. Ya’nî zekâtları verilmez. Bunlardan kesilen yardım sandığı, sigorta paraları 

ve tasarruf bonoları zekât hesâbına katılmaz. Senelerce sonra birikmiş olarak 

ele alınınca, yalnız alınan para, o senenin zekât nisâbının hesâbına katılır. Satış 

karşılığı alınan bonolar, böyle değildir. Bunlar ve hisse ve tahvîl senedleri, her 

sene zekât hesâbına katılır. 

Hanefî mezhebinin âlimleri dediler ki, (Mükellef) olan, ya’nî âkıl, bâliğ [cünüb 

olup gusl abdesti almağa başlıyan bir yaşa gelmiş] olan ve hür olan müslimân erkek 

ve kadının, şartları bulununca, zekât vermeleri farzdır. Zekât vermek, malı müslimân 

fakîre temlîk etmekle olur. Ya’nî, malı fakîrin eline vermek lâzımdır. Fakîr 

ve âkıl olan yetîme velîsi yemek yidirse, zekât yerine geçmez. Yemeği yetîmin eline 

verse veyâ velîsi bu yetîmi giydirse zekât olur. Âkıl olmıyan fakîr yetîmle birlikde 

yemek yiseler zekât vermiş olur. Velî olmak, yetîme babası tarafından veyâ 

hâkim tarafından vasî ta’yîn edilmekle olur. Bu kimse, yetîme verilecek hediyyeleri 

almak ve ona vermek hakkına mâlik olduğu için, kendi zekâtı ile de, elbise ve 

yiyecek ve başka lüzûmlu şeyler satın alıp ona verebilir. Hâkim emri ile fakîr akrabaya 

verilen nafakanın da böyle olduğu (Bezzâziyye)de yazılıdır. Başka fakîrlere, 

zekât malını değişdirmeden vermesi lâzımdır. İmâm-ı Nesefî “rahmetullahi 

aleyh” (Zahîre)de diyor ki, (Bir zengin, ta’âm satın alıp fakîrlere yidirse, zekât vermiş 

olmıyacağı (Ziyâdât)da yazılıdır). (Bezzâziyye) ve (Fetâvâ-i Hindiyye)de diyor 

ki, (Kurban etini, koyunlarının zekâtı niyyeti ile fakîre verse, zekât olmaz). 

(Îzâh)da diyor ki, (Çocuğa, deliye verilecek zekât, babasına veyâ velîsi olan akrabâsına 

veyâ vasîsine verilir). 

Dört mezhebde de dört dürlü (Zekât malı) vardır: 

1 — Senenin ekserî zemânında, çayırda parasız otlayan dört ayaklı hayvanlar. 

2 — Altın ile gümüş. 

(Dürr-ül-müntekâ)nın sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” buyuruyor ki, (Altın 

ile gümüşün oniki ayârdan ziyâdesi, para olarak kullanılsın, kadınların süsü gibi, 

halâl olarak kullanılsın, erkeklerin altın yüzük takması gibi, harâm olarak kulla- 

– 292 –

nılsın, ev, yiyecek, kefen satın almak için saklanılsın, kılınc [ve altın diş] gibi ihtiyâc 

eşyâsı olsalar da, zekât nisâbının hesâbına katılacaklardır). Görülüyor ki, erkeklerin 

altın yüzük takması harâmdır. İkinci kısm, 41. ci maddenin sondan ikinci 

sahîfesine bakınız! 

3 — Ticâret için alınıp, ticâret için saklanılan (Ticâret eşyâsı). 

İbni Âbidîn “rahmetullahi aleyh”, zekâtın sebebini ve şartını bildirirken, buyuruyor 

ki, (Eşyânın ticâret niyyeti ile satın alınması lâzımdır. Uşr vermesi lâzım gelen 

topraklardan hâsıl olan ve mîrâs olarak ele geçen veyâ hediyye, vasıyyet gibi 

kabûl edince mülk olan şeylerde, ticârete niyyet edilse de, bunlar ticâret malı olmaz. 

Çünki, ticâret niyyeti, alış verişde olur. Meselâ, tarlasından buğday alıp uşrunu 

veren veyâ mîrâsdan eline urûz geçen kimse, satmak niyyeti ile saklasa, nisâb 

mikdârından fazla olsa ve bir seneden fazla kalsa, zekâtlarını vermek îcâb etmez). 

Ticâret niyyeti ile [ya’nî satmak için] satın aldığı buğdayı tarlasına ekse veyâ 

ticâret için aldığı hayvanı, kumaşı kendi kullanmağa niyyet etse, ticâret malı olmakdan 

çıkarlar. Sonra bunları satmağa niyyet ederse, ticâret malı olmazlar. 

Bunları satınca veyâ kirâya verince, eline geçen mal ticâret malı olur. Kullanmak 

için satın aldığı malı, aldıkdan sonra ve mîrâs olarak eline geçen urûzu veyâ hediyye, 

vasıyyet, sadaka gibi kendinin kabûl etmesi ile mâlik olduğu malı alırken veyâ 

tarlasından aldığı buğdayı satmağa niyyet etse, ticâret malı olmazlar. Bunları 

satsa ve satarken semenleri olan urûzu ticâretde kullanmağı niyyet etse, bu bedelleri 

ticâret malı olurlar. Çünki ticâret bir işdir. Yalnız niyyet ile olmaz. Başlamak 

da lâzımdır. Ticâreti terk etmek ise, yalnız niyyet ile olur. Herşeyi terk etmek, yalnız 

niyyet ile olur. Bunun gibi, insan yalnız niyyet etmekle müsâfir olmaz ve orucu 

bozulmaz. Kâfir, müslimân olmaz ve hayvan sâime olmaz. Bunların tersi ise, yalnız 

niyyet etmekle olur. Altın ve gümüş eşyâ ve kâğıd paralar, her ne sûretle ele 

geçerse geçsin, zekât malı olurlar. 

4 — Yağmur suyu veyâ nehr, dere suyu ile sulanan, harâclı olmıyan bütün topraklardan 

[uşrlu toprak olmasa bile] ve vakf toprakdan çıkan şeyler. Bunların zekâtına 

(Uşr) denir. Uşr vermek, Kur’ân-ı kerîmde, En’âm sûresinin yüzkırkbirinci 

âyetinde emr edilmiş, onda birinin verilmesi de hadîs-i şerîfde bildirilmişdir. Uşr, 

mahsûlün onda biridir. (Harâc) ise, beşde bir, dörtde bir, üçde bir, yarıya kadar olabilir. 

Bir toprakdan, yâ uşr veyâ harâc vermek lâzımdır. Kul borcu olan, borcunu 

düşmez. Uşrunu tâm verir. 

Zekâtın farzı birdir. Bu da, niyyet etmekdir. Niyyet kalb ile olur. Malın zekâtını 

ayırırken veyâ müslimân fakîre verirken (Allah rızâsı için, zekât vereceğim) 

diye niyyet edip de fakîre veyâ zekâtını fakîrlere vermek için vekîl etdiği kimseye 

verirken borç veyâ hediyye veriyorum dese, câiz olur. Söze bakılmaz. Zekât ve 

sadaka diye birlikde niyyet ederse, imâm-ı Ebû Yûsüfe göre, zekât olur. İmâm-ı 

Muhammede göre “rahmetullahi teâlâ aleyh”, sadaka olur. Zekâtını vermemiş olur. 

Vasıyyet etmemiş meyyitin, bırakdığı maldan zekât borcu verilmez. Çünki, niyyet 

etmesi lâzım idi. Vârisleri, kendi mallarından ödeyebilirler. [Bu takdîrde, zekâtın 

iskâtı yapılmış olur.] Zekâtı ayırırken ve fakîre verirken niyyet etmeyip, verdikden 

çok sonra niyyet ederse, mal, fakîrde bulunduğu müddetce, câiz olur. Vekîline 

verirken niyyet etmesi yetişir. Vekîlinin fakîre verirken, ayrıca niyyet etmesi 

lâzım değildir. Zekâtını müslimân fakîre vermesi için, zimmîyi de, ya’nî başka 

dinde olan vatandaşı da vekîl etmesi câiz olur. Hâlbuki, hac için, zimmîyi vekîl göndermek 

câiz değildir. Çünki, zekât için yalnız zenginin niyyet etmesi lâzımdır. Hac 

için, vekîlin de niyyet etmesi lâzımdır. Vekîline verirken sadaka, keffâret, hediyye 

dese, vekîli fakîre bu niyyet ile vermeden önce, zengin zekât için niyyet etse câiz 

olur. 

İki zenginin de vekîli olan kimse, bunların zekâtlarını, haberleri olmadan karışdırır, 

sonra fakîre verirse, zekât verilmiş olmaz. Vekîl sadaka vermiş olur. Ve- 

– 293 –

kîl, zekâtları öder. İbni Âbidîn, onbirinci sahîfede, bunu açıklarken buyuruyor ki, 

(Zekâtları karışdırınca, kendi mülkü olur. Fakîre, kendi malını vermiş olur). Zenginlerin 

izni ile karışdırmış ise veyâ karışdırdıkdan sonra ve fakîrlere vermeden önce 

izn almış ise, câiz olur. Fakîrlerin vekîli olan kimse, aldığı zekâtları, habersiz karışdırıp, 

sonra fakîrlere dağıtması câizdir. Zenginlerin vekîlinin de, bunlardan 

iznsiz karışdırdıkdan sonra vermesi câiz olur da denildi. Bir zengin, bir kimseye benim 

için, şu kadar altın zekât ver dese [veyâ başka memleketde bulunan bir kimseye 

mektûbla bildirse], bu kimse de emr olunan bu altınları, kendi kâğıd parası 

ile satın alıp, fakîrlere verse, câiz olur. İmâm-ı Ebû Yûsüfe göre “rahmetullahi teâlâ 

aleyh”, bu kimse, sonra parasını zenginden isteyebilir. İmâm-ı Muhammed “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” buyurdu ki, (Sonra sana öderim dedi ise, istiyebilir. Öderim 

demedi ise, isteyemez). Vekîl elindeki zekâtı, zenginin emr etmediği fakîrlere 

verse, sonra zengin kabûl ederse, câiz olur denildi. Benim için fakîre sadaka ver 

diyen kimse, sonra sana öderim demedi ise, ödemez. Zengin, kendi vekîline, fakîrlere 

dağıtması için istediği kadar zekât verebilir. Fakîrlerin vekîli, her fakîr için, 

nisâb mikdârından fazla zekât alamaz. Zekâtın, fakîr vekîlinin eline girmesi, fakîrin 

eline girmesi demekdir. Fakîr bu mala mâlik olur. Vakf hayvanlarının ve vakf 

ticâret malının zekâtı verilmez. 

ALTIN, GÜMÜŞ ve TİCÂRET MALI ZEKÂTI — Canlı, cansız her mal, 

meselâ yerden, denizden çıkarılmış tuzlar, oksidler, naft, ya’nî petrol ve benzerleri, 

ticâret yapmak için, ya’nî satmak için satın alındıkları zemân, (Ticâret eşyâsı) 

olurlar. Altın ile gümüş her ne niyyet ile olursa olsun, hep ticâret eşyâsıdır. 

Ödünc alma karşılığı olan borclar ve zekât vermek farz olduğu günden önce ödeme 

zemânı gelmiş olan müeccel [taksîdli] kul borcları, nisâb hesâbına katılmaz. 

Ya’nî bunlar, altın ve gümüşden ve ticâret eşyâsından elde mevcûd olanların ve alacakların 

kıymetinden çıkarıldıkdan sonra, kalanlar, nisâb mikdârı olursa, bir sene 

sonra zekâtlarını vermek farz olur. Zekât farz oldukdan sonra yapılan borclar 

özr olmaz, bunların zekâtı verilir. Geçmiş senelerin ödenmemiş zekâtları kul borcu 

sayılır. Müeccel olan, ya’nî zekât farz oldukdan sonra, belli zemânda ödenecek 

olan eski borcların, meselâ talâk vaktine müeccel mehrin nisâb hesâbına katılacaklarını, 

ya’nî zekâtlarının verileceğini bildiren kitâblar İbni Âbidînde yazılı ise de, 

bunların nisâba katılmamasının sahîh olduğu (Dürr-ül-muhtâr), (Hindiyye), 

(Dürr-ül-müntekâ), (Dâmâd) ve (Cevhere)de yazılıdır. Hac, nezr ve keffâret için 

saklanan paraların zekâtı verilir. Çünki, kul borcu değildirler. Elinde nisâb mikdârı 

altını veyâ gümüşü olan, yıl sonuna doğru birkaç teneke arpa ödünç alsa, yıl 

sonunda bu arpa da elinde bulunsa, zekât vermesi lâzım olmaz. Çünki borc, önce 

zekât malından ödenir. Zekât hesâbına katılmıyan arpadan ödenmesi düşünülemez. 

Alacaklara gelince, İmâm-ı a’zama göre, üç dürlü alacak vardır: 

1 — (Deyn-i kavî), ödünc verilen zekât malı ve zekât malının satışı karşılığı alınacak 

olan (Semen)dir. Nisâb hesâbına katılır. Alınacak para veyâ bunun ile yanında 

bulunanın toplamı nisâb mikdârı oldukdan bir sene sonra, eline geçen her 

mikdârın kırkda birini hemen vermesi farz olur. İki sene sonra eline geçenin iki yıllık, 

üç sene sonra geçenin üç yıllık zekâtını verir. Meselâ, üçyüz dirhem gümüş alacağı 

olan, üç sene sonra, ikiyüz dirhem alırsa, bunun, üç yıl için, beşer dirhemden, 

onbeş dirhem zekâtını verir. Almadan önce zekâtını vermesi lâzım olmaz. Kirâcı, 

mal sâhibinin izni ile, kirâ karşılığı ta’mîr yaparsa, bu masrafı mal sâhibine ödünc 

vermiş olur. (İbni Âbidîn). 

2 — (Deyn-i mütevassıt), ticâret malı olmıyan zekât hayvanlarının ve köle, ev, 

yiyecek, içecek gibi ihtiyâc maddelerinin satışları karşılığı ve binâların kirâ alacaklarıdır. 

Nisâb hesâbına katılır. Nisâba mâlik oldukdan bir sene sonra, eline nisâb 

mikdârı veyâ dahâ çok geçince, her sene için, aldığının kırkda biri hemen verilir. 

– 294 –

3 — (Deyn-i za’îf), mîrâs, mehr mallarıdır. Nisâb hesâbına katılır. Nisâb mikdârı 

teslîm aldıkdan bir yıl sonra yalnız o yılın zekâtı verilir. Elinde nisâb mikdârı 

mal da varsa, deynden aldığını, buna katıp, elindekinin bir yılı temâm olunca, 

aldığının zekâtını da birlikde verir. Bunun için ayrıca bir yıl beklemez. Kavî ve vasat 

deynleri de bir sene geçmeden önce alınca, böylece elindeki nisâba katarak zekâtlarını 

birlikde verir. İki imâma göre “rahmetullahi teâlâ aleyhimâ”, her alacak, 

nisâb mikdârı ise, alınan mikdâr az ise de, bir yıl geçmişse, zekâtı verilir. 

Gayb olmuş, denize düşmüş, gasb olunmuş, gömüldüğü yer unutulmuş mal ve 

inkâr olunan alacaklar, tam mülk olmadıkları için, nisâb hesâbına katılmaz ve ele 

geçerlerse, önceki senelerin zekâtları verilmez. 

Senedli veyâ iki şâhidli olan veyâ i’tirâf olunan alacaklar, iflâs edende ve fakîrde 

de olsa, nisâba katılır. Ele geçince, geçmiş yılların zekâtı da verilir. 

İHTİYÂC EŞYÂSI — İnsanı ölümden koruyan şeylerdir. Bunların birincisi nafakadır. 

Nafaka da üçdür: Yiyecek, giyecek ve evdir. Yiyecek deyince, mutfak eşyâsı 

da anlaşılır. Ev demek, ev eşyâsı da demekdir. Binek hayvanı veyâ arabası, silâhları, 

hizmetcisi ve san’at âletleri ve lüzûmlu kitâbları da ihtiyâc eşyâsı sayılır. 

Hacca gitmek için de, yine bu ihtiyâc eşyâsından fazla parası, malı olması lâzımdır. 

Nafaka, kendinin ve bakması vâcib olanların nafakasıdır. Bunların ihtiyâcdan 

fazla olanı ve din ve meslek kitâblarından başka kitâbların hepsi, hac parası için 

satılır ve kurban, fıtra nisâbına katılır. Fekat, ticâret niyyeti olmadıkça, zekât nisâbına 

katılmaz. Hacca gitmek için, oturduğu evden fazla evi satılır. Fekat, bir evin 

fazla odaları satılmaz. Oturduğu evini satıp, kirâ ile ev tutmak lâzım değildir. 

Hac vakti gelmeden önce, ihtiyâc eşyâsı satın almak câizdir. Hac farz oldukdan sonra, 

bunları alarak hac parasını yimek câiz değildir. Önce hacca gitmesi lâzımdır. 

İbni Âbidîn haccı anlatırken buyuruyor ki, (Bir senelik yiyecek veyâ parası nafaka 

sayılır. Dahâ fazlasını satıp hacca gidilir. Tüccârın, esnafın, san’at sâhiblerinin, 

çiftcinin kendi memleketlerinde âdet olan sermâyeleri, hac için ihtiyâc eşyâsıdır. 

Kendinin ve bakması kendine vâcib olanların nafakası, bulunduğu şehrin âdetine 

ve arkadaşlarına göre hesâb edilir. İyi, temiz ve güzel yimek, giyinmek lâzımdır. 

İsrâf da etmemelidir. Kul hakkı, Allahü teâlânın hakkından önce ödenir. Hacca 

gitmek için ödünc almamalıdır. Ödemesi muhakkak ise alınabilir). 

İhtiyâc eşyâsını almak için ve cenâze masrafının yapılması için ayırdığı para nisâb 

hesâbına katılır. Yalnız bu parası bulunan kimse, nisâb mikdârı olduğu günden 

bir sene sonra, yine nisâb mikdârından az olmazsa, elinde kalan bu paranın zekâtını 

verir. Çünki, zekât, fıtra ve kurban için, ihtiyâc eşyâsına mâlik olmak şart 

değildir. Bu eşyâdan elde bulunanı nisâba katılmaz. 

Altın ile gümüşün ağırlığı ve ticâret eşyâsının mal oluş kıymeti, nisâb mikdârı 

oldukdan i’tibâren, bir hicrî sene, ya’nî arabî sene [354 gün] elde kalırsa, yıl sonunda 

elde bulunanın kırkda birini, zekât niyyeti ile ayırıp, müslimân fakîrlere vermek 

farzdır. Acele edip, hemen vermek vâcibdir. Özrsüz gecikdirmek mekrûh olur. Verirken 

dört mezhebde de niyyet etmek ve zekât olduğunu söylemek lâzım değildir. 

Altının nisâbı yirmi miskaldir. Miskal, ağırlık ölçü birimidir. Ağırlık, uzunluk, 

hacm, zemân ve kıymet [para] ölçü birimleri, şer’î birimler ve urfî birimler olarak, 

ikiye ayrılır: Şer’î birimler, Peygamberimiz “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” 

zemânında kullanılan ve hadîs-i şerîflerde ismleri geçen birimlerdir. Bunlardan 

ba’zılarının mikdârları ne kadar olduğunu dört mezheb imâmları farklı bildirmişlerdir. 

Urfî birimler, kullanılması âdet olan veyâ hükûmetlerin kabûl etdikleri birimlerdir. 

Meselâ, hanefîdeki miskal ile şâfi’îdeki ve mâlikîdeki miskal birbirinden 

farklı olduğu gibi, çeşidli urfî miskaller mevcûddur. Hanefî mezhebinde, bir miskal, 

yirmi kırâtdır. Bir kırât-ı şer’î, kabuksuz, uçları kesilmiş, kuru beş arpadır. [Ec- 

– 295 –

zâhânedeki hassâs terâzî ile yapdığım tecribelerle] böyle beş arpanın yirmidört santigram 

[0,24 gr.] ağırlığında olduğu görüldü. Böylece, bir şer’î miskal, yüz arpa, mâlikîde 

bir miskalin yetmişiki arpa olduğu (Zahîre)de yazılıdır. Bir miskal, mâlikîde 

üçbuçuk [3,456] gram ve hanefîde, dört gram ve seksen santigram [4,80 gr.] ağırlığında 

olmakdadır. O hâlde, altının nisâbı, [96] gramdır. Osmânlı devletinde son 

kabûl edilen urfî miskal 24 kırât ve bir kırât da [20] santigram idi. Buna göre, urfî 

miskal 4,80 gram olmakdadır. Şer’î miskal ile urfî miskal aynı ağırlıkda olmakdadır. 

Bir Osmânlı ve Cumhûriyyet altını bir buçuk miskal ağırlığında olduğu için, 

nisâb mikdârı, 20÷1,5=13,3 adet altın liradır. Bir liralık altın, [7,20] gramdır. 13,3 

adet altın, 96 gram olur. Demek ki, onüç aded ve bir sülüs [13,3] altın lirası veyâ 

bu kadar değerinde kâğıd parası olan kimsenin, zekât vermesi farz olur. Bir miskal 

20 kırâtdır deyince, şer’î miskâl anlaşılır. Bu miskalin kaç gram olduğunu anlamak 

için, 20 yi bir şer’î kırâtın ağırlığı olan, 0,24 ile çarpmak lâzım olur. Urfî kırâtın 

ağırlığı olan 0,20 ile çarpılırsa, bulunan 4 gr., şer’î miskalin ağırlığı olmadığı 

gibi, urfî miskalin de olmaz. Altının nisâb mikdârını bu yanlış miskale göre yaparak 

4x20=80 gramdır demek de doğru olmaz. 

Gümüşün nisâbı, ikiyüz dirhem-i şer’îdir. Bir dirhem-i şer’î, ondört kırât-ı 

şer’îdir. Yetmiş arpadır. Mâlikîde ellibeş arpa olup, [2,64] gramdır. Hanefîde, on 

dirhemin ağırlığı, yedi miskalin ağırlığına müsâvî olmakdadır. Bir miskalden, onda 

üçü çıkarılınca, bir dirhem olur. Bir dirheme, yedide üçü ilâve edilince bir 

miskal olur. Bir dirhem-i şer’î, 0,24x14=3,36 üç gram ve otuzaltı santi gramdır. [3,36 

gram.] O hâlde, Hanefîde gümüşün nisâbı, 2800 kırât veyâ altıyüzyetmişiki [672] 

gramdır. Bir mecidiye, beş miskaldir. Ya’nî yüz kırât-ı şer’î, ya’nî yirmidört gram 

olduğundan, yirmisekiz mecidiyesi olana zekât farz olur. Yirmi miskal altın ile ikiyüz 

dirhem gümüş, ortak bir nisâb mikdârını gösterdikleri için, değerlerinin birbirine 

eşit olması lâzımdır. Buna göre, islâmiyyetde bir miskal altın, on dirhem gümüş 

kıymetinde oluyor. Bu da, yedi miskal ağırlığında gümüşdür. Bir gram altın, 

yedi gram gümüş değerinde olur. Buna göre islâmiyyetde, para olarak kullanılan 

altının kıymeti, aynı ağırlıkdaki gümüş paranın kıymetinin yedi katıdır. Bugün gümüş, 

para olarak kullanılmıyor. Gümüş eşyânın değeri çok düşükdür. Bunun için, 

kâğıd paraların ve ticâret eşyâsının nisâbını hesâb etmek için, gümüşün değeri kullanılamaz. 

İbni Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh”, mal zekâtı kısmında diyor ki, 

(Kırât-ı urfî dört arpadır. Dirhem-i şer’î, yetmiş arpa, dirhem-i urfî, onaltı kırât, 

ya’nî 64 arpa ağırlığında olduğundan, dirhem-i urfî dahâ küçükdür). [O hâlde, eskiden 

kullanılan bu dirhem-i urfî, takrîben üç gramdır. Osmânlıların son zemânlarında 

kullanılmış olan bir kırât, dört buğday vezninde olup, yirmi santigram, [0,20 

gram] idi ve bir dirhem=16 kırât=[3,20] gram idi. 

(El-mukaddemet-ül-hadremiyye)de diyor ki, (Şâfi’î mezhebinde bir miskal, 

24 kırât ağırlığındadır. Bir dirhem-i şer’î, 16,8 kırât ağırlığında olur). (Misbâh-unnecât) 

ve (Envâr)de diyor ki, (Şâfi’îde, bir miskal [72] arpadır. Bir miskal, bir dirhemden, 

dirhemin yedide üçü kadar fazladır. Ticâret eşyâsının kıymeti kendi semeni 

ile, ya’nî alış fiyâtı ile hesâb edilir). Bir miskal [24] kırât, bu da 72 arpa olunca, 

şâfi’îde bir kırât üç arpa ağırlığında olur ki, bu da, 14,4 santigramdır. Bir miskal, 

takrîben üçbuçuk [3,45] gram, yirmi miskal, altmışdokuz [69] gram olur ki, yaklaşık 

olarak dokuzbuçuk altındır. Şâfi’î ve hanbelî mezheblerinde de bir dirhem, 

bir miskalden onda üçü noksan olduğundan, bir dirhem, 16,8 kırât, ya’nî iki gram 

ve kırkiki santigram [2,42 gr.] olur. Gümüşün nisâbı da dörtyüzseksendört [484] 

gram olmakdadır. Mâlikî mezhebinde, bir miskal [72] arpa, bir dirhem ise [55] arpa 

olduğu (Cevâhir-üz-zekiyye)de yazılıdır. Şâfi’î mezhebinde, bir malın zekâtı, 

başka cins maldan verilemez. Meselâ altın yerine gümüş ve buğday yerine arpa verilemez. 

Şâfi’îlerin Hanefî mezhebini taklîd ederek, mal yerine nakd vermeleri ve 

yedi sınıfın hepsine değil de, diledikleri bir veyâ birkaç sınıfa vermeleri câiz ola- 

– 296 –

cağı, (Kimyâ-i se’âdet)de ve İbni Hacer-i Mekkînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Fetâvâ-i 

fıkhiyye)sinde yazılıdır. 

(Dürr-ül-muhtâr) ikinci cild, otuzuncu sahîfede diyor ki, (Zekât nisâbı gümüş 

ile hesâb edileceği zemân, dirhem-i şer’î kullanılır. Her şehrde kullanılmakda 

olan urfî dirhem de, kullanılabilir diyenler oldu). İbni Âbidîn bu satırları açıklarken 

buyuruyor ki, (Her şehrde kullanılmakda olan dirhem üzerinden hesâb olunur 

diyen âlimler diyor ki, fekat kullanılan dirhemlerin ağırlığı, Resûlullahın 

“sallallahü aleyhi ve sellem” zemânında kullanılan üç çeşid dirhemin en hafîfinden 

dahâ az olmaması lâzımdır. En hafîf dirhem, yarım miskal, ya’nî on kırat 

ağırlığında idi. Böyle değilse, nisâbın, ondört kırât olan dirhem-i şer’î ile hesâb edilmesi 

lâzımdır. Hanefî âlimlerinin çoğu, bu şer’î dirhemi söylemekdedir. Eskilerin 

de, yenilerin de kitâblarından bu dirhem anlaşılmakdadır). Görülüyor ki, bir 

memleketde eskiden kullanılmış olup sonradan bırakılmış olan veyâ yeni kullanılanı, 

dirhem-i şer’îden hafîf olan dirhemlerle zekât hesâb edilemez. Bunun için, gümüşe 

göre nisâbı, eski İstanbul veyâ Mısr dirhemleri ile hesâb etmek câiz değildir. 

Üç gram ve otuzaltı santigram [3,36 gr.] ağırlığında olan dirhem-i şer’î ile hesâb yapmak 

lâzımdır. 

Âlimlerin çoğuna göre, altın ile gümüş her ne hâl ve şeklde olursa olsun ve her 

ne niyyet ile saklanırsa saklansın, zekâtı verilir. Şâfi’înin sahîh kavlinde ve hanbelî 

mezhebinde, kadınların zînet olarak kullandıkları altının ve gümüşün zekâtı verilmez. 

Altın ve gümüş, saf iken yumuşak olduklarından, para ve süs olarak kullanılamaz. 

Bakır veyâ başka ma’denle karışık halîta [alaşım, alliage, legierung] hâlinde 

kullanılırlar. Altın ve gümüşü yarıdan [% 50 den] çok olan, ya’nî ayârı onikiden 

yukarı olan altın ve gümüşlere, saf gibi bakılır. Bunların ayâr farkları düşünülemez. 

Altını ve gümüşü yarı veyâ dahâ az olan halîtalar ise, ticâret eşyâsı gibidir. 

[Kânûnî sultân Süleymân “rahmetullahi teâlâ aleyh” zemânında, gümüş nisâbı 840 

akça olduğu, Ebüssü’ûd efendi “rahmetullahi teâlâ aleyh” fetvâsında yazılıdır. Demek 

ki bir akça, 0,24 dirhem, ya’nî seksen santigram [0,8 gr.] gümüş imiş. Abdürrahmân 

Şeref beğ, 1309 [m. 1892] baskılı (Târîh-i devlet-i Osmâniyye) kitâbında 

diyor ki, (Sultân Süleymân zemânında, bir dirhem gümüşden üç akçe basılırdı. 1100 

[m. 1688] senesinden sonra, gümüş mikdârı altı def’a azaldı.) 1308 [m. 1891] târîhli 

(Osmânlı takvîmi)nde, (Bir parça üç akçadır. Bir akça üç fülûsdur) yazılıdır.] 

Ticâret eşyâsının kıymeti, ya’nî nisâb hesâb edildiği vaktdeki alış fiyâtı, alış verişde 

kullanılan altın veyâ gümüş paradan hangisi ile nisâb mikdârı oluyorsa, 

onun ile hesâb edilir. İkisi ile de nisâb mikdârı oluyorsa, fakîrlere dahâ fâideli olanı 

ile hesâb edilir. Para olarak kullanılmayan altın ve gümüş ile hesâb edilmez. Hükûmet 

tarafından damgalı altın veyâ gümüş paralardan kıymeti en az olanı ile hesâb 

edilir. Hangisi ile hesâb edildi ise, yine onun ile zekât farz olduğu gündeki, ya’nî 

nisâb üzerinden bir sene geçdikden sonraki piyasaya göre, yeniden hesâb edilen 

kıymetinin, ya’nî alış fiyâtının veyâ eşyânın kendisinin kırkda biri verilir. Altın ile 

gümüşün para olarak kullanılmadığı yerlerde, başka metal veyâ kâğıd paralar, şimdi 

altın karşılığıdır. Böyle paralarla satın alınmış olan ticâret eşyâsının ve kâğıd paraların, 

fıtra ve kurbanın nisâbları, Şeyhayne “rahmetullahi teâlâ aleyhimâ” uyarak, 

damgalı altın paralardan kıymeti en az olanı ile hesâb edilir. Gümüş ile hesâb 

edilmez. (Keşf-i rümûz)da diyor ki, (Eşyânın kıymetleri altın ve gümüş ile anlaşılır). 

Ticâret için olmıyan, ya’nî satılık olmıyan evlerin, apartmanların, san’at âletlerinin, 

motör, tezgâh, kamyon ve gemilerin ve ne kadar çok olursa olsun evde kullanılan 

eşyânın zekâtı verilmez. San’at sâhibleri, sanâyı’cılar, i’mâlâtcılar, ham ve 

işlenmiş, ma’mûl eşyânın zekâtını verirler. Demirbaş eşyânın zekâtı verilmez. Ticâret 

eşyâsından evde kullanılmak için ve ticâret olunan gıdâdan bir senelik ev ih- 

– 297 –

tiyâcı için ayrılmış olanların da verilmez. Ya’nî bütün bunlar ve ödenecek borçlar, 

nisâb hesâbına katılmaz. Bütün bu eşyâyı ve yiyecek, içecek ve giyecek ve barınacak 

ev gibi lüzûmlu nafakayı satın almak için sakladığı altın, gümüş ve kâğıd paranın 

hepsi nisâb hesâbına katılır. Ya’nî zekâtları verilir. 

İbni Âbidîn “rahmetullahi aleyh” buyuruyor ki: Ticâret eşyâsının altın ve gümüş 

üzerinden kıymetleri, nisâb mikdârını bulmaz ise ve yanında altın veyâ gümüş 

de varsa, eşyânın kıymeti altın veyâ gümüş kıymetine eklenerek, nisâb temâmlanır. 

Meselâ, yüz dirhem gümüş kıymetinde, satılık buğdayı ile, yine yüz dirhem kıymetinde 

beş miskal altını bulunursa, zekât verecekdir. Çünki, altının ve buğdayın 

gümüş üzerinden kıymetleri ikiyüz dirhem olup, nisâbı doldurmakdadır. 

Yalnız altını olan, zekâtını, altın olarak verir. Gümüş olarak kıymeti verilmez. 

Gümüşün zekâtı da, altın olarak verilemez. Yalnız altını veyâ gümüşü veyâ kâğıd 

parası olup da, ticâret eşyâsı bulunmıyan kimse, bunların zekâtı olarak, başka mal 

veremez. Şernblâlînin (Merâkıl-felâh) kitâbında, (Altın ve gümüş yerine, bunların 

kıymeti kadar (Urûz) [Altın ve gümüşden başka, canlı veyâ cansız, her çeşid 

mal] vermek sahîh olur) buyuruyor ise de, o sahîfe temâm okunursa, altın, gümüş 

yerine ticâret yapdığı maldan verileceği anlaşılmakdadır. Nitekim, (Tahtâvî) 

“rahmetullahi teâlâ aleyh”, bu kitâbı açıklarken, (Urûz ticâret malı demekdir) diyor. 

Bütün fıkh kitâblarında da, açıkca bildirildiği gibi, altın veyâ gümüş ile birlikde, 

ticâret eşyâsı da bulunan bir tüccâr, herbiri ayrı ayrı nisâb mikdârında olsalar 

dahî, altın ve gümüş zekâtı olarak da, ticâret malından verebilir. 

İbni Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh”, koyunların zekâtını anlatırken buyuruyor 

ki: Zekât ve uşr ve harâc ve fıtra ve nezr ve keffâret olarak verilecek mallar 

yerine bunların kıymetlerini de vermek câizdir. Ya’nî, bunların kendileri mevcûd 

olduğu hâlde, aynı değerde olan, kendi cinslerinden veyâ başka cinsden zekât 

malı veyâ altın, gümüş para da verilebilir. [Kâğıd para verilmiyeceği aşağıda bildirilecekdir.] 

Hayvanın kıymeti, verileceği gündeki piyasaya göre hesâb edilir. Orta 

dört koyun yerine, semiz üç koyun verilebilir. Fekat, ağırlık ve hacm ile ölçülen 

mal yerine kendi cinslerinden kıymetleri verilemez. Başka cinsden kıymetleri 

verilebilir. Altın ve gümüşün zekâtı ağırlıkları ile, ya’nî dartarak verilir. Ticâret 

için olan hubûbâtın ise, hacmları ile, ya’nî ölçek ile verilir. Böyle fâiz olabilen 

[ya’nî vezn veyâ hacm ile ölçülen] malların kendi cinsinden, kıymetleri verilmez. 

Meselâ, beş dirhem bakırlı gümüş yerine, aynı kıymetde, dört dirhem saf gümüş 

verilemez. Beş dirhem hâlis yerine, beş dirhem âdî, ya’nî ayârı düşük verilir. Fekat 

bu sûretde, bile bile vermek mekrûh olur. Beş kile âdî buğday yerine, aynı kıymetde 

olan dört kile hâlis buğday verilemez. Bir kile dahâ vermek lâzım olur. Fekat 

bunlardan herhangi birinin zekâtı olarak başka cinsden ticâret malı verilirken, 

o memleketlerdeki alış kıymeti hesâb edilerek verilir. Meselâ, ikiyüz dirhem ağırlığında 

olan bir gümüş ibrik, san’at, işçilik bakımından üçyüz dirhem kıymetinde 

olsa, bunun zekâtı beş dirhem gümüş verilir. Beş dirhem gümüş kıymetinde altın 

verilemez. Yedi buçuk dirhem gümüş kıymetinde altın vermek lâzımdır. Hem 

altını, hem gümüşü olup, her biri ayrı ayrı nisâb mikdârı ise, zekâtları ayrı ayrı dartı 

ile verilir ise de, yalnız bu takdîrde, ya’nî hem altını, hem gümüşü bulunan bir 

kimse, nisâb mikdârı oldukları zemân dahî, fukarâya fâideli olmak, ya’nî geçer akça 

verilmiş olmak şartı ile, kıymeti hesâb edilerek, ikisinden birini vermek de câiz 

olur. Hem altını, hem de gümüşü olup, birisi veyâ her biri, nisâb mikdârından 

az ise, bu vakt, herhangi birinin, diğeri üzerinden kıymeti alınarak birisinin nisâbı 

doldurulabilir ise, öteki yerine de, bu verilir. Yine fukarâya fâideli olan hesâb 

edilmeli ve verilmelidir. [Birinci kısm, 83. cü maddeye bakınız!] Yüz dirhem ağırlığında 

gümüş bir ibriğin işçilik kıymeti ikiyüz dirhem olsa, zekâtı lâzım gelmez. 

Zîrâ zekât, ağırlık ile hesâb edilir. Yüzelli dirhem gümüşü ile, kırk dirhem kıymetinde, 

beş miskal altını olan, zekât verecekdir. Çünki, altının gümüşe ilâvesi nisâ- 

– 298 –

ı doldurmuyor ise de, gümüşün altına ilâvesinde nisâbı hâsıl olmakdadır. Doksanbeş 

dirhem gümüşü ile, bir miskal altını olsa ve bir miskal altın kıymeti, beş dirhem 

gümüş ise, altın nisâbını doldurduğu için zekât verir. 

Bir kimse, zekât niyyeti ile kırkda bir ayırmadan veyâ verirken niyyet etmeden, 

fakîrlere milyonlarla lira dağıtsa, zekât vermiş olmaz. Çünki, ayırırken veyâ kendi 

vekîline veyâ fakîre veyâ fakîrin vekîline verirken niyyet etmesi farzdır. 

Eldeki para ve ticâret malı nisâb mikdârı oldukdan sonra, bir sene temâm olmadan, 

azalıp nisâbdan aşağı düşse veyâ dahâ çoğalırsa, zekâta te’sîri olmaz. 

Ya’nî, sene sonunda, nisâb mikdârından az olmaz ise, mevcûdun zekâtı verilir. Sene 

sonunda elinde bulunan paradan, yiyecek, giyecek, ev satın almak, kirâ vermek 

gibi lüzûmlu paraları düşmez. Bütün paranın zekâtını verip kalanı bunlara harc e- 

der. Hanefîde ve Şâfi’îde, sene sonu gelmeden önce, nisâb telef olur veyâ telef ederse, 

ya’nî elinde zekât malı nisâb mikdârı kalmazsa, evvelki nisâb sayılmaz olur. Yeniden 

nisâba mâlik olursa, yeniden bir sene dahâ bekleyip, sene sonunda da, nisâb 

elinde kalırsa, bu elindekinin kırkda birini, niyyet ile, ayırıp, verir. Mâlikî ve 

hanbelî mezheblerinde, nisâb helâk olursa, yine böyledir. Fekat, zekâtdan kaçmak 

için, kendi telef ederse, evvelki nisâb değişmez. Bir sene geçdikden birkaç gün sonra, 

eline çok para, mal gelse, bunun zekâtı hemen verilmez. Bir sene sonra, elinde 

bu da kalırsa, verilir. Alacak başkadır, ele geçen başkadır. (Câmi’ur-rümûz) kitâbı, 

seksenaltıncı sahîfede buyuruyor ki, (Nisâba mâlik oldukdan sonra, bir sene 

temâm olmadan önce satın alınan ticâret eşyâsı ve tevellüd ederek veyâ hediyye, 

mîrâs, vasıyyet sûretleri ile ele geçen (Sâime) hayvan ve altın, gümüş, hattâ sene 

sonuna yakın iken de ele geçseler, kendi cinsinden nisâblara eklenerek hepsinin 

zekâtı birlikde verilir. Buradan anlaşılıyor ki, sene temâm oldukdan sonra ele geçenler 

nisâba eklenmez. Ya’nî o senenin zekâtına sokulmayıp, ondan sonra gelen 

senenin zekâtına bırakılır. Yine anlaşılıyor ki, nisâbı olmıyanların eline geçerlerse, 

bunların, o sene zekâtları verilmez). 

KÂĞID PARA ZEKÂTI — Kâğıd paraların zekâtını da vermek lâzımdır. 

Şî’îler altın ve gümüşden başka paraların zekâtı verilmez, diyorlar. Nûr-i Osmâniyye 

kütübhânesi, [1968] numaralı (Tâtârhâniyye) kitâbının sâhibi “rahmetullahi 

teâlâ aleyh”, doksanbeşinci sahîfede diyor ki, (Gümüş para gibi kullanılan Fülûs, 

ya’nî bakır paraların kıymeti, ikiyüz dirhem gümüş veyâ yirmi miskal altın olduğu 

zemân, bu paranın zekâtını vermek lâzımdır. Ticâret niyyeti ile kullanması 

şart değildir ve kıymeti, ya’nî değeri kadar altın verilir). 

[(Miftâh-üsse’âde) kitâbının sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” arabî olarak diyor 

ki, (Fülûs denilen bakır paraların gümüş para ile hesâb edilen kıymetleri ikiyüz 

dirhem gümüş olursa, bu fülûsların değerlerinin kırkda biri kadar gümüş parayı 

zekât olarak vermek lâzım olur). Bundan anlaşılıyor ki, şimdi kâğıd liraların 

zekâtını altın lira olarak vermek lâzımdır. Kâğıd olarak verilemez. 

(Dürr-ül-müntekâ) kitâbının sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh”, Sarf bahsi sonunda 

diyor ki, (Fülûs, geçer akça olduğu zemân, gümüş para gibidir. Geçmez ise, 

başka mallar gibidir. Sayısı veyâ ağırlığı belli olan, meselâ bir dirhem ağırlığında 

fülûs ile mal satın almak câizdir. Bir dirhem ağırlığında fülûs ödemesi lâzım olur. 

Fülûs, aslında para değildir. Gümüş dirhem parçalarının yerini tutmak için basılmış 

ma’den parçaları olup, ucuz şeyleri satın almak için kullanılır.)] 

Kâğıd paraların nisâbları, çarşıda kullanılan en ucuz altın para ile hesâb edilir. 

Çünki kâğıd paralar, altın karşılığı senedlerdir ve kendi kıymetleri azdır. Altın karşılığı 

olan i’tibârî kıymetleri hükûmetler tarafından konmuşdur. Her zemân değişmekdedir. 

Karşılıkları kadar altın liraların kırkda biri veyâ bunun ağırlığı kadar 

her çeşid altın verilmelidir. Fakîre altını teslîm etdikden sonra, ona kolaylık olmak 

için, altınları piyasadaki kıymetine göre ondan satın alıp, ona kâğıd para verilebilir. 

Nakdeynden, ya’nî altından ve gümüşden başka ticâret eşyâsını böyle satın alıp, 

– 299 –

kendisinin kullanması mekrûh olduğu (Buhârî)de yazılıdır. Kâğıd olarak verilen zekâtlar 

sahîh olmaz. Tekrâr vermek lâzımdır. Sonradan fakîr olan, az altın ile devr 

yaparak kazâ eder. Asrlardan beri müslimânlar, zekâtlarını altın, gümüş olarak vermişdir. 

Hiçbir din âlimi, fülûs denilen paraların ve borç senedinin zekât olarak verileceğini 

söylememişdir. 5 Mayıs 1338 [m. 1922] târîhli fetvâ denilen yazı doğru değildir. 

Şâfi’îde câiz olmadığı (İkdül-ceyyid)de yazılıdır. [Birinci kısm, 54. ncü maddenin 

sonuna bakınız!] 

(İbni Âbidîn) “rahmetullahi teâlâ aleyh”, sarf, ya’nî sarraflık satışını anlatırken 

diyor ki, (Fülûs, ya’nî bakır paralar, geçer akçe ise, üzerindeki değere göre para 

olur. Üzerindeki değer geçer değilse, kıymetsiz mal olur). Onüçüncü sahîfesinde 

diyor ki, (Ödenecek senedlerin iki dürlü değeri vardır: Üzerinde yazılı olan değeri 

olup, sened sâhibinin, kendinde bulunmıyan malını göstermekdedir. Kâğıdın kendi 

değeri ise pek azdır). İnsanın malı, kendinde bulunuyorsa, bu mala (Ayn) denir. 

Kendinde bulunmıyorsa, (Deyn) denir. Kâğıd liraların üzerlerinde yazılı olan 

değerler, deyn olan zekât malını göstermekdedir. (Dürr-ül-muhtâr), onikinci sahîfede 

diyor ki, (Ayn veyâ geri alınacak deyn olan malın zekâtını deyn olan maldan 

vermek câiz değildir. Ayn olan maldan vermek lâzımdır). Meselâ fakîrden alacağı 

olan ikiyüz dirhemin beş dirhemini zekât niyyeti ile ona bağışlayıp kalanı alsa, 

câiz olmaz. Ancak beş dirhemin zekâtı verilmiş olur. 

(Kâğıd paralar, birkaç kişi arasında yapılan âdî senede benzetilemez. Bunlar her 

yerde geçer. Altın gibidirler) demek doğru değildir. Çünki, (İbni Âbidîn) yemîn 

bahsinde diyor ki, İmâm-ı Ebû Yûsüf, Hârûn Reşîd için yazdığı, (Harâc ve Uşr) 

kitâbında buyuruyor ki, (Halîfenin, toprak sâhiblerinden, harâc ve uşr olarak, altın, 

gümüş yerine, başka geçer akça, meselâ sütûka denilen parayı alması harâmdır. 

Çünki bunlar, herkesin kabûl etdiği damgalı para ise de, altın değil, bakır paradır. 

Altın, gümüş olmayan parayı zekât ve harâc olarak alması harâmdır). 

Kâğıd paraların zekâtını, altın olarak vermek takvâ değildir. İbâdetlerde takvâ, 

bunların bir mezhebin imâmlarının hepsine, hattâ her mezhebe uygun olmasına 

çalışmak demekdir. Fakîr, kâğıd paraya râzı oluyor ve onunla ihtiyâclarını gideriyor 

denirse, fakîrin râzı olması değil, Allahü teâlânın râzı olması ve kabûl etmesi 

lâzımdır. Meselâ, (İbni Âbidîn) onikinci sahîfede diyor ki: (Bir zenginin, bir 

fakîrden alacağı olsa, fakîre borç senedini verip, sana, alacağım kadar zekât vermeğe 

niyyet etdim. Sen de kabûl et ve borcuna karşılık tut, ödeşmiş olalım dese, 

fakîr de kabûl etdim dese, islâmiyyet, bunu kabûl etmiyor ve zengin, zekâtını 

vermiş olmuyor. Çünki, zekât, lâf ile, borc senedi vermek ile, râzı olmak ile edâ edilmiş 

olmuyor. Mal teslîm etmek ile oluyor. Bu zenginin, zekâtını fakîre vermesi, fakîrin 

de, aldıkdan sonra, tekrâr zengine geri vererek borcunu ödemesi lâzımdır. 

Şâfi’î ve hanbelî mezheblerinde de böyledir. Fakîrin, bu parayı geri vereceğine güvenemiyorsa, 

güvendiği birini fakîre göstererek, zekâtını almak ve borcunu ödemek 

için, bunu vekîl yap der. Zekâtı bu vekîle verir. Vekîl de, zengine geri vererek, 

fakîrin borcunu öder). Böyle olduğu (Dürr-i yektâ) ve (Mîzân-ı kübrâ) kitâblarında 


(İbni Âbidîn) “rahmetullahi teâlâ aleyh” yine aynı sahîfede buyuruyor ki: 

(Zengin bir kimse, ayn olan, ya’nî elinde bulunan malının [veyâ elinde bulunan kâğıd 

paraların karşılığı deyn olan altınların] zekâtını fakîre vermek için, başka birinde 

bulunan alacağının senedlerini [veyâ bankadan veyâ sarrafdan altın alacak 

kadar kâğıd parayı] o fakîre verip, senedlerde yazılı malı, borçludan almasını 

[veyâ o kâğıd paralarla bankadan, sarrafdan altın almasını] fakîre emr etse, fakîr 

o malı, borçludan aldığı zemân [ya’nî kâğıd para verip altın alınca] zenginin zekâtı 

ayn olarak verilmiş olur. Malı [altını] fakîr teslîm almadıkca, yalnız senedi [kâğıd 

parayı] vermekle, zekât verilmiş olmaz. Çünki, fakîr, o malı [altını] aldığı zemân, 

borc senedi [ya’nî kâğıd para], mal [altın] olup, aynın [ve deynin] zekâtı, ayn 

– 300 –

olarak verilmiş oluyor). Görülüyor ki, kâğıd para zekâtını, altın olarak vermek veyâ 

kâğıd olarak verilince, bunu fakîrin bankadan veyâ sarrafdan altına çevirmesi 

ve kâğıd para verirken, bunu altına çevirmesi için, fakîre emr etmek, muhakkak 

lâzımdır. Verilen kâğıd parayı, fakîr altına çevirmezse, zengin zekât vermiş olmaz. 

Zîrâ altına çevirmek, ya’nî deyn olan malın zekâtını ayn olarak vermek, zenginin 

vazîfesidir. 

Hülâsa: Ticâret eşyâsı bulunmıyanlar, kâğıd paralarının zekâtını altın olarak vermelidir. 

Verilecek kâğıd parayı altına çevirmek, altın bulmak her zemân kolaydır. 

Zîrâ, altının lira olması şart değildir. Dartarak, bileyzik, yüzük veyâ herhangi bir 

şekldeki altın verilebilir. Bunlar da, her yerde, kuyumcularda bulunur. Bulunduğu 

yerde hiç altın bulunmıyan bir zengin, ticâret eşyâsı da yoksa, altın bulunan bir 

şehrdeki bir müslimânı vekîl edip, buna kâğıd para gönderir. Bu vekîl de, kâğıd paraları 

altına çevirip, fakîre altın verir. Doğrudan doğruya, fakîri de vekîl edebilir. 

Fakîr, zenginden veyâ vekîlinden uzak yerde ise ve fakîrin bulunduğu yerde altın 

yoksa, fakîrin ta’yîn edeceği vekîline de altın teslîm olunabilir. Hattâ zengin, zekâtı 

olan altını, fakîrin emri ile, fakîrin alacaklısına teslîm ederek, fakîri borcdan 

kurtarabilir. Burada, alacaklı zekâtı almakda, fakîrin vekîli olmakdadır. Fekat, fakîrin 

rızâsı, ya’nî önceden vekîl etmesi şartdır. 

Zekât, kâğıd para olarak verilemez demek, zekâtı kâğıd para olarak vermemelidir 

demek değildir. Kâğıd para, ahkâm-ı islâmiyyeye uygun verilmelidir demekdir. 

Herhangi bir zekât malının zekâtını kâğıd para ile, ahkâm-ı islâmiyyeye uygun olarak 

vermek için, fakîrdeki alacağını, ona, o kadar zekât vermeğe niyyet ederek 

ödeşmek istiyen bir zenginin yapacağı gibi yapmak lâzımdır. Bu da, (Eşbâh) ve 

(Redd-ül-muhtâr)da ve (Hindiyye) 6. cı cildi sonunda şöyle anlatılmakdadır: (Dağıtmak 

istediği, nisâbdan az kâğıd paranın değerinde altını zevcesinden veyâ başkasından 

ödünc alır. Sâlih bir fakîr bulur. Buna emîn değilse, sana ve bir kaç tanıdığıma 

kâğıd para olarak zekât vereceğim. Dînimiz, zekâtın altın olarak verilmesini emr ediyor. 

Altınları kâğıd paraya çevirmekde kolaylık olmak için, (Zekâtını almak ve dilediği 

gibi tasarruf etmek üzere, şunu vekîl yapmanı istiyorum. Böylece, benim ahkâm-ı 

islâmiyyeye uymamı sağlamış olacaksın. Bunun için de, sevâb kazanacaksın!) 

der. Zenginin güvendiği bir kimse vekîl yapılır. Zengin olan da vekîl yapılabilir. 

Altınları, bu fakîrin yanında olmayarak bu vekîle, zekât niyyeti ile verir. Böylece 

zekât fakîre verilmiş olur. Vekîl, altınları teslîm alıp, birkaç dakîka sonra, bunları, 

kâğıd para karşılığı zengine satar. Aldığı kâğıd paraları da, zengine hediyye eder. 

Zengin de, bu kâğıd paraları, o fakîre ve başka fakîrlere [Kur’ân-ı kerîm kurslarına 

ve dîne hizmet eden, cihâd yapan müslimânlara] dağıtır). Zenginlere verirse, sevâbı 

az olur. Kimseye vermezse veyâ câiz olmıyan kimselere ve nemâz kılmıyanlara verirse, 

zekâtın azâbından kurtulursa da, sevâblarına kavuşamaz. Altınları alınca götürmiyeceğine 

emîn olduğu bir fakîr bulursa, zekâtını doğruca bu fakîre verir. Fakîr 

altınları aldıkdan birkaç dakîka sonra, bunları, zekâtı vermiş olan zengine satar. Aldığı 

kâğıd paraları zengine hediyye eder. Hatta, altınları satmayıp, doğruca bunları 

hediyye eder. Zengin de bu değerde kâğıd parayı, yukarıda bildirdiğimiz yerlere dağıtır. 

Altınları, ödünc almış olduğu kimseye geri verir. Nisâbdan çok zekât vermesi 

îcâb ediyorsa, bu işi tekrâr yapar. Zekâtı altın olarak dağıtmak, dahâ sevâbdır. Altın 

ile verileceği, herkese gösterilmiş, öğretilmiş olur. Zekâtı fakîre veyâ vekîline, önce 

altın olarak verip sonra bunu kâğıd paraya çevirmek, (Hîle-i şer’ıyye) olur. Zekâtı 

ahkâm-ı islâmiyyeye uygun verebilmek için, bunu yapmak lâzımdır ve çok sevâbdır. 

Hîle-i şer’ıyye yapmanın câiz olduğu ve fakîrin aldığı zekâtı, sadakayı zengine 

hediyye etmesinin câiz olduğu üçüncü kısm, 15. ci ve 63. cü maddeleri sonunda bildirilmişdir. 

Farz oldukdan sonra zekât vermemek için, (Hîle-i bâtıla) yapmak harâm 

olur. Farz olmadan önce yapılan hîle, imâm-ı Muhammede göre mekrûh, imâm-ı 

Ebû Yûsüfe göre câiz olur. Fetvâ imâm-ı Muhammede göredir. Üçüncü kısm, 15. 

– 301 –

ci maddenin son sahîfesine bakınız! 

Bekara sûresinin ikiyüzyetmişbeşinci âyetinde meâlen, (Allah, fâiz ile elde 

edilenleri yok eder. İzlerini bile bırakmaz. Zekâtları verilen malları artdırır) buyuruldu. 

Allahü teâlânın bu va’dini bilmiyen veyâ inanmıyan, zekât vermekden kaçıyor. 

Fakîrlerin ve devletin bu hakkını ödememek için, hîle-i bâtıla yapanlar 

oluyor. Bu bâtıl hîlelerden birisi, zekât nisâbına mâlik olmamak için, ev, dükkân, 

arsa, tarla satın alarak, paralarını ellerinden çıkarıyorlar. Satın aldıklarını kirâya 

veriyorlar. Böylece, zekât vermeleri farz olmıyor ise de, fakîr olan akrabâlarına nafaka 

vermeleri farz oluyor. Bunu zâten hiç bilmiyorlar. Hem, nafaka vermek farzını 

yapmıyorlar, hem de, sıla-i rahm sevâbından mahrûm kalıyorlar. Hem de, ticâretde, 

sanâyı’de, bütün milletin kalkınmasında kullanılacak paraları taşa, toprağa 

bağlamış oluyorlar. Bundan başka, Allahü teâlânın zekât verenlere va’d etmiş 

olduğu bereketden, zenginlikden mahrûm kalıyorlar. 

(İbni Âbidîn) ve (Mevkûfât) ve birçok kitâbların sâhibleri “rahmetullahi teâlâ 

aleyhim ecma’în” yemînin çeşidlerini anlatırken diyor ki, (Bir kimse filâna olan şu 

kadar gümüş borcumu, bugün ödeyeceğim diye yemîn etse, gümüş yerine, züyûf 

veyâ bakırı yarıdan fazla olan gümüş verse, yemîni yapmış olur. Eğer fülûs denilen, 

bronzdan, kalaydan, bakırdan geçer akça [veyâ kâğıd para] verse yâhud alacaklı, 

yemîn eden borçlusuna, alacağını hediyye etse, bağışlasa, yemînini yapmış 

olmaz. Çünki, bakır para, gümüş değildir. Borçlunun, parayı teslîm etmesi lâzımdır. 

Alacaklının sözü ile olmaz). Züyûf, gümüşü az para demek ise de, bakırı 

yarıdan çok değildir. Fülûs, altından ve gümüşden başka, ma’denî para demekdir. 

Görülüyor ki, yemîn bahsinde, züyûf da, gümüş kabûl olunduğu hâlde, fülûs, 

ya’nî bakırdan geçer akça [ya’nî kâğıd para], yine kabûl edilmiyor, câiz olmuyor. 

Mezhebsizler, câhiller, (Kâğıd para, iki kişi arasında yapılan senede benzetilemez. 

Günün geçer akçasıdır. Umûm-ı belvâ hâlini almışdır. Bugün için bunu vermek 

zarûrîdir) diyorlar. Bunlara aldanmamalıdır. Umûm-ı belvâ ve zarûret olmak 

ve ruhsat, izn vermek, bizim gibi avâmın sözü ile olamaz. Burada konuşmak, 

müctehidlerin hakkı ve salâhiyyetidir. Bugün, yeryüzünde mutlak müctehid yokdur. 

Bunun için hiçbir müslimânın dört mezhebin dışına çıkması câiz değildir. Müctehidlerin, 

bugünkü şartları dahî içine alan fetvâları yukarıda bildirilmişdir. İbni 

Âbidîn, hutbeyi dinlemeği anlatırken buyuruyor ki, (Eshâb-ı kirâm “radıyallahü 

teâlâ anhüm ecma’în” ve müctehidler zemânında başlıyan ve devâm eden âdetler, 

halâle delîl olurlar. Sonradan âdet olan şeyler, delîl-i şer’î olamaz). [Ho-parlör ile 

ezân okumanın câiz olmadığı buradan da anlaşılmakdadır.] 

Dünyânın en büyük islâm devleti olan Osmânlılarda, kâğıd para, ilk olarak, 1256 

[m. 1840] senesinde kullanıldı. Sonra, vaz geçildi. İkinci olarak 1268 [m. 1851] de, üçüncü 

olarak 1279 [m. 1862] da kullanılıp, yine vaz geçildi. Dördüncü olarak 1294 [m. 1877] 

de Osmânlı bankası hesâbına çıkarıldı. Bunlar, ara sıra değişdirilerek, bugüne kadar 

kullanılmakdadır. Bu uzun zemân içinde yazılan kitâbların ve verilen fetvâların hiçbirinde, 

zekâtın kâğıd para olarak verileceği bildirilmemiş ve söylenmemişdir. Herkes 

zekâtını altın ve gümüş olarak vermişdir. Zekâtın fülûs olarak verilmesinin, Şâfi’î 

mezhebinde de câiz olmadığı, (İkd-ül-ceyyid)in kırkdördüncü sahîfesinde yazılıdır. 

Her müslimân mâlik olduğu zekât malının mikdârını, her zemân düşünmeli, nisâb 

mikdârı olduğu günü, bir yere yazmalıdır. Bu günden sonra, bir yıl temâm olmadan 

önce, nisâb helâk olursa, ya’nî elinde, ihtiyâcından fazla hiç malı kalmazsa, 

başlangıç olarak yazdığı günün kıymeti kalmaz. Bir yıl temâm olmadan önce, 

eline yine nisâb mikdârı mal geçerse, bu günü yeniden yazması ve bundan bir sene 

sonra, nisâb helâk olmadan elinde kalırsa, o zemân zekât vermesi farz olur. Nisâb, 

yıl sonunda da helâk olursa, ya’nî farz oldukdan sonra helâk olursa, yine böyledir. 

Zekât afv olur ve eline nisâb mikdârı mal gelirse, yeniden bir sene beklemesi 

lâzım gelir. Çünki, zekât farz olur olmaz, Hanefîde hemen vermesi lâzım değil- 

– 302 –

dir. Vermeden ölürse, bırakdığı maldan verilmez. Şâfi’î ve Mâlikî mezheblerinde, 

zekât farz olunca, hemen ayırıp vermek farzdır [Mîzân-ı Şa’rânî]. Nisâb yıl ortasında 

helâk olmaz, fekat azalırsa, yıl sonunda tekrâr nisâb mikdârı olursa, zekât 

farz olur ve yıl sonunda, mâlik olduğu mikdârının kırkda birini verir. Sene arasında 

azalan nisâb, sene sonunda nisâb mikdârına yükselmezse, zekât farz olmaz. Malı, 

bundan sonra nisâb mikdârı olursa, o günden sonra, tekrâr bir yıl beklemek lâzım 

gelir. Zekât farz oldukdan sonra, nisâb helâk olmayıp, kendi harc eder, telef 

ederse veyâ borçlu olursa, zekât afv olmaz. Malı ödünc veyâ âriyet verip geri 

alamazsa, helâk olur. Telef etmiş olmaz. Zekât vermemek için, farz oldukdan sonra 

malı helâk etmek, söz birliği ile mekrûhdur. Farz olmadan önce, farz olmaması 

için çâre aramak da, imâm-ı Muhammede göre mekrûhdur. [Üçüncü kısm, onbeşinci 

maddeye bakınız!]. 

Harâm yoldan gelmiş olan zekât malını, kendi halâl zekât malı ile karışdırmamış 

ise, bunu nisâba katmaz. Çünki, kendi mülkü değildir. Sâhiblerine veyâ sâhiblerinin 

vârislerine geri vermesi, sâhibleri bilinmiyorsa, fakîrlere sadaka vermesi farzdır. 

Karışdırmış ise, eğer birbirinden ayırabilirse, yine böyledir. Birbirinden ayıramaz 

ise, sâhiblerini biliyorsa, kendi halâl zekât malı ile öder. Sâhiblerini buluncıya 

kadar, bu zekât malını saklar. Bunun ve tam mülkü olmadığı için, karışımın 

zekâtlarını vermez. Bundan başka, nisâb mikdârı zekât malı da varsa, bu nisâb ile 

berâber karışımın da zekâtını verir. Ödedikden sonra da, habîs malın hepsine zekât 

farz olur ve kullanması câiz olarak, karışık malı tam mülkü olur ve nisâb mikdârına 

katar. Birine verince, onun alması câiz olur. Fekat, (Mülk-i habîs) olur. Sâhiblerinin 

o malda hakları kalmaz. Habîs karışımdan birine verince, onun alması 

câiz olur. Fekat, habîs malları tazmîn etmedikçe, kendisi kullanamaz. Başkasına 

veremez. Fakîrlere sadaka da veremez. Zekât nisâbına katamaz. Tazmîn, benzerlerini, 

benzerleri yoksa, aldığı gündeki kıymetlerini sâhiblerine ödemekdir. Karışımdan 

değil, kendinin halâl zekât malından tazmîn etmesi lâzımdır. Zekât vermemek 

için, habîs karışım edinmek, zekât vermemekden dahâ büyük günâhdır. Sâhibleri 

bilinmiyorsa karışmamış olanı, karışmış ise, bu habîs malın hepsini fakîrlere 

sadaka verir. Çünki, her parçasında harâm mal mevcûddur. Çeşidli kimselerden 

alınmış olan harâm mallar birbirleri ile karışdırılırsa, yine hepsi kendi habîs 

mülkü olur. Fekat hepsini sâhiblerine, sâhibleri bilinmiyorsa fakîrlere vermesi vâcib 

olur. Sadaka verilmesi vâcib olan malın zekâtı verilmez. (Fâsid bey’) ile alınan 

malı ve parayı, kendi parası ile karışdırmasa da, mülk-i habîs olur. (Bezzâziyye)de 

diyor ki, (Sadaka vermesi lâzım olan habîs karışımı sadaka verirken, halâl malının 

zekâtı niyyeti ile verse, hem zekât, hem de sadaka vermiş olur). Görülüyor ki, 

halâl malın zekâtını harâm maldan vermek câizdir. 

TOPRAK MAHSÛLLERİNİN ZEKÂTI — Uşr vermek de farzdır. Toprakdan 

alınan mahsûlün zekâtına (Uşr) denir. Borcu olanın da uşr vermesi lâzımdır. 

İmâm-ı a’zam buyuruyor ki: (Her sebze ve meyve, az olsun, çok olsun, mahsûl 

toprakdan alındığı zemân, onda birini veyâ kıymeti kadar altın veyâ gümüşü, 

müslimân fakîrlere vermek farzdır). Hayvan gücü ile veyâ dolap, motör ile sulanan 

yerdeki mahsûl elde edilince, yirmide biri verilir. İster onda bir, ister yirmide 

bir olsun, hayvan, tohum, âlet, gübre, ilâç ve işçi masraflarını düşmeden evvel, 

vermek lâzımdır. Bir sâ’dan az mahsûlün uşru verilmez. Toprağın sâhibi çocuk, deli, 

köle olsa da, uşru verilir. Uşru vermiyenden hükûmet zorla alır. Ne kadar 

olursa olsun, ev bağçesindeki meyve ve sebzeler için ve odun ve ot ve saman için 

uşr verilmez. Balın [fennî te’sîsât ve masraflar yapılsa dahî], pamuğun, çayın, tütünün, 

dağdaki ağaç meyvelerinin [meselâ zeytinlerin, üzümlerin] onda biri, uşr verilir. 

Zift, petrol ve tuz için uşr yokdur. [Birkaç sahîfe ileride Beyt-ül-mâlın dört 

hazînesinden ikincisine bakınız!] Uşru verilmiyen mahsûlü yimek harâmdır. Yidikden 

sonra da, vermek lâzımdır. 

– 303 –

(İbni Âbidîn) buyuruyor ki: (Meyvenin ve ekinin uşru, İmâm-ı a’zama ve 

imâm-ı Züfere göre, bitki üzerinde meydâna geldikleri ve çürümekden emîn oldukları 

zemân farz olur. Toplanacak hâle gelmese de, fâidelenecek, yinecek hâle 

gelince uşrunu vermek farz olur. İmâm-ı Ebû Yûsüfe göre olgunlaşınca, toplamadan 

önce farz olur. İmâm-ı Muhammede göre ise, hasâddan sonra, ya’nî hepsini 

toplayınca farz olur. Hasâddan önce, yerinden koparıp yimesi veyâ başkasına 

yidirmesi câizdir. Fekat, İmâm-ı a’zama göre, bunun uşrunu da sonra verir. İki 

imâma göre, bunun uşrunu vermesi lâzım olmaz. Fekat, mahsûlün beş vesk olması 

için, bu da hesâba katılır. Olgunlaşdıkdan sonra koparmış ise, imâm-ı Muhammede 

göre, yine uşrunu vermek lâzım olmaz. Hepsini topladıkdan sonra telef 

olanın ve çalınanın uşrunu vermek lâzım olmaz). Fakîr olanlar, uşrlarını iki imâma 

göre hesâb edip verir. Zenginler, İmâm-ı a’zama göre vermelidir. 

(İmâd-ül-islâm) kitâbı, ikiyüzyirmibeşinci sahîfede diyor ki, (Çift sürmekle 

hâsıl olsun, bağdan hâsıl olsun, mahsûlün onda birini fakîr müslimâna vermeden 

önce yimek harâmdır. Eğer ölçü ile çıkarıp, ölçü ile yidikden sonra, yidiğinin de 

uşrunu hesâb edip verirse, önce yimiş olduğu halâl olur. 

On kile buğday alan, bir kilesini müslimân fakîre vermezse, yalnız o bir kilesi 

değil, on kilenin hepsi harâm olur. Sâhibinin rızâsı yok iken, onun yerini ekip mahsûl 

alan kimseye, elde etdiği mahsûlden yalnız masrafı, sermâyesi kadarı halâl olup, 

fazlası harâm olur. Fazlasını fakîrlere sadaka vermesi lâzımdır). 

İmâm-ı Ebû Yûsüf ile imâm-ı Muhammede göre uşr vermek için, toprakdan çıkan 

mahsûlün, bir sene dayanıklı olması ve mikdârının beş veskden çok olması lâzımdır. 

Vesk, bir deve yükü demek olup, altmış sâ’ alan bir hacm ölçeğidir. Altmış 

sâ’, ikiyüzelli litre olur. Buna göre, iki imâm, uşr için binikiyüzelli litre nisâb 

olduğunu bildirmekdedir. Fekat fetvâ İmâm-ı a’zamın ictihâdına göre verilmişdir. 

İbni Âbidîn, üçüncü cild ikiyüzellidördüncü sahîfede diyor ki, (Bir şehr halkı kendiliğinden 

müslimân olur veyâ müslimânlar, şehri zor ile alıp, erâzînin beşde biri 

ayrılıp, geri kalan askere veyâ başka müslimânlara verilirse, böyle yerler, alanların 

mülkü olur. Mahsûlünden uşr vermeleri farz olur. Zor ile alınıp da, kâfirlere 

bırakılan veyâ sulh ile alınıp, kâfirlerin olan toprakdan uşr alınmaz, (Harâc) alınır. 

[Harâc ile uşrun masrafları, ya’nî kullanıldıkları yerler başkadır.] Basradan başka 

Irâk, Suriye ve Mısr topraklarından harâc alınır). İkinci cild, elliikinci sahîfede 

buyuruyor ki, (Harâclı toprağı, sâhibi, mü’mine dahî vakf ederse veyâ satarsa, 

mahsûlden yine harâc verilir). (Mecmû’a-i cedîde)de diyor ki, (Bir zimmî, mülkünü 

vakf edip, kirâlarının müslimân fakîrlerine verilmesini şart etmesi câiz olur). 

Şerhin üçüncü cild, ikiyüzellibeşinci sahîfesinde, (Kâfir ölünce vârisleri yine harâc 

verir. Vâris kalmazsa, beyt-ül-mâlın olup, harâc sâkıt olur, ya’nî verilmez. Hükûmet, 

bu mîrî toprağı satar veyâ vakf ederse, harâc vermez, mahsûlden uşr verir). 

Anadolu topraklarının çoğu, bu yoldan, uşrlu olmuşdur. İkinci cild, ellinci sahîfede 

de böyle yazmakdadır. İkinci cild, kırkdokuzuncu sahîfede buyuruyor ki, (Bir 

kimse, kendi uşrlu toprağını vakf ederse, bu toprağı işleten, uşr verir). Ellibeşinci 

sahîfede diyor ki, (Beyt-ül-mâl toprağını, hükûmet kirâya verirse, her sene alınan 

kirâ harâc yerine geçer. Ayrıca uşr da alınmaz. Çünki, harâc alınan yerden uşr 

alınmaz). Bir kimse, uşrlu toprağını kirâya verirse, mahsûlün uşrunu, İmâm-ı 

a’zama göre, mal sâhibi verir. Kirâ ücreti yüksek olan yerlerde, böyle fetvâ verilir. 

İki imâma göre, kirâcı verir. Kirâ az olan yerlerde, böyle fetvâ verilir. Beyt-ülmâlın 

toprağını, devlet reîsinden başka kimse satamaz. Harâclı toprak sâhibi 

müslimân olsa veyâ bu toprağı vakf etse, yine harâcı verilir. Uşrlu bir toprağı, zimmî, 

ya’nî gayr-i müslim satın alsa, bu toprak harâclı olur. Üçüncü cild, ikiyüzaltmışbeşinci 

sahîfede buyuruyor ki, (Devlet reîsi harâcı, toprağın sâhibi müslimâna 

bağışlarsa, beyt-ül-mâldan hakkı varsa, kendi kullanır. Yoksa, hakkı olana 

verir. Uşru bağışlarsa, câiz olmaz. Hükûmetin kaldırması ile uşr afv olmaz. Top- 

– 304 –

ak sâhibinin, uşrunu, beyt-ül-mâldan hakkı olanlara vermesi lâzım olur). 

İkinci cildde buyuruyor ki: (Harâclı, uşrlu olmıyan yerler, meselâ dağlardaki, ormanlardaki 

mahsûller, uşrlu sayılır). Uşrunu vermediği bilinen toprak sâhiblerinin 

gönderdiği hediyyenin onda birini ayırıp, fakîre verdikden sonra, yimek iyi olur. 

Beyt-ül-mâlın, ya’nî mîrî toprakların kullanılmasını gösteren eski (Erâzî kanûnu)nun 

çeşidli şerhleri arasında, mülkiyye mektebi mecelle muallimi, Âtıf beğin 

[1319] baskılı kitâbı başında diyor ki: 

Bir memleket harb ile alınırsa, toprağın beşde biri beyt-ül-mâlın olur. Geri kalan 

üç dürlü olabilir: 

1 — Askere veyâ başka müslimânlara taksîm edilir. Bunların mülkü olur. Böyle 

toprakdan, her sene uşr alınır. 

2 — Toprak kâfirlerin elinde bırakılır. Böyle toprakdan harâc alınır. 

3 — Devlet reîsi toprağı kimseye vermeyip, beyt-ül-mâla verir. Böyle toprağa 

mîrî toprak da denir. Uşrlu veyâ harâclı toprağın sâhibi ölüp, hiç vârisi kalmazsa, 

bu toprak beyt-ül-mâlın olur. Mîrî toprak olur. Sultânın tesbît edeceği bedel ile satılır 

veyâ kirâya verilir. Semeni ve ücreti harâc olur. Ya’nî, beyt-ül-mâlın üçüncü 

kısmına konur. Yâhud, her sene kirâ olarak mahsûlün yüzdesi alınmak üzere, tapu 

ile, müslim ve gayr-i müslim vatandaşlara kirâya verilir. Kirâları askerin ve subayların 

olurdu. Kirâ almak hakkı bulunan askere (Timarcı), subaylara (Za’îm) 

denirdi. Askerin toprağına (Timar), subay toprağına (Ze’âmet), general toprağına 

(Hâs) denirdi. Müftî-üssekaleyn Ebüssü’ûd efendi, Nûr-i Osmâniyye kütübhânesinde 

bulunan fetvâlarında buyuruyor ki, (Beyt-ül-mâla âid mîrî toprakları tapu 

ile kirâlayanların, her sene timarcılara mahsûlün onda birini vermelerini sultânlar 

emr etmişlerdir. Bu verilenlere uşr denilmekde ise de, uşr değildir, kirâ ücretidir). 

Son zemânlarda mîrî erâzînin çoğu, devlet tarafından vakf edilmiş veyâ 

millete satılmış, her iki şeklde de, uşrlu olmuşdu. Böylece, Anadolu ve Rumelideki 

toprakların hemen hepsi, milletin mülkü olup, uşrlu olmuşdu. Görülüyor ki, tarladan 

uşr veyâ harâcdan birini vermek lâzımdır. Ba’zıları, Anadolu toprağı, uşrlu 

toprak değildir, diyor. Hâlbuki, şimdi memleketimizde mîrî toprak yokdur. Herkesin 

tarlası, bostanı, kendi mülküdür, yâhud kirâcıdır. Mahsûlün uşrunu vermeleri 

farzdır. 

Osmânlılar zemânında beş dürlü toprak vardı: 

1 — Milletin mülkü olan topraklar olup, pek azı harâclı, pek çoğu uşrlu idi. Mülk 

olan toprak dört dürlüdür: Birincisi, köy, şehr içindeki arsalar veyâ köy yanında 

olup, yarım dönümü geçmiyen yerlerdir. Bunlar, mîrî toprak iken, halîfenin izni 

ile millete satılmış yerlerdir. Yâhud uşrlu veyâ harâclı yerlerdir. İkincisi, halîfenin 

izni ile millete satılan mîrî tarla, çayırlardır. Buraların mahsûlünden uşr verilir. 

Üçüncüsü uşrlu, dördüncüsü harâclı topraklardır. 

Bu dört nev’ toprağı, sâhibi satabilir. Vasıyyet edebilir. Vârislerine, ferâiz bilgisine 

göre taksîm olunur. Hâlbuki mîrî toprakları kirâ verip tapu ile kullanan kimseler 

ölürse, bu toprakları vârisleri taksîm edemezler ve satamazlar. Satılmasını, 

parasından borcunun ödenmesini vasıyyet edemez. Vârislerinin malı olmaz. Bu topraklar 

kurban nisâbına katılmaz. Satılamaz. Yalnız, timâr sâhibinin izni ile, para 

karşılığı, başkasına devr olunabilir. Mîrî toprağı kirâlayan kimse, her şey ekebilir 

veyâ kirâ ile başkasına ekdirir. Üç sene boş bırakılan toprak başkasına verilir. 

Kirâcı, mîrî toprağa ağaç, asma iznsiz dikemez. İznsiz, binâ da yapamaz. Meyyit 

gömülmez. Mîrî toprak, tapu ile kirâlamış olanın mülkü olmaz. Bu kimseler kirâcıdırlar. 

Bu kimse vefât edince, toprağın, vârisine kirâya verilmesi âdet olmuşdur. 

Kendisine kirâya verilmesi, vârisin şer’î hakkı olmayıp, devletce yapılan bir ihsândır 

[Üçüncü kısmda, altmışdördüncü madde sonuna bakınız!] 

2 — Beyt-ül-mâlın toprakları, ya’nî mîrî topraklar. Memleketin çoğu böyle 


olup, kirâya verilirdi. Sonraları çoğu millete satıldı. Uşrlu oldu. 

3 — Vakf topraklar olup, mahsûlü uşrlu idi. 

4 — Umûma terk edilen meydânlar, çayır ve benzerleri. 

5 — Beyt-ül-mâlın ve hiç kimsenin olmıyan dağlar gibi, ormanlar gibi yerler olup, 

buraları işletip mahsûl alan müslimân, uşr verir. 

HAYVAN ZEKÂTI — (Mevkûfât) kitâbında buyuruyor ki: (Yılın yarıdan 

fazlasında parasız çayırda otlıyan hayvanlar, üretmek için, [sütü için] olursa, bunlara 

(Sâime) hayvan denir. Sâime hayvan sayısı, nisâb mikdârı oldukdan bir yıl sonra, 

zekâtı verilir. Yün için, yük taşımak için, binmek için olursa, sâime denilmez 

ve zekât lâzım olmaz). Deve, sığır gibi başka cinsden sâime hayvanlar, birbirlerine 

ve diğer ticâret eşyâsına eklenmezler. 

DEVE ZEKÂTI — Dört devenin zekâtı verilmez. Devenin nisâbı beşdir. Beş 

deve, ikiyüz dirhem gümüş karşılığı oluyor. Beş devesi olan, bir koyun verir. Bir 

koyun, beş dirhem [onyedi gram] gümüş demek oluyor. Dokuza kadar bir koyun 

verilir. Ondan ondörde kadar devesi olan, iki koyun verir. Onbeşden ondokuza kadar 

üç koyun, yirmiden yirmidörde kadar dört koyun verilir. Yirmibeşden otuzbeşe 

kadar deve için, iki yaşına girmiş bir yavru dişi deve verilir. Otuzaltıdan kırkbeşe 

kadar, üç yaşına girmiş dişi deve yavrusu verilir. Kırkaltıdan altmışa kadar, yük 

vurulabilecek, dört yaşına girmiş dişi deve verilir. Altmışbirden yetmişbeşe kadar 

için, beş yaşında, yetmişaltıdan doksana kadar için iki aded üç yaşındaki, doksanbirden 

yüzyirmiye kadar için, iki aded dört yaşında deve verilir. Yüzyirmiden 

fazla olan her beş deve için, ayrıca birer koyun verilir. Fekat, yüzkırkbeş olunca, 

koyunlar yerine, iki yaşında bir dişi deve verilir. Yüzelli deve için, üç aded dört yaşında 

deve verilir. Sonra her beş deve için, birer koyun da verilir. Fekat, yüzyetmişbeşden 

yüzseksenbeşe kadar devesi olan, koyunlar yerine, bir aded iki yaşında 

dişi deve verir. Yüzseksenaltı deveden yüzdoksanbeşe kadar deve için, üç aded 

dört yaşında deve ile bir aded üç yaşında deve verilir. Yüzdoksanaltıdan ikiyüze 

kadar, dört aded dört yaşında deve verilir. Zekât olarak erkek deve verilmez. 

Verecek dişi devesi olmıyan, erkek devenin değerini, altın veyâ gümüş olarak verir. 

Bir yaşını doldurmayan deve yavrusunun zekâtı verilmez. İkiyüzden çok devesi 

olan, her elli deve için, yüzelli ile ikiyüz arasındaki işlemi yeniden yapar. 

SIĞIR ZEKÂTI — Sığırın nisâbı otuzdur. Otuzdan az sığırı olan, bunların zekâtını 

vermez. Otuz sığır için bir aded, bir yaşını aşmış erkek veyâ dişi buzağı verilir. 

Otuzdokuza kadar hep böyledir. Kırkdan ellidokuza kadar sığırı olan, bir a- 

ded, iki yaşını bitirmiş, erkek veyâ dişi dana verir. Altmışdan altmışdokuza kadar 

sığır için, iki buzağı verilir. Yetmiş sığır için, bir dana ile bir buzağı verilir. Yetmişden 

sonra, her on için, böyle hesâb edilir. Her otuz için bir buzağı, her kırk için bir 

dana artmakdadır. Seksen olunca, iki dana artmakdadır. Manda zekâtı, sığır gibidir. 

KOYUN ZEKÂTI — Koyunun nisâbı kırkdır. Kırkdan az koyunu olan zekâtını 

vermez. Kırkdan yüzyirmiye kadar koyunu olan, yalnız bir koyun verir. Yüzyirmibirden 

ikiyüze kadar koyun için, iki koyun verilir. İkiyüzbirden dörtyüze kadar 

üç koyun verilir. Dörtyüz için dört koyun, sonra her yüz için bir koyun artar. 

Koyun, keçi, erkek, dişi zekâtları hep böyledir. Bir yaşını doldurmayan kuzuların 

zekâtı verilmez. Fekat, koyunu da varsa, yavrular da hesâba katılır. Deve ve sığır 

yavruları da böyledir. Kuzu, hiçbir zemân zekât olarak verilmez. 

AT ZEKÂTI — Erkek ve dişi bir arada ve çayırda, üretmek için beslenirse zekât 

lâzım olur. Binmek ve yük için ise, lâzım olmaz. Yalnız erkek atı olanın [aygırın] 

zekâtı olmaz. Çünki üremez. Ticâret niyyeti ile beslenirse, ticâret malı zekâtı 

verilir. Ticâret için olmıyan katır ve merkeb çok olsa da, zekâtları verilmez. 

Atın nisâbı yokdur. Her at için bir miskal altın verilir. İsterse, atların kıymeti- 

– 306 –

ni hesâblar. Kıymetleri altın nisâbını dolduruyorsa, kırkda biri kadar altın verir. 

Deve, sığır ve koyun zekâtı olarak, değerleri kadar altın da verilebilir. 

ZEKÂT KİMLERE VERİLİR? — Zekât, yalnız aşağıda yazılı, yedi sınıfda bulunan 

müslimânlara verilir. Sekizinci sınıf, (Müellefet-ül-kulûb) idi. Ya’nî, azılı kâfirlerin 

şerlerini def’ için bunlara zekât verilirdi. Ebû Bekr “radıyallahü anh” zemânında 

buna lüzûm kalmadı. 

1 — (Fakîr): Nafakasından fazla, fekat nisâb mikdârından az malı olana fakîr 

denir. Ma’âşı kaç lira olursa olsun, evini idârede güçlük çeken her fakîr me’mûr, 

îmânı var ise, zekât alabilir ve kurban kesmesi, fıtra vermesi lâzım olmaz. [Birinci 

kısm seksenbirinci maddeye bakınız!]. 

2 — (Miskîn): Bir günlük nafakasından fazla birşeyi olmıyan müslimâna miskîn 

denir. Din adamı olarak tanıtılan Hamîdullah (İslâma giriş) kitâbında, miskîn, 

gayr-i müslim vatandaş demekdir diyor. Bu fikri yanlışdır. Dinde reform yapmakdır. 

Müslimân olmıyana zekât vermek câiz değildir. 

3 — (Âmil): Ya’nî Sâime hayvanların ve toprak mahsûllerinin zekâtlarını toplayan 

(Sâ’î) ile, şehr dışında durup rastladığı tüccârdan ticâret malı zekâtını toplıyan 

(Âşir), zengin dahî olsalar, işleri karşılığı zekât verilir. 

4 — (Mükâteb): Ya’nî efendisinden kendisini satın alıp, borcunu ödeyince, 

âzâd olacak köle. 

5 — (Münkatı’): Cihâd ve hac yolunda olup, muhtâc kalanlar. (Dürr-ül-muhtâr)da 

diyor ki, din bilgilerini öğrenmekde ve öğretmekde olanlar da, zengin olsalar 

bile, çalışıp kazanmağa vaktleri olmadığı için zekât alabilirler. İbni Âbidîn 

bunu açıklarken buyuruyor ki, (Câmi-ul-fetâvâ)da bildirilen hadîs-i şerîfde, (İlm 

öğrenmekde olanın kırk yıllık nafakası olsa da, buna zekât vermek câizdir) buyuruldu. 

6 — (Medyûn): Borcu olan ve ödeyemeyen müslimânlar. 

7 — (İbnüs-sebîl): Kendi memleketinde zengin ise de, bulunduğu yerde yanında 

mal kalmamış olan ve çok alacağı varsa da, alamayıp muhtâc kalan. 

Bunların hepsine veyâ birine vermelidir. Zekât parası ile meyyite kefen alınmaz. 

Meyyitin borcu ödenmez. Câmi’, cihâd, hac yapılmaz. Zimmîye, ya’nî gayr-i müslim 

vatandaşa zekât verilmez. Zimmîye fıtra, adak, sadaka, hediyye verilebilir. Zenginin 

kölesine ve zenginin küçük oğluna da verilmez. Zenginin büyük çocuğu veyâ 

zevcesi veyâ babası veyâ yetîm kalan küçük çocuğu fakîr iseler bunlara, başkaları 

zekât verebilir. Küçük çocuk akllı ise, ya’nî parayı başka şeyden ayırabiliyor 

ve aldatılarak elinden alınamıyor ise, buna verilir. Böyle âkıl değilse, babasına veyâ 

vasîsine yâhud akrabâsından veyâ yabancıdan çocuğa bakan kimseye vermek 

lâzım olur. Peygamberimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” ve amcalarının evlâdlarından, 

kıyâmete kadar geleceklere zekât verilmez. Çünki, her mühârebede, düşmandan 

alınan ganîmetin beşde biri bunların hakkıdır. Ahmed Tahâvî, (Emâlî) kitâbının 

şerhinde diyor ki, (İmâm-ı a’zam buyurdu ki, bunlara ganîmet hakları verilmediği 

için, zekât ve sadaka vermek câizdir). Câiz olduğu (Dürr-i Yektâ)da da 

yazılıdır. 

Anaya, babaya ve dedelerin, ninelerin hiçbirine ve kendi çocuklarına ve torunlara 

zekât verilmez. Bunlara, sadaka-i fıtr, adak ve keffâret gibi vâcib olan sadakalar 

da verilmez. Fakîr iseler, nâfile sadaka verilebilir. Zevceye de zekât verilmez. 

İmâm-ı a’zam buyurdu ki, kadın da, fakîr olan zevcine zekât veremez. İmâmeyn 

ise, fakîr zevcine zekât verir dediler. Fakîr olan gelinine, dâmâdına, kayın vâlideye, 

kayın pedere ve üvey çocuğuna zekât verilir. Zimmîye sadaka ve hediyye verilir. 

Zekât verilebileceğini soruşdurup anlıyarak, zekâtını verdikden sonra, bunun 

zengin veyâ zimmî olan kâfir veyâ ana, baba, evlâd veyâ kendi zevcesi olduğu an- 

– 307 –

laşılsa, zararı olmaz. Ya’nî kabûl olur. (Nehr-ül-Fâik)da diyor ki, (Zekât verilecek 

olan kimse, fakîrler arasında bulunuyor ve onlar gibi ise yâhud fakîr olduğunu söyleyip, 

zekât istemiş ise, bu kimsenin zekât almağa hakkı olup olmadığını araşdırmağa 

lüzûm yokdur. Buna zekât verince, soruşdurarak, araşdırarak vermiş sayılır). 

Abdülkâdir Gazzî “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Eşbâh hâşiyesi)nde diyor ki, 

(Debbûsînin (Mültekıt)de bildirdiği gibi, vasîsi bulunduğu yetîme, zekât olarak giyecek 

ve yiyecek vermek câizdir. Çünki, yetîm onun ıyâli, evlâdı gibidir). Vasîsinin, 

zekât malı ile yetîme lüzûmlu şeyleri alıp buna vermek hakkı vardır. Yetîm, 

alış verişi anlıyacak kadar akllı ise, giyeceği ve yiyeceği, çocuğun eline vermek lâzımdır. 

Fakîrin, hiç olmazsa, bir günlük ihtiyâcını karşılayacak kadar vermek müstehabdır. 

Borcu olmıyan ve çoluk çocuğu bulunmıyan fakîre, nisâb mikdârı veyâ malını 

nisâb mikdârına temâmlıyacak kadar zekât vermek mekrûhdur. Çoluk çocuğu 

olan fakîre, bunların herbirine bölünce, nisâb mikdârı düşmiyecek kadar, çok 

zekât vermek câizdir. Zekâtı, fakîr olan kardeşe ve hala, amca, dayı ve teyze gibi 

yakın akrabâya vermek dahâ sevâbdır. Yakınları muhtâc iken, başkalarına verirse, 

sevâbı olmaz [İmdâd]. Zî-rahm mahrem olan akrabâsına nafaka vermesine mahkemece 

hükm olunan kimsenin zekât niyyeti ile, zekât malından nafaka vermesi 

câizdir. Zekâtı başka şehre göndermek mekrûh ise de, akrabâya vermek için veyâ 

kendi şehrinde fakîr müslimân bulamazsa, başka şehre göndermek câizdir. 

Zekâtı, borcu olana vermek, fakîre vermekden dahâ iyi olduğu (Bezzâziyye) fetvâsında 

yazılıdır. Malını isrâf edene, harâmda kullanana zekât vermek lâyık olmadığı 

(Dürr-i Yektâ)da yazılıdır. 

Zenginin vekîli, zekâtı, zenginin emr etdiği kimseye verir. Başkasına veremez. 

Başkasına verirse veyâ gayb ederse, öder. Vasıyyet de böyledir. Emr olunan fakîre 

verilir. Zengin, vekîline, dilediğine ver derse, vekîl kendi fakîr olan çocuğuna 

ve zevcesine de verebilir. Kendi fakîr ise, kendi de alabilir. Hâlbuki, nezr böyle değildir. 

Vekîl, adak sâhibinin emr etdiğinden başkasına da verebilir. İbni Âbidîn, 

bu satırları açıklarken, onikinci sahîfe başında buyuruyor ki, (Vekîl zenginden aldığı 

altın ve gümüş yerine, kendi altın ve gümüşünü fakîre verip sonra zenginin verdiğini, 

kendi kullanması câizdir. Fekat, zenginin parasını önce kendi kullanıp, sonra 

kendi parasından zekâtı verirse, câiz olmaz. Kendi için sadaka vermiş olur. Zekâtı, 

zengine öder. Nafaka vermek, satın almak, borc ödemek için aldığı parayı kullanan 

vekîl de böyledir. Görülüyor ki, zekâtı kendi malından ayırıp vermek şart 

değildir. Zenginin vekîli, zekâtı vermek için, izn almadan bir başkasını da vekîl edebilir). 

Zekât ayrılmakla verilmiş olmaz. Ayrılan zekât, kendinde veyâ vekîlinde iken 

gayb olursa, tekrâr ayırıp vermesi lâzımdır. Vekîli gayb edince, öder. (Âmil)in veyâ 

fakîr vekîlinin gayb etdikleri zekâtı tekrâr vermek lâzım olmaz. Vekîl fakîre öder. 

(Âmil), hem (Sâ’î), hem de (Âşir) demekdir. 

Meyyit kefenlemek ve câmi’ yapmak, cihâd edenlere yardım etmek için, kâğıd 

para zekâtını anlatırken bildirdiğimiz gibi, fakîrler, zekâtlarını alması ve bildirdiği 

yere vermesi için, güvenilen birini vekîl ederler. Bu vekîl, fakîrler için zekâtları 

alır. Fakîrlerin emr etmiş olduğu yere verir. Hayr cem’ıyyetlerine zekât vermek 

için de, böyle yapılır. Vekîlin zekâtı alırken ve verirken, birşey söylemesi lâzım değildir. 

Yalnız, vekîl eden fakîrlerin, zekât alabilecek müslimân olmaları lâzımdır. 

Zekâtı kâğıd para olarak verebilmek için de, böyle yapılacağını yukarıda bildirmişdik. 

Alacaklarını ve malını eline geçiremeyen, elindeki bononun ödeme zemânı 

gelmeyen zengin kimse, fâizsiz ödünç veren bulamazsa, ihtiyâcı kadar, zekât alabilir. 

Malına kavuşduğu zemân, almış olduğu zekâtı, fakîrlere dağıtmaz. Hâlbuki 

– 308 –

fakîr, ihtiyâcından fazla, nisâbdan az zekât alabilir. Altın ile gümüşün ve ticâret 

eşyâsının zekâtının fakîre veyâ fakîrin vekîline teslîm edilmesi lâzımdır. Başka yerlere, 

kurumlara verilen zekât, müslimân fakîrin eline geçmezse, zekât ödenmiş olmaz. 

Bir günlük yiyeceği bulunan kimsenin ve hiç yiyeceği yok ise de, sağlam, çalışacak, 

ticâret edecek hâlde olan kimsenin, yiyecek, içecek veyâ bunları almak için 

para istemesi, dilenmesi harâmdır. Bunun varlığını bilerek, istediğini vermek de 

harâmdır. İstemeden verilmesi ve verileni alması câizdir. Bu kimsenin yiyecek, içecekden 

başka ihtiyâclarını meselâ, elbise, ev eşyâsı, kirâ paraları istemesi câiz olur. 

Aç veyâ hasta olanın, oturacak evi olsa da, yiyecek istemesi câizdir. Bir günlük yiyeceği 

olan, olmasa da, çalışabilecek hâlde olan kimse, ilm öğrenmekle [veyâ öğretmekle] 

meşgûl ise, yiyecek istemesi, yine câiz olur. [İkinci kısmda, otuzsekizinci 

maddeye bakınız!] Parasını harâma sarf edene ve isrâf edene sadaka verilmez. 

BEYT-ÜL-MÂL — Uşr ve kırda otlıyan hayvanların zekâtı, fakîrlere verileceği 

gibi, beyt-ül-mâla da teslîm edilmesi câizdir. Beyt-ül-mâla verilmesi lâzım olan 

bir şeyi eline geçiren kimse, beyt-ül-mâldan hakkı varsa, bu şeyi kendi kullanır. 

Kendi hakkı yoksa, beyt-ül-mâldan hakkı olan bir müslimâna verir. Bu şeyi, beytül-mâla 

vermez. İbni Âbidîn, ikinci cild, ellialtıncı sahîfede buyuruyor ki, (Beytül-mâldan 

hakkı olan fakîrler, zekât me’mûrları, âlimler, mu’allimler, vâ’ızlar, din 

dersi öğrenen talebe, borclular, Ehl-i beyt-i nebevî, ya’nî seyyidler ve şerîfler, askerler, 

beyt-ül-mâl parası ellerine geçerse, hakları kadar almaları câizdir). 

(Bezzâziyye) fetvâsının sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh”, Halvânîden alarak diyor 

ki, (Elinde emânet bulunan kimse, sâhibi ölürse, emâneti vârislerine verir. Vârisleri 

yoksa, beyt-ül-mâla verir. Beyt-ül-mâla verince zâyı’ olacak ise, kendi kullanır 

veyâ beyt-ül-mâldan nasîbi olanlara verir). 

Zekât, fakîrlerin hayâtını, ihtiyâclarını, cem’ıyyetin tekeffül eylemesi, garanti 

etmesi demekdir. Bir şehrin bir köşesinde, bir müslimân, açlıkdan ölse, şehrdeki 

zenginlerden birinin, az bir zekât borcu kalsa, onun kâtili olur. Zekât, müslimânlar 

arasında, sigorta teşkilâtıdır. İslâmiyyet (beyt-ül-mâl) denilen sigortayı, şahsların, 

açıkgözlerin, kendi menfe’atlerini düşünenlerin eline bırakmamış, devletin 

emrine vermişdir. Bu sigorta, başka sigortalara benzemez. Fakîrlerden para istemez, 

zenginlerden alır. Zekât veren zenginlerin dünyâda malı artar. Âhıretde 

de, bol sevâb verilir. İslâm sigortası, her fakîre yardım eder. Bir âile reîsi ölünce, 

fakîr âilesine ma’âş bağlayıp, herkesi mes’ûd eder. İşte islâmiyyet, zekât ile, böyle 

sosyal bir sigorta kurmuşdur. 

İbni Âbidîn “rahmetullahi aleyh” buyuruyor ki: (Dört nev’ zekât malından 

ikisine, ya’nî zekât hayvanları ile toprakdan elde edilen mallara (Emvâl-i zâhire) 

denir. Bunların zekâtlarını, halîfenin me’mûrları gelip toplar. Bu me’mûrlara 

(Sâ’î) denir. Devlet, bu toplanan malı [ve (Âşir) denilen me’mûrların, yolcu tüccârdan 

aldıkları emvâl-i bâtına zekâtını] beyt-ül-mâlda saklayıp, yedi sınıfdan 

herbirine sarf eder. Zekât mallarından altın, gümüş ve ticâret eşyâsına (Emvâl-i 

bâtına) denir. Bunların mikdârını sâhibine sormak câiz değildir. Bunların zekâtını 

mal sâhibi, yedi sınıfdan dilediğine, kendi verir. Böyle verilmiş olan zekâtları, 

devlet ayrıca istiyemez. Bir şehrdeki zenginlerin hiç zekât vermedikleri anlaşılırsa, 

emvâl-i bâtınalarının zekâtını da devlet toplıyabilir. (Dıyâ-ul-ma’nevî) ve 

(Îzâh)da diyor ki, (Devlet beş malı alamaz: Emvâl-i bâtına zekâtı, fıtra, kurban, 

nezr ve keffâret). 

[Son zemânlarda, Ehl-i sünnet âlimlerinin “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” 

büyüklüklerini anlıyamıyanlar çoğalmakdadır. Çünki, âlimi âlim anlar. Câhiller 

anlıyamaz. Din adamı geçinen câhiller, kendilerini âlim sanıyorlar. Birbirlerini, 

millete, islâm âlimi diye tanıtıyorlar. Biz, yalnız Kur’âna ve hadîslere inanırız 

diyerek, Selef-i sâlihînin ictihâdlarını beğenmiyorlar. Kur’ân-ı kerîmden ve 

– 309 –

hadîs-i şerîflerden, kısa görüşlerine ve kısır düşüncelerine uygun yeni yeni ma’nâlar 

çıkarıyorlar. Hadîs-i şerîfde öğülmüş olan ikinci yüzyılın büyüklerine, din 

imâmlarımıza dil uzatıyorlar. Onların kıymetli kitâblarını lekelemeğe uğraşıyorlar. 

İbni Teymiyye, Mevdûdî, Reşîd Rızâ, Seyyid Kutb, Hamîdullah, fizikci Abdüsselâm 

ve Ahmed Didad gibi mezhebsizlerin kitâbları, islâm âlimlerinin sözbirliği 

ile bildirdiklerine uymıyan bilgileri yaymakdadır. Meselâ, (Cihân Sulhu ve İslâm) 

ve (İslâma Giriş) kitâblarında, (Zekât devlete verilen vergi demekdir. Zenginlerin, 

diledikleri fakîrlere verdikleri paraya zekât denmez. Zekât yalnız devlete 

verilir. Devlet, bunu kâfirlerin fakîrlerine de verebilir. Çünki (Miskîn), kâfirlerin 

fakîrleri demekdir) yazılıdır. Mezhebsizlerin yanlış yolda oldukları, (Fâideli Bilgiler) 

kitâbının (Din Adamı Bölücü Olmaz) ve (Doğru Söze İnan, Bölücüye Aldanma) 

kısmlarında uzun bildirilmekdedir.] 

Zâlim olan sultânlar, (Emvâl-i zâhire)den vergi alırken, zekât niyyeti ile verilirse, 

kabûl olur diyen âlimler vardır. (Emvâl-i bâtına)dan alırlarsa veyâ kâfir ve 

mürted olanların aldığı her nev’ vergi verilirken, zekât olarak niyyet edilse de, zekât 

yerine geçmez. Ayrıca zekât vermek lâzım olur. 

Beyt-ül-mâlda, birbirlerinden ayrı dört cins mal bulunur: 

1 — Hayvânlardan, toprak mahsûllerinden alınan ve (Âşir)in, ancak yolda 

rastgeldiği müslimân tüccârdan aldığı zekâtlar olup, yukarıdaki yedi sınıfa verilir. 

2 — Ganîmetin ve yerden çıkarılan ma’denlerin beşde biri olup, yetîmlere, 

miskînlere ve parasız kalan yolculara verilir. Bunların üçünde de, önce (Benî 

Hâşim) ve (Benî Muttalib) olanlara verilir. Petrol gibi sıvılardan ve oksidler, tuzlar 

gibi ateşde erimiyen filizlerden ve denizden çıkarılanlardan birşey alınmaz. 

3 — Gayr-i müslimlerden alınan, harâc ve cizye ve âşirin bunlardan aldığı maldır. 

Bunlar, yol, köprü, han, mekteb, mahkeme gibi umûmî ihtiyâclara ve millî müdâfe’aya 

sarf edilir. Memleket hudûdunu bekliyen, memleket içindeki yolları 

bekliyen müslimânlara, köprü, mescid, havuz, nehr yapmağa ve ta’mîrlerine, imâma, 

müezzine, hademe-i hayrâta, islâm ilmlerini, ya’nî din ve fen bilgilerini okutanlara 

ve okuyanlara, kâdîlara, müftîlere, vâ’ızlara ve dîni ve milleti, devleti yaşatmak 

için çalışanlara verilir. Bunlar, zengin olsalar bile, çalışmaları, hizmetleri 

karşılığı, âdete ve ihtiyâc eşyâsının değerine göre, uygun bir pay verilir. [(Hadîka) 

el âfetlerinde, beyt-ül-mâldan hakkı olanları geniş anlatmakdadır.] Öldükleri zemân, 

çocukları değerli ise, başkalarına tercîh olunur. Çocukları câhil, fâsık iseler, 

babalarının yerine ta’yîn edilmez. (Eşbâh) sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor 

ki, (Sultân, câhil birini, mu’allim, hatîb, vâ’ız ta’yîn ederse, sahîh olmaz. Zulm etmiş 

olur). 

4 — Vârisi olmıyan zenginlerin bırakdığı mal ve (lukata), ya’nî yerde bulunup 

sâhibi çıkmayan şeyler; hastahânelere ve fakîrlerin cenâzelerini kaldırmağa sarf 

edilir ve çalışamıyacak hâlde olan kimsesiz fakîrlere verilir. Bu dört sınıf malı, hakkı 

olanlara ulaşdırmak, devletin vazîfesidir. 

Devlet şehr dışına (Âşir) adında me’mûr koyar. Bunlar, tüccârı hırsızdan ve 

her tehlükeden korur. Bu âşir, yoldan geçen tüccârdan, yanındaki malın mikdârını 

sorar. Nisâb mikdârı ise ve yanında bir sene kaldı ise ve ticâret malı ise, her 

çeşid maldan, müslimândan kırkda birini, zimmîden yirmide birini, harbîden 

onda birini alır. Müslimândan alınan bu mal, onun zekâtı yerine geçer. Şehrde zekâtını 

vermişdim veyâ bir yıl olmadı diyenden birşey almaz. Müslimân tüccârdan 

birşey almayan kâfir memleketin tüccârından birşey alınmaz. Onların müslimân 

tüccârlardan ne kadar aldıkları bilinirse, o kadar alınır. [Kâfir memleketlerinde 

çalışanların, o devlete vergi vermelerinin lâzım olduğu buradan da anlaşılmakdadır.] 

İbni Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh” ikinci cild, elliyedinci sahîfede buyuru- 

– 310 –

yor ki, (Beyt-ül-mâlın dört hazînesinden birinde mal tükenir ise, diğer üç hazînesinde 

bulunan maldan buraya ödünc olarak aktarılıp, bu hazîneden hakkı olan yerlere 

dağıtılır). Buna göre de, üçüncü hazînede harâc, cizye malı bulunmadığı zemân, 

din adamlarına ve cihâd edenlere birinci hazînedeki zekât ve uşr mallarından 

verilir. Din düşmanlarının yazı ile, her çeşid propaganda ile islâmı yıkmağa, 

müslimân yavrularını dinden çıkarmağa saldırdıkları zemân, bunlara cevâb veren 

ve müslimânları aldanmakdan koruyan yazarlar, dernekler, Kur’ân-ı kerîm kursları, 

matba’a ve kitâblar ve gazeteler hep mücâhid ve islâm kahramanıdırlar. 

Böyle soğuk harbde, islâmiyyeti ve müslimânları koruyan bu mücâhidlere, beytül-mâlda 

bulunan uşr ve zekât mallarından vermek farzdır. Sultân uşru kaldırsa, 

müslimânların uşr vermesi afv olmaz. Uşru kendilerinin vermesi farzdır. Bu mücâhidlere 

vermelidirler. Hem farz yapılmış olur, hem de cihâd sevâbı kazanılır. 

İbni Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh” beşinci cild ikiyüzkırkdokuzuncu sahîfede 

diyor ki, (Beyt-ül-mâl, halâl olarak, hak üzere toplanmayıp, zulm ile alınmış 

ise, böyle haksız alınan malları sâhiblerine geri vermek farz olur. Beyt-ül-mâldan 

hakkı olanlara verilmez. Bunların alması harâm olur. Mal sâhibleri ma’lûm değilse, 

beyt-ül-mâlın dördüncü kısmına konur. Buradan hakkı olanlara verilir). 

ZEKÂT VERMİYENLER — (Riyâd-un-nâsıhîn) kitâbının sâhibi “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” diyor ki: Emîrülmü’minîn Alî “kerremallahü vecheh” buyuruyor: Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem”, vedâ’ haccında buyurdu ki, (Malınızın zekâtını 

veriniz! Biliniz ki, zekâtını vermiyenlerin, nemâzı, orucu, haccı ve cihâdı ve îmânı 

yokdur). Ya’nî, zekât vermeği vazîfe bilmez, farz olduğuna inanmaz, vermediği 

için üzülmez, günâha girdiğini bilmezse, kâfir olur. Senelerle zekât vermiyenlerin 

zekât borcları birikerek, bütün malını kaplar. Malı kendinin sanıp, müslimânların 

o malda hakkı olduğunu, hâtırına bile getirmez. Kalbi hiç sızlamaz. Bu mala sımsıkı 

sarılmışdır. Böyle kimseler, müslimân olarak tanınır. Fekat bunlardan, îmânını 

kurtaran pek nâdir olur. Zekât vermek, Kur’ân-ı kerîmin otuziki yerinde, nemâzla 

birlikde emr edilmekdedir. Tevbe sûresi, otuzdördüncü âyet-i kerîmesi, böyle kimseler 

için olup, meâl-i şerîfi, (Malı, parayı birikdirip zekâtını, müslimân fakîrlerine 

vermeyenlere çok acı azâbı müjdele!)dir. Bu azâbı, bundan sonraki âyet-i kerîme 

bildirmekde olup, meâl-i şerîfinde: (Zekâtı verilmiyen mallar, paralar, Cehennem 

ateşinde kızdırılıp, sâhiblerinin alınlarına, böğürlerine, sırtlarına mühür basar gibi 

basdırılacakdır) buyurulmuşdur. 

Ey mağrûr zengin! Dünyânın çabuk geçip, gidici malı, parası, seni aldatmasın! 

Bunlar, senden önce, başkalarının idi. Senden sonra da, başkasının olacak. Cehennemin 

şiddetli azâbını düşün! Zekâtını ayırıp vermediğin o mal, uşrunu vermediğin 

o buğday, hakîkatde zehrdir. Malın hakîkî sâhibi, Allahü teâlâdır. Zenginler, 

Onun vekîlleri, me’mûrları, fakîrler de, âilesi, akrabâsı demekdir. Vekîllerin, Allahü 

teâlânın borcunu fakîrlere vermesi lâzımdır. Zerre kadar iyilik eden iyiliğini 

bulacakdır. Hadîs-i şerîfde, (Allahü teâlâ, iyilik edenlere, karşılığını elbette verecekdir) 

buyuruldu. Haşr sûresi, dokuzuncu âyet-i kerîmede, (Zekâtını veren, elbette 

kurtulacakdır) müjdelendi. Âl-i İmrân sûresinde, yüzsekseninci âyet-i kerîmede 

meâlen, (Allahü teâlânın ihsân etdiği malın zekâtını vermeyenler, iyi etdiklerini, 

zengin kalacaklarını sanıyor. Hâlbuki, kendilerine kötülük yapmış oluyorlar. 

O malları, Cehennemde azâb âleti olacak, yılan şeklinde boyunlarına sarılıp, başdan 

ayağa kadar onları sokacakdır) buyurulmuşdur. (Elbasît) ve (Vasît) tefsîrlerinde 

böyle yazılıdır. Kıyâmete ve Cehennem azâbına inanan zenginlerin, mallarının 

zekâtını, tarla mahsûllerinin, meyvelerin uşrunu vererek, bu azâblardan kurtulmaları 

lâzımdır. Hadîs-i şerîfde, (Zekât vererek, malınızı zarardan koruyunuz!) buyuruyor. 

(Tefsîr-i Mugnî) sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki: (Kur’ân-ı kerîmde 

üç şey, üç şeyle berâber bildirildi. Bunlardan biri yapılmazsa, ikincisi kabûl olmaz. 

Peygambere “sallallahü aleyhi ve sellem” itâ’at edilmedikce, Allahü teâlâ- 

– 311 –

ya itâ’at edilmiş olmaz. Anaya, babaya şükr edilmedikce, Allahü teâlâya şükr edilmiş 

olmaz. Malın zekâtı verilmedikce, nemâzlar kabûl olmaz). Ey gaflet şerâbının 

serhoşu! Dünyânın zevk ve safâsı peşinde, dahâ ne kadar koşacaksın? Bu kıymetli 

ömrü harâmdan, halâldan mal yığmakda, ne zemâna kadar ziyân edeceksin? İslâmiyyetin 

emr ve yasaklarına aldırış etmezsin! Azrâîl aleyhisselâmın gelip cânını 

zorla alacağı, ecel arslanı pençesini sana takacağı, can verme acılarının başına 

geleceği, şeytânın, îmânını çalmak için kasd edeceği, dostlarının, vah vah öldü, siz 

sağ olun, diye evlâdına ta’ziye edecekleri vakti düşün! Firâk sesi gelip, bize yarayan 

birşey yapmadın. Hep beğenmediklerimizi işledin. Biz de sana, senin bize yapdığın 

gibi yaparız, diyecekleri zemândan korkmuyor musun? 

Düşün, kabr ve âhıret süâllerine ne cevâb hâzırladın? Allahü teâlânın tekdîrine 

ne behâne yapacaksın? Kendine acı! Süâle çekileceksin. Hâlbuki, verecek cevâbın 

yok. Cehenneme girersen, ateşine dayanamazsın. Kendine ve herkese öyle 

iyilik et ki, başkası iyilik yapınca, sen yapdın sansınlar. Kendine ve kimseye kötülük 

etme ki, başkası bir fenâlık yapınca, sen yapdın sanmasınlar. 

(Sahîh-i Müslim)deki bir hadîs-i şerîfde, (Ey Âdem oğlu! Benim malım, benim 

malım dersin. O maldan senin olan, yiyerek yok etdiğin, giyerek eskitdiğin ve Allah 

için vererek, sonsuz yaşatdığındır) buyuruldu. Eğer malını seviyorsan, niçin düşmanlarına 

bırakıp da gidiyorsun. Sevdiğinden ayrılma, berâber götür! Hepsini veremezsen, 

bâri kendini de, bir vâris yerine koyup, hisseni âhıret yolunda gönder. 

Bunu da yapamazsan, bâri, zekâtını ver de, azâbdan kurtul! Nükte [güzel ma’nâlı 

söz]: Hiratlı üstâd, Hâce Abdüllah-i Ensârî diyor ki: (Malı seviyorsan, yerine sarf 

et de, sana sonsuz arkadaş olsun! Eğer sevmiyorsan, yi de, yok olsun!). 

Hikâye: Ferîdeddîn-i Attâr, (Tezkire-tül-Evliyâ) kitâbında diyor ki: (Cüneyd-i 

Bağdâdî, yedi yaşında idi. Mektebden gelince, babasını ağlıyor görüp sordu: Bugün, 

zekât olarak, dayın Sırrî Sekâtîye birkaç gümüş göndermişdim, almamış. 

Kıymetli ömrümü, Allah adamlarının, beğenip almadığı gümüşler için geçirmiş olduğuma 

ağlıyorum, dedi. Cüneyd, babacığım, o parayı ver, ben götüreyim deyip, 

dayısına gitdi. Kapıyı çaldı. Dayısı sorunca, ben Cüneydim. Dayıcığım kapıyı aç ve 

babamın zekâtı olan bu gümüşleri al! dedi. Dayısı, almam, deyince, Cüneyd: (Adl 

edip, babama emr eden ve ihsân edip, seni serbest bırakan Allahü teâlâ için al!) 

dedi. Sırrî: (Babana ne emr etdi ve bana ne ihsân etdi?) dedi. Cüneyd: (Babamı zengin 

yapıp, zekât vermesini emr etmekle adâlet eyledi. Seni de fakîr yapıp, zekâtı 

kabûl etmek ve etmemek arasında serbest bırakmakla ihsân eyledi) dedi. Bu söz, 

Sırrînin hoşuna gidip, (Oğlum! Gümüşleri kabûl etmeden önce, seni kabûl etdim) 

dedi. Kapıyı açıp parayı aldı. (Riyâd-un-nâsıhîn)in sözü burada temâm oldu. 

Âdem oğlu aç gözünü, yeryüzüne kıl, bir nazar, 

gör bu latîf çiçekleri, hangi kuvvet yapar, bozar. 

Herbir çiçek bir nâz ile, öğer Hakkı, niyâz eder, 

kurdlar, kuşlar, durmaz söyler, ol Hâlıka âvâz eder. 

Öğer onun kâdirliğin, herbir işe hâzırlığın, 

ille onun kâhirliğin, anlayınca, rengi döner. 

Rengi döner günden güne, toprağa dökülür yine, 

bu ibretdir anlayana, hakîkatı, ârif sezer. 

Ger bu sırrı duya idin, yâ bu gammı yiye idin, 

yerinde eriye idin, insan değil misin, meğer. 

Bilir, gelen gider imiş, konan geri göçer imiş, 

mevt şerbetin içer imiş, her kim, bu ma’nâdan geçer. 

– 312 –

79 — RAMEZÂN ORUCU 

İslâmın beş şartından dördüncüsü, mubârek Ramezân ayında, hergün oruc 

tutmakdır. Oruc, hicretden onsekiz ay sonra, Şa’bân ayının onuncu günü, Bedr gazâsından 

bir ay evvel farz oldu. Ramezân, yanmak demekdir. Çünki, bu ayda 

oruc tutan ve tevbe edenlerin günâhları yanar, yok olur. 

(Riyâd-un-nâsıhîn) kitâbında diyor ki: (Buhârî) kitâbında, Ebû Hüreyre “radıyallahü 

anh” diyor ki: Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki: (Ramezân 

ayı gelince, Cennet kapıları açılır. Cehennem kapıları kapanır ve şeytânlar 

bağlanır). İmâm-ül-eimme, Muhammed bin İshak bin Huzeyme yazıyor ki, Selmân-ı 

Fârisî “radıyallahü anh” bildirdi ki, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” 

Şa’bân ayının son günü hutbede buyurdu ki: (Ey Müslimânlar! Üzerinize öyle büyük 

bir ay gölge vermek üzeredir ki, bu aydaki bir gece [Kadr gecesi], bin aydan 

dahâ fâidelidir. Allahü teâlâ, bu ayda, hergün oruc tutulmasını emr etdi. Bu ayda, 

geceleri terâvîh nemâzı kılmak da sünnetdir. Bu ayda, Allah için ufak bir iyilik yapmak, 

başka aylarda, farz yapmış gibidir. Bu ayda, bir farz yapmak, başka ayda yetmiş 

farz yapmak gibidir. Bu ay, sabr ayıdır. Sabr edenin gideceği yer Cennetdir. 

Bu ay, iyi geçinmek ayıdır. Bu ayda mü’minlerin rızkı artar. Bir kimse, bu ayda, 

bir orucluya iftâr verirse, günâhları afv olur. Hak teâlâ, onu Cehennem ateşinden 

âzâd eder. O oruclunun sevâbı kadar, ona sevâb verilir). Eshâb-ı kirâm, dediler ki: 

Yâ Resûlallah! Her birimiz, bir orucluya iftâr verecek, onu doyuracak kadar zengin 

değiliz. Resûl “aleyhisselâm” buyurdu ki: (Bir hurma ile iftâr verene de, yalnız 

su ile oruc açdırana da, biraz süt ikrâm edene de, bu sevâb verilecekdir. Bu ay, 

öyle bir aydır ki, ilk günleri rahmet, ortası afv ve mağfiret ve sonu Cehennemden 

âzâd olmakdır. Bu ayda, emri altında olanların [işçinin, me’mûrun, askerin ve talebenin] 

vazîfesini hafîfletenleri [patronları, âmirleri, kumandanları ve müdîrleri], 

Allahü teâlâ afv edip, Cehennem ateşinden kurtarır. Bu ayda dört şeyi çok yapınız! 

Bunun ikisini Allahü teâlâ çok sever. Bunlar, Kelîme-i şehâdet söylemek ve 

istigfâr etmekdir. İkisini de, zâten her zemân yapmanız lâzımdır. Bunlar da Allahü 

teâlâdan Cenneti istemek ve Cehennem ateşinden Ona sığınmakdır. Bu ayda, 

bir orucluya su veren bir kimse, kıyâmet günü susuz kalmıyacakdır). 

(Sahîh-i Buhârî)deki bir hadîs-i şerîfde buyuruldu ki: (Bir kimse, Ramezân 

ayında oruc tutmağı farz bilir, vazîfe bilir ve orucun sevâbını, Allahü teâlâdan beklerse, 

geçmiş günâhları afv olur). Demek ki, orucun Allahın emri olduğuna inanmak 

ve sevâb beklemek lâzımdır. Günün uzun olmasından ve oruc tutmak güç olmasından 

şikâyet etmemek şartdır.Günün uzun olmasını, oruc tutmayanlar arasında 

güçlükle oruc tutmasını fırsat ve ganîmet bilmelidir. 

Hâfız [ya’nî hadîs âlimi] Abdül’ azîm-i Münzirî, (Ettergîb vetterhîb) kitâbında 

ve hâfız Ahmed Beyhekî (Sünen) kitâbında, Câbir bin Abdüllahdan “radıyallahü 

teâlâ anh” haber verdikleri bir hadîs-i şerîfde, (Allahü teâlâ benim ümmetime, Ramezân-ı 

şerîfde beş şey ihsân eder ki, bunları hiçbir Peygambere vermemişdir: 

1 — Ramezânın birinci gecesi, Allahü teâlâ mü’minlere rahmet eder. Rahmet 

ile bakdığı kuluna hiç azâb etmez. 

2 — İftâr zemânında, oruclunun ağzı kokusu, Allahü teâlâya, her kokudan dahâ 

güzel gelir. 

3 — Melekler, Ramezânın her gece ve gündüzünde, oruc tutanların afv olması 

için düâ eder. 

4 — Allahü teâlâ, oruc tutanlara, âhıretde vermek için, Ramezân-ı şerîfde 

Cennetde yer ta’yîn eder. 

5 — Ramezân-ı şerîfin son günü, oruc tutan mü’minlerin hepsini afv eder) buyurdu. 

– 313 –

İmâm-ı Rabbânî “kuddise sirruh”, (Mektûbât)ın birinci cild, kırkbeşinci mektûbunda 

buyuruyor ki: (Ramezân-ı şerîf ayında yapılan nâfile nemâz, zikr, sadaka 

ve bütün nâfile ibâdetlere verilen sevâb, başka aylarda yapılan farzlar gibidir. 

Bu ayda yapılan bir farz, başka aylarda yapılan yetmiş farz gibidir. Bu ayda, bir 

orucluya iftâr verenin günâhları afv olur. Cehennemden âzâd olur. O oruclunun 

sevâbı kadar, ayrıca buna da sevâb verilir. O oruclunun sevâbı hiç azalmaz. Bu ayda, 

emri altında bulunanların işlerini hafîfleten, onların ibâdet etmelerine kolaylık 

gösteren âmirler de afv olur. Cehennemden âzâd olur. Resûlullah, bu ayda, esîrleri 

âzâd eder, her istenilen şeyi verirdi. Bu ayda ibâdet ve iyi iş yapabilenlere, bütün 

sene, bu işleri yapmak nasîb olur. Bu aya saygısızlık edenin, günâh işleyenin 

bütün senesi, günâh işlemekle geçer. Bu ayı fırsat bilmelidir. Elden geldiği kadar 

ibâdet etmelidir. Allahü teâlânın râzı olduğu işleri yapmalıdır. Bu ayı, âhıreti 

kazanmak için fırsat bilmelidir. Kur’ân-ı kerîm Ramezânda indi. Kadr gecesi, bu 

aydadır. Ramezân-ı şerîfde, hurma ile iftâr etmek sünnetdir. İftâr edince, (Zehebezzama’ 

vebtelletil urûk ve sebe-tel-ecr inşâallahü teâlâ) okumak [sünnet olduğu 

(Tebyîn)in Şelbî hâşiyesinde yazılıdır.], terâvîh kılmak ve hatm okumak mühim 

sünnetdir). 

ORUCUN FARZI ÜÇDÜR: 1- Niyyet etmek, 2- Niyyeti ilk ve son vaktleri arasında 

yapmak, 3- Fecr-i sâdık, ya’nî tan yeri ağarmasından, güneşin batmasına kadar 

olan zemân [ya’nî şer’î gündüz] içinde, orucu bozan şeylerden sakınmakdır. 

SEKİZ DÜRLÜ ORUC VARDIR: 1- Farz oruclar: Farz oruc da, iki kısmdır: 

Mu’ayyen zemândaki oruc, Ramezân-ı şerîf orucudur. 2- Mu’ayyen zemânda olmıyan 

farz oruclar: Kazâ ve keffâret orucları böyledir. Fekat, keffâret orucları farz-ı 

amelîdir. Ya’nî, inkâr eden kâfir olmaz. 3- Vâcib oruclar: Bunlar da, mu’ayyen olur. 

Belli gün veyâ günler oruc adamak gibi. 4- Gayr-i mu’ayyen oruclar: Herhangi bir 

veyâ birkaç gün oruc adamak gibi. 5- Sünnet olan oruclar: Muharremin dokuzuncu 

ve onuncu günleri oruc tutmak gibi. 6- Müstehab oruclar: Her arabî ayın 13., 14. 

ve 15. ci günleri oruc tutmak gibi ve yalnız Cum’a günü oruc tutmak gibi ve kurban 

bayramı arefesinde oruc tutmak gibi. Yalnız Cum’a günü oruc tutmak mekrûh 

olur da denildi. Cum’a günü oruc tutmak isteyenin, perşembe veyâ cumartesi 

günü de tutması iyi olur. Çünki, sünnet veyâ mekrûh denilen bir işi yapmamak 

lâzımdır. 7- Harâm oruclar: Fıtr bayramının birinci günü ve kurban bayramının her 

dört günü oruc tutmak harâmdır. 8- Mekrûh oruclar: Muharremin yalnız onuncu 

günü oruc tutmak ve yalnız cumartesi günleri oruc tutmak ve Nevruz ve Mihrican 

günleri oruc tutmak ve bütün sene, hergün oruc tutmak ve konuşmamak şartı ile 

oruc tutmak mekrûhdur. 

(Merâkıl-felâh)daki hadîs-i şerîfde, (Ayı görünce oruc tutunuz! Tekrâr görünce, 

orucu bırakınız!) buyuruldu. Bu emre göre, Ramezân ayı, hilâlin [yeni ayın] görülmesi 

ile başlar. Hilâli görmeden önce yapılan hesâb ile, takvîm ile başlamanın 

câiz olmadığını, (İbni Âbidîn) kıble bahsinde ve (Eşi’at-ül-leme’ât) ve (Ni’met-i 

islâm) sâhibleri bildirmişlerdir. Şa’bân ayının otuzuncu gecesi, güneş gurûb edince, 

hilâli aramak ve görünce gidip kâdîya haber vermek, vâcib-i kifâyedir. Takıyyuddîn 

Muhammed ibni Dakîk diyor ki, (İctimâ’ı neyyireyn)den 1-2 gün geçmeden, 

hilâl hiç görülemez. [89. cu maddeye bakınız!] 

Dört mezheb âlimleri sözbirliği ile bildiriyorlar ki, oruca fecr-i sâdık denilen beyâzlığın, 

üfk-ı zâhirî hattının bir noktasında ağarması ile başlanır. (Mültekâ) kitâbında 

buyuruyor ki: (Oruc, fecrin ağarmasından, güneş batıncaya kadar, yimeği, 

içmeği ve cimâ’ı terk etmekdir. Bir gün evvel güneş batmasından, oruc günü 

(Dahve-i kübrâ)ya kadar, Ramezân orucuna kalb ile niyyet etmek de farzdır. 

Belli gün olan adak orucunun ve nâfile orucun niyyet zemânı da böyledir. Hergün 

ayrı niyyet etmek lâzımdır. Ramezân orucuna niyyet ederken, Ramezân demeyip, 

yalnız oruc demek veyâ nâfile oruc demek de câizdir. Dahve-i kübrâ vakti, oruc 

– 314 –

müddetinin ya’nî şer’î gündüz müddetinin yarısıdır ki, zevâl vaktinden öncedir. Bu 

iki vaktin arasındaki zemân farkı, güneşin tulû’ vakti ile fecr ya’nî imsâk vakti arasındaki 

zemân farkının ya’nî (Hisse-i fecr)in yarısı kadar dakîkadır. [Ezânî zemâna 

göre Dahve-i kübrâ, Fecr +(24-Fecr)÷2=Fecr+12-Fecr÷2=12+Fecr÷2 dir. Ya’nî, 

Fecr vaktinin yarısı, sabâh 12 den i’tibâren Dahve-i kübrâ vakti olur.] Fecr, ya’nî 

imsâk vaktinden evvel niyyet ederken, (Niyyet etdim, yarın oruc tutmağa) denir. 

İmsâkdan sonra niyyet ederken, (bugün oruc tutmağa) denir. Ramezân-ı şerîf orucu, 

her müslimâna farz olduğu gibi, tutamıyanların kazâ etmeleri de farzdır. Kazâ 

ve keffâret orucuna ve mu’ayyen olmayan adak oruclarına fecrden sonra niyyet 

edilemez. 

Ramezân olmak için Şa’bânın yirmidokuzuncu günü, gurûb vaktinde hilâli, 

ya’nî gökde yeni ayı aramak ve ayı görmek, eğer görülmezse, Şa’bân ayı otuz gün 

temâm olmak lâzımdır. Şa’bânın otuzuncu günü öğle nemâzı zemânına kadar 

oruc tutup, o gün Ramezân olduğu i’lân edilmezse, orucu bozmak lâzım olur. 

Bozmayıp oruca devâm etmek tahrîmen mekrûhdur. Ramezâna, hilâli görmeden 

başlayıp, yirmidokuzuncu gecesi bayram hilâli görülürse, Şa’bân rüyet ile 

başlamış ise, bayramdan sonra birgün kazâ edilir. Rüyet ile başlamamış ise, iki gün 

kazâ tutulacağı (Hindiyye) ve (Kâdîhân)da yazılıdır. Bulutlu havada hilâli bir 

âdil müslimân kadın veyâ erkeğin gördüm demesi ile, açık havada ise, birçok 

kimsenin şehâdet etmesi [söylemesi] ile, kâdî ya’nî ahkâm-ı islâmiyyeyi tatbîk eden 

hâkim, Ramezân olduğunu i’lân eder. Kâdî bulunmıyan yerlerde, hilâli bir âdilin 

gördüm demesi ile Ramezân olur. İki âdilin gördüm demeleri ile bayram olur. 

(Âdil) demek, büyük günâh işlemiyen ve küçük günâha alışık olmıyan demekdir. 

[Nemâzı terk etmek büyük günâhdır. 74. cü maddeye bakınız!] Adâleti şübheli olanın 

da sözü kabûl olunur. Ramezâna ve bayrama takvîm ile, hesâb ile başlamak câiz 

olmadığı (Fetâvâ-ı Hindiyye)de de yazılıdır. 

[(Hadîka)nın yüzotuzdokuzuncu sahîfesinde diyor ki, (Bid’at sâhibi olanlar, ya’nî 

i’tikâdda Ehl-i sünnetden ayrılmış olan yetmişiki fırkanın hepsi, (Ehl-i kıble) oldukları, 

her ibâdeti yapdıkları hâlde, âdil değildirler. Çünki, yâ mülhid olarak, îmânları 

gitmişdir. Yâhud bid’at sâhibi olup ehl-i sünneti seb ediyorlar ki, bu da büyük 

günâhdır). (Dürr-ül-muhtâr) şâhidliği anlatırken diyor ki, (Müslimânı seb etmek, 

kötülemek günâhdır. Adâleti yok eder. Şâhidliği kabûl olmaz). Bunun için, Ramezânın, 

bayramın ve hac zemânının gelmesini ve iftâr ve nemâz vaktlerini anlamakda 

ve bütün din işlerinde, mezhebsizlerin sözlerine uymak câiz değildir.] 

Şa’bânın otuzuncu gecesi, bir şehrde hilâl görülünce, bütün dünyâda oruca 

başlamak lâzım olur. Gündüz görülen hilâl gelecek gecenin hilâlidir.) 

[Kutblara ve Aya giden müslimânın da, seferî olmağa niyyet etmedi ise, bu ayda 

gündüzleri oruc tutması lâzımdır. Yirmidört sâatden dahâ uzun günlerde, oruca 

sâat ile başlar ve sâat ile bozar. Gündüzü böyle uzun olmıyan bir şehrdeki müslimânların 

zemânına uyar. Eğer oruc tutmazsa, gündüzleri uzun olmıyan yere gelince 

kazâ eder]. 

Hilâli görmekle Ramezânın başlaması, hesâbla anlaşılandan bir gün sonra olabilir. 

Fekat bir gün önce olamaz. Arafâtda vakfeye durulan (Arefe) günü de böyledir. 

(Bahr)de, 283. cü sahîfede diyor ki, (Kâfir memleketinde bulunan esîr, Ramezân 

ayının zemânını bilemez ise, araşdırıp zan etdiği zemânda bir ay oruc tutar. 

Sonra, zemânını öğrenince, zemânından önce tutmuş ise, hepsini kazâ eder. Zemânından 

sonra tutmuş ve fecrden evvel niyyet etmiş ise, câiz olup, hepsi kazâ yerine 

geçer. Fıtr bayramının birinci gününe rastlamış ise, bir günü kazâ eder). 

Ramezânın ve bayramın, semâda hilâli görmekle değil de, takvîme göre başlatıldığı 

yerlerde, oruca ve bayrama hakîkî zemânlarından bir gün önce veyâ bir gün 

sonra başlanılmış olabilir. Oruc tutulan birinci ve sonuncu günleri hakîkî Ramezâna 

rastlamış olsalar bile, Ramezân olup olmadıkları şübheli olur. İbni Âbidîn 

– 315 –

“rahmetullahi aleyh”, Ramezân bahsinde diyor ki, (Ramezân olup olmadığı şübheli 

olan günlerde, Ramezân orucu tutmak, tahrîmen mekrûhdur. Müslimân 

memleketinde olup da, ibâdetleri bilmemek özr olmaz). Bunun için, Ramezânın 

takvîmlere veyâ mezhebsiz memleketlere uyarak başlatıldığı yerlerde, bayramdan 

sonra, iki gün kazâ orucu tutmak lâzımdır. [Kâfirler ve islâm düşmanları, bir tarafdan, 

islâm memleketlerini kana boyuyor. Câmi’leri, islâm eserlerini yıkıyor, yok 

ediyorlar. Diğer tarafdan da, islâm memleketlerindeki îmânı ve ahlâkı bozuk 

olan câhilleri bulup, bunlar vâsıtası ile, islâm ilmlerini yok ediyorlar. Bozuk düşüncelerini, 

yalanlarını, islâmiyyet bilgileri diyerek yazıyorlar. Ehl-i sünnet âlimlerinin 

kitâblarına saldırıyorlar. İslâmiyyete karşı bu hücûmları, hep ingilizler 

plânlamakdadır. Meselâ (Ramezândan sonra, iki gün kazâ orucu tutmak da nerden 

çıkdı? Hiçbir kitâbda böyle bir şey yokdur diyorlar). Kitâblarda yazılı değildir 

sözü yanlışdır. Çünki, her asrda, her yerde, Ramezân ayı, hilâli görmekle başlardı. 

İki gün kazâ orucuna lüzûm yokdu. Şimdi, Ramezân ayı, hilâlin doğma zemânını 

hesâb etmekle başlatılıyor. Ramezânın başlaması, ahkâm-ı islâmiyyeye uygun 

olmıyor. Bu hatâyı düzeltmek için, bayramdan sonra iki gün kazâ orucu lâzım 

olduğu, Tahtâvînin (Merâkıl-felâh) hâşiyesinde yazılıdır.] (Mecmû’a-i Zühdiyye)de 

diyor ki, (Şevvâl [bayram] hilâlini gören bir kimse, iftâr edemez. Çünki, bulutlu havâda, 

Şevvâl hilâlini, iki erkeğin veyâ bir erkekle iki kadının gördüm demeleri lâzımdır. 

Açık havâda, Ramezân ve Şevvâl hilâllerini çok kimsenin gördüm demeleri 

lâzımdır). (Kâdîhân)da diyor ki, (Hilâl, şafakdan sonra batarsa, ikinci gecenin, 

şafakdan evvel batarsa, birinci gecenin hilâlidir). 

Ramezân-ı şerîf orucuna hâzırlanmak için, Şa’bânın onbeşinden sonra, oruc tutmamalı, 

kuvvetli ve lezzetli şeyler yiyerek, vücûdü kuvvetlendirmelidir. Böylece, 

farzı yapmağa hâzırlanmalıdır. Şa’bânın onbeşinden sonra, sünnet orucları tutmak 

âdeti olan iş sâhibleri, asker, talebe, bunları, Ramezândan sonra, boş zemânlarında 

tutmalıdır. Farzı yapabilmek için sünneti te’hîr etmek de sünnetdir. 

İftârı acele etmek ve sahûru, fecrin ağarmasından önce olmak şartı ile gecikdirmek 

sünnetdir. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, bu iki sünneti yapmağa 

çok dikkat ederdi. (Dürer)de diyor ki: (Seher vaktinde yinilen yemeğe sahûr denir. 

Seher vakti, gecenin [ya’nî, şer’î gurûbdan imsâk vaktine kadar olan zemânın] 

son altıda biridir). Sahûru gecikdirmek ve iftârı çabuk yapmak, belki insanın aczini 

gösterdiği için sünnet olmuşdur. İbâdet, acz ve ihtiyâcı göstermek demekdir. 

Terâvîh düâsı, 243.cü sahîfededir. 

(Rıyâd-un-nâsıhîn)de diyor ki: (Bekara sûresindeki bir âyet-i kerîmede meâlen, 

(Beyâz iplik siyâhdan ayırd edilinceye kadar yiyiniz, içiniz!) buyurulmuşdur. Bu 

ipliklerin, gündüzün beyâzlığı ile gecenin siyâhlığı olduklarını anlatmak için, dahâ 

sonra (Fecrin) kelimesi nâzil oldu. Gündüzün beyâzlığı ile gecenin siyâhlığı, iplik 

gibi birbirinden ayrılınca, oruca başlanacağı anlaşıldı). (Mecma’ul-enhür)de ve 

(Hindiyye)de diyor ki, (Hanefî mezhebi âlimlerinin çoğuna göre, üfkun bir yerinde 

beyâzlık başlayınca, (İmsâk vakti) olup, oruca başlanır. Bundan [15] dakîka sonra 

beyâzlık üfk üzerine ip gibi yayılınca, sabâh nemâzı vakti başlar. Böyle yapmak 

ihtiyâtlı olur. [Ya’nî, tedbirli, iyi olur]). Nemâzı da, orucu da, bütün âlimlere göre 

sahîh olur. Oruca ikinci vaktden sonra başlamışsa, şübheli olur. Astronomik hesâblar 

ile birinci vakt bulunmakda ve takvîmlere birinci vakt yazılmakdadır. Şimdi, 

ba’zı takvîmlere ikinci vaktin hattâ bundan sonra başlıyan kızıllığın yayıldığı 

zemânın yazıldığı görülüyor. Bu yeni takvîmlere uyanların orucları sahîh olmaz. 

İmsâkin iki vakti arasındaki [On dakîka kadar] zemâna (İhtiyât zemânı) denir. Bu 

zemâna temkin demek doğru değildir. İmsâki şübheli zemâna gecikdirmenin 

mekrûh olduğunu, (Bahr-ür-râık) sâhibi de bildirmekdedir. Hele kızıllığın sonunda 

başlanılan oruclar hiç sahîh olmaz. Altmışıncı maddeye bakınız! Osmânlılarda 

ilk takvîm 987 [m. 1578]de yapıldı. 

Şernblâlî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Nûr-ül-îzâh) kitâbında buyuruyor ki, 

– 316 –

(Bulutsuz gecelerde iftârı çabuk yapmak müstehabdır). Kendisi, bu kitâbı şerh ederken 

buyuruyor ki, (Bulutlu gecelerde orucun bozulmasından korunmak için, ihtiyâtlı 

davranmalı [ya’nî, iftârı biraz gecikdirmelidir]. Yıldızlar görünmeden önce iftâr 

eden, ta’cîl etmiş olur). Bu kitâbın hâşiyesinde, Tahtâvî buyuruyor ki, (Orucu 

nemâzdan önce bozmak müstehabdır. (Bahr) kitâbında [ve ibni Âbidînde] denildiği 

gibi, iftârda acele etmek, yıldızlar görülmeden önce, iftâr etmek demekdir). Akşam 

nemâzını da, bu vaktde, ya’nî erken kılmak müstehabdır. Güneşin batdığı iyi 

anlaşılınca, önce E’ûzü ve Besmele okuyup, (Allahümme yâ vâsi’al-magfireh igfirlî 

ve li-vâlideyye ve li-üstâziyye ve lil-müminîne vel müminât yevme yekûmülhisâb) 

denir. Bir iki lokma iftârlık yiyip, (Zehebezzama’ vebtelletil-urûk ve sebe-tel-ecr 

inşâallahü teâlâ) [1] denir ve yemeğe başlanır. Hurma veyâ su, zeytin yâhud tuz ile 

iftâr edilir. Ya’nî, oruc bozulur. Sonra, câmi’de veyâ evde, cemâ’at ile akşam nemâzı 

kılınır. Bundan sonra, akşam yemeği yinir. Sofrada yemekleri yimek, bilhâssa 

Ramezânda uzun süreceğinden, akşam nemâzının erken kılınması ve yemeğin, 

acele etmiyerek, râhat yinmesi için, az bir şeyle iftâr edip, yemeği düâdan ve nemâzdan 

sonra yimelidir. Böylece, oruc erken bozulmuş, nemâz da erken kılınmış olur. 

Deniz, ova gibi düz yerlerde, üfk-ı zâhirî hattının görülmesine mâni’ olan tepe, 

binâ gibi şeylerin arada bulunmadığı yerlerdeki kimse için gurûb vakti, ya’nî güneşin 

batması demek, görülen üfk hattı [Hakîkî üfk değil] altına girerek, üst kenârının 

gayb olmasıdır. Bu vakt güneş şark tarafındaki tepeleri aydınlatır. Güneşin bu 

üfk-ı zâhirî hattından batmasını göremiyen kimse için gurûb vakti, şer’î gurûbdur. 

Ya’nî güneşin üfk-ı şer’î altına girmesidir. Bu vakt, güneş şark tarafındaki dağları, 

bulutları aydınlatmaz olur. Işıkları, çekilip, şark tarafı kararır. Ârızalı erâzîde, güneşin, 

meselâ tepe, binâlar arkasında gayb olması kâfî olmayıp, ışıklarının her yerden 

çekilmesi, semânın şark tarafda kararmağa başlaması lâzımdır. Takvîmlerde, 

şer’î gurûb vakti yazılı olduğu için, üfk-ı zâhirî hattından gurûbu göremiyenlerin, 

takvîme göre iftâr etmeleri lâzımdır. İbni Âbidîn, orucun müstehablarını anlatırken 

diyor ki, (Alçak yerde olanlar, güneşin gurûb etdiğini görünce, iftâr ederler. Yüksekde 

olan, gurûb etdiğini görmedikce, bunlarla berâber iftâr edemez). Orucu 

ta’rîf ederken yazdığı (Oradan gece başlayınca iftâr edilir) hadîs-i şerîfinin (Şark tarafında 

karanlık başlayınca iftâr edilir) demek olduğunu bildirmekdedir. [Şark tarafda 

karanlığın başlaması, en yüksek yerde ziyânın kalmaması demekdir.] 

İftârı akşam nemâzından önce yapmak müstehab ise de, bir ibâdeti bozmak şübhesinden 

kurtarmak için müstehab terk edilmelidir. Önce akşam nemâzını kılmalı, 

sonra iftâr etmelidir. Böylece iftâr yine, yıldızlar görünmeden önce olur. Ya’nî, 

acele edilmiş olur ve oruc, bozulmak tehlükesinden kurtulur. Akşam nemâzını vakti 

çıkmadan, tekrâr kılmak mümkindir. Takvîm, sâat, kandil, top ve ezân yanlış 

olunca, oruc kurtulmaz. İbni Âbidîn, nemâz vaktlerini anlatırken buyuruyor ki, (İftâr 

etmek için, güneşin batdığını iki âdil müslimânın haber vermesi lâzımdır. Bir 

olursa da, be’s yokdur). [Görülüyor ki, takvîmi hâzırlayanın ve iftâr topu atanın, 

ezân okuyanın âdil olmaları lâzımdır.] 

ORUCU BOZAN ŞEYLER — Ramezân ayında, oruclu olduğunu bildiği hâlde 

ve fecr ağarmadan evvel niyyet etmiş iken, fâideli bir şey yimekle, içmekle, ya’nî 

gıdâ veyâ devâ olarak yinilmesi âdet olan veyâ zevk ve keyf veren bir şeyi ağızdan 

mi’deye sokmakla veyâ cimâ’ yapmak ve yapılmakla oruc bozulur ve kazâ ve 

keffâret lâzım olur. Bu ta’rîfe göre, sigara içmek orucu bozar. Hem kazâ, hem keffâret 

lâzım olur. Çünki, dumandaki katı ve sıvı zerreler tükrük ile mi’deye giderler. 

Hacamat, gıybet gibi, orucu bozmadığı iyi bilinen şeyden sonra, oruc bozuldu 

sanarak, bile bile yise, orucu bozularak kazâ ve keffâret lâzım olur. Ramezânda fecr- 

[1] Bu iftâr düâsının ma’nâsı, (Açlık zemânı bitdi. Damarlarımızın suya kavuşması vakti 

geldi. İnşâallah sevâb hâsıl oldu) demekdir. 

– 317 –

den evvel niyyet etmiyen kimse, dahveden önce oruc bozacak birşey yaparsa, iki 

imâma göre, hem kazâ, hem de keffâret lâzım olur. Çünki, niyyet ederek oruc tutmak 

imkânı mevcûd iken, bu imkânı kaçırmışdır. İmâm-ı a’zama göre ise, yalnız 

kazâ lâzım olur. Dahve vaktinden sonra yir, içerse, üç imâma göre de, keffâret lâzım 

olmaz. Keffâret cezâsı, mubârek Ramezân ayının hurmet, nâmûs perdesini yırtmanın 

karşılığıdır. İmâm-ı a’zama göre, dört mezhebde de sahîh olan Ramezân orucunu 

bile bile bozmanın cezâsıdır. Şâfi’î mezhebinde, fecrden önce niyyet şart olduğundan, 

fecrden önce niyyet etmiyen veyâ zorla, özrle bozan hanefîler de, 

İmâm-ı a’zama göre keffâret yapmaz. Kazâ, adak ve nâfile orucları bozunca, keffâret 

yapılmaz. Ramezânın bir gününde, kazâ lâzım olan birşey yaparak orucunu 

bozan kimse, başka gününde de bu şeyi kasd ile yine yaparsa, keffâret de lâzım olur. 

Hatâ ederek bozulsa, meselâ, abdest alırken, buğazına su kaçsa veyâ zor ile orucu 

bozdurulursa, ihtikan ederse, burnuna sıvı ilâc, kolonya veyâ duman [başkasının 

içdiği sigara dumanı] yâhud, ud ağacı, anber ile tütsülenip dumanını çekerse, 

kulağına ilâc damlatırsa, derideki yaraya koyduğu ilâc içeri girerse [ve iğne ile ilâc 

şırınga ederse], kâğıd, taş, ma’den parçası, pamuk, ot, pişmemiş pirinc, darı, mercimek 

dânesi gibi, ilâc ve gıdâ olmayan şey yutarsa, zorlayarak ağız dolusu kusarsa, 

dişi kanayan, yalnız kanı veyâ tükrükle müsâvî mikdârda karışık kanı yutarsa, 

fecr doğduğunu bilmiyerek yirse, güneş batdı zan ederek orucu bozarsa, oruclu olduğunu 

unutup yidikde, orucu bozuldu sanarak, bilerek yimeğe devâm ederse, uyurken 

ağzına su akıtılır veyâ cimâ’ olunursa, niyyet etmeden oruc tutarsa veyâ Ramezânda 

sabâha kadar niyyet etmeyip, sonra niyyet etse bile, ya’nî kuşluk nemâzı 

zemânından, dahveden sonra oruc tutmazsa, bunların hepsinde oruc bozulur ve 

bayramdan sonra, bir günü için yalnız bir gün kazâ etmek lâzım olur. Keffâret lâzım 

olmaz. Buğaza yağmur, kar kaçsa, oruc da, nemâz da bozulur. Kazâ lâzım olur. 

Kucaklayıp, sarılıp, öpüp cünüb olursa bozulur ve kazâ lâzım olur. Cünüb olmadı 

ise bozulmaz. (Masturbation) ile, ya’nî el ile istimnâ edip cünüb olunca, yalnız 

kazâ lâzım olduğunu, (Hindiyye) ve (Bahr) ve (Dürr-ül-muhtâr) kitâblarının sâhibleri 

“rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” bildirdiler. Geceden dişleri arasında 

kalan şeyi, bilerek yutsa, nohud kadar ise, bozulup kazâ lâzım olur. Nohuddan 

küçükse bozulmaz. Unutarak yiyen kimse, orucu bozulmadığını bildiği hâlde, yine 

yir, içerse, kazâ ve keffâret lâzım olur. 

(Mültekâ)da ve bütün kitâblarda diyor ki: (Başdaki ve göğdedeki yaraya konulan 

ilâc, beyne veyâ sindirim yollarına sızarsa, oruc bozulur. Yalnız kazâ lâzım olur). 

(Mültekâ) şerhinde (Gıdânın, yaradan içeri sızınca, orucu bozduğunu İmâm-ı 

a’zam söylüyor. İki imâm ise, bozmaz dedi. Çünki, yaradılışda bulunan deliklerden 

girerse, bozar dedi) yazılıdır. (Merâkıl-felâh) şerhinde, Tahtâvî, bunu güzel 

açıklıyor. Diyor ki: (Başda ve göğdedeki yaraya konulan ilâcın, sıvı olsun, katı olsun, 

beyne ve hazm yoluna gitdiği bilinirse, oruc bozulur. İçeri gitdiği iyi bilinmezse, 

ilâc sıvı ise, İmâm-ı a’zam bozulur dedi. İki imâm ise, içeri gitdiği iyi bilinmeyince 

bozulmaz dedi. İçeri sızdığı iyi bilinmeyen ilâc katı ise, üç imâm da, bozulmaz 

dedi). Bundan anlaşılıyor ki, sızdığı iyi bilinen ilâc, katı da olsa, sıvı da olsa, 

üç imâm da orucu bozar, buyurmuşdur. Koldan, bacakdan, heryerden deri altına, 

adaleye iğne ile yapılan aşı, ilâc injeksiyonlarının orucu bozacağı, buradan anlaşılmakdadır. 

ORUCU BOZMAYAN ŞEYLER — Ramezân-ı şerîfde veyâ kazâ, keffâret, 

adak ve nâfile oruclarda, oruclu olduğunu unutarak yise, içse, cimâ’ etse, oruclu 

iken uykuda cünüb olsa, uyanık iken bakarak cünüb olsa, tentürdiyod, yağ sürünse, 

sürme çekse, [bunların rengi, kokusu tükürükde, idrârda belli olsa bile], şehvet 

ile öpse, gıybet etse, hacamat olsa, istemiyerek ağız dolusu kussa, zorlıyarak 

biraz kussa, kulağına su kaçsa, ağzından veyâ burnundan buğazına toz, duman, sinek 

kaçsa, [oksijen gazı tüpü ile sun’î hava verilse, başkalarının içdiği sigaranın du- 

– 318 –

manı gelerek, ağzına, burnuna girmesinden sakınmak mümkin olmasa], ağzını yıkadıkdan 

sonra ağzında kalan yaşlığı tükürük ile yutsa, gözüne, diş çukuruna ilâc 

koysa, tadını buğazında duysa bile, bunların hiçbiri orucu bozmaz. 

[(Bahr-ür-râık) kitâbının sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki, (Ağız 

ba’zan bedenin dâhili sayılır. Bunun için, oruclu kimse, tükürüğünü yutarsa, orucu 

bozulmaz. İnsanın içindeki necâsetin mi’deden bağırsağa geçmesi gibi olur. Ağızdaki 

yaradan veyâ diş çekdirmeden, iğne yapılan yerden yâhud mi’deden ağza kan 

çıkması, abdesti ve orucu bozmaz. Bu kanı tükürünce veyâ yutunca, tükürük kandan 

çok ise, ya’nî sarı ise, yine bozulmazlar. Mi’deden gelen başka şeyler ağza geldiği 

zemân da böyle olup, abdest ve oruc bozulmaz. Ağız dolusu, ağızdan dışarı çıkarsa, 

ikisi de bozulur. Ağzın içi, ba’zan da, bedenin hârici gibi olur. Ağzına su alınca 

oruc bozulmaz). (Cevhere)de de böyle yazılıdır. Görülüyor ki, diş çıkartınca, 

çok kan geliyorsa, tükürünce orucu bozulmaz. Oruclu değil ise, yutunca, abdesti 

bozulmaz. Kanı tükürükden az ise, ikisi de hiç bozulmaz. 

(Fetâvâyı Hindiyye)de diyor ki, (İhtikan [lavman] yapmak, kulağına yağ damlatmak 

bozar ise de, keffâret lâzım olmaz. Zekerine su, yağ akıtırsa, mesâneye gitse 

bile bozmaz. Kadının fercine akıtırsa bozar. Yaş veyâ yağlı parmağını dübürüne, 

kadın fercine sokarsa, bozar. Parmak kuru ise, bozmaz. Tahâretlenirken, dübürüne 

su kaçarsa bozar.)] 

Yutmadan yemeğin tadına bakmak, sakız çiğnemek, cünüb olmak şübhesi varken 

öpmek, serinlemek için yıkanmak bozmazlar ise de, tenzîhen mekrûhdurlar. 

Sürme ve bıyık yağı kullanmak ve çiçek, misk, kolonya koklamak, orucu bozmadığı 

gibi, mekrûh da değildir. Sürme, bıyık yağı, zînet için, mekrûh olacağı gibi, elde, 

yakada çiçek taşımak da mekrûh olur. Tozlu dumanlı şey koklamak ve çiklet 

çiğnemek orucu bozar. Misvâk, hacamat mekrûh değildir. 

Sahûru gecikdirmek ve iftârı acele etmek müstehabdır. İbni Âbidîn buyuruyor 

ki, (Bundan maksad, iftârı, yıldızlar görününciye kadar gecikdirmemekdir. Bulutlu 

havada, ezân okunsa, top atılsa bile, güneş batdığına kendi kanâ’ati gelinciye kadar 

orucu bozmamalıdır). Oruca, fecr-i sâdık ağarması ile başlanacağı, Bekara sûresinin 

187. ci âyetinde emr olundu. Allahü teâlânın bu emri değişdirilemez. 

[Madde: 60.] 

Hasta, hastalığı artacak ise, hâmile kadın, süt veren kadın, harb eden asker za’îf 

olursa, oruc tutmaz. İyi olunca kazâ eder. Ekmek parası kazanmak için çalışırken 

hasta olacağını bilen işçinin, hasta olmadan önce orucu bozması câizdir. Üç günlük 

yola [104 kilometreye] gitmek için niyyet ederek yola çıkan, müsâfir olur. Böyle 

müsâfir, orucunu ertesi gün bozabilir ve Ramezândan sonra kazâ eder ise de, zarâr 

etmezse, tutması efdaldir. Yolda ve onbeş günden az kalacağı yerde tutduğu 

orucu bozarsa, keffâret lâzım olmaz. Müsâfirliği bitip evine gelince veyâ gitdiği yerde 

onbeş gün kalmağı niyyet edince, tutmadığı günleri kazâ eder. Hasta olmıyan 

ve müsâfir olmıyanların, işçi, asker, talebe olsalar da, oruc tutmaları lâzımdır. Tutmazlarsa, 

günâhı büyükdür. Kazâ etmeleri lâzımdır. Niyyetli iken bozarlarsa, 

keffâret de lâzım olur. (Behcet-ül-fetâvâ) kitâbının sâhibi “rahmetullahi teâlâ 

aleyh” diyor ki, (Ramezân-ı şerîf, yaz aylarından birine geldiği zemân, din adamı 

şekline giren birisi, müslimânlara (Oruca niyyet etmeyip, oruc tutmaz iseniz ve kışın 

kısa günlerde kazâ ederseniz, câiz olur. Ramezânda oruca niyyet etmeden, yir 

içerseniz, keffâret lâzım olmaz) diyerek gençlere, talebeye, işçiye oruc tutdurmazsa, 

bu kimse şiddetle ta’zîr edilir, cezâlandırılır. Böyle söylemesi men’ edilir). 

İbni Âbidîn diyor ki, (Hasta, hastalığının artmasından veyâ iyi olmasının gecikmesinden 

yâhud şiddetli ağrı gelmesinden veyâ hasta bakıcı, hastalanarak, onlara 

bakamayıp helâk olmalarından korkar ise, oruc tutmayıp sonra kazâ eder. 

Sağlam kimse, hasta olacağını çok zan ederse ve nehr temizlemek gibi iş yaparken 

veyâ devletin emri ile çalışırken, çok sıcak veyâ soğuk te’sîri ile helâk olacağını ve 

– 319 –

[kimsesiz olup hiçbir yerden yardım görmiyen] kadın [nafakasını kazanmak için] 

çamaşır yıkamak ve yemek pişirmek ile helâk olacağını, çok zan ederek anlarsa, 

oruc tutmaması ve niyyetli orucu bozması câiz olur, başka zemân kazâ eder. Çok 

zan etmek, ölüm alâmetlerini görmekle veyâ kendi tecribesi ile yâhud tabîb-i 

müslim-i hâzıkın haber vermesi ile anlaşılır. Hâzık, mütehassıs, uzman olmak demekdir. 

Kâfir ve fâsık, ya’nî büyük günâh işlediği bilinen tabîbe muâyene ve tedâvî 

câizdir. Fekat bunların sözleri ile ibâdet bozulmaz. Orucunu bozarsa, keffâret 

lâzım olur. İkrâh bahsinde diyor ki, bir uzvun telef olması veyâ bütün malının 

gitmesi, şiddetli, işkenceli habs ve dayak, helâk olmağa yol açar). (İmâd-ül-islâm)da 

diyor ki, (Müslimân mütehassıs tabîb bulamazsa, kendi tecrîbesi de yoksa, önce bükülmüş 

kâğıd parçasını veyâ çiğ bir pirinc dânesini susuz yutup, sonra yimeli, ilâc 

almalı, böylece keffâretden kurtulmalıdır). (Bahr-ür-râık)da diyor ki, (Zehrli 

hayvan sokan kimse, ilâc için orucu bozup, Ramezândan sonra yalnız kazâ eder.) 

İbni Âbidîn orucu bozanların sonunda diyor ki, (Nafakaya muhtâc kimse, çalışınca 

hasta olacağını anlarsa, orucu bozar. Ücret ile çalışmağı sözleşmiş ise ve iş sâhibi, 

Ramezânda izn vermiyor ise, kendinin ve âilesinin nafakası mevcûd olan, orucu 

bozmaz. Çünki, böyle kimsenin dilenmesi harâmdır. Kendinin ve âilesinin nafakasına 

mâlik değil ise, orucun zarâr vermiyeceği başka hafîf iş bulması lâzım olur. 

Hafîf iş bulamazsa, işinde çalışarak, orucu bozması câiz olur. Bunun gibi, ekin biçen 

kimseye Ramezân ayının orucu ziyân verirse, ya’nî orucdan dolayı, ekini biçemeyip, 

ekin telef olursa yâhud çalınırsa, [veyâ binâ yapılamayıp da yağmurdan 

yıkılmak tehlükesi muhakkak olursa] ve bunları ücret ile yapacak bulamazsa, 

oruc tutmayıp, bu işlerini yapmak câiz olur. İş bitince, orucunu tutar ve Ramezândan 

sonra da, tutamadığı günleri kazâ eder. Günâh olmaz. Susuzlukdan hasta olması, 

ölmesi muhakkak olan herkes de, orucu bozup, kazâ edebilir. Keffâret yapmazlar). 

Oruc kazâsı: Arka arkaya olduğu gibi, ayrı ayrı günlerde de, bir gün için, bir gün 

oruc tutmakdır. Aralıklı tutarken, araya başka Ramezân gelirse, önce Ramezânı 

tutar. İhtiyâr olup, ölünciye kadar Ramezân orucunu veyâ kazâya kalmış oruclarını 

tutamıyacak kimse ve iyi olmasından ümmîd kesilen hasta, gizli yimelidir. Zengin 

ise, hergün için bir fıtra, ya’nî beşyüzyirmi dirhem [binyediyüzelli gram] buğday 

veyâ un veyâ kıymeti kadar altın veyâ gümüş para, bir veyâ birkaç fakîre verir. 

Ramezânın başında veyâ sonunda toptan hepsi bir fakîre de verilebilir. Fidye 

verdikden sonra kuvvetlenirse, Ramezân oruclarını ve kazâ oruclarını tutar. Fidye 

vermeden ölürse, iskât yapılması için vasıyyet eder. Fakîr ise, fidye vermez. Düâ 

eder. Böyle ihtiyâr ve hasta, sıcak veyâ soğuk mevsimde tutamıyorsa, uygun gelen 

mevsimde kazâ eder. Oruc tutunca, nemâzı ayakda kılamıyan kimse, oruc tutar 

ve nemâzı oturarak kılar. Ramezân günü, orucu bozarsa, çocuk bâlig olursa, kâfir 

müslimân olursa, müsâfir şehrine gelirse, kadın temiz olursa, akşama kadar oruclu 

gibi, sakınmaları lâzımdır. Müsâfir ve kadın, o günü, sonra kazâ eder. 

Oruc keffâreti için, bir köle âzâd edilir. Köle âzâd edemiyen, ard arda, altmış 

gün oruc tutar. Altmış gün sonra, tutmadığı hergün için, birer gün dahâ tutar. 

Birkaç Ramezânda keffâretleri olan veyâ bir Ramezânda, iki gün keffâreti 

olan kimse, birinci keffâreti yapmamış ise, ikisi için yalnız bir keffâret yapar. Birinci 

keffâreti yapmış ise, ikinci keffâreti de, ayrıca yapar. 

Keffâret orucu, hastalık, yolculuk gibi bir özr ile veyâ bayram günlerine rastlamak 

sebebi ile bozulursa veyâ Ramezâna rastlarsa, yeniden altmış gün tutmak 

lâzım olur. Bayram günlerinde bozmazsa, yine yeniden başlaması lâzım olur. Kadın, 

hayz ve nifâs sebebi ile bozunca, yeniden başlamaz. Temizlenince geri kalan 

günleri tutarak, altmışı temâmlar. Fekat, yemîn keffâreti olan üç gün ard arda tutulacak 

orucu bu sebeble bozan kadının da, üç günü, yeniden tutması lâzım olur. 

Keffâret orucuna, Ramezâna ve bayramlara rastlamıyacak şeklde başlamalıdır. Re- 

– 320 –

cebin birinci günü keffâret orucuna başlayıp, Şa’bânın sonunda, altmış günü temâm 

olmasa, üç günlük yola gitmeği niyyet ederek vatanından çıkar. Ramezânın birinci 

günü, keffâret orucuna niyyet eder [Eşbâh]. Çünki, müsâfire Ramezân orucunun 

edâsı farz değildir. Kazâ etmesi câizdir. 

Devâmlı hasta veyâ çok yaşlı olup, altmış gün keffâret orucunu tutamaz ise, altmış 

fakîre bir gün ta’âm ibâha eder. Ya’nî doyurur. Aç olan altmış fakîri, bir 

günde iki kerre doyurmak lâzımdır. Hepsinin aynı günde yimeleri şart değildir. Bir 

fakîri hergün iki def’a doyurmak üzere altmış gün veyâ hergün bir def’a doyurmak 

üzere yüzyirmigün yidirmek de olur. Yâhud, altmış fakîrin herbirine, yarım sâ’ [bin 

yediyüz elli gram] buğday veyâ un veyâ bir sâ’ arpa, kuru üzüm, hurma temlik e- 

der. Bunların kıymeti kadar ekmek, başka mal veyâ altın, gümüş vermek veyâ bunları 

bir fakîre altmış gün devâmlı vermek de câiz olur. İbâha, ya’nî, kendisini doyurması 

için fakîre Fülûs [kâğıd para] da verileceği (Bedâyı’)da yazılıdır. Altmış 

günlüğü, bir fakîre, bir günde toplu verse, bir günlük vermiş olur. Altmış fakîri sabâh, 

altmış başka fakîri de akşam doyurursa, sabâh doyurduklarını akşam veyâ akşam 

doyurduklarını sabâh, bir dahâ doyurmalıdır. Yâhud, bunlardan altmışının herbirine, 

Sadaka-i fıtr mikdârı mal temlik eder. İki keffâret için, altmış fakîrin herbirine, 

iki kat [bir sâ’] buğday verirse, bir keffâret ödenmiş olur. Köle satın alabilecek 

kimsenin oruc tutması, oruc tutabilenin de fakîrleri doyurması câiz değildir. 

Fakîr olan hasta ve ihtiyâr, zengin olunca doyurur. Keffâret yaparken niyyet etmek 

lâzımdır. 

Özrü olan kimseler, oruc tutamadıkları günler, gizli yimelidirler. Ramezân-ı şerîfde 

umûmî yerlerde, müslimânların karşısında, oruc yiyenlerin ve oruc tutanları 

aldatarak, oruc tutdurmıyanların îmânı gider. Ramezân günlerinde lokanta, aşhâne, 

gazino, büfe gibi yiyip içme yerlerini işletmek günâhdır. Bunların, oruc yiyenlerden 

kazandıkları, halâl ise de, habîsdir, zararlıdır. Buralarını iftârdan sonra 

açmalıdır. [Farz olan orucu bozmak için, sekiz özr vardır: 594.cü sahîfeye bakınız!] 

Ramezân geldi dayandı, 

câmi’ler nûra boyandı. 

Top atıldı, kandil yandı, 

cümlemiz buna inandı. 

İlk on günü, rahmet boldur, 

sonra günâhlar afv olur. 

Bayram gecesi, mü’minler, 

Cehennemden âzâd olur. 

Kardeşim, oruc tut sen de, 

nemâzlarını kıl, hem de! 

günâhdan sakın her demde, 

Çok azâb var Cehennemde! 

Düşman sana saldırıyor, 

oruc zaîfletir diyor. 

İlmi fenni, o çiğniyor, 

hâin, hep yalan söylüyor! 

Uyan! Gitdi ömrün çoku, 

oruc tut, anla aç toku! 

İslâm kitâblarını oku, 

insanlıkdan al bir koku! 


80 — SADAKA-I FITR 

Aşağıdaki yazının hepsi, (Dürr-ül-muhtâr)dan ve bunun hâşiyesi olan İbni 

Âbidînin (Redd-ül-muhtâr)ından terceme edilmişdir: 

İhtiyâcı olan eşyâdan ve borclarından fazla olarak, zekât nisâbı kadar malı, parası 

bulunan her hür müslimânın, Ramezân bayramının birinci günü sabâhı, tan yeri 

aydınlanırken, (Fıtra) vermesi vâcib olur. Dahâ evvel ve dahâ sonra vâcib olmaz. 

Fıtra ve kurban nisâbı hesâbına katılacak malın ticâret için olması şart olmadığı 

gibi, elinde bir yıl kalmış olması da lâzım değildir. Bayramın birinci günü sabâh nemâzı 

girdiği ânda, nisâb mikdârı kadar mala mâlik olmak şartdır. O ândan sonra 

nisâba kavuşanın, dünyâya veyâ îmâna gelenin fıtra vermesi vâcib olmaz. Müsâfir 

olanın da fıtra vermesi lâzımdır. Ramezân-ı şerîfde veyâ Ramezândan önce ve 

bayramdan sonra vermesi de câizdir. Hattâ bir kimse, fıtra veyâ zekât, keffâret veyâ 

nezr etdiği [adadığı] şeyi vermeden ölürse ve verilmesini vasıyyet etmedi ise, 

vârislerinden birinin, kendi malından [ölünün malından değil], bunları fakîrlere 

vermesi câiz olur. Fekat vâris, bunları vermeğe mecbûr değildir. Eğer, vasıyyet etmiş 

ise, bırakdığı malın üçde birinden verilmesi lâzım olur. Mal bırakmadı ise, vasıyyeti 

yapılmaz. Bayram nemâzından önce verilince, sevâbı dahâ çok olur. Şâfi’îde 

Ramezândan önce, Mâlikîde ve Hanbelîde ise bayramdan önce verilemez. Bir kişinin 

fıtrası, bir fakîre veyâ birkaç fakîre verilebildiği gibi, bir fakîre birkaç kimsenin 

fıtrası da verilebilir. Küçük çocuğun ve delinin malları varsa, bunların fıtraları 

da, mallarından verilir. Velîleri vermezse, çocuk büyüdükde, deli iyi oldukda, 

eski fıtralarını da kendileri verir. Bâlig olmıyan çocukların malı yoksa, bunların fıtrasını 

babaları, kendi fıtrası ile birlikde verir. Ya’nî kendi zengin ise verir. Zevcesi 

için ve büyük çocukları için vermez. Fekat verirse sevâb olur. 

(Dürr-ül-muhtâr)da ve (Redd-ül-muhtâr)da diyor ki, (Bir kimse, kendi malından, 

başkası için fıtra verince, o önceden emr etmiş ise, câiz olur. Emri ile vermemiş 

ise, sonradan râzı olsa da, câiz olmaz. Onun malı ile vermiş ise, râzı olunca câiz 

olur. Bir adam, evinde beslediği kimselerin fıtralarını, onların emri olmadan verebilir. 

Zevcesine [veyâ yabancı birine] kendinin de fıtrasını vermek için emr etse, 

o da kendi buğdayını onun buğdayı ile, onun izni olmadan karışdırıp, bir fakîre 

verse, yalnız kendi fıtrasını vermiş olur. Çünki, İmâm-ı a’zama göre, iki buğdayı 

iznsiz karışdırınca, istihlâk etmiş, kullanmış olur. Mülkü olur. İki imâma göre, 

mülkü olmaz. Onun izni ile karışdırmış ise, İmâm-ı a’zama göre de, onun fıtrası da 

verilmiş olur “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în”. Bu iş tersine olsaydı, zevcenin 

fıtrası da verilmiş olurdu. Çünki, zevcin, zevcesi için de, kendi mülkünden onun 

izni olmadan fıtrasını vermesi istihsânen câizdir. Zevcesinin ve evinde olanların 

fıtralarını, iznleri olmadan karışdırıp verebileceği gibi, toplamı kadar buğdayı 

veyâ değeri olan altını, bir def’ada ölçüp, bir veyâ birkaç fakîre verebilir. Fekat ayrı 

ayrı hâzırlayıp, sonra karışdırması veyâ ayrı ayrı vermesi ihtiyâtlı olur). 

Nisâba mâlik oldukdan sonra, ya’nî fıtra ve kurban vâcib oldukdan sonra ve hac 

farz oldukdan sonra mal elinden çıkarsa, afv olmazlar. Hâlbuki, zekât ve uşr, 

malın elden çıkması ile afv olur. Fekat, elden çıkarılması ile bunlar da afv olmaz. 

Fıtra ve kurban nisâbına mâlik olana zengin denir. Bunun fıtra vermesi vâcib 

olur. Mükellef ise, ya’nî âkıl, bâlig ve mukîm ise, yalnız kendisi için kurban kesmek 

de vâcib olur. Bunun zekât alması harâm olur ve fakîr olan kadın mahrem akrabâsına 

ve çalışamıyan fakîr erkek akrabâsına yardım etmesi vâcib olur. 

İhtiyâc eşyâsı demek, kıymetleri ne kadar çok olursa olsun, bir ev, bir aylık yiyecek, 

her yıl üç kat elbise, çamaşır, evde kullanılan eşyâ ve âletler, hizmetciler, 

binecek vâsıtası, meslek kitâbları ve ödeyeceği borçlarıdır. Bu eşyânın mevcûd olması 

şart değildir. Eğer mevcûd iseler, zekât, fıtra ve kurban için nisâb hesâbına 

katılmazlar. Ticâret için olmıyan, ihtiyâcından artan eşyâ, kirâdaki evler, evinde- 

– 322 –

ki süs eşyâsı, yere serili olmıyan halılar, kullanılmayan fazla ev eşyâsı, san’at ve ticâret 

âletleri, burada ihtiyâc eşyâsı sayılmaz. Bunlar fıtra ve kurban için, nisâb hesâbına 

katılır. Oturduğu ev büyük ise, ihtiyâcından fazla, kullanılmayan odaların 

nisâba katılmaması sahîhdir. (Kurban kesmek) maddesi başına bakınız! 

Fıtra olarak, yarım sâ’ buğday veyâ buğday unu verilir. Yâhud bir sâ’ arpa veyâ 

hurma veyâ kuru üzüm verilir. Hanefî mezhebinde, buğday, arpa ve un bol olduğu 

zemânlarda bunların kıymetini altın veyâ gümüş olarak vermek dahâ iyidir. 

Kıtlık zemânında bunların kendilerini vermek dahâ sevâbdır. (Sâ’), Hanefî mezhebinde, 

sekiz rıtl ya’nî binkırk dirhem darı veyâ mercimek alacak bir kabdır. Sâ’ dört 

müd, ya’nî dört menndir. Müd ve menn, müsâvî olup, iki rıtldırlar. Bir rıtl, yüzotuz 

dirhem-i şer’î veyâ 91 miskal olup, bir sâ’, [728] miskal, yâhud, binkırk [1040] 

dirhem mercimek olur. Bir dirhem-i şer’înin 3,36 gram olduğu yetmişsekizinci maddede 

bildirilmişdi. Bir sâ’ 3500 gram olur. Arpa, buğdaydan, buğday da, mercimekden 

hafîf olduğundan, binkırk dirhem arpa ile dolan kap, bir sâ’dan büyük olur. 

Bunu bir sâ’ yerine vermek, ihtiyâtlı olur. Yarım sâ’ ölçek yerine, 364 miskal veyâ 

beşyüzyirmi [520] dirhem, ya’nî binyediyüzelli [1750] gram buğday vermek, ihtiyâtlı 

olur. Ya’nî biraz fazla verilmiş olur. Çünki yarım sâ’ buğday, 364 miskal veyâ 

beşyüzyirmi dirhemden hafîf olmakdadır. Bu fakîr, terâzî ve dereceli cam silindir 

ile tecribe yaparak, yüz gram mercimek, yüzyirmi santimetre küp [120 cm 3 ] olduğunu 

gördüm. O hâlde, bir sâ’, dört litre ve beşde bir litre [4,2 litre] oluyor. 

Şâfi’î, Mâlikî ve Hanbelî mezheblerinde, bir günlük yiyeceği olanın fıtra vermesi 

farzdır ve buğdaydan ve arpadan da, hep bir sâ’ vermek lâzımdır. Şâfi’î mezhebinde 

bir sâ’, üç mennden üçde bir menn noksandır. Bir menn, iki rıtl-ı Irâkî 

olup, 260 dirhemdir. O hâlde, bir sâ’, altıyüzdoksandört [694] dirhem olduğu (El- 

Envâr)da yazılıdır. Binaltıyüzseksen [1680] gramdır. Çünki, şâfi’îde bir dirhem, 2,42 

gramdır. Bir müd, bir mennin üçde ikisi olup, 173 dirhem ve sülüs dirhemdir. Bir 

sâ’, dört müd olur. Şâfi’îde, buğdayın ve arpanın kıymeti kadar altın, gümüş vermek 

câiz değildir. Hanefîyi taklîd ederek, buğday yerine, değeri kadar gümüş vermenin 

câiz olduğu, Şemseddîn-i Remlînin fetvâsında yazılıdır. Mâlikî ve Hanbelî 

mezheblerinde de, sâ’ Şâfi’î mezhebi gibi olup, beş rıtl ve üçde bir rıtl ya’nî [694] 

dirhem-i şer’î veyâ [1680] gramdır. Bu mikdârlar, (Kimyâ-i se’âdet) ve (Menâhicül 

ibâd ilel meâd) kitâblarında açıkca bildirilmekdedir. (Kâmûs ve Okyânus) arabî 

lügat kitâbının tercemesinde, (Sâ’) kelimesinde diyor ki; (Sâ’, hacm ölçen bir ölçek 

olup, dört müd mercimek alır. Bir müd, iki avuç dolusu mikdâr olup, Hanefî 

mezhebinde iki rıtldır. Bir sâ’, sekiz rıtl olur. Bir müd, Şâfi’î mezhebinde, bir rıtl 

ile üçde bir rıtl olup, bu mezhebde, bir sâ’, beş rıtl ile üçde bir rıtldır). Menn kelimesinde 

diyor ki: (Menn, batman demek olup, her mezhebde iki rıtldır). 

Özrü sebebi ile oruc tutmıyanın da, sadaka-i fıtr vermesi lâzımdır. 

Sadaka-i fıtr az olduğu için, gümüş olarak verilir. (Cevhere) kitâbında diyor ki, 

(Sadaka-i fıtr verirken, arpa, buğday yerine kıymetleri kadar altın, gümüş veyâ fülûs, 

ya’nî bakır, bronz para [kâğıd para] ve her çeşid mal verilebilir). (Dürr-ül-muhtâr)da 

ise, (Kıymet olarak altın ve gümüş verilir) diyor. İbni Âbidîn, bu satırı açıklarken 

diyor ki, ((Cevhere) kitâbında, fülûs ve urûz, ya’nî mal da verilir, diyorsa da, 

kıymet deyince ekseriyâ altın ve gümüşe işâret olunmakdadır. Kıymet olarak, altın, 

gümüş vermek dahâ iyi olduğunu Zeyla’î “rahmetullahi teâlâ aleyh” de bildirmekdedir). 

O hâlde, fıtrayı, çoğunluğun sözüne uyarak, altın veyâ gümüş vermelidir. Şimdi 

gümüş para kullanılmıyor. Kâğıd paraların değeri de, altın değerine bağlanmışdır. 

Bunun için, gümüşün piyasadaki kâğıd paraya göre değeri, ahkâm-ı islâmiyyedeki 

kıymetinden düşükdür. Fakîre fâideli olmak için, piyasadaki değerinden verilir. 

Bunları vermek güç olursa, başka maldan veyâ kâğıd para vermeyip, yarım sâ’, 

ya’nî [1750 gram] buğday veyâ un vermelidir. Yetmişsekizinci maddede bildirdiğimiz 

kolaylığa uyularak, altın yerine kâğıd para da verilebilir. Mâlikîde ve Hanbelîde hur- 

– 323 –

ma vermek, Şâfi’îde buğday vermek, Hanefîde kıymeti çok olanı vermek efdaldir. 

Buğday, un vermek de güç olursa, bunların kıymeti kadar, ekmek veyâ mısır verilebilir. 

Ekmek ve mısır verirken, ağırlığa değil, parasına, kıymetine bakılır. 

Ezelde takdir olunan anda, geldim cihâna, 

rûh çıkınca ten serâyım yıkılıp virân olur. 

Su, toprak ve gazlardan, cismim geldi meydâna, 

yer altında çürüyerek, hâk ile yeksân olur. 

Bu beden parçalanarak, bir avuç toprak kalır, 

her zerresi dağılarak, hudûdsuz meydân olur. 

Anaerobik mikroblar, cismime hücûm eder, 

benliğimi onlar alup, varlığım nihân olur. 

Sonra duygu organlarım, toplanır bu meydânda, 

kalkarlar hepsi mezârdan, bir behâristân olur. 

Yevmi (Tüblâ)dır o zemân, her ma’nâ sûret alır, 

kimi nebât, kimi hayvân, kimisi insân olur. 

81 — KURBAN KESMEK 

Köyde, çölde, şehrde mukîm olan, âkıl, bâlig, hür ve müslimân erkek ve kadının, 

ihtiyâcından fazla nisâb mikdârı malı veyâ parası varsa, kurban bayramı için 

niyyet ederek, belli günlerde, belli bir hayvanı kesmeleri vâcib olur. İhtiyâc eşyâsı, 

bir ev ve eşyâsı ve üç kat elbisedir. Şeyhayne göre, babasının, zengin çocuğu için 

de çocuğun malından kesmesi lâzımdır. Etini bu çocukdan başkası yiyemez. Çocukdan 

artan et satılıp, parası ile çocuğa, elbise gibi, devâmlı kullanılabilecek 

şeyler alınır. Fekat fetvâ imâm-ı Muhammedin ictihâdıdır. Buna göre, babanın çocuğu 

için kendi malından da, çocuğun malından da kesmesi vâcib değildir. Kurban 

nisâbını bundan evvelki maddede, sadaka-i fıtrı anlatırken bildirdik. İbni Âbidîn, 

zekâtın verileceği yerleri bildirirken buyuruyor ki, tarlasından aldığı mahsûl veyâ 

tarlanın, evin, dükkânın [atelyenin, kamyonun] bir senelik kirâsı, ne kadar çok 

olursa olsun, bir yıllık ev ihtiyâcını veyâ aylık geliri ve aldığı maâş ve ücret, aylık 

ihtiyâcını ve kul borcunu karşılamıyan kimse, imâm-ı Muhammede göre fakîrdir. 

Fetvâ da böyledir. Şeyhayne göre, ya’nî İmâm-ı a’zamla imâm-ı Ebû Yûsüfe göre 

zengin sayılır. Çünki, mülkü olan tarlanın ve bu demirbaş malların değeri, ihtiyâcını 

karşılar ve nisâb kadar da artar. Bunun kirâyı her alışda, bir mikdâr ayırıp, 

birikdirerek fıtra vermesi ve kurban kesmesi lâzımdır. Ya’nî, büyük sevâba kavuşması 

lâzımdır. Fıtra vermez ve kurban kesmezse, imâm-ı Muhammede göre, günâhdan 

kurtulur. Görülüyor ki, her iki ictihâd da yerindedir ve müslimânlara 

rahmetdir. Bu hâlde olan kimse, fıtra vermezse veyâ kurban kesmezse, imâm-ı Muhammedin 

ictihâdı, bunu azâbdan kurtarır. Tarlasından hiç mahsûl almıyan, kirâya 

da veremiyen kimse ve ihtiyâcından fazla malı olup da, parası bulunmayan erkek 

veyâ kadın, imâm-ı Muhammedin ictihâdına uyarak, fıtra vermez ve kurban 

kesmez. Verir ve keserse, ikinci ictihâda göre, fıtra ve kurban sevâbına kavuşur. 

Üzerine vâcib olmıyan ibâdeti yapan, yalnız nâfile ibâdet sevâbı kazanır. Vâcib sevâbı 

kazanmaz. Etini fakîrlere verirse, sadaka sevâbı da kazanır. Vâcib olan fıtra 

ve kurban sevâbı ise, nâfile ve sünnet sevâbından katkat dahâ fazladır. Her ibâdet 

de böyledir. Diğer üç mezhebde sünnet-i müekkede olduğu (Mîzân-ı kübrâ)da 

ve (Menâhic)de yazılıdır. İslâmiyyetde kurban kesmek yokdur, diyen kâfir olur. 

[(Hazânet-ül-müftîn) ve (Eşbâh) kitâblarında diyor ki, (Evleri ve dükkânları ola- 

– 324 –

nın, aldığı kirâları, tarlası olanın, tarlasının mahsûlü veyâ kirâsı, çoluk çocuğunu 

beslemeğe yetişmezse, bu kimse fakîr sayılır. Zekât alması câiz olur). Görülüyor 

ki, fetvâ imâm-ı Muhammede göre verilmişdir]. İbni Âbidîn buyuruyor ki, (Mudârebe 

ve şirketde çok malı olup da alamıyanın, kurban kesecek kadar parası, malı 

varsa, keser). 

Aldığı kirâ ile güç geçinen kimse, nisâba mâlik ise, para birikdirip, fıtra vermeli 

ve kurban kesmelidir. Etin hepsini kavurma yapıp, birkaç ay et parasından birikdirerek 

gelecek yılın fıtra ve kurban parası olarak saklamalıdır. Böylece, fıtra 

ve kurban sevâbından mahrum kalmamalıdır. Kurban kesen, kendini Cehennemden 

âzâd etmiş olur. Bir hadîs-i şerîfde, (Hasîslerin en kötüsü, [kesmesi vâcib olduğu 

hâlde] kurban kesmiyendir) buyuruldu. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve 

sellem” iki kurban keserdi. Biri kendisi için, biri de ümmeti için idi. Resûlullah “sallallahü 

aleyhi ve sellem” için de kurban kesmek müstehabdır ve çok sevâbdır. 

Kurban, koyun, keçi, sığır, deveden birini, kurban bayramının ilk üç gününde, 

kurban niyyeti ile kesmek demekdir. Bir sığırı veyâ deveyi, yedi kişiye kadar 

müslimân, bâlig kimse, ortak olarak da satın alıp kesebilirler. Bunlara adak veyâ 

akîka kurbanı da ortak edilebilir. Zenginin satın aldığına, sonradan ortak olmak 

câiz ise de mekrûhdur. Hiçbirinin hissesi yedidebirden az olmamalıdır. Sekiz kişinin 

yedi sığırı ve iki kişinin iki koyunu ortak satın almaları câiz olmaz. Çünki, herbirinin 

her hayvanda hissesi vardır. Fâiz olmamak için, eti dartarak, müsâvi ağırlıkda 

olarak paylaşmaları lâzımdır. Dartmadan bölüşüp halâllaşmak câiz olmaz. 

Çünki halâllaşmak, hediyye vermekde olur. Taksîmi mümkin olan birşeyde ortak 

olanların hisselerini ayırmadan önce hiç kimseye hediyye etmeleri câiz değildir. 

Altı kişiye et ile birlikde deri veyâ bacak da verilirse dartmadan paylaşmaları câiz 

olur. Başının da, derisi gibi olduğu (Hindiyye)de ve (Mecmû’a-i Zühdîyye)de 

yazılıdır. 856. cı sahîfede 9. rakama bakınız! 

(Hindiyye)de diyor ki, (Bayramdan evvel, Allah rızâsı için bir koyun veyâ şu koyunu 

kurban edeyim diyen zengin veyâ fakîr kimsenin, kurban bayramında bir koyun 

kesmesi vâcib olur, nezr olur. Bayram günlerinden evvel nezr yaparken fakîr 

iken, bayram günlerinde zengin olursa, ayrıca bir de bayram kurbanı kesmesi 

vâcib olur. Zengin, bunu bayram günlerinde söylerken, bayram kurbanını kesmeği 

niyyet ederse, bir koyun keser. Bunu bayramdan evvel söyledi ise, muhakkak 

iki koyun keser. Fakîr mutlaka bir keser. Nezr kurbanını satamazlar. Müsâfirin ve 

nezri olmayıp kurban niyyeti ile almayan fakîrin bayramda kesdikleri koyun, nâfile 

kurban olur. Zengin veyâ fakîr, mevcûd koyununu veyâ kurban niyyeti ile satın 

almadıkları koyunu kurban kesmek niyyet etseler, kesmeleri vâcib olmaz, keserlerse, 

nâfile olur. Zenginin satın alırken, bayram kurbanı kesmeği niyyet etmeyip, 

hayâtının ni’metine şükr olarak kesmeği niyyet etdiği kurbanı kesmesi vâcib 

olur). Fazla bilgi almak için, bir sonraki maddeye bakınız! 

Aşağıda, zenginin kesmesi vâcib olan kurban bildirilmekdedir. Bu hayvanları, 

fakîrlere veyâ hayr, yardım cem’iyyetlerine diri olarak sadaka vermek kurban olmaz. 

Kesmek vâcibdir. (Cevhere)de diyor ki, (Kurbana verilen para sevâbı, yüz misli 

[ya’nî, pekçok] parayı sadaka vermek sevâbından dahâ fazladır). Kurbanı satın 

alması, kesmesi ve etini dağıtma ve bunları dilediğine de yapdırması için birini vekîl 

etmek ve parasını veyâ diri hayvanı bu vekîle vermek câizdir. Fekat, vekîli keserken 

başında bulunmak müstehabdır. Horoz, tavuk ve vahşî hayvanları, meselâ 

geyiği kurban etmek harâmdır. Mecûsîlere, ya’nî ateşe tapanlara benzemek olur. 

Kurban bayramının üçüncü günü fakîr olacağını veyâ sefere çıkacağını bilen kimseye, 

birinci günü kurban kesmek vâcib olmaz. Üçüncü günü zengin olacağını bilenin, 

kurban kesmesi, Zilhiccenin onuncu günü, ya’nî bayramın birinci günü fecr 

vaktinde vâcib olur. Bayramın birinci günü zengin veyâ fakîr ve mukîm veyâ müsâfir 

olmağa bakılmaz. Mekkeye, başka yerlerden gelen hâcıların kurban kes- 

– 325 –

mesi vâcib değildir. Çünki, seferîdirler. 

Şehrde kesenlere, bayram nemâzından sonra kesmek vâcib olur. Nemâzdan evvel 

kesmeleri câiz değildir. Üçüncü günü güneş batıncaya kadar kesebilirler. Köylerdeki 

hayvan fecrden sonra, bayram nemâzından önce de kesilebilir. Bayramın 

birinci günü Mekkede ve Minâda bulunanlara bayram nemâzı kılmak vâcib 

değildir. 

Her hafta saç, sakal ve bıyık traş etmek, tırnak kesmek, koltuk, kasık temizlemek 

sünnet olduğu, Cum’a nemâzı sonunda bildirilmişdi. İbni Âbidîn “rahmetullahi 

teâlâ aleyh”, bayram nemâzı sonunda diyor ki, (Zilhicce ayının ilk on günü, 

bu sünnetleri gecikdirmemelidir. Hadîs-i şerîfde, (Kurban kesecek kimse, Zilhicce 

ayı girince, saçını kesmesin ve tırnak kesmesin!) buyurulması, emr değildir. Bunları, 

kurban kesinciye kadar gecikdirmenin müstehab olduğunu göstermekdedir. 

Fekat dahâ fazla gecikdirmek ve hele kırk gün uzatmak günâh olur). 

Görülüyor ki, kurban kesecek kimsenin, Zilhicce ayının birinci gününden, kurban 

kesinciye kadar, saçını, sakalını, bıyığını ve tırnağını kesmemesi müstehabdır. 

Fekat vâcib değildir. Bunları kesmesi günâh olmaz ve kurban sevâbı azalmaz. Özr 

ile sakal traşı olanın, bu günlerde sakal uzatması fitneye sebeb olur. 

Diri kurbanı veyâ parasını sadaka vermek câiz değildir. Sadaka ederse, üçüncü 

günün akşamına kadar, ikincisini keser. Bayram kurbanını üçüncü günün akşamına 

kadar kesmiyen kimse, kurbanı satın almışsa, canlı olarak kendini veyâ kıymetini 

[gümüş veyâ altın olarak] fakîrlere verir. Bayramdan sonra keser ise, etinden 

kendi yiyemez. Hepsini fakîrlere dağıtır. Bütün etinin kıymeti canlı kıymetinden 

az ise, değer farkını da sadaka verir. Satın almamış ise, orta derece bir kurban 

değerini fakîrlere verir. Böylece, cezâdan kurtulur ise de, kurban kesmek sevâbını 

kazanamaz. 

Satın alırken kusûrlu ise veyâ kesmeğe uygun olarak alınıp sonradan, kesmeğe 

mâni’ bir kusûr hâsıl olursa, zengin kimse bir başkasını alıp keser. Adak olan 

kurban kusûrlu olursa, zengin de, fakîr de onu keser. Adak ölürse, başka almaları 

îcâb etmez. Kurban kesilmeden önce, yününden, sütünden istifâde câiz değildir. 

Vaktinden evvel kesip, etinden yimek ve zenginlere yidirmek de halâl değildir. Bunlar 

fakîrlere verilir. Bunun için, kurban, arefe günü kesilmez. Bunun etinden kendi 

yimesi ve zenginlere yidirmesi halâl olmaz. Şâhidler ile, meşrû’ olarak bayram 

olduğu hükm olunup ve bayram nemâzı kılınıp, kurban kesdikden sonra, arefe olduğu 

anlaşılırsa, nemâz ve kurban kabûl olur. Ramezân ve bayram aylarının şâhidlerle 

meşrû’ olarak anlaşılmadığı yerlerde, kitâbımızın seksendokuzuncu maddesinde 

yazılı (Işık usûlü) ile Zilhicce ayının birinci günü ve buradan da onuncu günü, 

ya’nî kurban bayramının birinci günü hesâb edilir. Bayramın birinci günü, bu 

hesâb ile bulunan gündür. Yâhud, bir gün sonradır. Bir gün evvel olamaz. Çünki, 

gökde, ay, doğmadan önce görülemez. İhtiyâtlı hareket etmiş olmak için, kurbanları, 

hesâb ile bulunan bayramın ikinci günü kesmelidir. Sevâbı mevtâlara gönderilecek 

olanı ise, hesâb ile bulunan birinci günde kesmelidir. Çünki, Arefe günü de 

kesilebilir. Kurban kesmiyen müslimân, ölürken, bırakdığı maldan kendi için kurban 

kesilmesini, vârisine vasıyyet etmelidir. Vasıyyet edilen kurban, bayram günleri 

kesilir. Bunun etinden, kesen kimse, fakîr olsa da yiyemez. Etinin hepsini fakîrlere 

vermesi lâzımdır. Vasıyyet etmemiş meyyit için, vârisi veyâ başkaları, her 

zemân kendi malından hayvan kesip sevâbını o kimseye hediyye edebilir. Sevâbı, 

kesenin olur. Meyyite de hediyye edilir. Bunların etinden, kesen de yiyebilir. 

İki kimsenin kurbanı karışırsa, her birinin kendinin sanarak kesdiği, kendi 

kurbanı olur. Başkasının koyununu gasb eden veyâ çalan, canlı olan kıymetini sonradan 

dahî öderse, kurban etmesi veyâ satması câiz olur. Çünki, kıymeti ödenince, 

gasb etdiği zemân mülkü olur. Gasb etmek günâhına ayrıca tevbe gerekir. 

Bir gözü görmiyen, topal olup yürüyemiyen, dişlerinin yarısı yok olan, gözünün, 

– 326 –

kulağının veyâ kuyruğunun çoğu, ön veyâ arka bir ayağı kesilmiş olan, çok za’îf olan 

hayvan kurban olmaz. Boynuzu kırık veyâ boynuzsuz, uyuz, hasî ya’nî burulmuş 

olan kurban câizdir. Dişi hayvan da, erkek de kurban edilebilir. Koyunun erkeği 

ve beyâzı siyâhından çok olanı, keçinin dişisi dahâ sevâbdır. Kıymetleri müsâvî ise, 

koyun kesmek, sığır kesmekden dahâ sevâbdır. Koyunun, keçinin bir yaşını, sığırın 

iki, devenin beş yaşını geçmiş olması lâzımdır. Altı ayı geçmiş yalnız koyun iri, 

semiz ise, câiz olur. Kesilen hayvandan çıkan yavru diri ise, yiyebilmek için, ayrıca 

kesmek lâzımdır. Ölü ise, yimesi câiz olmaz. 

Kurbanı kesilecek yere sürükleyerek çekmek, bıçakları hayvanı yatırdıkdan sonra 

bilemek ve birini ötekinin gözü önünde kesmek mekrûhdur. 

Önce diz boyu çukur kazılır. Kurbanın gözleri tülbend ile bağlanır. Kıbleye dönük 

olarak sol yanı üzerine yatırılır. Boğazı çukurun kenârına getirilir. İki ön ve 

bir arka ayakları, uclarından bir araya bağlanır. Üç kerre bayram tekbîri okunur. 

Sonra (Bismillâhi Allahü ekber) diyerek, deveden başka hayvanın boğazının herhangi 

bir yerinden kesilir. (Bismillâhi) derken, (h)yi belli etmek lâzımdır. Belli edince 

Allahü teâlânın ismi olduğunu düşünmek lâzım olmaz. (h)yi açıkça belli etmezse, 

Allahü teâlânın ismini söylediğini düşünmek lâzımdır. Bunu da düşünmezse, 

hayvan, leş olur. Yimesi halâl olmaz. Bunun için, her zemân (Allah teâlâ) dememeli, 

(Allahü teâlâ) diyip (h) harfini belli etmeğe alışmalıdır. Hayvanın boğazında 

(Merî) denilen yemek borusu, (Hulkûm) denilen hava borusu ve (Evdâc) denilen 

iki yanda birer kan damarı vardır. Bu dört borudan üçü bir anda kesilmelidir. 

Kesenin de kıbleye karşı dönmesi sünnetdir. Hayvan soğumağa başlamadan, 

ya’nî çırpınması durmadan ensesini de kesmek mekrûhdur. Yalnız ensesinden kesmek 

harâmdır. Hayvan temâm ölüp çırpınması durmadan, kafasını koparmak ve 

derisini yüzmeğe başlamak da mekrûhdur. Kesmesini bilenin kendi kesmesi müstehabdır. 

Kadının kesmesi de câizdir. Bilmiyenin, vekîline kesdirmesi ve kesilirken 

yanında bulunup, (En’âm) sûresinin yüzaltmışikinci (İnne salâtî) âyetini (lâ 

şerîke leh) kadar okuması müstehabdır. 

(Hindiyye)de, Zebâih bahsinde diyor ki, (Müslimânın veyâ (Ehl-i kitâb) olan harbî 

veyâ zimmî kâfirin, Allahü teâlânın ismini veyâ bir sıfatını, herhangi bir lisân ile 

söyliyerek, kesdiği yinilir. [Dâr-ül-harbde müslimân kasab aramalı. Bundaki eti, müslimân 

kesdiğini niyyet ederek, satın almalıdır. Sığır, koyun, tavuk gibi eti yinen hayvanların 

etlerini yimek halâl olması için, islâmiyyete uygun kesilmeleri lâzımdır. Ya’nî 

bir müslimânın veyâ ehl-i kitâbın kesmesi ve keserken Allah ismini söylemesi lâzımdır. 

İslâmiyyete uygun kesilmiyen hayvan leş olur. Bunun etini yimek ve satmak harâm 

olur. Hayvan kesenlerin ve satan müslimânların bunu iyi bilmeleri lâzımdır. Et 

satın alırken, bunun nasıl kesildiğini sormak lâzım değildir. Çünki, müslimâna 

hüsn-i zân olunur.] Müşrikin ve mürtedin kesdiği yinilmez. Keserken, Îsâ veyâ üç 

Tanrıdan biri derse, yinilmez. Böyle inanır, fekat söylemezse, yinir. Kesmek için söylemelidir. 

Düâ için, şükr için söylerse veyâ Allahdan başkasını, ta’zîm etmeği niyyet 

ederse, Allah ve Muhammed için derse, yinmez). Bir Peygambere ve bunun, sonradan 

bozulmuş olan (Mukaddes kitâb)ına inanan bir kâfir, bu Peygamber tanrıdır 

veyâ oğludur dese ve putlara yalvarırsa da, buna (Ehl-i kitâb) denir. Çünki, (ilah, 

rab, tanrı, baba) gibi ismler, yardım eden, yaratılmağa sebeb olan, çok sevilen 

ma’nâsına da kullanılır. Bu ismleri, Îsâ aleyhisselâma, bu ma’nâlar ile söyleyen, müşrik 

olmaz. Ona, üç tanrıdan biri veyâ tanrı denilmesi, hakîkî bir söz değil, mecâz olur. 

Onda (Ülûhiyyet sıfatı) bulunduğuna inanırsa, meselâ her istediğini yaratır derse, 

(Müşrik) olur. Şimdi, Mûsevî, Îsevî, Nasrânî, Hıristiyanların bir kısmı, Ehl-i kitâbdır. 

Putlara, heykellere, Îsâ aleyhisselâmı sevdikleri için, istediklerinin yaratılmasına 

sebeb olmaları için yalvarıyorlar. Îsâ aleyhisselâma ilâh diyen nasrânînin kesdiklerini 

yimek câiz ise de, zarûret olmadıkca, buna kesdirmemeli ve kesdiğini yimemelidir. 

Kitâbsız kâfirlerin, meselâ Sûriyedeki (Nusayrî)lerin ve Derezîlerin 

– 327 –

[ya’nî Dürzîlerin] kesdikleri yinilmez. Kesenin nasıl kimse olduğunu araşdırıp anlamak 

şart değildir. Besmele kasden terk edilirse, hanefîde harâm, şâfi’îde halâl olur. 

(Cevhere)de diyor ki, (Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, hacca giderken 

yüz kurbanlık deve götürdü. Altmışüçünü kendi kesdi. Sonra bıçağı hazret-i Alîye 

verdi. Geri kalanı O kesdi). 

Kurban etini, kesen de yiyebilir. Fakîr olsun, zengin olsun, herkese ve zimmîye 

de verebilir. Etin üçde birini evine, üçde birini komşulara, gerisini fakîrlere vermek 

müstehabdır. Hepsini fakîrlere sadaka vermek veyâ kendi evine bırakmak da 

olur. Zimmî olan kâfire de vermek câiz olduğu (Hindiyye) ve (Behcet-ül-fetâvâ)da 

yazılıdır. Derisi nemâz kılan fakîre verilir. Ne olduğu bilinmiyen kimselere verilmez. 

Veyâ evde kullanılır. Yâhud devâmlı kullanılacak birşey karşılığı verilir. 

Tükenen birşey veyâ para karşılığı satılmaz. Derisi, eti satılırsa, parası fakîre sadaka 

verilir. Kesene, ücreti olarak da deri ve et verilemez. Kurbanın ve her hayvan 

etinin yedi yerini yimek harâmdır. Bunlar, akan kan, bevl âleti [zekeri], hayaları 

[koç yumurtası diye satılmakdadır], bezleri [guddeleri], safra kesesi, dişi hayvanın 

önü ve bevl kesesi [mesâne]dir. 

(Hindiyye)de diyor ki, (Zekât-ı şer’î, ihtiyârî ve zarûrî olmak üzere ikiye ayrılır: 

İhtiyârî zekât, deveyi nahr etmek, diğer ehlî hayvanları zebh etmek demekdir. Zarûrî 

zekât, av hayvanlarını cerh etmek, herhangi yerinden yaralıyarak öldürmekdir. 

Zebh ederken veyâ ava, ok, mermî, tazı köpeği gönderirken, Allahü teâlânın ismini 

söylemek lâzımdır. Arabî bildiği hâlde dahî, başka lisân ile söylemek câizdir. Bir 

hayvana söylenen tekbîr ile başka hayvan kesilemez. Zekât-ı şer’î ile öldürülen hayvan 

temiz olur. Yimesi halâl ise, yinir. Değil ise, başka sûretle istifâde edilebilir. 

Bir kimse, kendi koyununu başkası için kurban ederse, o emr etse de, etmese 

de câiz olmaz. Çünki, başkası için, onun, mülkü olan hayvan kurban edilebilir. Bu 

kimsenin, kendi hayvanını başkasına veyâ onun vekîline hediyye etmesi, onların 

da kabz etmesi, ya’nî teslîm alması, sonra bunu vekîl ederek geri verip kesdirmeleri 

lâzımdır. Başkasının hayvanını ondan habersiz, onun için kurban etmek câizdir. 

Başkasının hayvanını, ondan iznsiz, kendi için kurban eden, sonra kıymetini 

öderse, câiz olur. Sâhibi kıymetini kabûl etmeyip, kesilmiş hayvanı alırsa, sâhibi 

için kurban edilmiş olur. Emânet, âriyet veyâ kirâ olarak elinde bulunan hayvanı 

kurban etmek, hiçbir sûretle câiz değildir). Mermî av hayvanını çarparak öldürürse 

veyâ taş, sopa ile vurup öldürülürse, yinmez. Çünki, kan akması lâzımdır. 

Kurban satın alınırken (Bayram günü kesmesi vâcib olan kurbanı almağa) niyyet 

etmelidir. Bunu keserken, tekrâr niyyet etmesi şart değildir. Bu aldığı hayvanı 

kurban etmesi şart değildir. Fekat, keseceğinin kıymeti bundan az olmamalıdır. 

Satın alırken, hiç niyyet etmese de olur. Fekat, bunu keserken veyâ kesecek olanı 

vekîl ederken niyyet etmelidir. Kurbanını bir hayr cem’iyyetine hediyye etmek 

istiyen kimse, kurbanını veyâ parasını götürüp, bu işle vazîfeli me’mûra teslîm ederken, 

(Allah rızâsı için, bayram veyâ nezr kurbanımı kesmeğe ve dilediğine kesdirmeğe 

ve etini ve derisini dilediğine vermeğe seni vekîl etdim) demelidir. Me’mûr, 

gelen veyâ kendi satın alacağı kurbana bir numara bağlar. Bu numarayı ve kurban 

sâhibinin ismini deftere yazar. Kesilirken, sâhiblerinin ismini söyliyerek kasabları 

vekîl eder. Etleri dilediği kimselere ve derileri bir fakîr vazîfeliye verir. Bu fakîr, 

derilerin kıymeti ile, nisâb mikdârına mâlik olmadan evvel, elindekileri toptan, 

dilediğine hediyye eder. Bu da satar. Paraları arzû edilen yere verilir. Fakîrin, 

kendisine verilen derileri satması veyâ hediyye etmesi câizdir. 

Birkaç koyun keserse, hepsi kurban olur. Yâhud, eti çok olanı kurban, diğerleri 

nâfile olduğu dahâ doğrudur. 

Kurban nisâbına mâlik olmıyan fakîr, kendi malı olan hayvanını kurban etmeği 

niyyet ederse veyâ kurban niyyeti olmıyarak hayvanı bayramda satın alıp, sonra 

kurban etmeği niyyet ederse, yâhud kurban niyyeti ile bayramdan evvel satın 

– 328 –

alırsa, bunları kesmesi vâcib olmaz. Keserse, nâfile olur ve etinden yiyebilir ve fakîrlere 

verdiği et sadaka olur. Fakîr, hayvanı kurban etmek niyyeti ile ve belli üç 

gün içinde satın alırsa, bu kavle göre, adak olur ve bayramın ilk üç günü içinde kesmesi 

vâcib olur. Diğer kavle göre, nezr olmaz, nâfile olur. Zengin ve fakîr, nezr kurbanlarının 

etlerinden kendileri yiyemez ve zekât vermesi câiz olmayan kimseler 

de yiyemez ve zenginlere yidirmez. Bu günlerde kesmezlerse, bayramdan sonra canlı 

olarak kendini, eğer satın almamış ise, değerini sadaka verirler. Kesip etini sadaka 

vermeleri câiz olur. Bayramda kesilen nezrin etlerinin kıymeti, diri değerinden 

az olursa, farkını ayrıca sadaka vermeleri lâzım olur. 

AKÎKA KESMEK: Akîka, çocuk ni’metine karşılık, Allahü teâlâya şükr etmek 

niyyeti ile hayvan kesmekdir. Çocuğa nafaka vermesi vâcib olan kimsenin, yedinci 

günü ism koyması ve başını kazıyıp, saçının ağırlığı kadar, erkek için altın veyâ 

gümüş, kız için gümüş sadaka vermesi ve kendi malından, erkek için iki, kız için bir 

akîka hayvanı kesmesi, hanefîde müstehabdır. Akîka hayvanı, kurbanlık hayvan gibi 

olmalıdır. Sonra da kesilebilir. [Her zemân kesilebilir. Kurban bayramında da 

kesilebilir. Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” nübüvvetden sonra, kendisi 

için akîka kesdiği (Şir’a)da yazılıdır. Ölü olarak doğana ism konmaz ve akîkası kesilmez.] 

Etlerinden, kesen yiyebilir ve pişmiş veyâ çiğ olarak zengin, fakîr herkese 

verebilir. Akîka kesmek, Şâfi’î ve Mâlikî mezheblerinde sünnet-i müekkededir. 

Şâfi’î ve Hanbelî mezheblerinde, kemikleri atılmaz, kırılmaz. Oynak yerlerinden 

ayrılıp toplanır. Bir temiz, beyâz bez içinde gömülür. Hanefî ve Mâlikî mezheblerinde 

kemikleri kırılabilir. Akîka, çocukları belâlardan, hastalıklardan korur. Kıyâmetde, 

anaya, babaya, ayrı bir şefâ’at ederler. (Mevâhib-i ledünniyye) birinci cildde 

diyor ki, (Hicretin sekizinci yılında İbrâhîm dünyâya gelince, yedinci günü, 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” İbrâhîmin başını traş etdirip, saçının ağırlığı 

kadar gümüş sadaka verdi ve akîka olarak iki koç kesdi. Saçlarını gömdü). 

Seni seven âşıkların, 

gözü, gayra bakmaz imiş, 

seni maksûd edinenler, 

dünyâ ahret anmaz imiş. 

Gönlün sana verenlerin, 

ilmi sana erenlerin, 

gözü seni görenlerin, 

tâli’leri sönmez imiş. 

Ölmez imiş âşık canı, 

hiç çürümez imiş teni, 

aşk her kimi kıldı fânî, 

ona zevâl ermez imiş. 

Emrine baş eğenlerin, 

vuslatına erenlerin, 

bülbül gibi ötenlerin, 

kimse dilin bilmez imiş. 

Aşkın ile bilişenler, 

senin için sevişenler, 

halvetine erişenler, 

ölümden hiç korkmaz imiş. 

Aklın varsa, ey kardeşim, 

Hakkı sevmek olsun işin, 

aşk tadını tatmıyanın, 

kalbi temiz olmaz imiş. 

– 329 –

82 — ADAK 

İbni Âbidîn “rahmetullahi aleyh”, (Dürr-ül-muhtâr) şerhinde, üçüncü cild, yemîn 

bahsinde ve ikinci cild, oruc bahsinin sonunda buyuruyor ki: 

Nezr, ya’nî adak ibâdetdir. Nezr ancak Allah için yapılır. Kul için yapılmaz. Bir 

şeyi adamak iki dürlü olur: Mutlak nezr, şarta bağlı nezr. 

1 — Mutlak nezr (Allahü teâlâ için, bir sene oruc tutacağım) demek gibidir. Bir 

şarta bağlı değildir. Bunu söylerken, kasd etmese de, söz arasında dilinden çıkmış 

ise de, yapması vâcib olur. Çünki, talâkda ve adakda niyyetsiz, düşünmeden söylemek, 

ciddî, istiyerek söylemek gibidir. Hattâ (Allahü teâlâ için, bir gün oruc tutmak 

üzerime borc olsun) diyeceği yerde, (bir ay oruc tutmak) diye ağzından çıksa, 

bir ay tutması lâzım olur. 

Nezr, bir ibâdetdir. Çünki, nemâz, oruc, hacca gitmek, köle âzâd etmek ve 

başka ibâdetler nezr olunur. Nezrin yerine getirilmesini islâmiyyet emr etmekdedir. 

Getirilmezse, günâh olur. Nezr, yemîne benzemekdedir. Bir kimse (Nezrim olsun) 

dese, neyi adadığını söylemese ve niyyet etmese, yemîn keffâreti vermesi lâzım 

olur. Bir kimse, Allahü teâlânın rızâsı için oruc tutayım dese, kaç gün olduğunu 

söylemese ve birşey niyyet etmese veyâ yalnız nezr niyyet etse, yemîn olmasını 

veyâ olmamasını hâtırına hiç getirmese veyâ nezr olmasını ve yemîn olmamasını 

niyyet etse, bu orucu nezr olur ve üç gün oruc tutar. Bunu söylerken, nezr olmayıp, 

yemîn olmasını niyyet etse, yemîn olur. Orucu bozarsa, yemîn keffâreti lâzım 

olur. Hem nezr, hem yemîn olmasını niyyet eder veyâ nezri nefy etmeksizin 

yemîn olmasını niyyet ederse, bu oruc, hem yemîn, hem de adak olur. Bu orucu bozarsa, 

hem kazâ, hem de yemîn keffâreti lâzım olur. 

Adak edilen şeyin, farz veyâ vâcib olan bir ibâdete benzemesi ve başlı başına 

bir ibâdet olması lâzımdır. Meselâ, abdest almak, ölü kefenlemek başlı başına ibâdet 

olmadıklarından adak olamaz. Hasta ziyâret etmek, cenâze taşımak, gusl etmek, 

câmi’ içine girmek, Kur’ân-ı kerîmi tutmak, ezân okumak, mekteb binâ etmek, 

câmi’ binâ etmek de ibâdet ise de, başlı başına ibâdet değildir. Nezr olunmazlar. 

Nezr edilen şeyin benzemesi lâzım olan farzın, vâcibin başlı başına ibâdet olması 

lâzım değildir. Meselâ, bir şey vakf etmeği adamak câizdir. Çünki vakf, müslimânlar 

için câmi’ binâ etmeğe benzemekdedir. Câmi’ yapmak, başlı başına bir ibâdet 

değil ise de, vakf başlı başına ibâdetdir. Meselâ, abdest almak, başlı başına ibâdet 

olmayıp, başlı başına ibâdet olan nemâzın bir şartıdır. Ölüyü kefenlemek de, 

cenâze nemâzının kabûl olması için şartdır. Ölünün setr-i avreti, cenâze nemâzının 

şartıdır. 

Şarta bağlı olmıyan nezri, fakîr olsa da, hemen yapması lâzım olur. Yapmadan 

ölüm hâli gelirse, keffâret için vasıyyet lâzım olur. Özrsüz gecikdirmek de câiz olur. 

Yerine getirirken yapmasını ta’yîn etdiği şeyleri yapması lâzım olmaz. Meselâ şu 

parayı, belli yerde ve belli zemânda ve belli fakîre sadaka vermeği veyâ belli bir 

yerde nemâz kılmağı ta’yîn etmiş ise, bunları gözetmesi lâzım gelmez. Fekat, nezr 

ederken söylemiş olduğu mikdârı değişdiremez. Fekat, şu fakîre Allahü teâlâ 

için altın vereyim diye nezr etse, o fakîre vermesi lâzım olur. Çünki, vereceği altın 

veyâ malı ta’yîn etmemesi, fakîri ta’yîn etmek istediğini göstermekdedir. 

2 — Şarta bağlı olan adakdır. Murâd edilen şart hâsıl olunca, nezri yerine getirmesi 

lâzım olur. [Yerine getirmeyip, yemîn keffâreti yapması da câiz olduğu (Fetâvâ-yı 

Hayriyye)de yazılıdır. Tahtâvî “rahmetullahi teâlâ aleyh” (İmdâd) hâşiyesi, 

oruc sonunda diyor ki, (Nezr yapmanın câiz olduğu âyet-i kerîmeden ve hadîs-i 

şerîfden anlaşılmakdadır. Nezr yapmak, istenilen birşeyin hâsıl olmasına ta’lîk 

edilirse [bağlanırsa], şart etdiği şey hâsıl olunca, nezr etdiği şeyi yapmak lâzım olur. 

Hâsıl olmasını istemediği birşeyi şart ederse, istemediği şey hâsıl olunca, hac, 

oruc, sadaka, nâfile nemâz gibi nezrlerini, isterse yapar. İstemezse, yapmayıp, ye- 

– 330 –

mîn keffâreti verir. Meselâ, Alî ile konuşursam, Allah için yüz lira sadaka nezrim 

olsun deyip, Alî ile konuşursa, isterse, sadakayı verir, isterse vermeyip, yemîn keffâreti 

verir. Fekat, zevcem boş olsun dedi ise, Alî ile konuşunca, zevcesi boş olur. 

Yemîn keffâreti vermesi câiz olmaz. Şarta bağlı olan nezri, şart hâsıl olmadan önce 

yapmak câiz değildir. Meselâ, hastam iyi olursa, Allah için şu kadar sadaka vermek 

ve sevâbını seyyid Ahmed Bedevî hazretlerine bağışlamak nezrim olsun deyip, 

hasta iyi olmadan önce nezrini yapması câiz olmaz. Hasta iyi oldukdan sonra 

yapması lâzım olur. Şarta bağlı olan nezri yaparken de yeri, fakîrin şahsını ve 

fakîrlerin adedlerini ve paranın cinsini de söylediği gibi yapmak lâzım değildir. Şarta 

mu’allak olan nezr, şart edilen şeye karşılık olarak yapılmamalıdır. Allahü teâlâya 

şükr olarak yapılmalıdır. Şükr secdesi yapmak gibidir.)] 

Nezri yerine getirmek lâzım olduğu, Kur’ân-ı kerîmde ve hadîs-i şerîfde bildirilmiş 

ve icmâ-i ümmet hâsıl olmuşdur. Hac sûresi, yirmidokuzuncu âyet-i kerîmesinde 

meâlen, (Adaklarını yerine getirsinler!) buyurulmuşdur. Bunun için, nezri 

yerine getirmek vâcibdir. Ba’zıları, farzdır, dedi. 

Oruc, nemâz, sadaka, vakf, i’tikâf, köle âzâd etmek, yürüyerek bile olsa, hacca 

gitmek adak olunur. Çünki bunlar, başlı başına ibâdetdir ve herbiri bir farza veyâ 

vâcibe benzemekdedir. Meselâ, oruc keffâreti için köle âzâd etmek farzdır. Mekke 

ehâlîsinden, gücü yetenlerin yürüyerek hac etmesi farzdır. Burada ibâdet olan, 

yürümek değil, hacdır. İ’tikâf da, nemâzın son rek’atında oturmağa benzemekdedir. 

Vakfa gelince, her şehrde, müslimânlar için, hükûmetin beyt-ül-mâldan câmi’ 

yapdırması farzdır. Hükûmet yapdırmazsa, müslimânların yapdırması farz olur. 

İ’tikâf, hac, nemâz, oruc ve sadaka gibi nezrleri, şarta bağlı değil ise, zemânını, 

mekânını, fakîri ve paranın cinsini gözetmeksizin yerine getirmek câizdir. Meselâ, 

şu gümüşleri, Cum’a günü, Mekkede, falanca fakîre sadaka vermeği nezr etse, 

başka gümüşleri, başka gün, başka yerde, başka birine vermesi câiz olur. Haccı, nemâzı 

ve i’tikâfı veyâ orucu, nezr etdiği zemândan dahâ önce yapması câizdir. Fekat 

gün sayısı, bir gün bile noksan olması câiz değildir. Şarta bağlı olan nezr, şart 

hâsıl olmadan önce yapılamaz. Fakîri, yerini ve paranın cinsini yine değişdirebilir. 

Receb ayında hergün oruc tutacağım diye nezr eden kimse, hasta olup tutamasa, 

sonra bir ay, Ramezân gibi kazâ tutar. 

Bir farz veyâ vâcibe benzemiyen birşey adak edilirse, bunun yapılması lâzım gelmez. 

Farz-ı ayn olması lâzımdır. Farz-ı kifâyeye benzeyen adağı yerine getirmek 

lâzım gelmez. Hasta ziyâreti böyledir. Tavâf için Mescid-i harâma girmek ve 

imâm girdikden sonra, Cum’a nemâzı için câmi’e girmek farz olduğu hâlde, câmi’e 

girmek adak edilmez. Çünki, câmi’e girmek başlı başına bir ibâdet olmayıp, bir ibâdetin 

parçasıdır. Muhtâc olan anaya babaya yardım farz olduğu hâlde, anayı, babayı 

ziyâret, başlı başına ibâdet olmadığından, adak edilmez. 

Demek ki, birşey adak edilince, bunun yapılması lâzım olmak için, bu şeyin beş 

şarta uygun olması lâzımdır: 

I — Bir farz-ı ayn veyâ vâcib cinsinden olması lâzımdır. 

II — Başlı başına bir ibâdet olması lâzımdır. 

III — Kendisi günâh olmamalıdır. Kurban bayramı günü oruc adamak câiz 

olur. Çünki, orucun kendi harâm değildir. Başka gün tutması lâzım olur. Harâm 

birşeyi adamak, yemîn olur. Bunu yapması günâh olur. Meselâ, filân kimseyi öldürmek, 

Allah için nezrim olsun deyince, öldürmeyip, yemîn keffâreti verir. 

IV — Yapması kendine zâten farz olan birşeyi adamak sahîh olmaz. Meselâ, hâcı 

olmağı adayan zengin bir kimsenin bir kerre hacca gitmesi zâten farzdır. Hâcı 

olmağı adamak, farz olan hacca gideceğini haber vermek demekdir. Çünki, nâfile 

hac yapan hâcı olmaz. Farz olan haccı adamak sahîh olmadığı için, bu kimsenin 

– 331 –

ir kerre hacca gitmesi farzdır. Adak için de gitmesi lâzım gelmez. 

Zengin kimse, kurban kesme günlerinden birinde, bir koyun kurban etmeği nezr 

ederse, iki kesmesi lâzım olur. Biri adak için, birisi bayram için olur. Bu kimse, nezr 

ederken, bayram kurbanını kasd ederse, bir kurban keser. Bayram günlerinden önce 

nezr ederse, niyyeti ne olursa olsun, iki kurban keser. Çünki, üzerine henüz vâcib 

olmıyan bir şeyi yapmağı kasd etmek, haber vermek olamaz. Bayram günlerinde 

zengin olan da, bayram günü fakîr iken nezr edince, yine bu sebebden dolayı 

iki kurban keser. Hâcı olmıyan zengin kimsenin hac adaması da, zengin kimsenin, 

kurban kesme günlerinde kurban adaması gibidir. Çünki, hacca gitmek de, kurban 

kesmek gibi, iki dürlü olur: Farz olan hac yapmak, nâfile hac yapmak. Hacca gitmeği 

nezr edince, hâcı olmağı, ya’nî farz olan hacca gitmeği kasd etmezse, iki kerre 

hacca gitmesi lâzımdır. Çünki, kurban kesmesi vâcib olan kimse, adak yaparken, 

vâcibi kasd etmezse, nâfile kurban anlaşılır ve adak sahîh olur. Hacca gitmek 

adak edince de, farz olan hac kasd edilmezse, nâfile hac anlaşılır. Adak sahîh olur. 

Birisi farz, birisi adak olmak üzere iki kerre hacca gider. Ramezân-ı şerîf orucunu 

ve meselâ öğle nemâzını ve hâcı olmağı, ya’nî haccetül-islâm adamak ise böyle 

değildirler. Bunları söyleyince yalnız farz anlaşılır. Bunların nâfilesi yokdur. Bunları 

adayan kimse, yalnız farzı kasd etmiş olduğu için, adak sahîh olmaz. Demek 

ki, hem farz, hem nâfile olan şey nezr edilir. Nezr ederken farz olanı kasd etmemek 

lâzımdır. Nemâz, oruc, hac ve kurban adamak böyledir. Ramezânda oruc nezr 

edene birşey lâzım gelmez. Yalnız farz olan Ramezân orucunu tutar. 

Fakîrin ve zenginin kurban adaması câizdir. Kurban demek, bayramın ilk üç gününde 

zengin için vâcib, fakîr için ise nâfile olarak kesilen koyun, keçi, sığır veyâ 

deve demekdir. On koyun kurban adayan kimse, bayramın üç günü içinde on koyun 

keser. Bundan sonraya kalırsa, mevcûd iseler, diri olarak sadaka verir. Çünki, 

bir koyun kesmek emr olundu. Adak sayısının on olması, vâcib olan kurbanı keseceğini 

haber vermediğini göstermekdedir. Adak kurbanının, belli üç günde kesilmesi 

lâzımdır. Bu günler gelmeden önce kesilirse, kurban olmaz ve adak yerine 

getirilmiş olmaz. Adak kurbanı belli üç günde kesilemedi ise, altın, gümüş 

olarak değeri veyâ diri olarak kendisi fakîrlere verilir. Belli üç günden sonra kesip 

de, eti fakîrlere dağıtılırsa, etin değeri, diri kurban değerinden az olmamalıdır. 

Az olursa, aradaki fark kadar para da dağıtılır. Hâlbuki, kurban demeyip bir koyun 

kesmek nezr edilince, gün ve yer belli etse bile, kurban bayramı günleri dâhil, 

istediği zemân ve istediği yerde kesebilir. 

V — Nezr edilen sadakanın, mal olması, mülkündekinden çok olmaması ve başkasının 

malı olmaması lâzımdır. Meselâ yüz lirası olan, bin lira sadaka vermek adarsa, 

yüz lira vermesi lâzım olur. Belli mikdârda altını vermeği nezr etse, altınlar helâk 

olsa, nezr sâkıt olur. 

Kur’ân-ı kerîm okumağı ve tavâf etmeği adamak câizdir. Peygamberimize “sallallahü 

aleyhi ve sellem” hergün, belli sayıda salevât okumağı [meselâ, (Delâil-i 

hayrât) veyâ (Câliyet-ül ekdâr) okumağı] adamak câizdir. 

[Allah rızâsı için horoz kurban edeceğim veyâ keseceğim diyerek horoz adamak 

câiz olmaz. Çünki, horoz kurbanlık hayvan değildir. Horoz adamak istiyen, (Allah 

rızâsı için horoz kesip, etini fakîrlere vereceğim) demeli ve horozu diri olarak 

veyâ kesip, etini fakîre vermelidir. Böylece, kurban değil, sadaka nezr edilmiş olur]. 

Sadaka adayan kimse, mikdârını söylerse, o mikdârı verir. Söylemezse, yemîn keffâreti, 

ya’nî on fakîre yarımşar sâ’ buğday veyâ değerini verir. 

Yolcusu veyâ sevdiği, saydığı kimse gelince, sevinç veyâ o insan için saygı hayvanı 

veyâ şükr hayvanı kesmek câiz değildir. Yolcu gelmeden veyâ gelince adak 

edilir ve adak olarak, ya’nî Allahü teâlâ için kesilir ve etleri fakîrlere yidirilir. Zenginler 

yiyemez. [Hayvan kesmeği adarken, kurban derse, kurban bayramında 

kesmesi lâzım olur.] Gelene ziyâfet için kesmek de câizdir. 

– 332 –

Şarta bağlı olmıyan nezri, ta’yîn etdiği zemândan önce yapmak câizdir. Fekat, 

şarta bağlı olan nezri, istenilen şart hâsıl olmadan önce yapmak sahîh olmaz. Sadaka 

vermek için birşey adayan kimse, aynı değerde başka şeyi veyâ kıymetini verebilir. 

Adı belli bir ayın orucunu adak eden, o ay hergün tutar. Bozduğu günleri, 

kazâ eder. Ayın adını söylemedi ise, muhtelif aylarda, bir ay [otuz gün] tutar. 

Hasta, Allah için bir ay oruc tutayım dese, iyi olmadan ölse, birşey lâzım gelmez. 

Bir gün bile iyi olup tutmaz ise, hepsi için iskât yapılmasını vasıyyet eder. 

Fakîr olsun, zengin olsun, adak eden, adak edilerek kesilen hayvanın etinden 

yiyemez ve zekât vermek câiz olmıyanlara yidiremez. Anasına, babasına, evlâdlarına, 

zevcine veyâ zevcesine, fakîr olsalar da yidiremez. Yirse veyâ bunlara yidirirse, 

yinilen etin kıymetini, fakîrlere sadaka verir. Akrabâsından ve evinde 

bulunanlardan, zekâtını vermesi câiz olan büyük, küçük herkes yiyebilir. Bunlar 

içinde, zengin olanlar yiyemez. Yirlerse, adak sâhibi, bunların kıymetini fakîrlere 

verir. 

İbni Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh” koyunların zekâtı sonunda buyuruyor 

ki; zekâtda, uşrda, harâcda, fıtrada, nezrde ve köle âzâdından başka keffâretlerde, 

mislî olmıyan malın kendi bulunsa bile, kıymetini vermek de câizdir. [Zekât malının 

kıymeti olarak yine zekât malı verilir. Başka mal verilemez. Diğerlerinde herhangi 

bir mal verilebilir.] Dört za’îf koyun yerine, üç besili koyun vermek câizdir. 

Misli bulunan, ya’nî ağırlıkla veyâ hacmla ölçülen malların yerine, aynı cinsden kıymetleri 

verilemez. Meselâ, ayârı düşük beş altın yerine, ayârı yüksek olan dört altın 

vermek veyâ düşük beş kile buğday yerine, iyisinden dört kile vermek câiz değildir. 

İyilerinden de beş vermek câiz olur. Fekat, başka cinsden verince, bunlarda 

da kıymeti kadar vermek câiz olur. Çünki, karşılaşdırılmalarında fâiz bulunan 

mallar, başka cinsden olunca, iyilerinden az, düşüklerinden çok peşin vermek 

câiz olur. Kurbanda ve köle âzâd etmekde kıymeti verilemez. Çünki, bunlarda kan 

akıtmak ve kölelikden kurtarmak lâzımdır. Mal vermek lâzım değildir. Ancak bayram 

günleri çıkdıkdan sonra, kurbanın kıymeti fakîrlere verilebilir. İki orta koyun 

kurban etmeği adayan kimse, ikisinin değerinde olan bir büyük koç kurban edemez. 

İki kurban etmesi lâzımdır. [Koyun yerine aynı sayıda keçi ve deve yerine aynı 

sayıda sığır kurban edilir. Semizlikleri, kıymetleri aynı olması lâzım değildir.] 

Fekat iki orta koyun sadaka vermeği adayan, ikisinin değerinde olan bir iri koç sadaka 

verebilir. Bir teneke düşük hurma adayan, aynı değerde yarım teneke iyi hurma 

veremez. Çünki, aynı cinsden olunca, birbirleri ile değişdirilirken, hacmleri müsâvî 

olmazsa, fâiz olur. Aynı değerde yarım teneke iyi arpa verseydi, câiz olurdu. 

Hayvan kesmeği, Allahü teâlâ için, şartsız olarak adamalıdır. Etleri fakîrlere dağıtıp, 

bunların sevâbını bir Velîye, büyük zâta hediyye etmek câiz olur. Sonra, bu 

nezrin ve sadakanın ve bu Velînin hurmetine murâdın hâsıl olması için düâ edilmelidir. 

Yâhud, filânca işim olursa, Allah için, meselâ Eyyûbde bir koyun kesip, 

etlerini hazret-i Hâlidin “radıyallahü anh” komşusu fakîrlere dağıtıp, sevâbını onun 

rûhuna hediyye edeceğim, diye adamalıdır. Böyle şartlı adak hayvanı, murâd hâsıl 

olmadan önce kesilemez. Hayvanı mezârın yanında kesmemelidir. Türbelere 

bez, iplik bağlamak, mezârlara mum yakmak da, dînimizde yokdur. Bunları, hıristiyanlar 

yapar. Mezâra mum yakılmaz. Türbeye hizmet eden, orada ibâdet eden 

fakîrlere mum götürülürse, sadaka sevâbı olur. Bu sevâb ölüye bağışlanır. Ölüye, 

mum lâzım değildir. Mü’minin kabri, Cennet bağçesidir. Nûr içindedir. Kâfirinki 

ise, Cehennem çukurudur. Azâb doludur. Mum onu azâbdan kurtarmaz. 

(Dürr-ül-muhtâr)da, oruc bahsi sonunda buyuruyor ki: (Câhil halk, ölüler için, 

para, mum ve benzeri şeyler adıyor. Bu sûretle, Evliyâ-ı kirâma yaklaşmak, onlardan 

fâidelenmek istiyorlar. Bu adaklar harâmdır ve fâidesizdir. Bunları Allahü teâlâ 

için adamalı ve türbelerdeki fakîr müslimânlara vermelidir). İbni Âbidîn, bu 

satırları şerh ederken, buyuruyor ki: (Evliyâ-ı kirâmdan birinin mezârına gidip, gayb 

– 333 –

olan malımı bulur veyâ hastamı iyi eder veyâ falan işimi görürsen, şu parayı, şu yemekleri 

senin için vereceğim, sana mum yakacağım demek harâmdır. Çünki adak, 

yalnız Allah için olur. Allahü teâlâdan ayrı olarak bir ölüden birşey beklemek küfr 

olur. Îmânı giderir. [Kiliseye, ayazmaya, mezâra, türbeye gidip, hazret-i Îsâdan, 

Meryem anadan, Evliyâdan birşey istiyen, bunlara düâ eden kâfir olur. Bunların 

hurmeti, hâtırı için Allahü teâlâdan istemelidir. Abdülhakîm efendi “kuddise sirruh” 

(Tezveren dede) demenin çok çirkin ve küfre sebeb olacağını beyân buyururdu.] 

Yâ Rabbî! Hastamı iyi edersen, falan Velînin türbesi yanındaki fakîrlere 

şu parayı senin için adak etdim. Sadaka sevâbını da bu Velînin rûhuna bağışladım, 

demelidir. Böyle adakları zenginlerin alması harâm olur. Fakîrlere sadaka edilmiyen 

mal, adak olarak kabûl olmaz. Meselâ, mezâr üzerine mum yakmak, minârede 

kandil yakmak ve câmi’lerde şarkı ve oyun havaları şeklinde mevlid okutmak 

gibi adaklar kabûl olmaz. Bunlar için para vermek ve almak harâmdır ve fâidesizdir). 

Mubârek gecelerde, câmi’lerde fazla ışık yakmanın bid’at olduğu (Ukûd-üddürriyye) 

sonunda yazılıdır. (Eşbâh)da mescid ahkâmında da yazılıdır. 1056. cı sahîfeye 

bakınız! 

(Zekeriyâ sofrası) diyerek adak yapıyorlar. Sofraya kırk (40) çeşid meyve koyuyorlar. 

Komşu, ahbâb kadınları, buraya da’vet ediyorlar. Bunlardan yirken 

niyyet edilen hâcetin hâsıl olacağına inanıyorlar. Böyle adak bid’atdir. Yehûdî âdetidir. 

Nezr olan şeyi fakîrden başkasının yimesi harâmdır. Bid’ate, harâma sebeb 

olmak, büyük günâhdır. 

Temel atılırken, hasta iyi olunca, Allah için hayvan kesmeği adayıp, etini fakîrlere 

sadaka vermek câizdir. Sadaka sevâbı hâsıl olur. 

83 — YEMÎN-YEMÎN KEFFÂRETİ 

Yemîn, kuvvet demekdir. Sözün, niyyetin, işi yapmak veyâ yapmamak arzûsunun 

kuvvetli olduğunu gösterir. Yemîn yerine, half, hilf ve kasem kelimeleri de kullanılır. 

Yemîn üç dürlü olur: 

1 — (Gamûs) [günâha ve Cehenneme sokucu] yemîndir. Geçmişdeki birşey için, 

bile bile yalan söyliyerek, yemîn etmekdir. Büyük günâhdır. Pişman olunca tevbe, 

istigfâr edilir. Keffâret verilmez. 

2 — (Mün’akıde) yemîndir. İlerde yapacağım veyâ yapmıyacağım diyerek söylenen 

yemîndir. Bu da üç dürlü olur. Üçünde de, yemîni bozunca, keffâret vermek 

lâzımdır. Yemîn bozmadan önce, keffâret verilmez: 

A) Zemân bildirilmez. Ahmedi döğeceğim diye yemîn edince, ikisi de sağ kaldıkca 

döğmezse, yemîn bozulmaz. Biri ölünce bozulur. Çünki, yapacağım diye yemîn 

edince, o işi yapması ölünciye kadar vâcib olmaz. Döğmiyeceğim diye yemîn 

edince, ölünciye kadar döğmezse, sonsuz olarak bozulmaz. Çünki yapmaması 

hemen vâcib olur. Bir kerre döğerse, bozulur. Keffâret verir ve yemîn biter. İkinci 

döğerse, bir dahâ keffâret vermez. 

B) Zemân bildirilendir. Zemânı gelmeden bozarsa, keffâret lâzım olur. Zemânı 

gelmeden önce ölürse, yemîn bozulmaz. 

C) Şarta bağlanan yemîndir. Yemîn etdiği şeyin yapılıp yapılmamasını, kendinin 

veyâ başkasının birşeyi yapıp yapmamasına bağlamakdır. Kendisi veyâ karşısındaki, 

birşeyi yapmağa hâzırlanırken, bunun yapılmaması için (Eğer bunu yaparsan...), 

veyâ oturan ikinci bir kimseye birşey yapdırmak için (Eğer bunu yapmazsan...) 

dedikden sonra başka birşeye yemîn etmekdir. Bu yemînin sahîh olması için, 

birinci hâlde, o işi, zemân söylenmedi ise, hemen yapması, zemân söyledi ise, zemânın 

sonuna kadar yapması; ikinci hâlde ise, yapmaması veyâ yapmakdan âciz 

olması lâzımdır. Birinci kimse yapılması lâzım gelenden âciz olursa, yemîn sahîh 

olmaz. Zemân söylenmedi ise, vazgeçip sonra yaparsa, yemîn ikincisinde sahîh olur. 

– 334 –

Birincisinde sahîh olmaz. (Kalkıp eve gelmezsen, vallahi seni döğerim) deyince, 

hemen kalkıp, halâya girer, sonra giyinir eve gider. Anahtarı almak için tekrâr gelir 

ve ikinciye eve giderse, yemîni sahîh olmaz. Çünki bu işler, eve gelmeği gecikdirmek 

sayılmaz. Onu döğmesi lâzım gelmez. Hâzırlanan kadına (Sokağa çıkarsan, 

boş ol!) denilse, kadın oturup, sonra kalkar, çıkarsa boş olmaz. Çocuğu döğmeğe 

kalkan adama (Bunu döğersen, seninle konuşmam!) diye yemîn edilse, adam biraz 

oturup sonra döğerse, konuşmaması lâzım gelmez. Berâber yiyelim, diyene, (Seninle 

yirsem...) diye, yemîn edip gitse, sonra gelip yiseler, yemîn olmaz. 

3 — Lagv [boş yere] yemîndir. Geçmiş birşey için zan ile, yanlış yemîn etmekdir. 

Bunda, günâh da, keffâret de yokdur. 

Üç yemînde de, unutarak, zorlanarak yemîn etmek veyâ yemîni bozmak, bunları 

bilerek, istiyerek yapmak gibidir. 

Mün’akıde yemînin sahîh olması için, yemîni yerine getirebilmek, aklen veyâ 

fi’len mümkin olmalıdır. Zemân bildirmiş ise, zemânın sonuna kadar mümkin olmalıdır. 

Çünki, yemîni yerine getirmek, zemânın sonunda vâcib olur. Mümkin olmıyan 

bir şeye yemîn etmek günâhdır. Vallahi hakkını yarın sabâh vereceğim deyince, 

sabâh olmadan, ikisinden biri ölürse, yemîn sahîh olmaz. Çünki, vaktin sonunda, 

yemîni yerine getirmek mümkin değildir. Bu küpün suyunu bugün içeceğim 

diye yemîn edince, küpde su yok ise veyâ var iken, gün bitmeden döküldü ise, 

yemîn sahîh olmaz. Zemân bildirmedi ise, küpde su yok ise, yemîn yine sahîh olmaz 

ise de, su var iken, yemînden sonra döküldü ise, yemîn sahîh olur ve içmediği 

için, bozulmuş olup, keffâret lâzım olur. Çünki zemân bildirilmiyen yemîni yerine 

getirmek öleceği zemân vâcib olur ise de, öleceği zemân yapmak ve yapamayınca 

keffâret veyâ vasıyyet etmek meşakkat olduğundan, imkân bulunca yapmak 

vâcib olur. 

Semâya çıkacağım veyâ şu taşı altın yapacağım diye yemîn edince, yapmadığı 

için, hânis olup keffâret verir. Çünki fen bunu yapamıyor ise de, aklen olmıyacak 

şey değildir. Melekler ve birkaç Peygamber “salevâtullahi aleyhim ecma’în” göke 

çıkdığı gibi, taşı meydâna getiren atomlar da altın atomları hâline dönebilir. 

İbni Âbidîn, talâkı anlatırken diyor ki, (Şu işi yaparsam, bana halâl olan herşey 

harâm olsun, diye, iki iş için iki kerre söylerse, birinci işi yapınca, zevcesi bir bâin 

boş olur. Sonra ikinci işi yaparsa, ikinci def’a boş olur. Çünki ikinci işi yaparken, 

zevcesinin nikâhında bulunmaması, ikinci yemînin sahîh olmasına te’sîr etmez. İkinci 

yemîni söylerken nikâhında bulunduğu için, bu yemîni de sahîh olmuşdur). 

(Mültekâ) ve (Dürr-ül-muhtâr) kitâblarında diyor ki, (Yemîn etmek üç dürlü 

yapılır: Allahü teâlânın ismleri ile, küfre sebeb olan birşeyi şarta bağlamakla ve 

talâkı, boşamağı şart etmekle [şart olsun demekle] yemîn edilir. Allahü teâlânın 

ismleri ile yemîn, yâ harf ile veyâ kelime ile olur. İsmin başında (bi, tâ, ve) harflerinden 

biri söylenip, ismin sonu esre okunursa, yemîn olur. Yemîn, yalnız Allahü 

teâlânın ismleri ile olur. Başka şeylerle müslimân yemîni olmaz. Allahü teâlânın 

ismlerinden, Halîm, Alîm, Cevâd gibi, insanlar için de kullanılan bir ism ile yemîn 

ederken, Allahü teâlânın ismi olduğunu niyyet etmek lâzım olur. Yemîn etmek 

âdet hâlini alan ba’zı sıfatları ile de yemîn câizdir. Allahü teâlânın kudreti veyâ 

azameti, rahmeti için demek gibi. Kur’ân-ı kerîm, Peygamber “salevâtullahi aleyhim 

ecma’în”, Kâ’be için diyerek yemîn olmaz. Nâmusum üzerine söz veriyorum, 

şerefim üzerine doğru söyliyorum demek, yemîn değildir. Cânın için, başın 

için gibi yemîn etmek harâmdır. Allah için yemîn ediyorum demek, yemîn olur. Allaha 

ahd ediyorum, Allaha mîsâk ediyorum, yemîn olur. Kasem ediyorum, half ediyorum, 

yemîn ediyorum veyâ ... ederim yâhud eşhedü diyerek, Allahü teâlânın ismini 

söylememek de yemîn olur. Ahdım olsun, nezrim olsun, yemînim olsun demek 

yemîn olur. 

Eğer bunu yaparsan kâfirsin veyâ yehûdîsin yâhud hıristiyansın veyâ Allahsız- 

– 335 –

sın gibi küfre sebeb olan bir şey demek veyâ bunları ... olacaksın veyâ ... ol diye söylemek, 

hepsi yemîn olur. Karşısındaki kimse o işi yapınca, yemîn bozulur. Bunları 

yemîn niyyeti ile söyledi ise, yemîn eden keffâret verir. Eğer, onun kâfir olmasını 

istiyerek söyledi ise, yemîn eden kâfir olur. Çünki, küfre râzı olan kâfir olur. 

Müslimâna kâfir diyen, kasd etmese de, kâfir olur. Kendisine kâfir diyene, (Efendim, 

buyur!) gibi cevâb veren kâfir olur. Cevâb vermemeli veyâ red etmelidir. 

Bu odaya girersem, fâiz yimek halâl olsun demek veyâ herşeyi yimek bana harâm 

olsun demek, ikinci dürlü yemîn olur. Çünki, fâiz, her dinde harâmdır. Halâl 

olsun demek küfrdür. Herşey harâm olsun demek, yimesi, içmesi her dinde halâl 

olan ekmek, su gibi şeyler harâm olsun demek olup küfrdür. Küfre sebeb olan şeyleri, 

yemîn niyyeti ile söylerse, kâfir olmaz, yemîn etmiş olur. 

Eğer bunu yaparsan, Allahın gadabı veyâ la’neti sana olsun. Yâhud, zinâ etmiş 

ol, hırsız ol, şerâb içmiş ol, fâiz yimiş ol demek yemîn değildir. Çünki, bu sözlerle 

yemîn etmek, müslimânların âdeti değildir. Üzerime hak olsun demek yemîn olmaz. 

Allah hakkı için demek yemîn olur. Bihakkıllah demekdir. (Allaha and içiyorum) 

demek yemîn olur.) İbni Âbidîn buyuruyor ki, yanından geçerken, kalkmak 

istiyene, (Allah aşkına) veyâ (Allah için) kalkma dese, o da dinlemeyip 

kalksa, söyleyene birşey lâzım gelmez. Fekat, ötekinin Allahü teâlânın ismine saygı 

göstermesi, and verilen işi yapmaması lâzımdır. Görülüyor ki, bir işin yapılmasına 

veyâ yapılmamasına devâm edilmemesi için and veren, yemîn etmiş olmaz. Bir 

işe başlamak için and verirse, yemîn olur. Öteki yapmazsa, and verenin keffâret 

vermesi lâzım olur. Karımın boş olmasına yemîn ederim demek, yemîn olmaz. Kendi 

malını harâm ederek yemîn etse, harâm olmaz. Meselâ, şu elbisem harâm olsun 

ki... dese, sözünü bozarsa, elbisesi harâm olmaz. Fekat, o elbiseyi kullanınca keffâret 

vermesi lâzım olur. Her halâl, üzerime harâm olsun derse, yemîni bozunca, 

yinen ve içilen şeyleri harâm etmiş olduğu gibi, niyyet etmemiş ise dahî, evli ise karısı 

bâin talâk ile bir kerre boşanmış olur. Ayrıca, keffâret vermesi lâzım olmaz. 

Üç kerre boşanmağı niyyet etmiş ise, üç kerre boş olur. Bu işi yaparsam zevcem 

boş olsun, zevcem bana harâm olsun demek de böyledir. Herşey harâm olsun diyen 

kimse evli değilse, yemîn etmiş olur. Yemînini bozdukdan sonra, malından 

yir,içerse keffâret lâzım olur. 

Bir kimse, nezr olunmak şartları bulunan birşeyi, yapmak istiyerek nezr ederse, 

nezr olur. Yapması vâcib olur. Meselâ, Allah için bir ay oruc tutmak nezrim olsun 

dese yâhud gâib olan şeyi bulursam, bir ay oruc nezrim olsun dese ve o şeyi bulsa, 

oruc tutması vâcib olur. Keffâret vermekle kurtulamaz. 

Nezri, yapmak istemediği bir şarta bağlarsa, meselâ, falancanın çantasını çalarsam, 

bir ay oruc nezrim olsun derse, çalmadan oruc tutar veyâ yemîn keffâreti verir. 

Yemîn ederken inşâallah derse, yemîn olmaz. 

Mushaf hakkı için demek veyâ Mushafa elini koymak yâhud Mushafı gösterip 

bunun hakkı için demek, yemîn olur. Çünki, böyle yemîn âdet olmuşdur. 

(Dürr-ül-muhtâr)da buyuruyor ki, yemîne bağlanan işi anlatan kelimenin, Şâfi’î 

mezhebinde lügat ma’nâsına bakılır. Mâlikîde, Kur’ân-ı kerîmde kullanılan 

ma’nâsına, hanbelîde ise, yemîn edenin niyyet etdiği ma’nâya bakılır. Hanefî 

mezhebinde, o zemânda, o memleketlerde, o kelimenin kullanılması âdet olan 

ma’nâsı kabûl edilir. Meselâ, hayvana binmiyeceğim diye yemîn edince, insanın sırtına 

binerse, yemîni bozulmaz. Çünki, lügatda, insan (Hayvân-ı nâtık) diye ta’rîf 

edilir ise de, insana hayvan demek âdet değildir. Direk üstüne oturmıyacağım diye 

yemîn eden kimse, dağ üzerine oturursa, yemîni bozulmaz. Kur’ân-ı kerîmde 

dağa, direk buyuruldu ise de, böyle demek âdet olmamışdır. Ev yıkmıyacağım diye 

yemîn eden kimse, örümcek yuvasını bozunca, yemîni bozulmaz. Kur’ân-ı kerîmde, 

örümcek yuvasına da ev buyuruldu ise de, buna yuva demek âdetdir. Ye- 

– 336 –

mîn eden kimse, kelimenin Kur’ân-ı kerîmdeki veyâ lügatdaki ma’nâsını niyyet ederek 

yemîn etdim derse, sözü kabûl edilir. Fekat, kelime mecâz olarak, ya’nî ma’nâsı 

dışında kullanılıyorsa, böyle âdet olan ma’nâya niyyet etdim demesi kabûl edilmez. 

Fülûs ile birşey almam diye yemîn eden, altın ile satın alınca, yemîni bozulmaz. 

Çünki fülûs, üzeri damgalı bakır paranın ismidir. (Hiçbirşey satın almam) demek 

istedim denemez. Böyle demek âdet olsa da fülûsun ma’nâsı açıkdır. Bu 

ma’nâyı âdet değişdiremez. Kapıdan çıkmıyacağım diyen kimse, pencereden çıkarsa, 

kırbaç vurmıyacağım diyen, sopa vurursa, yemîn bozulmaz. İbni Âbidîn, evlenmesi 

harâm olanları anlatırken, birisinin yüzüne bakmıyacağım diye yemîn eden, 

aynadaki görüntüsüne bakabilir. Çünki, bu görüntü, kendisi değildir, benzeridir 

diyor. [Bunun gibi, ho-parlörde ve radyoda işitilen de, insanın sesi değildir, benzeridir.] 

Harâm işlemek, ibâdet yapmamak için yemîn eden, bozar. Sonra keffâret verir. 

Yemîn keffâreti için, bir köle âzâd eder. Yâhud, zekât alması câiz olan, erkek 

veyâ kadın on fakîre, bütün bedeni örtecek kadar, bir kat çamaşır verir veyâ aç olan 

on fakîre bir gün iki def’a ta’âm ibâha eder, ya’nî doyurur. Bir günün ikinci 

def’asında, başkalarını doyurması câiz olmaz. Bunun için, yirmi fakîri sabâh doyurursa, 

onunu akşam da doyurması veyâ onuna sadaka-i fıtr kadar mal temlîk etmesi 

de lâzım olur. Fakîrlerin hepsini aynı günde doyurmak şart değildir. Sonraki 

günde, evvelki gündekileri veyâ başkalarını doyurabilir. Bir fakîre, on gün, birer 

takım çamaşır vermek veyâ hergün iki def’a yâhud yirmi gün birer def’a doyurmak 

da olur. On fakîre bir kerre veyâ bir fakîre on gün, hergün bir kerre yarım sâ’ 

buğday veyâ un veyâ ekmek yâhud bu değerde [kumaş, havlu, mendil, çorab, et, 

pirinç, çamaşır, terlik, ilâc veyâ din, fen, ahlâk kitâbı gibi] başka mal, altın, gümüş 

para temlik, ya’nî vermek de olur. Bir fakîre on günlüğü, bir günde verirse, hepsi 

bir günlük olur. On fakîrin herbirine bir günde yüzlerce sâ’ verilse, yine bir yemîn 

keffâreti olur. Ölü için yapılan yemîn keffâretinde de böyledir. Doyurmak ve 

mal vermek için, başkasını vekîl etmek, sonra buna ödemek câizdir. Bu üçünden 

birini yapamıyan fakîr, üç gün ardarda oruc tutar. Bu oruclara, gece niyyet edilir. 

Kadın üç günü temâmlamadan hayz başlarsa, oruca devâm etmez. Hayz bitdikden 

sonra, yeniden üç gün tutar. Ramezân orucunun keffâreti böyle değildir. Hinsden, 

ya’nî yemîni bozmadan önce keffâret sahîh olmaz. Yemîn keffâretini gecikdirmek 

günâhdır. (Dâmâd)da diyor ki: Çeşidli yemînlerin keffâretleri ayrı yapılır. (Vallahi 

verrahmâni verrahîmi şu işi yapmam) dese, üç yemîn olur. O işi yaparsa, üç 

keffâret lâzım olur. İbâha, ya’nî doyuracak ta’âmı alması için, fakîre fülûs [kâğıd 

para] vermenin câiz olduğu (Hindiyye)de ve (Bedâyı)da yazılıdır. Keffâret yaparken 

niyyet etmek lâzımdır. 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki, (Tüccârın, pazarcıların çoğu 

fâcirdir!) Sebebini sorduklarında, (Alış verişleri halâl olmaz. Çünki, çok yemîn 

ederek günâha girerler ve yalan söylerler) buyurdu. Bir hadîs-i şerîfde, (Yalan yere 

yemîn ederek, birinin malını alan kimse, kıyâmet günü, Allahü teâlâyı gadablı 

görecekdir). [Üçüncü kısm, onbeşinci maddede, ikinci sahîfeye bakınız!] Bir hadîs-i 

şerîfde, (Îmân sâhibi, her kabâhati yapabilir. Fekat, hiyânet yapamaz ve yalan 

söyliyemez) ve bir hadîs-i şerîfde de, (Yalan üç yerde câiz olur: Harbde [ve her 

zemân, din düşmanlarının zararından korunmak veyâ müslimânları korumak 

için]. İkincisi, iki müslimânı barışdırmak için, birinden diğerine iyi lâf getirmek. 

Üçüncüsü, zevcelerini idâre etmek için) buyuruldu. Zâlimden, bir müslimânın bulunduğu 

yeri, malını, günâhını saklamak câizdir. İki müslimânın, kadın ile erkeğin 

arası açılmasını önlemek için, malını korumak için, müslimânın sırrı, aybı 

meydâna çıkmamak için ve bunlar gibi harâmları önlemek için, yalan câiz olur. Ölmemek 

için leş yimeğe benzer. 

(Tarîkat-ı Muhammediyye)de diyor ki: (Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sel- 


lem”, (Yalan yere yemîn, büyük günâhdır) buyurdu. Bir hadîs-i şerîfde de, (Yalan 

yemîn ederek bir müslimânın hakkını alan kimsenin gideceği yer, Cehennemdir) 

buyurdu. Doğru olarak çok yemîn etmek, Allahü teâlânın ismine ve yemîne 

kıymet vermemek olur. Bunlara kıymet vermiyerek yemîn etmek çok çirkindir. 

Şarkılarda, temsîllerde, eğlencelerde yemîn etmek böyledir. 

Birkaç yemîni bozarsa, hepsi için ayrı ayrı keffâret yapması lâzımdır. Keffâretler, 

zekât gibi, ibâdet-i mâliyyedir. Malını fakîrlere bir vekîl vâsıtası ile vermesi câiz 

olur. Fekat, kendisinin, malı ayırırken veyâ fakîre verilinceye kadar niyyet etmesi 

lâzımdır). 

(İbdâ) kitâbı, dörtyüzyedinci sahîfede diyor ki, (Hadîs-i şerîfde, (Babam hakkı 

için diyerek yemîn etmeyiniz! Yemîn, Allah ismi ile olur) buyuruldu. Ebû Dâvüddeki 

hadîs-i şerîfde, (Emânet, ya’nî nâmus için yemîn eden, bizden değildir) 

buyuruldu. (Allahdan başka bir ism ile yemîn eden kâfir olur) hadîs-i şerîfini 

Tirmizî “rahmetullahi teâlâ aleyh” bildiriyor. Babanın başı için, canın, başın için, 

Kâ’be için, nâmus için, falan Velînin toprağı için gibi yemîn etmeler yaygın hâl almışdır). 

(Uyûn-ül-besâir)de diyor ki, (Kâfirin yemîn etmesi ve keffâret yapması sahîh 

olmaz). Bundan anlaşılıyor ki, kâfirlerin, mürtedlerin and vermeleri sahîh olmaz. 

Bunların and verdikleri şeyleri yapmak lâzım olmaz. 

(Hadîka)da dil âfetlerinde diyor ki, (And vererek, meselâ (Allah aşkına) diyerek 

bir kimseden dünyâlık şey istemek câiz değildir. Hadîs-i şerîfde, bunların 

mel’ûn oldukları bildirildi). (Dürer) ve (Gurer)de ve (İbni Âbidîn) beşinci cildde 

ve (Hadîka)da diyor ki, bir müslimân, (Allah hakkı için şunu yap) derse, bunu yapmak 

lâzım olmaz, ya’nî yapmamak günâh olmaz ise de, tâ’at, hattâ mubâh olan şeyleri 

yapmak iyi olur. Peygamber hakkı için yâhud ölü veyâ diri bir Velî hakkı için 

düâ etmek harâmdır. Çünki, kimsenin Allahü teâlâ üzerinde hakkı yokdur. Âlimlerin 

bir kısmı böyle ictihâd etdi ise de, böyle düâ etmek, (Yâ Rabbî, onlara vermiş 

olduğun hak için) niyyeti ile câiz olur. Çünki, Rum sûresinin kırkyedinci âyetinin 

meâl-i şerîfi, (Üzerimize hak oldu ki, mü’minlere yardım ederiz)dir. En’âm 

sûresinin onikinci âyetinin meâl-i şerîfi, (Allahü teâlâ kullarına merhamet etmeği 

kendisine lâzım kıldı) olup, merhamet ve ihsân ederek, sevdiklerine haklar verdiğini 

göstermekdedir. (Bezzâziyye) fetvâsında, ölü veyâ diri, Peygamberlerin 

ve Evliyânın hurmetleri için düâ etmenin câiz olduğu bildirilmekdedir. Bu vesîkalar, 

vehhâbîlerin Ehl-i sünnete bu sebebden de muhâlefetlerinin haksız olduğunu 

açıkca göstermekdedir. 

Gel kardeşim, inkâr etme, kıl insâf! 

Kıymetli ömrünü, eyleme isrâf! 

Kalbini nefsin arzûsundan koru! 

Dışın gibi için dahî olsun saf! 

Bakır ile karışınca bir altın, 

alırsa, beğenir mi onu sarrâf? 

Liseyi bitirdim diye övünme! 

Sakın hem, düşünmeden söyleme lâf! 

Me’ârif ehlini bul, onu dinle! 

Böylece Hakdan ire sana eltâf! 

Hakîkat denizine varıp dal, ve, 

çıkar bir cevheri ki, ola şeffâf! 

Diplomalı din câhiline kanma, 

doğru yolu sana gösterdi eslâf! 

– 338 –

84 — HACCA GİTMEK [1] 

İslâmın beşinci şartı hacdır. Ya’nî, ömründe bir kerre, Kâ’be-i mu’azzamaya gitmek 

farzdır. İkinci ve dahâ sonra yapılan haclar, nâfile olur. Hac, lügatda, kasd etmek, 

yapmak, istemek demekdir. İslâmiyyetde, belli bir yeri, belli bir zemânda, belli 

şeyleri yaparak ziyâret etmek demekdir. Bu belli şeylere (Menâsik) denir. Menâsikden 

herbirine (Nüsük) denir. Nüsük, ibâdet demekdir. Hac ve ömreye de nüsük 

denir. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, hicretin onuncu yılında, Kusvâ 

adındaki devesine binerek hacca gitdi. (Dürr-ül-muhtâr)da, Cum’a nemâzı 

sonunda diyor ki, (Ticâret yapmak ve hac etmek için giden kimsenin, hac niyyeti 

ziyâde ise, sevâb kazanır. [Sevâbın mikdârı, hac niyyetinin çokluğuna göre değişir.] 

Ticâret niyyeti çok ise veyâ iki niyyet eşit ise, hac sevâbı kazanamaz. Fekat, 

şartlarını yerine getirdi ise, yalnız farzı yapmış olur. Farzı yapmamak azâbından 

kurtulur. Gösteriş için yapılan her ibâdet ve hayrât ve hasenât sevâbı da böyledir). 

Hac yapan kimseye, hâcı denir. Üç dürlü hâcı vardır: 

1 — Müfrid hâcı: İhrâma girerken, yalnız hac yapmağa niyyet eden kimsedir. 

Mekkede oturanlar, yalnız müfrid hâcı olur. 

2 — Kârin hâcı: Hac ile ömreye birlikde niyyet eden kimsedir. Önce ömre için 

tavâf ve sa’y edip, sonra ihrâmdan çıkmadan ve traş olmadan, hac günlerinde hac 

için, tekrâr tavâf ve sa’y yapar. Kırân hac sevâbı, diğer ikisinden fazladır. 

3 — Mütemetti’ hâcı: Hac aylarında ömre yapmak için ihrâma girip ve ömre için 

tavâf ve sa’y yapıp ve traş olup ihrâmdan çıkar. Memleketine gitmiyerek, o sene, 

terviye gününde veyâ dahâ önce, hac için ihrâma girerek, müfrid hâcı gibi hac yapan 

kimsedir. Yalnız, tavâf-ı ziyâretden sonra da sa’y yapar. Temettü’ hac sevâbı 

ifrâd hacdan çokdur. Hac ayları, Şevvâl, Zil-ka’de ayları ile, Zilhiccenin ilk on 

günüdür. Kârin ve mütemetti’ hâcıların şükr kurbanı kesmesi vâcibdir. Kurbanı kesemiyecek 

ise, Zilhiccenin yedi, sekiz ve dokuzuncu günlerinde ve bayramdan sonra 

yedi gün dahâ oruc tutması lâzım olur. Hepsi on gün olur. Mekkeliler kârin ve 

mütemetti’ olamaz. 

Ömre, hac zemânı olan beş günden başka, senenin her günü, ihrâm ile yapılan, 

tavâf ve sa’y yapmak ve saç kazımak veyâ kesmekdir. Ömre, ömründe bir kerre, 

hanefî ve mâlikîde müekked sünnet, şâfi’î ve hanbelîde farzdır. Farz olan hacca 

(Hacc-ı ekber) veyâ (Haccetül-İslâm) denir. Ömreye (Hacc-ı asgar) denir. 

Haccın şartları, farzları, vâcibleri ve sünnetleri vardır. Şartları da iki nev’dir: 

A — Vücûb şartları, İmâm-ı a’zama göre, sekizdir: 

1 — Müslimân olmak. 

2 — Kâfir memleketinde olanın, haccın farz olduğunu işitmesi. 

3 — Akllı olmak. 

4 — Bâlig olmak. 

5 — Hür olup, köle olmamak. 

6 — Geçim ihtiyâcından fazla olarak hacca götürüp getirecek ve geride kalanlara 

yetecek kadar, halâl parası olmak. Buradaki ihtiyâc da, zekâtdaki gibidir. [Birinci 

kısm, 80. ci maddeye bakınız!]. Harâm malı olana, hacca gitmek değil, bunları 

sâhiblerine ödemek farzdır. Harâm mal ile hacca giden, hac yapmamak azâbından 

kurtulur ise de, hac sevâbı kazanamaz. Gasb edilen yerde nemâz kılmağa 

benzer. Böyle kimselerin ibâdetlerine mâni’ olmamalıdır. Günâhlar ibâdetlere mâni’ 

değildir. Parasının halâl olduğunda şübhesi olan, sevâb kazanmak için, (Yahyâ 

efendi fetvâsı)nda yazılı olduğu gibi, bir kimseden ödünc alıp bununla hacca gitmelidir. 

Borcunu şübheli parası ile ödemelidir. [Müttekîler, her ihtiyâclarını 

[1] Hac hakkındaki lüzûmlu bilgiler, türkce (Ni’met-i islâm) kitâbında uzun yazılıdır. 

– 339 –

te’mîn ederken, böyle yapmışlardır.] 

7 — Hac vakti gelmiş olmak. Hac vakti, Arefe ve bayram günleri olmak üzere, 

beş gündür. Yolda geçen zemân da düşünülerek, vücûb şartları, bu zemân başında 

mevcûd olan kimsenin ömründe bir kerre hacca gitmesi farz olur. Dâr-ül-islâmda 

bulunup malı olan kimsenin, hac vakti gelince, kendine hac farz olup olmadığını 

bilmese de, hacca gitmesi farz olur. 

8 — Hacca gidemiyecek kadar, kör, hasta, çok ihtiyâr ve sakat olmamak. 

B — Edâ şartları dörtdür: 

1 — Mahbûs ve men’ edilmiş olmamak. 

2 — Hac için gideceği yolda ve hac yerinde selâmet ve emniyyet olmak. Gemi, 

tren, otobüs ve tayyâreden tehlükeli olan ile gitmek lâzım olduğu zemân, hacca gitmek 

farz olmaz. Eşkıyâların, hâcıların canına, malına saldırdığı yıllarda hacca 

gitmek farz olmaz. Birkaç hâcının öldürülmesi özr sayılmaz. Hac için ayak basdı 

parası, vergi, rüşvet vermek câizdir. Malını, canını, hakkını kurtarmak için rüşvet 

vermek, her zemân câizdir. Rüşvet istemek günâh olur. 

3 — Mekkeden üç gün üç gecelik uzak yerlerde bulunan hür kadının hacca gidebilmesi 

için, üç mezhebde, zevcinin veyâ nikâhı düşmeyen ebedî mahrem akrabâsından 

fâsık ve mürted olmıyan âkıl ve bâlig veyâ mürâhık bir erkeğin berâber 

gitmesi lâzımdır. Bunun yol parasını verecek kadar, kadının zengin olması da lâzımdır. 

(Künûz-üd-dekâık)da yazılı Bezzârın bildirdiği hadîs-i şerîfde, (Kadın, yanında 

bir mahremi olmadan hacca gidemez!) buyuruldu. Zemânımızda fesâd çoğaldığı 

için, nikâhdan ve redâ’dan olan mahrem akrabâ ile sefere gitmemelidir. Zengin 

olan kadının, mahremi ile bir kerre hacca gitmesine zevci mâni’ olamaz. Zîrâ 

zevcin farzlara mâni’ olmağa hakkı yokdur. (Hadîka)da, dil âfetleri sonunda buyuruyor 

ki, (Zevc, zevcesinin mahremi ile nâfile hacca gitmesine mâni’ olabilir. Gidip 

gelinceye kadar zevcenin nafakası, iznle gidince zevcine âid olur. İznsiz gidince 

zevcine âid olmaz). İkinci kısmda, otuzdördüncü maddede şartlı nikâha bakınız! 

Şâfi’î mezhebinde, mahremsiz olarak, iki kadın ile, farz olan hacca gidebilir. 

Kadının mahreminin hac yolunda ölmesi, şâfi’î mezhebini taklîd etmesi için özr olur. 

4 — Kadın, iddet hâlinde olmamakdır. Ya’nî kocasından yeni ayrılmış olmamakdır. 

Vücûb şartları bulunmakla berâber, edâ şartları da kendisinde bulunan kimsenin, 

o sene hacca gitmesi farz olur. O sene, hac yolunda ölürse hac sâkıt olur. Vekîl gönderilmesi 

için vasıyyet etmesi lâzım olmaz. O sene gitmez ise, günâh olur. Hacca gitmeği, 

dahâ sonraki senelere bırakırsa fâsık olur. Çünki küçük günâha devâm kebîre 

[büyük günâh] olur. Sonraki senelerde, hac yolunda veyâ evinde hasta veyâ 

habs, sakat olursa, yerine başkasını, kendi memleketinden bedel göndermesi veyâ 

bunun için vasıyyet etmesi lâzımdır. Bedel gönderdikden sonra iyi olursa, kendinin 

gitmesi de lâzım olur. Sonraki senelerde hacca giderse, te’hîr günâhı afv olur. 

İmâm-ı Muhammede ve imâm-ı Şâfi’îye göre, sonraki senelere bırakması câizdir. 

Vücûb şartlarından birisi bulunmıyan kimsenin hacca gitmesi farz olmaz. Vücûb 

şartlarını te’mîn etmek lâzım değildir. Meselâ, hacca gitmesi için, kendisine hediyye 

olunan malı, parayı alması lâzım olmaz. Vücûb şartları bulunup da edâ şartından 

biri bulunmıyan kimsenin hacca gitmesi farz olmaz ise de, bu âcizlik ölünciye 

kadar devâmlı ise, yerine bir müslimânı vekîl göndermesi veyâ öldükden sonra, yerine 

birinin gönderilmesi için vasıyyet etmesi lâzımdır. İbâdetler üç kısmdır: 

1 — Yalnız beden ile yapılan ibâdetdir. Nemâz, oruc, Kur’ân-ı kerîm okumak, 

zikr böyledir. Hiç kimse, başkası yerine, beden ibâdeti yapamaz. Herkesin kendisi 

yapması lâzımdır. Kendi yerine başkasını vekîl edemez. 

2 — Yalnız mal ile yapılan ibâdetlerdir. Mal zekâtı ve beden zekâtı, ya’nî sadaka-i 

fıtr ve toprak mahsûlleri zekâtı, ya’nî uşr ve keffâretler, ya’nî âzâd etmek, fakîrleri 

doyurmak ve giydirmek böyle ibâdetdir. Bir kimsenin özrü olsun, olmasın, 

– 340 –

unun mal ile yapılacak ibâdetlerini başkası, hattâ zimmî de, bunun izni ve malı 

ile yapabilir. 

3 — Hem beden, hem mal ile yapılan ibâdetlerdir. Farz olan hac böyledir. Bir 

kimse hayâtda iken, ancak devâmlı özrü olduğu zemân, bunun emri ve malı ile yerine 

başkası hac yapabilir. Kendine hac farz olmıyan kimse, nâfile hac için, özr olmadan 

vekîl gönderebilir. 

Bir kimse, farz olsun, nâfile olsun, herhangi bir ibâdeti yaparken veyâ yapdıkdan 

sonra, meselâ, nemâz, oruc, sadaka, hatm-i tehlîl, Kur’ân-ı kerîm okumak, zikr, 

tavâf, hac, ömre, Evliyânın kabrini ziyâret ve meyyite kefen vermek gibi ibâdet ve 

tâ’atlerin sevâbını diri veyâ ölü başkasına hediyye edebilir. Şâfi’î ve Mâlikî mezheblerinde 

ise, beden ile yapılanlar hediyye edilemez. İmâm-i Sübkî ve sonra gelen 

Şâfi’î âlimleri “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” bunlar da hediyye olunur 

dediler. Ücret ile ibâdet yapdırmak veyâ ibâdetin sevâbını başkasına satmak bâtıldır. 

İbâdeti yapmadan pazarlık edilirse, ücret olur. Yapdıkdan sonra pazarlık edilirse, 

ibâdeti satmak olur. 

Vekîlin, ihrâma girerken, emr eden kimse için, kalb ile niyyet etmesi şartdır. Hac 

borcu olan kimsenin, öldükden sonra kendi için hac yapacak vekîlin adını bildirerek 

vasî olan kimseye emr vermesi lâzımdır. Meyyit veyâ meyyitin vasî yapdığı yabancı 

kimse, vârislerden birini, diğer vârisler izn vermedikce, vekîl yapamaz. Bir 

kimse izn vermeden, başkasının, bunun yerine hacca gönderilmesi câiz değildir. Yalnız 

vâris, ölen akrabâsı, vasıyyet etmemiş, ya’nî hac parası ayırmamış ise, kendine 

mîras kalan para ile, onun yerine hacca gidebilir veyâ başkasını gönderebilir. 

Böylece anasını, babasını hac borcundan kurtarmış olur. Kendine de, farz olmuş 

ise, kendi için, ayrıca gitmesi lâzımdır. Fekat, onları borcdan kurtarması, kendine 

on hac sevâbı kazandırır. Hanefî ve Hanbelî mezheblerinde, onların yaşadığı 

şehrden hac yapılması lâzımdır. Meselâ, İstanbulda bulunan bir kimsenin babası 

Erzurumda sâkin iken vefât etse, babası vasıyyet etmedi ise, babası için birini vekîl 

göndermek isterse, Erzurumdan göndermesi farzdır. Başka yerden göndermesi 

Hanefîde câiz değildir. Şâfi’î mezhebinde Mîkât dışındaki heryerden göndermesi 

câizdir. Hattâ, hacca giden birine para vererek, Mekke-i mükerremede bir vekîl 

bulup, babası için, buna mîkâtdan hac yapdırtması Şâfi’îde câizdir. Hanefî 

olanlar, paraları az ise, Şâfi’î mezhebini taklîd ederek, vasıyyet etmemiş ana, baba 

ve yakınları için, Mekkede vekîl tutabilirler. Fekat, parayı verirken, imâm-ı Şâfi’îyi 

“rahmetullahi teâlâ aleyh” taklîd ediyorum diye niyyet etmesi lâzımdır. 

İznsiz vekîl olup hac edenin haccı, kendine olur. Ya’nî kendinin hac borcu varsa, 

ödenmiş olur. Sevâbını, vekîl olduğuna bağışlıyabilir. Her müslimân, her ibâdetinin 

sevâbını ölü, diri, her müslimâna hediyye edebilir. Fekat bağışladığı kimse, 

hac borcundan kurtulmaz. Vasî olan, ya’nî kendine vasıyyet edilen kimse, emr 

olunan vekîli gönderir. Vekîl de (istediğini yap) denilmedi ise, başkasını gönderemez. 

Vasıyyet ederken (vekîlim veyâ başkası) demiş ise veyâ vekîl ta’yîn etmemiş 

ise, vasî kendi de gidebilir, başkasını da gönderebilir. Hac farz olmıyan kimsenin, 

farz hac için vekîl göndermesi câiz değildir. Bâlig olmıyan âkıl çocuk vekîl olabilir. 

Belli parayı ücret diyerek vekîl ta’yîn etmek câiz değildir. Vekîle, âdet olan yol 

ve nafaka masrafı hesâblanarak (şu kadar para ile) denir. Verilen para ücret değildir, 

teberru’dur. (Eşbâh) kitâbının sâhibi “rahmetullahi aleyh” diyor ki: (Artan 

para, vârislere geri verilir. Vârisler kalan parayı kendine hediyye etmeğe ve nefsin 

için kabûl etmeğe, seni vekîl etdik derse, vekîl böyle yapar). Hac etmemiş, bâlig 

olmamış kimselerin ve kadının vekîl olmaları, Hanefîde câiz ise de, Şâfi’îde câiz 

değildir. Kendisi hâcı olan vekîl, başkası için hac etdikden sonra, Mekkede kalıp 

geri gelmezse câizdir. Fekat, geri gelmesini emr etmek efdaldir. (Ukûd-üd-dürriyye)de 

diyor ki, (Hac etmemiş fakîrin, başkası yerine hacca gitmesi câiz ise de, 

Hille gidince, kendisine de hac etmek farz olur. Mekkede kalıp, sonraki senede ken- 

– 341 –

di haccını yapması lâzım olur. Fekat, evvelki haccında, memleketine dönmediği için, 

meyyitin haccı noksan kalmış olur. Vekîle para verilirken, istediğini yap denilirse, 

meyyit için başkasını vekîl edebilir) [ve kendi haccını da, o sene, kendi yapar]. 

Hâcının vekîl olarak gitmesi, kendi için tekrâr gitmesinden efdaldir. 

Fakîr kimse, nâfile olarak hacca gidince, mîkâta vardığı zemân, Mekkeli gibi 

olup, yürüyebiliyorsa hac etmesi farz olur ve farzı îfâya niyyet eder. Nâfile hac yapmağa 

niyyet ederse, tekrâr hac yapması lâzım olur. Fakîr olan vekîl böyle değildir. 

Çünki, başkasının kudreti ile oraya gelmiş ve dönecekdir. Zenginin hac sevâbı, 

fakîrin hac sevâbından dahâ çokdur. Fakîr, hac yolunda açlıkdan, yorgunlukdan 

ölürse, günâha girer. Yolda başkalarından yardım istemeğe muhtâc olan fakîrin 

hacca gitmesi mekrûhdur. Kendisi serbest bırakılan vekîl, yolda hasta olsa 

da, olmasa da, parayı başkasına verip, onu gönderebilir. İzn verilmemiş ise, gönderemez. 

Arafâtda durmadan önce ölen bir hâcı, farz olduğu sene gidip öldü ise, 

hac vasıyyet etmez. Birkaç sene sonra gitmiş ise, kendi şehrinden vekîl göndermesi 

için vasıyyet etmesi vâcib olur. Bildirdiği yerden veyâ bildirdiği para ile yapılabilecek 

yerden de gönderilir. Vasıyyetde kullanılan kelimelere dikkat etmelidir. 

Bırakacağı mîrâsın üçde biri yetişdiği hâlde, kendi memleketinden göndermeğe 

yetişmiyecek parayı veyâ başka yerden gönderilmesini vasıyyet etmek günâhdır. 

Yer veyâ para bildirmedi ise, hac yolunda ölmüş olsa bile, yaşadığı memleketinden 

gönderilir. Ölürken, hac yapılmasını vasıyyet eden kimse için, hiç kimse kendi 

parası ile bunun yerine hacca gidemez. Giderse, hac, gidenin olur. Meyyitin hac 

borcu ödenmez. Hacdan sonra, sevâbını meyyite hediyye edebilir. Meyyitin bırakdığı 

malın üçde biri veyâ bundan ayırmış olduğu hac parası ile onun şehrinden gidilir. 

Vekîl kendi parasından da buna katabilir. Ayrılan para az ise, mümkin olan 

yerden gönderilir. Mümkin olmazsa, vasıyyet bâtıl olur. Diri olan âcizin, vekîl yapdığı 

kimseye, kendi şehrinden gitmesine yetişecek kadar vermesi lâzımdır. Meyyit 

eğer, ayırdığım maldan diye şart etmemiş ise, vâris sonra terekenin üçde birinden 

almak niyyeti olsa da, olmasa da, kendi malından vekîl gönderebilir. Meyyitin 

malından almak niyyeti var ise kendi gidemez. Temettü’ ve kırân haclarında kurban 

parası vekîle âiddir. Vekîl, haccı yapdığına yemîn ederse, inanılır. Kimse parayı 

geri isteyemez. Hıyânet eden vekîl ihrâmdan önce azl olunabilir. 

Zekât ve hac farz olan kimse, önce hemen hacca gider. Hacdan arta kalandan 

zekâtını verir. Hacca gidemezse, hepsinin zekâtını verir. Hac vakti geldikden, 

ya’nî farz oldukdan sonra, hac parası ile, ihtiyâcı olan eşyâyı, ya’nî ev, bir senelik 

yiyecek satın almak câiz olmaz. Hacca gitmesi lâzım olur. Hac vakti gelmeden önce 

satın alması câiz olur. Çünki hac, vakti gelmeden önce farz olmaz. 

[Zekâtı, nisâba mâlik oldukdan bir hicrî sene sonra, vermek farz olur. Zekât vermek 

farz olduğu bu zemân, herkes için başkadır. Bu zemân, hac zemânından evvel 

ise, mâlın, paranın hepsi için zekât verilip, geri kalan para ile hacca gidilir. Zekât 

vermek zemânı, hac zemânına rastlarsa veyâ hac zemânından sonra ise, önce 

hacca gidilir. Hacdan sonra, elde mevcûd paranın zekâtı verilir.] 

Edâ şartlarını te’mîn etmek lâzımdır. Yalnız, kadının hacca gitmek için evlenmesi 

veyâ şâfi’î mezhebini taklîd etmesi lâzım değildir. Çünki zevc, zevcesini hacca 

götürmeğe mecbûr değildir. Hacca giden bir erkek ile muvakkat nikâhlanması 

da lâzım olmadığı (Dürr-ül-müntekâ)da yazılıdır. 

Vücûb şartlarından biri bulunmıyan kimse hacca giderse, nâfile hac yapmış olur. 

Fakîrinki farz hac olur. Şartlar temâm bulununca, yeniden hac yapması lâzım 

olur. Edâ şartı noksan olan bir kimse hacca giderse, farzı edâ etmiş olur. 

Erkeksiz kadın hacca gidemez. Giderse, haccı kabûl olur ise de, harâmdır. Erkeği 

ile gidince de, otelde, tavâfda, sa’yde ve taş atarken, erkekler arasına karışması 

harâmdır ve haccın sevâbını giderdiği gibi, büyük günâha girer. Ebedî mahrem 

erkeği bulunmıyan kadın, ihtiyârlayınca, göremez olunca veyâ iyi olmıyacak 

– 342 –

ir hastalığa yakalanınca yerine vekîl gönderir. Dahâ önce göndermez. 

Bid’at sâhibi, câhil din adamlarının hac zemânında kitâblara uymıyan şeyler yapdıklarını 

ve bölücü sözler söylediklerini işitiyoruz. Bunları işiterek, hacca gitmeği 

terk etmemeli, bu mühim farzı yapmakdan mahrûm kalmamalı, hacca gidince 

de, o mezhebsizlere uymamalı ve zararlı sözlerine aldanmamalıdır. 

HACCIN FARZI ÜÇDÜR: 

Bu üçünden biri yapılmazsa hac sahîh olmaz. 

1 — İhrâmdır. (İhrâm), niyyet ile birlikde zikrden [telbiye] ibâret olup, ba’zı şeyleri 

kendine yasak etmekdir. Nemâzda iftitâh tekbîri gibidir. Alâmeti, peştemal gibi, 

iki beyâz bez olup, biri belden aşağı sarılır, öteki, omuzlara sarılır. İple bağlanmaz, 

düğümlenmez. Bunun için kuşanılan bu iki beze de ihrâm denildi. Tavâfa başlarken, 

ihrâmın ortasını sağ koltuk altından geçirip, iki ucunu sol omuz üstüne getirmek 

sünnetdir. 

Hac için, ömre için, ticâret için veyâ herhangi birşey için uzakdan gelenlerin, mîkât 

denilen yerleri, ihrâmsız geçerek, Mekke-i mükerreme Haremine girmeleri harâmdır. 

Geçenin, geri mîkâta gelip ihrâma girmesi lâzımdır. İhrâma girmezse, 

kurban kesmek lâzım olur. (Mîkât) denilen yerler ile, Harem-i Mekke arasına (Hil) 

denir. Mîkâtdan geçerken, bir iş için Hilde kalmağı niyyet edenlerin ve Hilde oturanların, 

hacdan başka niyyet ile, ihrâmsız Hareme girmeleri câizdir. Meselâ Cidde 

şehri Hildedir. (Harem), Mekke-i mükerremeden biraz dahâ geniş olup, hududunu 

İbrâhîm aleyhisselâmın dikdiği taşlar göstermekdedir. Bu taşlar, çok kerre 

yenilenmişdir. Mescid-i harâma (Harem-i Kâ’be) veyâ (Harem-i şerîf) denir. Hac 

için, Hilde oturanlar Hilde, Harem-i Mekkede oturanlar Haremde ihrâma girer. 

Mîkât yerlerini geçerken, niyyet ederek ve telbiye yaparak, ya’nî, emr olunan şeyi 

okuyarak, usûlü ile, ihrâma girilir. Mîkât yerinden önce, hattâ kendi memleketinde 

de giymek câiz, hattâ dahâ iyidir. Hac aylarından önce giymek de câiz ise de, 

mekrûhdur. Mekke ve Medîne şehrlerine (Haremeyn-i şerîfeyn) denir. 

İhrâm giyen kimseye, ba’zı şeyler yasak olur. Meselâ, karadaki av hayvanlarını 

öldürmesi, dikilmiş elbise giymesi, bir yerini traş etmesi, cimâ’ etmesi, kavga ve 

münâkaşa etmesi, koku sürünmesi, tırnak kesmesi, erkeğin mest, ayakkabı giymesi 

ve başını örtmesi, hatmi ile başını yıkaması, eldiven, çorap giymesi, hamâma girmesi, 

kendiliğinden çıkan ot ve ağaçların koparılması, kendi üzerinde bulunan bitin 

öldürülmesi ve öldürmek için gösterilmesi câiz değildir. Bunları bilerek veyâ 

bilmiyerek, unutarak yapanlara, kurban, sadaka cezâları lâzım olur. Müt’a, ya’nî 

temettü’ kurbanı ve kırân kurbanı etinden sâhibi yiyebilir. Cezâ olarak kesilenlerin 

etlerinden yiyemez. Müfrid hacda bir kurban îcâb etdiren suçu, kârin hâcı işlerse, 

biri ömre için, iki kesmesi lâzımdır. 

İhrâmda iken pire, her dürlü sinek, başkasının üzerinde bulunan biti, fâre, yılan, 

akreb, kurt, çaylak gibi zararlı ve insana saldıran hayvanları öldürmek, başını 

sabun ile yıkamak, na’lîn ve onun gibi üstü açık ayakkabı giymek, diş çıkartmak, 

bit ölmemek ve saç dökülmemek üzere hafîf kaşınmak, renkli ihrâm giymek, gusl 

abdesti almak, başını dokundurmamak şartı ile, tavan, çadır, şemsiye altında gölgelenmek, 

başı âdet olmayan şey ile [tas, tepsi] örtmek, paket gibi şeyler koymak, 

beline kuşak, kemer, para kesesi, kılınç, silâh bağlamak, yüzük takmak, insanların 

dikip yetişdirdiği sebze ve ağaçları koparmak, düşman ile döğüşmek câizdir. 

Kadınların başını örtmesi lâzım olup, deriye değmemek üzere yüzlerini örtmeleri 

ve dikilmiş elbise, mest, çorab giymeleri, örtü altına zînet eşyâsı takmaları câizdir. 

2 — Arefe günü Arafâtın, (Vâdi-yi Urene) denilen yerinden başka herhangi bir 

yerinde (Vakfe)ye durmak. Herkes, ehl olan imâma karşı ayakda durup, ayakda 

duramazsa, oturup imâmın düâsını dinler. Sonra, oturabilir, yatabilir. 

Hacca geç giden bir kimse, doğru Arafâta gider. Bunun, artık (Tavâf-ı kudûm) 

yapması lâzım olmaz. Bir hâcı Arefe günü, öğle ezânından bayramın birinci günü, 

– 343 –

sabâh nemâzı vaktine kadar olan zemân içinde, biraz Arafâtda dursa veyâ ihrâmlı 

olarak Arafâtdan geçse veyâ ihrâmlandıkdan sonra hasta olup uykuda iken, baygın 

iken sedye içinde veyâ başka birşeyle taşınarak nüsükler yapdırılırsa veyâhud 

ihrâma girmeden önce, hasta olan, bayılan yerine başkası ihrâma girip, bu uyanmadan, 

ayılmadan önce, o bunun yerine de nüsükleri ayrıca yaparsa veyâ Arefe 

günü olduğunu bilmiyerek, Arafâtda dursa, haccı sahîh ve tavâf-ı kudûm sâkıt olur. 

O yerin Arafât olduğunu bilmek ve niyyet etmek lâzım değildir. O gün veyâ gece, 

Arafâtda bulunmıyan veyâ Arafâtdan geçmiyen veyâ tayyârede uçarak geçen, 

hâcı olmaz. Vehhâbîlerin haccı bir gün önce yapdıkları senelerde hac sahîh olmamakdadır. 

Hilâl, güneşin gurûb etdiği yere yakın ve şemsden sonra gurûb eder. Şişkinliği 

garb tarafındadır. Terbî’ ya’nî yedinci gecede kamer şemsden altı sâat 

sonra gurûb eder. Bedr-i tamda, ya’nî 14. cü gecede tam dâire olup, şems gurûb 

ederken tulû’ ve sabâh vakti gurûb eder. 28 Temmuz 1987 Salı günkü Türkiye gazetesinde 

diyor ki, (Kayseride Pazar günü Zilhicce ayının hilâli görülemedi. Pazartesi 

günü 19 u 50 geçe güneş gurûb etdi. 20 yi 20 geçe Hilâl görülüp, bu da 20 

yi 55 geçe gurûb etdi). Buna göre Zilhiccenin birinci günü salı olup, dokuzuncu çarşamba 

günü Arefe olmakdadır. Vehhâbî hükûmeti, hâcıları pazartesi günü Arafâta 

götürdüler. Çarşamba günü tekrâr gitmek istiyenlere mâni’ oldular. 

3 — Kâ’be-i mu’azzamayı (Tavâf-ı ziyâret) etmekdir. Tavâf, Mescid-i harâm içinde, 

Kâ’be-i mu’azzama etrâfında dönmek demekdir. Dördü farz, üçü vâcib olmak üzere 

yedi kerre dönülür. Zemzem kuyusunun ve Makâm-ı İbrâhîmin dışından dolaşarak 

da tavâf etmek câizdir. Kadınların tavâf ederken, Kâ’beye yaklaşmamaları efdal 

olduğu (Eşbâh)da yazılıdır. Kadına dokunmak ihtimâli çok ise, şâfi’îlerin hanefî veyâ 

mâlikîyi taklîd etmesi lâzım olur. Tavâfı mescid dışından yapmak câiz değildir. Tavâfa 

niyyet etmek de, ayrıca farzdır. Tavâf-ı ziyâreti, Arafâtdan sonra yapmak da farzdır. 

Tavâf ederken ve sa’y ederken, ezân okunursa, bunlar bırakılıp, nemâzdan sonra 

temâmlanır. Tahtâvînin (Merâkıl-felâh) hâşiyesi, bayram nemâzında diyor ki, 

(Kâ’beden başka bir câmi’ etrâfında ibâdet için dönenin kâfir olmasından korkulur). 

HACCIN VÂCİBLERİ YİRMİİKİDİR: 

1 — Tavâf-ı kudûmdan sonra ve hac ayları içinde olmak şartı ile, Safâ ile 

Merve tepeleri arasında, sa’y etmek, ya’nî, yedi kerre usûlü ile yürümek. Tavâfsız 

sa’y sahîh olmaz. 

2 — Arafâtdan dönüşde, Müzdelifede, vakfeye durmakdır. Âdem “aleyhisselâm”, 

hazret-i Havvâ ile ilk olarak Müzdelifede buluşdu. 

3 — Şeytân taşlamak, ya’nî Minâda, üç gün, üç ayrı yerde temiz taş veyâ teyemmüm 

câiz olan şey atmakdır. 

4 — İhrâmdan çıkmadan önce, başın en az dörtde birini ustura ile traş etdirmek 

veyâ en az üç santimetre, kendisi veyâ başkası kırkmakdır. Berber veyâ ustura bulamamak 

özr sayılmaz. Başında saç olmıyan veyâ başı yara olan da, usturayı, değmeden 

başdan geçirmelidir. Kadınlar, saçını traş etmez. Makas ile biraz keser. 

5 — (Âfâkî) olan, ya’nî Mîkât denilen yerlerden dahâ uzak memleketlerin hâcıları, 

Mekkeden son ayrılacağı gün (Tavâf-ı sader), ya’nî (Tavâf-ı vedâ) yapmakdır. 

Hayzlı kadına bu tavâf vâcib değildir. Bu tavâfda Remel ve ardında sa’y yokdur. 

6 — Arafâtda, güneş batdıkdan sonra da, biraz kalmakdır. (Cevhere) ve (Mecmû’a-i 

Zühdiyye) kitâblarında diyor ki, (Güneş batmadan önce Arafât meydânından 

dışarı çıkanın kurban kesmesi lâzım olur. Cünüb iken Arafâtda durulabilir). 

7 — Tavâf-i ziyâretde, Kâ’be-i mu’azzama etrâfında dörtden sonra üç kerre dahâ 

dönmekdir. Tavâf-ı ziyâretden sonra Minâda gecelemek hanefîde sünnetdir. 

8 — Tavâfda abdestsiz ve cünüb olmamakdır. 

9 — Elbise temiz olmakdır. 

10 — Tavâf yaparken, Hatîm denilen yerin dışından dolaşmakdır. 

11 — Tavâfda, Kâ’be-i mu’azzama, sol tarafda kalmakdır. 

– 344 –

12 — Tavâf-ı ziyâreti, bayramın üçüncü gününün güneşi batıncıya kadar yapmakdır. 

13 — Tavâf ederken, avret yeri kapalı olmakdır. Kadınlar için çok mühimdir. 

14 — Safâ tepesi ile Merve tepesi arasında sa’y ederken, Safâdan başlamakdır. 

Safâ tepesine çıkınca, Kâ’beye döner. Tekbîr, tehlîl ve salevât getirir. Sonra, iki 

kolunu omuz hizâsında ileri uzatıp ve avuçlarını semâya doğru açıp düâ eder. Sonra 

Merveye doğru yürür. Safâdan Merveye dört, Merveden Safâya üç kerre gidilir. 

15 — Her tavâfdan sonra, (Mescid-i harâm) içinde iki rek’at nemâz kılmakdır. 

16 — Şeytân taşlamasını bayram günlerinde yapmakdır. 

17 — Traşı, bayramın birinci günü ve Harem hudûdu içinde yapmakdır. 

18 — Sa’yı yürüyerek yapmakdır. İki yeşil direk arasında erkek hızlı gider. 

19 — Kırân ve temettü’ hac yapan, şükr kurbanı kesmekdir. 

20 — Kurbanı, bayramın birinci günü kesmekdir. 

21 — Cimâ’ gibi yasak olan şeyler, Arafâtda durmadan önce yapılırsa, haccı bozar. 

Bunları Arafâtdan önce yapmamak farzdır. Cimâ’dan başkalarını, ihrâmı çıkarıncaya, 

cimâ’ı, tavâf-ı ziyâreti yapıncaya kadar terk etmek vâcibdir. 

22 — Müzdelife vakfesi ve bu vakfeyi sabâh nemâzı vaktinde yapmak vâcibdir. 

Bilerek veyâ bilmiyerek, bir vâcibi vaktinde ve yerinde yapmıyana cezâ lâzım 

olur. Cezâ, Kurban kesmek veyâ bir fıtra sadaka vermekdir. Hastalık, ihtiyârlık veyâ 

galabalık gibi bir özr ile terk edince, birşey lâzım gelmez. [Bir vekîle yapdırması 

lâzım olmaz.] Hayzlı veyâ nifâslı kadın Mescid-i harâma giremez. Tavâfdan başka 

nüsükleri yapar. Tavâf-ı ziyâreti temizlenince yapar. Her günün nüsükü, sonraki 

gecesinde de yapılabilir. 

Kâ’benin içinde farz veyâ nâfile kılmak ve cemâ’at ile kılmak câizdir. Sırtını imâmın 

sırtına dönerek de kılınır. Sırtını imâmın yüzüne dönmek ve Kâ’benin üstünde 

kılmak mekrûhdur. Kâ’be etrâfında halka olup kılarken, imâmın iki yanındakilerden 

başkaları, Kâ’beye imâmdan dahâ yakın olabilirler. 

HACCIN SÜNNETLERİ ONBİRDİR: 

1 — Temettüe niyyet etmemiş âfâkî olanların, hemen Mescid-i harâma girerek 

(Tavâf-ı kudûm) yapmalarıdır. Kâ’beyi görünce tekbîr, tehlîl ve düâ edilir. Erkekler, 

Hacer-i esvede el ve yüz sürer. Süremezse, uzakdan istilâm eder. Ya’nî ellerini 

kaldırıp, “Bismillâhi, Allahü ekber” deyip yüzüne sürer. Tavâf-ı kudûmdan ve iki 

rek’at nemâzdan sonra, Safâ ile Merve arasında sa’y yapılır. Bundan sonra, ihrâmı 

çıkarmadan, Mekke şehrinde oturup, Terviye gününe kadar, istenildiği mikdâr, nâfile 

tavâf yapılır. Müfrid olan ve kârin olan hâcılar, taş atıp traş oluncıya kadar ihrâmı 

çıkarmıyacağı için, ihrâmın men’ etdiği şeylerden, hergün, sakınmaları lâzım 

olur. Bu şeylerden sakınamıyacak kimselerin, mütemetti’ hâcı olması uygundur. Mescid-i 

harâm içinde nemâz kılanların önünden geçmek günâh değildir. 

2 — Tavâfa (Hacer-i esved)den başlamak ve burada bitirmekdir. 

3 — İmâmın üç yerde hutbe okumasıdır. Birisi, Zil-hicce ayının yedinci günü 

Mekkede; ikincisi, dokuzuncu günü, öğle nemâzı olunca, öğle ve ikindi nemâzlarından 

önce, Arafâtda; üçüncüsü, onbirinci günü, Minâda okunur. Arafâtda, hutbe 

bitince öğle ve hemen sonra ikindi nemâzı, cemâ’at ile kılınır. İmâma yetişemiyen, 

ikindi nemâzını, ikindi vaktinde kılar. Nemâzdan sonra, imâm ve cemâ’at, mescid-i 

Nemreden, Mevkıfe gelip, imâm hayvanda, hâcılar ise yerde, kıbleye karşı, 

ayakda veyâ oturarak vakfeye dururlar. Cemâ’atin de hayvanda olması efdaldir. 

(Cebel-i rahme) kayaları üstüne çıkmak ve vakfe için niyyet etmek lâzım değildir. 

[Bid’at fırkasındaki imâm ile kılınan nemâzı iâde etmek lâzımdır. Çünki, bid’at ehlinin 

ibâdetlerinin kabûl olmıyacağı hadîs-i şerîflerde bildirildi.] 

4 — Arafâta gitmek için, Mekkeden, (Terviye günü), ya’nî Zil-hiccenin sekizinci 

günü, sabâh nemâzından sonra çıkmakdır. Mekkeden Minâya gidilir. 

– 345 –

5 — Arefe gününden önceki ve bayramın birinci, ikinci ve üçüncü günlerinin 

geceleri, Minâda yatmakdır. Üçüncü gece ve günü Minâda kalmak mecbûrî değildir. 

Seksenbeşinci maddenin birinci paragrafına bakınız! 

6 — Arafâta gitmek için, Minâdan, güneş doğdukdan sonra yola çıkmakdır. 

7 — Arefe gecesi Müzdelifede yatmakdır. Arafâtdan Müzdelifeye gelip, burada, 

yatsı vakti olunca, akşam ve yatsının farzları birbiri ardınca, cemâ’at ile kılınır. 

Akşam nemâzını Arafâtda veyâ yolda kılanların Müzdelifede tekrâr cemâ’at 

ile veyâ yalnız olarak, yatsı ile birlikde kılması lâzımdır. 

8 — Müzdelifede, vakfeye, fecr ağardıkdan sonra durmakdır. 

Gece Müzdelifede yatıp, fecr açılırken, sabâh nemâzını hemen kılıp, sonra, 

(Meş’ar-i harâm) denilen yerde, ortalık aydınlanıncaya kadar, vakfeye durulur. 

Güneş doğmadan önce, Minâya hareket edilir. Yolda (Muhasser) denilen vâdîde durmamalıdır. 

Burası (Eshâb-ı fîl) durak yeridir. Minâya gelince (Mescid-i Hîf)e en uzak 

olan ve (Cemre-i Akabe) denilen yerde, sağ elin baş ve şehâdet parmakları ile, iki 

buçuk metreden veyâ dahâ uzakdan, Cemre yerini gösteren dıvarın dibine nohud kadar 

yedi taş atılır. Dıvarın üstüne veyâ insana, hayvana çarpdıkdan sonra dibine düşerse 

câiz olur. Ertesi fecre kadar câiz ise de, o gün öğleden önce atmak sünnetdir. 

Sonra, hiç durmadan buradan gidilip, isterse kurban keser. Çünki, seferî olana kurban 

kesmek vâcib değildir. Seferî olan hâcıların, müfrid oldukları zemân kurban kesmeleri 

vâcib değildir. Kurbandan sonra traş olur ve ihrâmdan çıkar. Bayramın birinci 

günü Minâda olanlar ve bütün hâcılar, bayram nemâzı kılmaz. Sonra, o gün veyâ 

ertesi gün veyâ dahâ ertesi gün Mekkeye gidip, Mescid içinde ve niyyet ederek 

(Tavâf-ı ziyâret) yapar. Buna (Tavâf-ül ifâda) da denir. Tavâf-ı ziyâreti ve traşı 

bayramın üçüncü günü güneş batdıkdan sonraya bırakmak mekrûhdur ve kurban kesmek 

lâzım olur. Yalnız baygın olanın yerine başkası tavâf yapabilir. Tavâf-ı ziyâretde, 

önceden bu tavâf için sa’y yapdıysa, artık bir dahâ (Remel) ve (Sa’y) yapmaz. Yapmadıysa, 

sa’y yapması vâcibdir. Bu tavâfda (Iztıba’), ya’nî ihrâmın üst kısmını sağ 

koltuk altından geçirip, sol omuz üzerine koymak yokdur. Tavâf nemâzından sonra 

Minâya gelir. Öğle nemâzını Mekkede veyâ Minâda kılar. Bayramın ikinci günü, 

öğle nemâzından sonra Minâda hutbe okunur. Hutbeden sonra, üç ayrı yerde, yedişer 

taş atılır. (Mescid-i Hîf)e yakın olandan başlanır. Üçüncü günü de böyle yedişer 

taş atılır ki, hepsi kırkdokuz taş olur. Bunları öğleden önce atmak câiz değildir veyâ 

mekrûhdur. Üçüncü günü güneş batmadan önce, Minâdan ayrılır. Dördüncü 

gün de Minâda kalıp, fecrden güneşin gurûbuna kadar dilediği zemân yirmibir taş 

dahâ atmak müstehabdır. Dördüncü günü fecre kadar Minâda kalıp da taş atmadan 

ayrılırsa, koyun kesmek lâzım olur. Birinci ve ikinci yerlerinde taş atdıkdan sonra, 

kollar omuz hizâsına kaldırılarak ve el ayaları semâya veyâ kıbleye çevrilerek düâ 

edilir. Atılacak yetmiş taş, Müzdelifede veyâ yolda toplanır. Hayvan üstünde taş atmak 

câizdir. (Tavâf-ı sader)den sonra, zemzem suyu içilir. Kâ’benin kapı eşiği öpülür. 

Göğüs ve sağ yanak (Mültezem) denilen yere sürülür. Sonra, Kâ’be perdesine 

yapışıp, bildiklerini okur ve düâ eder. Ağlıyarak Mescid kapısından dışarı çıkar. 

Minâ, Mekkenin; Müzdelife, Minânın; Arafât da, Müzdelifenin şark cihetindedir. 

Son yapılan asfalt caddelere göre, Minâ ile Mekke arası dörtbuçuk, Minâ ile 

Müzdelife arası 3,3 ve Müzdelife ile Arafât arası 5,4 kilometre, Safâ ile Merve arası 

üçyüzotuz metre, Safâ tepesindeki kemer ile Kâ’be arası yetmiş metre oldu. 

9 — Arafâtda, vakfeden önce gusl etmekdir. 

10 — Minâdan Mekkeye son dönüşde, önce Ebtah denilen vâdiye gelip, burada 

bir mikdâr durmakdır. Buradan Mekkeye gelip dilediği kadar kalır. 

11 — Hacca giderken, muhtâc olmıyan ana, babadan, alacaklılardan, kefîlinden 

izn almak sünnetdir. Ana baba muhtâc ise, iznsiz gitmek harâmdır. Nafaka bırakmadı 

ise, zevcesinden iznsiz gitmesi de harâm olur. Mekke şehrine (Mu’allâ) kapısından, 

Mescide (Bâbüsselâm)dan ve gündüz girmek müstehabdır. 

– 346 –

Haccın sünnetini yapmıyana cezâ lâzım gelmez. Mekrûh olur. Sevâbı, azalır. 

Arefe günü Cum’aya rastlarsa, yetmiş hac sevâbı hâsıl olur. Halk arasında buna 

hacc-ı ekber deniliyor. Bu söz doğru değildir. 

Mekke şehri, şimâlden cenûba doğru uzanan karşılıklı iki sıra dağ arasında 

olup, şehrin uzunluğu üç, genişliği bir kilometre idi. Evleri kârgir olup, üç dört katlı 

idi. Şehrin ortasında (Harem-i Kâ’be) veyâ (Mescid-i harâm) denilen büyük câmi’ 

vardır. Mescid-i harâmın üstü açıkdır. İstanbul câmi’lerinin avlularında olduğu 

gibi, avlu etrâfında üç sıra kubbe vardır. Kubbeleri beşyüz adeddir. Kubbelerin 

altında 462 direk vardır. Direklerin 218 adedi mermer olup, yuvarlakdır. 224 adedi 

(Hacer-i şemis) taşından yontmadır ve altı veyâ sekiz köşeli ve sarı renklidir. Mescid-i 

harâm, dikdörtgen (Müstatîl) gibi olup, şimâl dıvârı 164, cenûbu 146, şark dıvârı 

106, garbı 124 metre uzunluğunda idi. Vehhâbîler 1375 [m. 1955] de, dört dıvarı 

da uzatdı. Safâ ve Merveyi de, Mescid dâhiline aldılar. Yüzaltmışbin metre kare 

oldu. İstanbuldaki Ayasofya câmi’-i şerîfinin uzunluğu ise 77 metre ve genişliği 

72 metredir. Sultân Ahmed câmi’-i şerîfinin uzunluğu 72, genişliği 64 metredir. 

Mescid-i harâmın 19 kapısı olup, şark dıvârında dört, garbda üç, şimâlde beş, cenûbda 

yedi idi. Yedi minâresi vardır. Osmânlılar zemânında, Mekke ile Cidde iskelesi 

arasındaki yol 75 km., Medîne ile Cidde arası 424 km., Medîne ile Bedr arası 

150 km. idi. Mekke ile Medîne arasında en kısa yol 335 km. idi. Resûlullahın hicret 

buyurduğu sâhil yolu 400 km. idi. Mekke, denizden 360 metre yüksekdir. Medîne, 

denizden 160 km. uzakdır. Mescid-i harâma sığınan kâtile, hanefîde, çıkıncaya 

kadar, cezâ yapılmaz. 

Ömer “radıyallahü anh” zemânından önce, Mescid-i harâmın dıvarları yokdu. 

Kâ’benin etrâfında, bir meydâncık ve sonra evler vardı. Halîfe Ömer “radıyallahü 

anh”, evlerin bir kısmını yıkdırıp, Kâ’be etrâfına, bir metreye yakın yükseklikde dıvar 

çevirerek, Mescid-i harâm meydâna geldi. Mescid-i harâm, muhtelif zemânlarda 

yenilenmişdir. Son şekli, Kâ’be-i mu’azzamanın onbirinci ta’mîri ile birlikde, 17.ci Osmânlı 

pâdişâhı dördüncü sultân Murâd hân “rahmetullahi teâlâ aleyh” tarafından 1045 

[m. 1635] de yapılmışdır. Şimdi Vehhâbîler, genişletmek behânesi ile, o târihî islâm 

eserlerini yıkıp, yok edip, yalnız maddî kıymeti fazla şeyler yapıyorlar. Kâ’be-i 

mu’azzamaya saygısızlık edip, ondan dahâ yüksek binâlar, oteller yapıyorlar. 

Kâ’be-i mu’azzama, Mescid-i harâm ortasında, dört köşe taşdan bir oda olup 11,4 

metre yüksekdir. Şimâl dıvarı 9,25 metre, cenûbu 8,5 metre, şark dıvarı 13,5; garbı 

13,3 metredir. Şark ve cenûb dıvarları arasındaki köşede (Hacer-i esved) taşı vardır 

ve yerden bir metreden ziyâde yüksekdir. Peygamberler ve hâcılar öpdükleri 

için, çukurlaşmışdır. Kâ’benin şark dıvarında, bir kapısı vardır. Kapısı, yerden 1,88 

metre yüksekdedir ve genişliği 1,7, yüksekliği 2,6 metredir. Dıvarlarının iç yüzü ve 

zemîni renkli mermerlerle kaplıdır. Rükn-i Irâkî hizâsında yedisi mermer, diğer 

basamakları ağaçdan, 27 basamaklı, minâre merdiveni gibi yuvarlak merdiveni, ikinci 

Mustafâ hân yenilemişdir. Kapının sağ tarafında bir de çukur ve tavana kadar 

yükselen üç direk vardır. Kâ’benin dış yüzü siyâh, ipek perde ile örtülüdür. Kapısının 

perdesi, yeşil atlasdır. 

Zemzem kuyusu, Mescid-i harâm içinde, Hacer-i esved köşesi karşısında ve köşeden 

ondörtbuçuk metre uzakda bir odada olup, 1,9 metre yüksek olan taş bileziği 

vardır. İkibuçuk metre kutrunda ve otuz metre umkundadır. Bu odayı, İstanbulda 

Beğlerbeği câmi’ini yapdırmış olan, birinci sultân Abdülhamîd hân yapdırmış 

olup, zemîni mermer döşeli ve dıvarlara doğru meyillidir. Dıvar diblerinde olukları 

vardır. Kuyuya su sızmıyacak şeklde ustalıklı yapılmışdır. Kuyu ağzı, bu hizâdan 

bir buçuk metre kadar yüksekdir. Târîhin kıymetli yâdigârı olan bu güzel san’at 

eseri 1383 [m. 1963] yılında, yıkdırıldı. Kuyu ağzını ve birkaç metre çevresini, yer 

yüzünden birkaç metre aşağı indirdiler. 

Kâ’benin dört köşesine, dört rükn denir. Şâma karşı olana (Rükn-i şâmî), Bağ- 

– 347 –

dâda karşı olana (Rükn-i ırâkî), Yemen cihetinde olana (Rükn-i yemânî), dördüncü 

köşeye de (Rükn-i hacer-il esved) denir. 

Her tavâfdan sonra zemzem içmek müstehâbdır. Yüzbinlerce hâcı, içdiği ve yıkandığı 

ve memleketlerine götürdüğü hâlde, kuyudaki zemzem tükenmiyor. Şimdi hergün, 

motorla ve bir geniş hortum ile, gece gündüz çekildiği hâlde, bitmek bilmiyor. 

Kâ’benin şimâl dıvarı üzerinde (Altın oluk) vardır. Yerde bu oluk hizâsında kavs 

şeklindeki dıvarcık ile Kâ’be-i mu’azzama arasında kalan yere (Hatîm) denir. 

Tavâf ederken, bu Hatîm dıvarının dışından dolaşmak lâzımdır. 

Yer yüzünde, bir dâne Kâ’be vardır. O da, Mekke-i mükerreme şehrindedir. 

Mü’minler, hac etmek için Mekke-i mükerreme şehrine gider ve orada, Allahü teâlânın 

emr etdiği şeyleri yaparak hâcı olurlar. Kâfirler, başka memleketlere giderek, 

başka yerleri dolaşır. Bunlara hâcı denmez. Müslimânların ibâdetleri başkadır. 

Kâfirlerin gâvurlukları başkadır. 

Hilde oturup da Mekkeye ihrâmsız girenlerin hac veyâ ömre yapması vâcib olur. 

Hac yapdıkdan sonra, Medîne-i münevvereye gidip, Resûlullahın mubârek 

kabrini ziyâret etmek lâzım olduğu, (Eshâb-ı Kirâm) kitâbının (Müslimânların iki 

gözbebeği) kısmının son sahîfesinde uzun yazılıdır. (Hucre-i se’âdet), mescid-i şerîfin 

kıble dıvarının şark köşesine yakın olup, mihrâbda kıbleye dönen kimsenin 

sol tarafında kalır. Minber ise, bu kimsenin sağ tarafındadır. Hucre-i se’âdet ile minber 

arasına (Ravda-i mutahhera) denir. Hucre-i se’âdet, iç içe iki dıvarla çevrilmişdir. 

İç dıvarın tavanının ortasında bir delik vardır. Dış dıvar, mescidin tavanına kadar 

yüksek olup, üzerindeki yeşil kubbe uzaklardan görünür. Dış dıvarların ve dışardaki 

yüksek parmaklığın etrâfı (Sitâre) denilen birer perde ile örtülüdür. Dıvarların 

içine kimse giremez. Çünki, kapıları yokdur. (Mir’ât-i Medîne)nin 384. cü 

sahîfesinde diyor ki, Mescid-i se’âdet yapılırken, eni 60 zrâ’ [25 metre], boyu 70 zrâ’ 

[29 metre] idi. Bedr gazâsından iki ay evvel, ya’nî ikinci senenin Receb ayında, Kıblenin 

Kâ’be cihetine tahvîli emr olununca, kapısı cenûb dıvarından şimâl dıvarına 

alınırken, mescidin tûlü ve arzı yüzer zrâ’ [42 metre] yapıldı. Bu kapıya (Bâbüt-tevessül) 

denir. Velîd bin Abdülmelikin ve üçüncü Abbâsî halîfesi Mehdînin 

“rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” 165 [m. 781] de yapdırdıkları ta’mîrde mescidin 

tûlü 126, arzı da 76 metre oldu. Vehhâbîler 1375 [m. 1955] senesinde genişletip, 

tûlü 128, arzı 91 metre oldu. Mescid-i Nebîdeki târihî ismleri değişdirip, Vehhâbîlerin 

ismlerini koydular. 

Mescid-i Nebînin beş kapısı var idi. Bunlardan: İkisi garb dıvarında olup, kıbleye 

yakın olana, (Bâbüsselâm), şimâl köşesine yakın olana, (Bâbürrahme) denir. 

Şark dıvarının, kıble tarafında kapı yok idi. Şark dıvarında, Bâbürrahme karşısında 

(Bâbül Cibrîl) vardır. (Fâideli Bilgiler) kitâbının 86.cı sahîfesindeki resme bakınız! 

(Dürr-ül-muhtâr)da diyor ki, (Farz olan hac önce yapılmalı, sonra Medîne ziyâret 

edilmelidir. Ziyâreti önce yapmak da câizdir. Nâfile hac yaparken, önce, yolun 

düşdüğü şehre gidilir. Medîneye girince, yalnız kabr-i Nebîyi “aleyhisselâm” 

ziyâreti niyyet etmelidir. Mescid-i Nebîde bir nemâz, başka yerlerdeki bin nemâzdan 

dahâ üstündür. Oruc, sadaka, zikr ve Kur’ân-ı kerîm okumak gibi ibâdetler de 

böyledir. Medîneye girerken ihrâma girilmez. Mekkede ihrâmlı iken olan yasaklar, 

Medînede yasak değildir. İbni Teymiyye, kabr-i Nebîyi ziyâret için Medîneye 

gidilmez dedi ise de, Ehl-i sünnet âlimleri buna cevâb vermişlerdir. İmâm-ı Ebû 

Hasen Alî Sübkî “rahmetullahi teâlâ aleyh” [(Erreddü li-İbni Teymiyye) ve (Şifâ-üs-sikâm 

fî ziyâret-i Seyyid-il enâm) kitâblarında] İbni Teymiyyenin sapık sözlerini 

kuvvetli delîllerle çürütmekdedir. Kadınların da, tenhâ zemânlarda, örtülü 

olarak ziyâret etmeleri câizdir). İmâm-ı Sübkînin ve başka âlimlerin, İbni Teymiyyeyi 

red eden yazıları, (İslâm Âlimleri) kitâbında arabî olarak neşr olunmuşdur. 

– 348 –

(Merâkıl-felâh)da ve hâşiyesinde diyor ki, (Medîne şehri uzakdan görülünce, 

salât ve selâm getirilir. Sonra, (Allahümme hâzâ harem-ü Nebiyyike ve mehbıt-ü 

vahyike femnün aleyye biddühûl-i fîhi vec’alhü vikâyeten lî minennâr ve emânen 

minel azâb vec’alnî minelfâizîne bi-şefâ’atil-Mustafâ yevmelmeâb) denir. Şehre veyâ 

mescide girmeden önce gusl abdesti alınır. Güzel ve alkolsüz koku sürünülür. 

Yeni, temiz elbise giyilir. Şehre yürüyerek girmek iyi olur. Eşyâlarını bir yere yerleşdirdikden 

sonra, o yerlerin kıymetini ve yüksekliğini düşünerek, boynu bükük, 

kalbi kırık olarak; (Bismillâh ve alâ Milleti Resûlillah) der ve hicret gecesi gelmiş 

olan (İsrâ) sûresinin sekseninci âyetini ve nemâzda okunan salevât-ı şerîfleri 

okuyarak ve (Vagfir lî-zünûbî veftah lî ebvâbe rahmetike ve fadlike) diyerek 

mescide gelir. Bâb-ı selâmdan veyâ bâb-ı Cibrîlden mescide girip, minber yanında 

iki rek’at (Tehıyyetül-mescid) nemâzı kılar. Minberin direği sağ omuzu hizâsına 

gelmelidir. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” burada kılardı. İki rek’at 

da şükr nemâzı kılar. Düâdan sonra, kalkıp edeble Hucre-i se’âdete gelir. Muvâcehe-i 

se’âdet dıvarına karşı, arkasını kıbleye dönerek, Resûlullahın mubârek 

yüzüne karşı, iki metre kadar uzakda, edeble durur. Resûlullahın kendisini gördüğünü, 

selâmını, düâlarını işitdiğini ve cevâb verdiğini, âmîn dediğini düşünür. 

(Esselâmü aleyke yâ seyyidî, yâ Resûlallah...) diyerek kitâbdaki uzun düâyı okur. 

Emânet olan selâmları söyler. Sonra salevât okuyup, dilediği düâyı yapar. Sonra 

yarım metre sağa gelip, (Esselâmü aleyke yâ halîfete Resûlillah...) diye başlıyan 

kitâbdaki uzun düâyı okuyarak hazret-i Ebû Bekre selâm verir. Sonra, yarım 

metre sağa gidip, hazret-i Ömere de kitâbdaki uzun düâyı okuyarak selâm verir. 

Sonra kendine ve ana babasına ve düâ etmesini istemiş olanlara ve bütün müslimânlara 

düâ eder. Sonra yine Resûlullahın mubârek yüzü karşısına gelir. Kitâbdaki 

düâyı okur ve dilediği düâları da yapar. Sonra Ebû Lübâbe hazretlerinin kendini 

bağlayarak tevbe etmiş olduğu direğe gelir. Burada ve Ravda-i mutahherada 

nâfile, kazâ kılar. Tevbe ve düâ eder. Dilediği zemânlarda (Mescid-i Kubâ) ve (Mescid-i 

kıbleteyn), Uhud şehîdleri ve Bakî’deki mezârları ve birçok meşhûr mübârek 

yerleri de ziyâret etmelidir). 

İbni Kayyım, (Resûlullahın kabrine arka çevirerek düâ edilir. Ebû Hanîfe de 

böyle söylüyor) diyor. Âlûsînin de, tefsîrinde böyle dediği, (Dürer-üs-seniyye)de 

yazılıdır. Hâlbuki, bütün Ehl-i sünnet âlimleri, Kabr-i se’âdete dönmüş, kıble dıvarı 

arkada kalmış olarak düâ edileceğini yazmakdadırlar. Âlûsînin oğlu Nu’mân 

bile, İbni Teymiyyenin ve İbni Kayyımın yolunda olduğu hâlde, insâf ederek, bu 

hakîkati saklıyamayıp, (Gâliyye)sinde, (Mescidde iki rek’at nemâz kıldıkdan sonra, 

hucre-i se’âdete gelip, mubârek yüzüne karşı döner. Diri iken olduğu gibi huzûrunda 

edeb ile durup, salât ve selâm verir ve islâmiyyetin bildirdiği düâları 

okur. Çünki, Resûlullah, kabrinde de diridir. Âlimlerin çoğu, yalnız kabr-i se’âdeti 

ziyâret için uzaklardan gelmek de sünnetdir dediler. Çünki, hadîs-i şerîfde, 

(Beni ziyâret için gelip, başka bir iş yapmıyarak, yalnız ziyâret edene kıyâmetde 

şefâ’at etmek, bende hakkı olur) ve (Bana selâm verene ben de selâm veririm) buyuruldu) 

demekdedir. 

Abdülhak-ı Dehlevî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Cezb-ül-kulûb) kitâbında, 

fârisî olarak diyor ki, (Mescid-i şerîf) yapılırken, Âişe ve Sevde “radıyallahü anhümâ” 

için birer oda yapıldı. Sonra, her evlendikce bir oda yapılarak, adedleri dokuz 

oldu. Odalar, arab âdeti üzere, hurma dalından idi. Üstleri kıldan keçe ile örtülü 

idi. Kapılarında yalnız perde asılı idi. Odalar mescidin cenûb şark ve şimâl taraflarında 

idi. Kerpiçden yapılmış olanı da vardı. Çoğunun kapısı mescide açılırdı. 

Tavanlarının yüksekliği, orta boylu insan boyundan bir karış fazla idi. Hazret-i 

Fâtıma ile hazret-i Âişenin odaları arasında kapı vardı. Vefâtından birkaç gün önce, 

Ebû Bekrden başka eshâb odalarının mescide açılan kapılarını kapatdırdı. 

Hazret-i Ömer “radıyallahü anh”, hicretin onyedinci senesinde, mescid-i şerî- 

– 349 –

fi garb ve şimâlden genişletdi. Zevcât-i tâhirâtın “radıyallahü teâlâ anhünne” 

odaları bulunduğu için, şark tarafını genişletmedi. Şimâl-cenûb arası, yüzkırk 

zrâ’ [yetmiş metre] ve şark-garb dıvarları arası yüzyirmi zrâ’ oldu. (Mescidimi genişletmek 

lâzımdır!) emrini işitmeseydim, genişletmezdim dedi. Yeni dıvarları, eskisi 

gibi kerpiç ile hurma ağaçlarından yapdırdı. Hazret-i Abbâs, garb dıvarına bitişik 

odasını hediyye etdi. Bu oda ve buna bitişik, Ca’fer Tayyârın evinin yarısı satın 

alınıp mescid-i şerîfe katıldı. Hazret-i Ömer, bu arada, (Hücre-i se’âdet)i de, 

kerpiçden yeniledi. Hazret-i Osmân “radıyallahü anh” hicretin otuzuncu senesinde, 

bunları ve şimâl dıvarını yıkıp genişletdi. Yeni dıvarları ve direkleri taşdan, tavanını 

sac ağacından yapdı. Ebû Hüreyrenin haber verdiği hadîs-i şerîfde, (Mescidimi 

Yemendeki San’â şehrine kadar genişletseler, hepsi mescidim olur) buyuruldu. 

Halîfe Velîd, seksensekiz senesinde, Medîne vâlîsi Ömer bin Abdül’Azîze emr 

vererek, dört dıvar da yıkılıp, şark tarafındaki zevcât-ı tâhirât odaları mescide katıldı. 

Hucre-i se’âdetin dört dıvarı yıkılıp, temelden yontma taşlarla yeniden yapıldı. 

Temel açılırken hazret-i Ömerin bir ayağı görüldü. Hiç çürümemişdi. Hücrenin 

etrâfına ikinci bir dıvar dahâ yapıldı. Hiç kapısı yokdu. Hücrenin tavanı mescidden 

yarım metre dahâ yüksek oldu. Uzunluk ikiyüz, genişlik yüzaltmışyedi 

zrâ’ oldu. Rum Kayserinden kırk usta getirilip, dıvarlar, direkler, tavan altın ile süslendi. 

İlk olarak mihrâb ve dört minâre yapdırdı. Bu iş üç sene sürdü. Abbâsî halîfelerinden 

Mehdî, yüzaltmışbir senesinde, yalnız şimâl tarafına on direk dikerek 

genişletdi. Halîfe Me’mûn da ikiyüziki 202 [m. 817] senesinde biraz genişletdi. Beşyüzelli 

senesinde, Cemâleddîn-i İsfehânî, ikinci dıvar etrâfına sandal ağacından parmaklık 

yapdı. Bu parmaklığa (Şebeke-i se’âdet) denir. O sene Mısrdan gönderilen, 

üzerinde kırmızı ipekle Yasîn sûresi yazılı beyâz ipek perde, Şebeke etrâfına 

asıldı. Bu perdeye (Sitâre) denir. Mısr Türkmen sultânı Seyfeddîn Sâlih Klavûn 

“rahmetullahi teâlâ aleyh”, altıyüzyetmişsekiz 678 [m. 1279] senesinde, Hucre-i 

se’âdet üzerine bugünkü (Kubbe-i hadrâ)yı ilk olarak yapdırıp kurşun ile kaplatdı. 

Mescidin bugünkü binâsı, Mısrdaki Çerkes sultânlarından Eşref Kaytbay “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” tarafından 888 [m. 1483] senesinde yapdırılmış ve Osmânlı 

sultânları tarafından ta’mîr ve tezyîn edilmişdir. (Cezb-ül-kulûb)dan terceme temâm 

oldu. 

Pâkistânda Mîrpûr şehrinde bulunan (Da’vet-ül-islâmiyyet-ül-âlemiyye) merkezinin 

1398 [m. 1978] de, bütün müslimân memleketlerine gönderdiği bildiride 

diyor ki: Sü’ûdî Arabistânda çıkan (Ed-da’ve) mecmû’asının 1397 [m. 1977] Şa’bân 

nüshâsında, Sa’dülharemeyn ismindeki bir vehhâbînin (Kubbet-ül-hadrâ)nın yıkılmasını 

istiyen yazısını, (Da’vet-ül-islâmiyyet-ül-âlemiyye) merkezimiz nefretle 

karşılamışdır. Üyelerimiz Pâkistânın Mîrpûr şehrinde, bu yazıyı protesto etmek 

için toplandı. Allâme Muhammed Beşîr “rahmetullahi teâlâ aleyh” başkan idi. Pek 

çok dinleyici arasında konuşan hatîblerin sözlerinin özeti şöyledir: 

Kubbet-ül-hadrâ, bütün müslimânların gözbebeğidir. Müslimânlar, bu mübârek 

hucreyi ziyâret etmeği, kurtulmalarına sebeb bilirler. Çünki, Peygamberimiz “sallallahü 

aleyhi ve sellem”, (Kabrimi ziyâret edene şefâ’atim vâcib olur) buyurdu. 

Sa’dül-haremeynin bu çok çirkin yazısı, büyük fitne ve islâm düşmanının gizli bir 

hiylesidir. Bir müslimân böyle düşünebilir mi? İslâm dîninin şi’ârını yok etmeğe 

önayak olabilir mi? Vallahi olamaz! Bu çirkin yazının arkasında gizli ellerin, yehûdî 

güçlerinin bulunduğuna inanıyoruz. Eshâb-ı kirâmın mubârek cesedlerini ve 

Resûlullahın babası Abdüllahın cesedini kabrlerinden çıkarmaları, Kubbe-i hadrâyı 

yıkmak çirkin düşüncesine cesâret verdiğinde hiç şübhe yokdur. Bu çirkin yazı, 

büyük fitnelere yol açacakdır. Bunda hiçbir fâide yokdur. Kalbleri Resûlullahın 

“sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” sevgisi ile ve Kubbet-ül-hadrânın sevgisi ile 

dolu olan müslimânları yaralıyan bu çirkin yazıya nasıl cesâret olunduğunu Sü’ûdî 

– 350 –

arab hükûmetinin açıklaması lâzımdır. Müslimânların, Haremeyn-i şerîfeyne ve 

Kubbet-ül hadrâya hizmet etdikleri için, arabları sevdikleri şübhesizdir. Arablar 

bu mübârek makamlara saygısızlık ederlerse, müslimânların kalblerinde, onların 

sevgisi kalır mı? Bu çirkin oyundan meydâna gelen üzüntünün dehşetini Sü’ûdî Arabistân 

hükûmetine bildirmeleri ve bu kötü hîlenin yok edilmesi için çalışmaları için 

bütün dünyâ müslimânlarına çağrıda bulunuyoruz! 

Yukarıdaki çağrının arabî olan aslı, (El-medâric-üs-seniyye) kitâbının m. 1978 

baskısının sonuna eklenmişdir. 

İbni Âbidîn, hac bahsinin sonunda buyuruyor ki, (Hacca giden fakîr, Mekkeye 

gidinceye kadar nâfile ibâdet yapmakdadır. Nâfile sevâb almakdadır. Mekke 

şehrine girince, hac etmesi farz olur. Zengin ise, memleketinden hac için çıkdığı 

ânda farz sevâbı kazanmakdadır. Farzın sevâbı, nâfilenin sevâbından dahâ çokdur. 

Fakîr, memleketinde ihrâma girerek yola çıkarsa, yolda da farz sevâbı kazanarak, 

zenginin sevâbına kavuşur. Anası veyâ babası kendisine muhtâc olmıyan bir kimse, 

onlardan iznsiz farz olan hacca gidebilir. [Fekat nâfile olan hacca iznsiz gidemez. 

Câmi’, Kur’ân-ı kerîm kursu ve benzeri, islâma fâidesi olan şeyleri yapmak, 

nâfile hacdan ve ömreden dahâ sevâbdır. Nâfile hac ve ömre yaparken sarf edilen 

paralar, müslimânların muhtâclarına veriliyorsa, nâfile hac ve ömre yapmak, kendi 

memleketinde sadaka vermekden dahâ efdal olur. Çünki, hem mal ile, hem beden 

ile ibâdet yapılmakdadır. (Makâmât-i Mazheriyye)de, 26. cı mektûbda diyor 

ki, (Hacda bir farzı veyâ vâcibi özrsüz terk etmemek veyâ harâm, mekrûh işlememek 

lâzımdır. Aksi hâlde, nâfile hac ve ömre yapmak sevâb değil, günâh olur). Birinci 

kısmda, 74. cü madde sonuna ve kırkaltıncı maddenin zekât kısmına ve 

(Mektûbât Tercemesi)nde, 29 ve 123 ve 124. cü mektûblara bakınız!] Asker olarak 

veyâ yazı ve propaganda ile islâmiyyete hizmet etmek, nâfile hacdan ve ömreden 

dahâ sevâbdır. Böyle cihâd hizmeti olmıyan için, memleketinde fakîr, muhtâc 

ve sâlihlere yâhud seyyidlere ve Ehl-i sünnet bilgilerini yayanlara para yardımı 

etmek, nâfile haclardan ve câmi’, Kur’ân-ı kerîm kursu ve benzeri hizmetleri 

yapmakdan dahâ sevâbdır). 

Hak teâlâ, ilmi çok yerde övdü, Kur’ânda, 

Resûlün, ilmi emr eden sözleri, meydânda. 

İslâmın en büyük düşmanıdır, bil, cehâlet, 

çünki, cehl mikrobunun hastalığı, Felâket! 

Cehâlet olan yerden, din gider dedi, Nebî, 

Dîni seven, o hâlde ilmi, fenni sevmeli! 

Cennet, kılınc gölgesinde, demedi mi hadîs, 

atom gücü, jet uçuşuna bu emr, pek vecîz! 

İslâmın zilletine cehldir, bütün illet! 

Ey derdi cehâlet, sana düşmekle, bu millet! 

Bir hâle getirdin ki, ne din kaldı, ne nâmûs, 

ey sine-i islâma çöken, kapkara kâbus. 

Ey, biricik düşman, seni öldürmeli evvel, 

sensin, bize kâfirleri, üstün çıkaran el! 

Ey, millet, uyan cehline kurban gidiyorsun! 

İslâm gerilikdir, diye bir damga yiyorsun! 

Allahdan utan, bâri bırak, dîni elinden, 

gir, leş gibi, topraklara kendin, gireceksen! 

Lâkin bu sözüm de, te’sîr etmez ki câhile, 

Allahdan utanmak da, olur elbet, ilm ile. 

– 351 –

85 — MUBÂREK GECELER 

Mubârek geceler, islâm dîninin kıymet verdiği gecelerdir. Allahü teâlâ, kullarına 

çok acıdığı için, ba’zı gecelere kıymet vermiş, bu gecelerdeki, düâ ve tevbeleri 

kabûl edeceğini bildirmişdir. Kullarının çok ibâdet yapması, düâ ve tevbe etmeleri 

için bu geceleri sebeb kılmışdır. Kıymetli geceye, kendinden sonra gelen günün 

ismi verilir. Önceki günü öğle nemâzı vaktinden, o gecenin fecrine kadar olan 

zemândır. Yalnız, Arefe ve üç kurban günlerinin geceleri böyle değildir. Bu dört 

gece, bu günleri ta’kîb eden gecelerdir. Bu geceleri ihyâ etmeli, ya’nî kazâ nemâzları 

kılmalı, Kur’ân-ı kerîm okumalı, düâ, tevbe etmeli, sadaka vermeli, müslimânları 

sevindirmeli, bunların sevâblarını ölülere de göndermelidir. Bu gecelere saygı 

göstermelidir. Saygı göstermek, günâh işlememekle olur. 

(Rıyâd-un-nâsıhîn) kitâbının yüzyetmişikinci sahîfesinde buyuruyor ki, 

(İmâm-ı Nevevî, (Ezkâr) kitâbında diyor ki, (Gecenin oniki kısmından bir kısmını 

[bir sâat kadar] ihyâ etmek, bütün geceyi ihyâ etmek olur. Yaz ve kış geceleri için 

hep böyledir). [İbni Âbidîn, birinci cild, 461. ci ve üçüncü cildin 289. cu sahîfelerinde 

de bu konuda bilgi verilmişdir.] (Hakâyık-ı manzûme)de diyor ki, (Fıkh kitâblarında 

sâat demek, bir mikdâr zemân demekdir). İmâm-ı Nevevî, Şâfi’î mezhebinde 

müctehiddir. Hanefîlerin de, geceleri böyle ihyâ etmeleri uygun olur). 

MÜSLİMÂNLARIN ON MUBÂREK GECESİ VARDIR: 

1 — KADR GECESİ: Ramezân-ı şerîf ayı içinde bulunan bir gecedir. İmâm-ı 

Şâfi’î “rahmetullahi teâlâ aleyh” onyedinci, imâm-ı a’zam Ebû Hanîfe, yirmiyedinci 

gecesi olması çok vâkı’ olur dedi. Yirmi ile otuzuncu geceleri arasında arayınız 

denildi. Kur’ân-ı kerîmde medh edilen en kıymetli gecedir. Kur’ân-ı kerîm, Resûlullaha 

bu gece gelmeğe başladı. 

2 — AREFE GECESİ: Arefe günü ile Kurban bayramının birinci günü arasındaki 

gecedir. Zil-hicce ayının dokuzuncu ve onuncu günleri arasındaki gecedir. Arefe 

günü bin İhlâs okumanın çok sevâb olduğu, 357.ci sahîfede yazılıdır. 

3 — FITR BAYRAMI GECESİ: Ramezân-ı şerîf ayının son günü ile bayramın 

birinci günü arasındaki gecedir. 

4 — KURBAN BAYRAMI GECELERİ: Kurban bayramının birinci, ikinci ve 

üçüncü günlerinden sonraki gecelerdir. Bu üç güne (Eyyâm-i nahr) denir. 

5 — MEVLİD GECESİ: Rebî’ul-evvel ayının onbirinci ve onikinci günleri 

arasındaki gecedir. Dünyâdaki bütün insanlara Peygamber olarak gönderilen, 

Peygamberlerin sonuncusu ve en üstünü Muhammed Mustafâ aleyhisselâmın 

doğduğu gecedir. Mîlâdın 571. ci senesinde doğdu denilmekdedir. Bu gece, Kadr 

gecesinden sonra, en kıymetli gecedir. Bu gece, O doğduğu için sevinenler afv olur. 

Bu gece, Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” tevellüdü zemânlarında görülen 

hâlleri, mu’cizeleri okumak, dinlemek, öğrenmek çok sevâbdır. Kendileri de 

anlatırdı. Bu gece, Eshâb-ı kirâm “radıyallahü anhüm” da, bir yere toplanıp, 

okurlar, anlatırlardı. [Birinci kısmda 95. ci madde ve 2. ci kısmda 17. ci madde ortalarına 

bakınız!] 

6 — BERÂT GECESİ: Şa’bân ayının onbeşinci gecesidir. Ya’nî ondördüncü günü 

ile onbeşinci günü arasındaki gecedir. Allahü teâlâ, ezelde, hiç birşey yaratmadan 

önce, herşeyi takdîr etdi, diledi. Bunlardan, bir yıl içinde olacak herşeyi, bu 

gece meleklere bildirir. Kur’ân-ı kerîm, Levhilmahfûza bu gece indi. Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem” bu gece, çok ibâdet, çok düâ ederdi. 

7 — Mİ’RÂC GECESİ: Receb ayının yirmiyedinci gecesidir. Mi’râc, merdiven 

demekdir. Resûlullahın göklere çıkarıldığı, bilinmiyen yerlere götürüldüğü gecedir. 

Mekke ehâlîsi îmân etmiyor. Müslimânlara çok sıkıntı veriyordu. İşkenceye başlamış, 

işi azdırmışlardı. Resûlullah çok üzüldü. Hicretden bir yıl önce, elliiki ya- 

– 352 –

şında idi. Zeyd bin Hâriseyi alarak Tâife gitdi. Tâif halkına bir ay nasîhat eyledi. 

Hiç kimse îmân etmedi. Alay etdiler. İşkence yapdılar. Yuhâladılar. Çocuklar taşa 

tutdular. Ümmîdsiz, üzüntülü, yorgun geri dönerken, mubârek bacakları yaralandı. 

Zeydin başı kan içinde kaldı. Çok sıcak bir sâatde, yol kenârında, bitkin hâlde 

oturdular. Orada bulunan bağ sâhibi, Rebî’a oğulları zengin Utbe ve Şeybe adında 

iki kardeş, köleleri Addâs ile, birer salkım üzüm gönderdi. 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” üzümü yirken Besmele okudu. Addâs 

“radıyallahü teâlâ anh”, o zemân hıristiyan idi. Bunu işitince şaşırdı. (Yıllarca buralardayım. 

Kimseden böyle söz duymadım. Bu nasıl sözdür?) dedi. 

Resûlullah: Sen neredensin? buyurdu. 

Addâs: Nineveliyim, dedi. 

Resûlullah: Yûnüs aleyhisselâmın memleketinden imişsin, buyurdu. 

Addâs: Sen Yûnüsü nereden tanıyorsun? Onu, buralarda kimse bilmez, dedi. 

Resûlullah: O benim kardeşimdir. O da, benim gibi Peygamber idi, buyurdu. 

Addâs: Bu güzel yüzün, bu tatlı sözlerin sâhibi yalancı olmaz. Ben inandım ki, sen 

Allahın Resûlüsün, dedi. Müslimân oldu. Yâ Resûlallah “sallallahü teâlâ aleyhi ve 

sellem”! Yıllarca bu zâlimlere, bu yalancılara kulluk ediyorum. Herkesin hakkını yiyorlar. 

Herkesi aldatıyorlar. Hiç iyi tarafları yok. Dünyâlık toplamak, şehvetlerini yapmak 

için her alçaklığı göze alıyorlar. Onlardan nefret ediyorum. Sizinle birlikde gitmek, 

size hizmetle şereflenmek, câhillerin, ahmakların size yapacağı saygısızlıklara 

hedef olmak, mubârek vücûdünüzü korumak için fedâ olmak istiyorum, dedi. 

Resûlullah, tebessüm buyurdu: Şimdi efendilerinin yanında kal! Az zemân 

sonra, adımı her yerde işitirsin. O zemân bana gel, buyurdu. Bir müddet istirâhat 

edip, yaralarını, kanlarını sildiler. Mekkeye yürüdüler. Karanlıkda şehre girdiler. 

Her taraf düşman idi. Gidecek bir yer yokdu. [Birkaç ay Mekkede çok sıkıntılı geçdi.] 

O gece [Receb ayının yirmiyedinci gecesi] amcası Ebû Tâlibin kızı Ümm-i Hânînin 

Ebû Tâlib mahallesinde bulunan evine geldi. Ümm-i Hânî, o zemân îmân etmemişdi. 

Kimdir o? dedi. 

Resûlullah: Amcan oğlu Muhammedim “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem”. 

Kabûl edersen, müsâfir geldim buyurdu. 

Ümm-i Hânî “radıyallahü teâlâ anhâ”: Senin gibi doğru sözlü, emîn, asîl, şerefli 

müsâfire can fedâ olsun. Yalnız, teşrîf edeceğinizi önceden bildirseydiniz, birşeyler 

hâzırlardım. Şimdi yidirecek birşeyim yok, dedi. 

Resûlullah “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem”: Yiyecek, içecek istemem. Hiçbiri 

gözümde yok. Rabbime ibâdet etmek, yalvarmak için bir yer bana yetişir, buyurdu. 

Ümm-i Hânî, Resûlullahı “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” içeri alıp, bir hasır, 

leğen, ibrik verdi. Gelen müsâfire ikrâm etmek, onu düşmandan korumak, arablar 

için en şerefli vazîfe sayılırdı. Bir evdeki müsâfire zarar gelmesi, ev sâhibi için 

büyük yüzkarası olurdu. Ümm-i Hânî düşündü. Bunun Mekkede düşmanları çok. 

Hattâ öldürmek istiyenler var. Şerefimi korumak için, sabâha kadar Onu gözeteyim, 

dedi. Babasının kılıncını alıp, evin etrâfında dolaşmağa başladı. 

Resûlullah “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” o gün çok incinmişdi. Abdest alıp, 

Rabbine yalvarmağa, afv dilemeğe, kulların îmâna gelmesi, se’âdete kavuşmaları 

için düâya başladı. Çok yorgun, aç, üzüntülü idi. Hasır üzerine uzanıp uyuyuverdi. 

O ânda, Allahü teâlâ, Cebrâîl aleyhisselâma: 

Sevgili Peygamberimi çok üzdüm. Mubârek bedenini, nâzik kalbini çok incitdim. 

Bu hâlde, yine bana yalvarıyor. Benden başka, hiçbirşey düşünmüyor. Git! Habîbimi 

getir! Cennetimi, Cehennemimi göster. Ona ve Onu sevenlere hâzırladığım 


ni’metleri görsün. Ona inanmıyanlara, sözleri, yazıları ve hareketleri ile Onu incitenlere 

hâzırladığım azâbları görsün. Onu ben tesellî edeceğim. Onun nâzik 

kalbinin yaralarını ben gidereceğim buyurdu. Cebrâîl “aleyhisselâm”, bir ânda Resûlullahın 

“sallallahü aleyhi ve sellem” yanına geldi. Mışıl mışıl uyuyor gördü. Dürtmeğe, 

uyandırmağa kıyamadı. İnsan şeklinde idi. Mubârek ayağının altını öpdü. 

Bu şeklde Resûlullahı uyandırdı. Cebrâîl aleyhisselâmı hemen tanıdı ve: (Ey 

Cebrâîl kardeşim! Böyle vaktsiz niçin geldin. Yoksa bir hatâ mı etdim, Rabbimi 

gücendirdim mi? Bana acı haber mi getirdin?) buyurdu ve Rabbinin darılacağından 

çok korkdu. 

Cebrâîl “aleyhisselâm”: Ey bütün yaratılmışların en üstünü! Ey Yaratanın sevgilisi! 

Ey Peygamberlerin efendisi, iyilikler menba’ı, üstünlükler kaynağı olan 

şerefli Peygamber! Rabbin sana selâm ediyor. Hiçbir Peygambere, hiçbir mahlûkuna 

vermediği ni’meti sana ihsân ediyor. Seni kendine da’vet ediyor. Lutfen 

kalk. Buyur, gidelim, dedi. Kâ’be yanına geldiler. Orada, bir kimse geldi. Göğsünü 

yardı. Kalbini çıkardı. Zemzem suyu ile yıkadı. Yine yerine koydu. Sonra Cennetden 

gelen Burak adındaki beyâz hayvana binip, bir anda Kudüsde, Mescid-i Aksâya 

geldiler. Cebrâîl “aleyhisselâm” kayayı parmağı ile deldi. Burakı oraya bağladı. 

Geçmiş Peygamberlerden ba’zısının rûhları insan şeklinde orada idi. Cemâ’at 

ile nemâz için Âdem, Nûh, İbrâhîm Peygamberlere, imâm olmalarını sıra ile 

söyledi. Hiçbiri kabûl etmedi. Özr dilediler. Kusûrlu olduklarını söylediler. Cebrâîl 

“aleyhisselâm”, Habîbullahı ileri sürdü. Sen varken, başkası imâm olamaz, dedi. 

Nemâzdan sonra, mescidden çıkıp bilinmiyen bir mi’râc ile, bir ânda, yedi kat 

gökleri geçdiler. Her gökde bir büyük Peygamberi gördü. Cebrâîl “aleyhisselâm” 

Sidrede kaldı ve kıl kadar ilerlersem, yanar, yok olurum dedi. Sidret-ülmüntehâ, 

altıncı gökde bulunan büyük bir ağaçdır. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” 

Cenneti, Cehennemi, sayısız şeyleri görüp, Refref adındaki bir Cennet yaygısı 

üstünde olarak Kürsî, Arş ve rûh âlemlerini geçip, bilinmiyen, anlaşılamıyan, 

anlatılamıyan şeklde, Allahü teâlânın dilediği yüksekliklere ulaşdı. Mekânsız, 

zemânsız, cihetsiz, sıfatsız olarak Allahü teâlâyı gördü. Gözsüz, kulaksız, vâsıtasız, 

ortamsız olarak Rabbi ile konuşdu. Hiçbir mahlûkun bilemiyeceği, anlıyamıyacağı 

ni’metlere kavuşup, bir ânda, Kudüse ve oradan Mekke-i mükerremeye, 

Ümm-i Hânînin evine geldi. Yatdığı yer henüz soğumamış, leğendeki abdest suyunun 

hareketi durmamış idi. Dışarda dolaşan Ümm-i Hânî “radıyallahü teâlâ anhâ” 

uyuklamış, birşeyden haberi olmamışdı. Kudüsden Mekkeye gelirken, Kureyşin 

kervanına rastladı. Kervandaki bir deve ürkdü, yıkıldı. 

Sabâh olunca, Kâ’be yanına gidip mi’râcını anlatdı. İşiten kâfirler alay etdi. Muhammed 

aklını kaçırmış, iyice sapıtmış dediler. Müslimân olmağa niyyeti olanlar 

da vaz geçdi. Birkaçı sevinerek Ebû Bekrin evine geldi. Çünki, bunun akllı, tecribeli, 

hesâblı bir tüccâr olduğunu biliyorlardı. Kapıya çıkınca hemen sordular: 

Ey Ebâ Bekr “radıyallahü teâlâ anh”! Sen çok kerre Kudüse gitdin geldin. İyi 

bilirsin. Mekkeden Kudüse gidip gelmek, ne kadar zemân sürer dediler. 

Ebû Bekr “radıyallahü teâlâ anh”: İyi biliyorum. Bir aydan fazla, dedi. 

Kâfirler bu söze sevindi. Akllı, tecribeli adamın sözü böyle olur, dediler. Gülerek, 

alay ederek ve Ebû Bekrin “radıyallahü teâlâ anh” de kendi kafalarında olduğuna 

sevinerek: 

Senin efendin, Kudüse bir gecede gidip geldiğini söyliyor. Artık iyice sapıtdı diyerek, 

Ebû Bekre sevgi, saygı ve güvenc gösterdiler. 

Ebû Bekr “radıyallahü anh”, Resûlullahın mubârek adını işitince, (Eğer O 

söyledi ise, inandım. Bir ânda gidip gelmişdir) deyip içeri girdi. Kâfirler neye uğradıklarını 

anlıyamadı. Önlerine bakıp gidiyor ve (Vay canına, Muhammed ne yaman 

büyücü imiş. Ebû Bekre sihr yapmış) diyorlardı. 

– 354 –

Ebû Bekr “radıyallahü teâlâ anh” hemen giyinip, Resûlullahın yanına geldi. 

Büyük kalabalık arasında, yüksek sesle (Yâ Resûlallah! Mi’râcınız mubârek olsun! 

Allahü teâlâya sonsuz şükrler ederim ki, bizleri, senin gibi büyük Peygambere, hizmetçi 

yapmakla şereflendirdi. Parlıyan yüzünü görmekle, kalbleri alan, rûhları çeken 

tatlı sözlerini işitmekle ni’metlendirdi. Yâ Resûlallah “sallallahü teâlâ aleyhi 

ve sellem”! Senin her sözün doğrudur. İnandım. Canım sana fedâ olsun!) dedi. Ebû 

Bekrin sözleri, kâfirleri şaşırtdı. Diyecek şey bulamayıp dağıldılar. Şübheye düşen, 

îmânı za’îf birkaç kişinin de kalbine kuvvet verdi. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve 

sellem”, o gün Ebû Bekre (Sıddîk) dedi. Bu adı almakla, bir kat dahâ yükseldi. 

Kâfirler bu hâle çok kızdı. Mü’minlerin kuvvetli îmânına, Peygamberin “sallallahü 

aleyhi ve sellem” her sözüne hemen inanmalarına, Onun çevresinde pervâne 

gibi toplanmalarına dayanamadılar. Resûlullahı “sallallahü teâlâ aleyhi ve 

sellem” mahcûb, mağlûb etmek için, imtihân etmeğe yeltendiler: 

Yâ Muhammed “aleyhisselâm”! Kudüse gitdim diyorsun. Söyle bakalım! Mescidin 

kaç kapısı, kaç penceresi var, gibi şeyler sordular. Hepsine cevâb verirken, 

hazret-i Ebû Bekr, öyledir yâ Resûlallah, öyledir yâ Resûlallah derdi. Hâlbuki, Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem” edebinden, hayâsından karşısındakinin yüzüne 

bile bakmazdı. Buyururdu ki, (Mescid-i aksâda etrâfıma bakmamışdım. Sorduklarını 

görmemişdim. O ânda Cebrâîl “aleyhisselâm”, Mescid-i aksâyı gözümün 

önüne getirdi. [Televizyon gibi] görüyor, sayıyordum. Sorularına, hemen cevâb veriyordum). 

Yolda, develi yolcular gördüğünü söyledi. İnşâallah çarşamba günü gelirler 

buyurdu. Çarşamba günü güneş batarken, kervan Mekkeye geldi. Fırtına e- 

ser gibi olduğunu, bir devenin yıkıldığını söylediler. Bu hâl mü’minlerin îmânını 

kuvvetlendirdi. Kâfirlerin düşmanlığını artırdı. (Rûh-ul-beyân)da (Tefsîr-i Hüseynî)den 

alarak ve (Bahr)de, imâmlığı anlatırken, diyor ki, (Resûlullahın Mekkeden 

Beytül-mukaddese götürüldüğüne inanmıyan kâfir olur. Göklere ve bilinmiyen yerlere 

götürüldüğüne inanmıyan ise, dâl ve mübtedi’ olur). Ya’nî sapık olur. 

8 — RECEB AYI VE REGÂİB GECESİ: Receb ayının ilk Cum’a gecesine (Regâib 

gecesi) denir. Receb ayının her gecesi kıymetlidir. Her Cum’a gecesi de kıymetlidir. 

Bu iki kıymetli gece bir araya gelince, dahâ kıymetli olmakdadır. Regâib 

gecesinin kıymeti, çeşidli hadîs-i şerîfler ile bildirilmişdir. (İslâm Ahlâkı) kitâbının 

430.cu sahîfesine bakınız! 

Receb ayı, Âdem aleyhisselâmdan beri kıymetli idi. Bu ayda muhârebe etmek 

günâh idi. Her ümmet, bu aya saygı gösterirdi. Receb demek, mürecceb, mu’azzam, 

muhterem, kıymetli demekdir. Fârisî (Enîsülvâ’ızîn) kitâbında diyor ki, (Îsâ 

“aleyhisselâm” zemânında bir genc, güzel bir kıza tutulmuşdu. Ona kavuşmak için 

çırpınıyordu. Nice zemân sonra söz aldı. Bir akşam, odada buluşdular. Soyundular. 

Genç, pek sevincli idi. Ansızın, pencereden hilâli [yeni ayı] gördü. Bu hangi 

aydır dedi. Kız, Receb deyince, genc toparlandı. Giyindi. Kız şaşırıp, ne oluyorsun 

dedi. Genç, babalarımdan işitdim. Receb ayında günâh işlenmez. Bu aya saygı gösterilir 

deyip, özr diledi ve evine gitdi. Allahü teâlâ, Îsâ aleyhisselâma vahy gönderip, 

olanları bildirdi. Bu genci ziyâret et! Selâmımı söyle buyurdu. Genç, Receb ayına 

gösterdiği bir saygı için, büyük bir Peygamberin “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” 

kendine gönderildiğine sevinerek îmân etdi. İyi bir mü’min oldu. Receb 

ayına gösterdiği bir saygı sebebi ile, îmân şerefine kavuşdu.) 

9 — MUHARREM GECESİ: Muharrem ayının birinci gecesi, müslimânların 

kamerî yılbaşı gecesidir. Müslimânların şemsî yılbaşı gecesi ise, efrencî Eylül ayının 

yirminci gecesidir. Muharrem ayı, islâm kamerî senesinin birinci ayıdır. Muharrem 

ayının birinci günü müslimânların kamerî senesinin, birinci günüdür. Kâfirler, 

kendi yılbaşıları olan ocak ayının birinci gecesinde, noel baba yapıyorlar. Güyâ 

hıristiyan dîninin emr etdiği küfrleri işliyorlar. Bu gecede tapınıyorlar. Müslimânlar 

da, kendi sene başı gecelerinde ve günlerinde müsâfeha ederek, mektûb- 

– 355 –

laşarak tebrîkleşir. Birbirlerini ziyâret eder, hediyye verirler. Senebaşını mecmû’a 

ve gazetelerle kutlarlar. Yeni senenin, birbirlerine ve bütün müslimânlara hayrlı 

ve bereketli olması için düâ ederler. Büyükleri, akrabâyı, âlimleri evinde ziyâret 

edip düâlarını alırlar. O gün, bayram gibi temiz giyinirler. Fakîrlere sadaka verirler. 

10 — AŞÛRE GECESİ: Muharrem ayının onuncu gecesidir. Muharrem ayı, 

Kur’ân-ı kerîmde kıymet verilen dört aydan biridir. Aşûre, bu ayın en kıymetli gecesidir. 

Allahü teâlâ, birçok düâları Aşûre günü kabûl buyurdu. Âdem aleyhisselâmın 

tevbesinin kabûl olması, Nûh aleyhisselâmın gemisinin tûfândan kurtulması, 

Yûnüs aleyhisselâmın balığın karnından çıkması, İbrâhîm aleyhisselâmın Nemrûdun 

ateşinde yanmaması, İdrîs aleyhisselâmın diri olarak göke çıkarılması, 

Ya’kûb aleyhisselâmın, oğlu Yûsüf aleyhisselâma kavuşması ve gözlerindeki perdenin 

kalkması, Yûsüf aleyhisselâmın kuyudan çıkması, Eyyûb aleyhisselâmın hastalıkdan 

kurtulması, Mûsâ aleyhisselâmın Kızıldenizden geçip, Fir’avnın boğulması 

ve Îsâ aleyhisselâmın vilâdeti ve yehûdîlerin öldürmesinden kurtulup, diri olarak 

göke çıkarılması hep Aşûre günü oldu. Nûh “aleyhisselâm” gemide aşûre 

tatlısı pişirdiği için müslimânların Muharremin onuncu günü aşûre pişirmesi ibâdet 

olmaz. Muhammed “aleyhisselâm” ve Eshâb-ı kirâm “radıyallahü anhüm ecma’în” 

böyle yapmadı. Bugün aşûre pişirmeği ibâdet sanmak, bid’atdir, günâhdır. 

Muhammed aleyhisselâmın yapdığı veyâ emr etdiği şeyleri yapmak ibâdet olur. Din 

kitâblarının yazmadığı, Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirmediği şeyleri yapmak, sevâb 

olmaz. Günâh olur. O gün, herhangi bir tatlı yapmak, tanıdıklara ziyâfet, fakîrlere 

sadaka vermek sünnetdir, ibâdetdir. İbni Âbidîn, beşinci cild, ikiyüzyetmişaltıncı 

sahîfede diyor ki, (Kirpiklere sürme çekmek sünnetdir. Fekat, bunu yalnız 

Aşûre günü yapmak harâmdır). 

Hazret-i Hüseyn “radıyallahü anh” o gün şehîd oldu diyerek, mâtem tutmak, döğünmek 

de bid’atdir. Günâhdır. Şî’îler, hazret-i Hüseyn için mâtem tutuyorlar. Hazret-i 

Hüseyni, hazret-i Alînin oğlu olduğu için, tapınırcasına övüyorlar. Ehl-i sünnet 

ise, onu Resûlullahın “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” torunu olduğu için çok 

seviyoruz. İslâmiyyetde mâtem tutmak yokdur. Müslimânlar, yalnız Aşûre günü 

mâtem tutmaz. Kerbelâ fâci’asını hâtırlayınca her zemân üzülür. Kalbleri sızlar. 

Gözleri kan ağlar. İslâmiyyetde mâtem tutmak olsaydı, Aşûre günü değil, Resûlullahın 

Tâifde mubârek ayaklarının kana boyandığı ve Uhudda mubârek dişinin 

kırılıp, mubârek yüzünün kanadığı ve vefât etdiği gün mâtem tutulurdu. 

Yukarıdaki on geceden, beşinci, altıncı, yedinci ve sekizinci gecelere (Kandil) 

geceleri denir. 

Yukarıda bildirilen on geceden başka, fıtr bayramının diğer geceleri, Zil-hicce 

ayının ilk on geceleri, Muharremin ilk on geceleri ve her Cum’a ve pazartesi gecesi 

de mubârekdir. Şernblâlî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (İmdâd-ül-fettâh) kitâbında, 

bu gecelerin fazîletlerini uzun yazmışdır. 

Aşağıdaki hadîs-i şerîfler, muhtelif kitâblarda yazılıdır: 

1 — Rahmet kapıları dört gece açılır. O gecelerde yapılan düâ, tevbe, red olmaz. 

Fıtr bayramının ve Kurban bayramının birinci geceleri, Şa’bânın onbeşinci [Berât] 

gecesi ve Arefe gecesi, [Kadr gecesi, birçok hadîs-i şerîflerde bildirildiği için burada 

da bildirilmeğe lüzûm görülmemişdir]. 

2 — Allahü teâlâ, ibâdetler içinde, Zil-hiccenin ilk on gününde yapılanları dahâ 

çok sever. Bu günlerde tutulan bir gün oruca, bir senelik oruc [nâfile oruc] sevâbı 

verilir. Gecelerinde kılınan nemâz, Kadr gecesinde kılınan nemâz gibidir. Bu 

günlerde çok tesbîh, tehlîl ve tekbîr ediniz! 

3 — Bir müslimân, Terviye günü oruc tutarsa ve günâh söylemezse, Allahü teâlâ, 

onu elbette Cennete sokar. 

– 356 –

4 — Arefe gününe hurmet ediniz! Çünki Arefe, Allahü teâlânın kıymet verdiği 

bir gündür. 

5 — Arefe gecesi ibâdet edenler, Cehennemden âzâd olur. 

6 — Arefe günü oruc tutanların, iki senelik günâhları afv olur. Biri, geçmiş senenin, 

diğeri, gelecek senenin günâhıdır. [Arefe, Zil-hiccenin dokuzuncu günüdür. 

Başka günlere Arefe denmez!]. 

7 — Arefe günü bin İhlâs okuyanın bütün günâhları afv olur ve her düâsı kabûl 

olur. Hepsini Besmele ile okumalıdır. 

8 — Receb, Allahü teâlânın ayıdır. Receb ayına ikrâm edene, saygı gösterene, 

Allahü teâlâ, dünyâda ve âhıretde ikrâm eder. 

Abdülkâdir-i Geylânînin “rahmetullahi aleyh” arabî (Fütûhulgayb) kitâbının 

ve bunun, Abdülhak Dehlevî, fârisî şerhinin, [1313] Hindistân baskısı, ikiyüzyetmişdördüncü 

sahîfede, Alî “radıyallahü anh” aşağıdaki hadîs-i şerîfi haber verdi: 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki, (Farz nemâzı kılmamış olanın 

nâfile nemâzları kılması, vakti temâm olmuş hâmile kadına benzer. Çocuğu olacağı 

günlerde, çocuğu düşürür, aldırır. Çocuğu yok olduğu için, bu kadına, hâmile 

denemez. Ana da denemez. Bu kimse de böyledir. Farz nemâzlarını ödemedikce, 

Allahü teâlâ, nâfile nemâzlarını kabûl etmez). Büyük âlim, hadîs-i şerîf mütehassısı 

Abdülhak Dehlevî “rahmetullahi aleyh”, bu kitâbı fârisî şerh ederken buyuruyor 

ki, (Bu hadîs-i şerîf, farz borclarını kazâ etmeyip de, sünnetleri ve nâfileleri 

kılanların, boş yere uğraşdıklarını bildirmekdedir. Çünki, farz ve vâcib olmıyan 

nemâzlara nâfile nemâz denir. Farzlarla birlikde kılınan nâfilelere (Müekked 

sünnet) nemâzlar denir. Farzla birlikde kılınması bildirilmiyenlere (Zevâid sünnet) 

nemâzları denir). 

9 — Recebin ilk Cum’a gecesini ihyâ edene [saygı gösterene], Allahü teâlâ kabr 

azâbı yapmaz. Düâlarını kabûl eder. Yalnız, yedi kimseyi afv etmez ve düâlarını 

kabûl etmez: Fâiz alan veyâ veren, müslimânları aşağı gören, anasına, babasına eziyyet 

eden, karşı gelen çocuk, müslimân olan ve islâmiyyete uyan kocasını dinlemiyen 

kadın, şarkı ve çalgıcılığı san’at edinenler, livâta ve zinâ edenler, beş vakt nemâzı 

kılmıyanlar. Bunlar, bu günâhlardan vaz geçmedikce, tevbe etmedikce, düâları 

kabûl olmaz. Ananın, babanın, kocanın, hiç kimsenin, islâmiyyete uymıyan 

emri dinlenilmez, yapılmaz. Fekat, anaya, babaya, yine tatlı söylemek, onları incitmemek 

lâzımdır. Ana baba kâfir ise, onları kiliseden, meyhâneden, sırtda taşıyarak 

bile, geri getirmek lâzımdır. Fekat, oralara götürmek lâzım değildir. 

İbni Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh” beşinci cild, ikiyüzaltmışdokuzuncu 

sahîfede buyuruyor ki, (Anayı, babayı ve kadının zevcini, adları ile çağırması 

tahrîmen mekrûhdur, küçük günâhdır. Ta’zîm ile, saygı anlatan kelimeler ile ve yanına 

giderek çağırmaları lâzımdır. Uzakdan, yüksek sesle çağırmamalıdır). 

10 — Cebrâîl “aleyhisselâm” bana geldi. Kalk, nemâz kıl ve düâ et! Bu gece, 

Şa’bânın onbeşinci gecesidir dedi. Bu geceyi ihyâ edenleri, Allahü teâlâ afv eder. 

Yalnız, müşrikleri, büyücüleri, falcıları, hasîsleri, alkollü içki içenleri, fâiz yiyenleri 

ve zinâ yapanları afv etmez. 

11 — Berât gecesini ganîmet, fırsat biliniz! Çünki, belli bir gecedir. Şa’bânın onbeşinci 

gecesidir. Kadr gecesi, çok büyük ise de, hangi gece olduğu belli değildir. 

Bu gece, çok ibâdet yapınız. Yoksa, kıyâmet günü pişmân olursunuz! 

Bir zemânda veyâ bir yerde veyâ birşeyi okumakda, yapmakda, çok sevâb verileceğini 

işitince, o sevâba kavuşmağı niyyet ederek, düşünerek yapana, bu haber 

doğru olmasa bile, Allahü teâlâ, o sevâbları ihsân eder. Fekat, bunun islâmiyyet 

tarafından yasak edilmemiş birşey olması lâzımdır. Nâfile ibâdetlerin sevâbına kavuşabilmek 

için, îmânda ve farzlarda kusûr olmamak ve günâhlara tevbe etmek ve 

ibâdet olarak yapmağa niyyet etmek şartdır. 

– 357 –

86 — ŞEMSÎ SENELERİ, KAMERÎ SENEYE 

ÇEVİRMEK 

Zemân ölçmek için kullanılan zemân ölçü birimlerinden birisinin (sene) olduğu, 

altmışıncı maddede bildirilmişdi. Uzunluk bakımından iki dürlü sene vardır: 

Şemsî sene ve Kamerî sene. Şemsî sene, güneş senesi olup, Erd küresinin güneş etrâfında 

bir devr yapdığı zemândır. 365, 242 vasatî güneş günüdür. Kamerî sene; ay 

küresinin, Erd küresi etrâfında 12 kerre döndüğü zemân olup, 354, 367 vasatî güneş 

günüdür. Güneş yılı, kamerî yıldan 10,875 gün dahâ uzundur. Mebde’ [başlangıç] 

zemânına göre, iki dürlü sene kullanılmakdadır. Mîlâdî sene, hicrî sene. Mîlâdî 

sene, Îsâ aleyhisselâmın doğum günü zan edilen zemândan başlar ise de, 

Fransa kralı 9. cu Şarlın 970 [m. 1563] senesinde, yıl başının 1 Ocakdan [Kânûn sânîden] 

başlamasını emr etdiği, Hasîb beğin (Kozmoğrafya) kitâbında yazılıdır. Hicrî 

sene, Peygamberimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” Medîneye hicret etdiği seneden 

başlamakdadır. Hicrî şemsî senenin mebdei, Medîneye girdiği efrencî Eylül 

ayının 20. ci, rûmî Eylül ayının 7. ci pazartesi günü olduğu, 1310 [m. 1893] târîhli 

Ebüzziyâ takvîminde uzun yazılıdır. Acemlerin şemsî senesi, bundan altı ay 

evvel, ya’nî martın yirminci günü olan mecûsî bayramında başlamakdadır. Hicrî 

kamerî senenin mebdei, aynı senenin Muharrem ayının birinci Cum’a günü olup, 

efrencî Temmuz ayının 16. cı günüdür. Peygamberimizin “sallallahü teâlâ aleyhi 

ve sellem” hicreti mîlâdın 622. ci senesinde oldu. 621. ci sene temâm oldukdan 196 

gün [0,54 sene] sonra hicrî kamerî yılbaşıdır. 262 gün [0,72 sene] sonra da, hicrî şemsî 

yılın mebdeidir. Hicrî şemsî yılın mebdei, hicrî kamerî yıl mebdeinden 66 gün 

[0,18 sene] sonra olmakdadır. Hicrî şemsî sene adedine 0,18 ilâve edince, hicrî şemsî 

sene adedi de 16 Temmuzdan başlamış oluyor. Senede 10,875 günlük farkdan dolayı, 

şemsî sene 32,5 olunca, kamerî sene 33,5 oluyor. Kamerî sene adedi, 

32,58/33,58=0,97023 ile çarpılınca, şemsî sene olur. Hicrî şemsî sene adedi 

33,5/32,5=1,0307 ile çarpılınca, kamerî sene adedi olur. 

1404 kamerî senesi başına rastlayan hicrî şemsî seneyi bulalım: Bir senenin 

başı, bir evvelki senenin sonu olduğu için ve şemsî sene de, 16 Temmuzda başlamış 

olsaydı, şemsî sene mikdârı 1403x0,97023=1361,23 olurdu. Şemsî sene, 16 

Temmuzdan 0,18 sene sonra başladığı için, bundan 0,18 sene çıkarılınca, 1362 senesinin 

0,05x12=0,6 birinci ayının 0,6x30=18. ci günü olur. 

1362 hicrî şemsî sene başına rastlıyan kamerî senenin kaç olduğunu bulalım: Kamerî 

sene de 20 Eylülde başlamış olsaydı 1361x1,0307=1402,78 olurdu. Bundan 0,18 

fazlası, 1403 senesinin 0,96x12=11,52 onikinci ayının yarısı olur. 

1984 mîlâdî senesi başında hicrî senelerin kaç olduklarını bulalım: 1984 mîlâdî 

senesi başına rastlıyan hicrî şemsî sene 1984-622=1362 dir. 20 Eylül ile 1 Ocak arası 

103 gün [0,28 sene]dir. 1362 şemsî sene başında kamerî senenin 1402,96 olduğunu 

yukarda bulmuşduk. Kamerî sene de 1402,96+0,28=1403,24 olur ki, 1404 kamerî 

senenin 0,24x12=2,88 üçüncü ayının 0,88x30=26,4 yirmi yedinci günü olur. 

87 — KAMERÎ SENEYİ, MÎLÂDÎYE ÇEVİRMEK 

1404 hicrî kamerî senesi başına rastlıyan mîlâdî seneyi bulalım: 

1403x0,97023=1361,23 16 Temmuzdan başlıyan hicrî güneş senesi olur. 

1361,23+621,54=1982,77 olur ki, 1983 senesinin 0,77x12=9,24 onuncu ayının 

0,24x30=7,2 sekizinci günüdür. 

Hak tecellî eyleyince, her işi âsân eder, 

halk eder esbâbını, bir lahzada ihsân eder. 

– 358 –

88 — HİCRÎ SENE BAŞININ HANGİ GÜN OLDUĞUNU 

BULMAK 

Muharremin birinci gününü bulmak için sene adedi, beş ile çarpılır [darb edilir]. 

Bulunan aded, sekize bölünür [taksîm olunur]. Bâkî [kalan sayı], perşembeden 

i’tibâren gün adedini gösterir. Meselâ [1357] senesi Muharremi ibtidâsı: 1357 

nin beş misli 6785 dir. Bunun 8 ile taksîminden bir kalır. Muharremin başı perşembedir. 

Üçyüzaltmışbirinci [361]. sahîfeye bakınız! 

89 — HERHANGİ BİR ARABÎ AYIN BİRİNCİ 

GÜNÜNÜ BULMAK (Işık Usûlü) 

Sene adedinden bir noksânı, 4,367 ile çarpılır [darb edilir]. Bulunan adedin tam 

sayısına, aranılan aya mahsûs rakam ilâve edilir. Çıkan mecmû’ [toplam], yediye 

taksîm edildikde, kalan [bâkî], Cum’adan i’tibâren gün adedi olur. 

Oniki arabî ayın herbirine mahsûs rakamlar, şu beytdeki, oniki kelimenin birinci 

harfleridir. Her büyük harf, (Ebced hesâbı) ile, bir adedi gösterir: 

Hilmi Bu Dünyâya Hiç Zahmet Etme! 

Cemâl-i Dünyâyı, Vefâsız Zen Buldu Cümle. 

Beytdeki oniki büyük harfin sıraları, oniki arabî ayın, Muharremden i’tibâren 

sıralarına göredir. Her harf, aynı sıradaki ayın husûsî numarasıdır. 

(Ebced hevvez huttî) kelimelerindeki harflere (Hurûf-i cümmel) denir. Bu kelimeler 

de: 

E=1, b=2, c=3, d=4, he=5, v=6, z=7, hu=8, t=9, î=10 dur. Buna göre, yukarıdaki 

beytde kelimelerin birinci harfleri: 

Hilmi=8=Muharrem 

Bu=2=Safer 

Dünyâya=4=Rebî’ul-evvel 

Hiç=5=Rebî’ul-âhır 

Zahmet=7=Cemâzil-evvel 

Etme=1=Cemâzil-âhır 

Cemâli=3=Receb 

Dünyâyı=4=Şa’bân 

Vefâsız=6=Ramezân-ül-mubârek 

Zen (kadın)=7=Şevvâl 

Buldu=2=Zil-ka’de 

Cümle=3=Zil-hicce 

aylara mahsûs rakamları gösterir. 

Meselâ [1362] senesi, Zil-ka’de ayının yirmidokuzuncu gününü bulalım: 

1361 adedini, 4,367 ile darb edelim, 5943 olur. Buna iki ilâve edelim. Çünki, Zilka’deye 

mahsûs aded ikidir, 5945 olur. Bunu yediye bölünce, iki artar. Demek ki 

Zil-ka’denin birinci günü, Cum’adan başlıyarak, ikinci gün imiş. Ya’nî cumartesi 

imiş. Yirmidokuzuncu gün de, tabi’î yine cumartesidir. Hüseyn Hilmi Işıkın “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” bulmuş olduğu bu üsûl, pek kat’î ve hassâsdır. 

Kamer, güneşin ve yıldızların, şarkdan garba doğru olan, günlük hareketlerine 

– 359 –

iştirâk etdiği gibi [s.182], Erd etrâfında garbdan şarka doğru da hareket etmekdedir. 

Bu hareketi, güneşin garbdan şarka doğru olan senelik hareketinden dahâ 

sür’atlidir. Kamer, bu hareketinde bir devrini 27 gün 8 sâatde temâmlamakdadır. 

Bu sebeb ile, günlük devrini yıldızlardan elli dakîka 30 sâniye sonra temâmlar. Güneş 

ise, günlük hareketini dört dakîka sonra temâmlamakdadır. Bunun için kamer, 

bir evvelki güne nazaran, güneşden dahâ sonra Nısf-ün-nehâra gelir ve birinci gece 

güneşden 45 dakîka sonra gurûb eder. Kamer, yer küresinin etrâfında dönerken, 

mahrekinin bulunduğu müstevî ile, husûf müstevîsi arasında takrîben beş derecelik 

bir zâviye vardır. Her devrinde, bir kerre, ay ile güneş, yer küresinin aynı tarafında 

olarak, üçü bir doğrultuda bulunuyorlar. Bu hâle (İctimâ’ı neyyireyn=Conjunction) 

denir. Bu hâlde iken, kamerin bize karşı olan yüzü karanlık oluyor. Ayı 

göremiyoruz. Bu zemâna (Muhak) denir. Muhak zemânı sâbit değildir. Yirmisekiz 

sâat ile yetmişiki sâat arasında değişmekdedir. Osmânlı âlimlerinin takvîmlerinde 

a’zamî olarak üç gün [72 sâat] hesâb edildiğini görüyoruz. İctimâ’ vakti, Muhak 

zemânının tam ortası olup, ilmî takvîmlerde her ay için yazılıdır. Erd da güneş 

etrâfında hareket etdiği için, iki ictimâ’ vakti arasındaki zemân, 29 gün 13 sâat 

olmakdadır. İctimâ’ vaktinde, şems ile kamer, aynı vaktde Nısf-ün-nehârdan geçmekdedir. 

İctimâ’ vaktinden sekiz derece [takrîben 14 sâat] geçmeden evvel, 

ya’nî Erd ile kameri ve Erd ile şemsi birleşdiren, iki yarım doğru arasındaki (Beynûnet=Elongation) 

zâviyesi sekiz dereceden [14 sâatdan] az iken, hilâl hiçbir zemânda, 

hiçbiryerde görülemez. A’zamî 18 derece olunca, ay muhakdan kurtulup, 

güneş batarken, 45 dakîka içinde batı tarafında üfuk hattı üzerinde, yeni ayın hilâli 

görünür. Fekat, 57 dakîka (İhtilâf-ı manzar)ından dolayı, üfka 5 derece yaklaşınca 

görülemez. Muhakdan kurtulduğu vakt, hangi memleketde güneş batmakda 

ise, o tûl derecesindeki memleketlerden hilâl görülür. Sonraki sâatlarda veyâ 

gecede, bunların garbındaki memleketlerde de, güneşin gurûbundan sonra 

görülebilir. Meselâ, Receb ayı başlıyacağı zemân, ictimâ’ vakti, 14 Mayıs 1980 çarşamba 

günü Türkiye [İzmitin mahallî] sâati ile, 15 dedir. Hilâlin ilk görünmesi, perşembe 

günü beşden evvel olamaz. Osmânlı âlimlerinin kabûl etdiği gibi, bu zâviye 

18 derece, ya’nî birbuçuk günlük zemân olunca, hilâlin ilk görünmesi 16 Mayıs 

Cum’a günü sâat 3 de olacakdır. Cum’a günü güneşin batması, İstanbulda 19.20 de 

olduğu için, güneşin batması 16 sâat önce olan, ya’nî İstanbulun 240 derece veyâ 

Londranın 270 derece doğusunda bulunan Amerikanın Şikago şehrinde ve batısındaki 

yerlerde, Cum’a günü [Cumartesi gecesi] güneş batarken hilâl görülebilecekdir. 

Mayısın 17. Cumartesi günü, Recebin birinci günü olacakdır. 270 dereceli 

tûl dâiresinin şarkındaki memleketlerde, bu gece görülemez. Geceler, gurûb zemânında, 

bu gecelerin gündüzleri, gece yarısı başlamakdadır. Bu hesâblar, kamerî ayın 

başladığı vakti bulmak için değildir. Hilâlin görülebileceği geceyi anlamak içindir. 

İmâm-ı Sübkî de böyle buyurdu. İmâmın sözünü tersine çevirenlere aldanmamalıdır. 

(Tahtâvî ve Şernblâlî hâşiyeleri). İbni Âbidîn, birinci cild, ikiyüzseksendokuzuncu 

sahîfede, kıble ta’yînini bildirirken, diyor ki: (Ramezân-ı şerîfin birinci gününü 

anlamakda takvîmlere güvenilmemelidir, buyurdular. Çünki oruc, gökde yeni ayı 

görmekle farz olur. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, (Hilâli görünce oruca 

başlayınız!) buyurdu. Hâlbuki hilâlin doğması, görmekle değil, hesâbladır ve hesâb 

sahîh olup, hilâl, hesâbın bildirdiği gecede doğar. Fekat, o gece görülmeyip, bir 

gece sonra görülebilir ve oruca, hilâlin doğduğu gece değil, görüldüğü gece başlamak 

lâzımdır. Çünki, islâmiyyet böyle emr buyurmuşdur). Semâda, Ramezân-ı şerîf 

hilâlini aramak, bir ibâdetdir. Görülüyor ki, Ramezân-ı şerîf başlangıcını önceden 

haber vermek, islâmiyyeti bilmemek alâmetidir. Kurban bayramının birinci günü 

de, Zilhicce ayının hilâlini görmekle anlaşılır. Zilhicce ayının dokuzuncu Arefe 

günü, hesâbla, takvîmle anlaşılan gün veyâ bundan bir gün sonra olur. Bundan bir 

gün önce Arafâta çıkanların hacları sahîh olmuyor. Hiçbiri hâcı olamıyor. 

Arabî ayın birinci gününü bulmak için, (Ma’rifetnâme) ve (Acâib-ül-mahlûkât) 

– 360 –

kitâblarında da, birbirlerinden başka üsûller ve cedveller yazılıdır. İkincisinde ayrıca 

diyor ki, imâm-ı Ca’fer Sâdık “rahmetullahi teâlâ aleyh” buyurdu ki, her sene 

Ramezân-ı şerîfin birinci günü, bir evvelki senedeki Ramezânın birinci gününden 

başlıyarak sayılan, haftanın beşinci günüdür. 

Aylar 

Muharrem 

Safer 

Rebî’ul-evvel 

Rebî’ul-âhır 

Cemâzil-evvel 

Cemâzil-âhir 

Receb 

Şa’bân 

Ramezân 

Şevvâl 

Zilka’de 

Zilhicce 

0 

6 

1 

2 

4 

5 

7 

1 

3 

4 

6 

7 

2 

1 

4 

6 

7 

2 

3 

5 

6 

1 

2 

4 

5 

7 

2 

1 

3 

4 

6 

7 

2 

3 

5 

6 

1 

2 

4 

3 

6 

1 

2 

4 

5 

7 

1 

3 

4 

6 

7 

2 

4 

3 

5 

6 

1 

2 

4 

5 

7 

1 

3 

4 

6 

5 

7 

2 

3 

5 

6 

1 

2 

4 

5 

7 

1 

3 

6 

5 

7 

1 

3 

4 

7 

7 

1 

3 

5 

6 

1 

7 

2 

4 

5 

7 

1 

3 

4 

6 

7 

2 

3 

5 

Herhangi arabî ayın birinci 

gününü bulmak için, 1310 [m. 1893] 

senesi, Ebüzziyâ takvîminde diyor 

ki, hicrî kamerî sene adedi sekize 

bölünür. Bakıyye, İbni İshak 

Ya’kûb kindînin yandaki cedvelinde, 

birinci satırda bulunup, 

bundan aşağıya inince, ay hizâsındaki 

rakam, Cum’adan i’tibâren gün 

adedi olur. 

Ahmed Ziyâ beğin kitâbındaki Uluğ beğin cedveli ve bunun kullanılması, aşağıda 

bildirilmişdir. 

Herhangi bir arabî ayın birinci gününün hangi gün olduğunu bulmak için muhtelif 

usûller vardır. Bunların en sahîhî, Uluğ beğin bildirdiği usûldur. Bu usûle göre, 

evvelâ, hicrî senenin birinci ayı olan Muharrem ayının birinci günü bulunur. Muharrem 

ayının birinci gününü bulmak için, bilinen hicrî sene sayısı dâimâ 210 

adedine bölünür. Bu taksîmin bâkîsinin, ya’nî kalanının birler basamağındaki 

(en sağdaki) rakam bâkîden çıkarılır. Kalan sayı birinci cedvelde, birinci sütûnda, 

ya’nî bâkî sayısının birler basamağı atılmış hâli sütûnunda bulunur. Buradan sağa 

doğru gidilir. Cedvelin birinci satırındaki, birler basamağındaki rakamdan da, aşağı 

doğru gidilir. İkisinin kesişdiği yerdeki rakam, pazardan i’tibâren sayılarak, Muharremin 

birinci günü olur. Meselâ, 1316 hicrî senesinin Muharremin birinci gününü 

bulmak için, 1316 = 6 56 dur. Bâkî [kalan] 56’nın birler basamağındaki 6 rakamı 

210 210 

56 dan çıkarılınca 50 kalır. Birinci sütûndaki 50’den sağa gidilince, 6 rakamına âid 

sütunda 1 bulunur. Sene başının pazar günü olduğu anlaşılır. Herhangi bir ayın birinci 

gününü bulmak için, önce bu senenin birinci günü bulunur. İkinci cedvelde, 

Muharrem hizâsındaki, ya’nî birinci satırdaki sene başı günü rakamının bulunduğu 

sütûnda, aranılan ay hizâsındaki rakam, bu ayın birinci gününün pazardan 

i’tibâren sayısı olur. Meselâ, 1316 senesi Ramezân ayının birinci gününü bulalım: 

Bu senenin başı pazar günü, ya’nî haftanın birinci günü olduğu için, ikinci cedvelin 

birinci satırında 1 rakamının bulunduğu sütûnda, Ramezân hizâsında 6 bulunduğundan, 

Ramezânın birinci günü, pazardan i’tibâren altıncı Cum’a günüdür. 

– 361 –

BÂKÎ SAYISININ BİRLER BASAMAĞI ATILMIŞ HÂLİ 

ULUĞ BEĞİN KAMERÎ 

AY CEDVELLERİ 

BİRİNCİ CEDVEL 

Bakî sayısının birler basamağı 

0 1 2 3 4 5 6 7 

0 2 6 3 1 5 2 7 4 

10 3 1 5 2 7 4 2 6 

20 4 2 7 4 1 6 3 1 

30 7 4 1 6 3 7 5 2 

40 1 6 3 7 5 2 7 4 

50 3 7 5 2 6 4 1 6 

60 5 2 6 4 1 5 3 7 

70 6 4 1 5 3 7 5 2 

80 1 5 3 7 4 2 6 4 

90 3 7 4 2 6 3 1 5 

100 4 2 6 3 1 5 3 7 

110 6 3 1 5 2 7 4 2 

120 1 5 2 7 4 1 6 3 

130 2 7 4 1 6 3 1 5 

140 4 1 6 3 7 5 2 7 

150 6 3 7 5 2 6 4 1 

160 7 5 2 6 4 1 6 3 

170 2 6 4 1 5 3 7 5 

180 4 1 5 3 7 4 2 6 

190 5 3 7 4 2 6 4 1 

200 7 4 2 6 3 1 5 3 

İKİNCİ CEDVEL 

AYLAR 

GÜNLER 

Muharrem 

Safer 

Rebî’ul-evvel 

Rebî’ul-âhır 

Cemâzil-evvel 

Cemâzil-âhir 

Receb 

Şa’bân 

Ramezân 

Şevvâl 

Zilka’de 

Zilhicce 

Kurban Bayramı 

5 

7 

1 

3 

4 

6 

7 

2 

3 

5 

6 

1 

3 

6 

1 

2 

4 

5 

7 

1 

3 

4 

6 

7 

2 

4 

7 

2 

3 

5 

6 

1 

2 

4 

5 

7 

1 

3 

5 

1 

3 

4 

6 

7 

2 

3 

5 

6 

1 

2 

4 

6 

2 

4 

5 

7 

1 

3 

4 

6 

7 

2 

3 

5 

7 

8 

2 

3 

5 

7 

1 

3 

5 

6 

1 

3 

4 

6 

1 

2 

4 

6 

7 

2 

4 

5 

7 

3 

5 

6 

1 

2 

4 

5 

7 

1 

3 

4 

6 

1 

9 

6 

1 

2 

4 

6 

7 

2 

4 

5 

7 

2 

3 

5 

7 

1 

3 

5 

6 

1 

3 

4 

4 

6 

7 

2 

3 

5 

6 

1 

2 

4 

5 

7 

2 

Hicrî sene başının rastladığı mîlâdî 

seneyi bulmak: 

Her hicrî sene başı, bir evvelki hicrî sene 

başının rastladığı mîlâdî seneden bir 

sonraki mîlâdî senede ve takrîben onbir 

gün evvel başlar. 33,58 hicrî ve 32,58 mîlâdî 

senede bir, hicrî senelerin başları, Ocak 

ayının ilk on gününe rastlar. Aşağıdaki cedvelde, 

Aralık ayında başlıyan hicrî seneler 

yazılıdır. Bunlardan sonraki hicrî sene başları, 

her sene, bu 12.ci aydan birinci aya 

doğru giderek, mîlâdî ayların her birine tesâdüf 

eder. Cedvelde yazılı olmıyan böyle 

hicrî senelerden birinin başının mîlâdî karşılığını 

bulmak için, cedvelde kendinden 

bir evvel yazılı hicrî sene ile bunun yanındaki 

mîlâdî sene cedvelde bulunur. Bu iki 

hicrî senenin farkı cedvelde bulunan mîlâdîye 

ilâve edilir. Meselâ 1344 hicrî senenin 

ibtidâsına tesâdüf eden mîlâdî seneyi bulmak 

için, 1344-1330=14 olduğundan, 

1911+14= 1925 olur. Aylar cedvelinde 14 rakamının 

altındaki Temmuz ayına rastlar. 

Bir hicrî senedeki bir şemsî ayın rastladığı 

mîlâdî sene, bu ay, hicrî sene başının rastladığı 

aydan evvel ise, bulunan seneden bir 

fazla olur. 

Mîlâdî 

sene 

1323 

1356 

1388 

1421 

1454 

1486 

1519 

1551 

1585 

1617 

1650 

1682 

1715 

1748 

1780 

1813 

1845 

1878 

1911 

1943 

1976 

2008 

Hicrî 

sene 

724 

758 

791 

825 

859 

892 

926 

959 

994 

1027 

1061 

1094 

1128 

1162 

1195 

1229 

1262 

1296 

1330 

1363 

1397 

1430 

Mîlâdî 

sene 

607 

640 

672 

705 

737 

770 

802 

835 

868 

900 

933 

965 

998 

1030 

1063 

1095 

1128 

1160 

1193 

1226 

1258 

1291 

Hicrî 

sene 

-14 

20 

53 

87 

120 

154 

187 

221 

255 

288 

322 

355 

389 

422 

456 

489 

523 

556 

590 

624 

657 

691 

0 1 2 

Aralık 

17 18 

Hazîran 

3 4 

Kasım 

19 20 21 

Mayıs 

5 6 7 

Ekim 

22 23 24 

Nisan 

8 9 10 

Eylül 

25 26 27 

Mart 

11 12 13 

Ağustos 

28 29 30 

Şubat 

14 15 16 

Temmuz 

31 32 33 34 

Ocak 

– 362 –

90 — SELÂMLAŞMAK 

İki müslimân karşılaşdığı zemân, birbirine (Selâmün aleyküm) demesi ve sonra 

el ile müsâfeha etmesi sünnetdir. Müsâfeha ederken günâhları dökülür. 

Aşağıdaki sekiz kimseye, her zemân selâm vermek harâmdır, günâhdır: 

1— Yabancı kızlara, genc kadınlara selâm verilmez. 

2— Satranç ve her oyunu oynayanlara selâm verilmez. 

3— Kumar oynayanlara selâm verilmez. 

4— İçki içenlere selâm verilmez. 

5— Gıybet edenlere selâm verilmez. 

6— Şarkıcılara selâm verilmez. 

7— Âşikâre günâh işliyenlere selâm verilmez. 

8— Kızlara, kadınlara bakanlara selâm verilmez. 

Aşağıdaki onaltı hâlde görülen kimselere, yalnız o hâlde iken selâm verilmez: 

1— Nemâzda olana selâm verilmez. 

2— Hatîb efendiye, hutbe okurken selâm verilmez. 

3— Kur’ân-ı kerîm okuyana selâm verilmez. 

4— Zikr ve va’z edene selâm verilmez. 

5— Hadîs-i şerîf okuyana selâm verilmez. 

6— Yukarıda yazılanları dinliyenlere selâm verilmez. 

7— Fıkh dersi çalışana selâm verilmez. 

8— Mahkemede, hâkimlere selâm verilmez. 

9— Din dersi müzâkere edenlere selâm verilmez. 

10— Müezzine, ezân okurken selâm verilmez. 

11— Müezzine, ikâmet okurken selâm verilmez. 

12— Din dersi veren muallime selâm verilmez. 

13— Zevcesi ile meşgûl olana selâm verilmez. 

14 — Avret yeri açık olana selâm verilmez. 

15— Abdest bozmakda olana selâm verilmez. 

16— Yemek yimekde olana selâm verilmez. 

Mahrem olmıyan ihtiyâr kadınlara selâm verilir. Zarûret olduğu zemânlarda, şehvetden 

emîn ise, müsâfeha da edilir [ya’nî eli sıkılır]. Günâh işliyenler, tevbe 

ederse, selâm verilir. Günâh işlerken mâni’ olmak niyyeti ile selâm verilebilir. 

Kâfirlere, ancak iş düşdüğü zemân selâm verilebilir. Kâfiri tebcîl ederek saygı 

göstermek için selâm veren kâfir olur. Kâfiri ta’zîm eden, meselâ üstâdım, gibi 

sözlerle saygı gösteren, kâfir olur [İbni Âbidîn, cild 5]. Aç kimse, sofraya 

çağrılacağını bilirse, yemek yiyene selâm verebilir. Talebe, hocasına selâm verebilir. 

Selâm verene ve üçe kadar aksırıp da (Elhamdülillah) diyene hemen cevâb vermek 

farz-ı kifâyedir. İşitenlerin cevâbı gecikdirmesi harâmdır. Tevbe etmeleri lâzım 

olur. Mektûbla gelen selâmı okuyunca hemen (Ve aleyküm selâm) demek farzdır. 

Bunu yazıp göndermek müstehabdır. Birisine selâm götürmeği kabûl eden kimsenin, 

bu selâmı götürmesi farzdır. Çünki, üzerinde emânetdir. Götürmeği kabûl 

etmemiş ise (Vedî’a) olur. Vedî’ayı götürmek lâzım olmaz. 

İkinci kısmda yazılanlardan, başdan ikisi, selâma cevâb vermez. Oniki numaraya 

kadar olanların cevâb vermesi iyi olur. Dilencinin selâmına cevâb vermek lâzım 

değildir. Yirken ve içerken ve halâda iken ve çocuğun ve serhoşun ve fâsıkın 

selâmlarına cevâb vermek farz değildir. (İbni Âbidîn cild 5. sahîfe 267) 

– 363 –

(Selâmün aleyküm) veyâ (Esselâmü aleyküm) diyerek selâm verilir. (Selâm aleyküm) 

diyenlere ve başka sözlerle selâm verene cevâb vermek farz olmaz. 

(Rıyâd-un-nâsıhîn) kitâbında yazıyor ki: (Fetâvâ-i Sirâciyye)de diyor ki, (Bir 

kimseye selâm verirken, cem’ olarak vermeli, çok kimseye verir gibi vermelidir. 

Çünki, mü’min yalnız değildir. Muhafaza melekleri ve (Kirâmen kâtibîn) adındaki 

iki melek onunla berâberdir.) (Rıyâd-us-sâlihîn) kitâbında, selâmı cem’ kelimesi 

şeklinde söylemek lâzım olduğunu bildiren hadîs-i şerîf yazılıdır. 

(Selâmün aleyküm) demek, (Ben müslimânım. Benden sana zarar gelmez. Selâmetdesin) 

demekdir. Hadîs-i şerîfde, (Tanıdığınız ve tanımadığınız müslimânlara 

selâm veriniz!) buyuruldu. Kâfirlere selâm verilmez. Onlar selâm verince, yalnız 

(Ve aleyküm) denir. Nikâhla alması ebedî harâm olan onsekiz kadına selâm vermek 

câizdir. Selâmlarına cevâb vermek farz-ı kifâyedir. Bir sebeb ile, geçici harâm 

olan, ya’nî, o sebeb kalkınca evlenmesi halâl olan yedi kadına selâm vermek câiz 

değildir. Bunların selâmına cevâb vermek farz olmaz. 

Zengine, zengin olduğu için selâm vermek câiz değildir. Zengin önce selâm verirse, 

cevâb verilmesi farz olur. Büyüklerin çocuklara selâm vermesi câizdir. 

Selâmda sünnet şöyledir ki, önce büyük küçüğe, şehrli köylüye, devedeki ata binmiş 

olana, atdaki merkebde olana, merkeb üstündeki yaya yürüyene, ayakda 

olan oturana, az olan çok olana, efendi hizmetcisine, baba oğluna, ana kızına verir. 

Rütbe ve ni’meti çok olan önce verir. Nitekim, mi’râc gecesi, önce Allahü teâlâ 

selâm verdi. İki müslimân, birbirine aynı ânda selâm verirse, her ikisinin de, 

birbirine cevâb vermesi farz olur. Birbirinden sonra selâm verirlerse, ikincinin verdiği 

selâm cevâb yerine geçer. Çok kimseye selâm verildiği zemân, bir kişi, hattâ 

bir çocuk cevâb verince, ötekiler vermese de olur. 

Âdem aleyhisselâmdan, İbrâhîm aleyhisselâma kadar, selâmlaşma, birbirine secde 

etmekle olurdu. Sonra, bunun yerine boynuna sarılmakla oldu. Muhammed aleyhisselâm 

zemânında, el ile müsâfeha sünnet oldu. 

[Şî’îler, verilen selâm gibi cevâb verir. Selâmün aleyküm diyerek cevâb verir. 

Aleyküm selâm demezler]. 

Abdüllah bin Selâm “radıyallahü anh” buyuruyor ki, Resûl-i ekrem “sallallahü 

aleyhi ve sellem” Medîneye hicret buyurduğu zemân, mubârek ağzından ilk işitdiğim 

hadîs-i şerîf şu idi: (Birbirinize selâm veriniz! Birbirinize yiyecek ikrâm ediniz! 

Akrabânızın haklarını gözetiniz! Gece, herkes uyurken nemâz kılınız! Bunları 

yaparak, selâmetle Cennete giriniz!). (Rıyâd-un-nâsıhîn)in sözü temâm oldu. 

Tahtâvî, (Merâkıl-felâh) şerhinde, yüzyetmişdördüncü sahîfede diyor ki: (Müslimânların, 

birbiri ile karşılaşdığı zemân, müsâfeha etmeleri sünnetdir. Nitekim Süleymân 

Ebû Dâvüd Sicstânînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” bildirdiği hadîs-i şerîfde, 

Ebû Zer Gıfârî “radıyallahü anh” buyuruyor ki: (Resûlullah “sallallahü aleyhi 

ve sellem” ile her karşılaşdığımda, benimle müsâfeha ederdi). (Müsâfeha), iki 

kişinin, sağ elin avuç içlerini birbirine yapışdırıp, iki baş parmağın yanlarını birbirine 

değdirmesidir. Şimdi moda olan, parmakları tutarak avucuna koyarak yapılan 

tokalaşma, şî’îlerin üsûlüdür. Sünnet olan ise, karşılaşınca, selâm söyleşirken, 

sağ el dört parmak içlerini, çıplak olarak [eldivensiz, örtüsüz karşısındakinin sağ 

eli dışına baş parmağı tarafına] yapışdırmakdır. Baş parmakda bulunan damardan 

muhabbet yayılır. Müsâfeha ederken, birbirine muhabbet geçer). Müslimânların 

sevişmeleri, bölünmemeleri lâzım olduğu buradan da anlaşılmakdadır. 

İbni Âbidîn, beşinci cildde, istibrâ bâbında buyuruyor ki, (Câmi’de her nemâzdan 

sonra birbiri ile müsâfeha etmek bid’atdir. Şî’îlerin âdetidir. [Bayram 

günleri, câmi’lerde müsâfeha ederek bayramlaşmak ve nemâzlardan sonra, âdet 

etmeden, ara sıra müsâfeha etmek câizdir.] İhtiyâc olduğu vakt, zimmîye selâm ver- 

– 364 –

mek ve müsâfeha etmek câiz olur. Hurmet için ise, câiz olmaz. Kâfire hurmet küfrdür. 

On yaşına gelen kız ve erkek çocukların yatak odalarını birbirinden ve ana babalarından 

ayırmalıdır. Âlimin, ana babanın eli öpülür. Başkasının öpülmez. Arkadaş 

ile karşılaşınca elini öpmek harâmdır. 

Büyükler geldiği zemân, kalkarak karşılamak müstehabdır. Kendi gelince, kalkılmasını 

sevmek mekrûhdur. Kur’ân-ı kerîmi, ekmeği öpmek câizdir). 

(Berîka) kitâbı, binüçyüzotuzdördüncü sahîfesinde diyor ki, (Selâm verirken ve 

selâm alırken eğilmek günâhdır. Hadîs-i şerîfde, (Karşılaşdığınız zemân, birbirinize 

eğilmeyiniz, kucaklaşmayınız!) buyuruldu. Allahü teâlâdan başkası için rükü’ 

ve secde yapmak harâmdır.) İbni Nüceym Zeyneddîn Mısrî “rahmetullahi teâlâ 

aleyh” (Segâir ve Kebâir) kitâbında, el ile selâm vermek günâhdır diyor. İsmâ’îl Sivâsî, 

bunu açıklarken, (Çünki, el ile selâm vermek, kâfirlerin âdetidir) diyor. 

İmâm-ı Rabbânî “rahmetullahi aleyh”, ikiyüzaltmışbeşinci mektûbda buyuruyor 

ki: (Müslimânların haklarını gözetmek lâzımdır. Hadîs-i şerîfde, (Müslimânın 

müslimân üzerinde beş hakkı vardır: Selâmına cevâb vermek, hastasını yoklamak, 

cenâzesinde bulunmak, da’vetine gitmek ve aksırıp elhamdülillah diyene, yerhamükellah 

diyerek cevâb vermek) buyuruldu. Fekat, çağırılan yere gitmek için, şartlar 

vardır. (İhyâ) kitâbında diyor ki, (Yemek şübheli ise, sofrada ipek kumaş, altın, 

gümüş varsa, tavanda ve dıvarlarda canlı resmleri varsa, çalgı çalınıyorsa, 

oyun oynanıyorsa, böyle olan yere gidilmez. Zâlimin, bid’at sâhibinin, fâsıkın ve 

kötü kimselerin ve öğünmek için çok para harcamış olanın da’vetine de gidilmez). 

(Şir’at-ül-islâm) kitâbında diyor ki, (Riyâ, gösteriş için yapılan da’vete gidilmez). 

(Muhît) kitâbında diyor ki, (Oyun oynanan, çalgı çalınan, müslimânlar çekişdirilen, 

içki içilen da’vete gidilmez). (Metâlib-ül-mü’minîn) kitâbında da böyle yazılıdır. 

Böyle mâni’ler bulunmıyan da’vete gitmek lâzımdır. Bu zemânda, böyle 

da’vet az bulunur. Bakıcısı bulunan hastayı ziyâret sünnetdir. Kimsesi yok ise, yoklamak 

vâcib olduğu (Mişkât) hâşiyesinde yazılıdır. Müslimânın cenâze nemâzını 

kılmalı, hiç olmazsa birkaç adım cenâzede bulunmalıdır). İkiyüzaltmışbeşinci 

mektûb tercemesi temâm oldu. İbni Âbidîn (Hazar ve ibâha) kısmında diyor ki, 

(Harâm olan şeyler, odada ise gidilir. Sofrada ise gidilmez. Bilmiyerek gidildi ise, 

kalbi ile beğenmiyerek oturulur veyâ bir behâne ile geri dönülür. Çünki, harâm işlememek 

için, sünnet terk edilir. Gîbet söylemek veyâ dinlemek, çalgıdan ve 

oyundan dahâ büyük günâhdır. Söz veyâ makâm sâhibi ise, sofrada günâha mâni’ 

olmalı veyâ geri dönmelidir). 

(Mâ-lâ-büdde)de, zekât bahsi sonunda diyor ki, (Gelen müsâfire üç gün ziyâfet 

vermek, müekked sünnetdir. Sonraki günlerde müstehabdır). 

(Hadîka)da, dil âfetlerinin sonunda diyor ki, (Birinin evine, odasına, bağçesine 

girileceği zemân izn istemek vâcibdir. Kapıya vurarak, zili çalarak veyâ seslenerek, 

meselâ selâm vererek izn istemeden içeri girmemelidir. Ana baba, çocuğunun, 

çocuk, bunların odasına gireceği zemân da izn istemelidir. İzn üç def’a istenir. 

Birincisinde izn verilmezse, bir dakîka kadar sonra, ikinci def’a istemeli, yine 

verilmezse, üçüncü def’a istemelidir. Yine izn verilmezse, [dört rek’at nemâz kılacak 

kadar beklemiş ise], içeri girmemeli, gitmelidir. Kapı aralanırsa, aradığı 

kimseyi sormadan önce, kendini tanıtmalıdır. [Telefon edince de, önce kendini tanıtmalıdır.] 

İçeri girmeğe rızâsı olduğu bilinen kimsenin yanına izn almadan girilebilir). 

Süleymâniyye kütübhânesi, Lâleli kısmında (3653) sayılı kitâbın başında, Ahmed 

ibni Kemâl efendi “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Kitâb-ül-ferâid)de diyor ki, 

(Ebû Ümâmenin bildirdiği hadîs-i şerîfde, (Başkalarına benzeyenler bizden değildir. 

Yehûdîlere ve hıristiyanlara benzemeyiniz! Yehûdîler parmakları ile işâret ederek, 

hıristiyanlar elleri ile işâret ederek, mecûsîler de eğilerek selâm verir) buyu- 

– 365 –

uldu. (Kitâb-üs-sünnet-i vel cemâ’a)da diyor ki, selâma cevâb veriniz! Selâm olarak 

parmakla veyâ el ile işâret etmek, yehûdî ve hıristiyan âdetidir. Birini görünce 

kendi elini veyâ onun elini öpmek ve eli göğse koymak ve eğilmek ve yere kapanmak 

da mecûsî âdetidir). [1] (Fetâvâ-i Kâri-ül-Hidâye)de ve (Şir’at-ül-islâm)da 

diyor ki, (Parmak ile işâret ederek selâm vermek yehûdî âdetidir. El ile selâm vermek 

de hıristiyan âdetidir. Müslimân böyle selâm vermemelidir). Mazher-i Cân-ı 

Cânân, eli başa kaldırarak ve eğilerek selâmlaşmağa mâni’ olurdu. 

Câmi’ul-ezher kibâr-ı ulemâsından olup, 1361 [m. 1942] de vefât eden eşşeyh Alî 

Mahfûz “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (El-ibdâ’) kitâbının üçyüzaltmışikinci sahîfesinde 

diyor ki, (İslâmiyyete uygun selâm vermek unutuldu. Bu, çok kötü âdetdir. 

Günaydın demek, el işâreti ile selâmlaşmak, baş eğmek, yabancı müslimânı görünce 

selâm vermemek, eve girince gördüklerine selâm vermemek çok fenâdır. Sünneti 

terk etmekdir). Câmi’ul-ezher profesörlerinden şeyh Abdüllah-i Dessûkî ve 

şeyh Yûsüf-i Decvî, (İbdâ’) kitâbının sonuna takrîz yazmışlar, kitâbı övmüşlerdir. 

Kış günleri gidip, behâr gelince, 

açılır gafletden, gözü dağların. 

Donanır, süslenir, gonca güllerle, 

geçmez bülbüllere, nazı dağların. 

Gece gündüz, tesbîhledir işleri, 

Allah, Allah söyler, dâim kuşları. 

Göklere uzanmış, sanki başları, 

düâ kıblesine, yüzü dağların. 

Kudretden, hepsine, hulle biçilir, 

Hak rahmeti, üstlerine saçılır. 

Dürlü dürlü, çiçekleri açılır, 

Cennet-i a’lâdır, yazı dağların. 

Bakıp doyulmaz, yeşil alanlara, 

hidâyetler olur, Hakdan anlara. 

Esen yeli, safâ verir canlara, 

miskü anber kokar, tozu dağların. 

Bir yanda, zanbaklar, bir yanda lâle, 

ırmakları benzer, âb-ı zülâle. 

(Sebbe-ha) ma’nâsı, geliyor dile, 

şükür Hakka, dâim sözü dağların. 

[1] (Kitâb-üs-sünnet-i vel cemâ’at) müellifi Rüknülislâm İbrâhîmdir. (Kitâb-üs-sünnet)in 

müellifi Zâhid-i Saffârdır. 

– 366 –

91 — KUR’ÂN-I KERÎM, ALLAH KELÂMIDIR 

Bağdâd vâlîsi Sırrî pâşa (Sırr-ı Furkân) kitâbının, İstanbulda [1312] de basılan, 

birinci cild, üçüncü baskısı, yetmişbeşinci sahîfesinde buyuruyor ki: 

Bu kitâbımı yazmadan bir sene önce, Diyâr-ı Bekr şehrinde, bir Cum’a günü, 

şehrin ileri gelenleri ile oturuyorduk. Arabî dilinde ve din bilgisinde derinliği ile 

tanınmış olan meşhûr Keldânî papası Abd-i Yesû’ da aramızda idi. Müsâfirim olan 

Mûsul vâlîsi Muhammed Reşîd pâşaya yanımdakileri takdîm ederken, Abd-i Yesû’ 

için de (arab edebiyyâtında pek derindir) demişdim. Bunun için belâgat üzerinde 

çok konuşuldu. Sonraları dilden, kavmciliğe geçildi. Bu sırada, vaktîle, 

Beyrutlu bir Îsevî ile aramızda geçen bir konuşmayı, bunlara anlatdım: Herkes kendi 

kavminin büyükleri ile öğünür. Siz de Arab oğullarısınız. Size sorsalar ki, büyük 

devlet kurmak, ilm, san’at ve belâgat bakımından en büyük adamınız kimdir? 

Ne cevâb verirsiniz, demişdim. Beyrutlu hıristiyan da, hemen: Muhammed aleyhisselâm 

demeğe mecbûruz demişdi, dedim ve Abd-i Yesû’a dönerek, size sorsaydım, 

ne derdiniz, dedim. 

Abd-i Yesû’ — Evet, büyük devlet kurmak, medeniyyete hizmet bakımından, 

arabın en büyük, en meşhûr adamı Odur derim. Fekat, Muhammed aleyhisselâmın, 

arabın en fasîh konuşanı olduğunu kabûl etmem. Çünki, bunu gösterecek bir 

eseri yokdur. Kur’ânı gösterirseniz, Kur’ân Onun sözü değildir diyorsunuz. 

Kur’ânın çok fasîh, pek belîg olması, Onun fasîh ve belîg olmasını göstermez. Evet 

O, belîg ve fasîh idi. Fekat, Onun gibi, başkaları da vardı. Meselâ, Alînin “radıyallahü 

anh” sözleri gösteriyor ki, bu da, Onun gibi fasîh ve belîg idi. İslâmiyyetden 

önce Ümri-ül Kays ve Kus bin Sa’îdenin şöhretlerini hepimiz biliyoruz. Hattâ, Kus 

bin Sa’îdenin hutbesini, Muhammed aleyhisselâm da beğenmişdi, dedi. 

Bu sözü dinleyenler, birbiri ile konuşmağa, bir gürültü sezilmeğe başladığından, 

ayağa kalkıp, şimdilik kimseden yardım istemiyorum. Lutfen râhat olunuz, dedim. 

Herkes susdu. Şöyle cevâb verdim: 

Şu ânda, din hissimizi, teassubumuzu bir yana bırakıp, ilmî ve ciddî konuşalım! 

Kur’ân-ı kerîm için siz ne dersiniz? Kur’ân-ı kerîm kimin sözüdür? 

A.Y. — Kur’ânı, Muhammed “aleyhisselâm” arkadaşları ile yapdı. 

S.Pâşa — Geçenlerde, vâlîlik emrim okununca, siz arabca bir düâ yapmışdınız. 

O düâyı başkası yazıp size verdi deseler, susar mısınız? 

A.Y. — Susmam, ben yapdığımı söylerim. 

S.P. — Niçin? 

A.Y. — Çünki bu düâyı ben hâzırladım. 

S.P. — Hakkınız var. Beş beytli bir gazel yazan kimse bile, bir beytinin çalındığını 

görse, çalanın cezâlanmasını ister. Herkes eseri ile öğünür, değil mi? 

A.Y. — Evet. 

S.P. — Sizin o düânızdan dahâ güzeli yapılabilir mi? 

A.Y. — Evet, yapılabilir. 

S.P. — Sizin düânızla, Kur’ân-ı kerîm arasında fesâhat, belâgat bakımlarından 

fark var mı? 

A.Y. — Elbet, hem de pekçok. 

S.P. — Arab edîbleri ve dost ve düşman ilm adamları uğraşarak, Kur’ân-ı kerîm 

gibi söyliyememeleri, Kur’ânı yazanlar için büyük bir şeref olmaz mı? 

A.Y. — Elbet olur. 

S.P. — Böyle, yüksek bir eseri, sâhibi başkasına bağışlar mı? Muhammed aleyhisselâm, 

(Bu Kur’ân, Allah kelâmıdır. İnanmıyorsanız, bir âyeti kadar siz de 

söyleyiniz! Söyliyemezsiniz!) derdi. O kadar düşman oldukları, elele verip uğraş- 

– 367 –

dıkları hâlde söyliyemediler. Kimisi belâgati, i’câzı görür görmez îmân etdi. Kimisi, 

insan bunu söyliyemez diyerek, ister istemez tasdîk etdi. Muhammed “aleyhisselâm”, 

bunu birkaç kimse ile birlikde yapmış olsaydı, düşmanlar da bir araya gelerek, 

bunun gibi yapabilirdi. Çünki, müslimânlarda olduğu gibi, kâfirler arasında 

da, kuvvetli edîb, fasîh kimseler vardı. Sonra, bununla meydân okurken, malı, 

mülkü, mevkı’i ve hükûmeti yokdu ki, yardımcılarını bunlarla susdurdu denilsin. 

Kur’ân-ı kerîm, Tevrât, Zebûr ve İncîl gibi, topluca meydâna konmadı ki, yardımcıları, 

bu eserlerin böyle kıymetli olacağını önceden düşünememişlerdi, sonradan 

pişmân oldularsa da, iş işden geçmişdi denilsin. Kur’ân-ı kerîm yavaş yavaş 

yirmiüç senede indi. Her âyet gelince, herkes hayrân kalıyordu. Yardımcıları olsaydı, 

ne kadar sabrlı, fedâkâr olsalar da, kendi eserlerinin, böyle şân ve şerefini 

görüp de, yirmiüç sene seslerini çıkarmaz, susabilirler mi idi? 

A.Y. — Sözün doğrusu, Kur’ânı, Muhammed “aleyhisselâm”, yalnız kendi 

yapmışdır. 

S.P. — Kur’ân-ı kerîmi siz, nasıl buluyorsunuz? 

A.Y. — Çok fasîh, pek belîg, hikmet dolu. 

S.P. — Demek, bunu yapan hakîm olmalı. 

A.Y. — Evet. 

S.P. — Demek ki, Muhammed “aleyhisselâm” hakîm idi. 

A.Y. — Şübhesiz hakîm idi. 

S.P. — Yalan söyliyen hakîm olur mu? 

A.Y. — Olmaz. 

S.P. — Muhammed aleyhisselâmın hakîm olduğunu söyliyorsunuz ve hakîm, doğru 

söyler diyorsunuz. Zâten, bütün hıristiyanların, Onun doğru olduğunu bilmesi 

lâzımdır. Çünki, Mardin köylerinden birinde bulunan “Deyr-i Za’ferân” adındaki 

büyük kilisede, nasârânın arabî yazılmış târîh-i mukaddes kitâbından birinde, 

(Muhammed aleyhisselâma peygamberliğinden evvel herkes, emîn olan Muhammed 

derdi. Çünki, doğruluğu ile meşhûr idi) okumuşdum. İşte, o doğru sözlü 

Muhammed “aleyhisselâm”, bize haber verdi ki, (Kur’ân-ı kerîm, insan sözü değildir. 

Allah kelâmıdır). Buna ne dersiniz? Hayır inanmam derseniz, onun hakîm 

olduğuna da inanmamış olursunuz. Hakîm idi, sözünde duruyorsanız, Onun sözüne 

de inanmanız lâzım gelir. 

A.Y. — Doğrusunu istiyorsanız, Muhammed “aleyhisselâm” Peygamber idi. Fekat 

yalnız Arabların Peygamberi idi. 

S.P. — Teşekkür ederim. Şübhe bulutları sıyrılıp, hakîkat ışıkları parlamağa başladı. 

Hakîm yalan söylemez dediniz. Peygamber hiç yalan söyler mi? O hiç söylemez. 

Öyle ise, Muhammed aleyhisselâmın bütün insanlara, her millete de Peygamber 

olduğuna inanmanız lâzımdır. Çünki, O bize; (Ben bütün insanların ve Cinnîlerin 

hepsinin Peygamberiyim) diye haber veriyor. Buna ne dersiniz? 

Birkaç sâniye durdukdan sonra, kalkıp gitdi ve bir dahâ yanıma gelmedi. 

(Herkese Lâzım Olan Îmân) kitâbının (Müslimânlık ve Hıristiyanlık) ve 

(Kur’ân-ı Kerîm ve İncîller) ve (İslâm Dîni ve Diğer Dinler) kısmlarında ve (Cevâb 

Veremedi) kitâbında hıristiyanlık dîni üzerinde geniş bilgi vardır. 

Allaha tevekkül edenin yâveri Hakdır. 

Na-şâd olan bu kalbim, birgün şâd olacakdır. 

– 368 –

92 — ÎSÂ “aleyhisselâm” İNSAN İDİ, ONA TAPILMAZ 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” efendimize, Necrândan bir hıristiyan 

hey’eti gelmişdi. Necrân, Hicâz ile Yemen arasında bir şehr idi. Bunlar, altmış süvârî 

olup, içlerinden yirmidördü büyükleri idi. Bunların içinde üçü en büyükleri 

idi. Reîsleri Abdülmesîh idi. İçlerinden Ebülhâris bin Alkama, en âlimleri idi. Âhır 

zemân Peygamberinin alâmetlerini İncîlde okumuş idi. Fekat, dünyâ mevkı’ini, şöhretini 

sevdiği için müslimân olmıyordu. Çünki, ilmi ile meşhûr olup, kayserlerden 

ikrâm görür, birçok kiliselere emr verirdi. Medîneye gelip, ikindi nemâzından sonra, 

Mescid-i şerîfe girdiler. Üstlerinde süslü papas elbiseleri vardı. O sırada, onların 

da nemâz vakti gelmiş olduğundan, Mescid-i şerîfde nemâza kalkmışlar, 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” de, (Bırakınız kılsınlar) buyurmuşdu. 

Şarka doğru kıldılar. Üç büyükleri konuşmağa başladı. Söz arasında, Îsâ “aleyhisselâm” 

için, ba’zan Allah diyorlar, ba’zan Allahın oğlu, ba’zan da, üç tanrıdan biri 

diyorlardı. Allah demelerine sebeb, ölüleri diriltir, hastaları iyi ederdi. Gaybları 

haber verir, çamurdan kuş yapıp üfleyince uçardı diyorlardı. Allahın oğlu olduğuna 

sebeb, belli bir babası olmaması idi. Üçden birisi olmasına sebeb de, Allah 

(yapdık, yaratdık) diyor. Eğer bir olsaydı, (yapdım, yaratdım) derdi diyorlardı. Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem”, bunları dîne da’vet etdi. Birkaç âyet-i kerîme 

okudu. Îmâna gelmediler. (Biz senden önce îmân etdik) dediler. Resûlullah “sallallahü 

aleyhi ve sellem”, (Yalan söyliyorsunuz! Allahın oğlu var diyenin îmânı olmaz) 

buyurdu. Allahın oğlu değilse, o hâlde bunun babası kim, dediler. 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki: — Biliyor musunuz? Allahü 

teâlâ, hiç ölmez ve herşeyi varlıkda tutan Odur. Îsâ “aleyhisselâm” ise yok idi 

ve yok olacakdır. 

Onlar — Evet biliyoruz. 

Resûlullah — Bilmiyor musunuz, babasına benzemiyen hiçbir yavru var mı? 

Onlar — Her yavru babasına benzer. [Koyun yavrusu, koyuna benzer.] 

Resûlullah — Bilmiyor musunuz, Rabbimiz herşeyi yaratıyor, büyütüyor, besliyor. 

Hâlbuki Îsâ “aleyhisselâm” bunların birini yapmıyordu. 

Onlar — Evet, yapmıyordu. 

Resûlullah — Rabbimiz, Îsâ aleyhisselâmı dilediği gibi yaratdı değil mi? 

Onlar — Evet, yaratdı. 

Resûlullah — Rabbimiz yimez, içmez. Onda değişiklik olmaz, bunu da biliyor 

musunuz? 

Onlar — Evet, biliyoruz. 

Resûlullah — Îsâ aleyhisselâmın anası var idi. O, her çocuk gibi dünyâya geldi. 

Onlar gibi beslendi. Yir, içer, zararlı maddeleri kendinden atardı. Bunu da biliyorsunuz 

değil mi? 

Onlar— Evet, biliyoruz. 

Resûlullah — O hâlde, Îsâ “aleyhisselâm” sandığınız gibi nasıl olur? 

Onlar, birşey demeyip, susdular. Biraz sonra: 

Yâ Muhammed “aleyhisselâm”! Sen onun (Allahın kelimesi ve Ondan bir rûh) 

olduğunu söylemiyor musun, dediler. 

Resûlullah — Evet buyurdu. 

Onlar — Eh, bu da bize yetişir deyip inâd etdiler. 

Bunun üzerine, Allahü teâlâ, onları mübâheleye çağırmasını emr etdi. Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem” de, bana inanmıyorsanız, gelin sizinle mübâhele 

edelim. Ya’nî, (Hangimiz zâlim isek, yalancı isek, Allahü teâlâ ona la’net etsin, diyelim!) 

buyurdu. Allahü teâlânın bu emri, Âl-i imrân sûresinin, altmışbirinci 


âyet-i kerîmesinde bildirilmekdedir. Seyyid dedikleri Şerhabîl, bunları toplayıp, 

(Bunun Peygamber olduğu herşeyinden anlaşılıyor. Bununla mübâhele edersek, 

ne biz kurtuluruz, ne de, bizden sonra gelenlerimiz kurtulur. Muhakkak bir belâya 

uğrarız!) dedi. Mübâhele etmekden kaçındılar ve (Yâ Muhammed “sallallahü 

aleyhi ve sellem”! Senden râzıyız. Ne istersen sana verelim. Eshâbından “radıyallahü 

teâlâ anhüm ecma’în” bir emîn kimseyi bizimle berâber gönder, vergilerimizi 

ona verelim!) dediler. 

Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” yemîn edip, gâyet emîn bir kimseyi 

sizinle gönderirim buyurdu. Eshâb-ı kirâm “aleyhimürrıdvân” emîn olarak kimin 

şerefleneceğini merâk ediyorlardı. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” (Kalk, 

yâ Ebâ Ubeyde!) buyurdu. Ümmetin emîni budur, diyerek berâber gönderdi. 

Sulh şartı şöyle idi: Her sene, ikibin elbise vereceklerdi. Bini Recebde, bini Safer 

ayında teslîm edilecekdi. Her elbise ile de, kırk dirhem [135 gram] gümüş verilecekdi. 

Reîsleri Abdülmesîh ile seyyidleri Şerhabîl, sonradan müslimân olup, Resûlullahın 

“sallallahü aleyhi ve sellem” hizmetinde bulunmakla şereflendiler. 

93 — ÎSÂ “aleyhisselâm” PEYGAMBERDİR, ONA 

TAPILMAZ 

Büyük islâm âlimi, (Tefsîr-i kebîr) ve çeşidli kıymetli kitâbların sâhibi, İmâm-ı 

Fahreddîn Râzî “rahmetullahi aleyh” Âl-i imrân sûresinde, altmışbirinci âyet-i kerîmeyi 

tefsîr ederken buyuruyor ki: 

Hârezm şehrinde idim. Şehre bir papasın geldiğini ve hıristiyanlığı yaymak 

için çalışdığını işitdim. Yanına gitdim. Konuşmağa başladık. Bana, (Muhammed 

aleyhisselâmın Peygamber olduğunu gösteren delîl nedir?) dedi. Şu cevâbı verdim: 

Fahreddîn Râzî — Mûsânın, Îsânın ve diğer Peygamberlerin “aleyhimüsselâm” 

hârikalar, mu’cizeler gösterdiği haber verildiği gibi, Muhammed aleyhisselâmın 

da mu’cizeler gösterdiği haber verilmişdir. Bu haberler tevâtür hâlindedir. 

Tevâtür ile gelen haberleri, yâ kabûl eder veyâ red edersin. Red eder ve mu’cize, 

bir zâtın Peygamber olduğunu isbât etmez der isen, mu’cizeleri tevâtür ile bize haber 

verilen diğer Peygamberlere de inanmaman lâzım gelir. Şâyet tevâtür ile gelen 

haberlerin doğruluğunu ve mu’cize gösteren zâtın peygamber olduğunu kabûl 

eder isen, Muhammed aleyhisselâmın Peygamber olduğunu kabûl etmen lâzım gelir. 

Çünki, Muhammed aleyhisselâm; mu’cizeler göstermiş ve bu mu’cizeler, bizlere 

(tevâtür) denilen sağlam haberler ile bildirilmişdir. Diğer Peygamberlerin peygamberliğine, 

tevâtür ile bildirilen mu’cizeler sebebi ile inandığın için, Muhammed 

aleyhisselâmın da, Peygamber olduğuna îmân etmelisin! 

Papas — Îsâ aleyhisselâmın, Peygamber değil, ilah, tanrı olduğuna inanıyorum. 

[Tanrı, ma’bûd demekdir. Tapılan şeylerin hepsine tanrı denir. Allahü teâlânın 

ismi, Allahdır, tanrı değildir. Allahü teâlâdan başka tanrı yokdur. Allah yerine tanrı 

demek, yanlışdır ve çok çirkindir.] 

Fahreddîn Râzî — Biz şimdi Peygamberlik hakkında konuşuyoruz. İlahlıkdan 

önce, nübüvvet mevzûunu hal etmemiz lâzımdır. Ayrıca, Îsâ aleyhisselâmın, ilah 

olduğunu söylemen de bâtıldır. Çünki, ilahın, tanrının, her zemân var olması lâzımdır. 

O hâlde, madde, cism, yer kaplıyan şeyler tanrı olamaz. Hâlbuki, Îsâ aleyhisselâm, 

cism idi, insan idi. Yok iken var oldu ve size göre öldürülmüşdür. Önce 

çocuk idi, büyüdü. Yirdi, içerdi. Bizim gibi konuşurdu. Yatardı, uyurdu, uyanırdı, 

yürürdü. Her insan gibi yaşamak için, birçok şeye muhtâc idi. Muhtâc olan, ganî 

olur mu? Yok iken sonradan var olan birşey, ebedî, sonsuz var olur mu? Değişen 

birşey devâmlı, sonsuz var olur mu? 

Îsâ aleyhisselâm kaçdığı, saklandığı hâlde, yehûdîler yakalayıp asdı diyorsunuz. 

– 370 –

Îsâ aleyhisselâmın o zemân çok üzüldüğünü, bu durumdan kurtulmak için çârelere 

başvurduğunu söyliyorsunuz. İlah veyâ ilahdan parça kendisine hulûl etmiş olsaydı, 

yehûdîlerden korunmaz mı, onları yok etmez mi idi? Niçin üzüldü ve saklanacak 

yer aradı? Vallahi, buna hayret ediyorum. Aklı olan kimse, bu sözleri nasıl 

söyler, buna nasıl inanır. Akl, bu sözlerin bozukluğuna şâhiddir. 

Üç dürlü söyliyorsunuz: 

1 — O gözle görülen cismânî bir ilah imiş. Tanrı imiş. Âlemin ilahının cism ve 

beşer olan Îsâ aleyhisselâm olduğunu söylemek, yehûdîler Onu öldürdüğü zemân, 

âlemin ilahını öldürdüklerini söylemek olurdu. Bu takdîrde, âlemin ilahsız kalması 

lâzım gelirdi. Hâlbuki, âlemin ilahsız kalması mümkin değildir. Ayrıca, yehûdîler, 

haksız oldukları hâlde, bunların yakalayıp öldürdüğü, âciz, kuvvetsiz bir kimse, 

âlemlerin tanrısı olabilir mi? 

Îsâ aleyhisselâmın, Allahü teâlâya çok ibâdet etdiği, tâ’ata çok rağbet etdiği husûsu 

da, tevâtür ile sâbitdir. Îsâ aleyhisselâm ilah olsaydı, ibâdet ve tâ’atda bulunmazdı. 

Çünki ilah, aslâ kendisine ibâdet etmez. [Bilakis başkaları ona ibâdet eder.] 

Papasın sözünün bâtıl olduğu buradan da anlaşılmakdadır. 

2 — İlah, Ona temâmen hulûl etmişdir. O, Tanrının oğludur diyorsunuz. Bu inanış 

yanlışdır. Çünki, ilah, cism ve araz [sıfat] olamaz. İlahın, bir cisme hulûl etmesi, 

imkânsızdır. Eğer, ilah cism olsaydı, başka bir cisme de hulûl ederdi. Cisme hulûl eden 

şey, cism olur ve hulûl edince iki cismin maddeleri birbirine karışır. Bu da, ilahın parçalanmasını 

îcâb etdirir. Eğer ilah, araz olsaydı, bir mahalle, mekâna muhtâc olurdu. 

Bu ise, ilahın başkasına muhtâc olması demekdir. Başkasına muhtâc olan ise, ilah 

olamaz. [İlahın, Îsâ aleyhisselâma hulûl etmesine sebeb, ne idi? Sebebsiz Îsâ aleyhisselâma 

hulûlü, tercihün bilâ müreccihdir. Bunun ise bâtıl olduğunu, (Cevâb Veremedi) 

kitâbımızda Allahü teâlânın bir olduğunu isbât ederken bildirmişdik.] 

3 — O, tanrı değildir. Fekat, tanrının bir parçası ona hulûl etmiş, yerleşmişdir 

diyorsunuz. Eğer Ona hulûl eden parça, ilahın ilah olmasında te’sîri var ise, bu parça 

ilahdan ayrılınca, temâmen ilahlığı bozulur. Eğer bu parça, ilahın ilah olmasında 

te’sîrli değilse, tanrının parçası olmamış olur. 

Îsâ aleyhisselâmın ilah, Tanrı olduğuna delîlin nedir? 

Papas — Ölüleri diriltdiği, anadan doğma körlerin gözünü açdığı ve Beras denilen, 

derideki çok kaşınan beyâz lekeleri iyi etdiği için, O tanrıdır. Böyle işleri ancak 

tanrı yapabilir. 

Fahreddîn Râzî — Delîl [alâmet] bulunmayınca, medlûlün [delîlin delâlet etdiği 

şeyin] bulunmıyacağı söylenebilir mi? Delîl bulunmayınca, medlûl de olmaz, var 

olmaz dersen, âlem yaratılmadan önce, ya’nî ezelde âlemi yaratanın yok olduğunu 

söylemiş olursun ki, bu bâtıldır. Çünki, âlem [bütün mahlûklar], yaratanın 

varlığına delîldir. 

Delîl bulunmayınca, medlûl bulunabilir dersen, ezelde mahlûklar yok iken yaratanın 

var olduğunu kabûl etmiş olursun. Fekat, Îsâ aleyhisselâm ezelde yok 

iken, ilahın Ona ezelde hulûl etdiğini söylersen, bunu delîlsiz kabûl etmiş olursun. 

Çünki, Îsâ aleyhisselâm sonradan yaratılmışdır. Ezelde var olması delîlin bulunmaması 

demekdir. Tanrının Îsâ aleyhisselâma hulûl etdiğini delîlsiz kabûl ediyorsun 

da, bana, sana, hayvanlara, otlara ve taşlara hulûl etmediğini nereden biliyorsun? 

Delîlsiz, bunlara hulûl etdiğini niçin kabûl etmiyorsun? 

Papas — İlahın Îsâ aleyhisselâma hulûl etmesi ile, sana, bana ve diğer varlıklara 

hulûl etmemesinin sebebi açıkdır. Çünki, Îsâ aleyhisselâmda mu’cizeler göründü. 

Sende, bende ve diğer varlıklarda böyle hârikulâde hâller görülmedi. Bundan 

ilahın Ona hulûl edip, bize ve diğer varlıklara hulûl etmediğini anlıyoruz. 

Fahreddîn Râzî — Îsâ aleyhisselâma hulûl etmesine delîl olarak, Onun mu’cizeler 

göstermesi olduğunu söylüyorsun. Delîl olmayınca ya’nî mu’cizeler görülme- 

– 371 –

yince, hulûl edemiyeceğini niçin söylüyorsun? Sende, bende ve diğer varlıklarda 

hârikalar, mu’cizeler bulunmadığı için tanrı bunlara hulûl etmez diyemezsin. 

Çünki, delîl olmadığı hâlde, medlûl bulunabilir demişdik. Buna göre, ilahın hulûl 

etmesi, delîlin bulunmasına, ya’nî hârikaların, mu’cizelerin görülmesine bağlı değildir. 

O hâlde, bana, sana, kediye, köpeğe, fareye de hulûl etdiğine inanman lâzım 

gelir. İlahın, bu aşağı mahlûklara hulûl etdiğini inandırmağa varan bir din, hak 

din olabilir mi? 

Asâyı [bastonu] ejder, yılan yapmak, ölüyü diriltmekden dahâ güçdür. Çünki, 

baston ile yılan, hiçbir bakımdan birbirine yakın değildir. Mûsâ aleyhisselâmın asâyı 

ejdere çevirdiğine inanıyorsunuz da, Ona, tanrı veyâ tanrının oğlu demiyorsunuz. 

Îsâ aleyhisselâma niçin tanrı veyâ şöyle böyle diyorsunuz? 

Papas, bu sözüme karşı diyecek hiç birşey bulamadı, susmağa mecbûr oldu. [İslâm 

âlimleri, hıristiyanlığı red için çok kitâb yazdı. Bunlar arasında, arabî ve türkçe 

(Tuhfet-ül-erîb), türkçe (Dıyâ-ül-kulûb), arabî (İzhâr-ül-hak) ile bunun türkçe 

tercemeleri (İbrâz-ül-hak) ve (Îzâh-ul-hak), arabî (Es-sırât-ul-müstekîm), türkçe 

(Îdâh-ul-merâm), türkçe ve ingilizce (Cevâb Veremedi), fârisî (Mîzân-ül-mevâzîn) 

ve arabî (İrşâd-ül-hiyâra), arabî ve fransızca (Redd-ül-cemîl) meşhûrdur. (Îdâh-ulmerâm) 

kitâbının başından birkaç sahîfesi, (Cevâb Veremedi) ve (İngiliz Câsûsunun 

İ’tirâfları)nın sonlarında basılmışdır. (İngiliz Câsûsunun İ’tirâfları), arabî, ingilizce 

ve türkce, m. 1991 de İstanbulda neşr edilmişdir. Bugün, hıristiyanların çoğu, 

İznik meclisindeki papasların kabûl etdikleri dört kitâbın, semâdan inen İncîl olduklarına 

inanıyorlar. Yuhannâ İncîlinde yazılmış olan, (Teslîs), dinlerinin esâsıdır. 

Îsâ Tanrı değildir. Tanrının Peygamberidir. Ebedî olan tek tanrı, onu çok seviyor. 

Onun her istediğini yapıyor, yaratıyor. Bunun için herşeyi ondan istiyoruz, ona ve 

onu temsîl eden putlarımıza, bu niyyet ile secde ediyoruz, yalvarıyoruz. Baba ve oğul, 

çok sevilen kimse demekdir, diyorlar. Tanrının oğlu demek, tanrı onu çok seviyor 

demekdir, diyorlar. Böyle inananlara (Ehl-i kitâb) denir. Îsâ aleyhisselâmda veyâ 

herhangi bir mahlûkda (Ülûhiyyet sıfatı) bulunduğuna inanan, meselâ, (O da, ebedîdir. 

Herşeyi yokdan var ediyor) diyen hıristiyanlar, (Müşrik) olur. Muhammed aleyhisselâma 

inanmadıkları, müslimân olmadıkları için, hepsi kâfirdirler.] 


İmâm-ı Rabbânî Müceddid-i elf-i sânî “kaddesallahü teâlâ esrârehül’azîz”, bu 

mektûbu molla Ârif Hutenî Bedahşîye yazmışdır. (Lâ ilâhe illallah) kelimesinin 

üstünlüklerini ve tenzîh makâmını ve (îmân-ı gayb)ı bildirmekdedir: 

Allahü teâlâya hamd olsun ve Onun seçdiği, sevdiği kullarına selâm olsun! 

Mevlânâ Muhammed Ârif Hutenî! Önce, bâtıl, bozuk ilâhları yok etmek, sonra hak 

olan ma’bûdü bilmek lâzımdır. Nasıl olduğu bilinen ve ölçülebilen herşey yok 

edilmeli, nasıl olduğu bilinmiyen bir Allaha îmân etmelidir. Bu yok bilmeği ve îmân 

etmeği en iyi anlatan kelime, (Lâ ilâhe illallah) güzel kelimesidir. Peygamberimiz 

“sallallahü aleyhi ve sellem”, (Zikrin en kıymetlisi, Lâ ilâhe illallah demekdir) buyurdu. 

Bir hadîs-i şerîfde, Rabbinden şöyle nakl etdi: (Yedi kat göklerin ve bunlarda 

bulunanların ve yedi kat yerin hepsi, Lâ ilâhe illallah kelimesi ile ölçülse, bu 

kelimenin sevâbı dahâ çok olur) buyuruldu. Nasıl dahâ çok olmaz ki, bu kelimenin 

bir kısmı, Allahü teâlâdan başka herşeyi, yerleri gökleri, Arşı, Kürsîyi, Levh ve 

Kalemi, bütün Âlemi ve âdemi hep yok etmekde, diğer kısmı da, yerlerin, göklerin, 

tek yaratıcısı, hak olan ma’bûdün var olduğunu bildirmekdedir. Allahü teâlâdan 

başka herşey, ister âfâkda [insanın dışında], ister enfüsde [insanın içinde] olsunlar, 

hepsi anlaşılabilen, ölçülebilen şeylerdir. Âfâk ve enfüs aynalarında görülen 

herşey de böyledir. Hepsinin yok bilinmesi lâzımdır. Bildiğimiz, öğrendiğimiz, 

hâtırımıza, hayâlimize gelen, duygu organlarımıza etki eden herşey de böyledir. Hep- 

– 372 –

si hâdis, mahlûkdurlar. Çünki, insanın bildiği, his etdiği herşey, kendi eseri, yapdığı 

şeydir. Bizim, Allahü teâlâyı tenzîh etmemiz, birşeye benzemez dememiz, benzetmek 

olur. Bizim anladığımız büyüklük, küçüklükdür. Tesavvufculara “kaddesallahü 

teâlâ esrârehümül’azîz” olan keşfler, tecellîler, müşâhedeler, hep Allahdan 

başka şeylerdir. Allahü teâlâ (Verâ-ül-verâ)dır. Ya’nî, ötelerin ötesidir. Bunların 

hiçbirine benzemez. İbrâhîm aleyhisselâm, kâfirlere, (Niçin kendi yapdığınız putlara 

tapıyorsunuz? Sizleri ve yapdığınız işleri Allahü teâlâ yaratdı!) dedi. Bunu 

Kur’ân-ı kerîm haber veriyor. İster elimizle yapmış olalım, ister aklımız ve hayâlimizle 

meydâna getirelim, yapdığımız şeylerin hepsi, Allahü teâlânın mahlûklarıdır. 

Hiçbirinin tapınmak için değerleri yokdur. Tapınılmağa hakkı olan, yalnız 

Allahü teâlâdır. O, bildiğimiz, düşünerek bulduğumuz şeylerin hiçbirine benzemez 

ve nasıl olduğu anlaşılamaz. Akl ve vehm Ona yaklaşamaz. Keşf ve şühûd, Onun 

büyüklüğü önünde yıkılıp kalır. Böyle bî-çûn ve bîçigûne olan [ya’nî hiçbirşeye benzemiyen 

ve akl ile anlaşılamıyan] yüce yaratıcıya, gayb yolu ile inanmakdan başka 

çâre yokdur. Çünki, görerek, düşünerek anlamağa kalkışarak inanmak, Ona inanmak 

olmaz. Kendi yapdığımız şeye îmân etmek olur. Bu şey de, Onun mahlûkudur. 

Bunu, Ona şerîk, ortak yapmış oluruz. Belki de, Ondan başkasına îmân etmiş oluruz. 

Böyle felâkete düşmekden Allahü teâlâya sığınırız. Gayba îmân edebilmek için, 

vehmin, hayâlin yetişemediği bir yaratana inanmak lâzımdır. Ondan hiçbirşeyin hayâlde 

yeri olmamalıdır. Bu ma’nâ vehm ve hayâlin dışında olan yakınlık mertebesinde 

ele geçer. Çünki, uzaklaşdıkca, vehm ile anlaşılması kolaylaşır ve hayâlde yer 

bulabilir. Bu ni’met, ancak Peygamberlere mahsûsdur. Gayb yolu ile îmân etmek, 

ancak bu büyüklere nasîb olmuşdur “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât”. Bunlara 

uyup, izlerinde gidenlerden de, dilediklerine ihsân ederler. Bütün mü’minlerin 

gayb yolu ile olan îmânları, vehmin karışmasından kurtulamaz. Çünki câhillere göre, 

(verâ-ül-verâ), uzaklık demekdir. Böyle anlayışda, vehm de işe karışır. O büyüklere 

göre ise “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât”, (verâ-ül-verâ) yakınlıkdadır. Böyle 

anlayışda, vehm işe karışamaz. Dünyâ durdukca ve dünyâ hayâtı ile yaşadıkca, 

gayba inanmakdan başka çâre yokdur. Çünki, burada görerek hâsıl olan îmân, bozukdur. 

Âhıret hayâtı başlayıp, vehm ve hayâlin kuvveti kalmayınca, görerek hâsıl 

olan (Îmân-ı şühûdî) kıymetli olur. Vehm ve hayâl tarafından bu îmâna bozuk 

şeyler karışdırılamaz. Sanırım ki, Resûlullah Muhammed aleyhisselâm, dünyâda Allahü 

teâlâyı görmekle şereflendiği için, Onun “sallallahü aleyhi ve sellem” îmânı, 

şühûdîdir demek güzel olur. Vehmden ve hayâlden hâsıl olan bozuk şeyler, o îmâna 

karışamamışdır. Çünki, başka mü’minlere Cennetde ihsân edilecek olan ni’met, 

o yüce Peygambere “aleyhi ve alâ âlihissalâtü vesselâm” bu dünyâda nasîb oldu. Bu, 

Allahü teâlânın çok büyük bir ni’metidir. Allahü teâlâ, ni’metlerini dilediğine ihsân 

eder. Allahü teâlâ, pek çok ni’met ihsân edicidir. 

Şunu iyi anlamalıdır ki, halîlullah İbrâhîm aleyhisselâm, Allahdan başka şeylere 

tapınmanın yanlış olduğunu pek güzel bildirdi. Müşrikliğe yol açacak kapılardan 

hepsini iyice kapadı. Bunun için, Peygamberlerin imâmı oldu. Hepsinden ileride 

oldu “aleyhi ve aleyhimüssalevâtü vettehıyyât”. Çünki, dünyâ hayâtında olan 

ilerlemenin en yüksek noktası, Allahdan başka tapınılacak hiçbirşey bulunmadığını 

iyi anlamakdır. Çünki, (Lâ ilâhe illallah) güzel kelimesinin ikinci parçasının bildirdiği, 

(İbâdet olunmağa hakkı olan, yalnız Allahü teâlâdır) sözünün tam ma’nâsı, 

ancak âhıretde anlaşılacakdır. Böyle olmakla berâber, Peygamberlerin sonuncusu 

“aleyhi ve aleyhimüssalevâtü vetteslîmât”, bu dünyâda, Allahü teâlâyı görmekle 

şereflendiği için, bu sözün tam ma’nâsından çok şeylere de, bu dünyâda kavuşmuşdur. 

Denilebilir ki, bu ma’nâdan, bu dünyâda mümkin olanı, o yüce Peygamberin 

gelmesi ile bildirilmişdir. Yine, diyebiliriz ki, zât-ı ilâhînin tecellîsi, bu dünyâda, 

ancak o yüce Peygambere nasîb oldu. Başkalarına, âhıretde nasîb olacağı bildirildi. 

Doğru yolda bulunanlara ve Muhammed Mustafânın izinde olanlara selâm 

olsun “aleyhi ve alâ âlihi minessalevâti efdalühâ ve minetteslîmâti ekmelühâ”! 

– 373 –

95 — HİLYE-İ SE’ÂDET 

[Ya’nî Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” görünüşü, tanınması]. 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” efendimizin, görünen bütün uzvlarının 

şekli, sıfatları, güzel huyları, temâm hayâtı, bütün incelikleri ile, çok geniş ve 

açık olarak, âlimler tarafından, senedleri, vesîkaları ile yazılmışdır. Bunlara (Siyer) 

kitâbları denir. Binlerle siyer kitâbından, ilk olarak yazılan, ibni İshakın 

“rahmetullahi teâlâ aleyh” (Sîret-i Resûlillah) kitâbı olup, bunu, ibni Hişâm Humeyrî 

aynı ism altında genişletmiş ve Alman müsteşriklerinden Westenfeld tarafından, 

yeniden tab’ edilmişdir. Allahü teâlâ, bütün Peygamberlerine vermiş olduğu 

mu’cizelerin hepsini Muhammed aleyhisselâma da verdi. Arabî (El-Mevâhibülledünniyye) 

ve fârisî (Medâric-ün-Nübüvve) kitâblarında ve (Mevâhib)den 

kısaltılmış olan (El-envâr-ül-Muhammediyye) kitâbında ve arabî (Huccetüllahi 

alel’âlemîn fî mu’cizâti-Seyyid-il-mürselîn) kitâbında, bunların çoğu yazılıdır. 

Biz, bu risâlemizi, Mısrdaki büyük islâm âlimlerinden imâm-ı Ahmed Kastalânî 

hazretlerinin, (Mevâhib-i ledünniyye) ismindeki iki cild kitâbından aldık. İslâm 

şâirlerinden Abdülbâkî efendi, bu kitâbı arabîden türkceye çevirmişdir. Bütün kitâbdan 

genclere lüzûmlu görülen kısmları, kısaca aşağıya yazılmışdır: 

Fahr-i kâinâtın “sallallahü aleyhi ve sellem” mubârek yüzü ve bütün a’zâ-i şerîfesi 

ve mubârek sesi, bütün insanların yüzlerinden ve a’zâsından ve seslerinden 

güzel idi. Mubârek yüzü, bir mikdâr yuvarlak idi. Neş’eli olduğu zemânda, mubârek 

yüzü ay gibi nûrlanırdı. Sevindiği, mubârek alnından belli olurdu. Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem”, gündüz nasıl görürse, gece dahî öyle görürdü. Önünde 

olanları gördüğü gibi, arkasında olanları dahî görürdü. Bunu isbât eden yüzlerce 

hâdise, kitâblarda yazılıdır. Gözde görmek halk eden Allahü teâlâ, diğer uzvda 

dahî halk etmeğe kâdirdir. Yana ve geriye bakacağı zemân, bütün bedeni ile dönüp 

bakardı. Yeryüzüne nazarı, semâya bakmasından ziyâde idi. Mubârek gözleri 

büyük idi. Mubârek kirpikleri uzun idi. Mubârek gözlerinde bir mikdâr kırmızılık 

vardı. Mubârek gözlerinin karası gâyet siyâh idi. Fahr-i âlemin “sallallahü teâlâ 

aleyhi ve sellem” alnı açık idi. Mubârek kaşları ince idi. Kaşları arası açık idi. 

İki kaşı arasında olan damar, hiddetlenince kabarır idi. Mubârek burnu gâyet güzel 

olup, orta yeri bir mikdâr yüksek idi. Mubârek başı büyük idi. Mubârek ağzı 

küçük değildi. Mubârek dişleri beyâz idi. Mubârek ön dişleri seyrek idi. Söz söylediği 

zemânda, sanki dişleri arasından nûr çıkardı. Allahü teâlânın kulları arasında 

ondan dahâ fasîh ve tatlı sözlü kimse görülmedi. Mubârek sözleri gâyet kolay 

anlaşılır, gönülleri alırdı ve rûhları cezb ederdi. Söz söylediği zemân, kelimeleri inci 

gibi dizilirdi. Bir kimse saymak istese, kelimeleri sayılmak mümkin idi. Ba’zan 

iyi anlaşılması için, üç kerre tekrâr ederdi. Cennetde Muhammed aleyhisselâm gibi 

konuşulacakdır. Mubârek sesi, kimsenin sesinin yetişemediği yere yetişirdi. 

Fahr-i âlem “sallallahü aleyhi ve sellem” güler yüzlü idi. Tebessüm ederek gülerdi. 

Gülerken, mubârek dişleri görünürdü. Güldüğü zemân, nûru dıvarlar üzerine 

ziyâ verirdi. Ağlaması da, gülmesi gibi hafîf idi. Kahkaha ile gülmediği gibi, 

yüksek sesle de ağlamazdı, amma mubârek gözlerinden yaş akar, mubârek göğsünün 

sesi işitilirdi. Ümmetinin günâhlarını düşünüp ağlardı ve Allahü teâlânın 

korkusundan ve Kur’ân-ı kerîmi işitince ve ba’zan da nemâz kılarken ağlardı. 

Fahr-i âlemin “sallallahü aleyhi ve sellem” mubârek parmakları iri idi. Mubârek 

kolları etli idi. Mubârek avuclarının içi geniş idi. Bütün vücûdünün kokusu, 

miskden güzel idi. Mubârek bedeni, hem yumuşak, hem de kuvvetli idi. Enes bin 

Mâlik diyor ki, Resûlullaha on sene hizmet etdim. Mubârek elleri ipekden yumuşak 

idi. Mubârek teri miskden ve çiçekden dahâ güzel kokuyordu. Mubârek kolları, 

ayakları ve parmakları uzun idi. Mubârek ayaklarının parmakları iri idi. Mubârek 

ayaklarının altı çok yüksek olmayıp, yumuşak idi. Mubârek karnı geniş olup, 

– 374 –

göğsü ile karnı berâber idi. Omuz başının kemikleri iri idi. Mubârek göğsü geniş 

idi. Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” kalb-i şerîfi, nazargâh-ı ilâhî idi. 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” çok uzun boylu olmayıp, kısa dahî değil 

idi. Yanına uzun bir kimse gelse, ondan uzun görünürdü. Oturduğu zemân, mubârek 

omuzu, oturanların hepsinden yukarı olurdu. 

Mubârek saçları ve sakallarının kılı çok kıvırcık ve çok düz değil, yaradılışda ondüle 

idi. Mubârek saçları uzundu. Önceleri kâkül bırakırdı, sonradan ikiye ayırır 

oldu. Mubârek saçlarını ba’zan uzatır, ba’zan da keser, kısaltırdı. Saç ve sakalını 

boyamazdı. Vefât etdiği zemânda, saç ve sakalında ak kıl, yirmiden az idi. Mubârek 

bıyığını kırkardı. Bıyıklarının uzunluğu ve şekli, mubârek kaşları kadar idi. Emrinde 

husûsî berberleri var idi. [Müslimânların da, sakalı bir tutam uzatması, fazlasını 

kesmesi, bıyıklarını kırkması sünnetdir.] 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” misvâkini ve tarağını yanından ayırmazdı. 

Mubârek saçını ve sakalını tararken aynaya nazar eylerdi. Geceleri mubârek 

gözlerine sürme çekerdi. 

Fahr-i kâinât “aleyhi ekmelüt-tehıyyât” önüne bakarak, sür’atle yürürdü. Bir 

yoldan geçdiği, güzel kokusundan belli olurdu. 

Fahr-i âlem “sallallahü aleyhi ve sellem” kırmızı ile karışık beyâz benizli olup, 

gâyet güzel, nûrlu ve sevimli idi. Bir kimse, Peygamber “aleyhissalâtü vesselâm” 

siyâh idi dese, kâfir olur. 

[O “sallallahü aleyhi ve sellem”, arab idi. Arab, lügatda, güzel demekdir. Meselâ, 

lisân-ı arab, güzel dil demekdir. Istılâh ma’nâsı ise, ya’nî coğrafyada arab demek, 

Arabistân ismindeki yarımadada doğup büyüyen, oranın ıklîmi, havası, suyu 

ve gıdâsı ile yetişen ve onların kanından olan kimse demekdir. Anadoludaki kandan 

gelenlere Türk, Bulgaristânda doğup büyüyenlere Bulgar, Almanyadakilere 

Alman dedikleri gibi, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” de Arabistân yarımadasında 

doğduğu için Arabdır. Arablar beyâz, buğday benizli olur. Bilhâssa Peygamberimizin 

“sallallahü aleyhi ve sellem” sülâlesi beyâz ve çok güzel idi. Zâten 

dedeleri İbrâhîm “aleyhisselâm”, beyâz olup, Basra şehri ehâlîsinden, Târuh isminde 

beyâz bir müslimânın oğlu idi. Kâfir olan Âzer, hazret-i İbrâhîmin “aleyhisselâm” 

babası değildi. Amcası ve üvey babası idi. 

Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” babası Abdüllahın güzelliği, Mısra kadar 

şöhret bulmuşdu ve alnındaki nûrdan dolayı, ikiyüze yakın kız, evlenmek 

için Mekkeye gelmişdi. Fekat, Muhammed aleyhisselâmın nûru, Âmineye nasîb 

oldu. 

Türkiyede ve birçok islâm memleketlerinde, bir asrdan beri, Abdüllahın evlendiği 

geceye, Regâib kandili ismini veriyorlar. Regâib gecesine böyle ma’nâ vermek 

doğru değildir. Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” dokuz aydan önce dünyâyı 

teşrîf etmiş olduğunu bildirmek olur ki, bu da, noksânlık ve kusûrdur. Her bakımdan, 

her insanın üstünde ve her bakımdan kusûrsuz olduğu gibi, Âmine valdemizi 

“rahmetullahi teâlâ aleyhâ” nûrlandırdığı zemân da, noksân ve kusûrlu değildi. 

Bu zemânın noksân olması, tıb ilminde ayb ve kusûr sayılmakdadır. 

Receb-i şerîfin ilk Cum’a gecesine Regâib gecesi denir. Çünki, Allahü teâlâ, bu 

gecede, mü’min kullarına, ragîbetler, ya’nî ihsânlar, ikrâmlar yapar. O gece yapılan 

düâ red olmaz ve nemâz, oruc, sadaka gibi ibâdetlere, katkat sevâb verilir. O 

geceye hurmet edenleri afv eyler. 

İslâmiyyetin ilk zemânlarında ve islâmiyyetden evvel, Receb, Zil-ka’de, Zil-hicce 

ve Muharrem aylarında harb etmek harâm idi. (Rıyâd-un-nâsıhîn) kitâbı, ikinci 

bâbı, sekizinci faslında buyuruyor ki, (Zâhidî ve Alî Cürcânî tefsîrlerinde ve birçok 

tefsîrde yazıyor ki, islâmiyyetden evvel, arablar, Receb veyâ Muharrem aylarında 

harb edebilmek için, ayların yerini değişdirir, ileri veyâ geri alırlardı. Resû- 

– 375 –

lullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, hicretin onuncu senesinde, doksanbin müslimân 

ile vedâ’ haccı yapdığı zemân: (Ey Eshâbım! Haccı tam zemânında yapıyoruz. 

Ayların sırası, Allahü teâlânın yaratdığı zemândaki gibidir!) buyurdu). Abdüllahın 

evlendiği sene, ayların yeri değişik idi. Receb ayı, Cemâzil-âhır yerinde idi. Ya’nî 

bir ay ileride idi. O hâlde, nûr-i Nübüvvetin, Âmine “rahmetullahi teâlâ aleyhâ” 

valdemize intikâli, şimdiki Cemâzil-âhır ayındadır. Regâib gecesinde değildir. 

Amcası Abbâs ile Abbâsın oğlu Abdüllah “radıyallahü anhümâ” da beyâz idi. 

Peygamberimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” kıyâmete kadar evlâdı da güzel ve 

beyâzdır. Meselâ, Ürdün emîri merhûm Abdüllah, İstanbula gelmişdi. Beyâz idi. 

Kadıköy müftîsi iken vefât eden fazîletli Ahmed Mekkî efendi “rahmetullahi 

aleyh” seyyid idi. Ecdâdı gibi, beyâz, kara kaşlı, iri siyâh gözlü ve çok sempatik, 

güzel yüzlü idi. Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” Eshâbı da, beyâz ve güzel 

idi. Osmân “radıyallahü anh” beyâz, sarışın idi. Resûlullahın “sallallahü aleyhi 

ve sellem”, rum imperatörü Herakliüs hükûmetine gönderdiği sefîri Dıhye-i kelbî 

çok güzel olup, İstanbul sokaklarında gezerken, yüzünü görmek için, rum kızları 

sokaklara çıkardı. Cebrâîl “aleyhisselâm” çok def’a Dıhye “radıyallahü anh” 

şeklinde gelirdi. 

Mısr, Şâm, Afrika, Sicilya ve İspanya yerlileri Arab değildir. Arablar, islâmiyyeti 

dünyâya yaymak için, Arabistân yarımadasından çıkarak buralara geldiklerinden, 

bugün buralarda da mevcûddur. Nitekim Anadoluda, Hindistânda ve 

başka memleketlerde de mevcûddur. Fekat, bugün bu memleketlerin hiçbirinin 

ehâlisini Arab diye ismlendirmek doğru olmaz. 

Ortaçağ, ya’nî kurûn-ı vustâ zemânının biricik ma’rifet ve medeniyyet lisânı olan 

ve zâten gramer ve fesâhat ve edebiyyât bakımından, bugün yeryüzünde mevcûd 

yediyüzyetmiş çeşid dilin en mükemmeli olan arabî lisânı, islâm medeniyyeti ile 

birlikde bütün bu memleketlere girmiş ve yerleşmişdi. O zemânlar, İspanyadaki 

İslâm üniversitelerine ve müslimân mekteblerine, ihtisâs kazanmağa giden Fransız 

ve diğer Avrupalılar, arabî birçok kelimeleri, bilhâssa ilmde ve fende kullanılan 

kelimeleri, kendi memleketlerine götürmüşler, kendi dillerine karışdırmışlardır. 

Bugün garb dillerinde birçok arabî kelimeler hâlâ kullanılmakdadır. 

[1947] senesinde Londrada basılmış, The British and Foreign Bible Society 

(İngilizlerin ve yabancıların İncîl cem’ıyyeti)nin, The Gospel in Many Tongues (Birçok 

dillerde bir âyet) ismindeki kitâbında, yediyüzyetmiş dürlü dilin herbiri ile yazılmış 

birkaç satırlık örnekler vardır. 

Mısr ehâlîsi esmerdir. Habeşistân ehâlîsi siyâhdır. Bunlara habeş denir. Zengibâr 

ehâlîsine Zencî denir. Bunlar da siyâhdır. Peygamberimizin “sallallahü aleyhi 

ve sellem” akrabâsını, arabları sevmek ve saymak ibâdetdir. Onları her müslimân 

sever. Anadoluya müsâfir gelen siyâh fellâhlar, habeşler, zencîler, hurmet ve 

ikrâm olunmak için, kendilerini, arab diye tanıtdırmış, Anadolunun saf müslimânları, 

sözlerine inanıp bunları sevmişlerdir. Çünki, bu sevgide siyâh, beyâz ayırımı 

yokdur. Siyâh bir müslimân beyâz bir kâfirden katkat dahâ üstün, dahâ kıymetli 

ve sevimlidir. İnsanın siyâh olması îmânın şerefini azaltmaz. Bilâl-i Habeşî hazretleri 

ve Resûlullahın çok sevdiği Üsâme siyâh idiler. Ebû Leheb ve Ebû Cehl kâfirleri 

beyâz idiler. Bu ikisinin kötülükleri ve aşağılıkları herkesce bilinmekdedir. 

Allahü teâlâ insanın rengine değil, îmânının kuvvetine ve takvâsına kıymet vermekdedir. 

Fekat, siyâhların kendilerini arab olarak tanıtmaları, islâm düşmanlarının, 

yehûdîlerin işlerine yaradı. Bir yandan, siyâh insanları, aşağı ve iğrenç olarak 

tanıtdılar. Bunları köle olarak kullandılar. Bir yandan da kara kedileri, köpekleri, 

arab arab diye çağırarak, gazete ve mecmû’alara yapdıkları siyâh resm ve karikatürlere 

arab diyerek, gençliğe, arabı siyâh olarak tanıtmağa, böylece, müslimân 

yavrularını Peygamberimizden “sallallahü aleyhi ve sellem” soğutmağa uğraşdılar. 

Bugün, Arabistânda, Mekke-i mükerreme ve Medîne-i münevverede bulunan- 

– 376 –

lar, asrlar boyunca, Afrikadan, Asyadan ve diğer yerlerden gelip yerleşen yabancıların 

soyundandır. Bu yabancılar siyâh olup, Allahın ve Resûlullahın âşıkları 

idiler. Sultân ikinci Abdülhamîd hânın “rahmetullahi aleyh” amirallerinden Eyyûb 

Sabri pâşa “rahmetullahi teâlâ aleyh”, beş cildlik türkçe (Mir’ât-ül-haremeyn) 

kitâbında, koca Mekke şehrinde, iki Arab evinin kalmış olduğunu yazmakdadır. 

Bugün ise hiç yokdur. Peygamberimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” vefâtında, 

Eshâb-ı kirâmın hepsi, sonra da evlâdları, cihâd için, dîn-i islâmı dünyâya 

yaymak için, Arabistândan çıkdı. İslâm ordusu, Asyanın ötelerine, Afrikaya, Kıbrısa, 

İstanbula, hâsılı her yere dağıldı. Allahın dînini, Onun kullarına tanıtmak için 

savaşdılar ve canlarını fedâ etdiler. Bu geniş topraklar, o mubârek şehîdlerle doludur. 

Evlâdlarını, yavrularını da, ilm öğrenmek için, o zemânlar dünyânın en üstün 

üniversitesi olup, fizik, kimyâ, astronomi, coğrafya ve hendesedeki tecribeleri 

ve ileri buluşları, bugün mevcûd eserlerinden anlaşılan, Bağdâd dârül-fünûn ve 

fakültelerine gönderdiler. Meşhûr zâlim ve kâfir Cengiz [asl adı Timoçindir] hânın 

torunu Hülâgü, 656 [m. 1258] senesinde, Bağdâd ehâlîsini, kadın, çocuk demeyip, 

sekizyüzbinden ziyâde müslimânı işkence ile öldürdüğü ve Bağdâdı yakıp yıkdığı 

zemân, yalnız kuyulara saklananlar ve bilhâssa Anadoluya kaçıp kurtulanlar 

sağ kalabilmişdi. İşte, Peygamber “sallallahü aleyhi ve sellem” efendimizin ve Eshâb-ı 

kirâmın “aleyhimürrıdvân” evlâdları, o zemân Anadolunun her tarafına, hele 

şark taraflarına yerleşmişdi. Bugün, şark bölgelerindeki zekî, sabrlı, çalışkan kimselerin 

ba’zıları, hep o mubârek insanların soyundandır. Bu bölgelerdeki insanların 

bir kısmı, Nûh aleyhisselâmın oğlu Yâfes evlâdından olup, çok eskiden orta Asyadan 

Anadoluya gelmiş, dağlarda göçebe hâlinde yaşayan, kaba, câhil insanlardır. 

Sokratın talebesinden târîhci Xenophon, Anadolunun şarkında, bunlardan 

ba’zılarını gördüğünü yazmakdadır. Bu insanların ikinci kısmı ise, şehrlerde oturan 

medenî, nâzik insanlardır. Bunların hemen hepsi, Peygamberimizin “sallallahü 

aleyhi ve sellem” ve Eshâb-ı kirâmın “aleyhimürrıdvân” evlâdlarıdır. İmâm-ı 

Hasen evlâdına (Şerîf), imâm-ı Hüseyn evlâdlarına (Seyyid) denir. Seyyidler, şerîflerden 

dahâ üstündür. Osmânlılar zemânında, Halebde seyyidlere ve şerîflere 

mahsûs bir mahkeme vardı. Bütün evlâdları orada kaydlı olup, yalancılar seyyidlik 

iddi’â edemezdi. [Mason Mustafâ Reşîd pâşa Tanzîmat ile bu mahkemeyi kaldırdı.] 

Van ile Hakkârî arasındaki meşhûr İrisân beğleri, Abbâsî halîfeleri evlâdından 

olup, Hülâgü katliâmından kurtulan bir yavrudan çoğalmışlardır. Bugün 

memleketimizin her tarafında, Eshâb-ı kirâmın “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în” 

evlâdı ve seyyidler vardır. Bunların kıymetini bilmeli, hurmetde ve hizmetde 

kusûr etmemeliyiz]. 

Güzel huyların hepsi Resûlullahda “sallallahü aleyhi ve sellem” toplanmışdı. 

Güzel huyları, Allahü teâlâ tarafından verilmiş olup, çalışarak, sonradan kazanmış 

değil idi. Bir müslimânın ismini söyliyerek, hiçbir zemân la’net etmemiş ve aslâ mubârek 

eli ile kimseyi döğmemişdir. Kendi için, hiçbir şeyden intikam almamışdır. Allah 

için intikam alırdı. Akrabâsına, Eshâbına ve hizmetcilerine tevâzu’ ederek, iyi 

mu’âmele eylerdi. Ev içinde çok yumuşak ve güler yüzlü idi. Hastaları ziyârete gider, 

cenâzelerde bulunurdu. Eshâbının işlerine yardım eder, çocuklarını kucağına 

alırdı. Fekat, kalbi bunlarla meşgûl değildi. Mubârek rûhu melekler âleminde idi. 

Resûlullahı “sallallahü aleyhi ve sellem” ansızın gören kimseyi korku kaplardı. 

Kendisi yumuşak davranmasaydı, Peygamberlik hâllerinden, aslâ kimse yanında 

oturamaz, sözünü işitmeğe tâkat getiremezdi. Hâlbuki, kendisi, hayâsından, mubârek 

gözleri ile kimsenin yüzüne bakmazdı. 

Fahr-i âlem “sallallahü aleyhi ve sellem”, insanların en cömerdi idi. Birşey istenip 

de, yok dediği görülmemişdir. İstenilen şey varsa verir, yoksa, cevâb vermezdi. 

O kadar iyilikleri, o kadar ihsânları vardı ki, rum imperatörleri, Îrân şâhları, o 

kadar ihsân yapamadılar. Fekat kendisi sıkıntı ile yaşamağı severdi. Öyle bir ha- 

– 377 –

yât yaşıyordu ki, yimek ve içmek hâtırına bile gelmezdi. Yemek getirin yiyelim veyâ 

falanca yemeği pişiriniz demezdi. Yemek getirirlerse yir, her ne meyve verseler 

kabûl ederdi. Ba’zan aylarca az yir, açlığı severdi. Ba’zan da çok yirdi. Yemeği 

üç parmakla yirdi. Yemek sonunda su içmezdi. Suyu otururken içerdi. Başkaları 

ile yemek yirken, herkesden sonra el çekerdi. Herkesin hediyyesini kabûl ederdi. 

Hediyye getirene karşılık olarak, katkat fazlasını verirdi. 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, hicretin sekizinci senesi, Ramezân-ı şerîfin 

onuncu Pazartesi günü, onikibin kahraman ile birlikde, Medîneden çıkarak 

Ramezânın yirminci Perşembe günü Mekke-i mükerremeyi feth eyledi. Ertesi 

Cum’a günü hutbe okurken, mubârek başında siyâh sarık sarılı idi. Mekkede onsekiz 

gün kalıp Huneyne gitdi. Sarığının ucunu sarkıtırdı. (Sarık, müslimânlar ile 

kâfirler arasını ayırır) buyururdu. Çeşidli elbise giymek âdeti idi. Yabancı devlet 

sefîrleri gelince süslenirdi. Ya’nî kıymetli ve nefîs elbise giyerek, güzel yüzünü gösterirdi. 

Önce, altın yüzük takardı. Sonra, taşı akîkden gümüş yüzük takdı. Yüzüğünü 

mühür olarak kullanırdı. Yüzüğü üzerinde (Muhammedün Resûlullah) yazılı 

idi. Erkeklerin altın yüzük takmaları, dört mezhebde de câiz değildir. Yatağı 

deriden olup, içi hurma ağacı iplikleri ile dolu idi. Ba’zan bu yatak üzerine, ba’zan 

yere serili deri üzerine, ba’zan da, hasır veyâ kuru toprak üzerine yatardı. Mubârek 

avucunun içini sağ yanağının altına koyup, sağ yanı üstüne yatardı. 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” zekât malı almaz, çiğ soğan ve sarmısak 

gibi şeyler yimez ve şi’r söylemezdi. 

Resûl-i ekrem “sallallahü aleyhi ve sellem” efendimiz, mîlâdın beşyüzyetmişbirinci 

[571] yılı nisan ayının yirmisine rastlıyan, Rebî’ul-evvel ayının onikinci Pazartesi 

gecesi, sabâha karşı, Mekke-i mükerreme şehrinde dünyâya gelmişdir. Dünyânın 

her tarafındaki müslimânlar, her sene, bu geceyi, mevlid kandili olarak tes’îd 

etmekdedir. Her yerde (Mevlid kasîdeleri) okunarak Resûlullah hâtırlatılmakdadır. 

Erbil sultânı Ebû Sa’îd Muzaffer-üd-dîn Kükbûrî bin Zeyneddîn Alî, mevlid 

gecelerinde şenlikler yapar, ikrâm ve ihsânlarda bulunurdu. Sultânın güzel ahlâkı, 

hayrât ve hasenâtı, İbni Hilligânın târîhinde ve (Huccetullahi alel’âlemîn)in 

ikiyüzotuzdördüncü sahîfesinde ve seyyid Abdülhakîm efendinin (Mevlid-i şerîf) 

risâlesinde uzun yazılıdır. Mevlid, doğum zemânı demekdir. Rebî’ul-evvel, ilkbehâr 

demekdir. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” nübüvvetden sonra, her 

yıl, bu geceye ehemmiyyet verirdi. Her Peygamberin ümmeti, kendi Peygamberinin 

doğum gününü bayram yapmışdı. Bugün de, müslimânların bayramıdır. Neş’e 

ve sevinç günüdür. Âdem aleyhisselâm rûh ile cesed arasında iken, O Peygamber 

idi. Âdem aleyhisselâm ve herşey, Onun şerefine yaratılmışdır. Arş ve gökler ve 

Cennetler üzerine, islâm harfleri ile mubârek ismi yazılmışdır. Ona (Muhammed) 

adını, dedesi Abdülmuttalib koydu. Onun adının yer yüzüne yayılacağını, herkesin 

Onu medh ve senâ edeceğini rü’yâda görmüşdü. Muhammed, çok medh olunan 

demekdir. Cebrâîl aleyhisselâmın, ilk gelerek, Peygamber olduğunu bildirmesi 

ve hicretde Mekke şehrindeki mağaradan çıkması ve Medîne-i münevverenin Kubâ 

köyüne ayak basması ve Mekkeyi feth için Medîneden çıkması ve vefâtı, hep 

pazartesi günü olmuşdur. Doğduğu zemân, göbeği kesilmiş ve sünnet olmuş görüldü. 

Yeryüzünü şereflendirince, şehâdet parmağını kaldırdı ve secde etdi. Melekler 

beşiğini sallardı. Beşikde iken konuşmağa başladı. (Mevâhib)in Zerkânî şerhinde 

diyor ki, (Hazret-i Abdüllah evlendiği zemân onsekiz ve hazret-i Âmine ondört 

yaşında idi. Hazret-i Âmine yirmi yaşında vefât etdi. Evvelâ mubârek annesi 

dokuz gün, sonra Ebû Lehebin câriyesi Süveybe bir kaç gün emzirdi. Sonra, Halîme-i 

Sa’diyye iki sene emzirdi. İki sene dahâ Benî Sa’d bin Bekr köyünde kalarak 

dört yaşında Mekkeye getirildi. Ayağa kalkdığı zemân, çocukların oyunlarını 

seyr ederdi. Oyuna karışmazdı. Altı yaşında iken, annesi Âmine “radıyallahü 

anhâ”, sekiz yaşında iken, dedesi Abdülmuttalib vefât etdi. Yirmibeş yaşında 

– 378 –

iken, Hadîce “radıyallahü anhâ” ile nikâh etdi, evlendi. Kırk yaşına gelince, Ramezân-ı 

şerîf ayında, Pazartesi günü, şehrin bir sâat şimâlindeki (Cebel-i hirâ) ve 

(Cebel-i nûr) denilen dağdaki mağarada, melek göründü. Bütün insanlara ve cinne 

Peygamber olduğu bildirildi. Evvelâ Cebrâîl “aleyhisselâm” geldi. Sonra üç sene, 

İsrâfîl “aleyhisselâm” gelip, ba’zı şeyler öğretdi. Fekat, Kur’ân-ı kerîm getirmedi. 

Sonra, Cebrâîl “aleyhisselâm” gelmeğe başlıyarak, bütün Kur’ân-ı kerîmi, 

yirmi senede indirdi. Cebrâîl “aleyhisselâm” kendisine yirmidörtbin kerre gelmişdi. 

[Hâlbuki, Âdem aleyhisselâma oniki kerre, Nûh aleyhisselâma elli kerre, İbrâhîm 

aleyhisselâma kırk kerre, Mûsâ aleyhisselâma dörtyüz kerre ve Îsâ aleyhisselâma 

on kerre gelmişdi.] Peygamberliğini üç sene izhâr etmeyip, sonra Hak teâlânın 

emri ile teblîg eyledi. 

Elliiki yaşında iken, Receb ayının yirmiyedinci gecesi, Mekke-i mükerremede, 

Cebrâîl “aleyhisselâm” gelip, Mescid-i harâmdan, Kudüsde, Mescid-i aksâya ve oradan 

göklere götürdü. Bu mi’râcda, Allahü teâlâyı baş gözü ile gördü. Bu gecede 

beş vakt nemâz farz oldu. [İkinci kısm, beşinci maddenin son sahîfesini okuyunuz!]. 

Elliüç yaşında iken, izn-i İlâhî ile, Medîne-i münevvereye hicret eyledi. Safer ayının 

yirmiyedinci perşembe günü sabâh erken evinden çıkarak, öğleden sonra 

Ebû Bekr-i Sıddîkın evine geldi. O gece, berâber çıkarak, Mekkenin beşbuçuk kilometre 

cenûb-i şark [güney doğu] tarafında bulunan (Sevr) dağındaki mağaraya 

geldiler. Denizden yediyüzellidokuz metre yüksek olan bu dağın yolu çok bozuk 

idi. Mubârek ayakları kanadı. Mağarada üç gece kalıp, pazartesi gecesi çıkdılar. 

Bir hafta yolculukla, efrencî Eylül ayının yirminci ve Rebî’ul-evvelin sekizinci pazartesi 

günü, Medînede Kubâ köyüne geldiler. Gece ile gündüzün müsâvî olduğu, 

Eylülün yirmiüçüncü gününü de burada geçirip, Rebî’ul-evvelin onikinci Cum’a 

günü Medîneye azîmet [hareket] etdiği ve aynı gün vâsıl olduğu (Beydâvî) tefsîrinde 

yazılıdır. Ömer-ül-Fârûk halîfe iken, bu seneki Muharrem ayının birinci günü, 

ya’nî hicretden yetmiş [70] gün evvel, müslimânların (Hicrî kamerî sene) başlangıcı 

oldu. Bu başlangıç günü, târîhcilere göre, mîlâdın altıyüzyirmiikinci [622] 

senesinde idi. Temmuz ayının onaltıncı Cum’a gününe rastladığı, Ahmed Ziyâ beğin 

1316 [m. 1898] baskılı (İlm-i hey’et) kitâbında yazılıdır. Kubâ köyüne ayak basdığı 

Eylül ayının yirminci günü, müslimânların (Hicrî şemsî sene) başlangıcıdır. 623. 

cü mîlâdî sene başı, hicrî şemsî ve kamerî senelerin birinci senelerinde oldu. 

Bir şemsî sene 365, 242 gündür. Ya’nî, 365 gün, 5 sâat, 48 dakîka, 47 sâniyedir. 

Bir kamerî sene 354, 367 gündür. Ya’nî, 354 gün, 8 sâat, 48,5 dakîkadır. 

Yirmiyedi kerre muhârebe yapmış, dokuzunda er olarak hücûm etmiş, diğerlerinde 

baş kumandanlık mevkı’inde bulunmuşdur. Gazâlarda iki dürlü bayrak 

kullanırdı. Râyesi siyâh idi. Livâsı dahâ küçük olup beyâz idi. Osmânlı Sancağının 

şeklini Timürtaş pâşanın bulduğunu birinci kısm, 29. cu maddede bildirmişdik. 

Medîne-i münevverede, kamerî altmışüç, şemsî sene hesâbı ile altmışbir yaşında 

iken 11 [m. 632] senesi Rebî’ul-evvel ayının onikinci pazartesi günü, öğleden 

evvel vefât edip, mubârek gömleği arkasında olarak, üç kerre yıkanıp, üç kat yeni 

beyâz kefene sarılıp, mubârek rûhu alındığı yere defn olundu. 

Server-i âlemin “sallallahü aleyhi ve sellem” mubârek gözleri uyur, kalb-i şerîfi 

uyumazdı. Aç yatıp tok kalkardı. Aslâ esnemezdi. Mubârek vücûdü nûrânî olup, 

gölgesi yere düşmezdi. Elbisesine sinek konmaz, sivrisinek ve diğer böcekler mubârek 

kanını içmezdi. Allahü teâlâ tarafından Resûlullah olduğu bildirildikden sonra, 

şeytânlar göklere çıkarak haber alamaz ve kâhinler söyleyemez oldu. 

Bir kimse, Rahmeten-lil-âlemîni “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” rü’yâda 

görse, muhakkak Onu görmüşdür. Çünki, şeytân Onun şekline giremez. 

Server-i âlem “sallallahü aleyhi ve sellem”, bizim bilmediğimiz bir hayât ile, şimdi 

hayâtdadır. Cesed-i şerîfi aslâ çürümez. Kabrinde bir melek durup, ümmetinin 

söyledikleri salevâti kendisine haber verir. Minberi ile kabr-i şerîfi arasına (Rav- 

– 379 –

da-i mutahhera) denir. Burası Cennet bağçelerindendir. 

Kabr-i şerîfini ziyâret etmek, tâ’atların büyüğü ve ibâdetlerin en kıymetlisidir. 

(Beni ziyâret edene şefâ’atim vâcib olur) buyurmuşdur. 

Server-i âlemin “sallallahü aleyhi ve sellem” üç veyâ dört yâhud beş erkek, dört 

kız evlâd-ı kirâmı, onbir zevce-i mutahherası, oniki amcası ve altı halası vardı. 

[İslâm düşmanları, gencleri aldatmak için, Peygamber “sallallahü aleyhi ve 

sellem” kadınlara, kızlara düşkün imiş diyerek ve habîs rûhlarına yakışan, çok çirkin 

şeyler söyleyerek ve yazarak küstahca iftirâ yapıyorlar. Hâlbuki, Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem” ilk olarak, yirmibeş yaşında evlenmiş, Hadîceyi “radıyallahü 

anhâ” almışdır. Kırk yaşında ve dul idi. Fekat, malı, cemâli, aklı, ilmi, şerefi, 

nesebi, iffeti ve edebi pek fazla idi. Yirmibeş sene berâber yaşayıp, hicretden 

üç sene evvel Mekkede, Ramezân-ı şerîf ayında vefât etdi. Bu hayâtda iken, Resûl-i 

ekrem “sallallahü aleyhi ve sellem” hiç evlenmemişdi. 

Ellibeş yaşında iken, Ebû Bekrin “radıyallahü anh” kızı; Âişe “radıyallahü 

anhâ” ile evlendi. Bunu, Hadîce-i kübrânın “radıyallahü teâlâ anhâ” vefâtından 

bir sene sonra, Allahü teâlânın emri ile nikâh eylemişdi. Ölünciye kadar, sekiz sene 

onunla yaşadı. 

Diğerlerini, hep Âişeden “radıyallahü anhünne” sonra, dînî, siyâsî sebeblerle 

veyâ merhamet ve ihsân ederek nikâh etdi. Bunların hepsi dul idi. Çoğu yaşlı idi. 

Meselâ, Mekkedeki kâfirlerin, müslimânlara eziyyet ve zararları dayanılamıyacak 

bir dereceye geldikde, Eshâb-ı kirâmın bir kısmı Habeşistâna hicret etmişdi. Habeş 

pâdişâhı Necâşî, Îsevî idi. Müslimânlara çeşidli şeyler sorup, aldığı olgun cevâblara 

hayrân kalarak îmâna geldi. Müslimânlara çok iyilik etdi. Îmânı za’îf 

olan Ubeydüllah bin Cahş, mal ve mevkı’ için nefsine aldanıp, meâzallah, mürted 

olmuş, dînini dünyâya değişmişdi. Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” halasının 

oğlu olan bu mel’ûn, karısı Ümm-i Habîbeyi de “radıyallahü anhâ” dinden 

çıkıp zengin olmağa cebr ve teşvîk etdi ise de, kadın, fakîrliğe ve ölüme râzı olacağını, 

fekat Muhammed aleyhisselâmın dîninden çıkmıyacağını söyleyince, bunu 

boşadı. Sürünerek, sefâletden ölmesini bekliyordu. Fekat, az zemânda kendi 

öldü. Ümm-i Habîbe, Mekkedeki Kureyş kâfirlerinin baş kumandanı Ebû Süfyânın 

kızı idi. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, o zemânlarda, Kureyş orduları 

ile, çok çetin muhârebelerle uğraşıyordu ve Ebû Süfyân, islâmiyyeti yok etmek 

için son gayreti ile çarpışıyordu. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, Ümm-i 

Habîbenin dîninin kuvvetini ve başına gelen çok acı hâli işitdi. Necâşîye mektûb 

yazıp, (Oradaki Ümm-i Habîbe ile evleneceğim. Nikâhımı yap! Sonra, kendisini 

buraya gönder!) şeklinde talebde bulundu. Necâşî dahâ önce müslimân olmuşdu. 

Mektûba çok hurmet edip, oradaki müslimânları serâyına da’vet ederek, ziyâfet 

verdi. Hicretin yedinci senesinde nikâh yapılıp, hediyye ve ihsânlarda bulundu. Bu 

sûretle, Ümm-i Habîbe, îmânının mükâfâtına kavuşarak, orada zengin ve râhat oldu. 

Onun sâyesinde, oradaki müslimânlar da râhat etdi. Cennetde, kadınlar kocalarının 

yanında bulunacakları için, Cennetin en yüksek derecesi ile de müjdelenmiş 

oldu ki, dünyânın bütün zevk ve ni’metleri, bu müjde yanında pek küçük kalır. 

Bu nikâh, Ebû Süfyânın “radıyallahü teâlâ anh” ilerde müslimân olmakla şereflenmesini 

hâzırlıyan sebeblerden birisi oldu. Görülüyor ki bu nikâh, kâfirlerin 

iftirâlarının ne kadar yanlış ve çürük olduğunu bildirdiği gibi, Resûlullahın “sallallahü 

aleyhi ve sellem” aklının, zekâsının, dehâsının, ihsânının ve merhametinin 

derecesini de göstermekdedir. 

İkinci misâl olarak; hazret-i Ömerin “radıyallahü anh” kızı Hafsa “radıyallahü 

anhâ” dul kalmışdı. Hicretin üçüncü senesinde, Ömer “radıyallahü anh”, Ebû Bekre 

ve Osmâna “radıyallahü anhümâ” kızımı alır mısın dedikde, düşüneyim, demişlerdi. 

Birgün, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, her üçü ve başkaları yanında 

iken, (Yâ Ömer! Seni üzüntülü görüyorum, sebebi nedir?) diye sordu. Bir şi- 

– 380 –

şedeki mürekkebin rengi kolay görüldüğü gibi, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” 

de, herkesin düşüncesini, bir bakışda anlardı. Lüzûm görürse sorardı. Ona, 

hattâ herkese doğru söylememiz farz olduğundan, Ömer de, (Yâ Resûlallah “sallallahü 

aleyhi ve sellem”! Kızımı Ebû Bekre ve Osmâna “radıyallahü anhüm” teklîf 

etdim, almadılar) gibi cevâb verdi. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, en 

çok sevdiği üç Eshâbının üzülmesini hiç istemediğinden, onları sevindirmek için, 

hemen buyurdu ki, (Yâ Ömer! Kızını, Ebû Bekrden ve Osmândan “radıyallahü anhüm” 

dahâ iyi birisine versem ister misin?). Ömer şaşırdı. Çünki, Ebû Bekrden ve 

Osmândan “radıyallahü anhüm” dahâ yüksek ve dahâ iyi kimse olmadığını biliyordu. 

(Evet, yâ Resûlallah!) dedi. (Yâ Ömer, kızını bana ver!) buyurdu. Bu sûretle, 

Hafsa “radıyallahü anhâ”, Ebû Bekrin ve Osmânın ve bütün mü’minlerin anneleri 

oldu ve bunlar, ona hizmetçi oldu ve Ebû Bekr ve Ömer ve Osmân “radıyallahü 

teâlâ anhüm”, birbirlerine dahâ yakın ve dahâ sevgili oldular “radıyallahü 

teâlâ anhüm”. 

Üçüncü bir misâl olarak kısaca söyliyelim ki, hicretin beş veyâ altıncı senesinde, 

Benî Mustalak kabîlesinden alınan yüzlerce esîr arasında, Cüveyriyye “radıyallahü 

anhâ”, kabîlenin reîsi Hârisin kızı idi. Bunu satın alıp âzâd ederek, kendilerine nikâh 

edince, Eshâb-ı kirâmın “aleyhimürrıdvân” hepsi, biz, Resûlullahın “sallallahü 

aleyhi ve sellem” âilesinin, annemizin akrâbasını câriye olarak, hizmetci olarak kullanmakdan 

hayâ ederiz dedi. Hepsi, esîrlerini âzâd etdi. Bu nikâh, yüzlerce esîrin âzâd 

olmasına sebeb oldu. Cüveyriyye “radıyallahü anhâ”, bu hâli her zemân söyliyerek 

öğünürdü. [Hâris de müslimân oldu.] Âişe “radıyallahü anhâ”, ben Cüveyriyyeden 

“radıyallahü teâlâ anhâ” dahâ hayrlı, dahâ bereketli bir kadın görmedim, derdi. 

Dördüncü misâl, Zeyneb-binti Huzeyme “radıyallahü anhâ”dır. 

Kitâbımız müsâid olmadığından, diğer misâlleri yazmağa imkân bulamadık. Aklı, 

iz’ânı ve insâfı olana da, bu üç misâl, hakîkati anlatmağa elbette yetişir. Şunu 

da söyliyelim ki, her bakımdan, insanların en kuvvetlisi olduğu hâlde, yalnız hayâtda 

olan dokuz âilesi ile yaşamışdı. O da, birkaç sene idi. O zemânlar, zâten hep 

harblerle uğraşıyor, evinde kaldığı günler nâdir oluyordu. Papasların yazdığı ve ahlâksızların, 

kendileri gibi sanarak söyledikleri gibi olsaydı, dahâ gençliğinde, genç 

kızlarla evlenip, az zemân sonra boşayarak, istediği kadar değişdirebilirdi. Nitekim 

torunu Hasen “radıyallahü anh” alıp boşamak sûretiyle yüze yakın güzel kız 

ile evlenmiş ve babası imâm-ı Alî “radıyallahü anh”, bir hutbesinde, (Ey müslimânlar! 

Oğlum Hasene kız vermeyiniz! O, kızları çabuk boşuyor, bırakıyor) buyurduğu, 

müslimânların da; (Kızlarımız ona fedâ olsun. Onun nikâhı ile şereflenmeleri 

onlara yetişir. Kızlarımızı ona vereceğiz) dedikleri meşhûrdur. Bedrde, Uhudda, 

Hendekde, Hayberde, Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” bir işâreti ile 

üstün düşmana karşı hücûm ederek, Ona canlarını fedâ eden o arslanlar, kızlarını 

Ona vermezler mi idi? Fekat O, istemedi. Mi’râc gecesi, Cennete girdiği zemân, 

Cennet hûrîlerine, bir zerre dönüp bakmamışdı. İslâm düşmanlarından Voltairin, 

Resûlullahın, hazret-i Zeynebi nikâh etmesini tiyatro olarak yazarak, âdî, alçak iftirâlar 

etdiği ve bu yüzden, düşmanı olan papadan tebrîk mektûbu aldığı, (Kâmûsül 

a’lâm)da Zeyneb isminde yazılıdır. (Mevâhib-i ledünniyye) tercemesi, 459. cu 

sahîfede diyor ki, (Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, halasının kızı Zeynebi, 

oğulluğu Zeyde nikâh etdi. Uzun zemân sonra, Zeyd “radıyallahü teâlâ anh” 

hâtunundan ayrılmak istediğini söyledi. (Niçin) buyurunca, hiçbir kötülüğünü 

görmedim. Hep iyilik gördüm. Fekat, nesebinin şerefi ile öğünüyor, başıma kakıyor 

dedi. Bunlara ehemmiyyet verme. Hâtununu bunun için boşama buyurdu ise 

de, Allahü teâlâ, Resûlünün buna mâni’ olmasını men’ eyledi. Zeyd de, Zeynebi 

boşadı. Allahü teâlâ, Resûlüne Zeynebi nikâh eyledi ve onu istemesini emr buyurdu). 

Dâvüd aleyhisselâmın yüz nikâhlısı ile üçyüz câriyesi vardı. Süleymân aleyhisselâmın 

üçyüz zevcesi ile yediyüz câriyesi vardı. Voltaire, bu Peygamberleri ağ- 

– 381 –

zına almıyor da, Resûlullahın, emr olunarak bir hâtun almasına saldırıyor. 

Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” çok evlenmesinin mühim bir sebebi 

de, ahkâm-ı islâmiyyeyi bildirmek içindi. Hicâb âyeti gelmeden, ya’nî kadınların 

örtünmeleri emr olunmadan önce, kadınlar da Resûlullaha gelip, bilmediklerini 

sorar, öğrenirlerdi. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” birinin evine gitse, kadınlar 

da gelir, oturur, dinler, istifâde ederlerdi. Hicâb âyeti gelip, kadınların yabancı 

erkeklerle oturmaları, konuşmaları yasak edilince, yabancı kadınları kabûl 

etmedi. Onların, bilmediklerini, mubârek zevcesi hazret-i Âişeden sorup öğrenmelerini 

emr eyledi. Gelip soranların çokluğundan, hazret-i Âişe, hepsine cevâb 

yetişdirmeğe vakt bulamıyordu. Bu mühim hizmeti kolaylaşdırmak ve hazret-i Âişenin 

yükünü hafîfletmek için, lâzım olduğu kadar hanımı nikâh etdi. Kadınlara 

âid yüzlerle nâzik bilgileri, müslimân kadınlarına, mubârek zevceleri yolu ile bildirdi. 

Zevceleri bir olsaydı, bütün kadınların ondan sorması güç ve hattâ imkânsız 

olurdu.] 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” ümmî idi. Ya’nî kitâb okumamış, yazı 

yazmamış, kimseden bir ders görmemiş idi. Mekkede doğup, büyüyüp, belli kimseler 

arasında yetişip, seyâhat etmemiş iken, Tevrâtda ve İncîlde ve Yunan ve Roma 

devrlerinde yazılmış kitâblarda bulunan bilgilerden, hâdiselerden haber verdi. 

İslâmiyyeti bildirmek için, müslimânlara mektûblar yolladı. Hicretin altıncı senesinde 

Rum, Îrân ve Habeş hükümdârlarına ve diğer arab pâdişâhlarına mektûblar 

gönderdi. Îrân şâhı Hüsrev Pervîz, mektûbu parçaladı. Getiren Sahâbîyi şehîd 

etdi. Az zemân sonra, oğlu Şîrûye tarafından öldürüldü. Hizmetine altmışdan ziyâde 

ecnebî sefîr gelmişdir. Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” peygamberliğini 

işiten herkesin, Ona îmân etmesi vâcibdir. İşitdikden sonra, îmân etmeden 

vefât eden, Cehenneme girecek ve orada sonsuz olarak azâb çekecekdir. 

Fahr-i âlemin “sallallahü aleyhi ve sellem” ismleri, hâlleri, Tevrâtda ve İncîlde 

yazılı idi. Yehûdî ve hıristiyanlar, teşrîf etmesini bekliyordu. Fekat, kendi cinslerinden 

gelmeyip, arabdan geldiği için ba’zıları kıskandı, inkâr etdi. Hâlbuki, birçok 

âlimleri ve akllıları, insâf edip müslimân oldu. Onun peygamber olduğuna inanmamak, 

Onun büyüklüğünü, üstünlüğünü anlamamak, Onun kıymetini, şerefini 

azaltmaz. Allahü teâlâ, (İnşirâh) sûresinde, (Senin zikrini yükseltdim), kendi ismimin 

yanında olarak, her yerde söylenir buyurdu. Yeryüzünde, bir derece batıya 

gidildikde, nemâz vaktleri dört dakîka sonra başladığı için, dünyânın her yerindeki 

müslimânlar, her günün her dakîkasında ezân okumakda, Onun mubârek ismi, 

her yerde her ân, saygı ve sevgi ile söylenmekdedir. 

Bir kimse, her işinde, Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” dînini kabûl etmezse 

mü’min olmaz. Onu, kendi cânından çok sevmezse, îmânı temâm olmaz. 

Bütün insanların ve cinnîlerin Peygamberidir. Her asrda yaşıyan her milletin Ona 

uyması vâcibdir. Her mü’minin, Onun dînine yardım etmesi, Onun ahlâkı ile huylanması, 

Onun mubârek ismini çok söylemesi, ismini söyledikde ve işitdikde, saygı 

ile ve sevgi ile salât-ü selâm getirmesi, mubârek cemâlini görmeğe âşık olması, 

Onun getirdiği Kur’ân-ı kerîmi ve islâmiyyeti sevmesi ve hurmet etmesi lâzımdır. 

(Mir’ât-i kâinât)da diyor ki, (Câhiller ve tenbeller, “sallallahü aleyhi ve sellem” 

yerine birkaç harf yazıyor. Bu doğru değildir. Çok sakınmalıdır.) 

İbni Âbidîn, nemâz bahsinde diyor ki, (Ömründe bir kerre, salevât getirmek farzdır. 

Her söyleyince, işitince, okuyunca, yazınca, bir kerre getirmek vâcib, tekrâr 

edildiklerinde müstehâbdır.) 

Dostlarımın ayrılığından, kalbim kan ağlıyor. 

onları hâtırladıkca, iliklerim yanıyor. 

– 382 –

96 — MUHAMMED ALEYHİSSELÂMIN AHLÂKI 

Aşağıdaki yazı, (Rıyâd-un-nâsıhîn) kitâbının üçüncü kısm, ikinci bâb, onuncu 

faslından terceme edilmişdir: 

Allahü teâlâ, sevgili Peygamberine verdiği iyilikleri, ihsânları sayarak, Onun mubârek 

kalbini okşarken, kendine güzel huylar verdiğini, (Sen güzel huylu olarak 

yaratıldın) meâlindeki âyet-i kerîme ile bildirmekdedir. Akreme buyuruyor ki, Abdüllah 

ibni Abbâsdan işitdim: Bu âyet-i kerîmedeki (Huluk-ı azîm), ya’nî güzel huylar, 

Kur’ân-ı kerîmin bildirdiği ahlâkdır. (Hadâik-ul-hakâyık) kitâbında diyor ki, 

(Âyet-i kerîmede, (Sen huluk-ı azîm üzeresin) buyuruldu. Huluk-ı azîm demek, Allahü 

teâlâ ile sır, gizli şeyleri bulunmak, insanlar ile de güzel huylu olmak demekdir. 

Çok kimselerin islâm dînine girmesine, Resûlullahın güzel ahlâkı sebeb oldu). 

Muhammed aleyhisselâmın bin mu’cizesi göründü, dost düşman herkes de bunu 

söyledi. Bu kadar mu’cizelerin en kıymetlisi, edebli olması ve güzel huyları idi. 

(Kimyâ-i Se’âdet) kitâbında diyor ki, (Ebû Sa’îd-i Hudrî “radıyallahü teâlâ anh” 

buyurdu ki, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, hayvana ot verirdi. Deveyi 

bağlardı. Evini süpürürdü. Koyunun sütünü sağardı. Ayakkabısının söküğünü 

dikerdi. Çamaşırını yamardı. Hizmetcisi ile birlikde yirdi. Hizmetcisi el değirmeni 

çekerken yorulunca, ona yardım ederdi. Pazardan öte beri alıp torba içinde eve 

getirirdi. Fakîrle, zenginle, büyükle, küçükle karşılaşınca, önce selâm verirdi. 

Bunlarla müsâfeha etmek için, mubârek elini önce uzatırdı. Köleyi, efendiyi, beği, 

siyâhı ve beyâzı bir tutardı. Her kim olursa olsun, çağırılan yere giderdi. Önüne 

konulan şeyi, az olsa da, hafîf, aşağı görmezdi. Akşamdan sabâha ve sabâhdan 

akşama yemek bırakmazdı. Güzel huylu idi. İyilik etmesini sever idi. Herkesle iyi 

geçinirdi. Güler yüzlü, tatlı sözlü idi. Söylerken gülmezdi. Üzüntülü görünürdü. 

Fekat, çatık kaşlı değildi. Aşağı gönüllü idi. Fekat, alçak tabî’atli değildi. Heybetli 

idi. Ya’nî saygı ve korku hâsıl ederdi. Fekat, kaba değildi. Nâzik idi. Cömerd idi. 

Fekat, isrâf etmez, fâidesiz yere birşey vermezdi. Herkese acır idi. Mubârek başı 

hep önüne eğik idi. Kimseden birşey beklemezdi. Se’âdet, huzûr isteyen, Onun gibi 

olmalıdır.) 

(Mesâbîh) kitâbında, Enes bin Mâlik “radıyallahü anh” buyuruyor ki, (Resûlullaha 

“sallallahü aleyhi ve sellem” on sene hizmetcilik etdim. Bana bir kerre üf 

demedi. Şunu niçin böyle yapdın, bunu niçin yapmadın buyurmadı). Yine (Mesâbîh)de, 

Enes bin Mâlik diyor ki, (Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” insanların 

en güzel huylusu idi. Beni birgün, bir yere gönderdi. Vallahi gitmem dedim. 

Fekat, gidecekdim. Emrini yapmak için dışarı çıkdım. Çocuklar sokakda oynuyordu. 

Onların yanından geçerken arkama bakdım. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve 

sellem” arkamdan geliyordu. Mubârek yüzü gülüyordu. (Yâ Enes! Dediğim yere 

gitdin mi?) buyurdu. Evet gidiyorum yâ Resûlallah “sallallahü aleyhi ve sellem” 

dedim). 

Ebû Hüreyre “radıyallahü anh” diyor ki, (Bir gazâda, kâfirlerin yok olması için 

düâ buyurmasını söyledik. (Ben, la’net etmek için, insanların azâb çekmesi için gönderilmedim. 

Ben, herkese iyilik etmek için, insanların huzûra kavuşması için gönderildim) 

buyurdu). Enbiyâ sûresinin yüzyedinci âyetinde meâlen, (Seni, âlemlere 

rahmet, iyilik için gönderdik) buyuruldu. 

Ebû Sa’îd-i Hudrî “radıyallahü anh” buyurdu ki, (Resûlullahın “sallallahü 

aleyhi ve sellem” hayâsı, bâkire islâm kızlarının hayâlarından dahâ çokdu). 

Enes bin Mâlik “radıyallahü anh” diyor ki, (Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” 

bir kimse ile müsâfeha edince, o kimse elini çekmedikce, mubârek elini ondan 

ayırmazdı. O kimse, yüzünü çevirmedikce, mubârek yüzünü ondan çevirmezdi. 

Bir kimsenin yanında otururken iki diz üzerinde oturur, ona saygı olmak 

için mubârek bacağını dikip oturmazdı). 

– 383 –

Câbir bin Sümre “radıyallahü anh” diyor ki, (Resûlullah “sallallahü aleyhi ve 

sellem” az konuşurdu. Lüzûmlu olduğu zemân veyâ birşey sorulunca söylerdi). Bundan 

anlaşılıyor ki, her müslimânın (Mâlâ-ya’nî), fâidesiz şey söylememesi, susması 

lâzımdır. Mubârek sözlerinde tertîl ve tersîl vardı. Ya’nî, gâyet açık ve metodlu 

konuşur ve kolay anlaşılırdı. 

Enes bin Mâlik “radıyallahü anh” buyuruyor ki, (Resûl “aleyhisselâm” hastayı 

ziyârete gider, cenâze arkasında yürür, çağrılan yere giderdi. Eşeğe de binerdi. 

Resûl aleyhisselâmı Hayber gazâsında gördüm. Yuları bir ip olan eşek üzerinde 

idi. Resûl “aleyhisselâm” sabâh nemâzından çıkınca, Medîne çocukları ve işçileri 

su dolu kablarını önüne getirirler. Mubârek parmağını içine sokmasını dilerlerdi. 

Kış ve soğuk su olsa da, herbirine mubârek parmağını sokar, gönüllerini yapardı). 

Yine Enes “radıyallahü anh” diyor ki, (Bir küçük kız, Resûl aleyhisselâmın elini 

tutup bir iş için götürseydi, birlikde gider, müşkilini hâl ederdi). 

Câbir “radıyallahü anh” diyor ki, (Resûl aleyhisselâmdan birşey istenip de 

yok dediği işitilmedi). 

Enes bin Mâlik “radıyallahü teâlâ anh” buyuruyor ki, (Resûl “aleyhisselâm” ile 

birlikde gidiyordum. Üzerinde bürd-i Necrânî vardı. Ya’nî Yemen kumaşından bir 

palto vardı. Arkadan bir köylü gelip, yakasından öyle çekdi ki, paltonun yakası mubârek 

boynunu çizdi, yeri kaldı. Resûl “aleyhisselâm” geriye döndü. Köylü zekât 

malından birşey istedi. Resûl “aleyhisselâm”, onun bu hâline güldü. Ona birşey verilmesi 

için emr buyurdu). (Tetimmet-ül mazher) kitâbında diyor ki, (Buradan anlaşılacağına 

göre, insanların başında bulunan kimsenin, Resûl aleyhisselâma uyarak, 

bunların ezâ ve sıkıntılarına katlanması lâzımdır. Zâten sıkıntıya katlanmak, 

herkes için iyi bir huydur. Üstlerin katlanması ise dahâ güzel olur). 

(Zâd-ül Mukvîn) kitâbında diyor ki, (Resûl aleyhisselâmın komşusu bir ihtiyâr 

kadın vardı. Kızını Resûl aleyhisselâma gönderdi. Nemâz kılmak için örtünecek 

bir elbisem yok. Bana, nemâzda örtünecek bir elbise gönder diye yalvardı. Resûl 

aleyhisselâmın o ânda başka elbisesi yokdu. Mubârek arkasındaki antârîyi çıkarıp, 

o kadına gönderdi. Nemâz vakti gelince, elbisesiz mescide gidemedi. Eshâb-ı 

kirâm “radıyallahü teâlâ aleyhim ecma’în”, bu hâli işitince, Resûl “aleyhisselâm” 

o kadar cömerdlik yapıyor ki, gömleksiz kalıp, mescide cemâ’ate gelemiyor. Biz 

de herşeyimizi fakîrlere dağıtalım dediler. Allahü teâlâ, hemen İsrâ sûresinin yirmidokuzuncu 

âyetini gönderdi. Önce habîbine, hasîslik etme, birşey vermemezlik 

yapma buyurup, sonra da, sıkıntıya düşecek ve nemâzı kaçırarak, üzülecek kadar 

da dağıtma! Sadakada ortalama davran buyurdu. O gün, nemâzdan sonra, hazret-i 

Alî “kerremallahü vecheh”, Resûlullahın yanına gelip, (Yâ Resûlallah “sallallahü 

aleyhi ve sellem”! Bugün, çoluk çocuğuma nafaka yapmak için sekiz dirhem 

gümüş ödünc almışdım. Bunun yarısını size vereyim. Kendinize antârî alınız) 

dedi. Resûl “aleyhisselâm” çarşıya çıkıp, iki dirhem ile bir antârî satın aldı. Geri 

kalan iki dirhem ile yiyecek almağa giderken gördü ki, bir a’mâ oturmuş, Allah rızâsı 

için ve Cennet elbiselerine kavuşmak için, bana kim bir gömlek verir diyordu. 

Almış olduğu antârîyi bu a’mâya verdi. A’mâ, antârîyi eline alınca, misk gibi 

güzel koku duydu. Bunun, Resûl aleyhisselâmın mubârek elinden geldiğini anladı. 

Çünki, Resûl aleyhisselâmın bir kerre giydiği herşey, eskiyip dağılsa bile, parçaları 

da misk gibi güzel kokardı. A’mâ düâ ederek, (Yâ Rabbî! Bu gömlek hurmetine, 

benim gözlerimi aç) dedi. İki gözü hemen açıldı. Resûl “aleyhisselâm”ın 

ayaklarına kapandı. Resûl “aleyhisselâm” oradan ayrıldı. Bir dirhem ile bir antârî 

satın aldı. Bir dirhem ile de yiyecek satın almağa giderken, bir hizmetci kızın ağladığını 

gördü. (Kızım, niçin böyle ağlıyorsun?) buyurdu. Bir yehûdînin hizmetcisiyim. 

Bana bir dirhem verdi. Yarım dirhem ile bir şişe ve yarım dirhem ile de yağ 

satın al dedi. Bunları alıp gidiyordum. Elimden düşdü. Hem şişe, hem de yağ gitdi. 

Şimdi ne yapacağımı şaşırdım dedi. Resûl “aleyhisselâm”, son dirhemini kıza 

– 384 –

verdi. (Bununla şişe ve yağ al. Evine götür) buyurdu. Kızcağız, eve geç kaldığım 

için, yehûdînin beni döğeceğinden korkuyorum dedi. Resûl “aleyhisselâm”, (Korkma! 

Seninle birlikde gelir, sana birşey yapmamasını söylerim) buyurdu. Eve gelip, 

kapıyı çaldılar. Yehûdî kapıyı açıp, Resûlullahı “sallallahü aleyhi ve sellem” 

görünce şaşırıp kaldı. Yehûdîye, olanı biteni anlatıp, kıza birşey yapmaması için 

şefâ’at buyurdu. Yehûdî, Resûlullahın ayaklarına kapanıp, (Binlerce insanın baş 

tâcı olan, binlerce arslanın, emrini yapmak için beklediği ey koca Peygamber! Bir 

hizmetci kız için, benim gibi bir miskînin kapısını şereflendirdin. Yâ Resûlallah! 

Bu kızı senin şerefine âzâd etdim. Bana îmânı, islâmı öğret. Huzûrunda müslimân 

olayım) dedi. Resûl “aleyhisselâm”, ona müslimânlığı öğretdi. Müslimân oldu. Evine 

girdi. Çoluğuna çocuğuna anlatdı. Hepsi müslimân oldu. Bunlar, hep Resûlullahın 

“sallallahü aleyhi ve sellem” güzel huylarının bereketi ile oldu. 

O hâlde, ey müslimân! Sen de Resûlullahın “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” 

güzel huyları gibi ahlâklanmalısın! Hattâ, Allahü teâlânın ahlâkı ile ahlâklanmak, 

her müslimâna lâzımdır. Çünki, Resûl “aleyhisselâm” (Allahü teâlânın ahlâkı 

ile huylanınız!) buyurdu. Meselâ, Allahü teâlânın sıfatlarından biri (Settâr)dır. 

Ya’nî günâhları örtücüdür. Müslimânın da din kardeşinin aybını, kusûrunu 

örtmesi lâzımdır. Allahü teâlâ, kullarının günâhlarını afv edicidir. Müslimânlar 

da, birbirlerinin kusûrlarını, kabâhatlerini afv etmelidir. Allahü teâlâ kerîmdir, 

rahîmdir. Ya’nî lutfü, ihsânı boldur ve merhameti çokdur. Müslimânın cömerd 

ve merhametli olması lâzımdır. Bütün güzel ahlâk da böyledir. 

Resûl aleyhisselâmın güzel huyları pek çokdur. Her müslimânın bunları öğrenmesi 

ve bunlar gibi ahlâklanması lâzımdır. Böylece, dünyâda ve âhıretde felâketlerden, 

sıkıntılardan kurtulmak ve O iki cihân efendisinin “sallallahü teâlâ aleyhi 

ve sellem” şefâ’atine kavuşmak nasîb olur. 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” şu düâyı çok okurdu: (Allahümme innî 

es’elüke-ssıhhate vel-âfiyete vel-emânete ve hüsnel-hulkı verrıdâe bilkaderi birahmetike 

yâ Erhamerrâhimîn). Bunun ma’nâsı, (Ya Rabbî! Senden, sıhhat ve âfiyet 

ve emânete hıyânet etmemek ve güzel ahlâk ve kaderden râzı olmak istiyorum. 

Ey merhamet sâhiblerinin en merhametlisi! Merhametin hakkı için, bunları bana 

ver!) demekdir. Biz zevallılar da, ulu ve şanlı Peygamberimiz gibi düâ etmeliyiz! 

Uyan sevdiğim gençlik, bütün ümmîdler sende, 

Uyan ey Anadolu, ey azîzler diyârı! 

Asr-ı se’âdetdeki adâlet, yeryüzünde, 

yeniden te’sîs olsun, gelsin islâm behârı, 

Ceddinin torunusun o kan damarındadır, 

İstersen neler olur, rûhları yanındadır. 

Resûlullahın aşkı, kalbinde, kanındadır. 

O senden yüzçevirmez, ara hakîkî yârı! 

Sarıl güzel dînine, güzel ahlâkı ihyâ et! 

Sünnetin ışığında, gitsin, yok olsun zulmet. 

Doğsun islâm güneşi ve hakîkî se’âdet, 

yeniden zuhûr etsin, budur islâm şiârı! 


97 — RESÛLULLAHIN “sallallahü aleyhi ve sellem” 

ANA, BABA VE DEDELERİ, HEP MÜ’MİN İDİ 

Seyyid Abdülhakîm “rahmetullahi teâlâ aleyh” efendinin bir mektûbudur. 

Sôfiyye-i aliyyenin büyüklerinden, şeyh Ebül-Hasen-i Şâzilînin “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” talebesi, şeyh Ebül-Abbâs Mürsînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” yetişdirdiği 

Evliyânın en yükseği olan imâm-ı Busayrî “rahmetullahi teâlâ aleyh” yazmış 

olduğu (Kasîde-i hemziyye)de, Peygamberimizi “sallallahü aleyhi ve sellem” 

medh ederken, (O en iyi insanın, anaları, babaları da, hep iyi idi. Allahü teâlâ, mahlûkları 

arasında, Onun için en iyi anaları, babaları seçdi) demekdedir. 

Çeşidli islâm dillerinde yazılmış mevlidlerin hepsinde, Peygamberimizin ana ve 

babasının tertemiz oldukları yazılıdır. Meselâ, vatanımızın her köşesinde, her zemân 

seve seve okunan Süleymân Çelebînin mevlidinde şöyle yazılıdır: 

Mustafâ nûrunu, alnında kodu, 

Bil Habîbim nûrudur, bu nûr dedi. 

Kıldı ol nûr, anın alnında karar, 

Kaldı anın ile, nice rûzigâr. 

Sonra Havvâ alnına, nakl etdi bil, 

Durdu anda dahî nice ay ve yıl. 

Şis doğdu, ona nakl etdi nûr, 

Anın alnında, tecellî kıldı nûr. 

İrdi İbrâhîm ve İsmâ’île hem, 

Söz uzanır, ger kalanın der isem. 

İşbu resm ile müselsel, muttasıl, 

Tâ olunca Mustafâya müntekıl. 

Geldi çün ol rahmeten lil âlemîn, 

Vardı nûr, anda karâr kıldı hemîn. 

Peygamberimizin “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” ve bütün Peygamberlerin 

“aleyhimüsselâm” babalarının ve analarının hiçbiri kâfir değil, aşağı kimseler 

değildi. Bunu isbât eden âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîflerden ba’zıları şunlardır: 

1 — Kur’ân-ı kerîmden sonra en kıymetli, en doğru kitâb olan (Buhârî-yi şerîf)deki 

bir hadîs-i şerîfde, Peygamberimiz buyurdu ki: (Her asrda, her zemânda 

yaşıyan insanların en iyilerinden, seçilmişlerinden dünyâya getirildim). 

2 — Binlerle hadîs kitâblarından ikinciliği kazanmış olan, imâm-ı Müslimin “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” kitâbındaki hadîs-i şerîfde, (Allahü teâlâ, İsmâ’îl “aleyhisselâm” 

evlâdından, Kinâne ismindeki kimseyi ve onun sülâlesinden, Kureyş ismindeki 

zâtı beğendi, seçdi. Kureyş evlâdından da, Hâşim oğullarını sevdi. Onlardan 

da, beni süzüp seçdi) buyurdu. 

3 — Tirmizînin bildirdiği hadîs-i şerîfde, (Allahü teâlâ, insanları yaratdı. Beni 

insanların en iyi kısmından vücûde getirdi. Sonra, bu kısmlarından en iyisini Arabistânda 

yetişdirdi. Beni bunlardan vücûde getirdi. Sonra evlerden, âilelerden en 

iyilerini seçip, beni bunlardan meydâna getirdi. O hâlde, benim rûhum ve cesedim, 

mahlûkların en iyisidir. Benim silsilem, ecdâdım en iyi insanlardır) buyurulmuşdur. 

4 — Kıymetli hadîs âlimlerinden Taberânînin kitâbındaki bir hadîs-i şerîfde, (Allahü 

teâlâ, herşeyi yokdan var etdi. Herşey içinden insanları sevdi, kıymetlendirdi. 

İnsanlar içinden de seçdiklerini Arabistânda yerleşdirdi. Arabistândaki seçilmişler 

arasından da, beni seçdi. Beni, her zemândaki insanların seçilmişlerinde, en 

– 386 –

iyilerinde bulundurdu. O hâlde, Arabistânda bana bağlı olanları sevenler, benim 

için severler. Onlara düşmanlık edenler, bana düşmanlık etmiş olurlar) buyurulmuşdur. 

Bu hadîs-i şerîf, (Mevâhib-i ledünniyye)nin başında da yazılıdır. 

5 — (Mevâhib-i ledünniyye)de ve Zerkânînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” şerhinde 

diyor ki, (Abdüllah bin Abbâsın “radıyallahü anhümâ” bildirdiği hadîs-i şerîfde, 

(Benim dedelerimin hiçbiri zinâ yapmadı. Allahü teâlâ, beni, tayyîb, iyi babalardan, 

temiz analardan getirdi. Dedelerimden birinin iki oğlu olsaydı, ben 

bunların en hayrlısında, en iyisinde bulunurdum) buyuruldu. İslâmiyyetden önce 

Arabistânda zinâ çok olurdu. Bir kadın, bir kimse ile nice zemân metres olarak yaşar, 

sonra evlenirdi. [Kâfirler, şimdi de böyle yapıyorlar.] Âdem aleyhisselâm, öleceği 

zemân, oğlu Şît aleyhisselâma dedi ki: (Yavrum! Bu alnında parlıyan nûr, son 

Peygamber olan Muhammed aleyhisselâmın nûrudur. Bu nûru, mü’min, temiz ve 

afîf hanımlara teslîm et ve oğluna da böyle vasıyyet et!). Muhammed aleyhisselâma 

gelinceye kadar, bütün babalar, oğullarına böyle vasıyyet etdi. Hepsi, bu vasıyyeti 

yerine getirip, en asîl, en kibâr kız ile evlendi. Nûr, temiz alınlardan, temiz 

kadınlardan geçerek, sâhibine yetişdi). Allahü teâlâ, Tevbe sûresinde, kâfirlerin 

necs, pis olduğunu bildiriyor. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” efendimiz, 

bütün dedelerinin temiz olduğunu bildirdiğine göre, kâfir olan, pis olan Âzerin, bu 

nûra kavuşmaması, bunun için de İbrâhîm aleyhisselâmın babası olmaması lâzım 

gelir. Âzer, İbrâhîm aleyhisselâmın babasıdır demek, yukarıdaki hadîs-i şerîflere 

inanmamak olur. Molla Câmî “rahmetullahi teâlâ aleyh” fârisî (Şevâhid-ün-Nübüvve) 

kitâbında buyuruyor ki, (Muhammed aleyhisselâmın zerresini taşıdığı 

için, Âdem aleyhisselâmın alnında nûr parlıyordu. Bu zerre, hazret-i Havvâya ve 

ondan da, Şît aleyhisselâma ve böylece, temiz erkeklerden, temiz kadınlara ve temiz 

kadınlardan temiz erkeklere geçdi. O nûr da, zerre ile birlikde alınlardan, alınlara 

geçdi). 

(Kısas-ı enbiyâ)da kırksekizinci sahîfede diyor ki, (Resûlullahın “sallallahü 

aleyhi ve sellem” dedelerinden birinin iki oğlu olsa, yâhud bir kabîle iki kola ayrılsa, 

Hâtem-ül-Enbiyânın “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” soyu, en şerefli ve 

hayrlı olan tarafda bulunurdu. Her asrda, onun dedesi olan zât, yüzündeki nûrdan 

belli olurdu. İsmâ’îl aleyhisselâmın alnında da bu nûr vardı. Sabâh yıldızı gibi parlardı. 

Bu nûr, ona babasından kalmış, bundan da evlâdlarına geçerek, Me’add ve 

Nizâra gelmişdi. 

Nizâr, az birşey demekdir. Böyle adlanması şöyle olmuşdur: Bu dünyâya gelince, 

babası Me’add, oğlunun alnındaki nûru görüp sevinmiş, büyük ziyâfet vermiş 

ve böyle oğul için, bu kadar ziyâfet az birşeydir demekle, oğlunun adı Nizâr kalmışdı. 

Bu nûr, Muhammed aleyhisselâmın nûru idi. Âdem aleyhisselâmdan beri, 

evlâddan evlâda geçerek, asl sâhibi olan Hâtem-ül-Enbiyâ hazretlerine gelmişdir. 

Böylece, Âdem oğulları içinde, Muhammed aleyhisselâmın nûrunu taşıyan, 

seçilmiş bir soy vardı ki, her asrda, bu soydan olan zâtın yüzü pekçok güzel ve parlak 

olurdu. Bu nûr ile, kardeşleri arasında belli olur, içinde bulunduğu kabîle, başka 

kabîlelerden dahâ üstün, dahâ şerefli olurdu). 

6 — Şü’arâ sûresi, ikiyüzondokuzuncu âyetinde meâlen, (Sen, ya’nî Senin nûrun, 

hep secde edenlerden dolaşdırılıp, sana inkılâb etmiş, ulaşmışdır) buyuruldu. 

Ehl-i sünnet âlimleri “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în”, bu âyet-i kerîmeyi tefsîr 

ederken, (Bütün ana ve babalarının mü’min ve günâhsız olduğunu) anlamışlardır. 

(Eshâb-ı Kirâm) kitâbında bildirildiği gibi, Ehl-i sünnet büyüklerini şî’î sananlar, 

(Bunlar, şî’îlerin sözüdür) diyenler de vardır. 

Ehl-i sünnetin büyükleri “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” buyuruyor ki: Babası 

Abdüllah ile anası Âmine, İbrâhîm “aleyhisselâm” dîninde idi. Ya’nî, mü’min idi. 

Allahü teâlânın, bu ikisini diriltip Peygamberimizden “sallallahü aleyhi ve sellem” 

kelime-i şehâdet işitmeleri ve söylemeleri, îmâna gelmek için değil, bu ümmetden 

– 387 –

olmakla şereflenmeleri içindi. (Akrabâna düâ etme!) âyet-i kerîmesi, Ebû Tâlib 

için idi. Ana ve babası için değildi. İmâm-ı a’zamın (Fıkh-ı ekber) kitâbının, elimizde 

bulunan tercemelerinde, bu ikisinin, îmânsız öldüğü yazılı ise de, İmâm-ı a’zamın 

kendi eli ile yazdığı kitâbda, îmânla öldükleri yazılıdır. Sonradan, düşmanların 

bir (mâ) silerek, bu yanlışlığın kasden yapıldığı anlaşılmışdır. 

İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfenin “rahmetullahi aleyh” el yazısı ile olan (Fıkh-ı Ekber) 

kitâbı, emîrülmü’minîn Osmânın “radıyallahü anh” mubârek elleri ile yazdığı 

ve şehâdet kanı ile boyanmış olan Kur’ân-ı kerîmin bir kısmı ile birlikde, Hülâgünün 

Bağdâd şehrini yakıp, sekizyüzbinden ziyâde müslimânı öldürdüğü altıyüzellialtı 

senesinde, başka kıymetli kitâblar ile birlikde Semerkanda götürülmüş, 

burasının da, 1284 [m. 1868] senesinde, Rusların idâresine geçmesi ile, bu kitâblar 

Petersburg şehrine nakl ve oranın meşhûr kütübhânesine konup ehemmiyyet 

ile saklandığını (Kâmûs-ül a’lâm) sâhibi Şemseddîn Sâmî beğ “rahmetullahi teâlâ 

aleyh” Semerkand kelimesini anlatırken bildirmekdedir. 1335 [m. 1917] de Ufa şehrine 

ve 1341 [m. 1923] de oradan Taşkendde hâce Ubeydüllah-ı Ahrâr câmi’ine nakl 

edildi. 

Halîfe Ömer-ül Fârûk ve Osmân-ı Zinnûreyn ve Alîyy-ül Mürtedânın “radıyallahü 

teâlâ anhüm” mubârek elleri ile yazılmış olan Mushaf-ı şerîflerden ba’zı sahîfeleri, 

İstanbulda, Süleymâniyye câmi’i şerîfi yanında, İslâm Eserleri müzesinde 

mevcûddur. Arzû edenler görebilir. 

İslâm dînine inanmıyanlar, vaktîle Allahü teâlânın Tevrât ve İncîl kitâblarını değişdirdikleri 

gibi, zemân zemân, din büyüklerinin kitâblarına da el uzatdı. Meselâ, 

Muhyiddîn-i Arabînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Füsûs) ve (Fütûhât) kitâblarına 

ba’zı şeyler karışdırdılar ise de, az zemânda meydâna çıkarıldı. Büyük âlim 

Abdülvehhâb-i Şa’rânî “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Kibrît-i ahmer) ve (Elyevâkît) 

kitâblarında bunu îzâh etmekdedir. Şimdi de, islâmiyyeti, gençlere yanlış ve bozuk 

olarak tanıtmak siyâseti her tarafda işlemekde, bunları susduracak hakîkî bir 

din âliminin dünyâda kalmamış gibi olduğu görülmekdedir. 

Celâleddîn-i Rûmî “kuddise sirruh”, bu sebebden dolayı (Mesnevî)sini nazm şeklinde 

yazarak, düşmanların değişdirmesine imkân bırakmamışdır. 

İbni Âbidîn “aleyhirrahme”, (Dürr-ül-muhtâr) şerhinde, kâfirin nikâhını anlatmağa 

başlarken ve Hamevî “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Eşbâh) hâşiyesinde (Hazar-vel-ibâha) 

bahsinde ve (Mir’ât-i kâinât)da, islâm âlimlerinin çeşidli sözlerini 

anlatarak, buyuruyorlar ki: (Hakîkati anlıyan büyük âlimlere göre, Peygamberimizin 

“sallallahü aleyhi ve sellem” ana ve babasının îmânlı olup olmadığını konuşmamalı 

ve konuşurken edebi gözetmelidir. Hadîs-i şerîfde, (Ölüleri kötüliyerek, 

dirileri incitmeyiniz) buyuruldu. Bunu konuşmamak, öğrenmemek insana zarar vermez 

ve kabrde ve kıyâmetde sorulmıyacakdır). Yine buyuruyorlar ki, (Allahü teâlâ, 

Peygamberimize ikrâm ederek, vedâ’ haccında ana babasını diriltdi. Resûlüne 

îmân etdiler. Bunu, Kurtubînin ve Muhammed bin Ebû Bekr ibni Nâsır-üd-dînin 

bildirdikleri sahîh hadîs beyân buyurmakdadır. Benî-İsrâîlin öldürdüğü kimseyi 

diriltip kâtilini haber vermesi ve Îsâ aleyhisselâmın ve Muhammed aleyhisselâmın 

düâları ile nice mevtâları diriltmesi de böyle ikrâm idi. (Cehennemlik olanlar 

için benden magfiret isteme!) meâlindeki âyetin Resûlullahın mubârek ana ve 

babası için olduğu sözü doğru değildir. (Müslim)in bildirdiği (Babam ve baban ateşdedirler) 

hadîs-i şerîfi ictihâd ile söylenmiş idi. Îmânlı oldukları sonradan bildirildi). 

(Ahvâl-i etfâl-il-müslimîn) kitâbında, Hadîce “radıyallahü anhâ”nın iki çocuğu 

için de böyle buyurmuşdu. Cehennemde olmadıkları sonradan bildirildi demekdedir. 

Âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîflerden anlaşıldığı ve binlerce islâm kitâbında yazıldığı 

üzere, Peygamberimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” anaları ve babaları arasında 

bulunmakla şereflenen bahtiyârların hepsi, zemânlarının ve memleketleri- 

– 388 –

nin en asîl, en şerîf, en cemîl, en temiz zâtları idi. Hep azîz, mükerrem ve muhterem 

idi. İbrâhîm aleyhisselâmın babası da, böylece, mü’min idi ve fenâ ahlâkdan 

ve âdî, çirkin sıfatlardan uzak idi. Kâfir olan Âzer, babası değil, amcası idi. 

Âl-i İmrân sûresinin başında bildirildiği üzere, Kur’ân-ı kerîmin âyetleri iki dürlüdür: 

Biri, (Muhkemât) olup, ma’nâsı açık, meydânda olan âyetlerdir. İkincisi (Müteşâbihât) 

olup, ma’nâsı kapalı olan âyetlerdir. Bunlara görülen, anlaşılan, meşhûr 

olan ma’nâyı vermeyip, meşhûr olmıyan ma’nâ verilir. Bunların açık ve meşhûr 

ma’nâlarını vermek akla ve islâmiyyete uygun olmazsa, meşhûr olmıyan 

ma’nâ vermek, ya’nî (Te’vîl) etmek îcâb eder. Açık ma’nâlarını vermek günâh olur. 

Meselâ, tefsîr âlimleri (Yed), ya’nî (el) kelimesine (kudret), gücü yetmek ma’nâsını 

vermişlerdir. İşte, bunlar gibi, En’âm sûresinde meâl-i şerîfi, (İbrâhîm “aleyhisselâm” 

babası Âzere dediği zemân...) olan yetmişdördüncü âyet-i kerîmesine 

de, açık ma’nâsı verilemez. Çünki, Âzer kelimesi, (baba) kelimesinin atf-ı beyânı 

olduğu (Beydâvî) “rahmetullahi teâlâ aleyh” tefsîrinde yazılıdır. Bir kimsenin 

iki ismi olup, bu iki ism, birlikde söylendiği vakt, birinin meşhûr olmadığı, ikincisinin 

meşhûr olduğu anlaşılır. Meşhûr olmıyan birincisindeki kapalılığı açıklamak 

için, ikincisi zikr edilir. Bu ikincisine, (Atf-ı beyân) denir. İbrâhîm “aleyhisselâm” 

iki kimseye baba demekdedir. Birisi, kendi babası, diğeri, baba dediği başkasıdır. 

Îcâz, belâgat ve fesâhat kâ’idelerine göre, âyet-i kerîmenin ma’nâsı (İbrâhîm 

“aleyhisselâm”, Âzer olan babasına dediği zemân) demekdir. Böyle olmasaydı, 

Kur’ân-ı kerîmde, (Babası Âzere dediği zemân) demeyip, (Âzere dediği zemân) 

veyâ (Babasına dediği zemân) demek yetişirdi. Âzer, kendi babası olsaydı, (Babası) 

kelimesi fazla olurdu. 

Mûsâ aleyhisselâmın dîninin devâm etdiği binsekizyüz sene içinde, Tevrât 

âlimlerinin hepsi ve Îsâ aleyhisselâmın havârîleri ve bunlara tâbi’ olan papaslar, 

Âzerin asl baba olmayıp, İbrâhîm aleyhisselâmın amcası olduğunu söylemişlerdir. 

Tevrât ve İncîlin değişdirilmiyen eski yazmalarından anlaşıldığına göre, İbrâhîm 

aleyhisselâmın asl babasının ismi Târuh idi. Ba’zı câhillerin yazdığı gibi, Târuh kelimesi, 

Âzer isminin ibrânî karşılığı değildir. Ya’nî, ikisi de, bir adamın ismi değildir. 

Kur’ân-ı kerîmde, Tevrât ve İncîle uygun âyet-i kerîmeler çokdur. Hindistândaki 

islâm âlimlerinden Rahmetullah efendi “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Beyânül-hak) 

kitâbının türkçe tercemesi, otuzuncu sahîfesinde diyor ki, (Nesh, ya’nî Allahü 

teâlânın değişdirmesi, yalnız emrlerde ve yasaklarda olur. İmâm-ı Begavî, 

(Me’âlim-üt-tenzîl) tefsîrinde: Nesh, kısas ve haberlerde olmaz. [Fen bilgilerinde 

ve hesâb ile bulunan bilgilerde de olmaz.] Yalnız, emr ve yasaklarda olur, demekdedir. 

Nesh; emr ve yasakları değişdirmek demek değildir. Bunların yürürlük zemânlarının 

bitdiğini haber vermek demekdir. Kur’ân-ı kerîm, Tevrâtın ve İncîlin 

hepsini değil, birkaç yerini nesh etmiş, yürürlükden kaldırmışdır). [Birinci kısm, 

otuzbeşinci maddedeki yirmiikinci mektûbun sonunda da, nesh hakkında bilgi vardır.] 

Bu âyet-i kerîmeyi, bu bakımdan da, te’vîl etmek lâzım gelmekdedir. 

Bekara sûresinde, Ya’kûb aleyhisselâma, çocuklarının (Ve senin babaların İbrâhîm 

ve İsmâ’îl ve İshakın da Rabbi) dedikleri meâlindeki yüzotuzüçüncü âyet-i 

kerîmeden, İsmâ’îl aleyhisselâmın, Ya’kûb aleyhisselâmın babası olduğu anlaşılmakdadır. 

Hâlbuki, Ya’kûb “aleyhisselâm”, İshak “aleyhisselâm”ın, bu ise, İbrâhîm 

“aleyhisselâm”ın oğludur. İshak “aleyhisselâm” da, İsmâ’îl “aleyhisselâm”ın 

kardeşidir. Şu hâlde, İsmâ’îl “aleyhisselâm”, Ya’kûb “aleyhisselâm”ın babası değil, 

amcasıdır. Demek ki, Kur’ân-ı kerîmde amcaya, baba denilmekdedir. Arabînin 

çeşidli lügatlarında, amcalara, baba denildiği, tefsîr kitâblarında, bu âyetin tefsîrinde 

yazılıdır. Peygamberimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” bir köylü araba ve 

amcası Ebû Tâlib ve Ebû Lehebe ve Abbâsa çok def’a baba dediği, kitâblarda yazılıdır. 

Her milletde, her lisânda, her zemân, amcalara, üvey baba ve kayın pederlere 

ve her hâmî ve yardımcıya baba denilmesi âdet hâlindedir. Hem de, Âzer, İb- 

– 389 –

âhîm “aleyhisselâm”ın hem amcası, hem de üvey babası idi. Fîrûzâbâdî de, (Kâmûs)da 

böyle olduğunu bildirerek: (Âzer, İbrâhîm “aleyhisselâm”ın amcasının ismidir. 

Babasının ismi Târuhdur), diyor. Din kitâblarının bu kadar açık beyânı karşısında, 

(Âzerin amca olması kavli za’îfdir. Kuvvetli kavle göre, Âzer babasıdır) 

demek, za’îf ve çürük bir sözdür. Âlimlerin sözlerindeki inceliği anlamamak olur. 

(Beydâvî) tefsîrinde, En’âm sûresinin yetmişdördüncü âyet-i kerîmesine, göründüğü 

gibi ma’nâ verip te’vîl etmemesi, [ve (Rûh-ul-beyân)da bu âyet-i kerîmeye 

ve Tevbe sûresinin yüzonbeşinci âyetine yanlış te’vîl yapması], bir sened olamaz 

ve müfessirlerin, muhaddislerin, mütekellimînin ve Sôfiyye-i aliyyenin söz birliğini 

bozamaz. Çünki, Kur’ân-ı kerîmin hakîkî tefsîrini yapan, doğru ma’nâsını veren, 

ancak Muhammed “aleyhisselâm”dır ve Onun hadîs-i şerîfleridir. Eshâb-ı kirâmdan 

“radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în” ve Tâbi’în-i izâmdan hiçbiri, bu âyet-i 

kerîmeyi işitince, Âzerin, baba olduğunu hâtırlarına bile getirmemiş ve söylememişdir. 

Amcası olduğunu anlamışlardır. Ehl-i sünnetin i’tikâdı böyledir. 

(Fetâvâ-i Hayriyye) sonunda buyuruyor ki, [(Kâmûs)da diyor ki, Âzer, İbrâhîm 

aleyhisselâmın amcasının adıdır. Babasının ismi Târuhdur. (Târîh-i Hanbelî)de, İbrâhîm 

bin Târuh diyor. Âzer, Târuhun adıdır diyor. (Celâleyn) tefsîrinde, âyet-i kerîmedeki 

Âzer ismi için, Târuhun lakabıdır, ya’nî soyadıdır diyor. İbni Hacer, 

(Hemziyye) şerhinde, (Âzer kâfir idi. Bunun İbrâhîm aleyhisselâmın babası olduğu, 

Kur’ân-ı kerîmde bildiriliyor. Kitâblı olan ümmetler, Âzer, İbrâhîm aleyhisselâmın 

öz babası değildi, amcası idi diyorlar. Çünki, Arablar, amcaya baba derler. 

Kur’ân-ı kerîmde de amcaya baba denilmişdir. Ya’kûb “aleyhisselâm” için (Baban 

İbrâhîmin ve İsmâ’îlin Rabbi) buyurulmuşdur. Hâlbuki, İsmâ’îl “aleyhisselâm”, 

Ya’kûb aleyhisselâmın babası değildi, amcası idi. Âlimlerin sözleri birbirine uymadığı 

zemân, hadîs-i şerîflere uymak için, âyet-i kerîmeyi te’vîl etmek vâcib olur. Beydâvî 

ve başkaları tesâhül ederek, âyet-i kerîmeyi te’vîl etmemişlerdir) diyor]. 

Abdül-Ehad Nûrî efendi, Resûlullahın ana ve babasının müslimân olduklarını 

isbât için ayrıca bir risâle yazmışdır. Bu risâle türkçe olup, onsekiz sahîfedir. Süleymâniyye 

kütübhânesi Es’ad efendi kısmında [3612] numarada mevcûddur. 

İmâm-ı Süyûtî “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Kitâb-üd-derc-il-münîfe) kitâbında, 

Âzerin, İbrâhîm aleyhisselâmın babası olmadığını, amcası olduğunu vesîkalarla isbât 

etmekdedir. Bu kitâb, Süleymâniyye kütübhânesinin (Reîs-ül-küttâb Mustafâ 

efendi) kısmında, [1150] numarada vardır. 

(Envâr-ül-Muhammediyye)de diyor ki, hazret-i Alînin “radıyallahü teâlâ anh” 

bildirdiği hadîs-i şerîfde, (Âdem aleyhisselâmdan babam Abdüllaha gelinceye 

kadar, hep nikâhlı ana babalardan geldim. Hiçbir babamın nikâhsız, ya’nî zinâ ile 

çocuğu olmadı) buyuruldu. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, Adnâna kadar 

olan yirmibir babasının ismini bildirdi ki, şunlardır: 

Resûlullahın “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” babası Abdüllahdır. Abdüllahın 

babaları sıra ile, Abdülmuttalib ve Hâşim ve Abdü-Menâf ve Kusayy ve Kilâb 

ve Mürre ve Kâ’b ve Lüveyy ve Gâlib ve Fihr ve Mâlik ve Nadr ve Kinâne ve 

Huzeyme ve Müdrike ve İlyâs ve Mudar ve Nizâr ve Me’add ve Adnân. Bunların 

hepsi, kitâbımızın sonunda, harf sırası ile yazılarak, kısaca bilgi verilmişdir. 

(Fusûs) şârihi Abdüllah-ı Rûmî, (Metâli’un-nûr) kitâbındaki ecdâd-ı Peygamberîyi 

tezkiye yazıları (Ni’met-i kübrâ) kitâbımızda neşr edilmişdir. 

İslâmî ilmlerin, Tefsîr ve Hadîs ve Fıkh ve Tesavvuf kısmlarında derin bilgisi olan 

ve çok kıymetli kitâbları ile insanlara büyük hizmet eden, ebedî se’âdet yolunu gösteren, 

Senâullah-ı Dehlevî [Pâni-pütî] hazretleri, (Tefsîr-i Mazherî)nin birinci ve 

üçüncü cildlerinde buyuruyor ki, En’âm sûresindeki (Âzer) kelimesi, (Ebîhi) kelimesinin 

atf-ı beyânıdır. Âzerin, İbrâhîm “aleyhisselâm”ın babası değil, amcası olduğunu 

bildiren haberler dahâ doğrudur. Arabistânda, amcaya baba denilir. 

– 390 –

Kur’ân-ı kerîmde de, İsmâ’îl “aleyhisselâm”a, Ya’kûb “aleyhisselâm”ın babası denilmişdir. 

Hâlbuki amcasıdır. Âzerin asl ismi (Nâhûr) idi. Nâhûr, dedelerinin hak 

dîninde idi. Nemrûdun vezîri olunca, dînini dünyâya değişerek kâfir oldu. Fahreddîn-i 

Râzî ve selef-i sâlihînden çoğu da, Âzerin amca olduğunu, bildirdiler. Zerkânî 

“rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Mevâhib-i ledünniyye)yi şerh ederken, İbni 

Hacer-i Hiytemînin “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Âzerin amca olduğunu, Ehl-i kitâb 

ve târîhciler sözbirliği ile bildirmişlerdir) sözünü vesîka olarak yazmışdır. 

İmâm-ı Süyûtî, Âzerin baba olmadığını, İbrâhîm “aleyhisselâm”ın babasının Târuh 

olduğunu, İbni Abbâs “radıyallahü teâlâ anhümâ” bildirdi, diyor. İbni Abbâsın 

bu sözünü, Mücâhid ve İbn-i Cerîr ve Süddî, senedleri ile bildirmişlerdir. İbni 

Münzirin tefsîrinde de Âzerin amca olduğu açıkca bildirildiğini yine Süyûtî haber 

vermekdedir. İmâm-ı Süyûtî, Resûlullahın, Âdem “aleyhisselâm”a kadar bütün 

dedelerinin müslimân olduklarını bildiren bir risâle yazmışdır. Böyle olmakla 

berâber, Muhammed bin İshak ve Dahhâk ve Kelbî, Âzerin İbrâhîm “aleyhisselâm”ın 

babası olduğunu, bir isminin de Târuh olduğunu söylediler. Ya’kûb 

“aleyhisselâm”ın da, iki ismi vardı. İkincisi İsrâîl idi dediler. Mukâtil ile İbni 

Hibbân da, Âzer, İbrâhîm “aleyhisselâm”ın babası Târuhun lakabıdır dediler. Begavînin 

bildirdiği gibi, Atâ, İbni Abbâsdan haber veriyor ki, Resûlullah “sallallahü 

aleyhi ve sellem”, anasını babasını merak etdi. Bekara sûresinin yüzondokuzuncu 

âyeti gelerek, (Cehennem ehlinin hâlinden sorma!) buyuruldu. Fekat, İbn-i 

Cerîr, bu haberin kuvvetli olmadığını bildirdi. Eğer doğru dersek, İbni Abbâs “radıyallahü 

teâlâ anh” kendi zan etdiğini haber vermişdir. Zannı da doğru olsa, anasının 

babasının Cehennemde oldukları açıkça bildirilmemekdedir. Cehennemde 

olsalar da, yine kâfir oldukları söylenemez. Çünki, mü’minlerden de Cehenneme 

gidecekler olacakdır. Hadîs-i şerîfde, (Ben sizin en iyiniz olduğum gibi, babam da, 

babalarınızdan dahâ iyidir) buyuruldu. (Tefsîr-i Mazherî)den terceme temâm oldu. 

(Uyûn-ül-besâir)de, (El-hazar) kısmında bildiriyor ki: (Mâlikî âlimlerinden 

kâdî Ebû Bekr İbnül-arabî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, Resûlullahın anasının, 

babasının Cehennemde olduğunu söyliyen mel’ûndur buyurdu. Her müslimânın, 

Resûlullahı incitecek birşey söylemekden sakınması lâzımdır. Onu incitene Allahü 

teâlâ la’net etdi. Dedelerine kâfir demekden dahâ büyük incitmek olamaz!). 

(El müstened)in, otuzüçüncü sahîfesinde, (Âzerin, İbrâhîm “aleyhisselâm”ın babası 

olmadığını, amcası olduğunu, imâm-ı Süyûtî isbât etmekdedir. (Babam ve baban 

Cehennemdedirler) hadîs-i şerîfi, Ebû Lehebin Cehennemde olduğunu bildirmekdedir) 

demekde, yüzyetmişbeşinci sahîfesinde, Süyûtîye dil uzatan Aliyy-ülkârîye 

vesîkalarla cevâb vermekdedir. Bu sahîfelerinin tercemesi (Fâideli Bilgiler) 

kitâbının (Din Adamı Bölücü Olmaz) kısmında yazılıdır. 

Gelip bekâ behârından, bu fenâda kışı bulduk, 

atomlardan tâ Arşa dek, şaşılacak işi bulduk. 

Düşüp gurbet âlemine, şaşkın şaşkın dolaşırken, 

hasta rûha hayât veren, te’sîrli bakışı bulduk. 

Herbir sözü hakîkatden haber verir âşıklara, 

şükür, hayret diyârına, varan bir akışı bulduk. 

Ne kelâm o, ne bakış o, aklın üstü bir varlık o, 

onun ayak tozlarını, kalb derdine aşı bulduk. 

Maddeleri inceleyip, temâşâ eyledik birbir, 

hepsini aynı mî’mârın, düzgün bir yapışı bulduk. 

Atdık herşeyi aradan, temizlendik mâsivâdan, 

eserlerden, nakışlardan, çok şükür Nakkâşı bulduk. 

– 391 –

98 — SÜBHÂNE RABBİKE ÂYET-İ KERÎMESİ 

Kur’ân-ı kerîm okudukdan, düâ etdikden ve ders ve va’zlardan sonra (Sübhâne 

rabbike) âyet-i kerîmesini okumak, islâm memleketlerinde yapılagelen bir 

sünnetdir. Ba’zı kimseler, bu âyet-i kerîmeyi değişdirerek, Sübhâne rabbinâ şeklinde 

okumak dahâ iyidir diyor. Meselâ, Çarşamba kazâsı müftîsi Hasen Hulûsî 

efendi, (Mecma’ul âdâb) kitâbının son sahîfesinde böyle söylüyor. Bunun gibi, 

Rükn-ül-islâm Muhammed bin Ebû Bekrin “rahmetullahi teâlâ aleyh”, meşhûr 

(Şir’at-ül-islâm) kitâbını şerh eden, Ya’kûb bin Seyyid Alî “rahmetullahi teâlâ 

aleyh”, düâ faslına yapdığı ilâvelerde ve (Mecma’ul fetâvâ)da diyor ki, (Düâlardan 

sonra, Sübhâne rabbinâ demek, Sübhâne rabbike demekden dahâ yerinde olur. 

Çünki, maksad, âyet okumak değil, düâ ve senâdır) yazmakdadır. Muhammed 

Es’ad efendinin “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Dürr-i yektâ), doksanüçüncü sahîfesi, 

son satırında bildirdiği gibi, Yeni Şehrli şeyh-ül-islâm Abdüllah-ı Rûmî “rahmetullahi 

teâlâ aleyh”, (Behcet-ül-fetâvâ) kitâbında da, böyle demekde ve bunu, 

(Hidâye) kitâbının sâhibi olan, Burhâneddînin (Tecnîs) ismindeki fetvâ kitâbından 

terceme etdiğini söylemekdedir. Diğer tarafdan: 

1 — Müfessirlerin baş tâcı Beydâvî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, tefsîrinde diyor 

ki, Alî “radıyallahü anh” buyurdu ki, (Kıyâmet günü, bol bol sevâba kavuşmak istiyen, 

her toplantı sonunda, Sübhâne rabbike âyetini sonuna kadar okusun!). Bu 

haber, tefsîrlerin çoğunda, meselâ Hüseyn Vâ’ız-ı Kâşifînin fârisî (Mevâhib-i 

aliyye) tefsîrinde ve bunun türkçe tercemesi olan (Mevâkib) tefsîrinde yazılıdır. 

2 — Sa’îd bin Mensûrun ve ibni Ebî Şeybenin ve hâfız [hadîs âlimi] Ebû Ya’lânın 

“rahmetullahi aleyhim ecma’în” bildirdikleri bir hadîs-i şerîfde, Ebû Sa’îd-i 

Hudrî “radıyallahü anh” diyor ki, (Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” nemâzda, 

selâm vereceği zemân, Sübhâne rabbike âyetini okurdu). 

3 — Hadîs ilmi mütehassısı meşhûr Taberânî diyor ki, Abdüllah ibni Abbâs “radıyallahü 

teâlâ anhümâ” buyurdu ki, (Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” nemâzda, 

selâm vermeden evvel, Sübhâne rabbike âyet-i kerîmesini okurdu). 

4 — Yine imâm-ı Taberânî “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki, Abdüllah ibni 

Zeyd bin Erkam, babasından işiterek diyor ki, (Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” 

buyurdu ki, (Bir kimse nemâz sonunda, üç def’a Sübhâne rabbike âyet-i kerîmesini 

okursa, yetişir mikdârda sevâba kavuşur).) 

5 — Hatîb-i Bağdâdî “rahmetullahi teâlâ aleyh” kitâbında bildiriyor ki, Ebû 

Sa’îd-i Hudrî “radıyallahü anh” buyurdu ki, (Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” 

nemâzdan selâm verince, Sübhâne rabbike âyet-i kerîmesini okurdu). 

6 — Hadîs âlimlerinin büyüklerinden, hâfız Ebû Ya’lâ “rahmetullahi teâlâ 

aleyh”, (El müsned) ismindeki kitâbında diyor ki, (Ebû Sa’îd-i Hudrî “radıyallahü 

anh” buyurdu ki, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” nemâzdan selâm verince, 

üç def’a Sübhâne rabbike âyet-i kerîmesini okurdu). 

7 — İbni Hibbân, Ebû Şa’bîden alarak diyor ki, (Resûlullah “sallallahü aleyhi 

ve sellem” buyurdu ki, (Kıyâmet günü büyük ölçeklerle, bol sevâb kazanmak istiyen 

kimse, bir meclisden kalkınca Sübhâne rabbike âyet-i kerîmesini okusun!).) 

Bu çeşidli hadîs-i şerîfler gösteriyor ki, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” 

bu âyet-i kerîmeyi okurken ve ümmetine tavsıye buyururken, Kur’ân-ı kerîmdeki 

şeklini değişdirmemiş, hep (Sübhâne rabbike) demişdir. (Sübhâne rabbinâ) 

dediği işitilmemişdir. O hâlde, bu âyet-i kerîmeyi (Sübhâne rabbinâ) şekline sokmak, 

Kur’ân-ı kerîme el uzatmak olduğu gibi, sünnet-i seniyyeye de tecâvüz etmek, 

çok çirkin bir hareket olur. İslâm âlimleri hadîs-i şerîflere bakarak, ibâdetlerden 

ve toplantılardan sonra, (Sübhâne rabbike) âyet-i celîlesini okumağı âdet buyurmuş 

ve kitâblarında bildirmişlerdir. Meselâ, allâme Muhammed Alâüddîn-i Haskefî 

(Dürr-ül-muhtâr) kitâbında, (Nemâzdan sonra, düâyı Sübhâne rabbike âyet-i 

– 392 –

kerîmesini okuyarak temâmlamalıdır) demekdedir. Şernblâlî hazretleri, molla Hüsrevin 

(Dürer)i hâşiyesinde buyuruyor ki, (Nemâzdan ve düâdan sonra hazret-i Alînin 

“radıyallahü anh” bildirdiği üzere, (Sübhâne rabbike) âyet-i kerîmesini okumalıdır). 

(Merâkıl-felâh)da böyle yazmakdadır. (Dürr-ül-muhtâr) sâhibinin, kitâbının 

başında (ilm deryâsı, zemânının bir dânesi, asrının süsü) diye medh etdiği ve 

İbni Âbidîn hazretlerinin, şerhinde, çok övdüğü, şeyh-ül-islâm Hayreddîn Remlînin 

fetvâları, İstanbulda, Süleymâniyye kütübhânesi, Yeni câmi’ kısmında vardır. 

(Fetâvâ-i Hayriyye) denilen bu kitâbın beşinci sahîfesinde buyuruyor ki, (Nemâzda, 

düâların hepsinde müfred olarak [ya’nî rabbike diyerek] okumak, yalnız 

kunût düâsında cem’ [ya’nî rabbinâ şeklinde] okumak sünnetdir). Dört mezhebin 

inceliklerini iyi bilen, ârif-i billah, seyyid Abdülhakîm efendi, birçok derslerinde, 

Sübhâne rabbike âyet-i kerîmesini, değişdirmeden okumak lâzım olduğunu beyân 

buyururdu. 

Görülüyor ki, hadîs-i şerîfler, fıkh kitâbları ve fetvâlar, bu âyet-i kerîmenin değişdirilmeden 

okunmasını istemekdedir. Yalnız, (Tecnîs) kitâbı ve bundan alınmış 

birkaç kitâbda, bu âyet-i kerîmenin şekli bozulmakdadır. Hâlbuki, âyet-i kerîme 

ve hadîs-i şerîflerde açıkca bildirilen şeylerde, ictihâd edilemiyeceği ve bunların 

değişdirilemiyeceği dört mezheb kitâblarında da bildirilmekdedir. Nass bulunan 

yerde ictihâda izn yokdur denilmekdedir. (Tecnîs) kitâbı da, baş tarafında (Bu kitâb, 

büyüklerin söylemeyip, sonra gelenlerin çıkardığı mes’eleleri bildirmekdedir) 

diyerek, kendinden önce gelenlerin bu âyet-i kerîmeyi değişdirmeğe cesâret etmemiş 

olduklarını anlatmakdadır. Mezhebimizin reîsi, imâm-ı a’zam Ebû Hanîfe 

“rahmetullahi teâlâ aleyh” (Mezhebim, hadîs-i şerîflere yapışmakdır) buyurduğu 

için, hadîs-i şerîfi bozan bir fetvâya nasıl uyulabilir? Evet, (Tecnîs) kitâbının sâhibi 

çok büyükdür ve tercîh sâhiblerindendir. Fekat bu mes’ele, bir tercîh, imâmların 

sözleri arasından birini seçmek mes’elesi değildir. (Tecnîs) kitâbının, (Bu âyet-i kerîme, 

nemâzda selâmdan önce, Kur’ân olarak değil, düâ olarak okunduğu için, Sübhâne 

rabbinâ demek dahâ uygun olur) sözü, hadîs-i şerîflere uymamakla berâber, 

şeyh-ül-islâm Hayreddîn-i Remlî “rahmetullahi teâlâ aleyh”in fetvâsı, bunun aksini 

emr etmekdedir. Bu fetvâ, (Tecnîs)in sözü bilinerek, ona cevâb olarak, sonradan 

verilmişdir. (Tecnîs)de, nemâzın son teşehhüdündeki düâları anlatan bir sahîfeye 

yakın yazıyı okuyan âlimler, bu yazıların edeb, belâgat, me’ânî, mantık ve 

fıkh ilmlerinin kâ’idelerine uymadığını da görerek, bu satırların, büyük âlim Burhâneddîn-i 

Mergınânî hazretlerinin kaleminden çıkmadığı, câhiller tarafından 

sokulduğu düşüncesi de hâsıl olmuşdur. Hattâ bu satırları terceme ve kabûl eden 

(Behce) kitâbının sâhibi, bu hatâları görerek, tercemesini değişdirip, yeniden düzeltmek 

zorunda kaldığı, her iki kitâbı okuyanlara, açıkça görünmekdedir. (Behce)nin 

sâhibi, ne yazık ki, burada ma’nâyı da değişdirerek, (Yalnız nemâzda selâmdan 

önce) sözünü (her düâda) diye terceme etmek sûretiyle (Tecnîs)e iftirâ eylemişdir. 

(Dürr-i yektâ) şerhi, (Mecma’ul-âdâb) gibi toplama kitâblar da, bu fetvâ 

tercemesine uyarak, milleti yanlış yola sürüklemiş, sünnetden ayırmışdır, bid’at ateşini 

körüklemişlerdir. 

(Tecnîs) sâhibi, bu âyetin nemâz içinde düâ sonunda okunmasını söyliyerek, 

mühim bir sünnetin yapılmasına sebeb olmak şerefini ve sevâbını kazanmış ise 

de, âyet-i kerîmeyi değişdirmek hatâsına düşmüşdür. Bu hatâsı, onun yüksek derecesini 

sarsmaz. Çünki, mezheb imâmlarımız, büyük müctehidler ve hattâ Eshâb-ı 

kirâm “aleyhimürrıdvân” bile ictihâdlarında yanılmış, bu yanılmaları kusûr 

sayılmamışdı. O hâlde, (Tecnîs) sâhibinin, hadîs-i şerîflere muhâlif sözünün 

hatâ olduğunu söylemek ve bu sözüne uymamak lâzımdır. Böyle söylemek, onu 

küçültmek olmaz. 

Şunu da söyliyelim ki, (Rabbike), senin Rabbin demekdir. Âlemlerin, her şeyin 

üstünü olan Muhammed “aleyhisselâm”ın Rabbi demekdir. Ya’nî, (Ey, kıymet- 

– 393 –

li, şerefli Peygamberim “sallallahü aleyhi ve sellem”! Seni bu kemâle ve şerefe ve 

bu izzete kavuşduran Rabbin) demekdir. (Rabbinâ) ise, bizim Rabbimiz diyerek, 

kendimizi Onun yerine koymak olup, güneş yerine yıldızları koymak demekdir. Allahü 

teâlâ, sevgili Peygamberini, insanların hepsinden dahâ yüksek tutarak, hepsi 

yerine Onu söylemişdir. Onun şerefini bu âyet-i kerîme ile de anlatmışdır. Bu 

kelimeyi değişdirmek, Onun şerefine dokunmak olur. O şerefi Ondan alıp, kendimize 

vermek olur. 

(Rabb-il-izzeti) ya’nî izzet, kıymet sâhibinin Rabbi, (Rabbike)nin bedelidir. Allahü 

teâlâ, izzeti, şerefi, sevgili Peygamberine bedel yapmışdır. Bu şerefi, Onun Peygamberinden 

ayırarak, kendisine almak, değişdirmek, bir pırlantayı taşa atıp parçalamak 

gibi oluyor. Kur’ân-ı kerîmin belâgati altüst oluyor. 

(Sübhâne rabbike) demek, (Bütün insanların üstünde, aklların ermediği kemâlâtın, 

üstünlüklerin sâhibi olan senin gibi bir Peygamberi yaratan, yetişdiren Rabbin, 

her aybdan münezzehdir) demekdir. Hâlbuki, (Sübhâne rabbinâ) demek, 

(Biz günâhı çok, âsî kulların yaratanı, yetişdireni her aybdan münezzehdir) demekdir. 

Allahü teâlâyı tenzîh etmekde, senâ etmekde günâhkâr kulları araya sokmanın, 

ne kadar yersiz olduğu, ilmi ve aklı olan kimse için, pek meydândadır. O hâlde 

(Sübhâne rabbike) makâmı, (Sübhâne rabbinâ) makâmından, edeb, fesâhat ilmleri 

bakımından, katkat dahâ yüksekdir. Ya’nî (Sübhâne rabbike) demek, (Sübhâne 

rabbinâ) demekden, tenzîhe ve senâya dahâ ziyâde uygundur. Âyet-i kerîmede 

Allahü teâlâ, kendi kendini medh ve senâ ediyor. İnsan, bundan dahâ iyi senâ 

yapabilir mi? 

(Sübhâne rabbike) deyince, Peygamber efendimiz hâtırımıza gelir ki, se’âdet-i 

ebediyyemize sebeb olan Zât-ı risâletpenâhîyi hâtırlıyarak, Onun tevassut ve şefâ’atine 

sığınarak yapılan senâ ve düâ, kendimizi hâtırlıyarak yapılandan, elbette 

dahâ lâyık olur. Bunun içindir ki, her nemâzda, (Esselâmü aleyke eyyühennebiyyü) 

diyerek, Onu hâtırlamamız, kalbimizi Ona bağlamamız emr olundu. 

Hülâsa, tesbîh, senâ ve düâ için, bu âyet-i kerîmeyi değişdirmek câiz olsaydı, Peygamberimiz 

(Sübhâne rabbinâ) derdi. Hâlbuki böyle hiç okumamışdır. 

(Behcet-ül-fetâvâ) gibi kitâblar, fetvâ kitâbları değil, fetvâları nakl eden, ulaşdıran 

mecmû’alardır. Bunları yazanlar müftî değil, birer nâkıl ve toplayıcıdır. 

Fetvâ verenin, ya’nî müftî ismi verilecek zâtın, müctehid olması, fetvâ denilen sözlerin 

de, müctehidlerin ağzından ve kaleminden çıkmış olması lâzımdır. 

Âlimlerin kitâblarından, ilmden haberi olmayıp da, yalnız kulakdan, gazetelerden 

birşeyler duyan kimseler, (Sübhâne rabbinâ) demekle, düâya kendimizi de katmış 

oluyoruz diyor. Bu sözleri ile, ilmden hiçbir şeyleri olmadığını anlatıyorlar. Çünki, 

(Sübhâne) kelimesi, fi’l değildir. Mef’ûl-i mutlakdır. Bunun fi’li, söyliyene 

göre, üsebbihu veyâ nüsebbihudur ki, dinliyen çok ise, fi’l kendiliğinden cem’ olur 

ve düâya hepsi dâhil olur. (Rabbike) ile (Rabbinâ)nın her ikisi de, buna te’sîr etmez. 

Bu ikisi arasındaki fark, tenzîh ve senânın kuvvetine te’sîr eder. 

Düâ niyyeti ile Kur’ân-ı kerîm hiç değişdirilebilir mi? Âlimlerimiz buyuruyor 

ki, düâ kelimeleri tevkîfîdir. Ya’nî değişdirilmesi câiz değildir. Hattâ birgün, Resûl 

“aleyhisselâm”, Eshâb-ı kirâmdan Berâ’ bin Âzib “radıyallahü anhüm ecma’în” 

hazretlerine bir düâ öğretdi. Berâ’ “radıyallahü anh”, düâyı tekrâr ederken, 

(Nebiyyike) yerine, (Resûlike) okuyunca, Resûlullah, (Hayır, Resûlike deme, 

Nebiyyike diyerek oku!) buyurdu. Böylece, değişdirilmesini red eyledi. Herhangi 

bir düâyı değişdirmek câiz olmayınca, Kur’ân-ı kerîmi değişdirmek hiç câiz 

olur mu? 

(Hadîka)da dil âfetlerini anlatırken buyuruyor ki, (Kur’ân-ı kerîmdeki düâları 

okurken değişdirmek, Kur’ân-ı kerîmi kasden değişdirmek olur). (Kitâb-üt-tibyân 

fî âdâb-i hamelet-il-Kur’ân)da, (Âlimlerimiz sözbirliği ile bildiriyor ki, Kur’ân-ı ke- 

– 394 –

îmde bulunmıyan bir harfi ekliyen veyâ bir harfini değişdiren kâfir olur) buyurulmakdadır. 

(Hazînet-ül-esrâr)da da böyle yazılıdır. 

Âyet-i kerîme, düâ niyyeti ile okunurken de, değişdirilmez. 

Müslimânlar, bu mes’elede (Tecnîs)e, (Behcet-ül-fetâvâ)ya ve (Mecmâ’ulâdâb) 

kitâbına ve bunlardan alınan yazılara ve sözlere değil, hadîs-i şerîflere ve fıkh 

kitâblarına ve şeyh-ul-islâm Remlî hazretlerinin fetvâsına ve takvâ ehli Sôfiyye-i 

aliyye büyüklerinin sözlerine uymalıdır. Fıkh kitâblarını fetvâlara tercîh etmek usûldendir. 

(Tecnîs)e uymağı gerekdiren hiçbir şer’î lüzûm da yokdur. 

(Bezzâziyye)de ve (Hindiyye) beşinci cüz’de diyor ki, (Kalbim gâfil diyerek, düâyı 

terk etmemelidir. Kalbine geleni düâ etmek, ezberlediği düâyı okumakdan efdaldir. 

Yalnız, nemâzda okunacak düâları ezberlemelidir. Sünnet olan ibâdetleri 

yapmak, düâ etmekden efdaldir. Vâ’ız, imâm, cemâ’ate öğretmek için, mesnûn 

olan düâları, sesle okur. Cemâ’at de, sessiz tekrâr eder. Cemâ’at öğrenince, imâm 

da sessiz okumalıdır. Sesle okuması bid’at olur. Ramezânda ve başka zemânlarda 

cemâ’at ile hatm düâsı yapmak mekrûhdur. Fekat, böyle yapanları men’ etmemelidir.) 

Üçüncü kısm, 59. cu maddeye bakınız! 

Kâdî zâde, (Ferâid) kitâbında, (Esmâ’ül-hüsnâ)yı anlatırken diyor ki, düâ ibâdet 

demekdir. Bunun için nemâza düâ denilir. İslâmiyyetde düâ, Allahü teâlâya 

yalvararak murâdını istemekdir. Allahü teâlâ, düâ eden müslimânı çok sever. 

Düâ etmeyene gadab eder. Düâ mü’minin silâhıdır. Dînin temel direklerinden biridir. 

Yerleri, gökleri aydınlatan nûrdur. Düâ, gelmiş olan derdleri, belâları giderir. 

Gelmemiş olanların da gelmelerine mâni’ olur. (Bana hâlis kalb ile düâ ediniz! 

Böyle düâları kabûl ederim) meâlindeki âyet-i kerîmeden anlaşılıyor ki, düâ etmek, 

nemâz, oruc gibi ibâdetdir. (Bana ibâdet yapmak istemiyenleri, zelîl ve hakîr 

yapar, Cehenneme atarım) meâlindeki âyet-i kerîme meşhûrdur. Allahü teâlâ, 

herşeyi sebeb ile yaratmakda, ni’metlerini sebeblerin arkasından göndermekdedir. 

Zararları, derdleri def’ için ve fâideli şeyleri vermek için de, düâ etmeği sebeb 

yapmışdır. Peygamberler “aleyhimüssalevât”, hep düâ etdiler. Ümmetlerine düâ 

etmelerini emr etdiler. Düâ etmenin de şartları vardır. Önce, günâhlarına pişmân 

olup, tevbe etmeli, istigfâr okumalı, sadaka vermeli, îmânını Ehl-i sünnet âlimlerinin 

bildirdiklerine uygun olarak düzeltmeli, düânın kabûl olacağına inanmalı, güvenmeli, 

iki dizi üzerine kıbleye karşı oturup, önce hamd ve salevât okumalı. 

Düâyı üçden fazla söylemeli. Harâm şeyleri ve hâsıl olmuş şeyleri istememeli. Kabûl 

olmadı diyerek, ümmîdi kesmemeli, kabûl oluncaya kadar, uzun zemân tekrâr 

etmelidir. Harâm yimemeli, harâm içmemeli, harâm şeyleri söylememelidir. (Makâmât-ı 

mazheriyye)de, 98. ci sahîfede diyor ki, (Düânın kabûl olması için, ekl-i halâl 

ve sıdk-ı makâl ve ihlâs ile yapmak şartdır). (Tezkiret-ül-Evliyâ)da diyor ki, (Talebesinden 

bir kısmı sefere çıkarken, Ebül Hasen-i Harkânîye “rahmetullahi 

aleyh” gelip, yol uzundur ve çok korkuludur. Bize bir düâ öğret! Önümüze haydutlar 

çıkarsa onu okuyup kurtulalım dediler. Önünüze bir belâ çıkarsa, yâ Ebel- 

Hasen deyiniz buyurdu. Hocalarının bu cevâbı, çoğunun hoşuna gitmedi. Yolda, 

karşılarına eşkıyâ çıkdı. İçlerinden biri, yâ Ebel-Hasen dedi. O ve eşyâsı ve hayvanı 

görünmez oldu. Diğerlerinin mallarını haydutlar götürdüler. Eşkıyâ gidince, 

ona, sen nasıl kurtuldun dediler. Yâ Ebel-Hasen dedim. Yanıma gelmediler dedi. 

Geri döndüler. Biz yâ Allah dedik. Rabbimize yalvardık, soyulduk. Bu, yâ Ebel- 

Hasen dedi kurtuldu. Bunun sebebini bildirmesi için, hocalarına yalvardılar. Siz 

Allahü teâlâyı, harâm giren, harâm çıkan bir ağızla, çağırdınız. Bu ise, Ebül-Hasen 

ile tevessül eyledi. Allahü teâlâ, bunun sesini Ebül-Hasene duyurdu. Ebül-Hasen 

de, bunun halâs olması için düâ etdi. Düâsı kabûl oldu buyurdu). [Mâide sûresinin 

yirmiyedinci âyetinde meâlen, (Allahü teâlâ, ancak takvâ sâhiblerinin 

[ibâdetlerini, düâlarını] kabûl eder) buyuruldu. Hadîs-i kudsîde de, (Bir kulum bana 

yaklaşırsa, ona sesleri duyurur ve saklı şeyleri gösteririm) buyuruldu. Birinci 

– 395 –

kısm, 41. maddenin sonuna, ikinci kısmda 54. cü maddeye bakınız! Ma’nâları bilinmiyen 

şeyleri söylememelidir. Âdil hükûmet me’mûrlarının, mazlûmların, sıkıntıda 

olanların, sâlihlerin, müsâfirin, oruclunun iftâr vaktindeki düâsı, anasına babasına 

itâat ve hizmet edenlerin ve ana babasının ve hocasının ve müslimânın arkasından 

yapılan düâ ve sabr eden hastanın düâsı ve mubârek zemânlarda ve 

mubârek yerlerde ve nemâzlardan sonra ve Peygamberimizin ve Evliyânın kabrleri 

yanında, onları vesîle ederek yapılan düâlar çabuk kabûl olunur. 

Hiç usandırma ili, il usandırmaz seni, 

hîleli iş yapma hem, kes dolandırmaz seni! 

din düşmanından bir su, içme kandırmaz seni, 

korkma kâfirden, âteş olsa yandırmaz seni! 

Müstekîm ol, hazret-i Allah utandırmaz seni! 

Her zarar, insana bil, kendi nefsinden gelir, 

yüz karası âdeme, sû’-i fehminden gelir. 

şeref-ü şân mekâna hep mekîninden gelir, 

istikâmet insâna, elbet dîninden gelir. 


Herşey geçer âlemde, bir hâlde yokdur sükûn! 

bil ki değmez teessüf etmeğe dünyây-ı dûn! 

İstikâmet zarardan, seni hep eyler masûn. 

Hak eder sâdıkların hasmını elbet zebûn. 


Birini tezlîl için, zulmle etme iştigâl, 

arkadaş kazanmağa, olur mâni’ sû’-i hâl, 

yüz suyu dökme sakın, hem de etme kîl-ü kal, 

müstekîm ol, hep çalış, verir elbet Zülcelâl. 


İster ise hıfz eder, hep Allahü lem yezel, 

ırzına mü’minlerin, düşman verse de halel, 

tâ ezelden söylenir, halk dilinde bu mesel: 

celb eder mükâfâtı, insâna elbet amel. 


At riyâyı, tezyin et, ihlâsla ef’âlini, 

boş buğazlık eyleme, fikr et önce kâlini! 

ne dürlü saklayayım, desen de ahvâlini, 

Hak teâlâ a’lemdir, bilir bütün hâlini. 


Magrûr olmaz mal ile, mülk ile, ehl-i hired, 

insanın işi döner, herşeye vardır bir had, 

ölüm vakti gelince, kimseden gelmez meded, 

nefsine uyma sakın, hâk olur birgün cesed. 


Sonsuz cihânı düşün, zıllı âbâd eyleme, 

Ehl-i sünnet kitâbı oku, inâd eyleme, 

fırsat eldeyken uyan, ömrü berbâd eyleme, 

yakmağa sürükliyen fi’li mu’tâd eyleme! 


Hâline şeytân güler, görünce bu gafleti, 

kendine gel azîzim, güldürme ol şirreti, 

hâin olma, cihâna, ver keremle şöhreti, 

herşeyin üstündedir, hüsn-ü hulkun rif’ati. 


– 396 –



İKİNCİ KISM 


Bu mektûb, şeyh Hasen-i Berkînin mektûbuna cevâb olarak yazılmış olup, 

unutulmuş sünnetleri meydâna çıkarmağı ve bid’atden kaçınmağı teşvîk etmekdedir: 

[Bu mektûbumu yazmağa, Besmele ile başlıyorum.] Allahü teâlâya hamd, seçdiği 

iyi insanlara selâm ve düâ ederim. Kardeşim şeyh Hasenin mektûbunu okuyunca, 

çok sevindim. Kıymetli bilgiler ve ma’rifetler yazılı idi. Bunları anlayınca, 

pek hoşuma gitdi. Allahü teâlâya şükrler olsun ki, yazdığınız bilgilerin, keşflerin 

hepsi doğrudur. Hepsi, Kur’ân-ı kerîme ve hadîs-i şerîflere uygundur. Ehl-i sünnet 

âlimlerinin doğru i’tikâdları böyledir. Cenâb-ı Hak, doğru yolda bulundursun. 

Yüksek derecelere erişdirsin! Yayılmış olan bid’atlerin ortadan kalkmasına çalışdığınızı 

yazıyorsunuz. Bid’at karanlıklarının ortalığı kapladığı böyle bir zemânda, 

bid’atlerden bir bid’atin ortadan kalkmasına sebeb olmak ve unutulmuş sünnetlerden 

bir sünneti meydâna çıkarmak, pek büyük bir ni’metdir. Sahîh olan hadîs-i şerîflerde, 

Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyuruyor ki, (Unutulmuş 

bir sünnetimi meydâna çıkarana yüz şehîd sevâbı vardır!). Bu işin büyüklüğünü, 

bu hadîs-i şerîfden anlamalıdır. Fekat, bu işi yaparken, gözetilecek mühim bir incelik 

vardır. Ya’nî, bir sünneti meydâna çıkarayım derken, fitne uyanmasına sebeb 

olmamalı, bir iyilik, çeşidli kötülüklere, zararlara yol açmamalıdır. Çünki, âhır 

zemândayız. Müslimânlığın za’îf, garîb olduğu bir asrdayız. 

[(Hadîka)da, fitneyi anlatırken diyor ki, (Fitne, müslimânlar arasında bölücülük 

yapmak, onları sıkıntıya, zarara, günâha sokmak, insanları hükûmete karşı isyâna 

kışkırtmak demekdir. Zâlim olan hükûmete de itâ’at etmek vâcibdir.) (Berîka)da, 

doksanbirinci sahîfede diyor ki, (Başınızdaki âmir, bir habeş hizmetci gibi 

zelîl, âdî, aşağı kimse olsa da, islâmiyyete uygun emrlerine itâ’at vâcibdir. İslâmiyyete 

uymıyan emrlerine de, fitneye, fesâda sebeb olmamak için karşı gelmemeli, 

isyân etmemelidir). Din adamlarının insanlara yapamıyacakları fetvâları 

bildirmeleri de fitneye sebeb olur. Köylüye ve ihtiyâra, tecvîdsiz nemâz kılınmaz 

demek böyledir. Çünki, bunlar artık öğrenemez ve nemâzı büsbütün bırakır. Hâlbuki, 

tecvîdsiz nemâzın câiz olduğuna, fetvâ verenler vardır. Bu fetvâ za’îf ise de, 

hiç kılmamakdan iyidir. Harac olunca başka mezhebi taklîd câiz olduğunu düşünerek, 

câhillere, âcizlere zorluk çıkarmamalıdır. Bu husûsda (Şerh-ul-ma’füvât)da 

– 397 –

îzâhât vardır. Birinci kısmda, 54. cü maddeye bakınız! Kabrleri, türbeleri ziyâret etmelerine, 

Evliyâya adak yapmalarına ve türbelere giderek bereket istemelerine mâni’ 

olmamalıdır. Öldükden sonra da, kerâmet sâhibi olduklarını inkâr etmemelidir. 

Çünki, câiz olduğunu bildiren fetvâlar vardır. [(Berîka) 270. ci sahîfede diyor ki, (Allahü 

teâlâya düâ ederken, Peygamberleri ve Sâlihleri vesîle etmek ve vesîle olmalarını 

onlardan istemek câizdir. Çünki mu’cize ve kerâmet, ölüm ile bitmez. Ölünce 

kerâmetin yok olmıyacağını Remlî de bildirdi. Velînin, diri iken, kılıfında olan 

kılınç gibi olduğunu, ölünce kılıfdan çıkacağını, tesarrufunun dahâ kuvvetli olacağını 

Echürî bildirmekdedir).] Fitneye sebeb olacak nasîhati yapmamalıdır. Gücü, kuvveti, 

salâhiyyeti olan nasîhat etmez ise, (Müdâhene) olur, harâm olur. Gücü yetdiği 

hâlde, fitne çıkarmamak için nasîhat etmezse, (Müdârâ) denir, câiz olur. Hattâ müstehab 

olur. Güc kullanmak, hükûmet adamlarının vazîfesidir. Alay edenlere, zarar 

yapacaklara nasîhat verilmez. Nasîhat, birinin yüzüne karşı olmamalı, umûmî olarak, 

ortadan söylemelidir. Hiç kimse ile münâkaşa etmemelidir. Resûlullaha biri geldi. 

Onu uzakdan görünce, (Kabîlesinin en kötüsüdür) buyurdu. Odaya girince, gülerek 

karşılayıp, iltifât eyledi. Gidince, hazret-i Âişe “radıyallahü anhâ”, sebebini 

sordu. (İnsanların en kötüsü, zararından kurtulmak için yanına yaklaşılmıyan kimsedir) 

buyurdu. O, müslimânların başında bulunan bir münâfık idi. Müslimânları 

onun şerrinden korumak için müdârâ buyurdu. Fıskı, fuhşu, zulmü açık, ya’nî herkes 

arasında yayılmış olanı başkalarına söylemek (Gıybet) olmıyacağı ve şerrinden 

korunmak için müdârâ câiz olduğu buradan anlaşılmakdadır. Abdürraûf-i Münâvînin 

“rahmetullahi teâlâ aleyh” (Künûz) kitâbındaki hadîs-i şerîfde, (İnsanlara müdârâ 

için gönderildim) buyuruldu. Dîni ve dünyâyı korumak için dünyâlık vermeğe 

(Müdârâ) denir. Dünyâlık ele geçirmek için dîni vermeğe (Müdâhene) denir. Tatlı 

dil ile iyilik ve hattâ yalan söyliyerek gönül almak, dünyâlık vermek olur. Müslimânların, 

[gizli yapdıkları] büyük günâhlarını görünce, örtmek lâzımdır. Başkalarına 

söylerse, (Kazf) olur. Zan ile, iftirâ ile söylemek ise, dahâ büyük günâhdır.] 

Merhûm, mevlânâ Ahmedin “rahmetullahi teâlâ aleyh” çocuklarının okumalarına, 

terbiyeli, bilgili yetişmelerine çok gayret ediniz. Zâhirî ve bâtınî edebleri öğretiniz! 

Tanıdığınız, görüşdüğünüz herkesin, hattâ, orada bulunan bütün din kardeşlerimizin 

islâmiyyete uymalarına, sünnete yapışmalarına ön ayak olunuz! 

Bid’at işlemenin, dinsizliğin zararlarını herkese anlatınız! Cenâb-ı Hak hepimize 

iyi işler yapmak nasîb eylesin! Dîn-i islâmın yayılmasına, gençlere öğretilmesine 

çalışanlara başarılar versin! Dîn-i islâmı yıkmak için, temiz gençliğin îmânını, ahlâkını 

çalmak için uğraşan, yalan ve iftirâlarla gençleri aldatmağa çalışan din ve fazîlet 

düşmanlarına aldanarak kötü yola sapmakdan, yavrularımızı korusun! Âmîn. 

Bu düşmanlara (Zındık) denir. 

İmâm-ı Rabbânî “rahmetullahi aleyh”, ikinci cildin altmışsekizinci mektûbunda 

buyuruyor ki, Hadîs-i şerîfde, (Yeryüzünü küfr kaplamadıkca ve heryerde 

küfr ve kâfirlik yapılmadıkca, hazret-i Mehdî gelmez) buyuruldu. Bundan anlaşılıyor 

ki, hazret-i Mehdî çıkmadan evvel, küfr ve kâfirlik her tarafa yayılacak, islâm 

ve müslimânlar garîb olacakdır. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, 

âhır zemânda, müslimânların garîb olacaklarını haber vermiş ve (Herc, fitne 

zemânında yapılan ibâdet, [Mekkeden Medîneye] benim yanıma hicret etmek 

gibidir) buyurmuşdur. Fitne ve fesâd zemânında, polisin, askerin ufak bir hareketi, 

râhatlık ve sükûnet zemânlarında yapacakları hareketlerinden katkat dahâ 

kıymetli olduğunu herkes bilir. Fitne yok olduğu zemân gösterecekleri kahramanlıkların 

kıymeti yokdur. O hâlde ibâdetlerin en kıymetlisi ve kabûl olunanı, 

fitnelerin yayıldığı zemânlarda yapılanlardır. Kıyâmet günü, makbûl olanlardan, 

kurtulanlardan olmak istiyorsanız, Allahü teâlânın râzı olduğu, beğendiği iyi işleri 

yapınız! Sünnet-i seniyyeye, ya’nî Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” yoluna 

sarılınız! Bu yola uymıyan hiçbirşey yapmayınız! (Eshâb-ı Kehf) “rahmetul- 

– 398 –

lahi teâlâ aleyhim ecma’în”, her tarafı fitne kapladığı zemân, bir hicret yapmakla, 

yüksek dereceye kavuşdular. Siz, Muhammed aleyhisselâmın ümmetisiniz. 

Ümmetlerin en iyisi olan ümmetdensiniz. Ömrünüzü lehv ve la’b ile, ya’nî oyun 

ve eğlence ile ziyân etmeyiniz! Çocuklar gibi, top oynamakla vaktinizi elden kaçırmayınız! 

Yavrum! Fitnelerin yayıldığı, fesâdların çoğaldığı zemânlar, tevbe ve istiğfâr zemânıdır. 

Kenâra çekilmeli, fitnelere karışmamalıdır. Fitneler çoğalıyor. Gün geçdikce 

yayılıyor. Peygamberimiz “aleyhi ve alâ âlihissalâtü vesselâm” buyurdu ki, 

(Kıyâmet yaklaşdıkca, fitneler çoğalır. Gece başlarken karanlığın artması gibi 

olur. Sabâh evinden mü’min olarak çıkan çok kimse akşam kâfir olarak döner. Akşam 

mü’min iken, gece safâlarında îmânları gider. Böyle zemânlarda, evinde kapanmak 

fitneye karışmakdan hayrlıdır. Kenârda kalan, ileri atılandan hayrlıdır. O 

gün oklarınızı kırınız! Silâhlarınızı, kılınclarınızı bırakınız! Herkesi tatlı dil ile, güler 

yüzle karşılayınız! Evinizden çıkmayınız!). Mektûbâtdan terceme temâm oldu. 

Müslimânlar bu nasîhatlara uymalı, Mevdûdî ve Seyyid Kutb gibi mezhebsizlerin, 

sapıkların, din câhillerinin ısyâna teşvîk eden, fitneyi körükliyen zararlı, uydurma 

tefsîrlerine, kitâblarına aldanmamalıdır. Cihâd, devletin, ordunun, düşmanlarla, 

kâfirlerle, sapıklarla harb etmesi demekdir. Müslimân devlet olsun, kâfir devlet 

olsun, âdil olsun, zâlim olsun, kendi devletine ısyân etmeğe, vatandaş kanı dökmeğe, 

birbirine saldırmağa cihâd denmez. Fitne, fesâd çıkarmak denir. Peygamberimiz 

“sallallahü aleyhi ve sellem”, (Fitne çıkarana Allah la’net etsin!) buyurdu. Müslimânlar 

devlete karşı ısyân etmez. Fitneye, ısyâna karışmaz. Kanûnlara karşı 

gelmez. [Ehl-i sünnet âlimleri, siyâsete karışmamış, hükûmetde vazîfe almamış, yazıları 

ile, sözleri ile hükûmet adamlarına nasîhat vermişler, onlara hak ve adâlet 

yolunu göstermişlerdir. Ba’zı câhil din adamları, Ehl-i sünnet âlimlerinin yolundan 

ayrılarak, devlet işlerine karışmış, asl vazîfeleri olan öğrenmek ve öğretmek 

se’âdetini ihmâl ederek, kendilerine de, müslimânlara da fâideli olamamışlardır. 

Son Osmânlı şeyh-ul-islâmlarından Mustafâ Sabri efendi, i’tilâf fırkasında [partisinde] 

çalışdı. Tekke şeyhi olan Hüsameddîn Peçeli, tefsîrinde, bilhâssa (Tebbet) 

sûresinin ittihâdcıları medh etdiğini yazmakdadır. Şeyh-ul-islâm Mûsâ Kâzım 

ve Ürgüblü Mustafâ Hayrî efendiler, hem ittihâdcı, hem de mason idi. Erzincanlı 

Şemseddîn Günaltay, din târîhi müderrisi iken halk fırkasına girip meb’ûs ve başvekîl 

oldu. Eyyûb sultânda düğmecilerde Ümmî-Sinân tekkesinde şeyh iken, siyâsete 

atılan Yahyâ Gâlib, Kırşehr meb’ûsu oldu. Akhisarlı Mustafâ Fevzi, Şer’iyye 

vekîli iken halk fırkasına girip, meb’ûs ve meclisde kanûn encümeni reîsi oldu. 

Tesavvuf ehlinden Gümüşhâneli Ziyâüddîn efendinin dergâhının mensûbu Fehmi 

efendi, İstanbul müftîsi iken, halk fırkasına dâhil oldu. Sultân Abdülhamîd hân 

zemânında âyân [senato] reîsi olan seyyid Abdülkâdir efendi ve son Osmânlı 

şeyhul-islâmı olan Mustafâ Sabri efendi, ehl-i sünnet âlimi idiler. İngilizlere satılmış 

olan devlet adamları ile ve islâmiyyeti içerden yıkan din adamları ile, ya’nî zındıklarla 

mücâdele etdiler.] 

Kimseye bâkî değildir, mülk-i dünyâ sîmü zer, 

bir harâb olmuş kalbi, ta’mîr etmekdir hüner. 

Buna fânî dünyâ derler, durmayıp, dâim döner. 

Âdem oğlu bir fenerdir, âkıbet birgün söner! 

– 399 –


Bu mektûb, zemânın sultânı [Selîm Cihângir hân] “rahmetullahi teâlâ aleyh” 

için yazılmışdır. Düâ etmekdeki gizli bilgileri açıklamakda, âlimleri övmekdedir: 

Düâcılarınızın en aşağısı Ahmed “rahmetullahi teâlâ aleyh”, yüksek sığınak yerinize 

ve üstün hizmetcilerinizin kapısına, kırıklığımı ve düâlarımı bildiririm. Kölelerin 

yükselmesi, câhil ve âlim, yakın ve uzak herkesin korkusuz ve râhatça yaşaması 

ni’metine şükr ederim. Ümmîdlendiğim ve kabûl olunacağını umduğum zemânlarda 

ve fakîrlerin toplantılarında, kahraman askerinize yardım, feth ve zafer 

ihsân etmesi için, Allahü teâlâya düâ etmekdeyim. 

Allahü teâlâ, abes, fâidesiz hiçbirşey yaratmaz. Askerin, ordunun vazîfesi, devleti 

kuvvetlendirmekdir. Bu parlak dînin yayılması, devletin yardımı ile olur. (İslâmiyyet 

kılınçların altındadır) buyuruldu. Bu kıymetli iş, düâ askerine de ihsân 

edilmişdir. Düâcılar, fakîr, muhtâc ve hep sıkıntı içinde yaşıyan kimselerdir. 

Devletin kuvvetlenmesi için yardım yapılması iki dürlü olur: Birincisi, maddî sebeblerle 

olur. Bu da, asker ile, ordu ile [teknik, ekonomik vâsıtalarla] yapılır. Bunların 

hepsi meydânda olan, görülen yardımlardır. Yardımın ikincisi, hakîkî yardım 

olup, sebebleri yaratan tarafından yapılmakdadır. Âl-i İmrân sûresinin yüzyirmialtıncı 

âyetinde ve Enfâl sûresinde meâlen, (Yardım, ancak ve yalnız Allahdandır) 

buyuruldu. Bu yardıma, düâ ordusu vâsıtası ile kavuşulur. Düâ ordusunun askerleri, 

herkesden aşağı ve kalbleri kırık olduğu için, gazâ ordusu askerinden dahâ ileri 

oldu. Sebebleri geride bırakarak, bunların yaratıcısı ile ilgi kurdu. Fârisî mısra’ 

tercemesi: 

Gönlü kırık olanlar, topu ileri sürdü. 

Bundan başka, düâ, kazâyı, belâyı def’ eder. Hep doğru söyleyici “aleyhi ve alâ 

âlihissalâtü vesselâm”, (Kazâ, ancak ve yalnız düâ ile durdurulur) buyurdu. Kılınç, 

cihâd [ve her çeşid harb vâsıtaları] kazâyı durduramaz. Görülüyor ki, düâ ordusunun 

askerleri, kuvvetsiz ve kırık oldukları hâlde, gazâ ordusunun askerinden dahâ 

ehemmiyyetlidir. Düâ ordusunun askerleri, gazâ ordusu askerlerinin rûhu gibidir. 

Gazâ ordusunun askerleri, onların kalıpları, bedenleridir. O hâlde, gazâ ordusunun 

askeri, düâ ordusu olmadıkca, iş başaramaz. Çünki, rûhsuz bedene hiçbir 

yardımın ve kuvvetin fâidesi olmaz. Bunun içindir ki, Resûlullah “sallallahü aleyhi 

ve sellem”, gazâlarında ve sıkıntılı zemânlarında, muhâcirlerin fakîrleri hürmetine 

Allahü teâlâdan yardım dilerdi. Askeri, ordusu olduğu hâlde, muhâcirlerin fakîrlerini 

vesîle ederek düâ ederdi. Düâ ordusunun askeri olan biz fakîrler, boynumuz 

bükük, herkesin gözünde aşağı ve kalbimiz kırıkdır. Çünki, (Fakîrlik dünyâda 

ve âhıretde yüz karasıdır) denilmişdir. Böyle aşağı olmakla birlikde, kıymetlenmekde 

ve iş adamlarından ileri olmakdadır. Hep doğru söyleyici, (Muhbir-i sâdık) 

“aleyhi minessalevâti etemmühâ” buyurdu ki, (Kıyâmet günü, şehîdlerin kanını, 

âlimlerin mürekkebi ile dartarlar. Mürekkeb ağır gelir). Sübhânallâhi ve bi-hamdihi. 

Bu karanlık ve kara yüzlülük, bunların izzetine, şerefine sebeb olmakdadır. 

Bunları en aşağıdan en yukarıya yükseltmekdedir. Evet, fârisî mısra’ tercemesi: 

Âb-ı hayât karanlık yerlerde bulunur! 

Bu çok aşağı düâcınız, her ne kadar kendisini düâ ordusu askerlerinin arasında 

görmeğe lâyık değil ise de, yalnız fakîrlik ismi ve düânın kabûl olmak ihtimâli 

ile, kendisini kuvvetli devletinizin düâcıları arasında saymakda ve hâli ile ve dili 

ile her zemân düâ etmekde ve selâmetiniz için Fâtiha okumakdadır. [Fâtiha sûresinin 

ma’nâsı, (Cevâb Veremedi) kitâbının 141.ci sahîfesinde yazılıdır.] Yâ 

Rabbî! Düâlarımızı kabûl eyle! Sen her sözü işitici ve her şeyi bilicisin! 

– 400 –


Bu mektûb, seyyid mîr Muhibbullah Mankpûrîye yazılmışdır. Resûlullaha uymağa 

ve dînini öğrendiği üstâdını sevmeğe teşvîk etmekdedir: 

Bismillâhirrahmânirrahîm. Kardeşim seyyid mîr Muhibbullahın şerefli mektûbu 

geldi. Sıkıntılardan dolayı ümmîdsiz olduğunu bildirerek başlıyan yazılarınız 

anlaşıldı. Allahdan ümmîdi kesmek küfrdür. Ümmîdli olunuz! İki şey sizde varsa, 

hiç üzülmeyiniz! Biri, bu parlak dînin sâhibine uymak “aleyhi ve alâ âlihissalâtü 

vesselâm”, ikincisi, dîni öğrendiğiniz zâtın büyüklüğüne inanmak ve onu sevmek. 

Allahü teâlâya sığınınız ve Ona yalvarınız ki, bu iki büyük ni’metde gevşeklik olmasın. 

Bu ikisi olunca, başka şeylerin düzelmesi kolaydır. Size dahâ önce de yazmışdım 

ki, Mankpûrda bulunmakdan sıkılıyorsanız, İlâh-âbâd denilen yere gidip 

yerleşebilirsiniz. Orasının mubârek olacağı umulur. Siz tersine anlamışsınız. Mubârek 

kelimesi de, maksadımızın anlaşılmasına yaramamış. Şimdi de, öyle söylüyorum. 

Bu gece kalbime doğdu ki, eşyâlarınız Mankpûrdan alınıp, sanki İlâh-âbâda 

götürüldü. Orada bir kenâr yere yerleşip, Allahü teâlâyı zikr ile orayı aydınlatınız! 

Kimse ile arkadaş olmayınız! (Nefy ve isbât) kelimesini çok söyleyiniz! Bu 

güzel kelimeyi tekrâr ederken, bütün dilek ve düşüncelerinizi gönülden çıkarınız! 

Maksadınız, dileğiniz ve sevdiğiniz, birden fazla olmasın! Kalbiniz ile söyliyemezseniz, 

dilinizle yapınız! Fekat sessiz yapmalısınız. Çünki, yüksek sesle söylemek, 

bu yolda yasakdır. Bu yolda yapılacak başka şeyleri biliyorsunuz. Elinizden 

geldiği kadar, uymağa gayret ediniz! Öğreten zâta uymak, insanı çok şeylere kavuşdurur. 

Onun yolundan sapmak, çok tehlükelidir. [(Umdet-ül-islâm) sonunda 

(Şir’a)dan alarak diyor ki, (Üstâd birşey emr etse, ana baba da emr etseler, evvelâ 

üstâdın emri yapılır. Hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (Üç dürlü baba vardır: Dünyâya 

getiren baba, kızını veren baba ve ilm öğreten baba. Bunların hayrlısı, üstâdıdır).) 

Bugün, bütün dünyâdaki müslimânlar, üç fırkadır. Birinci fırka, Eshâb-ı kirâmın 

yolunda olan, hakîkî müslimânlardır. Bunlara (Ehl-i sünnet) ve (Sünnî) ve (Fırka-i 

nâciyye) Cehennemden kurtulan fırka denir. İkinci fırka, Eshâb-ı kirâma düşman 

olanlardır. Bunlara (Şî’î) ve (Fırka-i dâlle) sapık fırka denir. Üçüncüsü, sünnîlere 

ve şî’îlere düşman olanlardır. Bunlara (Vehhâbî) ve (Necdî) denir. Çünki bunlar, 

ilk olarak, Arabistânın Necd şehrinde meydâna çıkmışdır. Bunlara (Fırka-i 

mel’ûne) de denir. Çünki, müslimânlara kâfir dedikleri, kitâbımızın 447.ci ve sonraki 

sahîfelerinde ve (Kıyâmet ve Âhıret)de yazılıdır. Böyle söyleyene Resûlullah 

la’net etmişdir. Hangi fırkadan olursa olsun, nefsine uyan ve kalbi bozuk olan, Cehenneme 

gidecekdir. Her mü’min, nefsini tezkiye için, ya’nî nefsin yaratılışında mevcûd 

olan küfrü ve günâhları temizlemek için, her zemân çok (Lâ ilâhe illallah) 

okumalı ve kalbini tasfiye için, ya’nî nefsden ve şeytândan ve kötü arkadaşlardan 

ve zararlı kitâblardan gelen küfrden ve günâhlardan kurtarmak için, (Estagfirullah) 

demelidir. Ahkâm-ı islâmiyyeye uyanın düâları muhakkak kabûl olur. Nemâz kılmıyanın, 

açık kadınlara ve avret mahalli açık olanlara bakanların ve harâm yiyip içenlerin 

ahkâm-ı islâmiyyeye uymadıkları anlaşılır. Bunların düâları kabûl olmaz.] 

Bu vücûdün mülkü, elden çıkmadan, 

çarh-ı felek, bu binâyı yıkmadan. 

Sûretü ma’nâ, bir arada iken, 

iki âlem de, elinde var iken, 

Hubb-i dünyâyı, kalbinden gider! 

tâ alasın, can âleminden haber. 

Harâmdan sakın, farzı yapmağa bak! 

farzı yapmazsan, olur hâlin harâb! 


4 — ADÂLET, AKL, ÎMÂN, KAZÂ VE KADER 

Bu mektûb, derin ilmi, hâlleri ve sözleri ile her ihtisâs sâhibini hayretde bırakan, 

kerâmet ve fazîletler hazînesi, Eshâb-ı kirâmın ve islâm âlimlerinin büyüklüğünün 

vesîkası, seyyid Abdülhakîm efendi “rahmetullahi aleyh” tarafından yazılmışdır: 

Efendim, 

Yüksek mektûbunuzda yerleşdirmiş olduğunuz bilgi cevherleri, okuyanları 

çok sevindirdi. Çünki, böyle ince din mes’elelerini çözüp, fikrlerdeki pürüzleri düzeltmek, 

bu fakîr için, en zevkli bir vazîfe ve rûhumu besliyen bir gıdâdır. 

Bu süâllerinizi çözüp, zihnleri aydınlatmak üç dürlü olabilir: İlm ile, zevk ile ve 

akl yolu ile. 

İlm ile cevâb vermek için, i’tikâd bilgilerine dayanılacağından, önce, kelâm ilminde 

kullanılan kelimelerin, bu ilme mahsûs olan ma’nâlarını bilmek lâzımdır. 

[Birçok kelimeler, her ilmde, başka ma’nâya kullanılır. Meselâ, zâlimler kelimesi 

tefsîr ilminde, kâfirler demekdir. Fıkh ilminde, başkasının hakkına saldıran 

kimselere denir. Tesavvufda ise, ayrı ma’nâsı vardır. O hâlde, bir ilme âid bir kitâbı 

okuyup anlıyabilmek için, önce kelimelerin bu ilmdeki husûsî ma’nâlarını bilmek 

lâzımdır. İşte, birkaç sene Mısrda, Bağdâdda bulunup da argo lisânı arabca 

öğrenenlerin ve eline bir ceb lügati alıp da, Kur’ân-ı kerîmi ve hadîs-i şerîfleri tercemeye 

kalkışan yeni din âlimlerinin(!), para kazanmak için yapdıkları terceme ve 

tefsîrler, bozuk ve zararlı olmakdadır. Bir tesavvuf âliminin huzûrunda, senelerce 

dirsek çürütüp, emek verip, pişmeden, olgunlaşmadan, (Mesnevî) okutan, tesavvuf 

kitâbları tercemesine kalkışan tarîkatcıların sözleri ve yazıları da, yanlış ve 

çok zararlı olur]. 

Kazâ ve kader. Halâl rızk, harâm rızk. Allahü teâlânın ilminin sonsuz olması ne 

demekdir? Halâl, harâm, Allahü teâlânın rahmeti nedir? Adâlet ve zulm; Allahü 

teâlânın adâleti. Akl nedir? Aklın kısmları, akl-ı selîm, akl-ı sakîm, Rab nasıl olur? 

Rabbin üzerine birşey lâzım mıdır? Rab, mahlûklara fâideli, uygun şeyleri yapmağa 

mecbûr mudur? 

Zevk yolu ile anlıyabilmek, bu bilgileri, uzun uzadıya açıklamakla, geniş anlatmakla 

ve yazmakla olamaz. Anlayışların yüksek ve aşağı derecelerine göre, müşkillerini 

çözene hüsn-i zan ederek, güvenerek uzun zemân birlikde bulunmaları ile 

güzel, feyzli bir sûretde olur. Bu sûretde hiçbir delîle, isbâta, kelimelerin ma’nâlarını 

bilmeğe hâcet kalmaz. İçinde zarûrî bir bilgi hâsıl olur. Yakîn ile, vicdân ile 

inanır. Ulûm-i nakliyye ile, ya’nî âyet ile, hadîs ile ve ulûm-i akliyye ile isbâta lüzûm 

kalmaz. Hattâ, isbât için gösterilen delîlleri, senedleri, maksaddan, gâyeden 

uzak görür, yabancı bulur. Bu şartlar olmazsa, her delîl, her isbât noksân olur. Zekî 

olanların zihnlerine gelen şübheler, yanlış düşünceler giderilemez. Hattâ artarak, 

îmânı da sarsılır. İşte, yarım fen adamları hep böyledir. 

İslâm ilmlerinden ikinci kısmı olan akl bilgilerinin, ya’nî tecribî ilmlerin iyi öğrenilmesi, 

ince ve derin din bilgilerinin kolay ve açık anlaşılmasına yardım eder. 

Akl yolu ile anlamağa gelince, bunun için, önce ulûm-i akliyyeyi, ya’nî akla dayanan 

bilgileri öğrenmek lâzımdır. Bu bilgiler nelerdir, kaça ayrılır? İ’tikâd 

mes’elelerine bağlılığı olanlar hangileridir. Bağlı olmıyanları, uymıyanları hangileridir? 

Tecribî fizik, riyâzî fizik, ilâhî fizik ilmleri nelerdir? Riyâzî fizik öğrenmek, 

din bilgilerini kuvvetlendirir. Din bilgilerini sarsmaz. Astronomi [ilm-i heyet], aritmetik 

[hesâb] ve geometri [hendese], dîne yardımcı bilgilerdir. Tecribî fizikdeki, 

(Tecribe ve isbât edilenlere uymıyan) birkaç yanlış teori [nazariyye] ve hipotez [faraziyye]den 

başka, hepsi dîne uymakda, îmânı kuvvetlendirmekdedir. İlâhî fizik 

[metafizik] bilgilerinden, çürük, bozuk olanları dîne uymaz. Bu ilmler öğrenilin- 

– 402 –

ce, din bilgilerinin, aklî ilmlere uyan ve aklî bilgilerle çözülmiyen yerleri ve sebebleri 

meydâna çıkar ve akla uygun sanılmıyan, aklın erişemediği mes’elelerin inkâr 

edilemiyeceği anlaşılır. 

ADÂLET 

Kıymetli mektûbunuzun sonunda, (Adâlete uymuyor gibi görünmüyor mu?) diyorsunuz. 

Efendim, adâletin ve bunun zıddı olan zulmün, ikişer ta’rîfi vardır: 

1 — Adâlet, bir âmirin, bir hâkimin, memleketi idâre için koyduğu kanûn, 

kâ’ide, çizdiği hudûd içinde hareket etmekdir. Zulm ise, bu kanûnun, bu hudûdun, 

bu dâirenin dışına çıkmakdır. 

Âlemleri yaratan, yokdan var eden, mâlikimiz, sâhibimiz Allahü teâlâ, hâkimlerin 

hâkimi, herşeyin asl sâhibi ve tek yaratıcısıdır. Üstünde bir âmiri, hâkimi, sâhibi, 

mâliki yokdur ki, Onu bir hudûd içinde harekete, bir dâire içinde kalmağa mecbûr 

etsin ve bir kanûn altında bulundursun. Bir vezîri, bir müşâviri, bir yardımcısı 

yokdur ki, iyiyi fenâdan ayırmak için işâret versin, yol göstersin. Bundan dolayı, Allahü 

teâlânın, adâletin bu ta’rîfi ile zâten bir ilgisi olmaz. Ona zulm kelimesi yaklaşamıyacağı 

gibi, bu ta’rîfe uyarak, âdil demek de, yakışmaz. Âdil denilmesi, zulmü 

hâtırlatabilir. Allahü teâlâ için bu ta’rîfe göre, adâleti hâtırlamak da, zulmü hâtırlamak 

gibi, câiz olmaz. Allahü teâlânın bir ismi (adl)dir. Âdil olduğu muhakkakdır. 

Bu ism de, başka ismleri gibi, (te’vîl) olunur. İslâmiyyete uygun bir ma’nâya çevrilir. 

Ya’nî, adlden murâd, adâletin gâyesidir. Meselâ, Rahmân ve Rahîm de, Allahü 

teâlânın ismidir. Rahmet ve rahm sâhibi demekdir. Rahm, kalbin bir tarafa eğilmesine 

denir. Allahü teâlânın kalbi yokdur ki, meyl etsin. O hâlde, rahm demek, 

rahmın gâyesi demekdir ki, ihsân etmek, iyilik etmekdir. Adl isminin de gâyesi, netîcesi, 

iyilik edici, nefse uygun gelen, tatlı gelen şeyleri verici demekdir. 

Allahü teâlâ, adle, adâlet yapmağa mecbûr değildir. Mecbûr olsaydı, muhtâr olmazdı. 

Ya’nî, irâdesi, isteği bulunmazdı. İrâdesi olmıyan, mecbûr olur. 

Bu ta’rîfe göre, (Filân şey adâlete uymuyor) denilemez. Allahü teâlâya, bu 

ma’nâda âdil denilemiyeceği gibi, böyle adâlete mecbûr da değildir. 

2 — Adâletin yüksek ta’rîfi, (Kendi mülkünde olanı kullanmak) demekdir. 

Zulm de, başkasının malına, mülküne tecâvüzdür. Adâletin, dînimizdeki ta’rîfi de, 

işte budur. 

Âlemlerin hepsi, ulvî, süflî, cismânî, arazî (sıfatlar), bedenî, rûhî, melekî, insânî, 

cinnî, hayvânî, nebâtî, cimâdî [cânsız], felekî [gökler], kevâkib [yıldızlar], büyük 

ve küçük cismler, Arş ve Kürsî, yer ve gökler, elementler ve mineraller, madde 

ve ma’nâ âlemleri, hepsi ve hepsi, Allahü teâlânın kemîne [âciz, muhtâc] mahlûkları 

ve mülkü olup, hepsinin tek yaratanı, müstekıl sâhibi, yalnız Odur. O, her 

hâlde, her bakımdan kemâldedir. Noksânlık yokdur ki, ikmâl etmek, temâmlamak 

lâzım olsun. Ondan başka herşey, Onun mülkü ve mahlûkudur. Memlûk mâlike, 

mahlûk hâlıka, mülkde ve yaratmakda şerîk [ortak] olmadığı gibi, birşeye de mâlik 

değildirler. 

Bu her iki ta’rîfe göre, Allahü teâlânın işleri için, (adâlete uymayan) birşey olmaz. 

Böyle görmek, yaratanı, ba’zı şeylerde, yaratdığı şeylere benzetmek olur. Bu 

ise, büsbütün haksızlıkdır. Yaratan, hiçbir sûretle yaratdıklarına benzemez. 

[Süâl: — İslâm memleketlerinde dünyâya gelen müslimân çocukları, ana, babasından, 

komşularından, hocalarından görerek, öğrenerek müslimân oluyor. Başka 

memleketlerdeki kâfir çocukları ise, kâfir olarak yetişdirilip, müslimânlıkdan 

mahrûm ediliyor. Bunlar da islâm terbiyesi ile yetişdirilseydi, müslimân olur, 

Cennete giderlerdi. Böyle yetişenlerin Cehenneme gitmesi haksızlık olmaz mı? 

Cevâb: — Adâlet ile ihsânı karışdırmamalıdır. Allahü teâlâ, her memleketde yetişen 

kulları için, adâleti fazlası ile yapmışdır. Ya’nî âkıl ve bâlig olmadan ölen kâ- 

– 403 –

fir çocuklarını Cehenneme sokmıyacakdır. Âkıl ve bâlig oldukdan, ya’nî evlenecek 

çağa geldikden sonra, Muhammed aleyhisselâmın dînini duymadan ölen kâfirlere 

de azâb yapmıyacakdır. Bunlar, islâm dînini, Cenneti, Cehennemi işitdikden 

sonra, merak etmez, öğrenmez ise, inâd edip inanmazsa, o zemân azâb göreceklerdir. 

Âkıl ve bâlig olanlar, ana babanın, muhîtin yapmış oldukları eski te’sîrlerin 

altında kalmaz. Eğer kalsaydı, elli seneden beri islâm memleketlerinde, islâm 

terbiyesi altında yetişen yüzbinlerle müslimân evlâdı, islâm düşmanlarının yalanlarına, 

iftirâlarına aldanmaz, dinsiz, mürted ve hattâ din düşmanı olmazdı. 

Bunlar, âkıl ve bâlig oldukdan sonra, hattâ kırkından sonra, hattâ, hoca, hâfız oldukdan 

sonra, dinden çıkmakda, hattâ din düşmanı olmakda, hattâ din düşmanlığında 

önderlik yapmakdadırlar. Anasına, babasına, komşularına ve akrabâsına, 

yobaz, gerici, mürteci’, şerî’atcı, ileri sağcı diyerek alay etmekdedirler. Bu pek acı 

misâller, ana baba terbiyesinin te’sîrinin devâmlı olmadığını açıkca göstermekdedir. 

Bunun içindir ki, bugün dinden çıkmak, bütün dünyâyı saran bir âfet, fecî’ bir 

akıntı hâlindedir. Genç, ihtiyâr, bu felâkete kapılmıyan pek az kimse kalmışdır. Diğer 

tarafdan, birçok kâfirlerin, ilm, fen adamlarının müslimân olduğunu görüyoruz. 

Pek az olsa da, dînini değişdirmiyenlerin bulunması, ana terbiyesinin te’sîrinin, 

ba’zan da devâmlı olduğunu gösteriyor denirse, bir çocuğun müslimân evlâdı 

olması, islâm terbiyesi ile yetişmesi, Allahü teâlânın bir ihsânıdır. Kâfir çocuklarına 

bu ihsânı yapmıyor. Fekat, kimseye ihsân yapmağa mecbûr değildir. İhsân 

yapmamak zulm olmaz. Meselâ, bakkaldan bir kilo pirinç alsak, tam bir kilo dartması 

adâletdir. Noksan dartarsa zulm olur. Biraz fazla verirse ihsân olur. Bu ihsânı 

istemek, kimsenin hakkı değildir. İşte, Allahü teâlânın islâm terbiyesi ile yetişdirmesi, 

büyük ihsânıdır. Dilediğine ihsân eder. Kâfir çocuklarına bu ihsânı yapmaması 

zulm olmaz. İhsân etdiği kimseler kâfir olursa, bunların cezâsı, azâbı da, 

katkat ziyâde olacakdır. İmâm-ı Rabbânî “rahmetullahi teâlâ aleyh” ikiyüzellidokuzuncu 

mektûbunda buyuruyor ki, (Bu fakîre göre, dağda yetişip, hiçbir din 

duymayıp, puta tapan müşrikler, Cennete ve Cehenneme girmiyecekler, hesâb yapılırken, 

zulmleri kadar azâb çekeceklerdir. Sonra hayvanlar gibi, yok edileceklerdir. 

Küçük iken ölen kâfir çocukları ve Peygamberlerden haberi olmıyanlar da 

böyle olacaklardır.)] 

AKLIN TEFSÎRİ 

Akl, bir (Kuvve-i derrâke)dir. Ya’nî anlayıcı bir kuvvetdir. Hakkı bâtıldan, iyiyi 

kötüden, fâideliyi zararlıdan ayırd etmek için yaratılmışdır. Bunun için, hakkı 

bâtıl ile karışdırabilecek olan insanda, cinde ve meleklerde akl yaratılmışdır. Allahü 

teâlânın kendisinde ve Ona âid bilgilerde, hakkın bâtıl ile karışdırılması 

olamıyacağından, o bilgilerde, akl yalnız başına sened olamaz. Mahlûklara âid bilgilerde, 

hakkı bâtıl ile karışdırmak mümkin olduğundan, bu bilgilerde aklın işe karışması 

doğru olur. Allahü teâlâya âid bilgilerde hakkı bâtıl ile karışdırmak isti’dâdı 

olmadığından, akl, o bilgilerde yürüyemez. Rubûbiyyet, yaratıcılık, her bakımdan 

bir olmak ister. Ayrılık olmadığı için, orada aklın işi yokdur. 

Akl, bir ölçü âletidir. Allahü teâlâya âid bilgilerde, kıyâs [ölçmek] olamaz. 

Mahlûklara âid bilgilerde, kıyâs olup, doğru kıyâs etdi ise sevâb kazanır. Yanlış kıyâs 

etdi ise afv olur. Allahü teâlâya âid bilgilerde kıyâs olsa, şâhid ile gâibe istidlâl 

[bilinmiyeni, bilinene benzeterek anlamağa çalışmak] lâzım olur. Ya’nî, anlaşılmıyan 

şeyleri, bilinen şeyler gibi sanmak olur. Akl ve ilm adamlarının hepsi, şâhidden 

gâibe istidlâlin bozuk bir yol olduğunu, sözbirliği ile bildirmekdedir. Akl, 

yalnız, Allahü teâlânın varlığını isbât etmekde biraz iş görür. Bu bilgi, derin ve güçdür. 

Önce, aklın müşekkik mi, mütevâtî mi olduğunu anlıyalım: 

(Mütevâtî) ne demekdir? Mütevâtî, bir cins içinde bulunan ferdlerin hepsinde 

müsâvî mikdârda bulunan sıfat demekdir. İnsanlık ve hayvanlık sıfatları gibi. İn- 

– 404 –

sanlık, en yüksek insan ile en aşağı bir insanda müsâvîdir. Meselâ, bir Peygamberin 

“sallallahü aleyhi ve sellem” ve bir kâfirin insanlığı müsâvîdir. İnsanlık, Nebîde 

dahâ çok, dahâ kuvvetli değildir. Bir Nebînin insanlığı ile bir kâfirin insanlığı 

arasında fark yokdur. Cemşîd gibi büyük bir pâdişâh ile, bir köy çobanının insanlığı 

aynıdır. Ya’nî, Cemşîddeki insanlık, çobandaki insanlıkdan üstün değildir. 

(Müşekkik) — Bir cins içindeki ferdlerin hepsinde müsâvî mikdârda bulunmıyan 

sıfatdır. İlm gibi. İlm, âlimlerin ba’zısında çok, ba’zısında azdır. Büyük bir fen 

adamı da olan bir islâm âliminin ilmi, bir köy hocasındaki ilmden elbette dahâ çokdur 

ve dahâ geniş, dahâ parlakdır. O hâlde, din bilgilerinde, hangi âlimin bilgisine 

güvenilir? Elbette, en büyük ve ilmi çok ve fen kollarında tedkîk ve tecribe sâhibi 

olan âlimin ilmine dahâ çok güvenilir. Bunun üstünde, başka bir âlim bulunursa, 

ona i’timâd elbette dahâ çok olur. 

Akl, insanlık gibi mütevâtî midir, yoksa ilm gibi müşekkik midir? Elbette müşekkikdir. 

Ya’nî, nev’inin ferdlerinde müsâvî olarak bulunmaz. O hâlde, en yüksek 

akl ile en aşağı akl arasında binlerce dereceleri vardır. Şu hâlde, (aklın kabûl 

edebileceği) sözü nasıl doğru olabilir? Hem hangi akl, ya’nî kimin aklı, en çok aklı 

olan kimsenin mi, yoksa her akllı denen kimsenin mi? 

Akl, başlıca iki kısmdır: (Selîm akl), (Sakîm akl). Bunların her ikisi de akldır. 

Tam selîm akl, hiç yanılmaz, hatâ etmez. Pişmân olacak hiçbir hareketde bulunmaz. 

Düşündüğü şeylerde aslâ hatâ etmez. Hep doğru ve sonu iyi olan işlerde bulunur. 

Doğru düşünür ve doğru yolu bulur. İşleri hep doğrudur. Böyle akl, ancak 

Peygamberlerde “aleyhimüssalâtü vesselâm” bulunur. Her başladıkları işde muvaffak 

olmuşlardır. Pişmân olacak, zarar görecek birşey yapmamışlardır. Bunların 

aklına yakın, Eshâb-ı kirâmın, Tâbi’în ve Tebe-ı tâbi’înin, din imâmlarının “rıdvânullahi 

aleyhim ecma’în” akllarıdır. Bunların aklları, ahkâm-ı islâmiyyeye uygun 

akllardır. Onun için, bunların zemânında, islâmiyyet genişledi. Müslimânlar 

çoğaldı. Târîhi iyi anlıyan, bunu pek iyi görür. Sakîm akllar, bunların aksi, tam tersi 

olan akllardır. Düşündükleri şeylerde ve yapdıkları işlerde yanılır. Hepsi üzüntüye, 

pişmânlığa, zarara, sıkıntıya sebeb olur. 

Bu iki kısm akl arasında, çok ve çeşidli dereceler vardır. Şunu da bildirelim ki, 

mü’minlerin, dînî aklı ve dünyevî aklı olduğu gibi, kâfirlerin de, dînî ve dünyevî 

aklı vardır. Kâfirin dünyâ işlerine eren aklı, âhıret işlerine eren aklından üstün olduğu 

gibi, mü’minin âhıret işlerini anlıyan aklı, dünyâ işlerini anlıyan aklından üstündür. 

Fekat, bu hâl devâmlı değildir. Dünyâ geçer, biter. Geçici işlere yarayan 

akl, devâmlı olan, bitmiyen işlere yarayan akldan dahâ kıymetli olamaz. 

[Aklı ve zekâyı birbirine karışdırmamalıdır. Zekâ, sebeb ile netîce arasındaki 

bağlılıkları bulmak, benzeyiş ve ayrılışları anlamakdır. İsviçreli Claparede, zekâyı 

(Yeni îcâb ve vaz’ıyyetlere, zihnin en iyi şeklde uymasıdır) diye anlatmışdır. Ya’nî 

muhîtimize uymamızı sağlıyan bir kuvvetdir. Tek hücreli hayvanlar, muhîtin yalnız 

te’sîr etmesi ile hâl değişdirerek, bu tepkiye uyar. Dahâ ileri olan eklem bacaklılarda, 

tepkilere sevk-ı tabî’î (iç güdü)ler de katılır. Kemikli hayvanlarda, bu iki 

kuvvete, alışkanlık da karışır. En yüksek hayvanlarda ve insanlarda ise, muhîte uymak 

için, yeni bir fe’âliyyet, bir davranış ortaya çıkar ki, bu da zekâdır. Bergson 

diyor ki: (İlk insanların ve her asrın, geri kalmış kısmları, tabî’ate uymak, hayvanlar 

ve kendileri arasında münâsebet kurmak için âletler yapmışdır. Bu âletler, zekâ 

ile yapılmışdır). Görülüyor ki, âlet yapmak, teknikde yükselmek akla değil, zekâya 

alâmetdir. Alman pyschologue ve pédagogue’larından William Stern, (Zekâ, 

düşünceyi, hayâtın yeni şartlarına uydurmakdır), dedi. Ya’nî problem, mes’ele 

çözmek kuvvetidir. Amerikalı Terman ise, (Zekâ, mücerred fikrlerle düşünebilmekdir) 

demişdir. Bütün bu ta’rîfler gösteriyor ki, zekâ, sevk-ı tabî’îden yukarı, 

akldan aşağı, bir şü’ûr basamağıdır. Aklın tatbîkcisi gibi olan zekâ, akldan önce teşekkül 

etmekdedir. Akl sâhibleri, teorik yollar ve kâ’ideler ortaya koyar. Zekî kim- 

– 405 –

se, bunların pratiğe tatbîkını sağlar. Fekat, aklı az ise, akl sâhiblerinden öğrendiklerini 

kullanmakla kalıp, zarûrî ve küllî prensiplere, kendiliğinden ulaşamaz. 

Ya’nî, zihni iyi işlemez ve istidlâlleri doğru yapamaz. Zekâ, düşünebilmek kuvvetidir. 

Fekat, düşüncelerin doğru olması için, akl lâzımdır. Zekî insan, düşüncelerinin 

doğru olabilmesi için, bir takım prensiplere muhtâcdır. Bu prensipleri idâre 

eden akldır. O hâlde, her zekî kimseyi akllı sanmak doğru olamaz. Zekî bir kimse, 

büyük bir kumandan olabilir. Akllılardan öğrendiği üsûlleri, yeni harb vaz’ıyyetine 

uydurarak, kıt’aları fethedebilir. Fekat, aklı az ise, bir hatâ ile, başarıları, 

felâkete döner. Meselâ, Napolyonun zekâ saçan askerî plânları, zaferleri ve aklsız 

hareketlerinin sonu olan felâketleri meydândadır. Üçüncü sultân Selîm hân “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” zemânında, Napolyonun Sûriyede, islâm askerleri karşısında 

bozguna uğrayarak nasıl kaçdığı târîhlerde yazılıdır. Bir arslanın zekâsı, insan 

zekâsı kadar kuvvetli olsaydı, bu arslan öteki arslanlardan, onbin kat dahâ çok korkunç 

olurdu. Aklsız, dinsiz kimse de, kuvvetinin ve zekâsının çokluğu kadar, 

cem’iyyetlere büyük tehlüke olur]. 

Bu yazılar dikkatle okunursa, her işde ve hele dînî işlerde akla güvenilemiyeceği, 

bu işlerin akl ile ölçülemiyeceği meydâna çıkar. 

Din işleri, akl üzerine kurulamaz. Çünki, akl, bir karârda kalmaz. Herkesin aklı, 

birbirine uymadığı gibi, bir adamın, selîm olmıyan aklı da, ba’zan doğruyu bulur, 

ba’zan da yanılır ve yanılması dahâ çok olur. En akllı denilen kimse, din işlerinde 

değil, mütehassıs olduğu dünyâ işlerinde bile, çok hatâ eder. Çok yanılan bir akla 

nasıl güvenilebilir? Devâmlı, sonsuz olan âhıret işlerinde, nasıl olur da, akla uyulur? 

İnsanların şekl ve ahlâkları başka başka olduğu gibi, akl, tabî’at ve ilmleri de, 

ayrı ayrıdır. Birinin aklına uygun gelen birşey, başkasının aklına hiç de uygun gelmiyebilir. 

Birinin tabî’atine uygun olan birşey, başkasının tabî’atine uymaz. O hâlde, 

din işlerinde, akl, tam bir ölçü, doğru bir sened olamaz. Ancak, akl ile islâmiyyet, 

birlikde, tam ve doğru bir vesîka ve ölçü olur. Bunun içindir ki: 

(Dînini ve îmânını, insan düşüncelerinin netîcelerine bağlama ve akl ile inceleyerek 

varılan sonuçlara uydurma!) buyurmuşlardır. 

Evet, akl huccetdir, doğru yolu gösterir. Fekat, selîm olan akl gösterir, her akl 

değil. 

Demek oluyor ki, selîm olmıyan aklların, yanıldıkları için, bir hakîkati kabûl etmemeleri, 

uygun bulmamaları, bir kıymet bildirmez. Selîm olan akllar, ya’nî Peygamberlerin 

“aleyhimüsselâm” aklları, din hükmlerinin hepsinin pek yerinde ve 

doğru olduklarını açıkça görür. İslâmiyyetin her hükmü, bu akllar için, pek meydânda, 

âşikâr ve apaçıkdır. Senede, isbât etmeğe lüzûm olmadığı gibi, tenbîh etmeğe, 

haber vermeğe de lüzûm yokdur. 

HALÂL VE HARÂM 

Herşeyi, Allahü teâlâ yaratdı. Herşeyin sâhibi, mâliki Odur. Kullanmamız için 

izn verdiği şeyler, halâl olur. İzn vermediği şeye de, harâm denir. Meselâ, bir erkeğe, 

iki kız kardeşden birini nikâhla almağı halâl eyledi. İkincisini de almağı harâm 

etdi. Harâm demek, sâhib ve hâlık olan Allahü teâlânın, bir şeyi kullanmağa 

izn vermemesi demekdir. Halâl ise, o yasak düğümünü çözmek demekdir. 

Birşey, bir kimseye halâl, başka bir kimseye harâm olabilir. 

Dünyâda harâm işliyen kimse, âhıretde ondan mahrûm kalır. Burada halâl 

şeyleri kullananlar, orada, o şeylerin hakîkatine kavuşur. Meselâ, bir erkek, dünyâda 

harâm olan ipeği giyerse, âhıretde ipek giymekden mahrûm edilir. İpek ise, 

Cennet elbisesidir. O hâlde, bu günâhdan temizlenmedikce, Cennete giremez 

demekdir. Cennete girmiyen de Cehenneme girer. Çünki, âhıretde, bu ikisinden 

başka yer yokdur. 

– 406 –

Âhıret işleri, hiçbir bakımdan dünyâ işlerine benzemez. Bu dünyâ, yok olmak 

için yaratıldı. Yok olacakdır. Âhıret, sonsuz kalmak için ve sonsuz kalacak şeklde 

yaratıldı. Sonsuz kalacak şey ile çabuk yok olacak şey arasında ne kadar fark 

varsa, dünyâ ile âhıret yapısı ve işleri arasında da o kadar fark vardır. Yalnız ismleri, 

anlatılması benzemekdedir. Meselâ Cennet kelimesi, dünyâda bostân, âhıretde 

ise, Cennet denilen, sonsuz ni’metlerin bulunduğu yer demekdir. Cehennem de, 

burada derin ateş kuyusu, orada ise Cehennem denilen azâb dolu yere denir. 

ÎMÂN 

Efendim! Yüksek mektûbunuzun baş tarafında (kâmil olan îmân) demişsiniz. 

Îmân, hâsıl olunca, zâten kâmildir. Çünki, îmânda azlık, çokluk olmaz. Îmânın kendisi, 

az veyâ çok olmaz. Azlık, çokluk, îmânın parlaklığında, belli olmasındadır. Îmânın, 

aslı, kendisi: 

Server-i âlem olan Muhammed aleyhisselâmın, Peygamber olarak bildirdiği şeyleri, 

akla, tecribeye ve felsefeye danışmaksızın, tasdîk ve i’tikâd etmekdir, inanmakdır. 

Akla uygun olduğu için tasdîk ederse, aklı tasdîk etmiş olur. Resûlü tasdîk 

etmiş olmaz. Veyâhud, Resûlü ve aklı birlikde tasdîk etmiş olur ki, o zemân Peygambere 

i’timâd tam olmaz. İ’timâd tam olmayınca, îmân olmaz. Çünki, îmân parçalanamaz. 

Akl, Resûlün “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” bildirdiklerini uygun 

bulursa, bu aklın kâmil, selîm olduğu anlaşılır. 

İnanılması lâzım şey için, tecribî ilmlere danışıp, tecribeye uygun ise, inanır, tecribe 

ile isbât edemeyince, inanmaz veyâ şübheye düşerse, o zemân, tecribesine inanmış 

olup, Resûle inanmamış olur ki, böyle îmân, kâmil değil, zâten îmân olmaz. 

Çünki, îmân parçalanamaz. Az ve çok olmaz. 

Din bilgileri, felsefe ile ölçülmeğe kalkışılırsa, bu sefer felesofa inanılmış olup, 

Peygambere inanılmış olmaz. [Evet, Allahü teâlânın var olduğunu ve Muhammed 

aleyhisselâmın, Allahın Peygamberi olduğunu anlamakda, aklın, felsefî ve tecribî 

ilmlerin yardımı büyükdür. Fekat, bunların yardımı ile Peygambere “sallallahü 

teâlâ aleyhi ve sellem” inanıldıkdan sonra, Onun bildirdiği şeylerin herbiri için 

akla, felsefeye ve tecribî ilmlere danışmak doğru olmaz. Çünki, akl ile, tecribe ve 

felsefe yolu ile elde edilen birçok bilgilerin, zemânla değişmekde, yenileri bulununca, 

eskilerinin atılmakda olduğunu gösteren misâller, literatürlerde az değildir.] 

O hâlde: 

Îmân, Resûl-i Ekrem efendimizin “sallallahü aleyhi ve sellem”, Allahü teâlâ tarafından, 

Peygamber olarak, bütün insanlara getirdiği ve bildirdiği emrlerin hepsine 

i’timâd ve i’tikâd etmekdir. Bu emrlerin, bilgilerin herhangi birine inanmamak 

veyâ şübhe etmek küfrdür. Çünki, Resûle inanmamak veyâ i’timâd etmemek, 

Resûle yalancı demek olur. Yalancılık kusûrdur. Kusûru olan kimse, Peygamber 

olamaz. 

[Îmân demek, (Nass)larda, ya’nî, Kur’ân-ı kerîmde ve icmâ’ ile ve zarûrî olarak 

bilinen hadîs-i şerîflerde açıkca bildirilen şeylerin hepsine, inanmak demekdir. Burada 

(İcmâ’) demek, Eshâb-ı kirâmın “rıdvânullahi teâlâ aleyhim ecma’în” sözbirliği 

demekdir. Birşeyi, Eshâb-ı kirâm, sözbirliği ile bildirmedi ise, Tâbi’înin sözbirliği 

bu şey için icmâ’ olur. Tâbi’în de bu şeyi sözbirliği ile bildirmedi ise, Tebe-i tâbi’înin 

sözbirliği ile bildirmeleri, bu şey için icmâ’ olur. Çünki, bu üç asrın âlimleri, 

ya’nî müctehidleri, hadîs-i şerîf ile övülmüşdür. Bunlara (Selef-i sâlihîn) denir. 

Sahâbe ve Tâbi’îne (Selef-i sâlihîn) denildiği, İbni Âbidînde (Kâdîlık) bahsinde yazılıdır. 

(Buhârî) ve (Müslim) ve (Kütüb-i sitte)den olan diğer dört kitâbda yazılı 

binlerce hadîs-i şerîfin sahîh oldukları, bunlardan sonraki âlimlerin sözbirliği ile 

bildirilmişdir. Zarûrî olarak bilinmek demek, her asrda, müslimânların çoğunun 

işitdikleri, yayılmış bilgi demekdir. Bunları bilmemek özr olmaz. 

– 407 –

(Hadîka)nın yüzonbirinci sahîfesinde diyor ki, (İcmâ’ ile ve zarûrî olarak bildirilmiş 

olan inanılacak ve yapılacak din bilgilerinde ictihâd yapmak câiz değildir. 

Çünki, bunlara inanmıyan kâfir olur. Bunlara inananlara (Mü’min) ve (Müslimân) 

denir. Bunlar, Muhammed aleyhisselâmın ümmeti olur. Muhammed aleyhisselâmın 

ümmetinden ba’zıları i’tikâdda ictihâd yaparak yetmişüç fırkaya ayrıldı. 

Kur’ân-ı kerîmde ve hadîs-i şerîflerde açıkca bildirilmemiş olan ve açık olanların 

da ma’nâları icmâ’ ile ve zarûrî olarak anlaşılmamış olan yapılacak işlerde ictihâd 

etmek câizdir. İnanılacak olan bilgilerde ictihâd hiç câiz değildir. Böyle bilgilerde 

ictihâd ederken yanılmak, küfr olmaz ise de, büyük günâh olur. Müslimânların 

yetmişüç fırkasından yetmişiki fırkası böyle yanılmış, doğru yoldan ayrılmış, 

(Bid’at sâhibi) olmuşlardır. Bunlar sapık inançlarının cezâsı olarak Cehenneme gireceklerdir. 

Fekat, müslimân oldukları için, Cehennemde sonsuz kalmıyacaklar, 

azâb gördükden sonra, çıkarılacaklardır. Şübheli bilgilerde Eshâb-ı kirâmın yolundan 

ayrılmayan fırkaya (Ehl-i sünnet) denir. İcmâ’ ile ve zarûrî olarak bildirilmemiş 

olan işlerin halâl veyâ harâm olmalarını anlamakda ictihâd yaparken yanılmak 

suç olmaz. Sevâb olur. Ehl-i sünnet fırkasının içinde bulunan, inanışları birbirlerine 

uygun, doğru dört mezhebin iş bakımından birbirlerinden ayrılmaları bu sûretle 

olmuşdur. 

[Bir hükm üzerinde, dört mezhebin ictihâdları arasında icmâ’ hâsıl olursa, bu 

icmâ’a inanmak da lâzım olduğu, inanmıyanın kâfir olacağı, (Mektûbât)ın ikinci 

cildinin otuzaltıncı mektûbunda yazılıdır. 

Selef-i sâlihînin “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” yolunda bulunan müslimânlara 

(Ehl-i sünnet) denir. Ehl-i sünnet olmayıp, Ehl-i sünnet âlimlerinin (Nass)larda 

açık bildirilmemiş olan ahkâmdaki ictihâdlarını beğenmeyen ve bu ma’nâsı açıkca anlaşılamıyan 

nassları yanlış te’vîl ederek, anladıklarını Selef-i sâlihînin yolu olarak savunan 

sapıklara (Silfiyye) veyâ (Selefiyye) denir. Silfiyye bid’atini ortaya çıkaranların 

en meşhûru İbni Teymiyye ve vehhâbîlerdir. Bunlar kendilerinin Eshâb-ı kirâm 

yolunda olduğunu savunuyor, Kur’ân-ı kerîmden ve hadîs-i şerîflerden yanlış ve bozuk 

ma’nâlar çıkararak, Ehl-i sünnet olan hakîkî müslimânları kötülüyorlar.] 

Hadîs-i şerîfde, (Lâ ilâhe illallah ehline kâfir demeyiniz! Bunlara kâfir diyenin 

kendisi kâfir olur) buyuruldu. Bu hadîs-i şerîf, (Lâ ilâhe illallah ehli) ya’nî (Ehl-i 

kıble) olan kimse, icmâ’ ile ve zarûrî olarak bildirilmemiş inanılacak şeylerde 

ma’nâsı açıkca anlaşılamıyan nassları yanlış te’vîl ederek, Ehl-i sünnetin doğru yolundan 

ayrılınca veyâ başka bir büyük günâh işleyince kâfir olmaz demekdir. Fekat, 

Ehl-i sünnetden ayrılan kimse, tevâtür ile zarûrî olarak öğrenilen din bilgilerinden 

birine inanmazsa, buna (Lâ ilâhe illallah ehli) denmez. Böyle kimse kâfir 

olur.) İbnî Âbidînin üçyüzyetmişyedinci sahîfesinde de böyle yazılıdır. (Hadîka)da, 

ikinci kısmın sonunda buyuruyor ki, (Hazret-i Alîyi üç halîfeden üstün tutana 

(Şî’î) denir. Eshâb-ı kirâma söğene (Mülhid) denir.) Şî’î, Ehl-i kıbledir. (Mülhid) 

ise, kâfir olmakdadır. (Mülhid)lere bugün Kızılbaş da denilmekdedir. Şî’îler 

bugün kendilerine (Ca’ferî) diyorlar. 

Görülüyor ki, (Lâ ilâhe illallah ehli) ya’nî (Ehl-i kıble) demek, tevâtür ile ve zarûrî 

olarak bilinen din bilgilerinin hepsine inanan, ya’nî müslimân olan kimse 

demekdir. Böyle kimse, sapık inanışı ile kâfir olmaz. 

(Hadîka)da yüzellidördüncü sahîfede diyor ki, (Bir kişinin bildirdiği hadîs-i şerîfe 

inanmak lâzım değil ise de, ma’nâsı tevâtür ile bildirildi ise, bu icmâ’a inanmak 

lâzım olur). 

(Milel-nihâl) kitâbı tercemesinin altmışdokuzuncu sahîfesinde diyor ki, (İmâm-ı 

a’zam Ebû Hanîfe ve imâm-ı Şâfi’î, Ehl-i kıble olana kâfir denilmez buyurdular. Bu 

sözün ma’nâsı, Ehl-i kıble olan, günâh işlemekle kâfir olmaz demekdir. Yetmişiki 

fırka âlimleri ve bunların yollarında olanlar, Ehl-i kıbledirler. İctihâd yapılması câiz 

olan açıkca anlaşılamıyan delîllerin te’vîllerinde yanıldıkları için, bunlara kâfir de- 

– 408 –

nilmez. Fekat, zarûrî olan ve tevâtür ile bildirilmiş olan din bilgilerinde ictihâd câiz 

olmadığı için, böyle bilgilere inanmıyan, sözbirliği ile kâfir olur. Çünki, bunlara 

inanmıyan, Resûlullaha “sallallahü aleyhi ve sellem” inanmamış olur. (Îmân) demek, 

Resûlullahın “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” Allahü teâlâ tarafından getirdiği, zarûrî 

olarak bilinen bilgilere inanmak demekdir. Bu bilgilerden birine bile inanmamak 

küfr olur. İnanmamağı gösteren her söz ve her iş, ister şaka olarak, isterse gönülden 

olmıyarak olsun, küfr olur. Zorlanarak veyâ yanılarak olursa, küfr olmaz). 

İbni Âbidîn, birinci kısmın önsözünde buyuruyor ki: (Felsefe) yunanca bir kelimedir. 

Eski ma’nâsı, beğendiği düşüncelerini, hakîkat olarak anlatmak, yaldızlı, 

heyecân verici lâflarla inandırmağa çalışmak demek idi. Görünüşde doğru, çoğu 

bozuk olan sözler idi. Tecribeye, hesâba dayanmıyan şahsî düşüncelere (Felsefe) 

denirdi. Varlıklar yokdan yaratılmamış, böyle gelmiş böyle gider demek, îmân 

edilecek şeylere, halâl, harâm olanlara inanmağa gericilik demek böyledir. (İhyâül’ 

ulûm)da diyor ki, (Eski yunan felsefesi, başlı başına bir ilm değildir. Matematikçiler, 

geometri okuyanlar, mantık öğrenenler, tabî’iyyeciler ve tabîbler arasında 

bu felsefeye kayanlar çok oldu. (İlâhiyyât) üzerinde, ya’nî Allahü teâlâ ve 

onun sıfatları, emrleri, yasakları üzerinde, kendi aklları, görüşleri ile konuşdular. 

Hâlbuki hesâb, hendese, mantık, tabî’at bilgisi, fizik, kimyâ, tıb bilgisi öğrenmek 

mubâhdır. Bunlarda mütehassıs olmak fâidelidir. Îmânı kuvvetlendirmek ve millî 

kalkınma, râhat, huzûr için ve cihâd için, islâmiyyeti yaymak için bunlar lâzımdır. 

Bunların hepsi islâm bilgileridir. Medeniyyet de, bu demekdir. Fekat bunları 

islâmiyyete karşı bozuk düşüncelerine âlet etmek, gençleri aldatmak için kullanmak 

felsefe olur). Görülüyor ki, fen bilgilerini, insanlara hizmet için öğrenmek fâidelidir, 

sevâbdır. İnsanların râhatını, huzûrunu kaçırmak, insan haklarını yok etmek, 

insanları sömürmek, îmânlarını, ahlâklarını bozmak için öğrenmek, felsefe 

olur. Harâm olur. Öğrenilmesi lâzım olan ve yasak olan ilmler, (Hadîka)da uzun 

yazılıdır. Bunlar, İstanbulda neşr edilen arabî (Hulâsat-üt-tahkîk fî hükm-it-taklîd 

vet-telfîk) kitâbının sonunda basdırılmışdır. 

(Fetâvâ-i Hindiyye)de, beşinci cild, 377. ci sahîfede diyor ki: Îmân edilecek ve 

yapılacak, kaçınılacak şeyleri ve geçinecek san’at bilgilerini öğrenmek herkese farzdır. 

Bundan fazlasını öğrenmek farz değil ise de, sevâbdır. Öğrenmezse günâh olmaz. 

Farz olan bilgilere yardımcı olanları, meselâ astronomi öğrenmek de sevâbdır. 

Fıkh öğrenmeyip, yalnız hadîs öğrenen, iflâs eder. Kelâm ilmini, ya’nî 

îmân bilgilerini, ihtiyâcdan fazla öğrenmek câiz değildir. Bid’atlerin, fitnelerin yayılmasına 

sebeb olur. Sadr-ül-islâm Ebül-Yüsr buyuruyor ki, (Kelâm, tevhîd kitâblarının 

birkaçında felsefî bilgiler gördüm. İbni İshak Kindî Bağdâdînin ve İstikrârînin 

kitâbları böyledir. Bunlar, islâmın bildirdiği doğru yoldan ayrılmış sapık 

kimselerdir. [Ehl-i sünnet bilgilerini öğrenmeden önce] böyle sapık kitâbları okumak 

câiz değildir. Abdül-Cebbâr Râzî ve Ebû Alî Cübbâî ve Kâ’bî ve Nazzâm İbrâhîm 

bin Yesâr Basrî ve talebelerinden Amr Câhız (Mu’tezilî) sapıklarının kitâbları 

da, eski yunan felsefecilerinin bozuk fikrleri ile doludur. Böyle kitâbları okumak 

gençlere zararlıdır. Muhammed bin Hîsûm gibi(Mücessime) fırkasındakilerin 

kitâbları da böyledir. Bunlar bid’at fırkalarının en kötüsüdür. Ebül-Hasen-i 

Eş’arî de, önceleri Mu’tezile inancını yaymak için çok kitâb yazdı. Allahü teâlâ, 

kendisine hidâyet verdikden sonra, eski fikrlerini kötüleyici kitâblarını yaydı. 

Yanlışlarını görebilenlerin, bu kitâbları okuması zararlı olmaz. Şâfi’î âlimleri, 

îmân bilgilerini Ebül-Hasen-i Eş’arînin kitâblarından aldılar. Ebû Muhammed Abdüllah 

bin Sa’îdin bu kitâbları açıklıyan eserleri temâmen zararsız hâldedir. Sözün 

kısası, eski felsefecilerin yazdığı din kitâblarını gençlere okutmamalıdır. Ehl-i 

sünnet bilgilerini öğrendikden sonra okumaları câiz olur). Hindiyyeden terceme 

temâm oldu. 1368 [m. 1949] da öldürülen (İhvân-ül-müslimîn) cemâ’atinin müessisi 

Mısrlı mezhebsiz, Hasen el-Bennânın ihtilâlci yazıları ve Seyyid Kutbun (Fî- 

– 409 –

zılâl-il-Kur’ân) ismindeki bozuk tefsîri ve başka kitâbları ve Hindistândaki vehhâbîlerden 

Muhammed Sıddîk hânın ba’zı kitâbları ve Mevdûdî ve Hamîdullah ve 

1359 [m. 1940] da ölmüş olan Cezâyirli İbni Bâdis gibi dinde reformcuların kitâbları 

da böyledir. Dînini öğrenmek istiyenler, bunların bozuk kitâblarını okumamalıdır.] 

Dînimizin bildirdiği birşeyde şübheye düşen kimse, Allahü teâlâ ve Onun Peygamberi, 

bu şey ile neyi bildirmek istemiş ise, öylece îmân etdim, inandım demelidir. 

Hemen, şübhesini giderecek bir din âlimi aramalıdır. İlmine ve dîne bağlılığına 

güvenilir, zekî, ârif, harâmlardan kaçınan, din bilgilerinin inceliklerini bilen, 

müşkilleri çözebilen bir zâtı arar, bulur. Bundan aldığı cevâb, şübhesini giderince, 

artık öylece îmân eder. Böyle bir zâtı aramak farzdır. Tesâdüfe bırakmayıp, hemen 

aramalıdır. Bulamazsa veyâ bulup da, şübheden kurtulamazsa, Allahü teâlânın 

ve Resûlünün dilediği gibi inandım demeli ve şübhesinin giderilmesi için, Allahü 

teâlâya düâ etmeli, yalvarmalıdır. İşte, bunun için, her şehrde, müşkilleri çözebilen 

bir zâtın bulundurulması farz-ı kifâyedir. Felsefecilerin iftirâlarını, fen ve 

felsefe bilgileri ile karşılıyabilen, fen adamı geçinenlerin i’tirâzlarını, fennî metodlara 

dayanarak çözebilen, kitâblı kâfirlerin yanlış sözlerini, dinlerindeki bozuk yerleri 

isbât ederek, red edebilen, doğru yoldan ayrılmış olanların, fitne ve fesâd ateşlerini 

söndürebilen, dünyâ târîhini iyi anlamış, matematik bilgisi kuvvetli ve islâm 

bilgilerinin derinliklerine ermiş bir din âlimi bulundurmak lâzımdır. İslâm devletleri 

böyle âlim yetişdiriyordu. Böyle bir din âlimi bulunmazsa, islâmiyyet, din câhillerinin 

elinde oyuncak olur. İstedikleri gibi din kitâbları yazar, gençlerin dinsiz 

yetişmesine sebeb olurlar. Bir memleketde, islâmiyyetin yerleşmesi için, herşeyden 

önce, hakîkî din âlimi yetişdirmek lâzımdır. Din âlimi bulunmazsa, Ehl-i 

sünnet âlimlerinin kitâblarını yaymağa çalışmalıdır. Bu kitâblar bulunmazsa, din 

câhilleri, din adamı şekline girip, kitâb ve mecmû’a yazarak, konferanslar, va’z ve 

dersler vererek milletin dînini, îmânını çalarlar. İslâmiyyeti yıkarlar da, kimsenin 

haberi olmaz. [Şerefül insan bil ilmi vel-edeb, lâ bil mâl-ı vel haseb.]Ya’nî insanın 

şerefi, kıymeti, ilmi ve edebi ile ölçülür. Malı ve baba ve dedeleri ile değil! 

(Bezzâziyye)de, kerâhiyyet kısmında diyor ki, (İbâdetleri yapan kimse, îmânının 

bozulmasında şübhe eder ve günâhım çokdur, ibâdetlerim beni kurtarmaz diye 

düşünürse, îmânının kuvvetli olduğu anlaşılır. Îmânının devâm edeceğinden şübhe 

eden kâfir olur. Şübhe etmeği beğenmezse, mü’min olduğu anlaşılır). 

[İbni Âbidîn, Mürted bâbında diyor ki, (Beş sınıf kâfir vardır: Dehriyye, Seneviyye, 

Felâsife, Veseniyye ve Ehl-i kitâb. İlk dördü kitâbsız kâfirdir. Ya’nî semâvî 

kitâbları yokdur.) Bugün Hindistânda yayılmış olan Berehmen ve bunun, mîlâddan 

542 sene evvel ölmüş olan Budda Gautama tarafından değişdirilmesi ile hâsıl 

olan Buda dinlerinde olanlar, Vesenîdir, ya’nî putlara [heykellere] taparlar. Bu 

dinlerde, oradaki eski Peygamberlerin kitâblarından, sözlerinden alınmış kıymetli 

bilgilerin bulunduğu görülmekdedir. Berehmen ve Buda dinleri, hıristiyanlık 

dîni gibi, eski Peygamberlerin “aleyhimüsselâm” bildirdiği, doğru dinlerin 

bozulmuş, değişdirilmiş bir hâlidir. Mazher-i Cân-ı Cânân “kuddise sirruh”, ondördüncü 

mektûbunda diyor ki, (Allahü teâlâ, insanları yaratdığı zemân, Birmîhâ [veyâ 

Brahma] ismindeki bir melek vâsıtası ile, Hindistâna da, Bîd ve Vidâ isminde 

bir kitâb gönderdi. Dört cüz’ idi. Âlimleri bu kitâbdan altı mezheb çıkardılar. İnsanları 

dörde ayırdılar. Her sınıfına cûk dediler. Hepsi Allahın bir olduğuna, insanları 

Onun yaratdığına, kıyâmet gününe, Cennete, Cehenneme ve tesavvufa inanırlar. 

Uzun zemân sonra, başka Peygamberler gönderildi. Bunlar hakkında, kitâblarımızda, 

hiçbir bilgi yokdur. Sonradan bozuldular. Peygamberlerin ve Evliyânın 

rûhlarını ve melekleri hâtırlatmak için heykeller yapdılar. Şefâ’atlerine, 

yardımlarına kavuşmak için, bu heykellere secde etdiler [ise de, (müşrik) değildirler. 

Ehl-i kitâb, ya’nî kitâblı kâfirdirler.] Arabistândaki putperestler [ve hıristiyan- 

– 410 –

lar], böyle değildir. Bunlar, putlarının hâlık, yaratıcı olduklarına inanıyor. Herşeyi 

yalnız putlardan istiyorlar. Putlarına ilâh diyerek secde ediyorlar. [Bunun için, 

(müşrik) oluyorlar.] Berehmenler ise, hurmet, şefâ’at etmeleri için yalvarıyorlar. 

Bunun için, Muhammed aleyhisselâmdan önceki Berehmenlerin bozulmuş olanları 

için de, kâfir diyemeyiz. Fekat şimdi, dünyânın her yerindeki, her insanın Muhammed 

aleyhisselâma îmân etmesi, ya’nî müslimân olması lâzımdır. Şimdi müslimân 

olmayana kâfirdir deriz.) [Hindistânda bulunan (Sîh)ler, Baba Nanek isminde 

bir Hindûnun mezhebinde olan kâfirlerdir. İslâmiyyeti ve Berehmen dinlerini 

karışdıran bu adam, 946 [m. 1539]da öldü.] Seyyid Şerîf-i Cürcânî “rahmetullahi 

aleyh”, (Şerh-i mevâkıf) sonunda, üçüncü maksadda buyuruyor ki: (Muhammed 

aleyhisselâmın Peygamber olduğuna inanmıyan kâfir olur. Bunlardan yehûdî ve 

nasârâ [hıristiyan], Berehmen ve Budistler, başka Peygamberlere “salevâtullahi 

teâlâ ve teslîmâtühü aleyhim ecma’în” inanıyor. Bunların getirdikleri ve sonradan 

bozulmuş olan kitâbları okuyorlar. Bunlara tapınmıyorlar. Bunun için bu kâfirlere 

(Ehl-i kitâb) denir. Dehriyye ise, Allahü teâlâya da inanmıyor. Herşey tabî’at 

kanûnları ile var oluyor. Bir yaratıcı yokdur. Dehr, ya’nî zemân ilerledikce, herşey 

değişmekdedir diyor). Mecûsîler, Senevîdir. Allahü teâlânın iki olduğuna, 

putperestler ise, çok olduğuna inanıyor. Hepsi, müşrik, ya’nî kitâbsız kâfirdirler. 

Çünki, bir Peygambere inanmıyor. Bir semâvî kitâb okumuyorlar. Komünistler, 

masonlar, tanrısız kâfir olup, Dehriyye kısmındandır. Berehmen, Budist, Yehûdî 

ve Hıristiyanlar, Ehl-i kitâb iken, zemânla, (müşrik) oluyorlar. Şimdi, yeryüzünde, 

değişdirilmemiş bulunan hak din, yalnız Muhammed aleyhisselâmın getirdiği 

islâm dînidir. Bu dînin, kıyâmete kadar bozulmıyacağını, doğru olarak kalacağını 

Allahü teâlâ söz vermişdir. 

İnsan resmine, heykeline hurmet, ta’zîm etmek, kıymet vermek, onu yükseğe 

koyup, karşısında dikilmek, eğilmek, secde etmek, medh edici şeyler söylemek, yalvarmakdır. 

Bu da iki sebeble olur: 

1 — Hocasının, babasının, âmirinin, bir Peygamberin, Velînin, dîne ve millete 

hizmet edenin resmi olduğuna inanarak hurmet eder. O kimsede ülûhiyyet sıfatlarından, 

ya’nî Allahü teâlâya mahsûs olan sıfatlardan birinin bulunduğuna inanmaz. 

Onu mahlûk bilir. Onu sevdiğini bildirmek, onu sevindirmek için, başkalarına 

uyarak hurmet eder. Böyle hurmet eden kâfir olmaz. Harâm işlemiş olur. Harâm 

olduğuna inanmıyan kâfir olur. Kâfirlerin resmine böyle ta’zîm küfr olur. 

2 — Resmin, heykelin sâhibinde ve salîbde [haçda] veyâ yıldız, güneş, inek gibi 

herhangi bir şeyde, ülûhiyyet sıfatı bulunduğuna inanarak, meselâ, istediğini yaratır, 

her istediğini yapar, hastaya şifâ verir diyerek ta’zîm etmek, küfr olur. Şirk 

olur. Bu kimse müşrik olur. Ta’zîm etmesi ibâdet, tapınmak olur. Bu resmler, heykeller 

ve şeyler sanem, put olur. Hıristiyanlar, Îsâ Allahın oğludur, melekler kızlarıdır 

diyerek, erkek ve kız resmlerine ve heykellere hurmet etdikleri için, müşrikdirler. 

Barnabas ve Aryüs mezhebinde olanları, böyle sapık inanmadıkları 

için, müşrik değil, Ehl-i kitâbdırlar. Fekat, Muhammed aleyhisselâma inanmadıkları 

için, kâfirdirler.] 

KAZÂ VE KADER 

Îmânın altı şartından altıncısı, kazâ ve kadere inanmakdır. Kazâ ve kader, zekî 

insanların zihnlerinin en çok takıldığı bir bilgidir. Bu takıntılar, kazâ ve kaderi 

iyi anlamamakdan ileri gelmekdedir. Kaderin ne demek olduğu iyi anlaşılsa, hiçbir 

zekînin şübhesi kalmaz ve îmânı kuvvetli olur. 

Âlemlerin yaratanı, yaratdığı ve yaratacağı şeylerin hepsini, ezelden ebede, zerreden 

Arşa kadar hepsini, maddeleri, ma’nâları, bir ânda ve bir arada bilir. Herşeyi 

yaratmadan önce biliyordu. Herşeyin iki dürlü varlığı olur. Biri ilmde varlık, 

– 411 –

ikincisi, hâricde, maddeli varlıkdır. İmâm-ı Gazâlî “rahmetullahi aleyh” bunu bir 

misâl ile, şöyle anlatmışdır: Bir mühendis mi’mâr, yapacağı bir binânın şeklini, her 

yerini, önce zihninde tasarlar. Sonra zihnindeki bu resmi, kâğıda çizer. Sonra bu 

plânı, mi’mâra ve ustalara verir. Bunlar da, bu plâna göre, binâyı yapar. Kâğıddaki 

plân, binânın, ilmdeki varlığı demekdir ve zihnde tasavvur edilerek çizilen 

şeklidir. Buna, (ilmî, zihnî, hayâlî vücûd) ismleri verilir. Kereste, taş, tuğla ve harçdan 

yapılan binâ da, hâricdeki varlıkdır. Mühendis mi’mârın zihninde tasavvur etdiği 

şekl, ya’nî bu şekle olan bilgisi, binâya olan kaderidir. 

Kazâ ve kader bilgisi karışık olduğundan, okuyanlarda, bir takım yanlış fikrler, 

evhâm ve hayâller hâsıl olabilir. Bunun için, din büyüklerimiz, kazâ ve kaderi çeşidli 

şeklde anlatmışlardır. Böylece okuyan ve dinliyenler, sözlerin gelişine ve şekline 

göre, ta’rîflerin birinden fâidelenebilir ve şübheye düşmekden kurtulurlar. (Fâideli 

Bilgiler) s. 224 e bakınız! 

Kader, ileride yaratılacak şeyleri, Allahü teâlânın ezelde bilmesidir. 

Allahü teâlâ, herşeyi, kudreti ve ilmi ile yaratıyor. İşte kader, bu ilmdir. 

Kader, hiçbirşey yaratılmadan önce, Allahü teâlânın ilm sıfatının mahlûklara 

olan bağlılığıdır. Mazher-i Cân-ı Cânânın onüçüncü mektûbu, kazâ ve kader bilgisini 

çok güzel açıklamakdadır. Altıyüzdoksanaltıncı sahîfeye bakınız! 

(Ehl-i sünnet vel-cemâ’at) kadere îmân etmiş, kadere inanmak îmânın şartıdır 

demişdir. Ya’nî kadere inanmıyan, mü’min değildir dediler. 

Kaderin, iyisi, kötüsü, tatlısı, acısı, hep Allahü teâlâdandır. Çünki, kader, bildiği 

şeyleri yaratmak demekdir. 

[Kader ve kazâ kelimeleri, birbiri yerine kullanılır. Kader yerine, kazâ denir]. 

Büyük âlim imâm-ı Begavî buyuruyor ki: (Kazâ, kader bilgisi, Allahü teâlânın 

kullarından sakladığı sırlardan biridir. Bu bilgiyi, en yakın meleklere ve din sâhibi 

olan Peygamberlerine “aleyhimüsselâm” bile açmadı. Bu bilgi, büyük bir deryâdır. 

Kimsenin, bu denize dalması, kaderden konuşması câiz değildir. Şu kadar 

bilelim ki, Allahü teâlâ, insanları yaratıyor. Bir kısmı şakîdir. Cehennemde kalacakdır. 

Bir kısmı da sa’îddir. Cennete gidecekdir. Bir kimse, hazret-i Alîden “radıyallahü 

anh” kaderi sordukda: (Karanlık bir yoldur. Bu yolda yürüme!) buyurdu. 

Tekrâr sorunca: (Derin bir denizdir) buyurdu. Tekrâr sordu. Bu def’a: (Kader, 

Allahü teâlânın sırrıdır. Bu bilgiyi senden sakladı) buyurdu.) 

İlm olmazsa, din, sıyrılıp kalkar aradan, 

öyleyse, cehâlet denilen, yüz karasından, 

kurtulmaya çalışmalı, başdan başa millet, 

kâfi değil mi yoksa, bu son dersi felâket? 

Bu felâket dersi, neye mal oldu, düşünsen, 

beynin eriyip, yaş gibi, damlardı gözünden. 

Son olaylar, ne demekdir, bilsen ne demekdir: 

Gelmezse eğer, kendine millet, gidecekdir. 

Zîrâ, yeni bir sarsıntıya pek dayanılmaz, 

zîrâ, bu sefer, uyku ölümdür uyanılmaz. 

Ahlâkı düzeltip, fenne çok çalışmak lâzım, 

dîne bağlı, atomla silâhlı er olmak lâzım! 

Din bilgisi, harb gücü, ileri olmak gerek, 

ikisidir ancak, millete huzûr verecek. 

– 412 –

5 — TEFSÎR KİTÂBLARI, HADÎS-İ ŞERÎFLER 

Bu mektûb, râsih ilmli, hakîkî din âlimi, seyyid Abdülhakîm Efendinin “rahmetullahi 

aleyh” bir mektûba cevâbı olup, tefsîri ve hadîs-i şerîfleri bildirmekde, din 

âlimlerini medh eylemekdedir: 

Efendim, 

Kıymetli mektûbunuzun başında, din âlimlerinin, müslimânların öğrenmesi lâzım 

olan bilgilere (Ulûm-i islâmiyye) denir, dediklerini yazıyorsunuz. İslâm dîninin emr 

etdiği bu bilgileri, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” ikiye ayırmış, (El-ilmü ilmân, 

ilmü ebdân ve ilmü edyân) buyurmuşdur. Biri (Ulûm-i nakliyye) ya’nî din bilgileri, 

diğeri (Ulûm-i akliyye) ya’nî fen bilgileridir, buyurmuşdur. Dinde reformcular, 

fen bilgilerine (Rasyonel bilgiler), din bilgilerine (Skolastik bilgiler) diyor. 

[İslâm dînine inanmıyanlar, gençleri aldatmak için, (Dinleri insanlar çıkarmış, 

önce totem, sonra çok tanrı, en son tek tanrı fikri çıkmış, dinler, fenne, medeniyyete 

mâni’ olmuş) diyorlar. İslâmiyyete iftirâ ediyor, alçakca yalan söylüyorlar. Fen 

bilgilerini, akl bilgilerini islâmiyyetin içinden ayırıyorlar. İslâmiyyeti akl bilgilerinden 

ayrı, bunlara karşı imiş gibi gösteriyorlar. Akl, fen bilgilerini öğrenmek için 

islâmiyyeti bırakmalı imiş düşüncesini yaymağa çalışıyorlar. İlmihâl kitâblarını okuyarak 

islâmiyyetin akl bilgilerine, fenne verdiği ehemmiyyeti anlayan uyanık 

kimseler, bu yalanlara elbette aldanmaz]. 

Din bilgileri, dünyâda ve âhıretde huzûru, se’âdeti kazandıran bilgilerdir. Bunlar 

da iki kısma ayrılır: (Ulûm-i âliyye) ya’nî yüksek din bilgileri ve (Ulûm-i ibtidâiyye) 

ya’nî âlet ilmleri. Yüksek din bilgileri sekizdir: 

1 — (Tefsîr) ilmi. 

2 — (Üsûl-i kelâm) ilmi. Kelâm ilminin, âyet-i kerîmelerden ve hadîs-i şerîflerden 

nasıl çıkarıldığını öğreten ilmdir. Bu ilm, (Hadîka)da açık anlatılmakdadır. 

3 — (Kelâm) ilmi. Kelime-i şehâdeti ve buna bağlı olan, îmânın altı temel bilgisini 

öğreten ilmdir. 

4 — (Üsûl-i hadîs) ilmi. Hadîs-i şerîflerin çeşidlerini öğreten ilmdir. 

5 — (İlm-i hadîs). Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” ef’âl, akvâl ve ahvâlini 

öğretir. 

6 — (Üsûl-i fıkh) ilmi. Fıkh bilgilerinin âyet-i kerîmelerden ve hadîs-i şerîflerden 

nasıl çıkarıldığını öğretir. (Menâr) adındaki üsûl kitâbı meşhûrdur. 

7 — (Fıkh) ilmi. Ef’âl-i mükellefîni öğretir. Ya’nî, beden ile yapılması ve sakınılması 

lâzım olan emrleri ve yasakları ve mubâhları öğretir. Fıkh bilgisi dörde ayrılır: 

İbâdât, münâkehât, mu’âmelât ve ukûbât. 

8 — (İlm-i tesavvuf), Kalb ile yapılması ve sakınılması lâzım olan şeyleri ve kalbin, 

rûhun temizlenmesi yollarını öğretir. Buna (İlm-i ahlâk), (İlm-i ihlâs) da denir. 

Bu sekiz ilmden, kelâm, fıkh ve ahlâk bilgilerini lüzûmu kadar öğrenmek ve çoluk 

çocuğuna öğretmek, her müslimâna (Farz-ı ayn)dır. Öğrenmiyenler ve çoluk 

çocuğuna öğretmiyenler büyük günâh işlemiş olur. Cehenneme gider, yanarlar. Öğrenmeğe 

lüzûm görmiyen, ehemmiyyet vermiyen ise, kâfir olur, îmânı gider. Bu 

üç ilmin lüzûmundan fazlasını ve öteki beş yüksek din bilgisini ve ulûm-i akliyyeyi 

öğrenmek (Farz-ı kifâye)dir. (Bezzâziyye)de diyor ki, (Kur’ân-ı kerîmden bir 

mikdâr ezberledikden sonra, fıkh öğrenmek lâzımdır. Çünki, Kur’ân-ı kerîmin hepsini 

ezberlemek farz-ı kifâyedir. Lâzım olan fıkh bilgilerini öğrenmek ise, farz-ı ayndır. 

Muhammed bin Hasen Şeybânî “rahmetullahi teâlâ aleyh” buyurdu ki, her müslimânın 

harâmları, halâlları bildiren ikiyüzbin fıkh bilgisini öğrenmesi lâzımdır. 

Farzlardan sonra ibâdetlerin en kıymetlisi, ilm ve fıkh öğrenmekdir). 

[(Hadîka)da, islâmiyyetin yasak etdiği zararlı ilmleri anlatırken diyor ki, kelâm 

ilmini, Ehl-i sünnet vel-cemâ’at âlimlerinin bildirdikleri i’tikâdı öğrenecek ve bun- 

– 413 –

ları akl ile nakl ile isbât edecek ve sapıklara, dinsizlere anlatacak kadar okumak 

farz-ı ayn olup, bundan fazlasını öğrenmek, ancak din âlimlerine lâzımdır. Başkalarına 

câiz değildir. Dîne yardım etmek için, fazla öğrenmek farz-ı kifâye ise de, 

bunu ancak, Allah rızâsı için çalışan, zekî din adamının öğrenmesi câizdir. Başkaları 

öğrenirlerse, bâtıl yollara kayar. [(Zındık) ya’nî sinsi islâm düşmanı olurlar.] 

İmâm-ı Şâfi’î “rahmetullahi teâlâ aleyh” buyurdu ki, (İlm-i kelâm ile uğraşıp sapıtmak 

yanında, büyük günâh işlemek hafîf kalır). İmâm-ı Şâfi’înin zemânındaki 

ilm-i kelâm için böyle denilince, şimdiki din câhillerinin kısa görüşleri ve hayâlleri 

ile yazdıkları din kitâblarını okumanın yasaklık derecesini ve zararlarını artık 

düşünmelidir. İmâm-ı Şâfi’î yine buyurdu ki, (Ehl-i sünnet i’tikâdını iyi öğrenmeden 

önce ilm-i kelâm ile uğraşmanın zararı bilinmiş olsaydı, kelâm ilmi ile uğraşmakdan, 

arslandan kaçar gibi kaçınılırdı). Şimdi, kendi aklı, kendi görüşü ile 

kelâm ilmi kitâbları yazanlar çoğaldı. Bunların kitâbları şirk ve dalâlet ile doludur. 

İmâm-ı Ebû Yûsüf, (Kelâm ilmi ile uğraşanların imâm olması câiz değildir) buyurdu. 

Bezzâziyye fetvâsında, (İlmi kelâm ile uğraşanların çoğu zındık olur) buyuruldu. 

Fıkh ilmi ile uğraşmak, ya’nî farzları ve harâmları öğrenmek ise, her müslimâna 

farz-ı ayndır. Fazlasını öğrenmek de, farz-ı kifâye olup, çok sevâbdır. Hiç zararı 

yokdur. (Hadîka)dan terceme temâm oldu. Kendi noksan bilgileri ve sapık düşünceleri 

ile din kitâbı yazmak moda hâline geldi. Bu kitâblarına (Kur’ân tercemesi) 

ve (Kur’ânın hakîkatleri) gibi ismler takıp, gençliğin önüne sürüyorlar. 

Yalnız bu kitâbları okuyun diyerek, Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdikleri doğru din 

bilgilerinin öğrenilmesine mâni’ oluyorlar. Bunlara (Zındık) denir. Zındıklar, 

müslimânları dalâlete, felâkete sürüklemekdedirler. Hakîkî müslimân olmak için, 

sâlih müslimânların yazdığı (İlmihâl) kitâblarını okumalıdır]. 

Bu sekiz yüksek din bilgisini öğrenebilmek için lâzım olan (Âlet ilmleri) onikidir. 

Bunlar: Sarf, iştikâk, nahv, kitâbet, iştikâk-ı kebîr, lügat, metn-i lügat, beyân, 

me’ânî, bedî’, belâgât, inşâ ilmleridir. Bunlar, (Hadîka)nın 328. ci ve (Berîka)nın 

329. cu sahîfelerinde yazılıdır. Din bilgileri, böylece yirmi olmakdadır. 

Din âlimi olmak için, sekiz yüksek din bilgisini, bütün incelikleri ile öğrenmek, 

fen bilgilerinde de lüzûmu kadar ilm sâhibi olmak lâzımdır. İslâm âlimleri de iki 

kısmdır: Biri, din imâmlarıdır. Bunlar, Müfessirîn-i ızâm, Muhaddisîn-i kirâm ve 

Mütekellimîn, Mütesavvifîn ve Fükahâ-i fihâmdır “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în”. 

Bunların her sözü, her beyânı, Kur’ân-ı kerîmin ve hadîs-i şerîflerin açıklamasıdır. 

Her sözleri sâbit ve müsellem ve muhakkak doğrudur. 

Müfessirler, tefsîr kitâbı yazanlar demek değildir. Müfessir, kelâm-ı ilâhîden, murâd-ı 

ilâhîyi anlayandır. (Tefsîr), ancak Fahr-i âlemin “sallallahü aleyhi ve sellem” 

mubârek lisânından, Sahâbe-i kirâma “rıdvânullahi teâlâ aleyhim ecma’în” ve 

onlardan Tâbi’ ve Tebe’i tâbi’lere ve böylece sağlam, kıymetli insanların söylemesi 

ile, tefsîr kitâbı yazanlara, dahâ doğrusu fıkh ve kelâm âlimlerine gelen haberlerdir. 

Bundan başka olan bilgilere tefsîr denemez, (Te’vîl) denir. Te’vîl, bir kelimenin 

muhtelif ma’nâlarından, islâmiyyete uygun olanı seçmekdir. Te’vîllerin 

doğruluğu da, tefsîr ile ölçülerek anlaşılır. Te’vîl, tefsîre uymazsa atılır. Uyarsa, alınabilir 

denildi. Tefsîr kitâblarını yapanlar, tefsîr kısmlarını tefsîr olarak, te’vîl kısmını 

da, tefsîre uygun olduğu için, meâlen tefsîr olarak kabûl buyurmuşlardır. 

Bunlardan başka olan tefsîr kitâblarının bir kısmı, Kur’ân-ı kerîmin te’vîllerini 

bildiriyor. Ya’nî tefsîr değildirler. Murâd-ı ilâhîyi bildirmiyorlar. Şeyh-i ekberin 

ve Necmeddînin “rahmetullahi teâlâ aleyhimâ” tefsîrleri, te’vîl kitâblarıdır. Bunlar, 

dînin temel bilgileri olan kelâm ve fıkh ilmleri için sened olamaz. 

İslâm âlimlerinin ikinci kısmı, bildirdiğimiz tefsîr, hadîs, kelâm, tesavvuf ve fıkh 

âlimlerinden başka olanlardır ki, bunlar dinde müctehid kabûl edilmiyenlerdir. Bunların 

sözleri, lehde ve aleyhde huccet, sened olamaz. 

Dîn-i islâmın esâslarını, temellerini açıklıyan, birinci kısm âlimlerdir. Bunlar, bü- 

– 414 –

tün bilgilerini, Kur’ân-ı kerîmden ve hadîs-i şerîflerden almışlardır. Kur’ân-ı kerîmin 

ve hadîs-i şerîflerin ma’nâlarını Eshâb-ı kirâmdan öğrenmişlerdir. Kendiliklerinden 

hiçbirşey söylememişlerdir. Eshâb-ı kirâmın “radıyallahü teâlâ aleyhim 

ecma’în” yolunda oldukları için, bunlara (Ehl-i sünnet vel-cemâ’at) denilmişdir. 

Fıkhda mezheb sâhibleri, dört imâmdır. Bunların mezhebleri içinde müctehid-i 

fil-mezheb yüksek makâmına yetişenler vardır. Bunlar; Hanefîde, imâm-ı Muhammed 

ve imâm-ı Ebû Yûsüf, Şâfi’îde, imâm-ı Nevevî ve imâm-ı Râfi’î, imâm-ı 

Muhammed Gazâlî gibi olanlardır. Bunlardan başkasının ictihâdları, bunların ictihâdıdır. 

Ya’nî bunların ictihâdına uyarsa, kabûl olunur. Uymazsa, bunlara uydurulabilirse, 

uydurulur. Uydurulamazsa, din temelleri bunların üzerine kurulmaz. 

Bu işi yapan, ya’nî uyup uymadığını anlıyan, ancak, bu yeni ictihâd sâhiblerinin üstünde, 

ilme, derin anlayışa mâlik olanlardır. Bunlar da, o büyük imâmların yetişdirdiği 

islâm âlimleri, ya’nî dînini seven ve kayıran âlimlerdir ki, herbiri dünyânın 

her yerinde yüksek tanınmışdır. Mektûbunuzda ismi geçen Şemseddîn Sehâvî, tabî’î 

bu dâirenin dışındadır. (El-mekâsıd-ül-hasene) ismindeki kitâb da, kıymetli din 

kitâblarından sayılmaz. Bunun ölçüsü de, kıymetli islâm kitâblarıdır. Bu kitâblara 

uyarsa, kabûl olunur. Uymazsa, evirip çevirip, uydurmağa çalışılır. Uydurulamazsa, 

mes’ûliyyeti sâhibine bırakıp, o kitâbdan el çekilir. Dînin temelini kuran 

tefsîrler, böyle kitâblarla red ve tenkîd edilmez. Bundan dolayı, Melâhime [ya’nî 

büyük savaş, muhârebe] ve mürtekıbe ve müntezıra [Her ikisi de gözetmek, beklemekdir. 

Bu üç ilm, muhârebenin netîcesini, önceden keşf etme yollarını öğretir] 

hakkında pek az hadîs var demesi, üzerinde durulacak bir noktadır. Hadîslerin az 

veyâ çok olması aranmaz. Hadîs olduğu anlaşılınca, bir hadîs-i şerîf de yetişir. Çünki, 

Muhbir-i sâdıkdan “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” gelen her habere inanılır. 

Azlık ve çokluk, ölçü ile anlaşılır. Az ve çok olması, ne ile ölçülecekdir. Kıymetli 

hadîs kitâblarında, bunlar için bulunan hadîs-i şerîflerin sayısı, başka şeyler 

için olanlardan dahâ çokdur. 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” gizli kalması lâzım olan birçok şeyi, Huzeyfet-ibni 

Yemâna söyledi. Bu zât ve Ebû Hüreyre “radıyallahü anhümâ” buyurdular 

ki: (Server-i âlem “sallallahü aleyhi ve sellem”, âlemin yaratıldığı zemândan, 

yok olacağı güne kadar, olmuş ve olacak şeyleri bize bildirdi. Bunlardan bildirilmesi 

câiz olanları bildirdik. Örtmesi lâzım olanları, sakladık, bildirmedik.) Bildirilenlerin 

hepsi de, belki bizlere gelememişdir. Bizlere gelmiyen hadîs-i şerîflere, 

yok denemez. Bununla berâber, Melâhime kitâbları, dînin temelini kuran kitâblardan 

değildir. Sakınılacak şeyleri bildirmekdedir. Böyle kitâblarda, mübâlaga bulunur 

ve sakınmak, böyle mümkin olur. İslâm dîninin sağlamlığı, Melâhime kitâblarının 

doğruluğuna bağlı değildir ki, kitâbların yanlış olması, dîne bir ayb ve kusûr 

olsun. Bu kitâblar, târîh gibidir. Târîhler, elbette böyle olur. 

Sehâvînin (İmâm-ı Ahmed, üç kitâbın aslı yokdur demişdir) dediğini yazıyorsunuz! 

Bu Ahmed, imâm-ı Ahmed ibni Hanbel “rahmetullahi teâlâ aleyh” olmasa 

gerek. Çünki, böyle büyük bir imâm, bir kalemde (Üç kitâbın aslı yokdur) demez. 

Bu büyük âlimler, şübheli yerleri ayırırlar. Bir kitâbın hepsi yanlışdır demezler. 

Bununla berâber, Melâhim, Megâzî [ya’nî harb târîhi] kitâbları, islâm dîninin 

kıymetli kitâblarından olmadığı için (Melâhim hakkında, hiç doğru hadîs kabûl etmiyor) 

sözünün bir ehemmiyyeti yokdur. Şunu da bildirelim ki, kabûl etmemek, 

yok olduğunu bildirmez. Yok olan şeyler, isbât edilemez. Çünki, yokluğu gösteren 

şâhid bulunmaz. 

Sehâvînin bildirdiğine göre: (İmâm-ı Ahmed “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Tefsîr-i 

Kelbî) başdan başa yanlışdır demiş). Yukarıda bildirdiğimize göre, (Tefsîr-i 

Kelbî) zâten dînin temel kitâbı değildir. (Mukâtil tefsîri) de böyledir. 

Şevkânînin (Tefsîr-i Hakâyık [Sülemî]) gibi, sôfiyye tefsîrleri, tefsîr değildir, dediğini 

yazıyorsunuz. Yukarıda tefsîrler için verilen bilgi, bu tefsîri de içine al- 

– 415 –

makdadır. Sôfiyye-i aliyye büyükleri, tefsîr diye birşey yazmamışdır. Te’vîl diyerek 

yazmışlardır. Bunların sâf zihnlerine gelen ilhâmlar, Allahü teâlânın dilediği 

bilgiler olabilir denilmişdir. Bunların sözleri, vicdâna bağlı şeylerdir. Bunlara 

inanmak, vicdân sâhiblerinin vicdânlarına bırakılır. Başkaları için sened olamaz. 

Ya’nî, îmân olunacak şeyleri isbât etmezler ve amel ve ibâdetleri gösteremezler. 

Onların hâlini, onları tanıyanlar anlar ve onların yüksek derecelerine erişenler bilir. 

Şevkânî gibi kimseler, bu derecelerden çok uzakdır. Şevkânînin sözü bunlara 

karşı sened olamaz. (Onlarda, bâtınî tefsîrler çokdur) diyorsunuz. Bâtın demekle, 

bâtıniyye mezhebi söylenmek isteniliyorsa, bu mezhebdekiler, zâten yoldan çıkmışdır. 

Eğer bâtın âlimlerini demek istiyorlarsa, bu sözü, söyliyenin yüzüne çarpmak 

lâzımdır. 

[Şihristânînin (Milel-nihâl) kitâbı, Mısr, Hind ve Londrada arabca basdırılmış, 

latince, ingilizce ve başka dillere çevrilmişdir. Türkçeye, Nûh bin Mustafâ “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” tarafından çevrilmiş olup, kırküçüncü sahîfesinde diyor ki: 

(Şî’î mezhebi yirmi fırkadır. Onsekizinci fırkası, İsmâ’ilî fırkasıdır. Bu fırkaya, Bâtiniyye 

de denir. Çünki, bunlar, Kur’ân-ı kerîmin zâhirî, ya’nî anlaşılan ma’nâsı olduğu 

gibi, bâtınî, ya’nî gizli, iç ma’nâsı da vardır. Bâtınî ma’nâsı lâzımdır, zâhirî 

ma’nâsı lâzım değildir diyorlar. Bu ise küfr ve ilhâddır, ya’nî doğru yoldan sapmak, 

ayrılmakdır. Çünki, islâm âlimlerinin hiçbir sözüne inanmıyorlar). Bunlara (Şî’î) 

de denmez. Şî’îlerin şimdi Îrânda ve Hindistânda en çok bulunan fırkaları, (İmâmiyye) 

fırkasıdır. Bunlar, kendilerine (Ca’ferî) diyorlar. Ca’ferî kelimesi üzerinde, 

kitâbın sonundaki ism cedvelinde (Ca’fer-i Sâdık) isminde geniş bilgi vardır. 

Bugün, Şî’î denilince, imâmiyye fırkası anlaşılmakdadır]. 

Mektûbunuzun bir yerinde, Şevkânînin (İbni Abbâs tefsîri, aslâ tefsîr değildir) 

dediğini yazıyorsunuz. İbni Abbâs tefsîri diye bir kitâb yokdur. Abdüllah ibni Abbâs 

“radıyallahü anhümâ”, kitâb yazmadı. Kendisi, Server-i âlemin “sallallahü aleyhi 

ve sellem” kıymetli sohbetlerine devâm etmiş ve Cebrâîl aleyhisselâmı görmüş 

ve Eshâb-ı kirâm “aleyhimürrıdvân” arasında, en âlimlerinden biri olarak tanınmış 

olduğundan, hadîs-i şerîfler için olduğu gibi, ba’zı âyet-i kerîmeler için de beyânâtda 

bulunmuşdur. Tefsîr âlimlerimiz, bu yüksek beyânâtı alarak, tefsîrlerini 

süslemişlerdir. Bu tefsîrlerin ise, pek yüksek derecede olduğunu, islâm âlimleri, sözbirliği 

ile bildirmekdedir. Şevkânînin sözünü düzeltmek lâzımdır. Bunu düzeltmek 

için de, yüksek olan (Üsûl-i hadîs) ilminin ince kâ’idelerini bilmek lâzımdır. Şevkânînin 

bu derecelere erişmiş olması ise belli değildir. Çünki, o makâmlarda bulunsaydı, 

büyük âlimlerin üsûllerine uymıyan sözde bulunmazdı. 

Sa’lebî tefsîri, ya’nî (Keşf-ü beyân) ismindeki tefsîr için de, yukarıdaki îzâhları 

gözönünde tutmalıdır. (Vâhidî tefsîri) de böyledir. 

Zemahşerî, mu’tezile mezhebinde idi. Bunun için, (Keşşâf) tefsîrinde, murâd-ı 

ilâhîyi anlamakda, yine yukarıdaki îzâhat göz önünde bulundurulmalıdır. Ancak, 

Zemahşerî, Kur’ân-ı azîm-üş-şânın mu’ciz olduğunu anlatmakda; esâs, sened olan 

belâgat ilminin âlimlerinin en yüksek derecesinde olduğundan, Ehl-i sünnetin 

tefsîr âlimleri, Kur’ân-ı kerîmin belâgatini anlatan kısmları, onun tefsîrinden almışlardır. 

Kâdî Beydâvî ise, “beyyedallahü vecheh” [Allahü teâlâ onun yüzünü nûrlandırsın 

demekdir] ismine ve düâsına yakışacak kadar yüksekdir. Müfessirlerin baş tâcıdır. 

Tefsîr ilminde, en büyük makâma yükselmişdir. Her meslekde seneddir. Her 

mezhebde önderdir. Her düşüncede rehberdir. Her fende mâhir, her üsûlde bürhân, 

önceki ve sonraki âlimlere göre sağlam, kuvvetli ve yüksek tanınmışdır. 

Böyle derin bir âlimin tefsîrinde mevdû’ hadîs var demek, büyük bir cesâretdir. Dinde 

derin bir uçurum açmakdır. Böyle sözleri söyliyenin dili, inananın kalbi, dinliyenin 

kulakları tutuşsa yeridir. Acabâ, bu büyük ilm sâhibi, mevdû’ hadîsleri sahîhlerinden 

ayıramaz mı idi? Evet diyenlere ne demelidir? Yoksa, hadîs uydura- 

– 416 –

cak kadar ve böyle yapanlar için, Peygamberimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” 

bildirdiği ağır cezâlara aldırış etmiyecek kadar, dîninin kuvveti ve Allah korkusu 

yok mu idi? Yokdu demek, ne kadar şenâ’at, çirkinlik olur. Böyle söyliyen kimsenin 

dar havsalası, kalın kafası, bu hadîs-i şerîflerdeki ma’nâları çok gördüğünden, 

bir çâre arayarak, mevdû’ demekden başka çâre bulamaz. (Fâideli Bilgiler) 

107.ci sahîfeye bakınız! Sırası gelmişken, mevdû’ hadîsleri anlatalım: 

Mevdû’ kelimesinin, bir lügat ma’nâsı, bir de, ıstılâh [ya’nî her ilme mahsûs, ayrı 

bir] ma’nâsı vardır. Ya’nî, (Üsûl-i hadîs) ilminin verdiği ma’nâsı vardır. Lügatde, 

mevdû’, bir yere sonradan konulmuş, uydurma demekdir. Ya’nî, Server-i âlemin 

“sallallahü aleyhi ve sellem” mubârek ağzından çıkmayıp da, bir zındık, bir 

münâfık, bir yalancı tarafından iftirâ olarak konulmuş ve hadîs denilmişdir. Bu ise, 

iki yol ile anlaşılabilir. Birincisi: Hadîs-i şerîfin sâhibi olan Fahr-i Rusül “sallallahü 

aleyhi ve sellem”, (bu benim hadîsim değildir), ya’nî, bunu ben söylemedim, demesi 

iledir. İkincisi: Nübüvvetin ve risâletin başladığı günden beri, âhırete teşrîf 

edinceye kadar, hergün, Resûlullah efendimizin yanında bulunup, her sözüne, her 

hâline, her huyuna, titizlikle dikkat ederek, yazılanlar arasında, bu mevdû’ hadîsin 

bulunmaması ile anlaşılır ki, bu yol ile de anlamak elbette mümkin değildir. O 

hâlde, nasıl mevdû’ denilebilir? Böyle söze kimse kıymet vermez. 

Server-i âlemin “sallallahü aleyhi ve sellem” nübüvvetinin başladığından vefâtına 

kadar, mubârek ağızlarından sâdır olan her söz ve sükûn ve hareketleri hep 

hadîsdir. Hadîs ilmini ta’rîf ederken, (Onun “sallallahü aleyhi ve sellem” sözlerini 

ve hâllerini bildiren ilmdir) buyurmuşlardır. 

(Üsûl-i hadîs) isminde başka bir ilm dahâ vardır ki, bu ilmin üsûlleri, metodları 

ile, hadîs-i şerîflerin nev’leri, çeşidleri ayırd edilir. Mütevâtir, meşhûr, sahîh, hasen, 

merfû’, müsned, mürsel, da’îf [za’îf], mevdû’ ve dahâ birçok hadîs çeşidlerinin 

ayrı ayrı ve uzun ta’rîfleri, îzâhları, tesbitleri, kitâblar doldurmakdadır. Herbir 

hadîsin şartları, kaydları vardır. Bu geniş bilgiler, ancak üsûl-i hadîs ilminde, 

ictihâd derecesine yükselen büyük âlimlere “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” 

mahsûsdur. 

Hadîs ilmi büsbütün başkadır. Üsûl-i hadîs ilminde müctehid olan bir âlim, bir 

hadîsin mevdû’ olduğunu isbât edince, bu ilmin bütün âlimlerinin de, mevdû’ demesi 

lâzım gelmez. Çünki, mevdû’ diyen müctehid, bir hadîsin sahîh olması için, 

lüzûm gördüğü şartları taşımıyan bir hadîs için, benim mezhebimin üsûlünün 

kâ’idelerine göre, mevdû’dur der. Yoksa, Server-i âlemin “sallallahü aleyhi ve sellem” 

sözü değildir demek istemez. Ya’nî, hadîs-i şerîf denilen bu sözün hadîs olması, 

bence anlaşılmamışdır demekdir. Bu âlime göre hadîs olmaması, hakîkatde 

hadîs olmadığını göstermez. Hadîs üsûlü ilminin başka bir müctehidi de, hadîsin 

doğru olması için aradığı şartları bu sözde bulunca, hadîsdir, mevdû’ değildir diyebilir. 

O hâlde, Şevkânînin, (ba’zı tefsîrlerin hadîsleri mevdû’dur) demesi ile mevdû’ 

olmaz. Meselâ Şevkânîyi, hadîs üsûlü ilminde müctehid tanısak da, onun mezhebinin 

(Üsûl-i hadîs ilmi) kâidelerince, hadîs olduğu meydâna çıkmamış olur ise 

de, mevdû’ hadîs olduğunu hangi cesâretle söyliyebilir. Din büyüklerine “rahmetullahi 

teâlâ aleyhim ecma’în” karşı böyle sözlerde bulunmanın çirkinliği meydândadır. 

Meşhûr dört mezheb arasında ayrılık bulunması, sözlerinin yanlış olacağını 

göstermediği gibi, hadîsler için de böyle düşünebilirsiniz! Böyle şeyler, ictihâd 

işi olduğundan, bir müctehidin mevdû’ demesi ile, hakîkatde mevdû’ olması lâzım 

gelmez. 

(Ebüssü’ûd tefsîri), Beydâvînin ve Zemahşerînin tefsîrinden ve (Tefsîr-i kebîr)den 

alınmışdır. Zât-ı âlîniz, Tefsîr-i kebîri hiç yazmamışsınız. [Tefsîr-i kebîre 

(Mefâtîh-ul-gayb) da denir. Onüç cilddir. Fahreddîn-i Râzî yazmışdır.] 

Selefden bildirilen tefsîrlere güvenilemez sözü, hiç doğru değildir. Ba’zı hadîslerin 

mevdû’ olduğunu anlatmak için gösterdiği delîl, şâhid, (Münâzara) ilmine gö- 


e, kendi yanlışını meydâna çıkarmakdadır. Hele, sûrelerin fazîletini, kıymetini bildiren 

hadîs-i şerîflere mevdû’ demesine, lâ havle... okumakdan başka cevâb verilmez. 

Evet, zındıklar, hadîs diye, ba’zı sözler uydurdu. Ehl-i sünnet âlimleri, bunları 

ayırıp, çıkardı. Şimdi din kitâblarımızda bunlardan hiç yokdur. 

(Hâzin tefsîri), [Bu tefsîrin ismi (Lübâb-üt-te’vîl fî me’ânit-tenzîl) olup Alâüddîn-i 

Bağdâdî yazmışdır] ve (Rûh-ul-beyân) tefsîri, dahâ ziyâde birer va’z kitâbıdır. 

Bunlardaki hadîs-i şerîfler, nihâyet za’îf hadîs olabilir. Za’îf hadîsler, ibâdetlerin 

fazîletlerini, sevâblarını bildirmekde kıymetli olabilir. Dînin temel bilgileri 

bu tefsîrlerden alınmaz. İslâm dîninin esâsları için, bu kitâblar sened olmaz. Va’z 

ve hutbe kitâbları ve tesavvufun aşağı derecelerinde bulunanların kitâbları, nutk 

ve konferans gibidir. Böyle kitâblarda sened, vesîka aranmaz. Bundan dolayı, mevdû’ 

hadîsden başka, her çeşid hadîs yazabilirler. Dînin temeli olan kelâm kitâblarında 

ancak kuvvetli hadîs-i şerîfler delîl ve sened olur. Fıkh, ibâdet kitâblarında 

ise, âhâd hadîslerden ve za’îf ve mevdû’ hadîslerden başka hadîsler delîl ve sened 

olur. Sevâbının çok olduğu za’îf hadîslerle bildirilen ibâdetler yapılabilir. Mevdû’ 

hadîs ile ibâdet yapılması, harâm, belki küfr olduğunu, (İbni Âbidîn) “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” abdest düâlarında bildirmekdedir. 

(Câmi’-us-sagîr) ve (Câmi-ul-kebîr) kitâblarının [bunlar, büyük hadîs kitâblarıdır] 

sâhibi, Celâleddîn-i Süyûtî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, hadîs ilminde imâmlık 

derecesine çıkmışdır. Bunun ve imâm-ı Muhammed Gazâlînin “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” kitâblarında aslâ, bir mevdû’ hadîs yokdur. 

Bir hadîsin mevdû’ olduğunu bildiren kimsenin, herşeyden önce, üsûl-i hadîs ilminde 

müctehid olması lâzımdır. Böyle bir müctehid, üsûl-i hadîs ilminin kâ’idelerine 

göre, bir hadîsin mevdû’ olduğunu isbât ederse, yalnız onun mezhebinde mevdû’ 

olur. Üsûl-i hadîs ilminde müctehid olan başka âlimlerin mezheblerinde de, 

mevdû’ olması lâzım gelmez. Bu âlimler “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în”, böyle 

hadîsleri, kitâblarında, sahîh hadîs olarak yazar. Müslimânlar da, onu hadîs olarak 

tanır. 

(Hayât-ül-hayvân) kitâbının sâhibi, Muhammed Demîrîdir “rahmetullahi teâlâ 

aleyh”. (Kısas-ı enbiyâ) [imâm-ı Alî bin Hamza Kisâînindir] ve (Müstatraf) [(Müstatraf 

fî külli fenni Müztezraf) ismindeki bu kitâbı, Muhammed bin Ahmed Ebşîhî 

yazmışdır] ve (Enîsül-celîs) [bu kitâbı Alî bin Hasen Hullî yazmışdır] ve 

(Hazînet-ül-esrâr) kitâbı [Muhammed Hakkı yazmışdır] ve (Tuhfet-ül-ihvân) 

[Kur’ân-ı kerîm okumak hakkında olup, Halîl bin Osmân yazmışdır] ve (Mekârim-i 

ahlâk) [ibni Ebiddünyâ yazmışdır] ismindeki kitâblar, dînin temelini kuran 

kitâblar değildir. Bununla berâber, bu kitâbların sâhibleri büyük olduğundan, 

kendi mezheblerinde mevdû’ olan hadîslerin bulunmaması lâzım gelir. Mevdû’ diyenlerin 

kendi mezheblerinde mevdû’ olsa bile, mevdû’dur diyerek, âlimlerin inceden 

inceye gözden geçirdiklerini kıymetden düşürmek lâzım gelmez. Böyle, dışardan 

görenlerin safsataları ile, dîn-i islâm lekelenmez. Hadîs-i şerîflere mevdû’ 

diyen bir kimse, bir hadîsi eline alıp, delîl, şâhid ve sened ile mevdû’ olduğunu isbât 

edebilmelidir. 

[Cehenneme gidecek olan yetmişiki fırkanın adamları ve münâfıklar, zındıklar, 

Ehl-i sünneti parçalamak ve kendi kötülüklerini örtmek için, birçok hadîs-i şerîfe 

mevdû’ demişlerdir. Ehl-i sünnet tanınan ba’zıları da, bu düşmanların kitâblarına 

aldanıp, birçok sahîh hadîsleri, mevdû’ sanmışlardır. Ehl-i sünnet âlimlerinin 

“rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” kitâblarını kavrıyamayıp düşmanlara aldananlardan 

biri de, Aliyy-ül-kârîdir. Çok kitâb yazmış, kıymetli kitâbları şerh etmiş 

ise de, (Ehâdîs-ül-mevdû’at) kitâbında, sahîh hadîslere mevdû’ demişdir. Din 

düşmanlarına aldanarak, en kıymetli kitâblardaki sahîh hadîs-i şerîflere mevdû’dur 

diyenler, din düşmanlarına, dîn-i islâmı yıkmağa yardım etmiş oluyor]. 

– 418 –

(Tahzîr-ül-müslimîn) ismindeki bir kitâbın doğru olduğuna hiç inanmıyorum ve 

perde arkasından, dîni yıkmak için söylenen yalanlar olduğunu anlıyorum. 

Mektûbunuzun birinci sahîfesinin sonunda yazılı kitâblar, dînin temel kitâbı değildir. 

[Bu kitâblardan biri (Dürret-ün-nâsıhîn) olup, Osmân Hopavî yazmışdır.] 

Birisi de (Ettergîb-vetterhîb) adlı hadîs kitâbı olup, İsmâ’îl Isfehânînindir. Aynı 

ismde bir hadîs kitâbını, Abdül’azîm yazmışdır ki, bu kitâbı İmâm-ı Rabbânî 

“kuddise sirruh” medh etmekdedir. Biri de (Acâ’ib-ül-Kur’ân) ismindeki kitâb olup, 

Mahmûd-i Kirmânî yazmışdır. İslâm dîni, bu kitâbları müdâfe’a etmez. Çünki, ne 

kendileri, ne de yazanları, din âlimlerince yüksek tanınmış değildir. Bununla berâber, 

bunlardaki hadîslerin hepsinin veyâ birkaçının mevdû’ olduğu söylenemez. 

Herbir hadîsin, ayrı ayrı mevdû’ hadîs olduğunu isbât etmek lâzımdır. Mevdû’ 

hadîs bulunsa da birşey lâzım gelmez. Dînin temelleri bu kitâblar üzerine 

kurulmuş değildir. Ayb ve kusûr, kitâbların sâhiblerine âid olur. Sâhibleri de, dinde 

söz sâhibi, üstün kimseler olmadığından, bunlara karşı söylenilecek sözlerden 

din lekelenmez. 

Tesavvufcuların bildirdiği hadîslere mevdû’ diyenler, eğer tesavvuf büyüklerinin 

bildirdiklerine karşı söyliyorlarsa, bu sözlerinin hiç kıymeti olamıyacağından, 

onlara bir cevâb vermeğe değmez. O büyüklerin dinden bildirdikleri her 

haber, doğru, sağlam ve senedlidir. Yok eğer tekke şeyhlerine ve tarîkatcilere karşı 

söyliyorlarsa, istedikleri kadar söylesinler, biz onları müdâfe’a etmeyiz. 

(Rahmânın cezbelerinden bir cezbe, bütün insanların ve cinnîlerin sevâbları gibidir) 

hadîsini, Muhammed Emîn-i Tokâdî “rahmetullahi teâlâ aleyh” hazretleri 

(Sülûk) risâlesinde bildiriyor. Bu risâle, Süleymâniyye, Dâr-ül-mesnevî, [169] 

numarada mevcûddur. Hadîs olduğu, (Ma’rifetnâme)nin üçyüzseksenaltıncı sahîfesinde 

de yazılıdır. (Nefsini tanıyan Rabbini tanır) hadîsini (Künûz-üd-dekâık) 

onbirinci sahîfesinde yazmakda ve (Deylemî) “rahmetullahi teâlâ aleyh” de bulunduğunu 

bildirmekdedir. (Letâif-ül-minen)de, Ebül Abbâs-ı Mürsînin “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” bunun hadîs olduğunu bildirdiği ve yapdığı uzun te’vîli yazılıdır. 

(Keşf-ün-nûr) birinci sahîfesinde ve (Salât-ı Mes’ûdî), bunun hadîs olduğunu 

açıkça yazmakda, ve (Kendi aczini anlıyan, Rabbinin azametini anlar) şeklinde 

tefsîr etmekdedir. İbni Teymiyyenin ve Zerkeşînin ve Abdülkerîm ibni 

Sem’ânînin buna Yahyâ bin Mu’âz-ı Râzînin sözüdür demeleri, hiçbir esâsa dayanmamakdadır. 

Bunun hadîs olduğu (Salât-i Mes’ûdî)nin onüçüncü bâbında da yazılı 

olduğunu (Fıkh-ı Gîdânî) fârisî şerhi bildiriyor. 

(Dünyâ sevgisi, bütün günâhların başıdır) hadîsdir. [İmâm-ı Münâvî ve Beyhekî 

bunun sahîh olduğunu bildirmekdedir.] Dünyânın ne demek olduğunu bilmiyenler 

bunu kabûl etmiyor. 

(Ümmetim yetmişüç fırkaya ayrılacakdır. Bunların yalnız biri Cennete girecek, 

ötekilerin hepsi Cehenneme girecekdir) hadîsinin sahîh olduğunu, (Şerh-i mevâkıf) 

sonunda yazıyor. (Milel-nihâl) kitâbı tercemesinde, (Sünen) ismindeki hadîs 

kitâblarını yazmış olan hadîs imâmlarından dördünün, bu hadîsi, Ebû Hüreyreden 

“radıyallahü anh” rivâyet etdiğini bildiriyor. Büyük islâm âlimi, şeyhul-islâm Ahmed 

Nâmıkî Câmî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Miftâh-un-necât) ve (Üns-üt-tâibîn) 

kitâblarında, bu hadîsi yazmakdadır. İmâm-ı Rabbânî ve imâm-ı Gazâlî gibi 

müctehidler de, bu hadîs-i şerîfi yazıyorlar. Bu hadîs-i şerîfe herhangi bir kimsenin 

mevdû’ demesi, güneşi balçıkla sıvamak gibidir. Her hâlde, Ehl-i sünnet düşmanlarının 

inkârıdır. 

(Ümmetimin âlimleri, İsrâîl oğullarının Peygamberleri gibidir) hadîs olduğunu 

İmâm-ı Yâfi’î, (Neşr-ül-mehâsin) kitâbında ilmin kıymetini anlatırken bildiriyor. 

Birçok kitâblarda, meselâ imâm-ı Rabbânînin (Mektûbât)ının 268 ve 294. cü ve 

üçüncü cildinin yüzyirmibirinci mektûblarında ve (Letâif-ül-minen) kitâbı başında 

açıkca yazılıdır. Abdülganî Nablüsînin (El-hâmilü fil-fülk) kitâbında da ya- 

– 419 –

zılıdır. Bu kitâb, Süleymâniyye kütübhânesinin (Es’ad efendi) “rahmetullahi teâlâ 

aleyh” kısmında [3606] sayıda vardır. (Ebrârın ibâdetleri, mukarreblere göre 

günâhdır) hadîsdir. [Bu hadîsi, Ebû Sa’îd-i Harrâzın (Âriflerin riyâsı, mürîdlerin 

ihlâsından dahâ iyidir) sözü ile karışdırmamalıdır.] (Mü’minin artığı şifâdır) hadîsdir. 

(Dünyâ, âhıretin tarlasıdır) hadîsdir. [İmâm-ı Münâvî ve Deylemî, bunun 

sahîh olduğunu bildiriyor.] Ma’nâlarını bilmiyen kimse, karşı gelmekden başka çâre 

bulamıyor. (Vatan sevgisi, îmândandır) hadîs olduğunu, (Mesnevî) bildiriyor. 

(Küntü kenzen mahfiyyen...) hadîs-i kudsî olduğu, (Mektûbât)da ve (Kenz-i mahfî)de 

ve (Lâ Yase’unî Erdî...) hadîs-i kudsî olduğu, ikinci cild, 76. cı mektûbda yazılıdır. 

Tesavvufun yüksek derecelerinde bulunanların bildirdiği hadîs-i şerîflerin hepsi 

sahîhdir. (Delâil-ül-hayrât), hadîs kitâbı değildir, düâ kitâbıdır. Düânın mevdû’ 

olmasının ne demek olduğunu bilemiyorum. 

(İhyâ) kitâbı, imâm-ı Muhammed Gazâlînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” (İhyâül’ulûm) 

kitâbı ise, bütün âlimlerin söz birliği ile, doğru ve yüksekdir. Bir gayr-ı 

müslim, severek yapraklarını çevirirse, müslimân olmakla şereflenir. 

(Kût-ül-kulûb) kitâbı ve (Behcet-ül-esrâr-fî-menâkıb-il-ahyâr) kitâbı [Bunu 

Alî bin Yûsüf yazmışdır. Tesavvuf büyüklerinin “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” 

hâl tercemeleridir] dînin temel bilgilerini bildiren kitâblar olmadığından, 

müdâfe’a etmiyorum. 

Dünyânın yaratılmasını anlatan hadîslere mevdû’ demek, mechûle taş atmak demekdir. 

Her hadîsin sahîh olup olmaması uzun tedkîk ister. Akla uyup uymamasının 

bir kıymeti yokdur. Dînimiz, nakle dayanmakdadır. Nakl doğru olunca, 

inanmak lâzımdır. 

İbrâhîm aleyhisselâmın zevceleri hakkındaki hadîs, mevdû’ değildir. Peygamber 

efendimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” mubârek kalbinin çıkarılıp temizlendiği 

doğrudur. Dünyâya gelirken sünnetli olduğu görülmüşdür. Bütün Peygamberler 

de “aleyhimüsselâm” böyle idi. Peygamberlik mührü bulunduğu doğrudur. [Aşûre 

için, kitâbımızın birinci kısmı, seksenbeşinci maddesinde bilgi verilmişdir.] 

(Esnelmetâlib) kitâbı, İbni Hacer-i Mekkînin kitâbı ise, söz götürmez, elbette 

doğrudur ve seneddir ve çok sağlamdır. Eğer diğerleri ise, ehemmiyyeti yokdur. 

Şa’bân ayının onbeşinci gecesi için hadîs sahîhdir. Receb ayının üstünlüğü de 

böyledir. Mi’râc vardır. Fekat hangi gecede olduğu kesin olarak belli değildir. 

[Mi’râcın nasıl olduğu, birinci kısm, seksenbeşinci maddede uzun bildirildi.] 

[Muhammed Rebhâmî “rahmetullahi aleyh” fârisî (Rıyâd-un-nâsıhîn) kitâbında 

buyuruyor ki, (Mi’râca inanmıyanlar çeşid çeşiddir: 

Cebriyye fırkasının ikinci kısmı olan (Cehmiyye) ile mu’tezile fırkasının onikinci 

kısmı olan Kâ’biyye, mi’râc yokdur dedi. Mu’tezile fırkası, mi’râc rü’yâdır dedi. 

Zemânımızda, mu’tezile fırkasını taklîd edenler çoğalmakdadır. (Bâhilî) fırkası 

ise, mi’râc, Kudüse kadar olmuşdur, göklere çıkmamışdır, dedi. 

Allahü teâlâya cism diyenlerden (Haşeviyye) ve (Müşebbihe) fırkaları ise, 

mi’râc bir gece sürdü. Bu gece, üçyüz sene uzun idi. Bütün insanlar, bu kadar zemân 

uykuda kaldı dedi. (İbâhâtî), ya’nî İsmâ’ilî fırkasında olanlar, mi’râc, rûha oldu. 

Beden yerinden ayrılmadı dedi. 

Ehl-i sünnet vel-cemâ’at âlimleri buyurdu ki, mi’râc, rûh ve cesed birlikde olarak, 

Mekke-i mükerremeden Kudüse ve oradan, yedi kat göke ve sonra Sidre denilen 

yere ve Sidreden (Ka’be kavseyn) makâmına, uyanık olarak, gece, bir ânda 

götürülmüş ve getirilmişdir. Bunu yapan, Allahü teâlâdır ve ancak O yapabilir, 

dedi ve çeşidli şeklde isbât etdi). Yalnız rûh ile olan başka mi’râcları da vardır]. 

Terâvîh nemâzlarını bildiren hadîs sahîhdir. İnsanların en iyisi arab olduğu ve 

– 420 –

Kureyş ve Hâşimîlerin üstünlüğü, [birinci kısm, doksanyedinci maddedeki] hadîs-i 

şerîflerde bildirilmekdedir. 

[(Basîret-üs-sâlikîn) de, ba’zı sahîh hadîs-i şerîfleri yazarak, Süyûtî, bunların aslı 

yokdur dedi diyor. Hâlbuki, İbni Âbidîn, yevm-i şekde oruc tutmağı anlatırken 

buyuruyor ki, (Hadîs âlimlerinin aslı yokdur demesi, bu hadîsin merfû’ olmasının 

aslı yokdur demek olup, mevkûf hadîs olduğunu bildirmekdedir.)] 

(Râbıta-i şerîfe) risâlesindeki yazılar çok dikkat ile okunursa, öteki süâllerinizi 

de çözmüş olursunuz! Râbıtaya inanmıyan, râbıtanın ne demek olduğunu bilmiyenlerdir. 

Bin sene içinde gelen Hanefî âlimlerinin çoğunun kitâbında, (Râbıta) 

anlatılmakdadır. Buna inanmamak, Hanefî âlimlerine inanmamakdır. Bunlara 

karşı gelenlerin, önce müctehid olması, sonra o büyüklerin derecesinde olması 

lâzımdır. Âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîflerden ma’nâ çıkarmak, herkesin yapacağı 

iş değildir. Müctehid olmak şartdır. Câhillerin, evet, hayır demesi, hakîkatleri 

değişdiremez. 

İnsanların birbirine yardımı, ancak şefâ’at ile olacakdır. Rûhlardan yardım 

beklemek, bütün müslimânlar ve bütün insanlar arasında âdet hâlini almışdır. 

Efendim! Ramezân-ı şerîfde, ancak bu kadar yazabildim. Dahâ geniş bilgi almak 

istiyen ile ferahlı bir günde, uzun zemân görüşmek lâzımdır. Fekat, insâflı ve 

tahsîlli olmak lâzımdır. Çünki, inâdcı ile konuşulamaz. İmâm-ı Alînin “radıyallahü 

anh”, Hasen ve Hüseyne “radıyallahü anhümâ” yardım etmemesini anlamak 

için, görüşmemiz lâzımdır. Ma’zûr görmenizi istirhâm eylerim. 

28 Ramezân 1347 [m. 1929] 

Abdülhakîm 

Bu bağçede benim için, ne gül, ne lâle var, 

bu pazarda ne alış veriş, ne de pâra var, 

ne kudret ve tesarruf ve ne mal, ne de mülk var, 

ne derd, ne zevk ve ne de merhem, ve ne yâre var, 

bu dünyâda bilseydim, ben neyim, hem neyim var? 

Vücûd, lutf-i ilâhî, hayât, rahmet-i Kerîm! 

ağız, atıyye-i Rahmân, kelâm fadl-ı Kadîm! 

beden, binâ-yı Hudâ, rûh, nefha-i tekrîm, 

kuvvet, ihsân-ı kudret, duygular, vaz’ı Hakîm, 


Bu dünyâda gerçekden, benim hiçbir şeyim yok, 

ne varsa hep Onundur, mülkünde şerîki yok. 

Cihâna gelip gitme, benim de elimde yok, 

bu benimdir demeğe, güvenecek sened yok, 

bu dünyâda bilseydim, ben neyim, hem neyim var. 

Varlığım bir görünüş, rûhum bir emânetdir, 

ben demek bile, Ona, pek çirkin bir şirketdir, 

kula düşen vazîfe, sâhibe itâ’atdır, 

bana (kulum!) demesi, lütûfdur, inâyetdir, 


Benim fakîr ve muhtâc, gınâ, ihsân Hakkındır, 

(adem) benim sermâyem, vücûd, hayât Hakkındır. 

Ezel, ebed ve hem de, kahr, galebe Hakkındır, 

dünyâda ve ukbâda her görünen Hakkındır. 

Bu dünyâda bilseydim, ben neyim, hem neyim var. 

– 421 –

6 — HADÎS-İ ŞERÎFLERİN ÇEŞİDLERİ 

[1308] senesinde İstanbulda basılan, (Mahzen-ül’ulûm) kitâbının, birinci cüz’, 

yüzotuzaltıncı sahîfesinde ve (Eşi’at-ül-leme’ât)in üçüncü sahîfesinde hadîs-i şerîflerin 

çeşidleri, şöyle ta’rîf edilmekdedir: 

1 — (Hadîs-i mürsel): Sahâbe-i kirâmın “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în” ismi 

söylenmeyip, Tâbi’înden birinin, doğruca, Resûl-i ekrem “sallallahü aleyhi 

ve sellem” buyurdu ki, dediği hadîs-i şerîflerdir. 

2 — (Hadîs-i müsned): Resûl-i ekreme “sallallahü aleyhi ve sellem” isnâd eden 

Sahâbînin “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în” ismi bildirilen hadîs-i şerîflerdir. Müsned 

hadîsler, müttasıl veyâ münkatı’ olur. 

3 — (Hadîs-i müsned-i müttasıl): Resûl-i ekreme “sallallahü aleyhi ve sellem” 

kadar, isnâdı müttasıl olan, ya’nî aradaki râvîlerden hiçbiri noksân olmıyan 

hadîs-i şerîflerdir. 

4 — (Hadîs-i müsned-i münkatı’): Sahâbîden “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în” 

gayrı bir veyâ birkaç râvîsi bildirilmiyen hadîs-i şerîflerdir. 

5 — (Hadîs-i mevsûl): Sahâbînin “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în”, (Resûlullahdan 

işitdim, böyle buyurdu) diyerek haber verdiği, hadîs-i müsned-i müttasıl demekdir. 

(Mevâhib-i ledünniyye) tercemesi ikinci cild, otuzdördüncü sahîfede ve 

Ahmed Na’îm beğin “rahmetullahi teâlâ aleyh”, İmâm-ı Nevevînin “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” (Hadîs-i erba’în)i tercemesinde, kırkikinci hadîsde, böyle olan 

hadîs-i şerîflere, (Hadîs-i merfû’) denilmekdedir. 

6 — (Hadîs-i mütevâtir): Birçok Sahâbînin, Resûl-i ekremden “sallallahü aleyhi 

ve sellem” ve başka birçok kimsenin de bunlardan işitdiği ve kitâba yazılıncaya 

kadar, böyle hep, çok kimselerin haber verdiği hadîs-i şerîflerdir ki, bunların, 

bir yalan üzerinde söz birliği yapmalarına imkân olmaz. Mütevâtir olan hadîs-i şerîflere 

muhakkak inanmak ve yapmak lâzımdır. İnanmıyan kâfir olur. 

7 — (Hadîs-i meşhûr): İlk zemânda bir kişi bildirmişken, ikinci asrda şöhret bulan 

hadîs-i şerîflerdir. Ya’nî bir kimsenin Resûl-i ekremden “sallallahü aleyhi ve 

sellem” o kimseden de, çok kimselerin ve bunlardan dahî, başka kimselerin işitdiği 

hadîs-i şerîfler olup, son duyulan kimseye kadar, artık hep mütevâtir olarak 

bildirilmişdir. Meşhûr hadîslere inanmıyan da kâfir olur. (İbni Âbidîn, s. 176) 

8 — (Hadîs-i mevkûf): Sahâbîye “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în” kadar söyliyen 

hep bildirilip, Sahâbînin, Resûl-i ekremden “sallallahü aleyhi ve sellem” işitdim 

demeyip, böyle buyurmuş dediği hadîs-i şerîflerdir. 

9 — (Hadîs-i sahîh): Âdil ve hadîs ilmini bilen kimselerden işitilen, müsned-i müttasıl 

ve mütevâtir ve meşhûr hadîslerdir. 

10 — (Haber-i âhâd): Hep bir kimse tarafından söylenilen, müsned-i müttasıl 


11 — (Hadîs-i mü’allak): Başdan bir veyâ birkaç râvîsi veyâ hiçbir râvîsi belli 

olmıyan hadîs-i şerîflerdir. Mürsel ve münkatı’ hadîsler de mü’allakdır. Başdan yalnız 

birinci râvîsi bildirilmiyen hadîse (Müdelles) denir. Tedlîs mekrûhdur. 

12 — (Hadîs-i kudsî): Ma’nâsı, Allahü teâlâ tarafından, kelimeleri ise, Resûl-i 

ekrem “sallallahü aleyhi ve sellem” tarafından olan hadîs-i şerîflerdir. Hadîs-i kudsîleri 

söylerken, Peygamber efendimizi “sallallahü aleyhi ve sellem” bir nûr kaplardı 

ve hâlinden belli olurdu. 

13 — (Hadîs-i kavî): Söyledikden sonra, bir âyet-i kerîme okuduğu hadîsdir. 

14 — (Hadîs-i nâsih): Son zemânlarında söyledikleri hadîs-i şerîflerdir. 

15 — (Hadîs-i mensûh): İlk zemânda söyleyip, sonra değişdirilen hadîslerdir. 

16 — (Hadîs-i âm): Bütün insanlar için söylenmiş hadîs-i şerîflerdir. 

– 422 –

17 — (Hadîs-i hâs): Bir kimse için söylenmiş hadîs-i şerîflerdir. 

18 — (Hadîs-i hasen): Bildirenler, sâdık ve emîn olup, fekat hâfızası, anlayışı, 

sahîh hadîsleri bildirenler kadar kuvvetli olmıyan kişilerin bildirdiği hadîs-i şerîflerdir. 

19 — (Hadîs-i maktû’): Söyliyenler, Tâbi’în-i kirâma “rahmetullahi teâlâ aleyhim 

ecma’în” kadar bilinip, Tâbi’înden rivâyet olunan hadîs-i şerîflerdir. 

20 — (Hadîs-i şâz): Bir kimsenin, bir hadîs âliminden işitdim dediği hadîs-i şerîflerdir. 

Kabûl edilir, fekat sened, vesîka olamazlar. Âlim denilen kimse, meşhûr 

bir zât değilse, kabûl olunmazlar. 

21 — (Hadîs-i garîb): Yalnız bir kimsenin bildirdiği hadîs-i sahîhdir. Yâhud, aradakilerden 

birine, bir hadîs âliminin muhâlefet etdiği hadîsdir. 

22 — (Hadîs-i za’îf): Sahîh ve hasen olmıyan hadîs-i şerîflerdir. Bildirenlerden 

birinin hâfızası, adâleti gevşek olur veyâ i’tikâdında şübhe bulunur. Za’îf hadîslere 

göre fazla ibâdet yapılır. Fekat ictihâdda bunlara dayanılmaz. 

23 — (Hadîs-i muhkem): Te’vîle muhtâc olmıyan hadîs-i şerîflerdir. 

24 — (Hadîs-i müteşâbih): Te’vîle muhtâc olan hadîs-i şerîflerdir. 

25 — (Hadîs-i münfasıl): Aradaki râvîlerden, birden ziyâdesi unutulmuş olan 


26 — (Hadîs-i müstefîz) [müstefîd]: Söyliyenleri üçden çok olan hadîsdir. 

27 — (Hadîs-i muddarib): Kitâb yazanlara, muhtelif yollardan, birbirine uymıyan 

şeklde bildirilen hadîs-i şerîflerdir. 

28 — (Hadîs-i merdûd): Ma’nâsı olmıyan ve rivâyet şartlarını taşımıyan sözdür. 

29 — (Hadîs-i müfterî): Müseylemet-ül-kezzâbın sözleridir. Ve ondan sonra gelen 

münâfıkların, zındıkların, müslimân görünen dinsizlerin uydurma sözleridir. 

Ehl-i sünnet âlimleri, merdûd ve müfterî hadîsleri aramış, bulmuş, ayırmışlardır. 

Din büyüklerinin kitâblarında, böyle sözlerden hiçbiri yokdur. 

30 — (Hadîs-i mevdû’): Birkaç sahîfe önce bildirildi. 

31 — (Eser): Mevkûf ve maktû’ hadîs veyâ düâ bildiren merfû’ hadîs demekdir. 

(Sened), hadîs rivâyet eden âlim “rahmetullahi teâlâ aleyh” demekdir. 

BÜYÜK HADÎS ÂLİMLERİ: Hadîs âlimleri, çok yüksek insanlardır. Râvîleri 

ile berâber, yüzbin hadîs-i şerîfi ezber bilene (Hâfız) denir. Kur’ân-ı kerîmi ezberliyene 

hâfız denmez, (Kâri’) denir. Bugün, hadîs-i şerîfleri ezbere bilen bulunmadığı 

için, kâri’ yerine, yanlış olarak hâfız diyoruz. İkiyüzbin hadîs-i şerîfi ezbere 

bilene (Şeyh-ul-hadîs) denir. Üçyüzbin ezberliyene, (Huccet-ül-islâm) denir. Üçyüzbinden 

dahâ çok hadîs-i şerîfi, râvîleri ile, senedleri ile birlikde ezber bilene (Hadîs 

imâmı) ve (Hadîs müctehidi) denir. Doğru oldukları, bütün islâm âlimleri tarafından 

tasdîk edilmiş olan hadîs kitâblarından altı dânesi, bütün dünyâda şöhret 

bulmuşdur. Bu altı kitâba (Kütüb-i sitte) denir. [Bu kitâblardaki hadîs-i şerîflerin 

sahîh oldukları, icmâ’ ile bildirildi.] Kütüb-i sitteyi yazan altı büyük âlim: 

1 — İmâm-ı Buhârî “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İsmi, Muhammed bin İsmâ’îldir. 

Kısaca (H) harfi ile gösterilir. (Sahîh-i Buhârî) ismindeki kitâbında yedibinikiyüzyetmişbeş 

hadîs-i şerîf vardır. Bunları, altıyüzbin hadîs arasından seçmişdir. 

Her hadîsi yazacağı zemân, gusl abdesti alıp, iki rek’at nemâz kılar, istihâre ederdi. 

(Buhârî-yi şerîf)i onaltı senede yazmışdır. [194] de Buhârâda tevellüd, [256] da 

fıtr bayramı gecesi, Semerkandda vefât etmişdir. 

2 — İmâm-ı Ebül-Hüseyn Müslim Nîşâpûrî “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Kısaca 

(M) harfi ile gösterilir. (Câmi’us-sahîh) ismindeki kitâbını üçyüzbin hadîs-i şerîfden 

seçmişdir. [206] da tevellüd, [261] de vefât etdi. 

3 — İmâm-ı Mâlik bin Enes: (Mâ) harfi ile gösterilir. (Muvattâ) ismindeki kitâbı, 

ilk yazılan hadîs kitâbıdır. [90] da, Medîne-i münevverede tevellüd, [179] da, 

– 423 –

orada vefât etdi. (Mevdû’ât-ül’ulûm)da diyor ki, ba’zı âlimler, (Kütüb-i sitte)yi sayarken, 

(Muvattâ) yerine, İbni Mâcenin (Sünen) kitâbını söylemişlerdir. 

4 — İmâm-ı Tirmizî “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İmâm-ı Muhammed bin Îsâdır. 

(T) harfi ile gösterilir. (Câmi’us-sahîh) ismindeki hadîs kitâbı çok kıymetlidir. [209] 

da tevellüd, [279] da vefât etmişdir. 

5 — Ebû Dâvüd Süleymân bin Eş’as Sicstânî: (D) harfi ile gösterilir. (Sünen) ismindeki 

kitâbında, dörtbinsekizyüz hadîs-i şerîf vardır. Bunları, beşyüzbin hadîs 

arasından seçmişdir. [202] de tevellüd, [275] de Basrada vefât etmişdir. 

6 — İmâm-ı Nesâî: Adı, Ebû Abdürrahmân Ahmed bin Alîdir. (S) harfi ile gösterilir. 

(Sünen-i kebîr) ve (Sünen-i sagîr) adında iki hadîs kitâbı çok kıymetlidir. 

(Sünen-i sagîr), kütüb-i sittedendir. [215] de tevellüd, [303] de vefât etmişdir. 

(Mevdû’ât-ül’ulûm) kitâbında diyor ki, [(Sünen) kelimesi, yalnız olarak söylenince, 

dört âlimin kitâblarından biri anlaşılır. Bunlar, Ebû Dâvüd (D), Tirmizî (T), 

Nesâî (S) ve İbni Mâcedir. İbni Mâce, kısa olarak (MC) harfleri ile gösterilmekdedir 

“rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în”. Bunlardan başkasının (Sünen) kitâbı 

söylenirken, yazarının da adı birlikde söylenir. Meselâ, (Sünen-i Dâre Kutnî) 

(KTın) ve (Sünen-i kebîr-i Beyhekî) (Hek) denir]. 

Meşhûr ve çok kıymetli hadîs kitâblarından, imâm-ı Ahmed bin Hanbelin 

(Müsned)i (HD) ve Ebû Ya’lâ (Müsned)i (Ya’lâ) ve Abdüllah Dârimînin (Müsned)i 

(DR) ve Ahmed Bezzârın (Müsned)i (Z) ile gösterilir. Bu kitâblara (Mesânîd) 

denir. 

Yimek, içmek, lezzetler, razzâk sıfatındandır, 

râhat bir nefes almak, rahmet-i Hudâdandır. 

Gelen her iyilik de, onun ikrâmındandır. 

en büyük ni’met olan, (Îmân) da, hep ondandır, 


Nasîb yok ise gelmez, rızkım gökden ve yerden, 

ne otdan ve ne etden, hâsılı hiçbir elden. 

Gelir takdîr edilen, hâtırımda yok iken, 

fazla ve noksan gelmez, rızıklar mukadderden, 


Kara geceyi gündüz, günü akşam edemem, 

kar ile suyu ateş, gümüşü wolfram edemem. 

Yer küreyi durdurup ve perîşân edemem, 

kışın kar bulutunu, ebr-i nîsân edemem, 


Ademde iken beni, seçdi Rabbim bir demde, 

gıdâmı etdi hâzır, hemen rahm-i mâderde. 

Meleklere emr edip, hizmete kıldı bende, 

dünyâya çıkararak, kendine etdi perde, 


– 424 –


Bu mektûb, Hân-ı cihâna “rahmetullahi teâlâ aleyh” yazılmışdır. Sağlam olan 

dîne yapışmağı ve dünyâ işlerini yaparken, islâmiyyete uymağa dikkat etmenin, din 

ile dünyâyı birlikde kazanmak olduğunu bildirmekdedir: 

Hak sübhânehü ve teâlâ râzı olduğu şeyleri yapmağa kavuşdursun! Selâmetde 

olmanızı, kıymetli ve muhterem olmanızı nasîb eylesin! Yüksek Peygamberi ve 

Onun âli hurmetine, bu düâmı kabûl buyursun “aleyhi ve aleyhimüssalevâtü vetteslîmât”! 

Fârisî beyt tercemesi: 

Kazanc ve se’âdet topu ortada duruyor, 

Meydânda kimse yok, süvârîler görünmüyor? 

Dünyânın tatlı şeyleri ve geçici ni’metleri ancak, bu parlak dîne uymakda yardımcı 

oldukları zemân, fâideli ve halâl olurlar. Dünyâ kazancı, âhıret kazancı ile 

birlikde olduğu zemân işe yarar. Âhıreti kazanmağa yardımcı olmıyan dünyâ 

ni’metleri, şekerle kaplanmış zehr gibidirler. Bunlarla, ahmak olanlar aldatılmakdadır. 

Allahü teâlânın bildirdiği tiryâk ile bu zehrlere ilâc yapmıyanlara yazıklar 

olsun! Bu şekerli, tatlı zehrleri, islâmiyyetin emrlerini ve yasaklarını yapmak 

güçlüğüne katlanarak tedâvî etmiyenlere çok acınır. Kısaca, islâmiyyete uymak için 

biraz çalışan, biraz harekete geçen kimse, sonsuz olan kazançlara kavuşur. İslâmiyyetin 

emrlerine ve yasaklarına uymak çok kolaydır. Fekat az bir gaflet ile ve gevşeklik 

ile de bu sonsuz ni’metler elden çıkar. Uzağı gören, doğru düşünebilen akl 

sâhibinin, bu parlak dîne uyması lâzımdır. Ceviz ile kozalak ile oyuna dalarak fâideli 

şeyleri elden kaçıran çocuk gibi olmamalıdır. Dünyâ işinizi yaparken, islâmiyyete 

uymağa dikkat ederseniz, Peygamberlerin “aleyhimüssalevât vetteslîmât” yolunda 

bulunmuş olur, bu sağlam dîni nûrlandırmış ve yaşatmış olursunuz! Bizim 

gibi elinden iş gelmiyenler, senelerce hâlis ibâdetler yapsak, din ile dünyâyı birlikde 

kazanan sizin gibi kahramanların derecesine yaklaşamayız. Yâ Rabbî! Sevdiğin 

ve beğendiğin işleri yapmağı bize nasîb eyle! Şunu da bildireyim ki, bu düâcınızın 

kâğıd parçasını size yükselten kıymetli hâce Muhammed Sa’îd ve hâce Muhammed 

Eşref, sevdiklerimizden ve yakınlarımızdandır. Onlara yapacağınız ihsânlar, 

bu fakîri çok sevindirecekdir. Allahü teâlâ, kıymetli işler yapmanızı nasîb etsin 

ve şânınızı yüksek eylesin! 

8 — ÜÇÜNCÜ CİLD, 59. cu MEKTÛB 

Bu mektûb, Şerefüddîn Hüseyn için yazılmışdır. İnsanın hergün başına gelen şeylerin 

hepsinin, Allahü teâlânın irâdesi ile geldiği ve bunun için hepsinden lezzet 

duyulması lâzım olduğu bildirilmekdedir: 

Hak teâlâ, Muhammed aleyhisselâmın dîni yolunda ilerlemenizi ve sizi her 

bakımdan kendisine bağlamasını nasîb eylesin! Kıymetli ve anlayışlı oğlum! Hergün 

insanın karşılaşdığı herşey, Allahü teâlânın dilemesi ve yaratması ile var olmakdadır. 

Bunun için, irâdelerimizi Onun irâdesine uydurmalıyız! Karşılaşdığımız 

herşeyi, aradığımız şeyler olarak görmeliyiz ve bunlara kavuşduğumuz için sevinmeliyiz! 

Kulluk böyle olur. Kul isek, böyle olmalıyız! Böyle olmamak, kulluğu kabûl 

etmemek ve sâhibine karşı gelmek olur. Allahü teâlâ, (Hadîs-i kudsî)de buyuruyor 

ki, (Kazâ ve kaderime râzı olmıyan, beğenmiyen ve gönderdiğim belâlara sabr 

etmiyen, benden başka Rab arasın. Yeryüzünde kulum olarak bulunmasın!). Evet 

fakîrler, kimsesizler ve himâyeniz altında yaşamış olan çok kimseler, kendilerini 

gözetdiğiniz ve koruduğunuz için, râhat ediyorlardı. Üzüntü nedir bilmiyorlardı. 

Onların hakîkî sâhibi, kendilerini yine korur. Siz her zemân iyiliklerinizle anılacaksınız. 

Allahü teâlâ, iyiliklerinizin karşılığını, dünyâda da, âhıretde de, bol bol 

ihsân eylesin! Selâm ederim. 

– 425 –


Bu mektûb, seyyid mîr Muhibbullah Mankpûrîye yazılmışdır. İnsanlardan gelen 

sıkıntılara dayanmak lâzım olduğu bildirilmekdedir: 

Allahü teâlâya hamd olsun ve Onun sevgili Peygamberine salât olsun. Size ve 

bütün müslimânlara düâ ederim. Kardeşim seyyid mîr Muhibbullahın şerefli mektûbu 

geldi. Bizi çok sevindirdi. İnsanların üzmelerine dayanmak lâzımdır. Akrabânın 

incitmelerine sabr etmekden başka yapılacak şey yokdur. Allahü teâlâ, 

sevgili Peygamberine “aleyhi ve alâ âlihissalâtü vesselâm” emr olarak, Ahkâf sûresinde, 

(Peygamberlerden Ulül’azm olanların sabr etdikleri gibi Sen de sabr et! 

Onlara azâb verilmesi için düâ etmekde acele eyleme!) meâlindeki âyet-i kerîmeyi 

gönderdi. Orada bulunanlara en fâideli şey, yanlarında bulunanların, kendilerine 

eziyyet etmeleri, sıkıntı vermeleridir. Siz bu ni’meti istemiyor, bundan kaçıyorsunuz. 

Evet, hep tatlı yimeğe alışmış olan, şifâ verici acı ilâcdan kaçar. Buna ne 

diyeceğimi bilemiyorum. Fârisî beyt tercemesi: 

Nazlı olsa da, aşka yakalanan kimse, 

naz çekmeğe de alışmalıdır elbette! 

İlâh-âbâd denilen yere göç etmek için izn istiyorsunuz. Yâhud bir yer gösteriniz 

de, oraya gidip, halkın ifrât derecesindeki cefâsından kurtulayım diyorsunuz. 

Buna (Ruhsat), izn verilebilir. Fekat, (Azîmet), dahâ iyi yol, orada kalıp, sıkıntılara 

sabr ve tehammül etmekdir. Bildiğiniz gibi, bu mevsimde hâlsiz oluyorum. Bunun 

için kısa yazdım. Selâm ederim. 


Bu mektûb, fazîletli şeyh Abdülhak-ı Dehlevîye “rahmetullahi teâlâ aleyh” yazılmışdır. 

Bu dünyâda en kıymetli sermâyenin üzüntü ve sıkıntı olduğu ve en tatlı 

ni’metin derd ve elem olduğu bildirilmekdedir: 


Kıymetli efendim. Sıkıntıların gelmeleri, görünüşde çok acı ise de, bunların ni’met 

oldukları umulur. Bu dünyânın en kıymetli sermâyesi, üzüntüler ve sıkıntılardır. 

Bu dünyâ sofrasının en tatlı yemeği, derd ve musîbetlerdir. Bu tatlı ni’metleri, acı 

ilâclarla kaplamışlar, bununla imtihân yolunu açık tutmuşlardır. Se’âdetli, akllı olanlar, 

bunların içine yerleşdirilmiş olan tatlıları görür. Üzerindeki acı örtüleri de tatlı 

gibi çiğnerler. Acılardan tat alırlar. Nasıl tatlı olmasın ki, sevgiliden gelen herşey 

tatlı olur. Hasta olanlar, onun tadını duyamaz. Kalbin hasta olması, Ondan başkasına 

gönül vermesidir. Se’âdet sâhibleri, sevgiliden gelen sıkıntılardan o kadar 

tat alırlar ki, iyiliklerinde o tadı duyamazlar. Her ikisi de sevgiliden geldiği hâlde, 

sıkıntılardan, sevenin nefsi pay almaz. İyiliklerini ise, nefs de istemekdedir. 

Ni’mete kavuşanlara âfiyet olsun! 

Yâ Rabbî! Bizi, sıkıntıların sevâblarından mahrûm eyleme! Bunlardan sonra, 

bizi fitnelere düşürme! İslâmın za’îf olduğu bu günlerde sizin kıymetli varlığınız, 

müslimânlar için büyük bir ni’metdir. Allahü teâlâ, selâmet versin ve uzun ömrler 

ihsân eylesin! Vesselâm. 

Ne bahtiyâr, o kişi kim, 

okuduğu Kur’ân ola! 

Ezân, ikâmet duyunca, 

gönlü dolu îmân ola! 

– 426 –


Bu mektûb, mirzâ Kılıcullaha yazılmışdır. Kalbini toparlıyamadığını bildiren 

mektûbuna cevâb vermekde, korkulu zemânda okunacak şeyleri bildirmekdedir: 

Allahü teâlâya hamd ve Onun sevgili Peygamberine salât eder, size de düâlar 

ederim. Azâ, ya’nî başsağlığı için yazmış olduğunuz kıymetli mektûb geldi. (İnnâ 

lillah ve innâ ileyhi râci’ûn!) Ya’nî, hepimiz Allahın emrinde ve dileği altındayız 

ve hepimiz Onun huzûruna çıkacağız! Bizler, Onun yardımı ile, Onun kazâsına râzı 

olduk. Siz de râzı olunuz! Düâ ve Fâtiha okuyarak yardım ediniz! Sizin, o sıkıntıdan 

kurtulmanız haberi, bizleri çok sevindirdi. İki acıdan birisi, üzerimizden sıyrılmış 

oldu. Bunun için, Allahü teâlâya hamd ve şükr olsun! Kalbinizi dünyâ düşüncelerinden 

kurtaramadığınızı yazıyorsunuz. Evet, zâhir işlerin bozuk ve dağınık 

olması, kalbin de dağılmasına yol açar. Kalbinizde üzüntü ve kuruntu olunca, 

gidermek için tevbe ve istigfâr okuyunuz! Korkulu zemânlarda, (Kelime-i temcîd), 

ya’nî (Lâ havle velâ kuvvete illâ billâhil’aliyyil’azîm) okuyunuz! [Cin çarpmasına 

karşı bunu okumak, (174). cü mektûbda yazılıdır. Muhammed Ma’sûm “rahmetullahi 

aleyh” ikinci cild otuz üçüncü mektûbunda diyor ki, (Derdlerden kurtulmak 

ve murâda kavuşmak için beşyüz kerre Lâ havle velâ kuvvete illâ billah ile evvelinde 

ve âhırında yüzer def’a salevât-ı şerîfe okuyup düâ etmelidir)]. (Mu’avvizeteyn) 

[ya’nî iki (Kul-e’ûzü)yü] çok okumak da fâidelidir. Biz, iyi ve râhatız. Allahü 

teâlâya her zemân hamd ve şükr olsun! (El-hamdü-lillâhi dâimen ve alâ külli 

hâl ve E’ûzü billâhi min hâl-i ehlinnâr). Za’îf olduğum için çok yazamadım. Allahü 

teâlâ, bizi ve sizi, Muhammed Mustafânın dîninden ayırmasın “alâ sâhibihessalâtü 

vesselâmü vettehıyye”! Vesselâm. [(Tefsîr-i Mazherî)de, Enbiyâ sûresinin 

seksenyedinci âyetinin tefsîrinde, hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (Birinize derd 

ve belâ gelince, Yûnüs Peygamberin düâsını okusun! Allahü teâlâ Onu muhakkak 

kurtarır. Düâ şudur: Lâ ilâhe illâ ente sübhâneke innî küntü minez-zâlimîn). 

(Tergîb-üs-salât), ellidördüncü faslındaki hadîs-i şerîfde, (Sabâh, kalkınca, üç 

kerre Bismillâhillezî lâ-yedurru ma’ asmihî şey’ün fil-erdı velâ fissemâi ve hüvessemî’ul’alîm 

okuyana akşama kadar, hiç derd, belâ gelmez) buyuruldu.] 


Bu mektûb, mirzâ Muzaffer hâna yazılmışdır. Dostlara verilen sıkıntıların ve belâların, 

günâhlara keffâret olduğu ve yalvararak afv ve âfiyet istemek lâzım olduğu 

bildirilmekdedir: 

Allahü teâlâ, size lâyık olmıyan şeylerden selâmet versin! Dostlara dünyâ sıkıntılarının 

ve belâların gelmesi, bunların günâhlarının afv olması için keffâretdirler. 

Yalvararak, ağlıyarak ve sığınarak, kırık kalb ile Allahü teâlâdan afv ve âfiyet dilemelidir. 

Düânın kabûl olunduğu anlaşılıncaya ve fitneler kalmayıncaya kadar, böyle 

düâ etmelidir. Dostlarınız ve iyiliğinizi istiyen sevenleriniz de, sizin için düâ etmekde 

iseler de, derdlinin kendisinin yalvarması dahâ yerinde olur. İlâc almak ve 

perhiz yapmak, hastaya lâzımdır. Başkalarının yapacağı, olsa olsa, ona yardımcı 

olmakdır. Sözün doğrusu şudur ki, sevgiliden gelen herşeyi, gülerek, sevinerek karşılamak 

lâzımdır. Ondan gelenlerin hepsi tatlı gelmelidir. Sevgilinin sert davranması, 

aşağılaması, ikrâm, ihsân ve yükseltmek gibi olmalıdır. Hattâ, kendi nefsinin 

böyle isteklerinden dahâ tatlı olmalıdır. Seven böyle olmazsa, sevgisi tâm olmaz. 

Hattâ, seviyorum demesi, yalancılık olur. Dînin koruyucusu hazretiniz, hizmetden 

geri gelince, seferdeki hâlleri ve birlikde bulunanların çekdikleri sıkıntıları 

yazmışsınız. Selâmetiniz ve âfiyetiniz için fâtiha okundu. Yâ Rabbî! Unutduklarımız 

ve yanıldıklarımız için bizleri sorguya çekme! Geçmiş ümmetlere yapdığın 

gibi, güç işleri bizlere yükleme. Yapamıyacağımız şeyleri emr etme. Bizi afv ve magfiret 

eyle! Bize acı! Bizim sâhibimiz sensin! Düşmanlarımıza gâlib gelmemiz için 

– 427 –

ize yardım et! Sübhâne Rabbike Rabbil’-izzeti ammâ yasıfûn ve selâmün alelmürselîn 

velhamdülillahi Rabbil’âlemîn. Vesselâm. 


Bu mektûb, molla Alî Keşmîye yazılmışdır. Kul, kendi dileklerini bırakıp, sâhibinin 

arzûlarına uymalıdır. Ayrıca, insanın kendinde bulunan ve dışardan gelen 

hastalıklarını bildirmekdedir: 

Kulun dileği ve isteği sâdece sâhibi ve sâhibinin dileği olmalıdır. Başka, hiçbir 

dileği bulunmamalıdır. Böyle olmazsa, kulluk bağını koparmış, kölelikden kaçmış 

olur. Hep, kendi isteklerinin arkasında giden bir kul, kendi keyfine, arzûsuna e- 

sîr demekdir. Kendi nefsinin kölesidir. Hep, mel’ûn şeytânın emrlerini yapmakdadır. 

Allahü teâlâya kul olmak ni’metine kavuşmak, ancak (Vilâyet-i hâssa) hâsıl 

olunca ele geçer. Böyle velî olmak da, tam (Fenâ) ve olgun (Bekâ)dan sonra nasîb 

olur. 

Süâl: Böyle olan Evliyânın da dilekleri, istekleri oluyor. Çeşidli şeyler istiyorlar. 

Peygamberlerin önderi ve Evliyânın sultânı da “aleyhi ve aleyhimüssalevâtü 

vetteslîmâtü etemmühâ ve ekmelühâ”, serin ve tatlı şerbetleri severdi. Ümmetinin 

iyi olması için çalışıp didindiğini, Kur’ân-ı kerîm bildiriyor. Böyle isteklerin, 

bu büyüklerde bulunması nedendir? 

Cevâb: Birçok istekler, tabî’at kanûnlarından ileri gelir. İnsan hayâtda oldukca, 

bu isteklerden kurtulamaz. Sıcak olunca, beden serinlemek ister. Soğukda 

da, ısınmak duygusu hâsıl olur. Bedenin, yaşayabilmek için lâzım olan ihtiyâcları 

istemesi, kulluğa ters düşmez. Bu istekler, nefsin istekleri değildir. Nefsle ilgileri 

yokdur. Tabî’at kanûnlarından hâsıl olan istekleri, yasak edilmemişdir. Bunları 

istemek, nefse uymak olmaz. Bu istekleri yapmak mubâhdır. Çünki nefs, yâ mubâhların 

fazlasını ister. Mubâhların fazlasına (Fudûl) denir. Yâhud, şübheli ve harâm 

şeyleri ister. Yaşamak için (Zarûrî) lâzım olan şeylerin de nefsle ilgileri yokdur. 

Görülüyor ki, nefse uymak, kötü iş demek, fudûlî işleri istemek, yapmak demekdir. 

Çünki, mubâhların fazlası, harâmlara yakındır. Şeytânın aldatması ile biraz 

dahâ aşırı gidilirse, harâma düşülür. Bunun için mubâhları, zarûret olduğu kadar 

yapmak lâzımdır. Böyle yapınca, ayak kayarsa, fudûle düşülür. Eğer, fudûl işlerken 

ayak kayıp, dışarı taşılırsa, harâma düşülür. 

Bir çok istekler, insanda bulunmaz. İnsana dışardan gelirler. Bunlardan fâideli 

olanlarını, Allahü teâlâ, merhamet ederek insana gönderir. [Uzun bir hadîs-i şerîfde] 

(Her mü’minin kalbinde, Allahü teâlânın bir vâ’ızı vardır) buyuruldu. Zararlı 

olanlarını, şeytân gönderir. Şeytân, insanlara hep kötülük ve düşmanlık yapmalarını 

vesvese eder. Nisâ sûresinin yüzyirminci âyetinde meâlen, (Şeytân insana 

çok şeyi sözverir ve birçok şeyi hâtırlatır. Şeytânın sözverdiği şeylerin hepsi yalandır) 

buyurulmuşdur. Bu fakîr (Guvalyar) kal’asında habs iken, birgün, sabâh 

nemâzını kıldıkdan sonra, bu yolun âdeti olduğu üzere, sessizce oturmuşdum. 

Fâidesiz birçok düşünceler beni kapladı. O kadar oldu ki, pek sıkıldım. Kalbimi 

bir dürlü toparlıyamadım. Az bir zemân sonra, Allahü teâlânın yardımı ile kendimi 

toparladım. O düşüncelerin, bulutların açılması gibi, dağılıp gitdiklerini gördüm. 

Bunları gönlüme getiren de, onlarla birlikde uzaklaşdı. Kalbimi boş ve temiz bırakdı. 

Bu düşünce ve isteklerin dışardan gelmiş oldukları, içerden hâsıl olmadıkları 

anlaşıldı. İçerden hâsıl olsalardı, kulluğa uygun olmazdı. Sözün kısası, nefs-i 

emmâreden hâsıl olan kötülükler, insanın kendi hastalığıdır. Öldürücü zehrdir ve 

kullukla bağdaşmaz. Dışardan gelen kötü istekler, şeytândan gelmiş olmakla berâber, 

geçici hastalıklardan olur. Ufak bir ilâc ile, kolayca giderilebilir. Nisâ sûresinin 

yetmişaltıncı âyetinde meâlen, (Şeytânın aldatması, elbette za’îfdir) buyuruldu. 

En büyük düşmanımız, nefsimizdir. Can düşmanımız, her zemân yanımızda bu- 

– 428 –

lunan bu azılı arkadaşımızdır. Dışardaki düşmanımız, bu iç düşmanın yardımı ile 

bize saldırıyor. Onun yardımı ile bizi yaralıyor. Varlıklar içinde en câhil olanı, insanın 

nefsidir. Çünki, nefs-i emmâre kendine düşmanlık yapmakdadır. Hep, kendini 

yok edici şeyleri istemekdedir. Her isteği, Allahü teâlânın yasak etdiği şeylerdir. 

Her işi, sâhibi olan ve bütün iyiliklerin sâhibi bulunan Allahü teâlâya karşı gelmekdir. 

Hep, kendi can düşmanı olan şeytâna uymakdadır. 

İnsanın, kendinden olan hastalığı ile, dışardan gelip geçici olan hastalığı ayırd 

etmesi pek güçdür. İçden olan kötülükle, dışardan gelen kötülüğü ayırmak çok zordur. 

Câhil olan, kendi hastalığını, dışardan gelmiş, geçici hastalık sanıp, kendini 

beğenir, olgun sanır. Böylece, felâkete sürüklenebilir. Bunu düşünerek korkduğum 

için, bu ince bilgiyi yazamamışdım. Bunu açıklamağı iyi bulmamışdım. Onyedi 

seneden beri yazmadım. İçerden olan kötülükle, dışardan gelen kötülüğü birbiri 

ile karışdırıyordum. Şimdi, Allahü teâlâ, hak ile bâtılı birbirinden ayırdı. Bunun 

için ve böyle sayısız ni’metleri için Rabbime hamd ve şükrler olsun! Böyle gizli 

bilgileri açıklamanın bir sebebi de, kısa görüşlülerin, olgun kimselerde dışardan 

gelen arzûlar bulunduğunu görerek, o büyükleri aşağı sanmamaları içindir. Böyle 

sananlar, o büyüklerin bereketlerinden istifâde edemezler. Kâfirlerin, Peygamberlere 

uymak şerefinden mahrûm kalmaları, bu büyüklerde “aleyhimüssalevâtü 

vetteslîmât” böyle sıfatların bulunması oldu. Tegâbûn sûresindeki bir âyetde 

meâlen, (İnsanlar mı bize doğru yol gösterecekler dediler. Böylece kâfir oldular) 

buyuruldu. Büyüklerimiz, (Ârifin kendi istekleri yok oldukdan sonra, Allahü 

teâlâ, bunlara kendinden irâde ve ihtiyâr ihsân eder) buyurmuşlardır. Bu sözlerini, 

inşâallahü teâlâ, başka yerde açıklıyacağım. Allahü teâlâ, doğru yolda olanlara 

selâmet versin! Âmîn. 

14 — İKİNCİ CİLD, 53. cü MEKTÛB 

Bu mektûb, bir şeyhe [Şeyh Abdüssamed Sultânpûrîye] yazılmışdır. Kibr ve ucbun 

hastalık olduğu bildirilmekdedir: 

Allahü teâlâya hamd olsun ve Onun seçdiği kullarına selâm olsun! Soruyorsunuz 

ki, riyâzet yapınca, ibâdet yapınca, nefsim kabarıyor. Benim gibi sâlih, iyi 

kimse yokdur sanıyor. İslâmiyyete ters düşen birşey yapınca da kendimi muhtâc, 

âciz sanıyorum. Bunun ilâcı nedir diyorsunuz. Allahü teâlânın lutfüne, ihsânına kavuşmuş 

olan kardeşim! İkinci olarak bildirdiğiniz ihtiyâc ve âciz olmak, pişmânlıkdan 

ileri gelir ki, çok büyük ni’metdir. Allah korusun, eğer günâh işledikden sonra, 

pişmân olunmazsa ve hele günâh işlemek tatlı gelirse, günâha ısrâr etmek, dadanmak 

olur. Pişmânlık, tevbenin bir parçasıdır. Küçük günâha ısrar etmek ise, büyük 

günâh olur. Büyük günâha ısrâr etmek, insanı küfre götürür. Sizin bu ikinci hâliniz, 

büyük ni’metdir. Buna şükr ediniz ki, pişmânlığınız çoğalsın ve islâmiyyete 

uymıyan işlerden sizi korusun. İbrâhîm sûresi yedinci âyetinde meâlen, (Şükr 

ederseniz, ni’metimi artdırırım!) buyuruldu. Nefsinizin birinci hâli, ucb, ya’nî ibâdet 

yapdığı için kendini beğenmek [Egoizm]dir. Ucb, korkunç bir zehrdir. Öldürücü 

bir hastalık olup, ibâdetleri ve iyilikleri yok eder. Ateşin odunu yakması gibidir. 

Bunun ilâcı, iyi işlerini kusûrlu görmeli, bunlardaki gizli çirkinlikleri düşünmeli, böylece, 

kendinin ve ibâdetlerinin kusûrlu, bozuk olduğunu anlamalıdır. Hattâ, onları 

beğenilmiyecek, kovulacak bir hâlde bulmalıdır. Bir hadîs-i şerîfde, (Kur’ân-ı kerîm 

okuyan çok kimse vardır ki, Kur’ân-ı kerîm bunlara la’net eder) buyuruldu. Başka 

bir hadîs-i şerîfde, (Oruc tutan çok kimse vardır ki, onların orucu, yalnız açlık 

ve susuzluk çekmek olur) buyuruldu. İnsan, ibâdetinin, iyiliğinin çirkin tarafı olmadığını 

sanmamalıdır. Biraz incelenirse, Allahü teâlânın yardımıyla hepsini çirkin 

bulur. Güzelliğin kokusunu bile duymaz. Böyle kimsede ucb hâsıl olabilir 

mi? Nefs kendini beğenebilir mi? Bir kimse, amellerini, ibâdetlerini kusûrlu görünce, 

bunların kıymeti artar. Kabûl edilmeğe lâyık olurlar. İyiliklerinizi böyle gör- 

– 429 –

meğe ve ucb [Egoizm] hâsıl olmamasına çalışınız. Yoksa sonu çok kötü olur. Bu 

felâketden yalnız Allahü teâlânın diledikleri kurtulabilir. İbâdetlerini, iyiliklerini 

kusûrlu, bozuk görmeğe kavuşan bir kimse, öyle bir hâle gelir ki, sağ omuzundaki, 

iyilikleri yazan meleğin hiçbirşey yazmadığını sanır. Çünki, yazacağı bir iyilik 

yapdığını görememekdedir. Sol omuzundaki, kötülükleri yazan meleğin durmadan 

yazdığını sanır. Çünki, yapdıklarının hepsinin çirkin ve kötü olduklarını görmekdedir. 

Bu hâle kavuşan ârife, herkesin anlıyamıyacağı ve anlatamıyacağı iyilikler 

ihsân olunur. Doğru yolda olanlara selâm olsun! 

[İslâmiyyeti anlamamış olan ba’zı kimseler, müslimânlara, egoist, ya’nî hodbin, 

kendini düşünen diyor. Nemâz kılanlara, (Kendini Cehennemden kurtarmak için 

nemâz kılacağına, kalk insanlara hizmet et!) diyor. İslâm dîninin, egoist dîni olmadığını, 

egoist olmıyanların kıymetli olduğunu, yukarıda çok güzel bildirdik. Nemâz 

kılmağa gelince, müslimânlar, câhillerin zan etdiği gibi, Cehennemden kurtulmak, 

râhata kavuşmak için ibâdet etmez. Allahü teâlânın emri olduğu için, vazîfe olduğu 

için ibâdet yapar. (Vazîfe, âmir tarafından emr edilen şeyi yapmak, men’ edileni 

yapmamakdır). Âmirlerin emrleri birbirine benzemiyorsa, dahâ üstün olan âmirin 

emri yapılır. Askerlikde bile, birinci vazîfe, büyük âmirin emrini yapmakdır. 

Kâfirler, gençleri aldatmak için, vazîfe mukaddesdir. Önce vazîfe, sonra nemâz, 

diyor. Evet, vazîfe onların zan etdiklerinden de dahâ çok mukaddesdir. Fekat, birinci 

vazîfe, en büyük âmirin emrini yapmakdır. En büyük âmir, Allahü teâlâdır. 

O hâlde birinci vazîfe, nemâzdır. Hiçbir âmir, hiçbir kumandan, hiçbir makâm, bu 

birinci vazîfeyi değişdirmemelidir. İstirâhat zemânlarında, yatakhânede, buna da 

imkân yoksa, abdesthânede nemâzı yine kılmalıdır. Fekat, en iyisi, bu derece kara, 

katı kalbli din düşmanlarının yanında çalışmayıp, uzaklaşmalıdır. Bu müslimâna, 

cenâb-ı Hak elbette başka yoldan, dahâ çok rızk verir. İmâm-ı Gazâlî “rahmetullahi 

aleyh” (Kimyâ-i se’âdet) kitâbında buyuruyor ki, (Nemâza mâni’ olan, güçlük 

çıkaran vazîfede bereket olmaz. Nemâza elverişli olan vazîfelerde bereket vardır). 

Yetmişdokuzuncu sahîfede diyor ki, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” 

buyurdu ki, (Müslimân demek, müslimânlara eli ile, dili ile zarâr vermiyen 

kimse demekdir). Her müslimânın böyle olması lâzımdır. Bir hadîs-i şerîfde, 

(Îmânı kâmil olanınız, ahlâkı güzel olanınızdır!) buyuruldu. Görülüyor ki, îmân bile, 

ahlâk ile, insanlara fâideli olmakla ölçülmekdedir. (İslâm ahlâkı) kitâbımızda, 

müslimânların güzel ahlâkı uzun yazılıdır. Nemâz kılarken, bütün mü’minlere 

selâm verilmekde, düâ edilmekdedir. Nemâz kılmıyan ise, mü’minlerin bu hakkını 

çiğnemekdedir. O hâlde, nemâz kılmak, hodgâmlık değil, hayrhâhlıkdır. Nemâz 

kılmamak ise, zulmdür.] 

Bu âdem dedikleri, el ayakla, baş değil, 

âdem rûha denilir, surat ile kaş değil. 

Beden et ve deridir, rûh bunun serveridir. 

Hakkın kudret sırrıdır, rûhsuz kalıp hoş değil. 

Âdem gerek, su gibi, temizlenip arına, 

harâmlardan kaçınır, nefsi de serkeş değil. 

Âdemdedir emânet, ondadır ilmü hikmet. 

Hakkın katında âdem, dâneyi haşhaş değil. 

Âdem olan iyi bil, çalışır hep ay ve yıl, 

rûh gıdâsı ilmdir, ekmek ve kumaş değil. 

Kendi özün anlıyan, rûh gözün aydınlıyan, 

Hak sözün pek kavrayan, er olur, ayyaş değil. 

Beden hayvanda da var, hissi, onda pek artar. 

Kurt gözü, keskinse de, nakş görür, nakkaş değil. 

– 430 –

15 — ALLAHÜ TEÂLÂNIN İSMLERİ 

Allahü teâlânın ismleri çokdur. Sayısını bilmiyoruz. İsmlerinden doksandokuzunu, 

Kur’ân-ı kerîmde insanlara bildirmişdir. Kâdî zâde Ahmed efendi, (Birgivî 

vasıyyetnâmesi) şerhinde diyor ki, (Allahü teâlânın doksandokuz ismine (Esmâ-i 

hüsnâ) denir. Allahü teâlânın ismleri (Tevkîfiyye)dir. Ya’nî islâmiyyetin 

bildirmesine bağlıdır. İslâmiyyetin bildirdiği ismler ile çağrılır ve onlar ile zikr olunur. 

Bunlardan başka ismler ile çağırmağa, zikr etmeğe, islâmiyyet izn vermemişdir). 

(Şerh-i Mevâkıf), beşyüzkırkbirinci sahîfesinde diyor ki, (Kâdî Ebû Bekr “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” buyurdu ki, Allahü teâlâya yakışmaz ma’nâ çıkmıyan, Ona 

yakışan ism söylenebilir. Çoğunluk ise, belli doksandokuz ismden başkası söylenemez 

dedi). 

Bundan anlaşılıyor ki, Allahü teâlâya (Tanrı) demeğe izn yokdur. Ya’nî tanrı demek 

günâh olur. Allah ismini kullanmak istemeyip, bunun yerine, tanrı demek veyâ 

doksandokuz ismden birini bile kullanmak istemek, çok büyük ve çirkin suç olur. 

Nûh aleyhisselâmın oğlu Yâfes mü’min idi. Evlâdı çoğalınca, onlara reîs olmuşdu. 

Hepsi, dedelerinin gösterdiği gibi, Allahü teâlâya ibâdet ediyordu. Yâfes 

nehrden geçerken boğulunca, Türk ismindeki küçük oğlu, babasının yerini tutdu. 

Bunun evlâdı çoğalarak, bunlara Türk denildi. Bu Türkler, ecdâdı gibi, müslimân, 

sabrlı, çalışkan insanlardı. Bunlar zemânla çoğalarak Asyaya yayıldı. Başlarına geçen 

ba’zı zâlim hükümdârlar, semâvî dîni bozarak, puta tapdırmağa başladılar. Bunlardan, 

bugün Sibiryada yaşayan Yâkutlar, hâlâ puta tapmakdadır. Dinden uzaklaşdıkca, 

eski medeniyyet ve ahlâklarını da gayb etmişlerdi. Hele Hunlar ve onların 

reîslerinden Attilâ, dinsizliği ve zulmü ile (Allahın gadabı) ismini almışdı. İslâm 

güneşi Mekke-i mükerremeden doğarak, ilm, ahlâk ve her dürlü fazîlet ışıklarını 

dünyâya saçınca, Romalıların, Asyaya kadar yayılan sefâhet ve ahlâksızlıkları 

ve Asyayı, Afrikayı kaplamış olan dinsizlik, câhillik ve vahşet altında yetişmiş 

diktatörler, sömürdükleri insanların islâmiyyeti işitmelerine, anlamalarına mâni’ 

oldular. Bu engeller kılınc gücü ile ortadan kaldırıldı. Türk hâkânları, asâletleri ve 

uyanık olmaları sebebi ile islâmiyyetin işitilmesine mâni’ olmadılar. Şemseddîn Sâmî, 

(Kâmûs-ül-a’lâm)da diyor ki: (Hazer gölünün şarkındaki Aral gölünün şark tarafına, 

şimâlde Seyhûn, cenûbda Ceyhûn nehrleri, şimâl-i garbîye doğru akarlar. 

İki nehr arasına (Mâ-verâ-ün-nehr) denir. İki göl arasının cenûb kısmına (Hârizm) 

denir. Merv şehri buradadır. Bunun cenûbu, Îrânın (Cürcân) ve (Horasan) vilâyetleridir. 

Buraya şimdi (Türkmenistân) deniyor. Aral gölünün şimâline (Kazakistân) 

deniyor. Mâ-verâ-ün-nehrin cenûbuna (Özbekistân) deniyor. Buhâra, Semerkand, 

Taşkend buradadır. Bunun şarkına (Tâcikistân) deniyor. Yârkend, Fergâne 

ve Kâşgar buradadır. Bu memleketlerin hepsine (Türkistân) denir. Buhârâyı, 55 [m. 

674] de, Horasan vâlîsi Sa’îd bin Osmân ibni Affân, Semerkandi ve bütün Mâverâün-nehri 

77 [m. 695] de Kuteybe feth eyledi. Semerkandi, 1285 [m. 1868] de ve bütün 

Türkistânı, 1292 [m. 1874] de ruslar istilâ eyledi. [Osmânlı devletinin idâresini 

ele geçirmiş olan masonlar, bu istilâlara seyirci kaldılar.] Türkün asâleti ile islâmiyyetin 

şerefi bir araya gelmeden çok önce, Âsûrîler Türkistâna girerek, Türkleri, güneşe, 

yıldızlara tapınmağa alışdırmışdı). Tanyeri ağarınca, güneşe tapınırlardı. Bu 

sebebden, güneşin ismi, tanyeri ve nihâyet tanrı oldu. Kur’ân-ı kerîmde, (Benim ismim 

Allahdır. Beni Allah diye çağırınız. Allah diye ibâdet ediniz. Allah diye yalvarınız!) 

meâlinde müteaddid âyet-i kerîmeler vardır. Ona, Onun istediği ismi söylemeyip 

de, kâfirlerin, Onun en sevmediği ma’bûdlarına koydukları tanrı ismi ile 

Onu çağırmak, ne kadar yanlış ve ne büyük inâd olduğu meydândadır. Meselâ, bir 

hükümdâr, emri altında bulunan kimselere: (Benim ismim Ahmeddir. Beni, Ahmed 

diye çağırınız!) dese, onlar da, (Hayır efendim. Bizim canımız sana Ahmed 

demek istemiyor. Taş veyâ kurd, köpek veyâhud en aşağı, büyük düşmânının ismi 

ile çağırmak istiyoruz) deseler ve öyle çağırsalar, nasıl çok kızarsa, Allah ismi 

– 431 –

yerine, Onun emr etmediği, hattâ düşmanı olduğu tanrı ismini söyliyerek ezân okumak 

ve ibâdet etmek, Allahü teâlâyı gadaba getirir, düşmanlığa sebeb olur. İbni 

Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh”, ezânı anlatmağa başlarken buyuruyor ki: 

(Ezân, bildirilen şeklde, bildirilen kelimeleri okumakdır. Ma’nâsı aynı olsa ve herkes 

anlasa da, tercemesini okumak câiz değildir. Tegannî ederek, ya’nî kelimeleri 

bozarak da okumak câiz değildir. Kelimeleri bozmak demek, mûsikî perdesine 

uydurmak için, hareke, harf ve med [uzatmak] eklemek veyâ çıkarmak demekdir. 

Böyle okunan ezânı ve Kur’ân-ı kerîmi ve mevlidleri dinlemek de günâhdır. Bunları 

ilâve etmeden, ya’nî kelimeleri bozmadan tegannî etmek, [ya’nî sesi güzelleşdirmek] 

câizdir ve iyidir.) 

İbâdetler emre uygun yapılmazsa oyuncak olur. Dîni, oyun yapmak, âdete uydurmak 

ise, kâfirliğin en kötüsü, en çirkinidir. 

Allahü teâlânın, Kur’ân-ı kerîmde bildirdiği doksandokuz isminden birçoğu, yaratıcı 

olduğunu göstermekdedir. Meselâ, Mukît, Hâlık, Bâri, Müsavvir, Razzâk, 

Mübdi, Mu’îd, Muhyî, Mümît, Kayyûm, Vâlî, Bedî’ ismleri böyledir. 

Bu oniki ismden, meşhûr olan (Hâlık) ismi, takdîr, ta’yîn edici demekdir. (Bâri) 

var edici demekdir. (Müsavvir) sûret vericidir. Meselâ, bir mühendis, binâ 

yapmak isteyince, önce lâzım olan kereste, tuğla, çimento, demir, arsa, odaların adedi, 

büyüklüklerini takdîr ve ta’yîn eder, keşf eder, plân hâzırlar. Halk, bu demekdir. 

Sonra, mi’mâr bu plâna göre binâyı yapar. Mi’mâr binânın bârisi olur. Nihâyet, 

binânın nakşları, süsleri yapılır. Bunu yapan, müsavvir olur. 

Allahü teâlânın, her işinde, şerîki, ortağı yokdur. Her varlığın hâlıkı, bârisi, müsavviri 

yalnız Odur. Yaratmak, yokdan var etmekdir. Maddeyi, elemanı yok iken 

var etmek ve var etdikden sonra, başka bir varlığa çevirmek de yaratmakdır. Meselâ, 

(İnsanı nutfeden, cinni ateş alevinden yaratdı) meâlindeki âyet-i kerîme 

böyle olduğunu bildirmekdedir. Yerler, gökler, bugün bildiğimiz yüzbeş basît 

cism (eleman) yok idi. Bunların hepsini sonradan var etdi. Elemanları, oksidleri, 

asidleri, bazları, tuzları birbiri ile birleşdirerek, parçalıyarak milyonlarla uzvî 

(organik) ve inorganik cismler meydâna getirmekde, ya’nî yaratmakdadır. Allahü 

teâlânın âdeti şöyledir ki, herşeyi bir sebeb, bir vâsıta ile yaratmakdadır. Sebebleri 

yapan, var eden, bunlarda aktiflik, te’sîr kuvveti yaratan da Odur. Cismlerin 

fizik ve kimyâ özellikleri, fizik, kimyâ, biyoloji olayları, reaksiyonları, Onun yaratdığı 

sebeblerdir. Elektrik, ısı, mekanik, ışık ve kimyâ enerjilerini ve tepkimeleri 

hâsıl eden çeşidli kuvvet şekllerini sebeb olarak yaratmışdır. Bu sebebleri, cismleri 

yaratmasına vâsıta kıldığı gibi, insan aklını, insan gücünü de, kendi yaratmasına 

vâsıta kılmışdır. Meselâ, kömürün, beşyüz derece üstüne, ya’nî tutuşma sıcaklığına 

kadar ısınarak yanma olayının başlamasına, kibritin alevi sebeb olmakda ise 

de, kömürün oksidlenmesini, yanmasını yaratan Odur. Kibrit, yanma olayının 

yaratıcısı değildir. Çünki, kibritin yapısını, özelliklerini, alevini, ısı enerjisini, karbon 

atomlarının oksigene ilgisini, olayın ekzoterm olup, kömürü ısıtıp kırmızı şuâ’ 

(ışıma) yaymasını yaratan hep Odur. Bunun gibi, tuz asidi içinde, çinko eriyip, çinko 

klorür adında, yeni özellikde bir bileşik cism meydâna geliyor. Bu iyon şebekesini 

çinko atomları ve asit molekülleri yaratdı denilemez. Çünki, çinko klorür 

denilen iyon şebekesindeki, çinko ve klorür iyonlarının atomlardan meydâna gelişindeki 

elektron mubâdelesinde ve bunun sebeblerinde, iyonlar arasındaki çekme 

ve itme kuvvetlerinde, çinko ve asit birşey yapmadığı gibi, çinkoyu asidin içine 

atan insan da, bu işinden başka, birşey yapmamışdır. Çinko klorürün meydâna 

gelmesinde, insan seyrci kalmış, iyon şebekesini hâsıl eden tepkimeyi, özellikleri, 

kuvvetleri, Allahü teâlâ yaratmışdır. Demek ki, insanın aklı ve gücü de, diğer 

tabî’at kuvvetleri gibi, Allahü teâlânın önce yaratmış olduğu, maddeler, elemanlar, 

özellikler, kuvvetler, enerjiler arasındaki şartları, dengeleri değişdirerek, yeni 

bir dengenin, bir âhengin, bir sistemin yaratılmasına bir sebeb, bir vâsıtadan baş- 

– 432 –

ka birşey değildir. Şu hâlde, Arşimed, bir kanûn yaratmamış, dahâ önce mevcûd 

olan özellikler arasındaki bir bağlantıyı görebilmişdir. Bunun gibi, phonograph, 

megaphon, elektrik ampulü gibi âletlere son şeklini veren Thomas Edison, bunları 

yaratmamış, yapmamış, yapılmasına sebeb olmuşdur. Bunları yaratan, Allahü 

teâlâdır. Edisonun bunları yaratması şöyle dursun, mevcûd maddeleri bir araya 

toplayıp, yeni âletlerin yaratılmasına sebeb olurken, elinin, ayağının, gözünün, 

diğer duygularının, çeşidli hücrelerinin, kalbinin, ciğer, böbrek ve dahâ nice organlarının 

işlemesinden ve kullandığı maddelerin, âletlerin yapısından, içlerindeki 

atom, proton kuvvetlerinden haberi bile yokdu. Ne kendinin, ne de kullandığı şeylerin 

birçok inceliklerinden haberi olmıyan bir vâsıtaya, bir sebebe yaratıcı denilir 

mi? Yaratıcı, bunların en ufağını, en incesini, hepsini bilen, hepsini yapandır ki, 

bu da ancak Allahü teâlâdır. 

Üniversiteden birkaç diploması bulunan, yeni literatürleri okuyup, çok tecribesi 

olan, zekî ve akllı bir fen adamı iyi anlar ki, insan, bütün işlerinde, bütün buluşlarında, 

bir vâsıtadan, bir sebebden başka birşey değildir. Her olayı, her reaksiyonu, 

her hareketi yapan, her kanûnu idâre eden, yalnız Allahü teâlâdır. İnsan gücünü, 

tabî’î kuvvetlerden ayıran biricik şerefli pay, düşünceli, şu’ûrlu olarak vâsıta 

olmasıdır. İnsan, Allahü teâlânın yaratmasını, kendi istediği gibi tecellî etdirebilmekdedir. 

Allahü teâlâ, insanlara bu şerefli payı ikrâm ederek, diğer mahlûklarından 

ayırdığını, onu, böylece, başka mahlûklardan üstün yaratdığını, İsrâ sûresi, 

yetmişinci âyetinde beyân buyurmakdadır. 

Yaratıcı, yalnız Allahü teâlâdır. Allahdan başkasına, her ne maksadla olursa olsun, 

yaratıcı demek küfrdür. (Birgivî vasıyyetnâmesi)nde, (Bir kimse, rızk Allahdandır. 

Fekat, kulun da hareket etmesi lâzımdır dese, kâfir olur. Çünki, hareket 

de Allahdandır) yazıyor. Ya’nî, hareketi ve işi insan yaratıyor diyen kâfir olur. Bursalı 

İsmâ’îl Hakkı hazretleri, (Huccet-ül-bâliga)da diyor ki, (Hakîkatde hâlık ve 

râzık Allahü teâlâdır. İnsana hâlık veyâ râzık demek ilhâddır. İnsanın sıfat-i asliyyesi 

acz ve iftikardır. Hak teâlânın sıfat-ı zâtiyyesi, kudret ve gınâdır). İnsanlara, 

yaratdı, yaratıcı dememeli, Allahü teâlâya mahsûs olan Hâlık ismini, kimse için kullanmamalı 

ve ad takmamalıdır. Rahmân ve Rahîm ismleri de böyledir. 

Allahü teâlâ, birşeyi yaratmasına, başka şeyleri sebeb yapmışdır. Birşeyin yaratılmasını 

istiyen, onun yaratılmasına sebeb olan şeyleri elde etmelidir. Birşeyin 

yaratılmasına sebeb olan şeyler arasında insan gücü de varsa, yaratılan şeye (Sun’î 

cism) veyâ (Artifisiel) denir. Meselâ, kok kömürü, turyağı sun’î maddedirler. 

Maddenin yaratılmasına yarayan sebebler arasında insan gücü bulunmazsa, böyle 

yaratılan maddeye (Tabî’î cism) veyâ (Natürel) denir. Tabî’î maddenin meydâna 

gelmesine insan gücü karışmazsa da, bunun kullanılacak hâle sokulmasına, insan 

gücü de sebeb olmakdadır. Taşkömürü, tereyağı tabî’î maddedirler. Tabî’î maddeler 

için tabî’at yaratdı demek ve sun’î maddeler veyâ olaylar için de insan yaratdı 

demek, başka sebeblere de yaratıcı demek gibi, câhilce, saçma bir söz olur. Meselâ, 

balı arı yaratdı veyâ ışığı elektrik yaratdı demek gibi olur. 

Müslimânların yetmişiki sapık fırkasından (Mu’tezile) de, insan kendi işinin hâlıkıdır 

dedi. Bunlar, bu yanlış inanışı, âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîflerden çıkardıkları 

için, kâfir olmuyor ise de, doğrusunu kabûl etmedikleri için, bir müddet Cehennemde 

yanacaklardır. Fekat âyetden, hadîsden, dinden, îmândan haberi olmıyanların, 

devlet ve saltanat sâhiblerine yaltaklanmak, teveccüh kazanmak için, yaratdın 

demeleri küfr olur. Allahü teâlâdan başkasına, yaratdı demek, çok tehlükelidir. 

Herşeyi yaratan, yalnız Allahü teâlâdır. Ondan başka yaratıcı yokdur. 

Fekat, Allahü teâlânın âdeti şöyledir ki, herşeyi sebeblerle yaratmakdadır. Böylece, 

madde âlemine ve sosyal hayâta düzen vermekdedir. Sebebsiz yaratsaydı, 

âlemdeki bu nizâm, bu düzen olmazdı. Mikroplar hastalığa, bulutlar yağmura, güneş 

hayâta, katalizörler birçok kimyâ reaksiyonlarının hızlanmasına ve hayvanlar, 


itkisel maddelerin et, süt, bal hâline gelmelerine, yapraklar organik maddelerin 

sentezine sebeb oldukları gibi, insanlar da, tayyâre, otomobil, ilâc, elektrik motorlarının 

ve dahâ nice şeylerin yapılmasına sebeb olmakdadır. Bütün bu sebeblere kuvvet, 

te’sîr veren Allahü teâlâdır. İnsanlara fazla olarak akl ve irâde de vermişdir. 

Sebeblere, vâsıtalara yaratıcı demek doğru olamaz. Böyle olduğu (Kelime-i temcîd) 

ya’nî (Lâ havle velâ kuvvete illâ billah) diyerek çok güzel anlatılmakdadır. Şî’îler 

de, günâhları insanlar yaratıyor; Allah yalnız iyilik yaratır diyorlar. (Eshâb-ı Kirâm) 

ve (Hak Sözün Vesîkaları) kitâblarımızda bu sözlere cevâb verilmişdir. 

Allahü teâlânın sıfatlarını gösteren, Âlim (bilici), Semî’ (işitici), Basîr (gören), 

Kâdir (gücü yetici, kudretli), Mürîd (dileyici) ve Mütekellim (söyleyici) ve 

bunlar gibi ismleri, ikinci kısmın elliikinci maddesinde bildirilen ma’nâları ve 

şartları düşünerek, insanlar için kullanılabilir. (Hadîka)da dil âfetlerini anlatırken 

diyor ki, (Rahmân), (Kuddûs), (Müheymin) ve (Hâlık) gibi yalnız Allahü teâlâya 

mahsûs olan ismleri insanlara ism yapmak harâmdır. İmâm-ı Nevevî “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” bunu (Müslim) şerhinde bildirmekdedir. (Azîz) gibi sıfatları 

olan ismleri, mecâz ma’nâları ile insanlar için de kullanmak câiz ise de, edebe yakışmaz. 

Allahü teâlânın ismini söyleyince, işitince, yazınca, (Sübhânallah), (Tebârekallah), 

(Celle-celâlüh), (Azze-ismüh), (Cellet kudretüh) veyâ (Teâlâ) gibi saygı 

sözlerinden birini söylemek, yazmak birincisinde vâcib, tekrârında ise müstehabdır. 

Resûlullahın ismini işitince salevât söylemek de böyledir. (Bezzâziyye)de ve 

(Hindiyye)nin beşinci cüz’ünde diyor ki, (Allahü teâlânın ismini işitince ve söyleyince, 

“celle celâlüh” veyâ “teâlâ” yâhud “tebâreke”, “sübhânallah” diyerek saygı 

göstermek vâcibdir. Tekrâr edince de, yalnız söylemeyip, teâlâ da demek müstehabdır. 

Ya’nî, Allahü teâlânın isminden sonra, ta’zîm, saygı gösteren bir kelime 

de söylemelidir. Bunun gibi, yalnız (Kur’ân) dememeli, dâimâ (Kur’ân-ı kerîm) demelidir. 

Görülüyor ki, (Allah buyurdu ki...) veyâ (Allah teâlâ buyurdu ki...) demek 

ve yazmak yanlışdır. (Allahü teâlâ buyurdu ki...) demek lâzımdır. İslâmiyyetde kavmiyyet, 

ırkcılık yokdur. Her milletin, her dil sâhiblerinin böyle arabî söylemeleri 

lâzımdır. Tercemesini söyliyorum diyerek saygısızlık yapmamalıdır. İbni Âbidîn 

beşinci cildin sonunda ve (Birgivî)nin Kâdî zâde şerhinde diyor ki, (Eshâb-ı kirâmın 

ismine (radıyallahü anh), başka âlimlere (rahmetullahi aleyh) demek [ve yazmak] 

müstehabdır). 

Ehl-i sünnet âlimleri buyuruyor ki, (Eshâb-ı kirâmı çok sevmek, ta’zîm ve hurmet 

etmek lâzımdır. Bunun için, ismlerini yazarken, okurken ve işitince, “radıyallahü 

anh” demek müstehabdır). Bunlar, (İslâm ahlâkı) kitâbımızda da yazılıdır. Râfizîler, 

müslimânları aldatmak için, (Eshâb çok yüksekdir. Yüksekliklerini bildirecek 

bir kelime yokdur. İsmlerinin yanına “radıyallahü anh” demek, onlara hakâret 

olur. Böyle şeyler söylememelidir) diyorlar. Râfizîlere aldanmamalıyız! 

Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmin çok yerinde kendisini (Biz) sözü ile bildiriyor. 

Allahü teâlâ birdir. Kur’ân-ı kerîmde kendisinin bir olduğunu bildiriyor. Kur’ân-ı 

kerîmin çok yerinde kendisine (Ben) demedi. Büyüklüğünü, herşeye mâlik, hâkim 

olduğunu bildirmek için, (Ben) yerine, (Biz) de diyor. (Biz) dediği yerleri, (Herşeyin 

mâliki, hâkimi olan (Ben) olarak anlamalıdır.) 

(Dürr-ül-muhtâr) beşinci cild, ikiyüzaltmışsekizinci sahîfede buyuruyor ki: 

(Çocuklarına, Abdüllah, Abdürrahmân, Muhammed, Ahmed ... gibi, ismleri koyanları 

Allahü teâlâ sever. Allahü teâlânın Alî, Reşîd, Kebîr, Bedî’ gibi ismlerini, 

insanlara yakışan ma’nâ ile ad koymak câiz ise de, câhiller, bu ismlerin ma’nâlarını 

ve söylemesini yanlış yaparak, günâha, hattâ küfre sebeb olur. Meselâ Abdülkâdir 

yerine Abdülkoydur diyorlar ki, kasd ile olursa küfrdür. Kasd ile bu ismleri 

tahkîr eden, meselâ Abdül’azîz yerine Abdüluzeyz diyen kâfir olur. Muhammed 

yerine Hamo, Hasen yerine Hasso, İbrâhîm yerine İbo demek de böyledir). 

– 434 –

[Kur’ân-ı kerîmi tegannî ile, kelimeleri değişdirerek okumanın harâm olması, 

buradan da anlaşılmakdadır.] Ba’zı esnaf, kendi adı olduğu için, bu mubârek ismleri, 

ayakkabıların, terliklerin içine reklâm olarak yazıyor; satın alan da ayağına 

giyerek, üstüne basıyor. Yazanın ve giyenin îmânlarının gitmesinden korkulur. 

(İbni Âbidîn) üçüncü cildde buyuruyor ki, (Îmân), Muhammed aleyhisselâmın 

Allahü teâlâdan getirdiği sözbirliği ile bildirilmiş olan şeylerin hepsini kalbin tasdîk 

etmesi, ya’nî inanması demekdir. Allahü teâlânın var ve bir olduğuna, tekrâr 

dirileceğimize, nemâz kılmanın, Ramezân ayında oruc tutmanın farz olduğuna, şerâb 

içmenin, [kadınların başlarını, saçlarını, bacaklarını yabancı erkeklerin yanında 

açmalarının] harâm olduğuna inanmak böyledir. İnandığını söyliyenin (Mü’min), 

ya’nî (Müslimân) olduğu anlaşılır. Puta tapmak, Kur’ân-ı kerîmi pisliğe atmak gibi, 

küfr alâmeti olan birşeyi yapan kâfir olur. Abdestsiz olduğunu bilerek nemâz 

kılmak, sünnet olan bir işi beğenmemek de küfr olur. Âyet-i kerîmeden ve mütevâtir, 

ya’nî her yerde bilinen hadîs-i şerîfden açıkca anlaşılmış olmıyan veyâ açık 

ise de, icmâ’ ile bildirilmiş olmıyan birşeyi inkâr eden, kâfir olmaz. Harâm olduğu 

açıkca bildirilmiş bir şeye halâl diyen kâfir olur. Şerâb içmek, domuz eti yimek 

böyledir. Aslı halâl ise de, bir sebeb ile harâm olan bir şeye halâl diyen kâfir olmaz. 

Başkasının malını almak böyledir. Bir müslimânın bir sözü veyâ bir işi 

(Te’vîl) olunabilirse, ya’nî birçok bakımdan kâfir olacağını gösterse, bir bakımdan 

kâfir olmayacağını gösterirse, bu bir bakımı anlamalı, ona kâfir dememelidir. O 

bir bakımdan söylemediğini bildirirse, kâfir olur. Sözün küfre sebeb olmasında, 

âlimlerin sözbirliği yoksa, o sözü söyliyene kâfir denemez. 

Mürted olana nasîhat etmek, şübhesini gidermek müstehabdır. Mühlet isterse, 

üç gün habs olunur. Yine tevbe etmezse, mahkeme katline karâr verir. Dâr-ül-harbe 

kaçıp, sonra esîr alınırsa da böyledir. Nasîhat etmeden öldürülmesi mekrûhdur. 

[(Hadîka) ikinci cild, yüzdoksansekizinci sahîfede diyor ki, (Erkek ve kadından biri 

mürted olunca, nikâhları fesh olur. Sonraki çocukları veled-i zinâ olur. Erkek 

tevbe ederse, tecdîd-i nikâh etmeleri lâzım olur. Fekat kadın nikâh yapmağa zorlanmaz. 

Kadın mürted oldu ise, tevbe etmesi ve sonra nikâhının yenilenmesi için 

zorlanır. Talâk olmadığı için hulle lâzım değildir. Sözbirliği olmıyan şeyi inkâr eden, 

tevbe edince, nikâhını tâzelemesi ihtiyâtlı olur, ya’nî iyi olur).] Mürted olunca, malları 

mülkünden çıkar. Hepsi elinden alınır. Tevbe ederse, kendine geri verilir. Ölürse 

veyâ Dâr-ül-harbe, ya’nî Fransa, İtalya gibi kâfir memleketlerinden birine giderse 

müslimân vârislerine verilir. Müslimân olup dâr-ül-islâma gelirse, vârislerinde 

geri kalan alınıp, kendisine verilir. Mürted iken kazandıkları ise, Fey’ olur. Beytül-mâlın 

olur. Cizye kısmından hakkı olanlara verilir. Dâr-ül-harbde kazandıkları, 

esîr alınınca, müslimânlara Fey’ olur. [(Hindiyye) ve (Kâdîhân).] Orada ölürse, 

kâfir olan vârislerinin olur. Mürtedin hiçbir ibâdeti sahîh olmaz. Hiçbir kadın 

ile nikâhı sahîh olmaz. Esîr alınınca, köle ve câriye yapılmayıp, erkek katl, kadın 

habs olunur. Kesdiği ve avladığı yinilmez. Şâhidliği kabûl olmaz. Kimseye vâris olamaz. 

Mürted iken Dâr-ül-islâmda kazandıklarına kimse vâris olmaz. Dâr-ül-islâmdaki 

ticârî mu’âmeleleri, İmâm-ı a’zama göre askıda kalıp, müslimân olursa nâfiz 

olur. Ölür veyâ Dâr-ül-harbe giderse, hepsi bâtıl olur. İmâmeyne göre ise, başlangıcda 

nâfiz olurlar. Zevci mürted olan kadın, iddet zemânı bitince, başkası ile evlenebilir. 

[Ba’zıları diyor ki, insan, nemâz kılıp, her ibâdeti, her iyiliği yapdığı hâlde, bir 

kelime söylemekle kâfir olur mu? Kâdî zâde Ahmed efendi “rahmetullahi teâlâ 

aleyh”, (Birgivî) şerhinde buyuruyor ki: (Bir kâfir, bir kelime-i tevhîd söylemekle 

mü’min olduğu gibi, bir mü’min de, bir söz söylemekle kâfir olur. Erkek veyâ 

kadın inâdî küfr ile mürted olunca, nikâhı fesh olup gider ki, bu talâk demek değildir. 

Bunun için, üçden fazla îmânını ve nikâhını tâzelemeleri, hullesiz câiz 

olur). Yalnız birinin nikâhı tâzelemesi yetişmez. Erkek ile zevcesinin, iki şâhid ya- 

– 435 –

nında nikâhı tâzelemeleri lâzımdır. Şâfi’îde iddet zemânı içinde tevbe ederse, 

tecdîd-i nikâh lâzım olmaz. Hanefî olan, kolaylık olmak için, nikâhını yenilemeğe, 

zevcesinden vekâlet almalı, iki şâhid yanında, (Öteden beri nikâhım altında bulunan 

zevcemi, onun tarafından vekîl olarak ve tarafımdan asîl olarak kendime tezvîc 

etdim) demelidir. Câmi’de cemâ’atin çok olduğu bir nemâzın düâsından sonra, 

imâm efendi, tecdîd-i îmân ve nikâh düâsını cemâ’at ile birlikde okursa, cemâ’at 

birbirlerine şâhid olmuş, nikâhları da tâzelenmiş olur. 566. cı sahîfeye bakınız! Son 

nefesde müslimânın tevbe etmesi sahîh olur. Fekat, kâfirin îmâna gelmesi sahîh olmaz. 

Her müslimân, sabâh ve akşam, şu îmân düâsını okumalıdır: (Allahümme innî 

e’ûzü bike min en-üşrike bike şey-en ve ene a’lemü ve estagfirü-ke li-mâ lâ-a’lemü 

inneke ente allâmülguyûb). Sabâh düâsı gece yarısında okumağa başlanır. Akşam 

düâsı zevâlden başlar. Mürted olduğunu inkâr etmek, tevbe olur. 

(Berîka) ve (Hadîka)da, dil âfetlerinde ve (Mecmâ’ul-enhür)de diyor ki, (Erkek 

veyâ kadın, bir müslimân, âlimlerin sözbirliği ile küfre sebeb olacağını bildirdikleri 

bir sözün veyâ işin küfre sebeb olduğunu bilerek, amden [tehdîd edilmeden, 

istekle] ciddî olarak veyâ hezl, güldürmek için söyler, yaparsa, ma’nâsını düşünmese 

dahî îmânı gider. (Mürted) olur. Buna (Küfr-i inâdî) denir. Küfr-i inâdî 

ile mürted olanın, evvelki ibâdetlerinin sevâbları yok olur. Tevbe ederse, geri gelmezler. 

Zengin ise, tekrâr hacca gitmesi lâzım olur. Mürted iken kılmış olduğu nemâzları, 

orucları, zekâtları kazâ etmez. Riddetden evvel yapmadıklarını kazâ eder. 

Çünki, mürted olunca, evvelki günâhları yok olmaz. Riddet zemânında yapmadıklarını 

kazâ etmez. Küfr-i inâdî ile mürted olanların nikâhları bozulur. Tekrâr 

îmâna gelince, iki şâhid yanında (Tecdîd-i nikâh) yapmaları lâzım olur. Hulle lâzım 

olmaz. Tevbe etmek için yalnız Kelime-i şehâdet söylemeleri kâfî değildir. Küfre 

sebeb olan şeyden de tevbe etmeleri lâzımdır. Eğer, küfre sebeb olduğunu bilmeyip 

söyler, yaparsa veyâ küfre sebeb olacağı, âlimler arasında ihtilâflı olan bir 

sözü amden söylerse, îmânının gideceği ve nikâhının bozulacağı, şübhelidir. İhtiyât 

olarak, tecdîd-i îmân ve nikâh etmesi iyi olur. Bilmiyerek söylemeğe (Küfr-i cehlî) 

denir. Çünki her müslimânın, bilmesi lâzım olan şeyleri öğrenmesi farzdır. 

Bilmemesi özr değil, büyük günâhdır. Küfre sebeb olan sözü, hatâ ederek, yanılarak 

veyâ te’vîlli olarak söyleyenin îmânı ve nikâhı bozulmaz. Yalnız tevbe ve istigfâr, 

ya’nî tecdîd-i îmân etmesi ihtiyâtlı olur. Tecdîd-i nikâh lâzım olmaz.) Câmi’lere 

giden müslimânın küfr-i inâdî ile mürted olması düşünülemez. Yalnız diğer 

dört şekl ile küfr söylemesi ihtimâli olduğu için, imâm efendiler cemâ’ate, (Allahümme 

innî ürîdü en üceddidel îmâne vennikâha tecdîden bi-kavli lâ ilâhe illallah 

Muhammedün resûlullah) okutarak, tevbe ve tecdîd-i îmân ve nikâh yapdırıyorlar. 

Böylece (Lâ ilâhe illallah diyerek, tecdîd-i îmân yapınız!) hadîs-i şerîfindeki 

emr yapılmış olmakdadır.] 

Mu’cizelerine Ahmedin, yokdur adedle hesâb, 

etdiler ammâ sahâbe, ondan üç bini ta’dâd. 

Mu’cize, herkim nebîdir, sıdkına olur delîl, 

şöyle ki, gün olduğunu haber verir âfitâb. 

Mu’cize, bir de görülse, yetişir tasdîk için, 

göstermişdir, hod Muhammed, mu’cizât-ı bî hesâb. 

Sıdkına Kur’ân yeter ki, Hak sözüdür şübhesiz, 

zîrâ üstündür belâgatde, cümleye ol kitâb. 

Şöyle ki, cin ve beşer mislini yapamadılar, 

tâ ki bildiler, kelâmullah imiş bî irtiyâb. 

– 436 –

16 — FIKH, MEZHEB, İMÂM-I A’ZAM 

(Mecmû’a-i Zühdiyye) kitâbının başında diyor ki: 

Fıkh kelimesi, arabcada, fekıha yefkahü şeklinde kullanılınca, ya’nî dördüncü 

bâbdan olunca, bilmek, anlamak demekdir. Beşinci bâbdan olunca, ahkâm-ı islâmiyyeyi 

bilmek, anlamak demekdir. (Ahkâm-ı islâmiyye)yi bildiren ilme (Fıkh ilmi) 

adı verildi. Fıkh bilgilerini bilen kimseye (Fakîh) denir. Fıkh ilmi, insanların 

yapması ve yapmaması lâzım olan işleri bildirir. Fıkh bilgileri, Kur’ân-ı kerîmden, 

hadîs-i şerîflerden, icmâ’-ı ümmetden ve kıyâsdan meydâna gelmekdedir. Fıkh bilgisinin 

bu dört kaynağına (Edille-i şer’ıyye) denir. Müctehidler, bu dört kaynakdan 

ahkâm çıkarırlarken dört (Mezheb)e ayrılmışlardır. Eshâb-ı kirâma “radıyallahü 

teâlâ anhüm ecma’în” ve bunlardan sonraki asrda gelen müctehidlere 

(Selef-i sâlihîn) denildiğini, ikinci kısmın dördüncü maddesinde, îmânı anlatırken 

bildirmişdim. Selef-i sâlihînin söz birliğine (İcmâ’-ı ümmet) denir. Kur’ân-ı kerîmden 

veyâ hadîs-i şerîflerden veyâ icmâ’-ı ümmetden çıkarılan ahkâm-ı islâmiyyeye 

(Kıyâs-ı fükahâ) denir. Bir işin, halâl veyâ harâm olduğunu (Kıyâs) yolu ile anlamak 

için, halâl veyâ harâm olduğu bilinen başka bir işe benzetilir. Bunun için, 

o işi halâl veyâ harâm yapan sebebin, birinci işde de bulunması lâzımdır. 

Fıkh ilmini kuran, ilk yapan, imâm-ı a’zam Ebû Hanîfedir “rahmetullahi teâlâ 

aleyh”. 

Fıkh ilmi, ya’nî (Ahkâm-ı islâmiyye), dört büyük kısma ayrılır: 

1 — (İbâdât) olup beşe ayrılır: Nemâz, oruc, zekât, hac, cihâd. Herbirinin dalları 

çokdur. (Dürr-ül-muhtâr)da ve (Redd-ül-muhtâr)da diyor ki, (Cihâd, insanları 

islâm dînine çağırmak, kabûl etmiyenlerle [Bu çağırıyı işitmelerine, işitenlerin 

îmân etmelerine mâni’ olan zâlimlerin orduları ile] kıtâl, ya’nî harb etmekdir. 

[Harbi devlet yapar. Devletin ordusu yapar.] Harb edenlere [ya’nî devlete, orduya] 

mal ile, fikr [söz ve yazı] ile ve sayılarını artdırmak ile ve tedâvîleri ile [ve düâ 

ederek] yardım etmek de cihâddır. Hadîs-i şerîfde, (Kâfirlere karşı malınızla, cânınızla 

ve dilinizle cihâd ediniz!) buyuruldu. [Birinci kısmda, onsekizinci maddeyi 

okuyunuz!]. Sulh zemânında hudûd başında beklemek, harb vâsıtalarını kullanmasını 

ve bunun için lâzım olan fen bilgilerini öğrenmek de cihâddır. Müslimânların 

böyle cihâd etmeleri farz-ı kifâyedir. Düşman hücûm etdiği zemân, kadın, çocuk 

herkese, ya’nî yakın olanlara, eğer bunların da gücü yetişmezse, uzakda ve dahâ 

uzaklarda olanlara da (Farz-ı ayn) olur. [(İbn-i Âbidîn) “rahmetullahi teâlâ 

aleyh” beşinci cild, ikiyüzyetmişikinci sahîfede diyor ki, (Kadınlar cihâda mestûre 

olarak ve zevci veyâ mahremi ile gider).] [Cihâd yapan devlete] yardım etmiyenler 

günâha girer. Hücûm edince öldürüleceğini, hücûm etmezse esîr olacağını 

anlıyan, harb etmez. Fekat, düşmanlara zarar, müslimânlara fâide mevcûd olunca, 

[fedâi olarak çıkıp] hücûm etmesi iyi olur. Fâsık müslimânlara (Nehy-i anilmünker) 

yapmak [zararlarına mâni’ olmak] böyle değildir. Nasîhat ile ve zor ile mâni’ 

olmaları vâcib olanların, [din adamlarının ve diğer vazîfelilerin] fâidesi olmasa da, 

öldürüleceğini bilse de, mâni’ olmaları câiz olur. Fitneye sebeb olunca câiz olmaz. 

Kumandan kâfir şehrini muhâsara edince, önce islâma da’vet olunur. Kabûl ederlerse, 

müslimânlar ile kardeş olurlar. Kabûl etmezlerse, cizye denilen vergiyi verip 

(Zimmî) olmaları istenir. Cizye, cezâ, karşılık demekdir. Ölümden kurtulma ve mallarını, 

canlarını, her dürlü haklarını koruma karşılığında, kâfirlerin devlete verecekleri 

paradır. İki dürlü cizye vardır: Birincisi, kâfirlerle sulh yaparken, karârlaşdırılan 

mikdârdır. Bu mikdâr, sonradan hiç değişdirilemez. Cizyenin ikincisi, her ay 

sonunda, fakîrlerden bir dirhem gümüş alınır [ki, yarım gram altın değerindedir]. 

Orta hâllilerden iki dirhem, zenginlerden dört dirhem alınır. Çalışamıyandan ve 

senenin yarısından fazla hasta olandan birşey alınmaz. Senede onbin dirhemden 

fazla geliri olana zengin denir. İkiyüz dirhemden fazla kazanan orta hâllidir. Ço- 

– 437 –

cukdan, kadından, çok ihtiyârdan ve din adamlarından ve müslimândan cizye 

alınmaz. Zekât, uşr, cizye ve harâcdan başka hiç kimseden zorla vergi alınmaz. Alınırsa 

zulm olur. Sâhiblerine geri vermek lâzım olur. 

[Devlet, millete hizmet için yapacağı bütün masrafları, beyt-ül-mâldan karşılar. 

Beyt-ül-mâlın gelirleri yok ise veyâ az olup, ihtiyâcı karşılayamıyor ise, devlet yapacağı 

hizmetlerin karşılığını milletden vergi olarak ister. Milletin bu vergi borçlarını 

devlete tam vaktinde ödemesi lâzımdır. Ödemiyenlerden zor ile alınır. 

Üçüncü kısm, 21. ci maddeye bakınız!] 

Kâfir ordusunun kumandanı veyâ hükûmetleri, cizye vermeği de kabûl etmezse, 

[İslâm askeri] hücûm eder. Cizyeyi kabûl ederlerse, vatandaş olur, islâmın adâleti 

altında hür olarak yaşarlar. İbâdetlerini yapmaları, birbirlerine hınzır ve alkollü 

içki satmaları sahîh olur. Birbirleri arasında ve müslimânlarla onlar arasında, 

müslimânlar arasındaki haklar ve cezâlar ve ticârî mu’âmeleler yapılır. Onlara içki 

haddi cezâsı yapılmaz. Fâizden başka âdetleri suç sayılmaz. [Çünki fâiz, onların 

dîninde de harâmdır.] Düşman ordusu kuvvetli ise, mal vererek bile, sulh 

yapmak câiz olur. Mürtedler kuvvetli olup şehrleri alırlar, oraları (Dâr-ül-harb) 

olursa, devletin zarûret hâlinde, onlarla da, sulh yapması câiz olur. 

İslâmın beş şartından sonra, ibâdetlerin en üstünü cihâddır. Şehîdin, kul haklarından 

başka bütün günâhları afv olur. Kul haklarını da, Allahü teâlâ Kıyâmetde 

halâllaşdıracakdır. Cihâdda ve hac yolunda ve hudûd boyunda nöbetde ölenlere, 

Kıyâmete kadar, bu ibâdetlerin sevâbı devâmlı verilir. Bedenleri çürümez. 

Herbiri Kıyâmetde yetmiş kişiye şefâ’at eder). Abdülganî Nablüsî “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” (Hadîka)da, ikinci cild, altıyüzotuzsekizinci sahîfede diyor ki, (Suda 

boğularak şehîd olana, karada şehîd olanın iki misli sevâb verilir). 

Hadîs-i şerîfde, (Ok atmasını ve ata binmesini öğreniniz!) buyuruldu. Bir hadîs-i 

şerîfde, (Ok atmasını öğrenip, sonra unutan bizden değildir), başka bir hadîs-i şerîfde, 

(Oyunun fâidesi olmaz. Yalnız, ok atmağı öğrenmek ve atını terbiye etmek 

ve âilesi ile oynamak hakdır) buyuruldu. Ya’nî fâideli ve lüzûmludur. Bu hadîs-i 

şerîfler, bütün harb vâsıtalarının hâzırlanmasını ve kullanılmalarının sulh zemânında 

öğrenilmesini emr ve teşvîk buyurmakdadır. Görülüyor ki, cihâda hâzırlanmak 

ibâdetdir. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, din düşmanları ile cihâdın 

üç dürlü olduğunu bildiriyor: Fi’l ile, kavl ile, düâ etmek ile. Fi’l ile cihâda 

hâzırlanmak, yeni silâhları yapmasını ve kullanmasını öğrenmek farz-ı kifâyedir. 

Zemânımızda ikinci savaş, ya’nî, dinsizlerin yazı ile, film ile, radyo ile, her çeşid 

propaganda ile saldırması aldı, yürüdü. Buna da karşı koymak cihâddır. [Bu kavlî 

cihâdın dahâ mühim ve çok sevâb olduğu, İmâm-ı Rabbânî (Mektûbât)ının 65. 

ci ve 193. cü mektûblarında uzun yazılıdır. Bu iki cihâd, devletin emri ve izni ile 

yapılır. Devlete ısyân etmemek, kanûnlara karşı gelmemek vâcibdir.] 

2 — Fıkh ilminin ikinci kısmı (Münâkehât) olup, evlenme, boşanma, nafaka ve 

dahâ nice dalları vardır. 

3 — Fıkhın üçüncü kısmı (Mu’âmelât) olup, alışveriş, kirâ, şirketler, fâiz, mîrâs... 

gibi birçok bölümleri vardır. 

4 — (Ukûbât) ya’nî (Had) denilen cezâlar olup, başlıca altı kısma ayrılmakdadır: 

Kısâs, serhoşluk, sirkat, zinâ, kazf, riddet, ya’nî mürted olmak cezâlarıdır. Cezâlar 

günâhı ta’kîb etdiği için (Ukûbât) denir. 

Fıkhın ibâdât kısmını kısaca öğrenmek her müslimâna farzdır. Münâkehât ve 

mu’âmelât kısmlarını öğrenmek farz-ı kifâyedir. Ya’nî, başına gelenlerin öğrenmesi 

farz olur. [Her müslimânın, fıkhın dört kısmını, Dâr-ül-harbde de ahkâm-ı islâmiyyeye 

uygun yapması, uşr vermesi lâzımdır. Meselâ, kâfir ve mürted kadınların 

avret yerlerine, başlarına, kollarına, bacaklarına bakmak, Dâr-ül-harbde de harâmdır. 

Yalnız, Dâr-ül-harbde, kâfirler ile yapılan mu’âmelâtın ahkâm-ı islâmiyyeye 

– 438 –

uygun olmaması câizdir. Sigorta bahsine bakınız!] Mu’âmelât ve ukûbât kısmlarını, 

zimmîlerin de, ya’nî gayr-ı müslim vatandaşların da öğrenmeleri lâzımdır. Çünki, 

zimmînin de mu’âmelâta ve ukûbâta uymasını islâmiyyet emr etmekdedir. 

Dâr-ül-islâmda bulunan kâfir müste’minin yalnız mu’âmelâta uyması lâzımdır. 

Tefsîr, hadîs ve kelâm ilmlerinden sonra, en şerefli ilm fıkh ilmidir. Fıkh bilgisi 

okumak, geceleri nâfile nemâz kılmakdan dahâ sevâbdır. Âlimlerden “rahmetullahi 

teâlâ aleyhim ecma’în” okumak da, yalnız okumakdan dahâ sevâbdır. 

Aşağıdaki altı hadîs-i şerîf, fıkhın şerefini göstermeğe kâfîdir. 

Allahü teâlâ bir kuluna iyilik etmek isterse, onu dinde fakîh yapar. 

Bir kimse fakîh olursa, Allahü teâlâ, onun özlediği şeyleri ve rızkını, ummadığı 

yerlerden gönderir. 

Allahü teâlânın en üstün dediği kimse, dinde fakîh olan kimsedir. İmâm-ı a’zamın 

üstünlüğünü göstermeğe, yalnız bu hadîs-i şerîf yetişir. 

Şeytâna karşı bir fakîh, bin âbidden [ibâdet çok yapandan] dahâ kuvvetlidir. 

Herşeyin dayandığı bir direk vardır. Dînin temel direği, fıkh bilgisidir. 

İbâdetlerin efdali, en kıymetlisi, fıkh öğrenmek ve öğretmekdir. 

Hanefî mezhebindeki ahkâm-ı islâmiyye, Eshâb-ı kirâmdan Abdüllah ibni 

Mes’ûddan “radıyallahü anh” başlıyan yol ile meydâna çıkarılmışdır. Ya’nî, mezhebin 

reîsi olan imâm-ı a’zam Ebû Hanîfe, fıkh ilmini, Hammâddan, Hammâd da, 

İbrâhîm-i Neha’îden, bu da Alkamadan, Alkama da, Abdüllah bin Mes’ûddan, bu 

da Resûl-i ekremden “sallallahü aleyhi ve sellem” almışdır. 

Ebû Yûsüf, Muhammed, Züfer bin Hüzeyl ve Hasen bin Ziyâd, hep, İmâm-ı a’zamın 

talebesidir “rahimehümullah”. Bunlardan, imâm-ı Muhammed, din bilgilerinde, 

bin kadar kitâb yazmışdır. Talebesinden olan imâm-ı Şâfi’înin annesini nikâh 

etdiği için, ölünce, kitâbları, imâm-ı Şâfi’îye mîrâs kalarak, imâm-ı Şâfi’înin bilgisinin 

artmasına hizmet etmişdir. Bunun için imâm-ı Şâfi’î (Yemîn ederim ki, fıkh 

bilgim, imâm-ı Muhammedin kitâblarını okumakla artdı. Fıkh bilgisini derinleşdirmek 

istiyen, Ebû Hanîfenin talebesi ile beraber bulunsun) dedi. Bir kerre de (Bütün 

müslimânlar, İmâm-ı a’zamın ev halkı, çoluk çocuğu gibidir) buyurdu. Ya’nî, 

bir adam, çoluk çocuğunun nafakasını kazandığı gibi, İmâm-ı a’zam da, insanların, 

işlerinde muhtâc oldukları din bilgilerini meydâna çıkarmağı kendi üzerine almış, 

herkesi güç bir şeyden kurtarmışdır. İmâm-ı Şâfi’înin ayrı bir mezheb kurması, 

İmâm-ı a’zamı beğenmemesi, ondan ayrılması demek değildir. Eshâb-ı kirâmın 

“radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în” da ayrı mezhebleri vardı. Bununla berâber birbirlerini 

çok severler ve hurmet ederlerdi. Feth sûresinin son âyeti buna şâhiddir. 

İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe “rahmetullahi aleyh”, fıkh bilgilerini toplayarak, kısmlara, 

kollara ayırdığı ve üsûller, metodlar koyduğu gibi, Resûlullahın “sallallahü 

aleyhi ve sellem” ve Eshâb-ı kirâmın “rıdvânullahi teâlâ aleyhim ecma’în” bildirdiği 

i’tikâd, îmân bilgilerini de topladı ve yüzlerce talebesine bildirdi. Talebesinden 

(İlm-i kelâm) ya’nî îmân bilgileri mütehassısları yetişdi. Bunlardan imâm-ı Muhammed 

Şeybânînin yetişdirdiklerinden Ebû Süleymân Cürcânî ve bunun talebelerinden 

Ebû Bekr-i Cürcânî meşhûr oldu. Bunun talebesinden de, Ebû Nasr-ı İyâd, 

kelâm ilminde, Ebû Mensûr-i Mâtürîdîyi yetişdirdi. Ebû Mensûr, İmâm-ı a’zamdan 

gelen kelâm bilgilerini, kitâblara yazdı. Yoldan sapmış olanlarla çarpışarak, 

Ehl-i sünnet i’tikâdını kuvvetlendirdi, her tarafa yaydı. 

İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe “rahmetullahi aleyh”, hergün sabâh nemâzını câmi’de 

kılıp, öğleye kadar tâliblere cevâb verirdi. Öğleden önce, oturduğu yerde (Kaylûle) 

yapardı. Güneş zevâle yaklaşınca kaylûle yapmak, ya’nî biraz uyumak sünnet 

olduğunu, İbni Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh”, bey’-ı fâsid bâbında bildirmekdedir. 

(Mevâhib-i ledünniyye)nin rü’yâ ta’bîri faslında ve (Şir’at-ül-islâm)da 

yazılıdır. Kaylûlenin öğleden sonra da yapılabileceği, (Mîzân)da yazılıdır. 

– 439 –

Öğle nemâzından sonra, yatsıya kadar, talebeye ilm öğretirdi. Yatsıdan sonra 

evine gelip, biraz dinlenir, sonra câmi’e gider, sabâh nemâzına kadar ibâdet ederdi. 

Bu hâli, Selef-i sâlihînden, Mis’ar bin Kedâm-ı Kûfî ve başka kıymetli kimseler 

haber vermişdir. 

Ticâret ederek halâl kazanırdı. Başka yerlere mal gönderir, kazancı ile talebesinin 

ihtiyâclarını alırdı. Kendi evine bol harc eder, evine harc etdiği kadar da, fakîrlere 

sadaka verirdi. Her Cum’a günü, anasının, babasının rûhu için, fakîrlere ayrıca 

yirmi altın dağıtırdı. Hocası Hammâdın “rahmetullahi teâlâ aleyh” evi tarafına 

ayağını uzatmazdı. Hâlbuki, aralarında yedi sokak uzaklık vardı. Ortaklarından 

birinin, çok mikdârda bir malı, islâmiyyete uygun olmıyarak satdığını anlayınca, 

bu maldan kazanılan doksanbin akçanın hepsini fakîrlere dağıtıp, hiç kabûl etmedi. 

Kûfe şehrinin köylerini haydûdlar basıp, koyunları kaçırmışlardı. Bu çalınan 

koyunlar şehrde kesilip, halka satılabilir düşüncesi ile, o günden beri, yedi sene, 

Kûfede koyun eti alıp yimedi. Çünki, bir koyunun, en çok yedi yıl yaşayacağını öğrenmişdi. 

Harâmdan bu derece korkar, her hareketinde islâmiyyeti gözetirdi. 

İmâm-ı a’zam “rahmetullahi aleyh”, kırk sene, yatsı nemâzının abdesti ile sabâh 

nemâzı kıldı [ya’nî yatsıdan sonra uyumadı]. Böyle olduğu (Mevdû’ât-ülulûm) 

ve (Dürr-ül-muhtâr)da ve (İbni Âbidîn) önsözünde ve (Mîzân-ül-kübrâ)da 

senedleri ile yazılıdır. [Bu büyüklerin zevceleri de, kendileri gibi, Allahü teâlâya 

ibâdet etmeği, Onun dînine hizmet etmeği zevk edinmişler, kendi haklarını ve zevklerini, 

Allah yolunda fedâ etmişlerdi. Eshâb-ı kirâmın hepsi de, zevcelerinin arzûları 

ve iznleri ile, Allahın dînini yaymak için uzak yerlere cihâda gitmişler, çoğu 

şehîd olup geri dönmemişlerdi. Zevceleri de, bu sevâblara ortak oldukları için sevinmişlerdi.] 

Ellibeş def’a hac yapdı. Son haccında, Kâ’be-i mu’azzama içine girip, 

burada iki rek’at nemâz kıldı. Nemâzda, bütün Kurân-ı kerîmi okudu. Sonra, ağlayarak 

(Yâ Rabbî! Sana lâyık ibâdet yapamadım. Fekat, senin akl ile anlaşılamıyacağını 

iyi anladım. Hizmetimdeki kusûrumu, bu anlayışıma bağışla!) diyerek düâ 

etdi. O ânda bir ses işitildi ki, (Ey Ebû Hanîfe! Sen beni iyi tanıdın ve bana güzel 

hizmet etdin. Seni ve kıyâmete kadar, senin mezhebinde olup, yolunda gidenleri 

afv ve magfiret etdim) buyuruldu. Hergün bir ve her gece bir kerre Kur’ân-ı kerîmi 

hatm ederdi. Bunlar (Dürr-ül-muhtâr)da ve (İbni Âbidîn)in önsözünde ve 

(Hayrât-ül-hisân)da ve (Mir’ât-i kâinât)da yazılıdır. (Mir’ât)da, (Hazânet-ülmüftîn) 

sonunda yazılı olduğu da bildirilmekdedir. Bir rek’at nemâzda Kur’ân-ı 

kerîmin hepsini hatm etmek, yalnız, Osmân bin Affân ve Temîm-i Dârî ve Sa’îd 

bin Cübeyr ve imâm-ı a’zam Ebû Hanîfeye nasîb olmuşdur. (Şir’at-ül-islâm)da diyor 

ki, (Kur’ân-ı kerîmi kırk günde hatm etmek müstehabdır. Resûlullah “sallallahü 

aleyhi ve sellem” senede bir kerre hatm ederdi. Çünki, Onun mubârek kalbinde 

yerleşmişdi. Kur’ân-ı kerîmi okurken, ma’nâsını düşünmek ve kalbine yerleşdirmek 

lâzımdır. Bunun için, üç günden önce hatm etmeği yasak etmişdir. Osmân 

bin Affân, Zeyd bin Sâbit, Abdüllah ibni Mes’ûd, Übeyy-übnül Kâ’b-il-Hazrecî 

ve birçok sahâbîler “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în”, haftada bir kerre 

hatm ederlerdi. Âbidler, haftada iki kerre, ilm neşr edenler, haftada bir kerre hatm 

okumalıdır). Hadîs-i şerîfde, (Kur’ân-ı kerîmi üç günden önce hatm eden, ma’nâsını 

anlayamaz) buyuruldu. Hadîs-i şerîf, bir nemâzı hatm ile kılmağı yasaklamamakdadır. 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” süâl edenlerin, hâline ve işine 

uygun bir zemânda hatm etmesini emr buyururdu. 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, İmâm-ı a’zamın geleceğini haber verdi. 

(Diyâ-i ma’nevî)de ve (Mevdû’ât-ül-ulûm)da ve (Hayrât-ül-hisân)da ve 

(Mir’ât-i kâinât)da ve (Dürr-ül-muhtâr)da yazılı olan ve (İbni Âbidîn)de sahîh olduğu 

bildirilen hadîs-i şerîfde, (Âdem ve bütün Peygamberler “aleyhimüsselâm”, 

benimle öğündüğü gibi, ben de, ümmetim içinde, soy adı Ebû Hanîfe, ismi Nu’mân 

olan bir kimse ile öğünürüm ki, ümmetimin ışığı olacakdır. Onları, yoldan çıkmak- 

– 440 –

dan, cehâlet karanlığına düşmekden koruyacakdır) buyurdu. (Yüzelli senesinde 

dünyânın zîneti gider) hadîs-i şerîfinin, İmâm-ı a’zam için olduğunu, büyük âlim 

İbni Hacer-i Mekkî bildiriyor. Çünki, İmâm-ı a’zam, [150] senesinde, yetmiş yaşında 

iken vefât etdi. Şemseddîn Sâmî beğ, (Kâmûs-ül-a’lâm)da diyor ki: 

(İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfenin adı Nu’mandır. Babasının adı Sâbitdir. Ehl-i sünnetin 

dört büyük imâmının birincisidir. Muhammed aleyhisselâmın parlak olan 

dîninin büyük bir direğidir. Acemistânın ileri gelenlerinden birinin soyundandır. 

Dedesi, islâm dînini kabûl etmişdi. [80] yılında, Kûfe şehrinde doğdu. Eshâb-ı kirâmdan 

“aleyhimürrıdvân” Enes bin Mâlik ve Abdüllah bin Ebî Evfâ ve Sehl bin 

Sa’d-i Sâ’idî ve Ebüttufeyl Âmir bin Vâsile zemânlarına yetişmişdir. Fıkh ilmini, 

Hammâd bin Ebî Süleymândan öğrendi. Tâbi’înden birçok büyük zâtlarla ve 

imâm-ı Ca’fer Sâdıkla sohbet etdi. Çok hadîs-i şerîf ezberledi. Mezheb imâmı olmasaydı, 

büyük bir hakîm, fikr adamı olacak şeklde yetişdi. Üstün bir akl ve herkesi 

şaşırtan zekâsı vardı. Fıkh ilminde, az zemânda, eşi, benzeri olmıyan bir dereceye 

yükseldi. Mervân bin Muhammedin Irâk vâlîsi Yezîd bin Amr, kendisine, 

Kûfe mahkemesi hâkimliğini teklîf etdi ise de, zühd ve takvâsı ve vera’ı da ilmi 

ve zekâsı gibi son derece çok olduğundan, kabûl etmedi. İnsanlık dolayısı ile kulların 

hakkını gözetmekde kusûr etmesinden korkdu. Yezîdin emri ile başına yüzon 

kamçı vurulduğu hâlde, yine kabûl etmedi. İkinci Abbâsî halîfesi Ebû Ca’fer 

Mensûr tarafından Bağdâd şehrine çağrıldı. Hâkim olması emr edildi ise de, yine 

kabûl etmedi. 

Fıkh ilmini ilk olarak kollara ayırmış, her branşın bilgilerini ayrı ayrı toplamış 

ve (Ferâiz) ve (Şurût) kitâblarını yazmışdır. Fıkhdaki çok geniş bilgisini ve hele kıyâsdaki 

hârik-ul’âde kuvvetini ve zühd ve takvâdaki ve hilm ve salâhdaki, akllara 

hayret veren üstünlüğünü bildiren kitâblar, sayılamıyacak kadar çokdur. Talebesi 

pekçok olup, içlerinden büyük müctehidler yetişmişdir. [150] yılında, yetmiş 

yaşında vefât etdi. Ebû Ca’fer Mensûrun emr etdiği temyîz başkanlığını kabûl etmediği 

için, zindâna atıldı. Kamçı ile döğüldü. Hergün on kamçı artdırılarak döğüldü. 

Kamçı sayısı yüz olduğu gün şehîd oldu. Selçûkî pâdişâhlarından sultân Melikşâhın 

vezîrlerinden Ebû Sa’îd-i Harezmî, Ebû Hanîfe hazretlerinin mezârı üzerine 

mükemmel bir türbe yapdı. Sonra, Osmânlı pâdişâhları “rahmetullahi teâlâ 

aleyhim ecma’în”, bu türbeyi çok def’a ta’mîr ve tezyîn eyledi. 

Hanefî mezhebi, Osmânlı devleti zemânında her yere yayıldı. Devletin resmî 

mezhebi gibi oldu. Bugün, dünyâ yüzünde bulunan Ehl-i islâmın yarıdan fazlası ve 

Ehl-i sünnetin pekçoğu, Hanefî mezhebine göre ibâdet etmekdedir). 

(Mir’ât-ül kâinât) kitâbında diyor ki: 

(İmâm-ı a’zamın babası Sâbit, Kûfede, imâm-ı Alî ile “radıyallahü anh” buluşup, 

İmâm hazretleri, buna ve evlâdına düâ buyurmuşdu. [Bunu (Dürr-ül-muhtâr) 

ve (Mevdû’ât-ül-ulûm) ve (Gâliyye) kitâbları yazmakda, (İbni Âbidîn) vesîkasını 

da bildirmekdedir.] Eshâb-ı kirâmdan Enes bin Mâliki ve dahâ üç veyâ yedisini 

“radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în” gördü. Bunlardan hadîs-i şerîfler öğrendi. 

Hadîs-i şerîfde, (Ümmetimden, Ebû Hanîfe adında biri gelecekdir. Bu, kıyâmet 

günü, ümmetimin ışığı olacakdır) buyuruldu. Bir hadîs-i şerîfde, (Nu’mân bin 

Sâbit adında ve Ebû Hanîfe denilen biri gelecek, Allahü teâlânın dînini ve benim 

sünnetimi canlandıracakdır) buyuruldu. (Ebû Hanîfe adında biri gelir. O, bu ümmetin 

en hayrlısıdır), (Ümmetimden biri, sünnetimi canlandırır. Bid’atleri öldürür. 

Adı, Nu’mân bin Sâbitdir), (Her asrda, ümmetimden, yükselenler olacakdır. 

Ebû Hanîfe, zemânının en yükseğidir), (Ümmetimden, Ebû Hanîfe adında biri gelecekdir. 

İki küreği arasında ben vardır. Allahü teâlâ, dînini, onun eli ile canlandırır) 

hadîs-i şerîfleri meşhûrdur. Âlimlerden biri, rü’yâda, Resûlullaha “sallallahü 

aleyhi ve sellem”, (Ebû Hanîfenin ilmi için ne buyurursunuz?) dedi. Cevâbında, 

(Onun ilmi herkese lâzımdır) buyurdu. Başka bir âlim, rü’yâsında, (Yâ Resû- 

– 441 –

lallah! Kûfe şehrindeki Nu’mân bin Sâbitin bilgileri için ne buyurursunuz?) dedi. 

(Ondan öğren ve onun öğretdiği ile amel et. O, çok iyi kimsedir) buyurdu. 

İmâm-ı Alî “radıyallahü anh” (Size, bu Kûfe şehrinde bulunan, Ebû Hanîfe 

adında birini haber vereyim. Onun kalbi, ilm ile, hikmet ile dolu olacakdır. Âhır 

zemânda, birçok kimse, onun kıymetini bilmiyerek helâk olacakdır. Nitekim, 

şî’îler de, Ebû Bekr ve Ömer için helâk olacaklardır) dedi. İmâm-ı Muhammed 

Bâkır “rahmetullahi aleyh”, Ebû Hanîfeye “rahmetullahi teâlâ aleyh” bakıp 

(Ceddimin dînini bozanlar çoğaldığı zemân, sen onu canlandıracaksın. Sen korkanların 

kurtarıcısı, şaşıranların sığınağı olacaksın! Sapıkları doğru yola çevireceksin! 

Allahü teâlâ yardımcın olacak!) buyurdu. 

Yukarıdaki hadîs-i şerîflerden birinci, ikinci ve beşincileri, (Hayrât-ül-hisân)da 

ve allâme Taşköprülünün (Mevdû’ât-ül’ulûm) kitâbında da yazılıdır. Kıymetli 

fıkh kitâbı (Dürr-ül-muhtâr)ın müellifi, önsözünde, (Âdem “aleyhisselâm” benimle 

öğündüğü gibi, ben de ümmetimden bir kimse ile öğünürüm. İsmi Nu’mân, soyadı, 

Ebû Hanîfedir. Ümmetimin ışığıdır) ve (Peygamberler benimle öğündükleri 

gibi, ben de Ebû Hanîfe ile öğünüyorum. Onu seven, beni sevmiş olur. Onu sevmiyen, 

beni sevmemiş olur) hadîs-i şerîflerini yazıyor ve İbni Cevzînin buna mevdû’ 

demesi te’assubundandır, ya’nî inâdındandır. Çünki, çeşidli yollardan bildirilmişdir 

diyor. İbni Âbidîn, bu hadîslerin sahîh olduğunu bildiriyor ve bu satırları 

açıklarken buyuruyor ki, (İbni Hacer-i Mekkînin, (Hayrât-ül-hisân) kitâbında 

bildirdiği gibi, (Buhârî) ve (Müslim)deki hadîs-i şerîfde, (Îmân süreyyâ yıldızına 

çıksa, Fâris oğullarından biri, elbette alıp getirir) buyuruldu. Fâris demek, Îrânın 

Fers denilen memleketindeki insanlar demekdir. İmâm-ı a’zamın dedesi buradandır. 

Bu hadîs-i şerîfin, İmâm-ı a’zamı “rahmetullahi teâlâ aleyh” gösterdiği açıkdır. 

Bunda hiç şübhe yokdur.) 

Süyûtî, Zehebî ve Askalânî gibi hadîs âlimleri, birkaç hadîs-i şerîfe mevdû’ demişler 

ise de, bu sözleri, (Benim mezhebimdeki sahîh olmak şartları yokdur) demekdir. 

Uydurma hadîsdir demek istememişlerdir. İbni Teymiyye, İbni Cevzî ve 

Aliyy-ül-kârî gibi kimselerin te’assub ile, hased ile yazdıklarına aldanarak, kıymetli 

kitâblarda bulunan bu hadîs-i şerîflere uydurma dememelidir. İkinci kısmda, beşinci 

maddeyi okuyunuz! (Berîka) kitâbının üçyüzonuncu sahîfesinde diyor ki, (Buhârî)de 

ve (Müslim)deki hadîs-i şerîfde, (İnsanların en hayrlısı, benim asrımda bulunan 

müslimânlardır. Ya’nî Eshâb-ı kirâmdır. Onlardan sonra en iyileri, onlardan 

sonra gelenlerdir. Ya’nî Tâbi’îndir. Onlardan sonra da en iyileri, onlardan sonra 

gelenlerdir. Onlardan sonra gelenlerde, yalan yayılır. Bunların sözlerine ve işlerine 

inanmayınız!) buyuruldu. Bu hadîs-i şerîf, vehhâbîlerin (Feth-ul-mecîd) kitâbında 

da yazılıdır. Eshâb-ı kirâmın hepsi, onlardan sonraki asrlarda gelenlerin 

ise çoğu, hadîs-i şerîfde bildirildiği gibidirler. İmâm-ı a’zam, bu hadîs-i şerîfde müjdelenen 

Tâbi’înden biridir. Hattâ, Tâbi’înin en üstünlerinden olduğunu, bütün müslimânlar, 

hattâ dinli dinsiz her ilm adamı bilmekdedir. İmâm-ı a’zam “rahmetullahi 

teâlâ aleyh”, bu hadîsle müjdelenenlerin en üstünlerinden biri olduğundan, 

onun şânını, yüksekliğini anlatmak için, başka hadîs-i şerîf aramağa lüzûm yokdur. 

İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfenin büyüklüğünü bildiren âlimlerden birisi Muhammed 

bin Mahmûd Hârezmîdir. İmâmın Müsnedini şerh etmiş ve başında fazîletlerini 

bildirmişdir. Bu yazısı (Üsûlül-erbe’a) sonunda mevcûddur. 

Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, yukarıdaki hadîs-i şerîfde, mezheb 

imâmlarını överken, vehhâbîler için bakınız ne buyuruyor: (Tenbîh)de ve 

(Muhtasar-ı tezkire)de yazılı iki hadîs-i şerîfde, (Kıyâmete yakın ilm azalır, cehâlet 

artar) ve (İlmin azalması, âlimlerin azalması ile olur. Câhil din adamları, kendi 

görüşleri ile fetvâ vererek fitne çıkarırlar. İnsanları doğru yoldan sapdırırlar) 

buyurdu. Bu hadîs-i şerîfler, son zemânlarda, câhil, fâsık ve sapık din adamlarının 

çoğalacaklarını, müslimânları aldatacaklarını haber vermekdedir). 

– 442 –

Gençliğinde kelâm ilmine ve ma’rifete çalışıp, pek mâhir oldu. Sonra, imâm-ı 

Hammâda onsekiz yıl hizmet edip yetişdi. Hammâd vefât edince, onun yerine, müctehid 

ve müftî oldu. İlmi, üstünlüğü her yere yayıldı. İlmi, fazîleti, zekâsı, anlayışı, 

zühd ve takvâsı, emâneti, çabuk cevâblı olması, dîne bağlılığı, doğruluğu ve bütün 

insanlık olgunluklarında, herkesin üstünde idi. Zemânında bulunan ve sonra 

gelen bütün müctehidler ve başka âlimler, üstün kimseler, hattâ hıristiyanlar, 

kendisini hep medh etmiş, övmüşdür. İmâm-ı Şâfi’înin (Fıkh bilgisinde, herkes, Ebû 

Hanîfenin çocuklarıdır) buyurduğu (Hayrât-ül-hisân) ve (Mîzân-ül kübrâ) ve 

(Mir’ât-i kâinât) ve (Mevdû’ât-ül-ulûm)da yazılıdır. Hâfız Zehebî, (Es-sahîfe fî menâkıb-i 

Ebî Hanîfe)de ve İbni Hacer-i Mekkî, (Kalâid-ül-ukbân fî-menâkıb-in 

Nu’mân)da ve Hamevî, (Eşbâh) şerhinin başında ve Muhammed bin Yûsüf, (Sîret-i 

Şâmî)de ve müftî Mahmûd Pişâvürî, fârisî (Huccet-ül-islâm) kitâbında, imâmı 

Şâfi’înin (Fıkh âlimi olmak istiyen, Ebû Hanîfenin kitâblarını okusun!) dediği 

ve bunu imâm-ı Müzenînin haber verdiğini yazmakdadırlar. Bir kerre de (Ebû 

Hanîfe ile teberrük ediyorum. Hergün, mezârını ziyâret ediyorum. Zor bir durumda 

kalınca, Onun kabrine gidip, iki rek’at nemâz kılarım. Allahü teâlâya yalvarırım. 

Dileğimi verir) buyurduğunu, yine bu kitâblar yazmakda ve (İbni Âbidîn) önsözünde 

ve (Şevâhid-ül-hak) yüzaltmışaltıncı sahîfede bunu îzâh etmekdedir. 

(Gâliyye)de diyor ki, (İmâm-ı Şâfi’î, Ebû Hanîfenin kabri yanında sabâh nemâzını 

kılar, Ona hurmeten, kunût okumazdı. Yeryüzünde Ebû Hanîfeden üstün âlim 

yokdu). İmâm-ı Şâfi’î, İmâm-ı a’zamın ikinci talebesi olan imâm-ı Muhammedin 

talebesi idi. (Allahü teâlâ, bana ilmi iki kimseden ihsân etdi. Hadîsi, Süfyân bin 

Uyeyneden, fıkhı, Muhammed Şeybânîden öğrendim) buyurdu. Bir kerre de (Din 

bilgilerinde ve dünyâ işlerinde, kendisine minnetdâr olduğum bir kişi vardır. O da, 

imâm-ı Muhammeddir) buyurdu. Yine imâm-ı Şâfi’î buyurdu ki, (İmâm-ı Muhammedden 

öğrendiklerimle, bir hayvan yükü kitâb yazdım. O olmasaydı, ilmden 

birşey edinemiyecekdim. İlmde, herkes, Irâk âlimlerinin çocuklarıdır. Irâk âlimleri 

de, Kûfe âlimlerinin talebesidir. Kûfe âlimleri ise, Ebû Hanîfenin talebesidir). 

İmâm-ı a’zam, dörtbin kimseden ilm aldı. Hanefî mezhebinde, beşyüzbin din 

mes’elesi çözülmüş, hepsi cevâblandırılmışdır. 

İmâm-ı a’zamın takvâsı çok fazla idi. Halâl yimek için, ticâret yapardı. Ortakları 

vardı. Şübheli sandığı binlerle lira kazancı, fakîrlere ve din adamlarına dağıtırdı. 

Yüzlerce talebesini kendi kazancından besler, ihtiyâclarını giderirdi. Otuz yıl, 

hergün oruc tutdu. [Yalnız bayramlarda beş gün tutmazdı.] Geceleri nemâz kıldı. 

Günün çok sâatini, mescidde ders vermekle, halkın sorularını cevâblandırmakla 

geçirirdi. Geceleri, mescidde ve evinde, sâhibine ibâdet ederdi. Kırk yıl, yatsının 

abdesti ile sabâh nemâzını kıldı. Çok kerre, bir rek’atda veyâ iki rek’atda bütün 

Kur’ân-ı kerîmi okurdu. Ba’zan da, yalnız bir azâb veyâ rahmet âyetini nemâzda 

veyâ nemâz dışında tekrâr tekrâr okuyup, hıçkıra hıçkıra ağlar, sızlardı. İşitenler, 

hâline acırdı. Fakîrler gibi giyinirdi. Ba’zan da, Allahü teâlânın ni’metlerini göstermek 

için çok kıymetli elbise giyerdi. Ellibeş kerre hac yapdı. Yalnız rûhu kabz 

olunduğu yerde, yedibin kerre hatm-i Kur’ân okumuşdu. (Ömrümde bir kerre güldüm. 

Ona da pişmânım) demişdir. Az söyler, çok düşünürdü. Ba’zı din konularında, 

talebesi ile münâzara, konuşma yapardı. Bir gece, yatsı nemâzını cemâ’at ile 

kılıp çıkarken, bir ayağı kapının dışında, bir ayağı dahâ mescidde iken, bir konu 

üzerinde, talebesi Züfer ile sabâh ezânına kadar konuşup, ikinci ayağını dışarı çıkarmadan, 

sabâh nemâzını kılmak için, yine mescide girmişdir. İmâm-ı Alî “radıyallahü 

anh” (Dörtbin dirheme kadar nafaka câizdir) buyurdu diyerek, kazancının 

dörtbin dirheminden fazlasını fakîrlere dağıtırdı. Yezîd bin Amr, Kûfe şehrine 

vâlî ve hâkim yapmak istedi. Kabûl buyurmadı. Habs edip döğdürdü. Mubârek 

başı, yüzü şişdi. Ertesi gün, İmâmı “rahmetullahi teâlâ aleyh” çıkarıp tekrâr teklîf 

ve sıkışdırdıkda (Danışayım) buyurup izn aldı. Mekke-i mükerremeye gidip, beş 

altı yıl orada kaldı. 

– 443 –

Halîfe Mensûr, İmâma çok hurmet ederdi. Onbin akça ile bir câriye hediyye etmişdi. 

İmâm, kabûl etmedi. Bir akça, bir dirhem gümüş idi. Mensûr zâlim idi. [145] 

senesinde, İbrâhîm bin Abdüllah bin hazret-i Hasen, Medîne-i münevverede halîfeliğini 

i’lân eden kardeşi Muhammede yardım için asker topluyordu. Kûfeye gelmişdi. 

Ebû Hanîfe buna yardım ediyor diye yayıldı. Mensûr işitip, İmâmı, Kûfeden 

Bağdâda getirtdi. Mensûr, haklı olarak halîfedir diye herkese bildir dedi. 

Buna karşılık temyîz reîsliğini verdi. Çok zorladı. İmâm-ı a’zam, çok takvâ sâhibi 

olup, dünyâ makâmlarına kıymet vermediğinden, kabûl buyurmadı. Mensûr, incinip 

habs etdi. Otuz değnek vurdurup, mubârek ayağından kan akdı. Mensûr pişmân 

olup, otuzbin akça gönderdi ise de, kabûl buyurmadı. Tekrâr habs edip, hergün 

on değnek fazla vurdurdu. Onbirinci günü, halkın hücûmundan korkulup, zorla 

sırt üstü yatırıldı. Ağzına zehrli şerbet döküldü. [150] senesinde vefât ederken 

secde etdi. Nemâzını ellibin kadar kimse kıldı. Çok kalabalık olduğundan, güçlükle, 

ikindiye kadar kılındı. Yirmi gün nice kimseler gelip, kabri üzerinde nemâzını 

kıldı. 

Yediyüzotuz talebesi vardı. Oğlu Hammâd, talebesinin ileri gelenlerinden idi. 

İmâm-ı a’zam “rahmetullahi teâlâ aleyh” ile talebesi arasında, ba’zı mes’elelerde 

ayrılık olmuşdur. (Ümmetimin âlimleri arasındaki ayrılık, rahmetdir) hadîs-i 

şerîfi, bu ayrılığın fâideli olduğunu haber vermekdedir. 

Allahü teâlâdan çok korkardı. Her işinde Kur’ân-ı kerîme uymağa çok dikkat 

ederdi. Talebesine (Bir iş için, sözüme uymıyan bir sened elinize geçerse, benim 

sözümü bırakınız. O senede uyunuz!) buyururdu. Çünki, talebesi de, kendisi gibi 

müctehid idiler. Bütün talebesi yemîn ediyor ki, (Ona uymıyan sözlerimizi de, elbette 

ondan işitdiğimiz bir delîle, senede dayanarak söyledik). 

Müftîler, İmâm-ı a’zamın sözü ile hareket etmelidir. Onun sözü bulunmazsa, 

imâm-ı Ebû Yûsüfe uymalıdır. Bundan sonra, İmâm-ı Muhammedin sözü ile amel 

olunur. İmâm-ı Ebû Yûsüf ile imâm-ı Muhammedin sözü bir tarafda, İmâm-ı 

a’zamın sözü karşı tarafda ise, müftî her iki tarafa göre fetvâ verebilir. 

İbni Âbidînin ve türkçe (Mecmû’a-i Zühdiyye)nin önsözlerinde ve şeyh-ul-islâm 

Kemâl pâşa-zâde Ahmed bin Süleymân “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” 

efendinin (Vakfunniyyât) kitâbında diyor ki, (Fıkh âlimleri yedi tabaka, yedi derecedir. 

En yüksek derecesi, ahkâm-ı islâmiyyede müctehid olanlardır. Bunlara mutlak 

müctehid denir. Dört mezheb imâmları böyledir. İkinci tabaka, mezhebde 

müctehid denilen büyük âlimlerdir. Ebû Yûsüf ve imâm-ı Muhammed Şeybânî ve 

İmâm-ı a’zamın diğer talebeleri böyledir. Bunlar, imâm-ı a’zam Ebû Hanîfenin koymuş 

olduğu üsûl ve kâ’idelere uyarak, delîllerden ahkâm çıkarırlar. Çıkardıkları 

hükmlerden ba’zıları, İmâm-ı a’zamın çıkarmış olduğu hükmlere uymıyabilir. 

[Bunlara da mezhebde mutlak müctehid denildiği (Mîzân-ül-kübrâ)da sh. 17 de yazılıdır.] 

Üçüncü tabaka, mes’elelerde müctehid olan âlimlerdir. Bunlar, ortaya yeni 

çıkan mes’elelerin hükmlerini bulurlar. Bunların bulduğu hükmlerin ilk iki tabakanın 

hükmlerine uygun olmaları lâzımdır. Hassâf, Tahâvî, Kerhî, Şems-ül-eimme 

Halvânî, Şems-ül-eimme Serahsî, Pezdevî, Kâdîhân ve benzerleri olan derin âlimler, 

üçüncü tabakadan müctehidlerdir. Bunlardan sonra olan tabakalardaki âlimler 

müctehid değildir. Mukalliddirler. Meselâ, dördüncü tabakadaki, (Eshâb-ı tahrîc) 

denilen âlimler, ictihâd yapamazlar. Mücmel, kısa bildirilmiş olup, iki dürlü anlaşılabilen 

hükmleri açıklayarak, bir ma’nâsını seçen Ebû Bekr Ahmed Râzî bunlardandır. 

370 [m. 981] de Bağdâdda vefât etmişdir. Fıkh âlimlerinin beşinci tabakası, 

(Eshâb-ı tercîh)dir. Kendilerine gelmiş olan, çeşidli haberler arasından sahîh, 

evlâ olanları seçerler. (Kudûrî) ve (Hidâye) sâhibi Burhâneddîn Mergınânî bunlardandır. 

Altıncı tabaka, (Eshâb-ı temyîz) olup, kavî hükmleri za’îf olanlardan, zâhir 

haberleri, nâdir haberlerden ayıran mukallid âlimlerdir. (Kenz), (Muhtâr) ve 

(İhtiyâr), (Vikâye) ve (Mecma’ul-bahreyn) kitâblarının sâhibleri bunlardandır. Bun- 

– 444 –

ların kitâblarında merdûd ve za’îf rivâyetler yokdur. Yedinci tabaka, yukarıda bildirilen 

hizmetleri yapamıyan, ancak önceki tabakaların kitâblarından doğru olarak 

nakl yapabilen, onları bildiren mukallidlerdir. [(Tahtâvî) ve (İbni Âbidîn)in 

ve (Dürr-ül-muhtâr) sâhibinin bunlardan olduğu, (Mecmû’a-i Zühdiyye)de yazılıdır.] 

Altıncı tabakadan âlimler kıyâmete kadar bulunacaklar, hakkı bâtıldan 

ayıracaklardır. (Ümmetimden hak üzere olan âlimler, Kıyâmete kadar bulunacakdır) 

hadîs-i şerîfi, bunu haber vermekdedir). 

(Mîzân-ül-kübrâ)nın önsözünde diyor ki, (Dört mezheb imâmından “rahmetullahi 

teâlâ aleyhim ecma’în” sonra, hiçbir âlim, mutlak müctehid olduğunu iddiâ etmedi. 

Yalnız imâm-ı Muhammed bin Cerîr-i Taberî “rahmetullahi teâlâ aleyh” böyle 

iddiâda bulundu ise de, kabûl edilmedi. İmâm-ı Süyûtî “rahmetullahi teâlâ 

aleyh”, mezhebde mutlak müctehid olduğunu söyler ve şâfi’î mezhebine göre 

fetvâ verirdi. Tesavvufun yüksek derecesine varmış olan ârif-i kâmiller, zevk ve 

vicdân ile ictihâd sâhibi olurlar. Halâl olan şeyleri, güzel kokuları ile, harâmları da, 

habîs kokuları ile anlarlar. Bir Ârif-i kâmilden feyz almadıkca, ictihâd derecesine 

yükselmek mümkin değildir. Bu dereceye yükselen Velînin, bir mezhebi taklîd 

etmesine lüzûm kalmaz. Onların hanefî, şâfi’î olduklarını söylemeleri, bu dereceye 

yükselmeden evvel, taklîd etmiş oldukları mezhebleridir. Vilâyet derecelerine 

yükselebilmek için, dört mezhebden birinin fıkh bilgilerini doğru olarak öğrenmek 

lâzımdır. Bunun için, Ehl-i sünnet i’tikâdında olan ve o mezhebe bağlılığı 

bilinen sâlih bir zâtdan dinliyerek veyâ böyle birinin yazdığı ilmihâl kitâbından 

okuyarak öğrenmek şartdır. İ’tikâdı bozuk, mezhebsiz bir din adamından dinliyerek 

veyâ ne olduğu belirsiz kimsenin yazdığı kitâbdan okuyarak öğrendiğine uyan 

yâhud dört mezhebden birini taklîd etmiyen sôfî, dalâlete düşer, (zındık) olur. Başkalarını 

da yoldan çıkarmakda şeytânın yardımcısı olur.) 

[Yeni müslimân olan kimsenin veyâ âkıl ve bâlig olan müslimân evlâdının, evvelâ 

(Kelime-i şehâdet) söylemesi ve bunun ma’nâsını öğrenip, inanması lâzımdır. 

Sonra, Ehl-i sünnet âlimlerinin kitâblarında yazılı olan i’tikâd, ya’nî îmân edilmesi 

lâzım olan bilgileri öğrenip, bunlara inanması lâzımdır. Sonra Ehl-i sünnetin dört 

mezhebinden birinin kitâblarında yazılı olan fıkh bilgilerini, ya’nî islâmın beş 

şartını ve halâl, harâm olan şeyleri öğrenmesi ve bunlara inanması ve uygun yaşaması 

lâzımdır. Bunları öğrenmek ve uymak lâzım olduğuna inanmıyan, ehemmiyyet 

vermiyen (mürted) olur. Ya’nî kelime-i şehâdet getirerek müslimân oldukdan 

sonra, tekrâr kâfir olur. Dört mezhebin i’tikâdı birbirinin aynıdır. Dört mezhebden 

birinin îmân ve fıkh bilgilerine tâbi’ olan [uyan] bir müslimâna (Ehl-i sünnet) 

veyâ (Sünnî) denir. Dört mezhebden birinde olmıyan kimsenin îmânı bozulur. 

Yâ, (bid’at sâhibi), ya’nî sapık müslimândır. Yâhud, mürted olur. Bunun her 

ikisi de, tevbe etmeden ölürse, muhakkak Cehenneme girecek, ateşde yanacakdır. 

Bir iş yaparken, özrü hâsıl olup, bu işin kendi mezhebindeki şartlarından birine uyması 

güçleşen kimse, bu işi, dört mezhebden herhangi birindeki şartlarına uyarak 

yapar. Bu ikinci mezhebin, bu iş için olan şartlarının hepsine uyması lâzım olur. Bu 

şartlardan birine uyması zor olur, fekat kendi mezhebinde kolay olursa, bu işi yapması 

sahîh olur. İki mezheb zarûrî telfîk edilmiş olur. Kendi mezhebinde de zor olur 

ise, kendi mezhebindeki birinci şartı yapmaması câiz olur. Fekat, Eshâb-ı kirâmdan 

birinin ictihâdına göre câiz olabileceğini düşünmek iyi olur. İkinci kısm, 1. ci 

maddeye bakınız! Resûlullahın “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” vefâtında hayâtda 

bulunan binlerce Sahâbînin herbiri müctehid idi. Dört mezhebden birini taklîd 

etmekde zorluk hâsıl olduğu zemân, Eshâb-ı kirâmdan birinin ictihâdına uygun 

olan ibâdetimiz sahîh olur. Özr olunca zann-ı gâlibimiz makbûl olur. Tevbe sûresinin 

102. ci âyet-i kerîmesinde meâlen, (Muhâcirînin ve Ensârın önce olanları ve 

bunlara tâbi’ olanlar, Allahü teâlâdan râzıdır. Allahü teâlâ da onlardan râzıdır. Onlara 

Cennetleri hâzırladım. Burada sonsuz kalacaklardır) buyurulmuşdur. Es- 

– 445 –

hâb-ı kirâmın “rıdvânullahi teâlâ aleyhim ecma’în” âlemlere rahmet oldukları ve 

herhangi birine tâbi’ olanın sonsuz se’âdete kavuşacağı bu âyet-i kerîmeden de anlaşılmakdadır.] 

Muzdarib bir gönülle, kâbûslu hayâllerle, 

vuslat-ı cânâna ve gülistâna elvedâ! 

Gizli âh çekmelerle, içli iniltilerle, 

zevkıne doymadığım nevbehâra elvedâ’! 

Gökler karardı yine, hiçbir yer görünmiyor, 

mübhem bir kuvvet beni, her an geri çekiyor, 

Mâdem ayrılacakdın, yâ niçin geldin diyor, 

basdığın azîz taş ve topraklara elvedâ’! 

Göz yaşım ummân oldu, yol vermiyor geçeyim, 

ayrılıp, göz nûrumdan, ben nereye gideyim? 

Bu firâk ateşiyle, yanıp yanıp biteyim, 

hergün yeniden doğan arzûlara elvedâ’! 

Zulmet basdı cihânı, bütün emeller söndü, 

kalbim kan ağlar dâim, rûhum çılgına döndü. 

Demek ayrılık geldi ve bana yol göründü, 

bu derdsiz yolculara, bu yollara elvedâ’! 

Son bir def’a bakayım, o hüsn-i cemâline, 

bir nazarın değişmem, bütün dünyâ mâline, 

İster gülsün gâfiller, bu âşıkın hâline, 

bundan böyle neş’e ve sürûrlara elvedâ’! 

Rabbimden diliyorum, yakınlara gelmeni, 

âh yine görebilsem, dünyâ göziyle seni! 

Ayrılık pek yakıyor, al bağrına bas beni, 

fâidesiz hayâllere, hulyâlara elvedâ’! 

Gözün, gönlün arkada, nereye gidiyorsun? 

bakmağa kıyamazken, nasıl terk ediyorsun! 

(Allaha ısmarladık!) düşün kime diyorsun! 

aslsız, hakîkatsız, rü’yâlara elvedâ’! 

Nereye gidiyorsun, ey yârine doymayan? 

bir ân fazla görmeği bulunmaz ni’met sayan, 

Hasretîle gün be gün, kavrul, alevlen ve yan! 

cihânı tenvîr eden en son Nûra elvedâ’! 

Nereye gidiyorsun, ondan nasıl ayrıldın? 

seni yakan o değil, kendi kendini yakdın! 

Düşün! Göz yaşlariyle, kimin yüzüne bakdın? 

ayrılırken inleyen bakışlara elvedâ’! 

Mâzîyi hâle tebdîl edip, seyredeceğim, 

gönlümü gözyaşîle, tesellî edeceğim. 

Derin iniltîle âh, ayrılık diyeceğim, 

yârı bırakıp giden, bu firâra elvedâ’! 

Karşımdaki hayâlin, biraz dahâ kal diyor, 

kalbini benim gibi, bu sevdâya sal diyor, 

Öp elimi hasretle ve düâmı al diyor, 

en derin sevgilerle, azîz yâra elvedâ’! 

– 446 –

17 — VEHHÂBÎLİK NEDİR? 

Vehhâbîliği kuran, Mehmed bin Abdülvehhâbdır. Binyüzonbir 1111 [m. 1699] de, 

Necdde, Hureymile kasabasında dünyâya gelmiş, 1206 [m. 1791] de, Der’iyyede ölmüşdür. 

Önceleri, seyâhat ve ticâret için, Basra, Bağdâd, Îrân, Hind ve Şâm taraflarına 

gitmiş, 1125 [m. 1713] de Basrada, ingiliz câsûslarından, Hempherin tuzağına 

düşerek, ingilizlerin (İslâmiyyeti imhâ) etmek çalışmalarına âlet olmuşdur. (İngiliz 

Câsûsunun İ’tirâfları) kitâbımızda, Vehhâbîliğin kuruluşu uzun anlatılmakdadır. 

Eline geçirdiği, Ahmed ibni Teymiyyenin, Ehl-i sünnete uymıyan kitâblarını okumuş, 

(Şeyh-i Necdî) diye meşhûr olmuşdur. Düşünceleri, ingiliz paraları ve ingiliz 

silâhları karşılığında, köylüler ve Der’iyye ehâlîsi ile reîsleri Muhammed bin Sü’ûd 

tarafından desteklendi. Sapık din adamı Ahmed ibni Teymiyyenin fikrleri ile 

Hempherin yalanlarının karışımına (Vehhâbîlik) denir. (Mir’ât-ül-Haremeyn) kitâbının 

basıldığı 1306 [m. 1888] senesinde Necd emîri, Abdüllah bin Faysal idi. 

Aşağıdaki bilgilerin çoğu (Mir’ât-ül-Haremeyn)den alınmışdır: 

Mehmedin babası Abdülvehhâb, iyi bir müslimân idi. Bu ve Medînedeki âlimler, 

Abdülvehhâb oğlunun sözlerinden, yeni bir yol tutacağını anlamış, herkese, 

bununla konuşmamasını nasîhat etmişlerdi. Fekat, 1150 [m. 1737] de, Vehhâbîliği 

i’lân etdi. Yazdığı kitâblarda ve hele bunların en meşhûru olan (Kitâb-üt-tevhîd)de 

ve torunu Abdürrahmân bin Hasenin buna yapdığı (Feth-ul-mecîd) adındaki 

şerhde, ikiyüzelliden fazla, bozuk inanışları vardır. Bunlardan ba’zısı (Üsûlül-erbe’a) 

ikinci sahîfesinde yazılıdır. Bozuk inanışlarının temeli, üç mes’eledir: 

1 — Amel, ibâdet, îmânın parçasıdır diyor. Bir farzı yapmıyan, meselâ farz olduğuna 

inandığı hâlde, bir nemâz kılmıyan kâfir olur diyor. Bunu öldürmeli, mallarını 

taksîm etmelidir diyorlar. Bunlar (Feth-ul-mecîd)in 17, 48, 93, 111, 273, 

337 ve 348. ci sahîfelerinde yazılıdır. 

2 — Peygamberlerin “aleyhimüsselâm” ve Evliyânın “kaddesallahü teâlâ esrârehümül’azîz” 

rûhlarından şefâ’at istiyen, bunların mezârını ziyâret edip, bunları 

vesîle ederek düâ eden kâfir olur diyorlar. (Feth-ul-mecîd) kitâbının beşyüzüçüncü 

sahîfesinde diyor ki, (Resûlullah hayâtda iken, düâ etmesini istemek câizdir. 

Hattâ, diri olan her sâlih kimseden, düâ etmesi istenir. Nitekim, hazret-i 

Ömer, Mekkeye ömre yapmağa gideceği zemân, Resûlullah, (Yâ Ömer, bizi düândan 

unutma!) dedi. Dirilerin, cenâzeye ve kabrde olanlara da düâ etmeleri câizdir. 

Fekat, kabrde olandan düâ istemek câiz değildir. Allahü teâlâ, işitmiyenlerden 

düâ istemenin şirk olduğunu bildirdi. Ölüler ve gâib olan, uzakda olan diriler, 

işitmez ve cevâb vermezler. Bunların fâide ve zarârları olmaz. Eshâbdan ve onlardan 

sonra gelenlerden hiçbiri, Resûlullahın kabrinden birşey istemedi. Peygamber 

öldükden sonra, ondan birşey istemek câiz olsaydı, Ömer “radıyallahü anh” 

yağmur yağmasını Ondan isterdi. Hâlbuki, kabrine gelip, Ondan düâ, yardım istemedi. 

Diri ve hâzır olan hazret-i Abbâsdan düâ istedi). Yetmişinci [70] sahîfesinde 

diyor ki, (Ölüden ve yanında bulunmıyanlardan birşey istemek, onu Allaha 

şerîk yapmak olur). 

Vehhâbîlerin bu sözlerini, yine kendi kitâbları yalanlıyor. (Feth-ul-mecîd)in ikiyüzbirinci 

sahîfesinde, (Buhârîde, Abdüllah ibni Mes’ûd diyor ki, yidiğimiz ta’âmın 

tesbîh sesini işitirdik. Ebû Zer diyor ki, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, 

avucuna taş parçaları aldı. Bunların tesbîh sesleri işitildi. Resûlullahın hutbe 

okurken dayandığı odunun inlemesi haberi sahîhdir) diyor. Demek ki, Resûlullahdan 

başka mü’minler de, herkesin işitemiyeceği sesleri işitirmiş. Bu taşlar hazret-i 

Ebû Bekrin elinde iken de tesbîhlerinin işitildiği, aynı haberin sonunda bildirilmekdedir. 

Hazret-i Ömerin, Medînede hutbe okurken, Îrânda harb eden ordu kumandanı 

Sâriyeyi görerek, (Sâriye, dağdaki düşmandan korun!) dediğini ve Sâriyenin 

işiterek, dağı ele geçirdiğini bütün kitâblar bildirmekdedir. Puta tapanlar için 

– 447 –

gelmiş olan âyet-i kerîmelerle, bu sözlerini isbâta kalkışıyorlar. Hâlbuki, mü’minler 

[ya’nî Ehl-i sünnet], Peygamberlere “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” ve Evliyâya 

“aleyhirrahme” ibâdet etmez. Allahü teâlânın sevgili kulları olduğuna ve Allahü 

teâlânın, bunların hâtırı ve hurmeti ile, kullarına merhamet edeceğine inanır. 

Zararı, fâideyi yaratan, ancak Odur. Ondan başka ibâdete kimsenin hakkı yokdur, 

der. Kabr ziyâretine gidip, kabrdeki zât vâsıtası ile Allahü teâlâya düâ eder. 

(İbni Âbidîn) nikâh sözleşmesinin son sahîfesinde diyor ki, (Allah ve Resûlullah 

şâhid olsunlar diyerek evlenmek câiz değildir. Hattâ böyle söylemek küfr 

olur diyenler vardır. Resûlullah gaybı bilir demek olur. Allahdan başkası için 

gaybı bilir diyen kâfir olur dediler. Hâlbuki, (Tâtârhâniyye)de, (Hucce)de ve 

(Multekıt)de küfr olmaz diyor. Çünki, Allahü teâlâ herşeyi Resûlünün rûhuna bildirir. 

Peygamberler, başkaları için gayb olan birçok şeyi bilirler. Cin sûresinin yirmialtıncı 

âyetinin meâli, (Allahü teâlâ, gaybdan bildiği şeylerden ba’zılarını yalnız 

Peygamberlerden dilediğine bildirir) ise de, akâid kitâblarında, Evliyânın kerâmetlerinden 

biri, gaybların çoğunu bilmeleri olduğu yazılıdır. Mu’tezile fırkası 

[ve onların izinde olanlar], bu âyet-i kerîmeye dayanarak, Evliyâ gaybı bilemez diyorlar. 

Bunlara cevâb olarak deriz ki, bu âyet-i kerîme, gaybın vâsıtasız olarak ve 

yalnız vahy getiren meleğe bildirilmesini haber veriyor. Peygamberlere ve Evliyâya 

diğer melekler vâsıtası ile veyâ başka vâsıta ile bildirilmekdedir. (Sell-ül-hisâmil-Hindî 

li-nusrat-i seyyidinâ Hâlid-in-nakşibendî) ismindeki kitâbımda Evliyânın 

kerâmetleri uzun yazılıdır. Lutfen oradan okuyunuz!) (Tefsîr-i Mazherî)de bu 

âyet-i kerîmenin tefsîrinde buyuruyor ki, (Allahü teâlâ, Evliyâsına vâsıtasız da bildirir. 

Hazret-i Ömere Sâriyeyi gösterdi “radıyallahü teâlâ anhümâ”. Mûsâ aleyhisselâmın 

annesine, oğlunu denize koymasını, yine geriye göndereceğini ve Peygamber 

yapacağını bildirdiğini haber veriyor. Havârîlere vahy gibi bildirdiğini ve 

hazret-i Meryeme, (Hurma kütüğünü salla; tâze hurma olacak. Onları yi!) dediğini 

haber veriyor. Bunlar Peygamber değildi. Velî idiler). Fârisî (Usûl-ül-erbe’a 

fî-terdîd-il vehhâbîyye) kitâbında geniş bildirilmişdir. Bu kitâb 1395 [m. 1975] de, 

İstanbulda tekrâr basdırılmışdır. Bu kitâbdan bir kısmı terceme edilerek, (Kıyâmet 

ve Âhıret) ve (Fâideli Bilgiler) kitâblarına ilâve edilmişdir. 

(Hadîka) ikinci cild, yüzyirmialtıncı sahîfede diyor ki: Resûlullah ile ve Eshâb-ı 

kirâm ile ve Tâbi’în ile, bunlar öldükden sonra da, Allahü teâlâya tevessül etmek, 

ya’nî bunların hurmeti için, dilekde bulunmak câizdir ve meşrû’dur. Tevessül etmek, 

şefâ’atini istemek demekdir. Ehl-i sünnet âlimleri, bunun câiz olduğunu 

bildirdi. Mu’tezile fırkası ise inanmadı. Tevessül edenin düâsının kabûl olması, tevessül 

olunanın kerâmeti olur. Ya’nî, öldükden sonra kerâmet göstermesi olur. 

Bid’at sâhibi, sapık olanlar buna inanmadı. İmâm-ı Münâvî (Câmi’us-sagîr) şerhinde, 

bu câhillere cevâb vermekdedir. İmâm-ı Sübkî buyuruyor ki, (Resûlullah 

ile tevessül etmek, ya’nî istigâse etmek, ondan şefâ’at istemekdir. Bu ise güzel bir 

şeydir. Önceki ve sonraki islâm âlimlerinden hiçbiri buna karşı birşey dememişdir. 

Yalnız İbni Teymiyye bunu inkâr etdi. Böylece doğru yoldan ayrıldı. Kendinden 

önce gelen âlimlerden hiçbirinin söylemediği bir bid’at çıkardı. Bu bid’ati ile 

müslimânların diline düşdü). Resûlullahın ismi ile kasem ederek, ya’nî Resûlullah 

hakkı için diyerek, Allahü teâlâdan birşey istemenin câiz olduğunu, İbni Abdüsselâm 

uzun bildirmekdedir. Resûlullahın vârisi olan Evliyâ ile de kasem câiz 

olduğunu, Ma’rûf-i Kerhî bildirmekde ve (Kuşeyrî) risâlesi yazmakdadır. Yüzellibirinci 

[151] sahîfesinde diyor ki, herhangi bir müctehidin câiz olur dediği birşeyi 

yapana mâni’ olmamalıdır. Çünki, dört mezhebden birini taklîd etmek câizdir. 

Bunun için, kabr ziyâret edenlere, Evliyânın mezârları ile teberrük edenlere, 

hastası iyi olmak için veyâ gâibi bulunmak için bunlara nezr yapanlara mâni’ olmamalıdır. 

Adak yaparken, Evliyâya adak demek mecâz olup, türbeye hizmet edenlere 

adak demekdir. Fakîre zekât verirken ödünc verdiğini söylemek gibidir ki, böy- 

– 448 –

le söylemenin câiz olduğu bildirilmişdir. Burada söze değil, ma’nâya bakılır. Bunun 

gibi, fakîre verilen hediyye, sadaka olur. Zengine verilen sadaka da hediyye 

olur. [(VEKÂLET)e bakınız!]. İbni Hacer-i Hiytemî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, 

Evliyânın kabrlerine nezr yapılırken, onun çocuklarına veyâ talebesine yâhud 

orada bulunan fakîrlere sadaka olması gibi başka bir (Kurbet), ya’nî, başka bir hayr 

niyyet edilirse, bu nezrin sahîh olacağına fetvâ vermişdir. Böyle nezrlerin, niyyet 

edilen kimselere verilmesi lâzımdır. Şimdi türbelere yapılan nezrlerin hepsinde böyle 

niyyet edilmekdedir. Velîye nezr sözünden bunu anlamak lâzımdır. Geçmiş Evliyâya 

dil uzatmak, onlara câhil demek, sözlerinden islâmiyyete uymıyan ma’nâlar 

çıkarmak, öldükden sonra da kerâmet gösterdiklerine inanmamak ve ölünce 

velîlikleri biter sanmak ve onların kabrleri ile bereketlenenlere mâni’ olmak, 

müslimânlara sû’i zan, zulm etmek, mallarını gasb etmek gibi ve hased, iftirâ ve yalan 

söylemek ve gıybet etmek gibi harâmdır. (Hadîka)dan terceme temâm oldu. 

(Hadîka)da, yüzseksenikinci sahîfede diyor ki, (Buhârînin, Ebû Hüreyreden “radıyallahü 

anh” haber verdiği hadîs-i şerîfde, (Allahü teâlâ, kulum farzları yapmakla 

bana yaklaşdığı gibi başka şeyle yaklaşamaz. Kulum nâfile ibâdetleri yapınca, onu 

çok severim. Öyle olur ki, benimle işitir. Benimle görür. Benimle herşeyi tutar. Benimle 

yürür. Benden her ne isterse veririm. Bana sığınınca, onu korurum buyurdu) 

denilmekdedir. Bu hadîs-i şerîf gösteriyor ki, farzlarla birlikde nâfile ibâdetleri yapan, 

Allahü teâlânın sevgisini kazanır. Bunların düâları kabûl olur. Sa’îd bin İsmâ’îl 

Ebû Osmân Hayrî Nîşâpûrî “rahmetullahi teâlâ aleyh” buyuruyor ki, bu hadîs-i şerîf, 

onun görmek, işitmek, gitmek, tutmak gibi her çeşid istediklerini, hemen ihsân 

ederim demekdir). Üçüncü kısmda sonsöz sonuna bakınız! (İşlerinizde sıkışdığınız 

zemân, kabrde olanlardan yardım isteyiniz!) hadîs-i şerîfi de, Allahü teâlânın, 

sevdiği kullarına, ölü iken de bu kuvveti vermiş olduğunu göstermekdedir. 

İmâm-ı Birgivî, (Etfâl-ül-müslimîn) risâlesinde, (Bir mü’minin kabrini ziyâret 

ederken, yâ Rabbî! Muhammed aleyhisselâm hurmetine, buna azâb yapma denirse, 

Allahü teâlâ, kıyâmete kadar azâbını durdurur) hadîs-i şerîfini yazmakdadır. 

Kabrdeki meyyitde his bulunduğunu bildiren çok hadîs-i şerîf vardır. Eshâb-ı 

kirâm ve Tâbi’în-i ızâm (Kabr-i se’âdet)i ziyâret ve istigâse ederdi. Bunun için çok 

kitâb yazılmışdır. (Hısn-ül-hasîn)de düâ âdâbını anlatırken (Düânın kabûl olması 

için, Peygamberleri “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” ve sâlih kulları vesîle etmelidir. 

(Buhârî)deki hadîs-i şerîfde böyle bildirildi) buyurmakdadır. 

Alî Râmîtenî hazretleri buyurdu ki, (Günâh işlememiş bir dil ile düâ ediniz ki, 

kabûl olsun!). Ya’nî, Hudâ dostlarının huzûrunda tevâzu’ eyleyiniz, yalvarınız da, 

sizin için düâ etsinler. İstigâse, ya’nî bir Velîye tevessül de, bu demekdir. 

Abdülvehhâb oğlunun, Ehl-i sünneti, puta ve mezâra tapan kâfirler gibi bilmesi 

ve Ehl-i sünneti öldürmeğe ve mallarını almağa halâl demesi, nasslara [ya’nî âyetlere, 

hadîslere] yanlış ma’nâ verdiği içindir. (Buhârî)deki hadîs-i şerîfde Peygamberimiz 

“sallallahü aleyhi ve sellem”, (Kâfirler, kâfirler için gelmiş olan âyet-i kerîmeleri, 

müslimânlara yükletirler) buyurdu. Bir hadîs-i şerîfde, (Müslimân ismini 

taşıyanlardan en çok korkduğum kimse, Kur’ân-ı kerîmin ma’nâsını, yerinden 

değişdirenlerdir) buyurdu. Bu hadîs-i şerîfler, böyle zındıkların meydâna çıkacağını 

ve bunların dalâletde olduklarını haber vermekdedir. 

Mezârları ziyâret ile tevessül eden kâfir olsaydı, Peygamberimiz ile de tevessül 

edilmezdi. Hâlbuki, O, dünyâya gelmeden önce ve dünyâda diri iken ve vefâtından 

sonra, hep tevessül edilmişdir. (Şevâhid-ül-hak) yüzelliüçüncü [153] sahîfede yazılı, 

İbni Mâce hadîsinde, Peygamberimiz (Allahümme innî es’elüke bihakkıssâ’ilîne 

aleyke), ya’nî (Yâ Rabbî! Senden isteyip de, verdiğin kimselerin hâtırı için, 

senden istiyorum!) derdi ve böyle düâ ediniz buyururdu. Hazret-i Alînin “radıyallahü 

anh” annesi Fâtımayı “radıyallahü anhâ” kendi mubârek elleri ile mezâra koyunca, 

(İgfir li ümmî Fâtımate binti Esed ve vessi’aleyhâ medhaleha bi-hakkı Ne- 


iyyike vel Enbiyâ-illezîne min kablî inneke erhamürrâhimîn) buyurduğunu, Taberânî 

ve İbni Hibbân ve Hâkim ve Süyûtî bildirmekdedir. Eshâb-ı kirâmın büyüklerinden 

Osmân bin Huneyf bildiriyor ki, iyi olması için düâ istiyen bir a’mâya, abdest 

alıp, iki rek’at nemâz kılmasını, sonra (Allahümme innî es’elüke ve eteveccehü 

ileyke bi-Nebiyyike Muhammedin Nebiyyirrahme, yâ Muhammed innî eteveccehü 

bike ilâ Rabbî fî hâcetî-hâzihî, li tukdâ-li, Allahümme şeffi’hü fiyye) okumasını 

emr etmişdir. Bu düâ, (Merâkıl-felâh) ve bunun Tahtâvî hâşiyesi ve türkçe tercemesi 

olan (Ni’met-i islâm) kitâblarında, (Hâcet nemâzı) sonunda ve (Şifâ üs-sikâm) 

ve (Nûr-ül-islâm)da ve (Dürerüsseniyye)de de yazılıdır. Eshâb-ı kirâm “radıyallahü 

teâlâ anhüm ecma’în”, bu düâyı hep okurdu. Hâkimin bildirdiği sahîh hadîsde 

buyuruldu ki, Âdem “alâ Nebiyyinâ ve aleyhissalâtü vesselâm” Cennetden 

çıkarılınca, çok düâ etdi. Tevbesi kabûl olmadı. Nihâyet (Yâ Rabbî! Oğlum Muhammed 

hurmeti için, bu babaya merhamet et) deyince, düâsı kabûl oldu ve (Yâ 

Âdem! Muhammed aleyhisselâmın ismi ile, her ne isteseydin kabûl ederdim, Muhammed 

olmasaydı, seni yaratmazdım) buyuruldu. Bu hadîs-i kudsî, (Mevâhib) ve 

(Envâr)ın başında da yazılıdır. Böyle olduğunu, Âlûsînin (Gâliyye) kitâbı da, yüzdokuzuncu 

sahîfesinde uzun bildirmekdedir. Bu düâlarda bulunan (hak) kelimesi, 

hurmet, kıymet demekdir. Sevdiklerine verdiği kıymetli dereceler hâtırı için istemekdir. 

Çünki, hiçbir mahlûkun, hiçbir bakımdan, Allahü teâlâda hakkı yokdur. 

Süâl: O zemân, Muhammed “aleyhisselâm” dünyâda yokdu. Üçyüzonüçbin 

sene sonra dünyâyı teşrîf edecekdi. Âdem “aleyhisselâm”, Onu nereden bildi? 

Cevâb: Âdem “aleyhisselâm”, Cennetde iken, Cennetin her yerinde ve Arş üzerinde 

(Lâ ilâhe illallah Muhammedün Resûlullah) yazılı gördü. Onun, Allahü teâlânın 

en sevgili kulu olduğunu, bundan anlamışdı. Bunlar, oralarda islâm harfleri 

ile yazılı idi. Demek ki, o harfler, insan yapısı değildir. Dünyâ ve Âdem yokken, 

o harfler vardı. Bütün kitâblar ve sahîfeler, islâm harfleri ile gönderilmişdir. 

Bu düâlar gösteriyor ki, Allahü teâlânın sevdikleri ile tevessül etmek, ya’nî onları 

araya koyarak, onların hâtırı ve hurmeti ile Ondan istemek câizdir. 

İbni Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh”, beşinci cild, beşyüzyirmidördüncü sahîfede 

buyuruyor ki, (Resûlullahı vesîle kılarak Allahü teâlâya düâ etmek güzel 

olur. Önce ve sonra gelen âlimlerden hiçbiri buna karşı birşey demedi. Yalnız İbni 

Teymiyye bunu kabûl etmedi. Hiç kimsenin söylemediğini söyliyerek ortaya bir 

bid’at çıkarmış oldu. Böyle olduğunu, İmâm-ı Sübkî güzel açıklamakdadır). 

Ahmed bin Seyyid Zeynî Dahlân “rahmetullahi teâlâ aleyh”, Mekkenin müftîsi 

ve reîs-ül-ulemâsı ve Şâfi’î şeyh-ul-hutebâsı idi. Birçok eserleri olup, (Hülâsatül-kelâm 

fî beyân-i umerâ-il beled-il-harâm), (Firredd-i alel-vehhâbiyyet-i-etbâ-ı 

mezheb-i İbni Teymiyye) ve (Ed-Dürer-üs-seniyye) kitâblarında bunların içyüzlerini 

açıklamakda, yanlış yolda, sapık olduklarını âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîflerle 

göstermekdedir. (Hülâsat-ül-kelâm)da, şöyle demekdedir: 

Resûlullahı hayâtda iken de, vefâtından sonra da, vesîle ederek düâ etmek sahîhdir 

ve câizdir. Bunun gibi, Evliyâyı ve Sâlihleri vesîle ederek düâ etmek câiz olduğunu 

hadîs-i şerîfler göstermekdedir. [(Feth-ul-mecîd) kitâbının 167, 170, 191, 

208, 248, 353, 414, 416, 482, 486 ve 504. cü sahîfelerindeki yazılar müslimânlara iftirâdır.] 

Hazret-i Ömerin yağmur düâsına çıkarken hazret-i Abbâsı götürmesi, Resûlullahdan 

başkası ile de tevessül olunabileceğini göstermek için idi. [Yağmur düâsının 

nasıl yapılacağı (İslâm ahlâkı) kitâbımızda yazılıdır.] Ehl-i sünnet âlimleri 

buyuruyorlar ki: Te’sîri veren, yaratan, îcâd eden, fâide ve zarâr veren, yok eden 

ancak Allahü teâlâdır. Onun şerîki yokdur. Peygamberler ve bütün diriler ve 

ölüler, te’sîr, fâide ve zarâr yaratamazlar. Hiçbir şeye te’sîr yapamazlar. Yalnız, Allahü 

teâlânın sevgili kulları oldukları için, onlarla bereketleniriz. Onlar da, dirilerin 

te’sîr etdiğine, ölülerin te’sîr etmediğine inanıyorlar. (Feth-ul-mecîd) kitâbının 

70, 77, 98, 104, 239, 248, 323, 503 ve 504. cü sahîfelerinde, (Meyyitden ve gâ- 

– 450 –

ib olan diriden birşey istiyen müşrik olur. İnsandan kudreti yetişen şeyler istenir. 

Yalnız Allahın kudretinde olan şeyleri insandan istemek câiz değildir) diyor. 

Yetmişinci [70] sahîfesinde, (Diri, kendinden istenilen şey için düâ eder. Allah da 

kabûl edip, o şeyi yaratır. Ölüden ve gâib olandan istemek, kudreti içinde olmıyanı 

istemekdir. Bu ise, şirk olur) diyor. Yüzotuzaltıncı [136] sahîfesinde, (Sâlih kimselerin 

kabrleri ile teberrük etmek, Lât, Menât putlarına tapınmak gibi şirkdir) diyor. 

İkiyüzsekizinci [208] sahîfede, (İhtiyâcını ölüden istemek, ölüden istigâse 

etmek şirkdir. Ölüden kendisine şefâ’at etmesini istemek câhillikdir. O, Allahın 

izni olmadan kimseye şefâ’at edemez. Ondan istigâse etmek, şefâ’at etmesini istemek, 

şefâ’at etmesine izn verilmesi için sebeb yapılmamışdır. Şefâ’ate sebeb îmândır. 

İstigâse eden ise müşrikdir. İzn verilmesine mâni’ olmakdadır) diyor. Hâlbuki 

bu kitâb, kendi kendini yalanlamakdadır. Çünki, ikiyüzüncü [200] sahîfesinde, 

(Gökler Allahdan korkar, Allah göklerde his yaratır. Anlarlar, Kur’ânda, yerlerin 

ve göklerin tesbîh etdikleri bildirildi. Resûlullahın avucuna aldığı taş parçalarının 

tesbîh etdiklerini ve mesciddeki Hannâne denilen direğin inlediğini ve yemeğin 

tesbîh etdiğini Eshâb işitdiler) diyor. [Dağlarda, taşlarda, direkde his ve idrak 

olduğunu söyleyip de, Peygamberlerde ve Evliyâda his olmaz demeleri, şaşılacak 

şeydir. Dirilere tevessül olunur, ölülere tevessül olunmaz demekle kendileri müşrik 

oluyorlar. Çünki bu söz, diriler duyar ve te’sîr eder, ölüler duymaz ve te’sîr etmez 

demekdir. Allahdan başkasının te’sîr etdiğine inanmak olur. Böyle inananlara 

kendileri müşrik diyor. Hâlbuki, ölü de, diri de birer sebebdir. Te’sîr eden, yaratan 

yalnız Allahü teâlâdır.] (Âlûsî tefsîri)nde yazılı olan, İmâm-ı a’zamın, Resûlullahı 

vesîle yaparak düâ etmeği yasak etdiği doğru değildir. Çünki, İmâm-ı 

a’zamdan böyle bir haberi hiçbir âlim bildirmemişdir. Vesîle edileceğini bildirmişlerdir. 

Tevessül, teşeffü’, istigâse ve teveccüh, hep aynı şey demekdir. Hepsi câizdir. 

(Buhârî) hadîsinde, (Kıyâmet günü insanlar, önce Âdem aleyhisselâma istigâse 

edeceklerdir) buyuruldu. Eshâb-ı kirâmın büyüklerinden Bilâl bin Hâris “radıyallahü 

anh” Resûlullahın kabri yanına gelip, (Yâ Resûlallah! Ümmetin için yağmur 

düâsı yap) dedi. Yağmur yağdı. Putlar, bize şefâ’at edecekdir diyen kâfirler, 

putlara tapınıyorlardı. Şefâ’at istiyen mü’minler ise, Peygamberlere ve Evliyâya 

tapınmaz. (Feth-ul-mecîd) kitâbının ikiyüzdokuzuncu [209] sahîfesinde diyor ki, 

(Kur’ân-ı kerîmde, (Ancak Onun izn vermesi ile şefâ’at olunur) ve (Ancak râzı olunan 

kimselere şefâ’at olunur) buyuruldu. Şefâ’at istiyen kimse, kendine şefâ’at etmesi 

için Peygambere izn verileceğini nereden biliyor? Sonra râzı olunmuşlardan 

olduğunu nerden anlıyor da şefâ’at istiyor?). Bu sözleri, hem hadîs-i şerîflere uygun 

değildir. Hem de kendisini yalanlamakdadır. Çünki, aynı kitâbın ikiyüzsekizinci 

sahîfesinde, (Şefâ’at olunmağa sebeb îmândır) demekdedir. Ezândan sonra 

okunması emr olunan düâda, Allahü teâlânın, Peygamber efendimize “sallallahü 

aleyhi ve sellem” fazîle ve vesîle derecelerini va’d etdiği bildirilmekdedir. Bu 

düâyı okuyanlara ve salevât getirenlere ve kabrini ziyâret edenlere şefâ’at edeceğini 

bildirdi. Bunlar gibi, dahâ nice hadîs-i şerîfler, dilediğine şefâ’at etmek için kendisine 

izn verilmiş olduğunu göstermekdedir. (Büyük günâhı olanlara şefâ’at edeceğim) 

hadîs-i şerîfi, îmânı olan herkese şefâ’at etmesine izn verileceğini bildiriyor. 

(Şevâhid-ül-hak) yüzotuzuncu [130] sahîfesindeki kırk hadîsden onüçüncüsünde, 

(Kıyâmet günü şefâ’at edeceğim. Yâ Rabbî! Kalbinde hardal zerresi kadar îmân 

olanları Cennete koy diyeceğim. Bunlar Cennete girecekler. Sonra, kalbinde az birşey 

olanlara, Cennete giriniz diyeceğim) buyuruldu. Bu hadîs-i şerîfi (Buhârî) bildiriyor. 

(İstigâse) tevessül demekdir. Ya’nî vesîle etmek, yardımını, düâsını istemek 

demekdir. Ondan şefâ’at istemek, Onu vesîle ederek, Allahü teâlâdan son nefesde 

îmânla gitmeği düâ etmek demekdir. (Feth-ul-mecîd) kitâbının birçok yerinde, 

meselâ üçyüzyirmiüçüncü [323] sahîfesinde, (Gâib kimseden ve ölülerden istigâse 

etmek, fâide istemek şirkdir. Allah, müşriklerle harb etmeği emr ediyor) diyor. 

Hâlbuki, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, (Yâ Muhammed, seni ve- 

– 451 –

sîle ederek Rabbine teveccüh ediyorum) derdi. Vefâtından sonra, Eshâb-ı kirâm 

“radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în” bu düâyı okurlardı. Taberânînin bildirdiği 

hadîs-i şerîfde, (Çölde yalnız kalan kimse, birşey gayb ederse, ey Allahın kulları, 

bana yardım ediniz desin! Çünki, Allahü teâlânın, sizin göremediğiniz kulları 

vardır) buyuruldu. İbni Hacer-i Mekkî, (Îzâh-ul-menâsik) hâşiyesinde, bu düâ çok 

tecribe edilmişdir buyurdu. Ebû Dâvüdün ve başkalarının bildirdikleri hadîs-i 

şerîfde, Resûlullah, seferde iken akşam olunca, (Ey Rabbimin yeri! Senin şerrinden 

Allaha sığınırım) buyurdu. 

İhvân-ül-müslimîn denilen mezhebsizlerin reîslerinden Seyyid Kutb da, Zümer 

sûresinin üçüncü âyetini tefsîr ederken, (Tevhîd ve ihlâs sâhibi, Allahdan başka 

kimseden birşey istemez. Hiçbir mahlûka i’timâd etmez. İnsanlar, islâmiyyetin bildirdiği 

tevhîdden ayrıldı. Bugün bütün memleketlerde Evliyâya ibâdet ediliyor. İslâmiyyetden 

evvelki arabların meleklere, heykellere tapındıkları gibi, onlardan şefâ’at 

istiyorlar. Allahın bildirdiği tevhîdde, ihlâsda, Allah ile kul arasında vâsıta 

ve şefâ’at etmek yokdur) diyor. Bu yazıları ile vehhâbî olduğunu i’lân ediyor. 

[Allahü teâlâya mahsûs olan sıfatlara, (Sıfât-i zâtiyye)ye ve (Sıfât-i sübûtiyye)ye 

(Ülûhiyyet sıfatları) denir. Bir mahlûka ibâdet etmek, taş, ağaç, güneş, yıldız, 

inek, insan, heykel, resm gibi bir mahlûkda, (Ülûhiyyet sıfatı) bulunduğuna inanarak, 

ona itâ’at etmek, yalvarmak demekdir. Böyle inanmağa (Şirk) ve inanan kimseye 

(Müşrik) denir. Bu şeylere (Şerîk), (Ma’bûd), (Put) denir. Şimdi hıristiyânların 

çoğu, Budistler, Berehmenler ve mecûsîler müşrîkdir. Müslimânlar hiçbir Velîde 

ülûhiyyet sıfatı bulunduğuna inanmaz. Peygamberlerin, Velîlerin, Allahın 

sevgili kulları olduklarını bilirler. Ziyâret edenleri, düâ istiyenleri, Allahü teâlânın, 

kendilerine haber verdiğine inanırlar. Şefâ’at etmeleri için, bunlara yalvarırlar.] 

3 — Mezârlar üzerine türbe yapmak ve türbelerde nemâz kılmak ve orada hizmet 

ve ibâdet edenlere kandil yakmak ve ölülerin rûhlarına sadaka adamak, câiz 

değil imiş!... Haremeyn ehâlîsi şimdiye kadar kubbelere, dıvarlara tapınıyor imiş. 

(Ehl-i sünnet) olan ve (Şî’î) olan müslimânlar bunun için müşrik oluyormuş. Bunları 

öldürmek, mallarını yağma etmek halâl imiş. Kesdikleri leş olurmuş. 

Türbelerde nemâz kılmanın câiz olduğu, (Kıyâmet ve âhıret) kitâbımızın üçüncü 

kısmı olan (Müslimâna nasîhat)ın ondördüncü maddesinde uzun yazılıdır. 

Türbe, oda demekdir. Türbe yasak olsaydı, Eshâb-ı kirâm “radıyallahü teâlâ anhüm 

ecma’în”, Resûlullah efendimizi ve hazret-i Ebû Bekri ve hazret-i Ömeri oda 

içine defn etmezlerdi. Türbe, ölüye tapınmak için yapılmaz. Ona sevgi ve saygı göstermek 

ve okumağa, düâ etmeğe gelenleri yağmurdan, güneşden korumak için yapılmakdadır. 

(Mecma’ul-enhür), ikinci cildin beşyüzelliikinci sahîfesinde diyor ki, 

(Muhammed bin Hanefiyye, Abdüllah bin Abbâsı defn edince, kabri üzerine çadır 

kurdu. Ziyâretciler, üç gün bu çadırda okudular). Eshâb-ı kirâmın yolunda olan, 

türbe yıkmaz, türbe yapar. 

(Keşf-ün-nûr)da diyor ki, (Âlimlerin, Velîlerin kabrleri üzerine türbe yapmak, 

onları câhillerin hakâretlerinden korumak içindir. (Câmi’ul-fetâvâ)da ve (Tenvîr)de, 

kabr üzerine kubbe yapmak mekrûh değildir diyor. Câhillerin Evliyâyı yaratıcı 

sanmalarından korkduğumuz için, türbeleri yıkıyoruz sözü küfrdür. Fir’avn da 

böyle söylemişdi. Fesâd çıkarıyor diyerek, Mûsâ aleyhisselâmı öldürmeğe kalkmışdı. 

Allahü teâlâ Evliyâsını seviyor. Onların istediklerini yaratıyor. Onlar ise, Allahü 

teâlâya ve Evliyâ ve bütün müslimânlara sû’i zan ediyorlar. Müslimânlara sû’i 

zan etmek harâmdır. Velî, diri iken de, ölü iken de birşey yaratmaz. Allahü teâlânın 

yaratmasına sebeb olur. Evliyânın rûhları, kabrdeki bedenleri ile alâkalıdır. (Künûz)da 

yazılı, Deylemînin bildirdiği hadîs-i şerîfde, (Öldükden sonra da, hayâtda olduğum 

gibi bilirim), anlarım buyuruldu). Diri veyâ ölü olan bir Velîden feyz almak, 

fâidelenmek için, onu sevmek ve hurmet etmek lâzımdır. Câhil halk, ölüyü toprak 

altında, hareketsiz görünce, onu kendinden aşağı sanır. Türbeyi, Sandukayı da her- 

– 452 –

kesin saygı ile ziyâret etdiğini görünce, o da saygılı olur. Ya’nî türbe ölü için değil, 

dirilerin, saygılı olup, Velîden istifâde edebilmeleri için yapılmakdadır. Ehl-i sünnet 

âlimleri buyuruyor ki, kabr üzerine, süs için, övünmek için türbe yapmak harâmdır. 

Unutulmamak için olursa mekrûhdur. Meyyiti hırsızdan, hayvandan korumak 

için ise, mekrûh olmaz. Önceden yapılmış türbeye defn etmek câizdir. Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem” oğlu İbrâhîmin kabrini bir karış yüksek yapdı ve sıvatdı. 

Bir gün İbrâhîmin kabri yanından geçerken, bir yerini açılmış görünce, burasını 

kapatdığı (Hülâsa)da yazılıdır. İslâm âlimlerinin hiçbiri, türbeleri puta benzetmemiş, 

en aşırı yazanı, harâm olacağını bildirmişdir. Türbe ziyâret ederek, Evliyâya tevessül 

eden müslimânlara, hiçbir âlim sû’i zan etmemiş, kötülememişdir. (Feth-ulmecîd) 

kitâbının ikiyüzkırkikinci sahîfesinde, (İbni Hacer-i Mekkî, (Zevâcir) kitâbında, 

kabrler üzerine kubbeler yapmak büyük günâhdır. Müslimân meliklerinin, 

vâlîlerinin, bu kubbeleri yıkmaları vâcibdir. Önce imâm-ı Şâfi’înin kubbesini yıkmalıdır 

diyor) yazmakdadır. Hâlbuki, İbni Hacer-i Mekkî “rahmetullahi aleyh” (Zevâcir) 

kitâbında, (Kabrler üzerine kubbe yapmak büyük günâhdır) demiyor. (Umûmî, 

ya’nî herkesin gömüldüğü ve vakf kabristânlardaki türbeleri yıkmalıdır. Çünki, 

yer kaplıyarak, müslimânların gömülmelerine mâni’ olurlar) buyuruyor. Yoksa, türbe 

yapmağa, türbe ziyâretine harâmdır, küfrdür demiyor. Âyet-i kerîmelerin ve hadîs-i 

şerîflerin ma’nâlarını değişdirmekden hayâ etmiyenlerin, Ehl-i sünnet âlimlerinin 

“rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” kitâblarındaki bilgileri de, değişdirerek, 

yazarak müslimânları aldatmağa kalkışdıklarının açık bir vesîkası da, İbni Hacer-i 

Mekkî hazretlerine yapdıkları bu iftirâdır. 

İbni Hacer-i Mekkî “rahmetullahi aleyh” hazretleri (Fetâvâ-i fıkhiyye)nin yüzyirmibeşinci 

sahîfesinde buyuruyor ki, (Peygamberlerin türbelerinde nemâz kılmak 

sahîhdir. Mekrûh dahî değildir. Peygamberler, mezârlarında diridirler. Fekat, 

onların hayâtları, her bakımdan bizim hayâtımız gibi değildir. Yimeleri, içmeleri, 

ibâdet yapmaları lâzım değildir. Meleklerin hayâtına benzer. Lezzet almak için ibâdet 

yaparlar. Çünki, kabr hayâtında cenâb-ı Hakkı müşâhedeleri, dünyâdakinden 

dahâ mükemmeldir). 

Sudândaki islâm âlimlerinden Tâhir Muhammed Süleymân Mâlikî (Zahîretül-fıkhil-kübrâ) 

kitâbında diyor ki, (Şeyh Advî, kabrler üzerine türbe yapmak, dört 

şart ile câiz olur dedi. Kabr yeri, meyyitin mülkü olmalıdır. Türbede fesâd, bid’at 

yapılmamalıdır. Türbeler, zevk ve tefâhur vâsıtası olmamalıdır. Kabrdeki Velîye 

alâmet niyyeti ile yapılmalıdır. İbni Teymiyyenin sapık sözlerinin kıymeti yokdur.). 

Ehl-i sünnet âlimleri, Vehhâbîleri red için, çok kitâb yazdı. Bunlardan kırk adedinin 

ismleri aşağıdadır: 

1 — Medîne-i münevverenin Şâfi’î ulemâsından Muhammed ibni Süleymânın 

“rahmetullahi aleyh” çok kıymetli (Fetvâ) kitâbıdır. 

2 — Mekke-i mükerreme Reîs-ül-ulemâsı Ahmed Zeynî Dahlân-ı Şâfi’înin 

(Eddürerüsseniyye) kitâbı, İstanbulda Belediyye kütübhânesinde, [1079] numarada 

mevcûddur. İstanbulda, ofset yolu ile tekrâr basdırılmışdır. 

3 — Mustafâ Kırîmînin “rahmetullahi aleyh” (Risâlet-üs-sünniyyîn firreddi 

alel-mübtedi’în) kitâbı, Belediyye kütübhânesinde, [992] numarada mevcûddur. 

4 — (Müncid) kitâbında, (Hâlidî) kelimesinde yazılı olan Dâvüd bin Süleymân 

Bağdâdînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Minhat-ül-vehbiyye) kitâbı, Belediyye kütübhânesinde, 

[292] numarada mevcûddur. İstanbulda tekrâr basdırılmışdır. 

5 — Muhammed Ebû Zühre, (Târîh-ul-mezâhib-il-islâmiyye)de, vehhâbîleri ve 

bunların bid’at ehli olduklarını uzun bildirmekdedir. 

6 — Allâme İbni Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Dürr-ül-muhtâr) hâşiyesinde, 

üçüncü cild, üçyüzdokuzuncu sahîfede buyuruyor ki: (Zemânımızdaki mezhebsizler 

kendilerine müslimân deyip, kendi i’tikâdlarına inanmıyanlara müşrik, 

– 453 –

ya’nî kâfir diyor. Bunun için, Ehl-i sünneti ve âlimlerini öldürmek sevâbdır diyorlar. 

1233 [m. 1818] de, Ehl-i sünnet bunlara zafer bulup, kahr ve perîşân oldular). Yukarıdaki 

yazının foto-kopisi, (Kitâb-ül-eymân) kitâbı ile İstanbulda neşr olunmuşdur. 

7 — Zebid müftîsi, Seyyid Abdürrahmân “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki: 

Ehl-i sünnetden ayrılanları red ve bozuk olduklarını bildirmek için, şu hadîs-i şerîfi 

okumak yetişir. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki, 

(Arabistânın şark tarafından bir kimseler çıkar. Kur’ân-ı kerîmi okurlar. Fekat, 

Kur’ân-ı kerîm, bunların buğazlarından aşağıya gitmez. Ok yaydan çıkar gibi islâmiyyetden 

çıkarlar. Yüzleri de hep traşlıdır). Çoğunun en mühim vazîfelerinden 

biri, başı traş etmekdir. Yanaklarını traş edip, yalnız çeneleri üzerinde sivri sakal 

bırakırlar. Bu hadîs-i şerîf, doğru yoldan çıkdıklarını göstermekdedir. 

8 — Zâhid-ül-Kevserînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Esseyf-üs-sakîl) kitâbında 

ve (Makâlât)ında, İbni Teymiyyenin ve İbni Kayyımın fikrleri îzâh ve red 

edilmekdedir. 

9 — Doksanaltıncı şeyh-ul-islâm seyyid Muhammed Atâullah efendinin “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” (Vehhâbîlere reddiyye) kitâbı meşhûrdur. 

10 — (Müslimâna nasîhat) kitâbı türkcedir. (Feth-ul-mecîd) kitâbından parçalar 

alınarak, herbirine, islâm âlimlerinin kitâblarından cevâblar verilmişdir. İlk baskısı, 

[m. 1970] de İstanbulda yapılmışdır. İngilizce tercemesi de basdırılmışdır. 

11 — Yûsüf-i Nebhânînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Şevâhid-ül-hak) kitâbı, İbni 

Teymiyyeyi kuvvetli vesîkalarla çürütmekdedir. Bu kitâbdaki kıymetli yazılardan 

bir kısmı [m. 1972] de basılan (Eshâb-ı kirâm) kitâbının sonunda, (Yûsüf-i Nebhânî) 

maddesinde yazılmışdır. 

12 — Yûsüf-i Nebhânînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Es-sihâm-üs-sâibe) kitâbı 

da, mezhebsizleri, âyet-i kerîmelerle isbât ederek red etmekdedir. 

13 — Ahmed Dahlân (Hulâsat-ül-kelâm) ve (El-fütûhât-ül-islâmiyye) kitâblarında, 

mezhebsizlerin iftirâlarına vesîkalarla cevâb vermişdir. Birinci kitâbın ikinci 

kısmı Hakîkat Kitâbevi tarafından ofset yolu ile basdırılmışdır. 

14 — İmâm-ı Sübkî “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Şifâ-üs-sikâm) kitâbında, Resûlullahı 

ve Evliyâyı ziyâretin ve rûhlarından istigâse etmenin câiz olduğunu isbât 

etmekdedir. Mısrda Bulak Matba’asında, 1318 [m. 1900] de basılmışdır. İstanbulda, 

ofset yolu ile çeşidli baskıları yapılmışdır. 

15 — Abdülvehhâb oğlu Mehmedin kardeşi şeyh Süleymân, Ehl-i sünnet âlimlerinden 

idi. Kardeşi Mehmedin yeni bir çığır açdığını anlayınca, onun kitâblarına 

reddiyyeler yazdı. Bunlardan (Savâik-ul ilâhiyye fir-redd-i alel-vehhâbiyye) kitâbı 

1306 da basılmış ve 1395 [m. 1975] de İstanbulda ofset ile tekrâr basdırılmışdır. 

16 — Haleb kâdîsı, Şâfi’î âlimlerinden Muhammed bin Alî Zemlikânî “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” (Dürret-ül-madıyye firreddi-alâ-ibni Teymiyye) kitâbında, 

Peygamberlerin kabrlerinden istigâse etmenin câiz olduğunu isbât etmekdedir. 

17 — Rumeli Kâdî-askeri Ehî-zâde Abdülhalîm bin Muhammed “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” (Riyâdüssâdâd fî-isbât-il-kerâmât lil-Evliyâ-i hâlel-hayât ve ba’delmemât) 

kitâbında, Evliyânın öldükden sonra da kerâmet sâhibi olduklarını isbât 

etmekdedir. Kendisi, binonüç 1013 [m. 1590] senesinde vefât etmişdir. 

18 — Hasen Cân Fârûkînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” (El-akâidüssahîha fî terdîd-il-vehhâbiyye) 

kitâbı, arabî olarak, Hindistândaki vehhâbîlerin islâmiyyeti içerden 

yıkdıklarını isbât etmekdedir. İstanbulda Hakîkat Kitâbevi tarafından m. 1994 

de ofset baskısı yapılmışdır. 

19 — Büyük âlim ve Veliyyi kâmil seyyid Abdülhakîm efendi “rahmetullahi teâlâ 

aleyh, (Keşkül) kitâbındaki yazısını şöyle bitirmekdedir: Keşf ve şühûd sâhibi 

olan milyonlarca âşık, Fahr-i âlemi “sallallahü aleyhi ve sellem” ziyâret ederek, 

Allahü teâlânın sonsuz ni’metlerine kavuşmuşlardır. İmâm-ül-eimme ve sirâc- 

– 454 –

ül-ümme Ebû Hanîfe Nu’mân bin Sâbit hazretleri ziyâret ederken, (Ey Seyyidler 

seyyidi! Senin için geldim. Benden râzı olmanı ricâ ediyorum. Sana sığınarak korunuyorum!) 

diyerek başladığı kasîdesi meşhûrdur. 

20 — (Sebîl-ün-necât) kitâbı arabî olarak Hindistândaki vehhâbîlerin bozuk ve 

sapık inanışlarını bildirmekde, bunlara vesîkalarla cevâb vermekdedir. İlk olarak 

1394 [m. 1974] de Hindistânda basılmış, İstanbulda ofset yolu ile neşr olunmuşdur. 

21 — (El-mesâil-ül-müntehabe) kitâbı arabî olup, Hindistândaki vehhâbîlerin 

gençler arasına yaymağa çalışdıkları inanışları yazmakda, bunları vesîkalarla çürütmekdedir. 

İlk olarak 1391 [m. 1971] senesinde Pâkistânda basılmış, sonra İstanbulda 

(Hakîkat Kitâbevi) tarafından ofset yolu ile neşr olunmuşdur. 

22 — (El-habl-ül-metîn) arabî olup, dört mezhebden birini taklîd etmek lâzım 

olduğunu ve kerâmeti ve Evliyânın “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” rûhlarından 

istifâde etmeği bildirmekdedir. İlk olarak Pâkistânda basılmış, İstanbulda 

ofset baskısı yapılmışdır. 

23 — (Fetâvâ-yül-haremeyn) kitâbını Hindistânın büyük âlimlerinden Ahmed Rızâ 

hân Berîlevî “rahmetullahi teâlâ aleyh” yazmışdır. Hindistândaki vehhâbîlere ve 

bütün mezhebsizlere vesîkalarla cevâb vermekdedir. Hindistânda Lüknov şehrinde 

bulunan (Nudvet-ül’ulemâ) ismindeki teşkilâtın da islâmiyyete zararlı bir kuruluş olduğunu 

uzun yazmakdadır. Kitâb arabî olup, 1317 [m. 1898] senesinde yazılmış, sonra 

Pâkistânda basılmış, İstanbulda 1397 [m. 1977] de ofset baskısı yapılmışdır. 

24 — (El-medâric-üs-seniyye firreddi alel-vehhâbiyye-yi Hindiyye) kitâbı, arabî 

ve urdu dilleri ile Karaşide yazılmışdır. Hindistândaki vehhâbîlere cevâb vermekdedir. 

İstanbulda Hakîkat Kitâbevi tarafından m. 1994 de basdırılmışdır. 

25 — (Tarîk-un-necât) kitâbını Muhammed Hasen Cân Fârûkî yazmış, m. 1931 

de Sind Haydarâbâd şehrinde basılmış, İstanbulda Hakîkat Kitâbevi tarafından 

m. 1994 de ofset baskısı yapılmışdır. Arabî ve urdu dillerindedir. 

26 — Mekke-i mükerreme âlimlerinden Sun’ullah-i Halebî “rahmetullahi teâlâ 

aleyh”, (Seyfullah alâ men kezzebe alâ Evliyâillah) kitâbında, Evliyânın “kaddesallahü 

teâlâ esrârehümül’azîz” öldükden sonra da kerâmetlere mazhar olduklarını 

isbât etmekdedir. Bu kitâbını, hicretin binyüzonyedi [1117] senesinde yazmışdır. 

Kerâmetin ve tevessülün câiz olduğu (Fetâvâyı Hayriyye)de Kerâhet kısmında 


27 — Şâh Ahmed Sa’îd-i Dehlevî hazretleri (Tahkîk-ul-hakkıl-mübîn) kitâbında, 

Hindistândaki vehhâbîlerin kırk bozuk sözüne vesîkalarla cevâb vermekdedir. 

Kırkıncı cevâbında buyuruyor ki, Abdül’Azîz-i Dehlevî, Fâtiha tefsîrinde: 

(Birisinden yardım istenirken, yalnız ona güvenilirse, onun, Allahü teâlânın yardımına 

mazhar olduğu düşünülmezse, harâmdır. Eğer yalnız, Allahü teâlâya güvenilip, 

o kulun Allahın yardımına mazhar olduğu, Allahü teâlânın herşeyi sebeb 

ile yaratdığı, o kulun da bir sebeb olduğu düşünülürse, câiz olur. Peygamberler ve 

Evliyâ da, böyle düşünerek başkasından yardım istemişlerdir. Böyle düşünerek birisinden 

yardım istemek, Allahü teâlâdan istemek olur) diyor. (Abese) sûresinin 

tefsîrinde, (Ölüyü yakmak, rûhu yersiz bırakmak olur. Ölüyü toprağa gömmek ise, 

rûh için bir yer belli etmek olur. Bunun içindir ki, gömülmüş olan Velîlerden ve başka 

Sâlihlerden fâidelenilmekdedir. Ölülere yardım etmek de mümkin olmakdadır. 

Yakılan ölüler için bunlar düşünülemez) diyor. Abdülhak-ı Dehlevî hazretleri de 

(Mişkât) tercemesinde buyuruyor ki, (Peygamberler ve Evliyâ öldükden sonra, bunlardan 

yardım istemeğe, meşâyıh-ı ızâm ve fıkh âlimlerinin çoğu câizdir dedi. 

Keşf ve kemâl sâhibleri, bunun doğru olduğunu bildirdi. Bunlardan çoğu rûhlardan 

feyz alarak yükseldiler. Böyle yükselenlere (Üveysî) dediler. İmâm-ı Şâfi’î buyuruyor 

ki, imâm-ı Mûsâ Kâzımın kabri, düâmın kabûl olması için bana tiryâk gibidir. 

Bunu çok tecribe etdim. İmâm-ı Gazâlî buyurdu ki, diri iken tevessül olunan, 

– 455 –

feyz alınan kimseye, öldükden sonra da tevessül olunarak feyz alınır. Meşâyıh-ı kirâmın 

büyüklerinden biri diyor ki, diri iken tesarruf yapdıkları gibi, öldükden sonra 

da tesarruf, yardım yapan dört büyük Velî gördüm. Bunlardan ikisi, Ma’rûf-i Kerhî 

ve Abdülkâdir-i Geylânî hazretleridir. Batı âlimlerinin ve Evliyânın büyüklerinden 

olan Ahmed bin Zerrûk diyor ki, Ebül’Abbâs-ı Hadremî hazretleri bana sordu 

ki, diri olan Velî mi, yoksa ölü olan mı dahâ çok yardım eder? Herkes, diri olan 

diyor. Ben ise, ölü olan dahâ çok yardım eder diyorum dedim. Doğru söyliyorsun. 

Çünki, diri iken, kullar arasındadır. Öldükden sonra ise, Hakkın huzûrundadır buyurdu. 

Ahmed bin Ukbe Ebül’Abbâs Hadremî, Evliyânın büyüklerindendir. (Câmi’u 

kerâmât-il-Evliyâ)da Demirdaş isminde hâl tercemesi yazılıdır. İnsan ölürken 

rûhunun ölmediğini âyet-i kerîmeler ve hadîs-i şerîfler açıkca bildiriyor. Rûhun 

şu’ûr sâhibi olduğu, ziyâret edenleri ve onların yapdıklarını anladıkları da bildiriliyor. 

Kâmillerin, Velîlerin “kaddesallahü teâlâ esrârehümül’azîz” rûhları, diri 

iken olduğu gibi, öldükden sonra da, yüksek mertebededirler. Allahü teâlâya 

ma’nevî olarak yakındırlar. Evliyâda, dünyâda da, öldükden sonra da kerâmet vardır. 

Kerâmet sâhibi olan, rûhlardır. Rûh ise, insanın ölmesi ile ölmez. Kerâmeti yapan, 

yaratan, yalnız Allahü teâlâdır. Herşey Onun kudreti ile olmakdadır. Her insan, 

Allahü teâlânın kudreti karşısında, diri iken de, ölü iken de hiçdir. Bunun için, 

Allahü teâlânın, dostlarından biri vâsıtası ile, bir kuluna ihsânda bulunması şaşılacak 

birşey değildir. Diri olanlar vâsıtası ile çok şey yaratıp verdiğini, herkes, her 

zemân görmekdedir. İnsan diri iken de, ölü iken de birşey yaratamaz. Ancak Allahü 

teâlânın yaratmasına vâsıta, sebeb olmakdadır). 

Mevlâna Abdülhakîm-i Siyalkûtî hazretleri, (Zâd-ül-lebîb) kitâbında, Abdülhak-ı 

Dehlevînin (Eşi’at-ül-leme’ât)ından alarak buyuruyor ki: (Çok kimse, kabr ehlinden 

istifâde edildiğine inanmıyor. Kabr ziyâreti, ölülere okumak, onlara düâ etmek 

için yapılır diyorlar. Tesavvuf büyükleri ve fıkh âlimlerinden çoğu ise, kabrdekilerden 

yardım görüldüğünü bildirdiler. Keşf sâhibi olan Evliyâ da, bunu sözbirliği 

ile bildirdiler. Hattâ, bunlardan çoğu, rûhlardan feyz alarak olgunlaşdıklarını 

haber vermişlerdir. Bunlara (Üveysî) demişlerdir). Siyalkûtî hazretleri, bundan 

sonra buyuruyor ki: (Ölü yardım yapamaz diyenlerin, ne demek istediklerini anlıyamıyorum. 

Düâ eden, Allahü teâlâdan istemekdedir. Düâsının kabûl olması için, 

Allahü teâlânın sevdiği bir kulunu vâsıta yapmakdadır. Yâ Rabbî! Kendisine bol bol 

ihsânda bulunduğun bu sevgili kulunun hâtırı ve hürmeti için bana da ver demekdedir. 

Yâhud, Allahü teâlânın çok sevdiğine inandığı bir kuluna seslenerek, (Ey Allahın 

Velîsi, bana şefâ’at et! Benim için düâ et! Allahü teâlânın dileğimi ihsân etmesi 

için vâsıta ol!) demekdedir. Dileği veren ve kendisinden istenilen, yalnız Allahü 

teâlâdır. Velî, yalnız vesîledir, sebebdir. O da fânîdir. Yok olacakdır. Hiçbirşey yapamaz. 

Tesarrufa, gücü, kuvveti yokdur. Böyle söylemek, böyle inanmak şirk olsaydı, 

Allahdan başkasına güvenmek olsaydı, diriden de düâ istemek, birşey istemek yasak 

olurdu. Diriden düâ istemek, birşey istemek, dînimizde yasak edilmemişdir. 

Hattâ müstehab olduğu bildirilmişdir. Her zemân yapılmışdır. Buna inanmıyanlar, 

öldükden sonra kerâmet kalmaz diyorlarsa, bu sözlerini isbât etmeleri lâzımdır. 

Evet, Evliyânın bir kısmı öldükden sonra, âlem-i kudse yükseltilir. Huzûr-i ilâhîde 

herşeyi unuturlar. Dünyâdan ve dünyâda olanlardan haberleri olmaz. Düâları duymazlar. 

Birşeye vâsıta, sebeb olmazlar. Dünyâda olan, diri olan Evliyâ arasında da 

böyle meczûblar bulunur. Bir kimse, kerâmete hiç inanmıyor ise, hiç ehemmiyyeti 

yokdur. Sözlerini isbât edemez. Kur’ân-ı kerîm, hadîs-i şerîfler ve asrlarca görülen, 

bilinen olaylar, onu haksız çıkarmakdadır. Bir câhil, bir ahmak, dileğini Allahü teâlânın 

kudretinden beklemeyip, Velî yaratır, yapar derse, bu düşünce ile ondan isterse, 

bunu elbet yasak etmeli, cezâ da yapmalıdır. Bunu ileri sürerek, islâm âlimlerine, 

âriflere dil uzatılamaz. Çünki Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, kabr 

ziyâret ederken, mevtâya selâm verirdi. Mevtâdan birşey istemeği yasak etmedi. Ziyâret 

edenin ve ziyâret olunanın hâllerine göre, kimine düâ edilir, kiminden yardım 

– 456 –

istenir. Peygamberlerin “salevâtullahi teâlâ aleyhim ecma’în” kabrde diri olduklarını 

her müslimân biliyor. Buna karşı kimse birşey diyemiyor. Fekat, Evliyânın 

kabrde yardım yapacaklarına, onlardan yardım istenmesine inanmıyanları işitiyoruz). 

Abdülhak-ı Dehlevî, (Cezb-ül-kulûb) kitâbında buyuruyor ki: (İbni Ebî Şeybe 

haber verdi: Hazret-i Ömer zemânında Medînede kaht oldu. Bir kimse, Kabr-i Nebevîye 

gelip, yâ Resûlallah! Ümmetin için yağmur düâsı yap! Helâk olacağız dedi. 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” rü’yâsında görünüp, Ömere git! Yağmur 

geleceğini müjdele buyurdu. İbni Cevzî diyor ki, Medînede kaht oldu. Hazret-i 

Âişeye gelip, yalvardılar. Resûlullahın türbesinin tavanını deliniz buyurdu. 

Öyle yapdılar. Çok yağmur yağdı. Kabr-i şerîf ıslandı). Bu iki haber, Eshâb-ı kirâm 

zemânında kabrden yardım istenildiğini gösteriyor. Hattâ, müctehid olan 

hazret-i Âişe “radıyallahü anhâ” kabrden yardım istenilmesini emr buyurmuşdur. 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” de, kabrinden yardım istiyene yağmur yağacağını 

müjdelemişdir. Bunun için, Resûlullahın kabrinden yardım istemeğe 

inanmamak, Eshâb-ı kirâmın icmâ’ını inkâr etmek olur. (Hısn-ül-hasîn)de bildirildiği 

gibi, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, (Hayvanı kaçan kimse: Ey Allahın 

kulları! Bana yardım ediniz! Allahü teâlâ da, size merhamet eylesin desin!) 

buyurdu. Bir hadîs-i şerîfde, (Korkulu olan yerde, üç kerre: Ey Allahın kulları! 

Bana yardım ediniz demeli) buyuruldu. Bu düâ çok tecribe edilmişdir. Bir hadîs-i 

şerîfde, (Birşeyden zarâr gören, abdest alıp iki rek’at nemâz kılsın! Sonra; Yâ 

Rabbî! Senden istiyorum. Senin âlemlere rahmet olan Peygamberin Muhammed 

aleyhisselâmı vesîle kılarak sana yalvarıyorum. Yâ Muhammed! Dileğimi kabûl etmesi 

için Rabbime seni vesîle ediyorum. Yâ Rabbî! Onu bana şefâ’atcı et desin) 

buyuruldu. Her müslimân nemâz kılarken, (Esselâmü aleyke eyyühen-Nebiyyü!) 

diyerek Resûlullaha seslenmekdedir. İnanmıyanlara cevâb olarak yalnız bu yetişir. 

Hem de, (Râbıta) yapmanın câiz olduğunu isbât etmekdedir. Evliyâya “kaddesallahü 

teâlâ esrârehümül’azîz” râbıta yapmak, iyi göremiyen yaşlı kimsenin gözlük 

kullanmasına benzer. (Vesîle arayınız!) âyet-i kerîmesi, Allahü teâlâdan feyz 

alabilmek için büyük âlim aramak lâzım olduğunu göstermekdedir. 

(Tavâli’ul-envâr) kitâbında diyor ki, (Resûlullahı “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” 

ziyâret ederken, dünyâ düşüncelerini kalbinden çıkarmalı. Yalnız Resûlullahdan 

yardım beklemeli. Dünyâ düşünceleri yardım gelmesine mâni’ olur. Kabrde 

diri olduğunu, ziyâret edenleri tanıdığını, dilenilenleri vermeğe Allahü teâlâdan 

izn verilmiş olduğunu, Allahü teâlâya ancak Onun vâsıtası ile kavuşulacağını 

düşünmelidir). 

İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe, (Müsned) kitâbında, Abdüllah ibni Ömerden haber 

veriyor ki, (Kabr-i se’âdeti ziyâret eden, kıble tarafından yaklaşır. Kıbleye arkasını 

döner. Yüzünü kabre döner. Sonra, (Esselâmü aleyke eyyühen-Nebiyyü ve rahmetullahi 

ve berekâtüh) der). Ayakda ziyâret etmenin, oturarak ziyâretden efdal 

olduğunu, İbni Hacer-i Mekkî bildiriyor. Hanefî fıkh âlimlerinden, Rüknüddîn Ebû 

Bekr Muhammed Kirmânî buyuruyor ki, (Ziyâret ederken, nemâzda olduğu gibi, 

sağ el sol elin üstüne konur). Şebekeden dört zrâ’ [iki metre] kadar uzakda durmak 

müstehabdır. (Tahkîk-ul-hakkıl mübîn) kitâbından terceme temâm oldu. 

Şemsüddîn Muhammed Kirmânî başka olup, 786 [m. 1384] de vefât etmişdir. 

28 — (Feth-ul-mecîd) kitâbının, 66, 107 ve 386. cı sahîfelerinde, her zemân ictihâd 

yapılmalıdır diyor. 387 ve 390. cı sahîfelerinde, mezheb taklîd edenlerin, mezheblerinin 

delîllerini bilmeleri lâzımdır. Bilmezlerse, müşrik olurlar diyor. 432. ci 

sahîfesinde, câhiller ictihâd yapamaz diyerek, kendi kendini yalanlıyor. 78, 167, 183, 

503 ve 504. cü sahîfelerinde, meyyitden şefâ’at istiyen müşrik olur diyor. Ölüden 

kerâmet olarak fâide beklemek şirkdir diyor. 115, 140, 173, 179 ve 220. ci sahîfelerinde, 

müslimânlar Evliyâya tapınıyorlar diyor. 133, 134, 136, 139, 140, 484 ve 485. 

ci sahîfelerinde, kabrden bereket, fâide beklemek şirkdir diyor. 143, 146, 191 ve 

– 457 –

503. cü sahîfelerde, meyyitden düâ istemek şirkdir diyor. 169, 179, 416 ve 503. cü 

sahîfelerde meyyitde his yokdur, birşey duymaz diyor. 222, 223, 234, 247, 274 ve 

486. cı sahîfelerde, Evliyâ kabrini ziyâret edip, fâidelenmek şirk olur diyor. 181 ve 

211. ci sahîfelerinde, şefâ’at istemek, Allaha şerîk yapmakdır diyor. 258, 259 ve 260. 

cı sahîfelerde, selâm vermek için Resûlullahın (Hucre-i se’âdet)i yanına gelmek 

yasakdır diyor. 486. cı sahîfede, Eshâb “rıdvânullahi teâlâ aleyhim ecma’în”, Resûlullahın 

kabrine arka çevirip düâ ederdi diyor. 

Bu iftirâlara, Ehl-i sünnet âlimleri, onlardan yüzlerce sene önce cevâblar vermişlerdir. 

Bu cevâblar arasında, Kâdî Iyâd hazretlerinin (Şifâ)sı, hadîs âlimi Abdül’azîm-i 

Münzirînin (Ettergîb vet-terhîb)i, Veliyyüddîn-i Tebrîzînin (Mişkat-ül- 

Mesâbîh)i, imâm-ı Kastalânînin (Mevâhib-ül-ledünniyye)si, imâm-ı Süyûtînin (Câmi’us-sagîr)i, 

Abdül-Vehhâb-i Şa’rânînin (Elyevâkît-vel-cevâhir)i, imâm-ı Semhûdînin 

(Hulâsat-ül-vefâ)sı, Abdülganî Nablüsînin (Cem’ul-esrâr)ı, seyyid Ahmed 

Dahlânın (Takrîb-ül-üsûl)i, Fahrüddîn-i Râzînin (Metâlib)i, İbni Hacer-i Mekkînin 

(Tuhfet-üz-züvvâr)ı, İbni Hacer-i Askalânînin (Feth-ul-bârî)si, Şihâbüddîn Haffâcînin 

(Şerh-ı şifâ)sı, Allâme Halîl Mâlikînin (Mensek)i, Muhammed Zerkânî Mâlikînin 

(Şerh-ul-mevâhib)i, imâm-ı Münâvînin (Şerh-i şemâil)i, Mustafâ Şattî Hanbelînin 

(Nükûl-üş-şer’ıyye firreddi alelvehhâbiyye)si, Abdüllah Yâfi’înin (Neşr-ul-mehâsin)i, 

seyyid Mürtedâ Hanefînin (Şerh-ul-ihyâ)sı, Yûsüf Nebhânînin (Se’âdet-i dâreyn)i, 

imâm-ı Kastalânînin (Mesâlik-ül-hunefâ)sı, imâm-ı Ahmedin (Kitâb-üzzühd)ü, 

Ebû Muhammed Halîlin (Hilye-tül-Evliyâ)sı, İbni Cevzînin (Safvet-üs-safve)si, 

Lâlkâinin (Kerâmet-ül Evliyâ)sı, İbni Hacer-i Mekkînin (Fetâvâ-i hadîsiyye)si, 

yine onun (El-cevher-ülmünzam)ı, allâme Ebû Abdüllah Mâlikînin ve Kilâ’înin 

(Misbâh-uz-zulâm) kitâbları, Nûreddîn Alî Şâfi’înin (Bugyet-ül-ahkâm)ı, 

Yûsüf Nebhânînin (Huccet-ullahi alel-âlemîn)i, Tâhir Sünbül efendinin (El-intisâr 

lil-Evliyâ-il-ebrâr)ı, Nûreddîn Alî Semhûdînin (Cevâhir-ül-akdeyn)i, Hasen Advî Mısrînin 

(Nefehât-i Şâziliyye)si, Abdülvehhâb-i Şa’rânînin (Ecvibet-ül-merdıyye)si, yine 

onun (Bahr-ül-mevrûd)u, Mustafâ Bekrînin (Ber’ül-eskâm)ı, yine onun (Lem’uberk-ıl-makâmât)ı, 

Abdülganî Nablüsînin (Keşf-ün-nûr)u, Ahmed Zerrûk Mâlikînin 

(Şerh-i Hızb-il bahr)i, allâme seyyid Alevînin (Cilâ-üz-zulâm firreddi alen Necdillezîedallel-avâm)ı 

ve Fadl-ı Resûl Bedâyînin (Seyf-ül-Cebbâr)ı ve Eyyûb Sabri pâşanın 

1296 [m. 1878] İstanbul baskılı türkçe (Târîh-i Vehhâbiyyân) kitâbı ilm adamları 

arasında şöhret bulmuşlardır . 

Bir mezâr ziyâret edilince, kabrdekinin rûhu, gelenin rûhuna, ayna gibi aks e- 

der. Gelenin rûhu, dahâ üstün ise, kalbi sıkılır, râhatsız olur, zarar eder. Bunun için, 

islâmiyyetin başlangıcında, kabr ziyâreti yasak edilmişdi. Sonradan, müslimânlar 

da ölünce, bunları ziyârete müsâ’ade olundu. (Kabrimi ziyâret eden, beni diri iken 

ziyâret etmiş gibi olur) hadîsi, Hucre-i se’âdeti ziyâret ederek fâidelenmeği emr 

buyurmakdadır. Onu diri iken ziyâret eden, çok fâidelenerek ayrılırdı. Mubârek 

kabrini ziyâret edenlerin de, böyle ayrılacaklarını, bu hadîs-i şerîf bildiriyor. 

İslâm âlimlerinin büyüklerinden Abdülkâdir-i Geylânî, Muhyiddîn-i Arabî, Takıyyüddîn-i 

Alî Sübkî, Ahmed ibni Hacer-i Mekkî ve Abdülganî Nablüsî “rahimehümullah”, 

Evliyânın kabrlerini ziyâret edip, onlara tevessül ederek, Allahü teâlâdan 

afv ve merhamet istemek câiz olduğunu vesîkalarla isbât etmişlerdir. Yûsüf Nebhânî 

hazretleri (Şevâhid-ül-hak) kitâbında, o yüksek âlimlerin “rahmetullahi teâlâ 

aleyhim ecma’în” kitâblarından uzun yazılar ve vesîkalar alarak Hindistândaki vehhâbîleri 

rezîl etmekdedir. Bu arabî kitâbdan elli sahîfesi, (Ulemâ-ül-müslimîn) 

kitâbında 1393 [m. 1972] de basdırılmışdır. Bir kısmının türkceye tercemesi de (Fâideli 

Bilgiler) kitâbının (Doğru Söze İnan, Bölücüye Aldanma) kısmına eklenmişdir. 

Okuyan akllı gençler, kimlerin dalâlet yolunda olduklarını anlarlar. 

(Reşehât) kitâbında Alâüddîn-i Attâr “kuddise sirruh” hazretleri buyuruyor ki, 

(Evliyânın “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” mezârlarını ziyâret eden, kabr- 

– 458 –

deki zâtın büyüklüğünü ne kadar anlamış ise ve o Velîye ne düşünce ile teveccüh 

etmiş, ya’nî kalbini Ona bağlamış ise, Ondan o kadar feyz alabilir. Kabr ziyâretinin 

fâidesi çok olmakla berâber, Evliyânın rûhlarına teveccüh edebilen kimse 

için, uzaklık zarâr vermez. Behâüddîn-i Buhârî, Hak teâlâya [teveccüh edebilenlerin 

doğruca Ona] teveccüh etmelerini emr buyururdu. Evliyânın kabrlerini ziyâret, 

Hak teâlâya teveccüh için olmalıdır. O Velînin rûhunu, Hakka tam teveccüh 

edebilmek için vesîle yapmalıdır. İnsanlara tevâdu’ ederken, Hakka teveccüh 

etmek lâzımdır. Çünki, insanlara tevâzu’, Allah için olursa, makbûl olur). 

Doğrudan doğruya Allahü teâlâya teveccüh ederek, her ân nâzil olan feyz-i ilâhîden 

nasîb alabilmek için, kalbin gafletden uyanık, dünyâ düşüncelerinden ârî olması 

lâzımdır. Böyle olmıyan ve küfr, bid’at ve günâh zulmetleri ile kararmış 

olan kalbler, Allahü teâlâya teveccüh edemez. Feyz-i ilâhîye kavuşamaz. Bunların, 

(Lâyese’unî...) hadîs-i şerîfine uyarak, Allahü teâlânın feyzlerine kavuşmuş olan 

kâmil ve mükemmil, ya’nî Resûlullahın vârisi olan hakîkî rehber bularak, yanında 

edeble oturmaları, onun kalbine gelen ilâhî feyzlerden almağa çalışmaları lâzımdır. 

Hakîkî rehber bulunmadığı zemânda, kendinden haberi olmıyan ve îmân 

ve küfrü birbirinden ayıramıyan tarîkatcılara, taklîdci şeyhlere aldanmamalıdır. 

Abdüllah-ı Dehlevî hazretleri sekizinci mektûbunda, (Bu fakîrin rûhâniyyetine 

teveccüh ediniz! Yâhud, mirzâ Mazher-i Cân-ı Cânânın mezârına gidip, onun 

rûhâniyyetine teveccüh ediniz! Ona teveccüh edince, Allahü teâlânın feyzlerine 

kavuşulur. O, zemânımızdaki binlerce diriden dahâ fâidelidir) buyurmakdadır. (Makâmât-i 

Mazheriyye) 58. sahîfesinde buyuruyor ki, (Evliyâ mezârlarını ziyâret ederek, 

feyz vermeleri için yalvar! Fâtiha ve Salevât okuyup, sevâblarını mubârek rûhlarına 

göndererek, onları Allahü teâlânın rızâsına kavuşmak için vesîle yap ki, zâhir 

ve bâtın se’âdetlerine bu vesîle ile kavuşulur. Fekat, kalbi tasfiye etmeden, Evliyâ 

kalblerinden feyz almak güçdür. Bunun için, hâce Behâüddîn “kaddesallahü 

teâlâ sirrehül’azîz” evvelâ, Evliyânın kalblerinden feyz almağı nasîb etmesini Allahü 

teâlâdan istemek, dahâ iyidir, demişdir). 

Vehhâbîler ve bunların aldatdıkları ba’zı din adamları, mevlid okumağa günâh 

diyor. Böyle inanmaları ve söylemeleri ile, kendileri büyük günâha giriyorlar. 

Ahmed Sa’îd-i Fârûkî hazretleri, bunlara vesîkalarla cevâb olarak bir kitâb yazdığı 

gibi, (Mektûbât-i Ahmediyye)sinin otuzyedinci mektûbunda ve Yûsüf-i Nebhânî 

“kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz”, (Huccet-ullahi alel’âlemîn fî mu’cizât’i Seyyid-il-Mürselîn) 

kitâbının ikiyüzotuzüçüncü sahîfesinden başlıyarak ve (El-besâir 

li-münkirit-tevessül-i bi’ehl-il-mekâbir) kitâbının sonunda ve (En-ni’met-ül 

kübrâ alel-âlem fî-mevlid-i seyyid-i veled-i Âdem) kitâbında mevlid okumanın meşrû 

ve çok sevâb olduğunu isbât etmekdedirler. Bu üç kitâb ve aşağıdaki dört kitâb, 

İstanbulda basdırılmışdır. Mevlid okutmağa mâni’ olmamalı, tegannî ile okumağa 

ve kadınların erkeklere görünerek dinlemelerine mâni’ olmalıdır. 

29 — Şâm âlimlerinden Ebû Hâmid bin Merzûkun “kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz” 

(Ette’akkub-ül-müfîd) kitâbında ve iki cild (El-berâet-ül-eş’ariyyîn) kitâbından 

özetlenen (Et-Tevessülü bin Nebî ve bis-Sâlihîn) kitâbında İbni Teymiyyeye 

ve İbni Kayyıma ve Abdülvehhâb oğluna cevâb verilmekdedir. 

30 — Bağdâd âlimlerinden Cemîl Sıdkî efendinin (El-fecr-üs-sâdık fir-redd-i alelmünkiri-t-tevessül-i 

vel-havârik) kitâbı vehhâbîleri rezîl etmekdedir. 

31 — Tayland âlimlerinden Mustafâ bin İbrâhîm Siyâmî hazretlerinin (Nûrulyakîn) 

kitâbı, 1345 de basılmış, 1396 [m. 1976] da İstanbulda ofset yolu ile tekrâr 

basdırılmışdır. Taylanddaki vehhâbîlere vesîkalarla cevâb vermekdedir. 

32 — Hindistân âlimlerinden Muhammed Abdürrahmân Silhetî (Seyf-ül ebrâril-meslûl...) 

kitâbında Hindistândaki vehhâbîlerin sapık olduklarını bildiriyor. 

33 — Hindistân âlimlerinden müftî Mahmûd Sâhib (Reddi vehhâbî-yi Hindî) kitâbında 

vehhâbîlere cevâb vermekde, Ehl-i sünnet yolunu bildirmekdedir. 

– 459 –

34 — Hindistânın Kerala eyâletinde Calicut şehrinde (Fârûk Collège) profesörlerinden 

mevlânâ Muhammed Kutty “rahmetullahi teâlâ aleyh” Maleyalam dilindeki 

üç cild, (Kitâb-üs-sünnî) kitâbında vehhâbîlere cevâb vermişdir. 

35 — Dârendeli Muhammed Hilmi Efendi “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Mîzânüş-şerî’a 

Burhân-üt-tarîka) kitâbında, ba’zı kimselerin tesavvuf âlimlerine yapdıkları 

hücûmları yazmakda, çok kıymetli cevâblar vermekdedir. Kitâb türkçe ve yazmadır. 

İstanbulda Gümüşhâneli Ziyâüddîn efendiden, sonra Sivâsda Hâcı Ahmed 

efendiden feyz almışdır. Ahmed efendi, küçük Âşık efendinin, bu da Hâlid-i 

Bağdâdînin halîfesidir. 1334 [m. 1916] de, Mer’aşda vefât etmişdir. Halîfeleri, 

bilhâssa oğulları Bahrî ve Abdürrahmân ve dâmâdı Vehbî ve bu kitâbın kâtibi Berberzâde 

Muhammed Nef’î efendiler, milleti irşâda devâm etmişlerdir. 

36 — Afrikadaki Mali hükûmetinin Koutiala şehrindeki (Medreset-ül-irfân) kolejinin 

müdîri Mâlik Beh, (El-hakâik-ul-islâmiyye) kitâbında,vehhâbîlerin, çok zarârlı 

bölücülük yapdıklarını bildirmekde, bunlara nasîhat vermekdedir. 

37 — Suriyede Hamâda Sultân Câmi’i hatîb ve müderrisi allâme Muhammed Hâmid, 

(Lüzûm-ü ittibâ’ı mezâhib-il-eimme) kitâbında, hanefî mezhebini uzun anlatmakda 

ve dört mezhebden birine tâbi’ olmanın vâcib olduğunu isbât etmekdedir. 

Kitâb 1388 [m. 1968] de yazılmış, m. 1984 de, İstanbulda (Miftâh-ul-felâh) kitâbının 

sonunda ofset baskısı yapılmışdır. 

38 — Ahmed Hamevî hanefînin (Nefehât-ül-kurb vel-ittisâl bi-isbât-it-tesarrufi 

li-Evliyâ-illâhi teâlâ vel-kerâmeti ba’del-intikal) kitâbı meşhûrdur. 

39 — Afrikada Gana devleti âlimlerinden Medrese-i vataniyye müdîri Ahmed 

Bâbe, (Seyf-ül-Hak) kitâbında, vehhâbîlere, vesîkalarla cevâb vermekdedir. 

40 — İngilizler, islâmiyyeti imhâ etmek, içerden yıkmak için, misyoner teşkilâtı kurdular. 

Bu misyonerler, kitâblar yazarak, islâmiyyete ve islâm âlimlerine âdî, alçak yazılarla 

saldırdılar. Kitâblarının üzerine, satın aldıkları din adamlarının ismlerini koyarak, 

islâm memleketlerine, parasız yaydılar. Ehl-i sünnet âlimleri, bu alçak iftirâlara 

cevâblar yazarak, ingiliz siyâsetini hezîmete uğratdılar. Bu cevâblardan, (Misbâh-ul-enâm 

ve cilâ-ül-zulâm) kitâbını Habîb Alevî bin Alevî Haddâd yazmışdır. 1216 

[m. 1800] da yazılmış, 1325 [m. 1906] de İstanbulda basılmışdır. Kenârında Ahmed 

bin Zeynî Dahlânın (Cevâzüt-tevessül) kitâbı vardır. 1416 [m. 1995] de, Hakîkat kitâbevi 

tarafından ikinci baskısı yapılarak, bütün dünyâya gönderilmekdedir. 

[1381 [m. 1961] de İstanbuldan hacca giden bir müslimân, Hucre-i se’âdet önünde 

(Yâ Resûlallah, günâhım çok. Bana şefâ’at eyle!) diye düâ ederken, Afrikalı bir 

vehhâbî gelip, (O ölüdür, birşey duymaz) gibi şeyler söyler, yakasından çeker. Bu 

sünnî müslimân da, Bekara sûresinde, (Allah yolunda öldürülenlere ölü demeyiniz! 

Onlar diridir. Fekat, siz bunu anlamıyorsunuz) meâlindeki, yüzellidördüncü 

âyet-i kerîmeyi okur. İnsanların en üstününe sen nasıl ölüdür diyorsun der.] 

İlk olarak 1205 [m. 1791] de, Vehhâbîler ile Mekkeliler arasında ihtilâf oldu. 

Bu senelerde, Osmânlı devleti, hâricî düşmanlarla muhârebede idi. Dâhilde de 

karışıklık vardı. [Şöyle ki, Fransa ile senelerden beri dost iken, Napolyon Bonapart, 

1213 [m. 1799] de Mısra ellibin askerle saldırdı. Denizden ve karadan muhârebelerle 

[1216] da, Mısr düşmandan temizlendi. [1221] de, Rusya, hudûdumuza 

saldırıp, harb i’lân edildi. İngiliz donanması Çanakkaleden girip, Yedikuleye kadar 

geldi. Başda pâdişâh üçüncü Selîm hân olmak üzere, bütün me’mûr, asker ve 

halk, büyük gayretle üç günde, sâhillere binden fazla top yerleşdirip, donanmayı, 

harb olmadan, kaçırdı. Rusya sulh istedi ise de, [1224] de tekrâr hücûm ederek Tunayı 

geçdi. Uzun muhârebelerden sonra, [1227] de Bükreş Muahedesi yapıldı. Dâhilde 

ise, yeryer dinsizler türeyip, halka zulm ediyor ve devleti dinlemiyorlardı. O 

zemân, halîfe olan üçüncü Selîm hân, bir yandan ta’lîmli asker yetişdiriyor, bir yandan 

da, top fabrikası yapdırıp çalışdırıyordu. Ta’lîmli yeni askeri gören yeni-çeri- 

– 460 –

lerden, Karadeniz buğazı tabyalarında bulunanlar, Kabakcı Mustafâ kumandasında 

ısyân etdi. Pâdişâh, müslimân kanı dökülmesini istemedi. Bütün ilerlemeler durdu. 

Selîm hânı şehîd etdiler. İkinci Mahmûd hân-ı Adlî, evvelâ dinsizleri terbiye 

ve itâ’ate getirdi. [1227] de Rusya ile sulh yapdı.] 

[1226] da Mısr vâlîsine fermân buyurularak, Mehmed Alî pâşa, müslimânlar arasındaki 

bölücülüğü önlemek için, oğlu Tosun pâşayı Hicâza gönderdi ise de, sulh 

ve sükûnu temîn edemedi. Madde başından buraya kadar yazılanların çoğunu (Hülâsat-ül-Kelâm) 

ve (Mir’ât-ül-Haremeyn) kitâblarından aldım. Kendimin bir fikri 

katılmamışdır. Bu yazıların vesîkalarını arzû eden, mezkûr iki kitâbı ve (Kıyâmet 

ve Âhıret) kitâbının (Müslimâna nasîhat) kısmını mütâle’a buyursun! 

Mekke-i mükerreme ile Medîne-i münevvere, Osmânlılar tarafından adâlet 

ve hurmet ile idâre edilip, milyonlar sarf edilerek, mukaddes makâmlar ta’mîr ve 

tezyîn edildi. Haremeynin mubârek ehâlîsi, râhat ve refâh içinde yaşadı. Bu 

se’âdet zemânı, birinci cihân harbine kadar devâm etdi. Birinci cihân harbi [1332 

(m. 1914)-1336 (m. 1918)] sonunda, islâm ittihâdını parçalamak arzûsuna kavuşan 

düşmanlar, Mekke emîri olan şerîf Hüseyn bin Alîyi ve ileri gelenleri, Hicâzdan 

çıkardılar. Bütün dünyâya da, kaçdı diye bildirdiler. Necdde yaşıyan Abdül’azîz 

bin Sü’ûd, 1344 [m. 1926] senesinde Mekkeye gelerek yeni bir hükûmet kurdu. 

Osmânlılar devrinde, vehhâbîlik ingiliz câsûsları ve paraları vâsıtası ile, Hindistâna 

ve Afrikaya yayıldı. Bağdâdda, şî’îlik yerleşdiği gibi, Mısr din adamları da vehhâbîliğe 

kaymağa başladı. Çok okumuş, çok kitâblar yazmış olan Mısrlı Muhammed 

Abdüh, masonların, islâmiyyeti yok etmek için girişdikleri savaşda, en te’sîrli 

silâhları olan (İslâm memleketlerine asrîlik, modern ismi altında, dinsizlik sokmak) 

propagandalarına aldanarak, Ehl-i sünnet vel-cemâ’ati temâmen bırakdı. 

Âyet-i kerîmelere ve hadîs-i şerîflere kendi aklı ile, garblılaşmağa uyacak ma’nâlar 

vererek, Selef-i sâlihînin yolundan ayrıldı. Kitâblarının bir kısmı, o yolda 

olanlar tarafından türkçeye çevrilmiş, büyük islâm âlimi(!) Abdühün eserleri diye, 

gençliğin önüne sürülmüşdür. Abdühün ve Cemâleddîn-i Efgânînin mason oldukları, 

kitâbımızın sonundaki, Abdüh kelimesinde yazılıdır. Muhammed Arabînin 

Mekkede basılan (İfâdet-ül-ahyâr) kitâbında ve şeyh-ul-islâm Mustafâ Sabri 

efendinin (Mevkıf-ül-akl vel-ilm vel-âlem) kitâbında ve Câmi’ul-ezher medresesi 

yüksek ilm kurulu üyesi Yûsüf-i Decvînin [1966] da Mısrda çıkan (Câmi’ul-ezher 

Mecellesi)ndeki yazılarında, bunların islâmiyyete uymıyan fikrleri, kuvvetli delîllerle 

red edilmekdedir. Vaktiyle ibni Teymiyye de, ilminin çokluğuna aldanarak, 

dalâlete düşmüşdü. Fekat bu kadar taşkınlık yapmamışdı. 

Hakîkî din adamının, Ehl-i sünnet âlimlerinin ve mezheb imâmlarımızın verdikleri 

ma’nâları ve çıkardıkları hükmleri yazması ve onları değişdirmeden söylemesi, 

milletin ve gençliğin kafasında, Ehl-i sünnet âlimlerinin ismlerini ve büyüklüklerini 

yerleşdirmesi lâzımdır. Seyyid Kutb denilen kimse de, eğer islâm âlimlerinin tefsîrlerini, 

meselâ, tefsîrde ve fıkhda ihtisâs kazanmış ve tesavvufda (Ma’rifet-ullah) 

ile şereflenmiş olan, Ehl-i sünnetin gözbebeği Senâullah-i Dehlevî hazretlerinin 

(Tefsîr-i Mazherî)sini okumuş olsaydı, islâm âlimlerinin yüceliğini anlar, haddini bilerek, 

derme çatma yazılarını tefsîr diye ortaya koymağa belki sıkılırdı. (Berîka)da, 

dil âfetlerinin ellincisinde, (Tefsîr yazanın onbeş ilmde mâhir olması lâzımdır) diyor. 

Bunları bilmiyenlerin hadîs ve tefsîr okumağa kalkışması, mi’de hastasının, kuvvetlenmek 

için, baklava, börek yimesine benzer. Hâlbuki, bu hastanın, önce perhîz yapması, 

sonra, kuvvetli yimeğe başlaması lâzımdır. İşte, bizim gibi, ana ilmleri okumayanlar, 

din öğrenmek için, Kur’ân tercemesi, tefsîr, hadîs okumağa kalkışırsak, 

bunları kavrayamayız. Yanlış anlıyarak, dînimizi, îmânımızı da gayb ederiz. Ana yuvasından 

almış olduğu ve senelerce, titizlikle sakladığı kıymetli îmânını gayb eden 

birkaç ilerici kimse ile karşılaşdım. Bunların irtidâdına sebeb olan, zihnlerindeki şübhenin 

nasıl meydâna geldiğini sordum. Elmalı tefsîrini okuyunca, böyle olduğunu an- 

– 461 –

ladım dediler. Mazher-i Cân-ı Cânân “kuddise sirruh”, (Makâmât)ın yüzüncü sahîfesinde, 

bir halîfesinin tefsîr yazmasına mâni’ olduğunu yazmakdadır. Görülüyor ki, 

uydurma, anlamadan yazılan tefsîrleri ve tercemeleri bir yana bırakalım, meşhûr tefsîrler 

bile, ehlinden başkasına zararlı oluyor. Kur’ân-ı kerîmin tefsîrini anlıyabilmek 

için, seksen din bilgisini iyi öğrenmek lâzımdır. Bu ilmleri bilmeden tefsîr, hadîs okumağa 

kalkışan, îmânını gayb edebilir. (Berîka) kitâbının binikiyüzdoksanyedinci sahîfesinde, 

(Tefsîr kitâblarına tâbi’ olmamız emr olunmadı. Fıkh âlimlerine tâbi’ olmamız 

emr olundu) buyurmakdadır. İkinci kısmda, 46. cı ve üçüncü kısmda, 22. ci 

maddelere bakınız! (Birgivî vasıyyetnâmesi) şerhinde diyor ki, (Kelâm ve fıkh âlimlerimiz, 

tefsîrden, hadîsden anladıklarını, bizim gibi din câhillerine, açık, kolay öğretmek 

için, binlerce (Fıkh) ve (İlm-i hâl) kitâbı yazmışlardır. İslâmiyyeti doğru öğrenmek 

için, o fıkh ve ilm-i hâl kitâblarını okumakdan başka çâre yokdur). 

Dört mezhebin inceliklerine vâkıf, derin âlim, veliy-yi-kâmil, seyyid Abdülhakîm 

efendi “kuddise sirruh” buyurdu ki, (Hanefî mezhebinde en mükemmel ve en 

kıymetli fıkh kitâbı, İbni Âbidînin (Dürr-ül-muhtâr hâşiyesi)dir. Şâfi’îde (Tuhfetül-muhtâc) 

kitâbıdır. En mükemmel, en kıymetli tesavvuf kitâbı, İmâm-ı Rabbânînin 

(Mektûbât)ı ve en kıymetli ilmihâl de, Kâdî-zâdenin (Birgivî vasıyyetnâmesi) 

şerhidir. (Dürr-ül-muhtâr) kitâbı, Şemsüddîn Timûrtâşînin (Tenvîr-ül-ebsâr) 

kitâbının şerhidir.) 

Pâkistândaki vehhâbîlerden bir kısmı, müslimânları aldatmak için (Biz Ehl-i sünnetiz. 

Hanbelî mezhebindeniz) diyorlar. Hâlbuki, Ehl-i sünnet âlimlerinin kitâblarından 

işlerine gelenleri alıyorlar, işlerine gelmiyenleri, inanışlarına uymıyanları 

örtbas ediyorlar. Ehl-i sünnet âlimlerinin âyet-i kerîmelere vermiş oldukları doğru 

ma’nâları değişdiriyorlar. Ehl-i sünnet âlimleri, âyet-i kerîmelere, kendi anlayışlarına, 

düşünüşlerine göre ma’nâ vermedi. Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” 

âyetlerden anlayıp bildirdiklerini, Eshâb-ı kirâmdan öğrendiler. Bu öğrendikleri 

ma’nâları kitâblarına yazdılar. Bunlar ise, Resûlullahdan gelen bu ma’nâları 

beğenmiyorlar. Kendi kafaları ile, âyet-i kerîmelere ma’nâlar veriyorlar. Bu 

yazılarını, Ehl-i sünnet bilgisi olarak tanıtıyorlar. Din bilgilerinden, fen ve ahlâk 

bilgilerinden ve mantık kurallarından haberleri olmadığı için, Kur’ân-ı kerîmin ulvî 

ve kudsî inceliklerini anlıyamıyorlar. Bunları anlayıp haber veren hadîs-i şerîflere, 

mevdû’dur, uydurmadır diyorlar. Hadîs-i şerîfleri, kendi anladıklarından 

üstün tutan Ehl-i sünnet âlimlerini beğenmiyor, müslimânları bunlardan uzaklaşdırıp, 

dinde reform dedikleri, uydurma yola sokmağa uğraşıyorlar. İslâm âlimleri, 

vehhâbî imâmların arkasında nemâz kılınmıyacağını bildiren fetvâlar verdiler. 

Bu fetvâlardan biri, (Hulâsat-ül-kelâm) kitâbının sonunda mevcûddur. 

Muhammed Zihnî efendi “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Ni’met-i islâm) kitâbı, nikâh 

kısmı, otuzdokuzuncu sahîfesinde diyor ki: (Nikâh ile alması harâm olan yirmibeş 

kadından birisi de (Veseniyye), ya’nî puta tapan kadınlardır. Güneşe ve yıldızlara 

ve resmlere, heykellere tapınanlar ve (Mu’attala) ve (Bâtıniyye) ve (İbâhiyye)den 

olanlar ve (Zındık)lar, ya’nî koyu müslimân görünüp, küfre sebeb olan 

şeyleri îmânın şartı diyenler, hep puta tapanlardandır (Fetâvâ-i Hindiyye). Bâtıniyye 

ki, bunlara (İsmâ’îliyye) ve (İbâhiyye) de denir. Bunlar, son zemânlarda, 

(Vehhâbî) ismini almışlardır ve din ismi altında müslimânlara hıyânet, düşmanlık 

eden dinsizlerdir). (Vesen), kendisinde (Ülûhiyyet sıfatı) bulunduğuna inanılan, 

bunun için ta’zîm edilen resm veyâ heykeldir. Bu yazı, vehhâbîler arasına zındıkların 

karışmış olduğunu, bunların ise kâfir olduklarını gösteriyor. 

Memleketimizde din bilgisi az olan kimseler, İbni Teymiyyenin, Mehmed Abdühün, 

Mevdûdînin, Seyyid Kutbun, Nobel mükâfâtı almış olan Abdüsselâmın, Ahmed 

Didadın ve Hamîdullahın kitâblarından yapılan tercemeleri okuyarak zehrleniyorlar. 

Ehl-i sünnet âlimlerinin, Kur’ân-ı kerîmi ve hadîs-i şerîfleri anlıyamadıklarını 

sanıyorlar. Bu kitâblardaki yaldızlı, nefs-i emmâreyi harekete getiren taşkın 

yazıların sâhiblerini, Ehl-i sünnet âlimlerinden, hattâ Eshâb-ı kirâmdan “aley- 

– 462 –

himürrıdvân” dahâ yüksek görüyorlar. İslâmiyyetde, bu büyük yarayı açan, bilhâssa 

İbni Hazm, İbni Kayyım-i Cevziyye ve felesof İbnür-Rüşddür. Her üçü de, İbni 

Teymiyye gibi âlimdir ve yüzlerle kitâbları vardır. Ehl-i sünnet âlimleri, bunlara 

değerli cevâblar yazmış, yanlışlarını ortaya koymuşlardır. Fekat ilmi az olanlar 

ve Ehl-i sünnet âlimlerinin büyüklüğünü anlayamamış olanlar, onların kitâblarına 

aldanmakda, doğru yoldan çıkmakdadır. 

Bunlara aldananlar, kendilerini haklı göstermek ve başkalarını da aldatabilmek 

için, (Osmânlı âlimleri, siyâsî düşmanlığı, dinde ayrılığa çevirdiler) diyorlar. 

Bu sözleri iki yönden bozukdur: Adı geçen mezhebsizler vehhâbî değildir. Vehhâbîlik 

ortaya çıkar çıkmaz, Ehl-i sünnet âlimleri, emr-i ma’rûfa başladı. Bunların yanlış 

yolda olduğunu yazdılar. Doğru yola çağırdılar. Bunların yaldızlı kitâblarına aldanan 

câhiller barbarlığa başladı. İslâm şehrlerine saldırdı. Osmânlı devleti, bundan 

sonra işe karışdı. Ehl-i sünnet âlimleri, kitâblarını yazarken vehhâbîlik yokdu 

ki, âlimler için, dîni siyâsete karışdırdılar denilebilsin. Ehl-i sünnet âlimleri, vehhâbîlik 

ortaya çıkmasından yüzlerce sene önce, müslimânlar arasında bir fitne zuhûr 

edeceğini firâset ile anlamış gibi, sapık fikrleri yazmışlar ve âyet-i kerîmelerle çürütmüşlerdi. 

Sayıları pekçok olan bu kıymetli kitâblardan, büyük âlim Celâleddîn-i Süyûtînin 

(Tenvîr-ül-halek fî imkân-ı rü’yetin-Nebî cihâren vel-melek) ve (Tenbîh-ulgabî 

bitebriet-i İbni-il-Arabî) kitâbları ile Abdülganî Nablüsînin (Keşf-ün-nûr an 

eshâb-il-kubûr) kitâbları meşhûrdur. Bu üç arabî kitâb, (El-minha-tül-vehbiyye) kitâbının 

ikinci baskısına eklenerek Hakîkat Kitâbevi tarafından neşr edilmişdir. 

Bunları okuyanlar, sapıkların, islâmiyyeti yıkmak yolunda olduklarını iyi anlarlar. 

(Redd-ül-muhtâr), üçüncü cild, ikiyüzdoksanaltıncı ve üçyüzdokuzuncu sahîfelerinde 

diyor ki, (Ma’nâları açık ve kat’î olan âyet-i kerîmelere ve hadîs-i şerîflere, 

te’vîl etse dahî, yanlış ma’nâ vererek ve ma’nâları açıkca anlaşılmıyanları te’vîl etmeden 

yanlış ma’nâ vererek dinden çıkana, ya’nî îmânı bozuk olana (Mülhid) denir. 

Mülhid, kendini müslimân sanır. Hiçbir dinde olmayıp da, dinsiz düşüncelerini 

müslimânlık imiş gibi, fâsid, bozuk delîller ile isbâta kalkışarak, müslimânların 

îmânlarını bozmak istiyene (Zındık) denir). Mülhid ve zındık, müslimân görünerek, 

islâmiyyeti yıkmağa çalışmakdadır. Vehhâbîler gibi, açıkca anlaşılamıyan delîlleri 

te’vîl ederek Ehl-i sünnetden ayrılan da, mülhid veyâ bid’at sâhibi olur. 

Ehl-i sünnet âlimleri “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” için, devlet düşmanlığını 

din düşmanlığı şekline sokdular demek, islâm âlimlerini tanımamak, hattâ 

müslimânlığı lekelemek olur. Dîni dünyâya âlet etmek, islâmiyyetin en çok kötülediği 

bir suçdur. Her memleketdeki islâm âlimlerini böyle ağır suçlamak, islâmiyyeti 

kötülemeğe, yıkmağa kalkışmak olur. Ehl-i sünnet âlimleri, hiçbir zemân siyâsete 

karışmamış, hiçbir müslimânı kötülememişdir. 

Mülhidlere, zındıklara aldananlardan, Anadoluda hatîb hoca denilen biri, kitâbında, 

(Kur’ân-ı kerîm ile hadîs-i şerîfler sayılıdır. İnsanların önüne çıkan hâdiseler 

ise sonsuzdur denilerek, kıyâs ile birçok şey ilâve edilmişdir. Bu yanlışdır. Kıyâs 

ve ictihâd yokdur) diyor. Böylece, yüzbinlerle Ehl-i sünnet âlimine iftirâ ediyor. 

Çünki, kıyâs ve ictihâd, bu hocanın sandığı gibi, kitâba, hadîs-i şerîflere birşey 

eklemek değil, Kur’ân-ı kerîmin ve hadîs-i şerîflerin, derin örtülü ma’nâlarını 

meydâna çıkarmakdır. Eshâb-ı kirâmın da kıyâs yapdıkları, onların da ayrı 

mezhebleri bulunduğu aşağıda bildirilmekdedir. (Beydâvî) tefsîrinde kıyâs ve icmâ’ın, 

Âl-i İmrân sûresinin 108. ci âyetinde emr edildiği yazılıdır. 

Başka bir sahîfede, (Dinde gizli birşey yokdur, herşey söylenmişdir) diyor. Bir 

sahîfe sonra da, (Kitâb ile sünnetin bildirmediği herşey mubâhdır) diyerek herşeyin 

bildirilmediğini söylüyor. Yazıları birbirini tutmuyor. Diğer bir sahîfede, (Kıyâs 

ile, din artdırılıyor, şiddetlendiriliyor. Birçok mubâhlar harâm ediliyor) diyerek 

iftirâ ediyor. Bunun cevâbı, birinci kısm, yirmialtıncı maddede yazılıdır. 

Bu din adamı, yine, (Kıyâs yüzünden, islâm dîninde hiçbir mes’elede ittifâk kal- 

– 463 –

mamış, ihtilâflar çoğalmış) diyor. Hâlbuki, zarûrî olarak ve icmâ’ ile bilinen inanılacak 

şeylerde, i’tikâd mes’elelerinde kıyâs yokdur. Böyle bilgilerde ictihâd 

edip yanılan kâfir olur. Zarûrî olarak ve icmâ’ ile bildirilmemiş olan îmân bilgilerinde 

ictihâd edip de yanılan, kâfir olmaz ise de, bid’at sâhibi olur. Sapık müslimân 

olur. Yapılacak işlerin, Kitâb ve sünnetde açık bildirilenlerinde de kıyâs olmaz. Buralarda 

ayrılık yapan, bu hoca gibi Ehl-i sünnetden ayrılanlardır. 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” zemânında insanlar üçe ayrıldı: İnanmayıp 

Resûlullaha karşı gelenler (Kâfir) oldu. İnanmayıp inanmış gibi görünenlere (Münâfık) 

denildi. İnananlara (Eshâb) denildi. Eshâb-ı kirâmın inanışları hep aynı idi. 

Kur’ân-ı kerîmde ve hadîs-i şerîflerde açıkca bildirilmiş işleri yapmakda da, birbirlerine 

uygun idiler. Kur’ân-ı kerîmde ve hadîs-i şerîflerde açık bildirilmemiş birşeye 

inanmağı dînimiz emr etmemişdir. Fen bilgilerinin çoğu böyledir. Bunlardan akla 

uygun olanlara inanılır. Açıkca emr veyâ yasak edilmemiş işler ise, böyle değildir. 

Böyle işleri yapıp yapmamakda, açıkca bildirilenlere benzetilmelerini, Allahü 

teâlâ, derin âlimlere emr etmekdedir. Bu benzetmeyi yapabilecek derin âlimlere 

(Müctehid) denir. Bu benzetmek işine, (İctihâd) denir. Bir müctehidin ictihâd ederek 

elde etdiği bilgilerin hepsine, o müctehidin (Mezheb)i denir. Eshâb-ı kirâmın hepsi 

derin âlim, birer müctehid idiler. İslâmiyyet bilgilerinde, siyâset, idârecilik ve zemânlarının 

fen bilgilerinde ve tesavvuf ma’rifetlerinde birer deryâ idiler. Bu bilgilerinin 

hepsini, Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” mubârek cemâlini görmekle 

ve kalblere işliyen, rûhları çeken sözlerini işitmekle, az zemânda edindiler. Herbirinin 

mezhebi vardı. Mezhebleri az veyâ çok farklı idi. Tâbi’înin ve Tebe’i tâbi’înin 

arasında da müctehidler vardı. Bu müctehidlerin ve Eshâb-ı kirâmın mezheblerinden 

yalnız dördü kitâblara geçip, dünyânın her yerine yayıldı. Diğerlerinin mezhebleri 

unutuldu. Bu dört mezhebin îmânları, Eshâb-ı kirâmın “radıyallahü teâlâ anhüm 

ecma’în” ortak olan îmânıdır. Bunun için, dördüne de (Ehl-i sünnet) denir. Îmânları 

arasında esâsda ayrılık yokdur. Birbirlerini din kardeşi bilirler. Birbirlerini severler. 

Birbirlerine uymıyan işlerini de, zarûret olunca, birbirlerini taklîd ederek yaparlar. 

Allahü teâlâ, mezheblerin böyle ayrı olmalarını istemişdir. Bu ayrılığın, 

Allahü teâlâ tarafından müslimânlara rahmet olduğunu, Peygamberimiz haber vermişdir. 

Çünki, dört mezheb arasındaki ufak tefek başkalıklar, müslimânların işlerini 

kolaylaşdırmakdadır. Her müslimân, vücûd yapısına, yaşadığı iklim şartlarına 

ve iş hayâtına göre, kendisine dahâ kolay gelen mezhebi seçer. İbâdetlerini ve her 

işini, bu mezhebin bildirdiğine göre yapar. Allahü teâlâ dileseydi, Kur’ân-ı kerîmde 

ve hadîs-i şerîflerde, herşey açıkca bildirilirdi. Böylece, mezhebler hâsıl olmazdı. 

Kıyâmete kadar, dünyânın her yerinde, her müslimânın tek bir nizâm, tek bir emr 

altında yaşamaları lâzım olurdu. Müslimânların hâlleri, yaşamaları güç olurdu. 

Eshâb-ı kirâmın hepsi öldükden sonra, yeni müslimân olanlardan bir kısmının 

îmânları bozuldu. Eshâb-ı kirâmın doğru îmânından ayrıldılar. (Dalâlet fırkaları) 

meydâna geldi. Bu bozuk fırkalara, (Bid’at fırkaları) veyâ (Mezhebsiz) denir. Bunlar, 

ma’nâları açıkca anlaşılamıyan nassları te’vîl ederek yanıldıkları için kâfir değildirler. 

Fekat, islâmiyyete zararları, kâfirlerin zararlarından çok oldu. Birbirleri 

ile ve Ehl-i sünnet ile çekişdiler. Harb etdiler. Çok müslimân kanı döküldü. Müslimânların 

yükselmelerini, ilerlemelerini baltaladılar. Mezhebsiz bid’at fırkalarını, 

Ehl-i sünnetin dört doğru mezhebi ile karışdırmamalıdır. Dört mezheb, birbirlerinin 

doğru yolda olduklarını söyler ve birbirlerini severler. Mezhebsiz fırkalar ise, müslimânları 

parçalamakdadırlar. Bugün, dört mezhebden başka Ehl-i sünnet yokdur. 

Bu dört mezhebin birleşdirilemiyeceğini, bir mezheb hâline getirilemiyeceğini, islâm 

âlimleri sözbirliği ile bildirmişlerdir. Allahü teâlâ, mezheblerin birleşdirilmesini 

değil, ayrı olmalarını istiyor. Böylece, islâm dînini kolaylaşdırıyor. Âl-i İmrân sûresinde, 

yüzüncü âyetinde meâlen, (Ey îmân edenler! Allahın dînine sarılınız. Birbirinizden 

ayrılmayınız!) buyurulmuşdur. Tefsîr sâhibleri, meselâ Ebüssü’ûd efendi 

– 464 –

“rahmetullahi teâlâ aleyh”, burada, (Ehl-i kitâbın yapdıkları gibi, parçalanıp doğru 

îmândan ayrılmayın! Câhiliyye zemânında birbirleriniz ile döğüşdüğünüz gibi 

bölünmeyiniz!) dediler. Doğru îmânda birleşmemiz, fırkalara bölünmememiz 

emr olundu. Doğru yolun, (Ehl-i sünnet) âlimlerinin bildirdiği îmân olduğunu, Peygamberimiz 

haber verdi. O hâlde, bütün müslimânların, ehl-i sünnet olmaları, 

ehl-i sünnet mezhebinde birleşerek, kardeş olmaları, sevişmeleri lâzımdır. Müslimânların 

bu birliğinden ayrılan, bu âyet-i kerîmeye uymamış olur. Bu yolda 

birleşir, kardeşler olduğumuzu bilip sevişirsek, dünyânın en büyük, en kuvvetli milleti 

olur, dünyâda râhata, huzûra, âhıretde de sonsuz se’âdete kavuşuruz. Düşmanlarımızın 

ve câhillerin ve sömürücülerin, kendi alçak çıkarları için söyledikleri yalanlara 

aldanıp, bölünmemeğe çok dikkat etmeliyiz! Bu husûsda fazla bilgi almak 

için fârisî (Redd-i vehhâbî) kitâbını okuyunuz. 

Bir sahîfesinde, (Eshâbım gökdeki yıldızlar gibidir, hangisine uyarsanız hidâyet 

bulursunuz!) sözü hadîs değildir, sakat bir sözdür diyor. Hâlbuki, imâm-ı Münâvî 

“rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Künûz-üd-dekâık) kitâbı ve İmdâdın (Tahtâvî) 

hâşiyesi, otuzaltıncı sahîfesinde bu hadîs-i şerîfi de yazmakda ve imâm-ı Beyhekî 

rivâyeti olduğunu bildirmekdedirler. Bunun sahîh olduğunu ve Dârimî, İbni Adî 

ve başkalarının haber verdiklerini (Savâ’ık-ul-muhrika) da bildiriyor. Üç sahîfe sonra 

da, bu konuda bilgi verilmişdir. Bu adam, Eshâb-ı kirâmın büyüklüğünü anlıyamadığından, 

bu hadîs-i şerîfe, uydurmadır diyor. 

(Ümmetimin ihtilâfı rahmetdir) sözü de hadîs değildir diyor. Hâlbuki, imâm-ı 

Münâvî bu hadîs-i şerîfi de yazıyor ve İbni Nasr ve Deylemî rivâyeti olduğunu bildiriyor. 

İbni Âbidîn önsözde buyuruyor ki: (Ümmetimin ihtilâfı rahmetdir) hadîsi 

meşhûrdur. Bunu, Beyhekînin rivâyet etdiği (Mekâsıd-ı hasene)de yazılıdır. İbni 

Hâcib de (Muhtasar)da sahîh olduğunu yazmakdadır. Nasr-ul-mukaddesinin 

(Hucce) kitâbında ve Beyhekînin (Risâlet-ül-eş’ariyye)sinde sahîh hadîs olarak bildirildiğini, 

imâm-ı Süyûtî yazmakdadır. Halîmî ve kâdî Hüseyn ve İmâm-ül-Haremeyn 

de sahîh olarak bildirmişlerdir “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în”. 

(Mevâhib-i ledünniyye) birinci cild, dördüncü kısmda da uzun yazılıdır. Halîfe 

Ömer bin Abdül’Azîz, (Eshâb-ı kirâm ihtilâf etmeselerdi, dinde ruhsat, kolaylık 

olmazdı) buyurdu. Halîfe Hârûn-ür-Reşîd, İmâm-ı Mâlike, (Senin kitâblarını çoğaltıp, 

her yere göndereceğim ve herkesin bunlara uymasını emr edeceğim) deyince: 

(Yâ Halîfe! Böyle yapma! Âlimlerin ihtilâfı Allahü teâlânın rahmetidir. Hepsi 

hidâyet üzeredir. Her müslimân, dilediği âlime uyar) buyurdu. (Berîka) yüzonuncu 

sahîfede, bu hadîsin (Câmi’us-sagîr)de bulunduğunu bildirmekdedir. (Hadîka) 

birinci cild, ikiyüzkırkdördüncü [244] ve ikinci cild, yüzdördüncü [104] sahîfelerinde, 

bu hadîs-i şerîfi açıklamakda ve Nasr-ul-mukaddesî ve Halîmî ve 

Beyhekî ve İmâm-ül-Haremeynin “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” haber verdiklerini 

bildirmekdedir. (Mîzân)ın 45. ci sahîfesinde de yazılıdır. Zevallı hoca, îmân 

için olan hadîs-i şerîfleri, mezhebler için zan etmiş. 

(Fetâvâ-i Hindiyye)de diyor ki: (Nevâzil) kitâbında, (Yalnız hadîs-i şerîf okuyup, 

fıkh öğrenmiyen kimse, dinde müfsiddir) buyuruldu. Ebû Âsım “rahmetullahi 

aleyh” de, böyle buyurmuşdur. (Tâtârhâniyye) fetvâsında da yazılıdır. 

Kitâbın bir yerinde, (Eshâb-ı kirâmın, Kitâb ve sünnete uymıyan sözleri alınmaz, 

red olunur) diyor. Eshâb-ı kirâmı, Kitâb ve sünnete uymıyan şeyler söyliyecek sanıyor. 

O din büyüklerini, kendi gibi zan ediyor. Bilmiyor ki, Eshâb-ı kirâm “radıyallahü 

teâlâ anhüm ecma’în”, Kitâb ve sünnete uymıyan birşey söylememişdir. Zâten, 

Kitâbı ve sünneti, ya’nî Kur’ân-ı kerîmi ve hadîs-i şerîfleri toplıyan, sonra gelenlere 

ulaşdıran, Eshâb-ı kirâmdır. Üsûl âlimlerinden, ya’nî en büyük islâm âlimlerinden 

ba’zısı buyuruyor ki, (Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” Peygamber olduğunu 

isbât edecek hiçbir şâhidi bulunmasaydı, yalnız Eshâbını görmek, Peygamber 

olduğunu bildirmeğe yetişirdi. Çünki, Eshâbının herbiri, her ilmde, islâmiyyet bil- 


gilerinde, siyâsî, aklî ilmlerde [ya’nî, lise ve üniversitelerde okutulan bilgilerde], zâhirî 

ve bâtınî ilmlerin hepsinde birer deryâ idi. Hâlbuki, hiçbiri bir kitâb okumamış, 

bir mu’allim görmemişdi. Bütün bu bilgileri, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” 

ile birkaç def’a berâber bulunmakla şereflenerek edinmişlerdi). Onların birbirine 

uymıyan sözleri, Kitâb ve sünnetde açıkca bildirilmiyen işlerdedir. 

Bir sahîfede (Müctehidlerin ve kıyâscıların, sahîh hadîslerin hepsine vukûfsuzluk 

yüzünden, yapdıkları ictihâd ve kıyâs...) diyerek büsbütün câhil olduğunu ortaya 

koyuyor. Müctehidin ne demek olduğunu bilmediği, buradan da anlaşılıyor. 

Bir sahîfede (Müctehidlerin, kitâb ve sünnete muhâlif ictihâdlarına uyulmaz) 

diyerek, Kitâb ve sünnete muhâlif ictihâd var sanıyor. Bu yalan sözlerle, kendinin 

Ehl-i sünnet âlimlerini beğenmediğini, mezhebsiz olduğunu i’lân ediyor. Hindistânda, 

vehhâbîlere satılmış olanlardan, Ebülkâsım Benârisî, dahâ çok para almak 

için (Eccerhualâ Ebî Hanîfe) kitâbını yazarak, bu yüce imâma saldırıyor. Ehl-i sünnet 

âlimleri, buna cevâblar yazarak rezîl ediyorlar. Bu alçak iftirâ ve hücûmlardan 

ba’zısı ve verilen cevâblar, (Üsûlül-erbe’a) yüzonüçüncü sahîfesinde yazılıdır. 

Kitâbının bir yerinde, imâm-ı a’zam Ebû Hanîfenin ve imâm-ı Mâlikin “radıyallahü 

anhümâ” sözlerini de yanlış yazıyor. Bu iki din imâmına iftirâ ediyor. Bunların, 

hadîs-i şerîflere uymıyan söz söylemiyeceklerini bilmiyor. Derin din âlimi, 

yüzlerce Evliyâ yetişdiren, büyük tesavvuf rehberi, Abdüllah-i Dehlevî “kuddise 

sirruh” yazmış olduğu (Makâmât-ı Mazheriyye) risâlesinde tesavvuf yolunu anlatdıkdan 

sonra, üstâdı olan Mazher-i Cân-ı Cânânın “kuddise sirruh” hayâtından, 

kerâmetlerinden ve mektûblarından ba’zılarını bildirmekdedir. Fârisî olup, İstanbulda 

da basılmışdır. Onsekiz fasldır. Onsekizinci faslda, yirmialtı mektûb vardır. 

Onaltıncı mektûbda, Mazher-i Cân-ı Cânân “kuddise sirruh” buyuruyor ki: 

Yavrum! Hadîs-i şerîflere nasıl uyulur? Bunu bildirmek için, Muhammed Hayât 

“rahmetullahi aleyh” bir kitâb yazmışdır. Bu kitâbda diyor ki: Hüseyn bin Yahyâ 

Buhârî Zendevistî, (Ravdat-ül-ulemâ) kitâbında buyuruyor ki, İmâm-ı a’zam, 

talebesine (Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” hadîs-i şerîfini ve Eshâb-ı 

kirâmın sözünü görünce, benim ictihâdımı bırakınız, onlara uyunuz!) buyurdu. Bir 

kerre de (Sahîh hadîsler benim mezhebimdir) buyurdu. Hadîs ilminde âlim, mütehassıs 

olan, nâsih ve mensûh hadîsleri ayırabilen, kuvvetli ve za’îf hadîsleri anlayabilen 

bir kimse, sahîh hadîslere uyarsa, Hanefî mezhebinden çıkmaz. Mezheb 

reîsinin sözünü yapmış olur. Hattâ, böyle bir âlim, sahîh hadîslere uymazsa, 

İmâm-ı a’zamın sözünü dinlememiş olur. Herkes bilir ki, hadîs-i şerîflerin hepsini 

birlikde bilen, işiten, hiçbir âlim yokdur. Nitekim, İmâm-ı a’zam (Hadîs-i şerîfi 

görünce, benim sözümü bırakınız!) buyurdu. Hattâ, bu ümmetin en âlimleri olan 

ve ömrlerini, Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” hizmetinde geçirmiş olan 

Eshâb-ı kirâmdan “aleyhimürrıdvân” hiçbiri de, bütün hadîs-i şerîfleri işitmiş 

değildi. Hadîs-i şerîfe uymak, her mü’mine vâcibdir. Mezheb imâmlarından, belirli 

birine uymak vâcib değildir. Her müslimân, [dört mezhebden] dilediği mezhebe 

uymakda serbestdir. Ehl-i sünnet âlimlerinin, mezheb imâmlarımızın bildirdiği 

hadîs-i şerîflere ve bunlardan anladıkları ma’nâlara uymamız lâzımdır. (Fetâvâ-yı 

Hindiyye), beşinci cild, 377. ci sahîfede diyor ki, (Fıkh öğrenmeyip, hadîs 

öğrenen, dinde iflâs eder [ya’nî dîni gider]. İlmi, emîn olan, sâlih kimselerden öğrenmelidir). 

Bunların kitâblarını okumalıdır. 

Bu mezhebsiz din adamı, kitâbının bir sahîfesinde, (Cenâb-ı Hak ve Resûlü, hiç 

kimseye, ümmetden birinin mezhebi ile mezheblenmeği ve dinde onu taklîd etmeği 

emr etmemişdir) diyerek, Kur’ân-ı kerîme de iftirâ ediyor. Çünki, Mâide sûresi, 

otuzbeşinci âyetinde meâlen, (Allahü teâlâya yaklaşmak için, vesîle arayınız!) 

buyuruldu. Enbiyâ sûresinde, (Bilmediklerinizi, bilenlerden sorup öğreniniz!) 

meâlinde âyet-i kerîme vardır. Dört mezheb imâmları hakkındaki hadîs-i şerîfler, 

(Fâideli Bilgiler) adındaki kitâbımızda uzun bildirilmişdir. Mezheb imâmlarımız 

– 466 –

“rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în”, en büyük din âlimleridir. (Âlimler, Peygamberlerin 

vârisleridir) hadîs-i şerîfi, (Buhârî)de yazılıdır. Peygamberimizin “sallallahü 

aleyhi ve sellem” yolu, akl ile, hayâl ile, rü’yâ ile anlaşılmaz. Din âlimlerinden 

öğrenilir. Din imâmlarından herhangi birine uymak, Peygamberimize uymak 

olur. Ehî Çelebî (Hediyye) kitâbında diyor ki, (Ebû Hanîfenin kıyâsı doğru 

değildir diyen kâfir olur). Bu kitâbı, (Hakîkat Kitâbevi) basdırmışdır. 

İbni Teymiyye ile İbni Kayyımı çok öven Âlûsî bile, (Gâliyye) kitâbında bakınız 

ne diyor: (İlm öğrenmek ve öğretmek, ibâdetlerin en üstünlerindendir. Abdüllah 

ibni Abbâs; âlimlerin, âlim olmıyan mü’minlerden yediyüz derece dahâ üstün olduğunu 

bildirdi. Hadîs-i şerîfde, (Âlimler, Peygamberlerin vârisleridir) buyuruldu. Peygamberlik 

rütbesinin üstünde hiçbir rütbe olmadığına göre, bu rütbeye vâris olmanın 

şerefinden dahâ üstün bir şeref olamaz. İslâm âlimlerinin çoğu, bu yüksek rütbeye 

kavuşdu. Fıkh ve hadîs âlimleri ve en başda müctehidlerin dört imâmı, bunların 

en üstünleridir. Bunlar, ahkâm-ı islâmiyyenin kapalı emrlerini, yasaklarını açığa 

çıkardı. İlmin temelini kurdular. Din bilgilerini, kısmlara, sınıflara ayırdılar. Onların 

yüce kıymetlerinden birkaçını bilmekle şerefleniyoruz. Bunların en önde 

olanı, büyük imâm, Ebû Hanîfe Nu’mân bin Sâbitdir. Onun yüksekliğini bildiren 

hadîs-i şerîfler elimizde mevcûddur. Buhârî ve Müslimde yazılıdır. Kırkbeş sene, beş 

vakt nemâzı bir abdestle kıldığını, Abdüllah ibni Mubârek “rahmetullahi teâlâ 

aleyh” bildirmekdedir. Hasen bin Ammâre, yüce İmâmı gasl ederken: (Otuz sene 

hep oruc tutdun. Allahü teâlâ sana rahmet eylesin!) demişdir. İlmi ile tam amel eden, 

onun gibi bir âlim görülmedi. Ondan dahâ üstün âlim bulunmadı. Allahü teâlâ, bizleri, 

bu yüce âlimlere uymakla şereflendirsin! Resûlullahın sözlerini bizlere ulaşdıran, 

bu müctehidlerdir. Bugün de, Onların dört mezhebinden birine muhtâc olmıyan, 

onlardan birine uymakdan kurtulabilecek kimse yokdur. İbni Mâcenin bildirdiği 

hadîs-i şerîfde, (Ümmetim yetmişüç fırkaya ayrılacak, bunlardan yalnız biri 

Cennete gidecekdir. Bunlar, benim ve Eshâbımın yolunda olanlardır) buyuruldu. 

Bu ayrılık, üsûlde, îmânda olan ayrılıkdır. Dört mezhebin ayrılığı değildir. 

Çünki, hadîs-i şerîfde, (Ümmetimin ayrılması rahmetdir) buyuruldu. Bir hadîs-i şerîfde 

de, (Kitâbullahda ve benim sünnetimde bulamadıklarınızı, Eshâbımın sözlerinden 

alınız! Eshâbım, gökdeki yıldızlar gibidir. Hangisine uyarsanız, hidâyete kavuşursunuz. 

Eshâbımın birbirlerinden ayrılıkları rahmetdir) buyuruldu). 

Şâh Veliyyullah-i Dehlevînin (El-insâf) ve (İkd-ül-ceyyid) kitâbları, 1327 [m. 1908] 

senesinde, Mısrda ve sonra (Hakîkat Kitâbevi) tarafından İstanbulda basdırılmışdır. 

İstanbulda Süleymâniyye kütübhânesinde, İzmirli kısmında mevcûddurlar. Birincisinde 

diyor ki, (Eshâb-ı kirâm zemânında da mezhebler vardı. Herbirinin mezhebi 

başka idi. Tâbi’în, Eshâb-ı kirâmın mezheblerini aldılar. Hârûn-ür-Reşîd, imâm-ı Mâlike 

dedi ki, (Senin (Muvattâ) kitâbını Kâ’beye asacağım. Bütün müslimânların bu 

kitâba uymalarını emr edeceğim. Her yerde tek bir mezheb olsun). İmâm-ı Mâlik de, 

(Böyle yapma! Eshâb-ı kirâm, fıkh bilgilerinde mezheblere ayrıldılar) dedi. Bunu, 

imâm-ı Süyûtî haber vermekdedir). İkinci kitâbında diyor ki, (Dört mezhebden birine 

uymakda büyük fâideler vardır. Bunlardan ayrılmanın zararları çokdur. Bunu 

çeşidli yollarla isbât ederim. Bugün dört mezhebden başka doğru mezheb yokdur. İmâmiyye 

ve Zeydiyye fırkaları bid’at üzeredirler. Dört mezhebden ayrılmak, Sivâd-i 

a’zamdan ayrılmakdır. İbni Hazmın, taklîd harâmdır, Resûlullahdan başkasına uymak 

halâl değildir sözü, müctehidlerin birbirlerine uymamaları içindir. Hadîs-i şerîfleri 

ayıramıyanların, bunları mezheb imâmlarından sorup, onlara uymaları lâzımdır. 

Resûlullahın zemânından beri, bilmiyenler, hep bilenlere sormuşlardır). 

Başka bir sahîfede, büsbütün sapıtarak (Mezheb imâmlarına uymak, onu Peygamber 

menziline çıkarmak olur. Bu ise küfrdür) diyor. Bütün mü’minleri ve hocalarına 

uyanları kâfir yapıyor. (Mezhebler, ikinci asr sonlarında meydâna çıkdı. Eshâb 

ve Tâbi’în hangi mezhebde idiler?) diyor. Fârisî (Redd-i vehhâbî) kitâbında ve 

– 467 –

arabî (Hadîka) kitâbı altıyüzdoksanaltıncı sahîfesinde diyor ki, (Dört mezhebden 

başkasına uymak câiz değildir. Bu sözümüz, Eshâb-ı kirâmın ve Tâbi’înin mezheblerini 

küçümsemek değildir. Çünki, Eshâb-ı kirâmın ve başkalarının mezheblerini 

tam olarak bilmiyoruz. O mezhebleri de bilseydik, onlara uymamız da câiz olurdu. 

Çünki, hepsinin mezhebleri doğru idi. Dört mezheb, tam bilindiği ve kitâbları 

her yere yayılmış olduğu için, her müslimânın yalnız bunlardan birine uyması lâzımdır. 

Dört mezhebin kolaylıklarını araşdırıp, bunları bir araya toplayarak, yeni 

bir kolaylıklar mezhebi uydurmağa (Telfîk-ı mezâhib) denir. Câiz değildir). 

Mezheb imâmı demek, Peygamberimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” Kur’ân-ı 

kerîmden çıkardığı ma’nâları, bilgileri, Eshâb-ı kirâmdan işiterek toplayan, kitâba 

geçiren büyük âlim demekdir. Resûlullahın, Kur’ân-ı kerîmin hepsini Eshâbına tefsîr 

etdiğini, (Hadîka), dil âfetlerini anlatırken yazmakdadır. Resûlullahın Kur’ân-ı 

kerîme verdiği ma’nâları, açıklamalarını anlamak istiyen, bir mezheb imâmının kitâblarını 

okur, bunlara uyar. Bu kitâbları okuyup, bunlara uyan kimse, o mezhebden 

olur. Bu ise, Resûlullaha “sallallahü aleyhi ve sellem” ve Kur’ân-ı kerîme uymak 

demekdir. Eshâb-ı kirâm “aleyhimürrıdvân”, Resûlullahdan “sallallahü aleyhi ve sellem” 

işitdiklerine uyardı. Kendi talebelerinden birine uymağa, ya’nî dört mezhebden 

birinde olmalarına lüzûm yokdu. Onların herbiri bütün bilgileri asl kaynağından 

alıyordu. Birbirlerine sorarak da öğreniyorlardı. Hepsi, mezheb imâmlarından 

dahâ çok âlim ve dahâ yüksek müctehid idiler. Mezheb sâhibi idiler. 

Bir sahîfede, (İctihâdlar fikr ve kanâ’atdır. Elimizdeki kitâblar, mezheb kitâblarıdır, 

din kitâbı değildir. Türkiyede, türkce din kitâbı olmadığından, bu kitâbı yazdım) 

diyor. Kendini müctehid sanıyor. Ömer Rıza Doğrulun, bu kitâba bir önsöz 

yazarak, ballandıra ballandıra medh etdiğini gördük. Bu önsözde diyor ki: (Asrın 

ihtiyâclarını, kıyâs yolu ile dinden değil, medeniyyetin terakkî hamlelerinden 

beklemek gerekdir. Kıyâs, Kitâb ve sünnet ile alâkası olmıyan, dînin asl kaynaklarına 

dayanmıyan, fekat herşeyi dîne dayamak istiyen müctehidlerin îcâdıdır...) 

Bu sözleri, kendisinin de, ehl-i sünnet olmadığını, dîni, kıyâsı ve ictihâdı anlamamış 

olduğunu göstermekdedir. Din âlimlerine dil uzatanlar, bunların bilgilerine erişemiyenlerdir. 

(Redd-ül-muhtâr) birinci cild, üçyüzdoksanaltıncı sahîfede, (Dörtyüz 

[400] hicrî senesinden sonra kıyâs yapacak âlim yetişmedi) diyor. (Mîzân-ülkübrâ)nın 

birinci cüz’, kırkikinci sahîfesinde, (Dört mezheb imâmından sonra, hiçbir 

âlim, mutlak müctehid olduğunu söylemedi. Mezhebde müctehidler yetişdi. 

Evet, Kur’ân-ı kerîmdeki bilgiler, hükmler sonsuzdur. Fekat, kıyâmete kadar, 

bütün insanlara lâzım olacak ahkâmı, dört imâm anlamış, kitâblara yazılmışdır. Şimdi, 

bir kimse, Kitâbdan ve sünnetden ahkâm çıkarabilirim derse, dört mezhebden 

birinde bulunmıyan yeni bir hükm çıkarmasını isteriz. Bunu yapamaz!) diyor. 

Bunlar (El-Besâir li-münkir-it-tevessül-i bi-ehl-il-mekâbir) ve (Et-Tevessülü bin 

Nebî ve bis-Sâlihîn) ve (Üsûl-ül-erbe’a) kitâblarında dahâ uzun yazılıdır. Bu üç kitâbı, 

(Hakîkat Kitâbevi) ofset yolu ile basdırmışdır. Birinci kitâbda, Muhammed 

bin Abdülvehhâbın (Keşf-üş-şübühât) kitâbından parçalar yazılarak, hepsine cevâblar 

verilmişdir. Bu kitâb arabîdir. (Et-Tevessülü bin Nebî) kitâbı, Ebû Hâmid 

bin Merzûkînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” Şâmda basılmış olan (Berâet-ül-eş’ariyyîn) 

kitâbının kısaltılmışıdır. 

Seyyid Ahmed Tahtâvînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Dürr-ül-muhtâr) hâşiyesinin 

Zebâyıh kısmında diyor ki, (Bugün her müslimânın dört mezhebden birinde 

bulunması vâcibdir. Dört mezhebden birinde bulunmıyan kimse, (Ehl-i sünnet)den 

ayrılmış olur. Ehl-i sünnet olmıyan da sapık veyâ kâfir olur). Vehhâbîliği 

temelinden çürüten (El-Besâir) ve (El-müstened) ve (Seyfül-ebrâr) kitâbları da 

böyle yazıyor ve bunu (İhyâ-ül-ulûm)dan aldıklarını bildiriyor. Son iki kitâb da, 

Hindistânda yazılmış, (Hakîkat Kitâbevi) tarafından ikinci baskıları yapılmışdır. 

Biz, Kur’ân-ı kerîmi ve hadîs-i şerîfleri anlayacak kadar bilgili değiliz. Biz, 

– 468 –

Kur’ân-ı kerîmi, anlamak ve anladığımıza göre amel etmek için değil, kelâm-ı ilâhîden 

bereketlenmek, fâidelenmek için okuyoruz. Biz mukallidler, tefsîr ilmini bilmediğimiz 

için, ahkâm-ı islâmiyyeyi, din imâmlarımızın kitâblarından öğreniyoruz. 

Mezheb imâmlarımız, Kur’ân-ı kerîmin ma’nâsını, Tâbi’înden ve Eshâb-ı kirâmdan 

öğrenerek, bizim kolay anlıyabileceğimiz şeklde, kitâblarına yazmışlardır. 

(Nahl) ve (Enbiyâ) sûrelerinde, meâl-i şerîfleri, (Âlimlerden sorup öğreniniz!) olan 

âyet-i kerîmeler vardır. Hadîs-i şerîfde, (Her asr, önceki asrdan dahâ bozuk olur. 

Böylece kıyâmete kadar hep bozulur) buyuruldu. Bu hadîs-i şerîf, (Hadîka)da, dil 

âfetlerinde yazılıdır. İnsanların en iyilerinin yazdıkları kitâbları beğenmeyip, bozuk 

asrların bozuk adamlarına aldanmakdan Allahü teâlâya sığınırız! 

Yûsüf-i Nebhânî, hicrî ondördüncü asrın büyük âlimlerindendir. Uzun seneler Medînede 

kalıp vehhâbîliği yakından incelemek imkânını buldu. Topladığı bilgileri yaymak 

için, çok kıymetli kırkyedi kitâb yazdı. (El-Feth-ul-kebîr) kitâbında ondörtbindörtyüzelli 

hadîs harf sırasına göre dizilmişdir. Üç cild hâlinde basılmışdır. (Câmi’u 

kerâmât-il-Evliyâ) kitâbı iki cild olup, kerâmetin hak olduğunu isbât etmekdedir. 

1329 [m. 1911] de Mısrda basılmışdır. Kırkyedi kitâbının hepsi basılmışdır. Çok mühim 

olan (Şevâhid-ül-hak) kitâbı Mısrda üçüncü def’a olarak, binüçyüzseksenbeş 

[1385] hicrî ve [1965] mîlâdî senesinde basılmışdır. Kitâb beşyüzyetmiş sahîfe olup, 

dörtyüzelli sahîfesi İbni Teymiyyeyi red etmekde, geri kalan yüzyirmi sahîfesi de, 

Eshâb-ı kirâmın üstünlüklerini, hazret-i Mu’âviye ile Amr ibni Âs “radıyallahü teâlâ 

anhüm”ın yüksekliklerini ve islâmiyyete hizmetlerini bildirmekdedir. 

(Câmi’ulezher) profesörlerinden, allâme şeyh Alî Muhammed Beblâvî Mâlikî 

ve allâme şeyh Abdürrahmân Şerbînî ve şeyh Ahmed Hüseyn Şâfi’î ve şeyh Ahmed 

Besyânî Hanbelî ve ârif allâme Süleymân Şübrâvî Şâfi’î ve şeyh Abdülkerîm 

Râfi’î ve ayrıca Mısr Başmüftîsi allâme Bekrî Muhammed Sadefî Hanefî ve müderris 

allâme Muhammed Abdülhayy Ketânî İdrîsî Fâsî ve allâme seyyid Ahmed 

beğ Şâfi’î ve fâdıl allâme şeyh Sa’îd-i Mûcî Şâfi’î ve allâme şeyh Muhammed Halebî 

Şâfi’î ve dahâ birçok Ehl-i sünnet âlimleri “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” 

(Şevâhid-ül-hak) kitâbını beğenmişler, uzun yazıları ile övmüşlerdir. 

(Şevâhid-ül-hak) kitâbında, Ebul’ Abbâs Ahmed ibni Teymiyyenin bid’atlerini 

savunan üç kitâbdan parçalar almakda, bunları, âyet-i kerîmelerle ve hadîs-i şerîflerle 

çürütmekdedir. Bu üç bozuk kitâb, İbni Kayyım-ı Cevziyyenin (İgâset-üllehfân) 

ve İbni Abdil-Hâdînin (Firreddi ales-Sübkî) ve Nu’mân Âlûsî Bağdâdînin 

(Cilâ-ül-ayneyn fî muhâkemet-il-Ahmedeyn) ismi ile İbni Hacer-i Mekkîye “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” karşı yazdığı kitâblardır. 

(Şevâhid-ül-hak)da, Ehl-i sünnet âlimlerinden alarak diyor ki, (İslâm âlimleri sözbirliği 

ile bildiriyorlar ki, hicretin dördüncü asrından sonra, dünyâda, ictihâd edebilecek 

âlim hiç kalmadı. Şimdi bütün müslimânların, bilinen dört mezhebden birine 

uymaları lâzımdır. Çünki, şimdi, Kur’ân-ı kerîmi ve hadîs-i şerîfi anlayıp bunlardan 

ahkâm çıkaracak ilm sâhibi hiç yokdur. Mezheb imâmını taklîd ederek, 

Kur’ân-ı kerîme ve Resûlullahın sünnetine “sallallahü aleyhi ve sellem” uyulmuş olur. 

İmâm-ı Münâvî, İbni Hacer-i Hiytemîden nakl ederek buyuruyor ki, Celâleddîn-i 

Süyûtî “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” gibi bir âlim müctehid olduğunu söyleyince, 

zemânındaki âlimler, buna yazılı birşey sordular: Önceki âlimler buna iki 

ayrı cevâb vermişlerdir. İctihâdın en aşağı derecesinde olan, bunlardan birini seçebilir. 

Sen de seçip bize yaz dediler. İşim çok, bunu yapacak vaktim yok diyerek, birini 

seçmeğe cesâret edemedi. İbni Hacer buyuruyor ki, en aşağı derecedeki ictihâd 

işi böyle güç olunca, mutlak müctehid olmanın imkânsızlığını anlamalıdır. 

Şimdi ba’zı câhiller, kendilerini âlim sanıyorlar. Bid’at sâhibi olan kimseleri âlim 

sanıp, taklîd ederek, Kur’ân-ı kerîmden ve hadîs-i şerîflerden hükm çıkarmağa kalkışıyorlar. 

Mezheb imâmlarından birini taklîd etmeğe ihtiyâcımız yok diyorlar. Hattâ 

mezheb imâmlarının ictihâd buyurdukları, anladıkları bilgileri beğenmiyor, 

– 469 –

unlar zemânımıza uymaz diyorlar. Bunlar, kendilerini beğenmiş câhillerdir. 

Kur’ân-ı kerîme uyduklarını sanıyorlar. Hâlbuki, nefslerine ve şeytâna uymakdadırlar. 

Herkesi de Kur’ândan ve (Buhârî)den ma’nâ çıkarmağa kışkırtıyorlar. Bu 

ahmaklara aldanmamalıdır. Her müslimân, (Ehl-i sünnet) i’tikâdında olmalı ve dört 

mezhebden birine uymalıdır. Dört mezhebin kolay taraflarını araşdırıp, birbirine 

karışdırmağa (Telfîk) denir. Nefse ve şeytâna uyarak, telfîk yapmak yasakdır. [İhtiyâc 

olduğu zemân, bir iş için câiz olur.] Din adamı geçinen câhil kimse ile müctehid 

olan âlimler arasındaki fark, yer ile gök arası gibidir. Hattâ şeytân ile melek 

arasındaki fark gibidir. Fekat, gâfil, ahmak ve nefslerine bağlı olduklarından, 

kendilerini âlim, kâmil sanıyorlar. Böyle kimselere zındık denir. Bu zındıkları şeytân 

aldatmış olduğundan, müctehidleri taklîd etmek istemiyorlar. Anlıyamıyor ki, 

Nass ile açık bildirilmiş şeylerde ictihâd yapılmaz. Bu söz, hiçbir şeyde ictihâd yapılmaz 

demek değildir. İctihâdda en ileri giden Ebû Hanîfe hazretleri, za’îf hadîs 

ile bildirilen şey üzerinde bile ictihâd yapmazdı. Mezheb imâmlarının hepsi, bir soru 

ile karşılaşdıkları zemân, bunun cevâbını, önce Kur’ân-ı kerîmde ararlardı. 

Kur’ân-ı kerîmde açıkca bulamazlarsa, hadîs-i şerîflerde ararlardı. Hadîs-i şerîflerde 

bulamazlarsa, (İcmâ’-ı ümmet)de ararlardı. İcmâ’da da bulamayınca, bu soruya 

benzeyen başka sorunun, Kitâb, sünnet ve icmâ’da bulunan cevâbına (Kıyâs) 

ederek, benzeterek, ictihâd edip cevâbını bulurlardı. Bin seneden beri bütün 

müslimânlar, âlimler, sâlihler, Velîler, hep bu dört mezhebden birine uydular. Hiçbiri, 

kendinin müctehid olduğunu iddi’â etmedi. Yeni türeyen mezhebsiz bir zındıkın 

sözüne aldanıp da, mezhebden ayrılmamalıdır. Dört mezhebin hiçbiri, 

Kur’ân-ı kerîmden ve hadîs-i şerîflerden kıl kadar ayrılmamışdır. Hepsi, müslimânlara, 

Kitâb ile sünneti açıklamışlardır. İslâm âlimleri, müslimânların dört mezhebden 

birini taklîd etmelerini emr ediyor. Böylece, kâfir olmak veyâ bid’at sâhibi olmak 

gibi, iki tehlükeden kurtulmalarını istiyorlar. Çünki, bir câhil, bir mezheb imâmını 

“rahmetullahi teâlâ aleyh” taklîd etmezse, delîlsiz kalarak yoldan çıkar. 

Hâce Muhammed Pârisâ hazretleri, (Tuhfet-üs-sâlikîn) kitâbında, İmâm-ı Gazâlîden 

alarak buyuruyor ki, (Üç kimse, Kur’ân-ı kerîmin ma’nâsını anlıyamaz: Birincisi, 

arabîyi iyi bilmiyen ve tefsîr okumamış olan câhil. İkincisi, büyük bir günâha 

devâm eden fâsık. Üçüncüsü, i’tikâd bilgilerinden birini yanlış anlayıp, anladığına 

uymadığı için, hak sözü kabûl etmiyen bid’at sâhibi. [Ehl-i sünnet i’tikâdından 

ayrılmak büyük günâhdır. Bunun için bid’at sâhibi olan Kur’ân-ı kerîmin 

ma’nâsını anlıyamaz. Çünki bid’atin zulmeti kalbi karartır.]) Görülüyor ki, Ehl-i 

sünnet mezhebinde olmıyan, arabîyi çok bilse de, Kur’ân-ı kerîmi doğru anlıyamaz. 

Yanlış anladıklarını yazarak, herkesi felâkete sürükler. 

Zemânımıza, asrımıza uygun tefsîr lâzımdır sözü de doğru değildir. Tefsîr âlimleri, 

Resûlullahdan “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” ve Eshâbından gelen haberleri 

yazarak tefsîr yapdılar. Bunların tefsîrleri her asra uygundur ve kâfîdir. Kur’ân-ı 

kerîmin emrleri, her asrdaki her insan için aynıdır. Önceki asrlar için başka, sonraki 

asrlar için başka ma’nâsı yokdur. Kur’ân-ı kerîme inanan ve uymak istiyen bir müslimân, 

her aradığını, mevcûd tefsîrlerde bulur. İslâmiyyete uymıyan bir zındık, bozuk 

isteklerini, bu tefsîrlerde elbet bulamaz. Aklımıza ve asrın isteklerine uygun tefsîr 

yapmak câiz değildir. Câhil, ahmak kimseler, kısa aklları ile yeni tefsîr yaparız diyorlar. 

Tefsîr yapabilmek için çok şart vardır. Bu şartların başında, (Zemânların en 

iyisi, benim zemânımdır. Ondan sonra hayrlısı, benim asrımdan sonra gelen asrdır. 

Sonra da, ondan sonra gelen asrdır) hadîs-i şerîfi ile medh olunan asrlarda bulunmak 

lâzımdır. [Tefsîr âliminin, nâsih ve mensûh olan âyet-i kerîmeleri de bilmesi lâzımdır. 

Kur’ân-ı kerîmde yüzdokuz adet nesh edici âyet bulunduğu, (Hadîka)nın üçyüzellibeşinci 

sahîfesinde yazılıdır.] Şimdi, kendi görüşleri ile tefsîr kitâbı yapanlarda 

bu şartların hiçbiri yokdur. Fikrleri bozuyor, Ehl-i sünnet âlimlerine karşı geliyorlar. 

Ehl-i sünnet olduklarını bildirerek, bozuk inanışlarını her yere yayıyorlar. Ehl-i 

– 470 –

sünnet olan din adamları bunları okuyunca, bozuk olduklarını hemen anlıyor. Zındık 

olduklarını, ehl-i sünnet olmadıklarını müslimânlara anlatıyorlar. Fekat câhiller, 

iğriyi doğrudan ayıramayıp aldanmakdadırlar). (Şevâhid-ül-hak)dan terceme temâm 

oldu. (Hadîka)da, el âfetlerini anlatırken bildirilen (Ümmetim, kötü din adamlarından 

çok zarâr görecekdir) hadîs-i şerîfi, Vehhâbîleri haber vermekdedir. 

(Mîzân-ül-kübrâ), sahîfe ellibir başında ve altmış sonunda buyuruyor ki, sünnet, 

ya’nî hadîs-i şerîfler, Kur’ân-ı kerîmi açıklamakdadır. Mezheb imâmları, sünneti açıklamışlardır. 

Din âlimleri de, mezheb imâmlarının sözlerini açıkladılar. Kıyâmete kadar 

da böyle olacakdır. Sünnet, ya’nî hadîs-i şerîfler olmasaydı, sular, tahâret, nemâzların 

kaç rek’at oldukları, rükü’ ve secdede okunacak tesbîhleri, bayram ve cenâze 

nemâzlarının nasıl kılınacağını, zekât nisâbını, orucun, haccın farzlarını ve nikâh, 

hukûk bilgilerini, hiçbir âlim, Kur’ân-ı kerîmde bulamaz ve öğrenemezdi. 

İmrân bin Husayna birisi, (Bize yalnız Kur’ândan söyle!) deyince: Ey ahmak! 

Kur’ân-ı kerîmde, nemâzların kaç rek’at olduğunu bulabilir misin dedi. Hazret-i 

Ömere, farzların seferde kaç rek’at kılınacağını Kur’ân-ı kerîmde bulamadık dediklerinde, 

(Allahü teâlâ, bize, Muhammed aleyhisselâmı gönderdi. Biz, Kur’ân-ı kerîmde 

bulamadıklarımızı, Resûlullahdan gördüğümüz gibi yapıyoruz. O, seferde, dört 

rek’at farzları iki rek’at kılardı. Biz de, öyle yaparız) buyurdu. Kırkyedinci [47] sahîfesinde 

diyor ki, (Din imâmlarının hiçbir sözü, islâmiyyetin dışında değildir. 

Çünki herbiri, hem hakîkatde, hem de ahkâm-ı islâmiyyede âlimdirler). 

İbni Âbidîn, (Fetâvâ-ı Hâmidiyye)yi kısaltarak, (Ukûd-üd-dürriyye) ismini vermiş, 

bunun sonunda, bir mezhebe tâbi’ olmanın lâzım olduğunu uzun yazmışdır. 

İbni Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh”, abdestin farzlarını anlatırken buyuruyor 

ki, (Bir kişinin haber verdiği hadîsleri veyâ kıyâs ile anlaşılan bilgileri kabûl 

etmiyen, beğenmiyen kâfir olmaz ise de, doğru yoldan sapmış olur. Bid’at ehli olur. 

Cehenneme girmesi muhakkak olur. Kıyâs ile zâhir olan hükmü kabûl edip de yapmıyan, 

fâsık olur. Vâcibi terk etmiş olur. Te’vîl etdiği için, ya’nî zannî delîlden bir 

başka ma’nâ çıkardığı için o hükmü yapmıyan fâsık da olmaz). 

(Vehhâbîler şimdi yumuşadılar. Eskiden müslimânların mallarına, canlarına saldırıyorlardı. 

Şimdi böyle vahşet yapmıyorlar. Hattâ, Ehl-i sünnet olduklarını söylüyorlar) 

diyenler işitiliyor. Evet, açık Nassları değişdirmiyenleri için bu söz doğrudur. 

Bunlar her müslimân ile kardeşdirler. Fekat, şimdi bütün dünyâdaki müslimânların 

dinlerine, îmânlarına saldırıyorlar. Eskiden müslimânların dünyâlarını 

yok ediyorlardı. Şimdi, âhıretlerine, ebedî hayâtlarına saldırıyorlar. Müslimânları 

ebedî felâkete sürüklemek için bütün kuvvetleri ile çalışıyorlar. Medîne-i 

münevveredeki medresenin müdîri, Abdül’Azîz Bâzın (Tahkîk ve îzâh) bozuk kitâbının 

türkçesini hâcılara dağıtarak, Ehl-i sünnet i’tikâdını yok etmeğe çalışıyorlar. 

5.8.1990 târîhli Türkiye gazetesi, bu bozuk kitâba vesîkalarla cevâb vermiş, müslimânları 

büyük tehlükeden kurtarmışdır. (Râbitatül’âlemil-islâmî) isminde bir merkez 

kurdular. Her islâm memleketinde bunun şu’belerini açdılar. Dinleri ve ilmleri 

çürük olan din adamlarını bol para ile satın alarak, bunları mezhebsizliği 

yaymak için kullanıyorlar. Her memleketdeki din adamlarına ve din talebesine onların 

dillerinde bozuk kitâbları parasız olarak dağıtıyorlar. Bu yolda her sene, milyonlarla 

altın sarf ediyorlar. İngiliz siyâseti ile elli seneden beri kitâbsız, câhil bırakılmış 

olan dünyâ müslimânları, bunlara aldanıyorlar. Hak olan ve hadîs-i şerîfler 

ile medh ve senâ edilmiş olan Ehl-i sünnet mezhebi böylece unutuluyor, yok 

oluyor. Hak gidip, her yere bâtıl yerleşiyor. Müslimânlar için, hattâ bütün insanlar 

için bundan dahâ kötü, bundan dahâ zarârlı bir felâket, bir musîbet olamaz. 

Ba’zı kimseler, vehhâbîler için (Bunların birkaç yanlış inanışları varsa da, âyet-i 

kerîmelerden ve hadîs-i şerîflerden böyle anlıyorlar. Belki bid’at ehli oluyorlar ise 

de, bid’at ehlinin bu ümmetden oldukları hadîs-i şerîflerde bildirildi. Bunlar da müslimândır. 

Ehl-i kıbledir. Müslimânları sevmemiz, vehhâbîleri de kardeş bilmemiz lâ- 

– 471 –

zım değil mi?) diyorlar. Böyle düşünmek elbet doğrudur. Fekat bid’at sâhiblerini sevmek, 

onlara nasîhat vermekle olur. Yukarıda ismlerini bildirdiğimiz kırk kitâbı insâf 

ile okuyan ve anlıyan kimsenin bu sözümüzde hiç tereddüdü ve şübhesi kalmaz. 

Meselâ Hindistânın büyük âlimlerinden Ahmed Rızâ hân Berîlevî (Fetâvel-Haremeyn) 

kitâbında diyor ki, (Taberânînin ve başkalarının bildirdiği hadîs-i şerîfde, 

(Bid’at sâhibine hurmet eden kimse, islâmiyyeti yıkmağa yardım etmiş olur) buyuruldu). 

Dînimiz bid’at sâhiblerini sevmemeği, onları aşağılamağı emr etmekdedir. Onlara 

saygı göstermek harâmdır. İslâm âlimleri kitâblarında, meselâ (Şerh-i mekâsıd) 

kitâbında (Bid’at sâhiblerini sevmemek, onları aşağı tutmak, onları red etmek lâzımdır) 

demişlerdir. Muhammed Ma’sûm-i Fârûkî, (Mektûbât-i Ma’sûmiyye) kitâbının 

ikinci cildi, yüzonuncu mektûbunda, (Bid’at sâhibinin meclisinde bulunma! Gâfil din 

adamlarından, yaltakcı hâfızlardan ve câhil tekke şeyhlerinden kendini koru! İslâmiyyete 

uymakda gevşek davranan [meselâ, Ehl-i sünnet i’tikâdında olmıyan, karısını, 

kızını açık gezdiren, çalgı, içki kullanan mezhebsiz, sapık olan] din adamlarına 

yaklaşma! Onların sözlerini işitme! Hattâ onların bulunduğu şehrden uzak ol ki, zemânla 

kalbin onlara kaymasın! Onlara uymamalıdır. Onlar din adamı değil, din hırsızlarıdır. 

Şeytânın tuzaklarıdır. Onların yaldızlı, acıklı sözlerine aldanmamalı, arslandan 

kaçar gibi, yanlarından kaçmalıdır) buyurmakdadır. Bid’at yayıldığı ve zarârının 

çoğaldığı zemân, bunu red etmek, bunun kötülüğünü müslimânlara duyurmak 

farzdır. Hattâ, farzların mühimlerinden olduğunda icmâ’-i ümmet vardır. Selef-i 

sâlihîn ve bunların halefleri hep böyle yapdılar. Bu farzı terk eden, icmâ’dan ayrılmış 

olur. Hadîs-i şerîfde, (Fitne veyâ bid’at yayıldığı ve Eshâbım kötülendiği zemânda, 

hakkı bilen, bilgisini müslimânlara duyursun! Hakkı, ya’nî doğru yolu bildiği 

hâlde, müslimânlara duyurmayanlara, Allahü teâlâ ve melekler ve bütün insanlar 

la’net eylesin! Allahü teâlâ, bu kimsenin farzlarını ve nâfile ibâdetlerini kabûl etmez) 

buyuruldu. Bu hadîs-i şerîf, (Es-savâ’ik-ul-muhrika) kitâbının başında yazılıdır 

ve Hatîb-i Bağdâdînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” (El-Câmi’)inde bulunduğu bildirilmekdedir. 

[Bid’at ehli, bid’at sâhibi demek, bid’atini yaymak için, ya’nî müslimânların 

îmânlarını, ibâdetlerini bozmak için uğraşan bid’at sâhibi demekdir. Bunlara 

aldanarak bid’at işliyeni sevmemek değil, ona acımak, nasîhat vermek lâzımdır. 

Bugün, bütün dünyâdaki müslimânlar, üç fırkaya ayrılmışdır. Birinci fırka, Eshâb-ı 

kirâmın yolunda olan hakîkî müslimânlardır. Bunlara (Ehl-i sünnet) ve (Sünnî) 

ve (Fırka-i nâciyye) Cehennemden kurtulan fırka denir. İkinci fırka, Eshâb-ı kirâma 

düşman olanlardır. Bunlara (Şî’î) ve (Fırka-i dâlle) sapık fırka denir. Üçüncüsü, 

sünnîlere ve şî’îlere düşman olan bid’at sâhibleridir. Bunlara (Vehhâbî) ve (Necdî) 

denir. Çünki bunlar, ilk olarak Arabistânın Necd şehrinde meydâna çıkmışdır. 

Bunlara (Fırka-i mel’ûne) de denilmekdedir. Çünki, müslimânlara kâfir demekdedirler. 

Böyle diyene, Resûlullah, la’net etmişdir. Müslimânları bu üç fırkaya parçalayan, 

yehûdîlerle ingilizlerdir.] 

(Edille-i şer’ıyye) dörtdür. Birincisi, Kur’ân-ı kerîmdir. İkincisi, hadîs-i şerîflerdir. 

Bu iki delîlin herbiri (Kat’î) veyâ (Zannî) olur. İbni Âbidîn, bâgîleri anlatırken 

diyor ki, (Hâricî denilen kimseler, zannî ya’nî şübheli olan [birkaç ma’nâ çıkarılabilen] 

delîlleri [ya’nî âyetleri ve hadîsleri] yanlış (te’vîl) ediyorlar. Ya’nî 

ma’nâsı açıkca anlaşılamıyan âyet-i kerîmelere ve mütevâtir olan hadîs-i şerîflere, 

açık ve meşhûr olmıyan yanlış ma’nâlarını veriyorlar. Hazret-i Alînin askerinden 

ayrılarak, ona karşı harb edenler böyle idi. (Hâkim ancak Allahdır. Hazret-i 

Alî, iki hakemin hükmüne uyarak, hilâfeti Mu’âviyeye bırakmakla büyük günâh 

işledi. Büyük günâh işleyen kâfir olur) dediler. Onunla harb etmelerine bu yanlış 

te’vîlleri sebeb oldu. Kendileri gibi inanmıyanlara kâfir dediler. Bunlara (Hâricî) 

denir. 1150 [m. 1737] senesinde Necdde ortaya çıkan Abdülvehhâb oğlu Muhammede 

tâbi’ olanlar da, yalnız kendilerinin müslimân olduklarını söylüyorlar. Kendileri 

gibi inanmıyanlara müşrik diyorlar. Onları öldürmek, mallarını, kadınlarını 

ganîmet almak halâldir diyorlar. Bunlara (Vehhâbî) ve (Necdî) denilmekdedir. 

– 472 –

Vehhâbîliği ingilizler hâzırladığı ve yaydığı gibi, Hicâzı Osmânlılardan alarak Süûdî 

devletini kuran da, ingilizlerdir. (Müncid)de diyor ki, (İngiliz câsûsu Lavrence, 

1914 de vehhâbî emîri Faysala yardım ederek, Osmânlı devletinden ayrılmasına sebeb 

oldu). Şübheli [ya’nî açıkca anlaşılamıyan] delîlleri yanlış te’vîl ederek, Ehl-i sünnet 

i’tikâdından ayrılanlara, fıkh âlimleri kâfir demediler. (Bâgî), (âsî), (bid’at ehli) 

olduklarını söylediler. Türkçede sapık denilmekdedir. Kat’î, [açık olarak] anlaşılan 

tek bir ma’nâsı olan delîllere inanmıyan ise kâfir olur. Âlemin yok olacağına, 

ölülerin tekrâr dirileceklerine inanmamak böyledir. Alî ilâhdır, Cebrâîl vahy getirirken 

yanıldı diyen de kâfir olur. Çünki bu sözler, ma’nâsı açıkca anlaşılamıyan delîlleri 

yanlış te’vîl ederek, ictihâd ile anlaşılan ma’nâlar değildir. Hazret-i Âişeyi kazf 

eden ve babası hazret-i Ebû Bekrin “radıyallahü anh” sahâbî olduğuna inanmıyan 

da kâfir olur. Çünki ikisi de, Kur’ân-ı kerîmde açık olarak bildirilen delîli inkârdır. 

Hazret-i Ebû Bekr ile hazret-i Ömeri seb eden ve halîfeliklerine inanmıyanın te’vîli 

varsa, kâfir olmaz. Müslimânların mallarına, canlarına saldırmak gibi, kat’î açık 

olan harâmlara, te’vîl yaparak, halâl diyen kâfir olur. [Vehhâbîler böyledir.] Kitâbdan 

ve sünnetden, ma’nâsı açıkca anlaşılamıyan bir delîli te’vîl ederek söyleseydi, 

kendince islâmiyyete uymuş olup, kâfir olmazdı).İbni Âbidînin kelâmı temâm oldu. 

Görülüyor ki, müslimân olduğunu söyleyip, ibâdetlerini yapan, ya’nî (Ehl-i 

kıble) denilen bir kimsenin, Ehl-i sünnete uymıyan bir inanışı, ma’nâsı açık olan 

kat-î bir delîli inkâr olursa, te’vîl ile olsa da, olmasa da küfr olur. Buna (Mülhid) 

denir. Bu inanışı, açık olmayıp, şübheli olan bir delîlin muhtelif ma’nâlarından açık 

ve meşhûr olanını inkâr olursa ve te’vîli varsa, küfr olmaz. Bid’at olur. Te’vîlden 

haberi olmayıp, bid’at sâhibi olan âlimleri taklîd ile veyâ nefsine uyarak, dünyâ çıkarları 

için ise, yine küfr olur. 

İster Ehl-i sünnet olsun, ister bid’at sâhibi olsun, dînini dünyâ çıkarlarına âlet 

eden, ya’nî dünyâlığa kavuşmak için dîninden veren câhillere (Yobaz) denir. Hiçbir 

dîne inanmadığı hâlde, müslimânları aldatarak îmânlarını yok etmek, islâmiyyeti 

içerden yıkmak için, müslimân görünüp küfre sebeb olan şeyleri isbât etmek 

için delîlleri yanlış te’vîl edene (Zındık) ve (Fen yobazı) denir. Bid’at sâhiblerine 

ve mülhidlere ve bunların yolunda olan câhil taklîdcilere (Mezhebsiz) denir. 

Mezhebsizler ve îmân hırsızları olan zındıklar, (Dinde reformcu) olarak ortaya 

çıkmakdadırlar. 

İcmâ’ delîl değildir diyen kâfir olmaz. Bid’at sâhibi olur. Hâricîler, şî’îler, vehhâbîler 

böyledir. Bunların icmâ’a muhâlif sözleri küfr olmaz. Fekat, küfre sebeb 

olan diğer inanışlarından dolayı kâfir olurlar. 

İbnî Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh” vitr nemâzını anlatırken diyor ki, (Vitr 

nemâzının aslını, ya’nî ibâdet olduğunu inkâr eden kâfir olur. Eğer delîlini te’vîl 

ederek veyâ delîlinde şübhe ederek inkâr ederse, kâfir olmaz. [Bid’at ehlinden olur.] 

Bütün vâcibler ve sünnetler de böyledir. Çünki, vitr nemâzı dinde zarûrî olarak bilinen 

bir ibâdetdir ve böyle olduğu (İcmâ’-ı ümmet) ile sâbitdir. İcmâ’-ı ümmet ile 

bildirilmiş olan zarûrî ibâdete te’vîlsiz olarak inanmamak, hanefî âlimlerine göre, 

küfr olur. Dinden olduğu zarûrî olarak bilinmek demek, dinden olduğunu câhillerin 

de bildiği din bilgileri demekdir. Beş vakt nemâzın farz olduğuna inanmak 

böyledir. Yalnız âlimlerin bildiği din bilgilerini inkâr eden, kâfir olmaz. Ceddenin 

[büyük annenin] mîrâsın altıda birini alacağını inkâr etmek böyledir). 

İbni Melek, (Menâr) şerhinde diyor ki, (İcmâ’) birleşmek demekdir. Bir asrda 

bulunan müctehidlerin bir işin hükmünde birleşmeleridir. Bu iş, söz veyâ fi’l olabilir. 

İctihâd lâzım olmıyan şeylerde, bir asrda bulunan müslimânların hepsinin birleşmeleri 

lâzım olur. Birleşmek, aynı sözü söylemek veyâ aynı işi yapmakdır. Bir 

asrda bulunan müctehidlerin bir kısmı söyler veyâ yapar, diğerleri işitince susarlar, 

red etmezlerse, hanefî mezhebinde, yine icmâ’ olur. Şâfi’îde, buna icmâ’ denmez. 

İctihâd işlerinde icmâ’ sâhibi olmak için, müctehid olmak lâzımdır. Kur’ân-ı 

kerîmin ve nemâz rek’atlarının ve zekât mikdârının ve ekmeği ödünc almanın ve 

– 473 –

hamâma gitmenin bizlere nakl edilmesi gibi, ictihâda lüzûm olmıyan şeylerin icmâ’ında 

müctehid olmak lâzım değildir. Bu gibi şeylerde, müctehid olmıyanların 

icmâ’ları da mu’teberdir. Fekat, bid’at sâhibi ve fâsık olmamaları lâzımdır. [Bunun 

için, şî’îlerin ve vehhâbîlerin kitâblarında yazılı bozuk şeyler icmâ’ olamaz. Halâl, 

harâm ve farzlar için delîl olamaz.] Eshâb-ı kirâmdan ve Ehl-i beyt evlâdlarından 

olmaları da şart değildir. Medîne ehâlisinden olmaları da şart değildir. Âlimlerin 

çoğuna göre, selefin ihtilâf etdiği bir mes’elede, sonra gelen âlimlerin icmâ’ 

yapmaları câizdir. Bir müctehid hilâf ederse, icmâ’ hâsıl olmaz. Haber-i vâhid ile 

bildirilmiş olan hadîs-i şerîfde ve müctehidin kıyâs etmesi ile bulunan hükmde icmâ’ 

olur. Âyet-i kerîmeden ve meşhûr olan hadîsden açıkca anlaşılan hükmde icmâ’ 

olmaz. Bunların kendileri zâten delîldir. Selef-i sâlihînin, ya’nî Eshâb-ı kirâmın 

“radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în”, bizlere, her asrın icmâ’ı ile gelmiş olan icmâ’ları 

mütevâtir hadîs gibidir. Ya’nî, Eshâb-ı kirâmın böyle icmâ’larını öğrenmemiz 

ve amel etmemiz lâzımdır. Kur’ân-ı kerîmin Allah kelâmı olduğu, nemâzın ve 

orucun, zekâtın farz oldukları böyledir. Bir sâlih kimsenin bildirdiği icmâ’ları ise, 

haber-i vâhid ile bildirilmiş olan hadîs-i şerîfler gibidir. Bunlar ile yalnız amel etmek 

vâcib olup, ilm [ve îmân] vâcib değildir. Öğle nemâzından evvel dört rek’at 

sünnet kılmak böyledir. 

İcmâ’ın dereceleri vardır. Eshâb-ı kirâmın “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în”, 

açıkca ve her asrın icmâ’ı ile haber verilmiş olan icmâ’ları, âyet-i kerîme ve mütevâtir 

olan hadîs-i şerîf gibi kuvvetlidir. İnkâr eden kâfir olur. Eshâb-ı kirâmdan 

ba’zısının icmâ’ edip, diğerlerinin sükût etdikleri icmâ’ da, kat’î delîl ise de, inkâr 

eden kâfir olmaz. İcmâ’ın üçüncü derecesi, Eshâb-ı kirâmın ihtilâf etmedikleri bir 

hükmde, sonraki asrların icmâ’larıdır. Bunlar, meşhûr olan haber gibidir. Bundan 

sonra, Eshâb-ı kirâmın ihtilâf etdikleri bir hükmde, sonra gelenlerde hâsıl olan icmâ’ 

olup, haber-i vâhid ile bildirilen hadîs-i şerîf gibidir. Bununla amel vâcib 

olup, îmân vâcib değildir. Bir asrda bulunan müslimânlar, bir mes’elede ihtilâf edince, 

sonra gelenlerin, bu ihtilâflı sözlerden birine uymayan hükmleri bâtıl olur. Bu 

sözlerden başka bir söz söylemeleri câiz olmaz. 

(Kıyâs), birşeyi başka şeye benzetmek demekdir. Fıkhda, hükmü nassdan anlaşılamıyan 

birşeyin hükmünü, bu şeye benziyen başka şeyin hükmünden anlamak 

demekdir. Kıyâsın delîl olduğu aklen ve naklen bilinmekdedir. (Ey ilm sâhibleri! 

İ’tibâr ediniz!) âyet-i kerîmesi, (Bilmediklerinizi, bildiklerinize kıyâs ediniz!) demekdir. 

Çünki, i’tibâr, benzetmek demekdir. Mu’âz “radıyallahü teâlâ anh”, Yemene 

gidince, ictihâd edeceğini bildirdiği zemân, Resûlullahın “sallallahü aleyhi 

ve sellem” râzı olup hamd etmesi, kıyâsın huccet olduğunu göstermekdedir. Kıyâsın 

şartları, rüknü, hükmü ve def’i vardır. Müctehidin bunları hâiz olması lâzımdır. 

(Menâr) şerhinden terceme temâm oldu. 

Se’âdet istersen eğer, ey civân, 

sarıl islâmiyyete, yavrum her zemân. 

Farz ve vâcib, sünnetü mendûbunu, 

emr-i bilma’rûfunu, mecmû’unu. 

Dâimâ icrâ edip, terk eyleme, 

bu küçükdür, bu büyükdür söyleme. 

Hem mekrûh ve harâmdan kaçınmak gerek, 

hele kul hakkına çok dikkat gerek. 

Ehl-i sünnet olandan öğren hemân, 

âmil ol ilminle, fevt etme zemân. 

– 474 –

18 — ŞEFÂ’AT, ÖLÜLERE YARDIM 

Süâl: Zümer sûresinin, otuzuncu âyetiyle sarâhaten, Peygamberimizin “sallallahü 

aleyhi ve sellem” öldüğü belli iken, hâlâ kabr ziyâreti ile ölülerden şefâ’at istemek 

olur mu? (Bütün şefâ’atler Allahın izni iledir) ve (Ona, ancak Onun izn verdiği 

kimse şefâ’at eder) ve (Şefâ’at edicilerin şefâ’ati onlara fâide vermez) âyetlerini 

okuduğumuz hâlde (Şefâ’at yâ Resûlallah!) lâfzı, şirkin en çirkini değil midir? 

Cevâb: Yukarıda bildirilen âyet-i kerîmeler, şefâ’at olmadığını göstermek şöyle 

dursun, şefâ’at yapılacağını göstermekdedir. Arabî bilen bir kimse, Kur’ân-ı kerîmden 

ma’nâ çıkarmağa kalkışırsa, böyle yanlış ve hattâ ters ma’nâ çıkarıp, doğru 

yoldan kayar. Dîninin, îmânının sarsıldığını, belki de, küfre bulaşdığını anlamaz 

da, kendini doğru müslimân sanır ve doğru müslimânlara leke sürmeğe çabalar. 

Arabî dilini iyi bilmekle, Kur’ân-ı kerîmin ma’nâsı anlaşılabilseydi, Beyrutdaki arab 

hıristiyanların, Kur’ân-ı kerîmi herkesden dahâ iyi anlamaları îcâb ederdi. Hâlbuki 

bunlar, Kur’ân-ı kerîmden hiçbirşey anlıyamamış, îmân şerefine bile kavuşamamışlardır. 

Kur’ân-ı kerîmin ma’nâsını anlıyabilmek için, ilm-i lügat, ilm-i metn-i lügat, 

ilm-i bedî’, ilm-i beyân, ilm-i me’ânî, ilm-i belâgat, ilm-i üsûl-i tefsîr gibi çeşidli ilmleri 

iyi öğrenmek, sarf, nahv, mantık gibi âlet olan bilgilerde derinleşmek, âyet-i 

kerîmelerin ma’nâ-yı zâhirîsi, ma’nâ-yı zımnîsi, ma’nâ-yı murâdîsi, ma’nâ-yı iltizâmîsini 

ve her âyet-i kerîmenin, ne zemân, ne sebeble ve kimler için nâzil olduğunu, 

âyet-i kerîmelerin hangi hadîs-i şerîflerle ve nasıl açıklandığını iyi bilmek 

lâzımdır. Ancak, böyle bir islâm âlimi Kur’ân-ı kerîmi tefsîr edebilir. Ya’nî, kelâm-ı 

ilâhîden murâd-ı ilâhîyi anlıyabilir. Böyle bilgisi olmıyanların, Kur’ân-ı 

kerîmden ma’nâ çıkarmağa kalkışması, ilk mekteb talebesinin üniversite kitâbı okumasına, 

kimyâ deneyleri yapmağa kalkışmasına benzer. Böyle nice zevallının, 

deneylerde kurban gitdiklerini gazetelerde çok okuduk. Bu ilmleri bilmiyenler, 

mevcûd ve mu’teber tefsîrlere baş vurmalı, ilm sâhiblerinin anlayıp yazdığı ma’nâları, 

tefsîrlerden anlamağa çalışmalıdır. Tefsîr okuyabilmek ve anlıyabilmek için 

de, arabîyi ve âlet ilmlerini iyi bilmek lâzımdır. Bizim gibi, bu ilmleri hiç bilmiyenler, 

tefsîrden de birşey anlıyamayız. Lise ve bir fakülte diploması almış bulunduğumuza 

güvenerek, câhil olduğumuz tefsîr ilmine dalmağa kalkışırsak, aldanır, helâk 

oluruz. Yüzme bilmiyen bir diplomalının denizde açılması gibi, câhilce, ahmakca 

davranmış oluruz. 

Yukarıda sayılı ilmlerde mütehassıs olan, islâm dünyâsında asrlardan beri parmakla 

gösterilen büyük tefsîr âlimleri, (Âlimler, Peygamberlerin vârisleridir) hadîs-i 

şerîfi ile medh olunan islâm dîninin yüksek bilginleri, yukarıdaki süâlde bulunan 

âyet-i kerîmelere, süâl sâhibinin anladığı gibi ma’nâ vermediler. Derin ilmleri 

ve keskin görüşleri ile, doğru ma’nâlarını anladılar. Murâd-ı ilâhînin hiç de öyle 

olmadığını bildirdiler. 

Tefsîr âlimlerinin başlarının tâcı, bu ilmin mütehassıslarının üstâdı olan Kâdî 

Beydâvî hazretleri, dünyâca tanınan ve islâm dîninin temel direklerinden biri 

olan tefsîrinde, birinci âyet-i kerîmeye şöyle ma’nâ vermekdedir: 

Zümer sûresi, otuzuncu âyet-i kerîmesinde meâlen, (Sen öleceksin. O kâfirler 

de ölecekler. Sonra, kıyâmet günü, Rabbinizin huzûrunda hesâblaşacaksınız. Senin 

haklı olduğun, müşriklerin, bâtıl, bozuk olduğu meydâna çıkacak) buyuruldu. 

(Tefsîr-i Hüseynî)de ve (Mevâkib) tefsîrinde, (Mekke kâfirleri, Muhammed “sallallahü 

aleyhi ve sellem” ölecek, ondan kurtulacağız diyorlardı. Allahü teâlâ da, 

evet, sen öleceksin. Fekat, o müşrikler de, elbette ölecekler. Kendileri elbet ölecek 

olan kimselerin, başkasının ölümünü beklemeleri, açık bir câhillikdir) diyor. 

Bu âyet-i kerîme, kâfirlerin yanlış yolda olduklarını bildirmek için geldi. Yoksa, 

– 475 –

Resûlullah “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” öldükden sonra, duymaz, rûhsuz toprak 

olur gibi birşey bildirmediği gibi, bununla bir ilgisi bile yokdur. Ölmek, dünyâ 

hayâtından ayrılmak demekdir. Bundan, kabr hayâtının yok olması, rûhun da 

ölmesi anlaşılmaz. 

Zümer sûresinin kırkdördüncü âyet-i kerîmesine gelince, (Kureyş kâfirleri, 

putların kendilerine şefâ’at edeceklerini söylüyor. Onlara söyle ki, Allahü teâlânın 

izni olmadan, hiç kimse şefâ’at edemez) olarak tefsîr edilmekdedir. Putların, 

heykellerin şefâ’at edemiyeceklerini bildiren âyet-i kerîmeyi, Resûlullah şefâ’at 

edemez diye açıklamak çok yanlışdır. Resûlullaha “sallallahü aleyhi ve sellem” şefâ’at 

etmesi için izn verilecek. O da, dilediği mü’minlere şefâ’at edecekdir. Bekara 

sûresindeki Âyet-el Kürsînin tefsîri de, böyle olduğunu bildirmekdedir. 

Müddessir sûresinin kırksekizinci âyet-i kerîmesi de, (Şefâ’at etmelerine izn verilenler, 

kâfirlere şefâ’at ederlerse, şefâ’atleri onlara fâide vermez) demekdedir. 

Böyle olduğunu bildiren hadîs-i şerîfler, (Tefsîr-i Mazherî)de yazılıdır. 

Görülüyor ki, âyet-i kerîmelerin hepsi, şefâ’at etmek için, mü’minlere yardım 

etmek için izn verileceğini, kâfirlere şefâ’at edilmiyeceğini bildirmekdedir. Resûlullahın 

mü’minlere şefâ’at edeceğini bildiren çeşidli hadîs-i şerîfler vardır: 

Hatîb-i Bağdâdînin bildirdiği hadîs-i şerîfde, (Ümmetimden, Ehl-i beytimi sevenlere 

şefâ’at edeceğim) buyurulmakdadır. Sevmek, yalnız lâfla olmaz! 

İmâm-ı Ahmedin “rahmetullahi aleyh” (Müsned) kitâbında bildirilen hadîs-i şerîfde, 

(Ümmetimden, büyük günâh işliyenlere şefâ’at edeceğim) buyurulmakdadır. 

Deylemî “rahmetullahi aleyh” (Müsned)inde bildirilen hadîs-i şerîfde, (Eshâbıma 

dil uzatanlardan başka, herkese şefâ’at edebilirim) buyurulmakdadır. 

Yine Deylemînin bildirdiği hadîs-i şerîfde, (Ümmetimden, nefsine zulm edenlere, 

nefslerine aldananlara şefâ’at edeceğim) buyurulmakdadır. 

Hatîb-i Bağdâdînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” bildirdiği hadîs-i şerîfde, (Ümmetimden, 

günâhları çok olanlara şefâ’at edeceğim) buyurulmakdadır. 

İbni Ebî Şeybenin bildirdiği hadîs-i şerîfde, (Kıyâmet günü, mezârdan önce çıkan 

ben olacağım ve en önce şefâ’at eden ben olacağım) buyurulmakdadır. 

İmâm-ı Müslimin “rahmetullahi teâlâ aleyh” bildirdiği hadîs-i şerîfde, (Kıyâmet 

günü, en önce ben şefâ’at edeceğim) buyurulmakdadır. 

(Şir’at-ül-islâm) şerhi, yirmisekizinci sahîfesindeki hadîs-i şerîfde, (Şefâ’atime 

inanmıyan, ona kavuşamaz) buyuruldu. 

Ahmed ibni Kemâl efendinin “rahmetullahi teâlâ aleyh” kırk hadîsinin sekizinci 

hadîs-i şerîfinde, (Sünnetimi elinden kaçıran kimseye şefâ’atim harâm oldu) buyurulmakdadır. 

Ya’nî, doğuşda mâlik olduğu îmânını bırakana, müslimân olmıyana 

şefâ’at etmem buyuruldu. 

(Taberânî), (İbni Adî), (Dâre kutnî), (Beyhekî) kitâblarında bildirilen hadîs-i 

şerîfde, (Kabrimi ziyâret eden kimseye şefâ’at etmek bana vâcib oldu) buyurulmakdadır. 

Taberânînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” bildirdiği hadîs-i şerîfde, (Kabrimi ziyâret 

edenin şefâ’atcisiyim) buyuruldu. Bu iki hadîs-i şerîf, Resûlullahın kabr-i şerîfini 

ziyâret etmenin lâzım olduğunu göstermekdedir. 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” efendimizin çeşid çeşid şefâ’at edeceğini 

bildiren dahâ nice hadîs-i şerîfler vardır. (Milel-nihal) kitâbı, altmışyedinci sahîfesinde 

diyor ki, (Resûlullahın şefâ’at edeceğine ve kirâmen kâtibîn meleklerine 

ve Cennetdeki rü’yete inanmıyan kimsenin arkasında nemâz kılınmıyacağı 

(Hülâsa)da yazılıdır). Bunun için vehhâbî imâm arkasında nemâz kılmamalıdır. 

Ehl-i sünnet âlimleri bildiriyor ki, kıyâmet günü, her Peygamber şefâ’at edecekdir. 

Sonra âlimler, sonra şehîdler, sonra sâlihler, sonra Kur’ân-ı kerîmi tecvîd ile, 

– 476 –

tegannî etmeden ve Allah rızâsı için okuyan hâfızlar, küçük çocuklar şefâ’at edecekdir. 

Böyle olduğunu bildiren hadîs-i şerîfler (Kurtubî tezkiresi) muhtasarında 

ve (Birgivî vasıyyetnâmesi)nde yazılıdır. Çocukların cenâze nemâzını kılarken, (Yâ 

Rabbî! Bu çocuğu şefâ’atci eyle!) diye okunacağı, bütün fıkh kitâblarında yazılıdır. 

Kıyâmet günü, iyilerin, günâhlı olanlara şefâ’at edeceklerini bildiren hadîs-i 

şerîfler o kadar çokdur ki, bunlar karşısında inanmıyanın, yâ çok câhil veyâ islâmı 

yıkmak için uğraşan zındıklara aldanmış bir zevallı olduğu düşünülebilir. Bunun için, 

yukarıdaki süâli soranın, şefâ’ate inanmadığını değil de, kabr ziyâretinin ve ölmüş 

bir kimseden birşey istemenin câiz olmadığını bildirmek istediğini sanıyoruz. 

Bugün ba’zı kimseler, Evliyâ ziyâreti ve meyyitden birşey istemek şirkdir diyorlar. 

Bir Velîyi ziyâret edenlere, Resûlullahdan şefâ’at istiyenlere kâfir, ya’nî müslimân 

değil diyorlar. Ehl-i sünnet âlimleri, meyyit ile tevessülün câiz olduğunu, kelâm 

ve fıkh kitâblarında, çeşidli delîllerle isbât etmekdedirler. (Dürr-ül-muhtâr)da, 

cenâze nemâzını anlatdıkdan sonra, (Kabrleri ziyâret etmenizi yasak eylemişdim. 

Bundan sonra, kabrleri ziyâret ediniz!) hadîs-i şerîfini bildirmekdedir. 

Bu hadîs-i şerîfde, kabr ziyâreti emr edilmekdedir. İbni Âbidîn bunu açıklarken 

buyuruyor ki, (Mevtâ, Cum’a günü ve bir gün önce ve bir gün sonra kendini ziyâret 

edenleri tanır. Muhammed Vâsi’ böyle bildirmekde ve Cum’a gününün, başka 

günlerden üstün olduğu buradan da anlaşılıyor demekdedir. İbni Ebî Şeybe, Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem” efendimizin Uhud şehîdlerinin kabrlerini her 

sene ziyâret etdiğini ve onlara, (Esselâmü aleyküm) dediğini haber verdi. Uzakda 

durarak da ziyâret mendûbdur.) İbni Hacer, fetvâlarında, (Harâm olan şeyler 

bulunsa da, meselâ erkekler arasına kadınlar karışsa da, Evliyânın mezârlarını ziyâreti 

terk etmemelidir) diyor. Çünki bir kimse, başkasının yapdığı günâh için ibâdetini 

terk etmez. Cenâze taşımak da, bu sebeble terk edilmez. Resûlullah “sallallahü 

aleyhi ve sellem”, Eshâbının “rıdvânullahi teâlâ aleyhim ecma’în” mezârlarını 

ziyâret için Bakî’ kabristânına gider, ayakda, onlara (Esselâmü aleyküm) 

derdi. Kabrin ayak ucunda durmak iyidir. Baş tarafında durmak da câizdir. Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem”, bir mezârın baş tarafında Bekara sûresinin bir 

kısmını okuyup, geri kalanını ayak ucunda okudu. Hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, 

(Kabristâna giren kimse, Yasîn sûresini okusa, o gün meyyitlerin azâbları hafîfler. 

Meyyitlerin sayısı kadar, ona da sevâb verilir). Bir hadîs-i şerîfde de, (Onbir ihlâs 

okuyup, sevâbı ölülere gönderilirse, mevtâların sayısınca ona da sevâb verilir) buyuruldu. 

(Hidâye) fıkh kitâbında diyor ki, (Bir kimsenin, nemâz, oruc ve sadaka gibi bütün 

ibâdetlerinin sevâbını başkasına hediyye etmesi câizdir). İbni Âbidîn, cenâze 

nemâzı sonunda diyor ki, [(Tâtârhâniyye) kitâbında, zekâtı anlatırken diyor ki, (Nâfile 

sadaka veren kimsenin, sevâbının bütün mü’minlere verilmesi için niyyet etmesi 

çok iyi olur. Kendi sevâbından hiç azalmadan, bütün mü’minlere de sevâbı 

erişir. Ehl-i sünnet vel-cemâ’at mezhebi böyledir). Hanefî ve Hanbelî mezheblerine 

göre, nemâz ve Kur’ân-ı kerîm okumak gibi yalnız beden ile yapılan ibâdetlerin 

sevâbı da, böyle hediyye edilebilir. Mu’tezile mezhebi, hiçbiri hediyye edilemez 

dedi. Şâfi’î âlimlerinin sonra gelenleri “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în”, 

Kur’ân-ı kerîmin ve nemâzın da meyyite fâide vereceğini bildirdiler. Çünki, 

Kur’ân-ı kerîm okunan yere, rahmet ve bereket iner. Bu zemân yapılan düânın 

kabûl olması çok umulur. Farz ve nâfile ibâdetlerin sevâbı, ölülere ve dirilere gönderilebilir. 

İbâdeti yaparken, sevâbını başkasına niyyet etmek câiz olduğu gibi, ibâdeti 

kendi için yapıp, sonra sevâbını başkasına hediyye etmek de câizdir. Sevâb, 

hediyye edilenlere taksîm edilmeksizin, her birine bütünü kadar erişir. Her çeşid 

ibâdetin sevâbı, Resûlullahın mubârek rûhuna da gönderilebilir. Abdüllah ibni 

Ömer “radıyallahü anhümâ”, Resûlullah için ömre yapardı. Hâlbuki, bunu vasıy- 

– 477 –

yet etmemişdi. İbnis-Serrâc, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” için onbinden 

fazla hatm okumuşdu. Mubârek rûhu için kurban kesmişdi. Bu hediyyelerle 

derecesi ve şerefi artar denildi]. 

Abdülhak-ı Dehlevî hazretleri, fârisî (Medâric-ün-nübüvve) kitâbında, ikinci cild, 

yüzotuzikinci sahîfede diyor ki: (Bedr gazâsında, dokuzyüzü aşan kâfir ordusundan, 

yetmişi öldürülmüşdü. Bunlardan yirmidördü, bir leş çukuruna atıldı. Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem” üç gün sonra çukur başına geldi. Birkaçının ismini 

sayarak, (Rabbinizin ve Onun Resûlünün bildirdikleri azâblara kavuşdunuz 

mu? Ben, Rabbimin va’d etdiği zafere kavuşdum) buyurdu. Ömer “radıyallahü anh” 

bunu işitince: (Yâ Resûlallah! Cansız ölülere neden söylüyorsun?) dedi. (Sözlerimi 

siz onlardan dahâ iyi işitici değilsiniz! Fekat onlar cevâb veremez) buyurdu. 

Bu hadîs-i şerîf, hadîs âlimlerinin sözbirliği ile bildirilmekdedir. Bu hadîs-i şerîf, 

ölülerin diriler gibi işitdiğini, fekat cevâb veremediklerini gösteriyor. (Müslim-i şerîf)de 

bildirilen bir hadîs-i şerîfde de: (Defnden sonra cemâ’at dağılırken, ölü, bunların 

ayak sesini işitir) buyuruldu. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, Bakî’ 

kabristânını ziyâret ederken, oradaki meyyitlere selâm verir, onlara söylerdi. 

İşitmiyen, anlamıyan kimseye birşey söylenir mi? Hattâ saçma söz olur. 

Süâl: Meyyitin, ayak seslerini işitmesi, süâl meleklerine cevâb verinciye kadar 

işiteceğini gösteriyor. Bundan her zemân işiteceği anlaşılır mı? 

Cevâb: Hadîs-i şerîfde, süâllere cevâb verinciye kadar işitir denilmiyor. Süâli işitmesi 

ve cevâb vermesi için, meyyit sonra ayrıca diriltilecekdir. 

Süâl: Meyyit, yalnız Resûlullahın “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” sözlerini işitir. 

Bu ise, bir mu’cizedir. Herkesin sözünü işitir demek nasıl doğru olur? 

Cevâb: Hadîs-i şerîfde açıkca bildirilen birşeyi sınırlamak için veyâ başka dürlü 

anlatmak için, bu şeyin, açıkca bildirildiği gibi olamıyacağını isbât etmek lâzımdır. 

Allahü teâlâ, ölüye, kulaksız, sinirsiz, bizim bilmediğimiz bir sûretle işitdirebilir. 

Süâl: Fâtır sûresinin yirmiikinci âyetinde meâlen, (Sen ölüye işitdiremezsin. Sen 

kabrde olana duyurucu değilsin!) buyuruluyor. Bu âyet-i kerîme karşısında, o hadîs-i 

şerîf nasıl doğru olabilir? Hazret-i Ömere “radıyallahü teâlâ anh” verilen cevâbda, 

(Dahâ iyi bilici) denilmiş, bizlere ise, yanlışlıkla (Dahâ iyi işitici) şeklinde 

gelmiş olabilir. Çünki, ölüler, âhıret işlerini, dirilerden elbette dahâ iyi bilirler. 

Cevâb: Hazret-i Ömer “radıyallahü teâlâ anh” gibi çok sağlam bir zâtın bildirdiği 

bir hadîs-i şerîfde yanlışlık olabileceğini, hiçbir müslimân düşünemez. Bu 

âyet-i kerîmede meâlen, (Ölülere sen işitdiremezsin. Senin sesini, Allahü teâlâ işitdirir) 

buyuruldu. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, Mekke kâfirlerinin 

îmân etmeleri için uğraşıyordu. İnanmadıkları için üzülüyordu. Bu âyet-i kerîme 

o zemân gelmişdi. Ölülere işitdiremezsin demek, ölü kalbleri, ya’nî kâfirleri îmâna 

kavuşduramazsın demekdir. Kâfirlerin bedenleri kabre, kalbleri de ölüye benzetilmekdedir. 

Hadîs-i şerîfler ve din büyüklerinin kitâbları, ölülerin işitdiklerini 

ve anladıklarını gösteriyor. Bu haberleri bozan başka bir haber bildirilmedi.) 

(Kıyâmet ve Âhıret) kitâbının (Müslimâna Nasîhat) kısmını okuyunuz! 

Enfâl sûresinin onyedinci âyetinde meâlen, (Kâfirlere atdığını sen atmadın, onları 

Allahü teâlâ atdı) buyuruldu. Bu âyet-i kerîmeyi yanlış anlıyarak, insanın yapdığı 

şeyleri, insan yapmıyor demek, insandan birşey istemenin câiz olmıyacağını 

sanmak yanlışdır. Böyle olsaydı, ağaç meyve verdi, yemek beni doyurdu, ilâc ağrıyı 

durdurdu, taş camı kırdı gibi söz yanlış ve günâh olurdu. Hâlbuki, böyle sözleri 

kendileri de söylemekdedir. Bu sözler (Bu şey, bu işin yapılmasına sebeb oldu, 

vâsıta oldu) demekdir. Meselâ, taş camı kırmağa sebeb oldu demekdir. Herşeyi 

yapan, yaratan, yalnız Allahü teâlâdır. Allahü teâlâdan başka yaratıcı yokdur. 

İnsan birşeyi yaratdı demek şirk olur. Çok çirkin söz olur. Fekat Allahü teâlâ, çok 

– 478 –

şeyleri yaratmasına, insanları ve mahlûkları sebeb kılmışdır. Âdeti böyledir. 

Bu âyet-i kerîmeyi Kâdî Beydâvî “rahmetullahi teâlâ aleyh” şöyle tefsîr ediyor: 

(Yâ Muhammed “aleyhisselâm”! Kâfirlere atdığın o bir avuç toprağı, onların 

gözlerine sen götürmedin. Allahü teâlâ gözlerine götürdü. Yâhud Uhud gazâsında, 

Übeyy ibni Halefe atdığın süngüyü o kâfire sen atmadın. Allahü teâlâ atdı). (Hüseynî) 

ve (Mazherî) tefsîrlerinde diyor ki, (Kesb etmeleri, istemeleri ve sebeb olmaları 

bakımından, işleri insan yapdı denir. Yaratması bakımından da, Allah 

yapdı denir. Allahü teâlâ, (Dâvüd, Câlûtu öldürdü) buyuruyor. Hâlbuki, Muhammed 

aleyhisselâma, (Sen atmadın, ben atdım) buyuruyor. Böylece, Muhammed 

aleyhisselâmın derecesinin yüksek olduğunu bildiriyor). 

Nisâ sûresinin yetmişsekizinci âyetinde meâlen, (Ey insan! Sana gelen her iyilik, 

Allahü teâlânın ihsânı olarak, ni’meti olarak gelmekdedir. Her derd ve belâ 

da, kötülüklerine karşılık olarak gelmekdedir. Hepsini yaratan, gönderen Allahü 

teâlâdır) buyuruldu. [Allahü teâlâ, derdleri, belâları, günâhlara cezâ olarak, azâb 

olarak göndermiyor. Günâhların afv edilmeleri için, ihsân olarak gönderiyor. 

İkinci kısm, 25. ci maddeye bakınız!] Görülüyor ki, Allahü teâlâ, çok şeyi sebeblerle 

yaratmakdadır. Sebeblere yapışmak, sebeblerden beklemek, istemek, Onun 

âdetine uymak, Ondan beklemek, Ondan istemek olur. Peygamberden “sallallahü 

teâlâ aleyhi ve sellem” şefâ’at istemek de, tabîbden ilâc istemek, bulutdan yağmur 

beklemek gibidir. Böyle sebeblere yapışmak, Allahü teâlâya şirk olmaz. 

Onun âdetine uymak, Ona itâ’at etmek olur. (Bana itâ’at etmek isteyen, Resûlüme 

itâ’at etsin!) meâlindeki âyet-i kerîme meşhûrdur. 

Mu’tezile fırkası, şefâ’at edileceğine inanmadı. (Emâlî) kasîdesinin (Dağlar 

gibi günâhları olanlara, iyiler şefâ’at edecekdir) beyti, şefâ’at olacağını bildirmekdedir. 

Bu kasîdenin (Nuhbet-ül-leâlî) ismindeki şerhi İstanbulda neşr edilmişdir. 

Şarta bağlı olarak Evliyâya adak yapmak da, kendini, günâhı çok, düâ etmeğe 

yüzü yok bilerek, mubârek birini vesîle edip, Allahü teâlâya yalvarmak demekdir. 

Meselâ (Hastam iyi olursa veyâ şu işim hâsıl olursa, sevâbı (Seyyidet Nefîse) hazretlerine 

olmak üzere, Allah için, üç Yasîn okumak veyâ bir koyun kesmek nezrim 

olsun) deyince, bu dileğin kabûl olduğu çok tecribe edilmişdir. Burada, Allahü 

teâlâ için Kur’ân-ı kerîm okunup veyâ koyun kesip, sevâbı seyyidet Nefîse hazretlerine 

bağışlanmakda, onun şefâ’ati ile, Allahü teâlâ, hastaya şifâ vermekde, kazâyı, 

belâyı gidermekdedir. Koyunu mezâr başında kesmek harâmdır. Hiçbir mezârın 

yanında kesmemelidir. Puta tapanların put yanında kesmelerine benzememelidir. 

İbni Âbidîn, nâfile nemâzları adak yaparak kılmağı anlatırken bildirdiği 

hadîs-i şerîfe göre, bir dilek için adak edilen bir ibâdet, o dileği hâsıl etmez. Bu ibâdet, 

o dileğin hâsıl olması için yapılmaz. Allahü teâlâ, o ibâdetden dolayı veyâ sevdiği 

bir kuluna yapılan bir iyilikden dolayı, merhamet ederek, o dileği kabûl ve ihsân 

etmekdedir. 

(Şerh-ı mekâsıd)da diyor ki: (Eski yunan felsefecilerine göre, eşyâyı tanımak için, 

bunların görüntülerinin, his organları üzerinde hâsıl olması lâzımdır. İnsan ölüp, 

rûh bedenden ayrılınca, his organları çalışmıyor ve çürüyüp yok oluyor. Eşyâyı tanımak 

imkânsız oluyor. Birşeyin hâsıl olması için lâzım olan şart yok olunca, o şey 

de hâsıl olmaz diyorlar. Onlara deriz ki, eşyâyı tanımak için, his organları şart değildir. 

Çünki, eşyânın tanınmaları, hisde de, rûhda da, onların sûretlerinin, görüntülerinin 

hâsıl olması ile değildir. Bundan başka, görüntü, his organlarında hâsıl 

olmaksızın, doğruca rûhda hâsıl olamaz demek, mesnedsiz, kuru bir iddi’â olur. İslâm 

inancına göre, rûhda, bedenden ayrıldıkdan sonra, yeni bir anlayış, dirilerin 

hâllerini ve bilhâssa dünyâda iken tanımış oldukları kimselerin hâllerini anlamak 

kuvveti hâsıl olmakdadır. Bundan dolayı Velîlerin “kaddesallahü teâlâ esrârehümül’azîz” 

kabrlerini ziyâret etmek ve onların mubârek rûhlarından istigâse 

– 479 –

etmek, ya’nî yardım dilemek ile, iyiliklere kavuşulmakda ve zarârlardan kurtulmak 

nasîb olmakdadır. 

Rûhun, bedenden ayrıldıkdan sonra, bedenle ve bedenin bulunduğu toprakla 

alâkası, ilgisi vardır. Bir kimse, bu toprağı ziyâret eder ve Velînin rûhuna teveccüh 

ederse, ikisinin rûhları buluşurlar ve birbirlerinden fâidelenirler). 

(Tefsîr-i kebîr)de diyor ki: (İnsanın rûhu, bedenden ayrılıp, dünyâ ilgisinden kurtulunca, 

melekler âlemine, kudsî makâmlara gider. O âleme mahsûs kuvvetler kendinde 

hâsıl olur. Birçok şeyler yapabilirler. İnsan hocasını rü’yâda görüp, bilmediklerini 

sorup öğreniyor). Fahrüddîn-i Râzî (El-metâlib-ül-âliyye) kitâbının onsekizinci 

faslında da buyuruyor ki: (Rûhu olgun, nefsi pâk ve te’sîri kuvvetli bir Velînin 

kabri yanına gidip, bir zemân durulur ve o toprakdaki Velî düşünülür ise, rûhu 

o toprağa bağlanır. Meyyitin rûhu da, bu toprağa bağlı olduğu için gelen insanın 

rûhu ile Velînin rûhu buluşmuş olurlar. Bu iki rûh, karşılıklı iki ayna gibi olur. 

Herbirinde olan me’ârif, kemâlât, ötekine aks eder, yansır. İkisi de çok fâidelenir). 

Alâüddîn-i Attâr “rahmetullahi teâlâ aleyh” hazretleri buyurdu ki: (Meşâyıhın 

kabrlerini ziyâret edene, onları anladığı ve bağlandığı mikdârca fâide hâsıl olur. 

Onların kabrlerinden, çok fâide alınır. Fekat, rûhlarına bağlanmak, [ya’nî râbıta 

yapmak] dahâ fâidelidir. Çünki, uzak ve yakın olmanın bunda bir te’sîri yokdur). 

Üçüncü kısm, altmışıncı maddeyi okuyunuz! 


Bu mektûb, Muhammed Takîye yazılmışdır. Fudûl işlerden vazgeçip, zarûrî lâzım 

olanları yapmak lâzım olduğu bildirilmekdedir: 


Kıymetli mektûbunuzu okumakla şereflendim. Hazret-i Ebû Bekr-i Sıddîkın “radıyallahü 

teâlâ anh” hilâfetinin doğru olduğunu ve asrların en iyisi olan birinci asrın 

iyi insanlarının sözbirliği ile halîfe seçildiğini bildiren vesîkaları ve senedleri 

toplayıp yazmışsınız. Bunun gibi, (Hulefâ-i râşidîn) adı verilmiş olan dört halîfenin 

üstünlüklerinin, halîfelik sıralarına göre olduğunu ve insanların en üstünü olan 

Muhammed aleyhisselâmın yetişdirmiş olduğu Eshâb-ı kirâmın birbiri ile olan anlaşmazlıklarına 

ve muhârebelerine karışmamamız, susmamız lâzım olduğunu gösteren 

yazılarınız, bizi çok sevindirdi. İmâmlar, halîfeler için böyle inanmak yetişir. 

(Ehl-i sünnet vel-cemâ’at) âlimleri de böyle bildirmekdedir. Allahü teâlâ, bu 

âlimlerin çalışmalarına bol bol mükâfât versin! 

Merhametli kardeşim! İmâmlık, ya’nî halîfelik bilgisi, dînimizin lüzûmlu [zarûrî] 

bilgilerinden değildir. Ya’nî (Üsûl-i din) den değildir. (Fürû’-i din)dendir. Zarûrî 

lâzım olan, ya’nî (Zarûriyyât-i din) başkadır. Onlar, (İ’tikâd) ve (Amel) bilgileridir. 

Ya’nî, herşeyden önce, inanılacak bilgileri ve yapılacak vazîfeleri öğrenmek 

lâzımdır. Zarûrî bilgilerden birincisine (Kelâm ilmi), ikincisine (Fıkh ilmi) denir. 

Zarûrî lâzım olanları bırakıp, (Fudûl)lerle uğraşmak, kıymetli ömrü, fâidesiz 

şeylere harc etmek olur. Hadîs-i şerîfde, (Allahü teâlânın, bir kulunu sevmemesinin 

alâmeti, onun mâ-lâ-ya’nî ile vakt geçirmesidir) buyuruldu. Halîfelerle uğraşmak, 

zarûriyyât-i dinden ve üsûl-i dinden olsaydı, Allahü teâlâ, Resûlullahın vefâtından 

sonra kimin halîfe olacağını Kur’ân-ı kerîmde açık olarak bildirirdi. 

Peygamberimiz “aleyhi ve alâ âlihissalevâtü vetteslîmât” da, belli birinin halîfe olmasını 

emr ederdi. Kur’ân-ı kerîmde ve hadîs-i şerîflerde, bu işe ehemmiyyet verilmediği 

için, halîfeler üzerinde durmanın, üsûl-i dinden olmayıp, fudûl-i dinden 

olduğu anlaşılmakdadır. Mâ-lâ-ya’nî ile vakt geçirenler, fudûl ile uğraşsınlar. Zarûriyyât-ı 

dinden olan bilgiler o kadar çokdur ki, insan fudûl ile uğraşmağa vakt 

bulamaz. Herşeyden önce, i’tikâdı düzeltmek lâzımdır. Peygamberimizin “aleyhi 

ve alâ âlihissalevâtü vetteslîmât” Allahü teâlâdan getirdiği bilgilerden zarûret ve 

– 480 –

tevâtür yolu ile bizlere gelmiş olanları öğrenip inanmalıyız! Böylece, haşra [ya’nî, 

hesâb yerinde toplanmağa] ve neşre [ya’nî, hesâbdan sonra, Cennete veyâ Cehenneme 

dağılmağa] ve sonsuz azâblara ve sevâblara ve bunlar gibi bilgilerin doğru 

olduklarına ve hiç şübhe olmadığına inanmak lâzımdır. Bunlara i’tikâd olmazsa, 

kıyâmetde kurtuluş olamaz. İ’tikâdı düzeltdikden sonra, fıkh bilgilerini öğrenmeli 

ve yapmalıdır. Böylece, farzları, vâcibleri, hattâ sünnetleri ve müstehabları 

yapmak ve halâlı ve harâmı gözetmek ve ahkâm-ı islâmiyye hudûdünün dışına taşmamak 

lâzımdır. Ancak, böylece âhıret azâblarından kurtulmak düşünülür. İ’tikâd 

ve amel doğru oldukdan sonra, tesavvuf yoluna sıra gelir. Vilâyetin kemâllerine 

kavuşmak ümmîdi başlar. Bu zarûrî din vazîfeleri yanında, halîfelik kimin hakkı 

idi gibi şeyler, lüzûmsuz ve fâidesizdir. Ancak, bozuk ve sapık kimseler, bu şeyleri 

yanlış anlatdıkları, taşkınlık yapdıkları ve insanların en iyisinin “aleyhi ve alâ 

âlihissalevâtü vetteslîmât” Eshâbına “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în” leke sürmeğe 

kalkışdıkları için, onları çürütecek bilgileri açıklamak lâzım olmuşdur. Çünki, 

bu sağlam dinde fesâd, karışıklık çıkmasını önlemek, zarûriyyât-ı dindendir. Vesselâm. 

20 — ÜÇÜNCÜ CİLD, 36. cı MEKTÛB 

Bu mektûb, mîr Muhammed Nu’mâna “rahmetullahi teâlâ aleyh” gönderilmişdir. 

Kabr azâbına inanmıyanların şübhelerini gidermek için yazılmışdır: 

Allahü teâlâya hamd olsun! Onun seçdiği, sevdiği kullarına selâm olsun! Kabrde 

azâb yapılacağı sahîh ve meşhûr hadîsler ile, hattâ Kur’ân-ı kerîmdeki âyetlerle 

bildirilmiş iken, çok kimsenin bunda şübhe etdiği, hattâ inanmadığı, böyle şey 

olamaz dediği görülüyor. Kabre konulmamış ölüleri hareketsiz ve bırakıldığı gibi 

gördükleri için, mezârda azâb olduğunda şübhe ediyorlar. Meyyite azâb yapılsaydı, 

canı yansaydı, dirilerde olduğu gibi, çırpınır, hareket ederdi diyorlar. Buna 

cevâb olarak deriz ki, (Kabr hayâtı) veyâ (Âlem-i berzah hayâtı) denilen, meyyitlerin 

hâli, dünyâdaki dirilerin hayâtı gibi değildir. Dünyânın nizâmı, düzeni için, 

buradaki hayâtda, hem his ya’nî duygu, hem de irâde ile hareket vardır. Berzah 

[kabr] hayâtında ise, hareket etmek lâzım değildir. Hattâ, berzah âleminde hareket 

olmaması lâzımdır. O hayâtda bulunanların, elem ve azâb duymaları için, 

yalnız his etmeleri yetişir. Görülüyor ki, berzah hayâtı, ya’nî kabr hayâtı, dünyâ 

hayâtının yarısı gibidir. Kabrde, rûhun bedene bağlanması, diri iken olan bağlanmasının 

yarısı kadardır. İşte bunun için, gömülmemiş ölüler, berzah hayâtında oldukları 

için, azâbı ve elemi duyarlar ve hiç hareket etmez, kıpırdayamazlar. Hep 

doğru söyleyici olan (Muhbir-i sâdık)ın “aleyhi ve alâ âlihissalevâtü vetteslîmâtü 

etemmühâ ve ekmelühâ” doğru söylemiş olduğu böylece anlaşılmakdadır. 

Şunu da bildirelim ve şübheleri kökünden giderelim: Peygamberlik makâmı aklın 

ve düşüncenin dışındadır, üstündedir. Aklın eremeyeceği, anlıyamıyacağı çok 

şeyler vardır ki, bunlar Peygamberlik makâmında anlaşılır. Herşey akl ile anlaşılabilseydi, 

Peygamberler gönderilmezdi “salevâtüllahi teâlâ ve teslîmâtühü sübhânehü 

aleyhim ecma’în”. Âhıret azâbları, Peygamberler göndererek bildirilmezdi. 

İsrâ sûresinin onbeşinci âyetinde meâlen, (Biz, Peygamber göndererek bildirmeden 

önce, azâb yapıcı değiliz) buyuruldu. Akl çok şeyi anlar. Fekat, herşeyi 

anlıyamaz. Anlaması da, kusûrsuz, tâm değildir. Çok şeyleri, Peygamberler 

bildirdikden sonra anlamakdadır. Peygamberlerin gelmesi ile, insanların özr ve behâne 

yapmaları önlenmişdir. Nisâ sûresinin yüzaltmışdördüncü âyetinde meâlen, 

(Peygamberleri, müjde vermek için ve korkutmak için gönderdim. Böylece, insanların 

Allahü teâlâya özr, behâne yapmaları önlendi) buyuruldu. Akl, dünyâ işlerinde 

bile çok kerre yanılmakdadır. Böyle olduğunu bilmiyen yokdur. İslâm bilgilerini, 

böyle bir akl ile dartmağa kalkışmak doğru olamaz. İslâm bilgilerini akl 

ile inceleyip, akla uygun olup olmamasına bakmak, aklın hiç yanılmaz olduğuna 


güvenmek olur ve Peygamberlik makâmına inanmamak olur. Böyle bozuk iş yapmakdan 

Allahü teâlâ hepimizi korusun! Önce, Peygambere inanmak, Allahın 

Peygamberi olduğunu tasdîk etmek lâzımdır. Böylece, Onun bildirdiklerinin hepsinin 

doğru oldukları kabûl edilmiş olur. Şeklerden, şübhelerden kurtuluş nasîb 

olur. Dînin temeli, Peygambere inanmakdır. Peygamberin Allah tarafından gönderildiğini, 

hep doğru söylediğini aklın kabûl etmesidir. Akl, bu temel bilgiyi kabûl 

edince, Peygamberin bildirdiklerinin hepsini kabûl etmiş olur. Peygamberin 

“sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” Allah tarafından gönderildiğini, Allahın bildirdiklerini 

haber verdiğini kabûl etmemiş olan bir akla din bilgilerini birer birer inandırmak 

çok güç olur. Aklın Peygambere kolay inanması ve kalbde tâm îmân hâsıl 

olması için en yakın yol, Allahü teâlâyı zikr etmekdir. Ra’d sûresinin otuzuncu 

âyetinde meâlen, (İyi biliniz ki, kalbler, Allahü teâlânın zikri ile itminâna, râhata 

kavuşur!) buyuruldu. Ya’nî, tam îmâna kavuşur. Düşünerek, akl ile ölçerek, 

bu yüksek makâma kavuşmak, güç, hem de çok güçdür. 

Beyt: 

Hep akla güvenenin ayağı tahtadandır, 

Tahta olan ayağa, hiç denilir mi sağlamdır. 

Peygamberlerin Allah tarafından gönderildiği ve hep doğru söylediğini uzun 

uzun düşünüp kabûl ve tasdîk etdikden sonra, Onun yolunda, izinde bulunan, herşeyde 

Ona uyan bir kimse, herşeyi düşünerek yapmış ve hepsinde akla uymuş olur. 

Peygamberin her sözüne uyması, akla uymak olur. İnsanın aklı, birşeyin var olduğunu 

anlar, kabûl ederse, o şeyden meydâna gelen ve o şeyi meydâna getiren parçaların 

da var olduklarını anlamış, kabûl etmiş olur. Bu parçaların herbirinin var 

olduklarını ayrı ayrı inceleyip, düşünüp anlamasına lüzûm yokdur. O şeyin var olduğunu 

inceleyip kabûl etmiş olduğu için, o parçaların hepsini de inceliyerek kabûl 

etmiş sayılır. Bizi doğru yola kavuşduran Allahü teâlâya hamd olsun! O, bize 

doğru yolu göstermeseydi, hiçbirimiz doğru yola kavuşamazdık. Peygamberlerin 

“aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” hepsi, Allah tarafından gönderilmişdir. Hepsinin 

hep doğru söylediğine inanırız. Doğru yolda bulunanlara bizden selâm olsun! 

[(Herkese Lâzım Olan Îmân), 1419 [m. 1999] ve sonraki târîhlerdeki baskılarında 

sahîfe 32 de diyor ki, (Peygamberlerin “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” sayısı 

belli değildir. Yüzyirmidörtbinden çok oldukları meşhûrdur. Bunlardan üçyüzonüç 

veyâ üçyüzonbeş adedi Resûldür. Bunların içinden de, altısı dahâ yüksekdir. 

Bunlara (Ülül’azm) Peygamberler denir. Ülül’azm Peygamberler, Âdem, 

Nûh, İbrâhîm, Mûsâ, Îsâ ve Muhammed Mustafâdır “aleyhimüssalâtü vesselâm”. 

Peygamberlerin içinde otuzüç adedi meşhûrdur. Bunların ismleri: Âdem, Şît veyâ 

(Şîs), İdrîs, Nûh, Hûd, Sâlih, İbrâhîm, Lût, İsmâ’îl, İshak, Ya’kûb, Yûsüf, Eyyûb, 

Şu’ayb, Mûsâ, Hârûn, Hıdır, Yûşa’ bin Nûn, İlyâs, Elyesa’, Zülkifl, Şem’un, 

İşmoil, Yûnüs bin Metâ, Dâvüd, Süleymân, Lokman, Zekeriyyâ, Yahyâ, Uzeyr, Îsâ 

bin Meryem, Zülkarneyn ve Muhammed aleyhi ve aleyhimüssalâtü vesselâmdır. 

Bunlardan, yalnız yirmisekizinin ismleri Kur’ân-ı kerîmde bildirilmişdir. Şît, Hıdır, 

Yûşa’, Şem’un ve İşmoil bildirilmemişdir. Bu yirmisekizden Zülkarneyn ve Lokman 

ve Uzeyrin Peygamber olup olmadıkları kat’i belli değildir. Zülkifl aleyhisselâmın 

ikinci ismi Harkıldır. Bunun İlyâs veyâ İdrîs yâhud Zekeriyyâ aleyhisselâm 

olduğunu söyliyenler de vardır.) Sapık din adamı Ahmed ibni Teymiyyenin kitâblarındaki 

bozuk fikrleri ile ingiliz câsûsu Hempherin yalanlarının ve iftirâlarının 

karışımına (Vehhâbîlik) denir.] 

Allaha tevekkül edenin yâveri Hakdır. 

Na-şâd olan bu kalbim, birgün şâd olacakdır. 

– 482 –

21 — BOZUK DİNLER 

Semâvî dinlerden, bozulmuş olanları bildireceğiz: 

1 — ŞÂMÂNÎLER: Nûh aleyhisselâmın üçüncü oğlu Yâfes, yüzlerce torunları 

ile Asyanın ortalarına yerleşdi. Orada çoğalarak, doğu Asyaya ve o zemân 

mevcûd olan kara yolları ile, Okyânus adalarına yayıldılar. Yâfes öldükden nice 

yıllar sonra, insanlar azmağa, Nûh aleyhisselâmın ve Yâfesin dînini, nasîhatlerini 

unutarak, hayvan gibi yaşamağa başladılar. Yıldızlara, aya, güneşe, heykellere, 

cinne tapınmağa koyuldular. Çeşid çeşid yollara ayrıldılar. 

Böyle, uydurulan, meydâna çıkan sapık yollardan biri, Şâmânîlikdir. Avrupalıların 

Chamanisme dediği bu bozuk yol, vakti ile doğu Asyada kâfirlerin uydurduğu 

bir din olup, bugün Sibiryadaki ve Okyânus adalarındaki vahşîler arasında 

yayılmış hâldedir. Bunlar, güneşde bulunuyor dedikleri bir tanrıya ve cinne ve meleklere 

tapınır. En büyüğüne şeytân derler. Şâmân dedikleri papasları bir at kuyruğu 

takar. Güyâ cinni kovmak için boyunlarına bir davul asarlar. Bu davulu ara 

sıra çalarlar. Sihr, ya’nî büyücülük, bunlarda kerâmet sayılır. Bu da, Berehmen ve 

Buda dinleri gibi, Peygamberlerin “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” getirdiği hak 

dinlerin, asrlar boyunca, câhiller, zâlimler tarafından bozulması, değişdirilmesi ile 

meydâna gelmişdir. 

2 — BEHÂÎLER VE BEHÂÎLİK: İslâmiyyeti yıkmak için uğraşanlardan biri 

de, Behâîlerdir. Bu dinsizlerin başı, Behâullahdır. Elbâb Alî Muhammed ismindeki 

bir acemin talebesi ve halîfesi idi. Elbâb, kendisine ayna derdi. Bu aynada Allah 

görünüyor derdi. Ölünce, Behâullah bunların reîsi olup, behâîlik ismini verdiği 

safsatalarını yaymağa başladı. Ölmeden önce, yerine, oğlu Abdülbehâ Abbâsı 

geçirdi. Abbâs (Gasniyyi a’zam) ismini aldı. Avrupa ve Amerikaya giden Abbâs, 

yüzbinden ziyâde Behâî topladı ve 1339 [m. 1921] de öldü. Yerine, oğlu Şevkî 

geçdi. Bu da, Behâî tarîkatini yaydı. Behâullah, kendinin Peygamber ve âhır zemânın 

büyük kurtarıcısı olduğunu söylerdi. Kendisine ilk küfr damgasını bu sözü 

ile vurmuşdur. İkibin yıl sonra bir Peygamber dahâ geleceğini söylemişdir. İslâmiyyet 

ile ilişiği olmıyan bu kâfirlere göre, ondokuz adedi mukaddes imiş. Orucları ondokuz 

gün imiş. Her Behâînin, ondokuz günde bir, ondokuz Behâîyi da’vet etmesi 

şart imiş. Dinsiz yollarını, (Umûmî adâlet evi) dedikleri, yüksek meclislerine seçilen 

ondokuz kişi idâre edermiş. Her Behâî, her sene, kazancının beşde birini bu 

hey’ete vermeğe mecbûr imiş. Onbir yaşında evlenmek lâzım imiş. Bekâr yaşamak 

yasak imiş. Çıplak kadınlarla toplantı yapmak ibâdet olup, başka dürlü ibâdete lüzûm 

yok imiş. Her dürlü ahlâksızlık, şeref sayılırmış. 

Behâîlerin, bütün dünyâda seksensekiz yerde teşkilâtı vardır. Hıristiyan, Yehûdî, 

Mecûsî, Sîhî, Zerdüştî ve Budistleri aldatarak, kendilerine çekmekdedirler. Bunların 

en korkdukları, dayanamadıkları, amansız düşmanları, islâm âlimleridir. 

Dînini bilen, anlıyan hiçbir müslimânı aldatamamışlardır. Kitâblarını, propaganda 

neşriyyâtlarını kırksekiz dile terceme edip, her yere dağıtdıkları ve bu yolda milyonlarca 

lira harc etdikleri hâlde, islâmiyyet karşısında âciz kalmakda, eriyip gitmekdedirler. 

Buna karşılık, Avrupada ve Amerikada ve Afrikada ve Avustralyada 

yetmişyedi mahallî mahfil, resmen tescil edilmiş bulunmakdadır. Rus Türkistânında 

[m. 1902] de yapılmış ve Şikagoda [m. 1920] de yapılmış büyük ma’bedleri 

vardır. Irk ve milliyet tanımazlar. Komünistler gibi, bütün dünyâya yayılmak, 

tek bir (salâhiyyetli mübeyyin)in emrleri ile idâre edilmek gâyesindedirler. 

Ferdlerin menfe’atini düşünmezler. Devlet kapitalizmini desteklemekdedirler. 

Tapınmaları, teşkilâtları, vazîfeleri (Akdes) dedikleri kitâblarında ve (Vasıyyetler 

levhaları)nda yazılıdır. Allahü teâlâya inanmaları ve birçok bilgileri, islâm 

dîninden alınmışdır. İslâmiyyete uymıyan, uydurma tarafları da çokdur. Mantıkî 

ve çoğu sosyal olan dünyâ görüşleri, din diye, ilâhî vahy diye anlatılmakdadır. 

Nemâzları, Hayfaya karşı durup, Allahı düşünmek imiş. Hacları, Bâbın Şîrâz- 

– 483 –

daki evini veyâ Behâullahın Bağdâddaki evini gidip görmek imiş. Âyet okumak, 

kalb ile Allahı düşünmek demek imiş. 

Şimdi, dünyâdaki ve hele memleketimizdeki islâm câhilleri, İslâmiyyeti yıkmak 

için her kılığa giriyor, islâma karşı olan her kötülüğü, yaldızlı sözlerle övüyorlar. 

Behâîliğe bir değer vermedikleri hâlde, yalnız islâmın karşısında olduğu için, bu 

dinsizleri de öven, şişiren, göklere çıkaran kitâblar yazıyor ve dağıtıyorlar. 

3 — AHMEDİYYE (KÂDIYÂNÎ): Hindistânda, Pençabda, 1298 [m. 1880] senesinde, 

Mirzâ Gulâm Ahmed Kâdıyânî tarafından kurulmuşdur. Kendisi [m. 

1835] de doğmuş, [m. 1908] de ölmüşdür. Görülüyor ki, sapık fikrlerini, İngilizler 

Hindistânı sömürge yapdıkdan bir sene sonra yaymağa başlamışdır. İslâmiyyeti içerden 

yıkmak için, İngilizler tarafından kurulmuş ve beslenmiş, İngiliz câsûslarının 

yardımı ile sür’at ile yayılmışdır. Abdürreşîd İbrâhîm efendi, [1] 1328 [m. 1910] de 

İstanbulda basılan türkçe (Âlem-i islâm) kitâbının ikinci cildinde, (İngilizlerin islâm 

düşmanlığı) yazısının bir yerinde diyor ki: (Hilâfet-i islâmiyyenin bir an evvel 

kaldırılması, ingilizlerin birinci düşünceleridir. Kırım muhârebelerine sebeb olmaları 

ve burada türklere yardım etmeleri hilâfeti mahv etmek için bir hîle idi. Pâris 

muâhedesi, bu hîleyi ortaya koymakdadır. [1923 de yapılan Lozan sulhunun gizli 

celselerinde, bu düşmanlıklarını açıkca göstermişlerdir.] Her zemân türklerin başına 

gelen felâketler, hangi perde ile örtülürse örtülsün, hep ingilizlerden gelmişdir. 

İngiliz siyâsetinin temeli, islâmiyyeti yok etmekdir. Bu siyâsetin sebebi, islâmiyyetden 

korkmalarıdır. Müslimânları aldatmak için, satılmış vicdanları kullanmakdadırlar. 

Bunları islâm âlimi, kahraman olarak tanıtırlar. Sözümüzün hulâsası, 

islâmiyyetin en büyük düşmanı ingilizlerdir.) Amerikalı hukûk ve siyâset 

adamlarından Bryan William Jennings, kitâbları, konferansları ve 1891 ile 1895 arasındaki 

ABD kongresi Temsilciler meclisinde a’zâlık yapması ile meşhûrdur. 

1913-1915 arasında ABD hâriciyye vekîli idi. 1925 de öldü. (Hindistânda İngiliz hâkimiyyeti) 

kitâbında, ingilizlerin islâm düşmanlığını, vahşetlerini, zulmlerini uzun 

yazmakdadır. 

İngilizlerin maşası olan gulâm Ahmed Kâdıyânî öldükden sonra, yerine Hakîm 

Nureddîn halîfesi oldu. 1914 de bunun yerine geçen Beşîrüddîn Mahmûd, 1307 [m. 

1889] de tevellüd, 1385 [m. 1965] de vefât etmişdir. Ahmed, 1323 [m. 1905] de Hindistânda 

Kâdyân şehrinde (El-vasıyyet) kitâbını neşr ederek, kendisinin, va’d 

edilmiş Mesîh [ya’nî Îsâ aleyhisselâm] olduğunu bildirdi. Oğlu Beşîr, Ahmedîlerin 

merkezini Rabwah kasabasına nakl edip, Ahmediyye yolunun sapık inançlarını 

(Gerçek islâmiyyet) adı altında yaymağa başladı. (Kur’ân tefsîri) diyerek çıkardığı 

büyük iki kitâbı, Kur’ân-ı kerîme uymıyan sapık, bozuk yazılarla doludur. 

Binüçyüz seneden beri müfessirlerin hiçbirinin dikkatini çekmediği ekonomik 

hakîkatleri görüp yazdığını bildirmekdedir. Allahın böyle bir bilgiyi, ancak Peygamberlere 

ve onların halîfelerine bahş etdiğini güvenle iddiâ edebilirim demekdedir. 

(Kur’ân-ı kerîmi, kendi görüşü ile tefsîr eden kâfir olur) hadîs-i şerîfi, bunların 

islâmiyyetden ayrı, sapık bir yolda olduklarını açıkca göstermekdedir. Vehhâbîlerin 

(Feth-ul-mecîd) kitâbının ikiyüzyetmişbeşinci sahîfesinde, Muhammed 

Sıddîk Hasen hânın (Kitâb-ül-izâ’a) kitâbından alarak, (Zemânımızdaki deccâllerden 

biri de, frenk deccâlı, gulâm Ahmed Kâdıyânî habîsidir. Allah onu dahâ çirkin 

eylesin! Kötülüğünü herkese duyursun! Onun küfr yoluna sürüklenmiş olanları 

da, onun gibi eylesin! Çünki o, büyük fitne uyandırdı. Önce, Mehdî olduğunu 

söyledi. Sonra Peygamberlik da’vâsına kalkdı. Hıristiyan devletlerin, müslimânları 

parçalamak siyâsetlerine âlet oldu) yazmakdadır. Bunlar, gerçek müslimânlık, 

yalnız Ahmedîlikdir diyor. Her ikisi de, hadîs-i şerîf ile övülmüş olan ilk iki asrın 

doğru yolundan ayrılarak, insanları küfr ve dalâlet felâketine sürüklemekdedirler. 

Pençâb ve Bombayda câhil halk arasında sür’at ile yayılan bu bâtıl yol, şimdi 

[1] Abdürreşîd efendi, 1944 de Japonya’da vefât etdi. 

– 484 –

Avrupa ve Amerikada yerleşmekdedir. Kendilerine müslimân dedikleri hâlde, bozuk 

inançları ve âyinleri ile, müslimânlıkdan ayrılmışlardır. Küfrlerine sebeb olan 

şeyler çok ise de, şu üçü mühimdir: 

1 — Ahmedî ve Kâdıyânî adını alanlara göre, Îsâ aleyhisselâmı asmak istememişlerdi. 

Fekat, kendiliğinden öldü ve toprağa kondu. Sonra kabrinden çıkıp, 

Hindistânda, Keşmîre gitdi. Orada, İncîli öğretip tekrâr öldü diyorlar. 

2 — Mehdînin çıkmasında ve herkesi dîne çağırmasında da, islâmiyyetden ayrılıyorlar. 

Îsâ ve Muhammed aleyhimesselâmın rûhları insan şeklinde görünecekdir. 

Bu da, Mirzâ Ahmeddir. Başka Mehdî yokdur diyorlar. 

3 — Müslimânlıkda cihâd vardır. Fekat, top ile, kılınc ile değil, nasîhat ile, irşâd 

iledir. Kan dökmek, cân yakmak yokdur, soğuk harb vardır diyerek, Kur’ân-ı kerîmin 

ma’nâsını değişdiriyor, cihâd için olan âyet-i kerîmeleri inkâr etmiş oluyorlar. 

Gulâm Ahmedin oğlu Beşîrüddînin (Yeni dünyâ nizâmı) kitâbı, küfr saçmakdadır. 

Hindistân âlimlerinden, şeyh Muhammed Enver şâh Keşmîrî, Kâdiyânîleri 

red için, (Akîdet-ül-islâm fî hayât-i Îsâ aleyhisselâm) ve (İkfâr-ül-mülhidîn) 

ve (Hâtem-ün-nebiyyîn) kitâblarını yazmışdır. Bu kitâbların ön sahîfelerinde çeşidli 

âlimlerin takrîz ve medhiyyeleri vardır. Bunlar arasında, Karaşideki (Medrese-i 

islâmiyye) müderrislerinden seyyid Muhammed Yûsüf Benûrî, Muhammed 

Enver şâhın hayâtını ve salâhını uzun yazmışdır. Burada, asrının derin âlimi, 

Osmânlı devletinin son şeyhulislâmı Mustafâ Sabrî efendinin “rahmetullahi teâlâ 

aleyh” (Mevkıful’ilm vel’akl veddîn) kitâbının, üçüncü cildi, üçyüzyirmiyedinci sahîfesinde, 

Hindin büyük âlimi Muhammed Enver şâhı görüp hayrânı olduğunu yazdığını 

da bildirmişdir. Muhammed Enver şâh “rahmetullahi teâlâ aleyh”, binüçyüzelliiki 

1352 [m. 1933] de vefât etmişdir. Bu üç kitâbında, Mirzâ Gulâm Ahmed 

Kâdıyânî için diyor ki: 

Îsâ aleyhisselâmın gökden ineceğine inanmıyor. O, asıldı, öldürüldü. O, babasız 

değildi. Yûsüf-i Neccârın oğlu idi diyor. Bu yüce Peygambere, yehûdîler gibi 

çok çirkin şeyler söyliyor. Kendisinin Peygamber olduğunu, yeni bir din getirdiğini 

bildiriyor. Îsâ gökden inecekdir demekle, benim geleceğim bildirilmişdir diyor. 

Nassları değişdirip, inanılması zarûrî olan bilgileri inkâr ediyor. Muhammed 

aleyhisselâmın, Peygamberlerin sonuncusu olduğuna, hepsinden üstün olduğuna 

inanmıyor. Kendisinin binlerce mu’cizeleri olduğunu, mu’cizelerinin, Peygamberlerin 

hepsinin mu’cizelerinden dahâ çok ve dahâ üstün olduğunu bildiriyor. Birçok 

âyetlerin, kendisini haber verdiğini, Kur’ânda övüldüğünü bildiriyor. 

Ahmed Kâdıyânî, moğol, tâtâr kavmindendir. İsmâ’ilî fırkasından bir zındık idi. 

Çok kitâb okudu. Ehl-i sünnetin azılı düşmanı idi. İngilizler, islâmiyyeti içerden 

yıkmak için hâzırladıkları plânları uygulayacak Hindistânda da bir maşa arıyorlardı. 

Bunu seçdiler. Bol para ile satın aldılar. Önce, Behâî olarak ortaya çıkarıldı. 

Müceddid olduğunu söylerdi. Sonra, Mehdîyim dedi. Dahâ sonra, gökden ineceği 

bildirilen Îsâ Mesîh olduğunu söyledi. Nihâyet, Peygamber olup, yeni bir din 

getirdiğini i’lân etdi. Kâdıyândaki mescidi, Mescid-i aksâ imiş. Şehri de Mekke imiş. 

Sonradan yerleşdiği Lâhor şehri de, Medîne imiş. Bir mezârlık yapıp, buna (Makberet-ül-Cenne) 

dedi. Buraya gömülen Cennete gider dedi. Kendi kadınlarına (Ümmehât-ül-mü’minîn) 

dedi. Aldatdığı kimselere (ümmetim) dedi. Mu’cizelerinin en 

büyüğü (Muhammedî beygüm) dediği nikâh imiş. Gökde yapılırmış. Vahy olarak 

kendisine bildirilmiş. Dînini, 1305 [m. 1888] de i’lân etdi. 1326 [m. 1908] de Cehenneme 

gitdi. Kendisine inanmıyanlara kâfir dedi. 

Bunun, (Hakîkat-ül-vahy) kitâbının 148. ci sahîfesinde, (Allah, bu ümmet arasında, 

Îsâdan dahâ üstün bir mesîh yaratdı. Îsâ, şimdi sağ olsaydı, benim yapdıklarımı 

yapamazdı. Bende görülen mu’cizeler, onda görülmezdi) diyor. 107. ci sahîfesinde, 

(Fir’avna resûl gönderdiğim gibi, size de Resûl gönderdim) âyet-i kerîmesindeki 

Peygamberin kendisi olduğunu yazıyor. 68. ci sahîfesinde, (Allah, be- 

– 485 –

ni Peygamber olarak gönderdi. Va’d olunan Mesîh sensin dedi. Bana üçyüzbin 

mu’cize verdi) diyor. (Berâhîm-ül-Ahmediyye) kitâbının ellialtıncı sahîfesinde, kendi 

mu’cizelerinin, Muhammed aleyhisselâmın mu’cizelerinden dahâ çok olduğunu 

yazıyor. 

Muhammed aleyhisselâmın, Peygamberlerin sonuncusu olduğunu bildiren yüzelli 

hadîs-i şerîf vardır. Bunlardan otuz kadarı (Kütüb-i sitte)de yazılıdır. Îsâ aleyhisselâmın 

gökden ineceği de, zarûrî bilinmekdedir. Bunlara inanmıyan kâfir 

olur. 

(Kâdıyânî) ve (Ahmedî) denilen bu yolun, islâmiyyeti içerden yıkmak için ingilizler 

tarafından kurulmuş olduğunu vesîkalarla anlatan bir kitâb elimize geçdi. 

(El-mütenebbi-ül-Kâdıyânî) adındaki bu arabî kitâb, Pâkistânda, Mültânda, (Meclis-i 

tehaffuz-i hatm-in-nübüvve) tarafından 1387 [m. 1967] de basılmışdır. Bu kitâb, 

Enver şâh-ı Keşmîrînin, (İkfâr-ül-mülhidîn) kitâbının başındaki allâme Muhammed 

Yûsüf Benûrînin kıymetli yazılarını ve (Havenet-ül-islâm) risâlesini de 

ekliyerek, 1393 [m. 1973] de ofset ile İstanbulda basdırılmışdır. 

4 — MELÂMÎLER VE KALENDERLER: (Mekâtîb-i şerîfe)nin altmışsekizinci 

mektûbunda diyor ki, (Sôfiyye-yi aliyye, ikinci asrın sonunda meydâna çıkdı). 

Yetmişdokuzuncu mektûbunda ve (Nefehât-ül-üns) kitâbının başında ve seyyid Abdülhakîm 

efendi, (Er-rıyâd-ut-tesavvufiyye) kitâbının yüzondördüncü sahîfesinde 

buyuruyorlar ki: 

Tesavvuf yolunda nihâyete varanlar “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” iki 

dürlüdür: Birincisi, Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” izinde giderek kemâle 

erdikden sonra, insanları gafletden uyandırmak için, halk derecesine indirilmiş 

olanlardır. 

İkincisi, yükseldikleri derecelerde bırakılıp, insanların yetişmesi ile vazîfeli 

olmıyan (Evliyâ)dır “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în”. Bunlara, (Kutb-i medâr) 

denir. 

Tesavvuf yolunda yürüyenler de iki kısmdır: Birincisi, Allahü teâlâdan başka herşeyi 

unutup, yalnız Onu istiyenlerdir. İkincisi, âhıreti, Cenneti istiyen tâliblerdir. 

Allahü teâlâyı irâde edenler, istiyenler de, iki dürlüdür: Biri, nefslerini temizleyip 

nihâyetden birkaç şeye kavuşmuşlardır. 

İkincisi, (Melâmî)lerdir. Bunlar, sıdk ve ihlâs kazanmağa çalışır. İbâdetlerini, 

hayrâtı gizler, sünnetleri, nâfile ibâdetleri de çok yaparlar. Bu ibâdetlerin görünmesinden 

korkarlar. Bunlar çok kıymetli ise de, mahlûk ile meşgûl olduklarından, 

tevhîd makâmına varamıyorlar. Melâmîler muhlisdir. Sôfîler ise muhlasdır. 

Âhıretin tâlibleri dört dürlüdür: Zâhidler, fakîrler, huddâm ve âbidler. 

Bütün bu sekiz sınıfın taklîdcileri vardır. Bu taklîdcilerin herbiri de, yâ doğru 

veyâ yalancı olur. [Biz burada, yalnız Melâmîlerin iki dürlü taklîdcisini bildireceğiz]: 

Melâmîlerin doğru taklîdcileri, ibâdetlerinin görünmesine ehemmiyyet vermezler. 

Âdetlere uyarlar. Herkese tatlı söyliyerek, gülerek kalb kazanmağa uğraşırlar. 

Nâfile ibâdetleri yapmazlar. Farzlara dikkat ederler. Dünyâya düşkün değildirler. 

Bunlara, (Kalender) denir. Bunlar, riyâ, gösteriş yapmadıkları için, Melâmîlere 

benzer. Abdüllah-ı Dehlevî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, yetmişdokuzuncu 

mektûbunda buyuruyor ki, (Kalender, bâtınını temizlemek, nefsini yok etmek 

için çalışır. Çok ibâdet yapmaz. Sôfî ise, bunun ikisine de çalışır. Mahlûkları 

görmez. Kalenderden dahâ üstündür). Zemânımızda, Kalender ismini taşıyan 

birçok kimse, bu saydığımız şeyleri yapmıyor. Bunlara Kalender yerine (Haşevî) 

dense yerinde olur. [(Haşevî) Allahü teâlâyı mahlûklara benzeten, madde, cism diyen 

kâfirlere verilen ismdir. Yetmişiki bid’at fırkasından biri olan (Müşebbihe) ve 

(Mücessime) denilen fırkadakilerin çoğu Haşevî olmuşlardır.] 

– 486 –

Melâmîlerin yalancı taklîdcileri, zındıklardan bir kısmdır ki, her dürlü günâh işler. 

Kalblerimiz temizdir, her işi Allah rızâsı için yapıyoruz derler. Riyâdan, gösterişden 

kurtulup, hâlis Allah adamı olmak için günâh işliyoruz derler. Allahü teâlânın 

ibâdete ihtiyâcı yokdur. Kulların günâh işlemesi, Ona zarâr, ziyân vermez. 

Asl günâh, mahlûkları incitmek, can yakmakdır. İbâdet de, insanlara iyilik, 

ihsân etmekdir derler. Bunlar, dinsiz, zındıklardır. Bugün, Melâmîlerin bir şeyhleri 

vardır. Onun yanında bir iki dakîka oturanın kalbi Allah dermiş. Gönülde içilen 

şerâb ile hemen serhoş gibi olurmuş. Kendini (rabbî) âhengine uygulıyarak, gerçek 

insan olurmuş. Şâh damarından dahâ yakın olan Allahın varlığını duyup, 

Onunla bir arada yaşarmış. Kendi özünden üstün bir etki ve yetki tanımazmış. Kendinde 

görüp duyduklarına inanılıp, başka birşeye inanılmazmış. Özünden ve kendi 

tekliğinden başka varlık yokmuş. Bu sözler, Allahü teâlâyı inkâr etmek olup, 

küfrdür, zındıklıkdır. 

5 — DEREZÎLER: Dürûz, ya’nî Derezîlere, yanlış olarak, Dürzü deniliyor. İbni 

Âbidîn, üçüncü cildde, mürtedleri anlatırken buyuruyor ki: 

(Derezîler, müslimân adı taşır. Nemâz kılanları da vardır. Fekat, îmânları bozukdur. 

Tenâsüha inanırlar. Şerâba, alkollü içkilere ve zinâya halâl diyorlar. 

(Ülûhiyyet sıfatları) tanrılık insandan insana geçer diyorlar. Öldükden sonra dirilmeğe, 

nemâza, oruca, hacca inanmazlar. Bunların ma’nâları, dünyâda yaşama 

yollarını düzeltmekdir derler. Peygamberimize “sallallahü aleyhi ve sellem” çirkin 

şeyler söylerler. Şâm müftîsi allâme Abdürrahmân, (İmâdî fetvâsı)nda, bunların 

Mülhidler gibi ve İsmâ’îliyye gibi inandıklarını bildirmekdedir. Dört mezhebin 

âlimleri, bunlardan cizye alarak islâm memleketlerinde oturmalarına izn vermek 

halâl olmaz dedi. Bunlardan kız almak, kesdiklerini yimek câiz değildir. 

(Fetâvâ-i Hayriyye)de, bunlar uzun bildirilmekdedir. Bunlara, zındık, mülhid ve 

münâfık denir. İnanışları bozuk olduğu için, şehâdet kelimesini söylemekle müslimân 

sayılmazlar. Dîn-i islâma uymıyan inanışlarından vaz geçmedikçe, müslimân 

olmazlar. Bunlar, kitâblı ve kitâbsız kâfirlerden dahâ zarârlıdır). İbni Âbidînden 

“rahmetullahi teâlâ aleyh” terceme temâm oldu. Bu (Mülhidler), Allah, Alînin ve 

çocuklarının şeklinde göründü derler. Onbirinci imâm olan Hasen bin Alî Askerînin 

adamlarından olduğunu iddi’a eden İbni Nusayrın uydurduğu çirkin sözlere 

inanırlar. Sûriyede bulunanların kendilerine alevî dedikleri (Müncid)de yazılıdır. 

Türkiyede böyle alevî yokdur. 

Mısrdaki Fâtimî hükümdârları, Ehl-i sünnetden ayrıldı. Bozuk yollara sapdı. 

Bunlardan Hâkim bi-emrillah, müslimânlıkdan da çıkmışdı. Dırâr isminde bir 

dönme, Hâkimi aldatdı. İslâmiyyeti yıkmağa uğraşdı. Dırârın talebesinden Hamza 

bin Ahmed sapık inanışlar uydurmuş, Hâkimi ve Mısrdaki Derezîleri, bu bozuk 

yola sokmuşdu. Bu inanışları alan Derezîler, Sûriye ve Lübnandakilere de aşıladı. 

Selmân-ı Fârisîyi “radıyallahü anh” çok severiz derler. İnanışlarını gizli tutarlar. 

İri, inâdcı, yağmacı, merhametsiz kimselerdir. Yavûz sultân Selîme “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” tâbi’ oldular. Sultân üçüncü Murâd zemânında ısyân etdiler ise 

de, Bosnalı dâmâd İbrâhîm pâşa, terbiyelerini verdi. Sûriyedeki hıristiyanlarla da, 

ara sıra savaşdılar. Derezîler, Arabistândan Irâka gelmişdir. Îrânlılar, Irâkdaki Hîre 

devletini yıkınca, Hîrelilerle birlikde derezîler de Mısr, Şâm ve Halebe göç etmişdi. 

Şâmın fethinde islâm askerine yardım etdiler. Fâtimîler zemânında yolu sapıtdılar. 

6 — İSMÂ’ÎLİYYE: (Milel-nihal) kitâbında diyor ki, (Eshâb-ı kirâma dil uzatanlar 

yirmi fırkaya ayrılmışlardır. Bunlardan biri, İsmâ’îliyye fırkasıdır. Bunların 

yedi ismi vardır. Birinci ismleri, (Bâtıniyye)dir. Çünki, Kur’ân-ı kerîmin açık 

ma’nâlarına inanmayıp, kendilerine göre başka ma’nâlar çıkarırlar. Kur’ânın zâhir 

ve bâtın ma’nâları vardır derler. Bâtın (iç, öz) ma’nâsı lâzımdır, cevzin kabuğu 

değil, içi, özü işe yarar derler. 

– 487 –

Hâlbuki, Kur’ân-ı kerîmdeki ve hadîs-i şerîflerdeki kelimelere, açık ma’nâları 

verilir. Başka bir âyet, dahâ açık anlaşılıyorsa, o zemân, birinci âyete de, buna uyacak 

şeklde değişik ma’nâ verilebilir. Böyle bir mecbûriyyet olmadan, açık ma’nâyı 

bırakıp, başka ma’nâ vermek, küfr ve ilhâd olur. Çünki, bu sûretle, islâmiyyeti 

değişdirmek, bozmak olur. 

İkinci ismleri, (Karâmita)dır. Çünki, bu fırkayı meydâna çıkaran, Hamdan 

Karmat denilen kimsedir. Hamdan, Basrada, Vâsıt şehrinde bir köy ismidir. 

Üçüncü ismleri, (Hurumiyye)dir. Çünki, birçok harâmlara halâl diyorlar. Dördüncü 

ismleri, (Seb’ıyye)dir. Çünki, din sâhibi olan Peygamberler yedidir derler. 

Bunların altısı Âdem, Nûh, İbrâhîm, Mûsâ, Îsâ ve Muhammed “aleyhimüsselâm”dır. 

Mehdî de yedinci olacakdır derler. Nâtık adını verdikleri bu Peygamberlerden 

“salevâtullahi teâlâ aleyhim ecma’în” her ikisi arasında yedi imâm gelmişdir. 

Her asrda yedi imâm bulunur derler. 

Bunların en yayılan ismleri, (İsmâ’îliyye)dir. Çünki, imâm-ı Ca’fer Sâdıkın 

“radıyallahü anh” vefâtından sonra, büyük oğlu İsmâ’îl, müslimânların imâmı 

oldu derler. Bunların meydâna çıkması şöyle oldu: 

Hindistândaki mecûsîler, ya’nî ateşe tapan kâfirler, islâmiyyetin üç kıt’a üzerinde 

sür’at ile yayıldığını görünce, (Müslimânları, kılıncla yenmeğe, yayılmalarını önlemeğe 

imkân yokdur. Onları içden yıkmakdan başka çâre kalmamışdır. Onların 

kitâblarına, kendi inancımıza göre ma’nâ verip, gençlerini, câhillerini yoldan çıkaralım) 

dediler. Başları olan Hamdan Karmat, şu temel prensipleri koydu: 

1 — Din bilgisi olanlarla konuşulmıyacak. Din âlimi bulunan yerde, kendimizi 

gizliyeceğiz. 

2 — Karşıdakinin arzûsuna, keyfine göre konuşulacak. Meselâ, zâhidin yanında 

zâhidler medh edilecek. Fâsıka, düşkün olduğu günâhların yasak olmadığı 

söylenecek, [Ehl-i sünnetin yanında, Ehl-i sünnet övülecek. Hepimiz kardeşiz 

denilecek]. 

3 — Müslimânlar, islâmiyyetin emrlerinde ve yasaklarında şübheye, karârsızlığa 

düşürülecek. Meselâ, özrlü kadına oruc kazâ etdiriliyor da, nemâzları niçin kazâ 

etdirilmiyor? Bevl, dahâ pis olduğu hâlde, niçin bevl çıkınca da gusl farz olmuyor? 

Beş vakt nemâzların iki veyâ üç veyâ dört rek’at olması nedendir? gibi şeyler 

sorup, zihnleri şaşırtmağa çalışılacak. 

4 — Sırlarını yabancılara söylememek için söz alırlar. Allah, Kur’ânda mîsâk emr 

ediyor derler. 

5 — Din ve dünyâ büyükleri bizi beğeniyor, bizi öğüyor derler. 

6 — Aldatmak için, önce, herkesin inandığı şeyleri müdâfe’a etmeli, derler. 

7 — İbâdetlere lüzûm yokdur. İş, kalbin temiz olmasıdır derler. 

8 — Avlanılan gençlere, Ehl-i sünnet i’tikâdını kötülemeli, Ehl-i sünnete gerici 

demeli. Son olarak, harâmları işlemeğe alışdırmalı. Bunları yapdırmak için, 

âyet-i kerîmelere ve hadîs-i şerîflere yanlış ma’nâlar vermeli. Bunlar, bâtınî 

ma’nâlardır. Her âlim bunları anlıyamaz demeli. 

Meselâ Cennet, ibâdetlerden kurtulmak ve lezzetli şeyleri yapmakdır. Cehennem, 

ibâdetlerin yüklerine katlanmak ve harâmlardan sakınmakdır demeli. 

İlk zemânlar, birçok bilgileri, eski Yunan felesoflarından aldılar. Meselâ, yaratıcı 

ne vardır, ne de yokdur. Ne âlimdir, ne câhildir. Ne kâdirdir, ne âcizdir. Bütün 

sıfatları da böyledir dediler. Çünki, bunlar var denirse, mahlûklara benzetilmiş 

olur. Yokdur denirse, yokluk kondurulmuş olur dediler. Yaratan, kadîm de değildir, 

hâdis de değildir dediler. 

Bunların başına geçen Hasen bin Muhammed Sabbâh, gitdikleri yola bozuk denilmemesi 

için, gençlerin din bilgilerini öğrenmesini ve âlimlerin, eski kitâbları oku- 

– 488 –

malarını men’ etdi. Ehl-i sünnet âlimleri “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” ile 

görüşmeği, Ehl-i sünnet kitâblarını okumağı şiddetle yasak etdi. İlm-i zâhirin çoğalması, 

ilm-i bâtını örter, söndürür dedi. İslâmiyyet ile alay etdi. Allahü teâlânın 

emrlerini, yasaklarını inkâr etdi. Hayvanlar gibi, dinsiz, kanûnsuz yaşamak yolunu 

tutdular). 

İsmâ’îlîlerin (Süleymâniyye) kolunun kurucusu olan Süleymân bin Hasen, 1005 

[m. 1597] de ölmüşdür. (Nühab-ül-mültekıta) kitâbında, bu fırkanın gizli felsefesini 

uzun açıklamakdadır. 

7 — YEZÎDÎLER: Seyyid Şerîf-i Cürcânînin (Ta’rîfât) kitâbında kısaca ve (Milel-nihal) 

kitâbında geniş yazıldığı gibi, Hâricîler yedi fırkadır. Bunlardan (İbâdıyye 

fırkası) Abdüllah bin İbâd adındaki kimsenin kurduğu fırkadır. Bu adam, 

hazret-i Alî, hazret-i Mu’âviye ile, hakem yapmak sûreti ile uyuşduğu için, hazret-i 

Alîden ayrıldı. Trablusgarba gitdi. Orada İbâdıyye fırkasını kurdu. Bundan 

sonra, adamları [153] yılında, halîfeye ısyân edip Trablusgarbı ele geçirdiler. 

Kendilerinden başka olan müslimânlara kâfir dediler. Harb zemânlarında mallarını 

almak câizdir dediler. Büyük günâh işliyen mü’min değildir dediler. Hazret-i 

Alîyi ve Eshâb-ı kirâmdan çoğunu kâfir bildiler. 1129 [m. 1717] da tevellüd 

ve 1222 [m. 1808] de vefât eden Abdül’azîz bin İbrâhîm adındaki biri (Kitâb-ünnîl) 

adında kitâb yazarak, İbâdîlerin Cezâyirde çoğalmasına sebeb oldu. 749 [m. 

1349] da ölen İsmâ’îl Cîlâtînin (Kavâid-ül-islâm) kitâbına da çok önem veriyorlar. 

Bu kitâb Mısrda basılmışdır. 

İbâdıyye fırkası dörde ayrıldı: Bunlardan Yezîd bin Enîsenin adamlarına (Yezîdî) 

denildi. Bunlar, Acemden bir Peygamber gelecek, buna, gökde yazılmış bir 

kitâb inecek, Muhammed aleyhisselâmın dîninden çıkacak, Sâbi’iyye olacak, 

ya’nî yıldızlara tapınacak diyorlar. Küçük, büyük her günâhı işliyen kâfir olur diyorlar. 

1385 [m. 1966] mart ayında Irâkdan Anadoluya gelen Yezîdî şeyh Emâvînin bildirdiğine 

göre, Yezîdîliği yayan adam, Adî adında bir Sûriyelidir. Abbâsîlerin baskısından 

kaçarak, Irâkın şimâlinde Sengal dağlarının ortasındaki Lâdeş vâdisine 

sığınmış, Adeviyye adında bir yol kurmuşdur. Kürdler ve arablar arasına yayılan 

bu inanışa Yezîdîlik denildi. 550 [m. 1154] de, seksen yaşında öldü. Yerine kardeşinin 

oğlu ikinci Adî geçdi. Bundan sonra, bunun oğlu şeyh Hasen reîs oldu. Bunun 

zemânında çoğaldılar. Seksenbin oldular. Yezîdîlerin inanışları, müslimânlıkla 

hıristiyanlık inanışlarının karışığıdır. (Kitâb-ül-celve) adındaki en önemli kitâbları 

arabî ve kürdce olup, Maksimilyan Bütner tarafından almancaya terceme 

edilmiş ve 1331 [m. 1913] yılında basılmışdır. Şeytâna tapınırlar. İblîse melek ve tâvus 

derler. Şeytâna söğeni öldürürler. Derdleri, belâları İblîs yaratır derler. Müslimânlardan 

ve hıristiyanlardan işitdikleri şeyleri, Yezîdîlik olarak anlatırlar. Müslimânların 

îmânının ve ibâdetlerinin hiçbiri bunlarda yokdur. Lâdeş vâdisindeki 

Baadır köyünde bulunan ölülerini gidip dolaşmağa, hac derler. Bunu eylül ayında 

yaparlar. Hergün güneş doğarken, ona karşı dururlar. Sabâh, ilk ışık gelen toprağı 

öperler. Güneş batarken de, ona yalvarırlar. Bu yapdıklarına, nemâz kılmak, 

ibâdet etmek derler. Ocak ayında, üç gün oruc tutarlar. Bu çeşidli işlerini, nemâz, 

oruc, hac, ibâdet diye anlatırlar. Bu sözlerini işiten, bunları müslimân sanır. 

Yezîdîlerin okuma, yazma öğrenmesi, büyük günâhdır. Bunun için, çok geri ve câhildirler. 

Müslimânlıkdan haberleri yokdur. Sakal kesmeleri de günâhdır. İnsanları, 

dünyâda ve âhıretde sıkıntılara sürükliyen bu tuhaf dîne karşı, ilk olarak, Mûsul 

emîri, İmâdüddîn-i Zengî harekete geçerek, kumandanı Bedreddîn-i Lü’lüü, 

şeyh Hasenin üzerine yolladı. Onları dağıtdı. Başkanları Emâvîye göre, bugün, onmilyon 

yezîdî vardır. Bunlar, Irâkda, Sûriyede, Yemende, Azerbaycânda, Türkiyede 

ve Hindistânda bulunmakdadır. Câhil olduklarından, komünistlik propagandalarına 

çabuk aldanmakdadırlar. Rusyada üçmilyon komünist Yezîdî bulunduğu- 

– 489 –

nu ve Irâkdaki Abdüsselâm hükûmetinin asdığı binikiyüz komünist içinde, Yezîdîlerin 

de bulunduğunu Emâvî açıklamışdır. Emevî halîfelerinden Yezîdin, bunlarla 

hiçbir bağlılığı yokdur. Emâvî ismindeki reîsleri [m. 1930] da Lâdeşde doğmuşdur. 

Irâk ordusunda general rütbesine yükselmişdir. Irâkda bulunan müslimân 

kürdlere karşı, Irâk ordusu ile birlikde harb etmişdir. 

(Behcet-ül-fetâvâ) sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki, (Bağdâdda birçok 

kimse, kendilerine müslimân dedikleri hâlde, harâma halâl diyor, güneşe tapıyor 

ve İblîse ta’zîm ediyorlar. Ülül-emre ısyân edip, bulundukları yerde, başkanları 

ile birlikde, küfr ahkâmını yapıyorlar. Bulundukları yer, (Dâr-ül-harb) olur. 

İslâm askeri bunlarla harb edip, erkekleri müslimân olursa öldürülmez. Kadınları 

irtidâddan vaz geçip müslimân olurlarsa, câriye olarak vaty halâl olur). 

Yezîdîlerin (Îrânda bir Peygamber gelecek) dedikleri için kâfir oldukları, (Berîka) 

ve (Hadîka) kitâblarında yazılıdır. 

8 — SÜRYÂNÎLER: Süryânî dili ile konuşan eski hıristiyanların artıklarıdır. 

Katolik kısmından, Ya’kûbiyye fırkasındandırlar. Monofîsiyye inancında olup, Îsâ 

tanrıdır derler. Urfa patrîki olan Ya’kûb-i Berde’î tarafından kuruldu. Antakya patrîki 

Mihâil-i Süryânî tarafından yayıldı. Mihâil, mîlâdî [1126] da doğdu. 594 [m. 

1199] de öldü. Ya’kûb [m. 578] de ölmüşdür. Hıristiyanlıkda monofîsiyye inancını, 

ilk olarak, İstanbul patrîki Utîhâ çıkarmışdı. İskenderiyye patrîki Dioskorüs de 

buna uymuşdu. Mîlâdî [451] deki Kadıköy toplantısında, Dioskorüsün fikrleri 

red edilmişdi. Mîlâdın 405 senesinde ölmüş olan Mar-Maron isminde bir katolik 

papası da Maronî fırkasını kurmuşdur. Sûriyedeki hıristiyanların bir kısmının 

Süryânî, bir kısmının da Maronî oldukları (Kâmûs-ül-a’lâm)da yazılıdır. Birinci 

kısmda, 91, 92 ve 93. cü maddelere bakınız! 

(Müncid)de diyor ki, (Amerikalı Şarl Russelin 1289 [m. 1872] da kurmuş olduğu 

(Yehve Şâhidleri) fırkası, bid’at yoludur. İncîle, kendine göre yeni ma’nâlar vermişdir). 

Bunlara yanlış olarak (Yahova Şâhidleri) deniliyor. Kendilerine inananlara 

maddî yardım va’d eden misyoner teşkîlâtının merkezi İsviçrenin Zürih şehrindedir. 

9 — SELEFÎLER: Hemen söyliyelim ki, Ehl-i sünnet âlimlerinin “rahmetullahi 

teâlâ aleyhim ecma’în” kitâblarında, (Selefiyye) denilen bir ism ve (Selefiyye 

Mezhebi) diye bir yazı yokdur. Bu ismler mezhebsizler tarafından sonradan uydurulmuş 

ve câhil din adamları tarafından, mezhebsizlerin kitâbları arabîden türkceye 

terceme edilirken, türkler arasında da yayılmağa başlamışdır. Bunlara göre, 

(Eş’arî ve Mâtürîdî mezhebleri kurulmadan evvel bütün sünnîlerin tâbi’ oldukları 

mezhebe Selefiyye adı verilmekdedir. Bunlar Sahâbe ve Tâbi’înin izinde yürümüşlerdir. 

Selefiyye mezhebi Eshâbın, Tâbi’înin ve Tebe’i tâbi’înin mezhebidir. 

Dört büyük imâm bu mezhebe mensûb idi. Selefiyye mezhebini müdâfe’a için ilk 

eser, (Fıkh-ul-ekber) ismi ile İmâm-ı a’zam tarafından yazılmışdır. İmâm-ı Gazâlî, 

(İlcâm-ül avâm-anil kelâm) eserinde Selefiyye mezhebinin esâslarını yedi olarak 

bildirmekdedir. İmâm-ı Gazâlînin zuhûru ile müteahhirînin ilm-i kelâmı başlar. 

İmâm-ı Gazâlî, önce gelen kelâmcıların mezheblerini ve islâm felesoflarının 

fikrlerini tedkîk etdikden sonra, kelâm ilminin metodlarında değişiklikler yapdı. 

Felsefî düşünceleri, red maksadıyla kelâma sokdu. Râzî ve Âmidî, kelâm ile felsefeyi 

mezc ederek bir ilm hâline koydular. Beydâvî ise, kelâm ile felsefeyi birbirinden 

ayrılmaz hâle koydu. Müteahhirînin ilm-i kelâmı Selefiyye mezhebinin yayılmasına 

mâni’ oldu. İbni Teymiyye ve talebesi İbn-ül-Kayyım-il-cevziyye, Selefiyye 

mezhebini ihyâya çalışdılar. Selefiyye mezhebi sonradan ikiye ayrılmışdır: Eski 

Selefîler, Allahın sıfatları ve müteşâbih nassları hakkında tafsîlâta girmemişlerdir. 

Sonraki Selefîler bunlar hakkında tafsîl cihetine ehemmiyyet vermişlerdir. İbni 

Teymiyye ve İbni Kayyım Cevziyye gibi sonraki Selefîlerde bu hâl açık olarak 

– 490 –

görülmekdedir. Eski ve yeni Selefîlerin hepsine birden (Ehl-i sünnet-i hâssa) denir. 

Ehl-i sünnet kelâmcıları ba’zı nassları te’vîl etmişlerse de, Selefîyye buna 

muhâlifdir. Selefiyye, Allahın yüzü ve gelmesi, insanların yüzüne ve gelmesine benzemez 

diyerek müşebbiheden ayrılmışdır) diyorlar. 

(Eş’arî) ve (Mâtürîdî) mezhebleri sonradan kurulmuş demek doğru değildir. Bu 

iki büyük imâm, Selef-i sâlihînin bildirdikleri i’tikâd, îmân bilgilerini açıklamışlar, 

kısmlara bölmüşler, gençlerin anlayabileceği bir şeklde yaymışlardır. İmâm-ı 

Eş’arî, İmâm-ı Şâfi’înin talebesi zincirinde bulunmakdadır. İmâm-ı Mâtürîdî de, 

İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfenin talebeleri zincirinin büyük bir halkasıdır. Eş’arî ve 

Mâtürîdî, hocalarının i’tikâddaki müşterek olan mezheblerinden dışarı çıkmamış, 

mezheb kurmamışdır. Bu ikisinin ve hocalarının ve dört mezheb imâmının tek 

bir i’tikâdı vardır. Bu da (Ehl-i sünnet vel cemâ’at) ismi ile meşhûr olan i’tikâd mezhebidir. 

Bu fırkada bulunanların i’tikâdları, inanışları, Eshâb-ı kirâmın ve Tâbi’înin 

ve Tebe-i tâbi’înin inanışlarıdır. İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfenin yazdığı, 

(Fıkh-ul-ekber) kitâbı, Ehl-i sünnet mezhebini müdâfe’a etmekdedir. Bu kitâbda 

ve İmâm-ı Gazâlînin, (İlcâm-ül-avâm-anil-kelâm) kitâbında Selefiyye kelimesi 

yokdur. Bu iki kitâb ve (Fıkh-ul-ekber) kitâbının şerhleri arasında (Kavl-ül-fasl) 

kitâbı, Ehl-i sünnet fırkasını bildirmekde ve bid’at fırkaları ile felsefecilere cevâblar 

vermekdedir. Kavl-ül-fasl ve İlcâm kitâbını Hakîkat Kitâbevi basdırmışdır. 

İmâm-ı Gazâlî, (İlcâm-ül-avâm) kitâbında, (Bu kitâbda i’tikâddaki fırkalardan, 

Selef mezhebinin hak olduğunu, bildireceğim. Bu mezhebden ayrılanların bid’at sâhibi 

olduklarını anlatacağım. Selef mezhebi demek, Eshâbın ve Tâbi’înin i’tikâdları 

demekdir. Bu mezhebin esâsları yedidir) diyor. Görülüyor ki, İlcâm kitâbı, Selef 

mezhebinin yedi esâsını yazmakdadır. Buna Selefiyyenin yedi esâsı demek, kitâbın 

yazısını değişdirmek ve İmâm-ı Gazâlîye iftirâ etmek olmakdadır. Ehl-i sünnet 

kitâblarının hepsinde, meselâ, çok kıymetli fıkh kitâbı olan, (Dürr-ül-muhtâr)ın 

Şâhidlik kısmında, Selef ve Halef dedikden sonra; (Selef, Eshâb-ı kirâmın ve Tâbi’înin 

ismidir. Bunlara (Selef-i sâlihîn) de denir. Halef de, Selef-i sâlihînden sonra 

gelen Ehl-i sünnet âlimlerine denir) yazılıdır. İmâm-ı Gazâlî ve İmâm-ı Râzî ve 

tefsîr âlimlerinin baş tâcı olan İmâm-ı Beydâvî, hep Selef-i sâlihîn mezhebinde idiler. 

Bunların zemânında türeyen bid’at fırkaları, ilm-i kelâma felsefeyi karışdırdılar. 

Hattâ îmânlarının esâsını felsefe üzerine kurdular. (Milel ve Nihal) kitâbında 

bu bozuk fırkaların inançları geniş anlatılmakdadır. Bu üç imâm, bu bozuk fırkalara 

karşı Ehl-i sünnet i’tikâdını müdâfe’a ederken ve onların sapık fikrlerini çürütürken, 

onların felsefelerine de geniş cevâblar verdiler. Bu cevâbları, Ehl-i sünnet 

mezhebine felsefeyi karışdırmak değildir. Bil’akis kelâm ilmini, kendisine karışdırılan 

felsefî düşüncelerden temizlemekdir. Beydâvîde ve bunun şerhlerinin en 

kıymetlisi olan (Şeyhzâde) tefsîrinde hiçbir felsefî düşünce, hiçbir felsefî metod yokdur. 

Bu yüce imâmlara felsefe yolunda idiler demek, çok çirkin iftirâdır. Ehl-i 

sünnet âlimlerine bu iftirâyı ilk olarak, İbni Teymiyye, (Vâsıta) kitâbında yazmışdır. 

İbni Teymiyyenin ve talebesi İbn-ül-Kayyım-ıl-cevziyyenin Selefiyye mezhebini 

ihyâya çalışdıklarını söylemek ise, hak yolda olanlar ile bâtıl yola sapmış 

olanların ayrıldığı mühim bir noktadır. Bu iki şahısdan evvel Selefiyye mezhebi, hattâ 

Selefiyye kelimesi yok idi ki, bu ikisinin ihyâya çalışdığı söylenilebilsin. Bu ikisinden 

evvel yalnız ve tek hak i’tikâd olarak (Ehl-i sünnet vel-cemâ’at) ismi verilmiş 

olan Selef-i sâlihînin mezhebi vardı. İbni Teymiyye, bu hak mezhebi bozmuş, 

birçok bid’atlar meydâna çıkarmışdır. Şimdi mezhebsizlerin, dinde reformcuların, 

kitâblarının, sözlerinin, yanlış düşüncelerinin kaynağı, hep İbni Teymiyyenin 

bid’atleridir. Bunlar, kendilerinin hak yolda olduklarına gençleri inandırmak için, 

korkunç bir hîle ortaya çıkardılar. İbni Teymiyyenin bid’atlerini, yanlış fikrlerini 

haklı göstererek, gençleri onun yoluna sürüklemek için, Selef-i sâlihîne Selefiyye 

ismini verdiler. Selef-i sâlihînin halefleri olan islâm âlimlerine felsefe ve bid’at lekelerini 

bulaşdırdılar. Bunları, Selefiyye dedikleri uydurma ismden ayrılmakla suç- 

– 491 –

ladılar. İbni Teymiyyeyi Selefiyyeyi yeniden canlandıran bir kahraman, bir müctehid 

olarak ortaya koydular. Hâlbuki, Selef-i sâlihînin halefleri olan Ehl-i sünnet 

âlimleri “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în”, zemânımıza kadar, hattâ bugün bile, 

yazdıkları kitâblarında Selef-i sâlihînin mezhebi olan (Ehl-i Sünnet) i’tikâd bilgilerini 

savunmuşlar. İbni Teymiyyenin, Şevkânînin ve benzerlerinin Selef-i sâlihînin 

yolundan ayrıldıklarını ve müslimânları felâkete ve Cehenneme sürüklediklerini 

bildirmişlerdir. (Et-Tevessülü bin Nebî ve bis-Sâlihîn) ve (Ulemâ-ül-müslimîn 

vel-muhâlifûn) ve (Şifâ-üs-sikâm) ile bunun ön sözü olan (Tathîrul-füâd mindenis-il-i’tikâd) 

kitâblarını okuyanlar, yeni Selefiyye denilen bu inanışları ortaya 

çıkaranların, müslimânları felâkete götürdüklerini ve islâm dînini içerden yıkmakda 

olduklarını çok iyi anlar. 

Son günlerde, ba’zı ağızlardan (Selefiyye) ismi işitilmeye başlandı. Her müslimân 

şunu iyi bilmelidir ki, islâmiyyetde (Selefiyye mezhebi) diye birşey yokdur. 

İslâmiyyetde yalnız (Selef-i sâlihîn) mezhebi vardır. Selef-i sâlihîn, hadîs-i şerîf ile 

medh ve senâ buyurulmuş olan, ilk iki asrın müslimânlarıdır. Üçüncü ve dördüncü 

asrlarda gelen islâm âlimlerine (Halef-i sâdıkîn) denir. Bu şerefli insanların i’tikâdına, 

(Ehl-i sünnet vel-cemâ’at mezhebi) denir. Bu mezheb, îmân, inanış mezhebidir. 

Selef-i sâlihînin, ya’nî Eshâb-ı kirâm ile Tâbi’în-i i’zâmın îmânları hep aynı 

idi. İnanışları arasında hiç fark yokdu. Şimdi yer yüzünde bulunan müslimânların 

çoğu, Ehl-i sünnet mezhebindedirler. Yetmişiki sapık bid’at fırkalarının 

hepsi ikinci asrdan sonra ortaya çıkdı. Bunların bir kısmının kurucuları dahâ önceden 

yaşamış iseler de, kitâblarının yazılması ve toplu olarak ortaya çıkmaları ve 

Ehl-i sünnete karşı baş kaldırmaları Tâbi’în-i i’zâmdan sonra oldu. 

Ehl-i sünnet i’tikâdını ortaya koyan Resûlullahdır “sallallahü aleyhi ve sellem”. 

Îmân bilgilerini Eshâb-ı kirâm bu kaynakdan aldılar. Tâbi’în-i i’zâm da bu 

bilgilerini, Eshâb-ı kirâmdan öğrendiler. Dahâ sonra gelenler, bunlardan öğrendiler. 

Böylece, Ehl-i sünnet bilgileri bizlere nakl ve tevâtür yoluyla geldi. Bu bilgiler 

akl ile bulunamaz. Akl bunları değişdiremez. Akl, bunları anlamaya yardımcı 

olur. Ya’nî, bunları anlamak, doğruluklarını, kıymetlerini kavramak için akl lâzımdır. 

Hadîs âlimlerinin hepsi, Ehl-i sünnet i’tikâdında idiler. Amelde dört mezhebin 

imâmları da bu mezhebde idi. İ’tikâdda mezhebimizin iki imâmı olan Mâtürîdî 

ve Eş’arî de Ehl-i sünnet mezhebinde idi. Bu her iki imâm, hep bu mezhebi 

yaydılar. Sapıklara karşı ve eski yunan felsefesinin bataklıklarına saplanmış olan 

maddecilere karşı bu tek mezhebi savundular. Bu iki büyük Ehl-i sünnet âliminin 

zemânları aynı ise de, bulundukları yerler birbirinden ayrı ve karşılarındaki saldırganların 

düşünüş ve davranışları başka olduğundan, savunma metodları ve 

tenkidleri birbirinden farklı olmuş ise de, bu hâl, mezheblerinin ayrı olduğunu göstermez. 

Bunlardan sonra gelen yüzbinlerle derin âlim ve velîler, bu iki yüce imâmın 

kitâblarını inceliyerek ikisinin de, Ehl-i sünnet mezhebinde olduklarını söz birliği 

ile bildirmişlerdir. Ehl-i sünnet âlimleri, ma’nâları açık olan (Nass)ları, zâhirleri 

üzere almışlardır. Ya’nî, böyle âyet-i kerîmelere ve hadîs-i şerîflere açık olan 

ma’nâları vermişler, zarûret olmadıkça böyle Nassları (te’vîl) etmemişler, bu 

ma’nâları değişdirmemişlerdir. Kendi bilgileri ve görüşleri ile bir değişiklik hiç yapmamışlardır. 

Sapık fırkalardan olanlar ve mezhebsizler ise, yunan felsefecilerinden 

ve din düşmanı olan fen taklîdcilerinden işitdiklerine uyarak, îmân bilgilerinde 

ve ibâdetlerde değişiklik yapmakdan çekinmemişlerdir. 

Misyonerlerin asrlar boyu devâm eden çalışmaları ile ve ingiliz imperatorluğunun 

iğrenç siyâseti ve her dürlü maddî güçlerini kullanması ile, islâm dîninin bekçisi, 

Ehl-i sünnet âlimlerinin “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” hizmetçisi 

olan Osmânlı devleti parçalanınca, mezhebsizler meydânı boş buldular. Bilhâssa, 

Ehl-i sünnet âlimlerine söz hakkı tanınmayan memleketlerde, meselâ Sü’ûdî 

Arabistânda, şeytânî yalan ve hîlelerle, Ehl-i sünnete saldırmağa, islâmiyyeti 

– 492 –

içerden yıkmağa başladılar. Sü’ûdî Arabistândan dağıtılan sayısız altınlar, bu saldırganlığın 

dünyânın her yerine yayılmasını sağladı. Pâkistândan, Hindistândan ve 

Afrika milletlerinden gelen haberlerden anlaşıldığına göre, din bilgisi ve Allah korkusu 

olmıyan ba’zı din adamları, bu saldırganlara destek olarak mevkı’lere ve apartmanlara 

kavuşmuşlardır. Bilhâssa gençleri aldatarak, Ehl-i sünnet mezhebinden 

ayırmak için yapdıkları hıyânetleri, bu habîs kazançlarına sebeb olmakda imiş. Medreselerdeki 

talebeyi, müslimân yavrularını aldatmak için yazdıkları kitâblardan birini 

getirtdik: 

Kitâbın bir yerinde, (Bu kitâbı, mezheb te’assubunu kaldırmak ve herkesin kendi 

mezhebi içinde kavgasız yaşamasını sağlamak için yazdım) diyor. Bu adam, mezheb 

te’assubunu kaldırmağı, Ehl-i sünnete saldırmakda, Ehl-i sünnet âlimlerini küçültmekde 

gördüğünü söylemekdedir. İslâm dînine hançer saplamakda, bunu 

müslimânların kavgasız yaşaması için yapdığını söylemekdedir. Kitâbın bir yerinde, 

(Düşünen bir insan, düşüncesinde isâbet ederse, on misli ecr alır. Hatâ ederse, 

bir ecr alır) diyor. Buna göre her insan, ya’nî ister hıristiyan olsun, ister müşrik 

olsun, bir kimse, her düşüncesinde ecr alacak. Hem de doğru olanlarında on sevâb! 

Bakınız, Peygamberimizin “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” hadîs-i şerîfini 

nasıl değişdiriyor? Nasıl hiyle yapıyor? Hadîs-i şerîfde, (Bir müctehid, âyet-i kerîmeden 

ve hadîs-i şerîfden [amele âid] bir hükm çıkarırken, isâbet ederse, buna 

on sevâb verilir. Hatâ ederse, bir sevâb verilir) buyuruldu. Hadîs-i şerîf, bu sevâbların 

her düşünene değil, ictihâd derecesine yükselmiş olan islâm âlimine verileceğini, 

buna da, her düşünmesine değil, Nasslardan [amele âid] ahkâm çıkarmak 

için çalışmasında verileceğini göstermekdedir. Çünki, bu çalışması ibâdetdir. Her 

ibâdete verildiği gibi, burada da sevâb verilmekdedir. 

Selef-i sâlihîn zemânında ve bunların halefleri olan müctehid âlimlerin zemânında, 

ya’nî dörtyüz senesinin sonuna kadar, yaşama şartlarında değişmeler olunca, 

yeni hâdiseler ortaya çıkınca, müctehid olan âlimler, gece gündüz çalışarak, bu 

işin nasıl yapılması lâzım geldiğini, (Edille-i şer’ıyye) ismindeki dört kaynakdan 

bulup çıkarmışlar, bütün müslimânlar da, bu işi, kendi mezheb imâmlarının bulup 

anladığına uyarak yapmışlardı. Yapanlar da, on veyâ bir sevâb kazanırdı. Dörtyüz 

senesinden sonra da, bu müctehidlerin bulduklarına uyuldu. Bu uzun zemânlarda, 

hiçbir müslimân, hiçbir işinde çâresiz kalmadı, sıkıntıya düşmedi. Dahâ sonra 

müctehidlerin yedinci derecesinde de bir âlim, bir müftî yetişemediği için, şimdi 

dört mezhebden birinin âlimlerinin kitâblarını okuyup anlıyabilen bir müslimândan 

ve onun terceme etdiği kitâblardan öğrenip, ibâdetlerimizi buna göre yapmamız 

ve bunlara uygun yaşamamız lâzımdır. Allahü teâlâ, herşeyin hükmünü 

Kur’ân-ı kerîmde bildirdi. Onun yüce peygamberi olan Muhammed aleyhisselâm 

da, bunların hepsini açıkladı. Ehl-i sünnet âlimleri de, bunları, Eshâb-ı kirâmdan 

öğrenip kitâblarına yazdılar. Şimdi bu kitâbları dünyânın her yerinde mevcûddur. 

Dünyânın her yerinde, kıyâmete kadar ortaya çıkacak olan her yeni şeyin nasıl 

kullanılacağı, bu kitâbların bir bilgisine benzetilebilir. Bunun mümkin olması, 

Kur’ân-ı kerîmin mu’cizesi ve islâm âlimlerinin bir kerâmetidir. Yalnız mühim olan 

şey, karşılaşılan işin nasıl yapılacağını, Ehl-i sünnet olan hakîkî bir müslimândan 

sorup öğrenmek lâzımdır. Mezhebsiz din adamına sorulursa, fıkh kitâblarına uymayan 

cevâb vererek, insanı yanlış yola sürükler. 

Arab memleketlerinde birkaç sene kalıp da, arabî konuşmasını öğrenip, orada 

zevk ve safâ ile eğlenerek ömrünü günâh işlemekle çürütüp, sonra bir mezhebsizden, 

bir Ehl-i sünnet düşmanından mühürlü bir kâğıd alarak, Pâkistâna, Hindistâna 

dönen mezhebsiz câhillerin, gençleri nasıl aldatdıklarını yukarıda bildirmişdik. 

Bunların sahte diplomalarını gören ve arabî konuşduklarını işiten gençler, kendilerini 

din adamı sanır. Hâlbuki bunlar bir fıkh kitâbını anlamakdan âcizdirler. 

Kitâblardaki fıkh bilgilerinden hiç haberleri yokdur. Zâten, bu islâm bilgilerine 

– 493 –

inanmazlar, gericilik derler. Eskiden islâm âlimleri kendilerine sorulan şeylere, fıkh 

kitâblarından cevâb bulup, süâl edenlere bunları söylerlerdi. Mezhebsiz din adamı 

ise fıkh kitâbını okuyup anlıyamadığı için, câhil kafasına ve noksan aklına gelenleri 

söyliyerek süâl sâhibini aldatır. Onun Cehenneme gitmesine sebeb olur. Bunun 

içindir ki, Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” (Âlimlerin iyisi, insanların 

en iyisidir. Âlimlerin kötüsü insanların en kötüsüdür) buyurdu. Bu hadîs-i şerîf 

gösteriyor ki, Ehl-i sünnet âlimi, insanların en iyisidir. Mezhebsizler de, insanların 

en kötüsüdür. Çünki, birinciler, insanları Resûlullaha uymağa, ya’nî Cennete, 

ikinciler ise, insanları kendi sapık düşüncelerine uymağa, ya’nî Cehenneme sürüklemekdedirler. 

Mısrdaki Câmi’ul-ezher islâm üniversitesinden me’zûn üstâz ibni Halîfe Alîvî 

(Akîdet-üs-selef-i vel-halef) kitâbında diyor ki, (Allâme Ebû Zühre, (Târîh-ul-mezâhib-il-islâmiyye) 

kitâbında yazdığı gibi, hicretin dördüncü asrında, hanbelî mezhebinden 

ayrılan ba’zı kimseler, kendilerine (Selefiyyîn) ismini verdiler. Yine 

hanbelî mezhebinde olan Ebülferec İbnülcevzî “rahmetullahi teâlâ aleyh” ve başka 

âlimler, bu selefîlerin selef-i sâlihînin yolunda olmadıklarını, bid’at ehli, mücessime 

fırkasından olduklarını bildirerek, bu fitnenin yayılmasını önlediler. Yedinci 

asrda, İbni Teymiyye, bu fitneyi tekrâr alevlendirdi). Bu kitâbda, selefîlerin 

ve vehhâbîlerin çeşidli bid’atleri ve Ehl-i sünnete karşı yapdıkları iftirâları uzun 

yazılmış ve cevâbları verilmişdir. Kitâb 1398 [m. 1978] de Şâmda basılmışdır. Üçyüzkırk 

sahîfedir. 

Mezhebsizler kendilerine, (Selefiyye) ismini takmışlar. İbni Teymiyye, Selefîlerin 

büyük imâmıdır diyorlar. Bu sözleri bir bakımdan doğrudur. Çünki, İbni Teymiyyeden 

önce (Selefî) ismi yokdu. Selef-i sâlihîn vardı. Bunların i’tikâdları da Ehl-i sünnet 

mezhebi idi. İbni Teymiyyenin sapık fikrleri vehhâbîlere ve diğer mezhebsizlere 

kaynak oldu. İbni Teymiyye hanbelî mezhebinde olarak yetişdi. Ya’nî Ehl-i sünnet 

idi. Fekat ilmi çoğalıp, fetvâ makâmına yükselince, kendi fikrlerini beğenmeğe, 

kendini Ehl-i sünnet âlimlerinden “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” üstün 

görmeğe başladı. İlminin çoğalması, dalâletine, sapıtmasına sebeb oldu. Hanbelî 

olması kalmadı. Çünki, dört mezhebden birinde olabilmek için, Ehl-i sünnet i’tikâdında 

olmak lâzımdır. Ehl-i sünnet i’tikâdında olmayan kimse için hanbelî 

mezhebindedir denilemez. 

Mezhebsizler, bulundukları memleketdeki Ehl-i sünnet din adamlarını "rahmetullahi 

teâlâ aleyhim ecma'în", her fırsatda kötülüyorlar. Bunların kitâblarının 

okunmasını, Ehl-i sünnet bilgilerinin öğrenilmesini önlemek için her hiyleye başvuruyorlar. 

Meselâ, bir mezhebsiz, bu fakîrin ismini söyliyerek, (Eczâcı, kimyâger, 

dinden ne anlar? O kendi san'atı üzerinde çalışsın. Bizim işimize karışmasın) demiş. 

Şu câhilce, şu ahmakca söze bakınız! Fen adamlarının din bilgisi olmaz sanıyor. 

Bilmiyor ki, müslimân fen adamı, her an sun'-ı ilâhîyi temâşâ etmekde, masnû'ât 

kitâbında sergilenmiş bulunan yüce Hâlıkın kemâlâtını anlamakda, Onun sonsuz 

kudreti karşısında, mahlûkların aczini görerek, Onu her an tesbîh ve tenzîh etmekdedir. 

Alman atom âlimi Max Planck, (Der Strom) kitâbında, bunu çok güzel 

bildirmekdedir. Bu câhil mezhebsiz ise, yurt dışındaki kendi gibi bir sapıkdan aldığı 

belgeye ve bunun sağladığı masaya dayanarak ve belki de, yurt dışında dağıtılan 

altınların hayâlleri ile mest olarak, din bilgilerini kendi inhisârında görmekdedir. 

Allahü teâlâ, bu zevallıyı ve cümlemizi ıslâh eylesin! Böyle belgeli din hırsızlarının 

tuzaklarına düşen temiz gençleri de, halâs buyursun! Âmîn. 

Evet, bu fakîr, eczâcı ve kimyâ yüksek mühendisi olarak milletime otuz seneden 

ziyâde hizmet etdim. Fekat yedi sene din tahsîli yaparak ve geceli gündüzlü 

çalışarak da, büyük islâm âliminden icâzet almakla da şereflendim. Fen bilgileri 

ile din bilgilerinin azameti altında ezilerek, aczimi iyice anladım. Bu anlayış içinde, 

hakkıyla kulluk yapabilmek gayretindeyim. En büyük korkum ve endişem, dip- 

– 494 –

lomalarımın ve icâzetimin yaldızlarına aldanarak, bu konularda söz sâhibi olacağımı 

sanmaklığımdır. Bu korkumun çokluğu, her sözümde gözlere çarpmakdadır. 

Hiçbir zemân kendi görüşümü, kendi fikrimi yazmağa cesâret etmedim. Dâimâ 

Ehl-i sünnet âlimlerinin, anlıyabilenleri hayrân eden kıymetli yazılarını arabîden 

ve fârisîden terceme ederek genç kardeşlerime sunmağa çalışdım. Bu korkumun 

çokluğundan, kitâb yazmağı düşünmemişdim. (Savâık-ul-muhrika)nın ilk sahîfesinde 

yazılı olan, (Fitne yayıldığı zemân, hakîkati bilen, başkalarına bildirsin! 

Bildirmezse, Allahın ve bütün insanların la'neti ona olsun!) hadîs-i şerîfini görünce, 

düşünmeğe başladım. Bir tarafdan, Ehl-i sünnet âlimlerinin, din bilgilerindeki 

ve kendi zemânlarında bulunan fen bilgilerindeki anlayışlarının ve akllarının 

üstünlüğünü ve ibâdet ve takvâlardaki gayretlerini öğrendikçe, küçüklüğümü 

anlayıp, O büyük âlimlerin ilm deryâları yanında, kendi bilgilerimi bir damla gibi 

görüp, bir yandan da, Ehl-i sünnet âlimlerinin kitâblarını okuyup anlıyabilecek 

sâlih kimselerin azaldığını ve câhil, sapık kimselerin din adamları arasına karışarak, 

bozuk, sapık kitâblar yazıldığını görerek üzülüp, hadîs-i şerîfde bildirilen 

la'net tehdîdinden dehşet duydum. Kıymetli genç kardeşlerime olan şefkat ve 

merhametim de, bu fakîri hizmete zorlayarak, Ehl-i sünnet âlimlerinin kitâblarından 

seçdiğim yazıları terceme etmeğe başladım. Aldığım sayısız tebrîk ve takdîr 

yazılarının yanı sıra, tek tük mezhebsizin serzeniş ve iftirâlarına da hedef oldum. 

Rabbime ve vicdânıma karşı ihlâsımda ve sadâkatimde bir şübhem olmadığı 

için, Allahü teâlâya tevekkül ve Resûlünün "sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem" 

ve sâlih kullarının mübârek rûhlarına tevessül ederek, hizmete devâm etdim. 

Allahü teâlâ, hepimizi râzı olduğu doğru yolda bulundursun! Âmîn. 

Mısrda câmi’ul-ezher Üniversitesi müderrislerinden büyük hanefî âlimi Muhammed 

Bahît-ül-mutî’î, (Tathîr-ül-füâd min-denisil-i’tikâd) kitâbında diyor ki, insanlar 

içinde rûhları en yüksek ve en olgun olanları, Peygamberlerdir “aleyhimüssalâtü 

vesselâm”. Bunlar hatâ etmekden, şaşırmakdan, gafletden, hıyânet etmekden, 

te’assub ve inâddan ve nefse uymakdan ve garez, kin bağlamakdan ma’sûmdurlar. 

Peygamberler “aleyhimüssalâtü vesselâm”, Allahü teâlânın kendilerine bildirdiği 

şeyleri söylerler ve açıklarlar. Onların bildirdikleri din bilgileri, emrler ve yasaklar 

hep doğrudur. Hiçbiri bâtıl, bozuk değildir. Peygamberlerden “salevâtullahi 

teâlâ aleyhim ecma’în” sonra insanların en yüksek ve en olgun olanları, Peygamberlerin 

sahâbîleridir. Çünki bunlar, Peygamberlerin sohbetinde yetişmiş, 

olgunlaşmış, temizlenmişlerdir. Hep, Peygamberlerden işitdiklerini bildirmişler ve 

açıklamışlardır. Bunların da bildirdiklerinin, hepsi doğrudur. Bunlar da yukarıda 

bildirdiğimiz kötülüklerden mahfûzdurlar. Te’assub ile, inâd ile birbirlerinin sözlerine 

karşı gelmemişler, nefslerine uymamışlardır. Bunların, âyet-i kerîmeleri ve 

hadîs-i şerîfleri açıklamaları, Allahü teâlânın dînini Onun kullarına bildirmek 

için ictihâd etmeleri, Allahü teâlânın bu ümmete büyük bir ihsânıdır ve sevgili Peygamberi 

Muhammed aleyhisselâma merhametidir. Kur’ân-ı kerîm, Eshâb-ı kirâmın 

kâfirlere karşı sert olduklarını ve birbirlerine çok merhametli olduklarını, sevişdiklerini, 

nemâzları titizlikle edâ etdiklerini, herşeyi ve Cenneti Allahdan beklediklerini 

bildiriyor. İctihâdlarında icmâ’ hâsıl olanların hepsi doğrudur. Hepsi sevâba 

kavuşmuşlardır. Çünki, hak birdir. 

Eshâb-ı kirâmdan sonra, insanların en üstünleri, Eshâb-ı kirâmı gören ve onların 

sohbetinde yetişen müslimânlardır. Bunlara, (Tâbi’în) denir. Bunlar, bütün bilgilerini 

Eshâb-ı kirâmdan almışlardır. Tâbi’înden sonra, insanların en üstünleri, Tâbi’îni 

gören ve onların sohbetinde yetişen müslimânlardır. Bunlara (Tebe’ı tâbi’în) 

denir. Bunlardan sonra gelen asrlarda, kıyâmete kadar bulunan insanların en üstünleri, 

en iyileri de, bunlara tâbi’ olan, bunların bildirdiklerini öğrenip, yollarında 

bulunan müslimânlardır. Selef-i sâlihînden sonra gelen din adamlarının arasında 

sözleri, işleri Resûlullahın ve Selef-i sâlihînin bildirdiklerine uygun olup, i’ti- 

– 495 –

kâdda ve amelde bunların yolundan hiç ayrılmıyan zekî, akllı ve islâmiyyetin hudûdlarını 

aşmıyan bir kimse, başkalarının kötülemesinden korkmaz. Onlara uyarak 

doğru yoldan ayrılmaz. Câhillerin sözlerine uymaz. Aklına uyarak, müctehid 

imâmların dört mezhebinden dışarı çıkmaz. Müslimânların, böyle bir âlimi bulması, 

bilmediklerini bundan sorup öğrenmesi, bütün işlerini bunun sözlerine uygun yapması 

lâzımdır. Çünki, böyle bir âlim, Allahü teâlânın kullarını hatâdan korumak ve 

herşeyi doğru yapmalarını sağlamak için yaratmış olduğu ma’nevî ilâcları, ya’nî rûhun 

tedâvîsi bilgilerini bilir ve insanlara bildirir. Rûh hastalarını, idrâksiz olanları 

tedâvî eder. Böyle bir âlimin her sözü, her işi ve inanışı, islâmiyyete uygundur. 

Her şeyi doğru olarak anlar. Her soruya doğru cevâb verir. Her işinden Allahü teâlâ 

râzıdır. Allahü teâlâ, rızâsına kavuşmak istiyenlere, rızâsına kavuşduran yolları 

gösterir. Allahü teâlâ, îmân edenleri ve îmânın îcâblarını yapanları zulmetlerden, 

sıkıntılardan kurtarır. Bunları nûra, huzûra, se’âdete kavuşdurur. Bunlar, her zemân 

ve her işlerinde, râhat ve huzûr içinde olurlar. Bunlar, kıyâmet gününde, 

Peygamberlerin, Sıddîkların, şehîdlerin ve sâlih müslimânların yanında bulunurlar. 

Bir din adamı, hangi asrda bulunursa bulunsun, Peygamberin ve Eshâbının bildirdiklerine 

uymazsa, sözleri, işleri ve i’tikâdı bunların bildirdiklerine uygun olmazsa 

ve nefsine, düşüncelerine uyarak islâmiyyetin dışına taşarsa ve aklına uyarak islâmiyyetin 

inceliklerine karşı gelir, anlıyamadığı bilgilerde dört mezhebin dışına taşarsa, 

bu kimsenin kötü din adamı olduğu anlaşılır. Allahü teâlâ bunun kalbini 

mühürlemişdir. Gözleri hak yolu göremez. Kulakları doğru sözü işitemez. Buna, kıyâmetde 

büyük azâb vardır. Allahü teâlâ, bunu sevmez. Bunun gibi olanlar, Peygamberlerin 

düşmanıdırlar. Bunlar, kendilerini doğru yolda sanır. Yapdıklarını beğenirler. 

Hâlbuki, bunlar şeytânın yolundadırlar. Bunlardan aklını toparlayıp doğruya dönebilen 

çok azdır. Bunların her sözü tatlı olur. Yaldızlı olur. Fâideli görünür. Hâlbuki, 

düşündükleri, beğendikleri şeyler hep kötüdür. Ahmakları aldatarak kötü yola, 

felâkete sürüklerler. Sözleri, kar yığınları gibi parlak, lekesiz görünür. Fekat, hakîkat 

güneşi karşısında eriyip giderler. Allahü teâlânın kalblerini karartdığı ve mühürlediği 

bu kötü din adamlarına (Bid’at ehli), ya’nî mezhebsiz din adamı denir. Bunlar, 

i’tikâdları ve amelleri, Kur’ân-ı kerîme ve Hadîs-i şerîflere ve icmâ’ı ümmete uymıyan 

kimselerdir. Bunlar doğru yoldan sapmış olup, müslimânları da felâkete sürüklemekdedirler. 

Bunlara uyanlar, Cehenneme gideceklerdir. Selef-i sâlihîn zemânında 

ve sonra gelen din adamları arasında böyle bozuk olanlar çok vardı. Müslimânlar 

arasında bunların bulunması, insanın bir uzvunun kangren [veyâ kanser] olmasına 

benzer. Bu yarayı yok etmedikce, sağlam kısmlar da felâketden kurtulamaz. Bunlar, 

bulaşıcı hastalık mikrobu taşıyan hastalar gibidir. Bunlara yaklaşanlar zarâr görür. 

Bunların zarârına yakalanmamak için yanlarına yaklaşmamak lâzımdır. 

Bozuk, sapık din adamlarından ve zarârı çok olanlardan birisi, İbni Teymiyye 

denilen din adamıdır. (El-vâsıta) ve başka kitâblarında, (İcmâ’ul-müslimîn)den ayrılmış 

ve Kur’ân-ı kerîmde, Hadîs-i şerîflerde açıkca bildirilen şeylere ve selef-i sâlihînin 

yoluna uymamışdır. Kısa aklına, bozuk düşüncelerine uyarak, bid’at yoluna 

kaymışdır. İlmi çokdu. Allahü teâlâ, onun ilmini dalâletine, felâkete sapmasına 

sebeb yapdı. Nefsinin arzûlarına uydu. Bozuk, sapık fikrlerini hak olarak, 

doğru olarak yaymağa çalışdı. 

Büyük âlim İbni Hacer-i Mekkî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Fetâvel-hadîsiyye) 

kitâbında diyor ki: (Allahü teâlâ, İbni Teymiyyeyi dalâlete, felâkete düşürdü. 

Gözlerini kör, kulaklarını sağır etdi. Birçok âlim, bunun işlerinin bozuk, sözlerinin 

yalan olduğunu bildirmişler ve vesîkalarla isbât etmişlerdir. Büyük islâm âlimi 

Ebül Hasen-il-Sübkînin ve oğlu Tâc-üd-dîn-i Sübkînin ve İmâm-ül’iz bin-cemâ’anın 

kitâblarını okuyanlar ve onun zemânında bulunan Şâfi’î, Mâlikî ve Hanefî 

âlimlerinin, kendisine karşı sözlerini ve yazılarını inceliyenler, sözümüzün doğruluğunu 

iyi anlar). 

– 496 –

İbni Teymiyye, tesavvuf âlimlerine de dil uzatmış, iftirâlarda bulunmuşdur. Bununla 

da kalmayıp, Hazret-i Ömer ve Hazret-i Alî gibi, islâm dîninin temel direklerine 

saldırmakdan da çekinmemişdir. Sözleri ölçüyü ve edebi aşarak, yalçın kayalara 

bile ok atmışdır. Doğru yolda olan âlimlere bid’at ehli, sapık, câhil demişdir. 

(Tesavvuf büyüklerinin kitâblarına yunan felesoflarının, islâmiyyete uymıyan 

bozuk fikrleri karışmışdır) diyor ve bunu bozuk, sapık fikrleri ile isbât etmeğe 

kalkışıyor. Hakîkati bilmiyen gençler, onun ateşli, yaldızlı yazılarına aldanarak, 

doğru yoldan ayrılabilirler. Meselâ, (Tesavvufcular (Levh-il-mahfûz)u 

görüyoruz der. İbni Sînâ gibi felsefeciler, buna (Nefs-ül-felekiyye) diyorlar. 

İnsanların rûhu, olgunlaşarak, Nefs-ül-felekiyye ile yâhud (Akl-ül-fe’âl) ile, 

uyanık veyâ uykuda birleşirler. Dünyâda olan herşeye bu ikisi sebeb olmakdadır. 

İnsanın rûhu, bu ikisi ile birleşince, bunlarda bulunanları haber alır derler. 

Bunları Yunan felesofları bildirmedi. Sonra gelen İbni Sînâ ve benzerleri söylediler. 

İmâm-ı Ebû Hâmid Gazâlî ve Muhyiddîn-ibnülarabî ve Endülüslü felsefeci 

Kutbüddîn Muhammed ibnü Seb’în de böyle şeyler söylemişlerdir. Bunlar 

felsefecilerin sözleridir. İslâm dîninde böyle şeyler yokdur. Böyle sözlerle 

doğru yoldan ayrılmışlar. Şî’a ve İsmâ’îliyye ve Karâmitî ve bâtınî mülhidleri gibi 

mülhid olmuşlardır. Ehl-i sünnet ve Hadîs âlimlerinin ve Fudayl bin İyâd gibi 

Ehl-i sünnet olan tesavvufcuların hak yollarından ayrılmışlardır. Bunlar bir 

yandan felsefeye dalmışlar, bir tarafdan da, Mu’tezile ve Kürâmiyye gibi fırkalara 

karşı mücâdele etmişlerdir. Tesavvufcular üçe ayrılır: Birincisi, hadîs ve sünnet 

ehlidir. İkincisi, kürâmiyye gibi bid’at ehlinden olanlardır. Üçüncüsü, (İhvân-üs-safâ) 

kitâblarına ve Ebül Hayyânın sözlerine uyanlardır. İbni Arabî ve 

İbni Seb’în ve benzerleri, felsefecilerin sözlerini alarak tesavvufcu sözü şekline 

sokmuşlardır. İbni Sînânın, (Âhırül-işârât alâ-makâmil ârifîn) kitâbında 

böyle yazıları çokdur. İmâm-ı Gazâlî de, ba’zı kitâblarında meselâ, (El-kitâbülmadnûn) 

ve (Mişkât-ül-envâr) kitâbında böyle şeyler bildirmişdir. Hattâ, arkadaşı 

Ebû Bekr-ibnül-Arabî, buna felsefeye daldığını bildirmiş ve kendisini buradan 

kurtarmağa çalışmış, fekat kurtaramamışdır. İmâm-ı Gazâlî, bir tarafdan 

da, felsefecilerin kâfir olduklarını bildirmişdir. Ömrünün sonunda, (Buhârî) 

okumuşdur. Böylece, o yazılarından vaz geçmiş olduğunu söyleyenler vardır. 

Ba’zıları da, böyle sözler imâm-ı Gazâlîye iftirâ olarak yazılmışdır dediler. Bu 

konuda, İmâm için, söylentiler çokdur. Sicilya adasında yetişmiş olan Mâlikî âlimlerinden 

Muhammed Mâzerî ve Endülüs âlimlerinden Turtûşî ve İbn-ül-Cevzî 

ve İbnü Ukayl ve başkaları çok şeyler söyledi). 

İbni Teymiyyenin yukarıdaki sözleri Ehl-i sünnet âlimlerine karşı olan kötü düşüncelerini 

açıkca göstermekdedir. Eshâb-ı kirâmın büyüklerini bile böyle kötülemekdedir. 

Ehl-i sünnet âlimlerinin çoğuna böylece sapık damgası basmışdır. Bu 

arada büyük Velî, âriflerin kutbu Ebül Hasen-iş-şâzilî hazretlerini, (Hizb-ül-kebîr) 

ve (Hizb-ül-bahr) kitâblarından dolayı çok kötülemiş ve Muhyiddîn ibnül Arabî 

ve Ömer-ibn-il-fârıd ve İbnü-seb’în ve Hallâc Hüseyn bin Mansûr gibi tesavvuf 

büyüklerini çirkin kelimelerle alçaltdığı için zemânındaki âlimler, bunun fısk ve 

bid’at sâhibi olduğunu sözbirliği ile bildirdiler. Küfrüne fetvâ verenler de oldu. [Derin 

islâm âlimi Abdülganî Nablüsî, (El-Hadîkat-ün-nediyye) kitâbının 363 ve 373. 

cü sahîfelerinde, bu tesavvuf büyüklerinin ismlerini yazarak, birer Velî olduklarını 

ve bunlara dil uzatanların câhil ve gâfil olduklarını bildirmekdedir.] 705 [m. 1305] 

senesinde, ibni Teymiyyeye yazılan bir mektûbda deniyor ki, (Kendini büyük 

âlim ve zemânının imâmı sanan din kardeşim! Seni Allah rızâsı için sevmişdim. Sana 

karşı olan âlimleri beğenmiyordum. Fekat, senin sevmeğe uymayan sözlerini 

işitince şaşırdım. Aklı olan kimse, güneş batınca, gecenin başlamasında şübhe e- 

der mi? Sen, doğru yolda olduğunu ve (Emr-i bil ma’rûf) ve (Nehyi-anil-münker) 


yapdığını bildirmişdin. Maksadının ve niyyetinin ne olduğunu Allahü teâlâ bilir. 

Fekat, ihlâs insanın işlerinden belli olur. Senin işlerin, sözünün perdesini yırtmakdadır. 

Nefslerine uyanlara, sözleri çürük olanlara uyarak zemânındakilere sövmekle 

kanâ’at etmeyip, ölülere de kâfir damgasını basdın. Selef-i sâlihînden sonra gelenlere 

saldırdığın yetişmiyormuş gibi, Eshâb-ı kirâma ve bunların büyüklerine de 

dil uzatdın. Kıyâmet günü, bu büyükler, haklarını istedikleri zemân, ne hâle düşeceğini 

düşünmüyor musun? Sâlihiyye şehrinde, Câmi’ül-cebel minberinde, Hazret-i 

Ömerin “radıyallahü teâlâ anh” yanlış sözleri ve belâları vardır dedin. Bu belâlar 

ne imiş? Selef-is-sâlihînden hangi belâyı işitdin? Hazret-i Alînin “radıyallahü 

teâlâ anh” üçyüzden fazla hatâsı olduğunu söyliyorsun. Hazret-i Alî böyle 

olunca, senin doğru bir sözün olabilir mi? Şimdi sana karşı harekete geçiyorum. 

Müslimânları senin şerrinden korumağa çalışacağım. Çünki, azgınlığın haddi aşdı. 

Eziyyetlerin bütün dirilere ve ölülere ulaşdı. Mü’minlerin senin şerrinden sakınmaları 

lâzımdır.) 

İbni Teymiyyenin Selef-i sâlihînden ayrıldığını gösteren mes’eleleri Tâcüddînüs-Sübkî 

şöyle bildirmekdedir: 

1 — Talâk vâkı’ olmaz. Yemîn keffâreti vermek lâzımdır diyor. Kendisinden evvel 

gelen islâm âlimlerinden hiçbiri keffâret verileceğini bildirmedi. 

2 — Hâid kadına verilen talâk vâki’ olmaz diyor. 

3 — Amden, kasden terk edilen nemâzı kazâ etmek lâzım değildir diyor. 

4 — Hâid kadının Kâ’beyi tavâf etmesi mubâhdır. Keffâret vermez diyor. 

5 — Üç olarak verilen talâk, bir talâk olur diyor. Hâlbuki, bunu bildirmeden önce, 

icmâ’ul-müslimînin böyle olmadığını kendisi senelerce söylemişdir. 

6 — İslâmiyyete uygun olmayan vergiler, bunu isteyene halâldir diyor. 

7 — Bunlar tüccârdan alınınca, niyyet edilmese bile, zekât yerine geçer diyor. 

8 — Suda fâre gibi hayvan ölünce necs olmaz diyor. 

9 — Cünüb olanın, gece gusl etmeden nâfile nemâz kılması câizdir diyor. 

10 — Vâkıfın yapdığı şarta i’tibâr olunmaz, diyor. 

11 — İcmâ’ı ümmete uymayan kimse, kâfir olmaz ve fâsık olmaz diyor. 

12 — Allahü teâlâ mahall-i havâdisdir ve zerrelerden yapılmışdır diyor. 

13 — Kur’ân-ı kerîm, Allahü teâlânın zâtında yaratılmışdır diyor. 

14 — Âlem, ya’nî her mahlûk, nev’i ile kadîmdir diyor. 

15 — Allah, iyi şeyleri yaratmağa mecbûrdur diyor. 

16 — Allahü teâlânın cismi ve ciheti vardır ve yer değişdirir diyor. 

17 — Cehennem ebedî değildir, sonunda söner diyor. 

18 — Peygamberlerin ma’sûm olduklarını inkâr ediyor. 

19 — Resûlullahın “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” diğer insanlardan farkı yokdur. 

Onu vâsıta kılarak düâ etmek câiz olmaz diyor. 

20 — Resûlullahı “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” ziyâret etmeğe niyyet ederek 

Medîne şehrine gitmek günâhdır diyor. 

21 — Şefâ’at istemek için gitmek de harâmdır diyor. 

22 — Tevrât ve İncîlin kelimeleri değil, ma’nâları değişmişdir diyor. 

Ba’zı âlimler, yukarıda bildirilenlerin çoğu İbni Teymiyyenin sözü değildir dedi 

ise de, Allahü teâlânın ciheti olduğunu ve parçaların birleşmesinden meydâna 

geldiğini söylediğini inkâr eden yokdur. Bununla berâber, ilminin, celâletinin ve 

diyânetinin çok olduğu söz birliği ile bildirildi. Fıkh, ilm, adl ve insâf sâhibi olanın, 

bir şeyi incelemesi, ondan sonra ve ihtiyâtlı olarak karâr vermesi lâzımdır. Hele 

bir müslimânın küfrüne, irtidâdına, dalâletine ve öldürülmesine karâr verirken 

çok incelemek ve ihtiyâtlı davranmak lâzımdır. İbni Hacer-i Mekkînin “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” (Fetâvel-hadîsiyye) kitâbındaki yazısı burada temâm oldu. 

– 498 –

Zemânımızda, İbni Teymiyyeyi taklîd etmek modası ortaya çıkdı. Onun sapık 

yazılarını savunuyor ve kitâblarını, bilhassa (Vâsıta) kitâbını basdırıyorlar. Bu kitâb 

başdan başa onun Kur’ân-ı kerîme ve hadîs-i şerîflere ve icmâ’ı müslimîne uymıyan 

fikrleri ile doludur. Okuyanlar arasında büyük fitne ve bölücülük uyandırmakda, 

kardeşi kardeşe düşman etmekdedir. Hindistânda bulunan vehhâbîler 

ve başka islâm memleketlerinde, bunların tuzaklarına düşmüş olan câhil din 

adamları, İbni Teymiyyeyi kendilerine bayrak yapmışlar, ona (Büyük müctehid), 

(Şeyh-ul-islâm) gibi ismler takıyorlar. Onun sapık fikrlerine, bozuk yazılarına 

din ve îmân diye sarılıyorlar. Müslimânları parçalıyan, islâmiyyeti içerden yıkan 

bu fecî’ akıntıyı durdurmak için Ehl-i sünnet âlimlerinin onu red eden, vesîkalarla 

çürüten kıymetli kitâblarını okumalıdır. Bu kıymetli kitâblar arasında, büyük 

imâm, derin âlim Takıyyüddîn-üs-Sübkînin “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Şifâ-üssikâm 

fî-ziyâreti-hayril-enâm) kitâbı, İbni Teymiyyenin bozuk fikrlerini mahv 

etmekde, fesâdlarını yok etmekde, inadcılığını ortaya koymakdadır. Kötü niyyetlerinin, 

bozuk inanışlarının yayılmasını önlemekdedir. 

10 — (EL-CEMÂ’AT-ÜL-İSLÂMİYYE) bid’at fırkasını, 1360 h.-1941 m. senesinde, 

Hindistânda Mevdûdî isminde bir mezhebsiz kurmuşdur. 1988 târîhli 

(Eş-şakîkân) ismindeki kitâbda Humeynîyi medh eden yazıları mevcûddur. (EL- 

CEMÂ’ATÜT-TEBLÎGİYYE) fırkasını da, 1345 [m. 1926] senesinde Muhammed 

İlyâs Dehlevî kurmuş, 1363 [m. 1944] de ölmüşdür. Yerine geçen oğlu Muhammed 

Yûsüf, arabî (Hayât-üs-sahâbe) kitâbında, Eshâb-ı kirâmı çok medh ederek, 

gençleri aldatmakdadır. Ömer Rızâ Doğrulun ingilizceden türkçeye terceme etdiği 

(Asr-ı se’âdet târîhi) başka olup, (El-Fârûk) kitâbının müellifi olan, Hindistânlı 

Şiblî Nu’mânînin (Es-sîretünnebeviyye) kitâbının tercemesidir. Yûsüf 1394 

[m. 1974] de öldü. (Fâideli Bilgiler) kitâbına bakınız! Şiblî Nu’mânî 1332 [m. 

1914] de öldü. (Herkese Lâzım Olan Îmân) kitâbında, (El-Fârûk) kitâbı geniş anlatılmakdadır. 

Ehl-i sünnetden ayrılmış olanlar, yukarda bildirdiğimiz ismler altında gizlenerek, 

kendilerini müslimân tanıtıyorlar. Müslimân olmıyanlarla münâkaşa ederek, 

islâmiyyetin hak din, biricik se’âdet yolu olduğunu anlatıyorlar. Bunu anlıyanlar, 

hemen müslimân oluyorlar. Fekat, bu zevallıları aldatarak, kendi bozuk fırkalarına 

çekiyorlar. Nobel mükâfâtı almış olan fizikci Abdüsselâm Kadyânîdir. 1980 

senesinde, cenûb Afrikada, hıristiyanlarla mücâdele ederek, onları islâmiyyete cezb 

eden, Ahmed Didad da, ehl-i sünnet değildir. Bu mezhebsizler, yeni müslimân olanların, 

Ehl-i sünnetin hak yoluna, ebedî se’âdete kavuşmalarına mâni’ olmakdadırlar. 

22 — HURÛFÎLİK 

Bektâşî deyince iki dürlü insan anlaşılır: Birincisi, hakîkî, doğru Bektâşî olup, 

hâcı Bektâş-ı Velî hazretlerinin gösterdiği hak yolunda giden temiz müslimânlardır. 

Bektâşîlerin ikincisi, sahte, yalancı Bektâşîlerdir. Bunlar, bozuk yolda olan hurûfîlerdir. 

Eskiden Bektâşî denilen kimselerin çoğu bunlardı. Zemânla azaldılar, 

yok oldular. Şimdi Türkiyede sahte, bozuk bektâşî yokdur. Sahte bektâşîler, müslimânlar 

arasında râhat yaşamak ve inançlarını saklayarak, gençleri aldatabilmek 

için, bu kıymetli ismi maske olarak kullanmışlardı. Böyle, çeşidli kıymetli ismler 

altında saklanan dinsizler az değildir. Meselâ, (Melâmî) ismi böyledir. Hiç ibâdet 

yapmayan, her çeşid günâhı, kötülüğü işliyen, islâmiyyete uymayan sapıklar, kendilerine 

melâmî dediler. Hâlbuki melâmî, beş vakt nemâz gibi farzları câmi’de kılıp, 

harâmlardan kaçınan, nâfile ve sünnetleri evinde gizli kılıp, şöhretden sakınan 

temiz kimse demekdir. Tokadlı İshak efendi (Kâşif-ül-esrâr) kitâbında diyor ki: 

– 499 –

Müslimânları aldatmak için kendilerine kıymetli bir ism takan yalancılardan biri 

de, Bektâşî tarîkati adı altında toplanan hurûfîlerdi. Hurûfîlik, bir mezheb değildir. 

Bir tarîkatdir. Bu bozuk tarîkatde bulunanlar, önceleri iç yüzlerini saklıyorlardı. 

[1288] hicrî yılında, maskelerini kaldırmağa başladılar. (Câvidân) adındaki 

gizli kitâblarını ortaya çıkardılar. Bu kitâbları altı formadır. Bir formasını hurûfîliğin 

kurucusu olan Fadlullah bin Ebî Muhammed Tebrîzî, fârisî dili ile yazmış, 

beş formasını da, bunun talebesinden ba’zıları düzmüşdür. Bunlardan Ferişteh oğlunun 

(Aşknâme) adındaki formasında, küfrleri, öteki formalardaki kadar açık yazmadığından, 

bunu, 1288 [m. 1871] de İstanbulda taş üzerinden basdılar. 

Fadlullah Hurûfî adındaki zındık, (Karâmıtî) tarîkati kalıntılarından birinin dervîşi 

idi. Karâmıtîlere (İbâhiyye) de denir. Bunlar, harâmlara halâl deyip, yetmiş 

seksen sene hâcıları soydular. Müslimânları öldürdüler. Hükûmet kurdular. Hükûmetleri 

372 [m. 983] senesinde yıkılınca, dağıldıkları yerlerde gizlendiler. Bunlardan 

Hasen Sabbâhın kurduğu (İsmâ’îliyye) devleti de, 654 [m. 1256] de yıkıldı. 

Fadl, Îrânda Esterâbâd şehrinde, gizlice küfr yaydı. Dokuz yardımcı buldu. Nokta 

ilmi diye birşey uydurdu. Bu iş mubâhdır, nokta çift geldi. Falan şey harâmdır, 

nokta tek geldi derdi. İbni Hacer-i Askalânî hazretleri, (Enbâ-ı Fadl) adındaki târîhinde, 

Fadlullah ve hurûfîlik tarîkati hakkında geniş bilgi vermekdedir. Fadlullahın 

küfrleri yayılınca, Tîmûr hânın oğlu Mîrân Şâh “rahmetullahi teâlâ aleyh”, 

babasının emri ile, 796 [m. 1393] senesinde, Fadlullahı öldürdü. Bacağına ip takılıp, 

sokaklarda sürüklendi. Böylece, islâmiyyet büyük bir düşmandan kurtuldu. Yavuz 

Sultân Selîm hân “rahmetullahi teâlâ aleyh”, şâh İsmâ’îli maglûb ederek, 

şî’îliğin yayılmasını önlediği gibi, Tîmûr hân “rahmetullahi teâlâ aleyh” da, islâmiyyet 

için çok tehlükeli olan Hurûfîliğin yayılmasını önliyerek, islâmiyyete büyük 

hizmet etmişdir. Bunun için, sahte olan Bektâşî, ya’nî (Hurûfî) tarîkatinin müridleri, 

Tîmûr hânı sevmez, onu hep kötülerler. 

Fadlullah öldürülüp, Esterâbâd yıkılınca, dokuz yardımcısı kaçdı. Bunlardan 

(Alî-yül-a’lâ) adındaki kimse, Anadoluda bir Bektâşî tekkesine geldi. (Câvidân)ı gizlice 

yaymağa, câhilleri aldatmağa başladı. Hâcı Bektâş-ı Velînin yolu budur dedi. Harâmlara 

mubâh, nefsin arzûlarına, serbestdir dediği için, tarîkati kötü insanlar arasında 

çabuk yayıldı. Sözlerine (Sır) deyip, çok gizli tutulmasını emr ederdi. Sırları 

yabancılara açanları öldürmek bile vâkı’ olurdu. Sırlara (Câvidân) kitâbında a, c, v, 

z gibi harflerle işâret edilmekdedir. Herbiri kâfirlik olan bu işâretler, (Miftâh-ul-hayât) 

adındaki kitâbda açıklanmışdı. Bu kitâba da Sır dediler. Elinde Sır kitâbı bulunmıyan 

kimse, (Câvidân)ı anlayamaz. [800] yılından beri, çok zevâllıları aldatdılar. 

Dinden çıkardılar. Aralarına masonlar da karışdı. Yehûdî parası ile beslendiler. 

1240 [m. 1824] senesinde, küfrlerini yaymağa başladılar. Sultân İkinci Mahmûd 

hân “rahmetullahi teâlâ aleyh” tarafından (Ulu)ları katl edildi. Bektâşî tekkeleri dağıtıldı. 

Yerlerinin Nakşibendîlere verilmesi için fermân buyuruldu. Dağılarak gizli 

çalışdılar. 1288 [m. 1871] de yine ortaya çıkdılar. Ferişteh oğlu Abdülmecîdin (Aşknâme) 

risâlesini 1288 [m. 1871] de basdılar. Yayılmağa başladılar. Bunlara aldananlara 

(Aşk tâifesi) denildiği, Bursalı İsmâ’îl Hakkı efendinin “rahmetullahi teâlâ 

aleyh” (Huccet-ül-bâliga) kitâbı başında yazılıdır. [Mâliye mahkemesi a’zâsından, 

Seyyid Ahmed Rif’ât beğin 1293 [m. 1876] de yazdığı, (Mir’ât-ül-mekâsıd) kitâbında 

diyor ki, (Abdülmecîdin kardeşi olan Ferişteh oğlu Abdüllatîf, Ehl-i sünnet idi. 

Tesavvuf üzerinde hâzırladığı kitâbdan, sâlih bir zât olduğu anlaşılmakdadır. Kardeşi 

Abdülmecîdin Hurûfî tarîkatine kaymasına çok üzülmüşdü. Onlara uymadı). 

Ferişteh oğlu Abdülmecîd, Aşknâmeden başka kitâblar da yazdı. (Se’âdetnâme) 

kitâbında, bunu (Câvidân) ve (Aşknâme) ve (Muhabbetnâme)den terceme etdim 

ve 826 [m. 1422] yılında temâm oldu, demekdedir. Fadlullahın baş halîfesi Mahmûd, 

şeyhinden ayrıldı. (İlm-i nokta) diye (Câvidân-i sagîr) adında bir kitâb yazdı. 

Burada, hurûfîlerin zındık, kâfir ve mel’ûn olduklarını bildirdi. (Câvidân) 

– 500 –

okuyanların çoğunun ilhâd üzere oldukları, (Kur’ânın zâhiri murâd değildir. Bâtını 

murâd edilmekdedir) dedikleri, böylece tekrâr dirilmeği inkâr ederek kâfir oldukları, 

Bursalı İsmâ’îl Hakkı efendinin “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Huccet-ül-bâliga) 

kitâbında yazılıdır. Bu kitâb, (Reşehât) kitâbının kenârında, 1291 [m. 1874] 

de İstanbulda basdırılmışdır. Hurûfîler, küfr ve ilhâdda en ileri gidenlere seyyid 

derler. Bunun için, birçokları, seyyid olduklarını söylemişlerdir. Bektâşî tarîkati 

adı altında saklanan hurûfîler, müslimânları aldatmak için, birkaç yoldan saldırıyorlardı: 

1 — Fadl-ı Hurûfîye, ilâh, tanrı diyorlardı. (Câvidân)da diyor ki, (Tanrılık, 

ezelde görünmez bir kuvvet idi. Önce harfler şeklinde, sonra Peygamberler şeklinde, 

nihâyet Fadlda açığa çıkdı. Önce, Âdem peygamber şeklinde göründü. Melekler, 

bunun için Âdeme secde etdi. Dört kitâbının ma’nâsını Câvidânda bildirdi). 

2 — Hazret-i Alînin sözleri diyerek uydurdukları (Hutbet-ül beyân) ve başka 

kitâblarında, hadîsler düzerek, Alîyi sevenlere günâh zarâr vermez diyorlardı. Böylece, 

ibâdete lüzûm yokdur. Harâmlar halâldir diyerek, amelsiz, ibâdetsiz Cennete 

gitmek isteyen câhilleri aldatdılar. Bir kimseyi böyle aldatıp, ibâdetden, îmândan 

ayırdıkdan sonra, Sır kitâbını öğretmeğe başlarlardı. Çünki, (Câvidân)da, 

Ehl-i beytin ismi bile yokdur. (Hutbet-ül-beyân)ın türkçe şerhi de vardır. 

3 — Bütün dinlerin bir olduğunu, hepsinin onaltı kemerbend içinde toplandığını 

söylerlerdi. Onaltı kemerden herbiri, bir Peygamberin dîni imiş. O kemeri kullanan, 

o Peygamberin dînini yapmış olurmuş. Meselâ Âdem aleyhisselâmın kemerini 

takan, hep meşin giyermiş. Çünki, Âdem “aleyhisselâm” deri elbise giymiş. Mûsâ 

aleyhisselâmın kemerini takan, kısrağa binmezmiş. Îsâ aleyhisselâmın kemerini 

takan, evlenmez imiş. Fekat zinâ ve livâta yapması mubâh imiş. Çünki, Îsâ 

“aleyhisselâm” bekâr imiş. Hıristiyanların üç uknûmuna, ya’nî üç tanrı olduğuna 

inandıkları, Ferişteh oğlunun (Câvidân)ında yazılıdır. Yine orada, Alî denilen zât, 

Fadl-ı Hurûfî idi diyor. Başka bir sahîfesinde, Fadl-ı Hurûfî, Muhammed aleyhisselâmdan 

ve Alîden (hâşâ) dahâ üstündür. Onlar, dînin inceliğini Fadl kadar bilmiyorlardı 

diyor. Yazıları birbirini tutmuyor. 

Sahte olan bu Bektâşîler, Şî’î de, Alevî de değildir. Müşrikdirler. Yehûdîler ve 

masonlar tarafından desteklenerek, câhil müslimânları dinden çıkarmakdadırlar. 

Yeni aldatılanlara, (Câvidân)ı göstermeyip, kendilerini Alevî olarak tanıtıyorlardı. 

Hâlbuki, Şî’î âlimleri de, bu sahte Bektâşîlerin Alevî olmadığını, kâfir olduğunu 

söylemekdedir. 

4 — Harâmlara, yalan söylemeğe câiz dedikleri için, (Hamzanâme) ve (Battâl 

gâzî) gibi çeşidli kitâblar yazdılar. Baba denilen ulularından uydurma kerâmetler 

anlatdılar. İstanbulda Merdiven köyündeki tekkelerinin kurucusu olan (Ahmed baba), 

gençleri toplayıp, ismi bilinmiyen babalardan biri şöyle uçmuş, bir ânda Şâma 

gitmiş, falan gün, beni falan meyhâneden kaldırın demiş, o gün gitmişler, küpün 

dibinde ölü bulmuşlar. Başka bir baba, arslana binmiş, okyânusu dolaşıp gelmiş 

derdi. Bunun hocası olan Halîl baba da, Samatyada, bir evde gençleri toplıyarak 

yalanlar söylerdi. [(Kâşif-ül-esrâr) kitâbının sâhibi, devâm ederek diyor ki,] orada 

bulunarak, babayı rezîl etdim. Ev sâhibi de, beni evinden kovdu. Yalanlarından 

biri de, herkese mal, rütbe, evlâd verilmesi, insanların ölmesi, hastaların iyi olması, 

babaların elindedir derler. Nemâzı bir kerre kılmak farzdır. Oruc da, ömründe 

bir gün tutmak farzdır. Gusl de, ömründe bir kerre farzdır. Gusl edip de, vücûdünüzü 

hırpalamayınız derlerdi. Bunlara inanıp, dinden çıkanlara esrâr söylemeğe başlarlardı. 

Muhammed dedikleri (hâşâ) Alî idi. Allah dedikleri de (hâşâ) Alîdir 

derlerdi. Bir kimse, aklını kaçırıp, buna da inanırsa, bunların hepsi Fadldır derler. 

Her kötülük, fuhş sana mubâh oldu derler. Bunu oturak âlemine sokarlardı. 

Tarîkat, oniki dânedir derlerdi. Bu nasıl şeydir denilse, sen hâcı Bektâş-ı Velî- 

– 501 –

yi inkâr mı ediyorsun derlerdi. Hâlbuki, hâcı Bektâş-ı Velî hazretleri, islâmiyyete 

uyar, sünnet-i seniyyeden ayrılmazdı. Talebesi de böyle idi. Fekat, sonra gelen câhiller, 

aldatılıp, Bektâşîlik adını, bu dinsiz hurûfîler, kendilerine mal etdi. Çok şükür bugün, 

bu sahte bektâşîler kalmadı. Şimdi Türkiyede bulunan Bektâşîlerin hepsi hakîkî 

müslimândır. Sünnî olan müslimânlarla kardeş olarak yaşamakdadırlar. 

Hurûfîlerin yalanlarından biri de, Bektâşîler içinde ba’zı azgınları var ise de, bizim 

babamız öyle değildir, derlerdi. Hâlbuki, sahte Bektâşî, içki içerdi. Hiç nemâz 

kılmazlardı. Böyle kimselere Bektâşî denilir mi? Bunların en meşhûrları olan 

Osmâncıkda (Koyun baba), Elmalıda (Abdal Mûsâ), Eskişehrde (Şücâ’eddîn), Dimetokada 

(Kızıl deli), Kalkandelende (Sersem Alî) adındaki babaları, hep (Câvidân) 

okumakda, kâfirliği yaymakda idiler. [Koyun babanın, sahte Bektâşî tarîkatinin 

dervişlerinden olduğu, (Müncid) lügatinde de yazılıdır.] 

Sahte Bektâşîler bıyıklarını uzatırlar. Bıyık uzatmak hazret-i Alînin sünnetidir 

derlerdi. Bıyık kesmek, Mu’âviyenin sünnetidir derlerdi. Hâlbuki, bıyıkları kısaltmak, 

hadîs-i şerîflerle emr edildi. Bıyık kısaltmak, sünnet-i müekkededir. Bunlar, 

seviyoruz dedikleri hazret-i Alînin, bu sünneti yapmadığını, düşman oldukları hazret-i 

Mu’âviyenin ise, sünnete uyduğunu söylüyorlar. Bıyıkları kısaltmak için, 

(Buhârî-yi şerîf)de çeşidli hadîs-i şerîfler var. Hazret-i Alînin “radıyallahü teâlâ 

anh” bu emrlere uymadığını söylemek, onu sevmek değil, ona düşmanlık etmek 

olur. Düşmana korkunç görünmek için, bıyıkları, tırnakları muhârebede uzatmağa 

izn verildi. Başka zemânda uzatmak mekrûh oldu. Fadlullah-ı Hurûfî, kaş, 

kirpik, bıyık gibi kıllar, bir mukaddes harfin insanda görünüşüdür. Meleklerin Âdeme 

secde etmesine sebeb, bu zuhûrâtdır. Bıyık mukaddesdir. Kesmesi, büyük 

günâhdır dedi. Şâh İsmâ’îl, bıyığını uzatmağı, hurûfîlerden aldı. Sünnîlere benzememek 

için, acemlerin bıyıklarını uzatmasını emr etdi. Gençleri aldatmak için, hazret-i 

Alînin sünnetidir dediler. O büyük imâma iftirâ etdiler. 

Hurûfî tarîkatinin zikrleri, ibâdetleri, okumaları yokdur. Her sabâh pîrin evinde, 

meydân odasına toplanırlardı. Birisi, bir elindeki tepsi içinde, adam sayısında 

şerâb kadehi ve birer dilim ekmek, peynir olarak odaya girer. Bunu saygı ile ve bir 

ağızdan gülbânk okuyarak karşılarlardı. Herkesin önüne gelerek birer dâne verir. 

Ta’zîm ile alır, yüzlerine sürer, sonra yirler, içerlerdi. Bütün ibâdetleri bundan ibâretdi. 

Evli olanı, kadınlarını, kızlarını da, toplantıya getirir. İçerler ve dans ederler. 

Birisi, birinin kadınını veyâ kızını beğenirse, erkeğe gelip, sizin bağçeden bir 

gül koparacağım der, izn ister. O da, zevcesini çağırıp, bu canın talebini hak et der. 

Sonra takbîl ederdi. Bu taleb karşılıklı olursa, iki adam da babanın önüne gelip, 

izn isterler. Baba izn verince, ömrleri boyunca, birbirlerinin ayâlini istifrâş ederlerdi. 

Şimdi Türkiyedeki Bektâşîlerde ve alevîlerde böyle kötülükler yokdur. 

Hurûfî tarîkatinin babaları, papaslar gibi günâh çıkartırlardı. Günâh sanılan bir 

şeyi yapınca, babanın önüne gelir. Baba, kulağını çekerek afv eder. Günâhı büyük 

ise, al malını gör yolunu der veyâ yalvarır. Baba da kırklar kurbanı kes, yâhud üçyüzler 

nezri ver der. Birkaç lirasını alıp, afv etdim derdi. Hurûfî tarîkatindeki kadınlardan 

biri, Hurûfî olmıyan bir adam ile buluşsa, babaya gelip, üzerimden bir 

köpek atladı der. Baba, para alır, afv olur. Her babanın yolu başka idi. Bir toplantı 

gecesinde, babanın önüne bir kadın gelip baş eğdi. Baba buna, bukağı çöz dedi. 

Baba dilediği birine, kalk şu bacıyı tomruğa vur dedi. Adam, kadınla bir odaya 

çekildiler. Bir derdine dermân arayan bir kadın, bir hurûfî kadınına sorar. O da, 

bizim baba iyi büyü yapar diyerek, tekkeye götürür. Soyun! Baba geliyor derler. 

Kadın olmaz der ise de, sakın ha. Buradan sır çıkmaz, cenâzen çıkar diyerek korkuturlar. 

Kadın teslîm olur. Sonra, getiren kadın, buna, babanın işi, kötülük değildi. 

Hazret-i Alînin sünnetini yapdı der. Bunlarda, halâl, harâm diye birşey olmadığından, 

en aşağı kâfirlerin bile yapamıyacağı, çirkin, alçak işleri yapmakdan çekinmezler! 

[(Kâşif-ül-esrâr) kitâbının yazdığı bu çirkin şeyler, şimdi Türkiyede bu- 

– 502 –

lunan alevîlerde ve hakîkî bektâşîlerde yokdur. Şimdi, memleketimizde, sahte bektâşî 

tarîkati denilen hurûfîler mevcûd değildir.] 

Garbî Trakyada, kal’a dışında (Gül Baba) denilen yerde, Zülfikâr adındaki bir 

sahte Bektâşî babası, Nevruz günü kadın erkek hurûfîleri toplayıp, içerler. Serhoş 

olunca, (Şu dağları ben yaratdım, şu çınar ağacına emr etsem, bana secde e- 

der, şu ölülere emr etsem kalkarlar) gibi sözlerle, herbiri tanrılık da’vâsında bulunur. 

Sonra Mürtezâ isminde bir sahte Bektâşî, ayağa kalkıp, Muhammedin 

eşeği kim ise gelsin der. İçlerinden biri gelip, tekbîr ile üzerine biner. Bir eline şerâb 

şişesini, bir eline de kadeh alıp, hurûfî tarîkatindeki kadınlar arasına girer. Tekbîr 

ile şerâb dağıtmağa başlar. Bütün kadınlar içdikden sonra, erkekler tarafına 

gelir. Nemâz kılalım diye bağırır. Hepsi kalkar. Kıbleye arkalarını dönüp, babaları 

imâm olup, şöyle kılarlar: (Nemâz yalandır. Ben nemâza inanmam, ben nemâz 

kılmam) diye bağırdıkdan sonra secdeye yatarlar. Babaları, secdede bir 

ayağı ile bir elini yukarı kaldırıp bağırır. Bu Mürtezâ, iki zevcesini çıplak olarak 

ellerinden tutup, uzakda bulunan müslimânlardan Sâmî beğin yanına gelir. Gördün 

mü? Bektâşîlik ne güzeldir değil mi? Sen de Bektâşî olsan, çok iyi olur. 

Uzakda mahrûm oturacağına, bizimle birlikde zevk ederdin, der. Kadın erkek sahte 

Bektâşîler, yürüyüp, ta’tîl günü hava almağa çıkan müslimân âileleri üzerine 

saldırırlar. Buraları bizimdir. Bizden olmıyanların burada ne işi var derler. Çarşaflarını 

yırtarlar. Zevallı kadınlar, can kurtaran yok mu diye bağırarak kaçar. Erkekleri 

az olup, kadınları kurtaramazlar. Kal’ada bulunan topcu askerleri feryâdı 

işitip, imdâda gelirler. Hurûfîleri dağıtırlar. Kâfirlerin bile yapamıyacağı böyle 

alçakça bir islâm düşmanlığı, bu bölgenin vilâyet mektûbcusu vekîli bulunan 

Mustafâ beğ de, Bektâşî olduğu için, örtbas edilir. Mason gazetelerinde de, başka 

şeklde yazılır. 1288 [m. 1871] yılında olan bu iğrenç davranışlar, hamiyyetli müslimân 

halk tarafından, büyük bir dilekce ile İstanbulda, sadâret-i uzmâya [Başvekilliğe] 

bildirilir. Cezâları verilir. 

Bektâşî mubârek ismi altında gizlenen bu yalancıların kâfir olduklarını gösteren 

kitâblarından biri de, (Hakîkatnâme) kitâbıdır. (Câvidân)ın şerhlerinden biridir. 

Bir kitâbları da, Emîr Alînin yazdığı (Mahşernâme)dir. Bir kitâbları da, 

(Mukaddemet-ül-hakâyık) kitâbıdır. (Aşknâme)deki küfrleri tekrârlamakdadır. 

Bunlara inanmıyanlara la’net etmekde, öldürülmelerini emr eylemekdedir. Bir kitâbları 

da (Viran abdal) risâlesidir. Bu kitâb, sırlarından olmayıp, müslimânları aldatıp 

dinden çıkarmak için okurlar. Hazret-i Âişeye “radıyallahü anhâ” iftirâ etmekde, 

İmâm-ı a’zama “rahmetullahi teâlâ aleyh” hâricî deyip, kötülemekdedir. 

Fadl-ı Hurûfînin (Câvidân)daki yazılarını, hazret-i Alînin sözleri diye yazmakdadır. 

Birçok uydurma abdest, nemâz ve ibâdetler anlatmakdadır. Bir kitâbları da, 

(Âhıretnâme)dir. (Aşknâme) gibi küfr doludur. Fadl-ı Hurûfînin tanrı olduğunu 

isbâta uğraşmakdadır. Bir kitâbları, (Risâle-i Fadlullah)dır. Bir kitâbları da, (Tuhfet-ül-Uşşak)dır. 

(Risâle-i Bedreddîn) ve (Risâle-i nokta) kitâbları da, hep (Câvidân)ın 

şerhleridir. Bir kitâbları da, (Risâle-i Hurûf)dur. Birisi de, (Türâbnâme)dir. 

Birisi de, (Vilâyetnâme)dir. Bunların çoğu fârisîdir. 

Bütün kitâbları altmış kadardır. Hepsi, Allahü teâlâyı inkâr etmeğe ve ahkâm-ı 

islâmiyyeyi kaldırmağa dayanmakda, Fadl-ı Hurûfîye tapınmağa sürüklemekdedir. 

Bütün kâfirlerden, bütün fırkalardan dahâ kötü oldukları, yukarıdaki bilgilerden anlaşılmakdadır. 

(Kâşif-ûl-esrâr) kitâbının yazısı burada temâm oldu. 

1327 [m. 1909] senesinde İstanbulda basılan A.Rıfkı efendinin (Bektâşî Sırrı) 

kitâbında diyor ki, (Bektâşîlik, hâcı Bektâş-ı Velî ve Lokman Horasânî ve hâce Ahmed 

Yesevî vâsıtaları ile Bâyezîd-i Bistâmîye ve Ondan Ebû Bekr-i Sıddîk hazretlerine 

ulaşır. Ahmed Yesevîden ayrılan iki koldan Bektâşîler ve Hâcegân hâsıl olmuşdur. 

Hurûfîlik, dalâlet yoludur. Bektâşîlik hidâyet yoludur. Hurûfîlik, islâmiyyet 

ile ve tesavvuf ile ilgisi olmıyan İsmâ’îliyyenin bir koludur. Kur’ân-ı kerîmi key- 

– 503 –

fe, tarîkatlerine göre te’vîl etmişlerdir. (Zerre-nâme), (İskender-nâme), (Fadîletnâme), 

(Hakîkatnâme) ve (Risâle-i İstivâ) gibi kitâbları, şî’îler arasında yaygındır. 

Bektâşîlerin, (Vilâyetnâme), (Kaygusuz Abdâl risâlesi), (Hutbetülbeyân), (Seyyid 

Nesîmî dîvânı), (Küçük vilâyetnâme), (Terzi Alî dede risâlesi) ve (Türâbî Alî 

dede risâlesi) gibi kitâblarının hurûfîlikle hiç ilgileri yokdur. (Vâridât-i ilâhiyye) 

kitâbının sâhibi, Samavne kadısının oğlu şeyh Bedrüddîn ve halvetî tarîkatinden 

Niyâzî Mısrî ve Bayrâmîden Hamza Bâlî ve İsmâ’îl Ma’şûkî, hurûfî değildirler). 

Müncî baba şeyh Muhammed Süreyyâ da, (Tarîkati aliyyeyi Bektâşiyye) kitâbında, 

(Ehl-i sünnet olanlar, Alînin şî’asıdır. Alîye mensûb olan, bizzarur ehli sünnetdir. 

Bektâşîlik için, ister şî’a desinler, ister sünnî desinler, bizce müsâvîdir. (Câvidân) 

kitâbının hakîkî bektâşîlikle kat’iyyen bir ilgisi yokdur. O kitâb, islâm 

ahlâkını temelinden yıkmakdadır. Hurûfîlik, islâmiyyeti hiçe saymakda, sefâheti, 

içkiyi ibâdet yerine koymakdadır) diyor. Görülüyor ki, hakîkî bektâşîler, şî’îliği 

ve sünnîliği, Ehli beyti sevmekde birleşdirmekdedir. Hâlbuki şî’îlik, Eshâb-ı kirâmı 

sevmemek demekdir. Sünnî olmak ise, Ehli beyti de ve Eshâb-ı kirâmın hepsini 

de çok sevmek demekdir. Hakîkî bektâşî olduğunu bildiren, ya’nî Hâcı Bektâş-ı 

Velî “rahmetullahi teâlâ aleyh” hazretlerinin yolunda olan Bektâşîler, şî’î olmağı, 

bir bakımdan red etmiyorlar ise de, hurûfî tarîkatinin kötülüklerinin bunlarda 

bulunmadığı anlaşılmakdadır. Bugün memleketimizde bulunan alevîlerde 

ve bektâşîlerde, hurûfî tarîkatindeki kötülüklerin hiçbiri yokdur. Türkiyedeki alevîlerin 

ve bektâşîlerin ve sünnîlerin hepsi, Ehl-i beyt-i nebevîyi çok sevmekde ve 

birbirlerini kardeş bilmekdedirler. 

Yavûz Sultân Selîm hânın Şâh İsmâ’îl ile harb ederek şî’îlere büyük darbe indirmesinin 

mühim bir sebebi de, büyük Ehl-i sünnet âlimi Molla Arabın öğütleridir. 

(Mir’ât-i kâinât)da diyor ki, (Molla Arabın ismi, vâız Muhammed bin Ömer 

bin Hamzadır. Babası ile dedesi Mâ-verâ-ün-nehrden Antakyaya gelmişdir. Molla 

Arab burada tevellüd etmişdir. Küçük yaşda, Kur’ân-ı kerîmi, Kenz ve Şâtibî ve 

ba’zı metnleri ezberledi. Babasından ve amcaları şeyh Hüseyn ve şeyh Ahmedden 

ders aldı. Halebde ve Kudüsde çok şey öğrendi. Hacdan sonra, Mısrda imâm-ı Süyûtîden 

ve Şa’bîden hadîs icâzeti aldı. Mısrdaki çerkes sultânlarından melik Kaytbay 

tarafından vâiz ve müftî yapıldı. Sultân için (Nihâyet-ül-fürû’) fıkh kitâbını yazdı. 

901 [m. 1496] de Sultân vefât edince, Bursaya, sonra İstanbula geldi. İkinci Bâyezîd 

Hân için yazdığı (Tehzîb-üş-şemâil) ve (Hidâyet-ül’ibâd-ilâ-sebîl-ir-reşâd) 

kitâbları şöhretini artdırdı. Yundu seferine katılıp, Meton şehrinin fethine sebeb 

oldu. Sultân Selîm hânı şî’îlerle cihâda teşvîk ve tahrîk eyledi. Bu maksadla (Essedâd 

fî fedâil-il-cihâd) kitâbını yazdı. Çaldıran seferine katılıp, askere va’z ederek 

cesâret verirdi. Muhârebede düâ eder, Pâdişâh, Âmîn derdi. Sarayköy ve Üskübde 

on sene va’z ve nasîhat ederek çok kâfirin hidâyetine sebeb oldu. Sultân Süleymân 

hân ile de Engürüs seferine katılıp, zafer için yapdığı düâları makbûl-i ilâhî 

oldu. Sonra Bursaya gelip çeşidli kitâb yazdı. Kimyâ bilgisi de çokdu. İki mescid, 

iki de câmi’ yapdı. 938 [m. 1532] de vefât etdi. Bursada, molla Arab mahallesinde, 

molla Arab câmi’i yanındaki türbesindedir. Sîret-i Nebevîyi bildiren (Tehzîb-üş-şemâil) 

ve (El-mekâsid fî fedâil-il-mesâcid) kitâbları meşhûrdur. Hâl tercemesi, 

(Şakâyık) kitâbında uzun yazılıdır.) 

Evliyâya kim bakarsa, ten gözîle serseri, 

bî basardır, cânı yokdur, ölüdür, değil diri. 

Evliyâ cândır, gerekdir can gözîle bakıla, 

zîrâ ki, canlı kişiler, câna olur müşteri. 

– 504 –


Bu mektûb, hâce Ebül-Hasen Behâdır Bedahşîye yazılmış olup, Peygamberimizin 

“sallallahü aleyhi ve sellem” vefât edeceğine yakın kâğıd istediğini açıklamakdadır: 

Allahü teâlâya hamd olsun. Onun seçdiği kullara selâm olsun! Peygamberimiz 

“sallallahü aleyhi ve sellem”, mevt hastalığında, kâğıd istedi. (Bana kâğıd getiriniz! 

Benden sonra, yolu şaşırmamanız için, size kitâb yazacağım) buyurdu. Ömer 

“radıyallahü anh” birkaç Sahâbî ile birlikde, (Bize Allahü teâlânın kitâbı yetişir! 

Soralım, sayıklıyor mu?) dedi. Hâlbuki, Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” 

her sözü vahy ile idi. Nitekim Vennecmi sûresi, üçüncü âyetinde meâlen, (O, boşuna 

konuşmaz. Hep, vahy olunanı söylemekdedir) buyuruldu. Vahy red olunursa, 

küfr olur. Nitekim, Mâide sûresi, kırkdördüncü âyetinde meâlen, (Allahü teâlânın 

gönderdiğine uymıyanlar kâfirdir) buyuruldu. Bundan başka, Peygamberin 

“sallallahü aleyhi ve sellem” sayıklıyacağını, fâidesiz söyliyebileceğini sanmak, 

Ona güvenmeği ve dînine i’timâd etmeği sarsar ki, bu da küfr ve zındıklıkdır. Bu 

mühim şübheyi nasıl hal etmeli? 

Allahü teâlâ, anlayışını artdırsın. Doğru yolda yürümeni nasîb eylesin! Böyle 

şübheleri ortaya atarak, üç halîfeyi ve başka Sahâbîleri lekelemek istiyenler, insâf 

etseler ve insanların en iyisinin sohbetinin şerefini, kıymetini anlasalar ve Eshâb-ı 

kirâmın “aleyhimürrıdvân” bu sohbetde bulunmakla, nefslerinin isteklerinden, 

temâmen kurtulduklarını ve kin, düşmanlık gibi huylardan temizlendiklerini 

ve hepsinin din büyüğü, islâmın göz bebekleri olduklarını ve islâmiyyeti kuvvetlendirmek 

ve insanların en iyisine yardım etmek için, bütün gücleri ile çalışdıklarını 

ve islâmiyyeti yükseltmek için, bütün mallarını fedâ etdiklerini ve Resûlullaha 

“aleyhisselâm” olan aşırı sevgileri uğrunda aşîretlerini, kabîlelerini, evlâdlarını, 

zevcelerini, vatanlarını, evlerini, sularını, tarlalarını, ağaçlarını, nehrlerini terk 

ve fedâ etdiklerini, Resûlullahı “sallallahü aleyhi ve sellem” kendi cânlarından çok 

sevdiklerini, vahyi, meleği görmekle şereflendiklerini, mu’cize ve hârikalar gördüklerini, 

görmeden inanılan şeyleri, görerek anladıklarını, başkalarının bilgilerinin 

bunlara görgü olduğunu ve Kur’ân-ı kerîmde, Allahü teâlâ tarafından medh 

ve senâ edildiklerini bilseler, bu şübhelerin uydurma sözler olduğunu anlar, kulak 

bile vermezler. Bu sözlerin yanlış yerlerini anlamağa, çürük noktalarını ayırmağa 

lüzûm bile görmezler. Bu üstünlüklerde, Eshâb-ı kirâmın hepsi ortakdır. En 

üstünleri olan (Hulefâ-i râşidîn) ya’nî dört halîfenin büyüklükleri nasıl anlatılabilir? 

Ömer “radıyallahü anh” öyle bir Ömerdir ki, Hak teâlâ, onun için Resûlüne, 

Enfâl sûresinin altmışdördüncü âyetinde meâlen, (Ey Peygamberim “aleyhisselâm”! 

Sana, Allah ve mü’minlerden, senin izinde gidenler yetişir!) buyurdu. Bu 

âyet-i kerîmenin, Ömer “radıyallahü anh” müslimân olduğu için indiğini, Abdüllah 

ibni Abbâs “radıyallahü anhümâ” bildiriyor. Eshâb-ı kirâm için söylenen 

böyle iftirâlar, hiçbir esâsa dayanmamakdadır. Meydânda olan, bilinen hakîkatlere 

uymamakdadır. Kur’ân-ı kerîm ile ve hadîs-i şerîfler ile red edilmekdedir. Bununla 

beraber, bu süâle cevâb vermiş olmak için ve o şübheli sözün çürük noktalarını 

belirtmek için, Allahü teâlânın yardımı ile, birkaç önsöz yazmağı uygun gördüm. 

Dikkatli okuyunuz! Bu şübheyi temâmen gidermek için, birkaç önsöze lüzûm 

vardır. Bu sözlerden herbiri ayrı birer cevâb gibidir: 

Birinci önsöz — Peygamberimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” her sözü, vahy 

ile değil idi. Vennecmi sûresindeki, (O, boş söz söylemez!) meâlindeki âyet-i kerîme, 

Kur’ân-ı kerîm içindir. Her sözü, vahy ile olsaydı, ba’zı sözlerine, Allahü teâlâ, 

yanlış demezdi ve afv etdiğini bildirmezdi. Tevbe sûresi, kırküçüncü âyetinde 

meâlen, (Onlara izn verdiğin için olan hatânı, Allahü teâlâ afv etdi) buyuruldu. 

– 505 –

İkinci önsöz — İctihâdla olan sözlerde ve aklın verdiği karârlarda, o Serverin 

“aleyhi ve alâ âlihissalevât vetteslîmât” hilâfına, başka dürlü söylemek câiz idi. 

Haşr sûresinin ikinci âyetinde meâlen, (Ey akl sâhibleri, başkalarından ibret alınız!) 

buyuruyor. [Kıyâsın câiz ve lâzım olduğu, bu âyet-i kerîmeden anlaşıldığı, (Beydâvî) 

tefsîrinde yazılıdır.] Âl-i İmrân sûresinin yüzellidokuzuncu âyetinde meâlen, (İşlerinde 

Eshâbın ile meşveret et, onlara danış!) emr edilmekdedir. İbret almakda ve 

meşveret olurken fikrler, sözler red ve tebdîl olunur. Nitekim, Bedr muhârebesinde 

alınan esîrlerin öldürülmesi veyâ para karşılığı koyuverilmesi için sözler ikiye ayrılmışdı: 

Ömer “radıyallahü anh” öldürülmelerini istemişdi. Peygamber “sallallahü 

aleyhi ve sellem” bırakalım demişdi. Vahy, Ömerin “radıyallahü anh” istediği gibi 

geldi. Para alınması, suçdur buyuruldu. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, 

(Eğer, azâb gelseydi, Ömer ile Sa’d bin Mu’âzdan başka, birimiz kurtulamazdık) buyurdu. 

Çünki, Sa’d da “radıyallahü teâlâ anh” esîrlerin öldürülmesini istemişdi. 

[Bedr gazâsı, hicretin ikinci senesi Ramezân ayında oldu. Ramezânın onikinci 

günü Medîneden çıkıldı. Bedrde üç gece kaldı. Ondokuz gün sonra Medîneye avdet 

buyurdu. Bu gazâda, düşman ordusu bin nefer kadardı. Hepsi demir zırh giymişdi. 

İçlerinde yüz atlı, yediyüz develi vardı. Muhâcirînin beyâz sancağını Mus’ab 

bin Umayr taşıyordu. Mus’abın kardeşi Ebû Azîz, Ebû Bekr-i Sıddîkın oğlu Abdürrahmân, 

Ebû Huzeyfe hazretlerinin babası Utbe ve kardeşi Velîd ve amcası Şeybe, 

hazret-i Alînin kardeşi Ukayl ve amcası Abbâs ve amcası Hârisin oğulları Ebû 

Süfyân ile Nevfel ve Resûlullahın “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” dâmâdı 

Ebül’Âs bin Rebî’ düşman ordusunda idiler. Bunlardan yetmiş kâfir öldürüldü. Yetmiş 

de esîr alındı. İslâm ordusu üçyüz onüç nefer olup bunlardan sekizi başka yerde 

vazîfeli idi. Üçyüzbeş kişi harbe girdi. Altmışdördü muhâcirlerden idi. Üçü atlı, 

yetmişi develi idi. Altısı muhâcirlerden olarak ondört kişi şehîd oldu. Üçyüzonüç 

kişinin ismleri, Abdürrahmân Kabânînin (Esmâ-i Ehl-i Bedr-i kirâm) kitâbında ve 

Hâlid-i Bağdâdînin (Câliyet-ül-ekdâr) kitâbında yazılıdır.] 

Üçüncü önsöz — Peygamberlerin “salevâtullahi teâlâ aleyhim ecma’în” yanılması 

ve unutması câizdir. Hattâ olmuşdur. Zülyedeyn hadîsinde bildirildiği gibi, Peygamberimiz 

“sallallahü aleyhi ve sellem” dört rek’atli farz nemâzda, ikinci rek’atde 

selâm verdi. Zülyedeyn: (Yâ Resûlallah! Nemâzı iki rek’at mı kıldınız, yoksa unutdunuz 

mu?) dedi. Zülyedeynin sözünün doğru olduğu anlaşılınca, Resûl “sallallahü 

aleyhi ve sellem”, kalkarak, iki rek’at dahâ kıldı ve secde-i sehv yapdı. Hasta değil 

iken ve sıkıntısı yok iken, insanlık îcâbı, yanılması câiz olunca, ölüm hastalığında, 

şiddetli ağrıları varken, istemiyerek, düşünmeden söylemesi de elbet, câiz olur. 

Niçin câiz olmasın ve bununla, islâmiyyete i’timâd, güven kalmasın? Çünki, Allahü 

teâlâ, Peygamberinin “sallallahü aleyhi ve sellem” yanıldığını, unutduğunu, 

vahy ile, kendisine bildirmişdi ve doğrusunu, yanlışından ayırmışdı. Bir Peygamberin 

yanlış yolda kalması câiz değildir. Yanıldığı, vahy ile hemen bildirilir. Böyle olmasaydı, 

islâmiyyete güven kalmazdı. Demek oluyor ki, islâmiyyete güven kalmamasına 

sebeb, yanılmak ve unutmak değildir. Yanılmasının ve unutmasının, kendisine 

bildirilmemesi, düzeltilmemesidir. Bu ise, câiz değildir. Ya’nî hemen bildirilir. 

Dördüncü önsöz — Hazret-i Ömer, hattâ öteki üç halîfe de “radıyallahü teâlâ anhüm”, 

Cennet ile müjdelenmişdir. Kur’ân-ı kerîm ve hadîs-i şerîfler, bunların Cennete 

gideceklerini bildiriyor. Bunların Cennete gidecekleri, o kadar çok söylenmişdir 

ki, tevâtür derecesine gelmişdir. Buna inanmamak, yâ kara câhillik veyâ koyu inâddır. 

Hadîs imâmlarımız, bu haberleri, hocaları olan Sahâbe ve Tâbi’înden alarak, kitâblarına 

yazmışdır. Yetmişiki fırkadan hadîs söyliyenlerin hepsi, bir araya toplansa, 

Ehl-i sünnetin hadîs âlimlerinin yüzde biri kadar olamaz. Kitâblarında bulunmaması, 

yok olmasını göstermez. Kur’ân-ı kerîmdeki müjdelere ne diyecekler? Meselâ, Tevbe 

sûresinin yüzüçüncü âyetinde meâlen, (Önce îmâna gelenlerden, her fazîletde öne 

geçenlerden, hem Mekkeden gelen Muhâcirlerden, hem de Medînede bunları karşı- 

– 506 –

layıp yardım eden Ensârdan, önde olanlardan ve iyilikde bunların izinde gidenlerden 

Allahü teâlâ râzıdır. Hepsini sever. Onlar da, Allahü teâlâdan râzıdır. Allahü teâlâ, 

Onlara Cenneti hâzırladı. Cennetde sonsuz kalacaklardır) ve Hadîd sûresinin, onuncu 

âyetinde meâlen, (Mekke şehri alınmadan önce, din düşmanları ile harb edenler 

ve mallarını, Allah yolunda harc edenler ile, Mekke alındıkdan sonra, bunları yapanlar, 

müsâvî, eşit değildir. Birinciler elbette dahâ yüksekdir. Allahü teâlâ, hepsine Hüsnâyı, 

ya’nî Cenneti söz verdi) buyuruldu. Mekke-i mükerreme şehri alınmadan ve alındıkdan 

sonra harb edenler ve mallarını fedâ edenler Cennet ile müjdelenmiş olunca, 

mal fedâ etmekde ve cihâd-ı fî sebîlillahda ve muhâcir olmakda hepsinden önde 

olan Eshâbın büyükleri için acabâ ne denir? Bunların büyüklüklerinin derecesini kim 

anlıyabilir? Bu âyetdeki (müsâvî değildir) kelimesinin, hazret-i Ebû Bekr-i Sıddîk “radıyallahü 

anh” için geldiğini tefsîr kitâbları yazmakdadır. Çünki, mal fedâ etmekde, 

cihâd etmekde, öncelerin öncesi odur. Feth sûresi, onsekizinci âyetinde meâlen, 

(Ağaç altında, sana söz veren mü’minlerden, Allahü teâlâ elbette râzıdır) buyuruldu. 

Muhyissünne imâm-ı Begavî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Me’âlimüttenzîl) ismindeki 

tefsîr kitâbında, ma’nâ verirken diyor ki: Câbir bin Abdüllah “radıyallahü anh” 

dedi ki, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, (Ağaç altında benimle sözleşenlerden 

hiçbiri Cehenneme girmez!) buyurdu. Bu sözleşmeye, (Bî’at-ür-rıdvân) denir. 

Çünki, Allahü teâlâ, bunlardan râzıdır. [Bunlar, bindörtyüz kişi idi. Yedinci senedeki 

Hayber gazâsından bir sene evvel, Hudeybiyede (Bî’at-ür-rıdvân) yapıldı ve sekizinci 

senede Mekke feth edildi.] Kur’ân-ı kerîmde ve hadîs-i şerîfde Cennet ile müjdelenen 

kimseye kâfir demek, küfre sebeb olur ve en çirkin şeydir. 

Beşinci önsöz — Hazret-i Ömerin “radıyallahü anh” kâğıd getirmeğe mâni’ olması, 

emre uymamak değildi. Böyle şeyden, Allaha sığınırız! Peygamberimizin “sallallahü 

aleyhi ve sellem” vezîrleri, yardımcıları, en iyi ahlâk sâhibi idi. Bunlardan 

biri, hiç böyle saygısızlık yapar mı? Hattâ, bir kerre veyâ iki kerre sohbetde bulunmakla 

şereflenen en aşağı derecedeki Sahâbînin bile, hattâ îmân ile şereflenip, 

Ona ümmet olan herhangi bir kimsenin, Onun emrine uymaması düşünülemez. Muhâcirlerin 

ve Ensârın “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în” en büyüklerinden olan 

ve en kıymet verdiği yardımcıları bulunan büyükler için böyle şey düşünülebilir mi? 

Allahü teâlâ, insâf versin de, din büyüklerine, böyle kötü gözle bakmasınlar. Anlamadan, 

dinlemeden, ağızlarına gelenleri söylemesinler. 

Hazret-i Ömerin “radıyallahü anh” maksadı, sormak, anlamak idi. Nitekim, (Sorunuz) 

demişdi. Ya’nî kâğıdı elbette istiyorsa, getiriniz demek istedi. Eğer, istemiyorsa, 

bu nâzik zemânda, kendisini üzmiyelim demek idi. Çünki, vahy ile ve emr 

olarak isteseydi, kâğıdı tekrâr ve ehemmiyyet ile isterdi. Kendisine emr olunan şeyi 

yazardı. Peygamberin “aleyhisselâm” vahyi bildirmesi lâzımdır. Kâğıdı istemesi 

vahy ile, emr ile olmayıp, ictihâd ve arzû ile birşey yazacak ise, bu nâzik zemân, 

buna elverişli olur veyâ olmaz. Vefâtından sonra ümmeti ictihâd edecekdir. Dînin 

temeli olan Kur’ân-ı kerîmden, ictihâd ile, emrler çıkaracakdır. Kendisi hayâtda 

iken ve vahy gelmekde iken, ümmeti ictihâd etmekde idi. Vefât edip, vahy kesilince, 

ilm sâhiblerinin ictihâd etmeleri elbet makbûl olur. Peygamberimiz “sallallahü 

aleyhi ve sellem”, kâğıdı tekrâr ve ehemmiyyet ile istemedi. Hattâ, vaz geçdi. 

Böylece, vahy olmadığı anlaşıldı. Sayıklama olup olmadığını anlamak için, duraklamak, 

hiç yanlış bir iş değildir. Melekler, Âdem aleyhisselâmın niçin halîfe olduğunu 

merâk edip, anlamak istedi. Bekara sûresi, otuzuncu âyetinin, (Yâ Rabbî! Yeryüzünde, 

fesâd çıkaracak ve kan dökecek olan kulları mı yaratacaksın? Biz, seni 

tesbîh ediyoruz, hamd ediyoruz. Seni her dürlü aybdan, kusûrdan takdîs ediyoruz 

dedi) meâl-i şerîfi, bunu bildirmekdedir. Bunun gibi, Zekeriyyâ “aleyhisselâm”, 

kendisine, Yahyâ “aleyhissalâtü vesselâm” isminde bir oğul verileceği müjdelendiği 

zemân, Meryem sûresi, sekizinci âyetinin meâl-i şerîfinde bildirildiği gibi, (Benim 

hiç çocuğum olur mu? Zevcem kısırdır. Ben ise, ihtiyâr oldum) dedi. Meryem 

– 507 –

“radıyallahü anhâ” da, Meryem sûresi, yirminci âyetinin meâl-i şerîfinde bildirildiği 

gibi, (Benim hiç çocuğum olur mu? Bir erkek ile bir araya gelmedim. Günâh 

da işlemedim) dedi. Peygamber, melekler, büyükler, böyle sorup, suç sayılmayınca, 

hazret-i Ömerin “radıyallahü anh”, kâğıd getirmesini sorması, neden kusûr olsun? 

Neden kendini şübheli duruma düşürsün? 

Altıncı önsöz — Peygamberimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” Eshâb-ı kirâmına 

iyi gözle bakmamız lâzımdır. Asrların en iyisi, Onun “aleyhi ve alâ âlihissalâtü 

vesselâm” asrının olduğunu ve Peygamberlerden “salevâtullahi teâlâ aleyhim 

ecma’în” sonra, bütün insanların en iyisi, en yükseğinin, Eshâb-ı kirâm olduğunu 

bilmemiz lâzımdır. Böylece, asrların en iyisinde, Peygamberlerden başka, bütün 

insanların en iyisi olan Eshâb-ı kirâmın, Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” 

vefât edince, yanlış, bozuk bir şeyde sözbirliği yapmıyacakları ve fâsıkları, 

kâfirleri, Peygamberimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” yerine geçirmiyecekleri 

anlaşılmış olur. Eshâb-ı kirâmın hepsi, insanların hepsinden, nasıl dahâ üstün olmaz 

ki, bu ümmetin bütün ümmetlerden dahâ üstün olduğunu, Kur’ân-ı kerîm bildirmekdedir. 

Bu ümmetin en üstünü ise, onlardır. Hiç bir Velî, bir Sahâbînin derecesine 

yükselemez. O hâlde, biraz insâf etmeli ve iyi düşünmeli! Hazret-i Ömerin 

“radıyallahü anh” kâğıd getirilmesine mâni’ olması, küfr olsaydı, bu ümmetin 

en müttekîsi olduğu, Kur’ân-ı kerîmde bildirilen Ebû Bekr-i Sıddîk, bunu, yerine 

halîfe seçer mi idi? Muhâcirler ve Ensâr, onu söz birliği ile, halîfe yapar mı idi? Hâlbuki, 

Muhâcirleri ve Ensârı, Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde medh etmekdedir. Hepsinden 

râzı olduğunu bildirmekde ve hepsine, Cenneti söz vermekdedir. Bunlar, 

onu Peygamberin yerine geçirir mi idi? Bir kimse, Peygamber efendimizin “sallallahü 

aleyhi ve sellem” Eshâbına iyi gözle bakarsa, böyle çirkin zan ve şübhelerden 

kurtulur. Sevmek için, hüsn-i zan etmek lâzımdır. Peygamber aleyhisselâmın sohbetine 

ve o sohbetde bulunanlara, iyi gözle bakılmazsa ve Allah göstermesin, 

kötülenirse, bu kötülük, o sohbetin ve o Eshâbın sâhibine gider. Hattâ, bu sâhibin 

sâhibine, [ya’nî Allahü teâlâya] gider. Bu hâlin çirkinliğini iyi düşünmek lâzımdır. 

Eshâb-ı kirâma kıymet vermiyen kimse, Allahü teâlânın Peygamberine inanmamış 

olur denildi. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, Eshâb-ı kirâmın 

şânını anlatmak için, (Onları seven, beni sevdiği için sever. Onlara düşmanlık eden, 

bana düşman olduğu için eder) buyurdu. O hâlde, Eshâb-ı kirâmı sevmek, Onu sevmek 

demekdir. 

Bu altı önsöz anlaşılınca, bu gibi şübhelere meydân kalmaz. Hattâ çeşidli cevâblar 

te’mîn edilmiş olur. Bu önsözler, düşünmeğe bile lüzûm kalmadan insanı şübheden 

kurtarır. Zâten böyle şübhelerin bozuk olduğu âşikârdır. Bu önsözler, bu 

şübhelerin bozukluğunu anlatmak için değil, meydânda olan hakîkati hâtırlatmak 

içindir. Bu fakîre göre, böyle şübheler şuna benzer ki, bir zekî kimse, ahmakların 

yanına gelip, önlerinde duran bir altının taş olduğunu, çeşidli yalanlarla isbât etse, 

o zevallılar, bu sözlerin yalan olduğunu anlamayıp, bozuk taraflarını meydâna 

çıkaramadıklarından, şübheye düşerler. Hattâ altını, taş sanırlar. Gördüklerini 

unutur, hattâ buna inanmazlar. Zekî olan, açıkça gördüğüne inanıp, buna uymıyan 

sözlerin yanlış olduğunu anlar. Burada da, üç halîfenin, hattâ Eshâb-ı kirâmın 

hepsinin “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în” büyüklüğünü, yüksekliğini, 

Kur’ân-ı kerîm ve hadîs-i şerîfler, güneş gibi meydâna çıkarmış, herkese göstermişdir. 

Yalan ve yaldızlı sözlerle, bu büyükleri kötülemeğe çalışmak, göz önündeki 

altını, taş olarak tanıtmağa benzer. Yâ Rabbî! Bize doğru yolu gösterdikden sonra, 

kalblerimizi bu yoldan kaydırma! Bizlere acı! Merhameti bol ancak sensin! 

Din büyüklerine, islâmın göz bebeklerine, acabâ niçin dil uzatıyor, bunları kötülüyorlar? 

Fâsık ve kâfir olduğu islâmiyyetde bildirilen kimselerden birini bile kötülemek, 

ibâdet ve fazîlet değildir ve insanı Cehennemden kurtaracak bir sebeb değildir. 

O hâlde, dîne yardım edenlere ve islâmiyyeti koruyanlara dil uzatmanın hiç 

– 508 –

fâidesi olur mu? Ebû Cehl ve Ebû Leheb gibi, Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve 

sellem” büyük düşmanlarına sövmenin bile ibâdet olacağı, islâmiyyetde bildirilmemişdir. 

Belki, ismlerini anmayıp, vakt gayb etmemek dahâ uygundur. 

Allahü teâlâ Feth sûresi son âyetinde meâlen, (Onlar, birbirine, her zemân ve 

çok iyilik edicidir) buyurdu. O hâlde, bu büyükleri birbirine düşman bilmek, kin 

taşıyorlardı sanmak, Kur’ân-ı kerîme inanmamak olur. Birbirlerine düşman olduklarını, 

kin taşıdıklarını söylemek, her iki tarafı da kötülemek, güvenlikden düşürmek 

olur. Peygamberlerden “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” sonra, insanların 

en kıymetlisi olanları, insanların en fenâsı yapmak olur. Asrların en iyisi, en kötüsü 

yapılmış olur. Çünki, o asrın insanları, birbirine kin, düşmanlık taşıyorlarmış. 

Îmânı olan, böyle söz söyler mi ve böyle birşey düşünür mü? Hazret-i Alîyi “radıyallahü 

anh” medh etmek için üç halîfenin buna düşman olduklarını ve bunun 

da, üç halîfeye kin taşıdığını söylemek, her iki tarafı da kötülemek olur. Niçin birbirlerini 

sevmesinler? Bunların hiçbiri, halîfe olmağa özenmiyordu ki, bu yüzden 

düşman olsunlar. Ebû Bekr-i Sıddîk, (Beni halîfelikden afv edin) ve Ömer-ül-Fârûk, 

(Satın almak istiyen olsa, bu hilâfeti, bir altına satarım) demişdir “radıyallahü 

teâlâ anhüm ecma’în”. 

[İmâm-ı Rabbânî “rahmetullahi aleyh”, (Redd-i Revâfıd) adındaki kitâbında buyuruyor 

ki: Alî “radıyallahü anh”, Ebû Bekr-i Sıddîkın halîfeliğini seve seve kabûl 

etmişdi. Bunu herkes iyi bildiği için, (İstemiyerek kabûl etdi), demekden başka 

söz bulamadılar. Hâlbuki, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” vefât edince, 

Eshâb-ı kirâm, defnden önce, halîfe ta’yînine başladı. Bu işi vâcib, lâzım bildiler. 

Çünki, Peygamber “sallallahü aleyhi ve sellem”, suçlulara, dînin emr etdiği 

cezânın verilmesini, savaşa hâzır bulunmağı ve hükûmetin yapacağı diğer şeyleri 

emr buyurmuşdu. Bu vâcibleri yerine getirecek vekîlin seçilmesi vâcib idi. Bunun 

için, hazret-i Ebû Bekr “radıyallahü anh” kalkıp, (Muhammed aleyhisselâma 

ibâdet ediyorsanız biliniz ki, O vefât etdi. Allahü teâlâya ibâdet ediyorsanız, O ölmez, 

hayâtı sonsuzdur. Onun emrlerini yerine getirecek birini seçmelisiniz. Düşünün, 

bulun, seçin!) dedi. Herkes, doğru söylüyorsun dedi. Ömer “radıyallahü 

anh” hemen kalkıp: (Seni isteriz, yâ Ebâ Bekr!) dedi. Bulunanların hepsi, seni seçdik 

dedi. Ebû Bekr “radıyallahü anh”, sonra minbere çıkıp, etrâfa bakdı. Zübeyri 

göremiyorum. Onu çağırın, dedi. Zübeyr geldi. Ebû Bekr, Zübeyre (Müslimânlar 

beni halîfe seçdi. Bunların söz birliğinden ayrılmak ister misin?) dedi. Zübeyr: 

(Ey Resûlün halîfesi! Bu söz birliğinden ayrı değilim) dedi. Elini uzatıp 

kabûl etdi. Ebû Bekr “radıyallahü anh”, sonra minbere çıkıp, etrâfa bakdı. Alîyi 

göremedi. Çağırın dedi. Emîr gelince, ona da, böyle söyledi. O da: (Ayrılmam) deyip 

elini uzatarak müsâfeha ve kabûl buyurdu. Hazret-i Alî ve Zübeyr “radıyallahü 

anhümâ”, seçime geç geldikleri için halîfeden özr dilediler ve (Bize önce haber 

vermedikleri için gelmedik. Bunun için de üzüldük. İçimizde halîfe olmağa lâyık 

Ebû Bekr olduğunu görüyoruz. Çünki, o, Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” 

mağaradaki arkadaşıdır. En şereflimiz, en iyimiz odur. Resûlullah “sallallahü 

aleyhi ve sellem”, içimizden onu imâm seçdi. Arkasında nemâz kıldı) dediler. 

Hazret-i Ebû Bekr, halîfeliğe lâyık olmasaydı, hazret-i Alî “radıyallahü anh” onu 

istemez, benim hakkımdır derdi. Nitekim, hazret-i Mu’âviyenin “radıyallahü anh” 

halîfe olmasını kabûl etmedi. Kendisi halîfe olmak için uğraşdı. Hâlbuki, hazret-i 

Mu’âviyenin ordusu, kuvveti çok idi. Bu yüzden çok kimselerin ölmesine sebeb 

oldu. Böylece güç durumda hakkını istediği hâlde, hakkı kendinde görseydi, 

hazret-i Ebû Bekrden istemesi dahâ kolay idi. Seçilmesini ister ve hemen seçilirdi. 

Alî “radıyallahü anh”, Ebû Bekri “radıyallahü anh” seçdiğini bildirip bî’at etdikden 

sonra, minberin önünde oturdu. Sonraki konuşmalarda, halîfenin süâllerine 

te’sîrli cevâblar vererek halîfeyi destekledi. 

Sôfiyye-i aliyyenin büyüklerinden ve reîslerinden olan, gavs-i a’zam, seyyid Ab- 

– 509 –

dülkâdir-i Geylânî “kuddise sirruh”, talebesine ve bütün gençliğe, dîn-i islâmı öğretmek 

ve i’tikâdlarını düzeltmek için yazdığı, (Gunyet-üt-tâlibîn) ismindeki kitâbının, 

Mısrda [1322] senesi baskısı, seksendördüncü ve türkce tercemesinin İstanbulda 

[1303] baskısı yüzondördüncü sahîfelerinden başlıyarak buyuruyor ki: 

(Ehl-i sünnete göre, Muhammed aleyhisselâmın ümmeti, başka Peygamberlerin 

ümmetlerinden dahâ üstündür. Bu ümmetin de üstünü, Ona îmân ederek mubârek 

yüzünü görmekle şereflenen Eshâb-ı kirâmdır ki, hepsi Ona tâbi’ olmuş, 

Onun için harb etmiş, Onun uğruna cânlarını, mallarını fedâ etmişdir. Onun emrini 

yapmak, birinci vazîfeleri olmuş, herşeyde Onun yardımcısı olmuşlardır. Bu 

Eshâbın da en üstünü Hudeybiyede, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” ile 

bî’at edip, Onun için ölmeğe hâzır olduklarını söz veren kahramanlardır. Bunlar, 

bindörtyüz kişi idi. Bunların da en üstünü, Bedr muhârebesinde bulunanlardır ki, 

bunlar Tâlûtun askeri gibi üçyüzonüç kişi idi. [İmâm-ı Rabbânî (Mektûbât)ının birinci 

cüz’ünde de üçyüzonüç mektûb vardır.] Bunların da üstünü, ilk müslimân olan 

kırk kişidir ki, kırkıncısı, Ömer “radıyallahü anh”, bunların otuzdördü erkek, altısı 

kadındır. Bunların da üstünü (Aşere-i mübeşşere), ya’nî Cennete girecekleri 

müjdelenen on kişidir. Bunlar, Ebû Bekr, Ömer, Osmân, Alî, Talha, Zübeyr bin 

Avvâm, Abdürrahmân bin Avf, Sa’d ibni Ebî Vakkâs, Sa’îd bin Zeyd, Ebû Ubeyde 

bin Cerrâhdır. Bunların da üstünü Hulefâ-i râşidîn, ya’nî dört halîfe olup, bunların 

da üstünü Ebû Bekr, sonra Ömer, ondan sonra Osmân, ondan sonra Alîdir 

“radıyallahü anhüm ecma’în”. Bu dördünden hazret-i Ebû Bekr, iki sene dört ay, 

hazret-i Ömer on sene, hazret-i Osmân oniki sene, hazret-i Alî altı sene Resûlullahın 

“sallallahü aleyhi ve sellem” halîfesi oldu “radıyallahü anhüm”. Bundan sonra, 

hazret-i Mu’âviye “radıyallahü anh” ondokuz sene ve birkaç ay halîfe oldu. 

Ömer “radıyallahü anh”, dahâ önce, bunu Şâma vâlî ta’yîn etmişdi. Orada yirmi 

sene vâlîlik etmişdi. Dördünün hilâfeti, bütün Sahâbenin arzûsu ve oy birliği ile ve 

her birinin, zemânının en üstünü olması ile idi. Zor ile, kuvvet ile ve kendinden dahâ 

üstün olanın hakkını almak sûreti ile değildi. Ebû Bekr-i Sıddîk, Muhâcirlerin 

ve Ensârın söz birliği ile halîfe oldu. Şöyle ki, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” 

vefât edince, Ensâr-ı kirâm, sizden bir emîr, bizden bir emîr olsun demişdi. 

Ömer “radıyallahü anh” ayağa kalkıp, ey Ensâr! Resûlullahın “sallallahü aleyhi 

ve sellem” Ebû Bekre, (Eshâbıma imâm ol!) diye emr buyurduğunu unutdunuz mu? 

deyince, biliyoruz yâ Ömer, dediler. Hazret-i Ömer, devâm ederek, içinizde Ebû 

Bekrden üstünü var mı? dedi. Ensârın hepsi, kendimizi Ebû Bekrden üstün sanmakdan 

Allahü teâlâya sığınırız, dedi. Hazret-i Ömer “radıyallahü anh”: Resûlullahın 

“sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” ta’yîn etdiği makâmdan Ebû Bekri azl etmeği 

hanginiz hoş görür, deyince, bütün Ensâr, hiçbirimiz hoş görmeyiz. Onu azl 

etmekden Allahü teâlâya sığınırız, dediler. Muhâcirler ile elbirliği yaparak Ebû Bekri 

halîfe yapdılar. Hazret-i Alî ve Zübeyr “radıyallahü anhümâ” da, sonra oraya 

geldi. İkisi de halîfeyi kabûl etdi. Hazret-i Ebû Bekr-i Sıddîk “radıyallahü anh”, 

üç def’a ayağa kalkıp, (Beni halîfe kabûl etmekden vaz geçeniniz var mı?) dedi. 

Önde duranlar arasında bulunan Alî “radıyallahü anh”, ayağa kalkıp, (Hiçbirimiz 

vaz geçmeyiz. Vaz geçmeyi hiçbir zemân hâtırımızdan geçirmiyeceğiz. Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem” seni, hepimizin önüne geçirdi. Kim, seni geriye çekebilir?) 

buyurdu. Hazret-i Ebû Bekr-i Sıddîkın “radıyallahü anh” halîfe olmasını istiyerek, 

en te’sîrli söz söyliyenin Alî “radıyallahü anh” olduğunu kuvvetli, sağlam 

haberlerle anlamış bulunuyoruz. Meselâ, Deve vak’asından sonra, Abdüllah bin 

Kevâ’, hazret-i Alîye “radıyallahü anh” gelip, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” 

hilâfet için, sana birşey söylemedi mi? dedikde: Biz, önce dindeki vazîfemize 

bakarız. Dînin direği ise nemâzdır. Allahü teâlânın ve Resûlünün “sallallahü aleyhi 

ve sellem”, dinde, bizden beğendikleri şeyleri, dünyâlık olarak beğenir, seçeriz. 

Bunun için Ebû Bekri “radıyallahü anh” halîfe yapdık, buyurdu. Resûlullah “sallallahü 

aleyhi ve sellem” son günlerinde, hasta iken, nemâz kıldırmak için, Ebû 

– 510 –

Bekr-i Sıddîkı “radıyallahü anh” kendi yerine imâm yapmışdı. Bilâl-i Habeşî “radıyallahü 

anh” her ezân okuduğunda, (Ebû Bekre söyleyiniz, nâsa imâm olsun!) 

buyururdu. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, kendinden sonra, hazret-i Ebû 

Bekrin halîfe olmağa, herkesden dahâ lâyık olduğunu gösteren ve Ömer, Osmân 

ve Alîden “radıyallahü anhüm” her birinin de, kendi zemânlarındaki insanlardan, 

hilâfete en lâyık olduklarını bildiren çok şeyler söylemişdir). 

Abdülkâdir-i Geylânî “kuddise sirruh”, kitâbında, Ebû Bekr, Ömer, Osmân, Alî 

ve Hasenin “radıyallahü anhüm” üstünlüklerini gösteren hadîs-i şerîfleri ve hilâfetlerini 

uzun uzadıya bildirdikden sonra, diyor ki: İmâm-ı Alî “radıyallahü anh” 

şehîd olunca, imâm-ı Hasen “radıyallahü anh” müslimân kanı dökülmemesi ve râhat 

etmeleri için hilâfeti bırakmak istedi. Mu’âviyeye “radıyallahü anh” teslîm eyledi. 

Onun emrlerine tâbi’ oldu. O günden i’tibâren Mu’âviyenin “radıyallahü anh” 

hilâfeti hak ve sahîh oldu. Bu sûretle, Server-i âlemin “sallallahü aleyhi ve sellem” 

haber vermiş olduğu, (Bu benim oğlum seyyiddir. Ya’nî büyükdür. Allahü teâlâ, 

onun ile, mü’minlerden, iki büyük fırka arasını bulur. Ya’nî barışdırır), hadîs-i şerîfinin 

ma’nâsı meydâna çıkdı. Görülüyor ki, imâm-ı Hasenin “radıyallahü anh” 

tâbi’ olması ile, Mu’âviye “radıyallahü anh”, islâmiyyete uygun halîfe olmuşdur. 

Böylece, müslimânlar arasındaki bütün anlaşmazlık sona ermişdir. Tâbi’în ve Tebe-i 

Tâbi’în ve dünyâdaki bütün müslimânlar “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în”, 

Mu’âviyeyi “radıyallahü anh” halîfe olarak tanımışdır. Server-i âlem “sallallahü 

aleyhi ve sellem”, Mu’âviyeye “radıyallahü anh”, (Halîfe olduğun zemân, 

yumuşak ol veyâ güzel idâre et!) buyurdukları gibi, diğer bir hadîs-i şerîfde, (İslâmiyyet 

değirmeni, otuzbeş sene veyâhud otuzyedi sene devâm edecekdir) buyurmuşdur. 

Peygamber efendimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” çarh, ya’nî dolab buyurmasının 

sebebi, dindeki kuvveti ve sağlamlığı bildirmek içindir. Bu müddetin 

otuz senesi dört halîfe ve imâm-ı Hasen ile “radıyallahü anhüm” temâmlandıkdan 

sonra, geri kalan beş veyâ yedi senesi, Mu’âviyenin “radıyallahü anh” hilâfeti zemânıdır. 

Abdülkâdir-i Geylânînin “kuddise sirruh” sözü burada temâm oldu. 

(Mevâhib-i ledünniyye) ikinci cildinde, Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” 

gelecekde olacak şeylerden verdiği haberleri bildirirken diyor ki: İbni Asâkir 

bildiriyor ki: Resûlullah, Mu’âviyeye, (Benden sonra, ümmetimin üzerine hâkim 

olursun. O zemân, iyilere iyilik et. Kötülük yapanları da, afv eyle!) buyurdu. 

Yine İbni Asâkir bildiriyor ki, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, (Mu’âviye, 

hiç mağlûb olmaz) buyurmuşdur. Alî “radıyallahü anh”, Sıffîn muhârebesinde, 

bu hadîs-i şerîf hâtırıma gelseydi, Mu’âviye ile harb etmezdim, demişdir. 

[Hazret-i Mu’âviye “radıyallahü teâlâ anh” için Allâme Abdül’azîz Ferhârevî 

Hindînin “rahmetullahi aleyh” arabî (En-nâhiyetü an ta’nı emîr-il-mü’minîn 

Mu’âviyete) kitâbında geniş bilgi vardır. (En-nâhiye) kitâbı, Hakîkat Kitâbevi tarafından 

yeniden tab’ edilmişdir.] 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, hazret-i Haseni “radıyallahü anh” göstererek: 

(Biliniz ki, benim şu oğlum seyyiddir. Allahü teâlâ, yakın zemânda, müslimânlardan 

iki büyük askeri, bu oğlum sebebi ile, barışdırır) buyurdu. Alî “radıyallahü 

anh” şehîd olunca, kırkbinden ziyâde kimse, hazret-i Haseni “radıyallahü anh” 

halîfe yapdı. Irâkda ve Horâsânda, yedi ay, halîfe oldu. Sonra, büyük bir ordu ile, 

Mu’âviyenin “radıyallahü anh” üstüne yürüdü. İki ordu karşılaşınca, hazret-i Hasen 

“radıyallahü anh”, iki tarafdan birinin çoğu ölmeyince, diğer tarafın gâlib olamıyacağını 

düşünerek, müslimânların kanı dökülmemesi için, hazret-i Mu’âviyeye “radıyallahü 

teâlâ anh” mektûb yazdı. Ba’zı şartlarla, hilâfeti ona bırakdı. 

İmâm-ı Beyhekî diyor ki, Alî “radıyallahü anh” buyurdu ki, Resûlullahdan 

“sallallahü aleyhi ve sellem” işitdim, buyurdu ki: (Ümmetimden ba’zı kimseler meydâna 

çıkacak, Eshâbımı kötüliyeceklerdir. Bunlar, müslimânlıkdan ayrılacaklardır). 

(Mevâhib-i ledünniyye)nin yazısı burada temâm oldu]. 

– 511 –

Hazret-i Alînin “radıyallahü anh” hazret-i Mu’âviye “radıyallahü anh” ile muhârebe 

etmesi [târîhcilerin sandığı gibi] halîfelik için değildi. Bâgî ile [itâ’at etmiyenler 

ile] muhârebe etmek farz olduğu için idi. Isyânı basdırmak içindi. Hucürât 

sûresi, dokuzuncu âyetinde meâlen, (Isyân edenler ile harb edip, bunları itâ’ate getirin!) 

buyuruldu. Bununla berâber, ısyânlarının şer’î sebebi olduğu için ve herbiri 

ictihâd sâhibi âlimler oldukları için, yanlış ictihâd etdikleri hâlde bile, hiçbirine 

dil uzatılamaz “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în”. Fâsık ve kâfir denilemez. Hazret-i 

Alî “radıyallahü anh” âsîler için “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în”, (Kardeşlerimiz 

bize âsî oldu. Bunlar, kâfir veyâ fâsık değildir. Çünki, Kur’ân-ı kerîmden 

anladıklarını yapıyorlar) dedi. [Ofset baskısı yapılarak İstanbulda neşr edilen 

(Minhat-ül-vehbiyye) ve (Ulemâ’ül-müslimîn vel-vehhâbiyyûn) ismlerindeki iki 

arabî kitâbda ictihâd üzerinde geniş bilgi verilmişdir.] 

İmâm-ı Şâfi’î “rahmetullahi aleyh” buyurdu ki, (Allahü teâlâ, ellerimizi, bu kanlara 

bulaşmakdan koruduğu gibi, biz de, dilimizi tutup, bulaşdırmıyalım!). Ömer 

bin Abdül’azîz de “rahmetullahi aleyh” böyle söylemişdir. 

Yâ Rabbî! Bizi ve bizden önce gelen din kardeşlerimizi afv eyle! Mahlûkların 

en kıymetlisi olan, Peygamberimiz Muhammed aleyhisselâma ve temiz olan Âline 

ve Eshâbının hepsine “rıdvânullahi aleyhim ecma’în” bizlerden kıyâmete kadar 

düâ ve selâmlar olsun! Âmîn. 

[TENBİH: Ehl-i sünnet âlimleri, Eshâb-ı kirâm hakkında, müslimânlara nasîhat 

olarak pek çok kitâb yazdılar. Bu kitâblardan otuzikisinin ismleri ve yazarları, 

(Mektûbât Tercemesi) kitâbının sekseninci mektûbunun sonunda bildirilmişdir]. 

24 — BEŞİNCİ CİLD, 36. cı MEKTÛB 

Eshâb-ı kirâm arasındaki muhârebeler ictihâd yüzünden idi. Döğüşenler de, birbirini 

çok seviyordu. Ananın, babanın çocuğunu döğmesi gibi idi. 

Ehl-i sünnet âlimlerinin, Eshâb-ı kirâmın büyüklüğünü, üstünlüğünü bildiren 

sözlerini, yazılarını, kitâbımızın birkaç yerinde açıkladık. Kayyûm-i rabbânî, Muhammed 

Ma’sûm-i Fârûkî Serhendî “rahmetullahi aleyh” (Mektûbât)ının ikinci 

cildi, otuzaltıncı mektûbunda, sekizinci süâlin cevâbında buyuruyor ki: 

Tepeden tırnağa kadar rahmet olan hazret-i Alî “kerremallahü teâlâ vecheh”, 

hâşâ ve kellâ, bir müslimâna bile la’net etmedi. Nerde kaldı ki, Peygamber efendimizin 

“sallallahü aleyhi ve sellem” Eshâbına ve hele çok kerre hayr düâ etdiği 

hazret-i Mu’âviyeye “radıyallahü anh” la’net etmiş olsun. Hazret-i Alî, hazret-i 

Mu’âviye ve yanında bulunanlar için (Kardeşlerimiz, bize uymadı. Kâfir ve fâsık 

değildirler. İctihâdları ile hareket etdiler) buyurdu. Bu sözü, onlara küfrü ve fıskı 

yaklaşdırmamakdadır. O hâlde, hiç la’net eder mi? Hiç beddüâ eder mi? İslâm 

dîninde, hiç kimseye, hattâ frenk kâfirlerine bile la’net etmek, ibâdet değildir. Beş 

vakt nemâzdan sonra, düâ etmek lâzım iken, kendi düşmanlığı için, düâ yerine, bed 

düâ eder mi? Tesavvufdaki fenâ derecelerinin en yükseğine ve itmînânın sonuna 

ulaşmış ve şahsî arzûlarından geçmiş olan hazret-i Alînin nefsini, kendi nefs-i 

emmâreleri gibi kin ile, inâd ile, düşmanlıkla dolu mu sanıyorlar? O çok yüksek 

zâta, böyle bir bühtânda, böyle alçak bir iftirâda bulunuyorlar. Hazret-i Alî, Fenâ-fillâh 

ve muhabbet-i Resûlillah makâmlarının en son derecesine ulaşmış, cânını, 

malını, Onun “sallallahü aleyhi ve sellem” yoluna fedâ etmişdir. Niçin, bu 

düâ zemânında, her iki cihânın sultânı olan Peygamber efendimize, envâ-ı ezâ ve 

cefâ yapan, Allahü teâlânın ve Resûlünün “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” düşmanlarını 

söyleyip, onlara la’net etmesin de, kendi düşmanlarına la’net etsin? Hâlbuki, 

hazret-i Alînin (İctihâdları ile hareket etdiler) sözü, onlara düşman olmadığını 

gösteriyor. 

– 512 –

İşin içi, özü şöyledir ki, bu muhârebeler, bu çarpışmalar düşmanlıkla, kin gütmekle 

olmadı. Hep, ictihâd ile, din bilgisi ile oldu. Bunun için, ayblamanın yeri yokdur. 

Nerde kaldı ki, bed düâ, ve la’net edilsin. Bir kimseyi kötülemek, ona la’net 

etmek ibâdet olsaydı, İblîs-i la’îne, Ebû Cehle, Ebû Lehebe ve Peygamber efendimizi 

“sallallahü aleyhi ve sellem” inciten, Ona cefâ ve ezâ eden ve bu hak olan 

dîne, düşmanlıklar, ihânetler, hıyânetler yapan, Kureyşin azılı kâfirlerine la’net 

etmek, islâmın îcâblarından olurdu. Düşmanlara la’net etmek emr edilmeyince, 

dostlara la’net sevâb olur mu? Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu 

ki, (Bir kimse, şeytâna la’net ederse, ben zâten mel’ûn oldum. Bu la’netin bana zarârı 

olmaz der. Yâ Rabbî! Beni şeytândan koru derse, eyvâh bel kemiğimi kırdın 

der). Bir başka hadîs-i şerîfde, (Şeytâna söğmeyiniz! Şerrinden, Allahü teâlâya sığınınız) 

buyuruldu. Bundan anlaşılıyor ki, bu gibi sözler, hazret-i Alîye iftirâdır. 

Onu kötülemekdir. Bundan başka, hazret-i Mu’âviye, hazret-i Alîye ve hazret-i Hasene 

ve Hüseyne ve diğerlerine “radıyallahü anhüm ecma’în” la’net etmeğe başladı 

demek de, Mu’âviye hazretlerine iftirâ olur. Birbirlerine, aslâ bed düâ, la’net 

etmediler. Ehl-i sünnet vel-cemâ’at mezhebi şöyledir ki, Mu’âviyeye “radıyallahü 

anh” dil uzatmak câiz değildir. Bu söz, ona bir iftirâdır. Hem bunu bildiren, doğru 

bir haber de yokdur. Târîhciler söylüyor ise, bunların sözü, nasıl sened olabilir? 

Dînin temel bilgileri, târîhcilerin sözleri üzerine kurulamaz. Burada, imâm-ı 

a’zam Ebû Hanîfenin ve onun eshâbının sözlerine bakılır. Târîhcilerin sözlerine 

ve Keşşâf tefsîrinde yazılı olan haberlere bakılmaz. Keşşâfda, hazret-i Alînin ve 

hazret-i Mu’âviyenin ismleri geçmiyor. Bu iki din büyüğünün birbirine la’net etdiğini 

gösteren bir işâret bile yokdur. Bununla berâber (Keşşâf)daki o yazılar doğrudur. 

Ehl-i sünnetin bildirdiğine uymıyan birşey yokdur ki, iyi ma’nâ çıkarmağa 

çalışmak lâzım gelsin. Evet, Emevî halîfeleri, minberlerde, Ehl-i beyte yıllarca la’net 

etdirdi. Ömer bin Abdül’azîz “rahmetullahi aleyh” buna son verdi. Allahü teâlâ, 

bizim tarafımızdan, ona bol bol mükâfât versin! Fekat, Mu’âviye de “radıyallahü 

anh” Emevî halîfelerinden ise de, ona dokunulamaz. Eğer, hazret-i Mu’âviye 

“radıyallahü teâlâ anh” söğülürse, kötülenirse bu ayrılıkda ve muhârebelerde, 

onunla birlik olan, çok sayıda Eshâb-ı kirâm, hattâ aşere-i mübeşşereden birkaçı 

da mel’ûn olur. Bu din büyüklerine dil uzatmak, onlardan bize gelmiş olan din 

bilgilerini bozmağa sebeb olur. Hiçbir müslimân, bunu uygun görmez ve kabûl etmez. 

Ba’zıları, üç halîfeyi ve hazret-i Mu’âviyeyi ve ictihâdda ona uyanları “radıyallahü 

teâlâ anhüm ecma’în” kötülüyor, bunlara söğüyor, Peygamber efendimizden 

sonra “sallallahü aleyhi ve sellem”, birkaçından başka, Eshâb-ı kirâmın hepsi 

mürted oldu diyorlar. Ehl-i sünnet vel-cemâ’at mezhebine göre, Eshâb-ı kirâmın 

hepsine, iyilikden başka birşey söylenmez. Hiçbiri fenâ, kötü değildir. İmâm-ı Yahyâ 

bin Şeref Nevevî, (Müslim) hadîslerini açıklarken buyuruyor ki, o muhârebelerde, 

Eshâb-ı kirâm üçe ayrılmışdı: Bir kısmının ictihâdı, hazret-i Alînin ictihâdına 

uygun oldu. Bunlara kendi ictihâdlarına uygun yol tutmak vâcib oldu. Bunlar, 

hazret-i Alîye “radıyallahü anhüm” yardım etdi. Eshâb-ı kirâmın ikinci kısmı, 

ictihâdda, doğru olanı ayıramadı. Bunların, kimseye karışmaması vâcib oldu. 

Üçüncü kısmın ictihâdı, hazret-i Alîye karşı gelenlerin ictihâdları gibi oldu. Bu ictihâdda 

olanların karşı tarafa yardım etmesi lâzım oldu. Demek ki, her biri, kendi 

ictihâdına uygun iş yapdı. Bunun için hiçbirini ayblamak doğru değildir. Bununla 

berâber, hazret-i Alî ve onun ictihâdında olup, ona uyanlar, ictihâdda doğruyu 

bulmuşlardı. Karşılarındakiler, ictihâdda yanılmışlardı. Fekat, ictihâdda yanılma 

olduğu için, kötülenemez. Yanılanlar bir sevâb aldı. Doğruyu bulanlar, on sevâb 

aldı. Yanıldılar demek bile, doğru değildir. Yanılanları da iyilikle anmak lâzımdır. 

Demek ki, Mu’âviyeyi “radıyallahü anh” sevmiyen, ona la’net eden bir kimse, bütün 

Eshâbı iyi bilip sevse de, Ehl-i sünnet vel-cemâ’atden olamaz. Böyle kimseyi, 

Şî’îler de sevmez. Bu kimse, Ehl-i sünnet olmadığı gibi, Şî’î de değildir. Üçüncü bir 


mezhebden olur. Otuzaltıncı mektûbdan terceme, burada temâm oldu. 

[Eshâb-ı kirâm “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în” arasındaki ayrılıkları iyi 

ve doğru anlamak için, güvenilen ve herşeyi açık ve ayrı ayrı anlatan i’tikâd kitâblarını 

okumalıdır. Sonradan yazılan târîhlere, birbirini tutmıyan çürük sözlere, böyle 

olan ansiklopedilere, gazetelere aldanmamalıdır! 

Ne kadar şaşılır ki, Cevdet Pâşa (Kısas-ı Enbiyâ) kitâbında, (Hazret-i Alî, kendi 

hükûmetinin za’îflediğini, Mu’âviyenin kuvvetinin artdığını görünce, müte’essir 

olarak, elem çekerek, Mu’âviyeye ve ayrıca altı kişiye bed düâ etmeğe başladı. 

Mu’âviye, bunu işitince, o da Alîye ve ibni Abbâsa ve Hasen, Hüseyne bed düâ 

etmeğe başladı) diyor. Deve ve Sıffîn vak’alarını anlatırken de Eshâb-ı kirâmdan 

“aleyhimürrıdvân” birkaçı için şânlarına yakışmıyan kelimeler kullanıyor. Şemseddîn 

Sâmî de (Kâmûs-ül-a’lâm) kitâbında, hazret-i Mu’âviye ve ba’zı Sahâbî için, 

müslimânın söyliyemiyeceği cümleler yazarak, saygısızlık göstermekdedir. Bunun, 

böyle saygısızlık göstermesine, pek de şaşılmaz. Çünki bu, (Toprak) ismindeki kitâbında, 

Allahü teâlâya karşı da saygısızlık gösteriyor. Hâlık-ı teâlâyı, esîr, madde 

derekesine düşürmekden çekinmiyor. Fekat, Cevdet Pâşanın pek safcasına, Abbâsî 

târîhlerine, mezhebsizlerin kitâblarına aldanması, insanı hayrete düşürmekdedir. 

Çünki, onun (Kısas-ı Enbiyâ)sı, Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” 

hayâtını ve islâm târîhini, geniş ve açık yazan, doğru olarak tanınan, güvenilir, kıymetli 

bir kitâbdır. İslâm târîhini öğrenmek istiyenlere, tavsıye edilecek kitâbların 

önünde gelmekdedir. Eshâb-ı kirâm “aleyhimürrıdvân” arasındaki muhârebeleri, 

bunların sebeblerini de insâflı ve doğru yazmakdadır. Meselâ dörtyüzotuzsekizinci 

(438) sahîfede diyor ki: (İrtidâd tehlükesi birdenbire büyüdü. Her tarafı 

dehşet bürüdü. Yemendeki ve başka yerlerdeki me’mûrlar geri gelmeğe, kara haberler 

getirmeğe başladılar. Müslimânlar karanlık gecede yağmura tutulmuş koyun 

sürüsü gibi şaşkına döndü. Mürtedlerin sayısı yanında müslimânlar pek az idi. 

Fekat, Resûlullahın halîfesi, zemân-ı se’âdetdeki gelişmeyi hiç değişdirmemeğe ve 

Resûlullahın niyyetlerini yerine getirmeğe karârlı idi. Mürtedlerle muhârebeyi göze 

aldı. Her tarafa birlikler gönderdi. Medîneye hücûma hâzırlanan düşman üzerine, 

gece bir şiddetli çıkış yaparak, sabâha kadar savaşdı. Hepsini dağıtdı. Yanındaki 

askerlerle birlikde, uzakdaki mürtedlerle muhârebeye gitmek üzere devesine 

bindi. Fekat, hazret-i Alî “radıyallahü anh”, halîfenin devesinin yularını tutup, 

ey Resûlün halîfesi! Nereye gidiyorsun? Sana Resûlullahın Uhud muhârebesinde 

söylediğini söylerim. O gün sana, (Kılıcını kınına sok! Ölümünle bizi yakma!) buyurmuşdu. 

Vallahi, sana bir hâl olur ise, müslimânlar, senden sonra düzen bulmaz 

dedi. Eshâb-ı kirâmın hepsi, hazret-i Alîyi “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în” tasdîk 

etdi. Halîfe hazretleri Medîne-i münevvereye döndü. 

Halîfe seçilmesindeki sert konuşmalarından hemen sonra, birbirlerine karşı olan 

sevgilerine bakınız! Kimseye boyun eğmeyen, halîfe seçimine çağrılmadı diye, hazret-i 

Ebû Bekre oy vermesini gecikdiren, Allahın arslanı, hazret-i Alî “radıyallahü 

teâlâ anhüm ecma’în” şimdi onun muhârebeye gitmesini önlüyor. Eğer, kalbinde 

ona karşı ufak bir kırıklık olsaydı, halîfe harbe gitsin de, ona birşey olursa, yerine 

ben geçerim diye düşünür, hiç olmazsa, gitmesine karışmazdı. 

Hazret-i Sıddîk gibi, din uğrunda, aslâ cânını esirgemeyen bir zâtın da, cihâd gibi 

mühim bir ibâdete başlarken, hiç kimsenin sözü ile, bundan vaz geçmeyeceği 

meydânda iken, niyyetinden dönmesi, ancak hazret-i Alînin fikrinin ve sözünün 

doğru olduğuna güvenmesinden ve ona uymasından ileri geldiği şübhesizdir. 

Hepsinin düşüncesinin ve konuşmasının, hep islâm dînine hizmet niyyeti ile olduğu, 

buradan da anlaşılmakdadır “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în”. 

Eshâb-ı kirâmdan “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în” birkaçının dünyâya düşkün 

olduğunu sanan ve yazan sapıklar, onların böyle davranmalarına dikkat etselerdi, 

bu büyük zâtlara karşı, kötü zanda bulunmak günâhından kurtulurlardı). 

– 514 –

Abbâsî târîhcileri, sultânların gözüne girmek, mal ve mevkı’ elde etmek için 

vak’aları değişdirmekden, hâdiseleri yanlış yazmakdan çekinmemiş, Emevîleri insâfsızca 

kötülemeğe koyulmuşlardı. Abbâsî halîfeleri, Emevîlere düşman olduğundan, 

târîhcileri de, dünyâlık ele geçirmek için, ilmi, siyâsete kurbân etmişlerdir. Osmânlılar, 

zemân bakımından, Abbâsîlere dahâ yakın, toprak bakımından da, 

komşu olduğundan, câhil târîhciler, Abbâsî târîhlerini olduğu gibi terceme etmiş, 

Cevdet pâşa bile, bu te’sîrden kendini kurtaramamışdır. Bir yandan târîhciler, bir 

yandan da, şâh İsmâ’îlin bozguna uğrıyan ordusunun döküntüsü olup, tekkelere 

sığınan kızılbaşlar, türk milletine, Eshâb-ı kirâmın düşmanlığını bulaşdırdı. Yalnız, 

Ehl-i sünnet âlimlerinin kitâblarından, işin doğrusunu öğrenenler, bu felâketden 

kurtulabildi. Allahü teâlâ, doğru yolda bulunanların yardımcısı olsun! Âmîn. 

(Merec-ül-bahreyn)de diyor ki, hakîm Alî Tirmizî buyurdu ki, (Yaşım ilerledikçe, 

ilmim, amelim ve mücâhedem artdığı hâlde, gençliğimde kavuşmuş olduğum 

nûrları, te’sîrleri kendimde bulamaz oldum. Sebebini bir dürlü anlıyamadım. 

Gençlik zemânım, Resûlullahın zemânına dahâ yakın olduğu için, o zemândaki hâlin 

dahâ üstün olduğu, kalbime ilhâm edildi). O zemâna yakın zemânlar böyle kıymetli 

olunca, o zemânın kendinin ne kadar çok kıymetli olduğunu anlamalıdır. Bunun 

içindir ki, (Kût-ül-kulûb)da, (Resûlullahın o mubârek cemâlini bir kerre görmek 

ve biraz huzûrunda oturmak, insanı öyle şeylere kavuşdurur ki, başka zemânlarda 

yapılan halvetlerle ve erba’înlerle, ya’nî kırk gün riyâzet çekmekle, bunlar 

elde edilemezler) buyurulmakdadır. Başka zemânlarda yetişen büyük Velîler de, 

Resûlullahın ma’nevî sohbetinde bulunup, feyz almakla yükselmişlerdir]. 


Bu mektûb, seyyid Muhammed Nu’mâna “rahmetullahi teâlâ aleyh” yazılmış 

olup, ba’zı Evliyâ, tesavvuf yolunda ilerlerken, kendilerini, Eshâb-ı kirâmın makâmında 

görüyor. Bunu açıklamakda ve dünyâda Peygamberlere çok derd ve 

belâ gelmesinin sebebini bildirmekde ve adem, Fenâ ve Bekâyı anlatmakdadır: 

Bismillâhirrahmânirrahîm. Allahü teâlâya hamd olsun. Onun seçdiği kullarına 

selâm olsun! 

Süâl: Sâlik, tesavvuf yolunda yükselirken, ba’zan kendisini, kendinden yüksek 

olduklarında söz birliği olan Eshâb-ı kirâmın makâmında görüyor. Hattâ, ekseriyâ 

Peygamberlerin makâmlarında görüyor. Bu nasıl olur? Ba’zı kimseler, bu sâlikin 

o makâmların sâhiblerinin derecesinde olduğunu söylediğini sanıyor. Bunun 

için, bu sözüne inanmıyorlar. Hattâ, ona dil uzatıyorlar. Bunun sebebi nedir? 

Cevâb: Aşağı derecedeki insanların, yükseklerin makâmına çıkması, fakîrlerin 

zenginler kapısına ve ihsân sâhiblerinin evlerine giderek, onlardan ihtiyâclarını dilemelerine, 

ni’metlerine kavuşmalarına benzer. Bunların, o makâma çıkmasını, makâm 

sâhibleri ile müsâvî olmak sananlar, câhillik etmiş olur. Bu yükselmeleri, ba’zan 

o makâmları görerek özenmeleri içindir. Dünyâda sultânların ve beğlerin serâylarını, 

köşklerini seyretmeğe gitmek gibidir. Bu gibileri, sultânlarla, beğlerle müsâvî 

oldu sanmak, ahmaklık olur. Hizmetciler, efendilerine hizmet etmek için, husûsî 

odalarına kadar girer. Süpürmek için, temizlik için sultânın yanına yaklaşır. 

Mısra’: 

Derd sâhiblerine her yandan gelir belâ... 

Ba’zıları, bir zevallıyı ayblamak ve kötülemek için, behâne arar. Allahü teâlâ, 

böyle kimselere insâf versin! Bir garîb dervîşi iftirâdan, lâfdan korumak için sebeb 

aramaları lâzım gelirdi. Bir müslimânın ırzını, şerefini korumak için, çalışmaları 

îcâb ederdi. Bu makâmlara yükselen sâliklere dil uzatanlar, iki dürlü olabilir: 

Bu sâlik, o makâmların sâhibine müsâvî olduğunu sanıyor derlerse, bu sâliki kâfir 

ve zındık bilmiş olurlar. Çünki bir kimse, kendini Peygamberler ile berâber bi- 

– 515 –

lirse, kâfir olur. Şeyhaynın [ya’nî Ebû Bekrin ve Ömerin] “aleyhimürrıdvân” bütün 

müslimânlardan üstün olduğunu Sahâbe ve Tâbi’în sözbirliği ile bildirdi. Bu 

sözbirliğini, din imâmlarımız, kitâblarında yazmakdadır. Bunlardan biri, imâm-ı 

Şâfi’îdir “rahmetullahi aleyh”. Hattâ Sahâbe-i kirâmın hepsi, sonra gelen müslimânların 

hepsinden dahâ üstündür. Çünki, insanların en iyisinin sohbetinin üstünlüğüne 

benzeyen hiçbir üstünlük olamaz. Eshâb-ı kirâmın, islâmiyyetin za’îf olduğu 

ve müslimânların az olduğu o zemânda, dîni kuvvetlendirmek için ve Peygamberlerin 

efendisine “aleyhi ve aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” yardım etmek 

için yapdığı ufak bir hareketine, o kadar sevâb verilir ki, başkaları, bütün ömrünü, 

sıkı riyâzetle ve ağır mücâhedelerle ve ibâdetlerle geçirse, o kadar sevâb alamaz. 

Bunun için Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki: (Ümmetimden 

herhangi biri, Uhud dağı kadar altın sadaka verse, Eshâbımın bir müd 

arpa sadakasına verilen sevâba kavuşamaz). [Müd, iki rıtldır. (Rıtl) yüzotuz dirhem-i 

şer’îdir. Bir (dirhem-i şer’î) 3.36 gr.dır. Bir (Müd) sekizyüzyetmişbeş gram 

ağırlığında bir ağırlık birimidir.] 

Ebû Bekr-i Sıddîkın “radıyallahü anh”, bu ümmetin en üstünü olmasının sebebi, 

îmâna gelmekde, malının çoğunu ve cânını fedâ etmekde ve her dürlü hizmetde, 

başkalarının önünde bulunmasıdır. Hadîd sûresinin onuncu âyetinde meâlen, 

(Mekke-i mükerremenin fethinden önce malını veren ve cihâd eden kimseye, 

fethden sonra malını dağıtan ve cihâd edenden dahâ büyük derece vardır. Allahü 

teâlâ, hepsine Cenneti va’d etdi) buyuruldu. Bu âyet-i kerîme, onun için indirilmişdir. 

Ba’zı kimseler, fazîletlere, vak’alara bakarak, bunun en üstün olduğunda 

duraklıyor. Hâlbuki, bilmiyorlar ki, üstünlüğün sebebi, fazîletler ve hârikalar olsaydı, 

fazîletleri ve hârikaları çok olan herhangi bir müslimânın, o kadar hârikası 

olmayan kendi Peygamberlerinden üstün olması lâzım gelirdi. Demek oluyor ki, 

üstünlüğün esrârı, sebebi, fazîletlerden ve hârikalardan başka birşeydir. Bu fakîre 

göre, bu sebeb, dîni kuvvetlendirmekde ve mal ve cân fedâ ederek Allahın dînine 

yardım etmekde başkalarının önünde bulunmakdadır. Her önde olan, sonra 

gelenlerden dahâ üstün olur. Önde gelenler, sonra gelenlerin, dinde üstâdı ve mu’allimidir. 

Sonra gelenler, önce gelenlerin nûrları ile aydınlanmakda, onların bereketlerinden 

fâidelenmekdedir. Peygamber hepsinden ileride, önde olduğu için, hepsinden 

üstündür. Bu ümmet içinde, Peygamberimizden “aleyhi ve alâ âlihissalevâtü 

vesselâm” sonra, bu devletin, ya’nî se’âdetin sâhibi, Ebû Bekr-i Sıddîkdır “radıyallahü 

teâlâ anh”. Çünki, dîni kuvvetlendirmek ve Peygamberlerin efendisine 

“aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” yardım etmek için, malını dağıtmakda, cihâd etmekde, 

şiddetli mücâdele etmekde ve şânını, şerefini gayb etmekde, öncelerin öncesi 

Odur. O hâlde, hepsinden dahâ üstün Odur. 

Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, islâmiyyetin yükselmesinin ve kuvvetlenmesinin, 

Ömer-ül Fârûkun yardımı ile olmasını istedi. Allahü teâlâ, sevgili 

Peygamberine yardım etmek için, onu kâfi gördü. Enfâl sûresinin, altmışdördüncü 

âyetinde meâlen, (Ey Peygamberim “sallallahü aleyhi ve sellem”! Sana yardımcı 

olarak Allahü teâlâ ve mü’minlerden sana tâbi’ olanlar yetişir) buyurdu. Abdüllah 

ibni Abbâs “radıyallahü anhümâ”, (Bu âyet-i kerîme, Ömer-ül Fârûk îmân etdiği 

zemân geldi) buyurdu. O hâlde, Ebû Bekr-i Sıddîkdan sonra, en üstün olan budur. 

Eshâb-ı kirâm ve Tâbi’în, bu ikisinin en üstün olduğunu sözbirliği ile bildirdi. 

Alî “radıyallahü anh” buyurdu ki: (Ebû Bekr ile Ömer “radıyallahü teâlâ anhümâ” 

bu ümmetin en üstünüdür. Beni onlardan üstün sanan, iftirâ etmekdedir. 

İftirâ edeni dövdükleri gibi, onu sopa ile döverim). Bunları başka kitâb ve mektûblarımda 

uzun anlatmışdım. [Bu ikisinin üstünlükleri (Kurret-ül ayneyn) ve 

(Eshâb-ı Kirâm) kitâbının (Müslimânların iki gözbebeği) kısmında uzun yazılıdır.] 

Kendini, Eshâb-ı kirâm “radıyallahü teâlâ anhüm” gibi sanmak, ahmaklıkdır. 

Kendini, önce gelen büyüklere benzetmek, câhillikdir. Şunu da bildirelim ki, ön- 

– 516 –

ce olmak şerefinin üstünlüğe sebeb olması, birinci asrda, insanların en iyisinin sohbetine 

kavuşanlar içindir. Sonraki asrlarda böyle değildir. Dahâ sonraki asrda gelenler, 

önündeki asrlarda gelenlerden üstün olabilir. Hattâ aynı asrda bulunanlardan, 

sonraki, öncekinden [talebesi hocasından] ileri geçebilir. Allahü teâlâ, dil uzatanları, 

gaflet uykusundan uyandırsın! Bir müslimânı kabâhatli sanarak, dedikodu 

yapmak, söğmek, pek şenî’, çok çirkindir. Vehm ile, zan ile, bir müslimâna sapık 

demek, kâfir demek, inâdcılık, kincilik olur. Bu iftirâları yerinde olmadığı zemân, 

söyliyenler sapık ve kâfir olur. Böyle olduğunu hadîs-i şerîf bildirmekdedir. 

Sözümüze dönelim. Sâliklere dil uzatanların ikinci kısmını bildirelim. Bunlar, 

o derecelerde olduğunu söyliyen sâliklere kâfir ve sapık demez ise de, iki hâlden 

birisi olabilir: Ona yalancı derler. Bu da, bir müslimâna sû-i zan etmek olup harâmdır. 

Yok eğer, sözüne inanır ve o büyüklere müsâvî olmak da’vâsında olmadığını 

bilirler ise, dil uzatmalarına sebeb kalmaz. Onu niçin söğüp çekişdirirler? Doğru 

keşflere iyi ma’nâlar vermek lâzımdır. Doğru keşf sâhiblerini ayblamamalı, onlar 

için kötü, çirkin şeyler söylememelidir. 

Süâl: Dedikodu yapan bir kimse, (Sâlikin, fitne ve fesâda sebeb olacak hâlini açığa 

çıkarmasına ne lüzûm var?) derse: 

Cevâb: Tesavvuf büyükleri “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în”, böyle hâllerini 

çok bildirmişdir. Hattâ, âdet olmuşdur. Bu hâllerini, iyi niyyetlerle, doğru maksadlarla 

açığa vurmuşlardır. Buna sebeb, ba’zan, şübheli olan hâllerinin, doğru olup 

olmadığını anlamak için mürşidlerine bildirirler. Ba’zan da, tâlibleri, gençleri 

teşvîk için söylemişlerdir. Ba’zan da, şu veyâ bu, hiçbir sebeb olmıyarak, tarîkat 

serhoşluğu ile, ağzından kaçırır. Böyle hâlleri şöhret için, kendini beğendirmek için 

söyleyen yalancıdır. Böyle hâli varsa, kendine zarârdır, istidrâcdır. 

Süâl: Peygamberler “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” ve Velîler “aleyhimürrıdvân”, 

hep derd ve belâ içinde yaşadı. Hattâ (Belâlar, mihnetler, en çok Peygamberlere, 

sonra Evliyâya, sonra bunlara benziyenlere gelir) buyuruldu. Hâlbuki, Şûrâ 

sûresi, otuzuncu [30] âyetinde meâlen, (Size gelen belâlar, kabâhatlerinizin cezâsıdır) 

buyuruldu. Bu âyet-i kerîmeye göre, derdlerin çokluğu, günâhın çokluğunu 

gösterir. Peygamber ve Velî olmayanların, çok sıkıntı çekmesi îcâb eder. Dostlarına, 

neden derd, belâ veriyor? Düşmânları râhat ve ni’metler içinde, dostları mihnetler, 

belâlar içinde nasıl olur? 

Cevâb: Dünyâ, zevk için, lezzet için yaratılmadı. Âhıret, bunun için yaratılmışdır. 

Dünyâ ile âhıret, birbirinin zıddı, tersidir. Birini sevindirmek, ötekinin gücenmesine 

sebeb olur. Ya’nî, birinde zevk aramak, ötekinde elem çekmeğe sebeb olur. 

O hâlde, dünyâda ni’metleri, lezzetleri çok olanlar, [bunlara lâzım olan şükrü 

yapmazlarsa] âhıretde çok korkacak, çok acı çekecekdir. Bunun gibi, dünyâda [tehlükelerden 

sakındığı, çalışdığı hâlde] çok acı çeken mü’min, âhıretde çok lezzete 

kavuşacakdır. Dünyânın ömrü, âhıretin uzunluğu yanında, deniz yanında bir 

damla kadar bile değildir. Dahâ doğrusu, sonu olan, sonsuz ile ölçülebilir mi? Bunun 

için dostlarına merhamet ederek, sonsuz ni’metlere kavuşmaları için, dünyâda 

birkaç gün sıkıntı çekdiriyor. Düşmânlarına, hîle, istidrâc yaparak, biraz lezzet 

verip, çok elemlere sürüklüyor. 

Süâl: Fakîr olan kâfir, dünyâda da, âhıretde de sıkıntı çekiyor. Bunun dünyâda 

çekdiği sıkıntılar âhıretde lezzete kavuşmasına niçin sebeb olmıyacak? 

Cevâb: Kâfir, Allahü teâlânın düşmanıdır. Sonsuz azâb görmesi lâzımdır. Dünyâda, 

ona azâb yapmamak, kendi hâline bırakmak, ona iyilik, lezzet demekdir. Hattâ, 

bunun için hadîs-i şerîfde, (Dünyâ kâfirlerin Cennetidir) buyuruldu. Kâfirlerden 

bir kısmına, dünyâda azâb yapmamakla iyilik etdikleri gibi, ayrıca ni’metler, 

lezzetler de verirler. Bir kısmına ise, yalnız azâb yapmamak ile iyilik edip, ayrıca 

lezzetler vermezler. Bunların hep, hikmetleri, fâideli sebebleri vardır. 

– 517 –

Süâl: Allahü teâlâ, herşeye kâdirdir. Dostlarına, hem dünyâda, hem de âhıretde 

ni’metler, lezzetler verseydi ve dünyâda verdiği lezzetler, âhıretde, bunların e- 

lem çekmesine sebeb olmasaydı, dahâ iyi olmaz mı idi? 

Cevâb: Bunun çeşidli cevâbları vardır: 

1. ci cevâb: — Dünyâda, birkaç gün derd, belâ çekmeselerdi, Cennetin lezzetlerinin 

kıymetini anlamazlardı ve ebedî ni’metlerin kıymetini bilmezlerdi. Açlık 

çekmiyen, yemeğin lezzetini anlamaz. Acı çekmiyen, râhatlığın kıymetini bilmez. 

Dünyâda bunlara elem vermek, sanki dâimî lezzetleri artdırmak içindir. Bu elemler, 

bir ni’met olup, câhil halkı denemek için, büyüklere verilen ni’metler, elem olarak 

gösterilmekdedir. Yabancılara elem şeklinde gösterilen, dostlar için ni’metdir. 

2. ci cevâb: — Belâlar, sıkıntılar, câhil için sıkıntı ise de, bu büyüklere, sevdiklerinden 

gelen herşey, tatlı olmakdadır. Ni’metlerden lezzet aldıkları gibi, belâlardan 

da lezzet duyarlar. Hattâ, belâ sâdece sevgilinin arzûsu olup, kendi istekleri 

karışmadığı için, dahâ tatlı gelir. Ni’metlerde bu lezzet bulunamaz. Çünki, ni’metlerde, 

nefslerinin istekleri de vardır. Belâ gelince, nefsleri ağlamakda, inlemekdedir. 

Bu büyükler, belâyı ni’metden dahâ çok sever. Belâ, bunlara, ni’metden dahâ 

tatlı gelir. Bunların dünyâdan aldıkları lezzet, belâlardan, musîbetlerden gelmekdedir. 

Dünyâda derd ve belâ olmasaydı, bunların gözünde, dünyânın hiç değeri 

olmazdı. Dünyânın acı hâdiseleri olmasaydı, onu boş, abes görürlerdi. Fârisî 

nazm tercemesi: 

Seni sevmekden maksadım, 

derdi ve gammı tadmakdır. 

Böyle olmasaydı arzûm, 

dünyâda başka tat çokdur. 

O hâlde, Allahü teâlânın dostları, dünyâda da, âhıretde de lezzetli ve sevinclidir. 

Derdlerden aldıkları lezzetler, âhıret lezzetlerinin azalmasına sebeb olmaz. Âhıret 

lezzetlerini gideren, câhillerin aradıkları lezzetlerdir. Yâ Rabbî! Dostlarına nasıl 

ihsân yapıyorsun ki, başkalarına verdiğin ni’metler, bunlara da rahmetdir. Onlara 

derd, elem olanlar da, bunlara ni’metdir. Başkaları ni’met gelince sevinir. Derd 

gelince üzülür. Bu büyükler, ni’metde de sevincli, derdde de sevinclidir. Çünki bunlar, 

işlerin güzelliğine, çirkinliğine bakmıyor. İşleri yapanın güzelliğine bakmakdadırlar. 

O, güzellerin güzelidir. İşleri yapan sevgili olduğu gibi, işleri de sevgili olmakda 

ve tatlı gelmekdedir. Bu dünyâda, herşey, güzel olan yapıcının işi olduğundan, 

derd ve zarâr verse de, bunlara, istedikleri ve sevdikleri şey olmakdadır. Kendilerine 

tatlı gelmekdedir. Yâ Rabbî! Bu nasıl lutf ve ihsândır ki, bu gizli ve kıymetli 

ni’metleri, yabancılara sezdirmeden, dostlarına gönderiyorsun! Bunları, 

her ân, kendi arzûna râzı bulundurup, zevk ve lezzet içinde tutuyorsun! Başkalarına 

derd, ayb, aşağılık olarak gönderdiklerin, bunlar için, cemâl ve kemâl oluyor. 

Bunların arzûlarını, arzû edilmiyen şeyler içine yerleşdirdin. Dünyâ lezzet ve 

zevklerini, başkalarının tersine olarak, âhıret derecelerinin, lezzetlerinin artmasına 

sebeb eyledin. Bu, Allahü teâlânın büyük ni’metidir. Dilediğine ihsân eder. 

Allahü teâlâ, büyük ihsân sâhibidir. 

3. cü cevâb: — Bu dünyâ, imtihân yeridir. Burada hak, bâtıl ile; haklı, haksız ile 

karışıkdır. Burada, dostlarına sıkıntılar, belâlar vermeseydi, yalnız düşmanlarına 

verseydi, dost, düşmandan ayrılır, belli olurdu. İmtihânın fâidesi kalmazdı. Hâlbuki, 

gayba îmân etmek lâzımdır. Dünyânın ve âhıretin bütün se’âdetleri, görmeden 

inanmağa bağlıdır. Hadîd sûresi, yirmibeşinci [25] âyetinin meâl-i şerîfi, (Allahü 

teâlâ, Peygamberlerine, gaybdan, görmeden, yardım edenleri bilmek için...) 

olup, bu hâl bildirilmekdedir. Dostlarını mihnet ve belâ içinde göstererek, düşmanlarının 

gözünden sakladı. Dünyâ, imtihân yeri oldu. Dostları, görünüşde belâda, 

hakîkatde ise, zevk ve lezzetdedir. Düşmânlar, böylece zarâr, ziyân etmekdedir. 

– 518 –

Peygamberlerin, muhârebelerde düşmânlarla döğüşmesi de böyle olurdu. Bedr 

gazâsında müslimânlar, Uhud gazâsında kâfirler gâlib gelmişdi. Allahü teâlâ bu hâli, 

Âl-i İmrân sûresi, yüzkırkıncı [140] âyetinde bildirmekdedir. 

4. cü cevâb: — Evet, Allahü teâlâ herşeye kâdirdir. Dostlarına hem dünyâda, 

hem de âhıretde râhatlık verebilir. Fekat, âdeti böyle değildir. Kudretini, hikmeti 

ve âdeti altına gizlemeği sever. İşlerini, yaratmasını, sebebler altında gizlemişdir. 

O hâlde, dünyâ âhıretin aksi olduğundan, dostların, âhıret ni’metlerine kavuşmak 

için, dünyâda sıkıntı çekmeleri lâzımdır. [Allahü teâlânın dostları, derdlere, 

belâlara, tehlükelere karşı tedbîr alır. Bunlardan kurtulmağa çalışır. Dayanılamıyacak 

şeylerden kaçınmak, Peygamberlerin “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” sünnetidir. 

Tedbîrlere, çalışmalara rağmen başa gelen belâlardan zevk alırlar. Derdlerden 

zevk almak, yüksek derecedir. Çok az seçilmişlerin yapacağı işdir.] 

Asl cevâb: — Dertlerin, belâların gelmesine sebeb, günâh işlemekdir. Fekat, belâlar, 

sıkıntılar, günâhların afv edilmesine sebeb olur. O hâlde, dostlara, belâları, 

sıkıntıları çok vermek lâzımdır ki, günâhları kalmasın. [Allahü teâlâ, sevdiklerinin 

günâhlarını afv etmek için, onlara derd, belâ gönderiyor. Tevbe, istigfâr edince 

de, günâhlar afv olur. Derd ve belâ gelmesine lüzûm kalmaz ve gelmiş derdler 

de gider. O hâlde, derd ve belâdan kurtulmak için, çok (istigfâr) okumalıdır.] Dostların 

günâhını, düşmanların günâhları gibi sanmamalıdır. (İyilerin, iyilik etmek olarak 

bildikleri şeyleri, dostlar, günâh işlemek bilirler) buyuruldu. Bunlardan günâh 

ve kusûr sâdır olsa da, başkalarının günâhları gibi değildir. Yanılmak ve unutmak 

gibidir. Niyyet ederek, karâr vererek yapılmış değildir. Tâhâ sûresi, yüzonbeşinci 

[115] âyetinde meâlen, (Âdeme önce söyledik. Fekat unutdu. Azm ile, karâr ile 

yapmadı) buyuruldu. Bu âyet-i kerîme Âdem “alâ nebiyyinâ ve aleyhisselâm” içindir. 

O hâlde, dostlara gelen derdlerin, belâların, musîbetlerin çok olması, günâhların 

çok afv edildiğini gösterir. Günâhların çok olduğunu göstermez. Dostlarına 

çok belâ vererek, günâhlarını afv eder, temizler. Böylece bunları, âhıret sıkıntılarından 

korur. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” ölüm hâlinde, şiddet ve sıkıntıda 

iken, Fâtıma “radıyallahü anhâ”, babasını çok sevdiği ve çok acıdığı için 

ve Peygamber “sallallahü aleyhi ve sellem”, (Fâtıma, benden bir parçadır) buyurmuş 

olduğu için, o da sıkılıyor, kıvranıyordu. Kızının bu hâlini görünce, onu tesellî 

etmek için, (Babanın çekeceği sıkıntı, ancak bu kadardır. Başka hiçbir sıkıntı görmez!) 

buyurdu. 

Cehennemdeki çok şiddetli azâbların, birkaç günlük sıkıntı ile giderilmesi ve günâhların 

temizlenmesi için dünyâda sebebler gönderilmesi ne büyük ni’metdir. 

Dostlara bu mu’âmele yapılırken, başkalarının günâhlarının hesâbını âhırete bırakıyorlar. 

O hâlde dostlara, dünyâda çok derd ve belâ vermesi lâzımdır. Başkaları, 

bu ihsâna lâyık değildir. Çünki, büyük günâh işlerler, yalvarmaz, boyun bükmez, 

ağlamaz ve Ona sığınmazlar. Günâhları sıkılmadan işlerler ve kasd ile, plânlıyarak 

işlerler. Hattâ inâd edercesine işlerler. Hattâ, Allahü teâlânın âyetleri ile 

alay edecek, inanmıyacak kadar ileri giderler. Cezâ, suçun büyüklüğüne göre değişir. 

Günâh küçük olur ve suçlu boynunu büküp yalvarırsa, bu suç, dünyâ derdleri 

ile afv olunabilir. Fekat, günâh büyük, ağır olur ve suçlu inâdcı, saygısız olursa, 

bunun cezâsı âhıretde sonsuz ve çok acı olmak lâzım gelir. Nahl sûresi, otuzüçüncü 

[33] âyetinde meâlen, (Allahü teâlâ, onlara zulm etmez. Onlar, kendi kendilerine 

zulm edip, ağır cezâları hak etdiler) buyuruldu. 

[(Günâh), Allahü teâlânın emrlerini yapmamak, yasak etdiklerinden sakınmamakdır. 

Emr ve yasaklar, müslimânlaradır, îmânı olanlaradır. Îmânı olmayanları, 

kâfirleri, emr vermekle, ibâdet etdirmekle şereflendirmedi. Onlar, hayvanlar 

gibi, her istediklerini yapar, günâh olmaz. Bunlar, ibâdet yapmadıkları için, günâh 

işledikleri için, dünyâda azâb çekmezler. Her dürlü ni’mete kavuşurlar. İstediklerini, 

çalışdıklarını elde ederler. Yalnız, zâlim olanları, mahlûklara eziyyet veren- 

– 519 –

leri, dünyâda cezâlarını çeker. Kâfirlere, yalnız bir emr verilmiş, onlardan yalnız 

birşey istenilmişdir. Bu bir emr, îmân etmeleri, müslimân olmalarıdır. Kâfirler, bu 

emri dinlemedikleri için, biricik suç işlemiş oluyorlar. Fekat bu suç, en büyük suçdur. 

Bu suçun cezâsı, pek büyük, çok acı ve sonsuzdur. Dünyâda böyle cezâ olamaz. 

Bu sonsuz cezâ, bunlara, âhıretde, Cehennemde verilecekdir]. 

Diyorsunuz ki, câhiller, ahmaklar, [nemâz kılanlarla, oruc tutanlarla, islâmiyyete 

uyanlarla] alay ediyor. [Bunlara gerici diyor.] Allah, dostlarına niçin derdler, 

belâlar gönderiyor? İyilikler, ni’metler vermiyor? [Biz Onun emrlerini yapmıyoruz. 

Bize cezâ verse yâ? Oh! Biz râhat, istediğimiz gibi zevk, safâ ediyor, keyf sürüyor, 

hîle ile, yalan ile, dünyânın tadını çıkarıyoruz. Sizler, nemâzla, orucla vakt 

geçiriyor, dünyâ zevklerinden kaçıyor, sıkıntı içinde yaşıyorsunuz! Bu sıkıntılar yetişmiyormuş 

gibi, Rabbiniz, derdleri, belâları da size veriyor. Müslimânlık se’âdet 

yolu olsaydı, siz bizden dahâ râhat, dahâ tatlı, dahâ mes’ûd yaşardınız diyorlar]. 

Böyle bayağı sözlerle, bu sevgili kullara inanmıyorlar. 

Kâfirler, insanların en iyisine de böyle söylerdi. Furkân sûresi, yedinci [7] âyetinde 

meâlen, (Kâfirler: Bu nasıl Peygamberdir? “sallallahü aleyhi ve sellem”. Bizim 

gibi yiyip içiyor, sokaklarda geziyor. Peygamber olsaydı, kendisine melek gelirdi. 

Yardımcıları olur, bize onlar da haber verir, Cehennem ile korkuturlardı. Yâhud, 

Rabbi, para hazîneleri gönderir, yâhud, meyve bağçeleri, çiftlikleri olur, istediğini 

yirdi dediler...) buyuruldu. Bu gibi sözler, âhırete, Cennete, Cehenneme 

inanmıyanların, ilerisini göremiyenlerin sözleridir. Cennet ni’metlerinin, Cehennem 

azâblarının sonsuz olduğunu bilen kimse, dünyânın birkaç günlük belâlarına, 

sıkıntılarına hiç ehemmiyyet verir mi? Bu derdlerin, sonsuz se’âdete sebeb olacağını 

düşünerek, bunları ni’met olarak karşılar. Câhillerin sözlerine aldırış etmez. 

Derdler, belâlar, sıkıntılar, muhabbetin, sevginin, şaşmıyan şâhidleridir. Ahmakların 

bunu anlamamasının ne ehemmiyyeti olur. En iyisi, böyle câhillerle konuşmamalı, 

[radyolarını dinlememeli, filmlerini, gazetelerini ve kitâblarını görmemelidir]. 

6. cı cevâb: — Belâ, kemend-i mahbûbdur [sevgilinin, âşıkını kendine çekmek için 

gönderdiği kemenddir]. Âşıkları, sevgiliden başka şeylere bakmakdan koruyan bir 

kamçı gibidir. Âşıkları, sevgiliye döndürür. O hâlde, derdlerin, belâların dostlara 

gönderilmesi lâzımdır. Belâlar, dostları, sevgiliden başka şeylere düşkün olmak günâhından 

korur. Başkaları, bu ni’mete lâyık değildir. Dostları, zorla sevgiliye çekerler. 

İstediklerini derd ve belâ ile çekerler ve onu mahbûbluk derecesine yükseltirler. 

İstemediklerini başıboş bırakırlar. Bunların içinden, se’âdet-i ebediyyeye lâyık 

olan, kendisi doğru yola gelip, çalışarak, uğraşarak, lutf, ihsâna kavuşur. Böyle 

yapmıyan, başına gelecekleri düşünsün! 

Görülüyor ki, seçilenlere, belâ çok gelir. Çalışanlara, uğraşanlara o kadar çok 

gelmez. Bunun içindir ki, seçilmişlerin reîsi, beğenilmişlerin, sevilmişlerin baş 

tâcı olan Peygamberimiz “aleyhi ve alâ âlihissalâtü vesselâm”, (Benim çekdiğim 

acı gibi, hiçbir Peygamber acı çekmedi!) buyurdu. O hâlde, derd ve belâlar, öyle 

usta bir kılavuzdur ki, dostu dosta, şaşmadan kavuşdurur. Sevgiliden başkasına bakmakla 

onu lekelemekden korur. Ne kadar şaşılır ki, âşıklar, hazînelere, milyonlara 

mâlik olsa, hepsini verip, derd ve belâ satın alır. Aşk-ı ilâhîden haberi olmıyan, 

derd ve belâdan kurtulmak için, milyon harc eder. 

Süâl: Ba’zan, dostlar, derd ve belâ gelince, üzülüyor. İstemediği anlaşılıyor. Bunun 

sebebi nedir? 

Cevâb: O üzüntü ve isteksizlik, görünüşdedir. Tabî’atden, maddesindendir. Bu 

isteksizliğin fâideleri vardır. Çünki, bu isteksizlik olmasa, nefs ile cihâd, düşmanlık 

edilemez. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” vefât edeceği zemân, görülen 

sıkıntısı, nefs ile cihâdın son parçaları idi. Böylece, son nefesi de düşman ile 

mücâdelede geçmiş oldu. Ölüm ânında en şiddetli mücâdeleyi yapdı. İnsanlık sı- 

– 520 –

fatları, tabî’at istekleri kalmadı. Mubârek nefsini tâm itâ’ate, hakîkî itmînâna getirdi. 

O hâlde, belâ, aşk ve muhabbet pazarının dellâlıdır. Muhabbeti olmıyanın dellâl 

ile ne işi olur. Dellâlın buna ne fâidesi olur ve bunun gözünde dellâlın ne kıymeti 

vardır? 

7. ci cevâb: — Belâ gelmesinin bir sebebi de, doğru âşıkları, dost görünen yalancılardan 

ayırmakdır. Doğru olan âşık, belâdan lezzet alır, sevinir. Yalancı ise, 

acı duyar, sızlanır. Muhabbetin tadını tatmış ise, hakîkî acı duymaz. Acı duyması 

görünüşdedir. Âşıklar, bu iki acıyı birbirinden ayırır. Bunun içindir ki, (Velî “kaddesallahü 

teâlâ esrârehümül’azîz”, Velîyi tanır) buyurmuşlardır. 

Süâl: Ayrıca, soruyorsunuz ki, adem, her bakımdan yok demekdir. Vücûd ile ilişiği 

olmaz. O hâlde adem, zihnde, ilmde nasıl bulunuyor? Zihnde bulunan birşey 

hayâlden dışarı nasıl çıkabilir? 

Cevâb: Evet adem, yok demekdir. Fekat, bütün bu mahlûklar, ondan yapılmışdır. 

Herşeyin vücûde gelmesi, onun ayna olması sâyesindedir. Allahü teâlânın ismlerinin, 

ilm-i ilâhîdeki görünüşleri, adem aynasında aks ederek, onu ademlere ayırmışlar. 

İlmde var olmasına sebeb olmuşlardır. Böylece, adem, her bakımdan yok 

olmakdan kurtulmuş, mahlûklara başlangıç [menşe’] olmuşdur. Bu mahlûklar, ilmden 

dışarıda da vardır. His ve vehm mertebesindedirler. Fekat, his ve vehmin yok 

olması ile, yok olmazlar. Hattâ hâricde mevcûddurlar denilebilir. Ademin böyle 

terakkî etdiğine, niçin şaşıyorsunuz? Bu kâinâtın bütün olayları, hep adem üstüne 

kurulmuşdur. Allahü teâlânın kudretinin büyüklüğünü anlamalı ki, bu kâinâtı 

adem üzerine kurmuşdur. Vücûdün [varlığın] kemâllerini, onun kusûrları vâsıtası 

ile meydâna çıkarmışdır. Ademin terakkî sebebi meydândadır. Çünki, Allahü 

teâlânın ismlerinin, sıfatlarının, ilm-i ilâhîdeki sûretleri [görünüşleri] onun 

odasında oturmakdadır. Onunla bir yatakda, onun koynundadırlar. Sûretleri, zılleri, 

asla, hakîkate kavuşduran bir yol bulmuşdur. Kör olan kalbler, bunu görmez. 

(Bizim vazîfemiz, Rabbine yol bulmak istiyenlere, yol göstermekdir). Vehm ve hayâl 

kelimeleri sizi şübheye düşürmüş. Ademin terakkî etmesine şaşmayınız! Çünki, 

bu âlemdeki her vak’a, her iş, ilmin, hayâlin dışında değildir. Fekat, hayâlden 

hayâle fark vardır. Hayâl mertebesinde var olmak başkadır. Vehmde, hayâlde meydâna 

gelmek başkadır. Hayâl mertebesindeki varlık, hakîkî varlıkdır. Hattâ, dışarda 

olan bir varlıkdır denilebilir. Hâlbuki, hayâlde meydâna gelen varlık, böyle değildir. 

Böyle devâmlı olmaz. Ademin ba’zı hünerlerini yazmışdım. Bir sûretini emîr 

Muhibbullah götürmüşdü. Merâk ediyorsanız, oradan okuyunuz! 

Süâl: Fenâ ve Bekâyı soruyorsunuz. 

Cevâb: Bunları, çeşidli mektûblarımda ve risâlelerimde yazmışdım. Anlaşılmıyan 

yerleri kaldı ise, bunları iyi anlamak için, görüşmek, berâber bulunmak lâzımdır. 

Bunların hakîkati, yazıya sığmaz. Sığsa da, yazmak doğru olmaz. Çünki, kim 

kavrar, kim anlar? Fenâ ve Bekâ, şühûdîdir. Vücûdî değildir. [Ya’nî Fenâ, kendini 

yok görmekdir. Yok olmak değildir. Bekâ da böyledir.] Birşey olmıyan kul, Rab 

olmaz. Hak teâlâ ile birleşmez. Kul, hep kuldur. Rab, hep Rabdır. Fenâ ve Bekâyı, 

vücûdî sanarak, kulların te’ayyün-i vücûdlerini ortadan kaldırıp, te’ayyünlerden 

ve benzemekden münezzeh olan asl ile birleşmeği ve kendisi yok olup, Rabbi 

ile sonsuz var olacağını söyliyen, zındıkdır. Bir damla su, yerinden yok olup, denize 

damlaması gibi, kaydlardan, bağlardan kurtulup, kaydsızla birleşmeği söylemek 

zındıklıkdır. Böyle kötü i’tikâddan, inanışdan Allahü teâlâya sığınırız. (Fenâ) 

demek, Allahü teâlâdan başka herşeyi unutmak, başkasına bağlanmamak ve 

bütün isteklerinden kalbini temizlemek demekdir. Kulluk da, bundan ibâretdir. 

(Bekâ) da, kulun, Rabbinin irâdesine uyması, Allahü teâlânın isteklerini, kendi isteği 

yapmasıdır. 

Süâl: Enfüsün üstündeki seyri [yürüyüşü] bildiriyorsunuz. Bu hangi seyrdir? 

– 521 –

Âlem-i halkın ve Âlem-i emrin on mertebesinde seyr ve hey’et-i vahdânînin seyri, 

enfüs içinde seyrdir. O hâlde, enfüsün dışındaki seyr, hangi seyrdir? Hangi yolculukdur? 

Cevâb: Enfüs de, âfâk gibi, ismlerin zılleri, hayâlleridir. Allahü teâlânın ihsânı 

ile zıl kendini unutarak, aslına dönerse ve aslını sevmeğe başlarsa, (Herkes sevdiği 

ile berâber olur) hadîs-i şerîfi gereğince, kendini, kendinin aslı bulur. Varlığını, 

aslının varlığı görür. Bu aslın da aslı vardır. Birinci asldan, bu asla geçer. Kendini 

bu asl bulur. Böylece, asldan asla ilerler. Bu seyr, âfâk ve enfüsün üstünde bir 

yolculukdur. Ba’zıları Seyr-i enfüsîye, (Seyr-i fillah) demişdir. Bizim bildirdiğimiz 

seyr, onların dediği seyrden başkadır. Çünki, onların seyri, husûlîdir. Bu ise, vusûlîdir. 

Husûl ve vusûl arasındaki farkı, çeşidli mektûblarda bildirmişdik. 

Süâl: Allahü teâlânın zâtının, sıfatlarının ve ismlerinin çok yakın olduğunun açıklanmasını 

soruyorsunuz? 

Cevâb: Bu sorunun cevâbı konuşmağa, buluşmağa bağlıdır. Yazmak uygun 

değildir. Yazılırsa, kapalı olur. Anlaşılabileceği belli değildir. Karşılıklı anlatılırsa, 

çok fâideli olur. [Birinci kısm, kırkbeşinci maddeyi okuyunuz!]. 

Süâl: Kemâlât-i nübüvveti soruyorsunuz. Fenâ ve Bekâ ve tecellî ve mebde’iyyet-i 

te’ayyünün hepsi üç vilâyetin [Evliyâlığın] kemâlâtındandır. Kemâlât-i nübüvvetde 

seyr, ne ile belli olur diyorsunuz? 

Cevâb: Urûc ederken, ilerlerken birbirinden ayrılıklar bulunursa ve bir asldan, 

başka asla geçiliyorsa, böyle kemâlâtın hepsi, Evliyâlıkdadır. Aralarında fark 

kalmaz, ayrılık gider, hep bir olursa, Peygamberlik mertebesinin kemâlâtına başlanmış 

olur. Bu mertebede de vüs’at varsa da, bu başka genişlikdir. Ayrılık da varsa 

da, başka ayrılıkdır. Bundan fazla ne yazılır ve ne de anlaşılır. 

Nemâzın ba’zı sırlarını soruyorsunuz. Bunun cevâbını başka zemâna bırakıyorum. 

Şimdi vakt pek azdır. 

Zemânımız insanlarından şikâyetinize ba’zı şeyler yazdım. Dahâ fazla sormayınız. 

Bu fakîre acıyınız! 

Yâ Rabbî! Günâhlarımızı ve emrlerini yapmakda kusurlarımızı afv eyle! Bizi 

doğru yoldan ayırma! Kâfirlerin karşısında yardımcımız ol, yâ Rabbî! Âmîn. 

Aldın mı kalb yoluyla, yektâ haberini sen, 

duydun mu hem Yûsüf ve Züleyhâ haberin sen? 

Kalbini nice yıllar, ağlatmadı mı bu aşk, 

alsan n’olur doğruca, Leylâ haberini sen? 

Dağlar dahî duramaz, onun yüzüne karşı, 

âlime sor Tûr ile, Mûsâ haberini sen! 

Sular gibi yüzünü, yere sür, durma yüksek, 

alçaklarda bulursun, deryâ haberini sen! 

Âlemde nice yüzbin kişi, aşkdan bahseder, 

sorma o mecnûnlara mevlâ haberini sen! 

Bülbüle bakma sakın, âşık olayım dersen, 

pervâneden al gizli, sevdâ haberini sen! 

– 522 –

26 — SOSYAL ADÂLET, SOSYALİZM, KAPİTALİZM 

Sosyal adâlet kelimesini, sosyalizm ve sosyalist kelimeleri ile karışdırmamalıdır. 

Söylemesi birbirine benzeyen bu iki kelimenin ma’nâları, birbirinden çok 

uzakdır. Hattâ birbirinin zıddıdır, tersidir. Meselâ, bir kimse için, sözünde sağlamdır 

veyâ sözde sağlamdır demeğe benzer ki, birincisi hep doğru söyler demek, ikincisi 

ise, doğru sözlü değildir demekdir. Bunun gibi, sosyal adâlet demek, herkes çalışdığının 

karşılığına kavuşur, alın terinin, bileğinin emeğini alır, başkaları tarafından 

sömürülemez demekdir. Ni’met, külfet mukâbilidir. Memleketin bütün gelir 

kaynakları işletilir, çok çalışan, çok kazanır ve kazanmak için, çok çalışılır demekdir. 

İslâm ekonomisi, sosyal adâlet üzerine kurulmuşdur. Özel teşebbüse, herkesin 

dilediği işi yapmasına geniş yer verilmişdir. Alın teri ile kazanılan bir kazanca 

kimsenin müdâhale hakkı yokdur. İslâmiyyet tasarruf ve temellük hakkı tanır. 

Kimse kimsenin malına, mülküne el uzatmaz, gasb etmez. Hattâ başkasının malını, 

mülkünü muhâfaza etmeği emr eder. Bu adâletin zedelenmesi, çalışanların haklarının, 

kazanclarının tenbel, açıkgöz bir zümre tarafından sömürülmesi, iki dürlü 

olur: Sosyalizm ve kapitalizm. 

1– Sömürücülüğün birinci kısmı, sosyalizmdir. Arabcası, (El-iştirâkiyye)dir. Sosyalizm, 

devlet kapitalizmi demekdir. Sosyalistlerde bütün gelir kaynakları, teknik, 

zirâ’at, ticâret, kültür devletleşdirilmişdir. Şahsî teşebbüs yasakdır. Herkes, kapitalist 

devletin vereceği işi yapmağa, gösterdiği yerde çalışmağa mecbûrdur. Kazancları, 

emeklerin karşılığı, devlete verilir. Devleti, hükûmeti ele geçiren mutlu bir azınlık, 

milletin, alın teri ile kazandığını elinden alır. Millete, en kötü şartlarda yaşayacak 

kadar, yiyecek, içecek, giyecek verir. Belirli bir zümre, milleti sömürür. Bu 

azınlığın işi, millete baskı, işkence, yalan, iftirâ ve propagandadır. Bütün kazançlar, 

bu zümrenin olağanüstü zevk ve sefâhet sürmesine, plânlarının yürütülmesine 

sarf edilir. 

Sosyalizm ile idâre edilen Rusya, dünyânın en büyük kapitalizm ülkesi idi. 

Rusyanın bütün servetleri, gelirleri, biricik komünist partisine kaydlı beş milyon 

komünistin elinde idi. Geriye kalan ikiyüzmilyondan ziyâde insan, dünyânın en geri 

milletlerinin hayât standardından dahâ geri bir hayât sürerken, komünist partisinin 

üyeleri, Amerikalı milyonerlerden dahâ konforlu, zevk ve sefâhet içinde yaşadılar. 

Rusya devleti 362 [m. 972] de teşekkül etdi. 

Sosyalizm başlıca iki kısma ayrılır: Birincisi, (Demokratik sosyalizm) olup, 

serbest seçimle hükûmeti ele geçirirler. Yeni bir seçimle, iktidârdan gidebilirler. 

Sosyalizmin ikinci kısmı, (İhtilâlci sosyalizm)dir. İhtilâlci sosyalizme (Komünizm) 

denir. 

[m. 1848] senesinde Karl Marks, arkadaşı Engelsle birlikde, Komünist Beyânnâmesini 

neşr etdi. Bu beyânnâmede, bütün dünyâ işçileri birleşmeğe çağrılıyor 

ve birleşen işçilerden, kapitalist iktisâdî nizâma, ihtilâlle son vermeleri isteniyordu. 

Marks ve arkadaşları, bu gâyeyi tahakkuk etdirmek için, [m. 1863] de ilk 

İşçi Enternasyonalini kurdular. Bu teşekkül, [m. 1876] yılında, birçok iç mücâdeleler 

netîcesinde ortadan kalkdı. [m. 1880] senesinde Avrupadaki sosyalist partiler 

birleşerek, ikinci Enternasyonali kurmuşlardır. Avrupa sosyalist partileri arasındaki 

bu birlik hâlen devâm etmekdedir. 

Karl Marksın fikrleri, sosyalist hareketlerin ana prensiplerini teşkîl etmişdir. 

Bunlar, mevcûd rejimi, zor kullanarak, ihtilâl ile bertaraf etmek ve yerine “işçi diktatoryası” 

kurmakdır. Kapitalist iktisâdî düzeni ortadan kaldıracak olan sosyal ihtilâl, 

Marksın aksine olarak, ileri derecede sanâyı’leşmiş batı Avrupa memleketlerinde 

değil, fekat ekonomisi çok geniş ölçüde zirâ’ate dayanan Rusyada vukû’ 

buldu. Rusyada [m. 1898] de kurulan Rus sosyal demokrat işçi partisi, [m. 1903] 

de çoğunluk ma’nâsına gelen (Bolşevik) ve azınlık ma’nâsına gelen (Menşevik) ola- 

– 523 –

ak ikiye ayrıldı. Çarlık idâresine karşı patlak veren [m. 1917] Şubat ihtilâlini, sosyalist, 

liberal ve halkçı partiler müştereken yapmışlardı. Fekat, sonradan, aynı senenin 

Ekim ayında, Leninin liderliğindeki bolşevikler, silâhlı bir ayaklanma yaparak, 

iktidârı tek başlarına ele geçirdiler. Lenin ve arkadaşları, komünist cem’ıyyete 

derhâl geçilemiyeceğini söyliyerek, iktisâdî yönden “kollektivist” olan ve siyâsî 

şekl olarak “işçi diktatoryasına” dayanan bir geçici rejim kurduklarını söylediler. 

Rejimlerini büyük bir terör içinde yerleşdirmeğe başladılar. Bu terörün netîcesi 

olarak onbeşmilyon insan öldürüldü. Bunlardan, birmilyonyediyüzaltmışbinini 

[m. 1917] ile [m. 1923] arasında i’dâm edilenler teşkîl ediyordu. Bu zulm ve 

i’dâmlar, [m. 1924] yılında, Stalinin Sovyet Rusyanın başına geçmesinden sonra, 

dahâ şiddetlendi. Merkezi Moskovada olmak üzere, üçüncü Enternasyonal kuruldu. 

Marksist doktrine bağlı olarak bütün dünyâdaki proleterlerin müştereken 

bir ihtilâl yapmasına çalışıldı. İkinci Cihân harbinde, Rusyanın batılı demokratik 

devletlerden yardım istemesi mecbûriyyeti, Stalini [m. 1943] yılında, Üçüncü Enternasyonali 

ortadan kaldırmak zarûretinde bırakdı. Stalinin [m. 1953] de ölmesinden 

bir müddet sonra, Krutçef, şiddet usûllerini gevşeterek, Marksist-Leninist 

sosyalizmin, kapitalist âlemle komünistlerin birlikde yaşadıkları bir dünyâda, 

kendiliğinden hâkim olacağı görüşünü ileri sürdü. Stalinin ta’kîb etmiş olduğu insâfsız 

siyâsetin takbîhi, komünist Çinin hücûmuna sebeb oldu. Komünist Çin, 

Sovyet Rusya idârecilerini, Marksist-Leninist doktrine ihânet etmekle ithâm etdiler. 

[m. 1964] de Krutçefin iktidârdan uzaklaşdırılmasıyla, Kosigin ve Brejnev 

gibi yeni Sovyet liderleri komünistlerin parçalanmasını durdurmağa çalışdılar. Fekat, 

bu gayretleri netîcesiz kaldı. Rusyada komünizm yıkıldı. 

İhtilâlci sosyalizm, ihtilâllerle karışıklıklar çıkartılarak, umûmî grevler yaparak, 

gerilla muhârebeleriyle, ülkenin yabancı komünist kuvvetler tarafından işgâl edilmesiyle 

veyâ baskın şeklinde hükûmet darbeleri ile, iktidâra hâkim olmağa çalışmakda 

ve iktidârı ele geçirince, totaliter bir rejim kurmakdadır. Diğer sosyal iktisâdî 

ve fikrî grupları tasfiye etmekde ve parlamenter rejimi yıkarak, tek parti diktatöryası 

kurmakdadır. 

Sosyalist cereyânlar, sanâyı’leşmenin gelişmesi ile başladı. İktisâden geri kalmış 

Rusya ve Çin gibi memleketlerde, ihtilâlci ve totaliter bir karakter kazanarak, 

komünizm şekliyle iktidârı ele geçirdi. Faşizm ve nasyonal sosyalizmde, istihsâl vâsıtaları 

üzerinde, husûsî mülkiyet hakkı tanınmakdadır. Sosyalizm fikrlerini ortaya 

koyan Karl Marx, sosyalist cem’ıyyetin ne şeklde olacağını anlatmamışdır. 

İhtilâlci sosyalistler, ya’nî komünistler, bu devletleşdirmeği, yalnız ekonomik, 

ya’nî, iktisâdî sâhada bırakmıyor, politik (siyâsî), kültürel (me’ârif) alana da yayıyorlar 

ve din, ahlâk, vicdân ve âile hürriyyetlerini de yok ediyorlar. İnsanı, düşünce 

ve îmân hakkından mahrûm bırakıyorlar. Komünistler, bütün dinlere düşmandır. 

Çünki, onların işlediği zulm, işkence ve cinâyetleri, yalan ve iftirâları 

hiçbir din kabûl etmemekdedir. İslâmiyyetden başka bütün dinler, bozuk olduğu, 

zarârlı, yanlış yerleri bulunduğu için, bu dinlerde bulunan insanları, yalan, propaganda 

ve va’dler ile aldatmak kolay olmakda, dinleri yok edilmekdedir. Fekat, islâm 

dîni, her kemâli, olgunluğu, üstünlüğü, her se’âdeti içinde taşıdığı için, dînini 

doğru öğrenmiş olan müslimânları, bu ulvî dinden soğutmağa, ayırmağa, hiçbir 

yalan, hiçbir propaganda muvaffak olamamakdadır. Müslimân olan, ya’nî müslimânlığı 

bilen ve benimseyen bir kimse, komünist olamaz. Komünistler, müslimânı 

aldatamaz. Müslimânlıkda komünistlik yokdur. Komünist partisi reîsi olan Lenin, 

(Her millet komünist olabilir. Fekat, müslimân komünist yapılamaz. Çünki, 

müslimânda tevekkül, Allaha güvenmek vardır. Allaha güvenen, Allaha sığınan 

kimse, komünist yapılamaz) demişdir. Müslimânları komünist yapabilmek için, önce, 

onların dînini, îmânını almağa, müslimân çocuklarını dinsiz, îmânsız yapmağa 

uğraşırlar. Bunun için, müslimânlara, görülmemiş eziyyet, işkence yaparlar. Din 

– 524 –

adamlarını şehîd, din bilgilerini, işkence ve ölüm cezâsı ile yasak ederler. Din kitâblarını 

yok ederek, islâmiyyeti söndürmeğe, çocukları din bilgisinden habersiz 

yetişdirmeğe çalışırlar. 

Komünist memleketlerde Tanrısızlar [ateistler] dernekleri kurarak, yalanlar ve 

iğrenç iftirâlarla islâmiyyeti kötülemeğe uğraşıyorlardı. Buna karşılık, müslimânlara 

söz hakkı tanımıyorlardı. Cevâb vermeği, islâmiyyetin kudsiyyetini, yüceliğini 

ve târîh boyunca medeniyyete ışık tutduğunu, vesîkalarla bildirmeği yasak 

ederlerdi. Böyle davranışları, akl, ilm ve adâlet karşısında haksız olduklarını gösteren 

en değerli bir vesîkadır. Moskovada yayınlanan bir mecmû’ada, (Câhil insanları 

Allahlara tapdırmak ve Allahların adedlerini azaltarak üçe, nihâyet bire 

indirmek, siyâsetin bir oyunudur. Allah yaratan değil, siyâsi sebeblerle insanların 

yaratdığı bir fikrdir. Âhıret, Cennet, Cehennem laflarını da, Mısrdaki Fir’avnların 

papasları ortaya çıkardı. Muhammed “aleyhisselâm” Peygamber olarak ortaya 

çıkmadı. Bu fikri senelerce mücâdeleden sonra, kendisinde hâsıl olmuşdu. 

Kur’ân, Onun dînî düşüncelerini bildiren bir kitâbdır) diyor. Komünistlerin bu yalan 

ve iftirâlarının din ve târîh bilgilerine uymadığı meydândadır. Tek Allah dînini, 

ilk Peygamber olan Âdem aleyhisselâm getirdi. Çok tanrı ve putlara tapınmak, 

İdrîs aleyhisselâmdan sonra meydâna çıkdığı Eyyûb Sabri Pâşanın (Mir’ât-ül- 

Haremeyn) kitâbında uzun yazılıdır. Âhırete, Cennete, Cehenneme îmân etmek, 

Mısrlılardan asrlarca evvel, tâ Âdem ve Nûh ve diğer Peygamberlerin zemânlarında 

vardı. Muhammed aleyhisselâm, ilk olarak Peygamber olduğunu bildirdi ve insanları 

bir Allaha inanmağa da’vet etdi. Aklı ve bilgisi olan herkes, islâm düşmanlarının 

böyle câhilce ve ahmakca saçmalarına ancak güler. 

Müslimân, canını verir. Fekat, dînini, îmânını, aslâ vermez. Bunu 1986 Efgan fâci’asında 

ruslar da iyi anladı. Yüzbinlerce kızıl askerler, füze ve tayyârelerle saldırarak, 

köylüleri, kadınları öldürdüler. Müslimân çocuklarını dinsiz yapmak için 

Moskovaya götürdüler. Câmi’leri, mektebleri, evleri, gıda maddelerini yakdılar. 

1979 dan 1986 ya kadar akıtdıkları müslimân kanı bir milyonu geçdi. Fekat müslimân 

mücâhidler, binlerle şehîd verip, dinsizlere esîr olmadı. Ruslar, bu vahşetlerini 

islâm milletlerinden saklamak için, Rusyada din hürriyyeti olduğunu, islâm 

ilmlerinin ve ibâdetlerin serbest olduğunu anlatan kitâblar hâzırlayıp, islâm memleketlerinde 

parasız dağıtdılar. Bu kitâblardan, Rusyadaki müslimânların haberleri 

bile olmadı. Çünki bunlar, yalnız dış memleketlere gönderildi. Rusyada dağıtılması 

yasak idi. Komünizme hiyânet etmek olurdu. Bu kitâblardan 1986 da, Cezâirde 

halka dağıtılanlardan bir kısmı elimize geçdi. Ekstra kâğıda basılmış, parlak 

cildli. Devlet tarafından ofsetle basılmış, arabî kitâblar. Üzerlerinde 1400 

hicrî târîhi ve Taşkend yazılı. İçlerinde, sarık ve cübbe giydirilmiş, dinsiz birkaç komünistin 

resmleri, müftî, imâm ve din idâresi reîsi gibi ismlerle teşhîr ediliyor. Efganistânda, 

müslimânlara yapılan Rus zulmü ile zıd bir komünist propagandası. Öyle 

kurnazca hâzırlanmış ki, islâm dînini ve komünizmin iç yüzünü bilmiyen, bu hîleye 

ve yalanlara çabuk aldanır. Azılı islâm düşmânını dost sanarak, sonsuz felâkete 

sürüklenir. 

Komünistlik, bir ilm, bir fikr değildir. Diktatör, zâlim bir devlet şeklidir. Bunlarda, 

tek komünist partisi vardır. Bütün millet, bu parti programını kabûl etmeğe, 

bunun gibi düşünmeğe, bunun istediği gibi konuşmağa ve herşeyden önce, dinsiz 

olmağa mecbûrdur. Böyle olmıyanlar, ölmeğe, fırına atılmağa, işkence ile öldürülmeğe 

mahkûmdur. Orada, hiç kimse canından emîn değildir. Herkes, her ân 

öldürülebilir. Zındana atılabilir. Milleti, partinin açıkgöz bir komitesi, dikta ile, zulm 

ile idâre etmekdedir. Bütün idâreciler, kumandanlar, bu komitenin yardakcısı, çanak 

yalayıcısıdır. Hepsi birbirinden korkmakda, herbiri, bir iftirâya kurban gideceği 

günü düşünerek, korku içinde yaşamakdadır. 

Emperyalistlerin, ya’nî dünyânın her yerine yayılmak sevdâsında olanların, her 

– 525 –

memleketde adamları, câsûsları vardır. Bunlar, bir tarafdan komünistlik propagandası 

yapar. Bir tarafdan da, bol para vererek, zevk ve sefâhet yollarını açarak, câhilleri, 

işsizleri avlarlar. Âile terbiyesi görmemiş serseriler, din bilgisi olmıyanlar, 

bunların tuzaklarına çabuk yakalanır. Bir anarşist, eşkıyâ topluluğu kurarlar. Irgat 

partisi, emekçi partisi, işçiler partisi gibi câzib ismler altında siyâsî parti kurarak 

ortaya çıkmağa, meclisde söz sâhibi olmağa ve hükûmeti ele geçirmeğe uğraşırlar. 

İşçiyi, köylüyü kışkırtıcı gazete, mecmû’a çıkararak, müslimânlıkla, din 

adamları ile, tüccâr ile, alın teri dökerek iş yeri açanlar ile alay eder, bunları kötülerler. 

Devlet nizâmını bozmağa, liberal hükûmetleri devirmeğe, hâsılı milleti birbirine, 

kardeşi kardeşe düşman etmeğe, ihtilâl, iç harb çıkarmağa çalışırlar. İlk öldürecekleri 

din adamlarını, milliyetci, anti komünist aydınları tesbît etmişlerdir. 

Komünist câsûsları ve bunlara satılmış yerli uşakları, ordu ile, din adamları ile işbirliği 

yapamaz. Çünki subaylar, kültürlü, nâmuslu, olgun, vatansever insanlardır. 

Komünistlerin alçak emellerine âlet olmazlar. Bunun için, er ve yedek subay olarak 

orduya sızmağa çalışırlar. Komünistliği, her hürriyyeti, serbestliği veren Cennet 

hayâtı gibi göstermeğe çalışırlar. Karl Marx doktrininin ilk tatbîkcisi olan 

Lenin, (Hep yalan söyleyiniz! Binde birine inanılsa, büyük kazancımız olur. Beyâz 

dıvara hep çamur atınız! Yapışmaz, düşerse de, zarârı yokdur. Hiç olmazsa, dıvarda 

leke bırakır) demişdir. Bunun için, hep yalan söylediler. Komünist Cenneti 

dediler. Hâlbuki, kızıl Rusyada bütün toprak devletin idi. Komünist peyklerinde, 

sömürgelerinde de, böyle yapıldı, halkın tepkileri ile karşılaşıldı. [m. 1917] de 

ilk komünist ihtilâlinde ve diğer komünist hareketlerde, köylüye toprak vereceğiz 

denilmişdi. İhtilâl kazanılınca, zirâ’at kollektifleşdirildi. Leninin, Rus köylülerine 

(Müjiklerine) çarlığın geniş topraklarını taksîm edeceğini va’d etmesi, ihtilâlden 

sonra, (Bütün mahsûllerinizi, hubûbâtınızı teslîm ediniz!) şeklini almışdı. 

Erkek ve kadın, bütün köylü, zorla kollektif çiftlik, ya’nî Kolhozlara ve devlet çiftliğine, 

ya’nî Sovhozlara sokuldu. Kadınlar da, erkek gibi, en ağır işlerde, erkek şeflerin 

baskısı altında, insâfsızca çalışdırıldı. Parti adamları ise, hiçbir emek ve hizmeti 

olmadan, hakkı geçmeden kurulmuş olan villalara, apartmanlara yerleşip, zevk 

ve safâ sürmekde idi. Sâhiblerini öldürdükleri malların, mülklerin üzerine oturmuşlardı. 

Bunları gören halk, kıtlık ve açlık karşısında ayaklandı. Binlerle zevallı, kurşuna 

dizildi ise de, halkın mukâvemeti önlenemedi. [m. 1921] de çiftçiye küçük bir 

bağçe vermeğe mecbûr oldular. Fekat Stalin [m. 1932] de zulm ile, bunları yine geri 

aldı. Rusyadaki toprakların yüzde doksanyedisi, kollektif çiftlikler ve devlet çiftlikleri 

hâlinde idi. Bu toprakların ihtilâlden önceki sâhibleri, buralarda, devlet için, 

buğaz tokluğuna çalışdılar. Parlak va’dlerle ihtilâle sürüklenen çiftçi, dolap beygiri 

gibi, bir üretim vâsıtası yapıldı. Bu durumdaki millet, zorla çalışıp, devlet malına 

acımadı. [m. 1959] Aralık ayında, Doğu Almanya komünist partisi merkez komitesine 

verilen bir raporda, kollektif çiftliklerde kundaklama ve sabotajların 

yayıldığı bildirilmişdir. [m. 1959] Temmuz, Ağustos ve Eylül aylarında, bu çiftliklerde, 

dokuzyüzden fazla kundaklama olmuş, dokuz ayda, gayrı menkûl tahrîbâtı 

dörtmilyon doları bulmuşdur. Baskı ile yapılan çalışdırmada, istihsâl düşmüş, 

plânlama uygulanamamışdır. 8 Ağustos 1953 de Malenkovun Sovyet yüksek şûrâsındaki 

açıklamasına göre, [m. 1929-1952] yılları arası yatırımlara ayrılan dokuzyüzdoksanyedimilyar 

rublenin, yalnız yüzde dokuzu zirâ’atde kullanılmış, yüzde 

altmışdördü ise, ağır sanâyı’a yatırılmışdır. Bu şartlar altında, Rusyada, 1382 [m. 

1963] de kıtlık başladı. Rusya, Avrupadan ve Amerikadan buğday satın almak zorunda 

kaldı. Bu krize, en çok, zirâ’atde şahsî teşebbüsün yasak edilmesi, milletin 

kazancının zorla elinden alınması sebeb olmuşdur. Hayvancılıkda ise, çarlık zemânının 

rakamlarına bile ulaşılamamışdır. Zirâ’î gücün azalması, soğuk harbe ve yaldızlı 

propagandalara dayanan komünist diktatörlüğünü açlığa ve sefâlete sürükledi. 

Onun netîcesi de, rejim yıkıldı. Târîhin bu en kanlı, din düşmanı, zulm, vahşet 

ve yalan diktatoryası ortadan kalkdı. 

– 526 –

Moskovada çıkan Pravda gazetesinin Bagirof imzâsı ile yayınladığı yazısına göre, 

yalnız Azerbaycanda, komünist idâresine karşı, ellialtı şiddetli ısyân olmuşdur. 

Millet, bu davranışları ile, komünist rejime karşı besledikleri derin kin ve nefretlerini 

göstermişlerdir. Komünist emperyalizmi altında inleyen bütün esîr milletlerin 

yapdıkları kurtuluş savaşları, Rus ordusu tarafından, kanla, ateşle basdırılmışdır. 

Fekat (Ârızî sıfatlarda esâs olan ademdir). Bu gâsıbların, zâlimlerin, hâinlerin 

saltanatları da geçmiş, onlar da devrilmişler, mahv ve perîşan olmuşlardır. 

Çünki, dînimiz (Zulm pâyidâr olamaz) buyuruyor. 

2 — Sosyal adâleti kaldıran, insan haklarını sömüren ikinci ekonomik sistem, 

(Kapitalizm)dir. Burada, her ne kadar şahsî teşebbüs varsa da, bu ancak sınırlı bir 

sayıdaki yüksek sermâye sâhibleri içindir. Bu kapitalistler, üretim kaynaklarını ellerine 

almış, fakîr halkı istedikleri gibi çalışdırmakda, onların kazanclarını sömürmekdedirler. 

Kapital sâhibi olan mutlu azınlık ile fakîr işçi arasındaki geçim farkı, 

korkunç bir uçurum hâlindedir. Sosyal adâletin ismi vardır. Sınıf farkı ise, almış 

yürümüşdür. Fakîr işçi, kapitalistlerin emri, keyfi altında ezilmekde, kendi emeğinin 

mükâfâtından az birşey eline geçirebilmek için, mağrûr efendisinin karşısında 

ezilip büzülmekdedir. Kapital sâhiblerinin çoğu yehûdî olduğu için, kapitalist 

devletlerde islâm düşmanlığı hükm sürmekde, siyonizm ve misyoner teşekkülleri, 

islâmiyyeti yıkmak için milyarlar sarf etmekdedir. 

İslâmiyyet, kapital hâkimiyyetini önlemiş, işçi ile patron arasındaki uçurumu kaldırmak 

için, işçinin, sermâyeye ve kâra ortak olmasını sağlamışdır. Herkes parasını, 

bir işletmeye yatırabilir. Fazla kâr alır. Böylece, bankaya para yatırılmaz. Bankalar, 

fâizle milleti sömüremez. Bundan başka, zenginlerin, fakîrlere zekât vermesini 

emr buyurmuşdur. İşte sosyal adâletin temelini bu teşkil eder. Zekât, malının 

kırkda birini, müstehak olana vermek demekdir. İslâm dîninde, eli, ayağı tutup da 

çalışabilenlerin dilenmesi harâmdır. Zekât, çalışamıyacak derecede hasta ve sakat 

olanlara ve çalışıp da, güç geçinenlere verilir. Allahü teâlâ, böyle fakîrleri, milletin 

içinde kırkda bir olarak yaratmışdır. Bunlara zekât veren zengin bir müslimân, 

hem dînî ibâdetini yaparak, Allahü teâlânın rızâsını kazanır, hem de, sosyal yardım 

yapmış olur. Hem de, malını, servetini fakîrlerin haklarından ve tecâvüzlerinden 

korumuş olur. Millî serveti hesâb edip, kırkda birini muhtâclara verecek 

olursak, hiçbir müslimân memleketinde komünizm tehlükesi baş kaldıramaz. Baş 

kaldırmasına sebeb de kalmaz. Zekât, uşr ve sadakalar, hep sosyal yardım olup, 

ekonomik felâketleri önlemek için emr olunmuş, ilâhî tedbîrlerdir. Bunlara ne kadar 

çok ri’âyet edilirse, komünizm felâketi, o kadar önlenmiş olur. 

İslâm dîni, bundan başka, ticâret ahlâkını da koyarak, sınıf mücâdelesini kaldırmışdır. 

Adâlet karşısında, devlet reîsi de, çoban da, eşit haklara mâlikdir ve eşit 

mes’ûliyyetleri taşır. Haksızlık yok, kardeşlik vardır. Zekât ile toplanan mu’azzam 

servet, (Beyt-ül-mâl) müessesesini kurmuş, fakîrliğin, açlığın önü alınmışdır. Böylece, 

patron ile işçi yerine, ortaklık, şirket üyeliği meydâna gelmişdir. Herkes seve 

seve çalışmakda, her emek sâhibi, emeğinin karşılığını bulmakdadır. Hadîs-i şerîfde, 

(İşçiye, alnının teri kurumadan hakkını veriniz) emr buyurulmakdadır. Hiç 

kimse, başkasından zorla birşey alamaz. Milletin malı olan Beyt-ül-mâlı, hakkı olanlardan 

başka kimse kullanamaz. Sosyal adâleti, her asrda, her yeni çağda gerçekleşdirecek 

biricik çâre, islâm dîninin gösterdiği âdil ve serbest iktisâd yoludur. İslâm 

dîni, sosyal adâleti tam tecellî etdirir. Sosyalizme, komünizme ve kapitalizme 

aslâ yer ve fırsat vermez. Hakların sömürülmesini kesin olarak yok eder. 

Dînin ve islâm ahlâkının, doğru olarak öğrenilmesi ve milletin din yobazlarının, 

fen yobazlarının igfâllerinden, tuzaklarından kurtulması, kuvvetli bir devletin 

yardımı ve himâyesi ile olur. (Din, kılınçların gölgeleri altındadır) hadîs-i şerîfi, bu 

hakîkati açık olarak ifâde etmekdedir. O hâlde, bütün gücümüz ile, her fırsatda, 

devletimizin varlığına ve kuvvetli olmasına çalışmalıyız. Kuvvetli bir devletin hi- 

– 527 –

mâyesinde yaşıyan müslimânların komünist tehdîd ve tasallutundan emîn olabileceği, 

devlet za’îf olursa, vatanın ve milletin komünist ihtilâline sürüklenerek, kardeşin 

kardeşe saldıracağı, evlerimizin, iş yerlerimizin, kadınlarımızın, kızlarımızın 

elimizden alınacağı iyi bilinmelidir. Bunun için, gaflet ve tenbellik morfini ile 

uyutulmamağa dikkat etmeli, devletimize her zemân yardımcı olmalıyız! 

Komünistliği ilk çıkaran Mejdek adında bir Îrânlıdır. Peygamber olduğunu 

söylerdi. Zerdüştün kurmuş olduğu (Mecûsî) dîninde idi. Herkesin malı ve kadını 

ortakdır dedi. Îrân şâhı Kubâd, buna inandı ise de, oğlu Nûşirvân, bunu seksenbin 

adamı ile birlikde öldürdü. Bunlar (Burhân-ı kâtı’) lügat kitâbında yazılıdır. 

Ahmed Cevdet pâşa “rahmetullahi teâlâ aleyh”, onbeş sahîfelik bir kitâbında, komünistliğin 

Avrupaya, Asyaya yayılacağını, müslimânların bu belâdan kurtulacağını 

yazmakdadır. 

27 — İSLÂM DÎNİ 

(Râbıta-i şerîfe) kitâbının elliyedinci sahîfesi açıklanarak aşağıda yazılmışdır: 

İslâm dîni, Allahü teâlânın, Cebrâîl ismindeki melek vâsıtası ile, sevgili Peygamberi 

Muhammed aleyhisselâma gönderdiği, insanların, dünyâda ve âhıretde râhat 

ve mes’ûd olmalarını sağlıyan, üsûl ve kâidelerdir. Bütün üstünlükler, fâideli şeyler, 

islâmiyyetin içindedir. Eski dinlerin, görünür, görünmez bütün iyiliklerini, islâmiyyet, 

kendinde toplamışdır. Bütün se’âdetler, muvaffakıyyetler ondadır. Yanılmıyan, 

şaşırmıyan aklların kabûl edeceği esâslardan ve ahlâkdan ibâretdir. 

Yaratılışında kusûrsuz olanlar, onu red etmez ve nefret etmez. İslâmiyyetin içinde 

hiçbir zarâr yokdur. İslâmiyyetin dışında hiçbir menfe’at yokdur ve olamaz. İslâmiyyetin 

hâricinde bir menfe’at düşünmek, serâbdan şerâb beklemek gibidir. 

İslâmiyyet, insanların sevişmelerini, yardımlaşmalarını, kardeşce yaşamalarını, 

memleketleri i’mâr, insanları terfîh etmeği emr eylemekde, Allahü teâlânın emrlerine 

saygı göstermeği ve mahlûklara merhameti, toprağını, bayrağını sevmeği, 

kanûnlara itâ’at etmeği, vergilerini vaktinde ve dürüst olarak ödemeği istemekdedir. 

Her mahlûka karşı mes’ûliyyet taşımakdadır. Nefsin temizlenmesini te’mîn 

etmekde, kötü huyları, iyi huylardan ayırmakdadır. İyi huylu olmağı emr edip, kötü 

huyları, şiddet ile red ve yasak eder. Gayr-ı müslim vatandaşlarla, bid’at sâhibleri 

ile ve başka mezhebden olanlar ile iyi geçinmeği, her cihetden iffeti ve hayâyı 

emr eder. Tâm sıhhatli olmağa cebr eder. Tenbelliği, boş vakt geçirmeği red ve 

men’ eder. Zirâ’ati, ticâreti ve san’ati, kat’î olarak emr eder. İlme, fenne, tekniğe, 

endüstriye, lâyık olduğu üzere, ehemmiyyet verir. İnsanların yardımlaşmasını, 

birbirlerine hizmet etmesini ehemmiyyet ile istemekdedir. Dîni, vatanı, mezhebi 

ve inanışı başka olanların, canlarını, mallarını ve nâmûslarını korumağa 

cebr edip, bunlara saldırmağı, herhangi bir örgüt kurmayı, siyâsete, devlet işlerine 

karışmağı kesinlikle men’ eder. Herkese karşı bir hak ve mes’ûliyyet gözetmekdedir. 

(Se’âdet-i dâreyn)i, ya’nî dünyâ ve âhıret se’adetini câmi’dir. 

Başka dinler, böyle değildir. Başka dinlerin hepsi bozulmuş, ilâhî hükmler yerine, 

insan kafasından çıkan fikrler, düşünceler yer almışdır. Bunun için, lâyetegayyer 

olamamış, ilerliyen, değişen hayât karşısında, şekller ve ölü kelimeler hâlinde 

kalmışlardır. Allahü teâlâ, islâm dînini, hayâtın yürümesini, ihtiyâcların değişmesini 

karşılıyacak, terakkîleri sağlıyacak esâslar üzerine kurmuşdur. İslâmiyyete, 

orta çağın ihtiyâcları üzerine kurulmuş, değişmez hükmlerdir demek, islâm 

dînine iftirâ etmekdir. 

[13 Hazîran 1962 Çarşamba günü İstanbuldaki sabâh gazeteleri şöyle yazıyordu: 

[m. 1953] yılında, Afrikanın 215 milyon nüfûsunun 105 milyonu müslimândı. Bu 

sayı, bugün, çok dahâ fazla artmış bulunmakdadır. İslâm dîni, ırk, milliyet, siyâsî 

inanç, lisân ve tahsîl seviyesi ayırd etmeksizin, her insanın şeref ve i’tibârına hurmet 

etdiği için, büyük başarı sağlamakdadır. 

– 528 –

Bugün dünyâda, Allahü teâlânın varlığına inanan üç büyük din vardır: Yehûdîlik, 

Hıristiyanlık ve İslâmiyyet. Dünyâda tahmînen 900 milyon hıristiyan, 600 milyon 

müslimân ve 15 milyon yehûdî bulunduğu, 1979 senesi milletlerarası istatistiklerinde 

yazılıdır. Geriye kalan insanlar [2 milyardan fazla] ya Allah mefhûmu 

bilmeyen Buda, Hindû, Brahman ve benzeri dinlere mensûb bulunmakda veyâ putlara, 

ateşe, güneşe tapmakda, yâhud hiç bir dîni kabûl etmemekdedir. Son günlerde, 

Amerikan neşriyyâtında, müslimânların 600 milyon değil, 900 milyon olduğu 

bildirilmekdedir. Nihâyet Romada bulunan CESİ [Centro Editoriale Studi İslamici 

= İslâm Teharriyatı ve Neşriyyâtı Merkezi]nin 1980 yılındaki neşriyyâtına göre, 

dünyâda: Asyada 592,3 milyon, Afrikada 245,5 milyon, Avrupada 21 milyon, 

Amerika ve Kanadada 6 milyon, Avustralyada 0,5 milyon olmak üzere 865,3 milyon 

müslimân bulunmakdadır. (The Muslim Educational Trust) islâm merkezinin 

1984 senesindeki ingilizce neşr etdiği (İslâm) kitâbında, dünyâdaki müslimânların 

mikdârının bir milyarelliyedimilyon olduğu bildirilmekde, kırkaltı islâm devletinde 

ve diğer dünyâ devletlerindeki müslimânların mikdârları verilmekdedir. 

Bu mikdârın her sene artmakda olduğunu istatistikler göstermekdedir. Nüfûsunun 

% 50’sinden fazlası müslimân olan devletlerin sayısı ise 57 yi bulmakdadır.] 

28 — NEFS VE AKL 

(Tefsîr-i Azîzî)de, Fâtiha sûresini açıklarken, (Sırât-ı müstekîm)i uzun bildirmekdedir. 

Çok kısaltılmışı şöyledir: Allahü teâlâ, insanların ve hayvanların, yaşayabilmeleri 

ve üremeleri için, onlarda iki kuvvet yaratdı. Biri, muhtâc oldukları, 

lezzet aldıkları şeyleri istemek, onlara kavuşmak kuvvetidir. Bu kuvvete, (Şehvet) 

denir. İkincisi, yaşamalarına zarârlı olan, canlarını yakan şeylerden kaçmak, bunlara 

karşı savunmak kuvvetidir. Bu kuvvete, (Gadab) denir. Allahü teâlâ, insanların 

ve hayvanların yaşamaları, üremeleri için muhtâc oldukları şeyleri her tarafda, 

bol bol yaratmış, bunlara kolayca kavuşmalarını ve bulduklarını kolayca kullanabilmelerini 

ihsân etmişdir. 

Allahü teâlâ, insanlarda şehvet ve gadab kuvvetlerini yaratmış, insanların muhtâc 

oldukları şeylere kavuşmaları için ve bulduklarını kullanabilmeleri için ve 

korkduklarına karşı savunabilmeleri için, bu iki kuvveti ihsân etmişdir. En lüzûmlu 

olan havayı her yerde yaratmış, ciğerlerine kadar kolayca girmesini ihsân etmiş, 

ikinci derecede lüzûmlu olan suyu, her yerde bulmalarını ve kolayca içmelerini de 

ihsân etmişdir. İhtiyâc maddelerini elde etmeleri ve elde etdiklerini kullanabilecekleri 

hâle çevirmeleri için, insanları çalışmağa mecbûr kılmışdır. İnsanlar çalışmazlarsa, 

muhtâc oldukları, gıdâ, elbise, mesken, silâh, ilâc gibi şeylere kavuşamazlar. 

Yaşamaları, üremeleri çok güç olur. Bir insan, muhtâc olduğu bu çeşidli maddeleri 

yalnız başına yapamayacağı için, birlikde yaşamağa, iş bölümü yapmağa mecbûr 

olmuşlardır. Allahü teâlâ, insanlara merhamet ederek, seve seve çalışabilmeleri, 

çalışmakdan usanmamaları için, insanlarda üçüncü bir kuvvet dahâ yaratdı. 

Bu kuvvet, (Nefs-i emmâre) kuvvetidir. Bu kuvvet, şehvetlere kavuşmak ve gadab 

edilenlerle döğüşmek için insanı zorlar. Fekat insanın nefsi, bu işinde bir sınır tanımaz. 

Yapdığı işler, hep aşırı, hep zarârlı olur. Meselâ hayvan susayınca, temiz suyu 

kolayca bulur, içer. Doyunca, artık içmez. İnsanın nefsi, doydukdan sonra da içirir. 

Sığır aç olunca, çayırda otlar. Doyunca, yatar, uyur. İnsan aç olunca, çayırda otlayamaz. 

Bulduğu otlar arasında seçim yapması, seçdiğini soyup, temizleyip, pişirmesi 

lâzımdır. Nefs, bu yorucu, usandırıcı işleri seve seve yapdırır. Fekat, hoşuna 

gideni, doydukdan sonra da yidirir. Allahü teâlânın merhameti sonsuz olduğundan, 

nefsin insanı felâkete sürüklemesine mâni’ olmak istedi. Hem nefsin arzûlarına 

uymağı sınırlıyan, hem de nefsi temizleyip emmârelikden ya’nî aşırı, taşkın olmakdan 

kurtaran emrler ve yasaklar gönderdi. Peygamberleri “aleyhimüssalevâtü 

vetteslîmât” ile gönderdiği bu emr ve yasakların toplamına, (İlâhî din)ler veyâ 

(İslâmiyyet) denir. Bir insan, işlerini yaparken, islâm dînine uyarsa, nefsi, emmâ- 


elikden kurtulup, (mutmainne) olur. Bu zemân, şehveti ve gadabı fâideli olarak 

çalışdırır. Kitâbımızın üçüncü kısmının ellinci maddesinde yazılı olan, (Mektûbât)ın 

ikinci cildinin ellinci mektûbunda, nefsin temizlenmesi bildirilmekdedir. Nefs-i emmâre, 

şehveti ve gadabı aşırı çalışdırdığı için, buna uymak insana tatlı gelir. İslâmiyyete 

uymak ise, bu arzûları frenlediği, tahdîd etdiği için, insana acı, zor gelmekdedir. 

Bunun için insan, islâmiyyete uymak istemez. Nefse uymak ister. Se’âdete 

kavuşmak istemez. Felâkete sürüklenmek ister. Allahü teâlânın merhameti sonsuz 

olduğundan, insanlarda, se’âdeti felâketden, doğruyu iğriden ve fâideliyi zarârlıdan 

ayırabilen bir kuvvet de yaratdı. Bu çok kıymetli kuvvet, (Akl)dır. Şaşmıyan, 

yanılmıyan akla (Akl-ı selîm) denir. Akl-ı selîm sâhibi olan kimse nefsine 

uymaz. İslâm dînine uyar. Aklı dinlemiyen kimse ise, nefsine uyar. İslâm dînine 

uymak istemez. İslâm dînine uyana, (Müslimân) denir. Müslimân olmak için evvelâ 

(Îmân) etmek lâzımdır. 

Allahü teâlâ, bütün insanlara, îmân etmelerini emr etdi. İnsanlar arasından dilediklerine 

merhamet edip, bunların akla uyarak îmân etmelerini nasîb eyledi. Bu 

kullarının kalblerini îmân ile doldurdu. (Yûnüs) sûresinin yirmibeşinci âyetinde 

meâlen, (Allahü teâlâ kullarını, selâmet, se’âdet yeri olan Cennetine da’vet ediyor. 

Dilediğini bu yola kavuşdurur) buyuruldu. Akl-ı selîm sâhibi olan, bu mes’ûd 

insanlara (Sâbikûn) denir. Peygamberler, Evliyâlar, mezheb imâmları ve bütün 

müctehidler böyledirler “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în”. Akllarına uymayıp, 

nefslerine uyarak, Allahü teâlânın da’vetini kabûl etmiyenlerden, dilediklerini 

kendi taşkın, azgın hâllerinde bırakmakda, dilediklerini de, yine ihsân ederek, 

dilediği zemânda hidâyete kavuşdurmakda, kalblerini îmân ile doldurmakdadır. 

Kendi hâllerinde bırakdıklarından, gafletden uyanarak doğru yolu arayanları 

da, merhamet ederek hidâyete kavuşduracağını va’d etmekdedir. (Ankebût) 

sûresinin son âyetinde meâlen, (Nefslerine uyanlardan, doğru yolu arayanları, 

se’âdete ulaşdıran yollara kavuşdururuz) buyuruldu. Doğru yolu aramayıp, 

nefslerine uyarak îmân etmiyenleri, azıp can yakanları, Cehennemde sonsuz olarak 

yakacağını haber veriyor. İslâmiyyeti işitmiyen çok kimse vardır ki, akl-ı selîmleri 

olduğu için, bozulmuş, uydurulmuş dinlerin adamlarına aldanmamışlar, astronomide 

ve fen bilgilerinde ve bilhâssa tıb ilminde gördükleri nizâmlı hâdiselerin 

birbirlerine bağlantılarını düşünerek, hilkatin sırlarını, bu hesâblı düzenin hakîkatini 

anlamak istemişlerdir. Bunlar yine akl-ı selîmleri sâyesinde, islâmiyyetin 

bildirdiği güzel ahlâkın birçoğunu bulup, müslimân gibi yaşamış, kendilerine 

ve başkalarına fâideli olmuşlardır. Allahü teâlânın, (Ankebût) sûresinde va’d etdiği 

üzere, bunları îmân etmeğe sebeb olan rehberlere, kitâblara kavuşduracağı, 

(Rûh-ul-beyân) tefsîrinde, altıncı cüz son âyetinde yazılıdır. Böyle tâli’li mes’ud 

bir kimse anlar ki, herşeyi halk eden, yaratan, yok olmakdan, zarârlardan koruyan 

bir Allah vardır. Allah herşeyi görür, bilir, işitir. Herşeye gücü yeter. Gücü, 

kuvveti sonsuzdur. Herşeyi, eceli, zemânı gelince yok etmekdedir. İnsanları tekrâr 

dirilteceğini, hesâba çekeceğini, îmân etmiş olanlara Cennetde sonsuz ni’metler 

vereceğini, îmânı olmayanları, kâfirleri Cehennemde sonsuz yakacağını bildiriyor. 

Onun yapmak istediğini kimse durduramaz. Onun işine kimse karışamaz. 

Onun emrlerine uymakdan, rızâsını, sevgisini kazanmakdan başka kurtuluş ve 

se’âdet yolu yokdur. İnsanların hiçbiri îmân etmese, inanmasa, onun büyüklüğünde, 

kuvvetinde, kudretinde hiç noksanlık olmaz. Teknikde çok ilerliyen, elektronik 

âletler ve lazer ışınları ile tabî’atin nice sırlarını çözen ba’zı milletlerin başlarındaki 

azılı kâfirler, zâlimler, Ona hiçbir zarâr yapamaz. Bu dinsizler, ancak kendilerine 

zarâr yapıyorlar. Muhakkak ölecekler. Kabrde çürüyüp, bir avuç toprak 

olacaklar. Sonra tekrâr diriltilip, Cehennemde çok acı azâb çekeceklerdir. Allahü 

teâlâ isteseydi, herkesi mü’min yapar, herkesi Cennete sokardı. Yâhud, herkesi 

kâfir yapar, herkesi Cehennemde yakardı. Fekat, ba’zılarının mü’min olmasını, 

ba’zılarının da kâfir olmasını diledi. Onun dilediği olur. Onun dilediğini 

– 530 –

hiçbir mahlûk değişdiremez. 

[Her müslimânın birinci vazîfesi nefsine uymamakdır. Nefs, insanın en büyük 

düşmanıdır. İnsanın îmânını yok etmek ister. Bundan zevk alır. Allahü teâlânın 

ve Peygamber efendimizin emrlerinden ve yasaklarından birisinin bile doğru, fâideli 

olduğunda şübhe edenin îmânı gider, kâfir olur. Kâfir, Cehennemde sonsuz 

yanacakdır. Sonsuz yanmak ne demek, insan bunu düşünse, korkudan uykusu kaçar, 

yimekden, içmekden kesilir. Hiçbir dünyâ zevki gözüne görünmez. Küfrün 

cezâsı çok ağır, çok korkunc ise de, küfrden ve günâhlardan kurtulmak çok kolaydır. 

Bunun biricik çâresi, îmânını tâzelemekdir. Bunun da en kolay yolu, her 

akşam yatarken, üç kerre (Estagfirullahel’azîm) okumakdır. Ma’nâsını düşünerek 

okumak lâzımdır. Ma’nâsı, (Yâ Rabbî, beni afv et)dir. Allahü teâlâ, tevbeleri 

kabûl edeceğini va’d etmişdir. Yalnız, tevbenin kabûl olması için, nemâz borcu 

ve kul hakkı olmamak lâzımdır. Bir nemâz borcu olan, bunu kazâ etmedikce, 

tevbesi kabûl olmaz. Cehennemde yanmakdan kurtulmak için, ölmeden evvel nemâz 

borcundan ve kul hakkından kurtulmak lâzımdır. Hiçbir hayrlı iş insanı bu 

azâbdan kurtaramaz. İbni Teymiyyenin kurtarır demesine aldanmamalıdır.] 

Hakîkat Kitâbevi 

Sabâh olmuş, kuşlar ötüyor, 

her taraf süslenmiş Bayram gibi. 

câmi’den gelen tekbîr sesleri, 

rûhları açıyor, Kur’ân gibi. 

Müezzin efendi, ezân okuyor, 

sesi çok güzel, bülbül gibi. 

İmâm efendi yeşil cübbe giymiş, 

siyâh saçlar arasında parlayan zümrüd gibi. 

Câmi’den (Estagfirullah) sesleri geliyor, 

Söyliyenlerin kalbleri olmuş nûr gibi. 

Koşdum, onlara ben de katıldım, 

çok şükr, oldum melek gibi. 

Yâ Rabbî! Türk vatanı çok mübârek yerdir, 

her köşesinde, ecdâdımızın rûhları sesleniyor: 

Muhammed aleyhisselâma tâbi’ olun, bizler gibi, 

Onun yolundan ayrılmayın, Eshâb gibi. 

Yâ Rabbî! Bizi bu vatandan ayırma! 

tâ, bu vatana hizmet ederken verelim cân! 

Yâ Rabbî! Bu vatanı koruyan kumandanlara yardım et! 

Her birinin vatana hizmet etmesini nasîb et! 

İki yüzlüler çoğaldı, şimdi, 

nutuk çekiyorlar, kahraman gibi. 

Londrada masonların dağıtdığı diplomalarla, 

islâma saldırıyorlar şaklaban gibi. 

Bu hücûmlardan korunmak için, 

Muhammed aleyhisselâma uymalıdır. 

hiçbir şey kalbi temizleyemez, 

bu yüce Peygambere uymak gibi. 

Bu hakîkati her yere yayan (Hakîkat Kitâbevi)dir, 

Bu Kitâbevi insanlara Hakkın büyük ni’metidir. 

(Hakîkat Kitâbevi), hakîkatleri yayıyor, 

onlarınki ise, hep iftirâ ve yalan. 

– 531 –

29 — MÜSLİMÂNLAR NİÇİN GERİ KALDI? 

Târîhin her devrinde, dürlü kanı taşıyan, dürlü dil konuşan, başka başka âdet 

ve an’anelere bağlı olan milyonlarca insanın, aralarındaki farkları bırakarak, bir 

inanç veyâ fikr etrâfında toplanıp, birer imperatorluk kurduklarını görüyoruz. 

Böyle kurulan imperatorluk veyâ devletlerin en büyüğüne, en güzeline orta çağda 

rastlıyoruz. Hiç bozulmamış, değişdirilmemiş biricik din olan islâm dîninin güzel 

ahlâkı ile bezenmiş, birbirlerini seven, yardımlaşan, çeşidli ırklardan, büyük 

insan topluluklarının, birleşdiklerini biliyoruz. Bu topluluğu ayakda tutan temel, Hak 

teâlânın emr etdiği çalışkanlık, adâlet, iyilik, saygı gibi din esâsları idi. Osmânlı türklerini, 

Sakarya kenârından, kısa bir zemânda, Viyana kapılarına götüren kuvvet, Sultân 

Osmânın ve çocuklarının sımsıkı sarıldıkları islâm dîninin, rûhu ve bedeni tekâmül 

etdiren ışıklı yolu idi. Çünki, islâmiyyetde müslimânlar birbirinin kardeşidir. 

Hıristiyan Avrupanın tek kal’ası Fransa kapılarını zorlamağa giden Attilâ [Hicretden 

(168) yıl önce öldü] idâresindeki Tûran Hunları, herhangibir hak dîne 

mensub olsalardı ve oralara bu hak dînin ahlâkını, rûhunu götürmüş olsalardı, hazret-i 

Ömerin “radıyallahü anh” ordusundaki adâlete, şefkate hayrân olup, seve seve 

müslimân olan Şâm hıristiyanları gibi, papasların baskısından, kralların işkencesinden 

usanmış olan batı hıristiyanları da, onlara âğuşlarını açmaz mı idi ve bu 

günkü Avrupanın din çehresi ne olurdu? 

Emevîler, islâm dînini, İspanyadan, Avrupaya sokdu. Fas, Kurtuba ve Gırnata 

üniversitelerini kurup, batıya ilm ve fen ışıklarını saldı. Hıristiyanlık âlemini 

uyandırıp, bugünkü müsbet ilerlemenin temelini koydu. Dünyâ yüzündeki ilk 

üniversitenin, Fasın Fez şehrinde bulunan Kureviyyin üniversitesi olduğu bütün 

ansiklopedilerde yazılıdır. Bu üniversite 244 [m. 859] yılında kurulmuşdur. 

(Kâmûs-ül-a’lâm)da diyor ki, (Endülüs sultânı üçüncü Abdürrahmân “rahmetullahi 

teâlâ aleyh”, memleketini genişletdi. Kuvvetlendirdi. Fasda hükûmet süren 

İdrîsîleri, Fâtımîlere karşı destekledi. Bunları hükmü altına aldı. Mükemmel 

donanma da yapdı. Kendisi ve adamları ilm ve edeb sâhibi idiler. Âlimlere ve ilme 

çok kıymet verirdi. Bunun için, Endülüsde ilm ve fen çok ilerledi. Serâyı ve devlet 

dâireleri birer ilm kaynağı oldu. Her memleketden ilm öğrenmek için Kurtubaya 

akın akın toplandılar. Kurtubada büyük ve mükemmel bir tıb fakültesi kurdu. 

Avrupada ilk yapılan tıb fakültesi budur. Avrupa kralları ve devlet adamları, 

tedâvî için Kurtubaya gelir, gördükleri medeniyyete, güzel ahlâka, müsâfirperverliğe 

hayrân kalırlardı. Altıyüzbin kitâb bulunan bir kütübhâne de yapdırdı. Kurtubadan 

üç sâatlik mesâfedeki (Vâdi-yül-kebîr) kenârında, (Ezzehrâ) isminde 

pek büyük ve ince san’atlarla dolu bir serây ile mükemmel bağçeler ve büyük bir 

câmi’ yapdırdı. Kurtubada çok sayıda derin âlimler yetişdi. Endülüsdeki (Benî 

Ümeyye) halîfelerinin sekizincisi olan Abdürrahmân-ı sâlis, elli sene adâlet ile 

hükm sürüp, 350 [m. 961] senesinde yetmiş iki yaşında vefât etdi). 

Fekat sonra, islâm ahlâkını, Allahü teâlânın emrlerini bırakdıklarından, hattâ 

Ehl-i sünnet i’tikâdını bozarak, islâmiyyeti içerden yıkmak alçaklığı başladığından, 

Pirene dağlarını aşamadılar. 423 [m. 1031] de Ümeyye devleti çökdü. Bunlardan 

sonra Endülüse, önce (Mülessimîn) veyâ (Murâbitîn) denilen devlet, bundan 

sonra da, (Muvahhidîn) devleti hâkim oldu. Fekat İspanyollar, 897 [m. 1492] de, 

Gırnata şehrini de alıp müslimânları öldürdüler. Sözde müslimân olup da, Allahü 

teâlânın emrlerine uymamanın cezâsını buldular. İspanya fâci’ası olmasaydı, felsefeci 

İbnürrüşdün ve İbni Hazmın bozuk fikrleri, belki din ve îmân hâlini alıp dünyâya 

yayılacak, bugünkü hazîn levha, yüzlerce sene önce meydâna çıkacakdı. 

O hâlde, beşeriyyeti ızdırâbdan, felâketden kurtaran, Fâtımîler, Resûlîler gibi, 

islâm ismini taşıyan, îmânı ve ameli bozuk devletler değil, Emevîler, Tîmûr oğulları 

ve Osmânlılar gibi, Ehl-i sünnet olan ve dînine sarılan milletler olmuşdur. Bun- 

– 532 –

lar, islâm ilmlerinin din ve fen kollarında insanlığa ışık tutdular. Fekat, ne yazık 

ki, sonraları, bunlarda da islâmiyyet gevşemeğe başladı. Devlet reîslerini şehîd etdiler. 

Birçok işletmeler, din câhillerinin, mason uşaklarının baskısı altında kaldı. 

Allahü teâlânın emr etdiği gibi sevişmeği, çalışmağı bırakdılar. Masonlar, müslimânların 

geri kalması için, medreselerden fen derslerini kaldırdı. Din adamları, 

fensiz, bilgisiz yetişdirilerek, islâmiyyeti içden yıkmağa başladılar. Bir tarafdan, ilm, 

fen yok edildi. Bir tarafdan da, ahlâk, edeb, hayâ ve din bozuldu. İmperatorluk çökdü. 

Hâlbuki, islâmiyyet, tecribî ilmleri, fenni, san’ati, endüstriyi, ehemmiyyet ile 

emr etmekdedir. 

İşte bu devletlerde de din mütehassıslarının bildirdiği belli sebeblerden dolayı, 

i’tikâd bozulup, islâmiyyete bağlılık gevşedikçe, duraklama, gerileme başladı. 

Nihâyet yok oldular. (Eş-şer’u tahtesseyf) hadîs-i şerîfinin haber verdiği gibi, islâm 

güneşi batarak yeryüzü bugünkü hâlini aldı. 

Attilânın büyük imperatorluğu da, islâm dîni geldikden sonra olsaydı ve islâm 

dîninin getirdiği adâlet duygusu ile bezenmiş olsaydı, onun ölümünden kısa bir zemân 

sonra, parçalanmaz, yıkılıp gitmezdi. 

Büyük Selçuklu hükümdârı Muhammed Alb Arslanın “rahmetullahi teâlâ 

aleyh” [463] hicrî ve [1071] mîlâdî yılında, Malazgirdde rum imperatoru Diojen idâresindeki 

ikiyüzbinden ziyâde orduya karşı, kırkbin kahramân ile kazandığı zaferden 

sonra, Anadoluya gelip yerleşen ve batı türkleri diye anılan, biz oğuz türklerini, 

hıristiyan Avrupalılar, çok kerre, haçlı rûhu ile birleşerek, Anadoludan çıkarmak 

için saldırdıkları hâlde, yirminci asrda [14. cü hicrî asrda], büyük bir müslimân 

türk milleti hâlinde ayakda tutan, yaşatan en büyük kuvvetin, milletin kalbinde 

bulunan sağlam îmânı olduğunda kimin şübhesi vardır? 

Onbirinci asr [Hicrî beşinci asr] içinde, türklerin üç büyük dalga hâlinde, üç istikâmetde, 

yayılma hareketini biliyoruz: 

Birincisi, Gaznevî hükümdârları emrinde, Kalaç ve diğer türk boylarının, Hindistâna 

olan yayılmalarıdır ki, buralara islâm dînini ve medeniyyetini de götürdüler. 

Bugün Hindistânda yüzmilyonu aşan bir müslimân topluluğunun bulunması, 

bu yayılma hareketinin bir netîcesidir. Osmânlı donanması 940 [m. 1533] de Hindistâna 

gitdi. Beş sene sonra Ciddeye avdet etdi. 

İkincisi, Oğuz türklerinin, Îrândan geçerek, Malazgird zaferinden sonra, Bizans 

elinde bulunan Anadoluyu fethidir. Oğuzlar da, islâm dîni ile müşerref olarak gelmiş 

idi. Bugün, aradan asrlar geçdiği hâlde, ancak müslimân olarak kalışları sâyesinde, 

yine Anadoluda oturuyor ve dünyâ siyâsetine karışıyor. 

Üçüncü yayılma hareketi, Karadenizin şimâlinden, Balkanlara doğru oldu. İçlerinde 

bir kısm Oğuzlar da bulunan Peçenek ve Koman türkleri, Balkan yarımadasına 

yerleşdi. Ne yazık ki, bunlar islâm dîni ile şereflenmiyerek gelmişdi. Etrâflarını 

saran hıristiyan devletlerin tazyîki ile, kısa zemânda kendiliklerini unutdular. 

An’anelerini gayb etdiler. Eridiler, yok oldular. Hindistânda, Anadoluda ve 

başka yerlerde, bugün yaşamakda olan soydaşları gibi olamadılar. Bunlar niçin yaşıyamadı? 

Bunlardan kim ve ne kaldı? Bu, niçin böyle oldu? 

Görülüyor ki, Türk devletlerini ve milletlerini, ayakda tutan, yaşatan, büyük ve 

başlıca kuvvet, îmândır ve islâm dîninde, çok kuvvetli bulunan adâlet, iyilik ve doğruluk 

ve fedakârlık kudretidir. 

[Batının inanç, örf ve âdet, moda ve ahlâksızlıklarını taklîd etmek medeniyyet 

değildir. Müslimân milletin bünyesinde tahrîbât yapmakdır]. 

Osmânlı devletinde Rus sefîri olarak uzun seneler çalışan İgnatiyef, hâtıralarında, 

sultân ikinci Mahmûd hân zemânında, Fener Patrikhânesinin kapısında asılan, 

1237 [m. 1821] Rum isyânının baş plânlayıcısı, Patrik Gregoryosun Rus Çarı 

Aleksandra yazdığı mektûbu açıklamakdadır. Mektûb ibret vericidir: 

– 533 –

“Türkleri maddeten ezmek ve yıkmak gayr-i mümkindir. Çünki Türkler, müslimân 

oldukları için çok sabrlı ve mukâvemetli insanlardır. Gâyet mağrûrdurlar ve 

izzet-i îmân sâhibidirler. Bu hasletleri, dinlerine bağlılıklarından, kadere rızâ 

göstermelerinden, an’anelerinin kuvvetinden, pâdişâhlarına [devlet adamlarına, 

kumandanlarına, büyüklerine] olan itâ’at duygularından gelmekdedir. 

Türkler zekîdirler ve kendilerini müsbet yolda sevk-u idâre edecek reîslere sâhib 

oldukları müddetçe de çalışkandırlar. Gâyet kanâ’atkârdırlar. Onların bütün 

meziyyetleri, hattâ kahramanlık ve şecâ’at duyguları da an’anelerine olan merbûtiyyetlerinden 

(bağlılıklarından), ahlâklarının salâbetinden gelmekdedir. 

Türklerde evvelâ itâ’at duygusunu kırmak ve ma’nevî râbıtalarını (bağlarını) kesr 

etmek (parçalamak), dînî metânetlerini (sağlamlığını) zâ’fa uğratmak (za’îfletmek) 

îcâb eder. Bunun da en kısa yolu, an’anât-i milliyye (millî geleneklerine) ve 

ma’neviyyelerine uymayan hâricî fikrler ve hareketlere alışdırmakdır. 

Ma’neviyyâtları sarsıldığı gün, Türklerin kendilerinden şeklen çok kudretli 

kalabalık ve zâhiren hâkim kuvvetler önünde zafere götüren asl kudretleri sarsılacak 

ve maddî vâsıtaların üstünlüğü ile yıkmak mümkin olabilecekdir. Bu sebeble 

Osmânlı Devletini tasfiye için mücerred olarak harb meydânlarındaki zaferler 

kâfî değildir. Hattâ sâdece bu yolda yürümek, Türklerin haysiyyet ve vekârını tahrîk 

edeceğinden, hakîkatlerine nüfûz edebileceklerine sebeb olabilir. 

Yapılacak olan, Türklere birşey his etdirmeden, bünyelerindeki tahrîbi temâmlamakdır.” 

Bu mektûb ders kitâblarında ezberletilecek kadar mühimdir. Mektûbda ibret 

alınacak çok şey varsa da, en önemlisi şu iki husûsdur: 

1 — Türklerin ma’neviyyâtının ve dîninin yıkılması için, Türkleri yabancı fikr 

ve âdetlere alışdırmak, 

2 — Türklere his etdirmeden bünyelerindeki tahrîbâtı temâmlamakdır. 

Bu hedeflere ise, Batının inanç, moda, örf ve âdet ve ahlâksızlıklarını, taklîd etdirmekle 

ulaşılır. 

Batının ilm, fen, teknik ve her sâhadaki fennî gelişmelerini almak elbette lâzımdır. 

Zâten islâmiyyet bunu emr eder. Yabancı dil öğrenmenin lâzım olduğunu hadîs-i 

şerîfler haber vermekdedir. Zeyd bin Sâbit “radıyallahü anh” diyor ki, (Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem” bana yehûdî dilini öğrenmeği emr eyledi. Öğrendim. 

Yehûdîlere gönderilen mektûbların çoğunu bana yazdırırdı. Onlardan gelen 

mektûbları bana okuturdu). Bu haber, Tirmizîde uzun yazılıdır. Zeyd, böylece ibrânî 

ve süryânî lügatlarını öğrendi. Büyük islâm âlimi seyyid Abdülhakîm efendi, mükemmel 

arabî, fârisî konuşduğu hâlde, (Yabancı dil bilseydim, bütün dünyâya fâideli 

olurdum) derdi. Avrupa dillerini bilmediği için esef eder, çok üzülürdü. (İslâm dîninin 

üstünlüklerini, râhat ve huzûr kaynağı olduğunu ve medeniyyete, fende ve ahlâkda 

ilerlemeğe ışık tutduğunu dünyâya bildirmek için, kısacası, islâmiyyete ve bütün 

insanlara hizmet için, yabancı dil öğrenmek muhakkak lâzımdır) derdi. 

Bütün dinleri iyi incelemiş olan, İngiliz ilm adamlarından Lord Davenport, 

yirminci asr başlarında Londrada basdırdığı, (Hazret-i Muhammed ve Kur’ân-ı kerîm) 

adındaki ingilizce kitâbında diyor ki: 

Ahlâk üzerinde son derece titizliğidir ki, müslimânlığın az zemânda sür’atle yayılmasına 

sebeb olmuşdur. Müslimânlar, muhârebede kılınca boyun eğmiş olan başka 

din adamlarını, dâimâ afv ile karşılamışlardır. Juryo diyor ki, müslimânların hıristiyanlara 

karşı davranışı ile, papalığın ve kralların mü’minlere revâ gördüğü 

mu’âmele, aslâ kıyâs edilemez. Meselâ, [980] hicrî ve [1572] mîlâdî yılı Ağustosun 

yirmidördüncü günü, ya’nî Sent Bartelemi yortu günü, dokuzuncu Şarl ve kraliçe 

Katerinanın emri ile Pâris ve civârında altmışbin protestan öldürüldü. Sent Bartelemi, 

oniki havârîden biri olup, mîlâdî [71] yılında, Ağustos ayında hıristiyanlı- 

– 534 –

ğı neşr ederken Erzurumda şehîd edilmişdi. Böyle nice işkencelerde dökülen hıristiyan 

kanları, müslimânların harb meydânlarında dökdükleri hıristiyan kanlarından 

katkat fazladır. Bunun içindir ki, birçok aldanmış insanı, islâmiyyetin zâlim bir 

din olduğu zannından kurtarmak lâzımdır. Böyle yanlış sözlerin hiçbir vesîkası yokdur. 

Papalığın vahşet ve yamyamlık derecesine varan işkenceleri yanında, müslimânların, 

gayrı müslimlere karşı davranışları, ağzı süt kokan bir sübyanınki kadar 

yumuşak olmuşdur. İslâmiyyet, başka dinlerin hurâfeler ve şübheler bataklığı ortasında, 

çiçek temizliği ile yükselmiş bir aklî ve fikrî asâletin sembolü olmuşdur. 

Milton der ki, (Kostantin kiliseyi zenginleşdirince, papaslar makâm ve servet 

hırsını artdırdı. Bunun cezâsını, parça parça olan hıristiyanlık çekdi). 

İslâmiyyet, ilâhlara insan kanı dökmek fâci’a ve felâketinden beşeriyyeti kurtardı. 

Bunun yerine, ibâdeti ve sadakayı getirmekle, insanlara iyilik aşıladı. Sosyal 

adâletin temelini kurdu. Böylece, kanlı silâhlara hâcet bırakmadan, dünyâya 

kolayca yayıldı. İlm da’vâsına müslimânlar kadar bağlı ve saygılı hiçbir millet 

gelmemişdir denilebilir. Hazret-i Peygamberin “aleyhissalâtü vesselâm” pekçok 

hadîsleri, samîmî bir ilm teşvîkcisidir ve ilme saygı ile doludur. İslâmiyyet, ilme maldan 

dahâ çok kıymet vermişdir. Hazret-i Muhammed, bu tutumu olanca gücü ile 

desteklemiş, Eshâbı da, bu yolda var kuvvetleri ile çalışmışlardır. 

Bugünkü fennin ve medeniyyetin kurucuları, eski ve yeni eserlerin ve edebiyyâtın 

koruyucuları, Emevîler, Abbâsîler, Gaznevîler ve Osmânlılar zemânındaki 

müslimânlar “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” olmuşdur. 

Buraya kadar ba’zı parçalarını yazdığımız ingilizce kitâb, misyonerler ve yehûdîler 

tarafından piyasadan alınarak, yok edilmek istenmişdir. İlk misyoner teşkilâtı 

olan Cizvit cem’iyyetleri 918 [m. 1512] de teşekkül etmişdir. 

EK: İslâm hukûkunu inceliyenler, islâmiyyetde sosyal adâlete, eşitliğe, hak ve 

hürriyyete verilen önemi görerek hayrân kalıyorlar. İslâmiyyetin, insan hakları ve 

mülkiyyet hakkı üzerinde nasıl bir titizlik gösterdiğini ortaya koymak için, (Mecelle)den 

birkaç maddeyi aşağıya yazmağı uygun görüyoruz: 

1192 — Herkes mülkünü dilediği gibi kullanır. Fekat, başkasının hakkına dokunursa, 

bu kullanması sınırlanır. Meselâ, islâmiyyetde kat mülkiyyeti vardır. 

Fekat, üst kat sâhibinin, apartmanın temelinde ve alt kat sâhibinin de çatıda hakkı 

vardır. Birisi, ötekinin izni olmadıkca, kendi katını yıkamaz. 

1194 — Bir arsaya sâhib olan, üstündeki boşluğa ve toprağın içine de mâlik olur. 

İstediği kadar yüksek binâ ve derin kuyu yapabilir. 

1196 — Bir kimsenin bağçesindeki ağacın dalları komşusunun hânesi veyâ 

bağçesi üzerine uzanmış olsa, o dalları bağlayarak geri çekdirmeğe veyâ kesdirmeğe 

komşusunun hakkı vardır. Fekat, ağacın gölgesi komşusunun bağçesindeki 

sebzelere zarâr veriyor diyerek kesdiremez. Âtıf beğ 1330 [m. 1912] baskılı şerhinde, 

bu maddeyi şerh ederken diyor ki, (Komşusu, ağacın sâhibine veyâ hâkime mürâceat 

ederek geri çekdirir veyâ kesdirir. Komşusu, bunlara mürâceat etmiyerek, 

bağçesine uzanmış olanları kendi de kesebilir. Bağçesine uzanmamış mahalden kesip 

zarâra sebeb olursa, zarârı ağaç sâhibine tazmîn eder, öder. Bağlıyarak çekdirmesi 

mümkin olan dalları, mürâceat etmeden keserse, yine zarârı tazmîn eder. Ağaç 

sâhibine mürâceat edip de, dallarını, çekmediği takdirde, bağçe sâhibi kesebileceği 

gibi, kesdirme masrafını da, ağaç sâhibinden istiyebilir). 

1200 — Bir evin kanalizasyonundan, komşunun evine sızarak zarâr verirse, ta’mîr 

etmesi lâzım olur. 

1212 — Komşunun su kuyusuna yakın lağım yaparak, kuyu kirlenirse, ta’mîri 

mümkin olmazsa, lağım oradan kaldırılır. 

1216 — Hükûmetin emri ile birinin evi satın alınıp yol yapılabilir. Fekat parası 

verilmedikce evi alınamaz. 

– 535 –

1248 — Mülk sâhibi olmak üç yol iledir: Mal birinin mülkü iken, bey’ ve hibe 

[ve sadaka ve ödünc vermek] gibi bir akd, ya’nî sözleşme ile alanın mülkü olur. Mîrâs 

ile akd olmaksızın mülke girer. Sâhibi olmıyan, herkese mubâh olan birşey, ele 

geçirmekle mülk olur. 

1254 — Mubâh olan otları, ağaçları, suları herkes kullanabilir. Kimse yasak edemez. 

Başkasına zarâr verirse, yasak olunur. 

1288 — Bir kimsenin dükkânı yanına, başkası dükkân açarak, birincinin işi 

bozulsa, ikinci dükkân kapatdırılamaz. 

1297 — Av, tutanındır. Bir kimse, bir avı vurup düşürdükden sonra, av kalkıp 

kaçarken, başkası yakalarsa, av yakalıyanın olur. 

1308 — Ortak mülkün ta’mîri, hisselere göre ortaklaşa yapılır. Hisse sâhiblerinden 

biri yok ise ve ta’mîr edecek olan kimse hâkimden izn alırsa, masrafdan ötekine 

düşen payı ondan istiyebilir. 

1312 — Bölünebilen bir mülkün ta’mîri için, ortak zorlanamaz. Ta’mîrini istemezse, 

mülkün bölünmesi için, zorlanır. 

1321 — Nehrlerin, göllerin, barajların ta’mîrini beyt-ül-mâl, ya’nî devlet yapar. 

Devletin parası yetişmezse, istifâde edenlerden toplanır. 

950 — Başkasına satılmış olan bir mülkü, satış değeri ile satınalmak hakkına 

(Şüf’a) denir. Bu hakka mâlik olan kimseye, (Şefî’) denir. 

1008 — Şefî’ üç kimse olabilir: Birincisi, satılacak mülkde ortak olandır. İkincisi, 

satılacak mülkde kullanma hakkı olan kimsedir. Üçüncüsü, satılacak mülke 

bitişik mülkün sâhibidir. Apartman katlarının sâhibleri, birbirlerine bitişik komşu 

demekdir. Bir kimse, mülkü olan binâyı satınca, bir şefî’ bunu işitdiği zemân, 

şefî’ olduğunu hemen söylemesi, sonra iki şâhid yanında alıcıya ve satıcıya şüf’a 

hakkını bildirmesi ve bir ay içinde mahkemeye başvurması lâzımdır. Böyle yapınca, 

önce birinci şefî’ satın alır. Başkasına satılamaz. Eğer birinci şefî’ yoksa veyâ 

satın almak istemezse, ikinci satın alır. İkinci şefî’ de yoksa, üçüncü şefî’a satması 

lâzımdır. Bu da satın almak istemezse, ilk satılmış olanda kalır. 

1017 — Nakl edilebilen şeylerin ve vakf ve mîrî toprak üzerindeki mülklerin satılmasında 

şüf’a olmak yokdur. 

(Fetâvâ-i Hayriyye)de diyor ki, (İki odalı bir evin üstü teras katıdır. Sâhibi, bir 

odayı satmış, sonra ölmüşdür. Vârisler, ikinci odayı başkasına satmışlardır. Teras, 

iki kişi arasında yarı yarıya ortak olur. Biri ötekinden iznsiz, buraya oda yapamaz. 

Bir evin on odası birinin, bir odası da başkasının olsa, teras veyâ bağçe, yarı yarıya 

ortak olur). Aynı kitâbda diyor ki, (Bir binânın iki katından herbirinin sâhibi 

başkadır. Alt kat yıkılsa, bunun sâhibi ta’mîr için zorlanamaz. Üst katın sâhibi, isterse, 

aşağı katı ta’mîr eder. Mahkeme karârı ile ta’mîr etdi ise, yapdığı masrafı almadıkca, 

kendiliğinden yapdı ise, yapılanın kıymetini almadıkca, aşağının sâhibi 

evine sokulmaz). (Üst kat sâhibi, aşağı kata zarârlı olmadıkca, üstüne kat yapabilir). 

(Hadîka)da el âfetlerinde diyor ki, (Başkasının malını ondan iznsiz, zorla almağa, 

(Gasb etmek) denir. Gasb, harâm olduğu gibi, gasb edilen malı kullanmak da 

harâmdır. Başkasının malını iznsiz alıp, kullanıp, sonra geri vermek, malda ayb ve 

kusûr hâsıl olmasa bile, harâm olur. Kendisine vedî’a olarak emânet bırakılan veyâ 

gasb etdiği malı, parayı ticâretde veyâ başka yerde kullanıp da, bundan kazanc 

sağlamak câiz değildir. Kazandığı şey harâm olur. Bunu fakîre sadaka vermesi lâzım 

olur. Birinin malını, parasını şaka olarak da alıp saklamak harâmdır. Çünki, 

böylece, başkasını üzmüş oluyor. Başkasına eziyyet vermek harâmdır). 

(Fetâvâ-yı Feyziyye)de diyor ki, bir baba, küçük çocuklarının paralarını, ihtiyâcı 

yok iken, kendisi için kullansa, çocuklar bâlig olunca, bunu tazmîn etmesini 

istiyebilirler. Baba muhtâc olsaydı, kullanması câiz olurdu. 

– 536 –

30 — İSLÂMİYYET VE FEN 

Peygamberlerin “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” ve kitâbların gönderilmesine 

sebeb ve bildirilmesi en lüzûmlu olan emr, yerlerin, göklerin yaratanının varlığını, 

Onun bir olduğunu, ilm ve başka üstün sıfatları bulunduğunu, kudret ve büyüklüğünün 

sonsuz olduğunu kullara bildirmekdir. İnsanların çoğu, gördüklerine, 

duyduklarına, göründüğü gibi inanıp, içlerini, inceliklerini anlıyamadıklarından, 

Allahü teâlâ, kitâblarında, varlığına, büyüklüğüne alâmet olan, mahlûklarının 

en büyükleri ve en açıkda bulunan ve insanların çok şaşdığı her bakımdan düzgün 

görünen ayı, güneşi ve yıldızları, her çeşid insanın anlıyabilmesi için, göründükleri 

gibi ta’rîf buyurmuşdur. Bunların hesâblarını, kanûnlarını, iç yüzlerini açıklamıyarak, 

câhil olan çoğunluğu, anlıyamıyacağı şeylerle uğraşmağa zorlamamış, 

bunları her asrdaki zekî, akllı, seçme kimselerin çalışarak anlamalarını teşvîk buyurmuşdur. 

İnsanların buluşları, zemânla değişmekde, bir vaktler doğru, güvenilir 

sanılan buluşların, sonradan yanlış olduğu anlaşılmakdadır. Her asrın insanları, 

zemânlarındaki son buluşların doğru olacağına inandıkları için, muhtelif asrlardaki 

insanların inanışları başka başka olmuş, bu inanışlar, günâh, küfr olmamışdır. 

Çünki, Peygamberlerin “aleyhimüsselâm” kitâblarına uymıyan, bunlarda bildirilenleri 

inkâr eden inanışlar, suç olur. Cenâb-ı Hak, kullarını küfrden, suçdan 

korumak için, herkesin anlıyamıyacağı, inanamıyacağı fen bilgilerini, kitâblarında 

açıklamayıp, bunlara işâret buyurmuş, yer küresini, güneşi, gökleri göründükleri 

gibi anlatarak, bunlardan ibret alınmasını, varlığının, büyüklüğünün anlaşılmasını 

emr eylemişdir. 

Kâdî Beydâvî “rahmetullahi aleyh”, Nahl sûresinde, (Kullarıma hikmet ile ve 

güzel va’z ile beni tanıt!) meâlindeki yüzyirmibeşinci âyet-i kerîmeyi tefsîr ederken, 

(Anlayışlı, tahsîlli olanlara, fen bilgileri ile; hislerine tâbi’ olan câhil halka da, 

görünenleri anlatmakla bildir, demekdir) buyuruyor. 

Yehûdî ve hıristiyanlar, kitâblarında, görünüşe göre bildirilenleri okuyunca, hakîkatleri 

de böyle sanarak, yeryüzünü düz ve hareketsiz, güneşin bunun etrâfında 

döndüğünü, göklerin yer üzerine çadır gibi kapatılmış olduğunu, Allahü teâlânın, 

insan gibi, kürsîde oturup, işleri yürütdüğünü sanmışlar, tecribe ile bulunan 

fen bilgileri, bu inanışlarına uymadığından, fen adamlarına dinsiz demişlerdir. Fen 

adamları, bu haksız hükm karşısında, yehûdîliğe ve hıristiyanlığa saldırmışdır. Meselâ, 

din düşmanlığı ile tanınan William Draper (İlm ile dînin çatışması) adlı kitâbında, 

(Kâ’inâtdan ayrı, kâ’inâta hâkim, dilediğini yapabilen bir insan yokdur) 

diyor ki, bu sözü, Allahü teâlâyı bir insan sanıp bunu inkâr etmekde olduğunu göstermekdedir. 

Bir yerinde de, (Kâ’inâtda herşeye hâkim bir kuvvet varsa da, bu papasların 

inandığı ilâh değildir) diyerek, Allahü teâlânın, fizik, kimyâ kuvvetlerinin 

en büyüğü olacağını zan etdiğini göstermekdedir. 

Görülüyor ki, fen adamları arasında dinsiz olanlar, yâ papasların ve câhil halkın 

yanlış anladıkları şeylere haklı olarak saldırmış, yâhud zemânlarının fen bilgileri 

arasına sıkışıp kalmış olan kafaları ile düşündüklerini, hayâlî inanışlarını inkâr 

etmişlerdir. Eğer, islâm âlimlerinin, Kur’ân-ı kerîmden çıkardıkları fenne 

bağlı bilgileri, bunların inceliğini, doğruluğunu okuyup anlasalardı, hepsi hakîkati 

görüp, seve seve müslimân olurdu. 

Neml sûresindeki, meâl-i şerîfi, (Dağları, yerinde duruyor görüyorsun, hâlbuki 

bunlar bulut gibi hareket etmekdedir) olan seksensekizinci âyet-i kerîmesini Kâdî 

Beydâvî tefsîr ederken, (Yerinde duruyor gördüğün dağlar, bulut gibi, boşlukda 

hızlı gitmekdedir. Büyük cismler, bir cihete doğru hızlı gidince, üstündekiler, 

bunun hareket etdiğini duymaz) buyurmakdadır. Fahreddîn-i Râzî, Enbiyâ sûresi, 

otuzüçüncü âyetinin tefsîrinde, ayın, güneşin, yıldızların felekde, ya’nî mihverleri 

ve yörüngeleri [mahrekleri] etrâfında döndüklerini, Dahhâk ve Kelbînin söy- 

– 537 –

lediğini yazmakdadır. Fahreddîn-i Râzî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, Bekara sûresi, 

yirmidokuzuncu âyetini tefsîr ederken diyor ki, (Hidâye) fizik kitâbının ve 

(Îsâgûcî) mantık kitâbının yazarı olan Esîrüddîn-i Ebherî “rahmetullahi teâlâ 

aleyh”, Batlemyus [Ptolemé]nin (Mecistî) adındaki astronomi kitâbını okuturdu. 

Bunu okutmasını hoş görmiyen biri, müslimân çocuklarına böyle ne okutuyorsun 

diye sorunca, meâl-i şerîfi, (Yerleri, gökleri, yıldızları, bitkileri ne güzel yaratdığımızı 

görmiyorlar mı?) olan Kaf sûresinin altıncı âyetini tefsîr ediyorum diyerek, 

cevâb vermişdir. İmâm-ı Râzî, Ebherînin bu cevâbının doğru olduğunu, tefsîrinde 

yazmakda ve Allahü teâlânın mahlûklarını inceliyen fen adamları, Onun büyüklüğünü, 

iyi anlar demekdedir. [Birinci kısmda, yirmidördüncü maddeyi okuyunuz!] 

Aynalarda ışıkların yansıması kanûnlarını bulan, Muhammed bin Hasen ibni 

Heysemdir. Avrupalılar buna (Alhazem) derler. 354 [m. 965] de Basrada tevellüd ve 

430 [m. 1039] da Mısrda vefât etmişdir. Matematik, fizik ve tıb ilmlerinde yüze yakın 

kitâb yazmış, eserlerinin çoğu Avrupa dillerine terceme edilmişdir. Türkistânlı 

Alî bin Ebilhazm doktor idi. Tıb ilmindeki buluşlarını bildiren kitâbları, bu ilmde kıymetli 

kaynak olmuşlardır. Akciğerlerdeki kan deverânının şemasını ilk çizen budur. 

Din bilgilerinde de derin âlim idi. İbn-ün-Nefîs ismi ile meşhûr olup, 607 [m. 1210] 

de Türkistânda Karş şehrinde tevellüd, 687 [m. 1287] de Mısrda vefât etdi. 

İslâm cerrâhlarından, meşhûr operatör Amr bin Abdürrahmân Kirmânî, Endülüs 

hastahânelerinde ameliyât yapardı. 458 [m. 1066] de orada vefât etdi. 

Ebû Bekr Muhammed bin Zekeriyyâ Râzî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, bir islâm 

tabîbi idi. Göz ameliyâtı yapanlardan biri idi. Yüze yakın eseri olup, (Ber-üs-sâ’), 

(Kitâb-ül-hâvî) ve diğer kitâbları, tıb ilmine olan hizmetinin şâhidleridir. Avrupada 

Razes ismi ile meşhûrdur. 240 [m. 854] da Rey şehrinde tevellüd ve 311 [m. 923] 

de Bağdâdda vefât etmişdir. Tıb tahsîlini Bağdâdda yaparak, mütehassıs olmuşdur. 

İlâclar ve kimyâ üzerinde de kıymetli kitâbları vardır. [Ebû Bekr Ahmed bin 

Alî Râzî başka olup, hanefî fıkh âlimi idi. 370 [m. 980] de Bağdâdda vefât etdi.] Peygamberimizin 

torunu hazret-i Hüseynin kızı Sitti Sükeynenin, islâm tabîbleri tarafından, 

gözbebeği çıkarılarak, tekrâr yerine konduğu, (Müncid)de yazılıdır. 

Meşhûr İbni Hazm Alî bin Ahmed, (El-fasl) kitâbında, yer küresinin yuvarlak olduğunu 

ve döndüğünü âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîflerle, bundan dokuz asr önce 

isbât etdi. Yer küresinin çapı ve güneşin irtifâ’ dereceleri Mûsâ bin Şâkirin oğulları 

Ahmed ve Muhammed tarafından, halîfe Me’mûn zemânında Sincâr ve Küfe 

sahrâlarında ölçüldü. Bu iki kardeşin yapdıkları astronomi âletleri, o zemân müslimânların 

ilme ve fenne verdikleri ehemmiyyetin açık senedleridir. Ahmed 265 

de, Muhammed 259 [m. 873] da vefât etdi. Cebr ve astronomi kitâbları Rozen tarafından 

ingilizceye terceme edilmiş, 1247 [m. 1831] de, arabîsi ile birlikde Londrada 

tab’ olunmuşdur. İmâm-ı Ca’fer Sâdıkın talebesi Câbir bin Hayyânın simyâ 

ve kimyâ üzerindeki çalışmalarını bildiren kitâbları meşhûrdur. Avrupada, liselerde, 

bunlar gibi dahâ nice müslimân fen adamlarının hiçbirinin ismi talebeye öğretilmiyor. 

İslâm memleketlerinde de müslimân çocuklarına, dedelerinin fenne 

olan hizmetleri bildirilmiyor. Büyük buluşları olan islâm âlimlerinin ismleri bildirilmiyor. 

Ufacık birşey yapmış olan hıristiyanlar, fen adamı olarak övülüyor. 

Hindli molla Kudsî (Esrâr-ı melekût) adındaki arabca astronomi kitâbında, yer, 

ay, güneş, gökler, yıldızlar hakkındaki âyet-i kerîmelere, islâm âlimlerinin, vakti 

ile verdikleri ma’nâları bir araya toplıyarak bugünün yeni buluşlarına tâm uygun 

olduğunu göstermiş, bu kitâbını sultân Abdülmecîd hâna takdîm ederek, çok 

makbûl olmuşdu. Elbüstânlı hayâtî zâde Halîl Şeref efendi, bu kitâbı terceme ve 

şerh ederek, (Efkâr-ı ceberût) ismini vermiş, bu şerh 1265 [m. 1848] de İstanbulda 

basılmışdır. 

Fen adamları, islâm kitâblarını okuyunca, Kur’ân-ı kerîmin, her tecribeyi, her 

yeni buluşu, olduğu gibi haber vermiş olduğunu görerek, hayrân kalmakdadır. Fen- 

– 538 –

den ve islâm kitâblarından haberleri olmayanlar, islâm düşmanlarının, papasların 

yazdığı kitâbları okuyup, islâmiyyeti yanlış tanıyor ve din câhili oluyorlar. Böylece 

körü körüne islâm düşmanı kesilen ba’zı câhiller, kendilerine şâ’ir, gazeteci, romancı, 

güzel san’atcı, hattâ din adamı, islâm târîhi mütehassısı gibi ismler takarak, 

çok çirkin yalan, iftirâ dolu yazılarla, gençleri dinsiz yapmağa uğraşıyorlar. Kendilerini 

de, milleti de felâkete sürükliyorlar. 

Bu câhillerin bir kısmı da, birkaç fen kitâbı okuyup, kendilerini fen adamı sanıyor. 

Avrupadaki fen adamlarının hıristiyanlığa karşı haklı inkârlarını, i’tirâzlarını, 

çelik gibi sağlam olan islâm dînine bulaşdırmağa yelteniyor. Bu fen taklîdcileri 

düşünmiyor ki, bir fen adamı, çalışdığı fen kolunda, hattâ ihtisâsı olan branşda 

konuşursa, sözü kıymetli olur. İhtisâsı dışında konuşması ve hele başka işlerdeki 

mütehassısların sözlerine karışması, kıymetsiz olduğu kadar, gülünc de olur. 

Fen adamı olmak, insana, her ilmde söz sâhibi olmak salâhiyyetini vermez. İyi bir 

kimyâcı, herhangi bir doktorun koyduğu teşhîsi bozamaz. İyi bir avukat, herhangi 

bir kimyâgerin raporunda fen hatâsı iddi’â edemez. İyi bir mühendis, bir avukatın 

ihtisâsına nüfûz edemez. Fen adamları, kendi fen şu’belerinde ve ihtisâslarında 

bile, ne kadar hatâ ediyor, aldanıyorlar. Bir tarafdan maddenin, kuvvetin ve 

hayâtın sırlarından, bir veyâ bir kaçını çözerek, fâideli buluşlar başarırken, bir tarafdan 

da, öyle yanılıyorlar ki, medeniyyetin ilerlemesine, dünyâ çapında zarârlı 

oluyorlar. Bunun misâlleri pek çokdur. Meselâ, İngilizlerin büyük matematik âlimi 

olan meşhûr Newton, bir tarafdan, dahâ yirmiüç yaşında, bugünkü astronominin 

temeli olan, umûmî câzibe kanûnunu bularak ve kendi ismi ile anılan dürbünü 

keşf ve beyâz zıyânın yedi renge ayrılacağını tecribe ile isbât ederek, fen âlemine 

unutulmıyacak hizmetde bulunurken, öte yandan, zıyânın, ışık kaynağından 

saçılan zerrelerden hâsıl olduğunu söyliyerek ve aklınca isbât ederek, fizik ilminin 

bu kısmının senelerce ilerlemesine mâni’ olmuşdu. Sonradan, titreşim nazariyyesi 

kurulunca, Newtonun hatâ etdiği, kat’î anlaşıldı. Bunun gibi, bugün kimyânın 

babası ismi verilen ve hakîkaten, kimyâya terâzîyi sokmakla, Aristonun yanlış nazariyyelerini 

temelinden yıkarak, tecribî ilmlere, yeni, müsbet bir çığır açan Fransız 

kimyâgeri Lavoisier, bir tarafdan, fennin bugünkü dereceye ilerlemesine çok 

hizmetde bulunmuş, bir tarafdan da, mütehassıs olduğu kimyâ ilminde öyle hatâlar 

yapmışdır ki, onun buluşu olduğu için kitâblara geçen, üniversitelerde okutulmuş 

olan bu sözleri, bugün bir orta mekteb talebesi söylerse, sınıfda bırakılır. Meselâ, 

klor gazına bileşik cism, bir oksid diyordu ve hâmızları [asidleri] yanlış anlatıyordu. 

Lavoisiernin en büyük hatâsı, doğru tecribesini, kıymetli buluşunu îzâh 

ederken, câhillerin ve dinsizlerin, çok eskiden beri söylemekde oldukları bir sözü 

tekrârlaması idi. Ya’nî, kimyâ tepkimelerinde, ağırlık değişmediğini görerek, 

(ağırlığın sakımı kanûnu)nu kurunca, (Tabî’atde hiçbirşey var olmaz ve yok olmaz) 

deyiverdi. Bunu duyan fen taklîdcileri, (Yokdan birşey yaratılmaz. Hiçbirşey yok 

olmaz) diye, yaygarayı kopardılar. Fen kitâbı diye çıkardıkları sahîfeleri, bu siyâh 

yazılarla lekeleyip, güyâ dîni yıkıp islâmiyyeti yere serdiler (?). Îmân kal’asını uçuracak 

fennî bir kuvvete sâhib oldular! Hâlbuki, Lavoisier, herşeyin kimyâ ile olduğunu, 

Allahü teâlânın da, onun görebildiği kanûn içinde kalacağını, bu kanûndan 

başka hâdiseler olmadığını sanarak, bu hatâya düşmüşdü. Lavoisier adındaki 

bu kimyâgerin, kimyâ olaylarında, maddenin artmadığını ve azalmadığını görmesi, 

(İnsanlar hiçbirşey var edemez ve yok edemez) hakîkatini meydâna çıkarmakdadır. 

Başka din düşmanları gibi, bu da, tecribesinden yanlış netîce çıkararak 

dîne saldırdı. Fekat, böylece kendini lekeledi. Çünki, bugünkü (fiziko-kimyâ) 

bilgisi, kimyânın ulaşamadığı atomun derinliklerine girerek, Lavoisiernin aldandığı 

isbât edilmiş, Einsteinın (relativite nazariyyesi), kütlenin korunması kanûnu 

bile modifie edilmişdir. Ya’nî değişdirilmişdir. Bu sûretle anlaşılmışdır ki, madde, 

Lavoisiernin sandığı gibi, dünyânın temeli değildir. 

– 539 –

İşte fen adamları, kendi ihtisâslarında bile, böyle yanılmış ve insanlığa büyük 

zarârlar da yapmışdır. Bu yanılmaları, onların fen çerçevesi içindeki kıymetlerini 

ve ehemmiyyetlerini azaltdı demek istemiyoruz. Onları, fâideli buluşları ile düşünerek, 

fenne hizmetlerini övüyoruz. Fekat, ihtisâslarında bile yanıldıklarını 

gösterip, fen adamının, ihtisâsı dışındaki ve hele temâmen başka, derin ve geniş 

olan din ilmindeki kuru düşüncelerinin, din büyüklerinin, din ilmi ile dolmuş, 

din zevkı ile doymuş olan o hakîkî büyüklerin sözleri yanında, bir hiç olacağını göstermek 

istiyoruz. Hakîkî bir fen adamı, bu hakîkati pek iyi kabûl eder. Fekat para 

adamları, ya’nî para kazanmak, etiket kazanmak için, âdet üzere, birkaç senelik 

ömrünü çürütüp, birkaç şey ezberliyen fen yobazları, sinema filminden farkı olmıyan 

rûhsuz dimâglarındaki, birkaç basma ve komprime, silik çizgileri fen sanarak, 

fennin değil, cehâletin verdiği bir cesâretle ve taşkınlıkla, islâmın yüksek 

ilmlerine saldırarak helâk oluyor ve insanlığı ebedî felâkete sürükliyorlar. 

Meselâ, bir fen adamı, jeolojik tabakalar arasında bulduğu bir kemik parçasında 

tedkîkler yaparak, hayât üzerinde kıymetli bilgiler toplamağa uğraşırken, beri 

tarafdan, fen yobazları, radyodan veyâ bir broşürden bunu haber alıp, (İnsanların 

aslı olan maymunun kemikleri bulundu. İnsanların maymundan hâsıl olduğu 

hakîkat hâlini aldı) yaygarasını basıyor. Saf müslimânları aldatmağa çalışıyorlar. 

İngiliz fen adamı Darwinin (canlılar arasındaki hayât mücâdelesi) nazariyyesini 

anlamıyarak ve yanlış alarak, müslimânlığı yıkmağa bir silâh yerinde kullanıyorlar. 

Evet, yüz seneden beri, birkaç biyolog, hayvanlarda, kan grubları, kan 

benzerliği, kromozom sayıları, muhîte intibak [adaptasyon] için fizyolojik ve anatomik 

değişmeler, somatik değişmeler ve harâret, zıyâ, röntgen ve radium şuâ’ları 

ile ve ba’zı kimyâ maddeleri te’sîri ile çeşidli mutanlar meydâna gelmesi ve nihâyet 

paleontolojik müşâhedeler ve bütün canlılarda meios ve bunu ta’kîb eden 

mitoz bölünme bulunması ve ba’zı hayvanlarda körleşmiş uzvlar görülmesi [meselâ 

insanlarda appandis denilen kör barsak bulunması gibi] ve çok hücreli hayvanların 

hepsinde rüşeym [embriyon] teşekkül etmesi ve bir hayvanın, embriyon 

devrelerini geçirirken, çeşidli hayvan vasflarını göstermesi [meselâ insan rüşeyminde 

pronefroz, mezonefroz, solungaç yarıkları gibi teşekküllerin görülmesi] karşısında, 

hayvan nev’lerinin, milyonlarca sene içinde, basîtden mükemmele doğru değişdiklerini 

[ya’nî evolution veyâ desendens denilen evrim bulunduğunu] zan etdi. 

Canlıların basîtden mükemmele doğru değişdiğini ilk yazan, Fransız doktoru Lamarckdır. 

Lamarck [m. 1809] da neşr etdiği (Filozofi zoolojik) ismindeki kitâbında 

(canlıların bir asldan türeyebileceğini) yazdı. Fekat, aynı asrdaki biyologlar, Lamarckın 

verdiği misâllerin, hayvânların birbirlerine dönmesini değil, cânlıların, bulundukları 

muhîte intibâk etmelerini (adaptasyonu) göstermekde olduğunu söylediler. 

İkinci olarak, İngiltereli bir biyologun oğlu olan Ch. Darwin, [m. 1859] da neşr 

etdiği (Nev’lerin menşe’i) ismindeki eserinde, (Canlılar, bulundukları muhîte uymak 

için mücâdele eder. Bu hayât mücâdelesini kazananlar yaşayabilir, gayb 

edenler ölür. Canlıda tesâdüfen husûle gelen değişiklikler, muhîte uyarak yaşamağı 

te’mîn eder) dedi. Buna da çeşidli i’tirâz edildi. Hattâ, Darwin de göz, beyin gibi 

karışık uzvların nasıl meydâna geldiğini anlatmakdan âciz olduğunu bildirmiş, 

bir arkadaşına yazdığı mektûbda, (Gözün teşekkülünü düşündükce hayretimden 

tepem atıyor) demişdir. 

Üçüncü olarak, Hollandalı nebâtâtcı Hugo de Vries, bitkilerde (Saf bir nev’ içinden, 

tesâdüfen, diğerlerinden farklı ferdler meydâna çıkdığını, bunların yeni evsâfının 

dölden döle geçdiğini) görerek, buna (mutasyon) [ânî değişme] nazariyyesi 

dedi. Hâlbuki, mutasyonda yeni uzvlar meydâna gelmiyor. Bundan başka, göz 

ve beyin gibi, rüşeymin [embriyonun] muhtelif tabakalarından hâsıl olan karışık 

– 540 –

uzvların teşekkülünü, mutasyon teorisindeki tesâdüfe bağlamak mümkin değildir. 

Son olarak, paleontoloji mütehassısları, [ya’nî, ilk zemânlarda yaşamış canlıların 

iskeletlerini ve fosillerini inceliyenler], (Her nev’i canlının kendi nev’i içinde 

değişebildiğini, bir canlının başka nev’lere dönmediğini) kabûl etmekdedir. Meselâ, 

birinci zemândaki derisi dikenliler ne ise, şimdikiler de aynıdır. Derisi dikenlilerin, 

mutasyon ile, fıkralı [omurgalı] hâle döndüğü görülmemiş ve buna âid bir 

fosil bulunmamışdır. 

Hâlbuki, canlıların yapısında, en basîtinden, en mükemmeli olan insana doğru, 

düzgün bir tekâmül bulunduğunu, dahâ önce İbrâhîm Hakkı hazretleri “rahmetullahi 

teâlâ aleyh”, (Ma’rifet-nâme) kitâbında, misâller vererek yazmış, bunun, 

nev’lerin değişmesi demek olmadığını da bildirmişdi. 

Allahü teâlâ, maddeyi, maddedeki değişmeleri inceleyiniz, bunları sizin için yaratdım, 

hepsinden fâideleniniz dediği gibi, yavruların nasıl tekâmül etdiğini, hayât 

hâdiselerini de tedkîk ederek, hepsinin müsbet, muntazam esâslara bağlı olduğunu 

görüp, varlığımı, büyüklüğümü anlayınız! buyuruyor. 

İslâm dîninin ilme ve fenne verdiği ehemmiyyeti bilmeyen câhil fen taklîdcileri, 

islâmiyyeti baltalamak, Kur’ân-ı kerîme saldırmak için, fizik, şimik, biyolojik ve astronomik 

olaylardan, çürük düşünceler, bozuk fikrler çıkarıyor. Bu iftirâlarını, ilm, 

fen bilgisi diye, gençliğin önüne sürerek müslimân yavrularını aldatıyorlar. Hâlbuki, 

fennin ilerlemesi, yeni yeni buluşlar, Allahü teâlânın varlığını, bir olduğunu, kudretini 

ve ilmini dahâ ziyâde meydâna çıkarmakda, islâmiyyeti desteklemekdedir. 

Îmânımıza saldıranlara aldanmamak için, lise ve üniversitedeki fen bilgilerini 

iyi öğrenmek ve anlamak lâzımdır. Hakîkî fen adamları, din düşmanlarının sözlerinin 

ne kadar çocukca ve câhilce olduğunu hep görmekdedir. 

Dikkat edilirse, yukarıdaki teorilerin hiçbirinde insanın maymundan hâsıl olduğu 

söylenmemiş, fen adamlarının hâtırına bile gelmemişdir. 

Evet, paleontolojik devrlerde, canlılarda zemânla tekâmül görülmekde, fekat 

bu değişmeler, her nev’in içinde olmakdadır. Meselâ, dördüncü zemânın yeni tabakalarında 

kromanyon ismi verilen insan iskeleti bulunmuşdur. Bizim iskeletimizden 

farklı olduğu hâlde, paleontoloji mütehassısları bunlara, ilk insanlar demişdir. 

Diğer tarafdan, üçüncü zemân sonunda yaşayan, antropoid denilen ve 

bugünkülere benzemiyen, maymun iskeletleri bulunmuşdur. Antropoloji mütehassısları, 

bunların maymun olduğunu söyliyor. (Fen taklîdcileri), ya’nî (Zındık)lar 

ise, yapdıkları tercemelerde, kromanyon insanına ve antropoid maymununa, insanın 

ceddi olan veyâ insanla maymun arasında geçid teşkîl eden fosil diyorlar. Biyologlar, 

insan ile hayvan arasındaki farkı, yalnız madde bakımından inceliyor. Hâlbuki, 

insan ile hayvanlar arasında en büyük fark, insanın rûhudur. İnsanlarda 

rûh vardır. İnsanlık şerefi hep bu rûhdan gelmekdedir. Bu rûh, ilk olarak, Âdem 

aleyhisselâma verildi. Hayvanlarda bu rûh yokdur. Maddîcilerin, felsefecilerin bu 

rûhdan haberleri olmadığı için, insanı maymuna yakın sanabilirler. İlk insanların 

şekli, yapısı, maymuna benzese de, insan insandır. Çünki, rûhu vardır. Maymun ise 

hayvandır. Çünki bu rûhdan ve rûhun hâsıl etdiği üstünlüklerden mahrûmdur. Görülüyor 

ki, insan ile hayvan, temâmen ayrıdır. Aralarında, hiçbir zemân, bir geçid 

olamaz, birbirine dönemez. Hâlbuki, hayvanlardan insana en yakın maymun olduğu, 

asrlar önce, islâm kitâblarında, meselâ İbni Haldûnun “rahmetullahi teâlâ 

aleyh” (Târîhi) mukaddemesinde ve (Ma’rifetnâme)nin yirmisekizinci sahîfesinde 

yazılıdır. [Birinci kısm, otuzdokuzuncu maddeyi okuyunuz! (Behcet-ül-fetâvâ)da 

diyor ki, (Maymunlar, eski insanlardan maymuna çevrilenlerin soyundan değildir. 

Maymunların insan soyundan olduğunu söylemek yanlışdır. Çünki, insandan çevrilen 

maymunlar üç günden çok yaşamadı. Yok edildiler).] 

Bunun gibi, hâtırımıza gelen çeşidli misâllerden, ilm nâmına, fen hesâbına uta- 

– 541 –

narak şunu da söyliyelim ki, amib denilen, gözle görülmiyen bir hücreli canlılar, amitoz 

ile, ya’nî sitoplazma ve çekirdeği tâm ortadan ikiye ayrılmak sûreti ile ürer. Güney 

Amerikada bir biyolog, amibi sitoplazma ve çekirdeğini ortadan keserek, her 

iki parçanın yaşamağa devâm etdiğini görmüş. Bu tecribe; zâten amibin üreme tarzına 

uygundur. Nerde kaldı ki, bu tecribe her zemân aynı netîceyi vermez. Bunu bir 

mecmû’ada okuyan bir matematikci, bir hesâb mütehassısı, gencleri başına toplıyarak, 

(Amerikada, amibler parçalanıp öldürüldükden sonra, tekrâr yaşatılıyor. Artık 

hayâtın sırrı çözüldü. Ölü hücrelere can veriliyor. Bunu birkaç sene evvel okumuşdum. 

Belki bugün dahâ ilerlemeler olmuşdur) deyip, fennin ölüleri diriltdiği, insanların 

(Hâşâ) ölüye hayât verdiği, o hâlde, fen ve tabî’at hâricinde, bir kuvvet, bir 

yaratıcı bulunamıyacağı, Allah fikrinin ilk insanlar, câhiller tarafından (Hâşâ) uydurulmuş 

olduğu aşılanır ve gençler aldatılmağa çalışılırsa, buna ne denilir? Dinsiz 

bir hesâb mütehassısının, sonsuzdan sonsuza kadar uzanan matematik sâhasında, islâmiyyeti 

lekeliyecek bir nokta bile bulamadığı için, başka fen kollarında, anlıyamadığı 

hâdiselerden çıkardığı yanlış ma’nâlar ile hücûma geçmesi, ne kadar şaşılacak 

ve acınacak bir hâldir. Yüksek tahsîl yapan bir insanın, böyle alçak hareketleri, yüksek 

tahsîl ismini lekelemez mi? Alçak görgülü olan bile, bu kadar câhilce konuşur 

mu? Fen adamlarının tecribelerini, sözlerini işitip de, kendi kurdukları yalanları, plânları, 

bu sözlerle maskeleyerek, gençleri zehrlemeğe, îmânlarını çalmağa uğraşan din 

hırsızlarına (Fen yobazı) denir. Fen yobazlarına aldanmamalıyız! 

İslâm dîninden haberi olmıyan fen taklîdcileri, fen yobazları, gençleri aldatmak, 

dinden çıkarmak için yalan ve iftirâlarla saldırıyorlar. Din adamlarına yobaz, gerici 

diyorlar. Din adamları, fen düşmanıdır diyorlar. İslâm kitâblarını okuyan, islâm 

dîninin ileri, üstün bilgilerini anlıyan, insâflı bir fen adamı, bu yalanlara aldanmaz. 

Onların kötü niyyetlerini, dost görünen sinsi düşman olduklarını hemen anlar 

ise de, din bilgisi az olan, ana baba yuvasından bilgi almayan zevâllılar, bu alçakların 

tuzaklarına düşmekde, felâkete sürüklenmekdedir. 

Mekteb çocuklarını, (Avrupada matba’a yapılırken, kitâblar basılırken, bizdeki 

sarıklı, sakallı, kara kafalılar, matba’a günâhdır, gâvur îcâdıdır diyerek yapdırmadılar. 

Yıllarca geri kalmamıza sebeb oldular. Müslimânlık, çöl kanûnu, türklüğe 

çok zarârlı oldu) diyerek, dinsiz, îmânsız yetişdirmek istiyorlar. İslâm düşmanlığı 

aşılıyorlar. İslâmiyyete, ilm, fen, ahlâk yolundan saldıramadıkları için, böyle alçakça 

yalanlar düzüyorlar, körpe dimâgları zehrliyorlar. Her iftirâları gibi, bu sözlerinin 

de yalan olduğu meydândadır. Kara zihniyyet dedikleri islâm âlimlerinin en 

yüksek temsîlcileri olan Osmânlı şeyh-ul-islâmlarından elliyedincisi, Yenişehrli 

Abdüllah efendi “rahmetullahi teâlâ aleyh”, matba’a açmak, kitâb basmak için kendisine 

soruldukda, bakınız nasıl cevâb vermişdir: İbrâhîm-i Müteferrika adındaki 

Macar asllı bir müslimân, İstanbulda 1139 [m. 1725] de ilk matba’ayı kurmak isteyince, 

şeyh-ul-islâma soruluyor: (Kitâb basma san’atını iyi bildiğini söyliyen bir kimse, 

lügat, mantık, astronomi, fizik ve benzerleri âlet ilmleri kitâblarının harflerini 

ve kelimelerini birer kalıba çıkarıp, buradan kâğıdların üzerine basarak, bu kitâbların 

benzerlerini elde ederim dese, bu kimsenin böyle kitâb basmasına islâmiyyet 

izn verir mi?). Şeyh-ul-islâm Abdüllah efendi, cevâbında: (Kitâb basma san’atını iyi 

bilen bir kimse, bir kitâbın harflerini ve kelimelerini birer kalıba çıkarıp, buradan 

kâğıdlara basmakla, bu kitâbdan az zemânda kolayca, çok sayıda elde ediyor. Böylece 

çok ucuz kitâb yazılmasına sebeb oluyor. Fâideli bir iş olduğundan, islâmiyyet 

bu kimsenin bu işi yapmasına izn verir. Kitâbda yazılı ilmi bilen birkaç kişi, önce kitâbı 

tashîh etmelidir. Tashîh etdikden sonra basılırsa, güzel bir iş olur) buyurmuşdur. 

Bu cevâb, (Behcet-ül-fetâvâ) kitâbının (Hazar ve lebs) faslında yazılıdır. İslâm 

dîninin ilme, fenne nasıl kıymet verdiğini göstermekdedir. Matba’a 851 [m. 1447] 

de, makinaları ise, 1192 [m. 1778] de keşf edildi. Kâğıd 130 [m. 747] de keşf edildi. 

Sultân ikinci Abdülhamîd hân “rahmetullahi teâlâ aleyh” zemânında yetişen din 

– 542 –

adamlarından, Abdüllatîf Harpûtînin “rahmetullahi teâlâ aleyh”, 1330 [m. 1911] 

da, İstanbulda basılan (Tenkîh-ul-kelâm fî-akâid-i Ehl-i islâm) kitâbı, fen bilgilerini 

ve din büyüklerinin bunlar üzerindeki sözlerini uzun bildirmekdedir. Yüzelliüçüncü 

sahîfede diyor ki: (Fen adamları, cismleri ve cismlerdeki olayları araşdırır, 

inceler. Bunlar üzerinde deneyler yapar. Madde ve olayları anlar ve anladıklarını 

bildirir. Gördüklerinden, his etdiklerinden dışarıya çıkmazlar. Bundan dışarıya 

çıkan, vazîfesinin dışına çıkmış olur. His olunamıyan, incelenemiyen, deney 

yapılamıyan konular, fen bilgisinin dışında kalır. Böyle konularda, fen adamının 

sözü kıymetsiz ve ehemmiyyetsiz olur. Bir fen adamı, melek yokdur deyince, meleğin 

varlığı, fen ile incelenemez, deney ile anlaşılamaz demek isterse, bu sözü, fenne 

uyar. Fekat, deney ile isbât edilemediği için meleğin varlığına inanılmaz demek 

istiyorsa, hiç kıymeti olmaz. Söyliyenin yüzüne çarpılır. Çünki, bu sözü ile, kendisi 

fennin dışına çıkmakda, fenne uymamakdadır. İncelemekle, deneyle varlığı anlaşılamıyan 

şeyi inkâr etmeğe, var olamaz demeğe kalkışmak, varlığını, fen göstermekdedir 

demesi kadar yersiz ve fenne aykırıdır. Rûh, melek, cin, Cennet, Cehennem 

gibi, fen konusu dışındaki varlıkları, madde ve olay sınırları içinde aramak 

ve deney ile anlamağa uğraşmak, fen adamına yakışmaz. Böyle varlıkları anlamak, 

mu’cizelerle, üstünlüğü belli Peygamberlere “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” bildirilmekle 

ve Peygamberlerden “aleyhimüsselâm” işitmekle olur. Böyle bilgilere, 

(Ulûm-i nakliyye) denir. Bunlara, (Fen bilgisi) veyâ (Ulûm-i akliyye) denmez. Bu 

bilgileri, fen yolu ile anlamağa kalkışmak, ekmeği kulağına götürmeğe, kulakla yimeği 

istemeğe benzer). [Kendilerine müslimân deyip, sarık saran, nemâz kılan ba’zı 

(fen taklîdcileri), ya’nî (Zındık)lar, böylece cinnin var olduğuna inanmıyor. İnsana 

cin çarpması, masaldır. Fen asrında, böyle hurâfelere inanılmaz diyor. Cin hakkındaki 

âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîflere, yanlış ma’nâlar veriyor.] 

Kur’ân-ı kerîmdeki, fen ile anlaşılabilen bilgileri anlatan âyetlere, fen bilgilerine, 

fenne uygun ma’nâ vermek câiz ve lâzımdır. Bu ma’nâları da, ancak islâm âlimleri, 

ya’nî fen bilgilerinde mütehassıs ve dinde müctehid olan büyükler, müfessirler 

verir. Fen taklîdcileri, Kur’ân-ı kerîme ma’nâ veremez. Bunların Kur’ân tercemelerine 

kıymet verilmez. Fennin, tecribenin dışında olan, fen ile ilgisi olmıyan 

âyet-i kerîmeleri, fen bilgilerine uydurmağa kalkışmak, Selef-i sâlihînin tefsîrlerini 

değişdirmek, büyük suç olur. Böyle tefsîr ve terceme yapanlar, kâfir olur. 

Yetmişüçüncü sahîfede diyor ki, (Gök dürbünleri yapılınca görülen yıldızlar 

ile, mikroskopla görülen küçük varlıklar, dahâ önceki zemânlarda görülemiyor, varlıkları 

bilinmiyordu. O zemân görülemediği için, bu varlıklara yok demek, yanlış, 

haksız olduğu gibi, fen adamlarının, bugünkü fen âletleri, fen bilgileri ile anlıyamadıkları 

şeyleri ve hele, fen, madde bilgisi sınırları dışındaki varlıkları inkâr etmesi, 

yok demesi de, yersiz ve haksız olur. Fenne uymıyan bir söz, bir câhil sözü olur). 

Velhâsıl, hakîkî fen adamları, her zemân, islâm dînine âşık olmakda, fen taklîdcileri 

ise, dîni ve dünyâyı anlıyamıyarak, maddî ve ma’nevî kıymetlere saldırıp, nihâyet 

göçüp Cehenneme gitmekdedirler. 

Kur’ân-ı kerîm hakkında batılı meşhûr bilginler, edîbler hayrânlıklarını dâimâ 

açıklamışlardır. Dünyânın sayılı edîblerinden Goethe, Kur’ân-ı kerîmin yalan 

yanlış Almanca tercemesini bile okudukdan sonra: (İçindeki ifâdelerin büyüklüğü, 

haşmeti karşısında hayrân kaldım) demekden kendini alamamışdır. 

İngiliz râhibi Beowort-Smith, (Muhammed ve Muhammede bağlı olanlar) adlı eserinde: 

(Kur’ân, üslûb temizliği, ilm, felsefe ve hakîkat mu’cizesidir) demekdedir. 

Kur’ân-ı kerîmi İngilizceye terceme eden Arbeyrry ise: (Ne zemân ezân dinlesem, 

bana bir mistik müzik gibi te’sîr eder) demekdedir. 

Marmaduke Pisthall ise, Kur’ân-ı kerîm için: (En taklîd olunamaz senfoni, en 

sağlam bir ifâde, insanları ağlamağa veyâ coşdurmağa sevk eden bir kudret) ifâdesini 

kullanmışdır. 

– 543 –

Bunların yanında birçok batılı filozoflar, yazarlar, ilm ve siyâset adamları, 

Kur’ân-ı kerîmden, büyük bir takdîr ve büyük bir hayrânlıkla bahsetmekdedirler. 

Lamartine bile Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” için, (Filozof, hatîb, 

Peygamber, kumandan, yeni doğmalar koyan, muazzam bir İslâm Devleti 

kuran adamdır. İnsanların büyüklüğünü ölçmek için kullandıkları bütün mikyâslarla 

ölçülsün, acabâ ondan dahâ büyük bir insan var mıdır? Olamaz!) demekden 

kendini alamamışdır. 

Gibon, (Roma İmperatorluğunun çökmesi ve yıkılması) adlı eserinde, İslâm dîni 

ve Kur’ân-ı kerîm hakkında şunları söylüyor: (Kur’ân-ı kerîm, Allahın birliğini 

isbât eden en büyük eserdir). 

Amerikan astronomi uzmanı Michael H.Hart, Hazret-i Âdemden bugüne kadar 

gelen bütün büyük insanları birer birer inceliyerek, bunların içinden 100 dânesini 

ayırmakda, bu 100 kişi arasında, en büyüğü olarak Peygamberimizi “sallallahü 

aleyhi ve sellem” göstermekdedir. (Onun kudreti, kendisine Allah tarafından 

vahy edildiğine inandığı, muazzam eser, Kur’ândan geliyor) demekdedir. 

Amerikan Chicago Üniversitesi profesörlerinden, tanınmış psikoanaliz uzmanı 

Jules Masserman 1974 yılının 15 Temmuzunda yayınlanan “Time” mecmû’asının 

özel nüshasında, (Büyük liderler nerede?) başlığı altında, târîhde şimdiye kadar 

gelip geçmiş olan önderleri incelemekde, bunların psikoanalizini yapmakda ve 

bu liderlerin en büyüğünün Muhammed aleyhisselâm olduğunu bildirmekdedir. 

Dünyânın en büyük tabî’î ilmler âlimlerinden biri olan Max Planck, 1858 yılında 

Almanyada Kiel şehrinde doğdu. İlk profesörlüğünü Kielde yapdı ve ondan sonra 

1889 da Berlin Üniversitesinde çalışmağa başladı. Berlindeki feâliyeti 30 sene 

kadar sürdü. 1947 de vefât etdi. 

Max Planck, özellikle Işıldama ile meşgûl oldu. En büyük buluşu, atomlardan çıkan 

enerji ışınlarının paketler (kvant) hâlinde yayıldığını meydâna çıkarması oldu. 

Planck, bu buluşuna (Kvantlar Teorisi) adını verdi ve meydâna gelen enerjiyi hesâbladı. 

(Kvantlar Teorisi formülü: E=h.v olup, E, meydâna gelen enerjiyi Erg olarak 

belirtir. v ölçülen dalganın frekansıdır, h ise, Planck sâbitesi adını alan bir rakamdır 

ve 6,624.10 -27 ye eşitdir. Böylece herhangi bir enerji dalgasının frekansı ile 

bu rakam çarpılacak olursa, enerjiyi yukarıda söylediğimiz gibi, Erg cinsinden hesâblamak 

kâbildir.) Bu buluşu, ona 1918 de fizik nobel mükâfâtını kazandırdı. 

Max Planck diyor ki: Gerek din ve gerek tabî’î ilmler, üzerimizde kendisine erişmek 

kâbil olmıyan çok muazzam bir kudret bulunduğunu, bu kudretin dünyâyı kurduğunu 

ve ona hükmetdiğini ortaya koymakdadır. Ancak bu kudreti îzâh husûsunda 

kullandıkları dil, birbirinden farklıdır. Fekat her iki îzâh tarzı ayrı bile görünseler, 

hakîkatde, birbirinin aynıdır. Bu iki îzâh birbirine zıd değildir. Bil’akis birbirini 

temâmlarlar. 

Gerek din, gerek tabî’î ilmler, bu âlemi ancak mâhiyetini hiç bir zemân anlıyamıyacağımız, 

insanların hiç bir zemân erişemiyecekleri bir kudretin yaratabileceğini 

kabûl ederler. Bu muazzam kudretin bütün azametini biz bilemiyoruz ve 

hiçbir zemân bilemiyeceğiz. Onun kudretinin ancak en küçük bir parçasını ve dolaylı 

olarak öğrenebiliriz. 

Din, bu kudreti ve yaratıcıyı tanımak ve insanları Ona yaklaşdırmak için kendine 

mahsûs akla hitâbeden semboller kullanır. Tabî’î ilmler ise, bu kudretin tanınması 

için ölçü ve formüllerden fâidelenir. Hâlbuki, bu iki yolu birleşdirecek olursak, 

asl o zemân bu yaratıcının ne büyük bir kudret sâhibi olduğu meydâna çıkar 

ve dînin Allahı ile tabî’î ilmlerin bu kudretin ancak küçücük bir kısmında yapdığı 

araşdırma, ölçme ve formüller, Onun zâtını ve büyüklüğünü meydâna koyar. 

Din ile tabî’î ilmleri karşılaşdıracak olursak, hiç bir yerinde bunların birbirinden 

aykırı bir bilgi vermediğini görürüz. Gerek din, gerek tabî’î ilmler, bir muaz- 

– 544 –

zam yaratıcı olmadan bu dünyânın kurulamıyacağını kabûl ederler. Tabî’î ilmlerin 

bulduğu bütün yenilikler, bu muazzam yaratıcının varlığı ve büyüklüğü hakkında 

birer vesîkadır. Din ile tabî’î ilmler arasında hiçbir fark yokdur. Ba’zılarının sandığı 

gibi, tabî’î ilmlerin tutduğu yol ayrı değildir. Bugün ne yazık ki, ba’zı insanlar, 

tabî’î ilmlerin artık din ile hiçbir ilgisi kalmadığını sanırlar. Hâlbuki bu, çok yanlışdır. 

Yukarıda îzâhına çalışdığım gibi, tabî’î ilmler, bil’akis dîni inanç ve düşünceleri 

takviye ederler. 

Târîhe bakılacak olursa, dünyâya gelmiş olan büyük tabî’î ilm bilginlerinin dîne 

çok bağlı oldukları görülür. Leibniz, Newton, Kepler çok dindâr insanlardı. Esâsen 

o zemânlar tabî’î ilm araşdırmaları, ancak kiliselerde, karanlık dünyâların izbelerinde, 

râhiblerin evlerinde yapılırdı. Ancak yavaş yavaş laboratuvarlar, çalışma 

enstitüleri, üniversite ilm merkezleri kuruldukdan sonra, din adamları ile tabî’î 

ilmler bilginleri birbirlerinden ayrıldılar ve ayrı çalışma üsûlleri tatbîke başladılar. 

Zemânla bunların çalışma metodları birbirinden çok ayrılmış gibi göründü 

ve bunlardan beklenenler birbirinden farklı sanıldı. Hâlbuki, bu iki yol, ayrı ayrı 

istikâmetlere doğru birbirinden ayrılan, başka başka yerlere sapan iki yol değildir. 

Bil’akis birbirine temâmiyle paraleldir. Aynı gâyeye doğru giderler ve nasıl ki, 

paralel hatlar sonsuzda birbiriyle birleşecekler ise, din ile tabî’î ilmler de, esâs gâye 

sonsuzunda birbiriyle kucaklaşacaklardır. 

Yukarıdaki yazılar, Max Planckın, (Der Strom von der Aufklärung bis zur Gegenwart) 

kitâbından alınmışdır. 

Kültürlü insanlar, insafla düşündükleri zemân, Allahü teâlânın varlığına inanmak 

mecbûriyyetinde kalıyorlar. Doğru dürüst yapılmayan Kur’ân-ı kerîm tercemelerinden 

bile, hakîkî dînin islâmiyyet olduğunu i’tirâf ediyorlar. Tercemeler, hiç 

bir zemân, aslına uygun olamaz. Bu bakımdan islâmiyyeti incelemek isteyen yabancılara, 

islâm âlimlerinin “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” (Akâid) kitâbları 

tavsiye edilmelidir. 

Hakkın yüzdört kitâbı ki, nebîler üzre inmişdir, 

kütübdür onların dördü, suhuf yüzü, kelâmullah. 

Zebûru verdi Dâvüda, dahî Tevrâtı Mûsâya, 

ve hem İncîli Îsâya, getirmiş Cebrâîl vallah. 

Habîbullaha Kur’ânı getirdi, hâcet oldukca, 

yirmi üç yıl itmâm eyleyip kesildi vahyullah. 

Dahî hem nebîler hakkında bildim ismetü fitnet, 

nezâfet hem emânet, sıdkla teblîgu hükmillah. 

Gadrle, zenbü humk ve kezbü ketmü hıyânetden, 

münezzehdir, müberrâdır cemî’i Enbiyâullah. 

Nebîler ismini bilmek, dediler ba’zılar vâcib, 

yirmi sekizin bildirdi, Kur’ânda bize Allah. 

Cemî’i enbiyânın evvelidir hazret-i Âdem, 

kamûdan efdalü âhır, Muhammeddir resûlullah. 

İkisinin arasında, katî çok enbiyâ gelmiş, 

hesâbın kimseler bilmez, bilir anı hemen Allah. 

Resûllerin dinleri mevtle bâtıl olmaz kat’â, 

ve efdaldir meleklerin hepsinden, enbiyâullah. 

Bizim Peygamberin ahkâm-ı şer’î, öyle bâkîdir, 

ki, ehl-i mahşeri, bu şer’ ile fasledecek Allah. 

Ne ki kılmış Habîbullah, bize teblîg-i ahkâmı, 

kabûl etdim anı, âmentü billâh ve hükmillâh. 


31 — MADDE VE ATOM ÜZERİNDE YENİ BİLGİLER 

Bugün herkes, atomu ve atom enerjisini merâk etmekde, dost, düşman her 

memleketde atom üzerinde çalışılmakdadır. İstikbâlin harbleri, atom silâhları ile 

yapılacak, atom kuvveti bulunmıyan milletler, yaşamak hakkı bulamıyacakdır. Küçük, 

büyük, herkesin sık sık işitdiği atomu ve atom enerjisini ve kullanılmasını, din 

kardeşlerime kısaca bildirmeği lüzûmlu gördüm. Çünki, atom kuvveti, harbde 

de, sulhda da kullanılacakdır. Müslimânların, düşmanda bulunan silâhları öğrenmesi 

ve yapması, farzdır. O hâlde, bugün atom bombasını yapmağa ve bunun 

için lüzûmlu matematik, fizik, kimyâ bilgilerini öğrenmeğe çalışmak farzdır. Önümüzde 

bulunan atom harbine hâzırlanmazsak, dînimizi, milletimizi koruyamayız. 

Harb için, atom te’sîslerini hâzırlamak, bunlardan sulh zemânında, terfîh-i ibâd için 

istifâde etmek, dînî vazîfemiz ve ibâdetimizdir. Devletin, milleti cihâda hâzırlaması, 

ibâdetdir. Hâzırlamaması, büyük günâhdır. 

Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, (İlm, Çinde de olsa alınız!) buyurdu. 

Ya’nî ilm, dünyânın en uzak yerinde bulunsa ve kâfirlerde de olsa, gidin alın! 

buyurdu. Çünki Çin, o zemân, en kâfir ve çok uzak bir yer idi. O hâlde, cihâd için 

gerekli bilgileri, en uzak kâfirlerden de arayıp, bulup, öğrenmemiz, yapmamız, hâzırlıklı 

olmamız, beş vakt nemâzdan sonra, en birinci vazîfemiz, ibâdetimizdir. İbni 

Âbidîn, üçüncü cild, (Cihâd) bahsinde buyuruyor ki, (Düşman hücûm etdiği veyâ 

hücûm korkusu olduğu zemân, her müslimânın harb etmesi farz-ı ayndır). 

Atom harbi muhakkak olduğundan, buna hâzırlanmak, farz-ı ayn hâline gelmişdir. 

(Hadîka)da el âfetlerinde buyuruyor ki, (Nefsin hoşuna giden fâidesiz şeylere 

lehv ve la’b denir ki, boş yere vakt geçirmekdir. Yalnız zevcesi ile oynamak ve harb 

oyunları halâl olup başkaları harâmdır). Harbe hâzırlanmak için, at yarışları, atış, 

güreş, ok ta’lîmleri, lüzûmlu teknik tecribeleri yapmak câizdir. Hattâ lâzımdır ve 

çok sevâbdır. 

Üzerinde yaşadığımız yer küresi, hava, su, taş, toprak tabakaları ve bütün yıldızlar, 

güneşler, hep maddeden yapılmışdır. 

Madde demek, boşlukda yer kaplıyan ve ağırlığı olan varlık demekdir. İki 

madde, bir yerde birlikde bulunamaz. Birinin orada bulunması için, ötekinin oradan 

gitmesi lâzımdır. Hava, maddedir. Çünki, ağırlığı vardır ve yer kaplar. 

Maddenin şekl almış parçalarına cism denir. Şişe, bardak, pencere camı, ayrı ayrı 

birer cismdir. Fekat hepsi, cam maddesinden yapılmışdır. Madde ikiye ayrılır: 

Saf madde. Karışım. 

Etrâfımızda gördüğümüz bütün maddeler, saf değil, birer karışımdır. Meselâ, 

içdiğimiz su, homogen olduğu, her tarafı aynı göründüğü hâlde, içinde az da olsa, 

tuzlar ve hava vardır. O hâlde, bir karışımdır. Karışımların hâssaları [özellikleri] 

her zemân aynı değildir. Belirli özellikleri yokdur. Karışımda bulunan maddeler, 

kendi özelliklerini gayb etmez. Maddeler, birbirleri ile, her mikdârda karışabilir. 

Yalnız bir maddeye (Saf madde) denir. Saf maddenin belirli özellikleri vardır. Saf 

maddenin belirli özellikleri, hiç değişmez. 

Tâm saf madde yok gibidir. Bir madde içinde bulunan yabancı maddeler, kimyâ 

üsûlleri ile anlaşılamıyacak kadar az olunca, bu maddeye, saf diyoruz. Saf süt 

demek, kimyâ bakımından doğru bir söz değildir. Çünki, süt belli özellikler taşıyan 

tek bir madde değildir. Saf madde, iki dürlü olur: Element. Bileşik cism. 

Element: Kendisinden, başka başka özellikde maddeler çıkarılamıyan saf maddelere 

(Element=eleman) veyâ (Basît cism) denir. Saf şeker, bir eleman değildir. 

Çünki, şekerden, karbon [kömür], hidrogen ve oksigen maddeleri çıkabilir. Saf demir, 

bakır, kükürt birer elementdir. Yüzbeş element vardır. Her element, kimyâ 

tepkimelerinde bölünemiyen en küçük parçaların yığınıdır. Bu parçalara, yunanca 

(Atom) denir. Herbir element, birbirlerine benziyen atomlar yığınıdır. 

– 546 –

Birbirine benzemiyen atomların yığınına, bileşik cism veyâ (Mürekkeb cism) denir. 

Su, mürekkeb bir cismdir. Çünki, hidrogen ve oksigen atomlarından yapılmışdır. 

Bileşik bir cism, başka başka özellik taşıyan maddelere ayrılabilir. 

Yüzbeş element üçe ayrılır: 

1 — Hakîkî metal [ma’den], yetmişsekiz dânedir. Bunlar, fizik bakımından parlakdır. 

İçlerinde yalnız civa, normal şartlarda, mâyi’ [sıvı] hâlindedir. Diğerleri sulb 

[katı]dır. Döverek levha ve tel hâline gelir. Harâreti [ısıyı] ve elektriği iyi nakl e- 

der, iyi iletir. Kimyâ bakımından da, buhâr hâlinde, birer atom hâlinde uçar ve bileşik 

hâle geçince, atomları artı elektrik yüklü olur. Eksi yüklü olamaz. Elektrik 

yükü taşıyan atomlara (İyon) denir. İyon, serbest hâlde bulunamaz. Artı elektrik 

taşıyan atomlara (Katyon) denir. Eksi elektrik taşıyan atomlara (Anyon) denir. O 

hâlde, bir ma’den atomu, başka bir ma’den atomu ile veyâ hidrogen atomu ile birleşemez. 

İki element atomunun bir araya gelmesi için, başka başka elektrik taşıması 

lâzımdır. Çünki, benzer yüklü iki atom, birbirini çekmez, iter. Hidrogen 

atomları ma’den olmadığı hâlde, bileşik hâlde dâimâ artı elektrik taşır. 

2 — Ma’den olmıyan [ametal] elementler, onyedi dânedir. Bunlardan bir dânesi 

[Brom] sıvı hâlinde, onbir dânesi gaz hâlindedir. Altısı âdî gaz olup, molekül 

hâlindedir. Beşi necîb [soy] gaz olup, hep atom hâlindedir. Fizik hâssaları, ma’denlerin 

aksidir. Kükürt gibi, katı olanları döğülünce, levha hâline gelmeyip, toz hâline 

gelir. Kimyâ bakımından, gaz hâlinde iken, iki atomdan yapılmış molekül hâlinde 

uçarlar. [Necîb gazlar müstesnâ.] Bileşik hâlde iken atomları, ba’zan artı, 

ba’zan eksi yüklü olabilir. O hâlde, birbirleri ile ve hidrogen atomu ile ve ma’denler 

ile birleşebilirler. Oksigen gazı ametaldir. Müstesnâ olarak, bileşiklerinde, 

hep eksi elektrik taşımakdadır. Karbon, kükürt de ametaldir. 

3 — Yarı ma’denler, on adeddir. Bunlar, fizik bakımından ma’denlere, kimyâ 

bakımından ametallere benzer. Arsenik, kalay, kurşun yarı ma’dendir. 

Bileşik cismler ikiye ayrılır: 

A — Organik [veyâ uzvî] bileşik cismlerdir. Bunların suda eriyikleri dâimâ molekül 

hâlinde bulunur. Molekülleri karbon ile hidrogeni hâvîdirler. Başka elementler 

de bulunabilir. Yanıcıdırlar. Yağ, şeker, ispirto gibi. 

B — Organik [uzvî] olmıyan bileşiklerdir. Bunlarda, karbon ile hidrogen bir arada 

bulunmaz. Bunlara, anorganik veyâ inorganik bileşikler denir. Yemek tuzu, cam 

gibi. Pencere camı 572 [m. 1176] da, gözlük camı 686 [m. 1287] da keşf edildi. Anorganik 

bileşikler ikiye ayrılır: Birinci sınıf bileşikler. İkinci sınıf bileşikler. 

Herhangi bir bileşik cismi meydâna getirmek için atomlar iki dürlü birleşebilir: 

1 — İki veyâ ziyâde elementin atom iyonları, boşlukda, sıra ile dizilir. Böyle 

milyonlarla iyon yığını, bir cism meydâna getirir. Böyle bir cism, bir sandık kesme 

şekere benzer. Bunlara, (İyon şebekesi) denir. İnorganik ma’den bileşikleri, 

ya’nî içinde ma’den bulunan inorganik bileşikler, iyon şebekesidir. Bunlar katıdır, 

ısıtılınca uçmaz, parçalanır. 

2 — İki veyâ dahâ ziyâde ametalin mu’ayyen ve az sayıda atomu birleşerek, molekül 

yapar. Moleküller de, biraraya gelerek, bir cism meydâna getirir. Böyle bir 

cism, bir sandık şeker külâhına benzer. Bunlara, (Molekül şebekesi) denir. İçinde 

ma’den bulunmıyan inorganik bileşikler ve organik bileşiklerin hemen hepsi molekül 

şebekesidir. Bunlar, gaz hâlinde, sıvı (mâyı’) ve katı hâlde de olur. Katı ve 

mâyı’ hâlindekiler ısıtılınca, gaz hâle geçerek, molekül hâlinde uçarlar. 

Bütün elementler, serbest element hâlinde iken, atomları elektrik yükü taşımaz, 

nötrdür, sıfır kıymetlidir. İki elementin birleşmesinden meydâna gelen anorganik 

bileşiklere, (Birinci sınıf) bileşik denir. Birinci sınıf bileşikler üçe ayrılır: Oksid, 

asid, tuz. İçinde üç element bulunan anorganik bileşiklere, (İkinci sınıf bileşikler) 

denir. Bunlar da üçe ayrılır: Asid, baz, tuz. Bir bileşik içindeki ma’den atomları dâimâ 

artı elektrik yükü taşır. 

– 547 –

Yanmak, oksigen gazı ile birleşmek demekdir. Gazların, buhârların yanmasına 

(Alev) denir. Katı cismler alevle yanmaz. Kükürdün buhârı, odunun, mumun 

sıcakda parçalanmasından meydâna gelen gazlar, alevle yanıyor. Yanma yerine, 

(Oksidlenme) ve (Yükselme) de denir. Yanan bir atomun elektrik yükü artar. Meselâ, 

hidrogen gazı oksigenle birleşince, serbest hidrogen atomları, sıfır kıymetli 

iken, oksigenle birleşirken, oksigen atomuna elektron vererek, artı bir [+1] kıymetli 

olurlar. O hâlde, bir atomun değeri yükselince, bu atom yandı, oksidlendi denir. 

Maddeler yanarken harâret [ısı] saçar. 

Şuâ’: Sulb, ya’nî katı veyâ mâyı’ hâldeki bir madde ısıtılırsa, beşyüz derecede 

zıyâ [ışık] yaymağa başlar ve madde değişmez. Evvelâ kırmızı zıyâ olur. Dahâ sıcakda 

beyâza döner. Elektrik ampullerinde, elektrik ceryânı, ampul telini ısıtdığı 

için, tel zıyâ yayar. Böyle zıyâ yaymağa (Şuâ’lanma) veyâ (Işıma) denir. Gördüğümüz 

zıyâ, elektro-manyetik dalgalardan ibâretdir. Fezâdaki elektrik akımı, 

sâniyede yüz binlerle def’a cihet değişdirince, elektro-manyetik dalgalar meydâna 

geliyor. Ya’nî şuâ’lanma oluyor. Bir sâniyedeki dalga adedine (Frekans=tekerrür) 

denir. Bir şuâ’lanmada meydâna gelen dalgaların boylarını aramağa, 

(Spektroskopi) denir. Herhangi bir madde tarafından yayılan şuâ’lanmanın 

spektroskopisini yaparak, bu maddede hangi elementlerin bulunduğunu aramağa 

(Tayf analizi=spektral analiz) denir. Spektroskopi yapılacak şuâ’lar, bir yarıkdan 

geçirildikden sonra, bir cam menşûrdan [prismadan] geçirilince, karşısındaki 

perdede parlak renkler dizilir. Bu renkli şeride tayf [Spektr] denir. Her rengin 

dalga boyu başkadır ve kitâblarda yazılıdır. Bu dalga boyları (Angstrom) denilen, 

uzunluk birimi ile söylenir. Bir Angstrom, bir milimetrenin onmilyonda biridir. 

Dalga boyları dörtbin ile sekizbin Angstrom arasında bulunan şuâ’ları 

ışık hâlinde görebiliyoruz. Her şuâ’, bir enerjiye mâlikdir. Enerji, kudret, ya’nî 

iş yapabilmek demekdir. Şuâ’ emen cism, enerji almış olur ve ısınır. Şuâ’ enerjisinin, 

bölünemiyen en küçük parçasına (Kvant) denir. Bir madde ne kadar çok 

ısınırsa, yaydığı şuâ’ların dalga boyu o kadar kısa olur. Sulb ve mâyı’ maddelerin 

tayfı devâmlıdır. Ya’nî, bütün dalga boyları yanyana bulunur. Ampul teli ikibinbeşyüz 

derecede şuâ’lanıyor. Bunun tayfında, yedi renk devâmlı görülür ve 

kırmızı altında, görünmiyen, uzun ısı dalgaları da vardır. Kısa olan ultraviole dalgalar 

yok gibidir. 

Tazyîkı az olan gazların ve buhârların verdikleri tayf, devâmlı tayf olmıyor, (Hatlar 

tayfı) oluyor. Ya’nî, tayfda, birbirinden uzak ayrı ayrı yerlerde, mu’ayyen dalga 

boyları bulunuyor ve herbiri, başka renkde hat şeklinde görünüyor. 

Alkali ve toprak alkali ma’denlerin buhârları, hava gazı alevi sıcaklığında, 

kendilerine mahsûs renkde şuâ’ verdiği hâlde, gazların şuâ’ vermesi için, bunları 

Kroks borularına koyup, tazyîkı az iken yüksek gerilimli elektrik cereyânı geçirmek 

lâzımdır. Katoddan çıkan elektronlar, gazın moleküllerine çarpınca, gaz 

şuâ’lanır. Meselâ, iki tarafı kapalı bir cam borunun [Geissler borusunun], iki ucuna 

sokulmuş olan ma’den çubukları [elektrodları], tel ile bir endüksiyon makarasına 

bağlayıp, yüksek gerilimli akım geçirince, borudaki hava içinden elektrik geçmez. 

Cam boruyu, ortasındaki bir delikden, lâstik boru ile, bir hava boşaltma makinesine 

bağlayıp, borudaki havanın tazyîkını azaltırsak, borudaki hava içinde ışıklı 

çizgiler hâsıl olur. Hava elektrik ceryânını geçirir ve ışıklanır. Basıncı azaldıkca 

ışıklar artar ve borunun içi pembe zıyâ’ ile dolar. Boruda havadan başka gaz varsa, 

ışığın rengi gazın cinsine göre başka olur. Meselâ, Neon gazı varsa, kırmızı, turuncu 

olur. Reklâm lâmbaları ve bugün evlerde de kullanılan flüoressan lâmbalar 

böyle yapılmakdadır. 

Borudaki gaz, dahâ boşaltılıp, tazyîkı dahâ azalırsa, ışık da azalır ve bir ân gelir 

ki, borunun içi zıyâsız kalır. Fekat şimdi, makaranın (—) kutbuna bağlı katodun 

tam karşısındaki cam üzerinde mâvi renklenme görülür. Demek ki, katoddan, 

– 548 –

görülemiyen şuâ’lar çıkmakdadır. Bunlara, (Katod şuâ’ları) denir. Katod şuâ’ları 

camdan geçmez, borunun dışına çıkmaz. Ba’zı cismlere çarpınca bunları mâvi 

renkli gösterir. Katoda dik olarak çıkarlar. Bu şuâ’lar, makaradan gelip, katoddan 

fırlatılan elektronlar tarafından, borudaki gaz atomlarından koparılan elektronlardır. 

Hâlbuki, tazyîkı dahâ yüksek olan gazlardan elektriğin geçmesi, gaz moleküllerinin, 

elektriklenerek iyon hâline geçmesi ile, elektroliz olayı gibi olmakdadır. 

[1860] senesinde Bunsen ve Kirchof, her element buhârının, kendine mahsûs hatlar 

tayfı meydâna getirdiğini anladı. Sodium buhârı beşbinsekizyüzdoksan angstrom 

boyunda, dalgalardan ibâret bir sarı hat yapıyor. Ultraviyole şuâ’lar, parlak olmadığı 

için görülmiyor. Böyle şuâ’ların tayfı, fotoğrafı alınarak görülür. Tayflar hattına 

bakarak, herhangi bir cismdeki elementleri anlamağa (Tayf analizi) demişdik. 

Tayf hatlarını, atomlar meydâna getirmekdedir. Serbest bir atom, belirli bir sıcaklıkda 

verdiği dalgaları, aynı sıcaklıkda mas edebilir, emer. Bir ampulün devâmlı 

tayfı içinde, emilen dalgaların yeri siyâh hat hâlinde görünür. Ampul şuâ’ları, meselâ 

sodiumlu bir alevden geçerken, sodium atomları, kendilerine mahsûs olan dalgaları 

mas edip, tekrâr her tarafa yayıyor ve lâmbanın devâmlı tayfı üzerinde, sodium 

atomlarına mahsûs olan sarı hatlar, siyâh olarak görülüyor. Güneş zıyâsının 

tayfı devâmlıdır. Fekat, içinde binlerce siyâh hatlar vardır. Güneş sulb değildir. Gaz 

hâlindedir. Fekat, tazyîkı pek fazla olduğundan sulb imiş gibi, devâmlı tayf veriyor. 

Güneş şuâ’ları, güneş etrâfındaki tazyîksız gazlardan geçerken, bu gazlar, kendilerine 

mahsûs dalgaları emiyor. Bu gazların tayf hatlarına bakarak, güneşin ve 

yıldızların, bildiğimiz elementlerden yapılmış olduğunu anlıyoruz. 

DEVRÎ SİSTEM: [1867] senesinde Mendeleyef ve Lother Meyer isminde iki 

kimyâger, birbirinden haberi olmadan yüzbeş elemandan, o gün bilinenleri, atom 

ağırlığına göre, soldan sağa doğru sıra ile yazmış, birkaç elemandan sonra gelenlerin, 

kimyâ hâssalarının [meselâ kıymetlerinin], tekrâr başdakilere benzediğini görmüş, 

bunları, başdakilerin altına yazmışdır. Böylece yedi satır meydâna gelmişdir. 

Her satıra, Devre [periyod] denir. Alt alta olan elemanların kimyâ hâssaları birbirinin 

aynıdır. Bunlara, yukardan aşağı, bir (Gurup) denir. Yanyana sekiz gurup 

vardır. Yüzbeş elementin, yedi devr ve sekiz gurup teşkîl etmek üzere sıralanmasına, 

(Periyodik sistem) veyâ (Devrî tasnîf) denir. 

Sol tarafdan birinci gurupda, kalevî [alkali] ma’denler, ikinci gurupda, toprak 

kalevî ma’denler, yedinci gurupda halogenler [F, Cl, Br, I], sekizinci gurupda da 

necîb [soy] gazlar bulunur. 

Elementlerin devrî sistemdeki soldan sağa doğru sıra numarasına, (Atom numarası) 

denir. Hidrogenin atom numarası 1, oksigenin 8, uraniumun 92 dir. 

[1913] senesinden i’tibâren, Röntgen tayfları ve Moseley kanûnu sâyesinde, her 

elementin atom numarası tecribe ile bulunmuşdur. Şöyle ki: 

1. ci devrde 2 x 1 2 = 2 

2. ve 3. cü devrlerde 2 x 2 2 = 8 

4. ve 5. devrlerde 2 x 3 2 = 18 

6. cı devrde 2 x 4 2 = 32 

eleman bulunduğu anlaşılmışdır. Geri kalan ondokuz element de yedinci devrdedir. 

(Devrî tasnîf cedveli) kimyâ ilminin temelidir. 

RADİO-AKTİVİTE: Uranium ve Radium gibi ba’zı ma’denler, siyâh kâğıd içindeki 

fotoğraf camına te’sîr edip karartıyor ve etrâfındaki havayı elektrikliyor. Bunun 

sebebini, ilk olarak [m. 1903] de Rutherford anladı. Şöyle ki: 

Radioaktif cismler kendi kendilerine üç cins şuâ’ vermekdedir: 

1 — Alfa şuâ’ları, artı elektrik yüklü atomlardır. Birkaç santimetreye kadar 

uçarlar. Kâğıddan bile geçemez. Tehlükeli değildirler. 

– 549 –

2 — Beta şuâ’ları, elektronlardan ibâretdir. [Lâmbalarımızı yakan şehir elektriği, 

elektron akımıdır. Bölünemeyen en küçük elektrik parçasına elektron denir. 

Elektron, eksi elektrikdir.] Beta şuâ’larının sür’ati pek fazla olup, zıyâ hızına yakındır. 

Birçok yerlerden geçerler. Tehlükelidirler. 

3 — Gama şuâ’ları, Röntgen şuâ’ları gibi çok kısa dalgalı, elektro-manyetik 

şuâ’lardır. Hemen herşeyden geçerler, çok tehlükelidirler. 

Saf Radium atomları, yalnız alfa şuâ’ları saçar. Radioaktif cismlerin atomları, 

enerji saçarak, çekirdekleri patlıyor ve başka element atomları hâline dönüyor. Milyon 

kerre milyon [1 billion] Radium atomu içinden her sâniye onüç dânesi patlıyor. 

Bir radium tuzunun beta ve gama şuâ’ları da vermesi, kendi atomlarından değil, 

bunların patlaması netîcesinde meydâna gelen, yeni radioaktif elemanların 

atomlarından hâsıl olur. Zâten, Radium da, Uraniumun patlamasından, birçok ara 

elementlerden sonra, meydâna gelmişdir. Tabî’atde, üç radioaktif değişme sırası 

vardır. Uranium sırası, Thorium sırası ve aktinium sırası. 

Radioaktif parçalanmadan meydâna gelen yeni elementlerin atom ağırlıkları ve 

şuâ’lanmaları farklı olduğu hâlde, çoğunun kimyâ hâssaları aynıdır. Böyle elementler, 

aynı bir element demekdir. O hâlde, devrî sistemde aynı yerde bulunur. Atom 

ağırlığı farklı, atom numarası aynı olan maddelere, (İzotop) maddeler denir. 

FAYANS KANÛNU: Bir atom, bir alfa şuâ’ı saçınca, atom ağırlığı dört azalır. 

Atom numarası iki azalır. Beta şuâ’ı verince, atom ağırlığı değişmez, atom numarası 

bir artar. Bir alfa dâneciğinde iki artı elektrik bulunduğu isbât edilmişdir. O 

hâlde, atom numarası, atomun artı elektrik yüküne tâbi’ olmakdadır. 

RÖNTGEN ŞUÂ’LARI: Katod şuâ’ları, borudaki sulb bir maddeye çarparsa, 

bu sulb madde, röntgen şuâ’ları yayar. Röntgen şuâ’ları görünmez. Fotoğraf camına 

te’sîr eder. Etden çok, kemikden az geçer. Atom numarası yüksek olan maddeler, 

Röntgen şuâ’larını çok emer, geçirmez. Atom numarası büyük olan bir maddenin, 

hâsıl etdiği Röntgen şuâ’ının, maddelerden geçme kabiliyyeti fazla olur. 

Laue [Lave] röntgen şuâ’larının tayfını yapmak için, cam prisma yerine, kaya tuzu 

billûrundan geçirdi. Elde edilen tayf, ilmin yeni bir buluşu, büyük bir zaferi oldu. 

Çünki, bir yandan Röntgen şuâ’larının elektromanyetik dalga olduğu anlaşıldı, 

bir tarafdan da, billûrdaki atomların dizilişi meydâna çıkdı. Âdî zıyâ ile elde edilen 

tayflar, atomun bileşiklerine göre farklı olduğu hâlde, Röntgen tayfları, atomun 

kimyevî hâline bağlı değildir. Her elementin Röntgen tayfı, hatlar tayfıdır. 

Mosli [Moseley] de, bir elementin verdiği Röntgen şuâ’larının dalga boyunu ölçerek, 

elementlerin atom numarasını hesâb etmişdir. Bu atom numarasının, atom 

çekirdeğinin elektrik yükü olduğunu, dahâ sonra Bohr [Bor] anlamışdır. 

ATOMUN YAPISI: Rutherford [m. 1911] de, ince bir ma’den levhadan alfa dânecikleri 

geçirdi. Alfaların çoğu, serbestce doğru geçip, binde biri, yolundan sapdı. 

Ma’denler, atom şebekesi olduğundan, alfaların doğru geçmesi, atomların içinin 

boş olduğunu göstermekdedir. Demek ki atomların ortasında, atomun artı elektrik 

yükünü ve aynı zemânda, bütün kütlesini hâvî bir nüve (çekirdek) vardır. [Bu 

çekirdeğin çapı atomun tekmîl çapından yüzbin def’a dahâ küçükdür.] Atomlar 

elektrikce nötr [ya’nî elektriksiz] olduğu için, çekirdek etrâfında, çekirdekdeki artı 

elektrik kadar elektron bulunması lâzımdır. Alfa dâneciklerinin sapma açısı ölçülerek, 

çekirdekdeki artı elektrik mikdârı hesâblanmış ve elemanın atom numarasına 

müsâvî olduğu anlaşılmışdır. 

Demek ki, Rutherforda göre, her atomun ortasında (+) yüklü bir çekirdek ve 

etrâfında elektronlar dönmekdedir. Elektronlar dönmeseydi, çekirdek tarafından 

çekilirler idi. Maddedeki atomlar da, birbirine yapışık değildir. Çünki elektronlar 

birbirini iter. Radioaktiflik, atomun çekirdeğinden meydâna gelmekdedir. Alfa 

şuâ’ları demek, çekirdekden, artı iki elektrik yüklü Helium çekirdeklerinin atıl- 

– 550 –

ması demekdir. Beta şuâ’ları ise, atomdan elektron atılmasıdır. 

Kimyâ hâdiseleri [ya’nî kimyevî değişmeler], atomların dış halkalarındaki 

elektronlar arasında olur. İç halkalarda ve çekirdekde olmaz. 

Atom yapısının son şeklini, [m. 1922] de Danimarkalı fizikci Bohr bulmuşdur. 

Bohr, gazların tayf vermeyip, hatlar hâlinde mu’ayyen dalga boyları meydâna 

getirdiklerini düşünerek, atom elektronlarının, çekirdek etrâfında ayrı ayrı ve 

mu’ayyen mahrekler üzerinde döndüğünü kabûl etdi. Elektron, kendi mahrekinden, 

çekirdeğe dahâ yakın bir mahreke geçerken, enerji verir, ya’nî şuâ’ yayar dedi. 

Bir elektron dışdan birinci mahrekden, ikinciye geçerken verdiği şuâ’da mu’ayyen 

bir tayf hattı, üçüncüye geçerken, başka bir tayf hattı, ikinci yörüngeden 

üçüncüye geçerken, başka bir tayf hattı hâsıl ediyor. Spektroskopisi yapılan bir element 

içinde, milyonlarca atom olduğundan, tayfda çeşidli hatlar hâsıl oluyor. 

Atomlar, şuâ’ emerse, elektronları, çekirdekden uzak mahreklere sıçrar ve enerjileri 

artar. Sonra şuâ’ [ya’nî enerji] neşr ederek kendiliğinden, çekirdeğe yakın mahreklere 

geçer. 

Röntgen şuâ’larına gelince, katod şuâ’larının bir elektronu, katod karşısına 

konan ma’den levhanın atomlarına vurarak iç mahreklerde dönmekde olan bir 

elektronu atomdan dışarı atar. Bu elektronun boş kalan yerine, dışındaki mahrekden 

bir elektron atlar. Bunun da yerine, dahâ dışardaki mahrekden ve böylece çeşidli 

mahreklerden, iç mahreklere elektron atlarken röntgen şuâ’ları hâsıl olur. Göze 

görünen ve ultraviole şuâ’lar, atomun dış elektronları tarafından husûle getirilir. 

Röntgen şuâ’ları ise, iç mahreklerdeki elektronlardan hâsıl olur. 

Bir elementin, devrî tasnîf cedvelinde bulunduğu yerin gurup numarası, elementin 

en dış mahrekinde bulunan elektron adedini gösterir. Elementin bulunduğu 

devr numarası, çekirdek etrâfındaki mahrek (elektron halkası) mikdârını, elementin 

atom numarası da, atomdaki bütün elektronların mecmû’unu gösterir. 

RADAR — Uzaklarda veyâ karanlık, bulut veyâ sis içinde olup, görünmiyen cismlerin 

durumunun ve yerinin yüksek frekanslı dalgalar ile tesbîtini sağlıyan bir cihâzdır. 

İlk adı (Radiolocation)dur. Bu cihâza Radar adı Amerikalılar tarafından, ikinci 

dünyâ savaşında verilmişdir. Radar kelimesi İngilizce (Radio, Angle, Direction 

and Range), (Radyo, Açı, İstikâmet ve Menzil) kelimelerinin baş harfleri bir araya 

getirilerek yapılmışdır. [m. 1939] yılında İngilterede uçakların uzakdan tesbîti için 

radar istasyonları kuruldu. Cihâz, bir verici ve bir de alıcıdan müteşekkildir. Verici 

vâsıtası ile yayınlanan enerji, boşlukda bir cisme çarpıp geri döndüğü vakt, alıcının 

kadranındaki katod ışınlı silloskop üzerinde ışıklı bir nokta hâlinde görünür. 

Bu şeklde cihâzı çalışdıran şahs, çok uzaklarda bulunan uçakları veyâ gemilerin yerini, 

sayısını, uzaklıklarını ve yüksekliklerini kat’î olarak hesâblamağa muvaffak olur. 

Radarlar, ikinci dünyâ savaşında, yer kontrolü, yol kesicileri, savaş uçaklarının geceleri 

tahrîbinde yardımcı olmuşdur. Radardan istifâde edilerek yapılan manyetron 

valfı, uçaklara da monte edilmiş, böylece, geceleri karanlık veyâ bulut yüzünden görülmiyen 

hedeflerin uçakdan hatâsız bombardımanı mümkin olmuşdur. 

AYA SEYÂHAT — Bu seyâhat, bir dev füze ile yapılmakdadır. Füze fransızca 

bir kelimedir. Fişenk demekdir. Silâhların sınıflandırılmasında güdümlü mermîlere, 

balestik mermîlere, topçu roketlerine ve fezâda silâh olarak bulunan 

peyklere şâmil olan umûmî bir ta’bîrdir. Kısa menzilli, orta menzilli, uzun menzilli, 

kıt’alar arası ve kıt’alar üstü ve Aya seyâhat füzeleri mevcûddur. Füzelerin fe’âliyyetine 

esâs, Newton prensibidir. [m. 1867] de ifâde edilen bu prensibe göre (her 

te’sîre karşı kendisine müsâvî bir aks-i te’sîr hâsıl olur). 

[1388] hicrî ve [1968] mîlâdî seneleri nihâyetlerinde, Amerikalıların aya ilk 

olarak sevk etdikleri dev füze, 110 metre tûlündedir. Bu uzunlukdaki yatay vaz’ıyyetde 

bir vince rabt edilmişdir. Vinc dikilerek füzeyi şâkûlî vaz’ıyyete getirmek- 

– 551 –

dedir. Dev füze, iki kısmdan müteşekkildir. Birinci kısm altdadır. 85 metre irtifâ’ındadır. 

Buna (SATURUN-5) roketi tesmiye olundu. İkinci kısm, 25 metre irtifâ’ındadır. 

Asl fezâ gemisi bu kısmdır. Buna, (Apollo-8) fezâ gemisi tesmiye edilmişdir. 

Dev füzede ikimilyon âlet mevcûddur. Birinci roket kısmı, 3 kademe ile, idâre 

merkezinden müteşekkildir. Tahtânî kademe 42 metre irtifâ’ındadır. Dâhilinde 

1600 ton mâyı’ oksigen ve 650 ton gaz yağı ihtivâ etmekdedir. Dev füze, elektrik 

te’sîsâtı ile (LANCER) tesmiye edilen çelik vinçden, ya’nî rampadan ayrıldıkdan 

iki üç dakîka sonra, bu kademenin ateşlenmesiyle, dev füze atmosferin üstüne 

kadar çıkmışdır. Yanma bitince, bu kademe, atmosferin hâricinde füzeden 

ayrılarak fezâya gitmişdir. İkinci kademe, birincinin fevkindedir. 25 metre irtifâ’ında 

ve 10 metre kutrundadır. Dâhilinde sıvı hidrogen ve oksigen mevcûddur. Birinci 

kademe kopdukdan sonra bu kademe ateşlenerek füzeyi yer câzibesi sâhası nihâyetine 

kadar götürmüşdür. Fevkânî kademe, 18 metre irtifâ’ında ve 6,5 metre 

kutrundadır. Dâhilinde 115 ton mâyı’ hidrogen ve bunu yakacak mikdârda oksigen 

mevcûddur. İkinci kademe kopdukdan sonra, bu kademedeki hidrogen yanarak 

Apollo-8 fezâ gemisini yer câzibesinden kurtarıp, aya sevk etmiş ve ayın mahrekine 

yerleşdirmişdir. Bu kademe de kopup ayrılmışdır. Bu üçüncü kademenin 

fevkinde bir metre irtifâ’ında roketin idâre merkezi bulunur. Bu idâre merkezi kademelerdeki 

yanma hâdiselerini ve kopup ayrılmalarını otomatik olarak tanzîm 

etmişdir. 25 metre irtifâ’ındaki Apollo-8 fezâ gemisi, idâre merkezinin fevkine merbutdur. 

Bu da dört kısmdan müteşekkildir. (Hizmet kısmı), yedi metre irtifâ’ındadır. 

En mühim cihâzlar buradadır. Apollo-8, ayın mahrekinde 20 sâatde on 

devr yapdıkdan sonra, bu cihâzlar çalışdırılarak, mahrekden ayrılmış ve yer küresine 

müteveccihen hareket etmişdir. Bu hareket esnâsında astronotlar bir yokuşu 

çıkıyorlarmış hissine kapılmışlardır. Ayın câzibesinden kurtulma hareketi, bu 

hissi hâsıl etmişdir. Yerdeki üs ile televizyon muhâbereleri devâmlı cereyân etmişdir. 

Atmosfere gelince, hizmet kısmı da koparak ayrılmışdır. İkinci parça (Ay kısmı)dır. 

Bu kısm aya inmeği te’mîn eder. Bu seferde, mevcûd değil idi. Üçüncüsü 

(İdâre kısmı)dır. 3,18 metre irtifâ’ında ve mahrût şeklindedir. Üç insan burada idi. 

Dördüncü (Endaht kısmı)dır. 

Fezâ gemisi aya 112 kilometre yaklaşmışdır. Ayın 15 gün devâm eden gecesinde 

[—142 0 C] soğuk ve 15 gün devâm eden gündüzünde [+135 0 C] sıcaklık olduğu 

ve hava, su bulunmadığı ve devâmlı hacer-i semâvî yağdığı ve ay yüzeyinde hayâtın 

imkânsız olduğu anlaşılmışdır. 

Apollo-8, atmosfere, sâatde kırkbin kilometre sür’atle dâhil oldu. Atmosfer tabakasına 

asgarî 5,4 derece ve a’zamî 7,5 derecelik bir zâviye ile dâhil olmak için 

hizmet kısmındaki motorlardan istifâde edildi. Atmosfere girerken, hizmet kısmı 

da koparak ayrıldı. Atmosfere dâhil olurken yukarıda bildirilen giriş zâviyesinin 

te’mîn edilmesi şart idi. Çünki, 5,4 dereceden küçük olsaydı, su üstünde sekerek 

giden bir taş gibi, atmosfer üzerinde seke seke fezâ boşluğunda gidecekdi. 7,5 dereceden 

dahâ büyük olsaydı, fezâ gemisi harâb olacakdı. Bu sebeble 45 kilometre 

derinlik ve ikibin kilometre genişliğindeki bir sâhadan atmosfere dâhil oldu. Zemîne 

3047 metre kala, otuz metre kutrunda üç dev paraşüt vâsıtasıyle, sâatde elli 

kilometre sür’atle Pasifikde, evvelce tesbît edilmiş olan mahalle indi. Atmosfere 

duhûlünden bir kaç sâniye sonra, hava tabakasına delk ve temâs sebebi ile Apollo-8 

in hâricî sathında sıcaklık [3200 0 C] yi tecâvüz etmişdi. 

[1388] hicrî ve [1968] mîlâdî seneleri nihâyetine kadar Amerikada, insan ile fezâ 

seyâhati adedi 18 dir. Fezâya gönderilen insan sayısı, 32 dir. Dâhilinde insan bulunan 

fezâ gemilerinin fezâda kaldıkları müddet, 3215 sâatdir. Fezâda kapsül dışında 

yaşanılan müddet 12 sâatdir. Fezâda cihâzların birleşmesi 12 def’adır. Fezâ 

gemisi adedi 12 dir. Ruslarda bu rakamlar, 10, 13, 629 sâat 10 dakîka, 2 def’a, 1 adeddir. 

Bu mukâyese rakkamlarından çıkarılan netîce şudur: Fezâ çalışmalarında ve 

– 552 –

ay seyâhatlerinde, Amerikalılar, Ruslardan çok ileridedir. 

[m. 1969] senesi Temmuzun onyedinci günü Amerikadan atılan füze ile ikinci 

olarak aya üç astronot gönderildi. 21 Temmuzda onaltı tonluk örümcek şeklindeki 

cihâzla aya inerlerken iki astronot telsizle şu haberi gönderdi: (Kim olursanız olunuz, 

nerede bulunursanız bulununuz. Şu ândaki işimizi düşünerek, kendi âdetlerinize 

göre Allaha düâ ediniz!). Aya inen cihâzın oniki tonu yakıt idi. Tûlü 6,98, kutru 

9,4 metre, hacmı 4,5 metre-küp idi. Beş köşeli bir topaç gibi idi. Dört müteharrik 

ayaklı, dört milimetre kalın alüminium ile kaplı idi. Ay üzerinde yirmibirbuçuk 

sâat kaldı. İki astronot ay yüzeyine merdivenle inip, iki sâat onüç dakîka kaldı. Aya 

telsiz merkezi ve bayrak yerleşdirdiler. Ay sathı, taş parçaları ve ince kum idi. Aydan 

yirmibeş kilo taş parçaları aldılar. Ay çekimi dünyâdan altı def’a azdır. Örümcek, 

aydan kalkıp, yörüngede dönen hizmet kısmı ile birleşdi. İki astronot buradaki 

arkadaşlarının yanına geçip örümceği atdılar. İdâre kısmındaki motorları ateşliyerek 

9100 kilometre hızla ay mahrekinden ayrıldılar. Pasifiğe indiler. 

Astronotlardan (Alan Bean) hâtıralarını anlatmağa şöyle başlamışdır: 

İnsan uzayda uçarken pek az kimseye nasîb olan bir fırsat elde ediyor. Ufkunu 

genişletmek arzûsu. Gerçekden, bu yolculukdan sonra içimde, insanları, Allahı, 

Kâ’inâtı ve bunların arasındaki ilişkileri dahâ iyi öğrenmek, anlamak arzûsu doğdu. 

Amerikalıların üçüncü ay yolculuğunu yapan (Apollo-14) gemisi, 31 Ocak 

1971 Pazar günü, Huston fezâ merkezinden fırlatıldı. Üç astronot ayda otuzüçbuçuk 

sâat kalmış, dokuz gün sonra, Şubatın onbirinci Perşembe gecesi, büyük Okyanus 

denizine inmişlerdir. Ayda büyük bir tedkîk laboratuvarı bırakmışlar ve elliiki 

kilo aytaşı ve toprağı getirmişlerdir. Astronotları taşıyan hucre, hizmet hucresinden 

ayrıldıkdan iki dakîka sonra, sâatde otuzsekizbin kilometrelik sür’atle atmosfere 

girmiş, az sonra paraşütleri açılarak denize inmişdir. 

Rusların 6 Hazîran 1971 günü fezâya gönderdikleri (Soyuz-11) fezâ cihâzı, felâketle 

ve yüz karası ile netîcelendi. 30 Hazîranda dünyâya dönen kapsülün içindeki 

3 fezâ adamı ölmüş görüldü. Amerikalılar 26 Temmuz 1971 de aya Apollo- 

15 gönderdi. 12 dakîkada dünyâ yörüngesine girdi. Ayda 67 sâat kaldılar. Otomobil 

yürütdüler. Üç ay adamı 7.8.1971 günü sâlimen dünyâya döndü. 77 kg. ay taşı 

getirdiler. 

1392 [m. 1972] senesinin son ayında da, Apollo-17 ile üç astronot gönderdiler. 

İkisi ay üzerine inip gezdiler. Dünyâya getirdikleri penbe taşlardan, ayda su ve hayât 

olmadığı bir kerre dahâ anlaşıldı. 

İslâm dîni, aya, yıldızlara gidilmesine mâni’ değildir. Mülk sûresinde, bütün yıldızların 

birinci semâda bulundukları açık olarak bildirilmiş olduğu, (Tefsîr-i Mazherî)de 

yazılıdır. Rahmân sûresindeki bir âyet-i kerîmede meâlen, (Ey cin ve ey 

insan! Gücünüz yeterse, yer yüzünden ve semâlardan dışarı çıkınız. Çıkmanız 

için, çok kuvvet ister. O kuvvet de sizde yokdur) buyruldu. Bu âyet-i kerîme, insanın 

ve cinnin aya çıkamıyacaklarını göstermiyor. Cinnîler, göklerin yedi tabakasına 

da çıkarlardı. (Mevâhib-i ledünniyye tercemesi) 463. cü sahîfesinde diyor 

ki, (Abdüllah ibni Abbâs “radıyallahü teâlâ anhümâ” dedi ki, önceleri şeytânlar 

göklere çıkmakdan men’ olunmazlar idi. Göklere girerler, meleklerden işitdiklerini, 

kâhinlere haber verirlerdi. Resûlullah “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” 

doğduğu zemân, göklere çıkmakdan men’ olundular). Şeytânlar, cinnin kâfir 

olanlarından bir sınıfdır. İblîsden üremişlerdir. Bu haber, göklerden dışarı çıkılamaz 

ise de, göklere ve birinci semâda oldukları için, aya ve yıldızlara, insanların 

ve cinnin çıkmalarının mümkin, hattâ cin için vâkı’ olduğunu göstermekdedir. 

Çalışmakda, yükselmekdedir, Hakkın rızâsı! 

Tenbel olanın elbet gelir bir gün belâsı. 

– 553 –

32 — ATOM KUVVETİ VE SULH ZEMÂNINDA 

BUNDAN FÂİDELENME 

Bugün, atom endüstrisinin esâsını, Uranium ma’deni teşkîl etmekdedir. Bu 

cism, çok ağır bir ma’dendir. Bileşikler hâlinde, arzımızın her tarafında bulunmakdadır. 

Radioaktif bir metaldir. Uraniumun atom numarası doksanikidir. Ya’nî, yüzbeş 

elemanın (Devrî sınıflandırma) cedvelindeki sıra numarası 92 dir. Atomların 

büyüklüğü, bu sıraya göre artdığına göre, Uranium atomu, kendinden önce gelen 

91 elemanın atomlarından dahâ büyükdür. Böyle olmakla berâber, bir gram Uraniumda, 

üçbinmilyar kerre milyar atom vardır. Ya’nî, üç önüne yirmibir sıfır yazarak 

okunan aded kadar Uranium atomu, bir santimetre kübden yirmi def’a az 

bir hacm tutmakdadır. Uraniumun bu minimini atomunun çekirdeği ise, bundan 

yüzbin def’a kadar, dahâ küçükdür. İnsan düşüncesinin yaklaşamadığı bu pek 

küçük çekirdek içinde, protonlarla, nötronlar doludur. Uranium atomlarındaki proton 

adedi, atomun sıra numarası kadar, ya’nî doksaniki adeddir ve hiç değişmez. 

Her atomunda 92 proton bulunur. Nötron adedi ise üç dürlüdür. Ba’zı çekirdeklerde 

142, ba’zısında 143, ba’zısında da 146 nötron bulunan Uranium çekirdeği vardır. 

Şu hâlde, üç dürlü Uranium atomu, ya’nî üç dürlü Uranium vardır. Buna, Uraniumun 

üç izotopu vardır diyoruz. İzotop, yunanca (aynı yer) demekdir. Çekirdekdeki 

proton adedi ile nötron adedi toplamına (Atom ağırlığı) diyoruz. Uranium izotoplarının 

atom ağırlığı, 234, 235 ve 238 dir. Bu üç izotopun atom numarası, ya’nî 

proton adedi, ya’nî çekirdek yükü hep aynı 92 olduğundan, üç izotop atomunda 

hep 92 elektron bulunmakdadır. Elemanların kimyâ özellikleri, atomun dış yörüngesinde 

(mahrekinde) dönen elektronlarına bağlı olduğundan, bir elemanın çeşidli 

izotoplarının kimyâ özellikleri birbirinin aynıdır. Kimyâ üsûlleri ile bunları birbirinden 

ayıramayız. Uranium izotoplarının atom ağırlıkları, birbirinden pek az olmakla 

berâber, farklı olduğundan, dışardan gelip, bunların çekirdeklerine çarpan 

bir nötrona karşı, farklı te’sîr ederler. Bunların içinde, 143 nötronlu olan 235 

atom ağırlıklı Uranium izotopunun gösterdiği te’sîr çok mühimdir. Şöyle ki: 

Uranium 235 izotopu çekirdeğine, hâricden bir nötron çarpınca, derhâl (sâniyenin 

birkaç milyonda bir ânında) kırılıp, ikiye bölünüyor. Meydâna gelen parçaların 

ikisi de, o ân içinde, etrâfa nötronlar ile gamma şuâ’ları saçıyorlar. Uranium 

235 atomunun bu sûretle parçalanmasına fission (inşikak=yarılma) denir ki, Radioaktiviteye 

hiç benzemiyor. 

İnşikak eden Uraniumun izotopu, yalnız Uranium 235 dir. Ya’nî 92 protonu ve 

143 nötronu olan Uranium atomudur. İnşikakdan, her zemân aynı iki parça meydâna 

gelmiyor. Kırkdan fazla çeşidli parça meydâna gelmekdedir. Bunların herbiri 

de dayanıksızdır. Ya’nî radioaktif olup parçalanarak, zerreler ve enerji neşr 

ederler. Bu zerreler de, tekrâr parçalanır. Böylece sâbit zerrelere ayrılıncaya kadar 

az veyâ çok uzun bir zemân parçalanmaya uğrarlar. 

İkinci mühim bir nokta da: İnşikak esnâsında meydâna gelen iki kısm ile, saçılan 

nötronların kütleleri toplamı, inşikak eden Uranium 235 atomu kütlesinden, 

onda birkaçı kadar noksân oluyor. Demek ki kütle gayb oluyor, enerji hâline dönüyor: 

Einstein (Aynştayn) hesâbı: 

Enerji (kudret)=Kütle x zıyâ’ sür’ati karesi. Ya’nî W=m.C 2 hesâbı ile, kütle, enerjiye 

dönüyor. Bu Uranium çekirdeğinin bir patlamasından, ikiyüz milyon elektronvolt 

mikdârında enerji hâsıl oluyor. Bir elektronvolt 4,5x10 -26 kilowatsâatlik enerjidir. 

Ya’nî, bir kilowatsâatlik enerji hâsıl olması için, onmilyon kerre milyar inşikak 

olması lâzımdır. Bir inşikakdan hâsıl olan enerji, son derece az ise de, enerjinin 

meydâna geldiği yerin küçüklüğüne göre pek çokdur. 

Bu enerjinin çıkışı, bize ne şeklde görünüyor? Bu enerjinin [% 4] ü, inşikak es- 

– 554 –

nâsındaki şuâ’lar hâlinde, [% 16] yüzde onaltısı inşikakdan doğan parçaların radioaktif 

şuâ’ saçmaları ile, geri kalan [% 80] kısmı da, parçaların kinetik enerjisi, 

sür’atleri ile taşınıyor. Büyük sür’atle atılan bu parçalar, etrâfdaki Uranium atomlarına 

çarparak bu enerjiyi de harâret şeklinde saçarlar. Atom cihâzı [Reaktör] kullanarak, 

elektrik yapan dinamonun türbinini çevirmek için lâzım olan su buhârı, 

işte bu harâret ile elde edilmekdedir. Her inşikakda bir veyâ dörde kadar nötron 

saçılmakdadır. Bu nötronlardan biri, etrâfdaki Uranium 235 atomuna çarparak, 

bu atom da inşikak eder. Görülüyor ki, kendiliğinden veyâ hâricden gelen bir nötronun 

çarpması ile, bir inşikak başlarsa, kendiliğinden devâm edecek ve hemen çoğalarak 

müdhiş bir infilâk hâlini alacakdır. 

Fekat, tabî’atde mevcûd Uranium parçalarında bulunan Uranium 235 mikdârı 

pek azdır ve binde yedi kadardır. Geri kalan, binde 993 kısmı Uranium 238 dir 

ki, bu pek nâdir olarak inşikak edebilmekdedir. [Uranium 234 izotopu, pek az olduğundan 

bundan bahs etmiyeceğiz.] O hâlde, bir inşikakdan meydâna gelen ve 

pek büyük bir hızla atılan bir nötronun, bir Uranium 235 çekirdeğine çarpmak ihtimâli 

pek az, hemen hemen hiç yok gibidir. Demek ki, bir Uranium parçasında başlıyan 

bir inşikakın devâm edebilecek infilâk hâlini alabilmesi için, ba’zı sebeblere 

baş vurmamız lâzımdır. 

Akla gelen birinci şey, Uranium parçasını çok dikkatle temizlemekdir. Çünki, 

kıymetli nötronlar, hemen hemen bütün cismler tarafından tutulur. Bundan başka, 

Uranium 238 mikdârı, Uranium 235 mikdârından pek fazla bulunmakla kalmayıp, 

nötronları kendine dahâ kuvvetle çekiyor ve böylece, inşikakın zincirleme olarak 

ilerlemesini durduruyor. 

İkinci nokta, bir inşikakdan saçılan nötronların sür’ati pek çok olduğundan, atom 

çekirdekleri tarafından tutulmasına vakt bulunamıyor. Nötronların hızı azalıp, orta 

sür’atli olunca, Uranium 238 atomları tarafından da yakalanıyorlar. Bilhâssa 

sür’atleri, belirli bir mikdâr olunca, bu yakalanma ihtimâli artmakdadır. Böyle 

sür’atde iken taşıdıkları enerjiye (resonance enerjisi) deniliyor. Uranium 238 

atomları, bir nötron alınca Uranium 239 hâline dönüyor ki, bu cism radioaktif olup 

beta şuâ’ları saçıyor ve neptünium 239 denilen yeni bir element şekline dönüyor. 

Bu eleman da bir beta şuâ’ı neşr ederek plutonium 239 cismi hâsıl oluyor ki, bu cism 

de, atom cihâzı (reaktör nükleer) için ayrıca ehemmiyyet taşımakdadır. Uranium 

235 in zincirleme inşikak etmesi için, nötronların bu şeklde yakalanması, arzû edilen 

birşey değildir. Uranium 235 tarafından yakalanmak için sür’atleri azaltılmış 

nötronlara (Nötron thermique) harâret nötronları diyoruz. Çünki, bunların sür’ati, 

harâret meydâna getirmek için moleküllerin hareketlerinin sür’atlerinden [hareket 

enerjilerinden] biraz fazladır. Termik nötronları, 238 çekirdeklerinden ziyâde 

235 çekirdekleri tarafından tutularak inşikak hâsıl ediyor. 

Tabî’atde bulunan bir Uranium parçasında, meydâna gelen nötronlar, mikdârı 

pek fazla olan Uranium 238 çekirdeklerine çarparak sür’atleri yavaş yavaş azalıyor. 

Ya’nî hareket enerjileri azalıyor ve rezonans enerjisi dediğimiz mikdâra düşünce, 

238 çekirdekleri tarafından yakalanıyorlar. Böylece, hiçbir nötron, sür’ati 

dahâ azalarak termik nötron hâline gelemiyor. Uranium 235 saf olarak, pek güç 

ayrılabiliyor ve bugün ancak Birleşik Amerika ve Rusyada ve pek az mikdârda da 

İngilterede elde edilebiliyor. Fekat, saf bir uran 235 parçasında, saçılan bütün nötronlar 

yeni inşikaka sebeb olarak, parçanın kütlesi, kritik (tehlükeli) mikdârı bulunca, 

zincirleme inşikak bir ânda hâsıl oluyor. Bu suretle bir atom cihâzı değil, bir 

atom bombası meydâna geliyor. 

Fen sâhalarında, fâideli işlerde kullanılan ve ayârlaması mümkin, zincirleme inşikaklar 

yapılmasına yarayan atom cihâzına, (Réacteur nucléaire) diyoruz. Reaktör 

nükleer içinde, saf Uranium 235 kullanılmıyor. Sür’atleri rezonans enerjisine 

düşen nötronlardan, kâfi mikdârının, Uranium 238 tarafından yakalanması önle- 

– 555 –

niyor. Kurtarılan bu nötronların hızı, dahâ azalıp, termik nötron olunca inşikak yapıyorlar. 

Bunu başarmak için, tabî’î Uranium parçası içine, nötron yakalamıyan 

çekirdekli atomlardan yapılmış maddeler karışdırılıyor. Bu maddelere (modérateur) 

deniyor ki, nâzım (tanzîm edici) demekdir. Sür’atle saçılan nötronlar, nâzım 

madde çekirdeklerine çarparak, enerjileri azalıyor. Tabî’î uranium içine, nâzım 

madde konmazsa, zincirleme inşikak elde edilemez. Nâzım olarak, atom ağırlığı 

az olan maddeler kullanılır. Çünki, bir nötron, büyük çekirdeğe çarpınca, sür’ati 

hemen değişmeden, ayrılır. Çok küçük çekirdeğe, meselâ bir protona (ya’nî hidrogen 

atomunun çekirdeğine) çarparsa, birkaç çarpmada, bütün enerjisini gayb edebilir. 

Bugün nâzım madde olarak, saf grafit hâlinde, karbon, ya’nî saf kömür kullanılmakdadır. 

İkinci derecede, deutérium (döterium) ismi verilen ve hidrogen gazının 

bir izotopu olan madde kullanılıyor. Döteryum maddesi, ağır su ismindeki 

bileşiği hâlinde kullanılmakdadır. Hidrogenin çekirdeğinde, yalnız bir proton 

bulunduğu hâlde döteryum atomu çekirdeğinde bir proton ile bir nötron vardır. 

Ya’nî atom ağırlığı ikidir. Ağır su, grafitden dahâ elverişli ise de, elde etmesi pek 

pahâlıdır. Tabî’î uranium yerine, Uranium 235 i çoğaltılmış uranium kullanılırsa, 

nâzım olarak âdî, bildiğimiz su da kullanılabilir. İçerisinde, uygun bir şeklde yerleşdirilmiş, 

nâzım madde ile uranium bulunan âlete (Pil) denir. Bir reaktörde 

hâsıl olan nötronların hepsi, inşikak için kullanılmaz. Aksi takdîrde infilâk olur, 

bomba olur. Nötronların, bir inşikakda meydâna gelip, yeni bir inşikak yapıncıya 

kadar geçen zemân, bir sâniyenin binde biri kadardır. Reaktörlerde, inşikaklara 

sebeb olacak nötron mikdârını tanzîm etmek çok mühimdir. Bu mikdâr az olursa, 

âlet çalışmaz. Fazla olursa, infilâk hâsıl olur. 

Reaktörler çalışırken ısınır. Isınınca, nötronların sür’ati artar ve reaktördeki 

maddeler de bozulur. Reaktörlerde soğutma tertîbâtı çok mühimdir. Soğutma, ağır 

su veyâ ergimiş sodium ma’deni veyâ münâsib gaz (karbon dioksid veyâ hidrogen 

veyâ helium) akımı ile yapılır. Soğutma tertîbâtı ile işlemiyen reaktör, bozulur, çalışmaz. 

Yoksa, atom bombası hâline dönmek tehlükesi olmaz. 

Reaktörlerde Uranium 235 bitince, yenilemek lâzımdır. Bugün, reaktörlerde 

Uranium 238 izotopu da, nötron çarparak, plutonium hâline çevrilip, bu inşikak 

etdiriliyor. Böylece, uranium ile çok zemân çalışıyor. 

Bugün reaktörler, thorium 232 elemanı ile de çalışdırılmakdadır. Bu ma’denin 

atom çekirdeği, bir nötron alarak, thorium 233 şekline dönüyor. Bu izotop thorium 

ise, radioaktif olup, iki kerre beta şuâ’ı verdikden sonra, Uranium 233 hâline 

dönüyor ki, uraniumun bu izotopu da inşikak edebilmekdedir. 

Reaktörlerde hâsıl olan radioaktif maddelerin ba’zısı gaz hâlindedir. Bu maddeler 

ve inşikaklarda hâsıl olan gamma şuâ’ları, insan, hayvan ve nebâtlar için çok 

zarârlıdır. Bunları sızdırmıyacak şeklde, her reaktörü, ma’den örtü ile sıkı örtmek 

ve beton-arme içine almak lâzımdır. Ekseriyâ dörtde üçü toprağa gömülür. Etrafda, 

zarârlı maddeleri haber verecek hassas âletler bulundurulur. İşçilerini, doktorlar 

sık sık mu’âyene eder. Atom sanâyi’inde çalışanların ölüm mikdârı, diğer yerlerde 

çalışanlardan fazla değildir. 

Uranium bir ma’den olup, arz kabuğunda, meselâ, bakırdan az değildir. Fekat, 

yer yüzünde çok yayılmış olduğundan, bir ton kayada, bir kilo veyâ birkaç gram 

bulunur. Bunun için, elde etmesi güç ve pahâlıdır. Bir tonda, on kilo bulunan filizine 

nâdir rastlanmakdadır. Afrikanın ortasındaki Niger topraklarında ve Keralada 

çok bulunmakdadır. Plutonium, reaktörde, uranium 238 den meydâna gelen 

bir ma’dendir. Çok zehrli olup, miligramın binde yedi mikdârı insanı öldürür. Çok 

dikkatli ve gizli üsûllerle serbest hâlde elde edilmekdedir. Thorium ma’deni tabî’atde 

mevcûddur ve mikdârı, uraniumdan dört def’a fazladır. 

Reaktörlerde kullanılan grafit, sun’î olarak Achéson üsûlü ile elde edilmekdedir. 

Bunun için, kok tozu ile petrol hamur yapılıp, tedrîcen [800 0 C] ye kadar ısıtı- 

– 556 –

lır. Sonra elektrik fırınında [2800 0 C] de grafit hâlinde billûrlaşır. 

Ağır su, âdî sudan dahâ az nötron yakalar. Termik nötron sür’ati saniyede ikibinbeşyüz 

metre olup, ağır suda, onsekizbin kerre çarpdıkdan sonra tutulur. Böylece, 

tutuluncıya kadar üçyüzaltmışbeş metre yol hareket etmiş olur. Âdî su içinde 

bir nötron, hidrogen çekirdeği tarafından tutularak döteryum hâsıl oluncaya kadar, 

ancak onyedi santimetre hareket ediyor. [1960] da muhtelif memleketlerde, 

reaktörlerle elde edilen atom enerjisinden, elektrik fabrikaları çalışdırılmakdadır. 

Meselâ Fransada, 5 kilowatt ile 150000 kilowatt arasında güçleri (puissence) olan 

9 reaktör merkezi vardır. İngilterede 100 watt ile 300 megawatt arasında güçleri 

olan 16 merkez vardır. Amerikada, tayyâre ile taşınabilen merkezler hâzırlanmakdadır. 

Türkiyede İstanbulun Küçükçekmece tarafında kurulan reaktör, [1963] 

de çalışmağa başlamış bulunmakdadır. 

Bugün, bütün milletler uranium reaktörü yapıp, işletmek, bu sûretle bol enerji 

kuvvet menba’ı elde etmek için çalışıyorlar. Kömür ve benzin ocakları gibi, reaktörler 

de, harâret hâsıl edip, buhâr kazanını kaynatarak elektrik yapan dinamoları 

döndürüyor. Böyle reaktör ilk olarak Amerikada [1951] de işletildi ve 150 kilowatt 

kudretinde idi. Sonra, reaktörle işliyen denizaltı da yapıldı. Bugün Amerikada, 

atom enerjisi ile çalışan gemiler, trenler, tanklar ve tayyâreler yapmak için 

çalışılmakdadır. [1958] son aylarında İngilterede 100000 kw.lık reaktör çalışdırılmağa 

başlandı. Rusyada ilk reaktör [1954] de çalışdırıldı ve 5000 kw.lık idi. Pâkistân 

da, yabancı milletin yardımı olmadan, yapdığı reaktörü, [1962] de işletmeğe başladı. 

Uraniumla işliyen bir reaktör, uraniumdan 10000 def’a dahâ fazla kömür kadar 

enerji vermekdedir. Breeders kullanılarak bu enerji yüz misli artacakdır. 

Breedersler uranium 233 ile plutonium kullanacakdır. 

Uranium reaktörü ile [800 0 C] den az sıcaklık elde edilmelidir. Çünki, uranium 

ma’deni [1100 0 C] de erir ve [660 0 C] de hacmi değişerek, koruma için örtülen 

kısmlar çatlar. Dahâ yüksek sıcaklık elde etmek için uranium bileşikleri kullanılır. 

RADİO-İSOTOP — Tabî’atde bulunan basît cismler, ya’nî elemanların her biri, 

pek azı müstesnâ olmak üzere, birbirine benzemiyen atomların karışımı hâlinde 

bulunur. Ya’nî bir eleman parçası, birbirine benzemiyen atomların karışımıdır. 

Meselâ üç dürlü hidrogen atomu vardır: Hafîf hidrogen, ağır hidrogen veyâ deutérium 

(döteryum) ve çok ağır hidrogen veyâ tritium atomları gibi ki, üç atomun da 

çekirdeğinde bir proton ve çekirdek etrâfında birer elektron vardır. Fekat, döteryum 

çekirdeğinde ayrıca bir de nötron ve tritium çekirdeğinde iki nötron bulunur. 

Ya’nî, üç atomun çekirdek yükleri hep [+1] olup hepsindeki elektron adedi de bir 

dânedir. Fekat, çekirdek kütleleri farklıdır. Bunun gibi, atom ağırlığı oniki olan karbon 

atomları yanında, onüç olan atomlar da vardır. Böyle atomlara, bir elemanın 

izotopları denir. Uranium, radium, thorium ve dahâ birkaç radioaktif eleman 

müstesnâ olarak, diğer bütün elemanların tabî’atde bulunan izotopları sâbitdir. 

Ya’nî atomların hiçbiri parçalanmaz, değişmez. [1933] den beri birçok elemanların 

sun’î olarak, izotop atomları yapıldı. Sun’î olarak yapılan izotop atomların hepsi 

sâbit değildir, radioaktifdirler. Böyle izotoplara (radioizotop) diyoruz. Meselâ, 

tabî’atde bulunan iki karbon izotop atomunun her ikisinde de altı proton olup birinde 

altı, diğerinde yedi nötron vardır. Bugün, atom ağırlığı, 10, 11 ve 14 olan karbon 

atomları da yapılmışdır ki, hepsinin çekirdeğinde altı proton, fekat 4, 5 ve 8 

de nötron vardır ve üçü de radioaktifdir. Bütün radioaktif izotoplar, husûsî bir şuâ’ 

saçarak, sâbit şekle dönerler. Herbiri bu şuâ’ları ile tanınır. Kimyâ yolları ile tanınamaz. 

Radioizotoplar, bugün fâideli cismler olarak insanlığın hizmetine girmiş 

bulunmakdadır. Atom reaktörlerinde, uranium, plutoniuma çevrilerek izotoplar 

elde edilmekdedir. [1963] yılı başında, Amerikan atom enerjisi komisyonu, değişik 

elemanlardan üçyüz çeşid izotop elde edebiliyordu. [1954] de, içindeki fosfo- 

– 557 –

un bir kısmı, radioizotoplarla değişdirilmiş olarak bir ton fosforlu gübre yapılmışdı. 

Bu gübredeki radioaktif fosfor bitkiler tarafından alınmış, Geiger sâati vâsıtası 

ile aldıkları fosfor mikdârı ölçülerek fosforun, bitkileri nasıl beslediği anlaşılmışdır. 

Buğday gibi hubûbât, izotop madde önünden akıtılarak, içindeki haşerât öldürülmekdedir. 

Fosforun beyne şırınga edilen radioaktif izotopu, beyin tümöründe toplanmakda 

ve radyasyon dedektörleri vâsıtası ile, tümörün yeri tesbît edilmekdedir. 

Radioizotoplarla, kan deverânının ve böbreğin çalışması kontrol edilmekdedir. 

Radyasyonların, maddelerden geçme enerjileri farklı oluyor. Bu sûretle maddelerin 

kalınlığı ölçülüyor. Uzun fezâ seyâhatlarında, atom enerjisi kullanan roketler 

yapıldı. Bugün, yer küresi etrâfında dönmekde olan transit IV-A navigasyon 

peykinin iki vericisinin enerjisini, atom pilleri sağlamakdadır. Atom piline, 

Amerikada (Snap) adı verilmekdedir. Bu piller 2.270 gram ağırlığında olup, beş 

ton akümülâtörün, beş yılda verdiği enerjiyi hâsıl etmekdedir. Bu pil ile, deniz fenerleri 

yapılmakdadır. On wattlık elektrik gücü veren atom pilinin, on sene çalışacağı 

hesâb edilmekdedir. Atom generatörleri, elektrik enerjisi sağlamakda ve bu 

iş için stronsium 90 maddesi kullanılmakdadır. 

Nükleer enerji ile çalışan ilk yolcu gemisi (Savannah), [1965] de işlemeğe başladı. 

Bu gemi, onbin ton yük ile, Atlantiği yedi günde geçmekdedir. Hızı sâatde yirmibir 

mil [otuzsekiz kilometre]dir. Bu gemi, üçbuçuk senede, ellisekiz buçuk kilo 

Uranium 235 kullanacak, bütün yer küresini dolaşacakdır. Başka gemilerde bu 

işi yapmak için yüzbinlerce ton akaryakıt lâzımdır. Fekat geminin yapılması, çok 

pahalı olmuşdur. Atom enerjisi ile çalışan Nautilus denizaltı gemisi, [1957] de şimâl 

kutbunun buzları altından geçdi. Triton adındaki denizaltı gemisi de, [1960] 

da, seksenüç gün su yüzüne çıkmadan dünyâyı dolaşdı. Polaris tipindeki denizaltıların 

onuncusu olan (Thomas Jafferson) gemisi, [1963] yılı başında Amerikan deniz 

kuvvetlerine katıldı. [1963] yılı başında, batı Avrupa sâhillerinde vazîfeli, dokuz 

atom denizaltısı vardı. 

Güney kutbda çalışdırılan bir Amerikan reaktörü, binbeşyüz kilowattlık elektrik 

enerjisi gücünde olup, bir metre boyunda, altmış santimetre çapındaki çekirdeği, 

üç yılda bir değişdirilmekdedir. Bu enerji ile, ısı ihtiyâcı da te’mîn edilmekdedir. 

Amerikan atom enerjisi komisyonu ile hava kuvvetlerinin elde etdikleri, seksenbeş 

ton ağırlığındaki bir robot, çok radioaktif olan sâhalarda bile, içindeki insanı 

radioaktiviteden korumakdadır. Nükleer roket yaparken ve reaktör çalışdırılırken 

kullanılan bu robot üzerinde periskop, fotoğraf makinesi, televizyon vardır. 

Dört metre eninde, beş metre boyundadır. 

Radyolardaki büyük ve ağır transformatör ve lâmbaların yerine, bugün küçük 

ve hafîf transistörler kullanılmakla, el, ceb radyoları yapılmakdadır. Elektronik hesâb 

makinaları, elektronik beyinler, elektronik motorlar, fotoğraf makinaları, telefon 

makinaları çok küçük ve dahâ kullanışlıdır. 

Fezâya gönderilen peyklerin içine konan binlerce âlet, küçültme sâyesinde 

mümkin olmakdadır. 

Şimdi, Amerikada, pille işliyen, çok küçük televizyon ve hastanın mi’desine inerek 

resm çeken makinalar yapılmakdadır. 

Radioaktif maddelerle tehlükesiz çalışmak, henüz mümkin olamamışdır. Büyük 

bir reaktör bile, radioaktif su husûle getirmekdedir. Etrâfı tehlükeye koymadan, 

bu su atılamıyor. Rusyada, doğu Almanyadan getirilen fen adamları, kullanılmış 

suların, biyolojik temizlenmesi ve uzvî maddelerin oksidlenmesi ve radioaktif 

çekirdeklerin, iyon değişdirici reçinelerle emilmesi ve inbiklenmesi sûreti ile izo- 

– 558 –

topların tutulmasına yardım eden bir üsûl hâzırladılar. Bunlar, erimez maddeler 

hâlinde çimento içine bırakılmakdadır. Fransızlar, radioaktif artıkları bir jel ile tutup 

polietilenle kaplı çelik kablarda saklamakdadırlar. 

Radioaktif havayı da süzerek temizlemek lâzımdır. 

Atom merkezlerinde çalışanlar, tabîb mu’âyenesine tâbi’ tutulmakdadır. Şuâ’lara 

yakalananların teşhîs ve tedâvisi için, kan formülü tedkîk edilmekdedir. Son zemânda, 

Yugoslav atom işçilerini tehdîd eden kazâ, çabuk ve müessir bir tedâvî lüzûmunu 

isbât etdi. 

Reaktörün fe’âl sâhasında insan bulunmaz. Burada, bütün işler, tele-idâreli 

[uzakdan idâre edilen] veyâ otomatik âletlerle yapılmakdadır. Bu sâhanın dışında, 

insanlar çalışabilir. Bunlar ancak dikkatli bir yıkama, elbise değişmesi ve başka 

sıhhî tedbirler aldıkdan sonra, buraları terk edebilirler. Kendini himâye etmek 

ve gelen şuâ’ları tanıyabilmek için, herkesin üzerinde fotoğraf filmleri ve ceb sayacı 

bulunur. Atom fabrikasına hâricden kimse sokulmaz. 

Etrâfa saçılan radioaktif maddeler ve izotoplar, insanlarda şuâ’ların sebeb olduğu, 

tehlükeli te’sîrleri hâsıl eder. Bu da, spektroskopda belli olur. Bugün 2.10 -10 curie’yi 

belli eden âletler yapılmışdır. Curie, şuâ’ların mikdârını ölçmede kullanılan birimin 

[ölçü vâhidinin] ismidir. Normal olarak, bir gram insan kemiği külü, gıdalarla 

alınan, günlük Radium ve Thoriumdan husûle gelen, 5.10 -13 curie ihtivâ etmekdedir. 

Bu mikdâr, artmadan, hergün yenilenmekde, idrâr ve kazûrat ile muntazam 

çıkarılmakdadır. Dünyânın, ortalama senelik şuâ’lanması, 0,1 rad’dır. Buna mukâbil, 

Hindistânın cenûbundaki Kerala civârında 1,3 rad’dır. Çünki, Kerala yakınında 

monazit minerali çok bulunmakdadır. Bir mineral içinde % 19 thorium ma’deni 

vardır. Bununla berâber, Brezilyada, bu mıntıkada oturanlar, şuâ’lanmadan husûle 

gelecek zarârları önlemek için tedbîr almamakdadır. 

Şuâ’ların hâd te’sîrinden başka müzmin ve bilvâsıta olan te’sîrleri de mühimdir. 

Sigorta şirketlerinin istatistikleri, Amerikan radyologlarının ömrlerinin kısaldığını 

göstermekdedir. 

LASER: Bir cam tüp içine kristal hâlinde bir katı veyâ sıvı yâhud bir gaz konur. 

Tüpün bir ucuna yarı sırlı, diğer ucuna tam sırlı birer ayna yerleşdirilir. Tüpe 

çok kuvvetli enerji verilir. Bu, ışık, elektrik veyâ kimyâ enerjisi olabilir. Tüpdeki 

maddenin atomları enerji emerek, elektronları yörünge değişdirir. Bu değişmeden, 

foton denilen enerji saçarlar. Fotonlar, diğer atomlara da te’sîr ederek onların da 

foton yaymasına sebeb olurlar. Açığa çıkan foton [Şuâ’] enerjisi, aynalar arasında 

gidip gelerek kuvvetlenir ve yarı sırlı aynadan dışarı çıkar. Laser şuâ’ı olurlar. 

Laser şuâ’ları, paralel, aynı dalga boyuna sâhib, tek renkli, hemen hemen düz dalgalardan 

meydâna gelir. Laser şuâ’ları, delme, kaynatma, haberleşme, tıb, ölçme, 

harb vâsıtaları gibi sâhalarda kullanılmakdadır. Amerikalılar, güneş enerjisinden 

istifâde ederek Laser yapabilmek için, fezâda tesîsât kurmağa çalışmakdadırlar. 

Kim bulur, zor ile, maksadına, her zemân zafer, 

gelir elbet zuhûra, ne ise hükm-i kader! 

Hakka bırak her işini, esbâba yapış yeter, 

bu sözüm olsun sana, ârif isen, her an rehber: 

Mihneti kendine zevk etmekdir, âlemde hüner, 

gam ve neş’e insanda, böyle gelir, böyle gider. 

– 559 –

33 — ATOM BOMBASI 

Bugün bilinen yüzbeş dürlü atomdan her birinin ortasında bir nüve, ya’nî çekirdek 

bulunduğunu ve çekirdek etrâfında elektronların döndüğünü bildirmişdik. En 

küçük atom, hidrogen gazının atomu olup bir elektronu vardır. Dahâ büyük atomların 

elektronları içiçe muhtelif halkalarda döner. Meselâ, uranium ismindeki bir 

basît cismin atomunun yedi halkası üzerinde dönen doksaniki elektronu vardır. 

Hidrogen atomunun çekirdeği, artık bölünemiyen mini mini bir dânecikdir. Bu 

hidrogen çekirdeğine, (Proton) denir. Protonlar, bir müsbet elektrik taşır. Diğer 

bütün atomların çekirdeklerinde protonlar ile birlikde, (Nötron) denilen elektriksiz 

dânecikler de bulunur. Ya’nî, her çekirdek, protonlar ve nötronlardan yapılmışdır. 

Proton adedi, çekirdek etrâfında dönen elektron adedi kadardır. Nötronun 

ağırlığı, proton ağırlığı kadardır. Nötronlar çekirdekden dışarı fırlayabilir ve 

maddelerden kolay geçer ve başka çekirdekler tarafından yutularak, yeni çekirdek 

meydâna gelir. Proton ile nötronların ikisine de, (Nükleon) denir. 

Atom etrâfında dönen elektron gayb olup kuvvet hâline dönebilir. 

Ba’zı büyük atomların çekirdekleri sağlam değildir. Böyle çekirdekler, kendiliklerinden 

patlayarak, etrâfa enerji, kudret neşr ediyorlar. Böyle enerji saçan cismlere 

(Radio-aktif) cism denir. Mu’ayyen bir radioaktif elementin, meselâ radiumun, 

atomları arasında, sâniyede mu’ayyen bir mikdâr kendiliğinden patlıyor. Etrâfa saçdığı 

enerjiye, radioaktif şuâ’lar denir. Bu şuâ’lar görülmez. Radioaktif cismler, şuâ’ 

neşr ederek, başka maddeye dönüyor. Ya’nî atom değişip başka atom oluyor. 

Kimyâ, atomların birbirlerine te’sîrlerini tedkîk eden bir ilmdir. Güneşde atomlar 

birbirlerine te’sîr etmeyip ayrı ayrı uçdukları için, güneşde kimyâ yokdur. 

Güneş gaz hâlindedir, katı değildir. Güneşin ve diğer sâbit yıldızların sıcaklığı kırkmilyon 

derece civârında olup bu sıcaklıkda, atomlar elektronlarını gayb etmişdir. 

Çıplak çekirdekler uçuşur. Atomların birbiri üzerine yapdıkları te’sîrler, yalnız dış 

halkalarında dönen elektronların adedini değişdirir. Ya’nî, iki elemanın atomlarının 

elektron alış verişine kimyâ tepkimesi (reaksiyon şimik) diyoruz. Yanma hareketleri 

ve bütün enerji değişmeleri bu elektron mübâdelesinden meydâna geliyor. 

Kimyâ kanûnları, atomun iç halkalarına ve hele çekirdeğine giremiyor, karışamıyor. 

Atom bombasının enerjisi, kuvveti ise, atomun çekirdeğinin değişmesinden 

meydâna geliyor. Atom bombası yerine, çekirdek bombası demek dahâ doğrudur. 

Atom çekirdeğinde mu’azzam kuvvetlerin saklanmış olduğu, ilk olarak radioaktif 

cismleri tedkîk ederken meydâna çıkdı. Bu cismlerin, asrlar zarfında, neşr etdikleri 

enerjiyi bir ânda çıkarmakla, atom bombası yapıldı. 

Çekirdeklerde sıkışmış olan protonlar hep müsbet (pozitif) elektrikli olduğundan, 

birbirlerini itip, çekirdeğin dağılması lâzım iken, çekirdeklerin dağılmamasına 

sebeb, protonlar arasındaki mu’azzam bir câzibe kuvvetidir. Buna (Nükleon 

kuvvetleri) denir. Bir çekirdeğe hâricden bir nükleon [proton veyâ nötron] 

ilâve edilirse, çekirdekden mu’azzam kuvvet çıkar. Bu sırada, çekirdekden bir veyâ 

birkaç nükleon atılır veyâ çekirdek büyük ise, ortadan ikiye yarılır. Her iki sûretde 

de, başka atomlar meydâna gelir. Güneşin ve diğer sâbit yıldızların mu’azzam 

sıcaklığı, merkezlerinde hidrogen atomlarından Helium elemanı hâsıl olması 

ile meydâna çıkan müdhiş enerjidendir. Hidrojenden Helium teşekkül enerjisini 

erdımızda da gerçekleşdirmek için, en az altı milyon derece sıcaklık lâzımdır. 

Bu da, atom bombası ile te’mîn edilebilir. 

[1939] senesinde, uraniuma, nötronlarla vurulduğu zemân, uranium çekirdeklerinin 

bu kısmının, ortadan bölündüğü ve bu esnâda uranium kütlesinin binde birinin 

enerji (kudret) hâline döndüğü ve çekirdekden nötron da atıldığı anlaşıldı. 

Bu kudret, harâret şeklinde ve gamma şuâ’ları neşr ederek meydâna çıkıyor. Hâ- 

– 560 –

sıl olan ilk yeni çekirdek de, beta radioaktif şuâ’ları neşr ediyor. Bu keşfler Almanyada 

yapıldı ise de, fen adamları Amerikada toplanarak, ilk atom bombası orada 

yapıldı. Uranium cinsleri içinde parçalanabilen çekirdekler, binde yedi kadar az 

bulunuyor ve bunlara uran 235 ismi veriliyor. Bir kilo uran 235, bir sâniyenin milyonda 

biri kadar az zemânda parçalanarak, bir gram kadarı kudret hâline dönüyor. 

Ya’nî yirmibin kerre milyon (kilo kalori) hâsıl ediyor. Bu sûretle uran bombası 

yapıldı. [Hâlbuki, bir watt elektrik gücünden 0.24 küçük kalori hâsıl olmakdadır.] 

Uran 235 çekirdeklerinin zincirleme parçalanmağa başlaması için, hâricden 

nötronlarla çekirdeğine vurmağa hâcet yokdur. Uranium, radioaktif olduğundan, 

nötron da saçmakdadır. Bereket versin ki, çekirdeği parçalanabilen uran 

235 cinsi, erdımızda sâf bulunmadığı için ve saçılan nötronların sür’ati pek fazla 

olup, diğer çekirdeklere girmeden uzaklaşdıkları için, kendiliklerinden patlamıyor. 

Demek ki, bomba yapmak için, sâf uran 235 elde etmek lâzımdır ve sâniyede ikibin 

kilometre sür’atle uçan nötronların komşu çekirdeklere tesâdüf edebilmesi için, 

uran 235 sathı, asgarî bir mikdârdan az olmamalıdır. O hâlde, iki küçük sâf uran 

235 parçası yan yana getirilirse (asgarî boy) hâsıl olup, hemen ânî olarak zincirleme 

parçalanabilir. Bu asgarî boy için elli kilo sâf uran 235 lâzımdır [ki üç litre kadardır]. 

İlk atom bombasında, üstüvâne şeklinde sâf bir uran 235, bombada bulunan 

bir topla, ikinci uran 235 parçasında bulunan aynı boydaki delik içine atıldı ve 

elli gram kadar kudret, ya’nî bir milyon kerre milyon kilo kalori, milyonda bir sâniyede 

meydâna geldi. Bu bomba ilk olarak [1945] de Japonyada Hiroşima şehrine 

atılarak, yetmişbin insanın ölümüne, bu kadar da yaralanmasına veyâ sakat kalmasına 

sebeb oldu. 

İkinci atom bombası, plutonium bombasıdır. Bunun için, grafit kömüründen, kalın 

bir levhada açılan üstüvâne [silindir] şeklindeki boşluklara, sâf olmıyan uran 

üstüvânecikleri yerleşdirilir. Buna, (uran pili) ismi verilmişdir. Kömür tabakası, 

nötronların sür’atini azaltıyor. Uraniumdan çıkan nötronlar, yavaşladığından, 

diğer çekirdeklere girebiliyor ve uran 235 çekirdeklerini parçalıyarak, yeni nötronlar 

saçıldığı gibi, âdî uranium çekirdekleri de, bir sıra değişmeden sonra, plutonium 

atomu çekirdeği hâline dönüyor ki bu da, uran 235 gibi, bir nötron girmesi ile 

ikiye bölünebilmekdedir ve müdhiş kuvvet meydâna getirir. Meydâna gelen plutoniumlar, 

diğer maddelerden, kimyâ usûlleri ile kolayca ayrılarak, asgarî boyu iki 

litrelik bombaları yapıldı ve ilk olarak [1945] de Japonyada Nagazâki şehrine 

atıldı. Her iki bomba patlayınca, ölüm şuâ’ları neşr ediyor ve etrâfdaki hava, milyonlarca 

derece ısınıyor ve büyük bir tazyîk dalgası hâsıl oluyor. Ya’nî bomba patlayınca, 

müdhiş yakma ve yıkma te’sîri derhâl görülüyor. Gamma şuâ’ları da, insanları 

birkaç hafta sonra öldürüyor. Etrâfa yayılan plutonium zerreleri ise, radioaktif 

zehrlenmesini aylarca icrâ ediyor. Japonyaya atılan iki atom bombasından 

ölenlerin sayısı kesin bilinemedi. Yirmiyedisi Amerikan ve kırkdokuzu Japon 

olan dokuzyüzaltmışaltı kişinin onbeş sene çalışarak anladığına göre Hiroşimada 

yüzkırkdörtbin, Nagazâkide ellibirbin beşyüzyetmiş kişi ölmüşdür. 

İkinci Cihân Harbinden sonra, atom çekirdeğinin parçalanmasından meydâna 

gelen kuvvetden istifâde ederek, yeni silâhlar yapıldı. Bu sûretle atom torpilleri, 

roketleri ve güdümlü mermîleri, atom topu mermîsi ve mayınları meydâna geldi. 

Atom silâhları patlayınca, hemen şiddetli bir rüzgâr etrâfa yayılıyor. Bu rüzgâr 

beş sâniye sürüyor. Sonra etrâfdan buraya, ikinci bir rüzgâr hâsıl oluyor. Bu rüzgârlar, 

binâları, ağaçları yıkıyor. Ancak kuvvetli çelik çerçevelerle takviye edilmiş 

beton binâlar, bunlara dayanabiliyor. Gamma şuâ’ları, kandaki ak yuvarları [lökositleri] 

tahrîb edip, al yuvarların [hematilerin] üremesini men’ ediyor. Hiroşimada 

bu şuâ’larla dokuzbin kişi ölmüşdür ki, bu mikdâr, tekmil zâyi’âtın [% 15] 

i kadardır. Patladığı yerden i’tibâren birkaç kilometreye kadar şiddetli te’sîri var- 


dır. Otuzüç santimetre kalınlığında çeliğin, bir metre betonun, yüzaltmışyedi santimetre 

toprağın atom bombası te’sîrinden korudukları tesbît edilmişdir. 

Üçüncü ve en tehlükeli atom bombası da (Hidrogen) bombasıdır. Bir kilo plutonium, 

bir gram kudret verdiği hâlde, bir kilo hidrogen, yedibuçuk gram kudret 

veriyor. Hidrogen bombası, âdî hidrogenle değil, ağır hidrogenle işletilmekdedir. 

Çünki, iki ağır hidrogen çekirdeği, altı milyon derece sıcaklıkda, dahâ kolay birleşerek 

bir helium çekirdeği hâsıl ediyor. 

Bugün, te’sîri dahâ fazla ve dahâ korkunç atom bombaları yapılmakdadır. Fekat, 

şimdi atom bombasından endişe ve korku kalmamış gibidir. Çünki, haber alma 

merkezlerinde, radar ile düşmanın bomba taşıyan tayyâresinin harekete geçdiği 

görülüyor. Yerden idâre edilen roket atılarak, tâm isâbet ile, bomba düşmanın 

memleketi üzerinde patlatılacak, onun bombası ile, kendisi imhâ edilecekdir. 

Radar merkezindeki odanın dıvarında düşman memleketlerinin, büyük bir harîtası 

vardır. Herhangi bir şehrden, bir üsden kalkan tayyârenin, cinsi, yüksekliği, 

hızı, uçuş istikâmeti, her sâniye görülmekdedir. Keşf tayyâreleri ve gemiler, düşmanın, 

binlerle kilometre uzakdaki hareketi, o ânda, perdede görülmekdedir. 

Tâm isâbetli roket ve füzeler gönderilerek, düşmanın hareketi önlenmekdedir. 

Bugün, Amerika, Rusya, İngiltere, Fransa, İtalya, Pâkistân, Mısr, Japonya ve 

Almanya bu savunma vâsıtalarını kendileri yapmakdadır. Müttefik oldukları 

memleketlerde de bu merkezler kurulmuşdur. Zemân geçdikce, dahâ kuvvetlileri 

yapılıp, öncekilerin ehemmiyyeti kalmamakdadır. Meselâ, İngilterede orta 

menzilli balistik füze üsleri inşâ edildi. Fekat, Polarisin büyük inkişaf kayd etmesi 

karşısında bunlar da, modası geçmiş silâh sınıfına dâhil oldu. 

Polaris füzeleri, nükleer yakıt ile müteharrik atom denizaltıları tarafından taşınmakda 

ve su altından atılabilmekdedir. İstenilen küçük hedeflere, tâm isâbet 

etdirilmekdedir. Herbir Polaris denizaltısında, onaltı füze vardır. A-1 modeli Polaris 

füzesinin menzili binbeşyüz, A-2 nin ise ikibinbeşyüz kilometredir. Hâlen üzerinde 

çalışılan A-3 modelinin dörtbin kilometrelik menzili olacakdır. 

Kara üslerinde bulunan Jüpiter füzelerinin, düşman taarruzu karşısında, kolayca 

isâbet alabilecek sâbit hedefler husûle getirdikleri uzun zemândan beri bilinmekde 

idi. Bilhassa Türkiyedeki Jüpiter üsleri, Rusyanın Ortadoğudaki hudutları 

boyunda, NATO’nun nükleer gücünü teşkîl etmişlerdir. 

SEYYÂH MERMÎLER: Amerika Birleşik Devletlerinin 1979 senesinde elde etdiği 

seyyâh (Cruise) mermîleri, hedefi tıpkı mütehassıs bir pilot gibi arayıp bulan mekanik 

beyin sistemi ile mücehhezdir. (Akllı füzeler) ismi de verilen bu mermîler, diğer 

füzeler gibi doğru bir mahrek üzerinde hareket etmiyor. Jet motoru ile techîz edilen 

seyyâh mermîler, havadan, denizden veyâ zemînden, kara hedeflerine doğru fırlatılmakdadırlar. 

İçinde bir pilot varmış gibi, muhtelif irtifâ’lar alarak muhtelif istikâmetlerde 

seyr ederek, radarlardan kaçmakda, arzû edilen uzak hedefine vâsıl olmakdadır. 

Hangi hedefe gönderildiği anlaşılamamakdadır. Çok inkişâf etmiş bir 

elektronik beyni vardır. Tercon ismi verilen elektronik tertîbâtı ile hedefini arayıp 

bulmakdadır. Fırlatıldığı andan i’tibâren uçuş yoluna rastlıyan tabî’î mâni’a ve teşekkülleri, 

mekanik müşâhede sistemi ile görerek, içinde bulunan yirmi kadar harîtalar 

ile karşılaşdırmakda ve istikâmetini ayârlamakdadır. On kilometrelik bir sâhayı 

nezâret ederek gerekli cihete teveccüh edebilmekdedir. Tayyâreden atıldıkdan 

sonra, yere paralel olarak, çeşidli irtifâ’lardan uçabilmekde, bu sebeble radarlar tarafından 

tesbît edilememekdedirler. Önlerine çıkan mâni’aların üstlerinden aşarak 

veyâ etrâfını dolaşarak, arzû edilen hedefe vâsıl oluyorlar. Böylece tâm isâbet 

te’mîn etmekdedirler. Amerika eski devlet reîsi Carter, başta Rusya olmak üzere, 

bütün komünist memleketleri dehşete düşüren ve çok korkutan bu seyyâh mermîleri, 

Avrupanın Sovyetlere karşı müdâfe’ası için NATO memleketlerine vermişdi. 

– 562 –

[1957] senesinde Amerikada sekiz, Kanadada bir, İngilterede iki uran pili işletilmekde 

idi. Bunlar, harb için hâzırlandıkları gibi, kömür yerine dahâ ucuz ve dahâ 

bol kuvvet bulmak, tıbda, tedâvî üsûlleri ele geçirmek için uğraşıyorlar. 

[1956] senesinde memleketimize gelip, atomda saklı mu’azzam kudret hakkında 

müteaddid konferanslar veren atom âlimi (W.Heisenberg), sözlerini şöyle 

bitirmişdi: (Bütün nutuklarımda, atomdaki enerjiden nasıl istifâde edilebileceğini 

anlatdım. Şimdi aklımıza, haklı olarak, şu süâl gelmekdedir: Bu mu’azzam 

kudreti, küçücük yere kim ve nasıl koydu? Buna ancak metafizik, ya’nî ilm-i kelâm 

[ilâhiyyât] cevâb verecekdir). Adada kendisini gezdiren bir profesörümüz, bu 

süâle, hangi dînin cevâb vereceğini sorduğu zemân, (Buna ancak islâm dîni cevâb 

vermekdedir. Ben ve arkadaşım atom âlimi Hahn bu fikrdeyiz) demişdir. 

Fen adamlarının, islâmiyyetin yüksekliğine, üstünlüğüne hayrânlıklarını gösteren 

bu canlı misâli, din kardeşlerime arz etmeği lüzûmlu gördüm. Fen taklîdcileri, 

her hakîkatin dışında kaldıkları gibi, şübhesiz bu sözüme dâhil değildir. 

İnternet vâsıtası ile haberleşme: Fezâya, ya’nî her yere yayılmış olan elektromanyetik 

dalgalarla haberleşme yapılmakdadır. Bir telden elektrik ceryânı geçince, 

telin etrâfında miknâtis dalgaları hâsıl olur. Bu dalgalara (Elektro-manyetik dalgalar) 

denir. Bu dalgalar fezâya yayılır. Bunlardan istifâde için, (Bilgisayar) makineleri 

kullanılır. Bu makine, çocukların kitâb koydukları çanta gibi 2 cm. kalınlığında 

plastik bir kutudur. Kutunun kapağının iç yüzü parlak bir levhadır. Bu levhaya 

(ekran) denir. Bilgisayarın içinde, avuç içi kadar bir pil vardır. Bu pil, şehr 

ceryânından gelen kordonun fişi, bu pilin prizine takılarak doldurulur. Bu pil, bilgisayara 

gücü kadar ceryân verir. Bilgisayarın içinde, bir altın lira kadar (Modem) 

cihâzı vardır. Bilgisayarda okunan kitâblardan hâsıl olan resmlerin ve seslerin havadaki 

dalgaları, bilgisayarda bulunan modem cihâzı vâsıtası ile miknâtis dalgaları 

hâline çevirilip, telefon hattı vâsıtası ile ara merkeze ve oradan, özel cihâzlar 

vâsıtası ile yayılan kendine mahsûs uzunlukdaki elektro-manyetik dalgalarla birlikde 

fezâya gönderiliyor. Seslerden hâsıl olan miknâtis dalgaları, elektro-manyetik 

dalgalarına yüklenmiş oluyor. İnternet adında bir merkez ve âlet yokdur. Ara 

merkezlerde bulunan bilgisayar, ya’nî (computer)lerin bir uydu vâsıtası ile, semâya 

gönderdikleri elektro-manyetik dalgaların fezâdaki topluluğuna (İnternet) 

denir. Her merkez, başka merkezlerin fezâya gönderdikleri yüklü dalgalardan dilediğini 

fezâdan alarak, bilgisayarına veriyor. Yüklenmiş olan elektro-manyetik 

dalgalar, burada ses dalgalarına çevrilerek, ekranda okunuyor. Küçük bilgisayarlar 

da muhtelîf ebâdlarda plâstik bir kutudur. Piyasada satılmakdadır. Kapağın 

iç yüzündeki ara merkezden gelen yüklü dalgalardan, modem cihâzında elde 

edilen yazılar ve kitâbdan okunan, ara merkeze gönderilecek yazılar ve bilgisayarın 

daktilo gibi kısmında yazılanlar okunur ve hâsıl olan sesler dinlenir. Bunların 

bir sûreti, bilgisayardaki mahâlline yerleşdirilmiş olan bir hâfıza [harddisk] üzerine 

mikro harflerle yazılır. Bir hâfıza [harddisk]da binlerce kitâb vardır. Bu 

hâfıza [harddisk]daki, bilgiler bilgisayardaki ekranda okunur. İnternete bağlanmak 

için, bir ara merkeze mürâceat edilir. Türkiyede birçok ara merkez vardır. Her 

ara merkezin bir uyduya irtibâtı vardır. Meselâ (İhlâs Net) ara merkezinin Hakîkat 

kitâbevine verdiği adres (www.hakikatkitabevi.com)dır. Herhangi bir kimse, 

bu adrese bağlanırsa, kitâbevinin bütün kitâblarından dilediğini, bilgisayarının ekranında 

seçerek okur. İhlâs Net, Türkiye gazetesinin Yeşilköyde, Yenibosnadaki 

binâsının üst katında bir odadadır. 

Geçdi gençlik tatlı bir rüyâ gibi ey çeşmim zâr! [ağla!] 

Beni mecnûn etdi girye, meskenim olsun mezâr! 

– 563 –

34 — İSLÂMİYYETDE NİKÂH 

Nikâhlanmak, evlenmek demekdir. (Tatlîk) boşanmak demekdir. 

(Menâhic-ül-ibâd) kitâbında, islâm nikâhını şöyle yazmakdadır: 

Yedinci fasl, evlenmek edeblerini bildirmekdedir. Nass ve haberler, evlenmenin 

dahâ iyi olduğunu bildirdiği gibi, bekâr kalmanın dahâ iyi olduğu da bildirilmekdedir. 

İnsanlar, zemânlar ve hâller başka başka olduğu için, haberler de, başka 

başka olmuşdur. Eshâb-ı kirâmın ve Tâbi’înin “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în” 

zemânları ve hâlleri, evlenmenin dahâ iyi olduğunu gösteriyordu. Bunda, üç sebeb 

vardı: 

1. ci sebeb: Muhammed Mustafâ “sallallahü aleyhi ve sellem” zemânında, dünyâyı 

hıristiyanlık kaplamışdı. Îsâ aleyhisselâmın rûhâniyyeti dahâ çok olduğu 

için, onun eshâbının ve ümmetinin hâline ve zemânına, bekârlık, ruhbânlık, yalnızlık 

yakışırdı. Papaslar, herkese râhib olmağı, yalnız yaşamağı emr ediyordu. Allah 

yolunda bulunabilmek ve Allahü teâlâya yaklaşabilmek, ancak ruhbânlıkla, 

ya’nî evlenmemekle olur sanıyorlardı. Muhammed Mustafâ “sallallahü aleyhi ve 

sellem”, rûhî ve maddî hakîkatlerin, üstünlüklerin hepsini kendinde topladığı 

için, Onun Eshâbına ve ümmetine, yalnızlık da, çokluk da, bekârlık da, evlilik de 

fâideli olmakdadır. Bunlara her ikisi de ve ikisi arasındaki orta hâl de yakışmakdadır. 

Papaslar herkese ruhbânlığı, yalnız, bekâr yaşamağı emr etdiğinden, bunu 

önlemek için Muhammed Mustafâ “sallallahü aleyhi ve sellem”, Eshâbının, bekâr 

yaşamasını yasak etdi. (İslâmiyyetde ruhbânlık yokdur) buyurdu. Bir hadîs-i şerîfde 

de, (Nikâh yapmak, benim sünnetimdir. Sünnetimi yapmıyan kimse, benden 

değildir) buyurdu. Dahâ nice hadîs-i şerîfler, zihnlerdeki yanlış fikrleri kaldırdı. 

Allahü teâlânın yolunda, yalnız ruhbânlıkla gidilebilir düşüncesini gönüllerden çıkardı. 

Eshâb-ı kirâmın ve Tâbi’înin ve Tebe-i tâbi’înin “radıyallahü teâlâ anhüm 

ecma’în” zemânı olan ikiyüz sene içinde yaşıyanlar, bu hadîs-i şerîflerin, papasların 

bozuk sözlerini çürütmek için söylendiğini biliyorlardı. Bu zemân geçince, insanın 

hâline göre, bekârlığın da, evliliğin de iyi olduğunu bildiren hadîs-i şerîfler 

meydâna çıkdı. Resûl “aleyhisselâm”, (İkiyüz yılından sonra, sizin en iyiniz, hafîfülhâz 

olandır) buyurdu. Hafîfülhâz nedir dediklerinde, (Zevcesi ve çocuğu olmıyandır) 

buyurdu. 

Bişr-i Hâfî, Bâyezîd-i Bistâmî ve Ebül-Hüseyn Nûrî gibi büyük âlimler bekâr idi. 

Hicretin ikiyüz senesinden sonra gelenler arasında, bunların ve bunlar gibi olanların 

şereflerini, üstünlüklerini, bu hadîs-i şerîf haber vermekdedir. 

2. ci sebeb: Eshâb-ı kirâm, Tâbi’în ve Tebe-i tâbi’în, en hayrlı, en iyi bir zemânda 

yaşadıkları için, îmânları, sabrları, zühdleri ve tevekkülleri çok kuvvetli, pek kıymetli 

idi. (Zemânların en hayrlısı, benim asrımdır. Ondan sonra kıymetli olan, benim 

asrımdan sonra gelen asrdır. Dahâ sonra kıymetlisi, onlardan sonra gelen asrın 

müslimânlarıdır. Bunlardan sonra, yalancılık yayılır. Şâhid olmaları istenmediği 

hâlde, yalancı şâhidlik yapılır) hadîs-i şerîfi, onları medh etmekdedir. O büyükler, 

Resûlullahın sohbetinde bulunmakla, Ona yakın olmakla, zühdleri, tevekkülleri 

ve rızâları artdığı için, evlendikleri zemân, nefsleri islâmiyyetin beğenmediği 

sebeblere bağlanmaz, harâm kazanmağa eğilmezdi. Sonra gelenler ise, böyle 

olmadı. 

3. cü sebeb: Muhammed Mustafâ “sallallahü aleyhi ve sellem”, peygamberlik 

nûru ile ve doğru firâseti ile biliyordu ki, islâm dînini, islâm milletini, dünyâya, Eshâb-ı 

kirâm ve Tâbi’în ve Tebe-i tâbi’în “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în” yayacakdır. 

Îmân kal’asını koruyacakların ve dîn-i islâmı yayacak olanların çoğalması 

için ve onlar ile dînin kuvvetlenmesi için, nikâh yapmağı, ya’nî evlenmeği teşvîk 

buyurdu. 

Bu üç sebebden dolayı, Sahâbe-i kirâm ve Tâbi’în ve Tebe-i tâbi’în “aleyhimür- 

– 564 –

ıdvân” zemânlarında, evlenmek lâzım geliyordu. Bunlardan sonra gelenlerin 

ise, bekâr kalması da iyi idi. Bunun içindir ki, Süfyân-ı Sevrî “rahmetullahi aleyh”, 

yukarıda yazılı hadîs-i şerîfi işitince, (Vallahi, bekâr kalmak, şimdi halâldir) dedi. 

Bişr-i Hâfîye sordular ki, (Niye evlenmiyorsun?). (Öyle nefsim var ki, önce, onu 

boşamağa uğraşıyorum. Ona başkasını nasıl ekleyebilirim?) buyurdu. 

Şimdi, halâl lokma bulmak azaldı. Harâmdan kendini kurtarmak güçleşdi. Başkasının 

da harâma düşmesine ön ayak olmak, dîne de, akla da uyar birşey değildir. 

Bununla berâber, bir kimsenin şehveti azarsa, oruc tutarak, ateşini azaltmağa çalışsın. 

Oruc ile kuvvetini kıramazsa, bunun nikâh etmesi, ya’nî evlenmesi farz 

olur. [Zulm etmek korkusu varsa, bunun evlenmesi tahrîmen mekrûh olur. Açık gezen, 

mahrem yerlerini erkeklere teşhîr eden aşağı kadınların arasına düşerek, 

nefslerine aldanmakdan, harâm işlemekden korkanların da bir afîf, temiz müslimân 

kız bulup evlenmesi farz olur. Böyle sıkışık durumda olmıyan genclerin, ilm ve ahlâk 

edinmek için çalışması, ancak hayz ve nifâs bilgilerini öğrendikden sonra evlenmesi 

uygun olur.] Evlenme vakti gelmesi için önce, islâmiyyeti öğrenmek, nefsi, islâmiyyete 

uyar hâle getirmek, gönül sâhibi olmak, rüşdü, aklı olgunlaşmak lâzımdır. 

Ondan sonra, sünneti yerine getirmek niyyeti ile evlenir. Edebi, hayâsı, ahlâkı 

olan, dînini, îmânını, islâmın şartlarını öğrenmiş, islâmiyyete uyan, sokakda islâmiyyetin 

emr etdiği gibi örtünen bir kızla nikâhlanır. İffet sâhibi, dînini kayıran 

bir kız aramalıdır. Malı çok, güzelliği çok olanı aramamalıdır. Mal için, güzellik için, 

iffeti ve salâhı elden kaçırmamalıdır. Hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (Kadın, yâ malı 

için veyâ güzelliği için, yâhud dîni için alınır. Siz dîni olanı alınız! Malı için alan, 

malına kavuşamaz. Yalnız cemâl için alan, cemâlinden mahrûm kalır). (Din ile cemâl 

birlikde olması çok iyi olur. Müslimân kızın kâfir erkekle evlenmesi câiz değildir. 

Kâfir erkekle evlenmeğe niyyet edince mürted olur. İki kâfir birbiri ile evlenmiş 

olur. Her ikisinin de îmân etmeleri ve yeniden nikâhlanmaları lâzım olur.) 

Nikâhdan önce kızı görmek sünnetdir ve iyi geçinmeği sağlar. Sâliha, iyi huylu, 

çocuğu olan bir sülâleden ve asîl âile kızı aramalıdır. Dört kadından kaçınmalı 

demişlerdir: 

1 — Dul olup, eski zevci yanında râhat yaşamışdır. O râhat günleri hâtırladıkca, 

ah, of çekmekdedir. 

2 — Malı ile, mevkı’ı ile, babası ile öğünüp, başa kakan almamalı. 

3 — Kocasının malını, kendi akrabâsına, tanıdıklarına dağıtan kızı almamalı. 

4 — Kötü huy ve iffetsizlik ile adı çıkıp, kendini ve kocasını dillere düşüren kadından 

kaçınmalıdır. (Gübrelikde biten gülleri koklamayınız!) hadîs-i şerîfi, südü 

bozuk, ahlâksızlarla evlenmeği yasak etmekdedir. [Buhârâda Ahmed bin Hafs isminde 

bir genç evlenmişdi. Birinci gecesi, kız buna, (Hayz ilmini öğrendin mi?) dedi. 

Hayır deyince, kız (Allahü teâlâ, Kendinizi ve emrinizde olanları ateşden koruyun! 

buyurdu. Câhil olan nasıl koruyabilir?) dedi. Bu söz gence hoş geldi. Zevcesini 

Allaha emânet ederek, Mervde onbeş sene ilm tahsîl edip imâm-ı Muhammedden 

de ders aldı. Altı senede de bunları ezberledi. Âlim olarak, zevcesinin yanına 

döndü. Hocası, buna Ebû Hafs-i kebîr “rahmetullahi teâlâ aleyh” ismini koydu.] 

Nikâhlanmak istiyen, birkaç def’a istihâre etmeli. Hak teâlâya sığınmalı. Nefsin 

ve kötü kimselerin araya katılmasından koruması için, yalvarmalıdır. 

Nikâhın dört mezhebe de uygun yapılmasına çalışmalıdır. Şâfi’î ve Hanbelî ve 

Mâlikî mezheblerinde nikâhın doğru olması için, birinci şart, bâliga olan kıza da 

velînin izn vermesi lâzımdır. Velî, lugatda, dost demekdir. Akâid bilgisinde ârif-i 

billah demekdir. Fıkhda ise, erkek akrabâdır. Velî bu üç mezhebde babadır. Baba 

yoksa, babanın babası ve onun babasıdır. Bunlardan sonra, erkek kardeşdir. Bundan 

sonra, erkek kardeş oğlu, sonra onun oğludur. Sonra amca, sonra amca oğlu 

ve onun oğludur. Bunlar yoksa, kâdî [ya’nî Kur’ân-ı kerîme göre yaşayan âdil bir 

hâkim] velî olur. Nikâhda velî, mîrâs sırasına göredir. Ancak Şâfi’î mezhebinde oğul 

– 565 –

ve onun oğlu velî olmaz. İmâm-ı Muhammede göre ve Hanbelî mezhebinde, babadan 

ve dedelerden sonra, Şeyhayna göre ise bunlardan önce oğul ve torun velî 

olur. Hanefîde, âkıl ve bâlig olan kıza velînin izn vermesi şart değildir. Bâliga kızdan, 

nikâhdan önce izn istemek müstehabdır. İzn verilen, vekîl olmuş olur. İznsiz 

yapılan nikâhdan sonra kızın kabûl etmesi ise şartdır. Kız râzı olmazsa, nikâh sahîh 

olmaz. Kadını, kendisi veyâ vekîli yâhud velîsi evlendirir. [Erkek velîleri bulunmıyan 

yetîmleri, Hanefî mezhebinde, anaları tezvîc edebilir.] 

Nikâhın ikinci şartı, Hanefî mezhebinde, [fıskı belli olsa da] îcâb ve kabûl yapılırken, 

âkıl ve bâlig müslimân iki erkek veyâ bir erkekle iki kadın şâhid bulunmaları 

ve îcâb ile kabûlü işitmeleri lâzımdır. Şâfi’î ve Hanbelîde, şâhidlerin erkek 

olması ve fıskları belli olmaması şartdır. Hanefîde, vekîl veyâ velî ile birlikde ayrıca 

bir erkekle iki kadın da olabilir. Mâlikî mezhebinde, şâhid lâzım olmayıp, velînin 

bulunması ve nikâhın i’lân edilmesi, tanıdıklara bildirilmesi şartdır. 

Nikâhın üçüncü şartı, îcâb ve kabûldür. Ya’nî sözleşmedir. Şâfi’î ve Hanbelî mezheblerinde, 

iki erkek (nikâh veyâ zevc, zevce) kelimelerini veyâ bu ma’nâda olan 

başka kelimeleri kullanarak, sözleşme yapar. Erkeğin biri dâmâd veyâ vekîli, 

ikincisi kızın velîsi veyâ vekîlidir. Bu iki mezhebde, bâkire değilse, kadının izn vermesi 

de şartdır. 

(Ni’met-i islâm)da diyor ki, (Hanefî mezhebinde, hür ve bâlig erkekle kadın, iki 

şâhid yanında evlenebildikleri gibi, birinin veyâ ikisinin de vekîlleri, bunların nikâhlarını 

yapabilir. Vekîlin müslimân, âkıl ve temyîz edici olması şartdır. Bâlig ve erkek 

olması şart değildir. Vekîl yaparken, şâhide lüzûm yokdur. Bunun için, zevce zevcine, 

(Beni her ne zemân boşarsan, beni kendine tezvîce seni vekîl etdim) der, zevc de 

kabûl ederse, bir bâin talâk ile boşayınca, iki şâhid yanında, (Boşadığım filâneyi kendime 

nikâh etdim) derse, nikâh sahîh olur. [Meşhûr tecdîd-i îmân ve tecdîd-i nikâh 

düâsını cemâ’at ile okumak bu hükme dayanmakdadır.] Vekîl eden de bulunduğu zemân, 

vekîl şâhid yerine geçer. Kız hâzır olunca, bunun velîsi de, şâhid yerine geçer. 

Bir baba, kızı yok iken, onu mehrsiz nikâh etse, sonra söyleyince, kızı susarsa, sahîh 

ve mehr-i misl lâzım olur. Bir kimse iki tarafın da, velîsi veyâ vekîli yâhud birine velî, 

ötekine vekîl yâhud bir tarafdan asîl, öte tarafdan velî yâhud bir tarafdan asîl, öte 

tarafdan vekîl olabilir. İstediğini yap denilen vekîl, başkasını vekîl yapabilir. Bâlig 

olmıyan çocuğu, velîlerinden yakın olanı nikâhlar. Velî, asebelerdir. Asebe yoksa, 

ana velî olur. Vekîl olmıyan birinin [meselâ bâlig erkek veyâ kızın velîlerinden birinin 

veyâ yabancının] yapdığı nikâhı, asîl olan işitince red etmezse, sahîh olur. Çocuk 

bâlig olunca, baba ve dededen başka velîlerin yapdıkları nikâhı red edebilir). 

Hanefîde, tezvîc ve nikâh kelimelerini söylemek şart değildir. Hibe, hediyye etdim, 

verdim, sadaka etdim, satdım, satın aldım sözleri ile de nikâh sahîh olur. Yalnız, 

konuşan iki kişinin de fi’lleri mâzî, ya’nî .....dım (geçmiş zemân) olarak söylemesi 

lâzımdır. Birisi emr, öteki mâzî şeklinde söyleyince de olur. Velî, bâliga olmamış 

küçük kızı, izni olmadan küfvüne nikâh edebilir. Öteki üç mezhebde ise, yalnız, 

baba bâkire olan bâliga kızını da nikâh edebilir. Küçük olması şart değildir. 

(Mîzân-ül-kübrâ)da diyor ki, (Şâfi’î ve Hanbelîde, nikâhın sahîh olması için velînin 

bulunması şartdır. Kadın velî olmaz. Hanefîde, kadın velîsiz evlenebilir ve kendine 

birini vekîl yapabilir. Fekat küfvünden başkasına varırsa, velîsi mâni’ olabilir. 

Mâlikîde, kadın eşrâfdan ise ve zengin ise, velînin bulunması şartdır. Böyle değil 

ise, kadını vekîli evlendirebilir. Şâfi’îde ve Hanbelîde, fâsık velî olamaz. Hanefîde 

ve Mâlikîde olur. Şâfi’îde, yakın velî, sefer uzaklığında ise, uzak velî evlendirir. 

Diğer üç mezhebde, evlendiremez. Hanefîde ve Mâlikîde, yakın velînin gitdiği 

yer bilinmiyorsa, kızı birâderi evlendirir. Şâfi’îde evlendiremez. Şâfi’îde, baba 

ve dede, bâkire kızı, zor ile tezvîc edebilir. Mâlikîde ve Hanbelîde ced evlendirebilir 

ise de zorlıyamaz. Hanefîde bâliga kızı rızâsı olmadan kimse evlendiremez. 

Üç mezhebde, küçük kızı babasından başkası evlendiremez. Hanefîde ise, her ase- 

– 566 –

esi evlendirebilir ise de, bâliga olunca, red edebilir. Hanefîde ve Mâlikîde, velîsi 

kızı kendine nikâh edebilir. Hanbelîde, velî kendi vekîli vâsıtası ile yapabilir. Şâfi’îde, 

vekîl ile de yapamaz. Üç mezhebde kadın ve velîleri râzı olunca, küfvün gayrısı 

ile evlenebilir. Hanbelîde ise evlenemez. Şâfi’îde ve Mâlikîde bir velî, kadını 

arzûsu ile, küfvünün gayrısına veremez. Hanefîde verebilir. 

Şâfi’îde, küfv, nesebde, san’atda, dinde, aybsız olmakda ve hürriyyetde şartdır. 

Mâlikîde küfv yalnız dinde olur. Hanefîde dinde, nesebde ve malda olur. Bütün 

mezheblerde, erkeğin müslimân olması, kızın müşrik olmaması birinci şartdır. Hanefîde, 

küfvüne varmıyan kadını velîleri ayırabilir. Diğer üç mezhebde velîler buna 

râzı olmazlarsa, nikâh zâten sahîh olmaz. Mâlikîde, mehr-i mislden az mehr ile, 

küfvüne tâlib olan kadına velîleri mâni’ olabilir. Diğer imâmlara göre mâni’ olamaz. 

Üç mezhebde, uzak velînin, yakın velî yanında nikâh yapması sahîh olmaz. 

Mâlikîde ise, yalnız baba yanında bâkirenin nikâhını yapmaları sahîh olmaz. 

Erkek, filânca kadın zevcemdir der, kadın da tasdîk ederse, üç mezhebe göre 

kabûl edilir. Mâlikîde ise, nikâhları sâbit olmaz. 

Üç mezhebde şâhidsiz nikâh sahîh olmaz. Şâhid ile yapılınca, gizli tutulmaları 

câiz olur. Mâlikîde, sahîh olur ise de, tanıdıklara duyurmak lâzımdır. Şâfi’îde ve 

Hanbelîde iki şâhidin âdil erkek olmaları lâzımdır. Hanefîde bir erkekle iki kadın 

fâsıkın şâhidlikleri ile sahîh olur. Üç mezhebde, müslimân erkekle zimmînin nikâhında 

iki şâhidin müslimân olmaları lâzımdır. Hanefîde, ikisi de zimmî olabilir. Nikâhda, 

iki tarafın konuşmaları sünnetdir. Şâfi’îde ve Hanbelîde, tezvîc veyâ nikâh 

kelimelerini söylemek şartdır. Hanefîde temlîki bildiren her kelimeyi söylemekle 

sahîh olur. Mâlikî de, hanefî gibi ise de, mehri de söylemek lâzımdır. 

Kızımı filâna tezvîc etdim dese, o da, işitince, nikâhı kabûl etdim dese, bütün 

âlimlere göre sahîh olmaz. Ebû Yûsüfe “rahmetullahi aleyh” göre sahîh olur. 

Şâfi’îde, kızımı sana tezvîc etdim dese, o da kabûl etdim dese, (Nikâhını) veyâ 

(tezvîcini) kabûl etdim demese, sahîh olmaz. Hanefîde ve Hanbelîde ve İmâm-ı Şâfi’înin 

“rahmetullahi aleyh” diğer kavlinde sahîh olur. 

Üç mezheb imâmı “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în”, kitâblı kâfiri velîsinden 

almak câizdir dedi. Hanbelîde ise, câiz değildir. 

İlerde başka kadını da tezvîc etmemek veyâ başka yere götürmemek şartı ile evlenince, 

üç mezhebe göre, nikâh sahîh olup, şarta uymak lâzım olmaz. Mehr-i misl 

lâzım olur. İmâm-ı Ahmed ibni Hanbel “rahmetullahi teâlâ aleyh” şarta uymak lâzım 

olur. Uymayınca, zevce nikâhı fesh edebilir dedi. Baba evlenmek isteyince, Hanefîde 

ve Mâlikîde, oğlu babasını evlendirmeğe mecbûr değildir. [Evlendirmesi iyi 

olur.] Şâfi’îde ve Hanbelîde, lâzımdır. 

Erkek vatyden âciz ise, Hanefîde kadın nikâhı fesh için husûmet hakkına mâlik 

olur. Diğer üç mezhebde ise, her ayb ve kusûr karşısında fesh edebilir. Nikâhdan 

sonra hâsıl olmalarında da, kadın nikâhı fesh edebilir. Kadında ayb hâsıl olursa, Hanbelîde 

ve Şâfi’înin “rahmetullahi teâlâ aleyh” bir kavlinde, erkek nikâhı fesh edebilir. 

Mâlikîde ve Şâfi’înin diğer kavlinde fesh edemez). (Mîzân)dan terceme temâm 

oldu. Husûmet, da’vâ açmak demekdir. Kendinde mâni’ bulunmıyan kadın, zevcinin 

innîn olduğunu anlarsa, nikâhın feshi için, çok zemân sonra bile, da’vâ açabilir. 

Erkek inkâr ederse, hâkim bir ebeye mu’âyene etdirir. Zevceyi bâkire bulursa, 

bir sene sonra tekrâr mu’âyene etdirir. Yine bâkire bulunursa aralarını tefrîk eder. 

Tâm mehr ve iddet lâzım olur. Bir kerre cimâ’ yapınca kadının husûmet hakkı kalmaz 

ise de, birden fazlasını terk etmesi günâh olur. İnnîn, ihtiyârlık, tenâsül hastalığı 

veyâ sihr sebebi ile cimâ’ yapamıyandır. Başka bir sebeb ile, ayrılmak için 

da’vâ açamazlar. Nikâh önce bir şartın hâsıl olmasına bağlanırsa, sahîh olmadığı, 

(İbni Âbidîn)de ve (Hâniyye) ve (Tâtârhâniyye) ve (Ebülleys) fetvâlarında yazılıdır. 

(Babam râzı olmak şartı ile nikâhlandım) demek böyledir. (İbni Âbidîn)de 

– 567 –

(Muharremât) faslı sonunda diyor ki, (Babası meclisde hâzır olup râzı oldum derse, 

nikâhı sahîh olur). Bunun gibi, (İbni Âbidîn) ve (Kitâb-ül-fıkh alel-mezâhib-ilerbe’a) 

ve (Ni’met-i islâm)da, nikâh yapılmasını anlatırken diyorlar ki, (kadın, boşanmak 

benim elimde olmak üzere seninle evleniyorum der ve erkek de bunu kabûl 

etdim derse, hem nikâh sahîh olur, hem de, kadının boşanması kendi elinde de 

olur). Zevci ve mahremi olmıyan kadının sefere, meselâ hacca gidebilmesi için ve 

Hulle için evlenecek kadının böyle şart yapmaları uygun olur. Görülüyor ki, (İslâm 

dîninde boşamak yalnız erkeğin elindedir. Kadın erkeğin elinde oyuncak gibidir) 

gibi sözler doğru değildir. İslâm dînini bilmiyenler böyle yalan ve iftirâ ederek, gençleri 

müslimânlıkdan soğutuyorlar. Yukarıdaki yazı, nikâh yapılırken, boşanmak hakkının 

zevceye (Tefvîd) edileceğini, zevcenin de, dilediği zemân boşanabileceğini açıkca 

göstermekdedir. Talâk maddesi sonunda, (Tefvîd) kelimesine bakınız! 

Nikâh sözleşmesinde, fâsid bir şartın yapılması söylenirse, nikâh sahîh olup, şart 

bâtıl olur. Mehr vermemek üzere seni nikâh etdim derse, nikâh sahîh olur. Şart fâsid 

olup, mehr-i misl lâzım olur. 

MEHR — (Kitâb-ül-fıkh alel-mezâhib-il-erbe’a)da diyor ki, (Mehr, evlenecek 

erkeğin vereceği altın, gümüş, kâğıd para veyâ herhangi bir mal yâhud bir menfe’at 

demekdir. Mehr iki kısmdır. Birincisinin verilmesi, nikâh yapılınca vâcib olur ve yarısı 

veyâ hepsi sâkıt olabilir. Buna, (Mehr-i mu’accel) denir. İkincisinin mikdârı da 

nikâh yapılırken belli edilir ise de, verilmesi, üç şeyden biri hâsıl olunca vâcib 

olur ve hiçbir sebeble azalmaz. Buna, (Mehr-i müeccel) denir. Her iki mehr, nikâhda 

bildirilmedi ise, (Mehr-i misl) verilmesi lâzım olur. Zevce firkate, ya’nî ayrılmağa 

sebeb olan birşey yaparsa, meselâ irtidâd eder veyâ (Hurmet-i musâhere)ye sebeb 

olursa, mehr-i mu’accelin hepsi sâkıt olur, verilmez. Erkek boşarsa veyâ firkate 

sebeb olanı yaparsa, bunun yarısı sâkıt olup, yarısı verilir. Mehr-i müeccelin verilmesini 

vâcib kılan üç şey, vaty, halvet ve ikisinden birinin ölmesidir. Bu üçünden 

biri hâsıl olunca, ödenmemiş mu’accel mehr de sâkıt olmaz ve azalmaz. Vaty veyâ 

halvet hâsıl olunca, bütün mehr nikâhda karârlaşdırılan vakti gelince veyâ firkat hâlinde 

tâm olarak ödenir. Zevce ölünce, zevc, zevcenin vârislerine verir. Zevc ölünce, 

mîrâsından zevcesine verilir. Zevc ile zevce arasında olan meşrû’ halvet, yabancı 

kadın ile olan harâm halvet gibi değildir. Yanlarında hissen veyâ şer’an yâhud tabî’aten 

vatya mâni’ bir sebeb bulunursa, meşrû’ halvet olmaz. İkisinden birinin hasta 

olması, ihrâmlı olması, farz nemâzda, Ramezân orucunda olması, kadının hayz 

veyâ nifâs hâlinde olması, yanlarında akllı bir çocuk bulunması bu halvete mâni’ olur. 

Zevce, mehrini zevcine, ölmüş ise, vârislerine hediyye edebilir. Zevcenin babası, 

kızının mehrini dâmâdına hediyye edemez). (İbni Âbidîn)de diyor ki, (Zevce, alacaklısını 

mehri ile zevcine havâle edebilir. Mehrini başkasına hediyye edip, mehri 

kabz için onu vekîl edebilir. Çünki, alacak ancak borcluya hediyye edilir. Başkasına 

hediyye edebilmek için, kabz etmeğe onu vekîl etmesi lâzımdır). 

(Fetâvâ-yı Hindiyye)de diyor ki, (Nikâh akd edilirken tek mehr söylenip, ne kadarı 

mu’accel olduğu bildirilmedi ise, âdete ve zevcenin emsâline göre, söylenilenin 

bir mikdârı mu’accel olur. Mehrin hepsi mu’accel denildi ise, hepsi mu’accel olur. 

Hepsi belli târîhde verilmek üzere müeccel olup, ödeme târîhi gelince, zevce mehrini 

alabilmek için kendini zevcinden men’ edemez. Mehr bir sene sonra müeccel 

olup zevc bir seneden önce vatyı şart etmiş ise, mehr vermeksizin vaty câiz olur. Şart 

etmemiş ise, imâm-ı Muhammede “rahmetullahi teâlâ aleyh” göre yine böyledir. 

Mehr-i mu’acceli vermeden önce vatyı şart etmiş ise, câiz olur. Mehrin bir kısmı 

mu’accel, bir kısmı da müeccel ise, zevce vaty edilmiş olsa bile, mehr-i mu’accelin 

hepsini almadıkca, zevci ile sefere gitmeğe, vatye ve halvete mâni’ olabilir. 

Nikâh akd edilirken, mehr-i müeccelin belli bir târîhde ödenmesini şart etmek, 

söz birliği ile câizdir. Talâk olunca, mehrin ödeme târîhi beklenir. Ödeme târîhi 

belli değilse, boşarken hemen ödenir. Ric’î talâkda zevc ric’at edince, tekrâr 

– 568 –

müeccel olmaz. Küçük olsun, büyük olsun, bâkire olarak evlenen kızın mehrini, 

babası, dedesi ve kâdî, zevcden alabilirler. Bunlardan başkası alamaz. Bâkire kız 

olarak evlenen râzı olmazsa, bunlar da alamaz). 

(Rıyâdunnâsıhîn)deki hadîs-i şerîfde, (Mehr vermemek niyyeti ile nikâh yapan 

kimse, kıyâmet günü hırsızlar arasında haşr olunacakdır) buyuruldu. 

(Mehr) söylemeden, hattâ mehr vermemek şartı ile nikâh yapmak da sahîh, şart 

fâsid olur. Zevcin, (Mehr-i misl) vermesi vâcib olur. Kadının baba tarafından akrabâsına 

verilen kadar verir. Mehrin bir kısmı (Mehr-i mu’accel) ise, bunu, vatydan 

önce veyâ halvetden önce verir. Hepsi (Mehr-i müeccel) ise veyâ mu’accel ve müeccel 

kelimeleri söylenmedi ise, vatydan veyâ halvetden sonra, zevcenin istediği zemânda, 

eğer istemedi ise, ikisinden biri ölünce, verilmesi vâcibdir. Vârisleri verir veyâ 

alır. Mehrin değeri on dirhem gümüşden az olmaz. Bugün gümüş para kullanılmıyor. 

Altın karşılığı olan kâğıd liralar kullanılıyor. Bunun için on dirhem, ya’nî yedi 

miskal ağırlığındaki gümüş değerinde olan bir miskal [beş gram, ya’nî üçde iki lira] 

altından az olmamalıdır. Fârisî (Cevâhir-ül-fıkh) kitâbında, mehrin bir altından 

az olmaması yazılıdır. O zemân, bir altının bir miskal ağırlığında olduğu anlaşılıyor. 

Dahâ az söylerse, yine bir altın liranın üçde ikisi veyâ bu değerde söylemiş olduğu 

bir malı verir. Zevce, mehr-i mu’acceli almadıkça, düğünü, halveti ve birlikde sefere 

çıkmağı istemeyebilir. Bunları red edince, zevc, zevcesinin nafakasını kesemez. 

Mehrin hepsi müeccel [gecikebilir, sonra olacak] ise, zevce, mehri almadığı için bunları 

men’ edemez. Mehr-i mu’acceli almıyan kadın, zevcinden iznsiz evden çıkabilir 

ve başka bir mahremi ile sefere gidebilir. On altın mehrini zevcinden aldıkdan sonra, 

bunu zevcine geri verip hediyye etse, [fekat, mehrimi hediyye etdim demese], zevci 

de, halvetden önce bunu boşasa, kadının zevcine beş altın dahâ vermesi lâzım olur. 

Çünki, altın, ta’yîn ile te’ayyün etmediği için, bu on altını zevcine geri vermekle, mehr 

parası geri verilmiş olmaz. Boşamak halvetden evvel olduğu için, mehr parasının yarısı 

kadının hakkı olacağından, diğer yarısını erkeğe geri vermesi lâzım olur. Zevcden 

mehri almayıp ona halâl etseydi veyâ mehr, altın olmayıp, mal olsaydı, bu malı 

zevcinden aldıkdan sonra ve zevcine geri vererek hediyye etdikden sonra boşanınca, 

erkeğe birşey vermesi lâzım gelmezdi. Çünki, ta’yîn ile te’ayyün eden malı geri 

verince, kadın mehri teslîm almamış olur. [Bey’ ve şirâ bahsine bakınız!]. 

Tekrâr bildirelim ki, nikâhın sahîh olması için, mehrin konuşulması şart değildir. 

Din câhili olan bir kimse, (İslâm dîninde, bir erkeğin evlenebilmesi için, kıza 

mehr parası vermesi lâzımdır. Kadın, pazar eşyâsı gibi, satılık mal olmakdadır) derse, 

islâmiyyete iftirâ etmiş olur. İslâmiyyetde mehr parası, evlenmek için değildir. 

Evliliğin düzenli, mes’ûd olarak devâm etmesi, kadının hak ve hürriyyetlerinin korunması, 

din câhili huysuz erkeğin elinde oyuncak olmaması içindir. Mehr parasını 

vermek ve çocukların nafaka paralarını her ay ödemek korkusundan erkek, 

zevcesini boşayamaz. Bu korkunun olmadığı yerlerde, mahkemeler boşanma 

da’vâları ile dolup taşmakdadır. Bunun için, evlenecek kızın, islâmın güzel ahlâkını 

ve kadına verdiği kıymeti bilen ve bunlara ehemmiyyet veren erkekden az mikdârda, 

böyle olmıyandan ise, fazla mikdârda mehr istemesi efdaldir. 

NİKÂHI CÂİZ OLMIYANLAR — Yirmibeş kadını nikâh etmek harâmdır. 

Bunlara (Mahrem) kimseler denir. Bunlardan onsekizi ebedî mahremdir. Bunların 

yedisi (Zî-rahm-i mahrem)dir. Ya’nî kan ile olan, nesebden, soydan akrabâdır: 

Anası ile, ananın, babanın anaları ile, kızı ve oğlunun ve kızının kızları ile, kız kardeşi 

ile, kız kardeşinin kızları ile, erkek kardeşinin kızları ile, hala ve teyze ile evlenmek, 

ebediyyen, ölünciye kadar harâmdır. Demek ki, bir kadın, babası ile, 

oğlu ile, kardeşi ile, amcası ile, dayısı ile ve kardeşlerinin oğulları ile hiçbir zemân 

evlenemez. Bu yedi kişi, soydan olmayıp, süt ile veyâ zinâ ile olursa, evlenmeleri 

yine ebedî harâm olur. Yalnız oğlunun süt kardeşi olan kız ile ve erkek kardeşin 

süt annesi ile evlenebilir. Hanbelîde, her yaşda içen, süt kardeş olur. Diğer üç 

– 569 –

mezheb imâmı “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în”, ikibuçuk yaşından yukarı iken 

içince, süt kardeş olmazlar dedi. 

Nikâh sebebi ile sonradan akrabâ olan dört kadınla da evlenmek ebedî, sonsuz 

harâmdır. Bir adam, nikâhlandığı veyâ zinâ etdiği kızın anası ile ve anasının, babasının 

anaları ile hiç evlenemez. Nikâhladığı kadın ile vaty olunca, bunun başka 

erkekden olan kızı ile hiç evlenemez. Babasının ve öz oğlunun nikâhladığı kadın 

ile, ya’nî üvey anası ve gelini ile hiç evlenemez. Çocuklarının gelinleri ile de evlenemez. 

Bir kadın, üvey babası ile, üvey oğlu ile, kayınpederi ve dâmâdı ile hiç evlenemez. 

(Âhıret kardeşi) ve (Âhıret anası) ile ve (Tarîkat kardeşi) ile evlenmek 

câizdir. Bunlar, kendi kardeşi, kendi anası gibi değildir. Bunların başlarını, saçlarını, 

görmesi, sohbet etmeleri, bir odada yalnız kalmaları, uzak yola gitmeleri, harâmdır. 

Hiçbir tarîkatde halâl değildir. Halâl diyen kâfir olur, zındık olur. 

Yedi kadın dahâ vardır ki, bunlarla muvakkat olarak evlenemez. Aradaki sebeb 

kalkınca, evlenmesi halâl olur. Bunlardan beşi, nikâh sebebi ile harâmdır. Bir 

adam, nikâhladığı kadının kız kardeşleri ile görüşemez ve evlenemez. Nikâhladığı 

kadın ölürse veyâ boşarsa, bunun kız kardeşi ile, sonra evlenebilir. Bu kızlara 

adamın baldızları denir. Bu adama kızların eniştesi denir. Bu adamın erkek kardeşleri, 

bu nikâhlı kızın kayın birâderleri olurlar. Bu kız da, bunların yengesi 

olur. Bir kadın, eniştelerinden ve kayın birâderlerinden herhangi birisi ile bir 

odada yalnız kalamaz, bunlarla sefere, meselâ hacca gidemez. Ya’nî eniştesi ve kayın 

birâderleri bu kadının mahrem akrabaları değildir. 

Bir kadın nikâhında iken, bu kadının halası veyâ teyzesini veyâ kardeşlerinin kızını 

da nikâhlamak harâmdır. Bunlar, süt ile olunca da harâmdır. Hanefî, Mâlikî ve 

Hanbelî mezheblerinde, vaty sebebi ile nikâh etmesi harâm olanlar, zinâ sebebi ile 

de harâm olurlar. Şâfi’î mezhebinde ise, zinâ sebebi ile harâm olmazlar. Zinâ etdiği 

kadını, kendisi veyâ başkaları nikâh ile alabilirler. Amca kızı, dayı kızı, hala kızı 

ve teyze kızı ve yenge, ya’nî kardeş zevcesi (Zî-rahm-i mahrem) değildir. Ya’nî 

bu beş kadın, yabancı demekdir. Bunların açık yerlerine bakmak, başı kolu açık iken 

konuşmak, halvet etmek harâmdır. (Halvet), bir evde ikisi yalnız kalmak demekdir. 

Kâfir kadınları ile ve başkasının câriyesi ile de halvet yapmak harâmdır. Bu beş 

kadın yabancı olduğundan, bunlarla evlenmek câizdir. Harâm değildir. Fekat, bunlardan 

ilk dördü ile evlenmek tenzîhen mekrûhdur. (Kimyâ-i se’âdet)de diyor ki, (Nikâh 

olunacak kadında bulunması sünnet olan sekiz sıfatdan sekizincisi, kadının yakın 

akrabâdan olmamasıdır. Hadîs-i şerîfde, (Bunların çocukları za’îf, hastalıklı olur) 

buyuruldu.) Türkçe (Mürşid-ül-müteehhilîn) kitâbında da bunun gibi yazılıdır. Bu 

dört kadının kızları ile evlenmek, mekrûh değildir. Hazret-i Alî “radıyallahü anh”, 

amcasının kızını almadı. Amcasının oğlunun kızını aldı. Mekrûh olmadı. 

Evlenmesi muvakkat harâm olan yedi kadından altıncısı, müşrik kadındır. Müşrik, 

kitâbsız kâfir demekdir. Hıristiyanlar, resmlere, heykellere ta’zîm ediyorlar, secde 

ediyorlar, yalvarıyorlar. Bunların bir kısmı, ellerindeki bozuk İncîllere, Tanrının 

Îsâya gönderdiği kitâbdır diyorlar. Îsâ, Tanrının resûlüdür. Onu çok seviyor. Her 

istediğini yaratıyor. Babanın oğlunu çok sevdiği için, Tanrıya baba, Îsâya oğul diyorlar. 

Kendilerine şefâ’at etmesi için, Îsâya yalvarıyorlar. Bunlara (Ehl-i kitâb) denir. 

Bunlar müşrik değildir. Hıristiyanların ikinci kısmı, Îsâda ülûhiyyet sıfatları vardır. 

Babası gibi, her dilediğini yaratır. Ebedî, ezelî olarak diridir diyorlar. Böyle inanarak 

yalvarmağa, ibâdet etmek, tapınmak denir. Böyle inanmağa (Şirk) denir. Böyle 

inanana (Müşrik) denir. Böyle ibâdet olunan resmler, heykeller, haçlar putdur. 

Komünistler ve masonlar, mürted, budist, berehmen ve mülhidler müşrikdir. Müşrik, 

müslimân veyâ kitâblı kâfir olursa, bununla evlenmek câiz olur. Bir müslimân 

erkek ve kız, evleneceği kimsenin müslimân olup olmadığını araşdırıp anlaması lâzımdır. 

Müslimân erkeğin kitâblı kâfiri, ya’nî (müşrik) olmıyan, hıristiyan ve yehûdî 

kadını ve bid’at ehli, mezhebsiz kadını, müşrik olmamış ise, nikâhlaması câ- 

– 570 –

iz ise de, zimmî ile evlenmek tenzîhen, harbî ile tahrîmen mekrûhdur. Müslimân 

kadın ile evli olanın da, bunları nikâhlaması câizdir. Müslimân kızın ise, müslimân 

olmıyan erkekle evlenmesi câiz değildir. Evlenmeğe karâr verirken mürted olur. 

(Nimet-i islâm)da diyor ki (Ehl-i kitâbın nikâhında şâhidlerin müslimân olmaları 

şart değildir. Bir müslimân, kitâbî olan zevcesini kiliseye gitmekden ve evde şerâb 

yapmakdan men’ edebilir. Hayz ve nifâs sonunda, gusl abdesti almağa cebr edemez. 

Tesettür etmesi iyi olur. Müslime üzerine kitâbiyye tezevvüc câizdir.) 

Muvakkat harâm olan kadınların yedincisi, hür kadın ile evli iken, câriye ile de 

nikâhlanmakdır. Câriye ile nikâhlı iken, hür kadını da nikâhlamak câizdir. 

Bu yedi kadına selâm vermek ve selâmlarına cevâb vermek câiz değildir. 

Başkasının zevcesini nikâh etmek câiz değildir. Kadın boşanmış ise ve iddet denilen 

zemân geçinceye kadar beklemiş ise, bunu nikâh etmek câiz olur. İddet bâbının 

sonunda diyor ki, gâib olan, [ya’nî uzak memleketde habs, esîr olan] zevcinin 

öldüğü veyâ üç talâk verdiği haberini âdil birinden öğrenen kadın, başkası ile 

evlenebilir. Hâkimin, doksan yaşını dolduran gâibin öldüğüne hükm edeceği 

(Mecelle)nin onuncu maddesi şerhinde yazılıdır. (Öldüğünü işitip veyâ boşadığını 

bildiren mektûbunu alıp, başkası ile evlendikden sonra, birinci zevci gelirse, ikinci 

nikâhı bâtıl olur [Ni’met-i islâm]). Hür erkeğin dörtden, kölenin ise ikiden 

çok kadın nikâhı altında bulundurması harâmdır. İkinci kadınla evlenmek için, birinci 

kadından izn almak lâzım değildir. Birinci kadın râzı olmazsa, hattâ kendimi 

öldürürüm dese de, erkek ikinci kadını nikâhlıyabilir. Fekat, birincinin gönlünü 

hoş etmesi, hattâ hoş etmek için ikinci nikâhdan vaz geçmesi iyi olur ve sevâb 

kazanır. Aralarında adâlet yapamazsa, zulm yaparsa, nafaka bulamazsa, bir evlenmek 

bile harâm olur. [Otuzdokuzuncu maddeye bakınız!] Şî’îler, dokuz kadınla, 

vehhâbîler on kadın ile evlenmek câiz diyorlar. Hamîdullah, (İslâma giriş) kitâbında, 

burasını da, yanlış yazmakdadır. 

Zinâdan hâmile kadını vad’-ı haml etmeden [doğurmadan] evvel nikâh etmek sahîhdir. 

Fekat, vad’-ı haml edinciye kadar vaty etmek câiz olmaz ve nafakası vâcib olmaz. 

Nikâhdan hâmile olan kadını, vad’-ı haml edinciye kadar, nikâh etmek sahîh değildir. 

Zinâ etdiği kadını, zânînin nikâh ve vaty etmesi halâldir ve nikâhdan altı ay 

sonra olan çocuk onun çocuğu olur. Altı aydan önce olursa, bu çocuk bendendir derse, 

yine onun olur. Zinâ olunmuş kadını başkasının, istibrâ etmeden nikâh ve vaty etmesi 

câiz olur. (Zinâ eden kadını, başka erkekler nikâh edemezler) meâlindeki 

âyet-i kerîme, Nisâ sûresinin üçüncü âyeti ile nesh edilmiş ve hadîs-i şerîf ile bildirilmişdir. 

Zevcesi zinâ eden kimse, iddet beklemeden bunu vaty edebilir. 

Sünnet üzere nikâh yapmak: İki veyâ dahâ çok sâlih müslimân erkek toplanır. 

Erkekler arasında hiçbir kadın bulunmamalıdır. Düğünde de, erkekler ayrı evde, 

kadınlar başka evde toplanmalıdır. Gelini, kapalı bile olsa, yabancı erkeğe göstermek 

harâmdır. Harâma ehemmiyyet vermiyen kâfir olur. Nikâh bozulur. Önce erkek 

ve kadın tarafından birer kişi konuşma yapmalıdır. Konuşmadan sonra, kadının 

vekîli mehr olacak altın sayısını söyler. Erkek kabûl etmezse, bir sayıda uyuşulur. 

Sonra, kadının velîsi veyâ müslimân olan vekîli: 

(Bismillâh velhamdülillah, vessalâtü alâ Resûlillah) dedikden sonra, dâmâda karşı: 

(......)nın kızı (......)yı, sana zevceliğe verdim. Velîsi [veyâ vekîli] bulunduğum 

(......) kızı (......)yı, [meselâ on Reşâd altını] (Mu’accel) [ya’nî peşin] mehr ile ve [meselâ 

yirmi Reşâd altını] (Müeccel) [ya’nî sonra vermek üzere] mehr ile, sana zevceliğe 

verdim der. Dâmâd yok ise, bunları dâmâdın vekîline söyler ve söylerken, 

sana demeyip, (......) oğlu (......)ya verdim der. Bu sözlere (îcâb) ya’nî teklîf denir. 

Sonra dâmâd şöyle cevâb verir: Ben bu nikâhı, söylenen bu mehr ile, kendim için 

kabûl etdim. Eğer dâmâd yoksa, vekîli cevâb vererek, ben bu nikâhı vekîli bulunduğum 

(.....) oğlu (......) için söylenen bu mehr ile kabûl etdim der. Mehr mikdârını 

söyleyerek cevâb verilmesi iyi olur. Bu cevâba (kabûl) denir. Böylece îcâb ve 

– 571 –

kabûl ile, islâm nikâhı olur. [Mehr parasını bir kâğıda yazıp ve dâmâd ile iki şâhid 

altını imzâlayıp zevceye teslîm etmek müstehabdır. Mehr parası kul hakkıdır. 

Erkek zevcesini boşarken, zevcenin bu hakkını ödemezse, dünyâda hapse, âhıretde 

de Cehenneme girecekdir. Meselâ yirmi altın lira veyâ bir Reşâd altını doksan 

bin lira kıymetinde olduğu zemân, iki milyona yakın kâğıd lira ödemek ve çocukların 

nafakaları için annelerine her ay geçim parası vermek, ya’nî ikinci bir evin 

geçim masrafını yüklenmek, çok kimsenin yapabileceği birşey değildir. Görülüyor 

ki, Allahü teâlâ boşamak hakkını erkeğe vermiş ise de, bir müslimânın bunu yapmasını 

çok ağır şarta bağlamış, hattâ imkânsız kılmışdır. Boşamak hakkı kadınlara 

bir göz dağı olmakdan ileri gitmemekde, ancak erkeğin ev idâresindeki vazîfelerini 

yapabilmesine kuvvet vermekde, yardımcı olmakdadır. Boşamak hakkı, 

zâhiren erkeğin elinde, hakîkatde ise, her zemân zevcenin elindedir. Bir mü’min 

zevcesini boşamak isteyince, çok az kimsenin kazanabileceği parayı ve senelerce 

devâm eden nafakaları ödemek veyâ dünyâda habshânede kalmak, âhıretde de Cehennemde 

yanmak korkusu, önüne dağ gibi dikilir. Kadın boşanmak isteyince, mehrini 

hediyye, halâl edip, nâ-hoş hareketleri ile zevcini talâk vermeğe mecbûr edebilir. 

Zevcenin boşanması bu kadar kolay olduğu hâlde, âile hayâtının kudsiyyetini 

ve zevcin zevcesi üzerindeki haklarını bilen bir müslimân kadını, mukaddes yuvasını 

yıkmak günâhına girmeği ve böylece dünyâda sefîl ve rezîl, âhıretde de azâba 

müstehak olmağı elbet istemez. Boşanan kadın, hiçkimseye birşey vermeğe mecbûr 

değildir. Ona zengin akrabâsı bakmağa mecbûrdur. Kimsesi yoksa, Beyt-ülmâl 

bakar. Sâlih bir mü’min ise, zevcesini boşayınca çocuklarına nafaka vermek 

ve yeni evini geçindirmek için devâmlı çalışıp, kazanmak mecbûriyyetindedir. 

Dinsizlerin, mezhebsizlerin ve câhillerin, islâmiyyete uymıyan yanlış, bozuk hareketlerini 

ileri sürerek, islâmiyyete dil uzatmamalıdır.] 

İslâm nikâhının sahîh olması için, dâmâdın ve gelinin müslimân olmaları şartdır. 

Ya’nî îmânın ve islâmın şartlarını bilmeleri ve inanmaları lâzımdır. Îmânları 

şübheli ise, nikâh yapacak olan kimse, Besmele, hamd ve salevât okudukdan sonra, 

îmânın altı ve islâmın beş şartını birer birer söyler. Herbirini dâmâda ve geline 

de söyletir. Allahü teâlânın sıfât-ı zâtiyyesini ve sıfât-ı sübûtiyyesini, Peygamberlerin, 

meleklerin mühim özelliklerini, kabr ve kıyâmet bilgilerini, sırası gelince, 

orada söyler ve tekrâr etdirir. Bunlara inandık, îmân etdik, mü’minim, müslimânım 

elhamdülillah dedirir. Sonra dâmâddan veyâ vekîlinden başlıyarak nikâhı 

kıymalıdır. (Redd-ül-muhtâr)da buyuruyor ki, (Bir arada bulunan kadınla erkeğin, 

yazı ile nikâh yapması câiz olmaz. Karşı karşıya olmayınca, birinin mektûb 

gönderip, ötekinin iki şâhid yanında mektûbu okuyup, söz ile kabûl etmesi câiz olur. 

İkisinin de, yazı ile bildirmesi olmaz. Erkekden gelen mektûbu, kadın, iki şâhide 

okur veyâ anlatır. Şâhid olunuz! Ona zevce olmağı kabûl etdim der. Kadının, 

mektûbu şâhidlere okuması, erkeğin şâhidler yanında söz ile teklîf etmesi gibi olur). 

İbni Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh”, nikâh şâhidlerini anlatırken buyuruyor 

ki, (Bütün akdlerde [sözleşmelerde] olduğu gibi, nikâh için birini vekîl yaparken 

de, iki şâhid bulunması lâzım değildir. Fekat, her akdde iki şâhid müstehabdır. Nikâh 

yapılırken ise, şartdır, lâzımdır. Ödünc vermekde de, iki şâhid vâcibdir denildi. 

Ticâret, vekâlet ve bütün akdlerde sened yazmak şart değil ise de, ödünc vermekde 

lâzım, nikâhda da müstehabdır. Vekîl yapmakda ve nikâhda, şâhidlerin [ve 

vekîl yapılacak zâtın] kadını tanımaları lâzımdır. Yanında iseler, yüzünü görmeleri 

iyi olur. Başka odadan sesini duyarlarsa, kadın odada yalnız ise, câiz olur. Nikâh 

kıyılırken, velî veyâ vekîl şâhidlerin bildiği kadının yalnız ismini söyler. Şâhidlerin 

tanımadıkları kadının, babasının ve dedesinin adını da söylemesi lâzımdır. Tanımak, 

kimin kızı ve hangi kızı olduğunu bilmek demekdir. Şahsını, şeklini bilmek 

değildir. Küçük kızın babası, kızının nikâhını kıymak için, bir zâta emr eder. O vekîl 

olan da, bir başkası yanında nikâh yaparsa, baba da hâzır bulundu ise, câiz olur. 

– 572 –

Çünki, vekîlin nikâh yapması, babanın yerine olur. Kendi şâhid yerini tutar. Baba 

hâzır bulunmazsa, câiz olmaz. Büyük [bâliga] kızın babası veyâ başka bir vekîli, bir 

adam yanında, kızı nikâh yaparsa, kız da hâzır ise, câiz olur. Çünki, velînin ve vekîlin 

sözünü, kız söylemiş gibidir. Velî veyâ vekîl, şâhid yerine geçer. Bir adam bir 

kimseye, (Kızını bana zevce olarak verdin mi?) dese, o da (Evet) veyâ (Zevce olarak 

verdim) dese, nikâh olmaz. Birinci adamın tekrâr, (Kabûl etdim) demesi lâzımdır. 

Çünki, önce sormuşdu. Soru ile, süâl ile vekîl yapılmaz. (Kızını bana zevce olarak 

ver!) deseydi, olurdu. Çünki, emr ile vekîl yapmış olur. Bu vekîlin cevâbı, iki 

taraf adına söylenmiş olup, iki şâhid de varsa, nikâh temâm olur. Vekîl, kızın babasının 

adını yanlış söylerse, nikâh sahîh olmaz. Bir adam, birçok kimseyi, bir kızı 

almak için gönderse, içlerinden biri, kızın babasına söyleyip, babası veyâ velîsi 

verse, sahîh olur. Çünki, içlerinden söyliyen vekîl olmuş, ötekiler şâhid olmuşdur. 

Bir adam, bir kimseyi (Filân kızı, bana şu kadar altın mehr ile iste) diyerek vekîl 

etse, vekîl, dahâ çok mehr söyliyerek istese ve böylece nikâh yapılsa, fazlasını 

vermek lâzım gelmez. Adam, isterse fazlasını kabûl eder. İsterse nikâhı fesh e- 

der. Düğünden sonra haber alıp fesh ederse, (Mehr-i misl) vermesi lâzım olur. Allahü 

teâlâ ve Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” şâhiddir diyerek yapılan nikâh 

sahîh olmaz. Küfr olur diyenler de vardır.) 

(Mecmû’a-i Zühdiyye)de diyor ki: İki erkek şâhidin yanında, erkek, seni zevceliğe 

aldım diye bir kâğıda yazsa, kız da kabûl etdim diye yazsa, nikâh olmaz. Söylemeleri 

lâzımdır. Bulunmıyan kimsenin, (Seni zevceliğe aldım) yazısını, şâhidlere 

okuyup da kabûl etdim derse, nikâh olur. Yazıyı okumayıp, yazılmış olduğunu 

söyleyip, kabûl etdim dese, nikâh yine olur. Bir erkek, zevce olması için, bir kıza, 

biri ile haber gönderip, kız da, habercinin sözünü işiten iki şâhid yanında kabûl etdim 

dese, nikâh olur. Nikâhda îcâb [ya’nî teklîf] ve kabûlün aynı meclisde [ya’nî 

buluşmada] yapılması şart olduğu hâlde, başka yerdeki birinden gelen îcâb mektûbunu, 

şâhidlere bir meclisde söyleyip, kabûl etdiğini başka meclisde söylemek 

câizdir. Bir kadın, kendisini bir adama zevce yapması için birini vekîl etse, vekîl, 

bu kadının yanında ve iki kadın şâhid varken nikâh yapsa, sahîh olur. Başka nikâhlısı 

olmadığını söyliyerek nikâhlanan kimsenin, başka zevcesi de olduğu anlaşılırsa, 

nikâh bozulmaz. Yalan olan her şart da böyledir. Bir kadın, kendi üstüne câriye 

tutmaması şartı ile, kendisini bir erkeğe nikâhlaması için birini vekîl etse, vekîl 

bu şartı söylemeden nikâh etse veyâ kadının bildirdiği erkekden başkasına nikâh 

etse, kadın nikâhı red edebilir. Küçük kızı, babası, ölüm hastalığında, şâhidler 

yanında bir erkeğe nikâh edebilir. Kendinden yakın velîsi bulunmıyan, amcasının 

kızını, kız küçük ise, kızdan iznsiz, büyük ise, izn alarak, kendine nikâh 

edebilir. Kızın izni ile babası, erkeğin de vekîli, iki şâhid yanında nikâhlarını yapabilirler. 

Bir kız, nişanlısı ile nikâhlanmağa zorlanamaz. 

Âkıl ve bâlig olan kızın nikâhını yapmak için, velîsinin vekîl olması şart değil ise 

de, müstehabdır. Bâlig olmıyan oğlan ve kızın nikâhı için, velîsinin vekîl olması veyâ 

izn vermesi lâzımdır. Velî, çocuğun mîrâsını almağa hakkı olan asebedir. Velînin 

yakınlık [kuvvet] sırası, Şeyhayne göre “rahmetullahi teâlâ aleyhimâ” oğul, oğlun 

oğlu, baba, dede, kardeş, amca, amca oğludur. Büyük kızı, velîsi iznsiz nikâh etse, 

kız işitince susarsa veyâ güler veyâ sessiz ağlarsa, kabûl etdiği anlaşılır. Nikâhdan 

önce izn istemekde de böyledir. İzni nikâhdan önce istemek sünnetdir. Sâlih 

olan baba ve büyük baba, küçük çocuğu nikâha zorlayabilir ve nikâh sahîh olur. Bu 

ikisinden başka erkek velîlerin yalnız mehr-i misl ile ve küfv olana sahîh olursa da, 

bâlig olunca hâkime bozdurabilirler. Erkek velî yok ise, önce ana, sonra babanın 

anası, sonra kızı, oğlunun kızı velî olur. Yakın velî hayâtda iken, uzak velî nikâha 

vekîl olamaz. Yakın velî, mehr-i misl ile ve küfv olana nikâh yapmaz ise, hâkim-i şer’ 

nikâhı yapar. Erkek velî, küfvü olmıyana varan kadının nikâhını hâkime bozdurabilir. 

Bu nikâhın zâten sâhih olmadığı, (Fetâvâ-i Hayriyye)de yazılıdır. (Küfv), er- 

– 573 –

keğin soyda, malda, diyânâtda ve şerefde kadına uygun olması demekdir. 

(Ni’met-i islâm)da diyor ki, (Kefâet, kadının erkekde arayacağı şeydir. Erkek 

altı şeyde kadından üstün veyâ müsâvî olmalıdır. Aşağı san’atlı erkek, yukarı 

san’atlı kadına küfv olamaz. Ma’âş, ücret ile çalışmak da böyledir. Fıskı yayılmış 

olmasa da, fâsık erkek, sâliha kıza, hattâ sâlih kimsenin kızına küfv olamaz. Zevcin, 

mehr-i mu’acceli ve bir aylık nafakayı verecek iktidârda olması lâzımdır. 

Böyle erkek, dahâ zengin kadına küfvdür. Bu şartlar, nikâh yaparken bulunmalıdır. 

Sonra zâil olabilir. Köylü, şehrli kıza küfvdür. Mehr-i mislden az mehr ile nikâhlanan 

kızın velîsi, mehri temâmlatabilir veyâ hâkime nikâhı fesh etdirir). 

Vekîl olmıyan herhangi bir kimse, bir adamın nikâhını yapsa veyâ bunun zevcesini 

boşasa, adamın işitince kabûl veyâ red etmesine bakılır. Kölenin zevcesini, 

efendisi boşayamaz. Bir adam, zevcesini boşamak için, bizzat zevceyi veyâ başkasını 

vekîl edebilir. Bu da üç dürlü olur: Birincisi, (Temlîk) olup, zevc zevcesine, talâk 

niyyeti ile, (Sen nefsini ihtiyâr et) veyâ (İşin elinde olsun) yâhud niyyete lüzûm 

olmadan (Kendini boşa) der ve vakt bildirmezse, kadın o meclisde, vakt de bildirdi 

ise, o vakt içinde, kendini boşayabilir. 2. ve 3. cü için 36. cı maddeye bakınız! 

Nikâhda bulunanlara, şeker, meyve veyâ şerbet gibi tatlı verilmesi, düğünde ise, 

etli ve tatlı yemek vermek ve düğün ziyâfetine çağırılınca, yemeğe gitmek, def, davul 

çalarak düğünü tanıdıklara duyurmak sünnetdir. 

Nikâhda imâm bulunması, belli şeyler okuması şart değildir. Bu, imâm nikâhı 

değildir. İslâm nikâhıdır. Evlenecek bir müslimân, önce belediyede evlenme 

me’mûrluğuna başvurup, gerekli kanûnî muâmeleleri temâmlamalı, evlendiğini nüfûs 

cüzdanına yazdırmalıdır. Kanûna uygun işi bitirdikden sonra, düğünden önce, 

islâm nikâhı da yapılır. Allahü teâlânın emri yerine getirilmiş olur. Kanûna uygun 

evlenmiyen, suç işlemiş olur. İslâm nikâhı yapmıyan, günâh işlemiş olur. Bunlara 

aldırış etmiyenin cezâsı, katkat çok olur. Müslimân, suç ve günâh işlememelidir. 

Suç işliyerek cezâya çarpılmak da günâhdır. 

Osmânlılar zemânında, İstanbulda nikâh şöyle yapılırdı: 

Nikâh yapacak efendi, önce zevcenin adını, meselâ Fâtıma bint-i Ahmed yazar. 

Sonra zevcenin vekîlini, meselâ Alî bin Zeyd yazar. Sonra iki erkek şâhidin adını yazar. 

Sonra zevcin adını, meselâ Ömer bin Hüseyn diye yazar. Sonra, zevc yoksa zevcin 

vekîlinin adını yazar. Sonra, iki tarafa sorarak, uyuşdukları mehr-i müecceli yazar. 

Sonra, istigfâr okur. E’ûzü Besmele okur. (Elhamdülillahillezî zevvecel ervâha 

bil eşbâh ve ehallennikâha ve harremessifâh. Vessalâtü vesselâmü alâ resûlinâ 

Muhammedinillezî beyyene-l-harâme ve-l-mubâh ve alâ âlihi ve Eshâbi-hillezîne hüm 

ehlüssalâhi velfelâh) der. E’ûzü Besmele çekip, Nûr sûresinin otuzikinci âyetini okur. 

(Sadakallahül’azîm) deyip, kâle Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, (En-nikâhü 

sünnetî femen ragibe an sünnetî feleyse minnî) sadaka Resûlullah. (Bismillâhi 

ve alâ sünnet-i resûlillah). Allahü teâlânın emr-i şerîfi ile ve Peygamberimiz hazret-i 

Muhammeden-il Mustafâ efendimizin sünnet-i seniyyesi ile ve amelde mezhebimizin 

imâmı, imâm-ı a’zam Ebû Hanîfe hazretlerinin ictihâdı ile ve hâzır olan müslimânların 

şehâdetleri ile, vekîli olduğun Fâtıma bint-i Ahmedi, ...... lira mehr-i müeccel 

ve aralarında ma’lûm olan mu’accel ile, tâlibi olan Ömer bin Hüseyne tezvîce, 

[halâllığa vermeğe] vekâletin hasebi ile, verdin mi der. Sonra zevcin vekîline dönüp, 

yine (Bismillâhi ve alâ)dan başlayıp okur. Sen dahî, Fâtıma bint-i Ahmedi, ...... 

lira mehr-i müeccel ve aralarında ma’lûm olan mehr-i mu’accel ile, vekîli olduğun 

Ömer bin Hüseyne, vekâletin hasebi ile, aldın mı? der. Her ikisine üçer kerre sorar 

ve cevâb alır. Ben dahî akd-i nikâh etdim der. Sonra, şu düâyı okur: 

(Allahümmec’al hâzel akde meymûnen mubâreken vec’al beyne-hümâ ülfeten 

ve mehabbeten ve karârâ ve lâ tec’al beyne-hümâ nefreten ve fitneten ve firârâ. 

Allahümme ellif beynehümâ kemâ ellefte beyne Âdeme ve Havvâ. Ve kemâ ellefte 

beyne Muhammedin “sallallahü aleyhi ve sellem” ve Hadîce-tel-kübrâ ve Âi- 

– 574 –

şe-te ümm-il mü’minîne “radıyallahü anhümâ”. Ve beyne Alîyyin “radıyallahü anh” 

ve Fâtıma-tez-zehrâ “radıyallahü anhâ”. Allahümme a’ti le-hümâ evlâden sâlihan 

ve ömren tavîlen ve rızkan vâsi’an. Rabbenâ heb lenâ min ezvâcinâ ve zürriyyâtinâ 

kurrete a’yünin vec’alnâ lil müttekîne imâmâ. Rabbenâ âtinâ fiddünyâ haseneten 

ve fil âhıreti haseneten ve kına azâbennâr. Sübhâne rabbike...). Sonra Fâtiha 

der. Bu düâyı Peygamber efendimiz ve bütün Âlimler, Velîler okudular. Bunu 

okuyunca, zevc ve zevce arasında, ölünciye kadar muhabbet mevcûd olur. 

Râhat ve huzûr içinde yaşarlardı. Evlerinden bereket eksik olmazdı. Nikâh yapan 

zât, zevc ve zevcenin nüfûs kâğıdını alıp, iki şâhid ile imâm efendiye gider. İmâm 

efendinin vereceği (Nikâh vesîkası)nı doldurup, kendisi ve iki şâhid imzâlar. 

İmâm efendi, vesîkaları tasdîk edip, bunları nüfûs kâğıdı ile âid olduğu nüfûs 

me’mûrluğuna gönderir. Nüfûs me’mûru vesîkadaki nikâh bilgisini kendi defterine 

ve nüfûs kâğıdına kayd eder. Nüfûs kâğıdını imâm efendiye gönderir. İmâm efendi, 

nüfûs kâğıdını zevcin kendisine ve zevcenin vekîline verir. Böylece, nikâh işi, 

tescîl edilmiş olur. 

Nikâh eden kimsenin niyyeti, zinâdan, harâma bakmakdan korunmak olmalıdır. 

Sâlih evlâd yetişdirmeği, Muhammed aleyhisselâmın ümmetinin çoğalmasını 

ve Onun nikâh sünnetine uymağı niyyet etmelidir. Evlendikden sonra, harâm 

mâl toplamağa kalkışmak, harâm kazanmağa çoluk çocuğu behâne etmek, nikâhın 

sünnet üzere yapılmadığını gösterir. 

(Müt’a) nikâhı ve (Muvakkat nikâh), dört mezhebde de harâmdır. Müt’a nikâhı, 

şâhidsiz olarak bir kadına belli para verip, belli zemân için berâber yaşamağı 

sözleşmek demekdir. Müt’a nikâhının harâm olduğunda bütün âlimlerin sözbirliği 

bulunduğu, (Mîzân-ül-kübrâ)da ve (İbni Âbidîn)de yazılıdır ve (İmâm-ı Mâlik 

câiz dedi) sözünde yanlışlık olduğunu bildirmekdedir. Muvakkat nikâh, yüz sene 

olsa bile, belli bir zemân sonra boşamağı söyliyerek, bütün şartlarına uygun yapılan 

nikâhdır. Söylemeyip, yalnız kalbinden geçirse, nikâh sahîh olur. 

Hacca götürecek erkeği olmıyan bir kadının, hacca gidebilmek için, hacca gitmekde 

olan bir erkek ile evlenmesi ve hacdan gelince boşanması da, muvakkat nikâh 

olduğu için harâmdır. Kadınların, hacca yalnız gitmeleri de harâmdır. Ebedî 

mahrem akrabâsından biri veyâ zevci yanında bulunmıyan kadının üç günlük yola 

gitmesi câiz değildir. İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfeden ve imâm-ı Ebû Yûsüfden 

“rahmetullahi teâlâ aleyhimâ” gelen habere göre, hür kadının bir günlük yere mahremsiz 

gitmesi mekrûhdur. Bir günden az mesâfeye sâlih erkekler arasında mahremsiz 

gidebileceği, (Fetâvâ-yı Hindiyye) beşinci cildde yazılıdır. 

(Ukûd-üd-dürriyye)de diyor ki, (Mehr olarak Kur’ân-ı kerîm öğretmeği söylemek 

sahîhdır. Çünki, karşılığında ücret alınması câiz olan şeyi mehr yapmak câizdir. 

Bir kimse, zevcesine nafakadan hâric birşey gönderince bunun mehr olduğunu 

söylerse, yemîn edince sözü kabûl edilir. Mehr söylemeden nikâh edilen kadın, 

halvet ve vaty olmadan önce boşanırsa, zevcin buna müt’a vermesi vâcib 

olur. Müt’a, antârî, manto ve baş örtüsü olup, kıymeti mehr-i mislin yarısından fazla 

olmaz. Zevci ölen kadın, mehr-i mu’accelin bir kısmını almadığını söylerse, bunu 

mîrâsdan alır. Mehr-i mu’accelin hepsini almadığını söylerse, birşey verilmez. 

Baba, kızına çehiz hâzırlayıp sıhhatde iken kendisine teslîm etdikden sonra ölse, 

vârisler bundan hak istiyemez. Kızın akrabâsının kızı teslîm etmek için, başlık olarak 

dâmâddan aldıkları şeyler rüşvet olur. Dâmâda geri vermeleri lâzım olur. 

Âkıl, bâlig olan kız, mehr-i misl ile küfvüne nikâhlanırsa, babası, anası ve hiç kimse, 

buna mâni’ olamaz. Bâkire olarak aldığı kızı, seyyibe [dul] bulduğunu söyliyenin 

sözü kabûl edilmez ve mehri geri verilmez. İki bayram arasında nikâh yapmak 

ve düğün yapmak câizdir.) (Hamza efendi risâlesi)nde ve (Fetâvel-hayriyye)de diyor 

ki, (Nikâh yapmak için, kızın akrabâsının zevcden başlık olarak birşey istemesi 

rüşvetdir. Alması harâmdır. Dâmâd da, va’d ederse, vermesi lâzım olmaz. Ver- 

– 575 –

miş ise, geri alabilir). (Bahr-ül-fetâvâ)da diyor ki, (Kadın nikâhdan sonra, zevcin 

cüzzam [miskin] hastası olduğunu anlasa, imâm-ı Muhammede göre nikâhını hâkime 

fesh etdirebilir. Bir kimse, kızına çehiz verdikden sonra, âriyet olarak vermişdim 

dese, iki şâhid gösteremese, sözü kabûl edilmez. Kızı ölürse, yemîn edince, 

kabûl edilip, bunları dâmâddan geri alabilir). (Feyziyye) fetvâsında diyor ki, 

(Mehr-i mu’accel, çehiz masrafı olarak düğünden önce verilir. Mangır [ya’nî fülûs] 

râyic [geçer akça] iken, mehr olarak şu kadar bin mangır diyerek nikâh yapdıkdan 

sonra, mangır kâsid [geçmez] olsa, zevce vefât etse, vârislerine kesâd günü olan kıymetleri 

kadar altın, gümüş kıymetleri verilir. Mangır adedince gümüş verilmez. [Kâğıd 

lira da, fülûs demekdir.] Zevc, nikâhdan sonra gönderdiği eşyâ için, mehr idi 

dese, zevce de, hediyye idi dese, şâhidleri yok ise, zevcin sözü kabûl edilir). 

Dünyâ geçicidir, burda kalınmaz, 

ne kadar mal olsa, murâd alınmaz, 

gâfil olma sakın, geri dönülmez! 

Yürü dünyâ yürü, sonun virândır, 

bin yılından sonra, âhır zemândır. 

Hâlıkın dururken, mahlûka tapma, 

şeytâna uyup da, yolundan sapma, 

harâmlara dalıp, dînini yıkma! 


bin yılından sonra, âhır zemândır! 

Azık topladın mı yola çıkmağa? 

Işık edindin mi aydınlanmağa? 

İki melek gelir süâl sormağa. 



Ölünce, çözerler belin, kuşağın, 

gözüne görünmez, oğlun, uşağın, 

yakasız kefendir, örtün, döşeğin. 



Paran, apartmanın arkada kalır, 

ummadığın gelir, hepsini alır, 

gayrılar yer, içer, senden sorulur. 



Münker Nekir gelir, çınarlar gibi, 

gözleri yanıyor, şimşekler gibi, 

sorguya çekerler, gök gürler gibi, 



Cehennemin, yedi dürlü yapısı, 

herbirinin ateşdendir kapısı, 

seksen yıllık yoldan gelir kokusu. 



– 576 –

35 — KÂFİRİN EVLENMESİ 

Aşağıdaki yazı, (Dürr-ül-muhtâr)dan ve bunun şerhi olan İbni Âbidînden (Kâfirin 

nikâhı) bâbının tercemesidir: 

Burada üç şey bildirilecekdir: 

1 — Müslimânlar arasında sahîh olan her nikâh, kâfirler arasında da sahîhdir. 

2 — Şartı noksân olduğu için, meselâ şâhidler olmazsa veyâ kadın iddet zemânını 

doldurmamış ise, müslimânların nikâhı harâm olur. Hâlbuki, kendi dinlerine 

uygun olunca, kâfirlerin böyle nikâhları câiz olur. 

3 — Müslimânın nikâh etmesi harâm olan kadınları, kâfirin, kâfir kadınlardan 

alması câiz olur. Bunları alınca da nafaka vermeleri ve müslimân olunca, bunları 

kazf edenlere had vurulması lâzım olur. Fekat, müslimân olunca nikâhları bozulacak 

olanlar, birbirinden mîrâs alamaz. 

Üçüncü kısm nikâhla evlenmiş kâfirin ikisi de müslimân olursa, hâkim bunları 

ayırır. Mecûsî karı kocadan birisi veyâ kitâblı kâfirlerden kadın müslimân olursa, 

ikincisine de müslimân olması söylenir. O da müslimân olursa, nikâhları bozulmaz. 

Olmazsa, hâkim bunları ayırır. Mecûsî olan evlilerden, erkek müslimân olsa, 

kadın ise yehûdî veyâ hıristiyan olsa, nikâhları bozulmaz. Kitâblı kâfirlerden 

kadın veyâ erkek müslimân olup, Dâr-ül-islâma gelse, nikâhları bozulur. Çünki, 

Dâr-ül-harbdeki kâfirler, ölü demekdir. Ölü ile diri arasında nikâh olmaz. İkisi de 

zimmî olarak veyâ müslimân olarak Dâr-ül-islâma gelirse veyâ esîr alınırlarsa, nikâhları 

bozulmaz. 

Müslimân evliden biri mürted olsa, ya’nî müslimânlıkdan çıksa, nikâhları fesh 

olur, bozulur. Erkek mürted olur, sonra îmânı ve nikâhı yenilerse, câiz olur. Talâk 

olmadığı için, üçden fazla da ve iddet beklemeden de yenilemesi câiz olur ve 

mahkemeye lüzûm kalmaz. Erkek mürted olunca, iddet zemânı süresince, nafaka 

vermesi lâzım olur. Kadın mürted olunca, iddet için nafaka lâzım olmaz. Mürted 

kadın müslimân oluncıya ve hâkime nikâhını yeniletinceye kadar habs olunur. 

Habsdeki kadın, iznsiz evden giden kadın gibi olup, zevci nafaka ve kirâsını vermez. 

Mürted adam, iddet zemânında ölürse, müslimân olan zevcesi buna vâris olur. 

Kocasından boşanmak için mürted olan kadınların çoğaldığını gören Belh âlimleri, 

kadın mürted olunca, nikâh fesh olmaz dediler. [İkinci kısm, 15. ci madde sonuna 

bakınız!] 

Zâhir haberlere göre, mürted olan kadın, Dâr-ül-islâmda kaldıkça, câriye olarak 

kullanılmaz. Dâr-ül-harbe [ya’nî, Fransa, İngiltere gibi kâfir memleketine] giderse, 

yakalanıp Dâr-ül-islâma götürülünce, îmân ederse, câriye olur. Nevâdir haberlerine 

göre ise, Dâr-ül-islâmda da, câriye yapılır. Nevâdir haberine göre, mürted 

olan kadın, müslimânlara fey olur. Harbde kâfirlerden zorla alınan mala, 

(Ganîmet) denir. Ganîmetin beşde biri Beyt-ül-mâla verilir. Geri kalanı askere taksîm 

edilir. Muhârebe bitdikden sonra kâfirlerden zorla alınan mâla (Fey) denir. Feyin 

hepsi bütün müslimânlara verilir. Bunun için Beyt-ül-mâla konur. Harâc ve cizye, 

feydir. Mürted olan kadın fey olduğuna göre, kocası bunu bulup, hakkı ise, halîfeden 

ister, hakkı değil ise, halîfeden satın alır. Sonra müslimân olursa, câriyelikden 

kurtulmaz. Cengiz hân, Asyada islâm şehrlerini alıp, müslimânları şehîd etdi. 

Ahkâm-ı islâmiyyeyi yasak etdi. Aldığı şehrler Dâr-ül-harb oldu. Mürted olan 

kadını, kocası Dâr-ül-harbde yakalarsa, fey olmaz. Kendi câriyesi olur. Halîfeden 

satın alması lâzım olmaz. Çocuğu yoksa, bu câriyeyi başkasına satabilir. Bu ağır cezâlar, 

kadınların mürted olmasını önlemekdedir. 

[Câriye, ümm-i veled olsa da ve köle, efendilerinin izni ile evlenebilirler. Evli 

iken de efendilerinin hizmetlerini yaparlar. Ümm-i veled satılamaz. Efendi ölünce 

câriye ve köle mîrâs kalır. Ümm-i veled ise, hür olur. Câriyenin efendisinden 

olan çocuğu hür olur. Zevcinden olan çocuğu hür olmaz]. 


Halîfe Ömer “radıyallahü anh”, bir çalgıcı, şarkıcı kadını görünce, kırbaçla 

başına vurdu. Baş örtüsü açıldı. (Yâ Emîr-el-mü’minîn! Kadının başı açıldı) dediler. 

(Allahü teâlânın harâm etdiği şeye ehemmiyyet vermiyen kimse, islâm şerefini 

gayb etmişdir. İslâmiyyet, şerefli kadınları örterek kıymetlendirir) buyurdu. 

Bunun içindir ki, büyük âlim kâdî Ebû Bekr-i Belhî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, nehr 

kenârında başları ve kolları açık kadınların yanından geçerken, (Açık kadınların 

yanından niçin geçdin?) dediklerinde, (Onlar kıymetsiz, hurmetsiz kadınlardır. 

Îmânları olduğu şübhelidir. Dâr-ül-harbdeki kâfir kadınları gibidirler) buyurdu. 

Bu sözü, fey olmuş câriye gibidirler demekdir. Câriyenin başı, kolları avret değildir. 

Hazret-i Ömer “radıyallahü anh” şarkıcı kadınların islâm şerefini gayb etdiklerini 

söylediği gibi, yabancıların geçeceği yerde başları, kolları açık kadınların da, 

islâmın verdiği hurmeti, saygıyı gayb etdiklerini bildirdi. Çünki, bunların hâli, Allahü 

teâlânın emrlerine, yasaklarına aldırış etmediklerini, aşağı gördüklerini göstermekdedir. 

Bu ise, insanı hurmetden, kıymetden düşürür. 

Kâfir gibi olan, irtidâd eden kadınlar, zâhir haberlere göre, Dâr-ül-islâmda 

câriye olarak kullanılmaz demişdik. Nevâdir haberlerine göre, câriye olurlar ise 

de, mürted kadının, kocasına verilmesi için böyle yapılabileceğini açıklamışdık. 

Çünki, nevâdir haberleri za’îfdir, güvenilemez. Ancak fâideli olduğu hâllerde 

kullanılabilir. Nevâdir haberleri kullanılsa bile, islâmiyyete ehemmiyyet vermiyen 

kadınların, islâm şerefini gayb edeceklerini, bunların Dâr-ül-islâmda câriye gibi 

hurmetsiz, aşağı olup başlarına, kollarına bakmak câiz olacağını gösterir. Bunlara 

bakmak câiz diyerek, Dâr-ül-islâmda bunları yakalayıp, câriye gibi kullanmak, 

vaty, ya’nî cinsî münâsebetde bulunmak câiz olacağını sanmamalıdır. Çünki, 

başkasının câriyesine bakmak câiz ise de, onu nikâhsız vaty, câiz değildir. Bunun 

gibi, fuhş ve zinâ yapan genel ev kadınlarını, müslimânlık şereflerini gayb etdikleri 

için, câriye gibi vaty câiz sanmak çok yanlış ve çok çirkindir. Zinâ olur ve 

zinâya câiz demek küfr olur. 

Zevceynden, ya’nî karı kocadan biri gayb olsa, gayb olanın mürted olduğu haber 

verilse, haberi alan, başkası ile evlenebilir. 

İkisi de Dâr-ül-islâmda birlikde mürted olsalar, nikâh bozulmaz. Birlikde yine 

îmâna gelseler, yine bozulmaz. İkisi mürted olunca, biri Dâr-ül-harbe gitse, nikâh 

bozulur. Dârlar ayrılınca, nikâh bozulur. Birisi, ötekinden önce îmâna gelince de 

bozulur. Çocuğun dîni, yanında bulunan ana babasından, dîni dahâ iyi olanı gibidir. 

Veled-i zinâ için de böyledir. Yalnız, veled-i zinâya babası nafaka vermez ve 

baba tarafından mîrâs almaz. Çocuğun dîni, dedesinin dîni gibi olmaz. Müslimânın 

bâlig olan çocuğu îmânsız ise, mürted olur. Bu mürtedin büyük çocuğu da, îmânsız 

ise, kâfir olur. Mürted olmaz. Kitâblı kâfir olmuş ise, kesdiği yinir. Mecûsîler, 

ya’nî ateşe tapanlar ve vesenî olanlar, ya’nî heykellere tapınanlar ve bütün müşrikler, 

kitâblı kâfirlerden fenâdır. Kitâblılardan hıristiyanlar, müslimânlara, yehûdîlerden 

dahâ yakındır. Fekat hıristiyanlar, hayvanı kesmez. Mecûsîler gibi, boğarak 

öldürüp leş yapar. Âhıretde de dahâ çok azâb çekeceklerdir. Yehûdîler, kesilmemiş 

hayvanı yimez. Hıristiyanların küfrü dahâ çokdur. Yehûdîlerin islâma düşmanlığı 

dahâ çokdur. Bir kâfir için, başka kâfirden dahâ hayrlıdır demek küfr olur. 

Bunu anlatmak için, ötekinin bundan dahâ kötü olduğunu söylemelidir. Müslimânın 

nikâh etdiği hıristiyan küçük kızın anası ve babası, sonra mecûsî olsalar, Dârül-harbe 

gitmeseler bile, kızın nikâhı bozulur. Bu ikisinden biri, hıristiyan iken ölürse, 

kızın nikâhı bozulmaz. Çünki, ana babadan biri zimmî, müslimân veyâ mürted 

olarak ölse, geride kalan mecûsî olsa, çocuğun dîni ölenin dîni gibi olur. Çocuk mecûsî 

olmaz. Müslimân ana babadan biri mürted olarak ölse, geri kalanı da mürted 

olup Dâr-ül-harbe gitse, çocuk ölene tâbi’ olup, müslimân sayılır ve nikâhı bozulmaz. 

Çocuk ölürse, nemâzı kılınır. Çünki, Dâr-ül-islâmda bulunan mürted, islâma 

cebr olunacağı için, müslimân hükmündedir. Kitâblı kâfir olan ana babadan biri 

– 578 –

ölüp, kalanı müslimân olsa çocuk müslimân olur. Ölüye benzemez. Dahâ iyi olana 

benzer. Müslimân ana babanın ikisi birlikde mürted olsa, çocuğu Dâr-ül-harbe 

götürmezlerse, çocuk müslimân kalır. Üçü de giderse, çocuk da onlar gibi 

mürted olur. Çocuk bâlig oldukdan sonra deli olsa, sonra anası babası mürted olup, 

üçü de Dâr-ül-harbe gitseler, çocuk mürted olmaz. (Dâr-ül-harb), Allahü teâlânın 

emrlerinin okunmasının, öğretilmesinin, yapılmasının yasak edildiği yerdir. 

Mürted olan erkek ve kadın ile hiç kimsenin evlenmesi uygun değildir. Râfizî 

ile evlenmenin sahîh olmadığı, (Behce) ve (Feyziyye) fetvâlarında ve (Er-ravdurrâid 

fî-adem-i sıhhat-i nikâh-ı ehlisünneti lirrevâfıd) kitâbında yazılıdır. 

Dörtden fazla zevcesi olan veyâ iki kız kardeşle veyâ ana ve kız ile bir arada evli 

olan bir kâfir îmâna gelse, sonradan almış olduğunun nikâhı bâtıl olur. 

Anası babası müslimân oldukları için müslimân sayılan nikâhlı kız, bâliga olduğu 

zemân, îmânı ve islâmı bilmezse, anlatamazsa, mürted olur boş düşer. Belli dîni 

olmadığı için, milletsiz kâfir olur. Nasrânî kız, bir müslimân ile evli iken bâliga 

olsa, hiçbir dîni bilmese, milletsiz kâfir olup, nikâhı bozulur. Müslimân denilen bir 

kız âkıl bâlig olunca, müslimânlığı bilmezse, milletsiz [kitâbsız] kâfir olur. Böyle 

kızlara, bâlig olunca, îmânı ve islâmı anlatmalı, ona da söyletmelidir. Ya’nî Allahü 

teâlânın sıfatlarını ve îmânın altı şartını [Âmentüyü] anlatıp, (Böyle midir?) demelidir. 

(Evet) derse, müslimân olur. Öğreneyim de söylerim, şimdi söyleyemem 

derse, kâfir olur. Anladım, söylemiyeceğim derse, müslimân olur. 

Müslimân ana babanın çocuğu âkıl bâlig olduğu zemân, yalnız (Lâ ilâhe illallah 

Muhammedün resûlullah) demekle müslimân olmaz. Îmânı ve islâmı bilmesi, anlatması 

da lâzımdır. Îmânı anlatmak demek, inanılacak altı şeyi anlamak ve sorunca 

söylemek demekdir. İslâmı bilmek demek, Allahü teâlânın emrlerinin ve yasaklarının 

hepsini kabûl etmekdir. İbni Âbidînden terceme temâm oldu. [(Mecma’ulenhür)de 

Mürted bahsi.] 

Her müslimânın, çocuğuna Âmentüyü ezberletmesi ve ma’nâsını öğretmesi lâzımdır. 

Âkıl bâlig olunca îmânı, islâmı bilmiyen kimse, müslimân olmaz. Ben 

müslimânım demekle, müslimân olmaz. Evlenecek kadın veyâ erkek, alacağı 

kimseye îmânı, islâmı sormalı, söyletmeli veyâ islâm nikâhı yapan kimse, evlenecek 

kıza ve erkeğe, Âmentüyü ve ma’nâlarını ve islâmı söyletmeli. Bundan sonra 

nikâhlarını kıymalıdır. Îmânı, islâmı bilmiyenin islâm nikâhı kıyılamaz, ya’nî nikâh 

sahîh olmaz. Çocuklarına îmânı, islâmı öğretmiyen analar babalar, çocuklarını 

müslimân olmakdan mahrûm etmiş, kâfir olmalarına sebeb olmuş olurlar. Çocukları 

ile birlikde, kendileri de Cehennemde bunun cezâsını, azâbını çekerler. Nemâzları, 

orucları ve hacca gitmeleri, kendilerini bu azâbdan kurtaramaz. Çünki, 

başkasının ve hele kendi yavrularının kâfir olmasına sebeb olan kimse de, kâfir olur. 

15. ci madde sonuna bakınız! Büyük âlim seyyid Abdülhakîm-i Arvâsî “rahmetullahi 

aleyh” hicrî kamerî 1362 [m. 1943] senesinde Ankarada vefât etdi. Bağlumda 

medfûndur. İstanbulda, Fâtih, Bâyezîd ve Eyyûb câmi’i şerîflerinde ve Beyoğlundaki 

Ağa câmi’inde 1925 den 1943 senesine kadar va’z ve irşâd ederken, (Evlâdın 

vâlideyni üzerinde üç hakkı vardır: Müslimân ismi koymak, âkıl oldukda kitâbet, 

ilm ve islâmiyyeti öğretmek, bâlig oldukda, dîni ve ahlâkı güzel bir müslimân 

ile evlendirmekdir) buyurdu. Kızlarını böyle evlendiren ana-baba ve akrabâsı, 

hattâ ahbâbı ve hattâ komşuları böyle evlendirince çok sevâb kazanırlar. 

Gençler, böyle bir se’âdet yuvası kurmak için, islâm bilgilerini ve islâmın güzel ahlâkını 

öğrenmek için çalışırlar. Müslimânların mikdârı artar. İslâm ni’meti her yere 

yayılır. Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdînin fârisî (İ’tikâdnâme) kitâbının, Söke medresesi 

müderrislerinden Kemahlı hâcı Feyzullah efendinin tercemesi olan (Herkese 

Lâzım Olan Îmân) kitâbını her müslimânın okuması lâzımdır. Bu kitâbda, îmânı 

ve islâmı bildiren hadîs-i şerîf, kısaca ve açık olarak çok güzel anlatılmakdadır. 

– 579 –

36 — İSLÂMİYYETDE TALÂK 

(Talâk) kelimesi, lügatde, bağlı birşeyi çözmek demekdir. Zevceyi boşamakda kullanılır. 

Ya’nî, nikâh bağını çözmekdir. Boşanmak için konulmuş olan kelimeleri erkeğin 

zevcesine karşı söylemesi ile talâk hâsıl olur. Bu kelimelerden birini söyler söylemez 

hâsıl olan ayırmağa (Talâk-ı bâin) denir. İddet zemânı geçdikden sonra hâsıl 

olan talâka, (Talâk-ı ric’î) denir. Talâk olması için, önce sahîh olan nikâhın bulunması 

lâzımdır. İslâm nikâhı bulunmıyan iki eş arasında talâk olmaz. Fâsid nikâhla 

evli olanın talâk vermesi sahîh olmaz. Ric’î olsun, bâin olsun, üçden az olarak boşanmış 

kadın, iddet zemânında iken ve birinin irtidâd etmesi ile olan feshde iddet 

zemânında iken, tekrâr talâk verilebilir. Fekat ebedî feshde, meselâ üvey oğlunu şehvetle 

öpen kadın ayrılınca, tekrâr talâk yapılamaz. (Ni’met-i islâm)da diyor ki, 

(Zevc, vaty olunmuş zevcesinin yanında iken, ona hitâben, (Sen benden boş ol), (Ben 

seni boşadım), (Sen boşsun benden) gibi, (Sarîh) açık olan, ya’nî yalnız boşamakda 

kullanılan bir sözü, şaka olarak veyâ şaşırarak da söylediği anda, yanında değil 

ise, mektûb veyâ vekîli ile bildirince, ma’nâsını bilmese dahî, bir talâk-ı ric’î vâkı’ 

olur. (Babanın evine git!), (Benden git, murâdına er), (Örtün!), (Başını ört!), (Sen 

hürsün!), (Kendine koca ara!), (Cehenneme git!), (Sen bana hınzır gibisin), (Senin 

zevcin değilim), (Ben senden ayrıyım), (Sen benden bâinsin) gibi, başka yerlerde de 

kullanılan sözü, boşamak niyyeti ile söyleyince, veyâ (Sen bana harâmsın) deyince, 

bir talâk-ı bâin vâkı’ olur. Böyle, birkaç ma’nâda kullanılan kelimelere, (Kinâye) denir. 

Boşamak kelimesi sarîhdir. Bırakmak, terk etmek kelimeleri, kinâye iseler de, 

boşamak için kullanılmaları âdet olduğundan sarîhdirler. Zevcesinin babasına, 

(Ben senin kızını istemem, kime ister ise varsın) dese ve zevcesi gezmek için izn istedikde, 

(Ben seni ip ile bağlamadım. Boşsun, git) dese veyâ (Aramızda nikâh yokdur) 

veyâ (Senden geçdim) veyâ (İstediğin yere gidersin. Bana avret olmazsın) veyâ 

(Sana dört yol açıkdır. Hangi yolu ister isen anı tut) veyâ (Var yıkıl git) veyâ (Artık 

ben seni istemem. Babanın evine git!), yâhud (Seni boşamak istiyorum) gibi şeyler 

söylese, boşamak niyyet etmedikce, talâk olmaz. (Şart olsun), (Dilediğini yap!) 

sözleri, boşamak ma’nasına kullanılan yerlerde, zevcesine böyle söyleyince, niyyet 

etmese dahî, bir bâin talâk olur. Zevcesine, anam, kızım, kardeşim demekle talâk 

olmaz. (Şimdiden sonra anam yâhud kızkardeşim ol) demek, bir talâk-ı bâin olur. 

Vaty olunmuş zevceye sarîh sözle yapılan talâk, niyyet etse dahî, çirkinlik, 

çokluk bildiren kelime eklenmedikce bâin olmaz. Ric’î talâkda zevc, iddet zemânı 

içinde, söz ile veyâ fi’len, eski nikâha rücû’ edebilir. Ya’nî, zevce istemese dahî, 

nikâh yapmadan evliliğe devâm eder. Şâhid lâzım olmaz ise de, iki âdil şâhide 

haber vermesi, müstehab olur. Ric’î talâk iddeti zemânında zevc, zevcesinin odasına 

girebilir. Zevce süslenebilir. Bâin talâk iddetinde, zevcesinin odasına giremez. 

Zevce süslenemez. Yeniden nikâh lâzımdır. 

Ric’î veyâ bâin talâkda, aded söylemedikce veyâ parmakları ile işâret etmedikce, 

bir talâk vâkı’ olur. Üç veyâ fazla sayı söylerse, üç talâk ile boşamış olur. (Bedenimdeki 

kıllar adedince) veyâ (Denizdeki balıklar adedince) yâhud (Gökdeki 

yıldızlar kadar) deyince, talâk-ı selâse olur. Avucunun kılı kadar veyâ balık bulunmıyan 

havuzu göstererek, (Şu havuzdaki balıklar adedince benden boş ol!) derse, 

bir talâk-ı ric’î olur). 

Talâk veren erkeğin âkıl, bâlig ve uyanık olması lâzımdır. Kölenin, serhoşun, kâfirin, 

hastanın ve tehdîd edilen kimsenin sözü ile veyâ mektûbu ile talâk vâkı’ olur. 

Mektûb zevcenin eline vardığı ânda, boş olur. Delinin, çocuğun, bunağın, baygının, 

uyuyanın ve hastalıkla ve kızarak dalgın olanın söylemesi ile talâk olmaz. Kızarak 

dalgın olmak, söylediğini bilmemek demekdir. Bu da iki dürlü olur: Ma’nâsını 

bilmeden, kasd ve arzû etmeden söyleyince, talâk vâkı’ olmaz. Ma’nâsını bilerek 

ve istiyerek söyleyip, sonra söylediğini bilmemek, hâtırlamamakdır. Bu sö- 

– 580 –

zünü iki şâhid işitip, sonra söylerlerse, talâk vâkı’ olur. 

Hiç vaty veyâ halvet olunmamış zevce, bir kerre boşanınca, bâin olur. Zevcin 

buna hemen nısf mehr vermesi lâzım olur ve iddet beklemez. Boşandığı gün bile, 

başkası ile evlenebilir. 

Fesh etmek ve eşlerden birinin mürted olması ile hâkimin ayırması, talâk değildir. 

Bunlar fesh olur. [İkinci kısm, onbeşinci maddeyi okuyunuz!]. 

Yaşlı, çirkin kadını boşamak mubâhdır. Ya’nî, günâh değildir. Zevcine veyâ başkalarına 

dili ile, hareketleri ile sıkıntı veren, herhangi bir farzı yapmıyan, meselâ 

farz nemâzları kılmıyan, fuhş şübhe olunan kadını boşamak müstehabdır. Farzı yapmıyan 

kadını boşamamak günâh değildir. Evlilik vazîfesini yapamıyan, meselâ sihr 

yapılmış, cimâ’dan âciz olan erkeğin zevcesi ayrılmak isterse, bunu boşaması vâcib 

olur. 567. ci sahîfeye bakınız! Zevceyi bid’at üzere boşamak harâmdır. 

Hangi lisânda olursa olsun, yalnız boşamakda kullanılan sözlere, (Sarîh) açık 

söz denir. Zevcesine karşı, (Seni boşadım), (Sen bana harâmsın) gibi sarîh söz söyleyince 

veyâ yazınca, niyyet etmese bile, bir talâk olur. Birincisi ric’î, ikincisi bâin 

olur. Erkek, başka şehrde olan zevcesine, (Mektûbu alınca benden boş ol!) yazarsa, 

mektûbu okuyunca boş olur. İki, üç derse veyâ demeyip niyyet ederse, iki 

veyâ üç talâk olur. Hem boşamada, hem başka yerde kullanılan sözlere, (Kinâye) 

söz denir. Kinâye söyleyince, boşamağa niyyet etdi ise veyâ öfkeli ise bir bâin talâk 

ile boşamış olur. Talâk verirken, inşâallah eklerse, talâk olmaz. Niyyet etmekle, 

mehrini vermekle boş olmaz. 

Boşamak, yalnız islâmiyyetin izn verdiği sebeblerle olur. Böyle sebeble boşamakda 

sünnet, vaty olunmuş zevceye hayzdan temizlendiği zemânda, vatydan 

önce, bir talâk vermekdir. Ya’nî, (Seni tatlîk etdim) veyâ (Seni boşadım) denir. Veyâ 

yazılır. Niyyet etmese, ma’nâsını bilmese de, söylediği sözün, talâk için kullanıldığını 

biliyorsa, bu açık söz ve yazı ile boşanır. Böyle boşayınca, bir (Ric’î talâk) 

olur. Ric’î talâkda nikâh büsbütün bozulmaz. Bu kadını, dört mezhebde de, 

iddet zemânı içinde, yeni bir nikâha lüzûm olmadan tekrâr alabilir. Tekrâr almak 

için, Hanefî ve Mâlikî mezheblerinde, şâhide lüzûm olmadan, (Önceki nikâha rücû’ 

etdim), (Önceki nikâha döndüm) demesi yetişir. Yâhud, önceki nikâha dönmek 

niyyeti ile öpmesi veyâ vaty etmesi yâhud şehvetle elinden tutması da yetişir. 

Nikâh tâzelenmiş olur. İmâm-ı Şâfi’î ve Ahmed bin Hanbel “rahmetullahi teâlâ 

aleyhimâ” ise, iki şâhid yanında, (Önceki nikâha rücû’ etdim) demesi lâzımdır. 

Fekat, velînin bulunması ve izn vermesi lâzım değildir, dedi. 

Hür olan zevcesine, ric’î veyâ bâin üç talâk verirse, ya’nî başka başka üç zemânda 

birer kerre boşarsa veyâ bir def’a, (Üç kerre boşadım) derse, eski nikâh büsbütün 

bozulur. Bu kadını tekrâr alabilmek için, hulle lâzım olur. Bir kadın her nev’, 

iddet zemânı içinde, hiç kimse ile evlenemez. (Hulle) demek, kadın başka erkekle 

nikâhlanıp, düğün olup, vaty olup, o erkek de boşayıp ve bundan sonra, tekrâr 

iddet zemânı geçmek demekdir. Ancak bundan sonra, birinci kocası ve ancak yeni 

bir nikâh ile tekrâr alabilir. Bu ise, bir erkek için zilletdir, aşağılıkdır. Allahü teâlâ, 

erkeklere boşamak hakkını verdi ise de, bu hakkı gelişi güzel kullanmamaları 

ve kadınlar, erkeklerin elinde oyuncak olmamaları için, erkeklere bu hulle zilletini 

yüklemişdir. Hulle korkusundan müslimân bir erkek, talâk lâfını ağzına bile 

alamaz. Âile arasında boşanmak lâfı, şakası olamaz. 

İbni Âbidîn diyor ki, (Hulle lâzım olması için, dört mezhebde de, zevc ile zevce 

arasındaki nikâhın kendi mezhebine göre sahîh olması lâzımdır. Fâsid olan nikâhda, 

üç kerre boşayınca, dört mezhebde de, hulle lâzım olmaz. Meselâ, nikâh yapılırken, 

kızın velîsi bulunmayıp yalnız kız kabûl etmiş ise, yâhud nikâh kelimesi 

söylemeyip, meselâ hibe etdim denilmiş ise, yâhud iki şâhid fâsık iseler, ya’nî fâsık 

oldukları biliniyorsa, Şâfi’î mezhebi taklîd edilir. Şâfi’î mezhebine göre, bunların 

mevcûd nikâhları fâsid olduğu için, talâkları da sahîh olmaz. Hulleye lüzûm 

– 581 –

olmadan, Şâfi’î mezhebine uygun olarak yeniden nikâh yapmaları câiz olur. Şâfi’î 

mezhebini taklîde başladıkları ânda eski nikâhları bâtıl olur. Şâfi’î mezhebini 

taklîde başlamadan önce nikâhları bâtıl olmaz. Önceki evliliklerinin harâm olmadığı 

ve mevcûd çocukları habîs olmadıkları (Bezzâziyye) fetvâsında da yazılıdır. 

Nitekim, niyyet etmeden aldığı abdest ile öğleyi kılan hanefînin nemâzı sahîh 

olur. İkindiden sonra, Şâfi’î mezhebini taklîde başlarsa, niyyet ederek yeniden abdest 

alması lâzım olur ise de, öğle nemâzını kazâ etmesi lâzım olmaz). 

Bir kimsenin, boşamağı ve köle âzâd etmeği (Temlîk) etmesi, ya’nî mülke ve sebeb-i 

mülke bağlaması, Hanefî ve Mâlikî mezheblerinde câizdir. İmâm-ı Şâfi’î ve 

Ahmed bin Hanbel “rahmetullahi teâlâ aleyhimâ” ise, câiz değildir dedi. 

(Mecmû’a-i Zühdiyye) kitâbında diyor ki, talâk, ipi çözmek demekdir. Bâin olan 

talâkda nikâh derhâl bozulur. Böyle boşanmada, erkek, iddet içinde nikâhı tâzeleyemez. 

Kadınla bir araya gelemez. Ric’î talâkda nikâh, iddet zemânı bitince bozulur. 

Zevc ve zevceden biri mürted olursa, nikâh fesh olur ki, buna talâk denmez. 

İslâmiyyete uymıyan, kötü huylu olan kadını boşamak câiz ise de, iyi kadını keyf 

için boşamağı, Allahü teâlâ beğenmez. Bir def’ada üç kerre talâk vermeğe, (Bid’at 

talâk) denir. Özrsüz üç talâkla boşamak harâmdır. Her talâkda iddet zemânı geçinceye 

kadar, erkeğin kadına nafaka [ev kirâsı, yiyecek, giyecek] vermesi farzdır. 

Bu zemânda, kadın başka erkekle evlenemez. Serhoşun ve işkence ile cebr olunan 

kimsenin ve şaka olarak söyliyenin sözü ile de kadın boşanmış olur. Cebr ile yazdırılan 

talâk mektûbu ile vâki’ olan talâkdan vazgeçilebilir. Serhoş iken ve şaka olarak 

yazılan mektûbla ise, boşanır. Şâfi’î mezhebinde, serhoşun sözü ile, talâk vâkı’ 

olmaz. 

Maraz-ı mevtinde iken zevcesini bâin olarak boşarsa ve zevcesi bunu istemiyerek 

kabûl edip mehr-i müeccelini alırsa, kadın iddet içinde iken hasta ölürse, kadın, 

bunun mîrâsına vâris olur. Fekat, talâkı kadın istemiş olup ve bâin olarak veyâ 

üç talâkla boşamış ise veyâ kadına, istediğini yapacağım deyip, o da, beni boşa 

demiş ise, iddet içinde ölse de, vâris olamaz. 

Halvet olsun olmasın, hiç vaty olunmamış zevcesine, (Seni boşadım) derse veyâ 

vatydan sonra (Sen bâin olarak boşsun) veyâ (Sen elbette boşsun), (Benden çok 

uzaksın) derse veyâ (Çirkin talâk, şeytân talâkı, bid’at talâkı, en kötü talâk, dağ 

gibi talâk, şiddetli talâk) ve benzerleri gibi çokluk bildiren kelimelerle boşarsa, bir 

(Talâk-ı bâin) ile boşamış olur. Bâin, ayırıcı demekdir. Bunları söylerken iki veyâ 

üç niyyet ederse, iki veyâ üç kerre, (Üç kerre boşsun) deyince, üç kerre bâin boşamış 

olur. (Ben senden boşum) veyâ (Senden çok uzağım) demekle talâk olmaz. 

Çünki, kadına talâk verilir. Ya’nî nikâh bağının kadına olan ucu çözülür, erkeğe 

olanı çözülmez. Fekat, (Ben senden bâinim) veyâ (Sana harâmım) der ve niyyet 

ederse, bâin boşamış olur. 

(Ben sana zevc değilim) veyâ (Sen bana zevce değilsin) dese, yâhud kadın 

(Sen bana zevc değilsin) deyip de, erkek (Evet) dese, talâk niyyeti yoksa, boş olmaz. 

(Senin zevcen var mı?) diye sorulunca (Yok) dese, talâk olmaz. Fâsid olan 

nikâhın talâkı olmaz. O kadını, sonra sahîh nikâhla alabilir. Zevcesinin veyâ başkasının 

mal vermesi şartı ile boşamak câizdir ve talâk-ı bâin olur. 

Erkeğin talâk hakkını başkasına bırakması üç dürlü olur: 

1 — Tefvîd: Buna Temlîk de denir. Talâkı zevcenin mülküne bağlamakdır. 

Zevc, zevcesine (İşin, senin elinde olsun) veyâ (Kendini sen boşa) yâhud (Diler isen 

boşsun) gibi üç cümleden birini söylemesi ile olur. Kadın, ancak o meclisde kendisini 

boşayabilir. Erkek, sözünden vaz geçemez. Kadın, erkeği boşayamaz. Kendisine 

boşanmak hakkı verilen kadın, erkeğine, (Seni boşadım) derse, boşanmaz. 

(Kendimi boşadım) demesi lâzımdır. (Ni’met-i islâm)da diyor ki, (Tefvîd, zevcenin 

arzûsuna bırakılarak, (Ne zemân istersen) ilâve edilirse, o meclise mahsûs olmaz. 

Zevce, istediği zemân, kendini boşayabilir. Bir kadın, kendini bir erkeğe ni- 

– 582 –

kâh ederken, (Ne vakt istersem, kendimi senden boşamak üzere...) diyerek, şart 

ederse, erkek de, nikâh yapılırken, bu şartı kabûl etdim derse, böyle şartlı nikâh 

sahîh olur ve kadın da boşanmak hakkına mâlik olur. Kadının yapacağı talâkın bâin 

veyâ ric’î olması, zevcin sözüne bağlıdır. (Kendini dile!) yâhud (Senin işin kendi 

elinde olsun!) gibi kinâye söyleyip, talâk olmasını niyyet edince, bâin talâkı tefvîd 

etmiş olur. (Kendini boşa!) deyip, bâin olmasını niyyet etmezse, ric’î olur. (Sen 

ne vakt ister isen) yâhud (İstediğin vakt benden boşsun) demek de, kadının arzûsuna 

bırakılan tefvîd olup, zevce (Ben talâk hakkı istemem) dese de, hakkını red 

etmiş olmaz. O meclise mahsûs olmayıp, dilediği zemânlarda, bir ric’î talâk ile kendini 

boşayabilir. Talâk, bildirilmiş olan zemânda başlar. Bildirilen yerde başlamayıp, 

söylendiği anda, hemen vâkı’ olur). (Kâdîhân) fetvâsında diyor ki, (Ebülleys-i 

Semerkandî buyurdu ki, erkek nikâh yaparken, (Boşanmak senin elinde olmak 

üzere, seni nikâh etdim) derse, nikâh sahîh olup, boşanmak hakkı kadının elinde 

olmaz. Fekat, önce kadın, (İstediğim zemân, boşanmaklığım elimde olmak 

üzere sana nikâhlandım) der, erkek de, kabûl etdim derse, hem nikâh sahîh olur, 

hem de, boşanmak kadının elinde olur. Çünki, önce erkek söyleyince, tefvîd nikâhdan 

evvel olup, sahîh olmıyor. Önce kadın söyleyip erkek kabûl edince, tefvîd nikâhdan 

sonra olup, ikisi de sahîh oluyor. Ya’nî, erkek kabûl etdim deyince, kadının 

söylediklerini tekrâr etmiş olup, bunu kabûl etdiğini bildirmiş oluyor. Böylece 

nikâhdan sonra tefvîd yapmış oluyor). 

2 — Tevkîl etmekdir. Kadına, kendini boşamak için seni vekîl etdim demesidir. 

Kadın, vekîl kaldıkca, kendini boşayabilir. Erkek, vaz geçince, azl edebilir. 

3 — Temlîk haberini, başkası ile veyâ mektûbla, zevceye ulaşdırmakdır. Zevce, 

haberi aldığı meclisde, kendini boşayabilir. 

Talâkı bir sebebe bağlamak — Şart olan sebeb, devâmlı mevcûd olmamalı, 

yapılması ve yapılmaması câiz olmalıdır. Şartın, imkânsız şey olmaması da lâzımdır. 

Mülk olmıyan belli bir şey, şart olamaz. Meselâ, bir kadına, (Seni nikâh 

edersem, sen boşsun!) denemez. Çünki, kadın henüz nikâhında değildir. [Birinci 

kısmda, yemîn bahsine bakınız!]. 

(Ni’met-i islâm)da diyor ki, (Talâkı şarta bağlamak, talâk üzerine yemîn etmek 

demekdir. Şart hâsıl olmadıkça, talâk vâkı’ olmaz. (Rakı içersem zevcem boş olsun!) 

diyen, bir kerre içince, zevcesi bir ric’î talâk ile boş olur. Söylerken, bâin olmasını 

niyyet etmiş ise yâhud, (İçersem halâlim harâm olsun) demiş ise, bâin talâk 

ile boş olur. (Filân işi işler isem [veyâ isen], benden üç talâk ile boş ol) deyince, 

bunun çâresi, zevcesine bir talâk verip, iddet zemânı temâm oldukdan sonra, 

o işi işlemek ve sonra onu tezvîc etmekdir. O işi tekrâr yaparsa, talâk vâkı’ olmaz. 

(Her yapdığım zemân) derse, her yapdığında boş olur. Yâhud, talâkdan sonra yapmayıp, 

ikinci nikâhdan sonra yaparsa, yine boş olur. Şarta bağlı talâk veren, bundan 

vazgeçemez.) 

(Mevkûfât)da diyor ki: Talâk üç dürlüdür. En iyisi, kadının temiz olduğu zemânda, 

cimâ’ yapmadan önce, bir talâk verilir. İddet bitinceye kadar, bir dahâ verilmez. 

Üç kerre boşamak için, iddet içindeki her üç temizlikde, birer talâk vermek 

sünnetdir. Mâlikî mezhebinde, üç kerre boşamak da câiz değildir. 

İbni Âbidînde diyor ki, (Bir temizlik içinde, bir sözle üç kerre veyâ ayrı ayrı üç 

kerre yâhud bir sözle iki kerre veyâ ayrı ayrı iki kerre boşamak veyâ temizlik zemânında 

vatydan sonra veyâ hayz zemânında bir kerre boşamak da bid’atdir. 

Ya’nî harâmdır. Hayz zemânında boşayan, günâhdan kurtulmak için rücû’ etmeli, 

temizlenince, isterse tekrâr boşamalıdır. Nifâs da, hayz gibidir. Bâin olarak boşamak 

her zemân bid’atdir. Hazret-i Ömerin hilâfetinden iki sene geçinceye kadar, 

(üç kerre boşadım) demekle bir talâk olurdu. Fekat üç talâk olmaz diyen hiç 

yokdu. Eshâb-ı kirâmın ve Tâbi’înin çoğu ve din imâmlarının hepsi, üç talâk olacağını 

bildirdiler. Üç talâk vâkı’ olacağını bildiren hadîs-i şerîfler, (Feth-ul-kadîr)de 

– 583 –

yazılıdır. Hazret-i Ömer, üç talâk olacağını bildirdiği zemân, hiçbir sahâbî i’tirâz 

etmedi. Bu da, bir talâk olduğunu nesh eden hadîs-i şerîfi öğrendiklerini veyâ o hükmün 

o zemân için olduğunu bildiklerini göstermekdedir. Bunun için, bir talâk olur 

diyenlere ehemmiyyet vermemelidir. Çünki, bu iş ictihâd yeri değildir. Hilâf olmuş 

ise de, ihtilâf yokdur). 

Üç talâkdan aşağı olup, bâin olmıyan boşamağa, (Talâk-ı ric’î) denir. Boşarken 

şiddetli derse, bâin derse, mal karşılığı boşarsa, (Talâk-ı bâin) olur. Ric’î olan talâkda, 

iddet zemânı bitince, talâk-ı bâin olur. Ya’nî, nikâh bozulur. İddetden sonra, 

bu kadınla yeniden evlenebilir. İster ric’î, ister bâin olsun, üç def’a boşanan ve 

iddet zemânı bitmiş olan kadını, hullesiz, tekrâr almak câiz değildir. Hulle ile almak 

câizdir. Boşanmış bir kadını, hulle için başkasının alması tahrîmen mekrûhdur. 

Mehr-i mislden az mehr ile evlenen kadını, velîsi hâkimle ayırabilir. Düğünden 

veyâ halvetden önce boşarsa veyâ kendi mürted olur veyâ zevcesinin anasını, kızını 

öperse, firkat olup, kadına mehrin yarısını vermesi lâzım olur. Kadının mürted 

olması veyâ üvey oğlunu şehvetle öpmesi gibi, zevcenin sebeb olduğu ayrılmalarda, 

mehrin hepsi sâkıt olur. Vermiş ise, zevc hepsini geri alır. 

Îlâ — Zevcesine, dört ay veyâ dahâ çok zemân veyâ zemân söylemiyerek, (Sana 

yaklaşmıyacağım) diye yemîn etmekdir. Dört ay içinde vaty olmazsa, bir talâk-ı bâin 

ile boşanırlar. Dört aydan az zemân için yemîn edince, îlâ olmaz. Dört ay içinde, 

yemîni bozarsa, zevcesi boş olmaz. Yemîn keffâreti verir. Bâin olarak bir kerre 

boş olan kadını, iddet bitince, yeniden nikâh edebilir. Nikâh ederse, îlâ da avdet 

eder. Böylece, üçüncü nikâhda da, yemînini bozmazsa, kadın (Talâk-ı selâse) 

ile boş olup, artık hullesiz alamaz. 

Hul’ — Mal karşılığı boşamak olup câizdir. Mehrden çok istemek mekrûhdur. 

Hul’ edince, bir bâin talâk vâkı’ olur. 

Zıhâr — Erkeğin, zevcesini veyâ yüz, baş, ferc gibi bir uzvunu, mahreminin bakması 

harâm olan yerine benzetmesidir. (Senin başın anamın sırtı gibidir) demek veyâ 

(Sen bana teyzemin uyluğu gibisin) demek gibi. Keffâret yapmadıkca, zevcesine 

sarılması, öpmesi ve vaty harâm olur. Zıhâr keffâreti, oruc keffâreti gibidir. 

Li’ân — Zevcesine, ey zânî veyâ türkçesini söylese veyâ bu çocuk benden değildir 

dese, zevcesi hâkimden li’ân isterse, hâkim, li’ân yapılmasını emr eder. 

Zevce, li’ân etmekden çekinirse, li’ân edinceye veyâ zevcin sözünü tasdîk edinceye 

kadar habs olunur. Tasdîk ederse, zevceye zinâ haddi vurulmaz. Zevc, sözünü 

geri alıncıya veyâ li’ân yapıncıya kadar habs olunur. Sözü geri alırsa, kazf haddi 

vurulur. Kazf haddi seksen sopadır. Li’ân yapmak için, önce erkek, (Sözüm doğrudur) 

diye yemîn eder. Dört kerre tekrâr eder. Beşincisinde, (Yalan söyliyorsam, 

Allahın la’neti benim üzerime olsun) der. Sonra kadın, dört def’a (Allah şâhid olsun 

ki, bu adam bana zânî demekle, yalan söyledi) diye yemîn eder. Beşincisinde, 

(Doğru söyledi ise, Allahın gadabı benim üzerime olsun) der. Sonra hâkim, bunları 

bir talâk-ı bâin ile ayırır. Li’ân yapıldıkdan sonra, adam sözünden dönerek veyâ 

başka bir afîf kadını kazf ederek had vurulmadıkca, bu kadınla tekrâr hiçbir zemân 

nikâhlanamaz. 

İddet — Talâkdan veyâ feshden veyâ kocası öldükden sonra, vaty veyâ halvet 

olunmuş zevcenin yeniden evlenmesi harâm olan zemândır. Hanefî ve Hanbelî mezheblerinde, 

ilk temizlik başından, üçüncü hayzın sonuna kadar olan zemândır. Şâfi’î 

ve Mâlikî mezheblerinde, üç temizlik geçinceye kadardır. Hayz görmiyorsa, talâk 

için üç ay, ölüm için dört ay on gündür. İddetin sonu kadının yemîn etmesi ile 

anlaşılır. Fekat altmış günden az olamaz. Hâmile kadının iddeti, çocuğu olunca temâm 

olur. Bâin talâk ve ölüm iddetlerinde, kadın süslenmez ve koku sürünmez. 

Her çeşid iddetde bulunan kadını nikâhlamağa tâlib olunmaz. Talâk iddetinde, gece 

ve gündüz evden çıkmaz. Evden çıkarsa nafaka alamaz. Ölüm iddetinde, nafa- 

– 584 –

ka verilmez. Kadın, zevcin evinde iddet bekler. Bâin talâkda, fâsık zevc, eve sokulmaz. 

Üçden az bâin talâkda iddetden önce veyâ sonra, yeni bir nikâhla tekrâr 

alabilir. 

Hıdâne — Ayrılıkda, çocuğu yetişdirmek, başkası ile evli olmayan ananın hakkıdır. 

Anadan sonra, anne anneye, sonra baba anneye verilir. Bundan sonra kız kardeşe, 

sonra teyzeye verilir. Çocuk kimde olursa olsun, nafakasını babası verir. Kadın 

fakîr ise, çocukla birlikde yiyebilir. Babası yoksa, çocuğun malından sarf edilir. 

Malı da yoksa, kendilerinin teberru’ etmeleri vâcib olur. Malı olmıyan yetîm 

kıza, anası ücret ile, halası parasız bakmak isterse, halasına verilir. Küçük kızı, başkası 

ile evli anası ve anasının teyzesi ve halası isteseler, hıdânesi için anasının teyzesine 

verilir. Oğlan yedi yaşına gelince, kız bâliga olunca, babasına zorla verilir. 

Babası yoksa, fâsık olmıyan asabeleri alabilir. 

TENBÎH — Erkek, nişan için gönderdiğim şeyler mehr idi dese, kadın ise, hediyye 

idi dese, yinecek şeyler hediyye olur. Başka şeyler, mehr olur. Kızın babasının 

veyâ akrabâsının, nikâha veyâ kızı vermeğe râzı olmaları için dâmâddan istedikleri 

para veyâ mal, rüşvet olur. Dâmâd, verdiklerini düğünden sonra, onlardan 

geri alabilir. Kendiliğinden düğün masrafı verirse, câiz olur. Verdiği, kız için 

sarf edilir. Bir kimse, kızına düğünlük verdiğini geri alamaz. 

Evlenmek istiyen bir erkeğin, nikâhın ehemmiyyetini, nasıl yapılacağını, alacağı 

kızı seçerken nelere dikkat etmek lâzım olduğunu ve zevcesine, çocuklarına ve 

akrabâsına karşı vazîfelerini, önceden öğrenmesi lâzımdır. Bunları öğrenmek 

için, Muhammed bin Kutbüddîn İznîkînin (Mürşid-ül-müteehhilîn) ve (Mürşid-ünnisâ) 

kitâblarını okuması çok fâidelidir. 

Zevceye karşı iyi huylu, güler yüzlü olmalı. Onun yanlış hareketlerine, akla uymıyan 

sözlerine ve işlerine sabr etmelidir. Onunla tatlı konuşmalı. Onun seviyyesine 

ve aklına uymalıdır. Onunla şakalaşmalı, oynamalıdır. Yimede, giyinmede, gücü 

yetdiği kadar eli açık olmalıdır. Dinde, müslimânlıkda, kadınların bilmesi farz 

olan şeyleri, elbette öğretmeli, islâmiyyete uyan, doğru din adamlarının yazmış olduğu 

ilmihâl kitâbı alıp, okutmalıdır. Çok zevcesi olan, aralarında adâlet, eşitlik 

yapmalıdır. Bunların hepsi sünnetdir. Zevcenin giyinmesinde, evden dışarı çıkmasında, 

çok sıkı davranmamalı ve başı boş da bırakmamalıdır. Kendini ve zevcesini 

şübheye, iftirâya düşürecek hâllerden sakınmağa çok önem vermelidir. Zevceyi, 

yabancı erkeklerin bulunduğu yerlere göndermemeli, yabancıları görmesine mâni’ 

olmalıdır. Ev işleri ile vakt geçirmesi, onun zevkı olmalıdır. Ona sert davranmamalıdır. 

Şaka olarak da, kızgın olunca da, hiçbir zemân boşamak, ayrılmak lâfını 

ağza almamalı, bir def’a dahâ evlenmek lâfı etmemelidir. 

Hayâlin önümde, parlak ay gibi, zulmeti gideren mehtâba benzer, 

bu âlem görünür bir serây gibi, ışık olmayınca, zindâna benzer! 

Bu sesler yabancı, özler yabancı, bakışlar yabancı, gözler yabancı; 

dudaklar gülse de, ma’nâ yabancı, gördüğüm rü’yâlar, bir zanna benzer! 

Güllerin başkadır, ateşin başka, aşkınla tutuşan, bülbülün başka; 

şu elin güzeli değmiyor aşka, bir güzel görmedim, cânâna benzer! 

Bakdıkca yakından güneş yüzüne, dahâ çok inandım tatlı sözüne, 

şifâsın, rûhumun üzüntüsüne, sohbetin her derde dermâna benzer! 

Ayrılık yakıyor gece ve gündüz, geceden karanlık oluyor gündüz, 

bu yıl da gurbetde geçen ömrümüz, cefâsı bitmiyen, devrâna benzer! 

– 585 –

37 — SÜT KARDEŞLİK 

(Nikâye) kitâbının fârisî şerhinde buyuruyor ki, memeden süt emmeğe, (Rıdâ’) 

denir. İkibuçuk yaşından küçük çocuk, yabancı bir veyâ birkaç kadından, birer yudum 

süt emerse, hanefîde ve mâlikîde, bu kadınlar çocuğun süt annesi olur. Bu kadınların 

mahrem akrabâları, çocuğa (Mahrem) ya’nî evlenmeleri harâm olurlar. 

Kadının öz birâderi, çocuğun süt dayısı olur. Bu kadına, bu sütün gelmesine sebeb 

olan kocası da, süt babası olur. Bu adamın öz birâderi de, süt amcası olur. Fekat 

radî’ın mahremleri, süt anneye ve zevcine mahrem olmazlar. Şâfi’î ve hanbelîde, 

doyuncıya kadar, ayrı ayrı beş kerre emmezse, süt çocuğu olmaz. İmâm-ı Ebû Yûsüf 

ve Muhammed ve Şâfi’î “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în”, iki yaşından sonra 

süt çocukları olmaz buyurdular. İkibuçuk yaşından sonra emen, hanefî mezhebinin 

söz birliği ile, süt çocuğu olmaz. Bu yaşa gelen çocuğu emzirmek zarûrî olmadığı 

için, emzirmesi câiz olmaz denildi. Çünki, insan parçasını zarûretsiz kullanmak 

harâmdır. 

[(Dürr-ül-muhtâr)da diyor ki, (Zarûret olmadıkca insanın bir parçasını kullanmak 

harâmdır. Kullanması harâm olan şeyi ilâc olarak yimek ve içmek de câiz değildir). 

İbni Âbidîn burasını şöyle açıklıyor: (Kullanılması harâm olan şey, tâhir 

ya’nî temiz olsun, necs ya’nî pis olsun, ilâc olarak kullanmak harâmdır. Fekat, hastalığa 

iyi geleceği bilinir ise ve ondan başka ilâc yok ise, kullanılmasına izn verilmişdir. 

Müctehid olmıyan müslimâna, (Mukallid) denir. Mukallid olanların, müctehidin 

sözüne göre hareket etmesi vâcibdir. Delîlini bilmese de, müctehide uyması 

lâzımdır). Mütercim fakîrin anladığına göre, ölüm tehlükesi olduğu ve başka çâre 

bulunmadığı zemân, kadına ve erkeğe kan vermek câiz olur. Müslimân kanı tercîh 

edilmelidir. Libya hükûmetinin büyük müftîsi, Şeyh Tâhir-üz-Zâvî, fetvâsında 

diyor ki, (İslâm dîni, sıhhati korumağı ve bedenin selâmetini emr etmekdedir. 

Hastaya kan vermek, insânî vazîfedir. Çünki, hayâtı korumak, ba’zan kan verilmesine 

bağlı olmakdadır. Kan vermek, süt kardeşliğe sebeb olmaz. Nikâhı bozmaz). 

Bu fetvâ, Libyâda çıkan (Hedy-ül-islâmî) mecmû’asının 1973 Nisan sayısında yazılıdır]. 

Çocuğun, süt anası ve süt babası ile ve bunların anaları, babaları ve kardeşleri 

ve çocukları ve her kuşakdan torunları ile evlenmesi, ebedî harâmdır. Bunlarla neseb 

ile akrabâ olsaydı, yine evlenemezdi. Bu çocuğun çocukları, bunun süt anası 

veyâ süt babası ile evlenemez. Çocuğun zevcesi, çocuğun süt babası ile ve çocuğun 

zevci de, çocuğun süt anası ile evlenemez. Aynı kadından emen oğlan ile kız, süt 

babaları başka olsa ve başka senelerde emmiş olsalar bile, birbiri ile ve birbirlerinin 

çocukları ve torunları ile evlenemez. (Dürer) kitâbının sâhibi “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” diyor ki, (Öz kardeşinin süt kızı ile evlenmek harâm olduğu gibi, 

süt kardeşinin öz kızı ile ve süt kardeşinin süt kızı ile de evlenmek harâmdır). Bir 

adam, kendi annesinden süt emen süt kardeşinin anası veyâ kız kardeşi ile evlenebilir. 

Fekat, baba bir kardeşinin annesi ile evlenemez. Ya’nî bir kimse, kendi öz 

kardeşinin yabancı kadından olan süt kardeşi ile evlenebilir. Bunun gibi baba bir 

birâderinin, ana bir kız kardeşi ile de evlenebilir. Bir adam, süt çocuğunun kız kardeşi 

ile evlenebilir. Fekat kendi çocuğunun ana bir kardeşi ile evlenemez. Süt babanın 

diğer zevceleri ile evlenilmez ve süt oğul zevceleri ile evlenilmez. Bu ikisi 

ile, neseb bakımından da evlenilmez. Süt sebebi ile mahrem olanları şu beyt göstermekdedir: 

Süt ana baba akrabâsının hepsi, 

süt çocuk evlâdı, zevc veyâ zevcesi. 

İhtikan, ya’nî kadın sütü ile lavman yapılmakla süt çocuğu olmaz. Kadın sütü 

ile pişmiş yemeği yimekle de, süt çocuğu olmaz. Pişmemiş ise, yarıdan çok olun- 

– 586 –

ca, süt çocuğu olur. İmâm-ı Şâfi’î “rahmetullahi teâlâ aleyh”, süt yarıdan az olunca 

da, süt çocuğu olur dedi. Kadının sütü, çocuğun burnuna damlatılırsa, süt çocuğu 

olur. Ölünün ve dokuz yaşına gelmiş kızın sütü ile de olur. 

Süt emmek, mal ikrâr etmek gibi, evlenecek veyâ evli erkeğin söylemesi ve sözünde 

ısrâr etmesi ile veyâ âdil iki erkeğin ve bir erkekle iki kadının şâhid olmaları 

ile belli olur. Hâkim karârı ile veyâ anlaşarak ayrılırlar. İki erkek âdil değillerse 

veyâ iki kadın veyâ bir erkekle bir kadın yâhud yalnız âdil olan süt anne şâhid 

olmuş ise ve zevc tasdîk ederse, nikâh fâsid olur, ayrılırlar [İbni Nüceym 

“rahmetullahi teâlâ aleyh”]. Birinci kısm, ellialtıncı maddenin sonuna ve (İslâm 

Ahlâkı) kitâbının 484.cü sahîfesine bakınız! 

Viran oluyor gönlüm senden ayrı kaldıkca, 

sözlerinin tadını unutmam yaşadıkça. 

Halâl et de hakkını, öleyim ben râhatca, 

bîçâre gönlüm her an, sizi görmek istiyor! 

Hasret, deryâlar gibi, kesdi yolumu benim, 

yıllarca ayrı kalsam, seni dâim severim. 

Uzak yerlere düşdüm, bu mu benim kaderim, 


Sizden ayrı kalınca, uyduk hep nefsimize, 

yanlış yollara düşdük, bilmem ne oldu bize. 

Şeytân bakıp gülüyor, kararan kalbimize, 


Rûhum çılgına döndü, göklere çıkdı âhım, 

sizden pek uzak düşdüm, nedir benim günâhım? 

Yüzü kara olmakdan, koru beni Allahım! 


Doğar gelir inşâallah, gecelerin gündüzü, 

garîblerin o zemân, gülecek hemen yüzü. 

Odalarda kısıldı, mü’minin tekbîr sözü, 


Pusu kurmuş hâinler, yollarımı bekliyor, 

süslü, tatlı sözlerle, sen, bu yoldan dön diyor. 

Îmândan haberi yok, aptal bir şey bilmiyor, 


Hiç uğraşma ey câhil, dönmem billâhi geri, 

hedefim, maksadım hep, iyi yoldan ileri. 

Çok uğraşdı dünyâda, senin gibi serserî, 


Eserini görünce, önce kıymet vermedim, 

on altı yaşındaydım, kötü şeyler söylerdim. 

Rahmet saçdı Allahım, hakîkatı öğrendim, 


Bîçâre gönül sen de, durma çalış ilerle! 

doğru yolu gösteren o zâta bak ibretle. 

Sizi çok sevdiğimi, yazıyorum kalbime, 


Garîb İhsân senin de, ağlıyan kalbin var mı? 

Onun seveni çokdur, feryâdını duyar mı? 

Engeller çelik olsa, insan bundan korkar mı? 

Bîçâre gönlüm her an, sizi görmek istiyor! 

– 587 –

38 — NAFAKA VE KOMŞU HAKKI 

(Nikâye) kitâbının fârisî şerhinde buyuruyor ki: 

Nafaka, insanın yaşayabilmesi için lâzım olan şey demekdir. Bu da, yiyecek, giyecek 

ve ev olduğu (Hadîka)da ve (İbni Âbidîn)de, nafaka bâbında ve hac bahsi 

başında da yazılıdır. Ya’nî mutbah masrafı ve giyim eşyâsı masrafı ve ev kirâsı ile 

ev eşyâsı masrafıdır. Bu masraflar, şehrin âdetine, piyasaya ve akrabâ ve arkadaşlara 

göre ayârlanır. Zemâna ve hâle göre değişir. Her memleketde başkadır. 

[Te’mîn etmesi farz olan nafakayı fıkh âlimleri üçe ayırmışlardır. Birincisi, bedeni 

ve rûhu besleyen gıdâ ve hastalıklardan koruyan devâlardır. Rûhun ve kalbin 

gıdâsı ve devâsı, ilmdir. İslâm ilmleri ikiye ayrılır: Din bilgileri ve fen bilgileri. 

Din bilgileri, Ehl-i sünnet âlimlerinin kitâbından öğrenilir. Bunlardan îmân ve 

fıkh bilgileri, her memleketde vardır. İslâmın gizli düşmanları, bilhâssa ingiliz câsûsları, 

islâmiyyeti içerden yıkmak için, uydurma din kitâbları yazıp dünyânın her 

yerine gönderiyorlar. Gençlerin bu yaldızlı kitâbları okuyup aldanmamaları çok 

mühîmdir. Elhamdülillah, Hakîkat Kitâbevi, Ehl-i sünnet âlimlerinin kitâblarını 

bol bol basdırıp, bütün dünyâya göndermekdedir. Bu kitâblar kalblere, rûhlara gıdâ 

olmakda, islâm bilgilerini doğru olarak bütün memleketlere yaymakdadır. 

Müslimân evlâdları, fen bilgilerini de, müslimân fen adamlarının kitâblarından öğrenmeli, 

islâmiyyeti fenne düşman gibi gösteren masonların ve zındıkların kitâblarını 

okuyup aldanmamalıdır.] 

Nafakayı veyâ bunların parasını vermek, beş sebeble farz olur: 

1 — Zevcesi zengin olsa bile, bunun nafakasını vermek, zevc üzerine farzdır. Zevcesi 

kâfir ise, nafakası yine farzdır. Nafaka, nikâhdan sonra hemen farz olur. Zevc 

ve zevce fakîr iseler, fakîr nafakası verir. Zengin iseler, zengin nafakası vermesi lâzımdır. 

Zengin nafakasında, zevceye, ev işlerini yapdırması için bir hizmetci de tutması 

lâzımdır. İkisinden biri zengin olup, öteki fakîr ise, orta hâl nafakası verir. 

İbni Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki, (Nafaka, islâmiyyetde, ta’âm, 

kisve ve süknâ demekdir. Kitâbların çoğunda, yalnız ta’âm ma’nâsına kullanılmak 

âdet olmuşdur. Fakîr olan zevcin, zengin olan zevcesine, orta hâllilere âdet olan 

nafaka vermesi lâzımdır. Fakîr nafakası verip, aradaki farkı, zengin olunca öder. 

Zevce, zevcinin gücü olup da, nafaka vermediğini şikâyet ederse, hâkim nafaka 

ta’yîn edip vermesini emr eder. Yine vermezse, zevci habs edip malını satarak, zevcesinin 

nafakasına sarf eder. Malını bulamaz ise, fakîr olduğu anlaşılıncaya kadar 

habsde bırakır. Boşanmalarına karâr vermez. Fakîr olup veyâ gâib olup nafakanın 

üçünü de veremediği için de, aralarını ayırmaz ve habs de etmez. Şâfi’î mezhebinde, 

zevce isterse, hâkim fakîr olan zevcinden ayırır. Hanefî hâkim, aralarını 

ayırabilmek için, Şâfi’î olan bir hâkimi kendine vekîl yapar. Ayrılmak istiyen kadının 

dilekçesini buna verir. Zevce ve zevc mahkemeye getirilir. Zevce, nafaka vermediğini 

iki şâhid ile isbât eder ve zevc nafaka vermeğe gücü yetdiğini isbât edemezse, 

aralarını ayırır. Gâib olan zevcin fakîr olduğu anlaşılamıyacağı için, ayırmaz. 

Hanbelî mezhebinde, gâib olan zevcinden nafaka almadığını isbât eden zevceyi 

de hâkim ayırır. 

Hanefî mezhebindeki hâkim nafaka vermiyen fakîri ayırmaz ise de, aylık veyâ 

senelik nafaka parası tesbît edip, zevce zengin ise, kendi malından kullanmasını, 

fakîr ise, zevci ölmüş olsaydı, buna ve küçük çocuklarına nafaka vermeleri farz olan 

zevcin ve zevcenin mahrem akrabâlarına, buna şimdi ödünc vermelerini veyâ 

veresiye mal satmalarını emr eder. Ödünc vermiyenleri veyâ satmıyanları habs e- 

der. Böylece, zevcenin anası, babası, amcası, erkek kardeşi ve çocukların amcaları, 

erkek kardeşleri veyâ kendisi vermiş olduklarını, zevc zengin olunca bundan alırlar. 

[Ödünc, veresiye verecek zengin akrabâ yoksa, Beyt-ül-mâl, ya’nî devlet 

ödünc verir. Bu da vermezse, erkekle karışık olmıyan kadın işinde çalışır. Mese- 

– 588 –

lâ, hastahânede yalnız kadın hastalara bakar. Kadın ölüsünü yıkar. Süt annelik, ebelik, 

kızlara hocalık yapar.] Hâkim, bunları da zevcine ödetir. Talâk iddeti zemânında, 

nafaka sâkıt olmaz. Kadının iddet zemânı bitince, nafaka kesilir.) 

[Zarûret olmadan boşayarak evini barkını, yuvayı yıkmak, huzûru, se’âdeti kaçırmak 

ve boşadığı kadına mehr parasını ödemek, bir erkek için kolay şey değildir. 

Kadın, zevcine yemek hâzırlıyarak, çamaşırını yıkayarak, yırtıklarını dikerek, çocuklara 

din ve ahlâk bilgisi vererek, zevcinin râhat ve mes’ûd yaşamasını sağlar. Tatlı 

sözleri ile zevcini neşelendirir. Zevcesini boşayan erkek, bu ni’metlerden mahrûm 

kalır. Çünki, boşama âdeti olana kimse kızını vermez. Boşanılan kadının nafakasını 

vermek, babasına, babası yoksa, zengin akrabâsına farz olur. Zengin akrabâsı yoksa, 

islâmiyyete tâbi’ olan kadına, Beyt-ül-mâlın, ya’nî hükûmetin ma’âş vermesi lâzım 

olur. İslâmiyyetin bu emri yapılmazsa, kadın çalışıp kazanmağa mecbûr olur. 

Görülüyor ki, islâm dîninde, kadın değil, erkek acınacak hâldedir. Kız olsun, dul olsun, 

evli olmıyan fakîr kadına babası bakmağa mecbûrdur. Bakmazsa habs olunur. 

Babası yoksa veyâ fakîrse, zengin akrabâsı bakacakdır. Bunlar da yoksa, devlet ma’âş 

bağlıyacakdır. Müslimân kadının çalışıp kazanmağa hiç ihtiyâcı yokdur. İslâm dîni, 

kadının bütün ihtiyâclarını erkeğin sırtına yüklemişdir. Erkeğin bu ağır yüküne 

karşılık, mîrâsın hepsinin yalnız erkeğe verilmesi lâzım iken, Allahü teâlâ, kadınlara 

burada da ihsânda bulunarak, erkek kardeşlerinin yarısı kadar da mîrâs almalarını 

emr buyurmuşdur. 1029. cu sahîfeye bakınız! Zevc, zevcesini, evin içinde veyâ 

dışında çalışmağa zorlayamaz. Kadın arzû ederse ve zevci izn verirse, erkek bulunmıyan 

yerlerde, mestûre olarak çalışması câiz ise de, kazandığı kendi mülkü olur. 

Hiç kimse, bunları ve mîrâsdan eline geçeni, kadından zorla alamaz. Kendisinin ve 

çocukların ve evin herhangi bir ihtiyâcına sarf etmesi için zorlanamaz. Bunların hepsini 

zevcin alıp getirmesi farzdır. Şimdi, komünist memleketlerde, kadın da, erkeklerle 

birlikde, buğaz tokluğuna, hayvanlar gibi, en ağır işlerde zorla çalışdırılıyor. 

Hür dünyâ dedikleri hıristiyan memleketlerde ve islâm ülkeleri denilen arab memleketlerinde, 

(Hayât müşterekdir) denilerek, kadınlar da, fabrikalarda, tarlalarda, 

ticâretde, erkekler gibi çalışıyorlar. Çoğunun evlendiklerine pişmân oldukları, 

mahkemelerin boşanma da’vâları ile dolu olduğu, günlük gazetelerde sık sık görülmekdedir. 

Kadınlar, islâm dîninin kendilerine verdiği kıymeti, râhatı, huzûru, hürriyyeti 

ve boşanma hakkına mâlik olduklarını bilmiş olsalar, bütün dünyâ kadınları, 

hemen müslimân olurlar ve islâmiyyetin her memlekete yayılması için çalışırlar. 

Fekat, ne yazık ki, bu hakîkatleri anlıyamıyorlar. Allahü teâlâ, bütün insanlara, islâm 

dîninin ışıklı yolunu, doğru olarak öğrenmek nasîb eylesin!] 

(Bahr-ür-râık)da diyor ki, (Zevcin, zevcesine nafakayı temlîk etmesi farzdır. Zevcenin 

aldığı nafaka, mülkü olur. Bunu satabilir. Hediyye ve sadaka verebilir. Zengin 

olan zevc nafaka vermezse, hâkim bunun malını satıp nafakayı verir. Evini satmaz. 

Açıkda malı yoksa, bunu habs eder. Kisve, senede iki dır’ ve iki himâr ve iki 

milhafedir. Milhafe, kadının sokağa çıkarken giydiği bir şeydir. [Şimdi buna ferâce, 

saya, manto deniyor.] Bunların biri yazlık, biri kışlıkdır. Şimdi, bunlara iç donu, 

cübbe [kalın manto], yatak, yorgan da ilâve etmek lâzımdır. Kış mevsiminde, 

dır’ yünden, manto ve himâr ipekden olur. [Himâr, baş örtüsüdür.] Ayakkabı, mest 

sokağa çıkmak için olduklarından, nafakaya dâhil edilmemişdir. Fekat, zemânın 

ve memleketin âdetine göre dâhil edilirler. Dır’ göğsü açılabilen uzun gömlekdir. 

Kamîs, omuzu açılabilen uzun gömlek [ya’nî antâri]dir. Memleketin âdetine göre, 

kadına lâzım olan gıdâ, elbise ve ev eşyâsının hepsi nafakaya dâhil olur. Zevcin 

bunları getirmesi lâzımdır. Lâzım olduğu zemân getirmezse veyâ hıyânet ederse, 

zevce, zevcinin parası ile kendi satın alıp getirir. Yâhud, vekîl tutar. Bu vekîl 

satın alır. Lâzım olan şeylerin kadında bulunması, bunların nafakadan düşmesine 

sebeb olmaz. Kadın kendi malını kullanmağa zorlanamaz. Kullanırsa, zevc bunların 

parasını zevcesine öder. Herşeyi erkeğin getirmesi lâzımdır. Kadını çalışıp ka- 

– 589 –

zanmağa zorlaması harâmdır. Nâşize olan, ya’nî zevcinden kaçan zevceye nafaka 

verilmez. Geri gelince, nafaka da başlar. Üç günlük yoldan uzakda olan zevce, mahremi 

olmadığı için, zevcinin yanına gitmezse veyâ zevc, zevcesini böyle uzağa götürmek 

ister, o da gitmezse, nâşize olmaz. Zevc, kendi mülkü olan veyâ kirâladığı 

yâhud âriyet olarak aldığı evde zevcesini oturtur. Sâlih komşular arasında barındırması 

lâzımdır. Sâlih komşuları olmıyan ev, şer’î mesken değildir). 

[(Hindiyye)de diyor ki: (Ev zevcenin mülkü olup, zevcini evine sokmazsa, nafakası 

verilmez. Beni evine götür derse, zevc de götürmezse, kendi evine sokmadığı 

için nafakasını kesemez. Zevcinin gasb etdiği evde oturmak istemiyen kadının 

nafakası kesilmez. Kadın, nemâz kılmıyan zevcinden ayrılmaz. Zemânımızda, 

zevc, zevcesini başka memlekete götüremez. Zevc üç günden uzak memleketde 

olup, yol parası göndererek, zevcesini yanına çağırır, o da mahremi olmadığı için 

gidemezse ve zevcin evinde hastalanan kadının nafakaları kesilmez. Şâhidsiz nikâh 

ile yapılan izdivâcda nafaka lâzım olur. Zevce, yemek pişirmek için ücret istiyemez. 

Pişirmeğe de zorlanamaz ise de, zevci ona peynir, zeytin gibi şeyler getirir. 

Kadının zevcine karşı temiz ve zînetli olması vâcibdir). 

(Bezzâziyye)de diyor ki: (Babası hasta olup, bakacak kimse bulunamazsa, zevcinden 

iznsiz gidip hizmet eder. Zimmî baba da böyledir. Zengin olan oğul, zengin 

olan babasına bakmağa mecbûr değildir). Hediyyeleşmeleri sünnetdir. Anaya, 

babaya karşı gelmek, sert konuşmak, kalblerini incitmek harâmdır. İslâm kadını, 

her zemân bir milhafe ile örtünmüşdür. Bu da, geniş manto demekdir. İki parça 

olan çarşaf sonradan ortaya çıkmışdır. Şimdi çarşaf âdet olan yerlerde çarşafla, 

manto âdet olan yerde geniş manto ve kalın baş örtüsü ile örtünmelidir. Mubâh 

olan şeylerde âdete uymamak fitneye sebeb olur. Harâm olur]. 

Zevcin izni ile zevcesi babasının evinde olunca, hasta olunca nafakası kesilmez. 

Zevcinin evinde kendisini teslîm etmezse, nafaka kesilmez. Borcu olduğu için habs 

edilmiş olan ve düğünden önce hasta olan ve başkası ile hacca giden kadına nafaka 

verilmez. Hacca zevci ile giden kadına, evdeki nafaka verilir. Seferî nafaka verilmez 

ve yol parasını vermek vâcib olmaz. Cenâze masrafı nafakaya dâhildir. Vefât 

eden kadının cenâze masrafını zevci verir. Kadının mirâsını alanlar vermez. 

Zevc nafaka vermezse veyâ fakîr olup, habsde, firârda olup vermezse, hâkim zevcesini 

ayırmaz. Zevcin ve zevcenin zengin olan mahrem akrabâsına, buna zevci adına 

ödünc olarak veyâ veresiye satarak vermelerini emr eder. Vermiyeni habs eder. 

Parayı, malı veren, sonra zevcden ister. Ödemezse, habs olunur. Mahkeme karârı 

olmadan, ödünc veyâ veresiye alırsa, zevcden istemez. İmâm-ı Şâfi’î “rahmetullahi 

teâlâ aleyh”, hâkim zevceyi ayırır dedi. Kocasından nafaka alamıyan Hanefî 

bir kadın, boşanmak isterse, Şâfi’î mezhebindeki hâkime başvurur. 

Geçmiş zemânın nafakası, zevcden istenemez. Ancak, her ay vermeği sözleşirlerse 

veyâ hâkim emr etmiş ise, almadığı aylıkları, ölünciye kadar istiyebilir. 

Zevc, birkaç ay veyâ yıl için peşin verdiği nafakayı, zevce bu müddet bitmeden ölürse, 

geri alamaz. İmâm-ı Şâfi’î “rahmetullahi teâlâ aleyh”, zevc hesâb ederek, geri 

kalan zemâna düşen nafakaları geri alır dedi. 

Zevcin akrabâsından hiç kimsenin evde bulunmasını istememek, zevcenin hakkıdır. 

Zevce izn verirse, zevc mahrem akrabâsını evinde bulundurabilir. Fakîr 

nafakası için, kilidi olan bir oda, mutbah ve halâ yetişir. Zevc, zevcesinin ana, baba 

ve kardeşlerini bile eve sokmıyabilir. Fekat görmelerine ve konuşmalarına 

mâni’ olamaz. Bunlardan sâlih olanlarına, haftada bir kerre, gelip oturmaları için 

mâni’ olmaması iyi olur. Diğer akrabâsının da, senede bir kerre gelip oturmalarına 

mâni’ olmamalıdır. [Zevcesinin sâlih olan akrabâsını, kendi de da’vet eder. Karşılar. 

Anasının, babasının ellerini öper. Yiyecek, içecek ikrâm eder. Onlarla sohbet 

eder. Emr-i ma’rûf ve nehy-i münkerde bulunur. Başka şehrden gelmiş olanlarına, 

gece kalmalarını söyler. Onların kalblerini kazanmağa, hayrlı düâlarını al- 

– 590 –

mağa çalışır. Kendisinin ve zevcesinin akrabâsından fâsık olanlar [kötü kimseler], 

zevcesinin dînini, ahlâkını bozmak istiyenler varsa, onları evine almaz ve evlerine gitmez. 

Onlarla görüşmez ve zevcesini görüşdürmez. Fekat, onlara da ve hiçkimseye 

sert davranmaz. Hattâ, münâkaşa etmez. Fitne çıkmasına sebeb olmaz. Dinlerine ve 

dünyâlarına zarâr gelecek şeylerden sakınır. Herkese karşı, güler yüzlü olmalıdır. 

(Ukûd-üd-dürriyye)de diyor ki: (Zevc sefere çıkmak isteyince, zevcesi, nafaka 

vermiyeceğinden korkarak, bir aylık nafakası için, kefîl göstermesini hâkimden istiyebilir. 

Sefere çıkmıyan zevcinden kefîl istiyebilmesi için, nafaka mikdârının, hâkim 

tarafından veyâ ikisi aralarında anlaşarak tesbît edilmiş olması lâzımdır). 

(Behcet-ül-fetâvâ)da diyor ki: (Zeyd kızını Amre tezvîc edip, Amr zevcesini çağırmadığı 

için, zevcesinin babası evinde kaldığı zemânın nafakasını verir). (Feyziyye)de 

diyor ki: (Zevci zengin olan kadın, oğlundan nafaka istiyemez. Bâlig ise 

de, farz olan ilmleri tahsîl etdiği için fakîr olana, zengin olan babası bakar). (Bahrül-fetâvâ)da 

diyor ki: (Zevci nafaka bırakmadan, başka diyâra giden kadın, zevcinin 

emânet bırakmış olduğu maldan nafaka vermesi için, emânet bulunan kimseyi 

zorlıyamaz. Hâkim vâsıtası ile alabileceği, (Hindiyye)de yazılıdır. İnsan, hayvanına 

nafaka vermesi için, İmâm-ı Ebû Yûsüfe göre cebr olunur.) Otuzdokuzuncu 


Bâin ve ric’î talâkla boşanan kadının, iddet zemânında, nafakasını zevcin vermesi 

farzdır. Mürted olmak veyâ üvey oğlunu şehvetle öpmek gibi suç ile ayrılarak 

veyâ kocası ölerek iddet bekliyen kadına nafaka vermesi farz değildir. Üç talâkda 

boş olan kadın, iddet zemânında mürted olursa, nafaka verilmez. 

[Şimdi, hayât müşterekdir diyenleri işitiyoruz. Bu sözleri doğrudur. Fekat, bu 

sözün ma’nâsı, onların anladıkları gibi değildir. Ya’nî, kadın da gitsin, para kazansın 

demek değildir. Bunun ma’nâsı, erkek gitsin, çalışsın, kazansın. Lüzûmlu şeyleri, 

dışardan alıp getirsin. Kadın da, hergün zevkınde gezmeyip, boş vakt geçirmeyip, 

ev içindeki kadınlık vazîfelerini yapsın demekdir. Erkeğin vazîfesi, dışardaki 

işleri, kadının vazîfesi içerdeki işleri yapmakdır.] 

2 — Fakîr çocuğun nafakasını yalnız babası verir. Babası fakîr ise, babasına 

ödetmek üzere, zengin olan anası verir. Anası da fakîr ise, zengin olan dedesi verir. 

Çocuk zengin ise, kendi malından nafakalanır. Malı olmıyan yetîmin anası, dayısı 

ve amca çocukları zengin olsalar, nafakasını anası verir. Babası gâib, anası fakîr, 

amcası zengin olan çocuğun nafakasını amcası verir. Yakın asebe gâib veyâ fakîr 

olunca, uzak olanı verir. Anadan başkası, çocuğa verdiği nafakayı babasından 

istiyemez. Anası, çocuğunu emzirmeğe zorlanamaz. Para ile emzirecek başka kadın 

bulunamazsa, ananın emzirmesi vâcib olur. Anaya ücret verilmez. Boşanan anayı, 

iddetden sonra, para ile süt anası tutmak câiz olur. Ana ücret ile, yabancı kadın 

parasız emzirmek istese, çocuk yabancıya emzirtilir. 

Erkek çocuğa, bâlig oluncaya kadar nafaka verilir. Kız çocuklara evleninciye kadar 

ve bâlig olan hasta oğula iyi oluncaya kadar babası bakar. Bunlar zengin ise, 

kendi malları ile nafakalanırlar. Veled-i zinâya babası nafaka vermez. 

(Lakît), geçim sıkıntısı veyâ nâmûs korkusu ile terkedilmiş çocuk demekdir. Çocuğu 

terk etmek günâh, görünce alıp ölümden kurtarmak şehrde sünnet, tenhâ yerde 

ise farzdır. Kuyuya düşecek a’mâyı kurtarmak da böyledir. Dâr-ül-islâmda 

bulunan çocuk, hür ve mü’min olur. Nafakası ve sultân nikâhını yapınca mehr parası 

çocuğun malından veyâ akrabâsından alınır. Bunlar yoksa, Beyt-ül-mâl verir. 

Çocuğu başkası bundan zorla alamaz. Benim çocuğumdur diyen bir adamın sözü 

kabûl edilir. Kadın söylerse, iki şâhid istenir. İlm öğretilir. Sonra san’ate verilir. 

Bulunduğu yerin mülkî âmirinden izn almadan sünnet etdirilemez ve malı satılamaz 

ve iznsiz yapılan masraflar, çocuğa teberru’, ya’nî hediyye olur. 

3 — Zengin olan çocukların, fakîr olan ana babalarına nafaka vermesi farzdır. 

Kız ve oğlan çocuklar eşit mikdârda verir. Anaya, babaya bakmak, bunlar öldük- 

– 591 –

de dahâ çok mîrâs alacak olana farz değildir. Bunlara dahâ yakın olana ve onların 

parçası olana farzdır. Oğlunun oğlu ile kızı bulunan anaya, babaya yalnız kızları 

bakar. Hâlbuki, mîrâsı kız ile torun yarı yarıya alır. Kızının çocuğu ile erkek 

kardeşi bulunana, torunu bakacakdır. Hâlbuki, mîrâsın hepsini erkek kardeş 

alır. Kızlarının çocuklarına hiç mîrâs düşmez. (Hazânet-ür-rivâyât) sâhibi “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” diyor ki, (Anadan babadan birine iyilik edince öteki incinirse, 

babaya hurmet, saygı, itâ’at etmeli, anaya hizmet ve yardım ve ihsân etmelidir. 

Babanın oğluna kızması, bağırması câizdir. Baba, çocuğuna vereceği emri, 

onun yapmıyacağını anlarsa, onu ısyân günâhından korumak için, emr etmemeli, 

bunu yaparsan iyi olur demelidir). (Fetâvâ-i Hayriyye) sâhibi “rahmetullahi teâlâ 

aleyh” diyor ki: (Kazandığı, geçimini karşılayabilen fakîr kimsenin, fakîr babasına 

nafaka vermesi farz değildir. Fakîr olan anasını, babasını kendi evine alıp, 

birlikde geçinirler. Zevceyi döğmek, eziyyet etmek, nafakasını tam vermemek, onsuz 

başka şehre yerleşmek harâmdır. Büyük günâhdır. Kıyâmet günü, bunun süâli 

çok çetin, azâbı da, pek elîm olacakdır. Hâkim tarafından ta’zîr olunması, cezâlandırılması 

lâzımdır. Gücü yetdiği hâlde, üç cins nafakadan birini vermezse, habs 

olunur)]. 

4 — Âkıl ve bâlig olmayan oğlan ve her yaşdaki evlenmemiş veyâ dul kız ve 

hasta veyâ kör adam fakîr olup, babaları yok ise, nafakalarını vermek, zengin olan 

zî rahm-i mahremleri üzerine, mîrâs mikdârı ile farz olur. Farz olması için, mahkemede 

da’vâ açması lâzım olduğu, (Fetâvâ-i Hayriyye)de yazılıdır. Herbiri, o gün 

için alması lâzım gelen mîrâs mikdârlarına göre ortaklaşa verirler. Bunlar, neseb 

(soy) bakımından nikâhı ebedî harâm olan yedi kişidir. Bunlardan zengin olanları, 

fakîr olan zî rahm-i mahremlerine ortaklaşa bakmağa mecbûrdurlar. Bir kimsenin 

dayısı ve amcasının oğlu olsa, bunun nafakasını, dayısı verecekdir. Çünki, 

bu kimse kadın farz edilirse, dayısı mahremdir. Amcası oğlu ise nâ-mahrem olur. 

Nâ-mahremin nafaka vermesi farz değildir. Mahrem, mîrâs almasa da, nafakayı 

mahrem verir. Fakîr olan küçük çocuğun anası ve kız kardeşi ve amcası zengin olsalar, 

nafakanın üçde birini anası, yarısını kardeşi, gerisini amcası verir. Fakîr bir 

kimsenin, zengin bir kız kardeşi ve baba bir kız kardeşi ve ana bir kız kardeşi varsa, 

bu kimseye üç kız kardeşi ortaklaşa bakar. Nafakanın beşde üçünü kız kardeşi, 

beşde birini baba bir kız kardeşi, beşde birini de, anadan kız kardeşi verir. Çünki, 

bu kimse ölseydi, mîrâsı bu oranda paylaşırlardı. (Behcet-ül-fetâvâ) da diyor 

ki, (Küçük çocuğun, anası ve iki kız kardeşleri ve amcası bulunsa ve hepsi zengin 

olsa, nafakayı altıda birer anası ve amcası verir. Kardeşleri de altıda ikişer verirler). 

Başka dinden olan, ya’nî müslimân olmıyan zî rahm-i mahrem akrabâya nafaka 

vermek farz değildir. Fekat, zimmî olan anaya, babaya, çocuklara ve zevceye 

nafaka vermek farzdır. Zevcden ve fakîr çocukları olan babadan başka hiçbir fakîrin 

nafaka vermesi farz değildir. Zevceden başka, hiçbir zengine nafaka verilmesi 

farz değildir. Kurban kesmek nisâbına mâlik olan kimse zengindir. Bu nisâba mâlik 

olmıyana fakîr denir. Baba kendi nafakası için oğlunun malını satabilir. Fekat, 

binâyı, toprağını satamaz. Ana ise, nafaka yapmak için oğlunun malını satamaz. 

Üçüncü kısmda, 3. maddenin sonuna bakınız! 

[Bir kadının, kızın, anası, babası ve mahrem akrabâsı yok ise veyâ mevcûd olup 

fakîr iseler ve Beyt-ül-mâl, ya’nî devlet de yardım etmez ve kimse ve hayr cem’iyyeti 

imdâd etmezse, bu kadın, kendinin, çocuklarının ve hastalık, ihtiyârlık sebebi 

ile çalışamıyan fakîr ana, babasının nafakalarını temîn etmek için çalışmak zorundadır. 

Erkekle karışık olmıyan kadın işlerinde çalışır. Erkek bulunmıyan iş yok 

ise, sıhhatini, dînini, nâmûsunu, müslimânlık haysiyyetini ve şerefini koruyacak 

kadar farz olan nafaka kazanmak için, yabancı erkeklerin bulunduğu yerde örtülü 

olarak çalışması câiz olur. Bu nafakayı kazanmasında mâni’ olunması, ikrâh olur. 

– 592 –

Böyle ihtiyâcdan fazla, orada kalması câiz olmaz. Dâr-ül-harbde zâlimler, çalışırken, 

başını, kollarını açması için ikrâh ederlerse, zorlarlarsa, açmazsan, burada 

çalışma, git derlerse, örtülü olarak çalışacak başka yer bulamayınca, kolları açık 

çalışması, Ebû Yûsüf kavline göre câiz olur. Kadının kulaklarından sarkan saçlarını 

örtmesi farz değildir diyen âlimlerin de mevcûd olduğu, (İbni Âbidîn)de ve 

(Hindiyye)de yazılıdır. Harac olduğu zemân, bu za’îf kavl ile amel etmek câiz olur. 

Başında bulunan saçları örtmenin farz olduğu sözbirliği ile bildirildi ise de, bunun 

açılması, ikrâh olunmak sebebi ile câiz olur. Üçüncü kısmda, (26). cı maddeye 

bakınız! Böyle ikrâh olunan kadın, her zemân, erkekle karışık olmıyan veyâ 

örtülü çalışacak yer aramalıdır. Bulunca, orada çalışması lâzım olur. Saçlarını, kollarını 

sokakda, gidip gelirken hep örtmelidir. Müslimân erkekle evlenince, bunun 

nafakasını zevci te’mîn etmeğe mecbûrdur. Zengin olmadığı için, anasına, babasına 

ve çocuklarına nafaka vermesi lâzım gelmez ise de, zevcinin izni ile çalışıp onlara 

bakması lâzımdır. Öğrenmesi farz ilmleri öğrenmek de, nafaka kazanmak gibidir.] 

5 — Kölenin, câriyenin nafakasını vermek, efendisine farzdır. Efendisi nafaka 

vermezse, kölesi, çalışıp kazandığından kendine nafaka yapar. Köle ve câriye 

çalışamıyacak hâlde ise, hâkim, efendiye, bunları satmasını emr eder. 

İbni Âbidîn beşinci cild, ikiyüzyirmiüçüncü sahîfede buyuruyor ki: 

(Avret yerini örtecek ve soğukdan, sıcakdan korunacak kadar giyinmek farzdır. 

Pamuk, keten ve yün kumaş iyidir. Erkek kamîsi, ya’nî antârisi ve paltosu bacağın 

ortasına kadar, kolları parmak ucuna kadar uzun olması sünnetdir. Kol ağzı bir 

karış olmalıdır. Orta hâlli giyinmeli, şöhretden sakınmalıdır. Ni’meti göstermek için 

iyi ve kıymetli giyinmek müstehabdır. Bayramlarda, topluluklarda, güzel, süslü giyinmek 

mubâhdır. Her zemân böyle giyinmek iyi değildir. Öğünmek için, gösteriş 

için giyinmek mekrûhdur. Beyâz ve siyâh giyinmek müstehabdır. Resûlullahın 

antârisi, gömleği ve donu beyâz pamuk bezdendi. [Mekkeyi feth eylediği gün, mubârek 

başlığının ve paltosunun siyâh olduğu, İbni Âbidîn, beşinci cildi, dörtyüzseksenbirinci 

sahîfesinde ve (Mecma’ul-enhür)de yazılıdır.] Yeşil giyinmek sünnetdir. 

Domuzdan başka yırtıcı hayvan leşlerinin postları, derileri dabaglanınca temiz 

olur. Besmele ile öldürülenlerin postları ve derileri temizdir. Derileri üzerinde 

nemâz kılınır. Bunlarla yapılan elbiseleri, kürkleri ve kürklü paltoları, başlıkları 

giymek erkeklere câizdir. Kadınların erkekler gibi giyinmeleri, erkek işleri yapmaları 

câiz değildir. Erkeklerin, donu, pantalonu ayaklarını örtecek kadar uzatması 

mekrûhdur. Nemâz dışında, pis elbise giymek mekrûhdur). [El, ayak, parmak, 

burun, diş, göz, kalb ve başka uzvlar bozulunca, kopunca yerlerine ma’den, plâstik 

koymak, diri ve ölü insandan organ nakl etmek câiz olduğu, Hindistân âlimlerinin 

neşr etdiği (El-muallim) mecmû’ası, 1406 nushasında yazılıdır. Çünki, bir organı 

kurtarmak, hayâtı kurtarmak gibi zarûrîdir. Diri insanın organını, etini yimek 

câiz değildir. Kanını nakl etmek câizdir. Kadınların ve erkeklerin traşda, tuvalet 

yapmakda ve giyinmekde birbirlerine benzemeleri harâmdır. Erkeklerin yanak üzerine 

saç uzatarak kadınlara benzemelerinin harâm olduğu (Hadîka) beşyüzellisekizinci 

sahîfesinde yazılıdır. Kadının, insan saçını, kendi saçı arasına örerek birleşdirmeyip 

de, kendi saçına iplikle, bez şeridle bağlamasının ve hayvan kılları eklemenin 

harâm olmadığı, (İbni Âbidîn) beşinci cildi, ikiyüzotuzsekizinci, (Hadîka) 

ikinci cildi, beşyüzyetmişdokuzuncu ve (Fetâvâ-i kübrâ)nın yüzyetmişdördüncü 

sahîfelerinde yazılıdır. İnsan ve hayvan kılından ve naylon gibi ipliklerden yapılmış 

olan, (Peruk) denilen takma saçları ve kirpikleri kullanmak câiz olduğu anlaşılıyor 

ise de, ihtiyâc ile zîneti birbirine karışdırmamalıdır. İhtiyâc için câiz olan 

şeyi, süs, gösteriş için takmak câiz değildir. Erkekler arasında başını açmak zarûreti 

olduğu zemân, kadının başını ve kendi saçlarını peruk takarak örtmesi câiz ve 

lâzım olur. Zarûret olunca, avret yerlerini mümkin olan herşeyle örtmek lâzımdır. 


Günâhı yalnız saçını vermiş olana ve bakanadır. İnsanın saçını ve herhangi bir organı 

satması harâmdır. Peruk takarak sokağa çıkmak, zarûret olmadan câiz değildir. 

Çünki, kadınların yabancılara süslenmeleri harâmdır. Zarûret ne demek olduğu, 

(Mecelle)nin 22 ve 42. ci maddeleri şerhlerinde bildirilmişdir.] 

(Uyûn-ül-besâir) kitâbının yüzondokuzuncu sahîfesinde diyor ki, (İnsanın kullandığı 

şeyler beşe ayrılır. Bunlar zarûret, ihtiyâc, menfe’at, zînet ve fudûldür. Kullanılmadığı 

zemân helâke sebeb olan yasak şeyi kullanmak zarûret olur. Kullanılmaması 

sıkıntıya, meşakkate sebeb olursa, ihtiyâc denir. [Fâidesi, menfe’ati olmayıp, 

yalnız gösteriş için kullanılan şeye, zînet denir.] İhtiyâc olunca, orucu bozmak 

câiz olur. [(Bahr-ür-râık)da diyor ki, (Bir ibâdete başlayınca, bunu özr olmadan 

bozmak harâmdır. Farz olan orucu bozmak için sekiz özr vardır: Hastalık, sefere 

çıkmak, ikrâh ya’nî zâlimin zorlaması, kadının hâmile olması, çocuk emzirmek, açlık, 

susuzluk ve ihtiyârlık). Kitâbda bildirilen ihtiyâc, bu sekiz özrden biri demekdir.] 

Buğday ekmeği, koyun eti, yağlı yimek, menfe’atdir. Tatlı yimek, zînetdir. Mubâhları 

kullanmakda taşkınlık, fudûldur. Zarûret olunca, yalan yere yemîn etmek 

câiz olmaz. Ta’rîz söylemek, ya’nî iki ma’nâlı kelime söyleyip yemîn edilir. Aç kalanın 

ölmiyecek kadar leş yimesi, zarûret olur. Abdest alırken elbiseye su sıçraması, 

hayvan idrâr yaparken, üstündekinin elbisesine sıçraması zarûretdir. Mecnûnun 

birden fazla evlenmesi câiz değildir. Çünki ihtiyâcı olmaz). 

[Harâm işlemek veyâ kullanmak, yalnız zarûret mikdârı câiz olur. Mubâh olan 

şeyleri, farzları yapabilecek kadar kullanmak zarûretdir ve farzdır. İhtiyâcı karşılamak 

için kullanmak, sünnetdir. İhtiyâcdan fazla olan şeyin menfe’ati varsa, menfe’ati 

için kullanmak câiz olur. Menfe’ati olmadığı zemân, zarârı da yoksa, zînet 

olur. Vekâr, hurmet ve sevgi hâsıl etmek ve çok şükr etmek niyyeti ile zînet eşyâsını 

kullanmanın müstehab olduğu, (İbni Âbidîn) ve (Bahr) son cildlerinin sonunda 

ve Muhammed Bağdâdînin (Hadîka)sının yüzonbeşinci sahîfesinde yazılıdır. 

(Hadîka) ikinci cildinin beşyüzseksenikinci sahîfesinde diyor ki, (Mubâhlarda, şehrin 

âdetine uymamak şöhret olur. Bu ise, tahrîmen mekrûhdur. Saç, sakal boyamak 

böyledir). Zînet eşyâsını kullanmak da böyledir. Dâr-ül-harbde, ya’nî Fransa 

gibi, kâfirlerin yaşadıkları memleketlerde, islâmın vekârını, şerefini korumak 

ve şöhretden, fitneden sakınmak vâcibdir. Zararlı olan şeye fudûl, abes ve mâlâya’nî 

denir. Bunu kullanmak tahrîmen mekrûh, farza mâni’ olursa, harâm, ya’nî 

büyük günâh olur. Birinci kısm, ellidördüncü madde sonuna bakınız! 

(Bahr-ür-râık)da, orucu bozmayan şeyleri bildirirken diyor ki, (Erkeğin tedâvî 

için sürme çekmesi câizdir. Zînet için çekmesi câiz değildir. (Cemâl) ve (Zînet) 

kelimelerini birbirleri ile karışdırmamalıdır. Cemâl, çirkinliği gidermek, vekâr sâhibi 

olmak ve şükr etmek için, ni’meti göstermek demekdir. Gösteriş için, öğünmek 

için, ni’meti göstermek, cemâl olmaz, kibr olur. Nefsin za’îf, azgın olduğunu 

gösterir. Cemâl ise, nefsin terbiye edilmiş, olgun olduğunu gösterir. (Allahü 

teâlâ cemîldir. Cemâl sâhiblerini sever) hadîs-i şerîfi, cemâl sâhibi olmağı medh 

etmekdedir. Cemâl için yapılan birşey, zînete de sebeb olursa, zarar vermez. 

Cemâl için, temiz, güzel giyinmek mubâhdır. Kibr için giyinmek ise, harâmdır. Böyle 

giyinince, hâlinde, başkalarına karşı davranışında bir değişiklik olması, kibr alâmeti 

olur). Görülüyor ki, cemâl, çirkinliğe, başkalarının iğrenmelerine, hakâret 

etmelerine sebeb olacak şeyleri yapmamak, bunları izâle etmekdir. Zînet, başkalarını 

imrendirecek, onlara üstünlük sağlıyacak, öğünecek şeyleri yapmakdır. 

Cemâl için, bulunduğu yerde âdet olan şeylerden, harâm olmıyan en iyilerini kullanmalıdır.] 

Erkeklere ipek giymek harâm olduğu, ikinci kısm, kırkbirinci madde sonunda 

bildirilmişdir. Elbisede ve başlıkda dört parmak genişliğinde ipek veyâ altın şeridlerin 

bulunması câizdir. Şerîdler uzun ve sayıları çok olabilir. 

Erkeklerin de her renk elbise giymeleri câiz ise de, kırmızı, sarı elbise giyme- 

– 594 –

leri tenzîhen mekrûh denildi. Başlık ve takkenin kırmızı ve sarı renklerde dahî mekrûh 

olmadığı sözbirliği ile bildirildi. Resûlullahın “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” 

ayakkabısının siyâh olduğu, (Şir’at-ül-islâm) şerhinde yazılıdır. 

(Dürr-ül-muhtâr)ın ve bunun (Tahtâvî) ve İbni Âbidîn hâşiyelerinin son cildleri 

sonunda diyor ki, (Tecemmül etmek, ya’nî en güzel elbise giymek müstehabdır. 

Halâl şeylerle zînetlenmek mubâhdır. İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe dörtyüz altın 

kıymetinde cübbe giyerdi. Talebelerine güzel giyinmelerini emr ederdi. 

İmâm-ı Muhammed nefîs elbise giyerdi. İmâm-ı a’zam buyurdu ki, imâm-ı Ömerin 

yamalı hırka giymesi, Emîr-ül-mü’minîn olduğu içindi. Güzel giyinseydi, 

me’mûrları da güzel giyinirler, fakîrleri, milletden zulm ile mal alırlardı. Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem” bin dirhem gümüş kıymetinde cübbe giyerdi). 

Büyüklere harâm olan şeyleri, çocuğuna yapdıran kimse, harâm işlemiş olur. Birinci 

kısmda, 18. ci maddeye bakınız! 

(Hadîka)da, bütün bedenle yapılan günâhların onbeşincisinde diyor ki, çocuğunu 

ve nafaka vermek lâzım olan akrabâsını aç bırakarak ve islâm terbiyesinden 

mahrûm ederek zâyı’ etmek günâhdır. Analardan, baba ve dedelerden ve çocuklardan, 

torunlardan başka olan yakınlara, (Akrabâ) denir. Zengin kimsenin fakîr 

ve çalışamıyacak hâlde olan akrabâsına nafaka vermesi vâcibdir. Çalışabilen erkek 

büyük akrabâya, fakîr olsalar da, nafaka verilmez. Fakîr olan yetîm çocukların 

ve dul kadınların nafakaları, sağlam olsalar da, zengin akrabâsına vâcib olur. 

Küçük çocukların anneleri ve amcaları bulunsa, yâhud anneleri ve ağabeğleri olsa, 

zengin iseler, çocukların nafakalarını, mîrâs oranında, ortaklaşa verirler. Babanın, 

çocuklarına ilm, edeb ve san’at öğretmesi farzdır. Önce, Kur’ân-ı kerîm okumasını 

öğretmelidir. Sonra îmânın ve islâmın şartlarını öğretmelidir. [Çocuk 

Kur’ân-ı kerîm okumasını ve din bilgisini öğrenmeden mektebe gönderilirse, artık 

bunları öğrenecek vakt bulamaz. Din düşmanlarının tuzaklarına düşerek, onların 

yalanlarına, iftirâlarına aldanır. Dinsiz ve islâm ahlâkından mahrûm olarak 

yetişir. Dünyâda ve âhıretde felâketlere sürüklenir. Cem’ıyyete ve millete zararlı 

olur. Kendine ve başkalarına yapacağı kötülüklerin günâhları, anasına babasına 

da yazılır. Çocuğunu, din bilgilerini öğretmeden önce, kâfirlerin, hıristiyanların 

mekteblerine göndermenin büyük zararları, (İrşâd-ül-hiyâra fî-tahzîr-il-müslimîn 

min medârisin-Nasârâ) kitâbında uzun yazılıdır. Bu kitâb, Ahmed Zeynî Dahlânın 

(Hulâsat-ül-kelâm) kitâbının ikinci cüz’i ile birlikde, Hakîkat Kitâbevi tarafından 

basdırılmışdır.] 

Ananın, babanın, okutmak ve terbiye etmek için çocuklarını zorlaması lâzımdır. 

Kadın çocuğunun okumasına, ahlâkına ehemmiyyet vermezse, kötü yetişdirirse, 

erkeğin, (Ben râzı değilim. Günâhı senin olsun!) demesi, kendisini kurtarmaz. 

Kötülüğe mâni’ olması lâzımdır. Kadın inâd ederek, fitne çıkarsa veyâ erkekden 

gizli yaparsa, erkek günâhdan kurtulur. Böyle kadını boşamalı diyemeyiz. 

Anaya, babaya itâ’at ve ihsân etmelidir. Tâ’at olan, mubâh olan ve günâh olmıyan 

şeylerdeki emrlerini yapmalıdır. Zevcenin de, zevcinin günâh olan emrlerini 

yapmaması lâzımdır. Her me’mûr ve ast için de böyledir. Hiç kimseye, günâh işlemeği 

emr etdiği için, karşı gelinmez. İsyân edilmez. Mubâh olan işler için verdikleri 

emrleri yapmak, vâcib değil ise de, câizdir. Tâ’at olan işlerdeki emrlerini 

yapmak vâcibdir. Yapması câiz olmıyan emrlerine karşı ısyân etmemeli, yumuşak, 

tatlı dil ile özr dilemelidir. Ana, baba, [ve âmir, müdîr], en kötü günâhı, hattâ küfrü 

bile emr etse veyâ kendileri kâfir ise, onlara karşı gelmek, yine câiz olmaz. Ana, 

baba âciz ve fakîr iseler, zimmî olsalar bile, nafakaları, çocuğa vâcibdir. Dedeler, 

nineler de, ana, baba gibidir. Harbî olanlarına nafaka verilmez. Zimmî ile harbînin 

birbirlerinden mîrâs almaları da böyledir. Ana, baba, zimmî olsalar da, hizmet 

etmek, ihsânda bulunmak vâcibdir. Küfre teşvîk edenlerine gidilmez. 

– 595 –

Anayı, babayı ve zî-rahm-i mahremleri ziyâret etmek vâcibdir. Hiç olmazsa, selâm 

göndererek, tatlı mektûb yazarak ve telefon ederek bu günâhlardan kurtulmalıdır. 

Selâmın, mektûbun ve sözle, para ile yardımın mikdârı ve zemânı yokdur. Lüzûm 

ve imkânı kadar yapılır. Zî-rahm-i mahrem olmıyanlara bunlar vâcib değildir. 

Bunlar önce anaya, sonra babaya, sonra evlâda, sonra ecdâda, sonra ceddâda, 

sonra erkek ve kız kardeşlere, amcalara, halalara, dayılara ve teyzelere yapılır. Bunlardan 

sonra, zî-rahm-i mahrem olmıyan amca oğluna, amca kızına ve hala, dayı ve 

teyze çocuklarına, sonra nikâh sebebi ile akrabâ olanlara, sonra komşulara yardım 

ve ihsân etmek çok sevâbdır. (Hadîka)dan terceme burada temâm oldu. 

(Bezzâziyye) fetvâsında, (Menâhî)yi anlatırken diyor ki, (Her çeşid çalgı dinlemek 

harâmdır. Fısk anlatan şi’r dinlemek mekrûhdur. Günâh işlemeği istemek 

günâh olmaz. İşlemeğe karâr verirse, yalnız karâr vermek günâhı yazılır. İşlemek 

günâhı yazılmaz. Küfr ve küfre sebeb olan şeyler böyle değildir. Bunlara karâr verince 

kâfir olur. Kâfir olan anaya babaya hizmet etmek, nafakalarını vermek, ziyâretlerine 

gitmek lâzımdır. Küfre sebeb olan şeyleri yapdıracaklarından korkulursa, 

ziyâretlerine gitmemelidir. Kâfirlerle birlikde yiyip içmek, bir iki kerre câizdir. 

Her zemân ise, mekrûh olur. Ücret karşılığı, şerâb yapmak için üzüm sıkmak 

mekrûhdur. Kilise ta’mîrinde çalışmak mekrûh değildir. Çünki, bu işin kendisi günâh 

değildir). Görülüyor ki, islâmiyyete uymağa gericilik diyen, ya’nî ibâdet yapmağı 

ve harâmlardan sakınmağı beğenmiyen ananın, babanın evine gidilmez. 

Böyle olan akrabânın evine de gitmek câiz değildir. Başka özrler, sebebler söyliyerek 

gitmemeli, kalb kıracak, fitne çıkaracak şeyler söylememelidir. Hiç kimse 

ile münâkaşa etmemelidir. Münâkaşa etmek, dostluğu giderir. Düşmanların çoğalmasına 

sebeb olur. Fitne çıkarmamalı, dost ile de, düşman ile de tatlı konuşmalı, 

herkese karşı güler yüzlü olmalıdır. Bu husûsda, Muhammed Ma’sûm (Mektûbât)ının, 

üçüncü cildinin 55. ci mektûbunda geniş bilgi vardır. Bu mektûbun tercemesi, 

(Hak Sözün Vesîkaları) kitâbımızın sonunda mevcûddur. Bid’at sâhiblerine 

ve açıkca günâh işliyenlere tatlı dil ve güler yüz câiz olmadığı için, zarûret olmadıkca, 

bunlarla karşılaşmamağa, görüşmemeğe çalışmalı, zarûret mikdârını 

aşmamalıdır. 

Anadan, babadan izn almadan cihâda ve tehlükeli olan yoldan bir yere, hattâ 

farz olan hacca gitmek câiz değildir. İznleri olmadan ilm tahsîline gitmek câizdir. 

Tecribeye, hesâba dayanmıyan, dayansa da dünyâya ve âhırete fâidesi olmıyan şeyleri 

öğrenmek böyle değildir. İslâmiyyete fâideli ilmler böyledir. İslâm düşmanlarının, 

bid’at sâhiblerinin, mezhebsizlerin mekteblerine din bilgisi öğrenmek 

için gitmek, hiçbir zemân câiz değildir. Ticâret, hac, ömre gibi, tehlükeli olmıyan 

yolculuklarda, ihtiyâcı olmıyan ana babanın iznini, rızâsını almak lâzım olmaz. Fekat, 

hava ve deniz yolculuğu ve tehlükeli olan kara yolculukları için ve cihâd için 

rızâlarını almak lâzımdır. İlm öğrenmek için gidilecek yolda ve yerde emniyyet varsa 

ve ananın, babanın yalnız kalarak helâk olmaları tehlükesi yoksa, rızâları olmasa 

da, gitmek câizdir. Düşman hücûm edip islâm askeri bozulduğu zemân, çocuk 

bâlig olmasa bile, ana babasının rızâsı olmayınca da düşmana karşı savaşa gitmesi 

câizdir. Fekat, hiçbir zemân ve hiçbir sebeble anaya, babaya ve hükûmet adamlarına 

karşı sert söylemek câiz değildir. Rızâları olmadan gitmek câiz olduğu zemân, 

gitdiği yerden sık sık tatlı mektûb ve selâm ve hediyye yollayarak rızâlarını 

almalıdır. 

KOMŞU HAKKI — Aşağıdaki yazılar, seyyid Alî zâdenin “rahmetullahi teâlâ 

aleyh” (Şir’at-ül-islâm) şerhinden alınmışdır. (Her müslimânın, sâlih komşular [iyi 

insanlar] arasında ev araması lâzımdır. Hadîs-i şerîfde, (Ev satın almadan evvel, komşuların 

nasıl olduklarını araşdırınız! Yola çıkmadan evvel, yol arkadaşınızı seçiniz!) 

buyuruldu. Hadîs-i şerîfde, (Komşuya hurmet etmek, anaya hurmet etmek gibi lâzımdır) 

buyuruldu. Komşuya hurmet, onunla iyi geçinmekdir. Onun aç olduğunu bi- 

– 596 –

lerek, kendisi tok yatmamakdır. Allahü teâlânın kendisine ihsân etdiği rızklardan 

ona da vermelidir. Onu incitecek söz ve hareketde bulunmamalıdır. Hadîs-i şerîfde, 

(Komşusu, şerrinden emîn olmıyan kimse, Allahü teâlâya îmân etmemişdir) 

buyuruldu. Zimmî komşusuna dahî, mümkin olduğu kadar hediyye vermelidir. Hadîs-i 

şerîfde, (Zimmî komşunun bir hakkı, müslimân komşunun iki hakkı, akrabâ 

olan komşunun üç hakkı vardır) buyuruldu. Komşusunun evine, pencerelerine bakmamalıdır. 

[Kaç ev komşu sayılır? Bu evlerin adedi, zemânın şartlarına ve insanın 

yardım kudretine göre değişir. Her tarafdan birer, ikişer ve nihâyet] kırk ev komşuluk 

hakkına mâlik olur. Komşunun yapdığı eziyyetlere ve câhilce hareketlerine 

sabr etmeli, karşılık vermemelidir. [Alkollü içkinin ve kadınların, kızların başı, 

kolları açık sokağa çıkmalarının harâm olduğunu güler yüz ve tatlı dil ile anlatmalıdır. 

Komşular, günâh işlediklerini görüp de nasîhat vermiyen] ve kendileri ile 

görüşmiyen, [Cehennemden kurtulmaları için] yardım etmiyen komşularını, Kıyâmet 

günü, Allahü teâlâya şikâyet edecekler, [maddî ve ma’nevî] haklarını istiyeceklerdir. 

Komşunun çocuklarını eli ile okşamalı, nemâz kılmaları ve günâh işlememeleri 

için, tatlı dil ile nasîhat etmelidir. Hadîs-i şerîfde, (Evinizde pişen yemekden, 

komşunuzun hakkını veriniz!) buyuruldu. Ödünc olarak ve âriyet olarak 

istediğini hemen vermelidir. Komşusu hasta olunca, ziyâretine gitmelidir. Sıkıntıya 

düşünce, imdâdına yetişmelidir. Hadîs-i şerîfde, (Sıkıntıya düşen komşusuna 

yardım eden, sıkıntısını gideren kimseye, Allahü teâlâ kıyâmet günü kıymetli elbise 

giydirecekdir) buyuruldu. Cenâzesi olunca, (Ta’ziye) etmeli, ya’nî sabr etmesini 

söylemeli ve cenâzesinin hizmetine koşmalıdır. Komşusu sefere, uzak vazîfeye 

gidince, geride kalan âilesini, çocuklarını hırsızların, ahlâksızların şerlerinden, 

zarârlarından muhâfaza etmelidir. O yok iken, onun çoluk çocuklarına karşı 

davranışlarında, ona hiyânet etmekden çok sakınmalıdır. Onun evinin havasını, 

güneşini men’ edecek kadar, evine kat çıkarmamalı, buna zarûret olursa, ona 

anlatıp rızâsını aldıkdan sonra yapmalıdır. Ona veremiyeceği meyve, tatlı gibi şeyleri 

evine ondan gizli getirmelidir. Evini satacağı veyâ kirâya vereceği zemân, ona 

danışmalı, onun izn verdiği kimseye vermelidir. Komşunun mâl ve mülk hakları, 

(Mecelle) nin 1192. ci ve sonraki maddelerinde yazılıdır. Dünyâda en kıymetli şey, 

müslimân, sâlih, Allahü teâlânın ve mahlûkların haklarını bilen ve gözeten komşudur. 

Hadîs-i şerîfde, (Allahü teâlâ, bir sâlih müslimânın hurmetine, komşularından 

binlerce belâyı, felâketi uzaklaşdırır) buyuruldu. Hadîs-i şerîfde, (Kendisinin 

iyi mi, kötü mü olduğunu anlamak istiyen kimse, sâlih, hâlis olan komşularının kendisi 

hakkında ne dediklerini öğrensin! İyi kimsedir diyorlarsa, ind-i ilâhîde iyi olduğunu 

anlasın!) buyuruldu.) 

Herhangi bir kimseye yapılması harâm olan bir fenâlık, komşuya yapılırsa, günâhı 

katkat dahâ fazla olur. Herhangi bir kimseye yapılması sevâb olan bir iyilik, 

komşuya yapılırsa, sevâbı katkat dahâ fazla olur. 

Zâhidâ! Aç gözün, sahraya bak da, ibret al! 

Şu direksiz kubbe-i semâya bak da, ibret al! 

Görmek istersen, Cenâb-ı kibriyânın kudretin, 

her sabâh, seher vakti, dünyâya bak da ibret al! 

Pâdişâh olsan da, derler “er kişi niyyetine”, 

Var, musallada yatan mevtâya bak da, ibret al! 

Bir kefendir âkıbet, sermâye-i beğ ve fakîr, 

varlığa mağrur olan, mecnûn değil de, yâ nedir? 

– 597 –

39 — İSLÂMİYYET VE KADIN 

İslâm dîni, kadını en yüksek dereceye çıkarmışdır. İslâmiyyetin kadına verdiği 

kıymeti hiçbir din, hiçbir düşünce vermemişdir. Komünistler, kadının erkeğe eşit 

olduğunu söyleyip, kadın, erkeğin bütün haklarına mâlikdir deyip, kadına en ağır 

işleri yapdırdılar. Kadınları demir fabrikalarında, ma’den kuyularında, taş ocaklarında, 

Sibiryanın soğuk ormanlarında, demir yollarında, beton dökmekde, toprak 

kazmakda insâfsızca ve buğaz tokluğuna, zorla çalışdırdılar. İslâm kadınına, erkek 

akrabâsından, fıtra verecek kadar zengin olanlardan, en yakın bulunanı, bakmağa 

mecbûrdur. Yakın akrabâsı yoksa veyâ fakîr iseler, (Beyt-ül-mâl) ya’nî devlet her 

dürlü ihtiyâclarını vermeğe me’mûrdur. Evli kadına, zevci her şeyi getirmeğe ve ayrı 

bir ev tutmağa mecbûrdur. Kızın, babası evinde, her nesi varsa, hattâ kaç hizmetcisi 

varsa, kocasının, bunları alması lâzımdır. Şâfi’î mezhebinde tütün parasını vermesi 

bile lâzımdır. Hanefî mezhebinde, kahve ve tütün parası vermek lâzım olmadığı 

(Redd-ül-muhtâr)da yazılıdır. Zevci, kadına bakamıyacak kadar fakîr ise veyâ 

zengin olduğu hâlde, ihtiyâclarını almıyorsa, piyasa kıymetine göre kadının ihtiyâcını 

mahkeme ta’yîn ederek, yakın akrabânın bu parayı kadına borc vermesini 

emr eder. Erkeğin satılacak malı yoksa, çalışdırarak bu borcları erkeğe ödetir. Çalışmazsa 

habs eder. O hâlde, islâm kızı, islâm kadını geçim derdinden, düşüncesinden 

mu’afdır. O, çalışarak, didinerek para kazanmağa mecbûr değildir. Herşey 

onun ayağına gelecekdir. Dîn-i islâm, ona bu kıymeti vermişdir. Fekat, kadının, islâmiyyeti, 

dînini, îmânını, farzları, ibâdetleri, harâmları öğrenmesi farzdır. Babasının 

veyâ zevcinin, ona bu ilmleri öğretmesi lâzımdır. Öğretmezlerse, büyük günâha 

girerler. Kadının gidip dışardan öğrenmesi lâzım olur. Kadın, erkekden iznsiz hiçbir 

yere gidemez iken, bu din ilmlerini öğrenmek için gidebilir. İslâmiyyetin ilme 

ne kadar kıymet ve ehemmiyyet verdiği buradan da anlaşılmakdadır. Müslimân kadını 

ticâret, fen, san’at ve zirâ’at ile uğraşmağa mecbûr değil ise de, bunlarla meşgûl 

olması, para kazanması, yasak ve günâh değildir. Yalnız, bunlarla meşgûl olurken 

ve ilm öğrenirken, erkekler arasına girmemesi, onlara açık görünmemesi, harâmdan 

sakınması lâzımdır. Çünki, müslimân kadının başı, kolları, bacakları açık 

olarak sokağa çıkması, erkeklere göstermesi harâmdır, günâhdır. Ehemmiyyet 

vermezse, aldırış etmezse îmânı gider, kâfir [Allahın düşmanı] olur. Cehennem ateşinde 

sonsuz olarak yakılacağı bildirilmişdir. Sûre-i nisâ otuzbirinci âyet-i kerîmede, 

kadınların kesb edeceği kazanclarından nasîb alacaklarını, Allahü teâlâ bildirmekdedir. 

Hadîce-tül-kübrâ “radıyallahü anhâ”, islâmiyyetden evvel ve sonra, ticâretle 

meşgûl oluyordu, kâtibleri, me’mûrları, hizmetcileri çokdu. Hattâ bir kerre, 

Muhammed aleyhisselâmı ticâret kâfilesine reîs ta’yîn etmişdi. Kadının yapacağı 

günâhlardan, ona izn veren erkekleri de cezâ görecekdir. Hâlbuki, erkeğin günâhları, 

kadına zarar vermemekdedir. İslâmiyyetde, kadın, harbe de gitmez. Dünyâda 

râhat ve mes’ûd olduğu gibi, onun Cennete gitmesi de çok kolaydır. (Tenbîhul-gâfilîn)de 

yazılı hadîs-i şerîfde, (Dört şeyi yapan, ya’nî kocasına hıyânet etmiyen, 

beş vakt nemâz kılan, Ramezân-ı şerîfde oruc tutan ve [onsekiz erkekden] başkasına, 

[başı, saçı, kolları, bacakları] açık olarak görünmiyen kadın Cennete gidecekdir) 

buyuruldu. Çünki, doğru kılınan nemâz, insanı günâh işlemekden korur ve İslâmın 

şartlarını yerine getirmek sevgisini hâsıl eder. Onsekiz mahrem erkeğin kimler 

oldukları, ikinci kısm, otuzdördüncü maddede yazılıdır. (Tenbîh-ul-gâfilîn)de ve 

(Şir’a) şerhinde yazılı hadîs-i şerîfde, Peygamberimiz “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem”, 

(Bir kadın, beş vakt nemâzını kılar, Ramezân ayında oruc tutar, nâmûsunu 

korur ve zevcine itâ’at ederse, dilediği kapıdan Cennete girer) buyurdu. Ebû Mutî’ 

Belhînin, (Lü’lü’iyyat) kitâbından alarak (Rıyâd-un-nâsıhîn)de yazılı hadîs-i 

şerîfde, (Beş şeyi yapan kadın Cehennemden kurtulur: Beş vakt nemâzını kılar, Ramezân 

ayında orucunu tutar, zevcini, anasını babasını üzmez, yüzünü ve saçlarını 

yabancı erkeklere göstermez, dünyâ sıkıntılarına sabr eder) buyuruldu. 

– 598 –

Peygamber efendimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” hicretin onuncu yılı, son 

haccının hutbesindeki sözlerinden, son nasîhatlarından biri, (Kadınlarınıza eziyyet 

etmeyiniz! Onlar, Allahü teâlânın sizlere emânetidir. Onlara yumuşak olunuz, 

iyilik ediniz!) olmuşdur. İslâmiyyetde evlenmek, bir kızı mes’ûd etmek, ibâdetdir 

ve bütün nâfile ibâdetlerden dahâ sevâbdır. 

İslâmiyyetde dört kadına kadar almağa emr olunmamış, ancak izn verilmişdir. 

Ya’nî mubâhdır. Bunun da şartları vardır. Bu şartları taşımayan erkeğin, birden 

fazla evlenmesi günâhdır. Birinci şart, zevcelerinden herbirini mes’ûd etdirecek 

kadar zengin olmakdır. Diğer şartları, fıkh kitâblarında yazılıdır. 

(Ni’met-i islâm)da diyor ki, (Dörde kadar evlenmek, erkekler için kolaylık olduğu 

gibi, kadınlar için de, adedleri çok olduğundan kolaylıkdır. İslâmiyyetden önce, 

bir erkek dilediği kadar kadınla evlenirdi. İslâmiyyet bu sayıyı dörde indirmişdir. 

Birden fazla evlenmek vâcib olmadığı gibi, mendûb da değildir. Birden fazla 

evlenmemenin dahâ iyi olduğu bildirilmişdir). Devlet, mubâh olan birşeyi emr veyâ 

yasak ederse, buna uymak câiz olur. (Berîka)nın doksanbirinci sahîfesinde 

diyor ki, (Devletin islâmiyyete uygun emrlerini yapmak vâcibdir. İslâmiyyete uymıyan 

emrlerine ısyân etmek, fitneye, anarşiye sebeb olmak büyük günâhdır. 

Büyük zarardan kurtulmak için, küçük zararı yapmak lâzım olur. Fâidesini düşünerek 

devletin emr etdiği her mubâhı yapmak millete vâcib olur). Dokuzyüzyirmisekizinci 

sahîfede diyor ki, (Zâlim olan devlete karşı da ısyân etmek câiz değildir). 

(Hadîka)da, 143. cü sahîfede diyor ki, (Zâlim devlet mubâh işlemeği yasak 

ederse, buna itâ’at vâcib olur. Kendini tehlükeye atması câiz olmaz). İbni Âbidîn, 

kâdîlığı anlatırken diyor ki, (Kâfir memleketlerinde kâfir kanûnlarına itâ’at etmek 

zarûreti olduğundan, sulh ve hud’a yapılmış olur. Mallarına, canlarına, ırzlarına saldırmak 

da câiz değildir). Yaradılışda, kadınlar, erkeklerden çok olduğu gibi, 

harblerde, kazâlarda erkeklerin ölmesi, kadınların ölümünden dahâ çokdur, ya’nî 

erkek adedi, kadından azdır. İslâmiyyetin dörde kadar izn vermesi, kızların kocasız 

kalmaması, metres hayâtına, umûmî evlere düşmemesi ve şereflerini, nâmûslarını, 

se’âdetlerini te’mînat altına almak gâyesi iledir. Hıristiyanlıkda erkeğin bir 

kadından fazla alması yasak olduğu için, erkekler, metres hayâtı yaşıyor. Komşu, 

ahbâb kızlarını, talebelerini, işçileri igfâl ediyorlar. Birçok kadınla gizli evlilik bağı 

kuruyorlar. Bir yandan kadınlar, kızlar fuhşa, felâkete sürükleniyor, istikbâlleri 

mahv oluyor, bir yandan da, babası belirsiz milyonlarca çocuk, ya çöplüklere bırakılıyor. 

Yâhud, anasız, babasız, terbiyesiz yetişerek cem’ıyyete yük ve belâ oluyorlar. 

İslâmiyyetde zenginler dörde kadar evlenip, çocuklar, analı, babalı, terbiyeli 

yetişir. Evler, âile yuvaları çoğalır. Cem’ıyyet hayâtı kuvvetli ve düzenli olur. 

Çok evlenmek isteyenler de, zengin olmak için çalışır. İş hayâtı genişler. Ticâret, 

teknik ilerler. 

Erkeğin kadına karşı olan vazîfelerini (Mürşid-ül-müteehhilîn) kitâbı uzun 

yazmakdadır. (Ma’rifetnâme) kitâbında olanı aynen aşağıda bildiriyoruz: 

Ey azîz! Erkeğin zevcesi ile görüşmesinde, otuz şeyi yapması lâzımdır: 

1 — Ona karşı her zemân, güzel huylu olmalıdır. [Allahü teâlâ iyi huylu olanları 

sever. Huysuzları sevmez. Bir insanı incitmek harâmdır. İşkence yapanın evlenmesi 

harâmdır.] 

2 — Ona karşı her zemân, yumuşak davranmalıdır. 

Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki, (Müslimânların en iyisi, 

en fâidelisi, zevcesine karşı iyi ve fâideli olandır). 

3 — Eve gelince zevceye selâm vermeli, [ya’nî selâmün aleyküm demeli] ve nasılsın? 

diye hâtırını sormalıdır. 

4 — Onu tenhâda neş’eli görünce saçlarını tutup, okşamalı, gülerek, bûs etmeli 

ve sarılmalıdır. 

– 599 –

5 — Tenhâda üzüntülü görünce, onu çok sevdiğini, acıdığını söyleyip hâlini sormalı, 

tatlı şeyler söylemelidir. 

6 — Yapamıyacağı şeyleri bile söz vererek gönlünü almalıdır. Çünki o, evinde 

kapalı, başkalarından ümmîdsiz ve yalnız kendisine alışmış olan dostu, dert ortağı, 

ekmek vericisi, kendini neş’elendiricisi, çocuklarını yetişdiricisi ve ihtiyâclarını 

gidericisidir. 

7 — Çocukları terbiyede, ona yardım etmelidir. Çünki, bebek, anasına, gece 

gündüz ağlayıp, hiç râhat vermez. Onu insâfsızca üzen bir alacaklıdır. O hâlde, ona 

imdâd edene, Allahü teâlâ yardım eder. 

8 — Zevcesine, memleketde âdet olan elbisenin, çamaşırın en kıymetlisini giydirmelidir. 

Ev içinde, her istediği, güzel şeyleri giydirmelidir. Sokağa çıkarken, bunları 

da örtmeli, yabancıya göstermemelidir. 

9 — İyi şeyler yidirmelidir. Zengin ise, halâl olan herşeyi almalıdır. Ona geniş, 

kullanışlı, sıhhî ve islâm hanımına yakışan elbise ve nefîs ta’âm te’mîn etmeği, kendine 

borc bilmelidir. [İmâm-ı Gazâlî “rahmetullahi aleyh” (Kimyâ-i se’âdet)in yüzkırkbirinci 

sahîfesinde diyor ki, (Zevcenin nafakasını sıkmamalı, isrâf da etmemelidir. 

Âilenin nafakasına verilen paranın sevâbı, sadaka sevâbından dahâ çokdur. 

Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki: (Gazâ için sarf edilen, 

köle âzâd etmek için, fakîre sadaka vermek için ve evindekilerin nafakası için 

sarf edilen altınların en üstünü ve sevâbı çok olanı, evin nafakasına verilen altının 

sevâbıdır.) İbnî Sîrîn “rahmetullahi teâlâ aleyh” buyuruyor ki, (Hiç olmazsa haftada 

bir kerre tatlı yidirmelidir.) Nafaka te’mininden âciz olanın evlenmesi harâmdır. 

Yemeği yalnız yimemelidir. Çoluk çocukla yimek sevâbdır. En mühim şey, nafakayı 

halâlden kazanıp, halâlden yidirmekdir).] 

10 — Zevcesini döğmemelidir. (Dürr-ül-muhtâr) üçüncü cild, yüzseksensekizinci 

sahîfedeki suçlardan birini işlerse, onu ta’zîr etmesi, edeblendirmesi câiz olur 

ise de, yine vâcib olmaz. 

[Ba’zı kimseler, Nisâ sûresi otuzüçüncü âyetinde, kadınların döğülmesi emr olunuyor 

diyorlar. Hâlbuki, bu âyet-i kerîmede meâlen, (Erkekler, kadınlar üzerine 

hâkimdirler. Çünki, Allahü teâlâ, ba’zı kullarını ba’zısından üstün yaratmışdır. Hem 

de, erkekler, kendi mallarını, onlar için harc ederler. Kadınların iyileri, Allahü teâlâya 

itâ’at eder ve zevclerinin haklarını gözetirler. Zevcleri hâzır olmadıkları zemân, 

onların nâmûslarını ve mallarını, Allahın yardımı ile korurlar. Hıyânet etmesinden 

korkduğunuz kadınlara, zevc haklarını öğretin ve tatlı sözlerle nasîhat 

edin! Onları yatağınızdan ayırın. Yine uslanmaz iseler, hafîf döğün! Uslanırlarsa, 

onları üzecek şey yapmayın!) buyuruluyor. Görülüyor ki, mala ve nâmûsa hıyânet 

etmiyen kadınları döğmek değil, onları hiçbir sûretle üzmek câiz değildir. Hâin olanları 

da, yumruksuz açık el ile veyâ düğümsüz açık mendil ile hafîf vurarak islâh etmeğe 

izn verilmişdir. Nâmûsa ve mala hiyânet edenlere, her hükûmet, her kanûn, 

ağır cezâ yapmakdadır. İslâmiyyet, kadınlara, çok kıymet verdiği, çok acıdığı 

için, hâin olanlarını kanûn pençesine düşürmeden önce, hafîf vurmakla islâh edilmelerinin 

de tecribe olunmasını emr etmekdedir. 

Bir hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (Bir erkek, zevcesini döğerse, kıyâmetde ben 

onun da’vâcısı olurum). Dünyâ işlerindeki kusûru için, döğmek şöyle dursun, 

acı, sert bile söylememelidir. 

Kadınların kalbleri ince, nâzik ve hislerine tâbi’ olduğundan, birbirlerine hased 

edenleri çokdur. Bu bakımdan, bilhâssa yeni evliler, uyanık olmalı, ana, kız kardeş 

ve başka kadınların, zevcesini çekişdirmelerine aldanmamalı, böyle şeyler söylenmesine 

fırsat vermemelidir. Böyle sözlere uyarak zevcesini incitmekden çok çekinmelidir. 

Anası ve kız kardeşleri için zevcesinin söylediklerine karşı da uyanık olmalı. Ana- 

– 600 –

ya eziyyet olunmasına hiçbir sûretle göz yummamalıdır. Anasına, kendisi, zevcesi 

ve çocukları, herhâlde saygı göstermelidir. Ana babaya, kayın vâlide ve kayın 

pedere hurmet, hizmet edilmesi birinci vazîfe olmalıdır. Büyüklerin rızâsını, düâsını 

almağa çalışmalı, hayr düâlarını, büyük kazanc bilmelidir]. 

11 — Allahü teâlânın emrlerini yapmak husûsunda olan kusûru için, bir günden 

çok dargın durmamalıdır. 

12 — Zevcesinin huysuzluklarını yumuşak karşılamalıdır. Çünki, kadınlar iğri 

kaburga kemiğinden yaratılmışdır. Aklları ve dinleri erkeklerden azdır. Erkeğe 

emânet olunmuşlardır. Gülerek, tatlılıkla geçinmek için alınmışlardır. 

[Aklı olan zevc ve zevce, birbirlerini üzmezler. Hayât arkadaşını üzmek, incitmek, 

ahmaklık alâmetidir. Zâlim, huysuz kimsenin hayât arkadaşı devâmlı üzülerek 

a’sâbı bozulur. Sinir hastası olur. Sinirler bozulunca, çeşidli hastalıklar hâsıl olur. 

Hayât arkadaşı hasta olan bir eş, mahv olmuşdur. Se’âdeti sona ermişdir. Eşinin 

hizmetinden, yardımlarından mahrûm kalmışdır. Ömrü, onun dertlerini dinlemekle, 

ona doktor aramakla, ona, alışmamış olduğu hizmetleri yapmakla geçer. Bütün 

bu felâketlere, bitmiyen sıkıntılara kendi huysuzluğu sebeb olmuşdur. Dizlerini 

döğmekde ise de, ne yazık ki, bu pişmânlığının fâidesi yokdur. O hâlde, ey müslimân! 

Hayât arkadaşına yapacağın huysuzlukların, işkencelerin zararlarının kendine 

de olacağını düşün! Ona karşı, hep güler yüzlü, tatlı dilli olmağa çalış! Bunu 

yapabilirsen, rahât ve huzûr içinde yaşar, Rabbinin rızâsını da kazanırsın!] 

13 — Zevcesinin ahlâkında bir değişiklik görürse, kabâhati kendinde bulup, ben 

iyi olsaydım, o da böyle olmazdı, diye düşünmelidir. Evliyâdan birinin zevcesi, huysuz 

idi. Buna hep sabr eder, soranlara derdi ki, eğer onu boşarsam, ona sabr edemiyen 

biri alır da, ikisinin birden felâkete düşmelerinden korkarım. Büyükler “rahmetullahi 

teâlâ aleyhim ecma’în” buyurmuş ki, (Bir kimse âilesinin huysuzluğuna 

sabr ederse, altı şey, ziyândan kurtulur: Çocuk dayakdan, tabak bardak, kırılmakdan, 

ahırdakiler döğülmekden, kedi sövülmekden, müsâfir gücendirilmekden, 

elbise yırtılmakdan kurtulur). Bunlar, (Şir’at-ül-islâm)da da yazılıdır. 

14 — Ehli kızınca, susmalıdır. Böylece kadın, pişmân olup, özr dilemeğe başlar. 

Çünki o, za’îfdir. Susunca mağlûb olur. 

15 — Ehlinin iyiliği çoğalıp, her işi seve seve yapınca, ona düâ etmeli ve Allahü 

teâlâya şükr etmelidir. Çünki, uygun bir kadın büyük ni’metdir. 

16 — Zevcesi ile öyle olmalıdır ki, zevcim beni herkesden çok seviyor, bilsin. 

17 — Bakkal, kasab, çarşı, pazar işlerini aslâ ona bırakmamalı, evin idâresinde 

onun fikrini sormalı, dışardaki, büyük işleri söyliyerek, onu üzmemelidir. 

18 — Zevcesinin câhilce hareketleri için dâimâ uyanık bulunmalıdır. Çünki, 

Âdem babamız “aleyhissalâtü vesselâm”, ehli, Havvâ anamızın da’veti üzerine, yanlış 

iş işledi. 

19 — Zevcesinin, günâh olmıyan kusûrlarını görmemezlikden gelmelidir. Günâh 

iş ve sözden vazgeçmesini ve nemâza, oruca ve gusl abdesti almağa devâm etmesini 

tatlı ve yumuşak sözlerle nasîhat etmelidir. Kıymetli elbise ve zînet eşyâsı 

alacağını va’d ederek ibâdetleri yapdırmalı, günâhlarını önlemelidir. 

20 — Zevcesinin ayblarını, sırlarını, herkesden gizlemelidir. 

21 — Zevcesine latîfe, şaka söylemeli ve kadın gibi olup, oyunlar yapmalıdır. Nitekim, 

Allahü teâlânın sevgilisi “sallallahü aleyhi ve sellem”, ezvâc-ı mütahherasına 

karşı, insanların en zarîfi idi. Hattâ bir kerre Âişe “radıyallahü anhâ” ile yarış 

etdi. Âişe vâldemiz geçdi. Bir dahâ yarış etdiklerinde, Server-i âlem “sallallahü 

aleyhi ve sellem” geçdi. Müslimânın ehli ile oynaması, boş ve günâh değildir, 

sevâbdır. 

İbni Âbidîn beşinci cild, 253. cü sahîfede diyor ki, (Lu’b, la’ib, lehv ve abes, hepsi 

oyun ile vakt geçirmekdir. Nerd, ya’nî tavla oynamak, satranc, ondört taş oyna- 

– 601 –

mak ve bütün çalgıları çalmak ve dinlemek, raks, dans etmek, hokkabazlık, şaklabanlık 

etmek, başkaları ile alay etmek, el çırpmak, hep oyun olup, tahrîmen mekrûhdurlar. 

Devâmlı yapılırsa veyâ farzları yapmağa mâni’ olurlarsa ve kumâr ile 

yapılırsa, sözbirliği ile harâm olurlar. Def ve kaval, ney çalmak ve dinlemek de böyledir. 

Hadîs-i şerîfde, (Her dürlü lehv harâmdır. Yalnız, zevce ile oynamak, at ve 

silâh ile ta’lîm, yarış yapmak câizdir) buyuruldu. Harbe hâzırlanmak için, güreş câizdir). 

Futbol oynamak, çeşidli bakımlardan harâm olmakdadır. 

22 — Zevcesini cadde üstünde, parklara, oyun yerlerine, spor sâhalarına, mekteblere 

karşı olan evlerde oturtmamalı, yabancı erkekleri görmesine, onlarla konuşmasına 

sebeb olmamalıdır. Mescide yakın ve sâlih müslimân komşular arasında 

oturtmalıdır. [38. ci maddeye bakınız!] Sâlih komşular, bunların birbirlerine 

zulm, işkence yapmalarına mâni’ olurlar. Nasîhat ederler. Yardımlarına koşarlar. 

Mahkemede, haklı olana şâhidlik yaparlar. Böyle mahalleye, böyle şehre hicret etmek 

vâcibdir. Müslimânlar, âilesini, iyi havalarda, çayırlara, su kenârlarına, harâm 

bulunmıyan, kalabalık olmıyan yerlere götürerek gezdirmeli, hava aldırmalıdır. 

Ta’til günlerinde, kalabalık zemânlarda gezdirmemelidir. Fısk meclislerine götürmemelidir. 

Birinci kısmda, ellisekizinci madde sonuna bakınız! 

23 — Zevcesini, islâmiyyetin yasak etdiği şeklde tahsîle, vazîfeye, fitneye sebeb 

olan yerlere göndermemelidir. (Behcet-ül-fetâvâ) sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” 

diyor ki, (Kadınlar câmi’de, erkeklere verilen va’zı dinlemeğe gelirlerse, vazîfelilerin 

bunları men’ etmesi lâzım olur). [Mevlid dinlemeğe gelmeleri de böyledir.] 

(Hadîka)da, bütün bedenle yapılan günâhların otuzikincisinde diyor ki: Hür 

olan kadının, yanında zevci veyâ ebedî mahremlerinden biri olmadan yüzdört kilometre 

uzağa gitmesi harâmdır. Kadınlar çok olsa da harâmdır. Yâ Resûlallah, zevcem 

hacca gidiyor denildikde, (Sen de berâber git!) buyurdu. (Mahrem) demek, kadınla 

evlenmeleri ebedî harâm olan, soydan, sütden veyâ nikâhdan akrabâları demekdir. 

Kız kardeşin, teyzenin, halanın zevcleri mahrem değildirler. Çünki bu kadın, 

bunlarla evlenebilir. Birinci kısm, ellisekizinci maddeye bakınız! Zimmî mahremi 

de, müslimân mahremi gibidir. Fâsık olan [kötü kimse olan], emîn olmıyan ve 

bâlig olmamış küçük mahremi ile gitmesi câiz değildir. Bâlig olmamış gösterişli kızlar 

da, kadın gibidirler. Kadınların mahremsiz olarak sefere gitmelerinin harâm olduğunu 

hanefî âlimleri sözbirliği ile bildirmişlerdir. Şâfi’î mezhebinde emîn olunan 

kadınların toplu olarak mahremsiz, yalnız hacca gitmeleri câizdir. Yanlarında hiçbir 

erkeğin bulunmaması ve fitne çıkmamasından emîn olmaları lâzımdır. [Hanefî 

mezhebinde olan kadınların Şâfi’î mezhebini taklîd ederek mahremsiz hacca gitmeleri 

câiz değildir. Bir hanefînin Şâfi’î mezhebini taklîd etmesi, ancak bir farzı yaparken 

veyâ harâmdan sakınırken karşılaşdığı haracdan, sıkıntıdan kurtulması için 

câiz olur. Câiz olduğu zemân da, taklîd edilen mezhebin bütün şartlarına uymak lâzım 

olur. Haccın hepsini Şâfi’î mezhebine göre yapmaları lâzım olur. Çünki, bir ibâdeti 

yaparken, harac [sıkıntı] yok iken, iki mezhebi karışdırmak (Telfîk) olur. Müleffikın 

ibâdeti sahîh olmaz. Bâtıl olur.] (Hadîka)dan terceme temâm oldu. 

24 — Zevcesine Kur’ân-ı kerîm okumasını, farzlardan, harâmlardan, ona lâzım 

olanları öğretmelidir. [Hakîkat Kitâbevinin kitâblarını eve getirip, okumasını 

te’mîn etmelidir.] Allahü teâlânın emrlerini ve yasaklarını bilmiyen fâsık [kötü kimse] 

ve zevcesine ve çocuklarına öğretmiyen, Cehennemde azâb çekecekdir. 

25 — Ehlinden iznsiz, nutfeyi ondan azl etmemeli ve muvâka’ada, o râhatlanmayınca 

ferâgat etmemelidir. İbni Âbidîn “rahime-hullahü teâlâ” nikâhda kısmeti 

anlatırken diyor ki, (Bir kerre cimâ’ ile zevcenin hakkı ödenmiş olur. Tekrârlamak 

diyâneten vâcibdir. Kadâen vâcib olmaz. Ya’nî kadın, hâkime mürâceat edemez. 

Tekrârını taleb etmek zevcenin de hakkı olup, taleb edince zevc üzerine vâcib 

olur. Bu husûsda zemân ve adet bildirilmedi). İfrâtı bedene, tefrîti rûha zarar 

verir. Dört geceden fazla boş bırakmamalı, denildi. Hayz hâlinde, ya’nî âdet zemâ- 

– 602 –

nında, ona tekarrüb, ya’nî yaklaşmak harâmdır. Büyük günâhdır. Âdet (regle) on 

günden sonra kesilirse, gusl etmese bile, muvâka’a câiz olur. On günden önce, fekat 

âdet temâm olunca, kesilirse, gusl etdikden veyâ bir nemâz vakti geçdikden sonra 

câiz olur. On günden ve âdetden önce kesilirse, gusl etse dahî, âdeti olan günler 

temâm oluncıya kadar, âilesi ile cimâ’ câiz olmaz. Fekat, bu zemân içinde, nemâz 

kılması ve oruc tutması lâzımdır. Birinci kısmda, ellidördüncü maddeye bakınız! 

26 — Zevce, yalnız evde zevcine karşı süslenip, başka kimselere süslenmemelidir. 

Zevcesi ve kızları açık gezen erkekler, onlarla birlikde Cehenneme gidecek, 

çok acı azâb çekeceklerdir. 

(Halebî-yi kebîr)de diyor ki, (Hür kadının avuç içinden ve yüzünden ve ayaklarından 

başka bütün vücûdü avretdir. Çünki, Peygamberimiz “sallallahü aleyhi 

ve sellem”, (Kadın avretdir. Açık olarak çıkarsa, şeytân gözlerini çok açarak ona 

bakar) buyurdu. Ayaklarına avret diyenler de oldu. Nûr sûresindeki âyet-i kerîmede 

meâlen, (Müslimân kadınlar, zînetlerini göstermesinler! İş yaparken zarûrî 

açılanlar günâh olmaz. Baş örtülerini yakalarına kadar örtsünler [Böylece, saçları, 

kulakları ve göğüsleri iyi örtülsün]) buyuruluyor. Âyet-i kerîmede (Zînet), ya’nî 

(süs)leri örtsünler demek, zînet takılan, süslenen yerlerinizi örtün demekdir. 

Açılması günâh olmıyan zînet yerlerinin, yüz ile el olduğunu, Peygamberimiz 

“sallallahü aleyhi ve sellem” bildirdi. Yine bu sûrede, (Kadınlar ayaklarını yere vurarak 

yürümesinler ki, ayaklarındaki örtülü zînetlerin sesleri işitilmesin) buyuruldu. 

Ayakların avret olduğu buradan anlaşılmakdadır). Kadınların örtünmeleri 

Kur’ân-ı kerîmde emr olundu. Bunu kıskanc olan ba’zı kocalar söylemişdir demek 

doğru değildir. Böyle sözler, din câhillerinin, hattâ din düşmanlarının, müslimân 

kadınlarını aldatmak için yapdıkları çirkin iftirâlardır. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde 

herşeyi açıkca bildirmedi ki, din düşmanlarının bu iftirâlarının bir değeri olsun. 

Beş vakt nemâzın kaç rek’at oldukları, her rek’atda kaç secdenin farz olduğu 

ve dahâ nice farzlar Kur’ân-ı kerîmde açıkca bildirilmedi. Bu farzları açık olarak, 

Peygamberimiz bildirmişdir. Peygamberimizin bildirdiği farzlar ve harâmlar 

da, Kur’ân-ı kerîmde açıkca bildirilen farzlar, harâmlar gibi kıymetlidirler. Bunlara 

da inanmıyan, kabûl etmiyen dinden çıkar, kâfir olur. Çünki, Kur’ân-ı kerîmin 

onyedi yerinde meâl-i şerîfleri, (Allahı seviyorsanız bana tâbi’ olunuz! Bana 

tâbi’ olanları Allahü teâlâ sever) ve (Allaha ve Resûle itâ’at ediniz. İtâ’at etmezseniz, 

Allah kâfirleri elbet sevmez) olan âyet-i kerîmeler vardır. Bu onyedi 

âyet-i kerîme, (Hadîka)da ve (Berîka)da uzun yazılıdır. (Mecma’ul-enhür)deki hadîs-i 

şerîfde, Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, (Hür kadının, yüzünden 

ve iki eli ayasından başka, bütün bedeni avretdir) buyurdu. Avret yeri açık olarak 

erkeklerin yanına çıkmak ve başkasının avret yerine şehvetsiz bile bakmak harâmdır. 

Yabancı kadının yüzüne de şehvet ile bakmak harâmdır. Hadîs-i şerîfde, 

(Kadının neresine olursa olsun, şehvet ile bakan kimsenin gözlerine kıyâmet günü 

erimiş kurşun dökülecek, sonra Cehenneme atılacakdır) buyuruldu. Yabancı 

genç kadının elini, yüzünü el ile, şehvetsiz bile tutmak harâmdır. Hadîs-i şerîfde, 

(Yabancı genc kadının elini tutan kimsenin eline kıyâmet günü ateş doldurulacakdır) 

buyuruldu. (Zevâcir)deki hadîs-i şerîflerde, (Zevcinin evinden başka yerde başını 

açan kadın, Rabbi ile kendi arasındaki perdeyi yırtmış olur) ve (Allaha ve Kıyâmet 

gününe inanan, hamâma gitmesin ve Allaha ve Kıyâmet gününe inanan, zevcesini 

hamâma göndermesin ve Allaha ve Kıyâmet gününe inanan, şerâb içmesin 

ve Allaha ve Kıyâmet gününe inanan, şerâb içilen sofrada oturmasın ve Allaha ve 

Kıyâmet gününe inanan, yabancı bir kadınla, yalnız kalıp halvet etmesin) ve 

(Âhır zemânda ümmetimin erkeklerinin, avret yerleri örtülü olarak da hamâma 

gitmeleri harâm olur. Çünki, orada avret mahalleri açık olanlar da bulunur. Avret 

yerlerini açanlara ve başkasının avret yerine bakanlara, Allah la’net eylesin!) ve 

– 603 –

(Göbekle dizkapağı arası avretdir) buyurdu. Hanefî mezhebinde, erkeğin dizi 

avretdir. Açması harâmdır. Şâfi’îde diz avret değildir. Mâlikî ve Hanbelî mezheblerinde, 

göbek de, diz de avret değildir. Bu iki mezhebde yalnız sev’eteyn avretdir. 

Bu hadîs-i şerîfler karşısında, müslimân hanımlarının örtünmeleri, çıplakların 

bulundukları yerlere gitmemeleri lâzımdır. [Müslimânların, apartman katlarında 

oturmayıp, bağçe içinde müstekıl evlerde oturmaları ve evlerindeki banyolarda yıkanmaları 

muvâfıkdır. Müslimân erkekler, toplu olarak, çıplakların bulunmadıkları 

tenhâ sâhillerde denize girer. Hanefî ve Şâfi’î mezhebinde olan erkeğin, gusl 

abdesti almak için veyâ nafakasını, hakkını kurtarmak için veyâ fitne çıkmasını önlemek 

için, sıkışık durumda kalınca, diğer iki mezhebi taklîd ederek dizlerini, uyluklarını 

örtmemesi câiz olur. Fekat sıkışık hâl geçince, bir dakîka bile açık kalması 

harâm olur. Kadınların sıkışık durumda, mezheb taklîd ederek, hiçbir yerlerini 

açmaları mümkin değildir. Çünki, dört mezhebde de, kadınların her yerlerini 

örtmeleri lâzımdır. Kadınları sıkışık duruma düşürecek sebeb de yokdur. 

(Tefsîr-i Mazherî) sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh”, Nûr sûresinin tefsîrinde diyor 

ki, (Kadın ancak zarûret olduğu zemân ve başı, saçları, boynu ve bütün bedeni 

örtülü olarak sokağa çıkmalıdır. Kadının sokağa çıkması için zarûret, ihtiyâc maddelerini 

alacak ve dînini öğretecek kimsesi bulunmamakdır. Baş örtüsü ile yüzünü 

de örterek ve bedenini örtecek her şeklde kumaş ile örtünerek çıkması câizdir. 

Burada, yüzünü kelimesi, başını demekdir. Çünki, yüzü açık çıkması, dört mezhebde 

de câizdir). Buradan anlaşılıyor ki, Osmânlı devletinin son zemânlarında kadınların 

örtündükleri çarşaf ile örtünmeleri şart değildir. Geniş ve dizden aşağı uzun 

manto, çorab ve baş örtüsü ile örtünmeleri de câizdir. Yüzaltmışbeşinci sahîfeye 

bakınız! İmâm-ı Rabbânî “rahmetullahi aleyh”, birinci cildin, üçyüzonüçüncü 

mektûbunda, (Bütün arab memleketlerinde, pîrâhen, ya’nî kamîs, ya’nî antârî denilen 

uzun gömlek giyen erkeklerin de, kadınların da çok olduğunu, kadın gömleklerinin 

yakası kapalı, erkek elbisesinin önü açık, kamîs olduğunu) yazmakdadır. 

Ahzâb sûresi, kadınların (Celâbîb)lerinden ba’zısı ile örtünmelerini emr etmekdedir. 

Celâbîb, cilbâblar demekdir. Ebüssü’ûd efendi tefsîrinde diyor ki, (Cilbâb, 

baş örtüsünden dahâ geniş ve gömlekden kısa olan örtüdür. Kadınlar bununla 

başlarını örterler. Yüzü ve bedeni örten her örtüye de denir). Türkçe (Tibyân) 

tefsîri sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh”, buna Milhafe, ya’nî dışa giyilen örtü diyor. 

(Mevâkib) tefsîrinde de ve (Lugat-ı Nâcî)de (câr, ya’nî ferâce uzun gömlek) 

olduğu yazılıdır ki, manto demekdirler. Bunun iki parçadan yapılmış çarşaf demek 

olduğu ve kadınların yalnız bu çarşafı giymeleri lâzım olduğu, tefsîrlerde ve fıkh 

kitâblarında yazılı değildir. Hattâ, (Harâmdan olan Cilbâb giyenin nemâzı kabûl 

olmaz!) hadîs-i şerîfindeki (Cilbâb) kelimesine, (Kitâb-ül-fıkh-ı alel-mezâhib-il erbe’a)da 

kamîs, ya’nî uzun gömlek ma’nâsı verilmişdir. (Müncid)de de, cilbâb, 

kamîs demekdir diyor. (Câliyet-ül-ekdâr)ın son sahîfesinde de, (Ya Rabbî! Bize 

hikmetinin celâbîbini giydir) demekdedir. Bu hadîs-i şerîf ve bu düâ, cilbâbı erkeklerin 

de kullandığını bildiriyor. Şâfi’î (El-envâr) kitâbının hâşiyesinde diyor ki, (Kadının 

nemâzda, geniş, uzun antârî ve baş örtüsü ile örtünmesi ve elbisesinin üstüne 

kalın cilbâb örtmesi müstehabdır. Cilbâb, milhafe [ferâce, manto denilen] 

uzun, geniş antârî örtü veyâ baş örtüsü demekdir). Âyet-i kerîmedeki cilbâb kelimesine, 

çarşaf diyerek, geniş ve uzun manto ile örtünmeği red etmek, Kur’ân-ı 

kerîmi kendi re’yi, kendi görüşü ile, yanlış tefsîr etmek olur. 

Şimdi zemân böyle. Zemâna uymadan olmıyor gibi sözler doğru değildir. Masonların 

yaydıkları yalanlardır. Komünistler, işkence yaparak, öldürerek müslimânları 

yok ediyor. Masonlar ise, yalan ve bozuk sözlerle okşıyarak müslimânları dinden 

çıkarıyorlar. Mezhebsizler [zındıklar] de, islâmiyyeti değişdiriyorlar. Âyet-i kerîme 

ve hadîs-i şerîflere yanlış ma’nâlar veriyorlar.] 

27 — Zevcesinden iznsiz sefere, hattâ nâfile hacca gitmemelidir. 

– 604 –

28 — Zevcesi nemâz kılıyor ve kendisine itâ’at ediyorsa ve yabancı erkeklere 

açık saçık görünmiyorsa, ondan başka evlenmemelidir. Zîrâ, zevceleri arasında adâlet 

ve müsâvât yapmıyanlar Cehenneme gideceklerdir. Peygamberimiz “sallallahü 

aleyhi ve sellem” buyurdu ki: (İki zevcesi olup da, ikisine müsâvî bakmıyan kimse, 

kıyâmet günü, mahşer meydânına yarı iğrilmiş olarak gelecekdir). 

29 — Zevceye, gamını, kederini, düşmanlarını, borclarını söylememelidir. 

30 — Ona, yanında ve olmadığı zemânlarda, hep hayr düâ etmeli, fenâ düâ etmemelidir. 

Çünki, gece gündüz onun için çalışmakdadır. Onun ekmekcisi, aşçısı, 

terzisi ve hamâmcısı ve malının bekcisi ve yoldaşı ve mûnisi ve yârı ve nigârıdır. 

(Kimyâ-i se’âdet) sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” yüzkırküçüncü sahîfesinde 

buyuruyor ki, (Erkeğin vazîfelerinden onikincisi, zevcesini boşamamakdır. Allahü 

teâlâ, bütün mubâhlar [ya’nî izn verdiği şeyler] içinde yalnız, talâk vermeği [ya’nî 

boşamağı] sevmez. Zarûret olmadıkca, birini incitmek câiz değildir). 

Dînini bilen ve seven erkekler, her hareketinde islâmiyyete uyarak, hem kendilerine, 

hem de âile ve akrabâlarına ve bütün mahlûklara hayrlı ve fâideli olur. 

Bunun için, kızını seven ve onun dünyâda ve âhıretde mes’ûd olmasını istiyen, onu 

açık sokağa çıkarmamalı, dîni ve ahlâkı bozan televizyonları, radyoları dinlemesine 

ve böyle olan sinemalara ve topluluklara gitmesine mâni’ olmalıdır. Müslimân 

olan kimse, kızını müslimân ve sâlih kimselere vermelidir. Mal ve apartman ve mevkı’ 

sâhibi değil, din ve ahlâk sâhibi dâmâd aramalıdır. Kızını kâfire veren kimsenin 

kendisi de, kızı da kâfir olur. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu 

ki, (Bir kimse, kızını fâsıka [kötü kimseye] verirse, Allahü teâlânın emânetine 

hıyânet etmiş olur. Emânete hıyânet edenlerin gideceği yer, Cehennemdir). 

Bir hadîs-i şerîfde buyurdu ki, (Kızını fâsıka veren kimse, mel’ûndur). (Şir’a) şerhindeki 

hadîs-i şerîfde, (Şefâ’atime kavuşmak istiyen, kızını fâsıka vermesin!) 

buyuruldu. (Eşi’atül-lemeât)da, nemâzı gecikdirmemeli bâbındaki hadîs-i şerîfde, 

(Yâ Alî! Üç şeyi gecikdirme! Nemâzı evvel vaktinde kıl! Hâzırlanmış cenâzenin 

nemâzını hemen kıl! Dul veyâ kızı küfvü isteyince, hemen evlendir!) Ya’nî nemâzını 

kılan ve günâh işlemiyen ve nafakasını halâlden kazanan birini bulunca, hemen 

ona ver, buyurdu. 

Sun’î İlkâh: (El-halâl vel-harâm)da diyor ki, (Erkeğin menîsini, bir tüp veyâ başka 

şey içinde, nikâhlı zevcesi olmıyan yabancı bir kadının rahmine koyup, çocuk 

hâsıl olmasına, (Sun’î ilkâh) denir. Harâmdır. Çocuk, veled-i zinâ, piç olur). 

Süâl: Şer’î nikâhı bulunan bir âilenin çocuğu olmaz ise, (Sun’î ilkâh) ve (Tüp bebek) 

denilen üsûl ile, çocuk olmasına teşebbüs etmek câiz midir? 

Cevâb: Bir erkekle kızın şer’î nikâh yaparak, Allahü teâlâdan çocuk taleb etmelerini 

tergîb ve teşvîk buyuran hadîs-i şerîfler çokdur. Çocuğu olmıyan zevceynin, 

Silsile-i aliyyeyi vâsıta yaparak, düâ etmeleri ve meşrû’ sebeblere teşebbüs etmeleri 

lâzımdır. Zevceynin menîleri alınıp, bir tüpe konuyor. Tüpde ilkâh vâkı’ oldukdan 

sonra zevcenin rahmine konuyor. Buna (Sun’î ilkâh) ve (tüp bebek) deniyor. 

Bunun câiz olacağı anlaşılmakdadır. Ancak, buna zarûret olmadığı için, bu 

işi zevceynin kendilerinin yapmaları, tabîb, hemşîre, ebe gibi yabancıların, bunların 

avret mahallerini görmemeleri ve sun’î ilkâhın, nikâhsız olan erkekle kız arasında 

yapılmaması lâzımdır. 

(Mecelle)nin yediyüzaltmışikinci (762) maddesinde diyor ki: Güvenilen kimseye 

bırakılan mala (Emânet) denir. Emânet üçe ayrılır: 

1 — (Vedî’a), güvenilen kimseye saklamak için verilen maldır. Söz veyâ hâl ile 

yapılan îcâb ve kabûl ile hâsıl olur. Veren ve alan, diledikleri zemân fesh edebilir. 

Bâlig olmaları lâzım değildir. Parasız Vedî’a zâyı’ olursa, ödemez. Ödemesi şart 

edilirse, sözleşme bâtıl olur. Ücretli olan Vedî’a helâk olunca, ödenir. Mümkin ve 

fâideli şartla Vedî’a sözleşmesi câizdir. Vedî’a olan malı kendi malı gibi saklar. Ve- 

– 605 –

dî’a olan hayvanın nafakası, sâhibine âiddir. Vedî’a, sâhibinden iznsiz kullanılamaz 

ve vedî’a, âriyet, kirâ ve rehn ve ödünc verilemez ve sâhibinin borcunu, 

onun izni olmadan ödeyemez. Bunları izn ile yapabilir. Sâhibi isteyince aynen geri 

vermesi lâzımdır. Ödemezse gâsıb olur. Vedî’a olan paranın da kendisini verir. 

Başkasını veremez. 

2 — Kirâ veyâ âriyet olarak verilen emânetdir. Îcâb ve kabûl ile hâsıl olurlar. 

Bâlig olmaları şart değildir. (Âriyet), bedelsiz kullanmak demekdir. Âriyet hayvânın 

nafakası, kullanana âiddir. Zemân ve mekân ve istifâde şekli sınırlı olarak 

âriyet vermek câizdir. Şartsız âriyet verilen eve, dükkâna, tarlaya dilediğini koyabilir. 

Âriyet alan, bunu vedî’a verebilir. Kirâya ve rehne veremez. Sâhibi isteyince 

veyâ sözleşmedeki müddeti bitince, geri vermesi lâzım olur. 

3 — Sözleşme olmadan ele geçer. Meselâ, rüzgârın getirdiği mal emânet olur. 

Çık da, bir seyret dışarda, her tarafın rengini, 

kudret-i Hakkın cihânda, görünen âhengini! 

Bir temiz kan, bir yeşil can, yağdırıp kudret, yere, 

yemyeşil olmuş her tepe, neş’elenmiş dağ, dere. 

En kısır toprak doğurmuş, emzirir birçok nebât, 

fışkırır bir damlacık otdan, tutup sıksan, hayât! 

Dün kemikden dahâ katı idi, her çıplak fidan, 

bak, ne sağlam kan bugün, her birisinden damlıyan! 

Dün uykudaydı belli, milyarlarca canlı teni, 

silkinip kalkmış yatakdan, elbiseler hep yeni. 

Dün ne mâtemdeydi âlem, yer mahzûn, gökler mahzûn, 

şimdi, sevincden her bitki gülmekde uzun uzun. 

İşlemiş kırlarda yer yer, Allahın kudret eli, 

yalnız söylemekle olmaz, bir gidip de görmeli. 

Öyle amma, gördüğüm binbir hikmetin tersine, 

bende hâlâ, zevke benzer, duygu yok aslâ yine. 

Bir değil, yüzbin behârlar gökden indirseydi Hak, 

öyle kararmış ki kalbim, nerde birşey anlamak? 

Dem çeker bülbül, beynimde benim, baykuşlar öter. 

ne bu sersemlik, eyvâh, bana neler olmuş neler? 

Bir tanıdık yok, hayâlim konsa, en bildik yere, 

cedlerin rûhu ağlıyor, din düşmüş, yâd ellere. 

Atom, füze lâfı yok, yalnız (dinde reform) sesi, 

iktisad, teknik düşünmez, bir dinsizlik hevesi. 

Ahlâksızın, hayâsızın, zulmün dinde yok yeri, 

reform ister, bunun için ırz düşmanı serseri. 

Duygusuz olmak kadar dünyâda büyük derd yok, 

öyle salgınmış ki mel’un kurtulan bir ferd yok. 

Fende yüksek olsa da, dîni bozulmuş bir millet, 

çok baskı yapılsa da, yaşamaz, mahvolur elbet. 

Ey ölüm hâlindeki, topraklara hayât veren! 

ni’mete küfrân da etsek îmânın za’fı neden? 

Bir hâlim yok, bilirim şâyân olan ihsânına, 

ah, yükselsem de, bir düşsem, senin dâmânına! 

Bir esim ister, kımıldanmak için, canlar bugün, 

bir nesîm olsun ilâhî, canlansın kanlar bugün, 

İlkbehârın rûhu etsin, bir de bizlerden zuhûr, 

yoksa artık, Sûr-i İsrâfîle mi kaldı nüşûr! 

– 606 –

40 — HALÂL, HARÂM VE ŞÜBHELİ ŞEYLER 

(Kimyâ-i se’âdet)in ikinci rükn, dördüncü aslından terceme edilmişdir. 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki, (Halâl kazanmak her müslimâna 

farzdır). Halâl kazanabilmek için, önce halâli öğrenmek lâzımdır. Halâl ve 

harâm meydândadır. İkisi arasında şübheli olanları tanımak gücdür. Şübhelilerden 

sakınmıyan, harâma düşer. Bunu tanıtmak geniş bir ilmdir. (İhyâ-ül’-ulûm) ismindeki 

kitâbımızda etrâflı yazdık. Burada da, herkese çok lâzım olanları kısaca 

bildirelim. Hepsini dört bâb içinde sıralıyalım: [Burada üç bâb bildirilmişdir.] 

1 — Halâl kazanmanın üstünlüğü ve sevâbı: Mü’minûn sûresi, elliikinci [52] âyetinde 

meâlen, (Ey Peygamberlerim “salevâtullahi aleyhim ecma’în”. Halâl ve temiz 

yiyiniz ve bana lâyık ibâdetler yapınız!) buyuruldu. Resûlullah “sallallahü aleyhi 

ve sellem” bunun için, (Halâl kazanmak her müslimâna farzdır) buyurdu. Ve buyurdu 

ki, (Bir kimse, hiç harâm karışdırmadan, kırk gün halâl yirse, Allahü teâlâ, 

onun kalbini nûr ile doldurur. Kalbine, nehrler gibi hikmet akıtır. Dünyâ muhabbetini, 

kalbinden giderir). [Dünyâlık kazanmak için çalışmak günâh değildir. 

Dünyâlık sevgisi, dünyâya gönül bağlamak günâhdır.] Sa’d bin Ebî Vakkâs “radıyallahü 

anh” dedi ki, (Yâ Resûlallah “sallallahü aleyhi ve sellem”! Düâ buyur da, 

Allahü teâlâ, benim her düâmı kabûl etsin!). Cevâbında buyurdular ki, (Düâ kabûl 

olmak için, halâl lokma yiyiniz!). Bir hadîs-i şerîfde, (Çok kimse vardır ki, yidikleri 

ve giydikleri harâmdır. Sonra ellerini kaldırıp düâ ederler. Böyle düâ, nasıl 

kabûl olunur?). Bir kerre de buyurdu ki, (Harâm yiyenlerin ne farzları, ne de 

sünnetleri kabûl olmaz). [Ya’nî sevâbına kavuşamazlar.] Yine buyurdu ki, (On liralık 

elbisenin, bir lirası harâm olsa, o elbise ile kılınan nemâzlar kabûl olmaz). Yine 

buyurdu ki, (Harâm ile beslenen vücûdün ateşde yanması dahâ iyidir). Yine buyurdu 

ki, (Malın halâlden mi, harâmdan mı geldiğini düşünmiyenler, Cehenneme, 

neresinden atılırsa atılsınlar, Allahü teâlâ, onlara acımıyacakdır). Yine buyurdu 

ki, (İbâdet on kısmdır, dokuz kısmı, halâl kazanmakdır). Bir def’a da buyurdu ki, 

(Halâl kazanmak için yorulup, evine dönen kimse, günâhsız olarak yatar. Allahü 

teâlânın sevdiği kimse olarak kalkar). Yine buyurdu ki, (Allahü teâlâ buyuruyor 

ki, harâmdan kaçınanlara hesâb sormağa utanırım). Ve buyurdu ki, (Bir dirhem 

fâiz [almak ve vermek], otuz zinâdan dahâ günâhdır). Ve buyurdu ki, (Harâm maldan 

verilen sadaka kabûl edilmez. Saklanırsa, Cehenneme gidinceye kadar, ona 

yolluk olur). 

Ebû Bekr “radıyallahü anh”, hizmetcisinin getirdiği sütü içdi. Sonra halâlden 

olmadığını anlayınca, parmağını buğazına sokarak kay etdi. O kadar zahmetle çıkardı 

ki, ölüyor sandılar. Sonra, (Yâ Rabbî! Elimden geleni yapdım. Mi’demde ve 

damarlarımda kalan zerrelerden sana sığınırım!) diye yalvardı. Ömer “radıyallahü 

anh” da, Beyt-ülmâla âid zekât develerinin sütünden, yanlışlıkla verilip içdiği 

zemân, böyle yapmışdı. Abdüllah bin Ömer “radıyallahü anhümâ” buyurdu ki, 

(Kanbur oluncıya kadar nemâz kılsanız ve kıl gibi oluncıya kadar oruc tutsanız, harâmdan 

kaçınmadıkca, kabûl edilmez, fâidesi olmaz). Süfyân-ı Sevrî buyuruyor ki, 

(Harâm para ile sadaka veren, câmi’ yapdıran, hayrât yapan kimse, kirlenmiş elbiseyi 

idrâr ile yıkıyan kimseye benzer ki, dahâ çok pislenir). Yahyâ bin Mu’âz buyuruyor 

ki, (Allahü teâlâya itâ’at etmek, bir hazîneye benzer. Bu hazînenin anahtarı 

düâ, anahtarın dişleri de halâl lokmadır). Sehl bin Abdüllah-i Tüsterî buyuruyor 

ki; (Hakîkî îmâna kavuşmak için, dört şey lâzımdır: Bütün farzları edeble yapmak, 

halâl yimek, görünen ve görünmiyen bütün harâmlardan sakınmak ve bu üçüne, 

ölünciye kadar devâm etmeğe sabr etmek). Büyükler buyuruyor ki, (Kırk 

gün şübheli lokma yiyenin kalbi kararır ve lekelenir). Abdüllah ibni Mübârek buyuruyor 

ki, (Şübheli olan bir kuruşu sâhibine geri vermeği, bin lira sadaka vermekden 

dahâ çok severim). Sehl bin Abdüllah Tüsterî buyuruyor ki, (Harâm yiyenle- 

– 607 –

in yedi a’zâsı, istese de, istemese de günâh işler. Halâl yiyenlerin a’zâsı, ibâdet e- 

der. Hayr işlemesi kolay ve tatlı gelir). Halâl kazanmanın ehemmiyyetini gösteren 

dahâ nice hadîs-i şerîfler ve büyüklerin sözleri vardır. Bunun içindir ki, vera’ sâhibleri 

harâmdan çok sakınmışlardır. Bunlardan biri Veheb ibni Verd “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” idi ki, nereden geldiğini anlamadan birşey yimezdi. Birgün annesi, 

buna bir bardak süt vermişdi. Sütü nereden aldığını ve parasını nereden verdiğini 

ve kimden aldığını sordu. Hepsini anlayınca, bu koyun nerede otlamış dedi. 

Müslimânların hakkı bulunan bir yerde otlamışdı. Sütü içmedi. Annesi, oğlum! Allah 

sana rahmet etsin, iç! dedi. Ona günâh işlemekle rahmetine kavuşmak istemem, 

dedi ve içmedi. Bişr-i Hâfîye “kuddise sirruh”, ne yiyip, nereden geçiniyorsun? dediklerinde, 

(Herkesin yidiği yerden. Ammâ, yiyip de gülen ile, yiyip de ağlıyan arasında 

çok fark vardır) buyurdu. 

2 — Halâl ve harâmda vera’ın dereceleri: Halâlin ve harâmın dereceleri vardır. 

Ba’zı şey halâldir, ba’zısı halâl ve güzeldir. Ba’zısı da dahâ güzeldir. Harâmların 

da ba’zısı çok fenâ, bir kısmı ise az fenâdır. Nitekim hastalığın dereceleri de 

çeşidlidir. İnsanların harâmdan ve şübhelilerden kaçınmaları, beş derecedir: 

Birinci derece — Bütün müslimânların vera’ıdır ki, islâmiyyetin harâm dediği 

şeylerden kaçınmakdır. Bu en aşağı derecedir. Bu derece vera’dan da nasîbi olmıyanların 

adâleti yokdur. Bunlara, (Âsî) ve (Fâsık) [kötü kimse] denir. Bunların da 

dereceleri vardır. Meselâ, birinin malını, fâsid bey’ ile, gönül rızâsı ile satın almak 

harâmdır. Fekat, zorla gasb etmek, dahâ harâmdır. Yetîmden, fakîrden almak ise, 

dahâ şiddetli harâmdır. Fâiz ile satın almak, hepsinden ziyâde harâmdır. Harâmın 

şiddeti ne kadar fazla ise, cezâsı da, o kadar çok olur. Afv olmak ihtimâli de, o derece 

az olur. Nitekim, diyabet hastasına bal zarar verir. Fekat şeker dahâ çok zararlıdır. 

Şekeri çok yimek, az yimekden dahâ zararlıdır. Halâllerin, harâmların hepsini, 

fıkh okuyanlar bilir. Bütün fıkhı okumak ise, herkese vâcib değildir. Meselâ, 

ganîmet malından ve cizye parasından hissesi olmıyanların ganîmet ve cizye ilmlerini 

okuması lâzım değildir. Fekat, buna muhtâc olanların, bu ilmleri okuması vâcib 

olur. Esnâfın, tüccârın, bey’ ve şirâ’ ilmlerini öğrenmesi lâzımdır. İşçi olanın 

ise, ücret, kirâ kısmlarını da bilmesi vâcib olur. Her san’atin bir ilmi vardır. Herkese, 

san’atinin ilmini öğrenmesi vâcibdir. 

İkinci derece — Sâlihlerin [iyi insanların] vera’ıdır ki, harâmlarla berâber, 

şübhelilerden de kaçınmakdır. Şübheliler de, üç kısmdır: Ba’zısından sakınmak vâcibdir. 

Ba’zısından, müstehabdır. Ba’zısından sakınmak ise, vesvesedir, kuruntudur 

ve fâidesizdir. Meselâ, belki birinin mülküdür diye av eti yimemek [ve belki 

Besmelesiz kesilmişdir veyâ kitâbsız kâfir ve mürted tarafından kesilmişdir diyerek, 

kasabdan et almamak] ve belki sâhibi ölüp vâris eline geçmişdir diye, âriyet, 

ya’nî ödünc aldığı evden çıkmak, hep kuruntudur. Bu şübheleri gösterecek bir nişân, 

alâmet olmadıkca, kuru düşünce, vesvese olup, hiç fâidesi yokdur. 

Üçüncü derece — Müttekîlerin vera’ıdır ki, harâm ve şübheli olmayıp, halâl olup, 

fekat şübheli veyâ harâma sebeb olmak korkusu olan şeylerden sakınmakdır. Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki, (Bir müslimân, tehlükeli olan şeyin 

korkusundan dolayı, tehlükesiz şeyden sakınmadıkca, müttekî olamaz!). Ömer 

“radıyallahü anh” buyurdu ki, (Bizler harâma düşmek korkusu ile, halâllerin onda 

dokuzundan kaçındık). Bunun içindir ki, yüz dirhem gümüş alacağı olan bir kimse, 

doksandokuz dirhem alırdı. Ağır gelmek korkusundan, temâmını alamazdı. Alî 

bin Ma’bed diyor ki, bir evde kirâcı idim. Birgün, birisine mektûb yazmışdım. Mektûbu 

dıvarın tozu ile kurutmak hâtırıma geldi. Sonra dedim ki, bu dıvar, benim malım 

değildir, kurutmamalıyım. Fekat, yine dedim ki, bu kadarcık şeyin zararı olmaz. 

Dıvârdan toprak alıp mürekkebi kurutdum. O gece rü’yâda, birisi dedi ki, (Dıvâr 

toprağının zararı olmaz diyenler, yarın kıyâmet gününde anlarlar). Bu derecede 

olanlar, en küçük şeyden sakınırlar. Belki, bu şey, büyük şeylere yol açar der- 

– 608 –

ler. Yâhud, âhıretde müttekîlerin derecesinden düşmemek için sakınırlar. Bunun 

içindir ki, Hasen bin Alî “radıyallahü anhümâ” çocuk iken zekât malından ağzına 

bir hurma koymuşdu. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, (Pis pis, onu at!) 

buyurmuşdu. Halîfe Ömer bin Abdül’azîzin yanına ganîmet eşyâsından misk getirdiler. 

Burnunu tıkadı. Bunun fâidesi kokusudur. Bu ise, müslimânların hakkıdır 

dedi. Büyüklerden biri, bir gece, bir hastanın başında bekliyordu. Hasta ölünce 

kandili söndürdü. Kandilin yağı, şimdi vârislerin hakkı oldu dedi. Halîfe Ömer 

“radıyallahü anh” ganîmet malından bir parça miski evine bırakmışdı. Birgün 

eve gelince, âilesinin baş örtüsünden misk kokusu duydu ve sordu. Miski yerine 

koyuyordum, elim kokdu. Elimi baş örtüme sürdüm deyince, Ömer “radıyallahü 

anh” baş örtüsünü alıp iyice yıkadı, kokusu kalmayınca geri verdi. Bunun zararı 

yok idi. Lâkin Ömer “radıyallahü anh”, âdet olmasını önlemek istedi. Harâm 

korkusu ile halâli terk ederek, müttekîler sevâbına kavuşmak istedi. Ahmed bin 

Hanbelden sordular ki, hadîs-i şerîf yazılı bir kâğıd bulan kimse, sâhibine sormadan, 

bunun kopyasını alabilir mi? Hayır dedi. 

İnsan, mubâh olan dünyâ işlerine çok dalarsa, şübheli olanları yapmağa başlar. 

Belki, halâlden çok yiyen, müttekîlerin derecesine eremez. Çünki, mi’de halâl ile 

dolunca, şehvet harekete gelir. Câiz olmıyan şeyler yapılabilir. Kadınlara, kızlara 

bakmak tehlükesi baş gösterir. Zenginlere, mal, mülk, mevkı’ sâhiblerine imrenerek 

bakmak da, dünyâ hırsını artdırır. Onlar gibi olmak ister. Harâm toplamağa 

başlar. Bunun içindir ki, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, (Dünyâya 

gönül bağlamak, günâhların başıdır) buyurdu. Ya’nî mubâh olan şeylere düşkün 

olmak, kalbi dünyâya çevirir. Çok mal toplamak ister. Bunu da, günâh işlemeden 

yapamaz. Mal toplamağı düşündükce, Allahü teâlâyı unutmağa başlar. Bütün 

kötülüklerin başı, kalbin Allahü teâlâdan gâfil olmasıdır. Süfyân-ı Sevrî, birisi 

ile birlikde evin kapısında duruyordu. Önlerinden, süslenmiş bir adam geçdi. Arkadaşı, 

bu adama bakarken, Süfyân mâni’ olup, eğer sizler bakmamış olsanız, 

böyle isrâf yapmaz idi. Bunun isrâf günâhına, siz de ortak oluyorsunuz buyurdu. 

[Kur’ân-ı kerîmi, mevlidleri mûsîki ile, gazel okur gibi okuyan hâfızların da, günâha 

girmelerine sebeb, onları dinliyenlerdir. Günâha sebeb olanlar, işliyenler gibi 

azâb görecekdir.] 

Dördüncü derece — Sıddîkların vera’ıdır. Sıddîklar, harâma sebeb olmak korkusu 

bulunmıyan halâllerden de sakınır. Bunları meydâna getiren sebeblerden birine 

harâm karışmış olmasından çekinirler. Meselâ, Bişr-i Hâfî “kaddesallahü 

teâlâ esrârehül’azîz”, sultânların veyâ adamlarının yapdırdığı çeşmelerden su içmezdi. 

Ba’zıları, hacca giderken, sultânların yapdırdığı su kanallarından sulanmış 

bağların üzümlerini yimezdi. Birinin yolda, na’lını kopmuşdu. Sultân geçiyordu. 

Gece, onun ışığı ile, na’lınını bağlamadı. Bir gece, bir kadın iplik iğriyordu. Sultân 

geçdi. İpliğini sultân ışığı ile bükmemek için, sultân geçinceye kadar işlemedi. 

Zünnûn-i Mısrîyi habs etmişlerdi “kaddesallahü teâlâ esrârehül’azîz”. Günlerce 

aç kalmışdı. Bir kadın, iplik parası ile hâzırladığı yemekden gönderdi. Yimedi. 

Kadın işitince, üzüldü. Halâl para ile yapdığımı biliyorsun, niçin yimedin dedi. Evet 

yemek halâl idi. Fekat, zâlimin tabağı içinde getirdiler buyurdu. Yemeği zindâncıların 

tabağında getirmişlerdi. 

Sıddîkların vera’ı, en yüksek derecededir. Fekat, bu derecede olmıyanlar, vesveseye 

düşer. Fâsıkların elinden birşey yimezler. İş böyle değildir. Fâsıkdan değil, 

zâlimden kaçınmak lâzımdır. Zâlim, başkasının hakkını kullanandır. Harâm yimekdedir. 

Fekat, meselâ zinâ yapan kimsenin kazancı zinâdan değildir ki, harâm olsun. 

Harâmdan sakınmak vera’dır. Yoksa çamaşır yıkarken, su kullanırken, acabâ 

temiz mi diye vesvese etmek, vera’ değildir. Sıddîklar, böyle vesvese yapmazdı. 

Her buldukları su ile abdest alırlardı. Elbisenin, suyun temizliğinde vesvese etmek, 

gösteriş yapmağa yaklaşır ve nefsin hoşuna gider. Hâlbuki, Sıddîkların ve- 


a’ı, kalb temizliğidir. Bunu insanlar görmez. Bunun için nefse güc gelir. 

Beşinci derece — Mukarrebler ve muvahhidler vera’ı olup, Allahü teâlâ için olmıyan 

herşeyden, yimekden, içmekden, yatmakdan, söylemekden sakınırlar. Yahyâ 

bin Mu’âz “kaddesallahü teâlâ esrârehül’azîz” ilâc içmişdi. Zevcesi, odada biraz 

dolaş dedi. Gezmeğe bir sebeb göremiyorum. Otuz senedir hesâb ediyorum. 

Allah rızâsı için olmıyan bir hareketde bulunmadım dedi. Bunlar, din için niyyet 

etmedikce hareket etmezler. Yimeleri, ibâdete lâzım olan aklı ve kuvveti bulmaları 

niyyeti iledir. Her sözleri, Allah içindir. Başka niyyetleri harâm bilirler. 

Bu dereceleri bildirmekden maksadımız, bunları okuyarak, duyarak, kendimizi 

anlıyalım. Birinci dereceden de ne kadar uzağız. Lâfa gelince, durmadan söyleriz. 

Meleklerden, göklerden, kıyâmetin nasıl olacağından, Allahü teâlânın sıfatlarından 

sorarız, konuşuruz. Halâle, harâma, islâmiyyetin emrlerine gelince, susarız. 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki, (İnsanların en kötüsü, 

köşkler, çeşidli yemekler, renkli elbiseler içinde, boş oturup, herkese hoş gelen, 

lüzûmsuz sözlerle vakt geçirenlerdir). 

3 — Halâl ve harâmlar: Çok kimseler, dünyâ malını, hep harâm sanır. Ba’zısı 

da, dünyâdaki şeylerden çoğu harâmdır der. Burada, insanlar üç dürlüdür: Bir 

kısmı vera’da ileri gidip, yalnız meyve, balık, av eti gibi şübheli olmıyan şeyleri yiriz 

der. Bir kısmı da, tenbel, miskîn oturup, her istediğimizi yiriz, hiçbirşey ayırd 

etmeyiz der. Üçüncü kısm, herşey yimeli ammâ, lüzûmu kadar, der. Bunların üçü 

de yanılmakdadır. Doğrusu şöyledir ki; (Halâl meydândadır. Harâm meydândadır. 

Şübheliler ikisi arasındadır. Kıyâmete kadar böyledir). Nitekim, Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem” böyle buyurmuşdur. 

Dünyâ malından çoğu harâm diyen yanılıyor. Evet, harâm çokdur. Fekat, dahâ 

çok değildir. Çok başkadır, dahâ çok, başkadır. Nitekim, hasta çokdur, tüccâr 

çokdur, asker çokdur. Fekat, insanların çoğu değildir. Zâlimler çokdur. Ammâ mazlûmlar 

dahâ çokdur. (İhyâ) kitâbımızda, bunu uzun bildirdik. 

Şunu iyi bilmelidir ki, insanlara, (Muhakkak halâl olan, Allahü teâlânın halâl 

bildiği şeyleri yiyiniz!) diye emr olunmadı. Bunu kimse yapamaz. Belki, (Halâl olduğunu 

bildiğinizi yiyiniz!) denildi. Harâm olduğu meydânda olmıyan şeyleri yiyiniz 

denildi ki, bunu herkes yapabilir. Nitekim, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve 

sellem”, bir müşrikin destisinden abdest aldı. Ömer “radıyallahü anh”, hıristiyan 

kadının destisinden abdest aldı. Eshâb-ı kirâm “aleyhimürrıdvân”, kâfirlerin verdiği 

suyu içerlerdi. Hâlbuki, pis, necs olan şeyleri yimek harâmdır. Kâfirler ise, çok 

kerre pis olur. Elleri ve kapları şerâblı olur. Hepsi leş yir. [Ya’nî, Besmelesiz kesilen 

veyâ kesilmeyip başka sûretle öldürülen hayvânları yirler.] Fekat, pisliği 

görülmedikce, temiz deyip yirlerdi. Aldıkları kâfir şehrlerinde, kitâblı kâfirlerden 

et, peynir satın alır, yirlerdi. Hâlbuki, o şehrlerde müslimân olmıyanlar arasında 

içki satan, fâiz alıp veren ve dünyâya gönül bağlıyan yok değildi. Bu bakımdan insanlar 

altı kısmdır: 

Birinci kısm — Yabancıdır. Sâlih mi, fâsık mı belli değildir. Meselâ, bir köye gidince, 

herkesle alış veriş etmek câizdir. Herkesin elinde bulunanın, kendi malı olduğunu 

kabûl etmelidir. Harâm olduğunu gösteren bir nişân bulunmadıkca, halâl 

bilmeli ve satın almalıdır. Böyle kimselerle alış veriş etmeyip, sâlih bildiği birisini 

aramak vera’ olur. Fekat vâcib değildir. 

İkinci kısm — Sâlih bildiğin kimselerdir. Bunların malını yimek câizdir. Yimemek 

vera’ olmaz. Belki vesvese olur. Yimediğin için, o kimse incinirse, yimemek 

günâh olur. Sâlih kimselere sû’i zan, ya’nî kötü gözle bakmak günâhdır. 

Üçüncü kısm — Zâlim kimselerdir. Yol kesiciler, hırsızlar, sultân adamları gibi 

kimselerden, malının hepsi veyâ çoğu harâmdan olan kimselerden birşey almak 

câiz değildir. Ancak, halâl olduğu bilinen veyâ halâl alâmeti bulunan kimsenin ma- 

– 610 –

lını satın almak câiz olur. 

(Hadîka) sonunda buyuruyor ki, (Vera’) ya’nî halâle, harâma dikkat etmek abdeste 

ve necâsete dikkat etmekden dahâ mühimdir. Fekat zemânımızda halâl ve 

harâmı gözetmek, hattâ Ebülleys-i Semerkandînin en kolay olan fetvâsına bile uymak 

çok güc oldu. Bu fetvâya göre, malının çoğunun halâl olduğu sanılan kimsenin 

verdiği hediyyeyi almak, onunla alış veriş ve kirâlamak câiz olur. Malının çoğu 

halâl olduğu sanılmıyan kimse ile bunlar câiz olmaz. Çünki, harâm olduğu bilinen 

mal elden ele geçince, harâmlığı yok olmaz. Harâm mâl vârise kalınca, buna 

halâl olur denildi ise de, bu kavl za’îfdir. (Kâdîhân) fetvâsında diyor ki, (Zemânımızda, 

şübheli maldan sakınmak imkânsız oldu. Şimdi, müslimânların, harâm olduğunu 

iyice bildiği şeyden sakınmaları vâcibdir). Şimdi ise, iş dahâ güc oldu. Çünki 

hadîs-i şerîfde, (Her yıl, kendinden önceki yıldan dahâ kötü olacakdır) buyuruldu. 

Bunun için, bugün vera’ ve takvâ, kalbi, dili ve bütün uzvları harâmdan korumakdır 

ve insanlara zulm yapmamakdır ve insanlara ve hayvânlara işkence 

yapmamakdır ve işçinin ücretini hemen vermekdir. Gönül rızâsı olmadan talebesine 

bile iş yapdırmamakdır. 

Herkesin elinde bulunan malı onun mülkü bilmekdir. Gasb, zulm, rüşvet, hırsızlık, 

fâiz, harâc ve hıyânet yollarından biri ile [ve alkollü içki satarak] ele geçdiği 

açıkca bilinen bir malı onun mülkü olmaz. Bunu ondan almak, kullanmak, yimek 

halâl olmaz. Başka malları, mülkü kabûl edilir. Onları verince almak harâm 

olmaz. Harâmdan topladığı malları, kendi halâl malı ile, yâhud birbirleri ile karışdırsa, 

(Mülk-i habîs) denir. Bu habîs karışımdan verince, harâm olduğunu tanımadığı 

malı, parayı almak câiz olur. Çünki, imâm-ı a’zam Ebû Hanîfeye göre, böyle 

harâmdan gelen [ve emânet olarak alınan] paraları kendi halâl malı ile veyâ birbirleri 

ile karışdırıp da ayıramazsa, hepsi habîs mülkü olur ve kendi halâl malından 

sâhiblerine tazmîn etmesi, ödemesi lâzım olur. Tazmînden sonra, bu habîs mülkünü 

kullanması câiz olur. Fâsid akd ile habîs mülk olan malı kullanmak ise, hiç 

câiz değildir. (Bezzâziyye)de, nemâz sonunda diyor ki, (Fakîrlere zekât vermek için, 

zenginlerin vekîli olan kimse, topladığı zekâtları birbirleri ile karışdırınca, hepsi 

kendi mülkü olur. Fakîrlere kendi malından sadaka vermiş olur. Zenginlerin zekâtları 

verilmiş olmaz. Zenginlerden aldıklarını onlara ödemesi lâzım olur. Fakîrler, 

önceden bu kimseye izn vermiş olsalardı, onların vekîlleri olarak toplamış olur, 

fakîrlerin mallarını birbirleri ile karışdırmış olurdu ve zekâtlar verilmiş olurdu). 

(Câmi’ul-fetâvâ)da diyor ki, (Bey’ ve şirâ’ bilgilerini öğrenmeden ticâret yapmak 

halâl olmaz. Her tâcirin bir fıkh âlimi bulup, işlerini buna danışarak yapması, 

böylece fâizden ve fâsid alış verişden kurtulması lâzımdır). 

İmâm-ı Kerhî fetvâsında, (Harâm semeni göstermeden satın alınan mebî’ müşteriye 

halâl olur. Eğer, söz kesilirken, harâm olduğu bilinen semen hâzır olup, buna 

işâret edilir ve bâyı’a bu semen verilirse, müşteri mebî’e habîs olarak mâlik olur). 

(Hadîka)da el âfetlerinin sonunda diyor ki, (Gasb edilmiş veyâ hırsızlık, hıyânet 

gibi harâm yoldan elde edilmiş olduğu bilinen bir malı, hediyye, sadaka, mebî’, semen 

ve ücret olarak almak, kirâ ile kullanmak halâl değildir. Yalnız vârisin, mal 

sâhiblerini bilmediği zemân, mîrâs kalan böyle malları alması halâl olur. Malın böyle 

harâm olduğu iyi bilinmezse, herkesin alması câiz olur). 

Dördüncü kısm — Malının çoğu halâl olup, harâm da karışık bulunan kimsedir. 

Meselâ köylü, sultâna da hizmet edip birşey almış ise veyâ tüccâr, sultân adamları 

ile de mu’âmele etdi ise, bunların malı halâldir. Bunlarla alış veriş etmek câiz ise 

de, etmemek kıymetli vera’dır. Abdüllah ibni Mübârekin vekîli, Basradan yazdı 

ki, sultân adamları ile mu’âmele yapan kimselerle alış veriş ediyoruz. Cevâbında 

buyurdu ki, başkaları ile mu’âmele etmiyorlar ise, bunlardan birşey almayınız. Başkaları 

ile de mu’âmele ediyorlar ise, mu’âmele yapınız! 

Beşinci kısm — Zâlim olduğu bilinmiyen, malı belli olmıyan, fekat üzerinde zâ- 

– 611 –

limler alâmeti bulunan, onların kıyâfetini taşıyanlardır. Ellerindeki malın halâl olduğu 

bilinmedikce, bunlarla alış veriş etmemelidir. 

Altıncı kısm — Zâlim kıyâfeti bulunmıyan, fekat fısk alâmeti bulunan kimselerdir. 

Meselâ, ipek elbise giyer, altın yüzük veyâ sâat gibi harâm kullanır. İçki içer. 

Yabancı kadınlarla konuşur. Yapdıklarının günâh olduğuna inanıyor, kendilerini 

suçlu biliyorlarsa, bunlarla mu’âmele harâm olmaz. Çünki, günâh işlemekle malları 

harâm olmaz. Ancak, günâhdan kaçmıyan, harâm maldan da kaçınmaz denilirse 

de, bu düşünce ile, malına harâm denilemez. Zâten, kimse günâhsız değildir. 

Günâh işleyip de, kul hakkından korkanlar çokdur. 

[Halâli, harâmı ayırd etmiyen, farzı yapmağa, harâmdan kaçınmağa ehemmiyyet 

vermiyen mürted [Allaha düşman] olur. Bununla alış veriş edilmez. Malı, mülkü, 

onun olmaz. Nikâhı sahîh olmaz. Müslimânlardan, mîrâs alamaz. Kelime-i şehâdet 

getirse, nemâz kılsa, ben müslimânım dese de, müslimân olmaz. Bu sözlerine 

ve ibâdetlerine inanılmaz. Dinden çıkmasına sebeb olan şeye pişmân olması, buna 

tevbe etmesi lâzımdır. (Dürr-ül-muhtâr) sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor 

ki, karı koca mürted olup, Dâr-ül-harbe [ya’nî Amerika gibi, kâfir memleketine 

gidip] yerleşseler, orada çocukları ve torunları olsa, hepsini esîr alsak, kendileri 

ve çocukları müslimân olmağa zorlanır. Kadın ve çocukları öldürülmez. Torunları 

ise esîr edilir. Çünki, çocukları, babaları gibi mürteddir. Torunları, dedeye tâbi’ 

olmaz. Kâfir oğlu kâfir gibi olurlar]. 

İşte, buna göre alış veriş etmek lâzımdır. Bunlara dikkat etdiği hâlde harâma düşen 

kimse, günâhlı olmaz. Nitekim, necâsetle kılınan nemâz kabûl olmaz. Fekat, 

necâset olup da, bilmese kabûl olur. Necâset olduğunu nemâzdan sonra anlasa, kazâ 

etmek lâzım gelmez de demişlerdir. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, nemâz 

içinde, na’lınını çıkardı. (Cebrâîl) “aleyhisselâm”, (Na’lının kirli olduğunu haber 

verdi) buyurdu ve nemâzı kazâ etmedi. 

(Bu maldan kaçınmak lâzım değilse de, kıymetli vera’dır) dediğimiz yerlerde, 

bu malı nereden aldın demek câiz olur. Fekat, sorunca o kimse incinirse, sormak 

harâm olur. Çünki vera’, ihtiyâtlı olmakdır. Müslimânı incitmek ise harâmdır. O 

hâlde, güzellikle sormalı. İkrâm ediyorsa, bir behâne ile yimemelidir. Çâresiz kalırsa, 

incitmemek için yimelidir. Başkasına da sormamalıdır. Çünki, kendisi işitirse 

dahâ çok üzülür. Tecessüs ve gıybet ve sû’i zan olur ki, hepsi harâmdır. İhtiyâtlı 

davranmak için halâl olmazlar. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” müsâfir 

olduğu zemân, ne verseler kabûl buyururdu. Nerden aldınız diye sormazdı. Hediyye 

de kabûl eder, sormazdı. Ancak şübheli olduğu meydânda ise, meselâ, Medîne-i 

münevvereye yeni teşrîf buyurduğu zemân, getirdikleri şeylere, hediyye mi, 

sadaka mı diye sorardı. Çünki, o zemân şübheli idi. Sorunca, kimse incinmezdi. 

Bir yerde, yağma edilmiş, çalınmış şeyler ve hayvânlar satılıyorsa, çoğunun 

harâm olduğunu bilen kimse, buradan birşey satın almamalıdır. Eğer ihtiyâcı 

çoksa, nereden aldın diye sormalı. Halâlden olduğu anlaşılanı almalıdır. Çoğunun 

harâm olmadığı biliniyorsa, sormadan almak câiz ise de, sormak vera’ olur. 

İnsan necâsetini yalnız başına satmak ve insandan ayrılan herşeyi satmak harâmdır. 

Hepsini gömmek lâzımdır. İnsan necâsetini yalnız başına da kullanmak câiz 

değildir. Toprak veyâ başka şeyle karışık satmak ve kullanmak sahîhdir. Hayvân 

gübresi, yalnız olarak da satılır ve kullanılır. Diğer üç mezheb imâmı “rahmetullahi 

teâlâ aleyhim ecma’în” hayvan gübresi satmak da câiz değildir dedi. 

Mekke-i mükerreme şehrinde, binâ, arsa, tarla satmak câizdir. Bunun gibi, bir 

kimsenin vakf erâzî üzerine yapdığı binâ mülkü olur. Bunu satması câiz olur. 

Mekkedeki binâları hac zemânında, hâcılara kirâya vermek harâmdır. Onlara 

ücretsiz olarak ikrâm olunur. (Bedâyı’)de, beşinci cild, 146. cı sahîfede diyor ki, 

(Mekkedeki evleri, hac zemânında, hâcılara kirâ ile vermek mekrûhdur). 

Şerâb yapan müslimâna üzüm ve şirâ satmak câizdir. Müslimânların şerâb sat- 

– 612 –

ması ve bundan aldığı para harâmdır. Hattâ borcunu ödemek için, müslimân şerâb 

satsa, alacaklının, bu parayı alması harâmdır. Zimmîdeki borcunu, şerâb parasından 

alması halâldir. Fekat, tenzîhen mekrûhdur. [İkinci kısmda, kırkıncı ve 

üçüncü kısmda, altıncı maddelere bakınız!] 

İbni Âbidîn, hayvân zekâtının sonunda ve Kâdî-zâde Ahmed efendi, (Birgivî vasıyyetnâmesi 

şerhi)nde diyor ki, (Bir kimse, elindeki kat’î harâm olan maldan sadaka 

verse, sevâb umsa, alan fakîr, harâmdan olduğunu bilerek, verene Allah râzı 

olsun dese, veren de veyâ başka bir kimse de âmîn dese, hepsi kâfir olur). İbni 

Âbidîn, burada buyuruyor ki, (Harâm olduğu bilinen belli mal ile câmi’ yapdırmak 

ve başka hayr yapdırmak ve bunlara karşılık sevâb beklemek de küfrdür). 

İbni Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh”, zekât verilecek yerlerin sonunda buyuruyor 

ki, kendisine ve bakması vâcib olanlara lâzım olandan fazla malı bulunan kimsenin 

sadaka vermesi müstehabdır. Bakması vâcib olan kimsesi muhtâc iken, bunun 

sadaka vermesi günâhdır. Sıkıntıya sabr edemiyecek kimsenin, kendi muhtâc 

olduğu malı, parayı sadaka vermesi câiz değildir. Tahrîmen mekrûhdur. Sadaka veren 

kimsenin, sadaka sevâbını, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” efendimize 

ve bütün mü’minîn ve mü’minâta göndermeğe niyyet etmesi iyi olur. Çünki, kendi 

sevâbı azalmaz ve hepsine de ayrı ayrı, hep o kadar sevâb verilir. 

(Hadîka) sonunda diyor ki, (Bir kimse, sultândan hediyye, sadaka alsa ve bunun, 

birinden zulm ile alınmış olduğunu bilse, sultân, bu malı, kendi halâl malı ile 

veyâ başkasından zulm ile aldığı mal ile karışdırmış ise ve birbirlerinden ayrılamaz 

ise, alması câiz olur. Yalnız o malı verirse, alması câiz olmaz. Çünki, başka mal ile 

karışdırınca, hepsi sultânın mülkü olur. Sâhibinin o malda hakkı kalmaz. Sâhibine 

tazmîn etmesi, ya’nî malın benzerini, benzeri yoksa, aldığı gündeki kıymetini 

vermesi lâzım olur. Tazmîn etmeden kullanması halâl olmaz. Başka mal ile karışdırmazsa, 

mülkü olmaz. Sultân, zulm ile aldığı mal ile, gıdâ maddesi satın alıp, fakîre 

yidirse, yimesi halâl olur. Zulm ile aldığını bilmiyen kimsenin, zulm ile toplanan 

maldan yimesi câiz olup, bilmemesi özr olur. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi 

ve sellem” buyurdu ki, (İstemeden verilen şeyi alınız! Allahü teâlânın gönderdiği 

rızkdır). Hükûmet adamlarından hediyye almak câizdir. Bir kimse, bir ta’âm 

çalsa, zorla alsa, eline geçirmesi harâm ise de, malın sıfatı değişince de mülkü olur. 

Böyle bir ta’âmı pişirdikden sonra, tazmîn etmek şartı ile, yimesi, satsa veyâ hediyye 

etse, alanın da yimesi, câiz olur. Kıymetini vermeden satması, hediyye, sadaka 

vermesi harâm ise de, nâfiz [ya’nî sahîh] olur. Fâsid bey’ ile satın aldığı malı 

kullanmasına benzer. Satsa, bedeli halâl olur.) Hâlbuki, mırdar eti, ya’nî leş eti 

ve domuz eti ve şerâb gibi kendileri kat’î, açık delîl ile harâm olanlar, hiçbir zemân 

halâl olmaz. Sâhibi satsa, hediyye etse, halâl etse de, yimek câiz olmaz. Bunlara halâl 

diyen, yirken bilerek Besmele çeken kâfir olur. Kat’î harâmların hepsi böyledir. 

Meselâ, nikâhı harâm olan kadınlarla evlenmeğe halâl diyen kâfir olur. 

İbni Âbidîn, beşinci cildde buyuruyor ki, (Âlimlerin çoğuna göre, müslimân ölüp, 

şerâb parası bırakırsa, vârislerin bu parayı alması halâl olmaz. Gasb edilmiş mal 

ve zulm ile alınan ve rüşvet, çalgı, tegannî ücretleri, kumâr paraları da böyledir. 

Vârislerin, bu paraları sâhiblerine geri vermesi, sâhibi bilinmiyorsa, fakîrlere dağıtması 

lâzımdır. Kullanması harâm olur. Ölenin harâm kazandığını bilir, fekat hangi 

malın harâmdan geldiğini ayıramazlarsa, mîrâsın hepsi halâl olur ise de, fakîrlere 

vermeleri iyi olur. Kullanmaları harâm olan malı vererek satın aldıklarını yimeleri 

ve kullanmaları halâl olur. Sâhibleri bilinmiyen harâm malın vârislere halâl 

olacağı da bildirildi. Tegannî, çalgı ücretleri, pazarlıkla olmayıp, parasız okursa, 

hediyye olarak aldıkları para habîs olmaz. Halâl olur. Dilencinin birikdirdiği 

para ve mal habîsdir. Bir kimse, harâm olarak edindiği malı başkasına verse, o da, 

başka birine verse, harâmdan geldiğini bilenlerin bunu alması harâm olur. Fâsid 

satış müstesnâdır. Zevce, kocasının harâm para ile satın aldığını, harâm karışık ma- 

– 613 –

lını yirse, kullanırsa, câiz olur. Günâh kocasına olur. 

Herşey ile yarış etmek ve bilmece çözmek halâldir. Bunları kumâr ile yapmak 

harâmdır. Koşarak veyâ at ile ve silâh ile, ok ile hedefe atmak gibi harbde kullanılan 

şeylerle yapılan yarışlarda, bir tarafdan mal şart etmek de câiz olur. Ya’nî iki 

kişiden yalnız biri, sen kazanırsan, ben sana vereceğim. Ben kazanırsam, sen bana 

vermiyeceksin derse veyâ bir üçüncü kimse, yarışa katılan cemâ’at arasından 

kazanana ben vereceğim derse, câiz olur. Fekat harbe hâzırlık için yapılmaları lâzımdır. 

Oyun, gösteriş, övünmek için yapılan her yarış mekrûh olur. Nemâza mâni’ 

olacak kadar devâm ederse, harâm olurlar. Harbde kullanılan şeyleri öğrenmek 

mendûbdur. 2. ci kısmda, 16. cı ve 31. ci maddelerin baş taraflarına bakınız! İki tarafın 

da mal vermesi şart edilirse, (kumâr) olur. Kumâr oynamak harâmdır. Bir 

üçüncü kimse de yarışa katılıp, ikisini de geçerse, ikisinden de alması, ikisini de geçemezse, 

ondan birşey alınmaması şartı ile, ikisinden geride kalanın, geçene mal 

vermesini şart etmek câiz olur. Kıbleye karşı atış mekrûhdur. 

İki ilm adamının bir konuda münâkaşa edip, bir taraflı mal şart etmeleri de câizdir. 

Birçok ilm adamından sözü doğru olana, hâricden birinin mal vermesi de câizdir. 

Fekat münâkaşaya katılanların birbirlerine mal vermeleri kumâr olur). Ahkâm-ı 

islâmiyyeye uygun, sahîh ve câiz olan satışlarda, sözkesilirken, müşteriye satın 

aldığı maldan başka bir şey de vermek şart edilmezse, satıcı tarafından hediyye 

olarak sonradan vermek câiz olur ve bunun için, müşteriler arasında kur’a 

çekmek harâm olmaz. Müslimân, ikrâmiyyeli mal satın almağı değil, ucuz ve iyi mal 

satın almağı düşünmelidir. Üçüncü kısmda, 4. cü madde sonuna ve 6. cı maddede, 

(Fâsid satışlar)a bakınız! 

(İbni Âbidîn), imâm seçimini anlatırken diyor ki, (Ahkâm-ı islâmiyyeye uygun 

olan şartlara müsâvî olarak mâlik olanlar arasından birini seçmek için, (Kur’a) yapılır). 

[Bir mekânın, bir malın, buna müşterek mâlik olan ortaklar arasında kur’â 

ile taksîm edileceğini de, (kısmet) bahsinde uzun bildirmekdedir. Kur’â çekmek 

câizdir ve sünnetdir. Mülk sâhiblerinin haklarının mikdârlarını değişdirmek veyâ 

ortaklardan birinin hakkını yok etmek yâhud hakkı olmıyana pay vermek için yapılan 

kur’â (piyango) harâm olur. İki veyâ çok kimse, aralarında para toplayarak 

bir emânetçiye bırakıp, aralarından seçdikleri birinin veyâ vekîlinin, bunu fakîrlere, 

hayr kuruluşlarına dağıtması câiz olduğu gibi, fakîrler arasında kur’â çekip 

kazananlarına dağıtması da câizdir. Kendi aralarında piyango çekip kazananların, 

vermiş oldukları paradan fazla almaları kumâr olur. Geri kalan kısmı hayr yere bağışlamaları, 

bu piyangoyu kumârlıkdan kurtarmaz. Herbirinin, kendi verdiğini geri 

alması câizdir. Kendi hissesini içlerinden birine hediyye edebilir. Emânetcinin 

ücretini, paraları oranında öderler. Emânetci emânet parayı kullanamaz. Bankaya 

yatıramaz. Banka emânetci olabilir. Kendilerinden biri de emânetci olabilir. Kumâr, 

yarışlarda olduğu gibi, tavla ile, dama taşları ile, iskambil kâğıdları ile yapılan 

her oyunda, futbol oyunlarında da olur. Bunların hepsinde ve ilm adamları arasındaki 

kumârda, sözleri, tahmînleri yanlış çıkanlar, tahmînleri doğru çıkanlara mal, 

para vermekdedir. Kumâra katılanların herbirinde, hem almak hem de vermek ihtimâli 

vardır. Kumâr oynatmak, yarışmak demek değil, tahmînde yanılıp yanılmamak 

demekdir. Bunun için, oynıyanlar arasında olduğu gibi, oynamayıp, yarışmayıp, 

yarışanlardan kazanacakları önceden tahmîn edenler arasında da kumâr olur. 

Hattâ yalnız bir kişinin yapdığı işin başarılı olup olmıyacağını, tahmîn edenler arasında 

da olur. Kumârda, sonu tahmîn edilen işin oyun olması, kazanclı, başarılı olması 

veyâ zararlı olması arasında fark yokdur. Canbazın düşüp düşmiyeceğini, geminin 

batıp batmıyacağını tahmîn edenlerin, birbirlerine para vermek için sözleşmeleri 

de kumâr olur. Bunun içindir ki, oyun, yarış yapılmaksızın, kumârcıların ismleri 

veyâ para ile aldıkları biletlerin numaraları arasında piyango çekerek, çekilen 

numara sâhiblerine, biletlerden toplanan paraların hepsini veyâ bir mikdârını 

– 614 –

dağıtmak kumâr olur. Çünki, piyangoya katılanların hepsi kendi numarasının çekileceğini 

ümmîd etmekdedir. Bu tahmînleri doğru çıkanlar, yanlış çıkanların 

önceden vermiş oldukları paralardan almakdadırlar. Aldıkları para ile, önceden 

bilete verdikleri paranın farkını, tahmînleri yanlış çıkanlardan almış olmakdadırlar. 

Tahmînleri yanlış çıkacaklardan para toplamak güç olacağı için ve bunlar 

önceden belli olmadıkları için, piyangoya katılanların hepsinden, önceden bilet ücreti 

ismi altında para toplanmakda, tahmîni doğru çıkanların vermiş oldukları, sonra 

kendilerine iâde edilmekdedir. Önceden toplanan paraların hepsini piyango sâhibi 

almakda, bundan aslan payını kendine ayırıp, geri kalanını tahmînleri doğru 

çıkanlara vermekdedir. Piyango sâhibi, kumâra iştirâk etmese bile, harâma sebeb 

olduğu için, büyük günâh işlemekde ve piyangoya iştirâk edenleri soymakda, sömürmekdedir. 

Harbe ve ilme yarayan mubâh yarışların ve hayr ve yardım işlerinin 

ve diğer mekrûh oyunların çoğu, kumâr veyâ başka harâmların karışmaları sebebi 

ile harâm olmakdadır. Spor-toto oynamak böyledir.] 

Bilerek Besmele çekerse denildi. Bundan maksad, yidiği şeyde, yapdığı işde, 

harâm bulunduğunu bilmesidir. Bunu bilmezse, ma’zûr olup, afv olur. İslâm 

memleketlerinde, hattâ bugün için, dünyânın her yerindeki müslimânların, ahkâm-ı 

islâmiyyeyi, ya’nî islâmiyyeti öğrenmesi kolay olup, lüzûmlu şeyleri öğrenmemek, 

bilmemek özr değil, suç olur. Fekat, tatbîkatde, yanlış yapmak, bilmiyerek 

yapmak özr olur. Meselâ, şerâb içmenin harâm olduğunu bilmek lâzımdır. Bilmemek 

özr değil, suçdur. Fekat, içinde şerâb karışık hoşafı veyâ ilâcı veyâ şerbeti, 

karışık olduğunu bilmiyerek içmek, günâh olmaz. Karışık olduğunu bilmemesi 

özr olur. Domuz etinin harâm olduğunu bilmemek özr değildir, suçdur. Koyun, 

sığır eti ile pişdi sanarak, domuz eti ile pişmiş yemeği yimek özr olur, afv olur. 

(Şir’at-ül-islâm) ikiyüzkırkaltıncı sahîfesindeki hadîs-i şerîfde, (Allaha ve Âhıret 

gününe inanan kimse, şerâb içilen sofraya oturmasın!) buyuruldu. Arkadaşlarının 

gönlünü hoş etmeği niyyet ederek oturup, şerâb içmemek câiz olur demek 

ve (Amel niyyete göre değerlenir) hadîs-i şerîfini söylemek, doğru değildir. 

Çünki niyyet, ibâdetlere ve mubâh işlere te’sîr eder. Harâm işler, iyi niyyet ile câiz 

olmaz. Yeğitlik göstermek veyâ para, mal kazanmak için gazâ eden kimse, cihâd 

sevâbı kazanmaz. Mubâhlar iyi niyyet ile yapılınca, hayr olup sevâb kazanılır. 

Fekat, mü’min kardeşinin gönlünü hoş etmek niyyeti ile harâm işlemek câiz 

olmaz ve (Mü’mini sevindireni, Allahü teâlâ sevindirir) hadîs-i şerîfine uyulmuş 

olmaz. Ancak zarûret ve fitne uyandırmamak için, içmemek şartı ile oturabilir ise 

de, önceden bundan sakınmak lâzımdır. 

Dâr-ül-harbde [ya’nî, İtalya, Fransa gibi kâfir memleketinde] îmâna gelen kimse, 

farzı, harâmı işitince, Dâr-ül-islâmda îmâna gelen veyâ bâlig olan da, o ânda, 

farzları yapması, harâmlardan kaçınması lâzım olur. Dâr-ül-islâmda farz olduğunu 

öğreninceye kadar, kılmadığı nemâzları ve tutmadığı orucları kazâ etmesi lâzım 

olur. Bilmemesi, terk etmek günâhından kurtulması için özr olur. Öğrenmeği 

terk etdi ise, hiç özr olmaz. İkinci kısm, 16. cı madde sonuna bakınız! 

İbni Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh” beşinci cild, ikiyüzyetmişikinci sahîfede 

buyuruyor ki, (Rüşvet olarak istenip alınan mal, insanın mülkü olmaz. Veren, 

geri isteyebilir. İstemeden verdi ise, geri isteyemez. Fekat alanın geri vermesi 

vâcib olur. Bir âlime, kendine şefâ’at etmesi veyâ zulmden kurtarması için, önceden 

verilen şey rüşvet olur. Fekat sonra verilen hediyyesini alması câiz olur. Önceden 

istemesi harâmdır. Önceden verilen hediyyeyi alması câizdir, denildi. Hocanın 

talebesinden hediyye alması da câiz denildi. Dînine, malına, cânına zarâr gelmesinden 

korkan kimsenin rüşvet vermesi câizdir. Dînini, malını ve cânını, zâlimlerin 

zulmünden korumak için ve hakkını kurtarmak için birşey vermek rüşvet olmaz. 

Alana günâh olur). Hac bahsinde bildirildiği gibi, farzları yapabilmek ve harâmlardan 

kurtulabilmek için verilen mal da rüşvet olmaz. Bunları almak günâh 

– 615 –

olur. Dördüncü cild, üçyüzüncü sahîfede hâkimin rüşvet alması harâm olduğunu 

anlatırken, rüşveti dörde ayırmakdadır: Müftî, hâkim, vâlî olmak için rüşvet vermek 

ve birinin, haklı dahî olsa, me’mûra, hâkime rüşvet vermesi ve bunların almaları 

harâmdır. Çünki zâten vâcib olan şeyi yapmak için birşey almak câiz değildir. 

Bu işleri yapdıkdan sonra, istemeden verilen hediyye, rüşvet olmaz. Me’mûrların 

zulmünden kurtulmak veyâ hakkını almak, malını, cânını, dînini, ırzını korumak 

için me’mûra veyâ aracıya vermek câizdir. Bunların alması harâmdır. Zulm yapılması 

için vermek ve almak harâmdır. 

Bir kimse, halâl mülkü olan mâlından hediyye verse, istenmeden verilen bu hediyyeyi 

kabûl etmek sünnetdir. (Hediyyeleşiniz, sevişiniz!) hadîs-i şerîfi, (Künûz-üddekâık)da 

yazılıdır. (Mektûbât-ı Ma’sûmiyye), ikinci cildinin otuzyedinci 

mektûbunda diyor ki, (Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” hazret-i Ömere 

hediyye gönderdi. Kabûl etmedi. Geri göndermesinin sebebini sordu. (İnsan için 

hayrlı olan, kimseden birşey almamakdır) buyurdunuz deyince, (İsteyip de almak 

için demişdim. İstemeden verilen şey, Allahü teâlânın gönderdiği rızkdır. Onu alınız!) 

buyurdu. Ömer de, (Allahü teâlâya yemîn ederim ki, kimseden birşey istemiyeceğim 

ve istemeden verileni alacağım) dedi.) Hediyye kabûl etmenin tevekküle 

mâni’ olmadığı, (Makâmât-ı Mazheriyye)nin yirmisekizinci mektûbunda 

uzun yazılıdır. 

Hükûmetin piyasaya narh, [fiyât] koyması câiz değildir. [Hiçbirşeyin satışında 

kâr haddi yokdur. Herkes, istediği kadar kâr ile satabilir.] İbni Âbidîn “rahmetullahi 

teâlâ aleyh”, beşinci cildde buyuruyor ki, (Enes bin Mâlik “radıyallahü anh” 

buyurdu ki, Medîne-i münevverede, pahâlılık oldu. Yâ Resûlallah “sallallahü aleyhi 

ve sellem”! Fiyâtlar yükseliyor. Bize (Si’r) ya’nî kâr haddi koyunuz denildi. 

(Fiyâtları koyan Allahü teâlâdır. Rızkı genişleten, daraltan, gönderen yalnız Odur. 

Ben, Allahü teâlâdan bereket isterim) buyurdu. (Dürr-ül-muhtâr)daki hadîs-i şerîfde, 

(Kâr haddi koymayınız! Fiyât koyan, Allahü teâlâdır) buyurdu. Esnâfın 

hepsi fiyâtları, fâhiş olarak [mal oluş fiyâtının iki misline] artdırdığı, millete zarar 

ve zulm hâline geldiği zemân, hükûmetin, tüccârlara danışarak uygun bir narh, kâr 

haddi koyması câiz olur). [Hükûmetin koyduğu bu fiyâta uymak vâcibdir. Bunun 

gibi, adâleti, milletin haklarını, hürriyyetlerini koruyan kanûnlara uymak lâzımdır. 

Bunları korumak için, hükûmete yardımcı olmalı, mal, vergi kaçakçılığı yapmamalıdır. 

Dâr-ül-harbde, kâfir hükûmetlerin kanûnlarına da karşı gelmemelidir.] 

İbni Âbidîn, beşinci cild, ikiyüzellinci sahîfede diyor ki, (Küçük çocuğun muhtâc 

olduğu şeylerin, meselâ gıdâsının, elbisesinin, süt anne ücretinin fazlasını, çocuğu 

evinde beslemekde olan annesinin ve erkek kardeşinin, amcasının ve sokakda 

görerek alıp evinde besliyen kimsenin, çocukdan kendileri için satın almaları 

ve kendilerinin böyle mallarını çocuğa satmaları câizdir. Bunlardan yalnız annesi, 

evinde beslediği küçük çocuğunu, ücret ile çalışmağa da verebilir. İmâm-ı Ebû 

Yûsüfe göre, zî-rahm mahrem akrabâsından olan kadın veyâ erkek de, ecr-i misl 

ile verebilir). Hayreddîn-i Remlî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, fetvâsında bu kavli 

tercîh etmişdir. 

(Dürer)de ve (İbni Âbidîn)de satışda îcâb ve kabûlü anlatırken ve Alî Haydar 

beğin “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Mecelle) şerhi 167, 263, 365 ve 974. cü maddelerinde 

diyor ki, fâsık, müsrif olmıyan baba, baba ölmüş ise babanın vasîsi, bu da 

ölmüş ise, ölürken vasıyyet etdiği kimse, bu ikinci vasî de yoksa, babanın âdil olan 

babası, bu da yoksa, dedenin vasîsi veyâ vasîsinin vasîsi, birinci derece velîdirler. 

Çocuk yanlarında olmasa dahî, çocuğun menkûl mallarını her zemân, binâları ise 

zarûret olunca, herkese, hattâ kendilerine satmaları, kirâya vermeleri ve herkesden 

ve kendi mallarından çocuğun parası ile, çocuk için satın almaları ve çocuğun 

malı ile ticâret yapmaları ve ticâret yapması için ona izn vermeleri, ücret ile ve ücretsiz 

çalışmağa vermeleri câizdir. Kardeş ve amca, çocuk kendi yanlarında olup 

– 616 –

akdıkları zemân, ancak çocuğun muhtâc olduğu şeyleri, ona alıp satabilirler. 

Vasî olmadıkları zemân, çocuğun malı ile çocuğun menfe’ati için, ticâret yapamazlar 

ve çocuğa ticâret yapması için izn veremezler. Çocuğa gelen hediyyeleri, çocuk 

için alırlar. Babanın, (Şu malımı küçük çocuğuma şu kadar liraya satdım) yâhud 

(Filân küçük çocuğumun malını şu kadar liraya kendim için satın aldım) demesi 

lâzımdır. Hem satması, hem alması için bir kimseyi vekîl edemez. (Oğlum ......nın 

malından bildiğini, dilediğin fiyât ile dilediğine satmak için) diyerek, birini vekîl 

eder. 

Vakf câmi’, binâ harâb olunca, işe yaramıyan parçaları satılıp, kendi ta’mîrine, 

tamîri mümkin değilse, yakın bulunan bir vakf binânın ta’mîrine, onun ihtiyâcına 

sarf edilir. Başka bir yere sarf edilemez. Üçüncü kısmda, altıncı maddeye bakınız! 

(İhtiyâr) kitâbının sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki, (Tesbîh, tahmîd, 

tekbîr ve Kur’ân-ı kerîm ve hadîs-i şerîf ve fıkh kitâbı okumak sevâbdır. Ahzâb sûresinin 

otuzbeşinci âyetinde meâlen, (Allahı çok zikr eden erkeklerin ve kadınların 

günâhları afv olur ve çok sevâb verilir) buyuruldu. Tüccârın, malını müşteriye 

gösterirken, bunları okuması ve kelime-i tevhîd, salevât okuması günâhdır. Bunları, 

para kazanmağa âlet etmek olur). İbni Âbidînin beşinci cildinde ve (Dürer)de 

diyor ki, (Bakkala borc para verip, o para bitinceye kadar ondan mal satın almak 

harâmdır. Çünki, istifâde etmek şartı ile ödünc vermek fâiz olur. Parayı bakkala 

emânet olarak vermelidir. Emânet verilen para helâk olursa, bakkal ödemez). 

Aşkın bağında açan güllere, bülbül olan, 

islâmın hasret ile, beklediği kahramân, 

ma’şûkunun aşkından yanıp yanıp kül olan, 

ağlasa yeri vardır, seni görmiyen zemân! 

İlmîle, irfânîle, sâhib olan (Sıla) ya, 

iki temel bilgiyi, vasleden bir araya, 

dalıp ucsuz bucaksız, o mu’azzam deryâya, 

ve bu Zikr deryâsından en büyük payı alan! 

Kimi sâhile gider ve bu bana yeter der; 

kimi uzakdan görür, mest olur, başı döner; 

kimi yalnız seyreder, kimi bir katre içer; 

bir sensin, bu deryâdan, içip içip de kanan! 

Kur’ândan, hadîslerden sonra, gelir eserin, 

rûhlara şifâ olan, o mubârek sözlerin, 

baş kumandanısın sen, velîlerin, erlerin! 

ve (Müceddid-i elf-i sânî) adını alan! 

Bize seni duyuran, fıtraten dostun olan, 

ve cihânda bir tekdir, senin izinde kalan, 

(Seyyid Abdülhakîm) O, senin aşkınla yanan, 

hurmetine nasîb et, bize şefâ’atından! 

Eserinle cihânı, yeniden tenvîr eden, 

sihirli bir kuvvetle, bizi kendine çeken, 

ondördüncü yüzyılın, zulmetini gideren, 

(Arvâs)ın ışığıdır, gerisi hayâl, yalan! 

Biz onun talebesi, o sizin tâlibiniz, 

muhakkak aks yapar, o nûrlu kalbleriniz, 

belli, birbirinize, âşıksınız ikiniz, 

ve size âşık olur, (Mektûbât)ı anlıyan! 

– 617 –

41 — YİMESİ ve KULLANMASI HARÂM 

OLAN ŞEYLER 

(Berîka)da, mi’de âfetlerinde diyor ki, (Yimesi, içmesi harâm olan şeyler şunlardır: 

1 — (Harâm-ı li-aynihi) denilen, kendileri harâm olan şeylerdir. Leş, hınzır eti, 

şerâb böyledir. Çok içince serhoş yapan sıvıların, azını içmek de harâmdır. Mahmasa 

hâlinde olan, ya’nî açlıkdan ölmek üzere olan ve ikrâh edilen, ya’nî öldürmekle 

korkutulan kimseden başkalarının bunları yimeleri, içmeleri harâmdır. 

2 — Kendileri harâm olmayıp, Dâr-ül-harbdeki kâfirlerden dahî gasb, sirkat, 

rüşvet yolu ile alınan veyâ Dâr-ül-islâmda kâfirden dahî fâsid akd, ya’nî şartlarına 

uymadan yapılan sözleşme ile satın alınan şey. Bu şey, mülk olur ise de, mülk-i habîsdir. 

Kullanması harâmdır. Geri vermek, alınmış olan bulunmazsa, fakîrlere sadaka 

olarak vermek lâzımdır. 

3 — Doydukdan sonra yimek harâmdır. 

4 — Toprak, çamur gibi zararlı şey yimek. 

5 — Zehrli şeyler. Bakır çalığı, zehr karışdırılmış yemek. Zehrli ot, kokmuş et. 

Kurdlanmış et, meyve, peynir de böyledir. 

6 — Alışkanlık yapan uyuşdurucu maddeler. Esrâr otu, afyon, morfin, benzin 

böyledir. Bunların ilâc olarak, tabîbin izn verdiği kadar kullanılması câizdir. 

7 — Necâset. İdrâr, damardan çıkıp akan kan, pislik böyledir. 

8 — Temiz, fekat iğrenç olan şeylerdir. Sümük, kurbağa, sinek, yengeç, midye 

gibi şeylerdir.) 

(Redd-ül-muhtâr) beşinci cild, ikiyüzonbeşinci sahîfede buyuruyor ki, açlığı giderecek 

kadar yimek ve avret yerini örtecek ve soğukdan, sıcakdan korunacak kadar 

giyinmek farzdır. Bunlara, (Nafaka) denir. Nafaka parasını kazanmak için çalışmak 

da farzdır. Halâlden bulmazsa, ölüm korkusu olunca, harâmdan da almak 

câiz olur. Ölmiyecek kadar şerâb, yoksa bevl içebilir. Ölmiyecek kadar leş, başkasının 

malını yiyebilir. [Üçüncü kısmda, altıncı maddeye bakınız!]. (Bezzâziyye) ve 

(Hulâsa)da diyor ki, (Birisi, aç olup yimek için leş dahî bulamayana, kolumdan kes 

de, yiyerek ölümden kurtul dese, kesmesi câiz olmaz. Zarûret hâlinde de, insan eti 

halâl olmaz). [Bu sözden, ölüm tehlükesi olana insan kanı verilemiyeceği ve insan 

organı takılamıyacağı anlaşılmamalıdır. Bu söz, insan etini yimeği yasaklamakdadır. 

Libya hükûmeti Evkaf idâresinin çıkardığı (El-Hedyül-islâmî) adındaki Mecellenin 

1393 Hicrî ve 1973 Mîlâdî senesi ikinci sayısında, Libya Müftîsi şeyh Tâhir-üz-Zâvî, 

fetvâsında diyor ki, (Hadîs-i şerîfde, Allahü teâlânın her hastalık 

için ilâc yaratdığı bildirildi. Başka bir hadîs-i şerîfde, (Ey Allahın kulları! Hasta 

olunca, tedâvî etdiriniz! Çünki Allahü teâlâ, hastalık gönderince, ilâcını da gönderir) 

buyuruldu. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, hastaların karantinaya 

alınmaları, perhiz yapmaları ve temizlenmeleri gibi birçok tedâvî yolları 

göstermişdir. Tıb ilmini öğrenmek ve tedâvî yapmak, farz-ı kifâyedir. Tıb ilmi, 

din bilgisinden önce gelmekdedir. Yeni ölen birinin kalbini ve başka organlarını 

diri insana takmak câizdir. Bu iş ölüye hakâret olmaz. Müslimânın kendini koruması 

lâzım olduğu gibi, din kardeşlerini koruması da lâzımdır. Düşman saldırınca 

ona karşı koymak, ya’nî cihâd etmek bunun için farzdır. Dirinin veyâ ölünün, 

diri için bir uzvunu vermesi, dirinin canını vermesinden, dahâ kolaydır. Zarûret 

olunca, bir çok yasaklar mubâh olmakdadır. Ölünün de bir yerini kesmek harâmdır. 

İnsana ölünce de kıymet vermek, saygı göstermek vâcibdir. Fekat, zarûret olunca, 

bu harâmlık kalkar. Müslimân mütehassıs tabîbler bir hastanın ölümden kurtulması 

için, kan, diriden veyâ ölüden organ naklinden başka çâre olmadığını bildirdikleri 

zemân, bunu yapmak câiz olur. Din ayrılığı gözetilmez).] (Eşbâh)ın sâ- 

– 618 –

hibi “rahmetullahi teâlâ aleyh”, yüzyirmiüç (123). cü sahîfesinde diyor ki, (Çocuğun 

yaşıyacağı ümmîd edildiği zemân, çocuğu anasının karnından çıkarmak için, 

ölmüş olan anasının karnını yarmak câiz olur. İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe, bu sebeb 

ile, bir kadının karnının yarılmasını emr etmiş, kurtarılan çocuk, çok yaşamışdır). 

(Ben öldükden sonra, kanımın ve organlarımın, hastalara, yaralılara verilmesini 

istiyorum) demek câiz değildir. Çünki bu söz, organlarını vakf etmek veyâ sadaka 

olarak vermek, yâhud vasıyyet etmek olur. Bunların üçünün de sahîh olabilmeleri 

için, mütekavvim mal ile yapılmaları lâzımdır. Hür insan ve hiçbir parçası mal 

değildir. Harbde esîr alınan kölenin ve câriyenin, yalnız canlı olan bütün bedenine 

mal denilmiş ise de, organları ve ölüleri mal değildir. (Ben öldükden sonra, kanımın, 

uzvlarımın bir müslimâna verilmesine zarûret olursa, verilmesi için, izn veriyorum) 

demek câiz olur. 

Yimeyip, içmeyip, açlıkdan, susuzlukdan ölen, günâha girer. Hâlbuki, ilâc almayıp 

ölen, günâha girmez. Nemâzı ayakda kılacak ve oruc tutacak kadar gıdâ almak 

farzdır. Doyuncaya kadar yiyip içmek mubâhdır. Doydukdan sonra yimek, içmek 

harâmdır. Yalnız sahûrda ve müsâfiri utandırmamak için harâm olmaz. Çeşidli meyve, 

tatlı yimek, içmek câiz ise de, vaz geçmek iyidir. Sofrada, lüzûmundan fazla, 

çeşidli yemekler bulundurmak isrâfdır. İbâdete kuvvetlenmek için ve müsâfir 

için bulundurmak, isrâf olmaz. Lüzûmundan fazla ekmek bulundurmak da böyledir. 

Domuz eti yimemelidir, şiddetli harâmdır. Ehlî eşek eti ve sütü tahrîmen mekrûhdur. 

Yalnız Mâlikî mezhebinde halâldir. Kasden, ya’nî hâtırında olduğu hâlde, 

bilerek besmele çekmeden kesilen hayvanı ve besmelesiz tutulan av hayvanını, kitâbsız 

kâfirlerin, mürtedlerin kesdiği, avladığı hayvanı yimek harâmdır. Böyle tutulan 

balığı yimek harâm değildir. Kesmeyip de, bir yerine bıçak saplıyarak, ensesine 

ve alnına vurarak veyâ boğarak veyâ ilâclıyarak, elektrikliyerek öldürülen 

kara hayvanları, leş olur. Bunları yimek harâm olur. Besmele ile gönderilen av köpeğinin 

ve doğan kuşunun yakalayıp, ısırarak yaralayıp öldürdüğü av hayvanı yinir. 

Diri getirdikleri av hayvanını kesmek lâzımdır. Köpeğin, yaralamayıp boğduğu 

ve yaralayıp etinden yidiği av, yinmez. 

Avını köpek dişi ile veyâ pençesi ile yakalayan hayvanın etini yimek harâmdır. 

Karada, suda yaşıyan haşerâtı yimek, halâl değildir. Meselâ, kertenkele, kaplumbağa, 

yılan, kurbağa, arı, pire, bit, sinek, akrep, midye, yengeç ve fare, köstebek, 

kirpi, sincap yimek halâl değildir. Avlanılan, yakalanan her balığı yimek halâl olduğu, 

Mâide sûresinde bildirilmekdedir. Su içinde kendiliğinden ölüp, karnı üst tarafda 

duran balık yinmez. Ağ ile, saçma ile, ilâc ile, sarsıntı ile ölen her balık yinir. 

Kitâblı kâfirlerin, kendi kitâblarına göre ve kendi dilleri ile Allahü teâlânın 

ismini söyliyerek kesdiklerini ve kadının, çocuğun ve cünüb olanın kesdiğini yimek 

câizdir. Besmele çekmesi unutularak kesileni ve avlananı yimek câizdir. Şâfi’î 

mezhebinde Besmelesiz kesileni yimek de câizdir. Mâlikî mezhebinde, Besmelesi 

unutulan da yinmez. Tiryâk denilen ilâcda, yılan eti, ispirto varsa, içmesi harâm, 

satması câizdir. Bunların bulunduğu bilinmiyorsa, içmek de câiz olur. İkinci kısm, 

kırkıncı maddeye bakınız! [Tiryâk, afyon demekdir. Afyona alışmış olanlara tiryâkî 

denir. Eski Yunan hakîmlerinin, zehrlenmelere karşı yapdıkları bir ilâca da 

denir. İçinde afyon, yılan eti ve ispirto vardır]. Müslimân kasabdan alınan bir etin, 

nasıl kesildiği bilinmiyorsa, halâl olmak ihtimâli varsa, [ya’nî, kesenler müslimân 

ve mürted karışık ise], yimek câiz olur. Harâm olduğu, görerek veyâ âdil bir müslimânın 

haber vermesi ile anlaşılarak bilinirse, yimemelidir. Fekat, sorup araşdırmak 

lâzım değildir. Dâr-ül-islâmda, müslimândan satın alınan şübheli eti yimeli, 

vesvese etmemelidir. 

Yabânî eşek eti ve sütü halâldir. Tezek ve başka necs şeyleri yiyen hayvânın eti 

kokarsa, yanına yaklaşınca pis koku gelirse, eti, sütü ve teri necs olup, yimesi mek- 

– 619 –

ûhdur. Temiz şey ile beslenip, pis kokusu kalmazsa câiz olur. Bunun için, tavuk 

üç gün, koyun dört, deve ve sığır on gün habs olunur denildi. At eti ve sütü temizdir, 

halâldir. Nesli azalmamak için, mekrûh denildi. Tavşan eti halâldir. 

(Bedâyı’) kitâbında diyor ki, (Abdüllah ibni Abbâs buyurdu ki, Resûlullahın yanında 

oturuyorduk. Bir köylü, tavşan kebâbı hediyye getirdi. Bize, (Yiyiniz!) buyurdu. 

Muhammed bin Safvân “radıyallahü teâlâ anhümâ” dedi ki, iki tavşan yakaladım, 

kesdim. Resûlullaha sordum. İkisini de yimemi emr buyurdu). 

(Kitâb-ül-irşâd) sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki, (Tavşan kanı, kelef 

denilen yüzdeki çillere ve Behak denilen esmer lekelere ve Beras, ya’nî abraş denilen 

beyâz lekelere iyi gelmekdedir. Kanı bu lekelere sürülür. Tavşan beyni yimek, 

hastalıklardan sonra hâsıl olan titremeğe iyi gelir. Çocukların diş etlerine sürülünce, 

diş gelmesine yardım eder. Tavşan yavrusunu kesip mi’desinden çıkan (Enfiha) 

denilen sıvı, sirke ile karışdırılıp üç gün öğleden sonra kadın içince, hâmile 

kalmasını önler ve sar’a illetine ve zehrlenmelere karşı iyi gelir). Eti yinen hayvânların 

idrârını içmek mekrûhdur. İnsan veyâ hayvân necâseti ile sulanmış sebzeleri 

yıkayıp yimek câizdir. Lağım suyu ile sulanmış sebzeleri yimek câiz değildir. 

Kadın ve erkeğin altın ve gümüş kap ile yimesi, içmesi, her dürlü kullanması tahrîmen 

mekrûhdur. Altın ve gümüş kaşık, sâat, kalem, abdest ibriği, bıçak, sandalya 

ve benzeri şeyleri kullanmaları da böyledir. Bunları kendi bedeni için kullanmayıp, 

başka yerde kullanmaları câiz olur. Meselâ yağı, balı gümüş bıçakla ekmeğe 

sürmek ve bu ekmeği eli ile yimek câizdir. Altın kapdaki ilâcı başına dökmek 

harâmdır. Fekat, buradan eline döküp, elindekini başına sürmek câizdir. Fekat, suyu 

ve ilâcı kullanmak için, önceden bu kablara koymak câiz değildir. 

Gümüş tasdan çorbayı tahta kaşıkla alıp yimek câiz olmaz. Çünki tas, zâten kaşıkla 

kullanılır. Gümüş tüpdeki merhemi ele sıkıp, el ile başa sürmek de böyledir. 

İbrikdeki suyu ele döküp, yüzü yıkamak da böyledir. Mevlidde, gümüş kapdan avuca 

gül suyu serpip, avucu yüze, elbiseye sürmek de, böyle câiz değildir. 

Altın ile gümüşü süs olarak takmak yalnız kadınlara halâldir. Fekat, bunları [meselâ, 

parmağındaki yüzüğünü] mahrem olmıyan erkeklere göstermeleri harâmdır. 

Altın ve gümüşü süs olarak takmak erkeklere harâm olup, yalnız gümüş kemer, yüzük 

ve sâatin, çakının zinciri gümüşden olmak câizdir. Altından olursa harâmdırlar. 

Taş, tunç, pirinç, plâtin, bakır ve diğer ma’denlerden zînet olarak yüzük takmaları 

kadınlara da harâmdır. Ma’denin rengi ve kaplaması değil, içi, cinsi mûteberdir. 

Bunun için, meselâ altın yaldızlı gümüş yüzük takmak erkeklere de câiz olur. 

Gümüş kaplı altın, bakır yüzük, altın, bakır sayılırsa da, altın, bakır görülmedikleri, 

gümüş göründüğü için, takılması câiz olur. 

(Redd-ül-muhtâr) kitâbı, beşinci cildde diyor ki, (Erkeklere yalnız gümüş yüzüğün 

halâl olduğu ve altın, demir ve sarı pirincden yüzük takmanın harâm olduğu, 

hadîs-i şerîf ile bildirilmişdir. Bunu Molla Hüsrev de yazmakdadır. Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem”, vefât edinciye kadar, yalnız gümüş yüzük kullandı). 

Böyle olduğu, (Mevâhib-i ledünniyye)de de yazılıdır. Tirmizînin (Şemâil-i şerîfe)sinde, 

Alî “radıyallahü anh” buyurdu ki, (Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” 

yüzüğünü sağ eline takardı). Sol eline de takdığı görülmüşdür. Sağ ele de, sol 

ele de takmak câizdir. Küçük parmağa veyâ yanındaki parmağa takılır. Üzerinde 

yazı bulunan yüzüğü, halâya girerken, sol elden sağ ele geçirmek müstehabdır. Hâkim, 

vâlî ve müftîden başka erkeklerin yüzük takmamaları dahâ iyidir. Bayramlarda 

herkesin takması müstehabdır. Gösteriş için, öğünmek için takmak harâmdır. 

(Mevâhib-i ledünniyye) tercemesi, üçyüzyetmişikinci sahîfede diyor ki, (Erkeklerin 

altın yüzük takmaları, dört mezhebde de câiz değildir). (Cevhere)de ve (İbni 

Âbidîn)de, (Dürr-ül-müntekâ) ve (Fetâvâ-yı Hindiyye)de diyor ki, (Altından 

ve gümüşden başka ma’denlerden yüzük takmak, kadınlara da mekrûhdur.) 

– 620 –

(Bostân)da, yüzüncü bâbda buyuruyor ki, (Nu’mân bin Beşîr, Resûlullahın 

yanına geldi. Parmağında altın yüzük vardı. (Cennete girmeden önce, niçin Cennet 

zînetini kullanmışsın?) buyurdu. Demir yüzük kullanmağa başladı. Bunu görünce, 

(Niçin Cehennem eşyâsı taşıyorsun?) buyurdu. Bunu da çıkardı. Bronz, ya’nî 

tunçdan yüzük takdı. Bunu görünce, (Niçin sende put kokusu duyuyorum?) buyurdu. 

Nasıl yüzük kullanayım, yâ Resûlallah dedi. (Gümüş yüzük takabilirsin. Ağırlığı 

da bir miskâli geçmesin ve sağ eline tak!) buyurdu. Amr ibni Şu’âyb diyor ki, 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, altın ve demir yüzükleri çıkartır, gümüş 

yüzüklere mâni’ olmazdı). Bunlar, (Mevâhib-i ledünniyye)de de yazılıdır. 

Her taşdan ve ma’denden yüzük taşı yapmak câizdir. 

Şimdi, altın yüzük takanlar arasında, (Eshâb fakîr oldukları için, altın yüzük yasak 

edildi. Fakîrlere harâm ise de, zenginlere câizdir) diye fetvâ verenleri işitiyoruz. 

Bu sözleri, hiçbir esâsa dayanmamakdadır. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” 

altın yüzüğü yasak ederken, sebebini de bildirdi. Fakîrlere değil, her erkeğe 

yasak etdi. Yalnız fakîrlere harâm olsaydı, fakîr kadınlara da harâm olurdu. Bundan 

başka, yalnız altını değil, çok ucuz olan başka ma’denlerden yüzük takmağı da 

yasak etmişdir. Şunu da bildirelim ki, gümüşden başka yüzüklerin erkeklere yasak 

edilmesi, Medînede iken oldu. Eshâb-ı kirâmın fakîr olduklarını bildiren haberler 

ise, hicretden önce Mekkede iken idi. Bedr gazâsında bulunan üçyüzbeş Sahâbîden 

altmış dört adedi Muhâcir olduğuna göre, Mekkede îmâna gelenlerin sayısı yüzden 

azdı. Medîneli Ensârın fakîr olanları ile Muhâcirlerin fakîrleri, (Mescid-i nebî) 

yanındaki (Soffa) denilen büyük çardak altında yaşarlar, ilm öğrenmek ve öğretmekle 

uğraşırlar, ömrlerinin çoğu Resûlullah ile birlikde cihâd etmekle geçerdi. 

Bunlara (Eshâb-ı soffa) denirdi. Sayıları değişirdi. Çok zemân yetmiş kişi olurdu. 

Çoğu şehîd oldu. Bunlardan başka bütün Eshâb zengin idi. İçlerinde çok zengin 

olanları az değildi. (Bostân) kitâbının sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” yetmişinci 

sahîfesinde diyor ki, (Zübeyr bin Avvâm “radıyallahü teâlâ anh” ölünce, mîrâscılarının 

herbirine kırkbin dirhem gümüş kaldı. Abdürrahmân bin Avf “radıyallahü 

teâlâ anh”, hastalığında boşamış olduğu zevcesine, mîrâsının yirmidörtde 

birinin verilmesini söylemişdi. Buna seksenüçbin altın verildi. Hazret-i Talhanın 

“radıyallahü teâlâ anh” günlük geliri, bin altın idi). Bunların üçü de Cennetle 

müjdelenmiş idi. Hazret-i Osmânın “radıyallahü teâlâ anh” servetinin hesâbı bilinemedi. 

Zekât ve ganîmet ve ticâret sebebi ile Medînede fakîr kimse kalmadı. Altın 

yüzüğün yasak edilmesini fakîrliğe bağlamak istiyenlerin pek çürük ipe sarılmakda 

oldukları meydândadır. Dört mezhebde de harâm olan birşeyin harâm olduğuna 

inanmak lâzımdır. Bulunduğu mezhebin harâm dediğini değişdirmeğe 

kalkışarak, âyet-i kerîmelere veyâ hadîs-i şerîflere başka ma’nâ verenin mezhebsiz 

olduğu anlaşılır. Mezhebsiz olan da, yâ sapık veyâ kâfir olur. (Hadîka)da, dil âfetlerinde 

diyor ki, (Peygamberimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” yüzük taşında üç 

satır yazılı idi. Birinci satırda (Muhammed), ikincisinde (Resûl), üçüncüsünde 

(Allah) yazılı idi. Vefât edince, bunu hazret-i Ebû Bekr, bundan sonra hazret-i Ömer 

kullandı. Sonra Osmân “radıyallahü teâlâ anhüm” kullanırken, (Erîs) kuyusuna düşürdü. 

Çok mal sarf etdi ise de, bulunamadı. Bu iş fitne çıkmasına sebeb oldu). 

Hazret-i Ebû Bekrin yüzüğünde, (Ni’mel kâdir Allah) yazılı idi. Hazret-i Ömerin 

(Kefâ bil-mevt vâ’ızan yâ Ömer), hazret-i Osmânın (Le-nasbirenne), hazret-i 

Alînin (El-mülkü lillah) yazılı idi. Hazret-i Hasenin yüzüğünde, (El-izzetü lillah) 

yazılı idi. Hazret-i Mu’âviyenin yüzüğünde (Rabbigfir-lî), İbni Ebî Leylânın 

(Ed-dünyâ garûrün), İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfenin (Kul-il-hayr ve illâ fesküt), 

imâm-ı Ebû Yûsüfün (Men amile bi-re’yihî nedime), imâm-ı Muhammedin (Men 

sabere zafire), imâm-ı Şâfi’înin (El-Bereketü fil kanâ’a) yazılı idi. Yüzüklerini mühr 

olarak kullanırlardı. Osmânlı pâdişâhlarının mührlerine, (Tuğra) denir. Tuğraları 

yüzüklerinde değildi. Tuğrayı, buna mahsûs vezîr taşırdı. Her tuğrada pâdişâhın 

– 621 –

adı, bunun üstünde babasının adı, dahâ yukarıda (El-muzaffer dâimâ) yazılıdır. Osmânlılarda 

altın para basması, sultân Orhân zemânında başladı. Her pâdişâhın basdırdığı 

altın ve gümüş paraların bir yüzünde bir tuğra, arka yüzünde, basıldığı şehrin 

adı ile pâdişâhın tahta cülûs etdiği yıl yazılıdır. Tuğraların son şekli, ikinci sultân 

Mustafâ hân zemânında başlamışdır. 

Nişân yüzüğü takmak emr olunmadı. Âdete uyarak takılmakdadır. (Kimyâ-i 

se’âdet) kitâbında buyuruyor ki, (Parmağında altın yüzük takılı bir adamın bulunduğu 

sofraya oturmamalı ve birinci safda, böyle birisi yanında nemâz kılmayıp, ikinci 

safa kaçmalıdır. Başka harâmları kullananlardan da böyle uzaklaşmalıdır.) 

Altın, gümüş eşyâyı kullanmayıp süs olarak evde bulundurmak câizdir. 

Kalaysız bakır, pirinc ve tunc kaplarda yimek câiz değildir. Çanak, çömlek, porselen 

kaplar efdaldir. Kalaylı kapları, başka ma’denlerden yapılmış kapları ve cam, 

plâstik kapları kullanmak câizdir. Altın ve gümüş levhaları, parçaları yapışdırılarak 

veyâ tellerini sararak süslenmiş eşyâ da kullanılır. Altın ve gümüşlü yerlerini 

tutmak da câiz, fekat, buralarını ağza değdirmek, üzerine oturmak câiz değildir. 

Galvaniz, yaldız şeklinde çok ince ve yerinden ayıramıyacak şeklde yapılmış altın 

ve gümüş kaplı eşyâyı, kapları kullanmak câizdir. 

(Dürr-ül-muhtâr)da ve (Redd-ül-muhtâr)da buyuruyor ki, (Erkeklerin iç çamaşır 

ve dış elbise olarak ipek giymesi harâmdır. İpek, ipek böceğinin yapdığı ipliklerden 

örülmüş kumaş demekdir. [İpek böceği kozayı delerek çıkınca, elde edilen 

iplikler kısa ve kıymetsiz oluyor ise de, bunları hiçbir kitâb, uzun iplikden ayrı tutmamışdır. 

Bunlara halâl diyen olmamışdır. İpeğin her çeşidi harâmdır.] 

(Muhît-i Burhânî) kitâbının sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh”, deriye değmeyen 

dış elbisenin câiz olduğuna bir rivâyet bildiriyor ise de, başka kitâblarda böyle birşey 

yokdur. Deriye değsin, değmesin harâmdır. İki imâma göre yalnız harbde 

giymek câiz olur. Elbisenin ve başlığın astarını ipekden yapmak mekrûhdur. Elbisenin 

kol, etek, ceb, paça, yaka ve başlık gibi yerlerine, dört parmak enine kadar 

geniş ipek şerit dikmek câizdir. Birçok şerit dikilebilir. Herbirine ayrı ayrı bakılır. 

Genişliklerinin toplamına bakılmaz. Dört parmağa kadar altın iplikden örülmüş 

şeritler de câizdir. Kadınlara ipek elbise ve her mikdârda altın şerit câizdir. 

Erkek çocuklara ipek giydirmek mekrûhdur. Erkeklerin de, ipek cibinlik kullanması 

câizdir. İpekden bel bağı câiz denildi. Başa ipek takke giymek ve boyuna ipek 

kese asmak mekrûhdur. İpek seccâdede nemâz kılmak câizdir. İpek yorganla örtünmek 

câiz değildir. Sâat, anahtar, tesbîh ipleri ve cebe konulan kese, çantalar, 

mushaf kesesi ve boğçanın ipekden olması câizdir. Dıvarları ipek kumaş ve halı ile 

örtmek, kibr ve zînet için olmazsa, câizdir. İpek halı, yaygı kullanmak, üzerine oturmak 

câizdir. İpek yemek peşkiri, iç donu mekrûhdur. Abdest havlusu câizdir. 

Çözgüsü ipek olan, luhmesi ya’nî atkısı ipek olmıyan elbise erkeklere de harâm 

değildir. Çünki, kumaşın atkısı mühimdir. Çözgüsünün değeri yokdur. Atkısı 

ipek olup, çözgüsü ipek olmıyan elbise, sâf ipek gibi harâmdır. Sun’î ipek giymek 

erkeklere de halâldir. Çünki, bunlar parlak pamuk bileşikleridir. İpek böceğini öldürmek 

için kozayı güneşe koymak câizdir). Güneşde öldürmeyip de, ateşde ısıtarak, 

kaynar suya koyarak öldürmek câiz olmadığı, (Berîka)da yazılıdır. 

İbni Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Hazar ve ibâha) kısmında diyor ki, (Bir 

mürted, bu eti yehûdîden satın aldım derse, inanılır ve yinir. Mürted olduğu bilinen 

kimseden aldığını söylerse yinmez. Çünki, (Mu’âmelât)da, meselâ alış verişde, 

îmân ve adâlet aranmaz. Çocuğun, kitâblı ve kitâbsız kâfirlerin sözüne inanılır. 

Sofradakiler, içeri gelen kimseyi yemeğe çağırsalar, âdil bir müslimân da, yidikleri 

eti mürted kesdi veyâ içdiklerinde şerâb karışık dese, çağıranlar âdil ise, oturur. 

Âdil değilseler oturmaz. İkisi âdil ise, yine oturur. Biri âdil ise, teharrî eder, 

– 622 –

ya’nî araşdırır. Karâr veremezse, oturup yir ve içer ve suları ile abdest alır. 

Temiz ve necs şey bulunan kaplar karışık olup, temizleri fazla ise, zarûret olsa 

da, olmasa da, temizlerini araşdırıp bunlardakini yir, içer ve abdest alır. Temizlerin 

adedi, necsler ile müsâvî veyâ temizler az ise, yalnız zarûret hâlinde, abdestden 

gayrisi için temizlerini araşdırıp kullanır. Kasabdaki hayvanlardan meşrû’ kesilmiş 

olanı, zarûret hâlinde araşdırıp alır. Zarûret yoksa, meşrû’ kesenler çok ise, 

araşdırıp alır. Müsâvî ise, almaz. Elbise, kumaş da böyledir. Kısacası, temiz adedi 

çok ise, iki hâlde de araşdırır. Müsâvî veyâ az ise, zarûret olmadığı zemân temizleri 

araşdırmaz. Zarûret hâlinde, yalnız abdest için, kapların temizlerini araşdırmaz. 

Diğerlerinde araşdırarak, temiz zan etdiklerini kullanır. Çünki, abdest yerine, 

teyemmüm edebilir. Setr-i avret ve yimek, içmek için ise, başka yapacak şey 

yokdur. Görülüyor ki, temizleri çok ise, hep araşdırıp seçer. Çok değilse, yalnız zarûret 

hâlinde ve abdestden gayrısı için araşdırır.) 

Seyyid Ahmed Hamevî, (Eşbâh) şerhi, üçüncü kâidesinde diyor ki, (Şek, şübhe 

üç dürlü olur: Aslı harâm olan, aslı mubâh olan, aslı bilinmiyen şeyde olur. İslâmiyyete 

uygun kesenlerin ve mürtedlerin bulundukları yerde, kesilmiş bir koyun 

görünce, bunun islâmiyyete uygun kesilmiş olduğunu bilmek lâzımdır. Çünki, aslı 

harâm olup, halâl olması şübhe edilmekdedir. Kesenler içinde mürted az ise, alıp 

yimek câiz olur. [Kasabdan satın alıp yimek de câiz olur.] Bozuk renkli, bulanık 

suyun temiz olduğu kabûl edilir. Çünki, suyun aslı temizdir. Necs olması ise, şübhelidir. 

Kazancının çoğu harâmdan olanın verdiği malın harâmdan olduğu yakîn 

olarak, kesin olarak bilinmediği zemân, bu malını satın almak harâm olmaz, mekrûh 

olur). Yüzkırkyedinci sahîfede diyor ki, (Malının çoğu halâl olanın hediyyesi 

alınır ve yinir. Çoğu harâm ise, halâl diyerek verdiği alınır. Verirken söylemedi 

ise, araşdırıp zannına göre amel eder. Satın alınan mallar da böyledir.) Kitâbsız 

kâfirin, mürtedin kesip satdığı et alınmaz. Bunu müslimân kesdi dese, halâl olduğunu 

haber vermiş olur ki, buna inanılmaz. Alkolsüz bira demek de böyledir. 

Çünki bira meşhûr olan alkollü bir içkinin ismidir. Bu sözleri, bevlin necs olmadığını 

söylemek gibidir. Necs olmıyan şeye bevl dememek, alkolsüz olan içkiye de 

bira dememek lâzımdır. (Mecelle)nin dokuzuncu maddesi, (Bir şeyin sıfatları devâm 

eder. Bunları değişdirdik diyenin sözü kabûl olunmaz). Onuncu maddesinde, 

(Bir zemânda mevcûd olan şeyin devâmı kabûl edilir. Aksini isbât etmeleri lâzım 

olur.) 42. ci maddesinde, (Meşhûr olana i’tibâr olunur. Maglûb ve nâdire olunmaz) 

ve 46. cı maddesinde, (Mâni’ ve muktadî birlikde olunca, mâni’ tercîh olunur) denilmekdedir. 

Müslimândan satın alınan eti, mürted kesdiğini, sonradan, âdil bir 

müslimân haber verse, yimek ve yidirmek câiz olmaz. Fekat parasını geri alamaz. 

Birinci kısm, ellialtıncı maddenin sonuna bakınız! 

(Merâkıl-felâh)da ve bunun Tahtâvî şerhinde, (Artıklar) faslından sonra diyor 

ki, (Bir âdil kimse, bu eti mecûsî kesdi dese, başka bir âdil de, müslimân kesdi dese, 

yimesi halâl olmaz. Ya’nî harâmlığı devâm eder. Çünki, kesilmiş görülen hayvanın 

harâm olması asldır. İslâmiyyete uygun kesilmiş olduğu tehakkuk edince halâl 

olur. İki haber ters düşünce, halâl olması tehakkuk etmeyip, anlaşılmayıp, harâmlığı 

devâm eder. Şek, şübhe etmek, iki haberin birbirlerine ters düşmesi gibidir. 

Aslı harâm olan şeyde şek olunursa, meselâ, müslimânların ve mecûsîlerin ya’nî 

kitâbsız kâfirlerin karışık bulundukları bir şehrde kesilmiş görülen hayvan, müslimânın 

kesdiği bilinmedikçe halâl olmaz. Zîrâ, hayvanın harâm yoldan ölmesi asldır. 

İslâmiyyete uygun kesilmiş olduğu ise şübhelidir. Şehrde müslimânlar çok ise, 

halâl kabûl edilir). 

(Makâmât-i mazheriyye)de, kerâmet faslında diyor ki, (Gulâm Haseni görünce, 

kâfir ta’âmı yimişsin. Kalbinde küfr zulmeti hâsıl olmuş, buyurdu. Evet, Hindûnun 

verdiğini yidim dedi). Küfr ve harâm alâmetleri bulunan yemekler, kalbi karartır 

ve kabrde çürümeğe sebeb olur. 

– 623 –

42 — ŞERÂB ve ALKOLLÜ İÇKİLER 

Alkollü içkilerin hepsi zehrdir. Bugün bu hakîkati, tıb kitâbları yazmakdadır. 

Liselerde okutulmakda olan kıymetli bir kimyâ kitâbında diyor ki: (Alkollü içkiler, 

eskiden beri keyf verici olarak içilir, az mikdârda alındığı zemân, vücûdde tenbîh 

edici te’sîr yapdığı, hazmı kolaylaşdırdığı gibi fâidelerden bahs edilirdi. Hâlbuki, 

bugün, alkolün pek az mikdârının bile, vücûd makinesini harâb etdiği ve zararlı 

te’sîrlerinin neslden nesle intikâl etdiği ilmî bir hakîkatdir). 

İbni Âbidîn, beşinci cild, ikiyüzseksendokuzuncu sahîfede buyuruyor ki: 

Şerâb [hamr, vin, wein] dört mezhebde de harâmdır. İçmesi ve her dürlü kullanılması 

günâhdır. Yalnız sirke yapılması ve susuzlukdan ölmek üzere olanın, ölmiyecek 

kadar, su yerine, içmesi câizdir. İçmesi harâm olan içkiler, dörtdür: 

1 — Birincisi, şerâbdır. Pişmemiş üzüm suyu, [şıra], havasız fıçılarda durmakla, 

gaz habbeleri ve köpük meydâna gelerek mayalanır. (Şerâb) hâline döner. 

[Ya’nî, üzüm kabuklarında yaşıyan ve şıraya geçen (bira mayası) adındaki mayanın 

(fermentin) çıkardığı (zimas) adındaki bir madde, şırada bulunan glikoz ve levüloz 

adındaki (Hekzoz) şekerlerini parçalar. Şekerler, ikiye parçalanarak ispirto 

(etil alkol) ve karbon dioksid maddeleri meydâna gelir: 

C 6 

H 12 

O 6 

2C 2 

H 5 

OH + 2 CO 2 

Şırada zemânla, şeker azalıp, ispirto çoğaldığı için, tadı şekerli iken, keskin ve 

yakıcı olmağa başlar. Meydâna gelen karbon dioksid gazı, kabarcıklar hâlinde dışarı 

çıkar. Bu gaz, ispirtolu sıvıda erimiyen tortuları, sıvının yüzüne sürükliyerek, 

bir köpük ile örtülür. Böylece şıra, şerâba dönmüş olur. Çeşidli şerâblarda, yüzde 

beş ile yirmi arasında ispirto bulunur. İki hektolitre, ya’nî ikiyüz litre yâhud yüzonbeş 

kilogram üzümden, yetmişbeş litre şıra çıkar. Şıranın beşde biri şekerdir. Onda 

biri tartarik asiddir. Şıradan kükürt dioksid gazı geçirilerek, sirke asidi mayası 

ve başka zararlı mayalar öldürülür. İlk mayalanma bir haftada temâm olur.] 

İspirtosu az olan şerâb da harâmdır. [İmâmeyne göre ve diğer üç mezhebde, köpürmese 

de, şerâb olur.] Serhoş etmese de, damlasını içmek harâmdır. Halâl diyen, 

kâfir [Allaha düşman] olur. Şerâb, idrâr gibi kaba necâsetdir. Her dürlü kullanmak, 

ilâc yapmak, çamur yapmak, hayvâna içirmek, ihtikân yapmak, buruna çekmek 

sözbirliği ile harâmdır. Satması câiz değildir. Parası harâmdır. Bir müslimânın, 

borcunu, şerâb satarak aldığı para ile ödemesi halâl olmaz. Bu para, alacaklıya 

da halâl olmaz. Bunun için içki satana ödünc vermemelidir. Az içene de had 

vurulur ki, seksen sopadır. Serhoş edici diğer üç içkiyi içene ise, ancak serhoş olursa 

had vurulur. Şerâb köpüklendikden sonra, kaynatılıp üçde ikisi gitse de geride 

kalanı ve inbiklenerek elde edilen ispirtonun, rakının şerâb gibi, necâset-i galîza 

olduğu sözbirliği ile bildirilmişdir. Bunların da damlasını içmek harâm olduğu, 

(Behcet-ül-fetâvâ)da yazılıdır. Rakıda yüzde kırkdan çok alkol bulunur. Şerâbdan 

elde edilen rakı, meşe ağacından fıçılarda birkaç sene bırakılınca, (Konyak) olur. 

2 — İkincisi, Tılâdır. Tâze şıra, ateşde veyâ güneşde ısıtılıp üçde ikisinden azı 

uçarsa, [üçde birinden çok kalırsa], bu kalana, (Tılâ) denir. Tılâ, gaz çıkararak kabarıp, 

tadı keskin olunca, serhoş eder. Şerâb gibi damlası harâm ve kaba necs olur. 

3 — Üçüncüsü Sekerdir. Hurmanın nakî’i, ya’nî maserasyonu, ya’nî su içinde 

ısıtmadan bırakılınca, köpüklenir ve tadı keskin olursa (Seker) denir, damlası harâmdır. 

4 — Dördüncüsü, kuru üzüm nakî’idir. Kuru üzüm, soğuk suda bırakılınca, şekeri 

suya geçer. Bu suya, (Kuru üzüm nakî’i) denir. Bu, gaz peydâ ederek köpüklenir 

ve tadı keskin olursa, damlası harâm olur. Tılâ, Seker ve kuru üzüm nakî’i (maserasyonu) 

gazlanmaz ve tadı keskin olmazsa, içmeleri, sözbirliği ile halâl olur. Se- 

– 624 –

ker ve Nakî’, hafîf necsdirler. İmâm-ı a’zama göre, Tılâ, Seker ve Nakî’in harâm 

olmaları için, köpüklenmeleri de lâzımdır. Bu üçünde, icmâ’ı ümmet hâsıl olmadığı 

için, harâm değildir diyen kâfir olmaz. 

İçmesi, İmâm-ı a’zama ve İmâm-ı Ebû Yûsüfe göre halâl olan içkiler de dörtdür: 

1 — Kuru üzüm veyâ hurma, şekeri suya çıkıncaya kadar, soğuk suda bırakılır. 

Sonra hepsi, kaynayıncaya kadar ısıtılır. Soğuyunca süzülür. Bu sıvıya, (Nebîz) 

denir. Nebîzin tadı keskin olsa da, serhoş yapmadıkca, içmesi halâl olur. Isıtılmazsa, 

köpürünce ve tadı keskin olunca, harâm olur. 

2 — Kuru üzüm ve hurma birlikde, soğuk suda durup, hepsi, ısıtılıp süzülür. Tadı 

keskin olsa da, serhoş yapmadıkca, halâl olur. Buna, (Halîtan) denir. 

3 — Bal, incir, arpa, buğday, mısır, darı, erik, kayısı, elma ve benzerlerinden 

biri soğuk suda durup ısıtılmasa da, serhoş etmeyecek mikdârda halâldirler. Çünki 

hadîs-i şerîfde, (Şerâb, üzüm ve hurmadan olur) buyuruldu. [Serhoş ederlerse, 

harâm olurlar. Bira da böyledir. Hubûbâtdan elde edilen rakıya, İngilizler (Viski), 

Ruslar (Vodka) derler. Bunlar, yüzde elli, altmış alkolü hâvîdirler.] 

4 — Dördüncüsü, (Müselles)dir. Üzüm suyu, tâze iken, ya’nî gaz kabarcıkları 

çıkmadan, köpürmeden önce, ısıtılıp, üçde ikisi uçar, üçde biri kalırsa (Müselles) 

denir. Tadı keskin olsa da, serhoş etmiyecek kadar içmesi halâldir. 

Şıra kaynarken, içine (Pekmez toprağı) denilen temiz kireçtaşı tozu konursa, 

ekşiliği kalmaz, (Pekmez) olur. Fransızlar pekmeze, (Sapa) ve (Rob) derler. Pekmezde 

yüzde altmışdan çok glikoz vardır. Pekmeze yumurta akı koyup, karışdırarak 

kaynatılınca, koyulaşıp (Bulama=Raisiné) olur. Şira ya’nî tâze üzüm suyu [Moût] 

ve pekmez [Moût cuit] ve bulama [Raisiné] ve boza [Bosan] içmek halâldir. Boza 

yapmak için, bir kilo kadar bulgur yıkanır. Tencereye konur. Fazla su ilâve edilir. 

Yumuşayıncaya kadar birkaç sâat kaynatılır. Su ile yoğrularak tel süzgeçden 

süzülür. Şeker konup eritilir. Maya olarak içine bir su bardağı boza konur. Kapanıp 

soba yanında bırakılır. Ertesi gün ekşi olarak içmeğe başlanır. 

Bunlar kuvvet için, hazm için serhoş etmiyecek mikdârda halâl olup, serhoş ederlerse 

veyâ çalgı ile, keyf için az dahî içilirlerse, söz birliği ile harâm olurlar. 

İmâm-ı Muhammede göre, bu dört içki, gaz çıkarmış ve tadı keskin olmuş ise, 

serhoş etmiyecek kadar az içmesi de harâm olur. Fetvâ da böyledir. Diğer üç 

mezhebde de böyledir. Çünki, Peygamberimiz, (Çoğu serhoş eden içkinin, azını 

içmek de harâmdır) ve (Serhoş eden her içki şerâbdır ve hepsi harâmdır) buyurdu. 

Bu hadîs-i şerîf, hepsinin harâm olduğunu bildirmekdedir. Yapıları, bileşimleri 

aynıdır demek değildir. Çünki Muhammed “aleyhisselâm”, maddelerin hakîkatlerini, 

fen bilgilerini öğretmek için değil, bunların hükmlerini bildirmek için gönderilmişdir. 

Kısrak, inek, deve sütleri, mayalanıp, tadı keskin olunca, müselles gibi 

olurlar. Birincisine (Kumis) [kımız], diğer ikisine (Kefîr) denir. Bira gibi harâmdırlar. 

Bu husûsda, İskilibli M.Âtıf efendinin (Men’i müskirât) kitâbında geniş 

ma’lûmât vardır. 

[Bira yapmak için, arpalar ıslanıp bir hafta bırakılınca filizlenirler. Bu sırada 

(Amilaz) denilen maya da ürer. Filizlerin uzunluğu arpa boyuna yaklaşınca, arpalardan 

koparılıp ayrılır. Arpalar kurutulup un yapılır. Bu una, (Malt) denir. Malt, 

sarı toz veyâ şerbet hâlinde, (Skorbut) denilen kanama ve za’fiyyet hastalığında 

ve çocuk mamalarında kuvvet verici ve hazm için kullanılır. İçinde alkol yokdur. 

Malt, sıcak su ile karışdırılıp bırakılınca, içindeki amilaz, nişastayı mayalıyarak parçalar. 

(Maltoz) denilen şekere çevirir. Bu şekerli sıvıya şerbetci otu (Houblon) çiçekleri 

konup kaynatılır. Bu ot, biraya koku verir ve berrâk yapar. Soğutulup içine 

(Bira mayası) konur. Bu maya, maltoz şekerini mayalıyarak parçalar. Alkole 

çevirir. Bira hâsıl olur. Çeşidli biralarda yüzde ikibuçuk ile beş arasında alkol bu- 


lunur. Fazla içilince serhoş yapmakdadır. Bira mayası, sarı toz veyâ yoğurt gibi lapadır. 

Canlıdır. Çıkardığı sıvı mayalama yapar. Bira mayası, bira fabrikalarında kalan 

posadaki mayanın üretilmesi ile elde edilmekde, cild, hazm ve göğüs hastalıklarında 

da kullanılmakdadır. Ekmek hamurunda da vardır. Bira, gaz çıkardığı, köpük 

yapdığı için ve tadı acı, keskin olduğu için azı da çoğu da, her ne maksadla içilirse 

içilsin, imâm-ı Muhammede göre harâmdır. Fetvâ da böyledir. Almanyada yayınlanan 

(Der Stern) mecmû’ası, 1979 senesi ilk ayındaki nüshasında diyor ki, (Heidelberg 

kanser tedkîk merkezi tarafından yapılan araşdırmalarda, biranın kanser 

yapdığı anlaşılmışdır. Kansere sebeb olduğu bilinen (Nitroz-amin)lerin birada 

bol mikdârda bulunduğu görülmüşdür. Bira, alkol alışkanlığına da sebeb olmakdadır. 

Ağrı kesici olarak kullanılan (Piramidon) içinde fazla mikdârda Nitroz-amin 

bulunduğu anlaşıldığı için, bu ilâc sıhhiyye vekâletinin emri ile altı ay evvel piyasadan 

kaldırılmışdı. Orta mikdârda bira içen bir kimse, günde yetmiş piramidon 

hapı almış kadar Nitroz-amin almakdadır). Yengeç denilen hayvana ve kanser denilen 

tehlükeli şişlere arabîde (Seretân) denir. (Nüzhet-ül-ebdân) kitâbı, kanseri, 

içinde yengeç külü bulunan merhem ile tedâvî etmekdedir. (Teshîl-ül-menâfi’)de 

(Irk-ı medînî) denilen hastalık, kanserdir. Bildirdiği ilâclardan biri: (Bir avuc içi 

soyulmuş sarmısak, bir [litre] süt ile, akşam vakti, kaynatılır. Pelte hâline gelir. Sabâha 

kadar bağçede bırakılır. Havadan rutûbet alır. Süt ayrılıp aç iken içilir. Sarmısak 

yerine lübân [Günnük] veyâ sarısabır kullanılabilir.)] 

Yukarıda yazılı sekiz içkiden, şerâbdan başkasını satmak İmâm-ı a’zama “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” göre sahîhdir. Fekat, mekrûhdur. [Ya’nî, tahrîmen mekrûhdur. 

Bunları satan, harâm işlemiş gibi Cehenneme gider.] İmâmeyn “rahmetullahi 

teâlâ aleyhimâ”, bunların satılması da sahîh değildir dedi. Afyon, esrar ve başka 

uyuşdurucu [heroik] maddelerin satışı da böyledir. Necâset karışan suyu içmek 

harâmdır. (Cevhere)de diyor ki: (Tâze üzüm, suya konup mayalanmadan önce kaynatılırsa, 

suyun üçde ikisi uçmadıkca, halâl olmaz. Kuru üzüm veyâ hurma, suya 

konup biraz kaynatılınca, halâl olur. Buna, (Nebîz) denir. Tâze üzüm ile hurmanın 

veyâ tâze üzüm ile kuru üzümün karışımı suda ısıtılınca, üçde ikisi uçmadıkca 

halâl olmaz. Tâze üzüm suyu [şıra] ile, hurma bırakılmış su karışımı da böyledir.) 

Bevl [idrâr], pislik gibi necâsetleri içmek, yimek harâmdır. 

Mubâh olan içkileri, hattâ suyu, mûsikî ile, çalgı ile, kâfirler gibi, fâsıklar gibi 

içmek de harâmdır. (İbni Âbidîn) beşinci cild, ikiyüzotuzsekizinci sahîfedeki hadîs-i 

şerîfde, (Suyu, alkollü içki içenler gibi içmek harâmdır) buyuruldu. İbâdeti 

harâma benzetmek ise, küfre sebeb olur. Çalgı, içki, şarkı ile nemâz kılmak, 

Kur’ân-ı kerîm okumak böyledir. İkinci kısmda, 52. ci maddenin 7. ci sahîfesine 

bakınız! 

İbni Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh”, üçüncü cild, yüzaltmışüçüncü ve beşinci 

cild, ikiyüzseksendokuzuncu sahîfede buyuruyor ki, (Arak-ı hamr [ya’nî rakı ve 

alkol]in, şerâb gibi kaba necâset olduğu ve serhoş edecek kadar içene had vurulması 

sözbirliği ile bildirildi. Damlasını içene de had vurulur diyenler çokdur. Alkollü 

meşrûbât içen fâsıkların [kötü kimselerin], (temizdir, içilmesi halâldir) demelerine 

aldanmamalıdır). Alkollü içkilerin hepsinde ispirto bulunduğundan, şerâblı 

su gibi kaba necs ve harâmdırlar. Bunun için deriye sürülen, tentürdiyod, alkol 

kamfre gibi, ispirtolu ilâcları ve kolonya gibi lüzûmsuz olanları nemâz kılmadan 

önce, yıkamak lâzımdır. Bunları hâricen kullanmak ve ispirtoyu yakıt olarak 

kullanmak ve bunun için satmak ve satın almak câizdir. Benzol, benzin, aseton ve 

dört klorlu karbon, gaz yağı gibi sıvılar, necs değildir. Bunları temizlemeden nemâz 

kılınır. Alkolün, teknikde, eritken olarak kullanılması günâh değildir. 

Modern tıbda iyi bir hâricî, (Dezenfektan) [Mikrob öldürücü] maddede aranılan 

iki vasf, aslî (kendisinden beklediğimiz) te’sîrinin tam ve şümûllü, tâlî (olma- 

– 626 –

sını arzû etmediğimiz) te’sîrinin ise asgarî olması, yâhud hiç olmamasıdır. 

a) Alkol, bakterilerin bir kısmına hiç te’sîr etmez. Geri kalanların da ancak vejetatif 

(fe’âl) hâlde olanlarını öldürebilir. Bakteriler, sâir zemânlarda spor denilen 

koruyucu bir tabakaya bürünürler. Müsâid şartlar bulunca, tekrâr vejetatif 

(fe’âl) hâle dönerler. Alkol, sporlu bakterileri de öldüremez. Hattâ piyasadaki alkoller 

içinde sporlu bakteriler mevcûddür. Son zemânlarda, tecribeler ifâde ediyor 

ki, cilde sürülen kesif alkol, civâr bakterilerin sathlarında kompakt bir tabaka 

hâsıl ediyor. Bunlara artık nüfûz edemiyor. O hâlde, tam ve şümûllü bir te’sîre 

mâlik değildir. 

b) Yine cilde sürülen kesîf alkol, cild nesclerini (dokularını), bakterilere olan 

zararlarından dahâ çok tahrîb eder. Hattâ, bu tahrîblerle, proteinlerden ibâret bir 

tabaka teşekkül eder. Bu ise, onun bakterilere te’sîrine sed çeker. 

Bu iki vasfı te’mîn edemediğinden, alkol iyi bir dezenfektan değildir. Alkolün 

mahzûrlarını bulundurmıyan, ondan çok dahâ mükemmel te’sîrlere mâlik yüzlerce 

madde vardır. Nitekim bugün birçok memleketlerde alkollü tentürdiyod yerine, 

te’sîri dahâ kuvvetli Mersol denilen ispirtosuz tentürdiyod kullanılmakdadır. 

Merküro-krom adındaki kırmızı tozdan iki gramı, yüz gram suda eritilerek yapıldığı 

gibi, eczâhânelerde mersol hâzır da satılmakdadır. Yapılan istatistiklere göre, 

Avrupa kliniklerinde, tıbbî olarak kullanılan alkol mikdârı, [m. 1900] senesine 

nazaran [m. 1934] senesinde on misli azalmışdır. Her geçen gün de azalmakdadır. 

Ancak alkolün, müskirât terkîbine girmesinden dolayı, çok mikdârda istihsâli, 

bol oluşu, onu tıbda da kullanmaya sevk eden belki yegâne sebebdir. 

Benc, ya’nî Ban otu ve kunneb, ya’nî Haşiş [esrar otu] ve Afyon gibi sulb [katı] 

cismlerin akla zarar veren çok mikdârları harâmdır. İlâç, ibtal-i his için kullanmak 

câiz olduğu İbni Âbidînde, (Eşribe) sonunda yazılıdır. Bunların fazlasına halâl 

diyen, kâfir olmazsa da (Mübtedi’), ya’nî bid’at sâhibi, sapık olur. 

[Serhoş olarak kılınan nemâz sahîh olmaz. Serhoş olmıyacak kadar az içkili olarak 

kılmak mekrûhdur. Çünki, alkollü içkilerden herhangi birini keyf için bir 

damla bile içmek harâmdır. Mi’desinde, elbisesinde azıcık harâm bulunan kimsenin 

nemâzı mekrûh olur. Gasb edilen yerde kılmak da böyledir. (Merec-ül-bahreyn)de, 

Ahmed Zerrûkdan alarak diyor ki, vecd ve hâl sâhibleri, şu’ûrlarını 

gayb ederlerse, sözlerinde ve işlerinde ma’zûr olurlar. Simâ’ esnâsında raks etmek, 

bağırmak da böyledir. Deli gibidirler. Fekat, bu tesavvuf serhoşluğu kendiliğinden 

olmayıp, aklları başlarında ise, şu’ûrları var ise, ma’zûr olmazlar. Günâha girerler. 

Şu’ûrsuz oldukları zemân, ibâdetleri kaçırmaları günâh olmaz ise de, aklları 

başlarına gelince, kaçırdıkları ibâdetleri hemen kazâ etmeleri lâzımdır. Çünki, bu 

şu’ûrsuzluğa kendileri sebeb olmuşdur. Böyle tesavvuf serhoşlarının, islâmiyyete 

uymayan sözlerine ve işlerine, başkalarının uymaları câiz değildir. Kendileri günâha 

girmezlerse de, bunlara uyanlar, günâha girerler. Alkollü ve uyuşdurucu maddelerle 

serhoş olanlar da böyledirler. Serhoş iken, irâde ve ihtiyârları olmadığından, 

ma’zûr olurlar ise de, bu hâle kendileri sebeb oldukları için, kaçırdıkları 

ibâdetleri kazâ etmeleri lâzım olur]. 

(Rıyâd-un-nâsihîn) kitâbında diyor ki, hadîs-i şerîfde, (Çok içildiği zemân serhoş 

eden şeyin, az içilmesi de harâmdır) buyuruldu. [Bu hadîs-i şerîfi, (Zevâcir) 

ve (Künûzüddekâık) kitâbları da yazmakdadır.] Bir hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, 

(Şerâb içmek, büyük günâhların en büyüğüdür. Bütün kötülüklerin anasıdır, başıdır. 

Şerâb içen, nemâz kılmaz. Anası ile, halası ile, teyzesi ile zinâ eder). Bir hadîs-i 

şerîfde, (Şerâb içen ile arkadaşlık etmeyiniz! Cenâzesine gitmeyiniz! Buna kız 

vermeyiniz ve onun kızı ile evlenmeyiniz! Muhakkak biliniz ki, şerâb içen, kıyâmet 

günü, mezârdan yüzü kara, gözleri mâvi olarak kalkar. Dili sarkmış, pis kokulu 

olur. Herkes, bunun pis kokusundan kaçar) buyuruldu. Bir hadîs-i şerîfde, (Şerâb 

içen Cennete girmez) buyuruldu. Ehl-i sünnet mezhebine göre, büyük günâh 

– 627 –

işliyen kâfir olmaz. Îmânı gitmez. Bu hadîs-i şerîflerin ma’nâsı, halâl diyen veyâ 

kalbi, bunu kötü bilmiyen kimse demekdir. Yâhud, şerâb içmeği âdet edinen 

kimse, tevbe etmeden ölürse, son nefesde îmânı gider demekdir. Îmânla gitmek 

istiyen, şerâb içmemelidir. Şerâbı içene, getirene, taşıyana, hâzırlayana, satana ve 

i’mâl edene, Allahü teâlâ ve Resûlü la’net eder. Şerâb satanın aldığı para harâm 

olur. Dünyâda belâlardan kurtulmaz. Serhoş iken kıldığı nemâzları sahîh olsa 

da, kabûl olmaz, ya’nî sevâbı olmaz. Bir hadîs-i şerîfde, (Şerâb içmeği âdet eden, 

vesene tapan gibidir) buyuruldu. 

Tahtâvî, (İmdâd) şerhinde diyor ki, (Odundan, altından, gümüşden yapılmış insan 

heykeline, (Sanem) denir. Taşdan yapılan insan heykeline, (Vesen) denir. Kumaşa, 

dıvâra ve başka yerlere yapılmış cânlı ve cânsız resmlerine, (Sûret) veyâ (Tasvîr) 

denir. Yalnız cânlı resmlerine, (Timsâl) denir. Saneme, vesene, sûrete ve 

timsâle tapınmak, onların fâide ve zarâr yapacaklarına inanmak, şirk çeşidlerinden 

biri olur. Böyle tapınanlara, (Putperest) ve (Müşrik) denir). 

Bir hadîs-i şerîfde, (Bir yudum şerâb içene, Allahü teâlâ üç gün gadab eder) buyuruldu. 

Ya’nî, buna tevbe etmedikce, üç gün içindeki iyiliklerine sevâb verilmez 

ve günâhları afv edilmez. Üç gün içinde ölürse, îmânsız gitmesinden korkulur. Bir 

kadeh içene, Allahü teâlâ kırk gün gadab eder. 

Fıkh kitâblarında, meselâ (Hidâye)de diyor ki: Üzüm şerâbı sözbirliği ile harâmdır. 

Halâl diyen kâfir olur. Bir damla içene had vurmak vâcib olur. Sa’îd bin Müseyyib 

diyor ki, (Geçmiş ümmetlerin hıyânet yapmalarına, kâfir olmalarına sebeb, 

şerâb içmek idi). Emîr-ül-mü’minîn Osmân “radıyallahü anh”, Resûlullahın “sallallahü 

aleyhi ve sellem” minberinde hutbe okurken, (Ey insanlar! Şerâb içmekden 

sakınınız! Biliniz ki, şerâb içmek, bütün kötülüklerin anasıdır) buyurdu. Bir 

hadîs-i şerîfde, (Şerâbda devâ, ilâc hâssası yokdur. Hastalık yapar) buyuruldu. 

(Erba’în)de diyor ki: Abdüllah bin Mes’ûd buyurdu ki, (Şerâb içen kimse, tevbesiz 

ölürse, mezârını açınız! Yüzünü kıbleye karşı görürseniz, beni öldürünüz!). 

Şerâb içenler, beş fâidesi olduğunu söyliyor: 1- Kan yapar. Yüzü kızartır. Güzelleşdirir 

diyorlar. 2- Kuvvet verir diyorlar. 3- Hazmı kolaylaşdırır diyorlar. 4- Şehveti 

artdırır diyorlar. 5- Sıhhati korur diyorlar. Bu sözlerinin hepsi yanlışdır. Tecribeler, 

tersini göstermekdedir. Hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (Gece nemâz kılanların 

yüzü güzel olur). Şerâb içmekle, günâh işlemekle, yüz güzel olmaz. İbâdet, 

tâ’at etmekle güzel olur. Şerâb içenlerin, fâsıkların yüzleri çirkin, iğrenç oluyor. 

Allahü teâlâ, Enfâl sûresi, altmışaltıncı âyetinde meâlen, (Yüz mü’min, ikiyüz kâfire 

gâlip gelir) buyurdu. Ya’nî bir za’îf mü’min, iki kuvvetli kâfire gâlip gelir. Şerâb 

hazmı kolaylaşdırır. Evet öyledir. Fekat hazmı kolaylaşdıran ve fâideli olan, 

başka halâl şeyler de vardır. Sıhhati koruması doğru olmadığını dahâ önce, hadîs-i 

şerîfde bildirmişdik. Şerâb içmenin çeşidli hastalıklara yol açdığı meydândadır. Aklı 

azaltmakdadır. Kara ciğeri bozmakdadır. Beyni ve sinirleri harâb etmekdedir. 

[Eczâcılık bülteni [m. 1970-1] sayısında, (İçki kullananlarda ağız ve buğaz kanserinin 

iki misli olduğunu Fransız doktorları bildiriyor) demekdedir.] Şerâbın zararı 

fâidesinden, günâhı ise, her günâhdan çokdur. Şehveti artdırması da, birkaç seneye 

mahsûs olup, az zemân sonra azaltarak, zevcenin cimâ’ hakkına mâni’ olmakda, 

âile se’âdeti yıkılmakdadır. (Rıyâd-ün-nâsıhîn)den terceme temâm oldu. 

İstanbulda Enver Örenin neşr etdiği günlük Türkiye gazetesinin 17 Mart 1979 

nüshasında diyor ki, Birleşik Amerika sıhhat enstitüsünce yapılan açıklamada, alkollü 

içkilerin, bu memleketde, senede ikiyüzbeşbin kişinin ölümüne sebeb olduğu 

tesbît edilmişdir. Bunların çoğu karaciğer sirozundan ve içkili araba kullanmakdan 

ölmüşlerdir. Ondört ve onyedi yaşları arasında alkol ibtilâsının artdığı, bu sebebden, 

mekteblerde, vurucu, kırıcı saldırıların çoğaldığı da bildirilmişdir. 

– 628 –

43 — TÜTÜN GÜNÂH MIDIR? 

(Dürr-ül-muhtâr)ın beşinci cildinde buyuruyor ki: 

Şâfi’î mezhebindeki âlimlerden Necmeddîn-i Gazzî diyor ki: (Tütün, önceleri 

yok idi. İlk olarak, 1015 [m. 1606] de, Şâmda kullanıldı. İçenler, serhoş etmediğini 

iddi’â ediyorlar. Buna inanılsa bile, gevşeklik verdiği meydândadır. Bu ise, 

harâm olmağa sebeb olur. Çünki imâm-ı Ahmedin, Ümm-i Selemeden “radıyallahü 

anhâ” bildirdiği haberde, (Serhoş eden ve gevşeklik veren şeyler yasak edildi) 

buyuruldu. Bir iki kerre içmek günâh olmaz. Hükûmet yasak edince, harâm olur. 

Devâm edilirse, büyük günâh olur. Çünki, küçük günâhlara devâm etmek büyük 

günâhdır). 

Hanefî mezhebine gelince; büyük âlim İbni Nüceym-i Mısrî “rahmetullahi teâlâ 

aleyh”, (Eşbâh) kitâbında buyuruyor ki, (Âyet-i kerîmede ve hadîs-i şerîflerde 

harâm olduğu bildirilmiyen şeyler, aslı üzere halâl olur. Veyâ halâl ve harâm 

diye hükm olunamaz. Hanefî ve Şâfi’î âlimlerinin çoğu “rahmetullahi teâlâ aleyhim 

ecma’în”, böyle şeyler halâl olur dedi. İbni Hümâm, (Tahrîr) kitâbında da böyle 

söylüyor. Bunun için, Besmele ile kesildiği bilinmiyen hayvâna ve zararı görülmiyen 

ota halâl denir). Tütün de böyledir. Âlimlerin çoğuna göre, halâldir. Birkaçına 

göre ise, hükm verilemez. [(Uyûn-ül-besâir)de, Hamevî (Eşbâh)ı şerh ederken, 

(Bundan, tütün içmenin halâl olduğu anlaşılmakdadır) buyuruyor.] Hanefî 

âlimlerinden, Şâm müftîsi, Abdürrahmân İmâdî, (Hediyye) adındaki kitâbında, (Tütün; 

soğan, sarmısak gibi mekrûhdur) buyurdu. İbni Âbidîn, bu satırları açıklarken 

buyuruyor ki: 

(Vehbâniyye) şerhinde, (Tütün içmek ve satmak yasak edilmelidir) diyor. 

[Dördüncü Murâd hân “rahmetullahi teâlâ aleyh”, tütün içilmesini yasak etmişdi. 

Bunun zemânında bulunan Şernblâlî “rahmetullahi teâlâ aleyh” de, (Halîfe mubâhları 

yasak edince harâm olur) diyenler gibi, tütüne yasak demişdir. Dikkat edilirse, 

yasak edilmelidir, dediği hâlde, yine harâm veyâ mekrûh dememişdir.] 

Tütün içmek, orucu bozar. İsmâ’îl bin Abdülganî Nablüsî, (Dürer) şerhinde diyor 

ki, (Zevcenin soğan ve sarmısak gibi ağzı kokutan şeyleri yimesi yasak edilebilir. 

Tütün kokusunu sevmiyen kimse de, tütün içmesini men’ edebilir). 

Mısrda, Mâlikî âlimlerinin büyüklerinden Alî Echürî, tütünün halâl olduğunu 

bildiren kitâb yazmış, burada dört mezheb âlimlerinin, tütünün halâl olduğunu bildiren 

fetvâlarını nakl etmişdir. Allâme Abdülganî Nablüsî de tütünün mubâh olduğunu 

bildiren, (Essulh-u beynel-ihvân) kitâbını yazmışdır. Bu kitâb ve tercemesi, 

Nûr-i Osmâniyye kütübhânesinde vardır. Harâm ve mekrûh diyenlere cevâb vermekdedir. 

(Ba’zı kimselere zarar verirse, yalnız bunlara harâm olur. Başkalarına 

harâm olmaz demekde ve bal, safra hastasına zarar verir. Fekat, başkalarına harâm 

değildir. Hattâ şifâdır. Herşey aslında halâldir. Harâm veyâ mekrûh diyebilmek 

için, delîl lâzımdır. Şerâb habîslerin en kötüsü olduğu hâlde ve Resûlullah “sallallahü 

aleyhi ve sellem” islâmiyyetin bildiricisi olduğu hâlde, şerâba harâm diyemedi. 

Âyet-i kerîme ile yasak edilmesini bekledi. O hâlde, tütün içmek mubâhdır, 

halâldir. Kokusu mekrûhdur. Tab’an mekrûhdur. Şer’an mekrûh değildir) demekdedir. 

İbni Âbidîn, devâm ederek buyuruyor ki, (Tütün içmek Şâfi’î mezhebinde harâm 

değildir. Kitâblarında, tenzîhen mekrûh denilmekdedir. Hattâ, zevce tütünü 

bırakınca, zarar görmezse, meyve gibi olur. Zevcin, tütün parası vermesi lâzım olur. 

Tütünü bırakınca, kadın zarar görürse, ilâç gibi olur. Tütün parasını vermesi, vâcib 

olmaz dediler. Câmi’ içinde tütün içmek, soğan, sarmısak yimek harâmdır.) 

Tütüne harâm diyenlerin dayandığı, vesîka olarak ileri sürdükleri, (Berîka) kitâbının 

sâhibi Hâdimî “rahmetullahi teâlâ aleyh” seksenbeşinci sahîfesinde diyor 

ki: Âyet-i kerîmede, (Habîs olan şeyler harâmdır) buyuruldu. (Vâhidî) tefsîrinde, 

– 629 –

(Âyet-i kerîmedeki habîs, leş, kan ve domuz eti demekdir. Âyet-i kerîme, bu 

üçünü harâm etmekdedir) diyor. Hâlbuki, habîs olan herşey harâmdır. Her harâm 

habîsdir. Meselâ şirk, zulm, fâiz ve rüşvet habîsdir. İnsanın iğrendiği, pis dediği herşey 

habîsdir denildi. Buna göre tütün de habîs ve harâm olur. 

Yüzotuzüçüncü sahîfede diyor ki: İbâdet için, sevâb kazanmak için olmıyan 

bid’atlere, (Âdetde bid’at) denir. Un eleği, kaşık kullanmak gibi. Âdetde bid’at olan 

şeyleri yapmak, dalâlet, yoldan sapmak değildir. Vera’, takvâ sâhibleri de bunları 

zarûret olunca kullanır. Kullanması günâh değil ise de, kullanmamak iyi olur. 

Ba’zıları, (Tütün ve kahve kullanmak da, âdetde bid’atdir. İkisi de harâm değildir 

ve mekrûh da değildir. Doğrusu da budur. Bunlara harâm diyen, bid’at-i âdiyyeyi 

harâm etmiş olur. Sultânın yasak etmesine gelince, islâmiyyete uygun olan emrleri 

dinlenir. Tabî’atine ve nefsine uyarak verilen emrleri değil) dedi. Bize göre, 

kahve belki böyledir. Fekat, bunu da, kullanmamak dahâ iyidir. Çünki, hakkında 

söz birliği yokdur. Tütüne gelince, harâm olmadığı doğru ise de, mekrûh olduğunda 

şübhe yokdur. Çünki, halâl olmasında söz birliği yokdur. Sultân, umûmun fâidesi 

için, bir mubâh şeyi yasak edince, dinlemek vâcib olur. Söz birliği olmıyan şeyi 

yasak edince, elbette vâcib olur. (Telvîh) kitâbında diyor ki, (Şübhe edilen 

şeyler harâm olur). 

Binikiyüzkırküçüncü sahîfesinde diyor ki: Yimeği ve içmeği harâm eden sebebler 

altıdır: Serhoş edenler, şerâb gibi. Necs olanlar, bevl ve kan gibi. Zarar verenler, 

kum, toprak gibi. İğrenç olanlar, menî ve sümük gibi. Habîs olanlar, tahta kurusu 

[biti] gibi. Öldürücüler, zehrli maddeler gibi. Tütün içmeği âdet edinenlere 

gelince, tütün bunlara zarar verir denildi. Çoğunun hastalığa yakalandığı görülmekdedir. 

Böyle şeylerde, cinse, umûma bakarak karâr verilir. Birkaç kişiye göre karar 

verilmez. Tütün ba’zı hastalıklara fâideli olmakdadır. Meselâ balgam, safra sökmekdedir 

deniliyor. Fekat bu, câhillerin sözüdür. Doktorlar kullanmıyor. Mütehassıslar 

böyle yazmıyor. Tersini bildiriyorlar. Ba’zı doktorlardan işitdik ki, tütün 

olmasaydı, Âdem oğlu bin sene yaşardı demişlerdir. [Mütercim fakîr, doktorlardan 

nakl olunan bu sözü, akla uygun bulmamakda ve hayret etmekdedir. Çünki, 

tütün ortaya çıkmadan önce de, insanlar, tabî’î ömrlerine uygun olarak yaşamışdır. 

Asr-ı se’âdetden beri, bin sene yaşıyan bir kimse işitilmemişdir.] 

Tütün serhoş eder de denildi. Yeni başlıyanlarda böyledir. Yavaş yavaş alışanları 

serhoş etmiyor. Şerâb da böyledir. İmâm-ı Muhammed, çoğu harâm olanın, azı 

da harâmdır dedi. Ba’zıları, bu sebeble, tütüne harâm dedi. Ba’zıları da, içmemek 

iyi olur dedi. Ba’zıları, tütün içmek, başkalarını râhatsız ediyor. Başkasına eziyyet 

vermek harâmdır dedi. Ba’zısı da, tütün; (Soğan, sarmısak yiyen, mescidimize yaklaşmasın!) 

hadîs-i şerîfine girer dedi. Fıkh âlimleri dedi ki, pis kokan şeyleri mescidden 

çıkarmak lâzımdır. Tütüne bid’at denildi. Fekat, i’tikâdda, inanmakda ve 

ibâdetlerde olan bid’at [devrim, değişiklik] harâmdır. Âdetlerde olan bid’atler harâm 

değildir, mubâhdır. Sünnete ve sünnet olmakdaki sebebe uymıyan bid’atler 

yasakdır. Meselâ, misvâkın sünnet olması, ağızdaki pis kokuyu giderdiği içindir. Tütün 

ise, bu hikmeti bozmakdadır. Dîne fâideli olan bid’atler güzeldir. Tütün böyle 

değildir. Tütün habîsdir denildi. Selîm tabî’atli kimse, tütünden iğrenmekdedir. 

Oyun için, keyf için, kibr için içilir de denildi. Tütün aslında mubâh olsa da, bu sebeble 

harâm olur. Tütün isrâfdır denildi. Çünki, lüzûmlu değildir. Keyf için mal vermekdir. 

Çok mal verip alan da olur. İbâdetleri, meselâ cemâ’at ile nemâz kılmağı 

bırakmağa sebeb olur. Yalan, gıybet, nemîme, gevezelik gibi harâmlara da sebeb 

olur. Tütün içenlerin öldükden sonra rü’yâda görülmesi, mezârları açılınca, yüzlerinin, 

ağızlarının değişmiş olması, mezârı duman dolmuş olması da bu sözü kuvvetlendirmekdedir. 

Görülüyor ki, tütün için sözler ve fetvâlar başka başkadır. Değil 

câhiller, âlimler de, bu işin içinden çıkamamışdır. Ba’zıları halâldir, mubâhdır 

dedi. Ba’zıları tehlükelidir dedi. Halâl diyenlere göre, birşeyin harâm olması 

– 630 –

için, harâm olduğu açıkca bildirilmiş olmalı veyâ harâm olduğu kolay anlaşılmalıdır. 

Tütün, açıkca harâm edilmemişdir. Harâm olduğunu anlamak için de şimdi 

de müctehid yokdur. Eski müctehidlerin de, tütün için bir sözü yokdur. Müctehid 

olmıyanların, halâl veyâ harâm demesinin bir kıymeti olmaz. O hâlde tütün içmek, 

aslı üzere mubâhdır, halâldir. Tehlükeli diyenler ise, dahâ yukarda bildirilen sebebleri 

göz önünde tutmuşlardır. Tehlükeli diyenler, belki dahâ haklıdır. Çünki, 

bu sebeblerden birkaçı yanlış olsa bile, şübheden kurtulmaz. Hepsi bir araya gelince, 

kuvvetlenmiş olur. Şimdi müctehid kalmadı demek de, şübhelidir. Mutlak 

müctehid yok ise de, ictihâdları karşılaşdırabilecek (Mes’elelerde müctehid) şimdi 

belki vardır. Eski müctehidler, tütün için birşey bildirmedi ise de, tütün, onların 

açık bildirdiği karârlardan birine bağlanabilir. Müctehid olmıyan âlimler, bu 

işi yapabilir. Tütün içmek, nihâyet şübheli kalmakdadır. Şübheliler ise, harâm olur. 

Hadîs-i şerîfde, (Şübheli şeyleri yapan, harâm da işler) buyuruldu. Mubâh veyâ tehlükeli 

olan şeyi de çok yapmamak lâzımdır. Tütüne tehlükeli demek insâf olur. Mubâhlara 

fazla dalmak da, küçük günâh olur. Tütüne, aslında halâl desek bile, insan 

buna alışıyor. Mubâhlar için de, kıyâmetde hesâb vardır. Tütünü en çok fâsıklar 

içiyor. Başkaları, bunlardan görerek alışıyor. İhtiyâtlı davranmak her yerde iyidir. 

Binüçyüzkırkyedinci sahîfede diyor ki: Hadîs-i şerîfde, (Soğan, sarmısak yiyen, 

mescidimize gelmesin!) buyuruldu. Çünki, melekler pis kokudan incinir. Pırasa gibi 

pis kokulu şeyleri yiyenler ve cüzzâm, baras hastaları, yarası kokanlar, üzeri balık, 

et kokanlar da böyledir. Bunlar mescide sokulmaz. Mescide giderken çiğ soğan, 

sarmısak yimek, tenzîhen mekrûhdur. Pişmiş yimek mekrûh değildir. İlâc olarak 

yimek câizdir. (Yahyâ efendi fetvâsı), tütünü içmek de bunun için mekrûh olur 

dedi. Sâlih olan kimse, bu hadîs-i şerîfden korkarak tütün içmez. (Berîka) kitâbından 

terceme burada temâm oldu. 

(Hadîka)nın [1290] hicrî senesi İstanbul baskısı, yüzkırküçüncü sahîfesinde 

diyor ki, (Un eleği ve kaşık gibi şeyler zemân-ı se’âdetde yok idi. Sonradan meydâna 

çıkdılar. Böyle, Allahü teâlâya ibâdet etmek ve sevâb kazanmak niyyeti olmaksızın 

meydâna çıkarılan şeylere, (Âdetde bid’at) denir. Bunlar, hadîs-i şerîfde 

dalâlet, sapıklık olarak bildirilmiş olan bid’atlerden değildirler. Bunları yapanlara 

cezâ verilmiyecekdir. Vera’ sâhiblerinin yapmaması dahâ iyi olur. Erkeklerin 

fazla yiyerek yağ bağlaması da böyledir. İmâm-ı Münâvî, (Câmi’-us-sagîr) 

şerhinde, kıyâmet alâmetlerinden biri, erkeklerin yağlanmasıdır dedi. Âdetde 

bid’atlerden biri de, tütün ve kahve içmekdir. Zemânımızda iyi kötü her insan bunları 

kullanmakdadır. Bunlar için çeşidli şeyler söyleniyor ise de, sözün doğrusu, ikisine 

de harâm ve mekrûh dedirtecek bir sebeb yokdur. Her ikisi de, (Âdetde 

bid’at)dir. Herhangi bir sebeb göstererek bunlara harâm diyen kimse, âdetde 

bid’at olan şeye harâm demiş olur. Âdetde bid’ate harâm denilemiyeceğini, cumhûr-i 

ulemâ bildirmişdir. Sultânın emr ve yasak etmesine gelince, bunlar, Allahü 

teâlânın emr ve yasaklarına uygun olursa, itâ’at vâcib olur. Kendi düşüncesi, görüşü 

ile olana itâ’at vâcib değildir. Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” bütün 

emr ve yasakları, Allahü teâlânın emr ve yasaklarına uygun idi. Kendiliğinden 

birşey bildirmedi. Böyle olmasaydı, Onun her sözüne itâ’at vâcib olmazdı. Sultânın, 

kendi aklı, düşüncesi ile verdiği emre itâ’at da, elbette vâcib olmaz. Ancak, 

emri veren, zulm, işkence yaparsa, milleti sıkışdırırsa, onun şerrinden, öldürmesinden 

korkan kimsenin, hele kan dökücü başkanın böyle mubâhları yasaklamasına 

itâ’at etmesi vâcib olur. Çünki, bir müslimânın kendini tehlükeye sokması câiz 

değildir. İşte, böyle yasaklandığı zemân, kahve, sigara içmemek vâcib olur. Fekat, 

yine, harâm veyâ mekrûh oldukları için değil, kanını, ırzını kurtarmak için içmemeğe 

niyyet etmek lâzımdır. Ülül-emre itâ’at demek, müslimân olan âmirlerin, 

hak üzere olan emr ve yasaklarına uymak demekdir). 

– 631 –

İsmâ’îl Hakkı hazretleri, ilk zemânlarında tütünün harâm olduğunu yazmışdı. 

Çünki, sultân Murâd, tütün içmeği yasak etmişdi. İçen öldürülüyordu. Bu âlim, tütünü 

değil, tütün içmeği, i’dâma sebeb olduğu için harâm demişdi. Hükûmet, tütün 

yasağını kaldırdıkdan sonra, yazdığı kitâbında, tütünün harâm olmadığını bildirmişdir. 

Mütercim fakîr, Bursada Orhân kütübhânesinde bu kitâbını gördüm. 

(Feth-ur-rahîm) kitâbının yirmidokuzuncu sahîfesinden başlıyarak diyor ki: Mâlikî 

âlimlerinden Alî Echürî (Gâyet-ül-beyân) kitâbında, şeyh Halîlden alarak buyuruyor 

ki, (Aklı götürüp hissi gidermiyen ve keyf veren maddeye (Müskir), ya’nî 

serhoş edici denir. Aklı giderip, hissi gidermez ve keyf vermezse (Müfsid), uyuşdurucu, 

heroik denir. Aklı da, hissi de gideren maddeye, (Mürkıd) veyâ (Münevvim), 

uyutucu, hipnotik denir. Serhoş eden maddeyi içene Had cezâsı vurulur ve serhoş 

etmiyen az mikdârını içmek de harâmdır ve bu maddeler necsdir. Abdüllah-i Menûfî, 

esrâr otu veyâ haşîş denilen, hind keneviri otunun yaprakları için, müskirdir, 

çünki, esrâr almak için evinin eşyâsını satıyorlar dedi. Keyf vermeseydi, böyle 

yapmazlardı dedi. Şâfi’î âlimlerinden Zerkeşî de böyle dedi. Esrârın azı da, çoğu da 

harâmdır dedi. Şeyh Ebül-Hasen “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Müdevvene) şerhinde 

ve allâme İbni Merzûk ve Şehâb Karâfî ise, esrârın, müfsid, uyuşdurucu olduğunu 

bildirdiler. Çünki, bunu alanlar kavga etmiyor, uyuşup kalıyorlar. Şâfi’î âlimlerinden 

İbni Dakîk-ul İyd “rahmetullahi teâlâ aleyh” de böyle söyledi ve haşhaşdan 

elde edilen afyon, esrârdan dahâ kuvvetlidir. Çünki, afyonun az mikdârı serhoş ediyor. 

Hâlbuki, necs olmadığında sözbirliği vardır dedi. Esrâr da necs değildir. Şerâbın 

serhoş etmiyen az mikdârını içmek harâm olduğu hâlde, esrârın serhoş etmiyen 

az mikdârının harâm olmadığını imâm-ı Nevevî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Mühezzeb) 

şerhinde bildirdi. Benc ya’nî Jüskiyam [ban otu] ve afyon da, esrâr gibi olup, 

serhoş etmiyen az mikdârını yimek câizdir. [Fazla alındığı zemân, aklı ve a’sâbı bozan 

böyle otlardaki zararlı maddeleri ayırıp, bunları ve benzerlerini hap ve iğne hâlinde 

keyf ve zevk ilâcı ismi ile talebelere, işcilere ve futbolculara satıyorlar. Ahlâk, 

nâmûs, din ve îmân ve vatan sevgisi gibi mukaddes bağlarımızı koparan bu uyuşturucu 

maddeleri satın almak ve kullanmak harâmdır. Büyük günâhdır.] 

Tütün içmeğe gelince, aklı gidermiyor. Necs de değildir. Böyle olunca, tütün içmek 

harâm değildir. Başka dürlü zararlara sebeb olursa harâm olur. Zarar vermiyen 

kimseye harâm değildir. Güvenilen bir ârifin [ya’nî mütehassıs tabîbin] haber 

vermesi ile veyâ kendi tecribesi ile zarar verdiğini anlıyana harâm olur. İslâmiyyetin 

bildirmediği şeylerde ahkâm değişir. Zarar verince harâm olur. Zarar vermezse, 

harâm olmaz. Tütünü yeni içenlerde gevşeklik yapması, sıcak suya girende veyâ müshil 

ilâcı içende gevşeklik hâsıl olması gibidir. Yoksa, aklı giderdiği için değildir. Aklı 

giderdiği için gevşeklik yapıyor denilse bile, yine müskirdir denilemez. Çünki, keyf 

vermemekdedir. Afyonu, aklı gidermiyecek az mikdârda yimek câiz olduğu gibi, tütünü 

de aklı gidermiyecek mikdârda içmek câiz olur. Bu ise, insanlara göre ve içilen 

mikdâra göre değişir. Bir kimsenin aklını gideren mikdâr, başkasının aklını gidermez. 

Görülüyor ki, tütün harâmdır deyip, kesin söylenemez. Bunu ancak din câhili 

veyâ inâdcı, müte’assıb olan söyler. Aklı gidermeyince, halâl olduğu anlaşılmakdadır. 

Tütün, ispirto ile yıkanıp temizlendiği için necsdir de denilemez. Çünki bu 

söz, tütünün değil, ispirtonun harâm olduğunu göstermekdedir. İspirtosuz temizlenenlerin 

harâm olmadığı anlaşılır. Tütün, isrâf olduğu için harâmdır da denilemez. 

Çünki, mubâh olan şeyi almak için verilen mal isrâf olmaz. Zararlı olduğundan harâmdır 

demek de ilmî bir söz değildir. Çünki, zarar verene harâm olur. Zarar vermiyene 

harâm olmaz. Herkese zararlıdır demek ilme ve tecribeye uygun değildir. 

Ba’zı hastalıklara fâidesi olduğu da görülmüşdür. Hanefî âlimlerinden şeyh Muhammed 

Nihrîrî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, tabîb-i müslim-i ârifin sözü ile veyâ 

tecribe ile zarar verdiğini anlıyan kimseye tütün içmek harâm olur. Böyle kesin anlaşılmadıkca, 

halâl olduğuna fetvâ vermişdir. Bir başka fetvâsında da, aklını gi- 

– 632 –

deren veyâ zarar veren kimseye harâm olur. Başkalarına harâm olmaz, demişdir. 

Tütün hakkında bir hadîs-i şerîf yokdur. (Pis kokulu ağaçdan yiyen, mescidimize 

yaklaşmasın! İnsanlara eziyyet veren şeyi melekler de sevmez) hadîsinde bildirilen 

ağacın, soğan, sarmısak olduğu (Eşi’a) üçyüzyirmisekizinci sahîfede yazılıdır. 

Şâfi’î âlimlerinden Alî bin Yahyâ Ziyâdî fetvâsında, aklını giderene harâm olur. Başkalarının 

içmeleri harâm olmaz dedi. Büyük Şâfi’î âlimi Abdür-Raûf-i Münâvî de 

böyle fetvâ verdi. Şâfi’î âlimlerinden Şems-üd-dîn Muhammed bin Ahmed Şevberî 

de böyle cevâb yazdı. Tütün, başka mubâhlar gibidir. Ya’nî kendisi harâm değildir. 

Aksini bildirenlerin ellerinde hiçbir vesîka yokdur. İnâd etmekdedirler dedi. 

Hanbelî âlimlerinden Mer’î bin Yûsüf Mukaddisî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, 

(Tahkîk-ul-burhân fî-şân-id-duhân) kitâbında, başka zarar vermedikce tütünün harâm 

olmadığını, ateş dumanını ağza çekmek gibi olduğunu, bunun harâm olacağını 

ise kimsenin bildirmemiş olduğunu yazmakdadır. 

Yeni meydâna çıkan birşey, mubâha benzerse mubâh olur. Harâma benzerse harâm 

olur. Aklı olan bir din adamı, tütünü elbet mubâhlara benzetir. Zarara sebeb 

olmadıkca harâm diyemez. 

Abdür-Raûf-i Münâvî, tütünü kötüliyen bir hadîs-i şerîf yokdur dedi. Görülüyor 

ki, aklı gidermiyecek kadar tütün içmenin harâm olmadığını dört mezheb 

âlimleri sözbirliği ile bildirmişlerdir). Alî Echürînin sözü burada temâm oldu. 

1355 [m. 1936] senesinde, İskenderiyyede basılan (Celâl-ül-hak fî keşf-i ahvâl-i 

şirâr-il-halk) kitâbında ve Zerkânînin (İzziyye) şerhinde diyorlar ki, Alî Echürîye 

“rahmetullahi teâlâ aleyh” soruldu: Tütün için, (Şerâbdan ve yeşil otdan sakınınız!) 

hadîsi vardır. Çünki, Huzeyfe “radıyallahü teâlâ anh” buyurdu ki, Resûlullah “sallallahü 

teâlâ aleyhi ve sellem” ile gidiyorduk. Bir ot görüp başını salladı. Sebebini 

sordum. (Âhır zemânda, bu otun yapraklarını içecekler. Onunla serhoş olup, nemâz 

kılacaklar. Onlar kötü kimselerdir. Benden uzakdırlar. Allahü teâlâ onları sevmez) 

buyurdu. Hazret-i Alînin “radıyallahü teâlâ anh” bildirdiğine göre, (Onu içenler, 

Cehennemde sonsuz kalacaklardır. Şeytânın arkadaşıdırlar. Tütün içenle müsâfeha 

etmeyiniz! Boynuna sarılmayınız! Ona selâm vermeyiniz! Çünki o, benim 

ümmetimden değildir) buyurdu. Bir habere göre de, (Onlar, eshâb-ı şimâldendir. 

Tütün, şakîlerin içkisidir. İblîsin bevlinden yaratılmışdır. Allahü teâlâ, sevdiğim kullarımı 

aldatamazsın buyurunca, bevl yapmışdı. Ondan tütün otu hâsıl oldu) deniliyor. 

Bunlara ne dersiniz? Alî Echürî hazretleri, cevâbında buyurdu ki, (Bunların 

hiçbiri hadîs değildir. Hadîs âlimleri, bunların yalan ve iftirâ olduklarını bildirdiler. 

Hem de, bu sözlerin düzgün ve edebiyyâta uygun olmaması da, Resûlullahın mubârek 

ağzından çıkmadıklarını göstermekdedir. Rebî’ bin Haysem buyurdu ki, 

güneşde ışık olduğu gibi, hadîs-i şerîflerde de nûr vardır. İftirâ olarak uydurulan sözlerde 

ise, zulmet vardır. Hadîs uyduran, Cehenneme gidecekdir. (Buhârî) ve (Müslim)de 

yazılı hadîs-i şerîfde, (Söylemediğim birşeyi hadîs diyerek yalan söyliyen, Cehennemde 

ateşden kazık üzerine oturtulacakdır) buyuruldu. İmâm-ül-Haremeyn 

Abdülmelik “rahmetullahi teâlâ aleyh”, hadîs uyduran kâfir olur dedi ise de, küfr 

değil, büyük günâhdır. Tütün içmek aklını giderir veyâ zarar verirse yâhud nafakası 

vâcib olanın nafakasını terke veyâ nemâzın vaktini kaçırmağa sebeb olursa, bu 

kimseye harâm olur. Başkalarının içmesi harâm olmaz.) 

Müfsid, ya’nî uyuşdurucu olan maddelerin aklı gidermiyecek kadar az mikdârlarını 

satmak ve her ilâcı satmak câizdir. Tütünü de, aklını gidermiyen kimselere 

satmak câizdir. 

Yukarıdaki örnek yazılardan anlaşılıyor ki, tütün içmek, alkollü içkiler ve afyon, 

morfin, esrâr ve benzerleri uyuşdurucu maddeler gibi, harâm edilmemişdir. Bu fakîr, 

tütün dumanından hoşlanmıyorum. Hiç içmedim. Evimde bulunanlar da içmez. 

Fekat tabî’atim sevmiyor diye, harâm diyemem. Halâller belli, harâmlar bellidir. 

Müctehidlerin bildirdiği şübheliler de meydândadır. Şübheliler, müctehidlerden 

– 633 –

ir kısmının halâl, bir kısmının harâm dediği şeylerdir. Harâm diyenlerin, yapmaması 

lâzım olur. Câiz diyenlerin de yapmaması, iyi olur. Tütün böyle değildir. Müctehid 

olmıyanların, üsûl ilmlerini okumıyanların, halâli, harâmı bilmemesi, şübheli 

demek olmaz. (Müctehid olmıyanların sözü, delîl-i şer’î olmaz) buyurulduğu, (Berîka)nın 

94. cü sahîfesinde yazılıdır. Birşeyin halâl olması için delîl aranmaz. Fekat, 

harâm olması için aranır. 

Bir cinsden olan şeylerin bütünü, nass ile harâm edilmiş olursa, bunlardan birkaçına 

halâl diyebilmek için, ancak bu zemân, bunların halâl olmasına delîl aramak 

lâzım olur. Harâm olduğu bildirilmiyen birşeye, halâl denir. Buna harâm diyebilmek 

için, delîl aramak, isbât etmek lâzımdır. İbni Âbidîn “rahmetullahi teâlâ 

aleyh”, (Zebâ’ih) kısmında, En’âm sûresinin yüzkırkbeşinci âyetini ve (Allahü 

teâlânın, halâl ve harâm diye açıklamadığı şey, Allahü teâlânın afv etdiği şeylerdendir) 

hadîs-i şerîfini yazarak, harâm olduğu bildirilmiyen ve harâm edilmiş 

olanlara benzemiyen her şeyin mubâh olduğunu göstermekdedir. O hâlde, tütün 

için birşey bildirilmedi diyenlerin, tütüne harâm, mekrûh dememeleri, mubâh 

demeleri lâzımdır. Tütün hakkında hadîs-i şerîf denilen sözlerin iftirâ ve yalan oldukları 

açıkdır. Çünki, asr-ı se’âdetde Arabistânda tütün yokdu. İslâm memleketlerine 

1015 senesinde geldiğini yukarıda bildirmişdik. 

Din bilgisi olan bir kimse, tütüne tahrîmen mekrûh diyemez. Çünki, İbni Âbidîn, 

beşinci cildde (İmâm-ı Muhammed buyurdu ki, tahrîmen mekrûh demek, harâm 

demekdir. İki imâm ise, harâma yakındır dedi. Ya’nî, vâcibi terk eden gibi, Cehennemde 

azâb görür ise de, inanmıyan kâfir olmaz dedi. Şübheli şeyler de böyledir. 

Şübheli şey demek, müctehidin, muhkem olmıyan, açık olmıyan, te’vîl edilen 

âyet-i kerîmelerden veyâ hadîs-i şerîflerden, yâhud muhkem ise de, bir kişinin 

bildirmiş olduğu hadîs-i şerîflerden çıkardığı hükm demekdir. Tehlükeli demek, 

islâmiyyetin yasak etdiği şey demekdir) diyor. Görülüyor ki, tütün içmeğe tehlükelidir 

de denilemez. 

Kötü alışkanlık, harâm işlemeğe alışmak demekdir. Harâm olmıyan şeyi kullanmağa 

kötü alışkanlık demek, din adamına yakışmaz. Câhil olan, cesûr olur. İslâmiyyetin 

izn vermediği sözleri, sıkılmadan söyler. Kendi tabî’atine, görüşüne uymadığı 

için, din büyüklerinin sözlerine saçma demekden, Allahü teâlâya sığınırız. 

Buğazına düşkün olanlar, yiyeceğe benzetilemez diyerek de tütünü kötülüyorlar. 

Tütün bitkisini yakıp, dumanını çekmek, ihtiyâc değildir, câiz olmaz diyorlar. 

Günnük, ud ağacı, tütsü otunu yakıp koklamağa, acabâ ne diyecekler? Bunlar, 

yinmez, içilmez, câiz olmaz mı diyecekler? Ölülerde ve dirilerde kullanılması 

sünnet olan şeyi de, yakılıp dumanı savruluyor diye, kötüliyecekler mi? Hâlbuki 

bunlar ve pis kokulu olan birçok otlar, A’râf sûresindeki, (Yerden çıkardığı zînet) 

kelimesine dâhil olunmuşdur. Fukahâ-i kirâm “aleyhimürrahme” menâzır-i 

hasene ve cevârî-yi cemîle ile tena’um etmeği bile, (Allahü teâlânın kulları için, 

yerden çıkardığı zînetleri harâm edecek kimdir?) meâlindeki âyet-i kerîmeye dâhil 

etmişdir. Bunun için, câizdir buyurmuşlardır [(Mültekâ), (Mecma’ul-enhür)]. 

Pis kokulu olan sezâb, ya’nî sedef otunun, soğan kokusunu örtmesi için yinilmesi, 

(Şir’at-ül-islâm)da emr olunmakdadır. Tütün içmeği, günnük, tütsü otu yakmakdan 

ve sedef otundan ayırmak, te’assubdan başka ne olabilir? En’âm sûresinin ellidokuzuncu 

âyet-i kerîmesindeki (Kitâb), Levh-i mahfûz veyâ ilm-i ilâhî olduğu, 

bütün tefsîrlerde yazılıdır. Kur’ân-ı kerîmde de, o kitâbdaki bütün harâmlar bildirilmişdir. 

Herkes, ilm ve ihlâsı kadar görebilir. Sünnet, icmâ’ ve kıyâs, Kur’ân-ı kerîmde 

bulunmıyan şeyleri eklemek değildir. Bunlar, Kur’ân-ı kerîmin içinde kapalı 

olarak bulunan bilgileri meydâna çıkarmakdadır. 

İbni Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Zebâ’ih) kısmı sonunda buyuruyor ki, 

(Habîs demek, Eshâb-ı kirâmın beğenmediği şey demekdir. Çünki Kur’ân-ı kerîm, 

bunu onlara bildiriyor. Onlardan sonra meydâna çıkan şeyler, onların iyi veyâ ha- 

– 634 –

îs dediklerinden hangisine benziyorsa, o da öyle olur). Tütün habîs değildir. 

Fıkh kitâbları, uyuşdurucu otlara bile habîs demiyor. (Redd-ül-muhtâr) beşinci cild, 

ikiyüzdoksanbeşinci sahîfede, (Çok yiyince serhoş eden katı maddelerin, otların 

aslı tâhirdir, temizdir, mubâhdır) diyor. 

Bir kimseye zarar veren mubâh şey, ona harâm olur. Zarar vermediği kimselere 

harâm olmaz. Tütünün zarar vermediği kimseler çokdur. Aşırı içen ba’zı kimselere 

zarar verirse, bunların çok içmesi harâm olur. Fekat, bunların az içmelerine 

ve zarar görmiyenlere de harâm olur denilemez. Çoğu zarar veren şeyin azı da 

harâm olur demek pek yanlışdır. Herşeyin çoğu zarar verir. Ekmeğin, suyun da çoğu, 

zarar verir. Bunun içindir ki, doydukdan sonra yimek harâmdır. Fekat, çoğu 

zarar veriyor diye, az yimek, içmek, harâm olur mu? Hattâ, ibâdet yapacak kadar 

yiyip içmek farzdır. Yukarıda yazılı yanlış söz, âlimlerin, (Çoğu serhoş eden şeyin 

azı harâm olur) sözünden, bir câhilin anladığı şey olabilir. Serhoş eden şeyler zararlıdır. 

Fekat, her zarar veren şey serhoş edici değildir. Bu inceliği anlamak lâzımdır. 

Kendi sevmediği için, kendi düşünüşü ile tütünü harâmların arasına karışdırmak, 

çok tehlükelidir. Kur’ân-ı kerîmi, kendi re’yi ile tefsîr etmek olur. 

(Hadîka) kitâbının sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh”, yimesi harâm olanları anlatırken 

buyuruyor ki, (Yimesi, içmesi zararlı olanlar üçe ayrılır: Birincilerinin zararını 

herkes bilir. Bunlar öldürücüdür. Her zehr ve cam tozu, demir ve cıva bileşikleri, 

kirec ve benzerleri böyledir. Bunları yimek, içmek harâmdır. İkincilerinin 

zararlı olduğu bilinir ise de, öldürücü değildirler. Toprak, çamur, kil ve benzerleri 

böyledir. Bunları çok yimek, içmek mekrûh olup, zararsız mikdârları mubâhdır. 

Üçüncüleri, organlarında za’fiyyet olanlara zarar verirler. Sağlam olanlara 

zarar vermezler. Ba’zı kimselere balık eti, süt [yumurta, pasdırma, turşu, konserve 

eti], bal, zeytin yağı, biber zarar verir. Bunlar, yalnız zarar verenlere harâm, 

mekrûh olur. Zarar vermiyenlere ise mubâhdırlar). Tütüne zararlıdır diyenler de, 

üçüncü kısmdan olduğunu söyliyebilmekdedirler. Her içeni öldürücü bir zehr 

olduğunu bildiren bir ilm adamı yokdur. Çünki, böyle olmadığını herkes bilmekdedir. 

Tütünde bulunan (Nikotin) maddesi zehrli olduğu için, günde bir iki sigara 

içmek de, zehrlenmek olur diyen de işitilmemişdir. Çünki bu söz, havada, boğucu 

olan karbon di-oksid gazı bulunduğu için, nefes almak zehrlenmek olur demeğe 

benzer. Nikotinden katkat dahâ zehrli olan siyanür asidi, acı bâdemdeki 

amigdalin glikozidinde vardır. Bu zehr bulunduğu için, acı bâdem zehrlidir diyen 

ve acı bâdem yimek harâmdır, mekrûhdur diyen yokdur. İstanbul diş hekimliği fakültesi 

öğretim üyelerinin 1972 senesi toplantısındaki konuşmada, (Günde birkaç 

sigara içmekle ağızda meydâna gelen nikotinin diş etlerini koruduğu, fazlasının ise 

zararlı olduğu) bildirilmişdir. Herşeyi fazla yimek, içmek zararlı olur. Aşırı mikdârda 

tütün içenlerin de zarar görecekleri şübhesizdir. Bunu işitenlerin, sigara zararlıdır, 

kansere sebeb oluyor diyerek, günde bir, iki sigaranın da zararlı olacağını 

sanmaları, bu yüzden harâm olur, mekrûh olur demeleri ilme ve akla uygun değildir. 

Hanefî âlimlerinden seyyid Ahmed Tahtâvî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Dürrül-muhtâr) 

hâşiyesinde diyor ki, (Necmüddîn Gazzî şâfi’î, tütün serhoş etmese de, 

gevşeklik verdiği için, harâm olur. Bir iki kerre içmek, büyük günâh olmaz dedi. 

Harâm demesi, küçük günâhdır demekdir. Şâfi’î âlimlerinin çoğu, tenzîhen mekrûh 

dedi. Hanefî mezhebinde, soğan, sarmısak gibi, tenzîhen mekrûhdur.) 

Tekrâr edelim ki, ictihâd, Peygamber efendimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” 

bildirmediği şeyleri bulup bildirmek değildir. İctihâd, âyet-i kerîmelerde ve 

hadîs-i şerîflerde kapalı bildirilenleri anlayıp meydâna çıkarmakdır. Resûlullah “sallallahü 

aleyhi ve sellem” ileride ümmetinin başına gelecek şeyleri bilmiyor mu idi? 

Yoksa, harâm şeylerin meydâna çıkacağını bilip de, bildirmedi mi? Hâlbuki bildir- 

– 635 –

mesi farzdır. Herşeyi bildirmesine lüzûm yokdur. Fekat harâmları bildirmesi vazîfesidir. 

Harâmların adını ayrı ayrı bildirmeğe de lüzûm yokdur. Tütünün, hadîs-i 

şerîflerde ve ictihâdlarda açıkca söylenmemesi, onların zemânında bulunmadığı 

için değildir. O zemânda bulunan birçok şeyin adı da, ayrı ayrı bildirilmedi. Müctehidler, 

kıyâmete kadar meydâna çıkacak herbirşeye halâl veyâ harâm diyebilmek 

için, umûmî üsûller, metodlar, kâ’ideler kurmuşdur. Kur’ân-ı kerîmde ve hadîs-i 

şerîflerde adı bildirilen şeyler, bu üsûlleri kurmağa yarayan temel ölçülerdir. Lüzûmu 

olmıyanlar bildirilmemişdir. İşte, Hanefî mezhebinin kavâid ve üsûl-i mezhebiyyesine 

göre, harâmlık şartlarını taşımıyan herşey mubâh olur. İbni Âbidîn, 

abdestin sünnetlerini ve üçüncü cildde, kâfirlerin islâm memleketlerini almasını 

anlatırken diyor ki, (Pezdevî) üsûlünde denildiği gibi, harâm olduğu açıkca bildirilmiyen 

herşey, sözbirliği ile mubâhdır. Çünki, Allahü teâlâ Bekara sûresinde, 

(Yerlerde olan herşeyi sizin için yaratdım) meâlindeki âyet-i kerîmede, hepsinin 

mubâh olduğunu bildirmekdedir. Harâm edilmiyen şeylerin mubâh olduğunu 

mu’tezilî olanlar söyler demek de, üsûl kitâblarına uygun değildir. (Tahrîr) kitâbında 

bildirildiği gibi, Hanefî ve Şâfi’î âlimlerinin çoğunluğuna göre, herşey yaratılışında 

halâldir. Ekmel-üd-dîn, (Pezdevî) şerhinde de böyle bildiriyor ve birşeyin 

harâm olduğunu işitmiyen kimselerin, o şeyi yimesi mubâhdır diyor. İmâm-ı 

Muhammed, (Leş ve şerâb, yasak edildikden sonra harâm oldu) diyerek, herşeyin 

aslında mubâh olduğunu, yasak edilince harâm olduklarını bildiriyor. 

Tütünü seven yok demek, güneş yok demeğe benzer. Milyonlarca insan seve seve 

içiyor ve övüyor, savunuyor. Tütünü beğenmek, ona karşı aşk i’lân etmek değildir. 

Zevk alarak içmek demekdir. Müftî, vâ’ız, imâm, âlim, câhil, fen adamı, devlet 

adamı, tabîb, kimyâger, beğ, paşa, her zümrenin, zevkle içdiği nasıl inkâr olunabilir? 

Milyonlarla sâlih müslimânın ve halîfe-i müslimînin, şeyh-ül-islâmların kullandığı 

şeye, kendi aklı ile ve kendi beğenmediği için, kötü alışkanlık demek, bunu 

harâmlara benzetmeğe kalkışmak, ancak câhillerin yapacağı işdir. İkinci Abdülhamîd 

hân “rahmetullahi aleyh” tütün içerdi. Kendisine Şemdinândan ve İskeçe 

şehrinden tütün gelirdi. İskeçe, Şemdinân ve Samsun tütünleri, kıyılmış hâlinde, 

birkaç karış uzun, sarı ve latîf kokmakdadır. Çubuğa koyup içerlerken, etrâfa 

hoş kokusu yayılmakdadır. Bozuk, karışık tütün içerken iyi kokmazsa, hâlis ve 

hoş kokulusu kötülenemez. Acı biberi sevmiyen kimse, tatlı biberi, hattâ acısını 

da kötüliyemez. Bunlara mekrûh diyemez. Eğer derse, sözünün kıymeti olmaz. Herkes, 

sevmediği şeye harâm, mekrûh derse, dîn-i islâm, hıristiyanlığa döner. Onun 

gibi karmakarışık olur. 

İsrâf, harâm olan kötü birşeydir. Ceffel kalem, tütün mutlak olarak isrâfdır demek, 

ne büyük cesâretdir. Din âlimlerinin sözlerine temâmen yersiz ve değersiz demek 

ise, aczin, cehâletin ifâdesi olur. Bunları önce anlamak, sonra birer birer vesîkalarla 

çürütmek gerekir. Evet, isrâfın islâmiyyetdeki îzâhını, kısmlarını anlamayıp, 

lügat ma’nâsı ile tasarlıyan bir kimse, isrâfın en fenâsı, tütün içmekdir deyip 

geçer. Çoluk çocuğun nafakasını kesmek suçdur. Bu durumda olanın suçu, niçin 

yalnız tütüne yükletiliyor da, en büyük sebeb olan tenbellik ve parayı çeşidli harâmlara, 

ihtiyâc olmıyan yerlere harc etmek kötülenmiyor? Zenginin günde bir iki 

dâne içdiği sigara veyâ fakîrin kendine ikrâm olunan bir sigarayı içmesine harâm 

diyebilmek için, fakîrin hergün nafakadan kesip tütün alması, sebeb olarak, neden 

ileri sürülüyor? Bu sözler, tütün düşmanlığını, koyu bir te’assubu göstermekdedir. 

Tütünü bırakmak nefs ile mücâdele sevâbı kazandırmaz. Bedene ihtiyâcını vermemek, 

zulm olur. Günâh olur. Nefs, ihtiyâca kavuşmakla doymaz. İhtiyâcdan fazlasını 

ve harâmları ister. O hâlde, nefsle mücâdele, harâmlardan ve mubâhların fazlasından 

sakınmakdır. Günde bir kerre tütün içmemek, nefsle mücâdele değildir. 

Tütünü, sıhhate ve keseye zararlı olacak mikdârda fazla içmemek mücâdeledir. Yalnız 

tütün ile değil, bütün mubâhlarla da nefs mücâdelesi böyle olmak gerekir. 

– 636 –

Tütünü, afyona benzetmek de, onun herkese harâm olacağını göstermez. Tersine 

olarak, zarar yapmıyacak kadar az içenlere mekrûh bile olmadığını, gösterir. 

Çünki, derin âlimler, ya’nî müctehidler, afyon gibi uyuşdurucu maddeleri, harâm 

olan içkilerden ayırmakdadır. (Dürr-ül-muhtâr) üçüncü cild, yüzaltmışaltıncı sahîfede, 

(Benc, ya’nî Ban otu denilen uyuşdurucu otu yimek mubâhdır. Çünki otdur. 

Bununla serhoş olmak harâmdır) diyor. (Hâd-id-dâllîn) kitâbına bakınız! Ban 

otuna tabâbetde jusquiame ve Hyoscyamus denilmekdedir. İnsana zararlı ve fâideli 

te’sîrleri Dr. A.Heraudun fransızca (Plantes medicinales 1927) kitâbında 

uzun yazılıdır. İbni Âbidîn bunu açıklarken buyuruyor ki, (İmâm-ı a’zam ile, 

İmâm-ı Ebû Yûsüf mubâh dedi. İmâm-ı Muhammede göre, çoğu serhoş edenin azı 

da harâm olur. Fetvâ da böyledir denildi. Fekat çoğu serhoş edenin azı da harâm 

olur sözü, sıvı olan içkiler içindir. Ba’zı kitâblar, böyle olduğunu açıkca bildirmekdedir. 

Böyle olmasaydı, safran, anber gibi, fazlası serhoş eden birçok katı maddelerin 

az mikdârını yimek de harâm olurdu. Bunlara harâm diyen hiçbir âlim görmedim. 

Hattâ şâfi’î âlimlerinden, çok içilince serhoş eden sıvıların, azını içene de 

had vurulur diyenler, yalnız sıvılar için söylemişlerdir. İmâm-ı Muhammede göre, 

Ban otu ve safran gibi maddelerin az mikdârını yimek harâm olsaydı, bunlar 

necs, pis olurdu. Çünki, imâm-ı Muhammede göre, çoğu serhoş edenin, azı da harâmdır 

ve necsdir. Hâlbuki, Ban otu ve benzerlerinin necs olduğunu hiçbir âlim bildirmedi. 

Ban otunun ilâc olarak kullanılması câizdir. Aklı giderip keyf verici olarak 

kullanılması câiz değildir. İmâm-ı Muhammedin sözü mâyı’, ya’nî sıvı hâldeki 

içkiler içindir. Ban otu ve benzerleri, katı oldukları için, ancak serhoş olmak için 

kullanılmaları harâm olur. Bu da, çok mikdârda kullanılmaları harâm olur demekdir. 

Az mikdârda kullanılmaları harâm olmaz. Meselâ, Anberi ve benzerlerini koku 

için ve Skamonya denilen zehrli mahmûde otunu müshil olarak kullanmak ve 

diğer katı zehrli ilâcları az mikdârda kullanmak harâm olmaz. Bunların az mikdârını 

kullanmak câizdir. Zarar veren çok mikdârlarını kullanmak harâmdır). Çok 

içilince serhoş eden sıvı hâlindeki içkilerin, serhoş etmiyen az mikdârlarını ilâc için 

kullanmak ise, böyle değildir. Sıvı içkilerin az mikdârını zarûret olmadan, ilâc olarak 

kullanmak, sözbirliği ile câiz değildir, harâmdır. Kırkbirinci maddede tiryâk 

kelimesine bakınız! 

Kötü alışkanlıkların islâmiyyetde yeri yokdur. Çünki, kötü alışkanlık, harâm işlemeğe 

alışmak demekdir. İçki, kumâr, zinâ alışkanlığı böyledir. Tütün harâm değildir 

ki, kötü alışkanlık olsun. Tütünün harâm, kötü olduğunu isbât için söyledikleri 

bütün sözlere dikkat edilirse, bunlar birer sebeb, vesîka olmayıp, tütünü zâten 

harâm kabûl ederek, peşin verilen hükmler olduğu hemen görülür. Böyle 

başlangıclar ise, mantık ilminde, delîl, sened olmakdan uzakdır. 

Tütün neden abes olsun? Abes, lehv ve la’b demekdir. Fâidesiz iş yapmağa, boşyere 

vakt geçirmeğe denir. Çalgı ile, oyun ile vakt geçirmek böyledir. Tütün, vakt 

öldüren bir iş değildir ki, abes denilsin. Tütün içmek, fâideli iş yapmağa mâni’ olmuyor. 

Tütün içerken kitâb okunur. Müsâfir ile sohbet edilir. 

Büyüklerin yanında, câmi’lerde, va’zlarda, muhterem yerlerde içilmemesi de, 

harâm veyâ mekrûh olacağını göstermez. Büyüklerin yanında yatılmaz. Bunlara 

ve Kâ’beye karşı ayak uzatılmaz. Va’zda, dersde meyve, ekmek bile yinmez. Böyle, 

birçok yerlerde ve sıkıntı duyanların yanında yapılmıyan çok şey vardır ki, başka 

yerlerde ve yalnız iken hiçbiri harâm veyâ mekrûh değildir. Câmi’de alış veriş 

etmek, yüksek sesle konuşmak, kan aldırmak mekrûhdur. [Birinci kısmda, yetmişbirinci 

maddeye bakınız!]. Fekat bunlar, câmi’ dışında mekrûh değildir. Hattâ dışarda 

alış veriş ibâdetdir. Kan aldırmak, mekrûh değil, sünnetdir. Tütüne abes denilemez. 

Nitekim, çatal, kaşık kullanmak, koku, esans sürünmek de abes değildir. 

İhtiyâc deyince yalnız mi’deye giren şeyleri anlamak, pek basît bir görüşdür. Bedenin, 

rûhun çeşidli ihtiyâcları olduğu, din kitâblarında da, aktüel anlayışda da yer 

– 637 –

almakdadır. Bütün duyu organlarımızın başka başka ihtiyâcları olduğu gibi, sinir 

sisteminin, hattâ her organın ayrı ihtiyâcları vardır. Bu ihtiyâcların, ekmek, su gibi 

mühim olduğu, bedîhiyyât hâlini almışdır. Fıkh kitâblarında, akla gelmiyen, çeşidli 

ihtiyâclar görüyoruz. Meselâ, (Dürr-ül-muhtâr)da, (Burnu ve teri silmek 

için mendil satın almak, ihtiyâc için olursa câizdir. Kibr, gösteriş için olursa, tahrîmen 

mekrûhdur) diyor. Görülüyor ki, birşeyi kullanmak bile, niyyete göre ihtiyâc 

olmakdadır. Doydukdan sonra yimek harâmdır. Fekat, oruc tutmak veyâ müsâfiri 

utandırmamak için olunca, halâl, hattâ sevâb oluyor. Müsâfire ikrâm için, harâm, 

halâl oluyor da, harâm olmıyan tütünü ikrâm etmek neden suç olsun? Tütünü 

kötüliyenler, bu hücûmlarını, keşki, islâmiyyetin harâm etdiği şeylere karşı yapsalardı, 

çok sevâb kazanırlardı. İslâma büyük hizmet etmiş olurlardı. Fekat, şeytân 

herkesi bir tarafdan yakalıyor. Hem islâmiyyete saldırtıyor, hem de, ibâdet yapdığını 

sanarak, kibre, ucba sürüklüyor. Bunları anlamadan konuşmak, dîne de, söz 

sâhibine de kusûr getirir. Din adamının önce iyi yetişmesi, bundan sonra konuşması 

ve yazması lâzımdır. Hissî konuşmak, ya’nî kendi görüşlerini, dînin emrleri 

ve yasakları durumunda göstermeğe kalkışmak ve yapılan işlerin, halâl mi, harâm 

mı olacağını ayırırken te’assuba kapılıp, nüsûsa dayanmamak, insanı hüsrâna götürür. 

Hele, tütüne harâm demek için, bunun fizyolojik, terapötik ve toksik te’sîrlerini, 

(Elbette şöyledir, elbette böyledir) diye kesin açıklamak, pek gülünc olmakdadır. 

Tütünün te’sîrlerini bildirmek için, almancadan terceme etdiğim ve Amerikan 

doktorlarının neşr etdiği mütehassıs raporları, üçüncü kısm, ellidördüncü 

madde sonuna doğru bildirildi. İyi okunursa, bu konudaki söz sâhiblerinin, tütüne 

kötü demediği, birkaç günde bir içilen bir iki sigaranın, alkol gibi zararlı olmadığı 

anlaşılır. 

Tütüne harâm diyen birkaç âlim ve mekrûh diyenler oldu. Dikkat edilirse, bütün 

bu kitâblarda, tütüne ba’zı şartlar (Nafakadan kesilmesi, dumanı ile başkasını 

râhatsız etmesi, çok içerek bedene zarar vermesi... gibi şeyler) bağlanmakda, bu 

şartlar için kötülenmekdedir. Yoksa, mücerred tütünün içilmesini kötüliyen hiçbir 

âlim yokdur. Hâdimînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Berîka) kitâbından yapdığım, 

yukarıda yazılı terceme bunu açık göstermekdedir. Dinde söz sâhibi olmıyan 

kimselerin, ilmî kıymetden mahrûm konuşmaları ve duhân risâleleri, şübhesiz, 

sözümüzün dışında kalmakdadır. O hâlde, sigara içmenin kötülenmesine sebeb 

olan şartları taşımıyan bir kimsenin az mikdârda tütün içmesine, harâm ve mekrûh 

dememek lâzım gelir. (El-Ukûd-üd-dürriyye)nin ve (Hadîka) ikinci cildinin 

sonunda, tütünün harâm olmadığı vesîkalarla isbât edilmişdir. Tahtâvînin (Merâkıl-felâh) 

hâşiyesi, orucu bozanlarda da uzun yazılıdır. 

Şâm âlimlerinden Mustafâ Rüşdünün [1318] senesinde İskenderiyyede basılan 

(Tuhfet-ül-ihvân mâ kîle fiddühân) kitâbında, insanın sıhhatini bozan, zarar veren 

şeyleri ve isrâfı uzun anlatıyor. Tütünün böyle olmadığını bildiriyor. Tütüne 

harâm demek, vera’ ve takvâ da olmaz. Vera’ sâhibleri, Allahü teâlânın harâm etmediği 

şeye, harâm diyemez diyor. Hanefî âlimlerinden allâme Abdüllah bin Muhammed 

Nihrîrî ve Şâfi’î âlimlerinden Alî bin Yahyâ Nevreddîn Ziyâdî ve Abdürraûf-i 

Münâvî ve şeyh Alî Şevberî ve şeyh İsmâ’îl-i Sencîdî ve Mâlikî âlimlerinden 

allâme Küllî ve Hanbelî âlimlerinden şeyh Mer’î “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în”, 

tütünün harâm olmadığına fetvâ vermişlerdir diyor. Zararı ve lüzûmu 

olmıyan şey için mubâh, zihn durgunluğunu giderip, hâfızasını kuvvetlendirene 

mendûb, terk edince zarar verene vâcib, kullanınca zarar verene harâm, içmek istemiyene, 

tütün içmesi mekrûh olur, diyor. Şerâb böyle değildir. Şerâba alışan, tevbe 

etse, şerâbı terk etdiği için hasta olup, ölse, sevâb olur. 

Tütünü, alkollü içkilerden dahâ kötü bilenlere ve sigara içenleri sevmiyenlere 

doğru yolu göstermek için, uzun yazmak zorunda kaldım. Kendi hislerine aldanmamalı, 

âlimlerin çoğunun, meselâ şeyh-ul-islâm Ebülbekâ, Ahmed bin Alî Ha- 

– 638 –

îrî, İsmâ’îl Mer’aşî, kâdî Abdürrahîm, Ganîm bin Muhammed Bağdâdî, şeyh-ulislâm 

Behâî, Muhammed Tarsûsî, Muhammed Kehvâkî, Mısr âlimlerinden Yûsüf 

Decvî ve Muhammed bin Abdülbâkî Zerkânî, allâme Abdülganî Nablûsî, Abdürrahmân 

bin Muhammed İmâdî [978-1051], allâme Alî Echürî, Mahmûd-i Saminî, 

Osmân Bedreddîn, seyyid Abdülhakîm efendi ve büyük âlim, veliyy-i kâmil mevlânâ 

Hâlid-i Bağdâdînin “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” buyurdukları gibi, 

zarar ve alışkanlık yapmıyacak kadar az içilen tütüne harâm ve mekrûh demekden 

sakınmalı, kesesine ve sıhhatine zarar vermiyecek kadar az içenleri fâsık, günâhkâr 

bilmemelidir. Türkiye gazetesinin (İnsan ve Kâinât) dergisi, 1986 Mayıs nüshasında 

diyor ki, (78 Amerikan hastahânesinde, beşbin hastada yapılan tecribelerde 

anlaşıldı ki, fazla sigara içenlerde kalb hastalığı tehlükesi üç misli artmakda, 

sigarayı bırakdıkdan bir sene sonra, tehlüke yarıya inmekde, iki sene sonra hiç 

içmiyen gibi olmakdadır.) 

Teshîr edici gözler, neş’e verici sözler, 

hepsi hayâl oldular, ayrılık yamân oldu. 

Derin derin bakışlar, içli bir hayât gizler. 

dertliyim, görmiyeli, bir hayli zemân oldu. 

Tâli’ yüzüme gülüp, bana sevdirdi seni, 

hasret de, elem gibi, yakdı bitirdi beni. 

Ben geleceğim artık, bekleyemem gelmeni, 

kalbimi zulmet basdı, gözlerimde kan doldu. 

Mecnûn olmuş gezerim, aşkınla bunca yıldır, 

yâ bu aşkla öleyim, yâhud yanına aldır. 

Ayrılık perdelerin, bir bir gözümden kaldır, 

en kıymetli günlerim, ne çâre hicrân oldu. 

Seni kalbime koydum, yâd ellere bakmadım, 

en mu’allâ dost gibi, dilimden bırakmadım. 

Ben bir ma’sûm bir kulum, başka yola sapmadım, 

derim ki, candan yakın, bana bu cânân oldu. 

Hayâller perde perde, gelir geçer gözümden, 

hasretlik çizgileri, okunuyor yüzümden. 

Sizi sevdim diyorum, aslâ dönmem sözümden, 

ben râzıyım aşkımdan, bana bu, dermân oldu. 

Mâziyi eşme sakın, yüreğim kan ağlıyor, 

o eski hâtıralar, hep bir bir canlanıyor. 

Birçok tanımıyanlar, beni mecnûn sanıyor, 

ve diyorlar bu serây, vaktsiz vîrân oldu. 

Ayrı kalalı beri, dünyâ bana zındandır, 

kalbimde neş’e sürûr, eğer varsa, ondandır. 

Benim en azîz dostum, senelerce filândır, 

istemiyerek ism, bir kalıp (filân) oldu. 

Sevmenin sonu varmı? ben, yok zan ediyorum, 

ve benim gibi âşık, cihânda yok diyorum. 

Öyle temiz, öyle saf, bir aşkla seviyorum, 

kalbim, sessiz, dalgasız, engin bir ummân oldu. 

– 639 –

44 — İSRÂF, FÂİZ, TÜTÜN İÇMEK 

İslâm dîninde harâm olan, günâh olan isrâfın ne demek olduğunu ve çeşidlerini, 

imâm-ı Birgivînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” arabî (Tarîkat-i Muhammediyye) 

kitâbından terceme ediyorum: 

Tesavvuf, kalbi kötü huylardan temizlemek ve iyi huylarla doldurmak demekdir. 

Kötü huyları araşdırdım. Altmış olduğunu anladım. Altmış çeşid kötü huydan 

yirmiyedincisi, isrâf ve tebzîrdir. Tebzîr, tohumu tarlaya saçıp dağıtmak demekdir. 

Malı boş yere dağıtmağa da denilmekdedir. 

Malı, islâmiyyetin ve mürüvvetin uygun görmediği yerlere dağıtmağa (İsrâf) veyâ 

(Tebzîr) denir. (Mürüvvet), fâideli olmak, iyilik yapmak arzûsudur. (Fütüvvet), 

dahâ husûsî ma’nâya gelir ki, kötülük yapmamak, iyilik yapmak ve herkesin utanacak 

şeylerini örtmek ve kötülükleri afv etmekdir. İslâmiyyete uymıyan isrâf, harâmdır. 

Mürüvvete uymıyan isrâf, tenzîhen [hafîf, az] mekrûhdur. 

İsrâfı beş bahs içinde anlatacağız: 

BİRİNCİ BAHS — İsrâfın kötülüğü ve zararları: İsrâfın harâm olduğu muhakkakdır. 

Kalbin hastalığıdır. Kötü bir huydur. Dînimizin, hasîsliği, cimriliği, isrâfdan 

dahâ çok kötülemesi, isrâfın cimrilik kadar kötü olmadığını göstermez. Hasîsliğin 

dahâ çok kötülenmesi, insanların çoğu yaratılışdan, mal birikdirmeği sevdiği 

içindir. Bunun gibi, âlimlerimiz, idrârın şerâbdan dahâ pis ve dahâ çok harâm 

olduğunu söyledikleri hâlde, dînimiz bevli, şerâb kadar kötülememiş, şerâb içenlere, 

had denilen seksen sopa vurulması emr edildiği hâlde, bevl için, had emr edilmemişdir. 

Çünki, insanlar şerâb içmeğe düşkün oluyor. İdrâr içmek ise, kimsenin 

hâtırına gelmiyor. İsrâfın kötülüğünü göstermek için, Allahü teâlânın, (İsrâf etmeyiniz! 

Allahü teâlâ, isrâf edenleri sevmez) meâlindeki kelâmı yetişir. İsrâ sûresindeki 

âyet-i kerîmede de meâlen, (Tebzîr etme! Tebzîr edenler, şeytânların kardeşleridir) 

buyuruyor. Şeytânın kardeşi de, şeytân olur. Şeytân isminden dahâ kötü 

bir ism yokdur. İsrâfı, bundan dahâ çok kötüleyen birşey düşünülemez. Allahü teâlâ, 

mallarını isrâf edenlere birşey vermeyiniz diye emr ederken, bunları en kötü 

bir ism ile adlandırıyor. Nisâ sûresindeki âyet-i kerîmede meâlen, (Mallarınızı sefîhlere, 

alçaklara vermeyiniz!) buyuruyor. Kur’ân-ı kerîmde Fir’avnı kötülerken, 

(O, isrâf edenlerden idi) buyuruyor. Lût aleyhisselâmın kavmini de, (Belki siz, isrâf 

eden kavmsiniz!) diye kötülüyor. 

Doğru oldukları herkesce bilinen iki temel hadîs kitâbında, [(Buhârî) ve (Müslim)de] 

Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, (Malı boş yere saçmayınız!) 

buyuruyor. İmâm-ı Tirmizînin “rahmetullahi teâlâ aleyh”, Ebî Berzeden 

“radıyallahü anh” getirerek yazdığı hadîs-i şerîfde, Peygamberimiz “sallallahü aleyhi 

ve sellem” buyurdu ki, (Kıyâmet günü herkes, dört süâle cevâb vermedikce hesâbdan 

kurtulamıyacakdır: Ömrünü nasıl geçirdi. İlmi ile nasıl amel etdi. Malını 

nereden, nasıl kazandı ve nerelere harc etdi. Cismini, bedenini nerede yordu, 

hırpaladı?). 

İsrâfın kötülüğünü gösteren delîllerden biri de, fâizin harâm olmasıdır. Fâiz alıp 

vermek, büyük günâhdır. Buna da sebeb, insanların malını alış veriş yaparken ziyân 

olmakdan korumakdır. Fâizin dîn-i islâmdaki kötü derecesini göstermek için, 

Hamza efendinin “rahmetullahi teâlâ aleyh” türkçe, (Bey’ ve şirâ) risâlesinin 

şerhinden, aşağıya birkaç misâl yazmak fâideli görüldü: 

(On şey, son nefesde îmânsız gitmeğe sebeb olur: 1- Allahü teâlânın emrlerini 

ve yasaklarını öğrenmemek, 2- Îmânını, Ehl-i sünnet i’tikâdına göre düzeltmemek, 

3- Dünyâ malına, rütbesine, şöhretine düşkün olmak, 4- İnsanlara, hayvanlara, kendine 

zulm, eziyyet etmek, 5- Allahü teâlâya ve iyilik gelmesine sebeb olanlara şükr 

etmemek, 6- Îmânsız olmakdan korkmamak, 7- Beş vakt nemâzı vaktinde kılmamak, 

8- Fâiz alıp vermek, 9- Dînine bağlı olan müslimânları aşağı görmek. Bun- 

– 640 –

lara gerici gibi şeyler söylemek, 10- Fuhş sözleri, yazıları ve resmleri söylemek, yazmak 

ve yapmak.) 

Allahü teâlâ fâizi harâm etdi. Kur’ân-ı kerîmin birçok yerinde, fâiz alanları ve 

verenleri şiddetle korkutdu. Bekara sûresi, ikiyüzyetmişbeşinci âyetinde meâlen, 

(Fâiz yiyenler, kıyâmet günü mezârlarından, sar’a hastası gibi perişân kalkacaklardır) 

buyuruldu. Bundan sonraki âyet-i kerîmede meâlen, (Allahü teâlâ, fâiz alan 

ve verenlerin mallarının hepsini yok eder. İzini, eserini de bırakmaz. Zekât verenlerin 

malını elbette artdırır) buyurdu. Fârisî (Riyâd-un-nâsıhîn) kitâbında fâizin 

kırk nev’i ve zararları yazılıdır. Fâiz hakkında fazla bilgi almak için, üçüncü kısm, 

ondokuzuncu maddeyi okuyunuz. 

İsrâfın zararları: İsrâf edenlerin şeytâna, Fir’avna ve Lût aleyhisselâmın kötü 

kavmine benzetilmesi ve Allahü teâlânın bunları sevmemesi ve bunlara sefîh demesi 

ve âhıretde azâb çekmeleri, dünyâda aşağı, muhtâc duruma düşmeleri ve pişmân 

olmalarıdır. 

İKİNCİ BAHS — İsrâfın kötü olmasının birinci sebebi, malın kıymetli olmasıdır. 

Mal, Allahü teâlânın verdiği bir ni’metdir. Âhıreti kazanmak, mal ile olur. Dünyâ 

ve âhıret, mal ile intizâm bulur, râhat olur. Hac, cihâd sevâbı mal ile kazanılır. 

Bedenin sıhhat, kuvvet bulması, mal ile olur. Başkasına muhtâc olmakdan insanı 

koruyan maldır. Sadaka vermek, akrabâyı dolaşmak, fakîrlerin imdâdına yetişmek 

mal ile olur. Mescidler, mektebler, hastahâneler, yollar, çeşmeler, köprüler yaparak, 

asker yetişdirerek insanlara hizmet de mal ile olur. Dînimiz, (İnsanların en iyisi, 

onlara fâidesi çok olanıdır) buyuruyor. İnsanlara yardım etmek için çalışıp 

para kazanmak, nâfile ibâdet etmekden dahâ çok sevâbdır. Cennetin yüksek derecelerine 

mal ile kavuşulur. İmâm-ı Tirmizînin, Ebû Kebşe-i Ensârîden “radıyallahü 

teâlâ anh” alarak bildirdiği bir hadîs-i şerîfde, (Allahü teâlâ, bir kuluna mal 

ve ilm verir. Bu kul da harâmlardan kaçınır. Akrabâsını sevindirir. Malından, 

hakkı olanları bilip verir ise, Cennetin yüksek derecesine gider) buyuruldu. (Buhârî) 

ve (Müslim) kitâbları, Abdüllah ibni Mes’ûdün “radıyallahü anh” haber 

verdiği şu hadîs-i şerîfi yazmakdadır: (İki şeyden birine kavuşan insana gıbta etmek, 

buna imrenmek yerinde olur. Allahü teâlâ bir kimseye islâm ilmlerini ihsân 

eder. Bu da, her hareketini, bilgisine uygun yapar. İkincisi, Allahü teâlâ, birine çok 

mal verir. Bu kimse de malını, Allahü teâlânın râzı olduğu, beğendiği yerlere 

harc eder). Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, Amr ibni Âs “radıyallahü 

anh” için, (İyi kimseye malın iyisi, ne güzel yakışır) buyurdu. Enes bin Mâlik 

“radıyallahü anh” için de, (Yâ Rabbî! Buna çok mal ve çok çocuk ver ve bunlarla 

kendisini bereketlendir!) diye düâ buyurdu. Kâ’b “radıyallahü anh” malının hepsini 

sadaka vereceği zemân, (Malının bir kısmını kendine bıraksan, dahâ iyi olur) 

buyurdu. Bunların hepsi hadîs kitâblarında yazılıdır. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde, 

mala (Hayrlı şey) ismini vermekdedir ve Habîbine “sallallahü aleyhi ve sellem”, 

verdiği ni’metleri hâtırlatırken: (Sen malsız idin, sana, kimseye muhtâc olmıyacak 

kadar, mal verdim) buyurmakdadır. 

Mezheb sâhibi müctehidlerden, büyük âlim Süfyân-ı Sevrî buyuruyor ki, (Bu zemânda 

mal, insanın silâhıdır). [Ya’nî, insan cânını, sıhhatini, dînini ve şerefini mal 

ile korur.] Medîne-i münevverenin yedi büyük âliminden biri olan Sa’îd bin Müseyyib 

buyuruyor ki, (Borclarını ödemek için ve ırzını, nâmûsunu korumak için ve 

ölünce, geride kalanlara mîrâs bırakmak için mal kazanmayan kimse, hayrsızdır). 

[Ya’nî kendine ve cem’ıyyete zararlıdır.] Büyük âlim ibni Cevzî “rahimehullah” 

buyurdu ki, (İyi niyyet ile mal kazanmak, mal kazanmamakdan iyidir). 

Malı ve dünyâlığı kötüliyen haberler de çokdur. Fekat, bu haberler, malı, dünyâlığı 

değil, bunların zararlı kullanılmasını kötülemekdedir. Meselâ, insanın azmasına, 

Allahü teâlâyı unutdurmasına, ibâdete mâni’ olmasına sebeb olan mal zararlıdır. 

Ölümü ve ölümden sonrasını unutduran mal da zararlıdır. Bu zararlar çok kim- 


selerde kendini göstermekdedir. Bu zararlardan kurtulan az olduğundan, malı kötüliyen 

haberler çok olmuşdur. Görülüyor ki, mal, birbirine zıd iki şeye sebebdir. 

Hayr ve şer. Hayra, iyiliğe sebeb olduğu için medh edilmekde olup, şerre, kötülüğe 

sebeb olduğu için de kötülenmişdir. 

Malın büyük bir ni’met olduğu anlaşıldı. Malı isrâf, Allahü teâlânın ni’metini 

hakîr görmek, ni’mete kıymet vermemek, ni’meti elden kaçırmak, kısaca küfrân-ı 

ni’met etmek, ya’nî şükr etmemek olur. Bu ise, ni’met verenin düşman 

mu’âmelesi yapmasına, azarlamasına ve azâb etmesine sebeb olacak büyük bir suçdur. 

Ni’metin kıymeti bilinmeyince, hakkı gözetilmeyince elden gider. Şükr edilince 

ve hakkı gözetilince elde kalır ve artar. İbrâhîm sûresi, yedinci âyetinde meâlen, 

(Şükr ederseniz, verdiğim ni’metleri elbette artdırırım) buyuruyor. 

ÜÇÜNCÜ BAHS — İsrâfın çeşidleri: İsrâf, malı helâk etmek, fâidesiz hâle getirmek, 

dîne ve dünyânın mubâh olan işlerine fâideli olmıyacak şeklde sarf etmekdir. 

Malı denize, kuyuya, ateşe ve elden çıkmasına sebeb olan yerlere atmak, onu 

helâk etmekdir. Kullanılmıyacak hâle sokmak, kırmak, kesmek, ağaçdan meyveyi 

toplamayıp çürütmek, tarlayı hasâd etmeyip, ekinin helâk olması, hayvanları soğukdan, 

düşmandan korunacak yere koymamak ve soğukdan, sıcakdan ve açlıkdan 

ölmelerini önliyecek kadar yidirmemek ve örtmemek de, helâk etmekdir. Bunların 

isrâf olduğu meydândadır. 

(Hadîka)da el âfetlerinde buyuruyor ki, (Başkasının malını helâk etmek, zulm 

olur. Ödemek lâzım olur. Kendi malını helâk etmek, isrâf olur. Günâh işlemek için 

ve günâh işlenilmesi için verilen mal ve paralar da isrâf olur). 

Herkesce bilinmiyen, hâtırlatılması lâzım olan isrâflar da vardır. Meselâ, meyve 

ve ekin toplandıkdan sonra, bunları iyi saklamayıp kendiliklerinden bozulmaları 

veyâ nem alarak, çürümeleri veyâ kurd, güve, fâre, karınca ve benzeri canlıların 

yimeleri hep isrâfdır. Ekmek, et, etsuyu, peynir gibi gıdâların ve hurma, 

karpuz, soğan gibi meyvelerin ve kuru incir, kuru üzüm, zerdâli gibi kuru meyvelerin 

ve buğday, arpa, mercimek gibi hubûbâtın ve elbise, kumaş, kitâb gibi eşyânın, 

böylece, isrâf edildikleri çok görülmekdedir. 

Yemek artıklarını dökmek, çatalı, kaşığı, tabağı, tası ekmekle veyâ parmakla 

sıyırıp yimeden önce, kapları ve parmakları yıkamak ve silmek isrâfdır. Sofra bezi 

ve masa üstüne düşen ekmek ve yemek kırıntılarını toplamayıp atmak da isrâfdır. 

Bu kırıntıları toplayıp kedi, köpek, koyun, sığır, karınca, kuş, tavuk gibi 

hayvanlara yidirmek isrâf olmaz. (Müslim) kitâbında, Câbir bin Abdüllah “radıyallahü 

anh” diyor ki, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, (Tabakları parmakla, 

parmağı ağızla siliniz!) buyurdu. Bir kerre de, (Şeytân, her işinizde sizinle 

berâber bulunur. Hattâ, yimekde bile. Birinizin lokması düşerse, onu alıp tozunu 

temizleyip yisin. O lokmayı şeytâna bırakmasın! Yemek sonunda parmağını 

yalasın! Çünki, bereketin hangi lokmada olduğu bilinmez) buyurdu. Yine 

(Müslim)de, Enes bin Mâlik “radıyallahü anh” diyor ki, (Resûlullah “sallallahü 

aleyhi ve sellem”, yemek sonunda üç parmağını mubârek ağzı ile silerdi.) Parmağı 

yalamak ve düşen lokmayı alıp yimek, insanı isrâfdan kurtardığı gibi, kibr ve 

riyâyı giderir. Berekete kavuşdurur. Bilhâssa Peygamberlerin “aleyhimüsselâm” 

efendisine uymak ve emrini yapmak şerefini kazandırır. Mevcûddan istifâdeye ve 

gelecek ni’metin artmasına sebeb olur. Fasülye, pirinç, nohud gibi şeyleri yıkarken 

dökmek ve dökülenleri toplamamak isrâfdır. Elbise, sarık, çorab, ayakkabı 

gibi giyim eşyâsını iyi kullanmayıp, çabuk eskitmek, onları yırtmak, yıkarken suyu, 

sabunu çok harcamak, lâmbayı, mûmu [elektriği, hava gazını] boş yere yakmak, 

hep isrâfdır. 

Malı kıymetinden aşağı fiyâtla satarak veyâ kirâya vererek ve kıymetinden 

yukarı fiyâtla satın alarak veyâ kirâlıyarak aldanmak isrâf olur. Aldanarak alış verişe 

zarûrî ihtiyâc olursa veyâ yardım, sadaka gibi niyyet ile böyle yaparsa isrâf ol- 

– 642 –

maz. Meyyitin kefenini mikdâr ve cins bakımından, ahkâm-ı islâmiyyede bildirilenden 

fazla yapmak isrâfdır. Abdestde ve guslde, suyu sünnet olandan fazla kullanmak 

isrâfdır. Ahmed ibni Hanbel “rahmetullahi teâlâ aleyh”, Abdüllah ibni 

Ömerden haber veriyor: Sa’d “radıyallahü anhüm” abdest alırken, Resûlullah “sallallahü 

aleyhi ve sellem” gördü. (Yâ Sa’d! Suyu niçin isrâf ediyorsun?) buyurdu. 

Abdest alırken de isrâf olur mu dedikde, (Büyük nehrde de olsa, abdestde fazla 

su kullanmak isrâf olur) buyurdu. 

Doydukdan sonra fazla yimek de isrâfdır. Yalnız, müsâfir utanmasın diye, 

ta’âm sâhibinin fazla yimesi ve orucu râhat tutmak için sahûrda fazla yimek isrâf 

değildir. 

Acıkmadan önce, günde ikinci def’a yimek, isrâfdır. Ahmed Ebû Bekr-i Beyhekî 

“rahmetullahi aleyh” kitâbında, Âişe “radıyallahü anhâ” buyuruyor ki, günde 

ikinci def’a yemek yiyordum. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” görünce, 

(Yâ Âişe! Yalnız mi’deni doyurmak, sana her işden dahâ tatlı mı geliyor? 

Günde iki kerre yimek de isrâfdandır. Allahü teâlâ, isrâf edenleri sevmez!) buyurdu. 

Hâdimî merhûm “rahmetullahi teâlâ aleyh”, burayı şöyle açıklıyor: (Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem”, Âişenin “radıyallahü anhâ” ikinci yemeği, acıkmadan 

yidiğini anlayarak böyle buyurmuşdu. Yoksa, keffâretler için, günde iki kerre 

yidirmek lâzım olduğu meydândadır). 

Her istediğini yimek de isrâfdır. İbni Mâce ve imâm-ı Beyhekî ve Abdüllah ibni 

Ebiddünyâ “rahimehümullah” kitâblarında, Enes bin Mâlikden “radıyallahü 

anh” haber veriyorlar ki, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, (Her istediğini 

yimek isrâfdandır) buyurdu. Günde iki kerre yimek ve her istediğini yimek isrâf 

olması, doydukdan sonra veyâ hazm olmadan, acıkmadan tekrâr yimek isrâf 

olur demekdir. Çünki, gündüz ikinci olarak yimek, hele kısa günlerde ve çalışmıyan 

kimseler için, çok kerre, tam acıkmadan yimek olur. Bir sofrada, her istediğini 

yimek de, doydukdan sonra yimek olur. Bildirilen iki hadîs-i şerîfde, isrâf olduğunu 

açıkca anlatmadığından, isrâfa, harâma teşbîh buyurulması da mümkindir. 

Sofrada yemek çeşidlerini lüzûm yok iken artdırmak isrâfdır. Fekat, bir yemekden 

usanıp herbirinden biraz yiyerek ibâdet yapmak [meselâ oruc tutmak, halâl 

kazanmak için çalışmak veyâ müslimân kardeşlerine yardım etmek gibi ibâdetler] 

için kuvvetlenmek düşüncesi ile veyâ sofrada müsâfir bulundurmak niyyeti ile olursa, 

isrâf olmıyacağı, (Hulâsa) kitâbında ve başka kitâblarda yazılıdır. Kitâbların 

sözü, yemek çeşidleri, yalnız bu iki sebeble artdırılabilir demek değildir. Ziyân etmedikce 

ve başka bozuk niyyet ile olmadıkça, lezzet ve zevk için artdırmak da câiz 

olduğunu, A’râf sûresinin otuzbirinci âyeti ve Mâide sûresinin doksanıncı âyeti 

göstermekdedir. [Bu âyet-i kerîmeler ve ma’nâları, ikinci kısm, kırkbirinci maddede 

yazılıdır.] Bu iki âyet-i kerîmeye dayanarak, âlimlerimiz, her çeşid meyve yiyerek 

lezzet almağa câiz demişler ve Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” çeşidli 

meyve yidiğini haber vermişlerdir. Abdüllah ibni Abbâs “radıyallahü anhümâ” 

için buyurulan, (İstediğini yi, istediğini giyin! İnsanı yanlış yola götüren, isrâf 

ve tekebbürdür) hadîs-i şerîfi, (Buhârî)de yazılıdır. 

Ekmeğin pişkin yerini ve içini yiyip, kenâr ve kabuklarını atmak isrâfdır. Bırakılan 

kısmları başkası veyâ hayvan yirse, isrâf olmaz. 

Sofraya lüzûmundan fazla ekmek koyup, sonra bunları, tekrâr yimek için kaldırmamak 

isrâfdır. Ya’nî, yinmiyen ekmek parçalarını atmak ve riyâ, gösteriş, şöhret 

için fazla ekmek koymak isrâf olur. 

Nefîs yemekleri yimek, kıymetli, yeni elbise giymek, yüksek, büyük binâlar yapmak 

ve dînin sâhibinin harâm etmediği dahâ bu gibi şeyler, halâldan kazanıldığı, 

kibr ve öğünmek için olmadığı zemân isrâf değildir. Lüzûmundan fazla olun- 

– 643 –

ca tenzîhen [hafîf] mekrûh olurlar. Âhıreti kazanmak istiyenlere, lâzım olan ile kanâ’at 

edip, fazlasını sadaka vermek yakışır. 

DÖRDÜNCÜ BAHS — Sadaka vermekde de, isrâf vardır. İmâm-ı Mücâhid 

“rahmetullahi teâlâ aleyh” buyuruyor ki, (Bir kimse, Allahü teâlânın emr etdiği 

yerlere dağ kadar altın harc etse, isrâf olmaz. Bir dirhem [yaklaşık beş gram] gümüşü 

veyâ bir avuc buğdayı, harâm olan yere vermek isrâf olur). Hâtim-i Tâî, cömerdliği 

ile meşhûrdur. Bi’setden önce ölmüşdür. Çok verdiği için, (Malı isrâf etmekde 

hayr yokdur) dediklerinde, (Hayra verilen mal isrâf olmaz!) demişdir. 

Mücâhidin ve Hâtimin sözlerine bakarak, sadakada isrâf olmıyacağını sanan olmuş 

ise de, böyle zan etmek yanlışdır. Şimdi bunu açıklamağa çalışacağız: 

Cenâb-ı Hak, Mü’minûn sûresinde, meâl-i şerîfi, (Verdiğimiz rızklardan, sadaka 

verirler) olan âyet-i kerîme ile mü’minleri medh ediyor. Kâdî Beydâvî ve Zemahşerî 

ve Fahreddîn-i Râzî gibi büyük âlimlerin tefsîrlerinde ve dahâ birçok tefsîrlerde 

diyor ki, âyet-i kerîmede, (rızklardan) kelimesi, (rızkların ba’zısını, bir kısmını) 

demek olup, (sadaka verirken, harâm olan isrâfdan sakının!) demekdir. 

Bütün âlimlere göre, buradaki sadaka, malı hayra, islâmiyyetin gösterdiği yola sarf 

etmekdir. En’âm sûresi, yüzkırkbirinci âyetinde meâlen, (Ekini hasâd etdiğiniz zemân, 

fakîrlerin haklarını verin ve isrâf etmeyin. Allahü teâlâ, isrâf edenleri elbette 

sevmez) buyuruldu. Bu da, (Sadaka verirken isrâf etmeyin) demekdir. Çünki, 

Sâbit bin Kays “radıyallahü anh” bir günde beşyüz ağacın hurmalarını toplayıp hepsini 

sadaka vererek evi için hurma bırakmayınca, bu âyet-i kerîme inmişdi. Ya’nî, 

(Hepsini vermeyiniz!) buyuruldu. Abdürrezzak, Abdülmelik ibni Cüreycden haber 

veriyor ki, Mu’âz bin Cebelin “radıyallahü anh” bir hurma ağacı vardı. Hurmalarını 

toplayıp hepsini sadaka verdi. Kendine birşey kalmadı. Hemen (Fekat, 

isrâf etmeyin) âyet-i kerîmesi geldi. İsrâ sûresi, yirmidokuzuncu âyetinde meâlen, 

(Ey Habîbim! Malını, kendine kalmıyacak şeklde dağıtma!) buyuruldu. Câbir 

ve Abdüllah ibni Mes’ûd “radıyallahü anhümâ” buyuruyorlar ki, (Bir oğlan, 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” efendimize gelip, ba’zı lüzûmlu şeyleri saydı 

ve annem beni sana gönderip bunları istedi, dedi. Bugün bende bunların hiçbiri 

yok buyuruldukda, gömleğini bana ver dedi. Hemen, mubârek arkasından gömleğini 

çıkarıp çocuğa verdi ve evinde gömleksiz kaldı. Bilâl-i Habeşî ezân okuyunca, 

cemâ’at her zemân olduğu gibi, Resûlullahı beklediler. Gelmeyince merâk etdiler. 

Birkaçı evine bakıp, gömleksiz olduğundan gelemediğini anladı. O zemân, 

bu âyet-i kerîme geldi). (Buhârî) ve (Müslim)de, Ebû Hüreyre “radıyallahü anh” 

buyuruyor ki, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, (Sadakanın hayrlısı, ihtiyâcı 

olmıyanın verdiğidir) buyurdu. İmâm-ı Begavî, Ebû Hüreyreden “radıyallahü 

anh” haber veriyor ki, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” efendimize biri 

gelip, bir altınım var, ne yapayım dedi. (Bununla kendi ihtiyâclarını al) buyurdu. 

Bir altınım dahâ var dedi. (Onunla da çocuğuna lâzım olanları al) buyurdu. Bir 

dahâ var dedi. (Onu da, âilenin ihtiyâclarına sarf et) buyurdu. Bir altın dahâ var 

dedi. (Hizmetcinin ihtiyâclarına kullan) buyurdu. Bir dahâ var deyince, (Onu 

kullanacağın yeri sen dahâ iyi bilirsin) buyurdu. (Müslim)de, Câbir bin Abdüllah 

“radıyallahü anh” buyuruyor ki, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, (Paranız 

ile, önce kendi ihtiyâclarınızı alın. Artarsa, çoluk çocuğunuzun ihtiyâclarına sarf 

edin. Bundan da artarsa, akrabânıza yardım edin!) buyurdu. (Buhârî)de, Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem”, (Kendisi veyâ çoluk çocuğu muhtâc iken veyâ borcu 

var iken verilen sadaka kabûl olmaz. Borc ödemek, sadaka vermekden ve köle 

âzâd etmekden ve hediyye vermekden dahâ mühimdir. Başkasının malını, sadaka 

vererek, zâyi’ olmasına sebeb olmayın!) buyurdu. Fıkh âlimi Ebülleys Semerkandînin 

“rahmetullahi teâlâ aleyh” (Tenbîhül-gâfilîn) kitâbında, İbrâhîm bin 

Edhem “rahimehullah” buyuruyor ki, (Borcu olan kimse, ödemedikce yağlı ve sirkeli 

ta’âm yimemelidir). İbni Hacer-i Askalânî buyuruyor ki, İbni Battâl “rahime- 

– 644 –

hüllah”, (Borcu olanların sadaka vermesi ve borcunu ödememesi câiz değildir. Bunu 

bütün âlimler sözbirliği ile bildirmekdedir) buyurdu. Taberânî ve birçok âlimler 

buyuruyor ki, (Âlimlerin çoğuna göre, bir kimsenin vücûdü sağlam olur, aklı 

başında olur, bir yere borcu olmaz ve evli olmayıp malsızlığa sabr edebilirse veyâ 

evli olup da, çoluk çocuğu da sabr ederlerse, bu kimsenin bütün malını sadaka 

vermesi câiz olur. Bu saydığımız şartlardan biri eksik olursa, sadaka vermesi 

mekrûh olur. Ba’zı âlimler, sadakası kabûl olmaz buyurdu). Ömer “radıyallahü 

anh” da böyle buyurdu. 

Bu haberlerden anlaşılıyor ki, sadaka vermekde de isrâf olur. Borcundan çok 

malı olmıyan veyâ çoluk çocuğu sıkıntıya sabr edemediği hâlde, bunların ihtiyâcını 

karşılıyacak maldan fazlası bulunmıyan veyâ sıkıntıya katlanamadığı hâlde, 

kendisi muhtâc olan kimsenin sadaka vermesi isrâf olur. Ödünc vermekde de 

böyle isrâf olur. 

BEŞİNCİ BAHS — İsrâfın ilâcı üçdür: 

1 — İlm ile ilâc, anlatdığımız zararlarını bilmek ve bunları düşünmekdir. 

2 — İş ile, uğraşmakla ilâc, malı dağıtmamağa gayret etmek ve güvendiği birine 

bu derdini anlatıp, malına ve harclarına dikkat etmesini, isrâfını görünce, kendine 

hâtırlatmasını, hattâ zorla önlemesini ricâ etmekdir. 

3 — İsrâfın sebeblerini söküp atmak. İsrâfın sebebleri altıdır: 

Birinci sebeb, sefâhetdir. Çok kimseyi isrâfa alışdıran budur. Sefâhet, kalb 

hastalıklarının otuzbirincisidir. Sefîhlik, aklın az ve hafîf olmasıdır. Buna sefâhet 

veyâ rekâket de denir. Aksine, tersine, rüşd denir ki, aklın kuvvetli, temâm olmasıdır. 

Allahü teâlâ, (Mallarınızı sefîhlere vermeyiniz!) meâlindeki âyet-i kerîmeden 

sonra, (Onların hâlinde rüşd görürseniz, mallarını kendilerine teslîm ediniz!) 

meâlinde emr buyuruyor. Çok kimse, yaratılışda sefîh olur. Bu kötü hâlleri, 

ba’zı sebeblerle, zemân zemân artar. Çalışmadan, alın teri dökmeden eline mal girer, 

kötü arkadaşlar, bu mala konmak için, dağıtmasına, saklamanın, artdırmanın 

erkeklik, yiğitlik olmadığına kandırır. İsrâfa yol açarlar. Bunun içindir ki, kötü arkadaşlardan 

kaçmakla emr olunduk. Zengin çocuklarının çoğu, böyle isrâfa alışmakda 

ve sefîh olmakdadırlar. Sefâheti artdıran bir sebeb de, insanların çok hurmet, 

saygı göstermesi, yüz vermesi, medh eylemesidir. Âmirlerin, zenginlerin, 

mu’allimlerin çocukları bu yoldan sefâhete düşmekdedir. 

İkinci sebeb, isrâfı veyâ çeşidlerinden birkaçını tanımamakdır. İsrâf olduğunu 

bilmez, hattâ cömerdlik sanır. Lüzûmsuz yere, yasak, zararlı yerlere verilen mal, 

cömerdlik sanılır. 

Üçüncü sebeb, riyâ ve gösteriş yapmakdır. 

Dördüncü sebeb, gevşeklik ve tenbellikdir. 

Beşinci, hayâ, sıkılmakdır. 

Altıncısı, dîni kayırmamak, islâmiyyeti gözetmemekdir. 

Bu altı sebebin ilâclarını bildirelim: 

Birincisi: Yaradılışda bulunan sefâhetin ilâcı güçdür. Bunun için, islâmiyyet, bunlara 

mal vermeği yasak etmiş, hicr eylemiş, ya’nî mallarını kullanmalarına izn vermemişdir. 

İsrâf eden sefîhi hicr lâzımdır. Hâlbuki, hicr insanlık hakkını almak, hayvan, 

hattâ cansız gibi yapmakdır. İlâc kabûl edebileni kötü arkadaşlardan ayırmalı, 

akllı, tecribeli kimselerin yanında bulundurmalıdır. İsrâfın âfetlerini duyurmalı, 

zor ile, hattâ azarlıyarak, cânını yakarak, mal dağıtmakdan vazgeçirmelidir. 

İkincisi, cehlin ilâcını öğretmekdir. 

Üçüncüsü: Riyâ, kalb hastalığının dokuzuncusu olup, uzun anlatmış idik. [(İslâm 

Ahlâkı) kitâbımızda uzun yazılıdır.] 

Dördüncü ilâc, gevşeklik ve tenbellik için olup, kalb hastalıklarının otuzikinci- 

– 645 –

sidir. Bunun kötülüğünü anlamak için, Vennecmi sûresi, otuzdokuzuncu âyet-i kerîmesinin, 

(İnsan, ancak çalışdığının fâidesini görür) meâl-i şerîfi yetişir. Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem” tenbellikden Allahü teâlâya sığınmış, (Yâ Rabbî! 

Beni, keselden koru!) diye düâ etdiğini, Âişe “radıyallahü anhâ” ve Enes bin 

Mâlik, (Buhârî) ve (Müslim)de bildirmişlerdir. Tenbelliğin ilâcı, çalışkanlarla 

konuşmak, tenbel, uyuşuk kimselerden kaçınmak, Allahü teâlâdan hayâ etmek lâzım 

geldiğini ve azâbının şiddetli olduğunu düşünmekdir. Dînini iyi bilen ve her 

hareketi, bilgisine uygun olan sâlih kimselerle görüşmeli, günâh işliyen, Allahü teâlânın 

emr ve yasaklarına uymayıp, yalnız söz ile müslimânları okşayan, avutan yalancılardan, 

Ehl-i sünnet kitâblarındaki bilgileri öğrenmemiş câhillerden uzak 

olmalıdır. 

İsrâf çok kötü bir huydur. Çirkinliği meydândadır. Kalbi, durmayıp karartan, 

kemiren, tehlükeli bir hastalıkdır. Tedâvîsi de pek güçdür. Bu sıfat kalbi kaplamadan 

önce, giderilmesi için ve bu felâketden kurtulmak için bütün ilâclarına baş vurup 

uğraşmalıdır. Kurtarması için, Cenâb-ı Hakka yalvarmalı, düâ etmelidir. Allahü 

teâlâ, çalışana, her güçlüğü kolaylaşdırır. O, sığınılacak, güvenilecek, biricik 

yardımcı ve kurtarıcıdır. İmâm-ı Birgivînin “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Tarîkati 

Muhammediyye) kitâbındaki isrâf bahsi burada temâm oldu. 

Süâl: Tütün içmek isrâf mıdır? 

Cevâb: İsrâf, ister kendi için, ister başkası için olsun, malı harâm olan yere vermekdir. 

Azı da, çoğu da isrâf olur. Büyük günâh olur. İçki için, kumâr için, oyun 

için vermek böyledir. Sigara harâm olsaydı, buna az veyâ çok verilen para isrâf olurdu. 

Sigarayı az içmek harâm değildir, mubâhdır. Parayı, malı, halâl, mubâh olan 

yerlere vermek, iki dürlü olur: 

Birincisi: Kendi bedeni için, yimekde, içmekde, giyinmekde, ev kurmakda, tabî’atinin 

çekdiği şeye, ihtiyâcından fazla harc etmek, isrâf olur. Meselâ bir şeyi yimek, 

içmek isteyince, doydukdan sonra, fazlası isrâf olur. Bunun küçük günâh olduğu, 

(Redd-ül-muhtâr)da, nemâzın vâcibleri başında bildirilmekdedir. 

İmâm-ı Rabbânî Ahmed-i Fârûkî Serhendî “rahmetullahi aleyh”, üçüncü cild, 

elliikinci mektûbu, kitâbımızın üçüncü kısmının otuzsekizinci maddesinde yazılıdır. 

Bu mektûbda buyuruyor ki, (İnsan ve hayvanların bedeni dört şeyden yapılmışdır 

[toprak maddeleri, su, hava ve nâr, ya’nî harâret]. Birbirine benzemiyen, 

hattâ birbirinin aksi olan bu dört şeyin ihtiyâcları ve îcâbları vardır. Bedendeki harâretden 

[ısıdan] dolayı [ısı kudret kaynağı olduğu için], insan ve hayvanlar, kendini 

beğenmekde, üstün görmekdedir. Şehvet ve gadab kuvvetleri ve başka kötülükler, 

bu dört şeyden ileri gelmekdedir). 

İşte bu ihtiyâc ve îcâblar, hayvanların ve insan tabî’atinin çekdiği, istediği şeyler 

olup, sevk-ı tabî’î, [iç güdü] denilmekdedir. Aklı olan kimse, bu sevk-ı tabî’îleri 

islâmiyyetin emr etdiği, izn verdiği gibi kullanır ve günâh olmaz. Aklı dinlemiyenler 

ise, nefse uyarak, mubâhlardan dışarı taşar. Günâha girer. Çünki nefs, 

sevk-ı tabî’îleri, mubâhların dışına çıkarmağa zorlıyan, mubâhlardan başka şeyler 

de istiyen bir kuvvetdir. İnsanların duygu organları ve hareket sinirleri, kalb ismindeki 

bir kuvvetin emrindedir. Bedenin dört yapı maddesi ile nefs ve kalb kuvvetlerini 

bir arada tutan, çalışdıran kuvvet de, rûhdur. Kâfirlerin ve günâh işliyen 

mü’minlerin nefsleri azmış, kalbi ve rûhu kaplamışdır. Bu üç kuvvet birleşmiş gibi 

olup nefsin istediğini yapmakdadırlar. İslâmiyyete uyunca, bu üç kuvvet birbirinden 

ayrılıp, kalb ve rûh kuvvetlenir ve nefs za’îfliyerek, kalb ve rûh, nefsin baskısından, 

kumandasından kurtulur ve temizlenmeğe başlar. Her ikisi de, işlerini 

Allahü teâlânın rızâsı için, iyilik için yapar. 

Hayvanlarda, kalb, rûh ve nefs olmadığından, sevk-ı tabî’î ile hareket ederler. 

Meselâ acıkınca, doyuncaya kadar, bulduklarını yirler. İnsanlar ise, kalb ile hareket 

eder. Kalb, nefse uyarsa, bulduğu ile doymaz. Harâm olan şeyleri arar. Doy- 

– 646 –

dukdan sonra da yir. Meselâ, sıcakda, insanın tabî’ati, serin bir şey isteyince, kalb 

akla uyarsa, islâmiyyetin izn verdiği su, şerbet, limonata, gazoz ve dahâ birçok içecekleri 

ve lüzûmu kadar alır. Aklı dinlemeyip, nefse uyarsa, mubâhları ihtiyâc 

olan mikdârdan fazla ister ve nefsin istediği harâm içkilere de sapar. Nitekim, 

üçüncü cild, yirmiyedinci mektûbda buyuruyor ki, (İnsanın ba’zı arzûları, tabî’atinden 

ileri gelmekdedir. Beden sağ kaldıkca, hiç kimse bu isteklerden kurtulamaz. Meselâ, 

harâret artınca, insanın tabî’ati serin birşey içmek ister. Soğukda, sıcak birşey 

ister. Böyle istekleri yapmak günâh değildir ve nefse uymak değildir. Çünki, tabî’atimizin 

zarûrî istekleri mubâhdır. [Bunlara (ihtiyâc maddeleri) denir. İhtiyâc maddelerini 

lâzım olduğu kadar kullanmak sünnetdir. Çünki, bu tabî’î istekler] nefs-i 

emmârenin arzûlarının dışındadır. Nefs, mubâhların lüzûmundan fazlasını ve şübhelileri 

ve harâmları ister. Mubâhların zarûrî mikdârı ile doymaz). Üçüncü cild, seksenaltıncı 

mektûbda buyuruyor ki, (Riyâzet çekmek, mubâhları da azaltıp, zarûret 

mikdârı kullanmak demekdir). 

Görülüyor ki, malı, ihtiyâc olan mubâhlara harc etmek isrâf değildir. Günâh olmaz. 

Sigaraya alışmış kimsenin tabî’ati, ekmek ister gibi, tütünü istiyor. Böyle kimsenin, 

ihtiyâcı kadar kullanması isrâf olmaz. Fakîr bir kimsenin, çoluk çocuğuna 

ekmek parası bulması lâzım olduğu gibi, kendi tütün ihtiyâcını da karşılaması lâzım 

olur. Sigaraya alışmış bir kimsenin, (Çoluk çocuğunun nafakasını kesip de kendine 

sigara alması isrâf olmaz mı?) demek, (Kendine, doyuncıya kadar yimek 

için ekmek alması isrâf olmaz mı?) demeğe benzer. Hattâ böyle, fakîr birinin, su 

yerine, gazoz, limonata içmesi isrâf olup, tütün alması isrâf olmaz. 

Şunu da bildirelim ki, çoluk çocuğunun nafakasını karşılayacak kadar mal kazanmak 

için çalışmak farzdır. İhtiyâclarını karşılamak için, fazla çalışmak sünnetdir. 

Bunlar, ikinci kısm, 38. ci maddede bildirilmişdir. Çalışan kimse, nafakadan 

kesecek kadar fakîr olmaz. Nafakadan kesecek kadar fakîr kimse, tütün içdiği için 

değil, çalışmayıp, bu derece fakîr kaldığı için günâha girer. 

Sigaraya alışmamış fakîr kimsenin, tabî’ati çekmediği zemân, nafakadan kesip 

sigara alması, su yerine gazoz içmesi gibi, doğru olmaz. Fekat, bu derece fakîrlik, 

tenbellikden ileri gelir. Çalışmayıp fakîr düşerek, kendini ve çoluk çocuğunu 

zarûrî lâzım olanlardan, nafakadan mahrûm bırakmak harâmdır. İhtiyâc olanlardan 

mahrûm bırakmak mekrûh olur. 

İkincisi: Malı kendi bedeni için kullanmadığı zemân, hakkı, ya’nî lüzûmu olmayan 

yere, az da sarf etmek isrâf olur. Meselâ, malı ateşde yakmak, denize atmak 

böyledir. Lüzûmu olan yere, lüzûmundan fazla vermek de isrâf olur. [Meselâ, çoluk 

çocuğuna ihtiyâclarından fazla şeyler vermek isrâf olur. İhtiyâc, islâmiyyetin 

gösterdiği mikdârlar ile ve memleketin âdetine göre belli olur.] Görülüyor ki, malı 

sarf edecek yerleri ve kendi malındaki başkalarının hakkını öğrenmek lâzımdır. 

İnsanın, kendi malında bulunan, başkasının hakkını ödemesi, isrâf değildir. 

Bu hakları hemen vermek lâzımdır. Bu hakların en mühimmi, zekâtdır. 

Erenlerin sohbeti, ele giresi değil. 

Sohbete kavuşanlar, mahrûm kalası değil. 

Gezmek gerek her yeri, bulmak için, bir eri, 

sarraf tanır cevheri, magbûn bilesi değil. 

Akar suyun başına, kapalı desti konsa, 

kırk yıl, orda dursa da, âbı alası değil. 

Sohbet, kalbi eder pâk, ona imrenir eflâk, 

âdemi, ârif eden, tâcu hırkası değil. 

Önce îmân etmeli, harâmdan, el çekmeli, 

rûh gıdâsın bilmeli: Bâdem helvası değil! 

– 647 –

45 — YİMEK, İÇMEK ÂDÂBI 

Yimeğe ve içmeğe başlarken, (Besmele) okumalıdır. Yimek ve içmek sonunda 

(Elhamdülillah) demelidir. Bunları söylemek ve yimekden önce ve yimekden 

sonra el yıkamak ve sağ el ile yimek ve sağ el ile içmek sünnetdir. [Resûlullahın 

“sallallahü aleyhi ve sellem” yimekden sonra okuduğu ve okunmasını emr etdiği 

düâlar, (Şir’at-ül-islâm) şerhinde ve (Mevâhib-i ledünniyye)de yazılıdır.] Yimekden 

evvel el yıkarken, önce gençler, yimekden sonra, önce yaşlılar yıkar. Yimekden 

sonra elleri kâğıda silmek câiz olmadığı, (Fetâvâ-yı Hindiyye) beşinci cüz’de 

yazılıdır. Herkese hâtırlatmak için Besmele, yüksek sesle söylenebilir. 

Önce el kurulanmaz. Yimekden sonra yıkayınca bezle silip kurulanır. Önce el 

yıkarken ağzı da yıkamak sünnet değildir. Fekat cünübün, ağızını yıkamadan yimesi 

mekrûh olup, hâizin mekrûh değildir. Tuzluğu, tabağı ekmek üstüne koymak, 

elini, bıçağı ekmeğe silmek mekrûhdur. Bu ekmek yinirse, mekrûh olmaz. Otururken 

birşeye dayanmak ve başı açık yimek câizdir. [1] Ekmeğin içini yiyip kabuğunu 

bırakmak, pişkin yerini yiyip, gerisini bırakmak isrâfdır. Kalanı başkası veyâ hayvân 

yirse isrâf olmaz. Tabağın kenârından yimek, kendi önünden yimek, sağ ayağı 

dikip, sol ayak üstüne oturmak sünnetdir. Çeşidli meyve bulunan tabağın orta 

tarafından almak câizdir. [Fekat, başkasının önünden almak yine câiz değildir.] Çok 

sıcak şey yimemeli ve koklamamalıdır. İmâm-ı Ebû Yûsüf, buna sessiz üflemek câizdir 

dedi. Yirken hiç konuşmamak mekrûhdur. Ateşe tapanların âdetidir. Neş’eli 

konuşmalıdır. Tuz ile başlamak ve bitirmek sünnetdir ve şifâdır. [İlk ve son lokma 

ekmekle yapılır ve ekmekdeki tuza niyyet edilirse, bu sünnet yerine getirilmiş olur.] 

Parmakları yıkamadan önce veyâ bez ile silmeden önce yalamak sünnetdir. 

(Şir’at-ül-islâm) kitâbında diyor ki, yime ve içme bilgisini öğrenmek, ibâdet bilgisini 

öğrenmekden önce gelir. Buğday ekmeğine arpa karışdırmak sünnetdir ve 

bereketlidir. İslâmiyyetde, önce çıkan bid’atden biri, doyuncaya kadar yimekdir. 

Hergün et yimek, kalbe sıkıntı verir. Melekler sevmez. Eti az yimek ise ahlâkı bozar. 

Sofra, ya’nî yaygı üstünde yimek ve bunu yere sermek hoş olur. Sofra, deriden 

olur. Mendil üzerinde yimek, eski acemlerin âdetidir. Bitkisel yemek çok iyidir. 

Nebâtî yemek bulunmıyan sofra aklsız ihtiyâra benzer. İmâm-ı Ca’fer-i Sâdık 

buyurdu ki, (Malı ve evlâdı çok olmak istiyen bitkisel yemek çok yisin!). Önce sofraya 

oturmalı, yemeği sonra getirmelidir. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, 

(Ben kulum. Kullar gibi, yere oturup yirim) buyurdu. Acıkmadan yimemeli, 

doymadan kalkmalı, şaşacak şey olmadan gülmemeli, gündüz [sünnet olan 

(Kaylûle)den fazla] uyumamalıdır. Hadîs-i şerîfde, (İyiliklerin başı açlıkdır. Kötülüklerin 

başı toklukdur) buyuruldu. Yemeğin tadı, açlığın çokluğu kadar artar. Tokluk, 

unutkanlık yapar. Kalbi kör eder, alkollü içkiler gibi, kanı bozar. Açlık, aklı 

temizler, kalbi parlatır. Fâsıklarla [kötülerle] birlikde yimemeli, içmemelidir. Kaynar 

yemekleri, örtülü olarak soğutmalıdır. Sabâh ve akşam yimelidir. Hadîs-i şerîfde, 

(Sağ el ile yiyiniz. Sağ el ile içiniz) buyuruldu. Üç parmakla yimek sünnetdir. 

Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, ekmeği sağ eli ile alır, sonra karpuzu 

sol eli ile yirdi. Ekmeği bir eli ile değil, iki eli ile koparmalıdır. Lokma küçük olmalı 

ve iyi çiğnenmelidir. Sağına, soluna, havaya bakmamalı, lokmasına ve önüne 

bakmalıdır. Ağzını çok açmamalıdır. Sofrada elini, üstüne, başına sürmemelidir. Öksüreceği 

ve aksıracağı zemân, başını geriye çevirmelidir. Ekmek bıçakla kesilebilir. 

Dilimler bıçakla lokma yapılmaz. Eti bıçakla değil, el ile parçalamalıdır. Küflü 

ekmek, kokmuş yemek ve su mekrûhdur. 

Çağırılmayan sofraya oturmamalıdır. Sofrada herkesden çok yimemelidir. Karnı 

doyunca, bunu günâh işlemekde kullanmamak için düâ etmelidir. Bunun kıyâ- 

[1] Hediyyet-ül-mehdiyyîn 

– 648 –

metdeki hesâbını düşünmelidir. İbâdet yapmağa kuvvetlenmek niyyeti ile yimelidir. 

Aç iken de, yavaş yavaş yimelidir. Önce büyükler başlamalıdır. Üçden çok 

(yi) diyerek, kimseye sıkıntı vermemelidir. Ev sâhibinin sofraya oturmayıp hizmet 

etmesi câizdir. Birlikde yidiği zemân, müsâfirleri doymadan, yemekden elini çekmemelidir. 

Yemekde korkunç ve iğrenç şeyler söylememelidir. Ölümden, hastalıkdan, 

Cehennemden konuşmamalıdır. Sofraya gelen yemeklere bakmamalıdır. 

Bir lokmayı yutmadan önce, ikinciyi eline almamalıdır. Yemek arasında, birşey için, 

hattâ nemâz için, sofradan kalkmamalıdır. Nemâzı önce kılmalıdır. Eğer, hâzırlanmış 

yemekler soğuyacak veyâ bozulacak ise ve nemâz vakti, yemekden sonra kılmağa 

elverişli ise, nemâzdan önce yimelidir. Yemek kaldırıldıkdan sonra, sofradan 

kalkmalıdır. Yol üstünde, ayakda, yürürken yimemelidir. Hadîs-i şerîfde buyuruldu 

ki, (İnsan kalbi, tarladaki ekin gibidir. Yemek, yağmur gibidir. Fazla su, 

ekini kurutduğu gibi, fazla gıdâ kalbi öldürür). Bir hadîs-i şerîfde, (Çok yiyeni, çok 

içeni Allahü teâlâ sevmez) buyurdu. Çok yimek, hastalıkların başı, az yimek 

[ya’nî perhîz etmek] ilâcların başıdır. Mi’denin üçde biri yemeklere, üçde biri 

içeceklere ayrılmalıdır. Üçde biri hava payı, ya’nî boş olmak en aşağı derecedir. 

En iyi derece, az yimek ve az uyumakdır. (Teshîl-ül-menâfi’)de diyor ki, (Yemek 

vaktleri olarak en fâidelisi, iki gün ve iki gecede üç kerre yimekdir). [Ya’nî, hergün 

üç kerre değil, iki günde üç kerre yimelidir. Ya’nî, sabâh, akşam, öğle, sabâh 

şeklinde bir aşırı vaktlerde yimelidir.] Bir kişilik yemek, iki kişiye yetişir. Müsâfir, 

ev sâhibinden tuz ile ekmekden başka şey beklememelidir. Ev sâhibi, müsâfire 

lokma uzatmalıdır. Eline su dökmelidir. Halîfe Hârûnürreşîd “rahmetullahi teâlâ 

aleyh”, müsâfirinin eline ibrikle su dökerdi. Müsâfirin sevdiği şeyi, ağzına 

vermelidir. Temiz yere düşürdüğünü alıp ona vermelidir. Kirlendi ise, kediye ve 

başka hayvanlara bırakmalıdır. Böyle evin bereketi artar. Torunlarına bile ulaşır. 

Yere düşenler toplanmazsa şeytân yer. Kapda kalanı sıyırıp, yimek sünnetdir. Hoşaf, 

ayran gibi şey artığına su koyup, çalkalayıp içmek çok sevâbdır. Tabakda, bardakda 

artık bırakmak câizdir. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, mü’minin 

artığını yimesini severdi. 

Yimekden sonra dişleri misvak ile [kürdanla] temizlemek sünnetdir. Temizlikdir. 

Temizlik îmânı kuvvetlendirir. Dişler arasından hilâl [kürdan] ile çıkarılan şeyleri 

yutmamalıdır. [Bu temizliği musluk başında yapıp, diş arasından çıkan kırıntıları, 

delikli taşa atmalı, sofrada bulunanları iğrendirmemelidir.] Dil ile toplanan 

yutulabilir. Fesleğen, nar dalı ve kamış, incir, ılgın, süpürgeden hilâl olmaz. Yemekden 

sonra ev sâhibine, bereket, rahmet ve mağfiret ile düâ edilir. Sonra, gitmeğe 

izn istenir. Yemeğe da’vet edilir. 

Ağzında, elinde et, yemek kokusu varken yatmamalıdır. Çocukların elini de yıkamalıdır. 

Tok iken yatmamalıdır. Gıdâ maddelerini, lüzûmu kadar ölçerek almalı, 

ölçüsüz, çok almamalıdır. İsrâf olur. Yiyecek ve içecek kapları, kapaklı olmalıdır. 

Nehrden, havuzdan eğilip, ağız ile içmemelidir. İbrik, desti ağzından da içmemelidir. 

Fincânın, bardağın kırık yerinden içmemelidir. Sap olan yerinden de içmemelidir. 

Akşam yatarken yiyecek ve içecek kaplarının üstü örtülmelidir. Kapılar 

kapanmalıdır. Işıklar söndürülmelidir. Çocuklar eve gelmiş olmalıdır. Geceleri 

cinnîler yayılır. Sağ el ile içmelidir. İçdiği suya bakmalıdır. Üç nefesde içmelidir. 

Soluğu suya değil, bardağın dışına vermelidir. Yazın, serin içmelidir. Çok soğuk 

içmemelidir. [Dondurma yimemelidir.] Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” serin 

şerbet içmesini severdi. (Ayakda içmeyiniz!) buyururdu. Zemzem suyu, abdest 

aldıkdan sonra kalan su ve ilâc yutmak için içilen su ayakda içilebilir. Yolcu, her 

suyu ayakda içebilir denildi. Aç karna su içmemelidir. Suyu yavaş yavaş emerek 

içmelidir. Ağzı doldurarak içmemelidir. Nefes verirken bardağı ağızdan çekmelidir. 

Kaynar şeyi, soluyarak içmemeli. Soğutup, sonra içmelidir. Suya birşey düşerse, 

parmakla veyâ kürdanla almak kolaysa almalı, alınamazsa, suyun bir parçası- 

– 649 –

nı dışarı dökerek gidermelidir. Suyun hepsini bir solukda içmemelidir. Müslimânın 

ve hele sâlih insanların artığını içmek bereketlidir. Birkaç kişiye su verirken, 

önce âlimlere, sonra yaşlılara, en son çocuklara verilir. Yirken, yürürken, otururken 

de, bu sıra gözetilir. Kendisi sonra içmelidir. Yanında oturanlara birşey verirken, 

kendi sağında olandan başlanır. Sonra, onun sağındakine olarak devâm edilir. 

Sağdakinin izni ile önce soldakine verilebilir. Hadîs-i şerîfde, (Günâhı çok olan, 

çok su dağıtsın!) buyuruldu. 

Herîse, ya’nî keşkek pişirmesini, Peygamber efendimize, Cebrâîl “aleyhimesselâm” 

öğretdi. Herîse, insanı çok kuvvetlendirir. Bütün Peygamberler “aleyhimüsselâm” 

arpa ekmeği yimişdir. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” kabak tatlısını 

ve mercimek çorbasını, av etini ve koyun etini severdi. Koyunun kol ve göğüs 

ve kürek tarafını severdi. Oğlağın kürek etini çok severdi. Oğlak etinin hazmı 

kolaydır. Herkes için uygundur. Erkek hayvan eti, dişiden ve esmer et beyâzdan 

dahâ kolay hazm olur. Hazmının kolaylığı ve lezzeti bakımından koyunun eti, 

ineğin sütü dahâ iyidir. Av etlerinin en iyisi geyik etidir. Tavşan eti halâldir. İdrâr 

söker, fazlası uykusuzluk yapar. Herkes için uygundur. Kuş, piliç eti herkes için iyidir. 

Kümes hayvanlarından eti en iyi olanı tavukdur. Sirke, en fâideli yemekdir. Peygamberimiz 

“sallallahü aleyhi ve sellem”, (Sirke, ne güzel yiyecekdir) buyurdu. 

Hurma da yemekdir. Ya’nî ekmek ile yinir. Üzüm, hem yemekdir, hem de meyvedir. 

Üzümü ekmekle yimek sünnetdir. Hurmayı tek yimek sünnetdir. Kuru üzüm, 

ceviz, bâdem yimek sünnetdir. Balda şifâ vardır. Yetmiş Peygamber “aleyhimüsselâm” 

bala bereket ile düâ etmişdir. Resûl “aleyhisselâm”, hurmayı çok severdi. 

Hurma ile kavun, karpuzu birlikde yirdi. Kavun, karpuz böbrekleri temizler, baş 

ağrısını giderir. Solucan düşürür. Gözlere kuvvet verir. Serin şerbetleri çok severdi. 

Pilâv yirken salevât-i şerîfe okumalıdır. Hadîs-i şerîfde, baklayı kabuğu ile yimek 

medh edildi. Habbetüssevdâ, ya’nî şûniz [çörek otu] derdlere devâdır buyurdu. 

Cevizi peynirle yimek şifâdır. Bunları yalnız yimek zarardır. Bir şey ile berâber 

yimelidir. Üzüm çekirdeği zararlıdır. Üzüm salkımını sol eline alır, üzümü sağ 

el ile yirdi. Ayva, kalbden sıkıntıyı giderir. Hâmile kadın yirse, çocuğu güzel olur. 

[(Eczâcılık mecmû’ası) 1970 (11). ci sayısında diyor ki, (Elma yiyenlerde aklî bozuklukların 

ve teneffüs yolları râhatsızlıklarının azaldığı ve diş çürümesi nisbetinin 

yüzde otuzdan dahâ az olduğu İngilterede tesbît edildi).] Her kavun, karpuz 

ve narda bir damla Cennet suyu vardır. Bir narı yalnız yimeli, bir damlası boş yere 

gitmemelidir. Nar, çarpıntıya iyidir. Mi’deyi kuvvetlendirir. Et kısmı ile birlikde 

sıkılıp içilirse, safra söker, pekliği giderir. İncir, kalbe ferahlık verir. Kuluncu, 

sindirim organı sancılarını giderir. Yeşil hıyârı tuz ile yimek, cevzi hurma ile bal ile 

yimek sünnetdir. (Patlıcan, zarar niyyeti ile yinirse, zarar verir. Şifâ niyyeti ile yinirse, 

fâide verir) hadîsinin sahîh olmadığı, İbni Râvendînin sözü olduğu, (Fevâid-i 

câmi’a)da yazılıdır. Fekat, hadîs-i şerîfde, patlıcan medh olundu ve zeytin yağlı 

yapınız buyuruldu. Semizotunu da medh buyurdu. Kereviz, unutkanlığı giderir. 

İdrâr söker. Kan ve süt yapar. Kara ciğeri temizler. Harşef, ya’nî enginâr, safra taşını 

eritir, kanı temizler, damar sertliğine iyi gelir. Ter kokusunu da giderir. Tatlı 

yapılan kabak suyu, göz ağrısına sürülür. Zehrsiz ak mantar yimek câizdir. Bir memlekete 

gelenin, önce biraz çiğ soğan yimesi sıhhate iyidir. Soğan, mikroplara karşı 

koyma gücünü artdırır. Soğandan sonra kereviz yinirse, fenâ kokusunu giderir. 

Sedef otu yimekle de kokusu gider denildi. Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve 

sellem” son yidiği yemeğin içinde soğan vardı. (Soğan ve sarmısağı pişmiş olarak 

yiyiniz), buyururdu. Bunların kokusundan melekler incinir. Turup, idrâr söker. Hazmı 

kolaylaşdırır. Balçık, kil yimemelidir, harâmdır. Rengi ve kuvveti giderir. Alî 

“radıyallahü anh” buyurdu ki, (Üç şey ahmaklıkdır: Diş ile tırnak uçlarını yimek, 

sakal yolmak ve balçık yimek). Hadîs-i şerîfde, (Allahü teâlâ, kuluna derd 

vermek isterse, sakalını yolmağı ve tırnağını ısırmağı âdet eder) buyuruldu. Koku 

verilen kimse almalı, koklamalıdır. Gül koklayınca, salevât-ı şerîfe getirmeli- 

– 650 –

dir. Çünki, mubârek teri, gül gibi kokardı. Hadîs-i şerîfde, (Üç şey, bedeni besler: 

Güzel koku, yumuşak kumaşdan güzel elbise ve bal yimek) buyuruldu. Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem” yumurta yirdi ve severdi. Akı yüze sürülürse, güneş 

yakmasını önler. Kümes hayvanları hastalanıp ölürse, içme sularına [bir teneke 

suya iki çay kaşığı] tentürdiyod koymalıdır. Hastalığı izâle eder. 

Urvet-ül-vüskâ Muhammed Ma’sûm-i Fârûkînin üçüncü oğlu, büyük âlim, üstün 

velî, mürevvic-üş-şerî’a Muhammed Ubeydüllah Serhendî “kaddesallahü teâlâ 

sirrehümâ”, (Hazînet-ül-me’ârif) kitâbında yüzkırkbeşinci mektûbda diyor ki, 

(Ebû Dâvüd, Mu’âz bin Cebelden ve Enes bin Mâlikden gelen şu hadîs-i şerîfi haber 

vermekdedir: (Bir kimse, yemek yidikden sonra, Elhamdülillahillezî at’amenî 

hâzet-ta’âm ve rezekanî-hi min gayri havlin minnî ve lâ-kuvvete derse, geçmiş 

ve gelecek günâhlarından çoğu afv olunur. Yeni bir elbise giydiği zemân, elhamdülillahillezî 

kesânî hâzessevb ve rezekanî-hi min gayri havlin minnî ve lâ kuvveh 

derse, geçmiş ve gelecek günâhlarından çoğu afv olunur).) Vehhâbîler ve bunların 

yolundaki mezhebsizler, yemekden sonra düâ etmek bid’atdir diyorlar. Bunlara 

cevâb olarak, yukarıdaki hadîs-i şerîf yetişir. Birinci kısmda, 64. cü maddenin 

sonuna bakınız! Fıkh bilgilerinin mütehassısı, ondördüncü asrın müceddidi, (Medresetül-mütehassısîn)de 

tesavvuf kürsîsi müderrisi seyyid Abdülhakîm efendi 

“kuddise sirrûh”, yemeklerden sonra, şu düâyı okurdu: (Elhamdülillahillezî eşbe’anâ 

ve ervânâ min-gayri-havlin minnâ ve lâ kuvveh. Allahümme at’im-hüm kemâ 

at’amûnâ!). 

Ârif-i kâmil kelâmın duymağa irfân gerek, 

sırr-ı muğlakdır gönülde zevk ile vicdân gerek! 

Bir hazînedir tesavvuf, mâlik olmaz her hasîs, 

bulmağa anı cihânda, bir yeğit sultân gerek! 

İnci taşıyan sedefe, kavuşmak kolay olmaz, 

bulunmaz nehr içinde, bahr-i bî pâyân gerek! 

Ma’rifet da’vâsı eden, sahtekâr bilmezmi ki, 

kalbdeki arzûya elde, huccet-ü burhân gerek! 

Ârif gezer halk içinde, herkes tanımaz onu, 

aşk ateşinde yanarak, hâk ile yeksân gerek! 

Şöhretle övünen kimse, Hakdan nasîb alamaz, 

bâtının umrânı için, zâhiri vîrân gerek! 

Ölmeden önce ölerek, kabri ve haşri görüp, 

Mâlik-ül-mülk huzûrunda, kalbi hem hayrân gerek! 

İslâmiyyet sırâtı ile, nefs ateşinden geçip, 

kalbi habâisden ârî, Ravda-i Rıdvân gerek! 

Söylediği, işitdiği, her dâim fikr etdiği, 

bî-kem ve bî-keyf olarak, hazret-i Rahmân gerek! 

Ey Niyâzî, Hakka vuslat, herkese olmaz nasîb, 

güneşden zıyâ alacak, ay gibi insan gerek! 

__________________ 

Zi hicri dostân, hûn şüd derûn-ı sîne-i cân-ı men, 

firâk-ı hem-nişînân suht magz-ı istihân-ı men. 

– 651 –

46 — HASTA YEMEKLERİ 

Allahü teâlânın âdeti şöyledir ki, herşeyi sebeble yaratır. Birşeye kavuşmak için, 

bu şeyin yaratılmasına sebeb olan şeyi yapmak lâzımdır. Herşeyin yaratılmasında 

müşterek olan ma’nevî sebeb, sadaka vermek, yetmiş kerre (Estagfirullah min 

külli mâ kerihallah) düâsını okumakdır. Bu iki ma’nevî sebeb, maddî sebebleri bulmağa 

da yardım eder. 

Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” (Allahü teâlâ, her hastalığın ilâcını 

yaratmışdır. Yalnız, ölüme çâre yokdur) ve (Hastalıkların başı, çok yimekdir. İlâcların 

başı, perhîzdir) ve (Hastalarınızı, sadaka vererek tedâvî ediniz!) buyurdu. 

Hastalıkların ilâclarını bildiren kitâblara, (Kitâb-ül-edviye), (formüler farmasötik) 

ve (Acrabadin) denir. 

İnsan hasta olmamağa dikkat etmelidir. Bunun için de, islâmiyyete uygun yaşamak 

lâzımdır. İslâmiyyete uymakda gevşek davranarak, hasta olan kimse, ilâc 

almalı, perhîz etmeli ve fakîrlere sadaka nezr etmeli ve sık sık sadaka vermelidir. 

Perhîz, ya’nî Regime [Rejim] yapmak câiz ve lâzım olduğunu, (Teyemmüm âyeti) 

göstermekdedir. (Su zarar verince, kullanmayın, teyemmüm edin!) meâlindeki 

âyet-i kerîme meşhûrdur. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, hazret-i 

Alî ile bir eve gitdi. Meyve getirdiler. Hazret-i Alînin gözleri ağrıyordu. Meyveden 

kendisi yidi. Hazret-i Alîye, (Sen yime! Göz ağrısına zarar verir) buyurdu. Pişmiş 

pazı ile arpa getirdiler. (Bundan yi! Gözüne fâide verir) buyurdu. Ödemi 

olanlara, (Su içmeyin! Suya perhîz ediniz!) buyururdu. İslâm âlimleri, tıb ve tedâvî 

üzerinde çok kitâb yazdı. Bunlardan Dâvüd-i Antâkînin, (Tezkiret-ü ülil-elbâb) 

kitâbı ve türkçe (Nusret efendi risâlesi) ve İbrâhîm Ezrakın, (Teshîl-ül-menâfi’) kitâbı 

ve Ebû Abdüllah Zehebînin, (Et-tıbbün Nebevî)si çok kıymetlidir. Son ikisi, 

1396 [m. 1976] da, İstanbulda, (Hakîkat kitâbevi) tarafından ofset yolu ile basdırılmışdır. 

Perhîzi, hadîs-i şerîflerden ve tecribeli kimselerden ve tabîbden öğrenmelidir. 

İlâc kullanmak ve perhîz yapmak sünnetdir. [Vâcib ve farz olduğu yerler 

de vardır. 130 ve 688. ci sahîfelere bakınız!] Bunun için, perhîze de çok lüzûm gösteren 

hastalıklardan, otuzaltı hastalıkda nasıl perhîz edileceği ve bunlara karşı hangi 

ilâcları kullanacağı aşağıda bildirilmişdir. Ayrıca, uçuk, dudak ve el çatlaması, 

kaşıntı, arı sokması, yanık ve arpacık için kısa tedâvî yolları gösterilmişdir. 

Aşağıdaki perhîzler, Fransada kullanılan, meşhûr Lemoine ve Gerardın, (Formulaire 

consultation medicales) adındaki fransızca kitâbından terceme edilmişdir. 

1 — ALBÜMİNÜRİ: İdrârda albümin bulunmasıdır. Böbrek iltihâbını gösterir. 

İdrâr bulanıkdır. Sancı ile çıkar. Kanlı olabilir. Ateşli hasta yalnız süt içmeli. 

İdrâr söken sıvılar içmelidir. Tuzsuz yemekler bile yimemelidir. Fazla su içmemelidir. 

Böbrekleri yorar. Ateş düşmeden, bacaklardaki şiş inmeden yimeğe başlamamalıdır. 

Bunlar kalmayınca, günde bir litre süt verilir. Sonra, muhallebi ve tuzsuz 

ekmeğe başlar. Dahâ sonra, patates haşlaması ve sütlâc verilir. 

Böbrekden olmıyan albümin çıkaranlara perhîz lâzım değildir. Fekat, konserve, 

bahârat, biber, turşu, koyu kahve verilmemelidir. 

Tansiyonu yüksek ise, tuzsuz perhîz yapmalı, su az içmelidir. Tuzsuz perhîz, yirmidokuzuncu 

sıradaki (ÖDEM) hastalığında bildirilmişdir. Her sebze serbestdir. 

Nekris [gut]da varsa, ekşi sebze ve meyve yimemelidir. Ba’zı hastaya, süt, şişkinlik 

yapıyor. Bunlara kaymağı alınmış süt vermelidir. Gayr-i müslimler kefîr veriyorlar. 

Bu olmazsa, sebze suyu verilir. Hafîf hastalara, et ve yumurta çok pişmiş 

olarak verilebilir. Hiçbir zemân çiğ süt vermemelidir. Haftada bir iki gün üzüm verilir. 

Sabâh, öğle, akşam birer kilo tâze üzüm yir. Başka birşey yimez. Böyle üzüm 

perhîzi, prostat ve karaciğer hastalarına da fâidelidir. 

Böbrek hastalığı hafîfleyince çok taze kasab hayvanı ve kümes hayvanı etleri verilir. 

Yağlı et ve iç yağı verilebilir. Çünki, bunlarda kolesterin çok azdır. Lipoidlerin 

hazmını da kolaylaşdırırlar. Bunlar da kolesterini eritir. Kolesterin kumun hâ- 

– 652 –

sıl olmasını önler. Hamur işi ve sebze de verilir. Meyve de verilir. Az mikdârda fasulye, 

mercimek, bakla, nohud verilir. 

YASAK OLANLAR — Et suyu, av hayvanları, akciğer, karaciğer, böbrek, beyin, 

paça, dalak, işkembe, her çeşid balık, et ve balık konserveleri, yağlı maddeler 

yasakdır. Yalnız tâze tereyağı ve bitki yağları verilebilir. 

Lahna, kuzu kulağı, kuşkonmaz, domates, mantar yasakdır. Biber, kereviz, hıyâr, 

sarmısak gibi bahârlı şeyler yasakdır. Sirke yerine limon kullanmalıdır. Mayalı 

bütün peynirler yasakdır. Yumurta az yiyebilir. Koyu kahve ve koyu çay yasakdır. 

Çilek, ağaç çileği denilen âhu dudu yasakdır. Alkollü içkiler yasakdır. 

Böbrekleri zedeliyebilecek ilâclar, meselâ piramidon, antipirin vermemelidir. 

FÂİDELİ GIDÂLAR — Sebze çorbaları, kızarmış et, haşlama et, çok taze balık, 

yağlı beyâz peynir, az mikdârda süt, meyveler verilir. Tuza izn verilir. 

YEMEK CEDVELİ — Sabâh: Açık çay, kızarmış ekmek, tereyağı, bal, meyve 

reçeli. Öğle yemeği: Bir et parçası, iki tabak sebze, meyve. Akşam yemeği: Haftada 

üç gün sebze çorbası, bir tabak hamur işi veyâ sebze, meyve. Öğle ve akşam 

yemeklerinden sonra, bir fincan papatya çayı içmeli. Sigara içmemelidir. 

İDRÂRDA ALBÜMİN ARAMAK — İdrâr, cam hunideki pamukdan süzülür. 

Deney tüpünün yarısına kadar, süzülmüş idrâr konur. Üzerine, beşde biri kadar, 

koyu tuzlu su konur. Çalkalanıp, yukarı kısmı, alevde ısıtılır. 

A) Bulanmazsa, birşey yok demekdir. Birkaç damla asid koyup, yine ısıtmalı. 

Yine bulanmamalıdır. 

B) Tuzlu su koyup ısıtınca, bulanırsa: 

1 — Bir damla asid asetik (sirke rûhu) konur. Bulanıklık tekrâr erirse, yirmide 

bir sulu nitrat asidi (HNO 3 ) damlatıp ısıtılır: 

a) Tekrâr bulanırsa, aseto-solübl albümin var demekdir. 

b) Bulanmazsa, önceki bulanıklığın fosfat olduğu anlaşılır. 

2 — Asetik asid damlatınca, bulanıklık erimezse, albümin bulunduğu anlaşılır. 

Sağlam insan idrârında da, yorgunluk ve başka sebeblerle albümin bulunabilir. 

Albümin bulunan kimsenin böbreklerini kontrol etmek lâzımdır. Bunun için, idrârda 

silindir ve kan serumunda üre aranır. [1] 

Süleymâniyye kütübhânesi (Lâleli) kısmında, [3735] sayılı kitâbda diyor ki, 

üç gün beşer gram Râvend tozu yutunca, mesâne taşını eritir ve idrâr yollarını temizler. 

Akkavak yaprağını çay gibi hâzırlayıp içmek de böyledir. 

2 — ANEMİ (kansızlık): Deri, dudaklar, göz kapakları solukdur. Çarpıntı, baş 

dönmesi, soluk alma, ağrılar, mi’de ağrısı olur. Kanda al yuvarlar azalır. Ak yuvarlar 

sayısı değişmez. Kan zâyı’ etmek, havasızlık, ışık azlığı, hareketsizlik ve ba’zı 

hastalıklar sebeb olur. 

İştihâ azdır. Sevdikleri yemeği vermelidir. Bıkdırasıya et yidirmek doğru değildir. 

Sebzeli yemekler, etden dahâ fâidelidir. Çünki mi’deyi bozmaz. 

Eti çeşidli şekllerde vermelidir. Beyin çok iyidir. Çünki, beyinde çelik vardır. Kan 

yapar. Kemik suyu ve iliği vermelidir. Kan yapmasını kolaylaşdırır. Sığır eti suyu, 

yumurta sarısı çok vermelidir. Karaciğer ve dalak ızgara kebabı çok yimelidir. Bu 

ikisi kan yapar. Sebze eksik etmemelidir. Tere, ıspanak, yeşil lahna, hindibâ, maydanoz, 

kuru meyveler, tavşan eti, tavuk katısı, yumurta sarısı, kuşkonmaz, bezelye, 

patates, fasulye, havuç ve mercimekde de çelik vardır. Çok fâidelidirler. Her meyveyi 

yimelidir. Et yiyemiyenleri zorlamamalıdır. Eti sebze, hamur işi ile vermelidir. 

Demiri, iodu bol şeyler, meselâ mersin balığı, orkinos [istavrit azması], hamsi, yılan 

balığı yimeli, tâze balık yağı içmelidir. Mi’de ve karaciğer hülâsaları, folik asid ve 

B 12 vitamini almak lâzımdır. (Minadeks) adındaki kuvvet şurubu da çok fâidelidir. 

3 — ARTERİO-SCLEROZ (Damar sertliği): Tansiyon artar. Nabz atması ya- 

[1] Albüminin, civa iyodürlü Tanret mi’yârı ile aranması çok kolaydır. 

– 653 –

tarken çokdur. Ayakda dururken azdır. Nefes darlığı, çarpıntı, geceleri idrara çok 

kalkmak, berrak ve bol idrâr, karaciğer kifâyetsizliği bu hastalığın alâmetleridir. 

Karaciğer, beden fabrikasının büyük bir laboratuvarıdır. Sağ kaburga kemiklerinin 

ve diyaframın altında bulunur. İnce bağırsaklardan gıdâ maddelerini ve bir mikdâr 

zehrli maddeleri almış olan kanı getiren kılcal damarlar, birleşerek bir toplar 

damar hâlinde karaciğere girer. Burada tekrâr kılcal damarlara ayrılır. Her birindeki 

kan, kalburdan süzülüyormuş gibi, karaciğer içinde yayılır. Sonra yine başka 

kılcal damarlara girer. Bunlar da birleşerek, ciğerden çıkan bir damar, bu kanı kalbin 

sağ kulakcığına götürür. Karaciğer, bağırsaklardan gelen kandaki karbon-hidrat 

maddelerini tutar. Kana lâzım olan, az mikdârını kalbe gönderir. Böylece karaciğer, 

ihtiyât şeker deposu vazîfesini görür. Yumurta akı maddelerine ve yağlara da 

te’sîr eder. Gelen tuzların bir kısmını kalbe gönderir. Bir kısmını da, sonradan yavaş 

yavaş gönderir. Bir kısmını safra ile tekrâr bağırsaklara gönderir. Bağırsakdan 

gelen zehrli maddeleri imhâ eder. Kan ile gelen protein parçalarından üre sentezi 

yapar ve yavaş yavaş böbreklere gönderir. Harâb olan al yuvarların kırmızı boya 

maddeleri artıklarından, safra boyası ve safra asidi yapar. Bu asid, yağların hazmına 

yarar. Bu iki madde, karaciğerde kolesterin denilen yağ gibi bir madde ile birleşir. 

Kolesterin esteri olur. Esterleşen kolesterinin, mecmû’ kolesterine nisbeti, normal 

olarak, yüzde yetmiş [0,70] dir. Bu nisbetin azalması, karaciğer kifâyetsizliğini 

gösterir. Bunun için karaciğer kolesterinle ilgili madde mübâdelesinde te’sîrli olur 

ki, atardamar sertleşmesinde mühimdir. Bu üç madde, safrayı meydâna getirir. 

Karaciğer, bu sıvıyı, devâmlı olarak safra kesesinde toplar. 977. ci sahîfeye bakınız! 

İnsan karaciğerinden, yirmidört sâatde, yediyüz litre kan geçmekdedir. 

Sıhhati yerinde bir insanın karaciğerinde çeşidli mikdârda yağ toplanır. Bu 

mikdâr, yinilen yağ mikdârına, yağların imtisâs ve karaciğere nakl temposuna ve 

karaciğerde yağların oksidlenme hızına bağlıdır. Fazla yağ yinildiği zemân karaciğerde 

nötr yağ mikdârı artar. Kolesterinli maddeler yinirse, yağ ve kolesterin toplanır. 

Karaciğerde yağ toplanırsa, karbonhidrat [glikojen] mikdârı azalır ve ciğer 

hücrelerinin çoğalma kuvveti bozulur. Açlıkda, yağlı dokulardan ayrılıp kana 

karışan yağ da karaciğerde toplanır. Şeker hastalarında, kanda yağ çoğaldığı için 

de, karaciğerde yağ toplanır. Sârî hastalıklarda ve fosfor, kloroform, dört klorlu 

karbon gibi karaciğer zehrleri alınmasında da yağ [Lipid] toplanır. 

Karaciğerde yağ toplanmasını azaltan ve yağları ciğerden çıkaran maddelere (Lipotropik) 

denir. Kolin, metiyonin, inositol ve B 12 lipotropikdirler. Çünki bu cismler, 

Fosfolipid metabolizmasını tanzîm ederler. Bu maddelerin değişmeleri bozulunca, 

kanda kolesterin çoğalır. Bundan da siroz, diyabet, nefrit, tansiyon artması, 

damar sertliği, kalb damarlarında hastalık hâsıl olur. Damarlarda lipoid birikir. 

Lipotropikler, karaciğerin zehrleri temizleme kuvvetini de artdırmakdadır. 

Damar sertliği hastalığı ikiye ayrılır: A) Damarların iç yüzleri kolesterin sıvası 

ile örtülür. Tansiyon yüksekdir. B) Karaciğer ve böbrekler kifâyetsizdir. 

Birinci hâl için, perhîz yapmalı, az su içmelidir. İkinci bakımdan, karaciğer ve 

böbrekleri zedelememek için, mi’de ve bağırsaklardan gelecek zehrleri çok azaltmalıdır. 

Bu iki hâli de karşılamak için, hastaya kolesterini az ve zehr giderici sütlü 

sebze perhîzi verilir. Zeytin yağlı enginâr yemeği kanda kolesterini azaltır. İod 

ve iod bileşikleri fâidelidir. Meselâ, potassium iodür, lipiodol, pepton iodé, (İodopepton 

Kâzım) verilir. (Sülfarlem), kolesterini eritir ve karaciğeri kuvvetlendirir. 

Kolesterini az perhîz, damar sertliğinde, gut (ya’nî nekris) de, ba’zı şekerlilerde, 

kandaki çok mikdârdaki kolesterini azaltmağa yarar. Kanda fazla kolesterin 

bulunursa, damar içi yüzeylerde toplanarak (aterom) denilen levhalar yapar. 

YASAK YEMEKLER — Yumurta, süt, beyâz peynir, bilhassa bayat peynir, 

kaymak, tereyağı, beyin, iç organ etleri, havyar, yağlı et, sun’î tereyağları, çikolata, 

katı bitki yağları, ceviz, fındık, badem, hurma gibi yağlı maddeler ve sigara yasakdır. 

Prof. Dr. Süleymân Yalçın, 16.7.1985 târîhli Türkiye gazetesindeki beyânâtında, 

– 654 –

(Domuz etinde yüksek mikdârda bulunan yağ ve kolesterol, damar sertliğine sebeb 

olmakdadır) demekdedir. 23 Mart 1988 târîhli Türkiye gazetesinde diyor ki, (Avrupanın 

en fazla okunan sıhhî mecmû’ası (Neuform kurier), domuz etinin deri hastalıklarına, 

kansere, tansiyonun artmasına, romatizma ve gribe sebeb olduğunu ve domuz 

etinde hiçbir vitamin bulunmadığını, zararının çok olduğunu bildirmekdedir.) 

Sıvı yağlar ve şekerli maddeler az mikdârda verilebilir. Tavada kızartmamalıdır. 

Böbrek iltihâbı da varsa, eti, sebzeyi azaltmalı, kuzu kulağı, kuş konmaz ve ekşi 

şeyler vermemelidir. Tansiyon yüksekliği, diyabet, şişmanlık varsa, bunların tedâvîsi 

de yapılmalıdır. Tansiyon artmasına karşı, tuzsuz perhîz iyidir. 

4 — KLOROZ (za’fiyet): Deri solgundur. Göz kapakları ve topuklar şişer. Nefes 

tıkanıklığı, çarpıntı, kadında âdet bozukluğu, sinir bozukluğu, histeri, iştihâsızlık, 

kabz ve kay görülür. 

Açık, havadar yerde ev tutmalıdır. Üzüntü, düşünce olmamalıdır. El işi hafîf olmalı, 

beden hareketi fazla olmamalıdır. Geç yatmamalı, dokuz sâat uyumalıdır. 

Çeşidli ve bol yimelidir. Süt, yumurta, et, yeşillik, püre (ezme), hamur işi yimelidir. 

Çok et yimeğe özenmemeli, beyâz eti tercîh etmelidir. Hamur işi, yeşil sebze 

çok yimelidir. Bunlarda, bilhassa ıspanakda çelik vardır. Kahve ve çay açık olmalıdır. 

Hubûbât, bilhassa mercimek, fasulye iyidir. Meyve çok yimelidir. Pilâv, 

sütlâç, dolma gibi pirinçli yimelidir. Yemek arasında sıcak şerbetler ve iştihâ getirici 

ot suları içmelidir. Paris Tıb Fakültesi profesörlerinden M.Loeper ve Saint 

Louis hastahânesi laboratuvar şefi J.Lesure tarafından hâzırlanmış olan fransızca 

tıbbî formülerde diyor ki, (Kına-kına kabuğu, kuvvetlendirici ve ateş düşürücüdür. 

Za’fiyyet hâllerinde, bilhassa veremden, şeker hastalığından, sıtmadan 

hâlsiz kalanlara ve tehlükeli hastalıklardan kurtulan kuvvetsiz ve kansız kalanlara 

çok fâidelidir. Toz hâlinde günde, 0,20 gramdan iki grama kadar kuvvet için verilir). 

Otuz gram kına-kına kabuğu ile yarım kilo kuru siyâh üzüm havanda ezilir. 

Sonra, birbuçuk kilo, ya’nî altı su bardağı kadar su ile yarım sâat kaynatıp, kevgirden 

veyâ tülbendden şişeye süzülür. Üç yemek arasında yarım fincan içilir. 

Kloroz hastalarının çoğu, kansız olduklarından, bunlar anemi perhîzi de yapmalıdır. 

Çelikli ilâclar çok fâidelidir. 

5 — SİROZ HEPATİK (Karaciğer sertleşmesi): Çeşidli şeklleri vardır. Alkol 

ve domuz eti, karaciğerin ve sinir sisteminin amansız düşmanıdır. Karaciğer şişer 

veyâ küçülür. (İstiska) olur. Ya’nî, karn su toplar. Bacaklarda ödem olur. Ba’zan 

mak’addan kan gelir. Mi’de ağrısı, kan dolaşımı bozukluğu olur. Yâhud sarılık, hâlsizlik, 

ateş, renkli idrâr, dalak şişmesi olur. Üremi hastalığı gibi de görünür. 

Bol et, az yağ vermelidir. B vitamini çok fâidelidir. Meselâ, bira mayası verilir. 

Bira mayası, bira değildir. Alkolü yokdur. C ve K vitamini bulunan ilâclar ve limon 

verilir. Karaciğer hülâsası, Bejektal veyâ (Vitamin B Complex) iğnesi yapılır. 

Hergün, bir litre süt verilir. Ekmek yiyebilir. Yeşil sebze, iyi pişmiş et verilir. Zehr 

hâsıl etmiyen şeyler yimesi esâsdır. Bunun için bayat yemekler, av eti yasakdır. Çok 

tâze balık yiyebilir. Bahârlı, ekşi, turşulu şeyler yimemelidir. Bayat peynir yasakdır. 

Sütlü-sebzeli gıdâ yimelidir. Çelikli ve arsenikli ilâclar almalıdır. Ödem perhîzi 

ve susuzluk perhîzi yapılmalıdır. 

6 — KONSTİPASİYON (Kabzlık): Halâya az ve katı çıkılır. Umûm bedende 

değişikliklere sebeb olur: İştihâsızlık, nefes darlığı, safra yolu nezlesi, baş ağrısı, 

tâkatsızlık, zehrlenme sebebi ile titreme ve ateş yükselmesi görülür. 

Kabzlığın muhtelif sebebleri vardır: 1- Bağırsak tıkanması, 2- Gıdâ sebebi. 

Sür’atli hazm edilen maddeleri yimek, 3- Mi’de usâresinin bozulması, 4- Bağırsak 

adalesinin hareket kuvvetinin azalması, 5- Mak’at halkasının teşennücü [spazmozu, 

kasılıp kalması] gibi. Kabzlık çekenler, hergün aynı sâatde halâya çıkmalıdır. 

Meselâ, sabâh kalkınca ve akşam yatarken çıkmalıdır. Bir kerre çıkmak yetişir. İki 

kerre, dahâ iyidir. 

Hazm edilemeyip geride kalan kısmı çok olan yemekleri yimelidir. Bu kısmlar, 

– 655 –

ağırsakları harekete getirir ve usâre akmasına sebeb olur. Bunun için, selülozu 

çok gıdâ (sebze, meyve) yimelidir. Yemekleri iyi çiğnemelidir. 

Yinecek şeyler - Öğle ve akşam, sebze çorbası. Sebze yemekleri, salatalar, hamur 

işi, bilhâssa yulaf unu ile yimelidir. Et, yalnız öğle vakti yinir. 

Her nev’ et, balık, bol tereyağı, esmer ekmek, çavdar ekmeği, peksimet, patates, 

mercimek, şalgam, havuç, nohud püreleri, bol sebze, salata, ıspanak, erik reçeli, 

râvend çok iyidirler. Çiğ ve pişmiş her meyve, bilhassa kuru meyveler, kuru 

incir, üzüm, erik, dut, cevz, bâdem, bal yimelidir. Seyyid Abdülhakîm efendi, 

(Keşkül) risâlesinde diyor ki, (İncir, tayyıp bir yemişdir. Latîf bir gıdâdır. Hazmı 

kolaydır. Menfe’atleri çok bir devâdır. Tabî’ate yumuşaklık verir. Balgamı eritir. 

Böbrekleri temizler. Mesânedeki kumları izâle eder. Karaciğerin ve dalağın tıkanmış 

olan deliklerini açar. Bedeni şişmanlatır. Bâsûru izâle eder. Nekrîse, romatizmaya 

fâidelidir.) İncirin arabcası (Tîn)dir. Tîn sûresinde Allahü teâlâ, inciri medh 

etmekdedir. Hem fâideli, hem mubârekdir. Tâze veyâ kurusu aç iken üç adedi birkaç 

gün yinirse, râhat ishâl yapar. Sabâh ve akşam yemeklerinden bir sâat evvel, 

iki, üç aded tâze veyâ kuru incir yimek, sancısız, ağrısız, râhat ishâl yapmakdadır. 

Çikolata ve madlen, bunlara zarar vermekdedir. 

Yasak olanlar - Yumurta kabz yapar. Çok az yimelidir. Pirinç, koyu çay, çikolata 

yasakdır. Yemek cedveli - Sabâh: Taze meyve, bir dilim ekmek doğranmış şekersiz 

ballı sıcak süt 300 gram ve bol tereyağı. 

Öğle: Bir tabak et, bir tabak sebze, beyâz peynir, turup, tereyağı, komposto. 

İkindi (sâat dörtde): Komposto, hafîf çay. 

Akşam yemeği: Sebze çorbası, makarna, patates ve meyve. 

Bağırsaklarda mayalanan, gaz yapan yemekler yimelidir. Meselâ, bayat et, 

kıymalı börek, mantar, bahârlı şeyler, bayat peynir, yoğurt yimelidir. Gazoz, limonata, 

bikarbonatlı su, açık kahve ve çay iyidir. 

Bağırsakları hareketsiz olanlar, sabâh aç karnına, olmuş meyve ile çavdar ekmeği 

yimelidir. Bununla, taze sebze yemeği yimek iyi olur. Bir kahve kaşığı Karbonat 

veyâ süzülmüş bal bir bardak ılık suda eritilerek sabâhları aç olarak içmelidir. 

Yâhud, iki kahve kaşığı Karlsbad tuzu bir bardak ılık suda eritilip sabâhları 

aç iken içmelidir. Hem safra söker, hem bağırsakları harekete getirir. Hiç ağrı, 

sancı yapmadan, su gibi ishâl yapar. Erbalax ve Bilagit habları da iyidir. 

Spazmdan olan kabzlılar, et yimemeli. Hamur işi, sebzeli yimelidir. Bahârlı yimemelidir. 

Kahve, çay, biber yimemelidir. Yağlı yemekleri de azaltmalıdır. 

(Duphalac), (Normacol), (Granocol) gibi kaydırıcı ilâclar çok fâidelidir. Bu şurublar, 

te’sîr etmezlerse, ertesi sabâh bir çorba kaşığı dahâ verilir. Sinâmeki, râvend, 

sarı-sabır, fenolftalein gibi tahrîş edici maddeleri fazla kullanmamalıdır. (Teshîl-ül-menâfi’)de 

diyor ki, (alınan gıdâ, bir sâatde dışarı çıkar. 24 sâatda çıkmazsa, 

hastalık alâmetidir.) 

7 — KOLEMİ (Sarılık): Safra boyası kana geçmiş olduğundan, derileri, yüzleri, 

gözleri sarıdır. Perhîz ile birlikde, vücûd hareketleri ve sıcak banyo da yapmak 

lâzımdır. Ağır hâllerde yatmalıdır. 

Yağsız süt, yağlı peynir, gravyer peyniri yimelidir. Yumurta az yimeli ve rafadan 

olmalı, ya’nî az pişmelidir. Hamur işi, pirinçli, patatesli yimelidir. Pişmiş salata, 

sebze yemeklerinin çoğu iyidir. Fekat, kuzu kulağı, ıspanak, semiz otu yimemelidir. 

Her olgun meyve, kızarmış ekmek, beyâz tereyağı iyidir. 

Vita yağı, sana yağı, margarin gibi yağlar, tereyağının yerini tutamaz. Evet 

bunlar, hakîkî yağdır. Fekat, sıvı yağlardaki oleik asid gibi çok karbonlu büyük moleküllerin, 

nikel katalizörü ile hidrogen verilerek doyurulması ile yapılıyorlar. Oleik 

asid, stearik asid hâline dönerek katı yağ, don yağı oluyor. Onsekiz karbonlu, 

büyük yağ molekülleri, sindirim mayaları tarafından kolay parçalanamıyor. Güç 

hazm oluyor. Tereyağındaki tri bütirin esteri ise, küçük molekül olduğundan çabuk 

hazm oluyor. Bundan başka, tereyağı emülsiyon (sübye) hâlindedir. Mayalar, 

– 656 –

tereyağı zerrelerini kolay hazm ediyor. Katılaşdırılmış yağlar ise, sübye hâlinde değildir. 

Beden sıcaklığında ergimiş hâle gelmiyor. Zerreler hâlinde dağılmış olmadığından 

mi’de ve bağırsaklarda, taş parçaları gibi katı kalıyorlar. Ancak, yüzeylerinden 

aşınarak güç hazm oluyorlar. 

[Margarin, ya’nî sun’î tereyağı piyasada çeşidli fantazi ismlerle mevcûddür. 

Margarin ilk olarak 1286 [m. 1870] da üçüncü Napolyonun arzûsu ile Pârisde 

Mege-Mourié tarafından oleomargarinden yapıldı. Oleomargarin, iç yağının sıcakda 

tazyîk ile süzülmesinden elde edilen sıvı yağdır. Otuz kısm oleomargarin, yirmibeş 

kısm kaymağı alınmış inek sütü ve ellibeş kısm su ile uzun zemân karışdırılıp 

emülsiyon, ya’nî sübye hâline getirilir. Tuz, boya konarak yapılırdı. Böylece 

otuzyedi derecede eriyen, hazmı kolay iyi margarin elde edilirdi. Bugün oleomargarin 

yerine mâyı’ nebâtî yağların ve balık yağlarının, hidrojenlenerek katılaşdırılmasından 

elde edilen stearin yağları kullanılıyor. Katılaşdırılmada vitaminler bozulduğu 

için, sonradan A ve D vitaminleri ilâve edilerek, gıdâ kıymeti iyi oluyor 

ise de, hazmları güc olmakda, tereyağı yerini tutamamakdadır. Margarin, rumca 

inci demek olan margaron kelimesinden alınmışdır]. 

Yasak olanlar - İç yağı, yağlı et, bayat et, deniz ve av hayvanları, etli hamur işleri, 

tahn, lahna, ıspanak, semiz otu, kuzu kulağı, şalgam, bahârât, bayat peynir yasakdır. 

Yalnız öğle yemeğinde, yağsız et, kebab, tavuk, yağsız tâze balık, dil yiyebilir. 

Kuru sebze yemeği, çay, kahve yasakdır. Şekerli ve pastalar yimelidir. Karaciğer 

hülâsası iğnesi yapılır. Sabâh ve akşam bir kahve kaşığı (Sel le Karlsbat) bir bardak 

soğuk suda eritip içilir. Sıcak su ile içmek, kabza karşı çok fâidelidir. (Bilsan) 

habları safra yollarını temizler. 

8 — KALB HASTALIĞI — Kalb zedelenmemiş, ıslâhı kâbil ise, perhîze lüzûm 

yok gibidir. Bilhassa akşam yemekleri, hafîf olmalıdır. Çok su içmemeli, sulu 

yemek az olmalıdır. Av eti, konserve, bahârât, mayalanmış peynir yimemelidir. 

Kalbde ârıza varsa ve tâm giderilemezse çok sıkı perhîz lâzımdır. Et hiç yimemeli 

veyâ aralıklarla ve az mikdârda, iyi pişmiş yimelidir. Nefes darlığı varsa, tuzu 

azaltmalıdır. Akşamları az yimeli. Yemekden sonra yürümemelidir. 

Yağsız süt, yumurta, öğle vakti biraz söğüş, kızarmış ekmek, sebze, unlu, hamur 

işi, tâze peynir, meyve yimelidir. 

Günde bir litreden çok su içmemelidir. Hasta sık sık tartılmalıdır. Kilosu artınca 

vücûdda su toplandığı anlaşılır. Sulu şeyleri azaltması lâzım olur. 

9 — ASİSTOLİ (Kalb za’fiyeti): Kalb tam sıkışmayıp, toplar damarlardaki kanı 

çekemez. Akciğer toplar damarlarında ve ciğerlerde ve dahâ sonra, büyük dolaşımda 

kan hareketsiz kalır. Ayaklar şişer (ödem). Karnda su toplanır. İdrâr kesilir. 

Yatakda istirâhat etmeli. Heyecânlanmamalı, sinirlenmemelidir. Tam istirâhat 

etmelidir. Çok az yimelidir. Katı yemekler yasakdır. Sıvı yemekler de az olmalıdır. 

Böylece, kalbi yormamak lâzımdır. Bunun için, günde yedi def’a yimelidir. 

Sabâh sekizde: Elli gram nişasta ile yapılmış muhallebi. Sâat onda: Pişmiş elma 

veyâ reçeli. Onikide: Elli gram iyi pişmiş balık ile otuz gram ekmek. Ondörtde: Bir 

pişmiş elma veyâ reçeli. Onaltıda: Bir fincan süt. Yirmide: Hubûbât ezmesi veyâ 

hamur işi verilir. 

Günde dokuzyüz gramdan çok su içmemelidir. Bu perhîz bir iki ay yapılmalıdır. 

(Ödem perhîzi)ne bakınız! 

10 — DİYABET (Şeker hastalığı): İdrârda şeker bulunur. Sâlim insanın kanında, 

aç iken litrede bir gram glikoz bulunur. Litrede 1,30 gramı geçerse, hastalık alâmeti 

olur. 1,60 gram olunca, idrârda şeker bulunur. İdrâr artar. Susuzluk, açlık, za’îflemek, 

hâlsizlik, çıban, kaşıntı görülür. Diyabet iki dürlüdür: 

1 — Vücûdü eritmez. Yağlı ve mafsal ağrılı kimselerde çok olur. İdrârdaki şeker, 

gıdâdan olur. 

2 — Vücûdü eritir. Az rastlanır. Pankreas bozulmuşdur. İdrârdaki şeker, gıdâ- 


dan ve dokuların erimesinden hâsıl olur. 

Diyabetiklerde, hazmsızlık, albüminüri, bronşit, verem, çıban, antraks (şir pençe), 

gangren (parmak ve sâire çürümesi), kramp (adale tutulması), inâdcı nevralgi 

(sinir ağrısı), diabet koması (uzun bayılma) hâsıl olabilir. 

Haftada iki kerre, ılık hamam yapmalıdır. Yirmi dakîka yıkanıp, sonra havlu ile 

friksiyon (delk, uğma) yapmalıdır. Deniz ve soğuk su banyosu yasakdır. Sıcak elbise 

giymeli, sıcak yerlerde yaşamalıdır. Beden hareketi yapmalı, masaj, yürüyüş, 

bisiklet, eskrim fâidelidir. Nemâz kılmak, çok fâidelidir. 

Perhîz mühimdir. Dikkat etmelidir. Sinirlenmemeli, heyecânlanmamalıdır. 

Yağlı diabet perhîzi - Önce üç gün sulu perhîz (rejim) yapılır. Günde üç dört litre 

su verip, yatakdan kalkmaz. Sabâh müshil verilir. Böylece kan şekeri sür’atle 

azalıp normale iner. Bir litre kanda bir gram olur. Ya’nî, yüz gram kanda yüz miligram 

olur. Yâhud, üç gün, yeşil sebze yimelidir. Üç gün sonra az et verilir. Fazla 

et, asidoz ve aseton yapar ki, ikisi de tehlükelidir. Bol sebze yimelidir. 

Yasak olanlar - Şekerli ve nişastalı her madde yasakdır. Bunlara (karbonhidrat) 

denir. Her tatlı meyve, hamur işleri, karbon hidratlı sebzeler, meselâ havuç, 

şalgam, soğan, pancar, turup, bezelye ve benzerleri hubûbât yasakdır. 

Her dürlü et yiyebilir. Glikojen bulunduğu için karaciğer yasakdır. Her yemekde, 

elli gram ekmek yiyebilir. Kabuk dahâ iyidir. Alöron ve glüten ekmekleri yimelidir. 

Fazla protein (et) ve yağ asidoz yapar. Bu ise zehrdir. Yağ az yimelidir. Tereyağı ve 

zeytinyağı tercîh edilmelidir. Cevz, fındık, fıstık, bâdem gibi yağlı meyve yimelidir. 

Tere, mârul, salatalık, hindibâ, ıspanak, tâze fasulye gibi sebzeler ve lahna, karnabahar, 

işkorçina, enginâr, kereviz, kuşkonmaz, yer elması, yer mantarı yiyebilir. 

Patatesde % 17 (yüzde onyedi) nişasta bulunduğu hâlde, yiyebilir. Ekmek yerine, 

zeytinyağlı patates püresi verilir. Patatesde alkali tuzları bulunması fâideli olmakdadır. 

Yumurta, peynir yiyebilir. Şekersiz olarak süt içebilir. 

Limonata, gazoz yasakdır. Su ve ma’den suları, bikarbonatlı sular serbestdir. Şekersiz, 

çay ve kahve içilebilir. Şeker yerine sakkarin habları kullanmalıdır. Her susayışda, 

az su içmelidir. Çok su, mi’deyi bozar. 

Asidoz tehlükesi olduğu zemân, bir gün yulaf unu verilir. Yulaf unu, uzun zemân, 

az tuz ve tereyağı ile pişirilir. Soğuyunca yumurta akı ile karışdırılır. İkiyüzelli 

gram un, yüz gram yumurta akı ve üçyüz gram tereyağı karışımı bir günde yinecekdir. 

Bundan sonra üç gün, çeşidli sebze ve yumurta verilir. Albüminüri de varsa, 

fazla süt vermelidir. Şekeri değil, albümini düşürmek lâzımdır. Diabetle nekris 

[ya’nî mafsal ağrıları] birleşirse, beyâz ve yavru etleri yimemelidir. Az kırmızı 

et ve çok sebze yimelidir. 

Vücûdü eriten diabet - Za’îfletir. Yine çok et vermemelidir. Fazlası, aseton zehrlenmesi 

yapar. Tereyağı vermeli, balık yağı içirmelidir. Bol yeşil sebze yimelidir. 

Patates yimelidir. Karbon hidratlı (şekerli, nişastalı) maddeleri arada bir vermelidir. 

Bunlar, şekeri artdırır ise de, aseton zehri yapmazlar. Bunları, te’sîri ters olan 

et ile ayârlamak lâzım olur. 

Çalışan bir şekerliye günde ikiyüzelli gram glikoz [veyâ karbon hidratlı maddeler] 

ile yüz gram yağ ve altmış gram protein verilir. Hasta bu kadar glikoza tehammül 

etmezse, insülin iğnesi yapmak lâzım olur. 

Asidoz yok ise, her sabâh, kahvaltıdan yarım sâat önce (insülin protamin 

zink)den oniki ünite zerk edilir. İdrârda şeker gayb oluncıya kadar, dört günde bir, 

iki ünite artdırılır. Piyasada bulunan (Depot-insülin) veyâ (N.P.H. insülin organon) 

reçete ile alınır. 

Asidoz var ise, sabâh, öğle ve akşam yemeklerinden on dakîka önce, on ünite 

âdî insülin zerk edilir. Piyasada bulunan (İnsülin Horm sempl) reçete ile alınır. İdrârda 

şeker kesilinciye kadar onbeş günde bir beş ünite artdırılır. Her üç ayda bir 

kanda kolesterol, aseton ve glikoz ölçülmelidir. B 12 , C ve P vitaminleri verilir. 

– 658 –

Kanda aseton olursa, yatakda istirâhat etmeli. Yalnız süt vermelidir. Günde iki, 

üç litre verilir. Limon suyu, bikarbonatlı su içmelidir. 

İdrârda şeker aramak : Fehling mi’yârı ile aranır. Fekat Fehling eriyiği, uzun zemân 

saklanamaz. Bozulur. Tâze hâzırlamak lâzımdır. Dahâ kolay olarak, cam kapaklı 

şişeye % 5 (yüzde beş) bakır sülfat (CuSO 4 ) eriyiği konur. Lâstik veyâ mantar 

kapaklı başka bir şişeye % 10 (yüzde on) sodium hidroksid (Na OH) eriyiği konur. 

Bunlar, senelerce bozulmadan durur. 

Yirmidört sâatlik idrâr toplanıp bundan veyâ yemekden sonra alınan idrârdan 

deney tüpe, yarıdan fazla konup, kaynatılır. Sonra, iki üç damla asetik asid konur. 

Albümin çöker. Cam hunideki pamukdan veyâ kıvrılmış süzgeç kâğıdından süzülür. 

Süzülenden, bir deney tüpünün üçde birine kadar konur. Üzerine, aynı mikdârda 

sodium hidroksit eriyiği konur. Üzerine, bakır sülfat (göztaşı) eriyiği damlatılır. 

İdrârda şeker varsa, meydâna gelen mâvi bulanıklığın tekrâr eridiği görülür. 

İdrâr koyu mâvi olur. Bakır sülfat eriyiği, o kadar damlatılmalı ki, meydâna 

gelen mâvi (bakır iki hidroksid) Cu (OH) 2 çökeltisi, tüp çalkalanınca, artık erimez 

olsun ve biraz bulanıklık görülsün. Çökelti çok olmamalıdır. Bunun için, eriyiği fazla 

damlatmamalıdır. Koyu mâvi eriyik alevde ısıtılır. Kaynamadan önce, sarı (bakır 

bir hidroksid) Cu OH bulanıklığı olursa, şeker bulunduğu anlaşılır. Sarı turuncu 

bulanıklık yavaş yavaş hâsıl olursa, şekerin az olduğunu gösterir. Kaynayınca 

hâsıl olursa, şeker pek az demekdir. 

Helvada, pastada ve tatlılarda glikoz bulunup bulunmadığı da, böyle anlaşılır. 

Âdî şekerle [sakkarozla] yapılan tatlılar, sarı turuncu olmaz. 

Sağlam insanın idrârında şeker bulunmaz. İdrârın bir litresinde bulunan glikoz 

mikdârını bilmenin fâidesi yokdur. Yirmidört sâatde çıkan şeker mikdârı, hastalığın 

derecesini ve perhîzin nasıl olacağını gösterir. Hastalık olmayıp, fazla gıdâdan 

da glikozüri olabilir. Bunu anlamak için, sabâh aç karna, yüzelli gram glikoz 

şekerinin üçyüz gram suda eriyiği, birden içilir. Her sâat, idrârda şeker aranır. Şeker 

bulunursa, gıdâdan olduğu anlaşılır. Karaciğerin şeker tutmadığını gösterir. 

Hafîf diabetler, gıdâ şartları ile sükûnet bulur. Orta derecedeki, sıkı perhîzle idâre 

edilir. 

Ağır şekli, sıkı perhîz ve ilâc ile ve yatakda, tedâvî ister. Bunları ayırd etmek için, 

kanda glikoz mikdârını ölçmek, asidoz aramak, albüminüri aramak lâzımdır. Asidozu 

anlamak için, idrârda amonyak, aseton aranır ve akciğerlerdeki karbon dioksid 

basıncı ölçülür ve kanın rezerv alkaleni ta’yîn edilir. 

Sağlam insan idrârında iki santigram aseton bulunur. Açlıkda, mikdârı artar. 

Kanda aseton ve diasetik asid ve oksi bütir asidi bulunursa, asidoz denir. Asidoza, 

yağlar çok, albüminler az sebeb olur. Şeker ve nişastalı gıdâlar ise, asidozu azaltır. 

Asidozu olmıyan şeker hastalarında, açlık, sağlam insanda olduğu gibi, asidoz 

yapar. Asidozu çok hastada ise açlık, asidozu azaltır. Asidoz komasında olana, şekerli 

su içirilir. Bikarbonatlı su içirilir. Bir litre, yüzde üç eriyiği damara şırınga edilir. 

11 — DİYARRE (İshâl): Halâya sık ve sıvı hâlde çıkılır. Önce karın ağrısı olur. 

İnsanı za’îfletir. Anemiye (kansızlığa) sebeb olur. Diyarre, birçok hastalıkların alâmetidir. 

Meselâ, anterit (bağırsak iltihâbı) veyâ mi’de sıkıntısı, hazmsızlık, zehrlenme 

veyâ mikroblu hastalık olduğunu haber verir. Perhîz de, bu hastalıklara göre 

çeşidli olur. 

Mikroblu ishâllerde, sulu şeyler vermeli, fekat süt vermemelidir. Yalnız bağırsaklardaki 

mikroblardan veyâ asabî sebeble osmosun artmasından ise, tâze kızarmış 

et, çiğ veyâ rafadan (az pişmiş) yumurta, pirinç veyâ arpa unundan yapılmış 

şeyler, ayva kompostosu, pişkin bayat ekmek verilir. Çiğ elma, havuç, keçi boynuzu 

yimelidir. 

Önce bol su içilir. Kaynamış su, pirinç suyu veyâ ma’den suyu içirilir. Sonra kar- 

– 659 –

on hidratlı gıdâlar verilir. Sütlü şeyler iyi gelmez. Süt yerine sebze suyu verilir. 

Alüminium veyâ Bismütlü hablar verilir. Mikroblu ishâlleri durdurmak için (Siostéran) 

drajeleri veyâ (Diyareks) habları kullanılmakda ve iyi gelmekdedir. Bağırsakdaki 

zararlı mikrobları öldürmek için (Sülfamisetin) habları çok iyidir. 

Sebze suyu, buğday, arpa, kuru fasulye, nohud, mercimek gibi kuru sebzelerden 

birinden otuz gramı, üç litre suda, üç sâat kaynatılır. Sonra beş gram tuz konur. Süzülür. 

Bir litre kalır ki, bir günde içilir. Malt hulâsası da iyidir. 

Mikrobsuz ishâl, iki dürlüdür. I: Madde-i gâita, köpüklü, gazlı, sellüloz parçaları 

ve nişasta bulunursa, (Fermantasion)lu Kolopati denir. Bunlara tâze ekmek, 

patates, kuru sebze, hamur işi, peynir verilmez. Tatlı da azaltılır. II: Gâita esmer, 

çok kokulu, amonyaklı ise, (Pütrefaksion)lu Kolopati denir. Unlu ve şekerli gıdâlar 

verilir. Et suyu ve tavası verilmez. Beyâz et ve balık kebabları verilir. 

Az bal ve yoğurt verilir. Alkollü, bahârlı, çay, kahve gibi tahrîş ediciler verilmez. 

Lahna, karnabahar, domates, kabak, ıspanak gibi sellülozu fazla sebzeler de verilmez. 

Salata, kereviz, havuc, enginar verilir. Günlük yumurta, olgun meyvalar ve 

komposto verilir. Fermantasiona karşı, kalsium, Bismutlu tozlar verilir. Pütre-faksiona 

karşı Bismutlu tozlar iyidir. 

Şiddetli ishâlde albüminli su verilir. Bunun için, dört yumurta akı, bir litre suda 

çalkalanır. Biraz şeker ve çiçek suyu konur. Karın, pamuklu veyâ yün fanilâ ile 

sarılmalıdır. Ağır hâllerde yatmalıdır. 

12 — TEVESSÜ’İ Mİ’DE (Mi’de genişlemesi): Boş olduğu zemân küçülmiyen 

mi’de demekdir. Mi’deden çalkantı sesleri gelir. Yemeklerden sonra karın şişer. 

Geyirme, bol kay, kabz olur. Baş ağrısı yapar. 

Günde iki yemek yimelidir. Arada birşey yimemelidir. Gıdâ hacmi en az olmalıdır. 

Anormal fermantasyon (mayalanma)lardan sakınmalıdır. O hâlde, az su içmelidir. 

Gazoz ve gaz yapan sıvılar içmemelidir. Çiğ sebzeler, salata, çorba, sulu 

şeyler, mi’deyi şişiren her şey yasakdır. Kara ve kanlı et, konserve eti yimemelidir. 

Yağlı balık, iç yağı, kuyruk yağı, yağsız peynir yimemelidir. Simeko veyâ 

Kompensan hablarını çiğnemek, gaza ve ağrıya karşı iyi gelmekdedir. 

İyi pişmiş kırmızı ve beyâz et, nişastalı sebze püreleri, az mikdârda pişmiş yeşil 

sebze, pişkin kızarmış ekmek, yumurta, şekersiz meyve kompostoları yimelidir. 

Açık çay, ıhlamur içilir. Büsbütün susuz kalmak doğru değildir. 

Yemek iki dürlü olur: 1- Onbirde ve onsekizde iki kerre yinir. Arada, açlığa dayanamazsa, 

çörekle, bisküvi ile bir açık çay içmelidir. 2- Üç sâatde bir hafîf yimekdir. 

Öğle ve akşam, biraz kuvvetli olur. Yemek arasında sıcak su içmelidir. Sulu 

hiç yinmezse, idrâr yapılamaz. Mafsal (eklem) hastalığı olur. 

Yemeklerin mi’dede toplanmaması, ağırlık vermemesi için yemeklerden sonra, 

yarım sâat sağ yan üstüne yatmalıdır. Hastahâneye yatırmalıdır. 

13 — ASİDLİ DİSPEPSİ: Mi’de salgısının artmasından hâsıl olur. 1940 da 

Berlinde onüçüncü olarak basılmış, doktor Domarrusün (Grundriss der inneren 

Medizin) kitâbında diyor ki: 

Yemeklerden bir iki sâat sonra, mi’dede ağrı, kazıntı, yanma, tazyik hâsıl olur. 

Ekşi geğirmeler, ağızda, boğazda yanmalar [kabartılar] olur. Ba’zan, ekşi kusmalar 

olur. Mi’dedeki hazm sâatlerce sürer. İdrâr alkali ve ekseriyâ bulanıkdır. Asabî 

bozukluk olur ve vegetatif sinirlerin fe’âliyyetleri artar. Spasmik kabz olur. Ekseriyâ 

üzüntü, hüzn olur. Mi’de, düodenum ülserinde ve pilor stenozunda [daralmasında] 

ve müzmin appendisitde de asitli dispepsi hâsıl olur. 

Mi’de ifrâzını artdıran yemeklerden perhîz edilmelidir. Tuzlu, baharlı, şekerli 

yemekler, et konserveleri, ateşde, tavada kızartmalar, sirke, ekşi peynir, yoğurt, 

ispirtolu içkiler, hubûbât, ham meyvalar, salata, koyu çay, kahve ve ıspanak, çiğ soğan 

gibi sebzeler ve tütün, mi’de ifrâzını artdırırlar. Proteinli maddeler fâidelidir. 

Süt, bunların en iyisidir. Et, yalnız suda haşlama olarak ve ufak parçalar hâlinde 

– 660 –

verilir. Yumurta içilir. Tâze beyâz peynir, plasmon, sanatogen verilir. Uzun zemân 

az tuzlu yinir. Ya’nî, günde beş gram tuz kâfîdir. Fazla mikdârda karbon hidrat verilebilir. 

Meselâ, mısır unu, pirinç, patates püresi verilir. Yağ çok muvâfıkdır. 

Çünki, mi’de ifrâzını azaltır. Fekat, yalnız tereyağı, kaymak, bâdem sübyesi vermelidir. 

Üç yimekden sonra birer kaşık zeytinyağı muvâfıkdır. Bu, kabza da mâni’ 

olur. Her lokma, ufak parçacıklar hâlinde olmalıdır. Az ve sık yimelidir. Çok 

ifrâz ve kay hâlinde su ve sulu şeyleri azaltmalıdır. İstirâhat etmeli ve tevekkül ederek 

üzülmemelidir. Bromlu ilâclar alarak sinirleri teskîn etmelidir. Magnesium oksid, 

calcium karbonat, sodium bicarbonat, belladonlu ilâclar almalıdır. Yatarken 

karlsbad mahlülü [litrede bir kahve kaşığı] içmelidir. 

Yemek cedveli - Sabâh: Süt, beyâz peynir, kızarmış ekmek verilir. 

Öğle yemeğinden bir sâat evvel, bir bardak süt içilir. 

Öğle ve akşam yemekleri: Haşlama köfte. Haşlama et veyâ tavuk, yâhud balık. 

Yanmamış yağ ile makarna, pilâv. İkindi vakti: Bir bardak süt verilir. 

Mi’de ülserine karşı çok iyi ilâc, iki (Kudret narı) doğranıp, şişedeki bir kilo zeytin 

yağına konur. Şişe, güneşde bırakılır. Birkaç hafta sonra, sabâhları aç iken, bir 

çorba kaşığı içirilip, bir sâat hareketsiz sırt üstü yatılır. Kudret narı, [Momardika 

Charantia, Bolsanaple] sarmaşık olup, çiçekleri küçük sarı, yaprakları çınar ağacının 

yaprağı gibidir. Meyvesi, üstü çıkıntılı, yeşil hıyâr gibidir. İçi beyâz ise de, kesilince, 

kırmızı olur. Kırmızı çekirdekleri saklanıp, Mayısda dikilir. Bu yağ, bâsur 

için de içilir. Derideki yaralara da sürülür. (Teshîl-ül-menâfî’), sahîfe 61 de diyor 

ki: (Biber gibi yakıcı, acı yiyince, mi’dede yanma olursa, Karha ya’nî ülser olduğu 

anlaşılır. Yalnız saf bal ve tâze ılık süt bol mikdârda içmekle de şifâ hâsıl olur). 

14 — ASİDSİZ DİSPEPSİ: Mi’de salgısında asidin az olmasından ileri gelen 

hazmsızlıklardır. Mi’dede hafîf felc veyâ genişleme olabilir. Yemeklerden sonra, 

hazm bitinciye kadar (bir iki sâat) mi’dede ağırlık olur. Geğirme, halâya çıkma pis 

kokulu olur. İshâl, ateş nöbetleri, baş ağrısı yapar. 

Beden hareketleri, açık hava, kır hayâtı iyidir. Mi’de üzerine masaj yapılır. 

Hiç süt vermemelidir. Mi’de, başka hiçbirşey kabûl etmezse, o zemân süt vermek 

lâzım olur. Her et verilir. İyi pişirmeli, kıyma ve püre hâlinde ve az vermelidir. 

Yumurta, rafadan, tavada pişmiş veyâ çorba içinde verilir. Yağsız balık (Barbunye, 

Kalkan gibi) verilir. Bayat kızarmış ekmek verilir. Nişastalı sebzeler, püre 

hâlinde verilir, yeşil sebze az verilir. 

Lahna, hıyâr, domates, kuzu kulağı yasakdır. Yağsız, çok tuzlu çorba verilir. Çok 

tuzlu yimeli, bahârât da kullanmalıdır. Tereyağı, kaymak, zeytinyağı yiyebilir. Tatlı 

meyve kompostosu, mayasız tâze peynir, ekşili olmayan meyve reçeli, tâze 

üzüm yiyebilir. Üzümün kabuğu ve çekirdeği çıkarılmalıdır. 

Açık kahve, çay, ıhlamur, papatya çayı, turunc çiçeği çayı içilir. Yemek, sabâh, 

öğle, akşam yinir. Sabâh ve akşam yemekleri hafîf olmalıdır. Yemeklerden sonra, 

yarım sâat, sağ yan üzerine yatmalıdır. 

Mi’dede ve bağırsaklarda gaz toplanmasına karşı sinir teskîn edici, meselâ 

(Belladonal) hapı alınır. Gaz emici tozlar ve (Alüjel), (Simeko) iyidir. (Festal) gibi 

maya te’sîri yapan ilâclarla hazmı kuvvetlendirmek de fâidelidir. 

Yemek cedveli - Sabâh: Bir rafadan yumurta, hafîf çay. Öğle ve akşam: Et, sulu 

veyâ yağlı çorba, bir tabak balık veyâ külbasdı, biftek (sığır külbasdısı), bonfile, 

bud, piliç, beyin, dalak veyâ karaciğer kebabı, sığır eti sövüşü verilir. 

Sebzeler - Patates, sebze püreleri, havuç, kereviz, ıspanak, pişmiş salata verilir. 

Pepsin ve klorür asidi verilir. Meselâ, (Asidol pepsin) tabletleri bu işi görür. Hıçkırığı 

durdurmak için, bir çorba kaşığı toz şekeri bir def’ada yutmak çok iyi geldiği 

1972 de altı numaralı eczâcılık mecmû’asında yazılıdır. 

15 — ANTERİT (Karn ağrısı): Kalın bağırsakların hafîf iltihâblanmasıdır. Bağırsak 

zarları bozulur. Asabî ve mafsal ağrılı kimselerde görülür. Ba’zan ishâl, ba’zan 

– 661 –

kabz olur. Madde-i gâita katıdır ve bir yabancı zarla örtülüdür. Veca’, sancı vardır. 

Veca’ zemânında ateş yükselir, kay eder. 

Asabiyyeti gidermek için sabâhları, ılık (35 derecede) hamâm yapmalı. Açık havada 

gezmeli. Evde beden hareketleri yapmalı, [kazâ nemâzları kılmalı]. 

1 — Mi’de ve bağırsakların yükünü hafîfletmelidir. 

2 — Bu hastalara kabz çok zararlıdır. Kabz olmamak için, mi’de ve bağırsaklar 

boş kalmamalıdır. Bunun için ekmek yimelidir. 

Kasâb ve kümes hayvanları yinir. Tâze ve yağsız olmalıdır. Kebab olmalı, fekat 

kuru olmamalıdır. Konserve eti yasakdır. Erimiş tereyağ yiyebilir. Yağsız balık (Pisi, 

ala balık, turna balığı, mezgit, karagöz balığı gibi) yinilir. 

Nişastalı sebzelerin yağsız püresi yinir. Yeşil sebze güç hazm olur. 

Süt ve sütlü, hiç verilmez. Süt, kabz yapar. Süt yerine sebze suyu verilir. Yumurta 

da kabz yapdığı için yasakdır. Pişmiş peynir az verilir. Maya peyniri hiç verilmez. 

Hamur işleri verilir. Pirinc, ekmek verilir. Fekat, iyi pişmiş olmalıdır. Yalnız; 

tâze ve erimiş tereyağı konulabilir. Kekîk ve turunc çiçeğinden başka bütün bahârât, 

tuz ve biber yasakdır. Şeker ve pasta az verilir. Olmuş meyve yinir. Tatlı 

meyve kompostoları verilir. Ayva, dut, çilek gibi dâneli meyveler, kabz yapdıklarından 

yasakdır. Su serbestdir. Açık çay, ot çayları serbestdir. Yağlı et suları, ancak 

ekmek doğrayarak ve az verilir. 

Ağır hâllerde, sulu perhîz yapılır. Sebze suları verilir. Hafîfleyince, nişastalı, pirinç 

unu verilmeğe başlanır. Sonra patates, sonra umûmî perhîze göre yinir. Anterit 

için ve mikroblu, sancılı, kanlı ishâl için en iyi ilâc, (Sulfamysetine) hablarıdır. 

Sülfamisetin, sabâh, öğle ve akşam birer dâne alınır. 

Süleymâniyye kütübhânesi, (Lâleli) kısmında, [3735] sayılı kitâbda diyor ki, (Göbek 

ağrısı ve göbek kaçması ve göbekde su toplanmasına karşı, on gram şekeri, yirmi 

gram sâde yağ ile ezip karışdırılır, içirilir. Yâhud, arabîde Fak’ veyâ Arhûn denilen 

ak ve yumuşak tomlan mantarı, [Beletus] kurutulup dövülür. Bal mumu ile 

ısıtılır. Karışdırılır. Soğuyunca, göbek üzerine yakı olarak yapışdırılır. Yâhud 

Anason döğülüp sirke ile kaynatılır. Süzüp yanmış şap ile hamur yapılıp göbek üzerine 

yakı yapılır. Gâyet nâfi’dir, tecribe edilmişdir). Ağır birşey kaldıran, raf gibi 

yüksek yerlere uzanan veyâ çok üzülenlerde, (Göbek kaçması) hâsıl olur. Göbek 

üzerine parmak ile veyâ ayak topuğu ile basdırıldığı zemân, altındaki damarın 

atışı işitilmekdedir. Göbeği kaçanın, damar atması işitilmez. Başı döner. Mi’desi 

bulanır. İçine fenâlık gelir. Bayılacak gibi olur. Epigastralgie denilen karn ağrısı 

olur. Kesiklik, hâlsizlik olur. Göbek kaçmasına karşı, sabâh aç iken, sırt üstü 

yatıp, göbek açılıp, üzerine iki kat bez ve bunun üzerine, kaynar su dolu, dibi geniş 

çaydanlık oturtulur. Sapı bezle tutulur. Üzeri yorganla örtülür. Böyle yarım sâat 

yatılır. Göbek yerine gelinciye, ya’nî damar atması duyuluncaya kadar, birkaç 

sabâh, buna devâm edilir. (Fevâid-i Osmâniyye)deki mıska da iyidir. 

16 — GASTRİT (Mi’de nezlesi): İştihâsızlık, kirli dil, ishâl, sancı, göbek altında 

ağrı, 39 derece ateş olur. Hastalığı anlamak için radioloji veyâ gastroskopi 

yapmalıdır. Herşeyden önce çürük dişleri tedâvî etmelidir. 

Soğuk su iyidir. Azar azar, sık sık içilir. Karbonatlı su karışdırılmış süt içilir. Birkaç 

gün sonra, soğuk et suyu verilir. Sonra, yumurta sarısı, dahâ sonra, az pişmiş 

et verilir. Her dürlü sebze, kahve, çay, bahârlı, alkollü şeyler, karbonatlı sular, aspirin 

yasakdır. (Phenergam) iyi gelmekdedir. Mi’de ağrısını kesmek için, (Gastro-gut) 

suya damlatarak verilir. (Kitâb-ürrahme)de diyor ki, (Müsâvî mikdârda kereviz, 

hulbe tohumları ve kimyon kavrulup, toz edilir. Aç karna su ile içilir. Yeşil 

na’na’ toz toz edip, ekmek hamuru ile yoğrulur. Mi’de üzerine konur). 

17 — GUT (Nekris): Gıdâlarla alınan nükleo-protein maddelerinin hazm olunamamasından 

meydâna gelir. Vücûddaki mayaların te’sîri ile bozulup parçalanarak 

(Ürik asid) hâline dönerler. Sağlam insanda, (Asid ürik) dokularda parçala- 

– 662 –

nır. En çok, karaciğerde parçalanır. Parçalanmayan kısmı, idrâr ile dışarı atılır. 

Nekris hastasında, (Ürik asid) maddesi kanda toplanır. Bu (ürisemi) hâli, idrârla 

atılamadığını gösterir. Bunun sebebi, bu asidin, suda az eriyen, izomer bir aside 

dönmesidir. Sağlam insanın kanında ürik asid, litrede iki ile beş santigram 

arasındadır. Nekrisde ve böbrek taşı olanda ise, bir litre kanda yedi ile oniki santigram 

arasında olur. Önce ayak baş parmağında ve tabanda şiddetli ağrı, kriz olur. 

Kriz, geceleri artar. Sabâh azalır. Ayak baş parmağı kızarır, şişer. Deri parlar. 

Hastalık yerleşince, krizler [veca’ ve sızlama] başka mafsallara [eklemlere] yayılır. 

Şişer, şeklleri değişir. Hâlsizlik, baş ağrısı, böbrek taşı, damar hastalığı, kalb 

hastalığı, şeker hastalığı, böbrek hastalığı hâsıl olabilir. 

Kriz olan yer hiç hareket etmiyecek. Sülük koymamalı, tentürdiyot ve yakı kullanmamalıdır. 

Kuru fanilâ ile, pamukla sarmalıdır. Büyük mafsal şişerse, çok temiz 

iğne ile su almalıdır. Veca’ kesilir. Eskimiş hâllerde, beden hareketleri yapılır. 

Ilık su banyosu, friksiyon, masaj yapmalıdır. 

Ağrı zemânında: Yemek vermemelidir. Bol içecek vermelidir. Her yarım sâatde 

bir olarak, günde iki üç litre içmelidir. Kiraz sapı, keten tohumu, çayır güzeli, 

mısır püskülü çayları içilir. Limon suyu, şerbetler, sebze suları içilir. Nöbet atlatılınca, 

yağsız süt, iki litre süt, bir litre arpa suyu verilir. Hafîfleyince komposto, 

dahâ sonra, pırasa çorbası veyâ patates çorbası, nişasta, pişmiş salata verilir. Dahâ 

iyi olunca ete başlanır. İçecek olarak, limon suyu verilir. 

Hergün ihtikan (lavman) yapılır. Ağrı nöbeti bitince, müshil verilir. 

Nöbet olmadığı zemânlarda, karışan başka hastalıklar tedâvî edilir. 

Yasak olanlar - Fazla et, unlu, oksalik asidli, asetik ve laktik asidli, proteinli gıdâlar 

yasakdır. Ciğerci etleri, karaciğer, böbrek, beyin, dalak yasakdır. Av etleri, 

konserve etleri, yağlı balıklar, az pişmiş ekmek, kakao, çay, kahve, çikolata, nişastalı 

sebzeler (nohud, fasulye, bezelye, bakla, mercimek) yasakdır. Hamur işi az yiyebilir. 

Kuzu kulağı, râvend, yeşil fasulye, tere, patlıcan, mantar, kereviz, kakao, 

şalgam ve sirke, süt, yumurta, alkollü meşrûbât yasakdır. Çikolata, antibiotikler 

ve B 12 yasakdır. 

Zararsız olanlar - Balıklardan, pisi, dil, kalkan, merlan (mezit), stronkilos, su 

tavuğu, tâze morina, kaya balığı, turna, tatlı su hanyası, alabalığı, piliç yiyebilir. Yirmisekizinci 

sırada bildirdiğimiz za’îfleme perhîzi yapılmalıdır. 

Sebzelerden, patates, havuç, hindibâ, çiğ veyâ pişmiş limonlu salata, yer elması, 

enginar, karnabahar yiyebilir. Domates ile ıspanak az yimelidir. 

Yemek cedveli - Sabâh: Süt, kızarmış ekmek, tereyağı. Öğle: Turşu, turup, domates, 

patatesli külbasdı, makarna, pişerek yapılan bir peynir, meyve kompostosu, 

bisküvi, yüz gram kızarmış ekmek. Onaltıda: Hafîf çay, tereyağlı çörek. Akşam: 

Sebze çorbası, pirincli, pişmiş salata, portakal, yüz gram ekmek, en sonra sıcak bir 

ot çayı içilir. 

İlâc olarak sodium salicylat, aspirin, atofan, (Colchicine) komprimeleri verilir. 

(Butazolidine) drajeleri, (Sodofan) iğneleri verilir. Eczâhânelerde bulunan (Benemid) 

habları, yâhud (A.C.T.H.B’yla) iğneleri, (Amplivix) ve (Zyloric) tabletleri 

çok iyi gelmekdedir. Devâmlı incir yimelidir. 

Nekris hastalığını mafsal rumatizması ile karışdırmamalıdır. Mafsal rumatizması 

mikropdan veyâ zehrlenmeden olur. Toksik ise, antibiotik ve sülfamid verilir. 

İkincisinde Nekris tedâvîsi yapılır. 

Her çeşid rumatizma ve sinir ağrıları, bel, kol ve boyun tutulması için, 1. cm. (Finalgon) 

veyâ (Ben-gay) merhemi ile uğmak çok iyi gelmekdedir. 

18 — KUM SANCISI: Hücrelerde, gıdâ maddelerinin noksân yanmasından kum 

hâsıl olduğu gibi, azotlu maddelerin noksân parçalanmasından da asid ürik kumu 

hâsıl olur. Böbreklerde şiddetli veca’ olur. Ağrı bel ve karına yayılır. İdrâr az, bulanık, 

ba’zen kanlıdır. Kay olur. Ürat bulunan idrâr, sarı kırmızı olur. Isıtınca, ürat 

– 663 –

eriyip, berrak olur. Soğuyunca tekrâr bulanır. 

Ürik asidi en az yapan süt, yumurta, yeşil sebze ve tatlı meyvelerdir. Bilhâssa, 

kuru incir, çok fâidelidir. En çok yapan ise, genc hayvan etleri, jelatinli etler 

(baş, ayak, deri), ahşâ, beyn, karaciğer, böbrek, işkembedir. Bunlarda çok nüklein 

vardır. Nükleinin parçalanmasından, ürik asid kolay meydâna gelir. Ekmek ve 

et de oldukca ürik asid yapar. 

Yasak olanlar - Genc hayvanlar (dana, güvercin palazı, kuzu, oğlak, genc kuşlar, 

piliç yasakdır). Jelatinli etler (dana başı, paça, peltelenmiş et suyu), iç organ 

etleri (beyin, böbrek, dalak, karaciğer, işkembe, sucuk), konserve etleri, mantar, 

çikolata ve ekşi meyveler, sıcak meşrûbât, sıcak kompres koymak yasakdır. 

Ekmek, sebzeler (mercimek, fasulye, bakla, bezelye) az verilmelidir. 

Verilecek yemekler - Büyük hayvan etleri (sığır, koyun), tâze av etleri (tavşan 

gibi), kümes hayvanları, çok tâze balık, soğuk süt, yumurta verilir. Yeşil sebze, patates, 

tatlı meyve bilhâssa kuru incir verilir. Tâze peynir verilir. Kahve, gazoz yasakdır. 

Hafîf ılık çay verilir. Her gün iki üç litre bol su içmelidir. Limon suyu ve 

mi’de sodası vererek idrârın asitliği azaltılmalıdır. PH 6 dan aşağı olmamalıdır. İlâc 

olarak piperazine, (A.C.T.H.) ve (Cortisone) iğneleri fâidelidir. Süleymâniyye kütübhânesi 

(Lâleli) kısmında, [3735] sayılı kitâbda diyor ki, (Üç gün beşer gram Râvend-i 

Çîni tozu yutunca, incir, mesâne taşını eritir ve idrâr yollarını temizler. Akkavak 

yaprağını çay gibi hâzırlayıp içmek de böyledir. Kadın sütü bal ile karışdırılıp 

içilirse, mesânedeki taşları eritir). 

Almanyada yeni yapılan (Nieron) adındaki hablar, böbrek taşlarını parçalamakda, 

bunları ve kumları dökmekdedir. Bu ilâc, günde üç def’a yemeklerde birer hab 

alınmakdadır. İçinde, (verge d’or) denilen altın kamış otunun çiçeği ve (Ammi) denilen 

Mısr anasonu meyveleri ve (Saxifrage) denilen taşkıran otu ve (Souci) denilen 

Ayn-ı safâ otu ve (Bugrane) denilen kayış kıran otunun kırmızı çiçekleri ve 

(Garance) denilen kökboya kökü vardır. Bunları kaynatıp suyunu içmek de taş ve 

kum düşürür. 

19 — OKSALAT KUMU: Çok sebze yimekden hâsıl olur. Bilhâssa oksalat 

(hummâz) bulunan sebzeler yasakdır. Kuzu kulağı, ıspanak, beyâz fasulye, semizotu, 

elma, armud, frenk üzümü (ahû dudu), kiraz, vişne, çilek, yasakdır. Domatesin 

zararlı olmadığı anlaşılmışdır. Biber, çikolata, kakao yasakdır. Mesâne ve böbrek 

hastalığı yoksa, her et, bilhâssa beyâz et verilir. Kepeksiz beyâz ekmek yimelidir. 

Sultân dördüncü Muhammed hân zemânında hakîm başı iken 1081 [m. 1669] de 

Yenişehrde vefât eden doktor Sâlih efendinin (Gâyet-ül-itkân) kitâbını, Mustafâ 

Ebülfeyz efendi, 1141 [m. 1728] de, arabîden türkçeye terceme etdirerek (Nüzhetül-ebdân) 

adını vermişdir. Gâyet güzel hat ile yazılmış ve sekizyüzelli sahîfe olan 

bu kitâbın bir nüshası Türkiye gazetesi kitâblığında mevcûddur. Bu kitâbda diyor 

ki: Böbrek taşı yapan gıdâlardan perhîz etmelidir. Taş hâsıl olmasını men’ eden şeyler 

yimelidir. Buzağı eti ve oğlak eti, yumurta sarısı, kaya balığı, fıstık, acı bâdem, 

şam fıstığı, zerdâli ve kayısı çekirdeği, incîr, siyâh nohud yimelidir. Ebe gümeci, 

maydanoz, kuşkonmaz, hindibâ yimelidir. Yemeklere tarçın koymalıdır. Tatlı yimelidir. 

Ayda iki kerre müshil almalıdır. Müshillerden hıyarışenbih, kudret helvası, 

gül şurubu, râvend, terementi münâsibdir. Kırımtartarı râvendli şekerle vermelidir. 

Böbrek taşına karşı en iyi ilâc terementidir. Taşları paralar. Terementi dört 

gram ve râvend bir gram, tarçın yarım gram, meyankökü ve altın otu, ya’nî ipeka 

yirmişer santigram hab yapıp haftada bir kerre bir gram vermelidir. Sarı sabr bir 

dirhem ve râvend ile garikon birerbuçuk dirhem ve mahmûde, ya’nî skamone oniki 

santigram ve tarçın, sünbül ve mustakiden, ya’nî damla sakızından, meyankökünden 

yirmişer santigram, kâfî mikdâr terementi ile hab yapılıp, haftada bir 

kerre bir dirhem verilir. Yâhud dört gram hıyarışenbih balını iki gram terementi 

ve yarım gram meyankökü, kâfî mikdâr şeker ile karışdırıp bir def’ada içmelidir. 

– 664 –

Taşı parçalamak için, sassafras ağacı kabuğu, taragyon, ya’nî peninla zamkı, maydanoz, 

râziyâne, ventilla, turup, betonika, ya’nî yer pırasası, baldırı kara, yer sarmaşığı, 

yapışkan otu, altın otu, katır kuyruğu çiçeği, sarmaşık tohmu, acı bâdem, 

kara nohud, zerdâli çekirdeği, ağaç kavunu çekirdeği, kâküne, ya’nî güvey feneri 

veyâ frenk yâsemini, terementi, kâhrübâ, kırımtartar tuzu, tuzrûhlu su, zaçyağlı 

su, ağaçkavunu, limondan herhangi birini vermelidir. Terementiden cevz kadarını 

şekerle veyâ menekşe şerbeti ile içmek çok fâidelidir. Tecribe edilmişdir. 

Terementinin taş düşürdüğü fransızca tıb kitâblarında da yazılıdır. Yer sarmaşığı 

çayını veyâ tozunu her sabâh kullanmak da çok fâidelidir. Her sabâh oniki aded 

arı-ar, ya’nî ardıç tohmu yutmak ve hatmi kökünü üzümle kaynatıp içmek ve 

incir yimek de çok nâfi’dir. Tecribe edilmişdir. 

(Teshîl-ül-menâfi’)de, 27 ve 153. cü sahîfelerinde diyor ki, (Böbrek taşını parçalamak 

için şekerli karpuz suyu içmelidir. Mantar, kaymak, herîse ya’nî keşkek, 

cübün ya’nî beyâz peynir, balık, pelte ve sütlü şeyler böbreklerde taş ve 

kum yapar. Bunları yimemelidir. Tuzlu, kireçli su içmemelidir. Bayat et, sığır, tavşan 

eti, pirinçli yemekler yasakdır. Kara nohud suyu veyâ tarçın suyu veyâ mahleb, 

ya’nî andız otu, anason ve kimyon ve hulbe, ya’nî buy tohumu yinir veyâ suları 

içilirse ve çemen ekmek ile yinirse, böbrekdeki ve mesânedeki taşları parçalayıp 

döker. Siyâh turup rendelenip sıkılır. Suyu, aç iken birer çay bardağı, birkaç 

gün içilir. Büyük, küçük taşları eritir. Tecribe edilmişdir. Hulbe, dört def’a su ile 

kaynatılır. Her def’a suyu atılır. İnce toz edilip, havanda kuyruk yağı ile karışdırılır. 

Hafîf ısıtılıp, içine yüzerlik tohumu tozu ve şeker karışdırılır. Cilde sürülünce, 

mafsal ağrısı, şiş, öksürük, karın ağrısı, yara ve çiban iyi olur, yinirse, idrâr söker. 

Böbrek taşlarını parçalar. Öksürüğü keser.). 36. cı sayıda Bronşit kelimesine 

bakınız! Teshîl kitâbını Hakîkat Kitâbevi basdırmışdır. Sabâhları, aç iken bir fincan 

zeytin yağı içmek de, kum döker. 

1972 de Parisde basılmış olan (Dictionnaire pratique Thérapeutique) kitâbında 

Magnésium, Vitamine B 6 , aspirin, Bleu de metiléne tavsıye etmekdedir. 

20 — HEMOFİLİ (Kanama): Kendiliğinden veyâ yaradan, çibandan kan akmasıdır. 

Irsî veyâ sonradan olabilir. Ba’zan, deri altındaki damarcıklardan akar. 

Ba’zan, mafsal yerlerine akar. Ekseriyâ burun, diş etleri kanaması o kadar çok olur 

ki, ölüme sebeb olabilir. Bağırsak ve rahim kanaması nâdir görülür. Kanın alyuvarları 

azalmışdır. Formül lökositler normaldir. Kanın pıhtılaşma kâbiliyyeti azdır. 

Kanda hematoblast sayısı artmışdır. 

Sâhil yerlerde oturmalı, kuvvetli yimelidir. Tâze ve kanlı et yimelidir. Kemik suyu, 

sığır ayağı haşlaması vermelidir. Bunlarda jelâtin çokdur. Kanın pıhtılaşmasını 

artdırırlar. Tâze buğday, çavdar ekmeği, bulgur yimelidir. Mısr yasakdır. 

Yeşil sebze çok yimelidir. Bilhâssa tâze ıspanak, sirkeli salata yimelidir. Ekşi 

meyve iyidir. Frenk üzümü (âhu dudu), kiraz, limon, portakal yimelidir. Konserve, 

salamura (tuzlama) yasakdır. Suyu ve herşeyi az içmelidir. Burun kanamasında 

başı geriye eğmemeli, oturup ileri eğmelidir. Burun deliklerini birer birer silmelidir. 

Baş ve şehâdet parmaklar ile burnu sıkmalıdır. Bir pamuğa kan kesici toz 

serpip burna sokmalıdır. İlâc olarak, her iki ayda bir, deri altına yirmi santi-metreküb 

serum zerk edilir. Deri kanamalarında, önce tuzlu su ile yıkayıp temizlenir. 

Sonra, (Thrombase Rousel) denilen kutulardaki, ampuldeki sıvı, şişe ağzı kesilip, 

şişeye dökülür. Çalkalayıp, iyice eritilir. Gazlı bez veyâ pamuk, bununla ıslatılıp, 

kanayan yere konur. Buruna sokulur. Kanı keser. İki ampulluk kutu hâlinde satılmakdadır. 

Bayerin (Manetol) ampulleri erimiş, hâzır olarak satılır. Dahâ kolay 

kullanılır. Beş ampulluk kutu hâlinde satılmakdadır. (K) vitamini bulunan ilâclar, 

meselâ, (Vitabiyol K) da fâidelidir. 

(Hemerroid) denilen kanlı bâsûrda, mak’addan az veyâ çok kan akar. Bâsûr kanına 

karşı en iyi ilâc perhîzdir. Bahârât, biber, kabuklu hayvanlar, midye, tahan [tâ- 

– 665 –

hin], bayat av etleri, domuz eti, alkollü içkiler ve tavada, yağda kızartmalar, çay, 

kahve ve soğuk su yasakdır. Unlu az yimelidir. Ekmek ve patates zararlıdır. Sellülozu 

çok gıdâların hazmı güc olur. Bunun için, lahna, karnabahar, kuzu kulağı, 

ıspanak, domates, helvacı kabağı, pırasa, kuşkonmaz yimemelidir. Tâze yumurta, 

komposto, reçel, peynir, şeker, ılık meyve suyu, tereyağı, yağsız balık, tâze et, sebze, 

meyve yimelidir. Çok istirâhat etmelidir. Üzüntü, uykusuzluk ve dimâgî yorgunluk 

ve soğuk meşrûbât bâsûra zarar verir. Hafîf müshil olarak râvend, podofillin, 

hind yağı vermelidir. Müshil tuzları kullanmamalıdır. Otuzikinci sayıdaki, 

prostat perhîzine uymalıdır. Üzüm iyidir. Hergün sıcak su ile yıkanmalıdır. Kanı 

ve ağrıları kesmekde at kestânesi [maron dind] çok fâidelidir. At kestânesi rumatizmaya 

da iyi gelmekdedir. Birinci sultan Mahmûd hânın sertabîbi olan Hayâtî zâde 

Muhammed Emîn efendinin Velî-ahd üçüncü Osmâna verdiği bâsûr habı fâide 

vermişdi. Şöyle idi: Kara helîle [mirobalan] bir gram, sarı helîle bir gram, belîle veyâ 

belîlec bir gram, makul-i ezrak [Bdellium] denilen zamk altı gram, toz edilip pırasa 

ile kaynamış su ile hamur ve yirmi hab yapılır. Her gece yatarken iki hab yutulur. 

Yâhud elli gram kara helîle, kahve gibi kavrulup el değirmeninde toz edilir. 

Yatarken ve sabâh aç karna birer gram yutulur. İshâl yapıp pis kanları çıkarır. 

Bir dahâ kan gelmez. Ağrı kesilir. 

(Nüzhet-ül-ebdân) sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki, (Bâsûr akmaz ise, 

pis kanı akıtmalıdır. Yer fesleğeni, yapışkan otu, sığır dili, incir yaprağı, buhûr-ı Meryem 

kökü, ya’nî cyclame, kantaryun-ı sagîr kaynatıp içilir veyâ buğusuna oturulursa 

kanı akıtır. Bâsûrun ağrısını kesmek için, mak’ad üzerine kavak [Populeum] merhemi 

sürülür. Bu merhemin kavak tomurcuğundan nasıl yapıldığı fransızca formülerde 

yazılıdır. Tereyağı ve gül yağı sekizer dirhem, esfidâc ya’nî üstübec dört dirhem 

merhem yapıp sürmek de fâidelidir. Menekşe yağı ve gül yağı ve pamuk tohumu 

merhemi de iyidir. Ebegümeci yaprağı, papatya ve sığır kuyruğu, ya’nî bouillon 

blanc yaprağı ve keten tohumu su ile kaynatıp lapa yaparak sürmek veyâ buğusuna 

oturmak da ağrıyı keser). (Teshîl-ül-menâfi’)de, (sıcak şey [beze sarılı sıcak 

ince tuğla] üzerine devâmlı oturmak ağrıyı ve şişleri izâle eder) yazılıdır. 

Çok okuyanlarda, çok düşünenlerde mak’addan gelen kan fâidelidir. Dimâga 

toplanan kanın tazyîkini azaltarak, beyin kanamasına mâni’ olur. Kaba etler arasına 

pamuk koyup, yatılırsa, bu kan kesilir. 

Kan kusmada, hareket etdirilmez. Buzlu bir şey içirilir. Vitamin K, kardeş kanı 

kan kesicidir. Anti-koa-gülan ilâclar çok iyi, fekat tabîb nezâreti lâzımdır. 

21 — İKTER KATARAL (Safra yolu nezlesi ile sarılık): Deri ve zarlar, gözler 

sararır. Çünki safra, kana karışmışdır. Safra yolu az çok tıkanarak, safra yolunun 

spasmından veyâ nezlesinden (mikroblanmasından) hâsıl olur. Bağırsaklarda her 

zemân bulunan mikroblar safra yoluna geçerek, safra yollarında infeksiyon (fesâd) 

yapması ile olur. Ba’zı ilâcların çok kullanılması da karaciğeri bozmakdadır. Sülfamidler 

ve ba’zı antibiotikler böyledir. 

İdrâr koyu renklidir. Gâita renksizdir veyâ çok boyalıdır. Nabız yavaşdır. Kaşıntı 

ve hazmsızlık, kay ve kanama olur. 

Sağlam insanda, safra boyaları, bağırsakda redüklenerek idrobilirübin ve ürobilin 

hâline döner. Safra bağırsağa gelemezse, ürobilin hâsıl olmaz. Bu hâl ise nâdirdir. 

Sağlam idrârda, çok az ürobilin bulunur. Sarılıkda, mikdârı artar. 

Sağ böğürde ağrı olunca, idrârda safra boyası (bilirübin) aranır. İdrârda bilirübin 

bulunması, kana geçdiğini, sarılık olduğunu gösterir. İdrârda safra tuzları bulunur. 

Buna, boya ve tuz sarılığı denir. Bu sarılıkda kanda kolesterin mikdârı artar. 

İdrârda safra tuzları yoksa, yalnız boya sarılığıdır ki, safra ile ilgisi yokdur. 

Sağlam insan kanında bilirübin yokdur. Ba’zı kimselerde az bulunur ve bozukluk 

yapmaz. Safra yolu tıkanınca, kanda birikir. Ellibinde bir olunca idrâra geçer. 

Safra kesesi kuvvetsiz ise, safra sökdürücü maddeler verilir. Tâze tereyağı, 

– 666 –

kaymak, yumurta sarısı, zeytinyağı verilir. Yağlı, tavada kızartma, bahârât, alkollü 

içkiler, kahve, çay verilmez. Tavada kızartmalar çok zararlıdır. 

Spazm sebebi ile olan sarılıkda, safra sökdürücüler verilmez. Süt, kaymak, tereyağı, 

iç yağı, zeytinyağı, yumurta, fırında pişmeler, yağlı balık, pastalar, cevz, fındık, 

bâdem gibi yağlı meyveler, çiğ portakal ve şeftâli verilmez. (Buscopan), 

(Tribrom) gibi Antispasmodik ilâc verilir. 

Et ve yağ yinir. Sebze suyu, sebze püresi ve yeşil sebze yinir. Hamur işi verilir. 

Süt az verilir. Yumurta yasakdır. Süt fermantasion yapar. Pişmiş meyve verilir. En 

sonra, iyi pişmiş et yinir. Alkali, bikarbonatlı su içmeli, hergün müshil vermelidir. 

Her sabâh aç karna, bir su bardağı serin suda, bir kahve kaşığı dolusu (Karlsbad 

tuzu) eritip içmelidir. Safra yollarını açar. Yarım gram sodium salisilat ve yarım 

gram sodium bikarbonat karışımı paketlerden hergün üç adet, su ile yutmalıdır. 

Safra söker. Karaciğeri kuvvetlendirmek için (Bilsan) veyâ (Metikodin), (Dycholium) 

yâhud (Sülfarlem) veyâ tercîhan (Fosepar) habları vermelidir. (Bilagit) 

habları, (Boldo) otunun yaprakları kaynatılıp içilirse, safra yollarını açar ve hazmı 

kolaylaşdırır. Hazmı kolaylaşdırmak için ve gaz için (Festal) habları da iyidir. 

Kaşınan yerlere (Saltazinç) losyonu veyâ sirkeli su sürmelidir. (Doxergan) veyâ 

(Polaramine) habları almalıdır. [8 ve 39. ncu hastalıklara bakınız!]. 

22 — İKTER HEMOLİTİK (Boya sarılığı): Karaciğerde bir bozukluk olmadığı 

hâlde, kan boyalarının değişmesi demekdir. Çok def’a zararsız ise de, vahîm sarılığa 

ve kansızlığa dönebilir. Dalak şişebilir. Hemati (alyuvarlar) çabuk harâb olur. 

İdrârda ürobilin bulunur. Deri saman sarısıdır. Gâita çok renklidir. Kaşıntı yokdur. 

Kanda kolesterin normaldir. Ya’nî 1,2 gram ile 1,8 gram arasındadır. 

Kolesterini bol şeyler yimelidir. Verem hastasının perhîzine bakınız. Sıcak su 

banyosu, friksiyon iyidir. Açık hava, istirâhat ve çelikli şurublar ve karaciğer hülâsası 

verilir. 

23 — VAHÎM SARILIK: Mikrobdan ileri gelir. Bulaşıcıdır. Kalb çok za’îfler. 

Herşeyden önce, kalbi kuvvetlendirmelidir. Kendiliğinden zehrlenmeği önlemelidir. 

Bunun için bağırsakları soğuk su ile yıkamalıdır. Çok su içmelidir. Yatakda 

istirâhat lâzımdır. 

Çok mikdârda (Extrait Hépatiue) ya’nî karaciğer hülâsası ve K vitamini ve cortisone 

(Kortizon) verilir. Hastalığa yakalanmamak için, eller, çamaşırlar ve halâ 

temiz olmalıdır. Kalçaya (Gamma-globuline) yapmak bir ay korumakdadır. 

24 — ENFEKSİYON (Sârî hastalıklar): Bulaşıcı hastalıklarda sindirim organı 

za’îfdir. Kolay hazm olan şeyler verilmezse, bağırsaklardan, kana mikrob girer. Bunun 

için süt perhîzi verilir. Süt de ağır gelirse, sebze suları, hubûbât suları verilir. 

Sütlü çay, sütlü kahve de verilir. Hastanın ateşi tabî’î hâle (37 0 C) düşünce, yumurta 

ve bol et verilir. Meselâ, beyin, dalak, çikolata, bonfile, piliç, dana gibi kolesterini 

bol şeyler, günde bir kerre verilir. Sonra, sütlü, tereyağlı hubûbât püreleri 

verilir. Püre ağır gelirse, muhallebi, sütlaç, nişastalı pelte verilir. Az mikdârda ve 

sık sık yimelidir. Dokuzyüzseksenikinci [982] sahîfeye bakınız! 

Yağlı et suyunda, kuvvet verici tuzlar vardır. İdrârda albümin yoksa, karaciğer 

ve kalb yıpranmamış ise, verilmelidir. Bulaşıcı hastalıklar ateş yapar. Ateşi düşürmek 

için (Piramidon) veyâ (Optalidon), (Veramon) habları verilir. Mikrobları öldürmek 

için (Ultra dizayin) veyâ (Diyazinol) gibi hablar veyâ (Antipen), (Penisilin) 

iğnesi yapılır. (Dürenat), (SP 3 ) ve (Sülfagenisil-V) habları çok iyidir. 

Sârî hastalıklardan korunmak için, aşı, serum yapdırmak, anti-biyotik, sülfamid 

kullanmak lâzımdır. Doğar doğmaz B.C.G. verem aşısına, üç aylık olunca, kabakulak, 

beş aylık olunca diğer aşılara başlanabilir. Yapılan aşılar, sıhhat karnesine 

yazılmalıdır. Cild ve böbrek hastalığı geçinceye kadar hiç aşı yapılmaz. Bir aşı yapılırken, 

başka aşı yapılmaz. Sârî hastalığa yakalanmış veyâ yeni kurtulmuş olana 

aşı yapılmaz. Aşıdan ateş olursa, aspirin verilir. Cild kızarır, şişerse, alkollü bez 

– 667 –

[kompres] konur. İnsan kanının (Gamma globülin) maddesi, sârî hastalıklar ve allerji 

hâlleri için aşı olarak kullanılmakdadır. Her yirmi günde bir yalnız adeleye yapılır. 

Çiçek aşısı 4 ile 12 ay arasında yapılmalıdır. Aşıdan 4 gün sonra kızartı (Papule), 

altıncı günde kabarcık (Vésicule), 8-11 inci günlerde kayh, cerâhatlanma 

(Pustule) ve ateş, bezlerin şişmesi (adénite) ve onbeşinci günde kabuk hâsıl olur. 

Ateşin artmaması için, çiçek aşısını yaz aylarında yapmamalıdır. Kabuk 21 inci günde 

düşer. Yedi ve yirmibir yaşlarında ve salgın zemânlarında tekrâr aşılanmalıdır. 

Ekzemalı kimselere ve lösemiklerde çiçek aşısı yapılmamalıdır. Çiçek aşısı 1176 

[m. 1762] de müslimân türkler tarafından keşf edildi. 1211 [m. 1796] de Jenner bu 

aşıyı avrupaya götürdü. Haksız olarak çiçek aşısını bulan kimse ünvânını aldı. 

25 — EKZEMA: Kaşıntılı, kanlı deri yarasıdır. Sulu veyâ kuru olur. Çabuk veyâ 

yavaş meydâna gelir. Deri kızarır. Su, cerâhat akar. Kabuklanır. Bir yerde olur 

veyâ bütün deriyi kaplıyabilir. Hazm bozulur. Kısa ateş yapar. Çok acı kaşınabilir. 

Bedenin her yerinde olabilir. Hastanın allerjisi ve allerjiye sebeb olan şey aranmalı, 

bunlar yok edilmelidir. Yapılan testlerle kat’î teşhîs elde edilememekdedir. 

Soğukdan korunmalıdır. Rivanol bindebir eriyiği ile ıslatılmış bez sarmalıdır. 

Su temâs etmemelidir. Mi’de ve bağırsak zarlarından zehrlenmeyi önliyecek perhîz 

yapmalıdır. Mi’de-bağırsak zarları ile, dış derimiz arasında, sıkı bağlılık vardır. 

Mi’de ve bağırsakdaki bozukluklar, dış derideki gösterileri ile tanınabilmekdedir. 

O hâlde, ekzema, sivilce, kaşıntı, sedef hastalığı, deri yağlanması, çıban prürigo (kaşıntılı 

kabarcıklar), deri kaşınması, kurdeşen ve baras gibi cild hastalıklarında, sindirim 

yollarından biraz zehrlenme yapabilecek gıdâlar yasak edilmelidir. Mi’dede, 

bozuk asidler meydâna gelmesine sebeb olacak gıdâlar da yimemelidir. Çok 

kimseler, balık, çilek ve harâm olan midye gibi maddelere karşı hassâs olur. Böyle 

şeyler verilmemelidir. Yavaş yavaş ve iyi çiğnemelidir. Yağsız, kızarmış et, piliç 

kebabı, patates, hamur işi, pirinç, yağsız pişmelidir. Sebze yağsız pişmeli, yirken 

tâze tereyağı koymalıdır. Pişmiş veyâ çok olgun meyve yimelidir. Yağlı ve yağda 

kızarmış vermemelidir. Lahna, bahârât, salça, turşu, mayalı peynir, çikolata, alkollü 

içkiler yasakdır. (Anti-histaminique) hablar, tedâvîye yardımcı olmakdadır. 

Onbinde bir permanganatlı su ile yıkamalıdır. Kunfüz, ya’nî kirpi eti yimenin 

yukarıda yazılı cild hastalıklarına ve gelincik, ya’nî fil hastalığına iyi geldiği, (Hayâtül-hayvân) 

kitâbında yazılıdır. Hanefî ve hanbelî mezheblerinde kirpi yimek harâmdır. 

Hasta, diğer iki mezhebden birini taklîd ederek yiyebilir. Kirpi suya konur. 

Başını sudan çıkarınca boynu kesilir. 

26 — MİGREN (Yarım baş ağrısı): Za’fiyyetden ileri gelir. En çok, sinirleri, hücre 

sindirimi za’îf olanlarda görülür. Başın yarısı şiddetli ağrır. İştihâsızlık, kay ve 

kabz olur. Ağrı durunca hiçbir şey yokdur. Gıdâların parçalanmasından hâsıl 

olan zehrleri dışarı atamaz. 

Ba’zı insanlarda, yumurta, süt, balık, peynir ve ba’zı gıdâlardan birine karşı anaflaksi, 

hassâsiyyet vardır. Bunu yiyince baş ağrısı ve öteki alâmetleri hâsıl olur. Albüminli 

gıdâlar yasakdır. Üç yemekden bir sâat önce yarım gram pepton vermelidir. 

Albümine karşı anaflaksiyi önler. Deriyi hergün ılık su ile uğmalı, haftada iki 

kerre ılık su ile hamâm yapmalıdır. 

Hazmsızlığı önlemelidir. En iyisi, sebze perhîzi yapmakdır. Sebze çorbası, püresi 

vermelidir. İyi pişmiş kırmızı et veyâ suyu verilebilir. Beyin, paça verilmez. Yağsız 

balık, meyve yimelidir. İyi pişmiş kızarmış ekmek, az yimelidir. 

Yasak olanlar - Yumurta, turşular, av hayvanı, hamur işi, salata, peynir, çörek, 

kızartmalar, bahârât, kaymak ve tereyağı yasakdır. Süt, çok def’a, iyi gelmez. 

Kahve, çay, alkollü meşrûbât vermemelidir. Deri altına (Histamine) yapılması, birçok 

hastaya iyi gelmekdedir. Kalsium bileşikleri tedâvîye yardımcı olmakdadır. Bellergal 

habları da iyi gelmekdedir. 

– 668 –

27 — NEVRASTENİ: Sinir hastalığıdır. Sinir sisteminin hepsi bozukdur. Çok 

yorulmakdan, sıkıntı ve heyecânlardan olur. İrsî de olur. Ağır hastalıkdan kalkınca 

da, ârıza olarak kalabilir. Yorgunluk, yatakdan hâlsiz kalkmak, başın tepesinde 

ağrı, gelip geçici ağrılar, evhâm, korku hâlleri, hazm za’fiyeti, bağları gevşiyerek 

bağırsakların düşmesi, kabz, hafîf uzun süren bağırsak nezlesi, unutganlık, umûmî 

za’fiyyet, hâlsizlik, damarları açıp büzen sinirlerin za’fiyyeti görülür. Yüzü, birdenbire 

kızarır veyâ solar. Elleri, ayakları soğur. Ba’zan çok terler. Kalb çarpıntısı, 

nefes darlığı, yürek sıkıntısı olur. 

Duş, hamâm, uğma iyidir. Zihnî ve bedenî istirâhat lâzımdır. Tenbîh edici, harekete 

getirici ve hazmı güç gıdâ yimemelidir. Açık yerlerde oturmalı, tesellî edici, 

kuvvet verici kimselerle konuşmalıdır. Fosfatlı, çelikli gıdâ ve ilâc vermelidir. 

Sabâh gevşekliğini gidermek için, (Validol)u şekere üç damla damlatıp, her sabâh 

yimelidir. Kınakına ile kuru üzüm kaynatıp, yemeklerden yarım sâat önce içmelidir. 

(Anxiété) denilen korku, sıkıntı için trankilisan hablar iyidir. Bromür, afyon 

ve morfin vermemelidir. (İberol) habları kanı ve sinirleri kuvvetlendirir. Rûhî tedâvî, 

nasîhat çok fâidelidir. 

Hergün yarım sâat istirâhatdan sonra, ılık banyo yapmalı, sonra gezmelidir. Yayla 

hayâtı iyidir. Deniz iklîmi iyi gelmiyor. Elektrik tedâvîsi de iyidir. Gaz yapıcı şeyler 

yimemeli, gazoz içmemelidir. Kahve ve tütün içmemelidir. 

Hergün çok def’a (Estagfirullah min külli mâ kerihallah) okumalıdır. 

28 — ŞİŞMANLIK: Şişmanların yüzde otuzu şeker hastalarıdır. Ağırlığı, normal 

ağırlıkdan yüzde on [% 10] dan fazla olan kimseye şişman denir. Boydan yüzelli 

santimetre çıkarıp kalan dörde bölünür. Bölüm yüzden çıkarılır. Kalanın 

boydan farkı, tabî’î ağırlığı gösterir. Kadının tabî’î ağırlığı, erkekden birkaç kilogram 

azdır. Boza, şira gibi mayalanmış şeyleri içmemelidir. Yağ yapan maddeleri 

(şekerli, unlu şeyleri) yimemelidir. Tuzsuz yimelidir. Tuz iştihâ açar. Diğer maddeleri 

az yiyebilir. Sıkı perhîz yapmamalıdır. Za’fiyyete sebeb olup hazm da bozulur. 

Bu da, kendi kendine zehrlenme yapar. Latîf şeyler yimelidir. Yalnız süt veyâ 

sebze perhîzi yapmamalıdır. Beş dürlü perhîz vardır: 

A) Çok yiyenlerin perhîzi - Günde iki kerre yimelidir. Bir yemekde: Sirkeli, limonlu 

salata, domates, kereviz, hıyâr, sirkeli sebzeler, turup. Hepsi yüz gramdır. 

İstediği şeklde bir yumurta, iyi pişmiş et veyâ balık. Et mikdârı, hastanın kilosu kadar 

gram olacakdır. Yağsız et suyu, pişmiş meyve yinir. Kuru meyve yasakdır. 

B) Az yiyenlerin perhîzi - Her yimekde: Bir tabak et, bir tabak sebze, bir tabak 

meyve. Karbonhidrat ihtiyâcı, tâze meyve ile alınmalıdır. 

C) Az şişmanların perhîzi - Her yimekde: Bir yumurta veyâ elli gram balık, bir 

tabak et, yeşil veyâ nişastalı sebze yüz gram. Meyve yimelidir. Sıcak su ile hamâm 

yapmalıdır. 

D) Çok şişmanların perhîzi - Birinci gün müshil verilir ve yalnız su ile perhîz yapılır. 

İkinci gün müshil verip sebze püresi, suyu verilir. Sonraki günlerde iki yemek 

verilir. Her yemekde: Sebzeli turşular, (Sirkeli sebze, domates, kereviz, hıyâr, salata, 

turup, hepsi yüz gramdır). Bir yumurta veyâ balık, bir et, sabâh sebze, akşam 

yüzyirmi gram kızarmamış patates, meyve ve kahve. 

İki yemekden sonra açlık olursa, kahve veyâ süt veyâ bir yumurta ve meyve yinebilir. 

Ekmek yasakdır. Yemek arasında su içmemeli, bir sâat önce yalnız su içilir. 

Yağ yapan şeyleri, meselâ, ekmek, hamur işi, tatlı, tereyağı yimemelidir. 

E) Normal kilosunda olanların perhîzi - Otuz gram tereyağlı ekmek ve sütlü kahve 

ile sabâh kahve altısı yapılır. Öğle ve akşam yemeklerinde: İki yumurta veyâ balık, 

seksen gram et, yeşil sebze veyâ yüz gram nişastalı sebzeler, yoğurt, yirmi gram 

tâze peynir. Arzû edilen bir meyve (muz yasakdır), kırk gram ekmek ve kahve. 

İkindi kahve altısı - Galeta ile çay. Su, yemek arasında içilir. Şurub içilmez. 

İstenilen ağırlığa ininceye kadar, bu perhîze dikkatle devâm etmelidir. Haftada, 

bir kilodan fazla za’îflememelidir. İştihâ kesici ilâc kullanmak fâideli değildir. 

– 669 –

Perhîz esnâsında, atar damar tansiyonu ondörtden aşağı düşmemelidir. Fransız tıp 

akademisi üyesi profesör doktor Andre de Gennes [1964] Nisan ayında yapdığı konuşmada, 

(Ağırlık, boydan otuz kilo fazla ise, kalb fazla yorulur. Tehlükeli olur. 

Veremden dahâ korkunç olur. Şişmanlık, her zemân, çok yimekden ileri gelmez. 

Yağ sindirimini düzenliyen sinir merkezinin bozulmasından hâsıl olabilir. İstirâhat 

lâzımdır. Gıdâ günde binbeşyüz kaloriyi aşmamalıdır) demekdedir. 

29 — ÖDEM (Deri altı su toplaması): Ödemlere perhîz yapmak için eskiden, 

sebeb olan hastalıklara, başka başka perhîz yapılırdı. Hâlbuki, ödemler, uzviyyetde 

sodium klorür (yemek tuzu) toplanmasından hâsıl oluyor. Hastalığın sebebi ne 

olursa olsun, dokularda suyun toplanmasına sebeb, bu tuz toplanmasıdır. O hâlde 

ödem, anasark (istiska, deri altı su toplanması), Ascite (habn, karnda su toplanması) 

için (Régime desodé), ya’nî tuzsuz perhîz lâzımdır. 

Tuzsuz perhîz (Régime déchlorure), böbrek hastalığından hâsıl olan ödemlere 

de iyi gelmekdedir. Önce, su giderici rejim (perhîz) yapılır. Sonra tuzsuz perhîz 

yapılır. Yâhud, ikisi birlikde yapılır. Tuzsuz perhîz yapan, hergün yarım kilo 

kadar hafîfler. Sütde, litrede birbuçuk gram (az) tuz olduğu için, böbrek hastaları, 

süt ile, tuzsuz perhîz yapar. Çiğ etde de az tuz vardır. Öğle yemeği: Tuzsuz ekmek 

200 gram, patates 700 gram, tereyağı elli gram. Akşam yemeği: Tuzsuz ekmek 

250 gram, patates 300 gram, pirinc 100 gram, şeker 100 gram, tereyağı 25 gram. 

Tuzu az gıdâlar: Patates, un, bezelye, sebze, meyve, tâze peynir, tereyağı, şeker, 

çay, kahve, çikolata, yumurta. 

Et suyu yasakdır. Kalb hastasına tuzsuz perhîz çok fâidelidir. 

Kızıl için, tuzsuz perhîz sütden dahâ iyidir ve hastanın hoşuna gider. 

Süleymâniyye kütübhânesi, (Es’ad efendi) “rahmetullahi teâlâ aleyh” kısmındaki 

[3697] sayılı kitâbda, yüzdokuzuncu sahîfedeki düâ yazılıp, Gelincik [Fil 

hastalığı] denilen hastalığa karşı, şişmiş yere sarılıp bağlanırsa şifâ bulur. Müslimânlara 

kolaylık olmak için, bu düâ, (Teshîl-ül-menâfi’) kitâbının sonuna da yazıldı. 

Bu kitâb, (Hakîkat Kitâbevi)nde satılmakdadır. Gelincik hastalığı bir nev’i 

istiska (hidropisi) olup, kollarda, bacaklarda su toplanarak şişer, ödem olur. 

30 — SU AZALTMA PERHÎZİ: Yatakda istirâhat. Beş gün, sabâh, öğle, ikindi, 

yatsıda 200 gram süt. İkinci beş günde, her gün 800 gram süt ile, birinci günü, 

sabâh bir yumurta, ikindi vakti bir bisküvi, ikinci gün iki yumurta, üçüncü günü bir 

parça da ekmek, dördüncü günü, kıymalı sebze ve sütlac da alır. Kalb hastası, süt 

alamazsa, sebze, patates, kaynamış havuc suyu günde 250-350 gr.lık üç tabak verilir. 

İkindi ve yatsıda 150 gram açık çayla bir bisküvi verilir. 

31 — FOSFATÜRİ: İdrârda fosfat bulunmasıdır. Fosfor bulunan organların meselâ 

sinir sisteminin iyi beslenmemesinden meydâna gelen bir hastalıkdır. İdrâr, 

turnsola karşı baz reaksiyonu gösterir. Alkali kum adı verilir. Çok et, az sebze verilir. 

Ya’nî fosfat verici gıdâlar yimelidir. Ma’den bileşikleri çok olan gıdâları 

vermek de fâidelidir. Kırmızı et (sığır, koyun) vermelidir. Beyâz etlerde fosfor azdır. 

Yağlı et suyu, beyin ve yağlı karaciğer, dalak, tarla kuşu, havyar, tavuk yumurtası 

yimelidir. Yumurta sarısında çok fosfor vardır. Fasulye, mercimek, bakla, şalgam, 

nohud, turup, kereviz, enginar bilhâssa tâze iken yimelidir. Her meyve iyidir. 

Hamur işi, şekerli, bahârlı, sirkeli yimemelidir. Süt ve kahve iyidir. Fosforlu 

ve amonium klorürlü ilâc verilir. 

32 — PROSTAT (İdrâr yolu bezi şişmesi): İdrâr yolunu halka gibi saran salgı 

bezinin uzun zemân mikrob alarak cerâhatlanması ve şişmesidir. İstibrâ yapmıyanlarda 

dahâ fazla hâsıl olur. İdrâr yapmak güç olur. Kat’î ilâcı ameliyyâtdır. Calcibronat 

gibi hafîf müsekkinler ve Magnesium bileşikleri gibi ilâclar, ağrıyı önlemeğe 

ve ameliyyâtı gecikdirmeğe yarar. Damar sertliği hâsıl olur. Damar sertliği 

perhîzine benzer. Kırmızı et, tâze kümes ve av eti, çok tâze yağsız balık yimelidir. 

Etler, salçasız, sâde olacak, garnitürlü (terbiyeli) olmıyacak. Tereyağı serbestdir. 

– 670 –

Hayvan yağı, vita, sana az verilir. Konserve ve tuzlama, yağlı balık, yağlı karaciğer 

böreği, bayat av eti, mayalı peynir, çay, kahve, alkollü meşrûbât, bahârât yasakdır. 

Ateşin artması, (Prostatit) alâmetidir. Antibiyotik ve sülfamid verilir. 

Düronat veyâ (Azo Gantrisin) tabletleri ve Almanyada yapılan (Sitosterin) habları, 

prostatit, sistit ve üretrit gibi idrâr yolları iltihâbları tedâvîsinde fâideli olmakdadır. 

Sebzeler bol verilmelidir. Unlu, aşırı gitmemeli. Çünki, besleyici kuvvetleri 

çokdur. Prostatlılara çok gıdâ vermek iyi değildir. Yeşil sebze, (yeşil fasülye, ıspanak) 

iyidir. Kuzu kulağı, domates, kuşkonmaz yasakdır. Tâze salata verilebilir. Fekat, 

biber ve sirke yasakdır. Meyve konserveleri, komposto yinir. Kırmızı meyve 

ve çilek yimemelidir. Hergün çok yürümelidir. 

Ekmek az yimeli, pasta, gevrek yimemeli, kuru pasta az yimelidir. Hamur işi yemekler 

serbestdir. Ma’den suları iyidir. Mi’deyi temizler. 

Kriz ve ateşli zemânlarda süt verilir. Yemek zemânları dışında birşey yimemeli. 

Yemeği iyi çiğnemelidir. Azotlu çok yimemelidir. Bunlar, idrârda kum yapar. 

Bahârât ve münebbihler yasakdır. Akşam yemeklerinde et az olmalıdır. 

33 — RAŞİTİZM (Kemik hastalığı): Küçük çocuklarda olur. Kemikler kıvrılır. 

Şeklleri değişir. Hazm yolları bozulur. Lenfa bezleri şişer. Sârî hastalıklardan 

sonra, kendiliğinden zehrlenme, frengi, verem veyâ iyi gıdâ alamamakdan meydâna 

gelir. Hayvan sütü verilen çocukların bağırsakları bozulmasından veyâ vaktinden 

önce, memeden kesilmeden de olur. Sebebini anlayıp, bu sebebi tedâvî etmelidir. 

Ana sütü verilmiyen çocuklara D 2 vitamini vermelidir. Hastalığa yakalananlara, 

ışık tedâvîsi, ultra-viole ışınları yapılır. Ergosterol hâlinde D vitamini verilir. 

D 2 vitamini, tabîb nezâreti altında verilmelidir. 

Kemik dokularda fosfat azalmışdır. Mi’de ve bağırsaklarda zehrlenme vardır. Bu 

ise, fosfatların hazm olunmasını güçleşdirir. Küçük çocukların ana sütü emmesi, bu 

iki şeyi düzeltir. Ana sütü olmazsa, fenne uygun süt verilmeli, pastörize veyâ kaynamış 

süt vermelidir. Sütden kesilmiş çocukların sütüne mısr ve yulaf unu katmalıdır. 

Bunlarda fosfat vardır. Yağ ve yumurta sarısı, lesitin, glisero-fosfat, fasulye 

ve mercimek püreleri de katmalıdır. Bu fosfatlı perhîze, kireçli gıdâlar da eklenmelidir. 

Gıdâsında, asid (hâmız) bulunmamalıdır. Sirkeli yemekler, eski peynir, limon, 

portakal vermemelidir. Hazm yollarında asid mayalanması olmamalıdır. 

Çocuk, sekiz ay yalnız ana sütü emmeli, sonra bir, dahâ sonra iki emzirme yerine, 

süt ve un bulamacı ile iki kerre doyurmalıdır. On-onbeş aylık iken, iki kerre 

bulamac yapıp, beş kerre de emzirmelidir. Onbeş-onsekiz ay arasında, üç bulamac 

vermeli, üç kerre de emzirmelidir. Onsekiz aydan sonra, yukarıda yazılı çeşidli 

şeylerle beslemelidir. Ayakda çok tutmamalı, yürütmemelidir. Güneşli ve havalı 

odada bulundurmalıdır. Deniz ıklîmi çok iyidir. Deniz ve kum banyosu, birinci 

ilâcdır. Haftada iki-üç tuzlu ılık banyo, bu işi görür. Müleyyin, lavman ile kabzı 

önlemelidir. Büyük çocuklara balık yağı, günde bir çorba kaşığı içirmelidir. 

34 — SPERMATORRE (Bel gevşekliği): Bu hastalık üç dürlüdür: 

1 — Hasta kuvvetli, sağlamdır. Rûhî bir kusûru da yokdur. Her gece ihtilâm 

olmakdadır. Yorgun kalkmakdadır. Halâya gidince, önünden birkaç damla muhât 

çıkmakdadır. 

2 — A’sâbı bozukdur. Nevrasteni vardır. Çok ihtilâm olur. Çok yorgun kalkar. 

Gündüz, hareketleri esnâsında akan muhâtı, çamaşırında görür. 

3 — Akıntının sebebi refleksdir. Ya’nî bir nev’î gıdıklanmadır. Avret yerine 

hafîf dokunma, varikosel, ya’nî zeker varisi, damarda kan birikmesi, hemorroid 

(kanlı bâsur), mak’ad kaşınması, kabzlık ve başka sebeblerle sarsılan sinirler, 

refleks ile, akıntı sinirlerini harekete getirerek olur. Birinci hâl fizyolojik, sıhhîdir. 

Birinci, ikinci hâlde, erken kalkmalı, yatak sert olmalı, yasdık kullanmamalı, 

yatağa kâfûrî serpmeli, sabâh akşam ılık su banyosu yapmalı. 

– 671 –

Tenbîh edici (sinirleri harekete getirici) gıdâlar, bahârât, biber, turşu, çay, 

kahve, konserve etleri, mayalanmış peynir yasakdır. Hazmı kolay şeyler yimelidir. 

Akşam yemeği yalnız su ve ıhlamur olmalıdır. Belladonlu, kâfûrîli ilâc alınır. 

Çocukların gece idrâr yapması, rûhî, asabî hastalıkdır. Büyüklerin idrâr kaçırması 

[Silis-ülbevl], bir hastalık değildir. Başka bir hastalığın alâmetidir. İdrâr kaçırmağa 

karşı, kıssâ ya’nî hiyârı suda kaynatıp suyu içilir. Hiyâr çekirdeği veyâ reyhan, 

ya’nî fesleğen tohumu da böyledir. Meşe palamutu toz edilip, hergün bir kaşık 

alınır. Sabâh aç karna nohud kadar günnük veyâ sarmısak yâhud kimyon, soğuk 

su ile yutmalıdır. Birinci kısmda, 52. ci madde sonuna bakınız! 

35 — TÜBERKÜLOZ (Verem): Veremlilere, hem besleyici, hem de za’îflemeği 

önleyici şeyler verilmelidir. Fazla doyurmak doğru değildir. Mi’de ve bağırsakları 

bozulur. Karaciğer, böbrek gibi uzvlar yıpranır. Hasta zemânla veyâ sür’atle 

zehrlenir. Zehrlenme ise, nefes darlığı, hazmsızlıkdan albüminüri, karaciğer şişmesi, 

tansiyon yükselmesi, kan tükürmesi gibi şeylere sebeb olur. 

Bugün (Pirampicine) veyâ (İsoniozide) ihtivâ eden müstahzarlar ve (Cyclocérine 

Roche) tabletleri ve (İso-Benzacyl Wander) komprimeleri veremi tedâvî etmekdedir. 

Bu hablar, tabîbin ta’rîfine göre, dikkatle yutulunca ve aşağıda yazılı perhîz 

yapılınca, verem hastalığı temâmen geçmekdedir. (Streptomycine) de iyi gelmekdedir. 

Vereme yakalanmamak için, (B.C.G.) aşısı ile aşılanmalıdır. Bacille de 

Calmette et Guérine kelimelerinin ilk harfi ile gösterilen bu aşı, yeni doğan çocuğa 

yapıldığı gibi, tüberkülin deneyi yapılarak, negatif bulunan büyüklere de yapılır. 

Tüberkülin deneyi, çiçek aşısı gibi kola yapılır. Kızarır, kabuklanırsa, pozitif 

demekdir. Bu kimseye aşı yapılmaz. Grip ve tüberkülozda öksürüğü kesmek için 

(Lüdikodin) veyâ (Perebron) şurubları veyâ habları iyi gelmekdedir. 

Herşey verilir. Fekat aşırı verilmez. İştihâsı olduğu kadar yimeli, kendini zorlamamalıdır. 

Kolesterini bol lipoid yağları yimelidir. Kolesterin maddeleri, verem 

basillerini ve toksinlerini çok iyi tahrîb etmekdedir. 

Damar sertliği, bunun aksinedir. Onlara kolesterin vermemelidir. 

Verilecek şeyler: Beyin ve karaciğerde çok kolesterinli lipoid vardır. Yumurta 

sarısı da böyle ise de, kabz yapar. Az vermelidir (günde iki, üç yumurta kâfîdir). 

Fazlası, zehrlenme yapabilir. Sütde de lipoid vardır. Bunu da, fazla vermemeli, yemeklerde 

su yerine içmemelidir. Yemekden uzak zemânda içilir. 

Balık tohumu ve havyarda, yağlı balıkda çok lipoid vardır. Bunları yimelidir. Balık 

yağı çok kıymetli gıdâlarıdır. 

Hayvan yağlarında lipoid azdır. Kolesterinleri de azdır. Hazmları güç olur. 

Et çok lâzımdır. Büyük hayvan kırmızı eti, tâze olarak verilmelidir. Genc ve beyâz 

etler sonra gelir. Kümes hayvanları yinir. Av hayvanları yimemelidir. Et suyu 

fâidelidir. İçinde ma’den bileşikleri çokdur. 

Ciğerci etleri, dalak, ciğer, böbrek çok lipoidlidir. Sık sık verilmelidir. 

Haşlama et, ancak iştihâsı olmıyan hastalara verilmelidir. Başka şey yiyebilenlere 

verilmemelidir. 

Hamur işi, nohud, mercimek, fasulye, bakla, kestane iyidir. Azot, fosfor ve 

karbon gaybını telâfî ederler. Bunların kurusunu vermek çok fâidelidir. 

Yeşil sebzeler, kabzlığı önler ve kalsium verir. Bunlarda manganez ve çelik de 

bulunduğundan kireç te’min eder ve kan yapımına yardım ederler. 

Çok ekşi olmıyan bütün meyveler serbestdir. Az çay verilir. Veremlilerin karaciğeri 

ârızalı olduğundan, bunlara da alkollü içki vermemelidir. 

Kan tükürenlere perhîz - Tansiyonu yüksek ve kanlı olanlara ve az kan tükürenlere 

et az verilir. Yumurta, beyn ve ciğerci etleri de, bunlara az verilmelidir. Böyle, 

artritik kimselerin lipoide çok ihtiyâcı yokdur. Bunlara dahâ çok, kuru sebze verilir. 

Ateşi olmıyanlara yalnız sebze ve az süt verilir. Ateşli olanlara, sebze suyu, sebze 

çorbası ve süt verilir. Ateş azalınca, patates ve meyve kompostosu verilir. 

– 672 –

Alkolik olanların karaciğerleri bozulur. Vereme çabuk yakalanırlar. Tedâvîleri 

de güçdür. Karaciğerleri, zehr temizleme vazîfesini göremez. Safraları az lipoid 

çıkardığından vücûdları mikroblara karşı dayanıksız olur. Bunlara, gıdâ zehrlenmesi 

az olan şeyler vermek lâzımdır. Et çok verilmez. Bunların lipoid ihtiyâcları 

çokdur. Beynli, ciğerli, ciğerci etleri ile sebze vermelidir. Hamur işi de verilir. 

Lipo, yağ demekdir. Lipoid, yağa benziyen demekdir. Yağları eriten, eter, benzol, 

kloroform gibi sıvılarda eriyen kolloid cismlerdir, ya’nî kimyevî yapıları başka 

olduğu hâlde, fizik özellikleri yağlara benziyen cismlerdir. Fosfatidler, sterinler 

lipoiddir. Sinir hücrelerinde bulunan miyelin de, lipoidlerin karışımıdır. 

36 — BRONCHİTE: İltihâb-ı kasabât denilen bu hastalık, nefes yolunun iltihâblanmasıdır. 

Öksürük ve renksiz, yâhud sarı koyu ifrâzât olur. Şiddetli hâllerinde 

nefes darlığı ve hırıltı, ses hâsıl olur. Sigaraya devâm edenlerde şiddetli olur. 

Ekseriyâ soğuk ve rütûbetli rüzgâr buna sebeb olmakdadır. 

Ağız ve diş iltihâblarını hemen izâle etmelidir. Her sene, sonbehârda antibakteriel 

ve anti-grippal aşı yapılmalıdır. Birkaç gün anti-biyotik vererek ağız ve 

bronche intânına mâni’ olmalıdır. Terpin, benzuat vererek, göğüs ifrâzâtının dışarı 

atılmasını kolaylaşdırmalıdır. 24 sâatda 1 ilâ 2 gram olarak ve 15 gün fâsıla ile 

3-4 gün antibiyotik vermelidir. Kloramfenikol vermemelidir. Öksürüğü kesmeli, 

fekat afyon sınıfı kullanmamalıdır. 

Rütûbetli, soğuk havadan, rüzgârdan ve soğuk su ve meşrûbâtdan çok sakınmalı. 

Göğüs ve boyun dâimâ örtülü olmalıdır. Astım ve nefes darlığına karşı, çok az 

kortikoid verilir. Kalb ve kan deverânı za’îflerse, tuzsuz perhîz yapılır. Su azaltılır, 

idrâr söken ilâclar, bilhassa asetazolamid verilir. 

Dâfi’-i sü’âl (Béchique) ilâclar, öksürük keserler. (Teshîl-ül-menâfi’)de diyor 

ki, yaş öksürüğü kesmek için, yüzotuz gram süzülmüş bal hafîf ateşde ısıtılır. İçine 

bir gram günnük, bir gram damla sakızı konup, karışdırılır. Bunlar eriyince ateşden 

indirilir. Katılaşmadan önce içine birer gram kavrulup toz edilmiş çörek otu 

ve hulbe tohumu ve zencefil ve karabiber konup karışdırılır. Sabâh aç karna ve yatarken 

ve öksürük artınca, bu ma’cûndan bir kahve kaşığı alınır. Yâhud yatarken beş 

aded karabiber yutulur. Soğukdan olan öksürükde saf bal yimemelidir. Bal, damarları 

ve adeleyi büzer ve safraya zarar verir. Safra kaşıntıya sebeb olur. Balgam sökmek 

için, ılık su içmelidir. Sıcak suda günnük eritip içmek ve sabâh aç karna kuru 

üzüm, bayat ekmek de söker. Kuru öksürük için, hulbe tohumu beş ayrı su ile 

kaynatılır, her def’asında suyu dökülür. Aynı mikdar un koyup, süt, şeker ve tereyağı 

ile ma’cûn yapılır. Sabâh, akşam bir çay kaşığı yinir. Zeytin yağı ve bâdem, 

muz ve tâze süt, meyan kökü balı iyidir. Hulbe, buy tohmu olup, tâze fasulye gibi 

olan meyvelerinin içinde, kırmızı, buğday gibi tohumlar bulunur. Fârisîde Şemlîz, 

fransızcası (Semence fenugrec)dur. Pastırmaların üstüne sürülen çemen ismindeki 

ma’cûn (sarmısak, kırmızı biber ve buy tohumu unu)dur. Bunun için hulbeye 

çemen otu da denir. Ekmek ile çemen yimek de öksürüğü keser. Hadîs-i şerîfde, 

(Ümmetim hulbenin fâidesini bilse, ağırlığı kadar altın verip, satın alırdı) buyuruldu. 

Teshîlden terceme temâm oldu. Ağız ve buğaz temizliği için, binde üç fenosalîl 

mahlûlu veyâ (fenol 1 gr, gliserin 10 gr, su 250 gr) ile sabâh ve akşam gargara 

yapılır. Müsâvî mikdârda (sığır kuyruğu, gelincik, hatmi, kedi ayağı, deve tabanı 

ve menekşe) çiçekleri karışımına (Espes pektoral) denir. Beş gramı bir litre 

su ile çay gibi hâzırlanıp içilirse, öksürüğü keser. (Kitâb-ürrahme)de diyor ki, (Öksürük 

için, Mürrü sâfî, günnük, damla sakızı ve kavrulup toz edilmiş hulbe tohumu 

birer gram, 120 gram zeytinyağı ile karışdırıp, hafîf ateşde eritilir. Yatarken bir 

kaşık alınır. Yâhud müsâvî mikdâr mürrü sâfî, hulbe ve şeker tozları karışdırıp, sabâh 

ve öksürünce, sıcak su ile birer kaşık yutulur. Hulbe tohumu, un, bal karışımı 

da iyidir. Hulbe, kereviz tohumları ve kimyon tozları karışımından [bir çay kaşığı], 

aç iken su ile içilince göğüs hırıltısına, mi’de ve karın ağrısına iyi gelir). 


37 — UÇUK: Fransızca (perléche) denir. Alt ve üst dudakların birleşdiği yerde 

çıkan ufak yaradır. Kabuk bağlar. Ağız hareket edince, kabuk çatlıyarak çok 

acı yapar. Dâhilî hastalıklardan veyâ mikrobdan hâsıl olur. Mikroba karşı iki 

gram gümüş nitrat, ya’nî Cehennem taşı, yüz gram inbik suyunda eritilir. Bu eriyik 

renkli şişede ve karanlık yerde senelerce saklanabilir. Bir pamuğa veyâ tülbende 

birkaç damla damlatıp, bu yaş bez bir dakîka kadar uçuk üstüne dokundurulur. 

İki üç gece yatarken bir kerre yapılır. Uçuk temâmen geçer. İlâcı çamaşıra damlatmamalıdır. 

Siyâh leke yapar. Antibiotikli merhem sürmeli, C ve B 12 vitaminleri 

vermelidir. 

38 — DUDAK ÇATLAMASI: Yatarken, yağlı krem ile uğulur. 

39 — EL ÇATLAMASI: Kış mevsiminde soğukdan, el, ayak derileri çatlar. Hattâ 

kanar. Küçük bir şişeye bir limon sıkılır. Üzerine iki misli gliserin konup çalkalanır. 

Gece yatarken, çatlak yerler bununla uğulur. 

40 — KAŞINTI: Kaşıntıya karşı bir fincana, birer kahve kaşığı asid salisilik ve 

boraks tozları konur. Üzeri çocuk pudrası ile doldurulur. Hepsi bir havanda iyice 

karışdırılır. Kaşınan yere ekilir. Eczâhânelerde muhtelif ismler ile satılmakdadır. 

(Doxergane) veyâ (Polaromine) habları ve (Volog) kremi kaşıntıya iyi gelmekdedir. 

[21. ci hastalıkdaki ilâclardan da almalıdır.] 

41 — ARI SOKMASI: Önce, iğnesi, pensle ucundan çekerek çıkarılır. Üç misli 

sulandırılan amonyakla ıslatılmış pamuk konur. Amonyak yoksa, bir kibrit çöpü 

yanarken söndürülür. Kıvılcımı kalmayınca, ucu kızgın iken yaraya basdırılır. 

42 — YANIK: İnşâat yerinden fındık kadar sönmüş kireç alınır. Bir fincan su 

ile çalkalanır. Durulunca berrak kireç suyu alınır. Üzerine, aynı mikdâr zeytinyağı 

konur, karışdırılır. Hâsıl olan merhem yanık üzerine sürülür. 

43 — ARPACIK: Göz kapakları çapaklanmasını ve arpacık denilen şişi gidermek 

için, bir cezve suda yarım çay kaşığı asid borik kaynatılır. Sıcak asid borikli 

suya pamuk batırılır. Sırt üstü yatan hastanın gözü üstüne konur. Soğuyuncıya kadar, 

iki üç dakîka, göz üstünde durur. Koyarken, pamuğun çok sıcak olması lâzımdır. 

Antibiotikli göz merhemi de iyidir. Göze ilâc koymak, orucu bozmaz. 

Başı açık güneşde, rüzgârda kalanın gözüne kan toplanırsa, sabâh akşam, 

göze bir damla tâze limon suyu damlatılır. Çok yakarsa da, acı bir dakîkada geçer. 

44 — SAÇ DÖKÜLMESİ: (Alopecie) denilen saç dökülmesinin çeşidli sebebleri 

vardır. Bulaşıcı hastalıkdan, ba’zı ilâclardan, hâmilelik veyâ thyroid salgısının 

az olmasından ve rûhî bozuklukdan dolayı saç dökülmesi az değildir. Seborrhé [Seborre] 

denilen yağlı, kepekli saçların dökülmesi de çokdur. Bunların ayrı ayrı tedâvîleri 

vardır. Müşterek, umûmî bir tedâvî yokdur. Saç dökülmesine karşı, başı 

esmer sabun, ya’nî yumuşak potas sabunu ile yıkamalıdır. Süleymâniyye kütübhânesi, 

(Lâleli) kısmında, [3735] sayılı kitâbda diyor ki, (Saçı dökülen kimse, sabâhakşam 

başına menekşe yağı sürse, saçı dökülmez ve yenisi gelir. Menekşe veyâ başka 

çiçeğin yağını yapmak için, fransızca (Dorvault)da diyor ki, yüz gram saf, ya’nî 

asidsiz zeytinyağı, yirmibeş gram çiçek ile karışdırılır. El ile yoğrulur. Yâhud havanda 

ezilir. Şişeye koyup ağzı kapanır. Ara sıra çalkalıyarak üç gün güneşde tutulur. 

Sonra, sıkarak yağı süzülür. Posa sıkılıp yağ iyice alınır. Posa atılır. Bu yağa 

tekrâr yirmibeş gram çiçek konup, yine üç gün güneşde tutulur. Böylece üç kerre 

yapılır. On günde kuvvetli çiçek yağı elde edilmiş olur. Yâhud, yüz gram yağa 

iki gram menekşe esansından koyup çalkalanır. Bunun gibi yapılan lavanta çiçeği 

yağı ile, baş ovulmasını, doktor Heraud, fransızca (Tıbbî nebâtlar) kitâbında yazmakdadır. 

Sinâmeki yaprağı kaynatıp içmek veyâ tozunu yutmak saçı çoğaltır. Hatmi çiçeğini 

kaynatıp, hamâmda, o su ile saçı yıkasalar, kıl diplerini kuvvetlendirir ve dökülmesini 

önler. Havuç yaprağı da böyledir). (Gâyet-ül-itkân)da diyor ki, (Saç dö- 

– 674 –

külmesi, kan bozukluğundan ise, kan aldırmalı ve müshil ilâclar vermelidir. Za’fiyyet 

var ise, kuvvetli gıdâ yimelidir. Mersin yaprağı yağı, sakız yağı veyâ lâdün ağacı 

[cistüs] yağı sürmelidir. İvadne, baldırı kara, gül, biberiye, sakız ağacı yaprakları 

kaynatılıp, bu su ile kıl biten yerleri yıkamalıdır. Kaysum, ya’nî kara pelin [Aurone] 

ve kamışkökü, labada, asaron, ya’nî çoban düdüğü, arı ve kirpi külü, fare tersi 

ve ayı yağı da kaynatıp sürmek veyâ yıkamak, saç dökülmesini önlemekdedir). 

45 — ÇIKIK ve BURKULMA: (Nüzhet-ül-ebdân)da diyor ki, insan düşünce veyâ 

bir yere çarpınca, iğri basınca, oynak kemiği yerinden çıkar. Buna, (çıkık) denir. 

Fransızcada, (Luxation) denir. Yerinden oynar, fekat çıkmazsa (burkulma) veyâ 

(Entorse) denir. Her ikisinde de, bu oynak yerini hiç hareket etdirmemelidir. 

Çıkan kemik başı yavaşça yerine oturtulmalıdır. Bunu oturtması için hemen doktora 

veyâ çıkıkcıya gitmelidir. Yerine oturunca ve burkulma üzerine kardeş kanı 

reçinesi, kilermeni, nar kabuğu ve çiçeği, günnük ve delice dânesinin unu ile yumurta 

akı karışdırıp yapılan lâpa sürülür. Üzeri bezle sarılır. Yetmişbeş gram sarı 

balmumu ve onbeş gram sakız ve onbeş gram râtinc, ya’nî reçine sıcakda eritilip 

yapılan lapayı koymak da iyi gelmekdedir. Bunlar bulunamazsa, bir bez üzerine 

et kıyması serip üzerine karabiber ekilir. Burkulan yer üzerine konup, üzeri 

sarılır. Ağrı, sızı birkaç sâat sonra kesilmezse, kemikde çatlama veyâ kırık ihtimâli 

olur ki, hastahâneye götürmelidir. Orada alçıya koyarak tedâvî edilir. 

46 — EZİK, BERE, CİLD MORARMASI, BEL TUTULMASI: İnsanın derisi 

bir yere sıkışınca, ezilince, oraya kan toplanır. Morarır. Çok acır, sızlar. Buna 

(Ezik) veyâ (Contüsion) denir. Kurşun suyu veyâ (Eaude Goulard) denilen süt gibi 

beyâz, bulanık su, eczâhânelerde bulunur. Bir gaz bezi bu su ile ıslatılıp, morarmış 

deri üzerine konur. Acı, sızı birkaç dakîkada kesilir, gider. Kurşun suyu yok 

ise, bir gaz bezi üzerine (Lasonil) denilen merhem sürüp, deri üzerine koymalı, üzeri 

sargı bezi ile bağlanmalıdır. Deri yırtılmış, kan çıkmış ise, bunları sürmemeli, yara 

(Oxigenli su) ile yıkanıp, üzerine (Tetra-cortril) veyâ (Cortril) merhemi sürülüp, 

üstü (Hansaplast) denilen gazlı bez ile örtülmelidir. Bel tutulması için, tüpden 

üç santimetre (Lasonil) veyâ (Ben-gay) merhemi çıkarıp, cild üzerine konup, 

iki avuç ile sürmeli, birkaç dakîka uvmalıdır. Sabâh akşam yapmalıdır. 

47 — DİZ KALÇA SIZLAMASI: Soğuk zemânlarda, tavşan tüyünden yapılmış 

diz örtüsü giyilir. Almanyadan gelmekdedir. Bulunamazsa, kalın yün fanilanın 

iki kolu omuzdan ayrılıp, bacaklara geçirilir. Hergün, 2-3 incir yimelidir. 

48 — ÇİBAN: Deri üzerinde, sivilce, çiban delinmemiş ise, gaz bezi üzerine mercimek 

kadar siyâh (ihtiyol merhemi) konup sivri yerine kapatılır. Gaz bezi üzerine 

pamuk konur. Üzeri filaster denilen yapışkan bez şerit ile örtülür. Şeridin iki 

ucu deriye yapışdırılır. Her akşam hepsi değişdirilir. Birkaç günde çibanın ucu delinir. 

Sonra, her açışda, oksijenli su damlatılmış pamukla delikdeki kıyh, cerâhat 

temizlenip ihtiyol merhemi ile kapatılır. Cerâhat hâsıl olmazsa, gaz bezine beyâz 

(oksid dü zenk) merhemi koyup, delik üzerine kapatılır. Gaz bezi üzerine filaster 

şerit konur. Bunlar da her akşam değişdirilir. Birkaç günde tedâvî temâm olur. 

49 — AKREB, YILAN SOKMASI: Sokulan yer, aleve tutulmuş veyâ ispirtoya 

sokup çıkarılmış jilet veyâ bıçak ile hafîf yarılıp, emilir ve tükürülür. Yukarı tarafa 

birşey sarıp hafîf sıkılır. Yarım sâatdan fazla sıkmamalıdır. Kızgın şey sürmek 

fâidesizdir. Hemen çok sulu [yüzde on] (Javel suyu) [ya’nî çamaşır suyu] veyâ [yüzdebir] 

(Permanganat) ile yıkamalı ve yaraya yakın (Serum antiscorbio), (Akreb 

Serumu) (Serum Anti-Venimeux) ya’nî (Yılan Serumu) deriye veyâ adaleye şırınga 

etmelidir. Serumun cinsi, yılanın cinsine göre değişir. Mikdârı, hastanın veznine 

ve aradan geçen zemâna göre değişir. Bir adam için, 20-30 c.c.dir. Önce 10. c.c. 

yapılıp, 2-3 dakîka fâsıla ile 1 c.c. yaparak, 10 dakîkada temâmlanır. Serum +4 derece 

serinde 5 sene muhâfaza edilir. Antibiotik ve ağrı kesici ilâc vermelidir. Afyonlu 

ilâclar verilmez. Lüzum görülürse (corticoide solouble forte) iğnesi yapılır. 

– 675 –

24 sâatde 1-2 gram Hemisuccsinate hydrocortisone uygundur. 

Hasta olmamak için ve hastalıkdan kurtulmak için, dört şey yapmak lâzımdır: 

1- Fazla yimemeli, 

2- Alkollü içkileri hiç içmemelidir. 

3- Üzülmemeli, asabîleşmemeli, 

4- Vücûdü, eşyâsı, yiyecekleri temiz olmalıdır. 

Grip hastalığını yapan virüsün, etrâfımızı çeviren hayvanlarda, bilhassa domuzda 

bulunduğu ve bunlarda ürediği Amerikada tesbît edilmiş olup, eczâcılık bülteni 

1974 senesi, 6. cı sayısında yazılıdır. Evlerde köpek bulundurmamalıdır. 

50 — VİTAMİNLER — Hayvan ve nebâtlarda bulunan ve gıdâlar vâsıtası ile 

insanlara gelen ve yaşamamız için lâzım olan uzvî maddelerdir. Günlük gıdâlarımızla, 

ağırlıklarının on milyonda biri kadar vitamin almakdayız. Vitaminler, yalnız 

nebâtlarda teşekkül eder. Hepsinin kimyâ yapıları anlaşılmış olup, ba’zıları sun’î 

yapılmakdadır. Vitaminler birer büyük harf ile gösterildiği gibi, husûsî ismleri de 

vardır. Vitaminlerin ilâc olarak kullanıldığı başlıca hastalıklar şunlardır: 

A — Bebeklerin, hâmile kadınların ve ihtiyarların za’fiyyet hâllerinde, görme 

za’îfliğinde, yaraların iyi olmasının gecikmesinde ve tansiyon yükselmesinde. 

B Komplex — Mi’de ve hücrelerdeki hazm bozukluğunda. 

B 1 — Sinir za’fiyyetinde, çarpıntıda, ödemde ve rumatizmada. 

B 2 — Dil ve deri hastalıklarında, adale gerilmesinde, konjonktivitde, tüberkülozda. 

B 3 — Hazm yolları iltihâblarında, karaciğer kifâyetsizliğinde, kurşun, barbitürik 

ve sülfamid zehrlenmesinde. 

B 4 — Agronülositosda, kan zehrlenmelerinde, rumatizmada. 

B 6 — Sinir hastalıklarında, adale tesennücünde, ispirto ile ve ispirtolu içkilerle 

zehrlenmelerde. 

B 12 — Kansızlıkda, sinir bozukluğunda. 

C — Skorbüt ve kanamalarda, soğuğa ve yorgunluğa mukavemeti az olanlarda, 

rumatizmada, rûh hastalıklarında. 

D — Kemik hastalıklarında, tüberkülozda, allergide. 

E — Cinsî za’fiyyetlerde, Âyise kadındaki asabî râhatsızlıklarda, kalb ve damar 

hastalığında, rumatizma ağrılarında. 

F ve H 1 — Cild hastalıklarında. 

H 2 — Ateşli cild hastalıklarında, nefes darlığında. 

I ve J — Karaciğer za’fiyyetinde. 

K — Kanamalarda. 

M — Cild sertleşmesi, siyatikde. 

N — Zehrlenmelere karşı mukâvemeti artdırır. 

O ve T — Hazmsızlıkda, kemik hastalığında. 

P — Damar za’fiyyetinde, bâsurda, ödemde, ekzemada. 

B 2 , B 6 , B 12 , C ve E vitaminleri, fazla alınırsa, zarar vermez. A vitamininin fazlası, 

kafada tansiyonu artdırıp, rûhî ve asabî bozukluk yapar ise de, alınmayınca 

düzelir. B 1 fazlası, hassasiyeti bozar. P nin fazlası, tansiyonu düşürür. D nin fazlası, 

kanda kalsiyumu artdırıp, bulantı, kusma, rûhî ve asabî bozukluk yapar. Fitate 

de sodyum verilerek, kalsiyumun kana geçmesi azaltılır. 

Dervîş Muhammed Nidâî efendinin 986 h. [m.1578] senesinde yazdığı, türkçe 

(Menâfi’un-nâs) kitâbında, hastalıklar ve ilâcları uzun bildirilmekdedir. Kitâb 

altmış bâb, 376 sahîfedir. 33.cü sahîfesinde diyor ki, (Baş ağrısı devâ ile gitmezse, 

Bekara sûresinin 196.cı âyetini, femen den ev-nüsük kadar yazıp, başında götüre, 

bi-iznillah şifâ bulur. Başına besmele ve sonuna üskün lillah yazılır). Abdestli olarak 

ve islâm harfleri ile yazmalıdır. 

– 676 –

47 — TEVEKKÜL 

İmâm-ı Muhammed Gazâlînin “rahmetullahi teâlâ aleyh”, fârisî (Kimyâ-i 

se’âdet) kitâbının [1281] senesinde Hindistân baskısı, beşyüzsekizinci sahîfesinde, 

dördüncü rükn, sekizinci aslı, aynen terceme edilerek aşağıya yazıldı: 

Cenâb-ı Hakka yaklaşanların geçdiği makâmlardan biri de, tevekküldür ve 

derecesi çok yüksekdir. Fekat, tevekkülü öğrenmek güc ve incedir. Yapması ise, 

dahâ gücdür. Çünki bir kimse, hareketlerde, işlerde, Allahü teâlâdan başkasının 

te’sîr etdiğini düşünse, bu kimsenin tevhîdi, noksân olur. Eğer, hiçbir sebeb lâzım 

değildir dese, islâmiyyetden ayrılmış olur. Eğer sebebleri araya koymak lâzım değildir 

derse, akla uymamış olur. Lâzımdır derse, sebebleri hâzırlıyana tevekkül etmiş 

olur ki, bu da tevhîdde noksânlık olur. Görülüyor ki, tevekkülü, hem akla, hem 

islâmiyyete, hem de tevhîde uyacak şeklde anlamak lâzımdır. Böyle anlıyabilmek 

için, derin bilgi ister. O hâlde, herkes anlıyamaz. Biz, önce, tevekkülün kıymetini, 

sonra ne demek olduğunu, dahâ sonra, nasıl elde edileceğini bildireceğiz: 

Tevekkülün fazîleti: Allahü teâlâ, herkese, tevekkülü emr eylemişdir. (Tevekkül 

îmânın şartıdır) meâlindeki âyet-i kerîme, bu emrlerden biridir. Sûre-i Mâidede, 

23.cü âyet-i kerîmede, (Eğer îmânınız varsa, Allahü teâlâya tevekkül ediniz!), 

sûre-i Âl-i İmrânda, 159.cu âyet-i kerîmede, (Allahü teâlâ, tevekkül edenleri elbette 

sever), sûre-i Talâkda, 3.cü âyet-i kerîmede, (Bir kimse, Allahü teâlâya tevekkül 

ederse, Allahü teâlâ, ona kâfîdir), sûre-i Zümerde, 36.cı âyet-i kerîmede, (Allahü 

teâlâ, kuluna kâfî değil midir?) meâllerinde dahâ nice âyet-i kerîme vardır. 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” buyuruyor ki, (Ümmetimden bir kısmını, 

bana gösterdiler. Dağları, sahrâları doldurmuşlardı. Böyle çok olduklarına 

şaşdım ve sevindim. Sevindin mi, dediler, evet dedim. Bunlardan ancak yetmişbin 

adedi hesâbsız Cennete girer dediler. Bunlar hangileridir diye sordum. İşlerine sihr, 

büyü, dağlamak, fal karışdırmayıp, Allahü teâlâdan başkasına, tevekkül ve i’timâd 

etmiyenlerdir buyuruldu). Dinliyenler arasında Ukâşe “radıyallahü anh”, ayağa 

kalkıp, (Yâ Resûlallah! Düâ buyur da, onlardan olayım) deyince, (Yâ Rabbî! 

Bunu onlardan eyle!) buyurdu. Biri kalkıp, aynı düâyı isteyince, (Ukâşe senden çabuk 

davrandı) buyurdu. 

Bir hadîs-i şerîfde, (Allahü teâlâya tam tevekkül etseydiniz, kuşların rızkını verdiği 

gibi, size de gönderirdi. Kuşlar, sabâh mi’deleri boş, aç gider. Akşam mi’deleri 

dolmuş, doymuş olarak döner) buyurdu. Bir hadîs-i şerîfde, (Bir kimse, Allahü 

teâlâya sığınırsa, Allahü teâlâ, onun her işine yetişir. Hiç ummadığı yerden, ona 

rızk verir. Her kim, dünyâya güvenirse, onu dünyâda bırakır) buyurdu. İbrâhîm 

aleyhisselâmı mancınığa koyup, ateşe atarlarken (Hasbiyallah ve ni’melvekîl), ya’nî 

(Bana Allahım yetişir. O iyi vekîl, yardımcıdır) dedi. Ateşe düşerken, Cebrâîl “aleyhisselâm” 

gelip, (Bir dileğin var mı?) dedikde, (Var, amma sana değil) dedi. Böylece 

(Hasbiyallah) sözünün eri olduğunu gösterdi. Bunun için Vennecmi sûresinde, 

(Sözünün eri olan İbrâhîm) meâlindeki âyet-i kerîme ile medh buyuruldu. Allahü 

teâlâ, Dâvüd aleyhisselâma, (Bir kimse, herşeyden ümmîd kesip, yalnız bana 

güvenirse, yerde ve göklerde bulunanların hepsi, ona zarar yapmağa, aldatmağa 

uğraşsalar, onu elbette kurtarırım) meâlindeki âyet-i kerîme ile vahy gönderdi. 

Sa’îd bin Cübeyr diyor ki, elimi akreb sokmuşdu. Annem, elini uzat da, efsûn 

etsinler, ya’nî uydurma şeyler okusunlar diye and verdi. Diğer elimi uzatdım, efsûn 

okudular. Sa’îd elini okutmadı. Çünki, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, 

(Efsûn yapan ve ateş ile dağlıyan kimse, Allahü teâlâya tevekkül etmemiş olur) buyurdu. 

İbrâhîm-i Edhem “kuddise sirruh”, bir papasa sordu ki, (Nerden geçiniyorsun?). 

(Nerden gönderdiğini, rızkımı verene sor, ben bilmem!) dedi. Birine sordular 

ki, (Hergün ibâdet ediyorsun. Ne yiyip, ne içiyorsun?). Cevâb olarak, dişlerini 

gösterdi. Ya’nî, (Değirmeni yapan, suyunu gönderir) demek istedi. Herem bin 

Hayyân, Üveys Karnîye [Veysel Karânî de denilir] sorup, (Nerede yerleşeyim?) de- 

– 677 –

dikde, (Şâmda) buyurdu. (Acabâ Şâmda geçim nasıldır?) deyince, Üveys, (Rızklarından 

şübhe eden kalblere yazıklar olsun! Bunlara, nasîhat fâide etmez!) buyurdu. 

Tevekkül, kalbin yapacağı bir işdir ve îmândan meydâna gelir. Îmânın çeşidleri 

vardır. Fekat tevekkül, bunlardan ikisine dayanmakdadır. Bunlar, tevhîde îmân 

ve lutf ve merhamet-i ilâhînin çokluğuna îmândır. 

Tevekkülün esâsı olan tevhîd: Tevhîdi anlatmak, uzun sürer ve tevhîd ilmi, bütün 

ilmlerin sonudur. Biz burada, yalnız tevekküle lâzım olacak kadarını göstereceğiz: 

Tevhîdin dört derecesi vardır. Ya’nî bir özü vardır ve özünün de özü vardır. 

Bir de kabuğu vardır ve kabuğun da kabuğu vardır. Demek ki, iki özü, iki de kabuğu 

vardır. Tevhîd, tâze cevz gibidir. Cevzin iki kabuğunu ve içini herkes bilir. 

Özünün özü de, yağıdır. 

Tevhîdin birinci derecesi, yalnız dil ile (Lâ ilâhe illallah) deyip, kalb ile inanmamakdır. 

Münâfıkların tevhîdi böyledir. 

İkinci derece: Bu kelime-i tevhîdin ma’nâsına, kalbin inanmasıdır. Bu inanış, yâ 

başkalarından görerek, işiterek olur ki, bizim gibi câhillerin inanışı böyledir. Yâhud 

delîl ile, aklın isbât etmesi ile inanır. Din âlimlerinin, kelâm ilmi üstâdlarının 

inanması böyledir. 

Üçüncü derece: Bir yaratanın, herşeyi yaratdığını görmek, her işin, tek bir fâ’il 

tarafından yapıldığını, başka kimsenin, hiçbirşey yapmadığını anlamakdır. Bu 

görüş ve anlayış için, kalbde bir nûrun parlaması lâzımdır. Böyle hâsıl olan îmân, 

câhillerin ve kelâm âlimlerinin îmânına benzemez. Onların îmânı, taklîd ve isbât 

hîleleri ile kalbe çekilen bir perde gibidir. Bu görüş ve anlayış ise, kalbin açılması, 

perdelerin kalkmasıdır. Meselâ, bir ev sâhibinin, evde bulunmasına inanmak üç 

dürlü olur: 

1 — Birisinden işiterek inanmakdır. Taklîd ile olan îmân, bunun gibidir. 

2 — Ev sâhibinin, hergün kullandığı binek hayvanını, başlığını, ayakkabılarını 

evde gördüğü için inanmakdır. Bu da kelâm âlimlerinin îmânına misâldir. 

3 — Ev sâhibini evde görerek inanmakdır. Bu, âriflerin tevhîdine misâldir. Böyle 

tevhîd, her ne kadar yüksek derece ise de, bunun sâhibi, mahlûkları görmekde 

ve Hâlıkı görmekde, bunların Hâlık tarafından yaratıldığını bilmekdedir. Mahlûkları 

gördüğü için, tevhîd tam olamaz. 

Dördüncü derece: Bir var görür. Birden başka birşey görmez. Tesavvufcular bu 

hâle, (Tevhîdde fenâ) derler. 

Yukarıdaki dört dereceden birincisi, münâfıkların tevhîdi olup, cevzin dış kabuğuna 

benzer. Cevzin dış kabuğu, acı olduğu gibi ve dış yüzü güzel yeşil ise de, 

iç yüzü çirkin göründüğü gibi ve yakılınca bol duman yaparak ateşi söndürdüğü gibi 

ve birkaç gün cevzi korumakdan başka, bir işe yaramadığı gibi, münâfık tevhîdi 

de, onu dünyâda öldürülmekden korumakdan başka, birşeye yaramaz. Ölümden 

sonra, beden çürüyüp, rûh yalnız kalınca, birşeye yaramaz. İkinci derece 

olan, câhillerin ve kelâm âlimlerinin tevhîdi, cevzin tahta kabuğu gibidir. Bu tahta 

kabuk cevzi birkaç zemân korumakdan başka işe yaramadığı gibi, bu derecedeki 

tevhîd de, yalnız insanı Cehennem ateşinden korumağa yarar. Üçüncü derece, 

cevzin özü gibidir. Öz, cevzin asl işe yarayan kısmı ise de, cevz yağı ile ölçersek, 

posayı taşıdığı görülür. Üçüncü derecede de, mahlûkları görmek, posa gibidir. Hakîkî 

tevhîd, dördüncü derecedir ki, Hakdan başka, birşey bulunmaz. Kendini de 

unutur. 

Süâl — Tevhîdin dördüncü derecesine kavuşmak gücdür. Herşeyi, bir varlık görmek 

nasıl olur. Çeşidli sebebler görüyoruz ve yeri, gökü, mahlûkları görüyoruz. 

Bunlar, aynı şey midir? 

– 678 –

Cevâb — Birinci, ikinci, üçüncü derece tevhîdleri anlamak kolaydır. Anlaması 

güc olan, dördüncü tevhîddir. Fekat, tevekkül için, bu tevhîde lüzûm yokdur. Bunu 

tatmıyana anlatmak gücdür. Kısaca şöyle diyebilirim ki, birçok farklı şeylerin 

bir bakımdan benzerliği olur. Bu bakımdan aynı birşey gibi düşünülebilir. İşte, bir 

ârif, herşeyi, hepsinde bulunan birşey olarak görünce, hepsini birşey görür. Meselâ, 

insanda et, deri, baş, ayak, göz, kulak, mi’de, ciğer gibi şeyler vardır. Fekat, 

insanlık bakımından, bir şeydir ve bir insanı düşününce, ayrı ayrı parçaları hâtıra 

gelmeyip, birşey olarak düşünürüz. Bize ne düşünüyorsun denirse, birşeyden başka 

düşünmüyorum deriz. Bir insanı görünce, birşeyden başkasını görmedim deriz. 

Tesavvufda, öyle bir ma’rifet [ya’nî bilgi] derecesi vardır ki, bu dereceye yetişen 

bir ârif, var olan her şeyi, bir bakımdan, birbirlerine bağlı görür. Dünyâdaki çeşidli 

cismleri, bir insanın uzvları gibi görür. Mahlûkların, yaratana karşı hâlini yalnız 

bir bakımdan görerek, insan uzvlarının akl ve rûh karşısındaki hâli gibi bulur. (Allahü 

teâlâ Âdemi, kendi sûretinde yaratdı), hadîs-i şerîfinin ma’nâsını anlamıyan 

kimse, bu sözlerimizi anlıyamaz. (Kimyâ-i se’âdet) kitâbının başında, bu hadîs-i 

şerîfi biraz açıklamışdık. Dahâ fazla açmağa gelmez. Akl ermez ve yanlış anlaşılır. 

Tevekkül için, tevhîdin üçüncü derecesi yetişir. Bu tevhîdi, (İhyâ-ül’ulûm) kitâbımızda 

uzun açıklamışdık. Oradan okuyabilirsiniz. (Kimyâ-i se’âdet) kitâbında, 

şükr faslında bildirdiğimiz gibi, güneş, ay, yıldızlar, bulut, yağmur, rüzgâr ve 

tabî’atdeki bütün kuvvetler, hep Allahü teâlânın irâdesinde, emrindedir. Kâtibin 

elindeki kalem gibidir. Allahü teâlâ irâde etmeyince, hiçbirşey hareket etmez. O 

hâlde, işleri bu sebebler yapıyor demek doğru değildir. Bir müdîrin takdîr emrini, 

kâğıddan, kalemden bilmeğe benzer. İnsanın irâdesine, ihtiyârına bakarak, insanın 

elinde birşey vardır zan etmek de yanlışdır. Çünki, insana ihtiyârı veren de 

Allahü teâlâdır. İnsan, bir işi kudreti ile yapıyor. Kudreti de irâdesine bağlıdır. Fekat, 

[Eş’arî mezhebine göre], irâdesi nasıl yaratılırsa, onu ister. İrâde elinde olmadığı 

için, kudreti de, yapdığı iş de elinde olmaz. Bunu dahâ iyi anlamak için, insanların 

hareketlerini üçe ayıralım: 

1 — Tabî’î [Fizik] hareketleridir. Meselâ, suya basınca batmak, fizik hareketidir. 

2 — İrâdî hareket. Nefes almak gibi. 

3 — İhtiyârî hareket. Konuşmak, yürümek gibi. 

Tabî’î hareketler, insanın elinde değildir. Çünki, sudan ağır olan her cism gibi, 

insan da suya batar. Taşın suya batması, taşın istemesi ile olmadığı gibi, insanın batması 

da, arzûsu ile değildir. 

İrâdî hareketler, meselâ nefes almak da böyledir. Çünki, nefes almamak istesek 

yapamayız. Nefes almak irâdesi, kendiliğinden hâsıl olur. Bir insanın gözüne 

iğne uzatsak, ister istemez gözünü yumar. Gözleri kapamak elinde olmaz. Çünki 

o ânda gözlerini kapamak irâdesi kendiliğinden hâsıl olur. Tıpkı suda batmak gibi, 

tabî’î sebeblerle göz kendiliğinden kapanır. Demek ki insanlar, irâdî hareketlerinde 

mecbûrdur. 

Söylemek, yürümek gibi ihtiyârî hareketleri incelemek gücdür. Böyle hareketleri, 

insan isterse yapıyor, istemezse yapmıyor. Fekat, insanın istemesi için, o 

işi aklın beğenmesi, iyi demesi lâzımdır. Hattâ, yapıp yapmamağı, bir zemân düşünüp, 

iyi olduğunu bildikden sonra, irâde mecbûrî hâsıl olup, uzvlar hareket 

ediyor. İğneyi gören gözün kapanması gibi, a’zâ hareket ediyor. Şu kadar fark var 

ki, iğnenin göze zararı ve göz kapamanın fâidesi, her ân bilinmekde, düşünmeğe 

lüzûm kalmadan, irâde hâsıl olmakda, irâdeden kudret meydâna çıkmakdadır. Burada, 

düşünmek olmadığı için, gözün kapanması, suya batmak gibi olmakdadır. Meselâ, 

bir kimseyi sopa ile kovalasalar, kaçarken önüne uçurum çıksa, zararı az ola- 

– 679 –

nı yapar. Ya’nî, uçuruma atlamağı, sopa yemekden az zararlı görürse, atlayıp kaçar. 

Atlamağı tehlükeli görürse, ister istemez ayakları durur, gidemez. Görülüyor 

ki, hareket, irâdeye, irâde de akla bağlıdır. Nitekim, bir kimse kendini öldürmek 

istese, elinde silâh olduğu hâlde, öldüremez. Çünki, eli hareket etdiren kudret, irâdeye 

bağlı, irâde de, aklın vereceği karâra bağlıdır. Akl iyi ve fâideli deyince, irâde 

harekete geçer. Hâlbuki akl da serbest değildir. Akl, bir ayna gibidir. İyi olan 

şeyin sûreti, akl aynasında görünür. Fâideli olmazsa görülmez. İnsan bir belâya düşer, 

buna dayanamayıp, ölümü dahâ iyi bilirse, o zemân görünür. Böyle hareketlere 

ihtiyârî demenin sebebi, fâideli olduğu görüldüğü içindir. Yoksa, fâideli olduğu 

kendiliğinden, hemen hâsıl olsa, nefes almak, göz kapamak gibi, mecbûrî olur. 

Her ikisinin mecbûrluğu, suya batma gibi olur. İşte, sebebler birbirine bağlıdır. Sebebler 

zincirinin halkaları çokdur. Bunu (İhya-ül’ulûm) kitâbımızda dahâ geniş anlatdık. 

İnsanda yaratılmış olan kudret, bu zincirin halkalarından biridir. Görülüyor 

ki, insanın, iyi bir iş yapmakla öğünmesi doğru değildir. İyi işden insanın payı, 

ona mahal ve vâsıta olmakdan başka birşey değildir. Ya’nî fâideli işin yapılmasına 

sebeb olan ihtiyâr ve kudret, kendisinde yaratılmışdır. Ağaçda kudret ve ihtiyâr 

[ya’nî seçmek] yaratılmadığı için, ağacın rüzgârla sallanmasına zarûrî ve 

mecbûrî hareket diyoruz. Allahü teâlâ, herşeyi yaratırken, kudret-i ilâhiyyesi, 

kendinden başka hiçbirşeye bağlı olmadığından, Onun işlerine (İhtirâ’), ya’nî 

yaratmak denir. İnsan böyle olmayıp, kudret ve irâdesi, kendi elinde olmıyan 

başka sebeblere bağlı olduğundan ve işleri, Allahü teâlânın işlerine benzemediğinden, 

insanın işlerine halk etmek, ihtirâ’ denmez. Fekat insan, ağaç gibi de olmayıp, 

kendinde ister istemez hâsıl olan kudret ve irâdenin yeri olduğundan, insanın 

işine cebr, zor ile de denemez. Her iki çeşid işden ayırmak için, başka bir ism aramışlar, 

(Kesb) demişlerdir. Demek ki, insanın işi her ne kadar kendi ihtiyârı ile ise 

de, ihtiyârı elinde değildir. O hâlde, elinde birşey yokdur. 

[Allahü teâlânın emrleri iki nev’dir: Evâmir-i teklîfiyye, Evâmir-i tekvîniyye. 

Birinci emrler, insanlara ve cinne verdiği emrleri ve yasaklarıdır. Bunları, insanların, 

irâde etmelerinden, istemelerinden sonra, kendisi de diler ve yaratır. İkinci 

nev’ emrlerini, sebebleri ile birlikde hemen yaratmakdadır. Bütün tabî’at olayları 

böyledir. Meyvenin uzun zemânda olgunlaşması, bir anda yaratdıklarının 

topluluğudur.] 

Süâl — İnsanın elinde birşey yoksa, niçin sevâb ve azâb oluyor ve niçin dinler, 

şerî’atler gönderiliyor? 

Cevâb — Bu süâle (Şerî’atde tevhîd) ve (Tevhîdde şerî’at) denir ki, burada çok 

kimseler boğulmuşdur. Bu tehlükeden kurtulmak, ancak bu deryâ üzerinde gidebilenlere 

veyâ hiç olmazsa, yüzebilenlere nasîb olur. İnsanların çoğunun bu tehlükeden 

kurtulması, bu deryâya girmemeleri sâyesinde olmuşdur. Câhil halk, bu 

deryâda yüzmeği bilmediğinden, bunlara acıyıp, boğulmakdan korumak için, bu 

denizin kenârına bırakmamalıdır. Bunlardan, tevhîd deryâsına düşenlerin çoğu boğulmuşdur. 

Yüzmeği öğrenmesini de düşünmiyorlar. Çokları, bizim elimizde birşey 

yokdur. Herşeyi Allahü teâlâ yapıyor. (Şakî), ya’nî kâfir yazılan bir kimse, ne 

kadar uğraşsa, bunu değişdiremez. (Sa’îd), ya’nî Cennetlik yazılan kimsenin de, 

çalışmağa ihtiyâcı yokdur, diyerek boğulmakda, helâk olmakdadır. Bu sözler, 

hep câhillikden, yanlış düşünmekden ileri gelmekdedir. Bunların hakîkatini anlatmak, 

kitâblara yazmak her ne kadar uygun değilse de, söz bu yola döküldüğü için, 

az birşey bildirelim: 

Sevâb ve azâb nedendir, süâline karşı deriz ki: Azâb, kötü iş yapdığından dolayı, 

biri sana kızıp, intikam almak için, canını yakması değildir. Sevâb da, işini beğendiği 

için, mükâfât değildir. O gün, Allahü teâlâdan başka, intikam alacak kimse 

yokdur. İnsanın kanı, safrası bozulduğu veyâ başka zararlı şeyler vücûdde çoğaldığı 

zemân, bedendeki değişikliğe, hastalık dediğimiz gibi ve ilâc te’sîr etdiği ze- 

– 680 –

mân hâsıl olan hâle sıhhat dediğimiz gibi, insanda şehvet ve asabiyyet artınca, câna 

bir ateş düşer. İşte insanın felâketinin sebebi, bu ateşdir. Bunun için, hadîs-i şerîfde, 

(Gadab, ya’nî asabiyyet, Cehennem ateşinden bir parçadır) buyuruldu. Akl 

ışığı kuvvetlenip, şehvet ve asabiyyet ateşini söndürdüğü gibi, îmân nûru, Cehennem 

ateşini söndürür. Nitekim, Cehennem, mü’minlere: (Ey mü’min! Çabuk 

geç ki, nûrun ateşimi söndürüyor) diyecekdir. Bu söz, ses ile olmıyacak, su yangını 

söndürdüğü gibi, Cehennem, mü’minin nûruna dayanamayıp sönecekdir. Şehvet 

ateşi de, akl nûru ile söner. Kıyâmetde, sana azâb için başka yerden birşey getirmiyecekler. 

Nitekim, (Cehennem, dünyâda yapdığınız kötü işlerden başka birşey 

değildir. Bunların, size geri çevrilmesidir) buyuruldu. O hâlde, Cehennem ateşinin 

tohmu, insanın şehveti ve gadabıdır. Bunlar insanın içindedir. İlm-i yakîn ile 

bilen, bunları görebilir. Nitekim, sûre-i Tekâsürdeki 5.ci ve 6.cı âyet-i kerîmede 

meâlen, (İlm-i yakîn ile bilseydiniz, Cehennemi elbette görürdünüz) buyuruldu. 

Zehr insanı hasta yapar. Hastalık da, insanı mezâra sokar. Fekat, zehr ve hastalık 

insana kızmış ve intikam almış denilemez. Günâh ve şehvet de, kalbi hasta 

eder. Bu hastalık, kalbin ateşi olur. Bu ateş, Cehennem ateşi cinsinden olup, dünyâ 

ateşi gibi değildir. Miknâtis taşı, demir parçalarını kendine çekdiği gibi, Cehennem 

ateşi de, bu ateşi taşıyanları kendine çeker. [Cehennemin ve Cehennem zebânîlerinin, 

ya’nî azâb meleklerinin] kızması ve intikam alması olmaz. Sevâb işliyenlerin 

hâli de böyledir. Anlatması uzun sürer. 

[Allahü teâlâ, insanların yapdığı işleri iki kısma ayırdı. Bir kısmını beğendiğini, 

bunları yapanlardan râzı olduğunu, her iş karşılığında, bunlara ni’metler, râhatlıklar, 

iyilikler vereceğini va’d etdi. Va’d etdiği iyiliklerin ölçü birimine, (Ecr) ve 

(Sevâb) denir. Dünyâda yapılan her iyiliğe karşılık olarak, âhıretde çeşidli mikdârlarda 

ni’metler verilecekdir. Ni’metlerin verileceği yere, (Cennet) denir. Allahü 

teâlâ insanların yapdığı işlerden bir kısmını beğenmediğini, bunları yapanlardan 

râzı olmadığını, fekat pişmân olup tevbe edenleri veyâ şefâ’ate kavuşanları afv edeceğini, 

afv edilmiyenlerin kötü işlerine kıyâmetde, çok acı karşılıklar vereceğini, 

Cehennem ateşinde yakacağını bildirdi. Bu acı karşılıklara, (Azâb) denir. Azâbların 

şiddetlerini, çokluğunu bildiren ölçü birimine, (İsm) ve (Günâh) denir. Allahü 

teâlânın beğendiği şeylere (Hayrât, Hasenât), ya’nî iyi şeyler denir. Beğenmediklerine 

(Seyyiât), kötü şeyler denir. Allahü teâlâ, hangi işlerin Hasenât olduklarını, 

hangi işlerin de Seyyiât olduklarını bildirdi. Hasenât yapanlara sevâb vereceğini 

va’d etdi. Allahü teâlâ, va’dinde sâdıkdır. Sözünden hiç dönmez. O hâlde, 

Kıyâmet günü, ni’met ve azâb olarak, başka yerden birşey getirilmiyecek, dünyâda 

yapılanların karşılıklarına kavuşulacakdır.] 

İslâmiyyet niçin geldi? Peygamberler “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” neden 

gönderildi? Bu süâlin cevâbına gelince: Bunların gönderilmesi kahrdır, cebrdir. İnsanları 

cebr zinciri ile Cennete çekmek içindir. Nitekim (Zincirlerle Cennete çekilen 

insanlara hayret mi ediyorsun?) buyuruldu. İslâmiyyet, Cehenneme gitmemeleri 

için, insanları bağlıyan bir kemenddir. Nitekim (Siz, pervâne gibi, kendinizi 

ateşe atıyorsunuz. Ben kemerinizden tutup geriye çekiyorum) buyuruldu. 

Allahü teâlânın cebbârlık [her istediğini yapmak] zincirinin halkalarından biri de, 

Peygamberlerin “aleyhimüsselâm” sözleridir. İnsanlar, doğru yolu, iğri yollardan, 

bu sözler ile ayırabilir. Onların gösterdiği tehlükeden, insanda korku hâsıl olur. 

Bu ayırış bilgisi ile korku, akl aynası üzerindeki tozları temizler. Akl cilâlanıp, âhıret 

yolunu tutmanın, dünyâ zevklerine kapılmakdan dahâ iyi olacağını anlar. Bu 

anlayış, âhıret için çalışmak irâdesini hâsıl eder. İnsanın uzvları, irâdesine tâbi’ olduğundan, 

uzvlar âhıret için çalışmağa başlar. Allahü teâlâ, bu zincir ile, seni 

zorla Cehennemden uzaklaşdırmış, Cennete sürüklemiş olur. Peygamberler “aleyhimüsselâm”, 

koyun sürüsünün çobanına benzer. Sürünün sağ tarafında çayır olsa, 

sol tarafında mağara bulunsa, mağarada kurdlar olsa, çoban, mağara tarafın- 

– 681 –

da durup, sopa sallayıp, koyunları korkutarak, çayır tarafına kovalar. İşte Peygamberlerin 

“aleyhimüsselâm” gönderilmesi de, buna benzer. 

Cehennemlik olanın çalışması ne fâide verir, süâline gelince: Bu söz, bir bakımdan 

doğru, bir bakımdan yanlışdır. Doğru olması şöyledir ki, bu söz, söyleyen kimsenin 

felâketine sebeb olur. Çünki, ezelde Cehennemlik yazılmış olmanın alâmeti, 

bu süâlin hâtıra gelmesi, bundan dolayı çalışmayıp, tohm ekmemesidir. Dünyâda 

tohm ekmiyen, âhıretde biçemez. Bir kimsenin açlıkdan ölmesi, ezelde takdîr edilmiş 

olmasına alâmet, (Ezelde açlıkdan ölmek alnıma yazılmış ise, yiyip içmek fâide 

vermez) düşüncesinin kalbine gelmesidir. Böyle düşündüğü için, yiyip içmez ve 

açlıkdan ölür. Bunun gibi, fakîrlik kaderim ise, çalışmanın ne fâidesi olur diyen biri 

de, çalışmaz, elbette fakîr kalır. Se’âdet, zenginlik kaderi olan kimseye de, şöyle 

düşünce verir ve der ki, (Zengin olması takdîr edilenler, çalışır, kazanır). Bu düşüncesi, 

onu çalışmağa sürükler. Demek ki, bu düşünceler boş değildir. Ezeldeki yazı 

sebebi ile, kalbe gelir. O yazının meydâna çıkmasına sebeb olur. Bir insan ne iş 

için yaratıldı ise, o işin sebeblerini onun önüne getirirler. Yoksa onu, sebebsiz olarak, 

o iş başına geçirmezler. Bunun içindir ki, (Çalışınız, herkes, ne iş için yaratılmış 

ise, o iş, ona kolaylaşdırılır!) buyuruldu. O hâlde, herkes, sürüklenmiş olduğu 

hâllerden ve işlerden, alnının yazısını ve âhıretde başına gelecekleri anlıyabilir. Derslerine 

çalışan, vazîfelerini yapan bir talebe, bu hâlini, sınıf geçeceği, ileride mevkı’ 

sâhibi olacağı takdîr edilmiş olduğuna müjde ve alâmet bilmelidir. Yoksa eğer, kalbine 

(Câhil kalacağım alnıma yazılmış ise, ne kadar çalışsam fâidesi olmaz) düşüncesini 

getirirler, o da çalışmaz boş vakt geçirirse, alın yazısının câhil kalmaklığı olduğunu 

anlamalıdır. İşte âhıretdeki hâl için, kazâ ve kaderi de böyle bilmelidir. Nitekim 

sûre-i Lokmandaki 28.ci âyet-i kerîmede meâlen, (Hepinizin dünyâya getirilmesi 

ve âhıretde tekrâr diriltilmesi, bir kişinin yaratılması ve diriltilmesi gibidir) 

ve sûre-i Câsiyedeki 21.ci âyet-i kerîmede meâlen, (Onların âhıretdeki hâlleri, 

dünyâdaki hâlleri gibidir) buyurulmuşdur. Bu yazdıklarımızı iyi anlıyanda, tevhîd 

hâsıl olur. İslâmiyyetin, aklın ve tevhîdin birbirine uygun olduğunu anlar. 

Tevekkülün temeli olan ikinci îmân, Allahü teâlânın rahîm, hakîm, latîf olduğuna 

inanmakdır. Onun inâyeti, şefkati, karıncadan insana kadar, her mahlûka yetişir. 

Kullarına olan merhameti, iyiliği, bir ananın, yavrusuna olan merhametinden 

dahâ çokdur. Böyle olduğu hadîs-i şerîfde bildirilmişdir. Lutfü, merhameti o kadar 

çokdur ki, dünyâyı ve dünyâda olan herşeyi en iyi şeklde yaratmışdır. Bundan 

dahâ iyisi mümkin değildir. Rahmetinden, lutfünden hiçbir mahlûku mahrûm bırakmamışdır. 

Yer yüzündeki akl sâhiblerinin hepsi bir araya gelip araşdırsa, 

Onun yaratdığı herhangi birşeyin, dahâ uygun, dahâ iyi bir şeklini bulamaz. Herşeyin, 

olması gerekdiği gibi yaratılmış olduğunu anlarlar. Çirkin yaratılan birşeyin, 

en uygun, en kâmil şekli, çirkin olmasıdır. Çirkin olmasa noksânlık olur, yersiz 

olurdu. Çünki, çirkinlik olmasaydı, meselâ güzelliğin kıymetini kimse bilemez, 

güzellik tatlı olmazdı. Kusûrlu şeyler olmasaydı, kusûrsuz şeylerin kıymeti bilinmez, 

kusûrsuzluk tatlı olmazdı. Çünki, kâmil ve nâkıs, birbiri ile ölçerek anlaşılır. 

Meselâ, baba olmasa, çocuk olmaz. Çocuğu olmıyan, baba olmaz. Böyle şeylerden, 

birinin var olması, ötekinin varlığı ile belli olur. Ölçmek, iki şey arasında olur. İkilik 

olmazsa, ölçü ve ölçmenin sonu elde edilemez. Allahü teâlânın işlerinin fâidesini, 

insanlar anlıyamıyabilir. Fekat, en fâideli, en iyi şeklin, Onun yaratdığı şekl 

olduğuna inanmak lâzımdır. Sözün kısası, dünyâda bulunan herşey, hastalık, kuvvetsizlik, 

hattâ günâhlar ve küfr, yok olmak, kusûr, derd ve elem, hikmetsiz, fâidesiz, 

yersiz değildir. Hepsi, en uygun, en fâideli şeklde yaratılmışdır. Fakîr yaratdığı 

bir kimseye, en uygun şey, fakîr olmakdır. Bu kimse zengin olsaydı, felâkete düşerdi. 

Zengin yaratdığı da, bunun gibidir. Bu da, tevhîd kısmı gibi, engin bir denize 

benzer. Çok kimse, bu deryâda boğulmuşdur. Bu da, kader mes’elesi gibi anlaşılmaz 

ve anlatmağa izn yokdur. Bu deryâya dalarsak, söz çok uzar. Fekat, buna, 

– 682 –

söylediğimiz kadar îmân etmek yetişir. 

Tevekkül, ne demekdir? Tevekkül, kalbde hâsıl olan bir hâldir. Tevhîde ve Allahü 

teâlânın lutf ve ihsânının pekçok olduğuna îmân etmekle hâsıl olur. Bu hâl, 

kalbin vekîle i’timâd etmesi, güvenmesi ve Ona inanması ve Onun ile râhat etmesidir. 

Böyle bir insan, dünyâ malına gönül bağlamaz. Dünyâ işlerinin bozulmasından 

üzülmez. Allahü teâlânın, rızkı göndereceğine güvenir. Dünyâda, bunun benzeri, 

bir kimseye iftirâ edip, mahkemeye verseler, kendine bir avukat tutar. Üç şeyde 

avukata güvenirse, bu kimsenin kalbi râhat olur. Biri, avukatın, iftirâyı, hîleyi 

iyi bilmesi. İkincisi, bildiğini iyi anlatmak için doğruyu söylemekden çekinmemesi 

ve iyi ve açık konuşabilmesi. Üçüncüsü, avukatın, buna acıyıp, hakkı kurtarmağa 

cândan uğraşmasıdır. Avukatına, böyle inanır, güvenirse, kendisi ayrıca uğraşmaz. 

Sûre-i Âl-i İmrândaki 173.cü âyet-i kerîmenin, (Allahü teâlâ bize yetişir. O, 

çok iyi vekîldir) meâlini iyi anlayıp, herşeyi Allahü teâlâ yapar. Ondan başkası birşey 

yapamaz diyen, ilminde, kudretinde noksân, kusûr olmadığına ve rahmetinin, 

iyiliğinin sonsuz, çok olduğuna inanan bir kimse, Allahü teâlânın fazlına i’timâd 

ederek tedbîre, sebeblere güvenmez. Rızk takdîr edilmiş, ayrılmışdır, vakti gelince 

bana yetişir der. Allahü teâlâ, bana, kendi büyüklüğüne, merhametine yakışacak 

işleri yapar der. Ba’zı kimseler, buna inanır. Ammâ, içinde bir korku, bir 

ümmîdsizlik bulunur. Çok kimse vardır ki, birşeye îmân eder, inanırlarsa da, tabî’atleri, 

îmânlarına uymayıp, evhâm ve hayâllere uyar. Hattâ bu hayâllerin yanlış 

olduğunu bildiği hâlde, yine bunlara tâbi’ olur. Meselâ, tatlı yirken, başka biri 

tatlıyı pis birşeye benzetirse yiyemez. Bu sözün yanlış olduğunu, pisliğe benzemediğini 

bildiği hâlde, yine yiyemez. Ve meselâ, ölü bulunan bir odada, yalnız yatamaz. 

Ölünün taş gibi olup hareket edemiyeceğini bildiği hâlde, yatamaz. Görülüyor 

ki, tevekkül için, hem kuvvetli îmân, hem de kuvvetli kalb lâzımdır. Böylece, 

kalbinde şübhe kalmaz. İ’timâd ve râhatlık tam olmadıkca, tevekkül tam olmaz. 

Çünki, tevekkül, kalbin, her işde, Allahü teâlâya i’timâd etmesi, güvenmesi demekdir. 

İbrâhîm aleyhisselâmın îmânı, yakîni tam idi. Fekat kalbinin râhat etmesi için, 

(Yâ Rabbî! Ölüleri nasıl diriltiyorsun? Bana göster!) dedi. Sûre-i Bekarada 260.cı 

âyet-i kerîmede bildirdiği gibi, (İnanmadın mı?) buyuruldukda, (İnandım. Fekat 

kalbim râhat etmek için istedim) dedi. Kalbinde yakîn vardı. Fekat, kalbinin, sükûnet, 

râhatlık bulmasını istedi. Çünki, kalbin râhat etmesi, önce his ve hayâle bağlı 

olup, sonra kalb de, yakîne tâbi’ olur ve artık açıkdan görmeğe muhtâc olmaz. 

TEVEKKÜLÜN DERECELERİ — Tevekkülün üç derecesi vardır: 

Birinci derecede olan, gayretli, açık konuşan, cesûr ve merhametli bir avukata 

güvenen bir kimse gibidir. 

İkinci derecede bulunan kimse, bir çocuğa benzer. Çocuk kendine verilen herşeyi, 

annesi gönderdi sanır. Acıkınca annesini arar. Korkunca annesine sığınır. Çocuğun 

bu hâli, kendiliğinden olup, başkasının öğretmesi ile, zorla değildir. İhtiyârı 

ile değildir. Bu derecede bulunan kimsenin, kendi tevekkülünden haberi olmaz. 

Çünki, vekîlini kendinden ayrı bilmez. Birinci derecede bulunan ise, tevekkülünü 

bilir ve zor ile, ihtiyârı ile tevekkül eder. 

Üçüncü derecede bulunan kimse, yıkayıcının elindeki, ölüye benzer. Kendisini, 

Allahü teâlânın kudreti ile hareket eden bir ölü gibi görür. Derd ve acılarla karşılaşırsa, 

kurtulmak için düâ bile etmez. Hâlbuki bebek, cânı acıyınca anasını çağırır. 

Bu, öyle bir çocuğa benzer ki, annesini çağırmaz. Çünki annesinin, hep ona 

bakdığını, imdâdına koşmağa hâzır olduğunu bilir. 

Bu üçüncü derecede bulunanların da ihtiyârları ellerinde değildir. Fekat, ikinci 

derecedekiler vekîle koşar, yalvarır. İhtiyâr, birinci derecede vardır ve vekîlin 

istediği âdetlere, sebeblere yapışmakdır. Meselâ, avukatın âdeti, bu bulunmadıkca 

ve dosya hâzır olmadıkca, mahkemeye gelmez ise, bu sebebleri hâzırladık- 

– 683 –

dan sonra işi avukata bırakır. Bundan sonra, herşeyi vekîlden bekler. Dosyayı hâzırladığını 

da, vekîlden bilir. Çünki, onun âdeti ve işâreti ile hâzırlamışdır. O hâlde, 

birinci derecede bulunanlar, ticâret, çiftçilik yapar. Bir san’at öğrenir. Allahü 

teâlânın âdeti olan sebeblere yapışır. Fekat, tevekkülü bırakmaz, çalışmasına güvenmeyip, 

Allahü teâlânın fadlına, keremine, ihsânına güvenir. Kendisini, baş vurduğu 

sebeblerle, maksada erişdirmesini, Ondan bekler. Nitekim, ticâreti, çiftçilik 

sebeblerini de, O gönderdi der. Sebeblere yapışıp eline geçeni Allahü teâlâdan bilir. 

İşte, sûre-i Kehfdeki 39.cu âyet-i kerîmede meâlen, (Herşeye kuvvet veren, ancak 

Allahü teâlâdır) buyruldu. Çünki havl, hareket demekdir. Kuvvet de, kudret 

[enerji] demekdir. Bir insan, kuvvetinin, kendinden olmayıp, Allahü teâlânın yaratdığını 

bilirse, herşeyi Ondan bekler. Hulâsa, işlerin meydâna gelmesinde, sebebleri 

arada görmiyen kimse, Allahü teâlâdan başka kimseden birşey beklemez, 

tevekkül etmiş olur. 

Tevekkülün en yüksek derecesini, âriflerin sultânı, Bâyezîd-i Bistâmî haber 

veriyor. Şöyle ki: Ebû Mûsâ Dîneverî “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki, tevekkülün 

ne olduğunu Bâyezîde sordum. Sen, ne dersin? dedi. Âlimler buyuruyor ki, 

(Sağın, solun, her tarafın yılan, akreb dolu olsa, kalbine birşey gelmemesi tevekküldür) 

dedim. Buyurdu ki, bunu yapmak kolaydır. Benim yanımda tevekkül, 

(Kâfirlerin hepsini Cehennemde azâb içinde, mü’minlerin hepsini Cennetde 

ni’metler içinde görüp de, ikisi arasında hiç ayrılık bulmamakdır) buyurdu. Ebû Mûsânın 

dediği, tevekkülün yüksek derecesidir. Fekat bu, zarardan sakınmamak demek 

değildir. Ebû Bekr “radıyallahü anh” mağarada, yılanın deliğine mubârek ayağını 

dayıyarak, ondan korundu. Hâlbuki, onun tevekkülü dahâ üstündü. Fekat o, 

yılandan korkmuyordu. Yılanı yaratandan, Onun yılana kuvvet ve hareket vermesinden 

korkuyordu. Herşeyin kuvveti ve hareketi, ancak Allahü teâlâdan olduğunu 

görüyordu. Bâyezîdin sözü, tevekkülün aslı olan îmânı göstermekdedir ki, Allahü 

teâlânın adâletine, hikmetine, rahmetine ve ihsânına îmândır. Her yapdığının 

yerinde olduğuna îmândır. Böyle îmân sâhibi, azâb ile ni’met arasında fark görmez. 

TEVEKKÜL ETMEK NASIL OLUR? — Dinde bulunan her makâm, üç esâsa 

dayanır: İlm, hâl ve amel. Tevekkülün ne olduğunu bildirdik ve hâlini de anlatdık. 

Şimdi amelini, nasıl tevekkül edileceğini bildireceğiz. Çok kimse, tevekkülü, her işi 

oluruna bırakıp, ihtiyârı ile birşeyi yapmamak, para kazanmak için uğraşmamak, tesarruf 

yapmamak, yılandan, arslandan, zehrden sakınmamak, hasta olunca ilâc içmemek, 

dîni, islâmiyyeti öğrenmemek, din düşmanlarından sakınmamak sanır. 

[Din câhilleri, tevekküle, kanâ’at etmeğe, böyle ma’nâ vererek, islâmiyyet tenbellikdir. 

Din afyondur, diyor. İslâmiyyete hücûm ediyorlar. Gençleri aldatmağa, dinsiz, 

îmânsız yapmağa uğraşıyorlar. İslâmiyyete alçakca iftirâ ediyorlar.] Tevekkülü 

böyle düşünmek yanlışdır. İslâmiyyete uygun değildir. Hâlbuki, tevekkül, islâmiyyetin 

emr etdiği şeydir. İslâmiyyete uygun olmıyan şeyler, nasıl tevekkül olabilir? 

İhtiyârî, ya’nî istiyerek yapılan hareketlerde ve para, mal kazanmakda ve mevcûd 

parayı, malı tesarruf etmekde, zararlardan sakınmakda ve derdleri, hastaları 

tedâvî etmekde, ayrı ayrı tevekkül vardır. Bu dört tevekkülü sıra ile bildirelim: 

1 — Mal kazanmakda, fâideli şeyleri almakda tevekkül: 

Burada, bekârların, yalnız yaşıyanların tevekkülü ile evlilerin, bakacak kimsesi 

bulunanların tevekkülü birbirine benzemez. 

Bakacak kimsesi olmıyanların, mal kazanmasında, ihtiyâclarını gidermesinde 

tevekkül, sebeblere göre üç kısmdır: 

I — Birinci kısm sebebler: Allahü teâlânın birşeyi yaratması için [Yaratmak, hiç 

yokdan var etmek veyâ mevcûd şeyleri, fizik, şimik, fizyolojik veyâ metafizik kanûnlarla, 

bir şeklden başka hâssalı şekllere çevirmek demekdir], arada bulundurması, 

âdet-i ilâhiyyesi olan sebeblerdir. Bu sebebler, tecribe ile anlaşılır. Böyle se- 

– 684 –

eblere yapışmamak, tevekkül değil, delilik, ahmaklık olur. Meselâ, aç iken, birşey 

yimeyip, Allah isterse beni yimeden doyurur veyâ ben elimi sürmeden ekmeği, 

yemeği ağzıma gönderir demek ve nikâh etmeden, evlenmeden, bana çocuk verir 

demek, tevekkül değil, abdallıkdır. Tecribe ile anlaşılan, sebeblere bağlı işlerde 

tevekkül, sebebi bırakmak değildir. İlm ile ve hâl ile tevekkül etmekdir. İlm ile 

tevekkül, açlıkdan kurtulmak için sebebleri, ya’nî eli, ağzı, dişi, mi’deyi, hazm [sindirim] 

sebeblerini, yemekleri, ekmeği, fizyolojik hareketleri, hep Allahü teâlâ yaratmış 

olduğunu bilmekdir. Hâl ile tevekkül, kalbin, Allahü teâlânın ihsânına 

güvenmesi, yimeğe, ele, ağıza, sıhhate güvenmemesidir. El, bir ânda felc olabilir. 

İnsan birgün, hazm hastalıklarına tutulabilir. Yemek, fâideli olmıyabilir. O hâlde, 

gıdânın yaratılmasında ve önüne gelmesinde, hazm edilmesinde kendi hareketine, 

kuvvetine değil, Allahü teâlânın fazlına, iyiliğine güvenmelidir. 

II — İkinci kısm sebebler: Te’sîri yüzde yüz olmayan, fekat çok def’a lâzım olan 

sebeblerdir. Böyle sebebleri terk etmek de, tevekkül değildir. Meselâ, yola giderken 

yiyecek ve içeceği berâber almak, çok zemân fâideli ise de, ba’zan böyle sebeblere 

lüzûm kalmaz. Böyle sebeblere yapışmak, Peygamberimizin “sallallahü 

aleyhi ve sellem” sünneti ve âlimlerimizin âdeti idi. Tevekkül bu sebeblere güvenmemekdir 

ki, ba’zan fâideleri olmaz. Sebebleri yaratana ve gönderene güvenmelidir. 

Böyle sebebleri bırakmak günâh değildir. Tevekkülün çok olmasındandır. Demek 

ki, yimemek, içmemek günâhdır. Yolcunun yiyecek taşımaması günâh değildir. 

Fekat, günâh olmaması için iki şart vardır: Birkaç gün açlığa dayanabilecek kadar 

kuvvetli olması ve yolda bulunan şeyleri yimeğe alışık olmasıdır. İbrâhîm-i Havvâs 

“kuddise sirruh” tevekkül sâhibi idi. Uzak yolculukda, yiyecek almaz, fekat iğne, 

çakı, ip, kova alırdı. Çünki bunlar, yüzde yüz te’sîr eden, ya’nî her zemân fâidesi 

olan sebeblerdir. Çünki çölde, kuyudan su, ipsiz ve kovasız çıkmaz. Elbise yırtılınca 

iğnenin işini, başka birşey yapamaz. Tekrâr bildirelim ki, te’sîri kat’î olmıyan 

sebebleri de terk etmek tevekkül değildir. Sebebe yapışmak ve sebebe değil, 

Allahü teâlâya güvenmek tevekküldür. Demek ki, şehrlerden uzak, bir mağarada 

oturup tevekkül ediyorum demek harâmdır. Kendini ölüme atmak demekdir. 

Allahü teâlânın âdetine, kanûnuna karşı gelmek demekdir. Böyle kimsenin hâli, 

bir kimseye benzer ki, avukat tutar ve avukatının âdeti, dosyayı, kâğıdları okumadan 

mahkemeye gitmez olduğunu bildiği hâlde, dosyayı avukata vermeden, avukata 

tevekkül eder. Vaktîle bir kimse, zâhid olmak, dünyâdan el çekmek ister. Dağda 

bir mağaraya girip, tevekkül eder, rızk bekler. Günler geçdiği hâlde, birşey gelmez. 

Açlıkdan öleceği sırada, Allahü teâlâ, o zemânın Peygamberine “aleyhissalâtü 

vesselâm” emr eder ki, git, o ahmak adama söyle! Şehre girip insanlar arasına 

karışmazsa, onu açlıkdan öldürürüm. O, benim âdetimi bozmak mı istiyor? Peygamber 

haber verince, şehre gelir. Şehrde, her tarafdan birşey getirilir. (Kullarımın 

rızkını, doğrudan doğruya göndermeyip, kullarımın eli ile, onlara göndermeği 

severim) meâlindeki âyet-i kerîme meşhûrdur. Bir kimsenin, şehrde saklanıp veyâ 

evinde kapanarak, tevekkül etmesi harâmdır. Kat’î olan sebebleri bırakmak câiz 

değildir. Şehrde, evin kapısını kapamaz veyâ gelenlere açarsa, tevekkül etmiş 

olursa da, aklı kapıda olmamak, birşey getiren var mı diye düşünmemek lâzımdır. 

Kalbi Allahü teâlâ ile olmalı. İbâdet ile meşgûl olmalıdır. Hiçbir sebeb görünmese 

de, rızkın kesilmiyeceğini iyi bilmelidir. İnsan, rızkından kaçarsa, rızkı onu kovalar 

demişlerdir ki doğrudur. Bir kimse, cenâb-ı Hakka, yâ Rabbî! Bana rızk verme 

diye düâ etse, Allahü teâlâ buyurur ki, (Ey câhil! Seni yaratdım. Rızkını vermez 

miyim?). O hâlde, tevekkül etmek, sebeblere yapışmak, fekat sebeblere değil, 

sebebleri yaratana güvenmek demekdir. Herkes, Allahü teâlânın rızkını yimekdedir. 

Fekat, bir kısmı dilencilik zilletini, aşağılığını çekerek, bir kısmı da [meselâ 

esnâf, tüccâr] beklemek sıkıntısını çekerek, ba’zıları da [san’at sâhibleri, işçiler] 

yorularak, bir kısmı ise [meselâ ilm adamları], izzet ile, râhatca, Allahü teâlâdan 

– 685 –

aşka, kimseden beklemeden yiyorlar. 

III — Üçüncü kısm sebebler: Te’sîri kat’î olmadığı gibi, her vakt lâzım olmıyan 

ve düşünerek, arayarak ele geçirilebilen sebeblerdir ki, böyle sebeblerle para kazanmak, 

fal ile, efsûn ile, dağlamak ile, hasta tedâvî etmeğe benzer ki, Peygamberimiz 

“sallallahü aleyhi ve sellem”, tevekkülü anlatırken, (Tevekkül edenler, falcılık, 

efsûn ve dağlamak ile hastalığı tedâvî etmez!) buyurdu. Yoksa, (Tevekkül 

edenler, çalışmaz, şehrde yaşamaz, dağlara gider) demedi. 

Sebeblere yapışmakda, tevekkül üç mertebedir: 

a) Tevekkülün yüksek mertebesinde olan bekâr bir kimse, kul hakkı altında kalmamak 

için şehrden uzak yaşar. Yanına birşey almaz. Acıkdığı zemân, eline geçeni 

yir. Yiyecek bulamazsa, aç ölmekden korkmaz. Açlıkdan ölecek olursa, bunu 

kendisi için hayrlı bilir. Çünki, yanına yiyecek alan yolcunun, yolda soyulması, 

hattâ öldürülmesi de çok olmuşdur. Bundan sakınmak ise, vâcib değildir. 

b) İkinci mertebede olan, para kazanmaz. Fekat, şehrleri terk etmez. Câmi’lerde 

ibâdet eder. Kimseden birşey beklemez. Allahü teâlâdan bekler. [İstemeden gelen 

hediyyeyi kabûl etmenin tevekküle mâni’ olmadığı, ikinci kısmın kırkıncı 

madde sonunda yazılıdır.] 

c) Üçüncü mertebede olan, para kazanmak için çalışır. Fekat, her hareketinde 

ahkâm-ı islâmiyyeyi, sünneti gözetir. Hîle yapmakdan, ince sebebler aramakdan, 

ticâret bilgileri ile uğraşmakdan sakınır. Bunlardan sakınmıyan kimse, üçüncü kısm 

sebeblere dalmış olup, tevekkül etmiş olmaz. 

Tevekkül etmek, çalışmamak demek değildir. Çünki Ebû Bekr “radıyallahü 

anh”, her işinde tevekkül sâhibi idi. Halîfe seçildiği zemân, çarşıda kumaş satıyordu. 

(Yâ Halîfe! Devlet idâre ederken, ticâret yapmak olur mu?) dediklerinde, (Çoluk 

çocuğuma bakmazsam, millete nasıl bakarım?) buyurdu. Bunun üzerine, halîfeye 

Beyt-ül-mâldan aylık vermeği uygun buldular. Bundan sonra, her sâat, millet 

işleri ile uğraşdı. Kendisi tevekkül edenlerin en yükseği iken, ticâret ederdi. Fekat, 

para kazanmağı düşünmezdi. Kazancını sermâyesinden, çalışmasından bilmez, 

Hak teâlâdan bilirdi. Malını, din kardeşlerinin malından dahâ çok sevmezdi. 

Tevekkül etmek için zühd lâzımdır. Zâhid olmak için ise, tevekkül lâzım değildir. 

Ebû Ca’fer-i Haddâd, Cüneyd-i Bağdâdînin hocası idi “rahmetullahi teâlâ aleyhimâ”. 

[Haddâd, demirci demekdir.] Çok tevekkül ederdi. Yirmi sene, tevekkül 

etdiğini, kimseye belli etmemişdi. Hergün, pazarda bir dînâr kazanırdı. [Dînâr, bir 

miskal altındır. Bir miskal, dört gram ve seksen santigramdır.] Hepsini fakîrlere 

sadaka verirdi. Cüneyd onun karşısında tevekkülden söylemezdi. (Onun yanında, 

Onda bulunan şeyden konuşmağa utanırdım) buyururdu. 

Tesavvuf adamlarının çarşıda, pazarda, halk arasında dolaşmaları, tevekkülün 

az olduğuna alâmetdir. Evlerinde oturmaları, Allahü teâlâdan beklemeleri lâzımdır. 

Meşhûr yerde, tekkede oturmaları da, çarşıda oturmak gibidir ki, kalblerinin 

râhat etmesinin, şöhretlerinden ileri geldiği tehlükesi vardır. Fekat, şöhret 

hâtırlarına gelmezse, çalışan insan gibi, tevekkül etmiş olurlar. 

Hulâsa, tevekkülün esâsı, insanlardan birşey beklememek, sebeblere güvenmemek, 

herşeyi, yalnız Allahü teâlâdan beklemekdir. İbrâhîm-i Havvâs “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” buyuruyor ki, (Hızır aleyhisselâmı gördüm. Benimle arkadaşlık 

etmek istedi. Ben istemedim. Kalbimin ona güvenerek, tevekkülümün azalmasından 

korkdum). Ahmed ibni Hanbel “rahmetullahi teâlâ aleyh”, bir işçi tutmuşdu. 

Talebesine, (İşçiye, gündeliğinden fazla birşey ver) dedi. İşçi, almadı. İşçi gidince, 

talebesine, (Arkasından gidip, o şeyi ver! Şimdi alır) dedi. Talebe, sebebini sordukda: 

(O zemân, birşey vereceğimizi kalbi umuyordu. Onun için almadı. Şimdi, 

giderken hiç ümmîdi kalmadığı için, alması, tevekkülüne zarar vermez) dedi. 

– 686 –

Demek ki, çalışanların tevekkülü, sermâyeye güvenmemekdir. Bunun alâmeti 

de, sermâye elden giderse, kalbinin hiç sıkılmaması, rızkdan ümmîdi kesilmemesidir. 

Çünki, Allahü teâlâya güvenen bir kimse, hiç ummadığı yerden rızk göndereceğini 

bilir. Eğer göndermezse, benim için böylesi hayrlı imiş der. 

Böyle bir tevekkül elde edebilmek kolay değildir. Bir kimsenin bütün malı çalınır 

veyâ felâkete uğrayıp da, kalbinin hiç değişmemesi, herkesin yapacağı şey değildir. 

Böyle tevekkül eden pek az bulunur ise de, yok değildir. Böyle tevekküle 

kavuşmak için, Allahü teâlânın fazl, rahmet ve ihsânının sonsuzluğuna ve kudretinin 

kemâl üzere büyük olduğuna, kalbin tam inanması, yakîn hâsıl etmesi lâzımdır. 

Birçok kimseye sermâyesiz rızk gönderdiğini, birçok sermâyenin de, felâkete 

sebeb olduğunu düşünmelidir. Kendi sermâyesinin elinden gitmesinin, hayrlı olduğunu 

bilmelidir. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki, (Bir kimse 

geceyi, yarın yapacağı işleri düşünmekle geçirir. Hâlbuki o iş, bu kimsenin felâketine 

sebeb olacakdır. Allahü teâlâ, bu kuluna acıyıp, o işi yapdırmaz. O ise, iş 

olmadığı için, üzülür. Bu işim neden olmıyor. Kim yapdırmıyor. Bana kim düşmanlık 

ediyor diye arkadaşlarına kötü gözle bakmağa başlar. Hâlbuki, Allahü teâlâ, 

ona merhamet ederek felâketden korumuşdur). Bunun için, Ömer “radıyallahü 

anh”, (Yarın fakîr, muhtâc kalırsam hiç üzülmem. Zengin olmağı da, hiç düşünmem. 

Çünki, hangisinin benim için hayrlı olacağını bilmem) buyurdu. 

İkinci olarak, bilmesi lâzım olan şey, fakîrlikden korkmak, uğursuzluğa inanmak 

şeytândandır. Nitekim, sûre-i Bekaradaki 268.ci âyet-i kerîmede meâlen, (Şeytân, 

muhtâc hâle düşeceğinizi, size söz veriyor) buyruldu. Allahü teâlânın merhametine 

güvenmek, yüksek ma’rifetdir. Ummadık yerlerden, düşünmedik sebeblerle, bol 

rızk gönderdiği her zemân görülmekdedir. Fekat, gizli sebeblere de güvenmemeli, 

sebebleri yaratana sığınmalıdır. Tevekkül eden birisi, bir mescidde ibâdet ederdi. 

Mescidin imâmı, buna (Fakîrsin, bir iş tutsan iyi olur) dedi. Bu da, (Bir yehûdî 

komşum, hergün bana lâzım olan şeyleri gönderiyor) deyince, imâm: (Öyle ise, 

sen işini sağlama bağlamışsın, çalışmazsan zararı yok) dedi. Bu da, imâma: (Öyle 

ise, sen de, herkese imâm olmakdan vazgeç ki, yehûdînin sözünü, Allahü teâlânın 

sözünden üstün tutan, imâm olmağa lâyık değildir) dedi. Başka bir mescid imâmı 

da, cemâ’atden birine, (Nereden geçiniyorsun?) dedi, o da, (Dur! Önce senin arkanda 

kıldığım nemâzı yeniden kılayım) dedi. Ya’nî senin, Allahü teâlânın rızk göndereceğine 

inancın yok. Nemâzın kabûl olmaz, demek istedi. Böyle, tâm tevekkül 

eden, her zemân, hiç ummadık yerlerden rızklanmış, sûre-i Hûddaki 6.cı âyet-i kerîmenin, 

(Yer yüzündeki her cânlının rızkını, Allahü teâlâ, elbette gönderir) meâline 

îmânı kuvvetlenmişdir. Huzeyfe-i Mer’aşî, İbrâhîm-i Edheme hizmet ederdi. 

Sebebini sorduklarında, “Mekkeye giderken çok acıkmışdık. Kûfeye gelince, 

açlıkdan yürüyemez oldum. (Açlıkdan kuvvetsiz mi kaldın?) dedi. (Evet!) dedim. 

Hokka, kalem, kâğıd istedi. Bulup getirdim. Besmele ve (Her şeyde, her hâlde sana 

güvenilen Rabbim! Herşeyi veren sensin! Sana her ân hamd ve şükr ederim. Seni 

bir ân unutmam. Aç, susuz ve çıplak kaldım. İlk üçü, benim vazîfemdir. Elbette 

yaparım. Son üçünü sen söz verdin. Senden bekliyorum) yazıp, bana verdi ve (Dışarı 

git ve Allahü teâlâdan başka kimseden birşey umma ve ilk karşılaşdığın adama 

bu kâğıdı ver!) dedi. Dışarı çıkdım. İlk olarak, deve üstünde biri ile karşılaşdım. 

Kâğıdı ona verdim. Okudu, ağlamağa başladı. (Bunu kim yazdı?) dedi. (Câmi’de 

birisi) dedim. Bana bir kese altın verdi. İçinde altmış dînâr vardı. Bunun kim 

olduğunu sonradan, etrâfdakilere sordum. Nasrânîdir [ya’nî hıristiyandır] dediler. 

İbrâhîm-i Edheme bunları anlatdım. (Keseye elini sürme! Sâhibi şimdi gelir) buyurdu. 

Az zemân sonra, nasrânî geldi. İbrâhîmin ayaklarına düşüp, öpdü. Müslimân 

oldu.” Ebû Ya’kûb-i Basrî “rahmetullahi teâlâ aleyh” buyuruyor ki, “Mekke-i 

mükerremede on gün aç kaldım. Dayanamaz bir hâle geldim. Sokağa atılmış 

bir şalgam gördüm. Almak istedim. İçimden, sanki bir ses: On gün sabr etdin de, 

– 687 –

şimdi çürümüş bir şalgamı mı yiyeceksin? dedi. Almadım. Mescid-i harâma girip 

oturdum. Biri gelip, önüme, yağda yeni kızarmış ekmek, şeker ve bâdem koydu ve 

(Denizde idim, fırtına çıkdı. Kurtulursam, ilk gördüğüm fakîre, bunları vermeği 

adadım) dedi. Her birinden bir avuç aldım. Artanı, sana hediyyem olsun dedim. 

Demek ki; Allahü teâlâ, bana rızk göndermek için, denizde fırtına çıkardı. Bu kimseyi 

kurtarıp, adak ile bana gönderdi diyerek şükr etdim. Sokakda rızk aradığıma 

pişmân oldum.” Îmânı kuvvetlendirmek için, böyle nâdir olayları okumak lâzımdır. 

Bekâr bir kimsenin îmânı kuvvetli olur, hiç günâh işlememek için para kazanmakdan 

kaçınırsa, rızk sebebleri onun önüne gelir. Çocuk, ana rahminde iken, çalışmakdan 

âciz olduğu için, göbeğinden ona rızk gönderiyor. Dünyâya gelince, anasının 

göğsünden gönderiyor. Birşey yiyebileceği yaşa gelince, dişleri yaratıyor. Anası, 

babası ölür, yetîm kalırsa, anasına babasına verdiği merhamet gibi, başkalarına 

da verip, herkesin kalbini, yetîme karşı merhametle dolduruyor. Önce, ona yalnız 

anası acırdı. Kimse bakmazdı. Anası ölünce, binlerce kişiyi, ona şefkatle bakdırıyor. 

Dahâ büyüyünce, çalışmak için kuvvet veriyor. Para kazanmak arzûsunu 

veriyor. Kendine karşı merhameti, şimdi içine yerleşdiriyor. Bir kimse, bu arzûdan 

vazgeçip, takvâ yolunu tutar, kendini yetîm hâline korsa, ona karşı kalbleri, 

yine şefkatle doldurur. Herkes, bu kimse Allah yolundadır. Herşeyin iyisini buna 

vermelidir der. Para kazanırken, kendine, yalnız kendi acırdı. Şimdi herkes acır. 

Fekat, takvâ yolundan ayrılır, nefsine uyar ve çalışmazsa, kalblerde ona karşı 

şefkat hâsıl etmez. Böyle kimselerin, tevekkül ediyorum diye çalışmaması, tenbel 

oturması, hiç câiz değildir. Kendini düşünen kimsenin, çalışıp, ihtiyâclarını elde etmeği 

de düşünmesi lâzımdır. Demek ki, Allah yolunda olup, yetîm gibi olana 

karşı, herkesin kalbinde şefkat, merhamet yaratır. Bunun için, Allah yolunda çalışan 

kimsenin, açlıkdan öldüğü görülmemişdir. Bir kimse, âlemlerin sâhibinin, herşeyi, 

ne büyük nizâm ve kemâl üzere yaratdığını anlarsa, Hûd sûresi 6.cı âyet-i kerîmesi 

olan, (Allahü teâlânın rızk vermediği, yer yüzünde bir mahlûk yokdur) meâlini 

pek kolay görür. Âlemi çok güzel idâre edip, kimseyi aç bırakmadığını bilir. 

Açlıkdan öldürdüğü pek az kimse varsa da, onlara hayrlı olduğu için öldürmüşdür. 

Yoksa, çalışmadıkları için değil. Çünki, çok mal kazanmış olanları da, ba’zan, malını 

alarak açlıkdan öldürür. Hasen-i Basrî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, bu inceliği 

açık gördüğü için, (Basra ehâlisinin hepsi, benim çocuğum olsa ve bir buğday dânesi 

bir dînâr olsa, hiç sıkıntı çekmem!) buyurmuşdur. Veheb bin Verd diyor ki, 

(Gök demir olsa, yer tunç kesilse, rızk için üzülürsem, kendimi müslimân bilmem!). 

Allahü teâlâ rızkı gökden göndermekdedir. 

[Bunu âyet-i kerîmeler ve hadîs-i şerîfler açıkça haber veriyor. Bugün fen 

adamları, bu hakîkati anlamağa başlamışdır. Yağmurlu havalarda, şimşekler sebebi 

ile, havanın azot gazı, oksigen gazı ile kimyâca birleşerek, azot monoksid denilen, 

renksiz gaz hâsıl oluyor. Bu gaz havada serbest hâlde kalamaz. Tekrâr oksigenle 

birleşerek azot dioksid hâline dönüyor. Turuncu renkli ve boğucu olan bu 

gaz da, havadaki nem [su buhârı] ile birleşerek, nitrik asid [ya’nî kezzab ismi ile 

satılan mâyı’] teşekkül ediyor. Yine şimşeklerin te’sîri ile havadaki su buhârının 

parçalanmasından serbest hâle geçen hidrogen [müvellidülmâ’] gazı da, havanın 

azotu ile birleşerek amonyak gazı hâsıl oluyor ki, bu gaz, o esnâda hâsıl olan nitrat 

asidi ile ve havada zâten mevcûd olan karbondioksid gazı ile birleşerek amonium 

nitrat ve amonium karbonat tuzları meydâna geliyor. Bu iki tuz, diğer bütün 

alkali ma’denlerin tuzları gibi, suda eridiğinden, yağmurla toprağa iner. Toprak, 

bu maddeleri kalsium nitrat hâline çevirerek, nebâtlara verir. Nebâtlar, bu tuzları 

albüminli maddelere [proteinlere] çevirir. Proteinler, bitkiden, ot yiyen hayvanlara 

ve insanlara geçer. İnsanlar, nebâtâtdan ve ot yiyen hayvanlardan alır. Bu maddeler 

insanların ve hayvânların hücrelerinin yapı taşıdır. Kuru proteinlerin içinde 

– 688 –

% 14 [yüzde ondört] azot gazı vardır. İşte, yağmur suları vâsıtası ile toprağa, her 

sene dörtyüzmilyon tondan ziyâde hava azotunun gelerek gıdâ hâline döndüğü bugün 

hesâb edilmişdir. Denizlere gelen, elbette dahâ çokdur. Semâdan, bu sûretle 

rızk indiğini bugün fen yolu ile anlıyabiliyoruz. Dahâ nice şekllerde de inmekdedir. 

Fen, ileride bu yollardan ba’zısını da belki anlıyacakdır]. 

Allahü teâlâ, herkesin rızkının gökden indirildiğini bildirmekle, kimsenin rızkına 

dokunulamıyacağını anlatıyor. Cüneyd-i Bağdâdîye “kuddise sirruh” (Rızkımızı 

arıyoruz) dediklerinde, (Nerde olduğunu biliyorsanız, orada arayınız!) buyurdu. 

(Allahü teâlâdan istiyoruz) dediklerinde, (Eğer, sizi unutmuş sanıyorsanız, hâtırlatınız!) 

buyurdu. (Tevekkül ediyoruz, bakalım ne gönderecek) dediklerinde, 

(İmtihân ederek, deneyerek tevekkül etmek, îmânda şübhe bulunmasını gösterir) 

buyurdu. (O hâlde ne yapalım?) dediklerinde, (Emr etdiği için çalışmalı, rızk 

için üzülmemeli, tedbîrlerin arkasında koşmamalıdır) buyurdu. Rızk için, Allahü 

teâlânın verdiği söze güvenmelidir. Emrine uyarak çalışanı, rızkına ulaşdırır. 

Evli olanların tevekkülü: Evli olanın, tevekkül etmek için, şehrlerden uzaklaşması 

doğru değildir. Çalışıp, sebeblere yapışması lâzımdır. Ya’nî, evli olanların tevekkülü, 

üçüncü mertebede olmak lâzımdır. Ya’nî, çalışmakla tevekkül etmelidir. 

Nitekim, Ebû Bekr-i Sıddîk “radıyallahü anh” çalışarak tevekkül etmişdi. Çünki, 

tevekkül iki kısmdır: Birisi açlığa sabr edip, bulduğunu yimekdir. İkincisi, açlık ve 

ölüm, başına yazılmış ise, kendisi için, bunun hayrlı olduğuna inanmakdır. Çoluğa, 

çocuğa bu iki tevekkülü emr etmek, kimseye câiz değildir. Hattâ, kendi sabr 

edemiyen kimsenin de, çalışmadan tevekkül etmesi câiz değildir. Eğer, çoluk çocuk 

da sabr etmeğe râzı iseler, çalışmadan tevekkül câiz olur. Kısaca deriz ki, kendini, 

sıkıntıya sabr etmeğe zorlamak câiz ise de, çoluk çocuğu zorlamak câiz değildir. 

2 — Mevcûd parayı, malı muhâfaza etmekde tevekkül: 

Burada da, kimsesi olmıyan bekârların tevekkülü ile bakacak kimsesi bulunanların 

tevekkülü başkadır. 

Bakacak kimsesi olmıyanların, bir senelik ihtiyâcını, önceden depo etmesi, tevekkülü 

bozar. Çünki, sebeblere güvenmiş olur. Doyacak kadar gıdâ ve giyinecek 

kadar elbise bulunduran bekâr kimse, tevekkül etmiş olur. Kırk günlük ihtiyâcı saklamakla 

tevekkül bozulmaz demişlerdir. Sehl bin Abdüllah-i Tüsterî buyuruyor ki, 

(Bekâr bir kimsenin, gıdâ maddelerini ne kadar zemân olursa olsun saklaması tevekkülü 

bozar). Tesavvuf büyüklerinden, Ebû Tâlib-i Mekkî buyuruyor ki, (Sakladığına 

güvenmezse, kırk günden çok saklasa da, tevekkülü bozmaz). Bişr-i Hâfî, 

tesavvuf büyüklerindendir. Birgün, huzûruna bir müsâfir geldi. Talebesinden 

birine bir avuç gümüş verip, (İyi ve tatlı birşeyler alıp gel!) buyurdu. O zemâna kadar, 

böyle çok şey aldırdığı görülmemişdi. Müsâfir ile yidi. Müsâfir, artan yemekleri 

de alıp gitdi. Talebesinin, bu hâle şaşdığını görünce: (Bu müsâfir, Feth-i 

Mûsulî idi. Mûsuldan, bize ders vermeğe geldi. Tevekkülü sağlam olana, gıdâ 

saklamanın zarar vermiyeceğini gösterdi), buyurdu. Demek ki, tevekkül, ilerisi için 

zihni yormamakdır. Bunun için de, ilerisi için yığmamalı, sakladığını da, elinde olmayıp, 

Allahü teâlânın ileride göndereceği gibi bilmeli, ya’nî buna güvenmemelidir. 

Evli olanların tevekkülü: Çoluk çocuk sâhiblerinin bir senelik mal saklaması, 

tevekkülü bozmaz. Bir seneden fazlası bozar. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve 

sellem”, evdekiler için, onların kalbleri dayanıksız olduğu için, bir senelik eşyâ bulundururdu. 

Kendisi için ise, bir günlük saklamazdı. Saklasaydı, tevekkülüne ziyân 

vermezdi. Çünki, olup olmaması müsâvî idi. Fekat, ümmetine ders vermek için, 

böyle yapardı. Eshâb-ı kirâmdan “aleyhimürrıdvân” biri vefât etdikde, cebinden 

iki altın çıkmışdı. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, (Bu iki azâb alâ- 


metidir) buyurdu. Bu azâb, Cennetde yüksek dereceye yetişememek acısı olsa gerekdir. 

Nitekim, başka biri vefât edince, (Kıyâmetde bunun yüzü, ayın ondördü gibi 

parlar. Eğer, yazlık elbisesini kışdan ve kışlığı yazdan hâzırlamasaydı, güneş gibi 

parlardı), buyurdu. Bir kerre de, (Size en az verilen şey, yakîn ve sabrdır) buyurdu. 

Ya’nî, elbiseyi, bir yıl önce hâzırlamak, yakînin az olmasındandır. Fekat, 

bütün büyükler, söz birliği ile buyuruyor ki, su kabları, su te’sîsâtı, sofra takımı, 

dikiş, temizlik vâsıtaları, ya’nî bir evde her zemân lâzım olan şeyleri saklamak câizdir 

ve lâzımdır ve tevekkülü bozmaz. Çünki, Allahü teâlâ, bu dünyâyı öyle yaratmışdır 

ki, gıdâ ve giyim eşyâsı her sene, tâze olarak husûle gelmekdedir. Allahü 

teâlânın âdetine uymamak câiz değildir. Fekat ev eşyâsı, her lâzım olduğu zemân 

ele geçmiyebilir. 

FASL: Bir kimse, gıdâsını ve elbisesini saklamayınca, kalbi râhat etmez, başkalarının 

getirmesini beklerse, böyle kimsenin saklaması, dahâ iyidir. Hattâ tarlası, 

tezgâhı, herhangi bir geliri olmayınca düşüncesiz, sıkıntısız ibâdet, zikr yapamıyan 

kimsenin, bir gelir edinmesi dahâ iyidir. Çünki, asl maksad, kalbin râhat, üzüntüsüz, 

Allahü teâlâyı düşünmesidir. Ba’zılarını, mal meşgûl eder. Malının hesâbını 

yapmakdan, râhat ibâdet edemez. Malı olmayınca düşüncesi, sıkıntısı kalmaz. 

Böyle kimselerin malı olmaması hayrlıdır. Ba’zıları da, geçinecek kadar malı 

olunca râhat eder. Bunların, geçinecek kadar gelir edinmesi dahâ iyidir. Fekat, geçinecek 

kadar mal ile râhat etmeyip, dahâ çoğu peşinde koşan, süs, keyf ve zevklerini 

düşünen kalbler, müslimânlığa bağlı olan kalblerden değildir. Bunları hesâba 

katmıyoruz. 

3 — Zararlardan sakınmakda tevekkül: 

İnsanı zarardan koruyan sebebler arasında da, te’sîri kat’î olan veyâ te’sîr ihtimâli 

çok olan sebebleri bırakmak, tevekkülün şartı değildir. Hırsız girmesin diye, 

evin kapısını kapamak, kilitlemek, tevekkülü bozmaz. Tehlükeli yerde silâh taşımak, 

düşmandan sakınmak da, tevekküle zararlı değildir. Üşümemek için fazla giyinmek 

de, tevekkülü bozmaz. Fekat, vücûdün ısınması için fazla kalori hâsıl olmak 

için, çok yimekle kışın ısınmak gibi ince düşünmek, böyle sebeblere baş vurmak, 

tevekkülü bozar. [Hasta olmamak için, sağlam insanı ateşle] dağlamak ve efsûn 

yapmak da böyledir. [Doktorun hastayı dağlaması câizdir.] Tevekkül etmek 

için, te’sîri kat’î olan ve herkesce bilinen sebebleri bırakmak lâzım değildir. Birgün, 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” efendimizin yanına bir köylü geldi. 

(Deveni ne yapdın?) buyurdu. (Allaha tevekkül edip, kendi hâline bırakdım) deyince, 

(Bağla ve sonra tevekkül et!) buyurdu. 

Bir insandan gelen zararı önlemeyip buna sabr etmek, tevekküldür ve iyidir. Sûre-i 

Ahzâbda, (Kâfirlerin ve münâfıkların zararlarına, işkencelerine karşılıkda bulunma! 

Ben onların cezâsını veririm. Onlardan korunmak, kurtulmak için Allahü 

teâlâya tevekkül et!) meâlindeki 48.ci âyet-i kerîmesi ve sûre-i İbrâhîmde, (Yapdıkları 

işkencelere sabr ederiz. Tevekkül ediciler, yalnız Allahü teâlâya tevekkül 

etmelidir) meâlindeki 12.ci âyet-i kerîmesi bunu bildiriyorlar. 

Akreb, yılan, yırtıcı hayvânların zarar vermesini önlemek lâzımdır. Tevekkülü 

bozmaz. [Mikropların hastalık yapmasına sabr etmemeli, bunları her sûretle men’ 

etmelidir. Mikroplu hastalığa yakalanınca, antiseptik ilâcları, antibiyotikleri, (penicilin 

ve benzerleri) kullanmalıdır.] 

Düşmandan sakınmak için silâh taşıyan bir kimse, kuvvetine ve silâhına güvenmezse, 

tevekkül etmiş olur. Kapıyı kilidlemelidir. Fekat kilide güvenmemelidir. Nitekim, 

hırsızlar, çok kilidleri kırmışdır. Tevekkül edenin alâmeti şudur ki, evine 

gelip, eşyânın çalındığını görünce üzülmez. Allahü teâlâ, böyle takdîr etmiş deyip, 

kazâya râzı olur. Kapıya kilid takarken, (Yâ Rabbî! Bu kilidi, senin kazânı değişdirmek 

için değil, senin emrine, âdetine uymak için takıyorum. Yâ Rabbî! Eğer ma- 

– 690 –

lıma, birini musallat edersen, senin takdîrine râzıyım! Bu malı, benim için mi yaratdın, 

yoksa başkası için yaratıp, bende emânet olarak mı bırakdın bilemem) diye 

kalbinden geçirmelidir. Bir kimse, kapısını kilidleyip gider ve gelince, eşyânın 

çalınmış olduğunu görüp de üzülürse, tevekkül sâhibi olmadığını anlamalıdır. 

Fekat, bağırıp çağırmaz, ortalığı, gürültüye boğmazsa, hiç olmazsa, sabr etmek derecesini 

kazanır. Eğer şikâyet eder, hırsızı araşdırırsa sabr derecesinden de düşer. 

Tevekkül sâhibi olmadığını, sabr edici olmadığını anlayıp da, kendini beğenmekden 

vaz geçerse, bu da, hırsızın sebeb olduğu fâide ve kazancıdır. 

Süâl — Bu eşyâya muhtâc olmasaydı, kapıyı kilidlemez, bunları saklamazdı. İnsan, 

ihtiyâcını gidermek için sakladığı şey çalınınca üzülmemesi elinde midir? 

Cevâb — Allahü teâlâ, bu eşyâyı kendine verince, bunların gelmesini, kendi için 

hayrlı bilmelidir. Allahü teâlânın verdiği herşeyde, bir hayr vardır demelidir. Bunun 

gibi eşyâsının gitmesini de, kendi için hayrlı bilmesi lâzımdır. Allahü teâlânın, 

vermesi gibi, alması da hayrlıdır. Verdiği zemân, eşyânın bulunması hayrlı olduğu 

gibi, aldığı zemân da, eşyânın bulunmaması hayrlıdır demelidir. Hayrlı olan şeylere 

sevinmek lâzımdır. İnsanlar, kendilerine hangi şeyin hayrlı, fâideli olacağını 

iyi bilemez. Allahü teâlâ, dahâ iyi bilir. Meselâ, bir hastanın babası, mütehassıs tabîb 

ise, babası buna etli, tatlı verince sevinip, iyi olmasaydım, bana bunları vermezdi 

der. Babası, etli, tatlı gibi yemekleri vermezse, yine sevinir. Hastalığımı tedâvî 

etmek için bunları vermiyor der. Allahü teâlânın da vermesine ve vermemesine 

böyle îmân olmadıkca, tevekkül sağlam olamaz. 

Tevekkül eden, malı korumakda, altı edebi gözetmelidir: 

1) Kapıyı kilidlemeli. Fekat başka tedbîrler almağa uğraşmamalı. Odaları, pencereleri 

kilidlememeli, komşulara nöbet bekletmemeli. İş yerlerine bekci, kapıcı 

tutmak, tevekkülü bozmaz. Mâlik bin Dînâr “rahmetullahi teâlâ aleyh”, kapısını 

ip ile bağlardı. Hayvan girmiyeceğini bilsem, bunu da bağlamam buyururdu. 

2) Kıymetli eşyâyı, hırsızı çeken şeyleri evde bulundurmamalı, bir din kardeşinin, 

hırsızlık günâhını işlemesine sebeb olmamalıdır. Mugayre, Mâlik bin Dînâra 

zekât gönderdi. Alıp tekrâr geri gönderdi. Şeytân, hırsız çalar diye kalbime vesvese 

getirdi. Vesvese etmeği ve bir müslimânın hırsızlık etmesine sebeb olmağı istemem 

dedi. Ebû Süleymân-i Dârânî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, bunu işitince, bu 

parayı geri çevirmesi, sôfîlerin kalblerinin za’îf olmasındandır. O, zâhiddir, kalbinde 

dünyânın yeri yokdur. Hırsız çalarsa, ona ne zararı olur buyurdu ki, Ebû Süleymânın 

bu sözü, görüşünün keskin olduğunu göstermekdedir. 

3) Evden çıkarken, şöyle niyyet etmelidir ki; eğer, eşyâmı hırsız çalarsa, onun 

olsun, ona halâl olsun! Hırsız belki fakîrdir. Bu eşyâ ile, bir hâcetini giderir. Eğer 

zengin ise, bu eşyâ ile gözü doyar da, başkasının malını çalmaz. Benim eşyâm, bir 

din kardeşimin cânının yanmasına mâni’ olur. Böyle niyyet etmekle, hem hırsıza, 

hem de bütün müslimânlara şefkat etmiş olur. Zâten müslimânlık da, mahlûklara 

şefkat etmekden ibâretdir. Böyle niyyet etmekle, Allahü teâlânın kazâ ve kaderi 

değişmez. Fekat, eşyâ çalınsa da, çalınmasa da, kendisine, bir lirası için, yediyüz 

lira sadaka vermiş gibi sevâb hâsıl olur. Bu niyyet, şuna benzer ki, bir hadîs-i 

şerîfde buyuruldu ki, (Bir kimse, âilesi ile buluşdukda, azl eylemez ise, ya’nî çocuk 

olmasına mâni’ olmazsa, çocuk olsa da olmasa da, bu kimseye, şehîd oluncıya 

kadar cihâd eden bir yeğid sevâbı verilir). Çünki bu kimse, elinden gelebilene 

yapışdı. Eğer çocuk cansız olarak dünyâya gelseydi, bu kimseye, işinin sevâbı hâsıl 

olurdu. 

4) Eşyâ çalınırsa üzülmemeli, malın gitmesinin, kendisi için hayrlı olduğunu bilmelidir. 

Eğer halâl ederse, malını aramamalı, geri verirlerse, almamalıdır. Fekat, 

geri alırsa, kendi mülküdür. Niyyet etmekle mülkünden çıkmaz. Yalnız tevekkülü 

tam yapmak için, geri alınmaz. Abdüllah ibni Ömerin “radıyallahü anhümâ” de- 

– 691 –

vesi çalındı. Çok aradı, bulamadı. Alana halâl olsun dedi. Mescide girip nemâz kıldı. 

Biri gelip, deven şuradadır dedi. Na’lınlarını giyip oraya giderken, geri döndü 

ve halâl etmişdim, artık alamam dedi. Büyüklerden biri, kardeşini rü’yâda gördü. 

Cennetde idi. Fekat, üzüntülü idi. Sebebini sordukda: Kıyâmete kadar, böyle 

üzüleceğim. Çünki, Cennetdeki yüksek derecemi gösterdiler. Böyle güzel derece 

yokdu. Oraya gitmek istedim. Bunu oraya bırakmayınız! Orası, Allah için bırakanlarındır 

diye bir ses işitdim. Allah için bırakmak nasıl olur dedim. Sen birgün, bu 

malım Allah için halâl olsun demişdin, sonra sözünde durmamışdın. Sen sözünde 

temâm dursaydın, burası da temâmen senin olacakdı dediler, dedi. Birisi Mekke 

şehrinde uyumuşdu. Uyanınca, para cüzdanını göremedi. Büyüklerden biri orada 

idi. Paramı sen aldın dedi. Bu zât, para sâhibini evine götürüp, paran ne kadardı 

dedi. Söylediği kadar altını kendisine verdi. Sokağa çıkınca, bir arkadaşının çantayı, 

şaka olarak almış olduğunu anladı. Geri dönüp altınları geri verdi ise de, sâhibi 

almadı. Bu altınları verirken, Allah rızâsı için sadaka niyyeti ile vermişdim dedi. 

Hepsini fakîrlere dağıtmasını söyledi. Bunun gibi, eskiden meselâ, bir fakîre ekmek 

götürselerdi ve fakîri bulamasalardı, bu ekmeği, eve geri getirmezler, başka 

bir fakîre verirlerdi. 

5) Zâlime ve hırsıza bed düâ etmemelidir. Bunlara fenâ düâ edince, hem tevekkülü 

bozulur, hem de zühd bozulur. Çünki, elinden birşey gidince üzülen kimse, 

zâhid olamaz. Rebî’ bin Haysemin “rahmetullahi teâlâ aleyh” birkaç bin dirhem 

değerinde, kıymetli bir atını çaldılar. (Çalınırken gördüm) dedi. (Göre göre, niçin 

ses çıkarmadın), dediklerinde, (Ondan dahâ çok sevdiğim ile berâberdim. Ondan 

ayrılamadım) dedi. Sonradan anladılar ki, nemâzda imiş. Hırsıza bed düâ etdiler. 

(Bed düâ etmeyiniz! Atımı ona halâl etdim) dedi. Zâlimin biri, büyüklerden birine 

zulm ederdi. Buna bed düâ et dediklerinde, o, bana değil, kendine düşmanlık 

etmekdedir. Kendine yapdığı bu zarar ona yetişir. Ayrıca bir zarar ilâve edemem 

buyurdu. Hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (İnsan, kendine zulm edene bed düâ eder. 

Böylece, hakkını, dünyâda almış olur. Belki, zâlimin hakkı da, kendine geçmiş olur). 

6) Hırsıza acımalı, günâh işleyip azâba düşeceğine şefkat etmelidir. Kendinin 

zâlim olmayıp, mazlûm olduğuna şükr etmelidir. Dîninde noksân olacağına, malında 

noksânlık olduğuna sevinmelidir. Bir kimse, din kardeşinin günâh işlediğine 

üzülmezse, müslimânlara nasîhat ve şefkat etmemiş olur. Bişr-i Hâfînin “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” eşyâsını çaldılar. Ağlamağa başladı. Fudayl bin Iyâd, (Mal 

için ağlanır mı?) dedikde, (Mal için değil, hırsızın günâh işlediğini, kıyâmetde, bunun 

azâbını çekeceğini düşünüp ağlıyorum) dedi. 

4 — Hastanın tedâvî olmasında ve ilâc kullanmasında tevekkül: 

İlâc üç dürlüdür: Birinci kısm ilâcların te’sîri, fâidesi kat’îdir, meydândadır. Ekmeğin 

açlığı, suyun susuzluğu gidermesi böyledir. [Kinin bileşiklerinin sıtmaya, salicylatların 

rumatizmaya, aşı ve serumların, antibiyotiklerin ve sülfamidlerin de bakterilere 

karşı te’sîri böyledir. (İbni Âbidîn) “rahmetullahi aleyh” beşinci cild, 

215. ci sahîfede diyor ki, (Ölmiyecek kadar ve nemâzı ayakda kılabilecek kadar yimek, 

içmek farzdır. Bu kadar yimemek büyük günâhdır. İlâc kullanmayıp ölürse, 

günâh olmaz. Çünki, ilâcın fâidesi kat’î değildir.) Görülüyor ki, fâidesi kat’î olan 

ilâcları kullanmak farz olmakdadır. Te’sîri kat’î olan sebeblere yapışmanın vâcib 

olduğu ve bunları kullanmayıp zarar görmenin günâh olduğu, Muhammed Ma’sûm 

Fârûkînin “rahmetullahi aleyh” yüzseksenikinci mektûbunda ve (Hadîka)nın üçyüzkırküçüncü 

sahîfesinde de uzun yazılıdır.] Yangını su ile söndürmek de böyledir. 

Te’sîri muhakkak olan bu gibi ilâcları kullanmamak tevekkül değil, ahmaklıkdır 

ve harâmdır. 

İkinci kısm ilâcların te’sîri kat’î olmadığı gibi, zan ile de değildir. Fâide ihtimâli 

vardır. Efsûn ya’nî, fen yolu ile tecribe edilmemiş maddeler ve Kur’ân-ı kerîm- 

– 692 –

den olmayan, ma’nâsız yazılar kullanmak ve ateşle dağlamak ve fal bakarak, 

uğurlu sanarak kullanılan şeyler böyledir. Tevekkül etmek için, bunları kullanmamak 

lâzımdır. Hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, bunları kullanmak, sebeblere fazla düşkün 

olmak alâmetidir. Bu üçünden, fâide ihtimâli çok olan [sağlam insanı] dağlamakdır. 

[Falcılık hakkında (Bey’ ve şirâ) risâlesi sonunda geniş bilgi vardır.] 

Üçüncü kısm ilâclar, birinci ve ikinci kısm arasında olanlardır. Bunların fâideleri 

kat’î değilse de, fazla zan olunur. Damardan kan alma, deriden hacâmat yapmak, 

müshil almak, te’sîrleri şübheli olan [piyasada mevcûd yüzlerce] ilâcı kullanmak 

böyledir. Bunları kullanmamak, harâm değildir. Fekat, tevekkülün şartı da 

değildir. Çok kimseler için, bunları kullanmak dahâ iyidir. Ba’zan da, kullanmamak 

dahâ iyi olur. Tevekkül etmek için, bunları terk etmek lâzım değildir dedik. 

Çünki Peygamber efendimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, (Ey Allahın kulları! İlâc 

kullanın!) buyurdu. Bir kerre de, (Her hastalığın ilâcı vardır. Yalnız ölüme çâre 

yokdur) buyurdu. İlâc, kazâ ve kaderi değişdirir mi dediklerinde, (Kazâ ve kader, 

insana ilâcı kullandırır) buyurdu. Bir hadîs-i şerîfde, (Bütün Meleklerden işitdim 

ki, ümmetine söyle, hacâmat yapdırsınlar. Ya’nî kan aldırsınlar dediler) buyurdu. 

Bir hadîs-i şerîfde, (Arabî ayın onyedinci veyâ ondokuzuncu veyâ yirmibirinci günleri 

hacâmat olunuz ki, kan artarsa [ya’nî tansiyon yükselirse], ölüme sebeb olur) 

buyurdu. Bir hadîs-i şerîfde, (Allahü teâlânın ölüme sebeb yapdığı hastalıklardan 

birisi, kanın artmasıdır) buyurdu. Tansiyon artınca kan aldırmak ve tansiyon düşürücü 

ilâc almak ve mikrop hastalıklarında, antibiyotikler ve sülfamidler ve başka 

antiseptikler kullanmak ve dezenfekte, ya’nî mikrop imhâsı yapmak ile, elbisedeki, 

yatakdaki akrebi, yılanı öldürmek ve yangını söndürmek arasında bir 

fark yokdur. Çünki, hepsi insanı öldüren şeydir. Tevekkül için, bunları terk etmek 

lâzım değildir. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, Sa’d bin Mu’âz “radıyallahü 

anh” için, fasd ya’nî damardan kan aldırmasını emr buyurmuşdu. Hazret-i 

Alînin “radıyallahü anh” mubârek gözü ağrıdığı zemân da, tâze hurma yimemesini, 

pancar yaprağı, yoğurt ve pişmiş arpa yimesini söyledi. Suheyb-i Rûmînin 

“radıyallahü anh” gözü ağrıyordu. Bunu hurma yirken görüp, (Gözün ağrıdığı hâlde 

hurma yiyorsun) buyurdukda, ağrı olmıyan tarafda çiğniyorum demiş ve Peygamberimiz 

“sallallahü aleyhi ve sellem”, bu cevâba gülmüş idi. Peygamberimiz 

“sallallahü aleyhi ve sellem”, her gece sürme sürerdi. Her ay hacâmat olurdu. Her 

sene ilâc içerdi. Vahy geldiği zemân, mubârek başı ağrırdı. Mubârek başına kına 

bağlardı. Bir yeri yara olsa, oraya kına kordu. Birşey bulunmadığı zemân, temiz 

toprak tozu ekerdi. Dahâ nice ilâc kullanmışdır. (Tıbbınnebî) ismindeki kitâblarda, 

bunlar yazılıdır. [Bu kitâblardan birini imâm-ı Celâleddîn-i Süyûtî “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” yazmışdır. (Mevâhib-i ledünniyye) ikinci cildinde de, oldukça geniş 

yazılıdır.] 

Mûsâ “aleyhisselâm” hastalanmışdı. İlâcını söylediler. İlâc istemem, Allahü teâlâ 

şifâsını verir dedi. Hastalık uzadı ve ağırlaşdı. Bu hastalığın ilâcı meşhûrdur 

ve tecribe edilmişdir, az zemânda iyi olursunuz dediler. Hayır, ilâc istemem dedi 

ve hastalık artdı. O zemân vahy gelip, (İlâc kullanmazsan, şifâ ihsân etmem) buyurulunca, 

ilâcı içdi ve iyi oldu. Fekat kalbine birşey geldi. Vahy gelip, Allahü teâlâ 

buyurdu ki, (Sen tevekkül etmek için, benim âdetimi, hikmetimi değişdirmek 

istiyorsun. İlâclara, fâideli te’sîrleri kim verdi? Elbette ben yaratıyorum) buyurdu. 

Peygamberlerden biri “aleyhimüsselâm” za’îflikden şikâyet etmişdi. Vahy gelip, 

(Et yi ve süt iç!) buyuruldu. Bir zemânın mü’minleri, çocuklarının çirkin olduğundan 

Peygamberlerine “sallallahü teâlâ aleyhim ve sellem” şikâyet etmişdi. 

Vahy gelip, (Ümmetine söyle, çocuğu olacak kadınlar, ayva yisin!) buyuruldu. Hâmile 

iken ayva, çocuk olunca hurma yirlerdi. 

Bütün bu misâllerden anlaşılıyor ki, Allahü teâlâ, ilâcları, şifâ için sebeb yap- 

– 693 –

mışdır. Ekmek ile suyu doyurmağa sebeb yapdığı gibi, ilâcları da, hastalıkları gidermeğe 

sebeb yapmışdır. Bütün sebebleri yaratan, bunlara te’sîr kuvveti veren, 

Allahü teâlâdır. Hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (Mûsâ “aleyhisselâm”, Yâ Rabbî! 

Hastalığı yapan kimdir, hastalığı iyi eden kimdir, dedi. Cenâb-ı Hak, her ikisini de 

yapan benim, buyurdu. O hâlde, tabîbe ne lüzûm var deyince, onlar, şifâ için yaratdığım 

sebebleri bilir ve kullarıma verir. Ben de onlara, bu yoldan rızk ve sevâb 

veririm, buyurdu). 

Görülüyor ki, tabîbe gitmeli, ilâc kullanmalıdır. Fekat, doktora ve ilâca güvenmemeli, 

şifâyı Allahü teâlâdan istemelidir. İlâc içip de iyi olmıyan, ameliyyât 

masalarında kalıp can veren az değildir. 

FASL — Ateşle dağlamak, ba’zı yerlerde âdet hâlini almışdır. Hâlbuki, dağlamak, 

tevekkülü bozar. Hattâ islâmiyyet, bunu men’ etmişdir. Çünki, tehlükeli yaralara 

sebeb olabilir. Fâidesi de kat’î değildir. Dağlamanın fâidesi, başka ilâclarla 

da, te’mîn olunabilir. İmrân bin Husayn “radıyallahü anh” hastalandı. Dağlama 

yap dediler, yapmadı. Yalvardılar, dağladı ve iyi oldu. Sonra buyurdu ki, önce 

nûr görüyordum. Sesler duyuyordum. Melekler bana selâm veriyordu. Dağladıkdan 

sonra, bunlar olmadı. Çok tevbe ve istigfâr etdi. Cenâb-ı Hakkın, bunları 

tekrâr kendisine ihsân eylediğini, Mutrif bin Abdüllaha söylemişdi. 

FASL — Ba’zan, ilâc kullanmamak dahâ sevâb olur ve bu, Peygamber “sallallahü 

aleyhi ve sellem” efendimize uymamak olmaz. Büyüklerimizden çoğu ilâc kullanmadı. 

Süâl — İlâc kullanmamak kemâl olsaydı, Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve 

sellem” ilâc kullanmazdı. Hâlbuki kullanmışdır. 

Cevâb — İlâc kullanmamak için altı sebeb vardır: 

1) Bir kimse, kalbi uyanık, keşf sâhibi olur. Ecelinin geldiğini anlar. İlâc kullanmaz. 

Nitekim doktorlar da, çabuk öleceği belli hastaya, ilâc ve perhîz vermiyor. Halîfe-i 

müslimîn, Ebû Bekr “radıyallahü anh” hasta olunca, (Tabîb getirelim) dediler. 

(Tabîb beni gördü ve ben, irâde etdiğimi yapacağım dedi) buyurdu. 

2) Hasta âhıret korkusu içindedir. İlâc düşünmez ve istemez. Ebüdderdâ “radıyallahü 

anh” hasta olunca inledi. Sebebini sorduklarında, günâhlarımı düşünüp, 

inliyorum buyurdu. Birşey istiyor musun dediler. Allahü teâlânın rahmetini istiyorum 

buyurdu. Tabîb çağıralım mı dediler. Beni tabîb hasta yapdı buyurdu. Ebû 

Zer-i Gıfârînin “radıyallahü anh” gözü ağrıyordu. İlâc yapmaz mısınız dediklerinde, 

ondan dahâ mühim işim var buyurdu. Bunların hâli, birini i’dâm etmeğe götürürlerken 

buna, yolda, yiyecek birşey ister misin diye sormağa benzer ki, aç olsa 

bile yimek acabâ hâtırına gelir mi? Sehl bin Abdüllah-i Tüsterîye, gıdân nedir dediler. 

Hayy ve kayyûm olanın zikridir dedi. Sana, kuvvetini nerden alıyorsun diyoruz, 

dediler. İlmden dedi. Gıdân nedir dediler. Fikr ve zikrdir dedi. Vücûdü besliyen 

gıdâ maddesini soruyoruz dediler. Vücûdü düşünmeyip, rızkı göndereni düşünmekdir 

dedi. 

3) Sebebi bilinmiyen müzmin bir hastalık olup, hasta, tesellî ilâclarını kullanmak 

istemez. Tıb bilgisi olmıyanlar, birçok ilâcları böyle sanır. 

4) Ba’zısı da, hastalığın sevâbından mahrûm kalmamak için, iyi olmak istememiş, 

sabr etmek sevâbına da kavuşmak istemiş, ilâc kullanmamışdır. Hadîs-i şerîfde 

buyuruldu ki, (Şübhe edilen altını, ateşle mu’âyene etdikleri gibi, Allahü teâlâ, 

insanları derd ile, belâ ile imtihân eder. Ba’zısı, belâ ateşinden hâlis olarak çıkar. 

Ba’zısı da, bozuk olarak çıkar). Sehl bin Abdüllah-i Tüsterî “rahmetullahi teâlâ 

aleyh”, hastalara ilâc verir, kendisi ise kullanmazdı. Hastalığa sabr ederek, oturarak 

kılınan nemâz, sağlam olanın, ayakda kıldığı nemâzdan dahâ kıymetlidir, 

derdi. 

– 694 –

5) Günâhı çokdur. Hastalık çekmekle günâhlarının afv edilmesini ister. Hadîs-i 

şerîfde buyuruldu ki, (Sıtma hastalığı, insanın günâhlarının hepsini temizler. Dolu 

dânesinde toz olmadığı gibi, sıtmalının günâhı kalmaz). Îsâ “aleyhisselâm” buyurdu 

ki, (Hasta olup, musîbete, felâkete uğrayıp da, günâhları afv olacağı için sevinmiyen 

kimse, âlim değildir). Mûsâ “aleyhisselâm”, bir hastayı görüp: (Yâ Rabbî! 

Bu kuluna merhamet et!) dedikde, Allahü teâlâ: (Rahmetime kavuşması için, 

gönderdiğim sebebler içerisinde bulunan bir kuluma, nasıl rahmet edeyim. Çünki, 

onun günâhlarını, bu hastalıkla afv edeceğim. Cennetdeki derecesini, bununla 

artdıracağım) buyurdu. 

6) Sıhhatin hep yerinde olması, Allahü teâlâyı unutmağa, Ona ısyân etmeğe, harâm 

işlemeğe sebeb olacağını düşünüp, hasta kalmağı ister. Allahü teâlâ, acıdığı 

kullarını derd ile, hastalık ile, gafletden uyandırır. Nitekim, bir hadîs-i şerîfde buyuruldu 

ki, (Mü’minlerde, üç şeyden biri bulunur: Kıllet ya’nî fakîrlik, ıllet ya’nî 

hastalık, zillet, ya’nî i’tibârsızlık) ve buyurdu ki, (Allahü teâlâ buyurdu ki: Hastalık 

benim kemendim, tuzağımdır ve fakîrlik zındânımdır. Buralara sevdiklerimi sokarım). 

Sıhhat, günâh işlemeğe sebeb olur. Âfiyet hastalıkda olur. Alî “radıyallahü 

anh”, bir kalabalığı eğlence içinde görüp sordukda, bugün bayramımızdır dediler. 

Günâh işlemediğimiz günler de, bizim bayramımızdır buyurdu. Büyüklerden 

biri, rast geldiği birine, nasılsın dedikde, âfiyetdeyim dedi. O da, âfiyetde olduğun, 

günâh işlemediğin gündür. Günâh işlemekden dahâ tehlükeli hastalık yokdur 

buyurdu. Fir’avnın, herkesin kendine tapınmasını istemesine sebeb, dört yüz sene 

yaşamışdı. Bir kerre başı ağrımamış, ateşi olmamışdı. Bir kerre başı ağrısaydı, 

o saygısızlık hâtırına gelmezdi. Bir kimse, hasta olup tevbe etmezse, Azrâîl “aleyhisselâm” 

der ki, ey gâfil! Sana kaç def’a haberci gönderdim. Aklını başına toplamadın. 

Büyükler buyurur ki, mü’mine kırk gün içinde, her hâlde üzüntü veyâ hastalık 

veyâ korku yâhud malına ziyân gelir. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, 

bir hanımı nikâh ile alacakdı. Bu kadın hiç hasta olmamışdır diye medh etdiler. Almakdan 

vaz geçdi. Birgün baş ağrısını söyliyordu. Bir köylü: Baş ağrısı nasıl olur? 

Benim başım hiç ağrımadı deyince, (Benden uzak ol! Cehennemlik görmek istiyen, 

buna baksın) buyurdu. Âişe “radıyallahü anhâ”, şehîdlerin derecesine yükselen 

olur mu? deyince: (Hergün yirmi kerre ölümü düşünen kimse, şehîdlerin derecesini 

bulur) buyurmuşdu. Şübhesiz, hastalar, ölümü çok hâtırlar. İşte, bu altı sebebden 

dolayı, ba’zıları ilâc kullanmamışdır. 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, bu sebeblere muhtâc olmadığı için ilâc 

kullanırdı. 

(Dürr-ül-muhtâr)da ve bunu açıklıyan (İbni Âbidîn)de (Sular) kısmı sonunda 

buyuruyor ki: (Harâm olan şeylerin ilâc olarak içilmesi, bunun hastaya iyi geleceği 

bilinirse ve halâl olan ilâc bulunmazsa, câiz olur. (Buhârî)deki hadîs-i şerîfde, 

(Allahü teâlâ, harâm olan şeylerde, size şifâ yaratmamışdır) buyurulmuşdur. Bunun 

ma’nâsı, şifâsı olduğu tecribe edilen harâm maddeler, ilâc için halâl olur, demekdir. 

Nitekim, susuzlukdan ölecek kimseye, ölümden kurtaracak kadar şerâb 

içmek halâl olur. Harâm olan şeyde, şifâ bulunması, mütehassıs olan müslimân bir 

doktorun söylemesi ile anlaşılır. Yalnız, domuz eti ve yağı, şifâsı bulunsa da, ilâc 

olarak da kullanılmaz). Muhammed Zerkânî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Mevâhib-i 

ledünniyye) şerhi, sekizinci maksadda diyor ki, (Hadîs-i şerîfde, tedâvî olunuz 

buyuruldu. Bu hadîs-i şerîfe göre, ölüme veyâ bir farzı terk etmeğe mâni’ olacak 

tedâvî ve kalb hastalıklarının tedâvîsi farzdır. Başka hastalıkların tedâvîsi sünnetdir.) 

(Tâtârhâniyye)de diyor ki, (Başka çâre olmayınca, ölümden kurtulmak için ameliyyât 

olmak câizdir.) 

Son söz olarak deriz ki, hastalık sebeblerinden kaçınmak, tevekküle mâni’ de- 

– 695 –

ğildir. Halîfe Ömer “radıyallahü anh”, Şâma gidiyordu. Şâmda tâ’ûn [ya’nî vebâ hastalığı] 

olduğu işitildi. Yanında bulunanların ba’zısı, Şâma girmiyelim dedi. Bir kısmı 

da, Allahü teâlânın kaderinden kaçmıyalım dedi. Halîfe de, Allahü teâlânın kaderinden, 

yine Onun kaderine kaçalım, şehre girmiyelim. Birinizin bir çayırı ile, bir 

çıplak kayalığı olsa, sürüsünü hangisine gönderirse, Allahü teâlânın takdîri ile göndermiş 

olur buyurdu. Abdürrahmân bin Avfı “radıyallahü anh” çağırıp, sen ne dersin? 

buyurdukda, Resûlullahdan “sallallahü aleyhi ve sellem” işitdim. (Vebâ olan yere 

girmeyiniz ve vebâ olan bir yerden, başka yerlere gitmeyiniz, oradan kaçmayınız!) 

buyurmuşdu, dedi. Halîfe de, elhamdülillah, benim sözüm, hadîs-i şerîfe uygun oldu 

deyip, Şâma girmediler. Vebâ bulunan yerden dışarı çıkmanın yasak edilmesine 

sebeb, sağlam olanlar çıkınca, hastalara bakacak kimse kalmaz, helâk olurlar. Vebâlı 

yerde, kirli hava [ya’nî mikroblu hava, vebâ basilleri], herkesin içine yerleşince, 

kaçanlar, hastalıkdan kurtulamaz [ve hastalığı başka yerlere götürmüş, bulaşdırmış 

olurlar]. Hadîs-i şerîflerde buyuruluyor ki, (Vebâ hastalığı bulunan yerden kaçmak, 

muhârebede kâfir karşısından kaçmak gibi, büyük günâhdır). [Muhyiddîn-i Arabî 

“kuddise sirruh” (Fütûhât-ül-mekkiyye) kitâbında (Kazâ, belâ) bahsinde, (Belâlardan, 

tehlükelerden, gücünüz yetdiği kadar sakınınız. Çünki, tâkat getirilemiyen, 

dayanılamıyan şeylerden uzaklaşmak, Peygamberlerin âdetidir) buyurmakdadır. 

Eceli gelen hastanın ölmesine mâni’ olunamaz. Ancak, ölüm hastasının istigfâr 

okuması, hastalığın veca’larını gidereceği (Mektûbât-ı Ma’sûmiyye) ikinci cild, 80.ci 

mektûbunda yazılıdır. Bu mektûb, (Hak Sözün Vesîkaları) kitâbımızda mevcûddur.] 

(Redd-ül-muhtâr) beşinci cild sonunda ve (Bezzâziyye) fetvâsında diyor ki, (Kapalı 

yerde iken zelzele olursa, oradan açık bir yere kaçmak müstehabdır). 

FASL — Tevekkül etmek için, hastalığını herkese bildirmemek lâzımdır. Bildirmek 

ve şikâyet etmek mekrûhdur. Yalnız fâidesi olacaklara, [meselâ, doktora 

söylemek] veyâ aczini, zevallılığını bildirmek için söylemek mekrûh olmaz ve tevekkülü 

bozmaz. Nitekim Alî “radıyallahü anh” hastalanmışdı. Nasılsın, iyi misin 

dediklerinde, hayır dedi. Şaşıp birbirlerine bakışdılar. (Allahü teâlâya aczimi 

gösteriyorum) buyurdu. Bu söz onun hâline lâyık idi. O cesâret ve kuvveti, yeğitliği 

ile, aczini biliyordu ve (Yâ Rabbî! Bana sabr ihsân et!) derdi. Tevekkülün kıymeti, 

(Cevâb Veremedi) kitâbının 144.cü sahîfesinde yazılıdır. 

Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki, (Allahü teâlâdan âfiyet 

isteyiniz. Belâ istemeyiniz!). Hastalığı herkese söyleyip, hâlinden şikâyet etmek 

harâmdır. Şikâyet niyyeti ile değilse harâm olmaz. Fekat, söylememek iyidir. 

Çünki, çok söyleyerek, şikâyet şeklini alabilir. 

Hindistânda bulunan islâm âlimlerinin büyüklerinden Muhammed Bâkîbillah buyuruyor 

ki, (Tevekkül, sebeblere yapışmayıp, tenbel oturmak değildir. Çünki, 

böyle olmak, Allahü teâlâya karşı edebsizlik olur. Müslimânın, meşrû’ olan bir sebebe 

yapışması lâzımdır. Sebebe yapışdıkdan, çalışmağa başladıkdan sonra tevekkül 

edilir. Ya’nî istenilen şey, bunun hâsıl olmasına sebeb olan şeyden beklenilmez. 

Çünki, Allahü teâlâ sebebi, istenilen şeye kavuşdurmak için, bir kapı gibi yaratmışdır. 

Birşeyin hâsıl olmasına sebeb olan işi yapmayıp da, sebebsiz olarak gelmesini 

beklemek, kapıyı kapayıp pencereden atılmasını istemeğe benzer ki, edebsizlik olur. 

Allahü teâlâ, ihtiyâclarımıza kavuşmamız için kapıyı yaratmış ve açık bırakmışdır. 

Onu kapamamız doğru değildir. Bizim vazîfemiz kapıya gidip beklemekdir. Sonrasını 

O bilir. Çok zemân kapıdan gönderir. Dilediği zemân da pencereden atarak verir). 

Bâkî-billahın bu sözü (Berekât) kitâbında yazılıdır. Görülüyor ki, çalışmayıp, 

boş oturup, tevekkül ediyorum demek câiz değildir. Tesavvuf büyükleri, çalışmağa, 

sebebe yapışmağa başlayıp, bundan sonra tevekkül etmeli demişlerdir. 

Hindistânın büyük âlimlerinden Mazher-i Cân-ı Cânân “kuddise sirruh”, onüçüncü 

mektûbunda diyor ki, cebr ve ihtiyâr üzerinde âlimlerimiz çok şey yazdılar ise de, 

– 696 –

insanın zihnine yine şübheler gelmekdedir. Çünki akl, din bilgilerinden ba’zılarını 

anlıyamıyor. Eğer anlasaydı, insanların işlerinin fâideli ve iyi olması için, Peygamberlere 

vahy gönderilmesine lüzûm ve ihtiyâc olmazdı. İnsanda tam ihtiyâr vardır 

demek, ya’nî insan her dilediğini yapar demek ve insanın elinde birşey yokdur, kazâ 

ve kaderde olanı yapmağa mecbûrdur demek, kitâba ve sünnete inanmamak olur. 

Çünki, insanların amellerini de, cesedlerini de, ya’nî maddelerini de, işlerini, hareketlerini 

de Allahü teâlâ yaratmakdadır. Böyle olunca, tam ihtiyâr vardır denilebilir 

mi? Cebr ile, zorla yapdırılan iş için hesâba çekmek de zulm olur. Allahü teâlâ 

zulm yapmaz. O hâlde, insan mecbûrdur demek, nasıl doğru olabilir? İnsanların işlerinin 

bir titreme gibi cebren yapılmadığı meydândadır. İlm, irâde ve kudretimiz 

ile yapılmakdadırlar. İnsanın ihtiyârı [istekli hareketi], her üçünden hâsıl olmakdadır. 

Fekat, insanda bu üçünün hâsıl olması, insanın ihtiyârı ile değildir. Allahü teâlâ 

dilediği zemân, bunları insana gönderir. Cebr de, bu kadardır. İnsanda tam ihtiyâr 

ve tam cebr olmadığı için, insanın hareketleri, bu ikisinin arasında hâsıl olmakdadır. 

İşlerin böyle yapılmasına (Kesb) denir. İnsanın kesb etdiği işlerinde bu kadarcık 

ihtiyârın bulunması, Allahü teâlânın teklîflerine [emr ve yasaklarına] sebeb 

olmuşdur. İhtiyârımız za’îf, az olduğu için de, teklîfler hafîf olmuş, Allahü teâlânın 

mü’minlere olan rahmet sıfatı, onların âsîlerine olan gadab sıfatını aşmışdır. Diğer 

sıfatlarından hiçbiri, ötekilerini aşmış değildir. Allahü teâlânın fi’lleri de, ilmi, irâdesi 

ve kudreti ile olduğu için, bu bakımdan kulların işlerine benzemekdedir. Böyle 

işlerden dolayı, kullarını hesâba çekmesi adâlete uymuyor denilemez. 

[TENBÎH: Ölümden evvelki hayâta (Dünyâ hayâtı), ölümden sonraki hayâta 

(Âhıret hayâtı) denir. Âhıret hayâtı üçe ayrılır: Mezârdan kalkıncaya kadar, 

(Kabr hayâtı), tekrâr dirildikden, Cennete veyâ Cehenneme gidinceye kadar, 

(Kıyâmet hayâtı), üçüncüsü (Cennet ve Cehennem hayâtı)dır. Dünyâda yapılan 

her işden ve düşünceden, dünyâda ve âhıretde fâide veyâ zarar hâsıl olur. Fâide 

hâsıl olanlara (Hayr), zarar hâsıl olanlara (Şer) denir. Allahü teâlâ, hayrları, şerlerden 

ezelde ayırmışdır. Bunlar, birbirleri ile hiç karışmaz. Bu ayırmağa, (Kazâ) 

ve (Kader) denir. Kazâ, kader hiç değişmez. Allahü teâlâ hayr ve şer işlemekde insanları 

serbest bırakdı. İsteyen hayr işler, isteyen şer işler. Allahü teâlâ, merhamet 

ederek, hangi işlerin hayr, hangi işlerin şer olduğunu, Peygamberler vâsıtası ile kullarına 

bildirir. İnsanlar da, bunları, Peygamberlerden, aklları ile, ilmleri ile öğrenirler. 

Akl ve ilm sâhibleri akla, ilme uyarak, hayr işler. Aklı ve ilmi olmıyan ahmaklar, 

câhiller, nefslerine ve şeytânlara uyarak, şer ya’nî günâh işleyerek, dünyâda 

ve âhıretde azâba sürüklenir. Görülüyor ki, Peygamberlerin emrleri, ya’nî dinler, 

Allahü teâlânın ni’meti, büyük ihsânıdır. İslâmiyyete uyanlar, Cennete gidecekler, 

uymıyanlar Cehenneme gideceklerdir.] 

Bir kişide olmasa ger vecd-ü hâl, 

eylese islâmiyyete o imtisal. 

Dâimâ bid’atleri terk eylese, 

ehl-i sünnetden hiç ayrılmasa. 

O kişi, ehl-i se’âdetdir hemân, 

şer’i pâke iyi sarıl, ey civân. 

Ger islâmiyyetsiz olursa vecd-ü hâl, 

ehl-i istidrâc olur, ol bed fi’al. 

Uçsa da, aldanma öyle şeylere, 

kes kanâdı, tâ ki düşsün yerlere. 

Anlara aldanma, îmânın gider, 

şer’i pâki tutmıyan bulmaz zafer. 

– 697 –

48 — LEVH-İL-MAHFÛZ VE ÜMM-ÜL-KİTÂB 

Allâme Ahmed bin Süleymân bin Kemâl pâşanın “rahmetullahi teâlâ aleyhim 

ecma’în” (Levh-il-mahfûz ve Ümm-ül-kitâb) ismindeki risâlesi ile, Muhammed Akkermânînin 

(İhtiyâr-ı cüz’î) risâlesi ve Ebüssü’ûd efendinin (Kazâ kader) risâlesi, 

otuzbirinci Osmânlı pâdişâhı sultân Abdülmecîd hân “rahmetullahi aleyh” 

zemânında, [1264] senesinde, bir arada bir kitâb hâlinde, türkçe olarak, İstanbulda 

basılmışdır. Üçünü de sâdeleşdirerek, yazmayı uygun gördük: 

Ra’d sûresindeki, (Allahü teâlâ, dilediğini siler. Dilediğini değişdirmez. Ümmül-kitâb, 

Ondadır) meâlindeki âyet-i kerîmede, levh-i mahfûz bildirilmekdedir. 

Ümm-i kitâb, ezelî olan kelâm-ı ilâhînin ismidir. Melekler, bunu anlıyamaz. Zemânlı 

değildir. Ya’nî burada zemân yazılı değildir. Allahü teâlâdan başka, kimse 

bilmez. Hiç yok olmaz. Levh-i mahfûzda ise, değişiklik olur. Bunu melekler görür. 

İnsanın, işine göre, ömrü ve rızkı değişir. İyiler kötü, kötüler iyi olarak değişdirilebilir. 

Böylece birine ölümüne yakın, iyi işler yapdırıp, son nefesde îmân ile gönderir. 

Başkasına kötü amel işledip, îmânsız gönderir. Bunun için, Resûlullah “sallallahü 

aleyhi ve sellem” her zemân, (Allahümme, yâ mukallibelkulûb, sebbit 

kalbî, alâ dînik) düâsını okurdu [ki, Ey büyük Allahım! Kalbleri iyiden kötüye, kötüden 

iyiye çeviren, ancak sensin. Kalbimi, dîninde sâbit kıl, ya’nî dîninden döndürme, 

ayırma! demekdir]. Eshâb-ı kirâm “aleyhimürrıdvân” bunu işitince: (Yâ 

Resûlallah “sallallahü aleyhi ve sellem”! Sen de, dönmekden korkuyor musun?) 

dediklerinde: (Mekr-i ilâhîden, beni kim te’mîn eder?) buyurdu. Çünki, hadîs-i kudsîde: 

(İnsanların kalbi Rahmânın kudretindedir. Kalbleri, dilediği gibi çevirir) buyurulmuşdur. 

Ya’nî, Celâl ve Cemâl sıfatları ile, kötüye ve iyiye çevirir. Levh-i mahfûza 

ilk olarak, (Benden başka Allah yokdur. Muhammed “aleyhisselâm” benim 

resûlümdür ve habîbimdir ve herşey benim mahlûkumdur. Herşeyin Rabbiyim, Hâlıkıyım) 

yazıldı. Sonra, Peygamberleri “salevâtullahi teâlâ aleyhim ecma’în” ve kıyâmete 

kadar gelecek insanların iyileri, sa’îd olarak, kötüleri de, şakî olarak yazıldı. 

Kader değişmez. Kazâ, kadere uygun olarak meydâna gelir. Kazâ, hergün çok 

değişip, sonunda kadere uygun olunca yaratılır. Kazâ-i mu’allak şeklinde yaratılacağı 

yazılmış olan birşey, kulun iyi ameli ile değişip yaratılmaz. Evliyâ “rahmetullahi 

teâlâ aleyhim ecma’în”, kaderi anbara, kazâyı ölçeğe benzetmişdir. 

[(Kâmûs)da, kazâ kelimesinde diyor ki: (Kazâ, kaderin husûsî bir kısmıdır. 

Kader, anbara doldurulmuş buğday gibidir. Kazâ ise, onu ölçerek vermek gibidir. 

Ömer “radıyallahü anh”, Şâma geldi. Şehrde vebâ hastalığı olduğunu işitince, 

şehre girmedi. Allahü teâlânın kazâsından kaçıyor musun? dediklerinde, Allahü 

teâlânın kazâsından, kaderine kaçıyorum buyurdu ki, kader, kazâ şeklini almadıkca 

değişebilir. [Kader, ma’âş bordrosu gibidir. Kazâ ise, bu ma’âşın dağıtılmasıdır.] 

İbni Esîr dedi ki: Kazâ ve kader, birbirinden ayrılmaz, çünki, kader temel gibi, kazâ 

da üstündeki binâ gibidir). Kader kelimesinde diyor ki: (Kader, Allahü teâlânın, 

olacak şeyleri ezelde bilmesidir. Kazâ, kaderde bulunan şeyleri, zemânı gelince 

yaratmasıdır)]. 

İmâm-ı Gazâlî, (İhyâ-ül’ulûm) kitâbında buyurdu ki, (Kazâ-i mu’allak, Levh-i 

mahfûzda yazılıdır. Eğer o kimse, iyi amel yapıp, düâsı kabûl olursa, o kazâ değişir). 

Hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (Kader, tedbîr ile, sakınmakla değişmez. Fekat 

kabûl olan düâ, o belâ gelirken korur). Düânın belâyı def’ etmesi de, kazâ ve kaderdendir. 

Kalkan, oka siper olduğu gibi, su, yerden otun yetişmesine [ve havanın 

oksigen gazı, canlının hücrelerindeki gıdâ maddelerini yakıp harâret meydâna gelmesine] 

sebeb olduğu gibi, düâ da, Allahü teâlânın merhametinin gelmesine sebebdir. 

Bir hadîs-i şerîfde, (Kazâ-i mu’allakı, hiçbirşey değişdiremez. Yalnız düâ değişdirir 

ve ömrü, yalnız, ihsân, iyilik artdırır) buyuruldu. Allahü teâlânın takdîri- 

– 698 –

nin, ya’nî kaderin, Levh-i mahfûzda yazılması kazâdır. Bir kimseye takdîr edilen 

belâ, kazâ-i mu’allak ise, ya’nî, o kimsenin düâ etmesi de, takdîr edilmiş ise, düâ 

eder, kabûl olunca, belâyı önler. (Ecel-i kazâ)yı da, iyilik etmek gecikdirir. Fekat, 

(Ecel-i müsemmâ) değişmez. Ecel-i kazâ denilen, meselâ, bir kimse, eğer iyi iş yapar, 

yâhud sadaka verir, hac ederse ömrü altmış sene, bunları yapmazsa kırk sene 

diye takdîr edilmesi gibidir. Vakt temâm olunca, eceli bir ân gecikmez. Birinin 

üç gün ömrü kalmış iken akrabâsını, Allah rızâsı için ziyâret etmesi ile, ömrü 

otuz seneye uzar. Otuz yıl ömrü olan kimse de, akrabâsını terk etdiği için, ömrü 

üç güne iner. (Lübâb-üt-te’vîl) [ya’nî (Tefsîr-i Hâzin)] kitâbında diyor ki, takdîr, 

ezelde Levh-i mahfûzda yazılmışdır. Sonradan birşey yazılmaz. Ya’nî, Levh-i 

mahfûzda olacak değişiklikler ve ömürlerin artması ve kısalması da, ceffelkalem 

[ya’nî ezelde] yazılmışdır ki, buna kazâ-i mu’allak denir. Allahü teâlânın kaderi, 

ya’nî ezelde ilmi nasıl ise, Levh-i mahfûzdaki değişiklikler, ona uygun olur. Ömer 

“radıyallahü anh” yaralanınca, Ka’bül-ahbâr buyurdu ki, Ömer “radıyallahü anh” 

dahâ yaşamak isteseydi, düâ ederdi. Zîrâ onun düâsı elbette kabûl olur. İşitenler 

şaşırıp, nasıl böyle söylüyorsun, Allahü teâlâ meâlen, (Ecel, bir ân gecikmez ve vaktinden 

önce gelmez) buyurdu, dediklerinde, (Evet, ecel hâzır olduğu vakt gecikmez. 

Fekat, ecel hâsıl olmadan önce, sadaka ile, düâ ile, amel-i sâlih ile, ömür uzar. 

Zîrâ Fâtır sûresinde meâlen, (Herkesin ömrü ve ömürlerin kısalması hep yazılıdır) 

buyurulmakdadır) dedi. 

Her sene, [Şa’bân ayının onbeşinci Berât gecesinde] o senede olacak şeyler, ameller, 

ömürler, ölüm sebebleri, yükselmeler, alçalmalar, ya’nî herşey Levh-i mahfûzda 

yazılır. 

Dâvüd aleyhisselâmın yanına iki kişi gelip, birbirinden şikâyet etdi. Dinleyip karâr 

verip giderken, Azrâîl “aleyhisselâm” gelip, (Bu iki kişiden, birincisinin eceline 

bir hafta kaldı. İkincisinin ömrü de, bir hafta önce bitmişdi, fekat ölmedi) dedi. 

Dâvüd “aleyhisselâm” şaşıp, sebebini sorunca, (İkincisinin bir akrabâsı vardı. 

Buna dargın idi. Bu gidip, onun gönlünü aldı. Bundan dolayı, Allahü teâlâ, buna 

yirmi yıl ömür takdîr buyurdu) dedi. [(Emâlî kasîdesi) altmışikinci beytinde, (Öldürülen 

kimsenin eceli, münkatı’ değildir). Ya’nî, o ânda, ömrü ortadan kesilmiş 

değildir. (Kâmûs) mütercimi Ahmed Âsım efendi “rahmetullahi teâlâ aleyh”, bu 

beyti şerh ederken diyor ki, (Ehl-i sünnete göre, öldürülen kimsenin, o ânda eceli 

gelmişdir. Ömrü ortadan kesilmemişdir. Herkesin eceli bir dânedir).] Görülüyor 

ki, müslimân olan ve islâmiyyete uygun akrabâyı ziyâret çok lâzımdır. Hiç olmazsa 

haftada veyâ ayda bir ziyâret etmeli, kırk günü geçirmemelidir. Uzak memleketde 

ise, mektûbla ve telefonla gönlünü almalıdır. Dargın, kinli ise de, vaz 

geçmemelidir. Akrabâsı gelmezse, cevâb vermezse de, giderek veyâ hediyye, selâm 

göndererek, yâhud mektûb ile ve telefon ile yoklamakdan vazgeçmemelidir. 

Allahü teâlâ, müslimân olan ve sâlih olan akrabâyı ziyâreti emr ediyor. Söylediğimiz 

gibi hareket ederek, bu emr yapılmış olur. (Berîka) ve (Hadîka) kitâblarında 

diyor ki, (Kat’-i rahm, ya’nî akrabâ ile ilişiği kesmek büyük günâhdır. Erkek olsun, 

kadın olsun zî rahm-i mahrem akrabâyı ziyâret etmek vâcibdir. Amca kızı gibi 

mahrem olmıyan zî rahm akrabâyı ve zî rahm olmıyan akrabâyı ziyâret vâcib değildir. 

Fekat bunlara da hediyye, selâm yollamak müstehâbdır). Yetîmlere de 

acımalı, gücendirmemelidir. Yetîmin başını sıvayana, hac sevâbı verilir. Allahü teâlâ 

bir kulunu severse, âhırete yarar işler, iyi, güzel ameller yapdırır. Allahü teâlâdan 

hidâyet olmazsa, yüzlerce kitâb okusa, nasîhat dinlese yola gelmez. Ya’nî terbiye 

kabûl etmiyen kimseye nasîhat vermek, öküze tecvîd okutmağa benzer. 

[Doktor bulmak ve ilâc bulmak da, takdîre bağlıdır. Allahü teâlâ, takdîrine göre 

sebebleri yaratmakdadır. Çok eskiden bilindiği gibi, bir yeri kesilen insanın eceli 

gelmedi ise, damarı bağlanır, ilâc verilir, ölmez. Eceli gelmiş ise, damarı bağlıyacak 

biri bulunamaz. Kanı akar, mikrop kapar, ölür. Yürek adalesi bozuk olan ağır 

– 699 –

hastaya, ölmek üzere olan bir başkasının sağlam yüreği takılıp takılmaması da, ecelin 

gelip gelmemesine bağlıdır. Kalbin değişdirilmesi de hastayı muhakkak iyi yapmıyor, 

çoklarının ölmesine sebeb olmakdadır. 

Kıyâmetde herkes, öldüğü zemândaki şekli, boyu ve organları ile mezârdan kalkacakdır. 

Herkesin kuyruk sokumu kemiği değişmiyecek, başka a’zâ, organlar, bu 

kemik üzerine yeniden yaratılacak, rûhlar bu yeni bedenlerini bulup, te’alluk 

edeceklerdir. Rûhların bu başka bedenlere te’alluk etmeleri, tenâsüh değildir. Tenâsüh 

dünyâda düşünülür. Âhıretde tenâsüh olmaz. İnsanın bedeni, organları 

dünyâda da değişiyor. Kırk yaşındaki insanın eti, yağı, derisi, kemikleri başkadır. 

Çocukluğunda bulunanlar başkadır. Fekat o, hep aynı insandır. Çünki insan, rûh 

demekdir. Beden değişiyor ise de, rûh değişmez. İnsanın parmak izi de hiç değişmez. 

Hiçbir insanın parmak izi, başkasının parmak izine benzemez. Bir insanın parmak 

uçlarındaki çizgilerin şekli, doğmadan önce, rûh bedene te’alluk etdiği sıralarda 

teşekkül eder. İnsan ölüp çürüyünciye kadar hiç değişmez. Beşbin yıllık mumyalarda 

aynen kaldıkları görülmüşdür. Parmak ucundaki çizgilerden herbiri, yanyana 

dizilmiş deliklerden meydâna gelmişdir. Her delikcikden, ter sızmakdadır. İnsan 

birşeyi tutunca, sızan ter, o şey üzerinde çizgilerin şekli gibi yapışıp kalır. Teri 

boyayan bir ilâc sürünce, o kimsenin parmak izi, o şey üzerinde görünür. Büyük 

âlim, imâm-ı Muhammed Gazâlî, fârisî (Kimyâ-yı se’âdet) kitâbının sekseninci sahîfesinde 

diyor ki, (Bir insanın çeşidli yaşlarındaki bedenleri başka başka oldukları 

gibi, aynı boy ve şeklde, fekat başka zerrelerden yapılmış bir bedenle kabrden 

kalkacakdır. Bu yazımız anlaşılınca, insan insanı yirse, yenilen organın, hangi insan 

ile yaratılacağı, yiyen ile mi, yoksa yenilen ile mi birlikde yaratılacağı gibi sorulara 

lüzûm kalmaz. Çünki, o uzvların kendi değil, benzerleri yaratılacakdır.)] 

Ah, meded Allahım sendendir, meded, 

aklım alındığı yerlere geldim. 

Düâmı kabûl edip, eyleme red, 

sînem delindiği yerlere geldim. 

Hep, âh ile zârdır, âşıkın işi, 

kan ile karışdı gözümün yaşı. 

İnci, mercan olmuş toprağı, taşı, 

cevher bulunduğu yerlere geldim. 

Dağların başına, bulutlar çıkar, 

bağrımın içinde, şimşekler çakar, 

Firdevs-i a’lâdan, bir servi çınar, 

çıkıp salındığı yerlere geldim. 

Sünbülün da’vâsı, servi dalîle, 

bülbülün sevdâsı, behâr gülîle, 

Muhabbet sunarken, Hakîm dilîle, 

gönlüm sızladığı yerlere geldim. 

Ah! Şimdi bir, ele geçse nigâhın, 

bilemedim kıymetini dergâhın. 

Âlem-i ervâhdan, bir şems-ü mâhın, 

nûrunu saçdığı yerlere geldim. 

– 700 –

49 — İRÂDE-İ CÜZ’İYYE 

İrâde-i cüz’iyye risâlesini Muhammed Akkermânî “rahmetullahi aleyh” yazmışdır: 

Dehr [veyâ İnsan] sûresindeki, (Siz, ancak Allahü teâlânın dilediğini arzû edersiniz!) 

meâlindeki âyet-i kerîmeden, Ebül-Hasen-i Eş’arî imâmımız “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” (Allahü teâlâ, sizin istemenizi dilemedikce, birşey isteyemezsiniz!) 

ma’nâsını anlamışdır. Ya’nî, Allahü teâlâ dilemedikce, kul, irâde-i cüz’iyyesini kullanamaz 

demişdir. Eş’arî mezhebine göre, kullar, irâde-i cüz’iyyelerini kullanmakda 

mecbûr oluyor. Çünki, Allahü teâlâ, bir kimsenin birşey yapmağa irâde-i 

cüz’iyyesini kullanmasını dileyince, o kimse irâde etmeğe, istemeğe mecbûr olur. 

İrâde-i cüz’iyye, mevcûd ve mahlûk oluyor. Böyle olunca, şeytân, insana: Ey kul! 

Niçin zahmet çekersin? Allahü teâlâ bir işini istemezse, sen o işi irâde edemezsin! 

derse, şeytâna cevâb verilemez. Kul fâil-i muhtâr olmaz. İbâdetlerine sevâb, kötülüklerine 

azâb vermeğe sebeb bulunmaz. Kul, Allahü teâlânın dilediğini dilemekde, 

o işin yapılmasına, âlet olmakdadır. 

Ebû Mensûr-i Mâtürîdî “rahmetullahi teâlâ aleyh” imâm-ı a’zam Ebû Hanîfenin 

“rahmetullahi teâlâ aleyh” anladığını açıklıyarak buyurdu ki, (İrâde-i cüz’iyye, 

bir varlık değildir. Var olmıyan şey, yaratılmış olmaz. İrâde-i cüz’iyye, kullarda 

bir hâldir. Kuvveti, birşeyi yapmak ve yapmamakda kullanmakdır. Kullar, irâde-i 

cüz’iyyelerini kullanmakda serbestdir. Mecbûr değildir). Bu mezhebe göre şeytâna: 

İrâde, bende bir hâldir. İyiliğe kullanırsam, Allahü teâlâ iyiliği yaratır. Kötülüğe 

sarf edersem, onu yaratır. Eğer sarf etmezsem, ikisini de yaratmaz, diye cevâb 

verilir. Allahü teâlânın, kul irâde etmeden de, yaratması câiz ise de, ihtiyârî 

olan işleri yaratmağa, kulların kalblerinin ihtiyâr ve irâde etmesini sebeb kılmışdır. 

İrâde-i cüz’iyyemizin sebeb olması da, Allahü teâlânın irâdesi iledir. Kul, bir 

iş yapmağı ihtiyâr ve irâde edince, ya’nî tercîh edip dileyince, Allahü teâlâ da, o 

işi irâde ederse o işi yaratır. Kul ihtiyâr ve irâde etmezse, ihtiyârî olan o işi yaratmaz. 

Şu hâlde, kul irâde-i cüz’iyyesini ibâdete sarf ederse, Allahü teâlâ, ibâdeti yaratır. 

Eğer günâhlara sarf ederse, günâhları yaratır. O zemân kul, dünyâda fenâ olur, 

âhıretde azâb görür. Böyle olduğunu bilen bir kimseye, şeytân birşey diyemez. 

Yukarıdaki âyet-i kerîmenin ma’nâsını, Ebû Mensûr-i Mâtürîdî “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” şöyle açıklıyor: (İhtiyârî işleriniz, yalnız sizin irâdenizle olmaz. Sizin 

irâdenizden sonra, Allahü teâlâ da, o işi irâde edip yaratır.) Görülüyor ki, işi 

yapmakda, kullar müstekıl değildir. 

Mu’tezile yolunda olanlar, insan bütün işlerini, kendisi yaratır diyorlar. Yaratmakda, 

kulları Allahü teâlâya şerîk ediyorlar. [Îrânda, kendilerine şî’î adını veren 

kimseler de, kazâ ve kadere, mu’tezile fırkası gibi inanıyor. Böylece Ehl-i sünnet 

âlimlerinin yolundan ayrılıyorlar. (Hak Sözün Vesîkaları) ve (Eshâb-ı Kirâm) 

kitâblarında, değerli kitâblardan alarak, bunların yazılarına uzun cevâb verilmiş 

ve kazâ kader bilgisi anlatılmışdır. (Mevâhib-i ledünniyye)de, Bedr gazâsını anlatırken, 

irâde-i cüz’iyye uzun bildirilmişdir. (Eshâb-ı Kirâm) kitâbında da büyük 

âlim, veliyy-i kâmil, Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdînin “rahmetullahi teâlâ aleyh”de (İrâde-i 

cüz’iyye) risâlesi vardır. Mevlânânın kardeşi Mahmûd Sâhibin oğlu Muhammed 

Es’ad “rahmetullahi aleyhim”, (Bugyet-ül-vâcid) kitâbının dokuzuncu mektûbunda, 

bu risâleyi neşr etmişdir. Kitâb 1334 [m. 1915] de Şâmda basılmışdır. Kitâbda, 

risâlenin şerhleri ve şârihleri de bildirilmişdir. Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” (İkdül-cevherî) kitâbında kulun ihtiyârını ve irâde-i cüz’iyyesini 

uzun anlatmakdadır. Abdülhamîd Harpûtî, bunu şerh ederek (Simtul’ abkarî) 

ismini vermiş, 1305 [m. 1888] de İstanbulda basılmışdır.] 

İnsanın ihtiyârî hareketi, dört şeyle meydâna gelmekdedir: 1- O işi dimâgında 

tesavvur etmek, hâtırlamak. 2- O şeyden lezzet duymak. 3- Sonra, o işi yapmağı 

– 701 –

kalbi ile ihtiyâr etmek, seçmek ve irâde-i cüz’iyyeyi kullanmak. Ya’nî hareket etmeği 

dilemek. 4- Hareketin meydâna gelmesi. Birinci ile ikinciyi Allahü teâlâ yaratıyor. 

Çünki, tesavvur ile şevk, var olan şeylerdir. Var olan, yaratılmağa muhtâcdır. 

İhtiyâr ve İrâde-i cüz’iyye, kuldandır. Hareketi yaratan, Allahü teâlâdır. Kuldan 

ihtiyâr ve irâdenin meydâna gelmesi de, ancak önce tesavvur ve şevk yaratılması 

ile olur. Meselâ, bir kimse, sadaka vermeği ve sevâbını tesavvur eylese, kendisinde 

şevk veyâ nefret hâsıl olur. Bunu ihtiyâr ve irâde eder veyâ etmez. Şevk, 

irâde demek değildir. Nefret de, irâdeyi kullanmamak değildir. 

Allahü teâlânın kazâsı, takdîri ve Levh-i mahfûza yazması, ilm-i ezelîsine uygundur. 

Bilgisi de, bildiği şeylere tâbi’dir. Ya’nî herşeyi, ileride ne zemânda ve nasıl 

olacak ise veyâ olmıyacak ise, ezelde öylece bilmişdir. Bildiğini takdîr eder ve 

yazar. Bundan dolayı, cebr olmaz. İlerdeki şeyler, ilmine tâbi’ olsaydı, cebr lâzım 

gelirdi. Allahü teâlânın ilmi, eşyânın yaratılmasını ve sıfatlarını, hâllerini îcâb etseydi, 

cebr olurdu. Fekat, böyle değildir. Bunun aksinedir. Allahü teâlânın yardımı 

ile sözümüz temâm oldu. 

(Dürr-i yektâ) şerhinin sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki, (İnsanların 

kalbleri ile veyâ bedenleri ile yapdıkları her işin ve canlılarda ve cansız şeylerde 

meydâna gelen her işin, Allahü teâlânın ezelde bilmesi ve dilemesi ve halk etmesi 

ile olmalarına (Kader) ve (Takdîr) denir. İnsan birşeyi yapmağı veyâ terk etmeği 

ihtiyâr ve irâde eder ya’nî kuvvetini kullanır. Sonra, Allahü teâlâ da, bunu irâde 

eder, kudretini kullanırsa, bu şey olur. İlk ikisine (Kesb), son ikisine (Halk) denir. 

Bu şeyi Allahü teâlâ, beğenirse (Tâ’at) olur. Bunun için, insana âhıretde (Sevâb) 

verilir. Bir tâ’at yapılırken, sevâb kazanmak niyyet edilirse, (Kurbet) olur. Beğenmezse 

(Ma’sıyyet), ya’nî günâh olur. Âhıretde (İtâb) veyâ (İkab) olunur. 

Mekrûh işliyen veyâ müekked sünneti özrsüz terk etmeği âdet edinen, itâb olunur, 

azarlanır. Farzı terk eden veyâ harâm işliyen, tevbesiz ölür ve şefâ’ate, afva kavuşmazsa, 

ikab olunur, yanar. İnsanda ihtiyâr ve irâde ve kudret, ya’nî kesb bulunduğuna 

inanmıyan (Mürted) olur.) 

BİR İHTİYÂR MÜSLİMÂNIN, KIZINA NASÎHATI VE 

MÜNÂCÂTI 

1 — SE’ÂDET NEDİR?: Dünyâdaki bütün insânlar mes’ûd olmak ister. Fekat, 

mes’ûd olan, pek azdır. Neden bu böyledir? Çünki, se’âdetin neden ibâret olduğu 

bilinmiyor. Asl iş, se’âdetin ne olduğunu bilmekdedir. Se’âdet, yalnız dünyâ 

se’âdetinden ibâret değildir. Aksine, asl se’âdet âhıret se’âdetini elde etmekdir. 

Âhıret se’âdeti nasıl elde edilir? Âhıret se’âdeti için Allahü teâlânın kanûnlarına 

ve emrlerine [ya’nî Kur’ân-ı kerîme ve Peygamberimizin “aleyhisselâm” sözlerine] 

itâ’at etmek lâzımdır. Allahü teâlânın emrleri arasında: Öldükden sonra tekrâr 

dirilmek, (ya’nî âhırete) inanmak da vardır. Cenâb-ı Hak âhıretin nihâyetsiz 

olduğunu (ebedî olduğunu) bize bildiriyor. Dünyâ hayâtı ise, sayılı günlerden 

ibâretdir. O hâlde, se’âdet iki başlı demekdir. Biri âhıret se’âdeti, öteki dünyâ 

se’âdeti. Bu iki se’âdetden hangisi önemlidir? Bunu akl ve iz’ân sâhibi insanlar kolaylıkla 

anlıyabilir. Aklımız ve iz’ânımız âhıret hayâtının, dünyâ hayâtı ile mukâyese 

edilemiyecek kadar önemli olduğunu bize gösterir. Buna rağmen, insânların 

dünyâ için gösterdikleri gayret ve çalışmaların onda birini bile âhıret için göstermedikleri 

meydândadır. Bunun âkıbetinin ne kadar acı ve ne kadar korkunç olduğuna 

acabâ inanmıyor muyuz? İnanmıyorsak, kurtuluş ümmîdi yokdur. Allahü teâlâya 

inanmıyanların yeri ebedî olarak Cehennemde yanmakdır. Eğer inanıyorsak, 

Allahü teâlânın emrlerini yapmamak bir gaflet (bir nev’i uyku) ve bir dalâletdir. 

Bu uykudan uyanamıyanlara yazıklar olsun. 

Dünyâ se’âdeti için söz söyleyenler, kitâb yazanlar ve bunu dikkatle okuyanlar, 

– 702 –

dinleyenler çokdur. Âhıret se’âdetine gelince: Buna dâir Hakkın kitâbı (Kur’ân-ı 

kerîm) ve Peygamberimizin sözleri (hadîs-i şerîf) ve din âlimlerinin binlerce kitâbları 

vardır. Fekat, bugün artık bunları okuyan, bunları söyleyen, söyleyenleri ve 

yazanları dinleyen az insan kalmışdır. Çok ehemmiyyetli olan âhıret se’âdeti âdetâ 

unutulmuş, sanki böyle birşey yokmuş gibi bir gaflet içinde bulunmakdayız. Bu 

ise, felâketin en tehlükelisi ve âkıbetlerin en korkuncudur. İşte kızım, benim yazılarımın 

asl maksadı, seni bu korkunc felâketden kurtarmakdır. Ya’nî seni Cehennem 

denen büyük ateşden korumakdır. Sen idrâkin ve anlayışın nisbetinde, bu yazılarımdan 

hisse alacaksın. Cenâb-ı Hak seni hakîkati iyice anlayacaklardan ve bu 

anlayışa göre hareket edenlerden eylesin! Âmîn. 

Din âlimlerinin yazdıkları kitâblar var iken, ayrıca bu mevzûlarda çocuklara nasîhat 

vermenin lüzûmsuz olduğunu düşünmek doğru değildir. Çünki, çocuğunun 

se’âdetini isteyen bir baba, yalnız dünyânın kısa se’âdetini değil, âhıretin sonsuz 

se’âdetini de, çocuğuna bildirmekle vazîfelidir. Babaya bu vazîfeyi veren cenâb-ı 

Hakdır. 

Bir çocuk ne kadar kaydsız olursa olsun, babasının kendisi için yazdıklarını merâk 

ederek hiç değilse, bir kerre okur. Bu yazılardan ders alacak anlayış ve uyanıklığı 

da gösterirse, kendisini kurtarmış olur. 

Zemânımızda din bilgilerini veren kitâblarımız, öğretmenlerimiz kifâyetsizdir. 

Büyük şehrlerdeki ba’zı mekteb ve cem’ıyyet muhîtinin din ile ilgisi za’îf görünüyor. 

Bu şartlar içinde çocuğun doğru ve yeter derecede din bilgisi alması 

çok zorlaşmışdır. Bunun için, hiç değilse, müslimân dîninin temel kâ’idelerini ve 

özünü burada söylemek, çok ehemmiyyetli bir vazîfe hâline gelmiş bulunuyor. Temel 

kâ’ideler şunlardır: I- Îmânın (inanmanın) şartları: 1- Allahü teâlâya inanmak, 

2- Meleklere inanmak, 3- Kitâblara inanmak, 4- Peygamberlere inanmak, 5- Âhırete 

(öldükden sonra tekrâr dirilmeğe) inanmak, 6- Kaderin ya’nî, hayr ve şerrin 

Allahü teâlâdan geldiğine inanmak. II- Müslimânlığın şartları: 1- Kelime-i şehâdet, 

2- Nemâz, 3- Oruc, 4- Zekât, 5- Hac. 

2 — DÜNYÂ ve ÂHIRET: Günün birinde iki ellerimiz yanımıza gelecek ve 

dünyâdaki hayâtımız sona erecekdir. Bu dehşetli bir hakîkatdir. Bu hakîkat karşısında, 

hayât nedir? Ölüm nedir? diye düşünmeyen bir insan olmaması lâzımdır. 

O hâlde, hayâtın ne olduğunu, dünyâya niçin geldiğimizi, ölümün ötesi ne olduğunu 

bilmek ve öğrenmek, insan olmanın ilk şartıdır. Hayâta niçin geldiğimizi, hayâtın 

sâhibinden dahâ iyi bilen olur mu? Her şeyin olduğu gibi, hayâtımızın sâhibi 

de, Allahü teâlâdır. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîminde, Vezzâriyât sûresi 56.cı âyetinde 

meâlen, (İnsanları ve cinnîleri ancak, Beni bilip, itâ’at, ibâdet etmeleri için 

yaratdım!) buyuruyor. Bu büyük hakîkati, yaşadığımız bu zemândaki insanların 

kaçda kaçı biliyor ve ona göre hareket ediyor? İnsanların büyük çoğunluğunun, 

bu hakîkati bilmediklerini, bilenlerin de, bu hakîkate göz yumduklarını veyâ 

ehemmiyyet vermediklerini görüyoruz. İşte felâket de, bu noktadan başlıyor. Bu 

hakîkati bilmemek veyâ bildiği hâlde, ona göre davranmamak, hele bu hakîkate 

inanmamak, bir insan için, (bilhâssa bir müslimân için) tasavvur edebileceğimiz en 

büyük bahtsızlık, en büyük fâcia, en büyük felâketdir. Çünki, Allahü teâlâ, kendi 

emrlerine inanmıyanları ebediyyen, inanıp da emrlerini yapmıyanları, irâde etdiği 

kadar Cehennem ateşinde yakacağını kitâb-ı kadîminde, bizlere bildiriyor. Allahü 

teâlâ, insanlar gibi yalan söylemez. Emrlerini mühimsemeyenleri mutlak 

cezâlandırır. Allahü teâlânın cezâsı çok ağırdır. Kendini bu cezâdan koruyamıyanlara 

yazıkdır. Dünyâdaki kısa hayâtımız için sonsuz âhıret hayâtımızı Cehennem 

içinde geçirmek, aklı başında bir insanın işi midir? 

3 — MÜSLİMÂNLIK NEDİR?: Müslimânlık, maddî ve ma’nevî temizlikdir, 

vücûd temizliğini ve kalb temizliğini emr eder. 

– 703 –

Müslimânlık, dünyâ ve âhıret se’âdetini sağlayan tek yoldur. Hakîkî müslimân 

(Allahü teâlânın kaderine inanan müslimân) dünyâda, dâimâ huzûr içindedir. 

Çünki bu müslimân, şuna inanmışdır: Kendisine gelen hayr ve şer Allahü teâlâdandır. 

Allahü teâlânın takdîridir. Allahü teâlâdan gelen herşeyin, kendisi için iyi olduğunu, 

fenâ zan etdiği şeyin sonunun, iyi olacağını düşünür ve böylelikle iç râhatlığını 

bozmaz. Felâketlere de, kolaylıkla göğüs gerer. İşte böyle bir insan, Allahü 

teâlânın sevgili kuludur. Bu sûretle, o insan, âhıret se’âdetine de ulaşmış olur. 

Müslimânlığın emrlerini yapan bir insan, dünyâda her dürlü kötülükden ve 

her dürlü zarardan kendisini korumuş olur. 

Müslimânlık ve islâmlık aynı terimlerdir. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîminde, Zümer 

sûresi 3.cü âyetinde meâlen, (Allahü teâlânın indinde din, islâm dînidir) buyurmuşdur. 

Bugün islâmlığın dışındaki dinler, Allahü teâlânın indinde, din değildir. Hıristiyanların 

ellerindeki İncîl, mûsevîlerin ellerindeki Tevrât, Peygamberimizden evvelki 

zemânların kitâblarıdır. Kur’ân-ı kerîm, bütün bunların hükmlerini kaldırmışdır. 

Müslimânlık, iyi ahlâk demekdir. Allahü teâlâ, Peygamberimize “sallallahü 

aleyhi ve sellem”, (Ben seni iyi ahlâkı temâmlamak için yaratdım!) buyurmuşdur. 

Peygamberimizin “aleyhisselâm” her sözünde (hadîs-i şerîflerinde) büyük dersler, 

güzel ahlâk özellikleri vardır. 

4 — ÎMÂN ve İ’TİKÂD: Bir insanın müslimân olabilmesi için, îmân (i’tikâd) 

sâhibi olması, ya’nî müslimânlığın kanûnlarına ve emrlerine inanması şartdır. 

Hattâ, yalnız inanması kâfî değildir; bu emrleri beğenmesi ve sevmesi de lâzımdır. 

Bu da bir bilgi işidir. İnanma (îmân) çok mühimdir. Îmân, ufak bir şübheyi götürmez. 

Şübhesi olan, din âlimlerinden şübhesini sorarak ve öğrenerek, gidermelidir. 

Aksi takdirde, îmân ni’meti, elden gider. 

Îmânsız insan, dünyânın en bahtsız insanıdır. Çünki, ebediyyen Cehennem 

azâbında yanmaya mahkûmdur. 

Allahü teâlânın emrlerinin ve yasaklarının bir kısmına inanıp, bir kısmına 

inanmamak, doğru değildir. Îmân, tam olmalıdır. 

Îmân sâhibi olmak için, altı şart vardır: 1- Allahü teâlâya inanmak, 2- Meleklere 

inanmak, 3- Kitâblara inanmak, 4- Peygamberlere “aleyhimüsselâm” inanmak, 

5- Âhırete (öldükden sonra, tekrâr dirilmeğe) inanmak, 6- Kazâ ve kaderin 

Allahü teâlâdan geldiğine inanmak. Bunların birisine inanmıyan, îmânsızdır. Bu 

hâl ile ölürse (Allahü teâlâ cümlemizi muhâfaza buyursun!) ebediyyen Cehennemdedir. 

5 — ALLAHÜ TEÂLÂNIN VARLIĞINI İSBÂT: Allahü teâlânın zâtını 

görmüyoruz. Fekat, Allahü teâlânın eserlerini, yaratdıklarını, her zemân, her yerde 

görüyoruz. Güneş, ay, yıldızlar, denizler, dağlar, taşlar, insanlar, hayvanlar, ağaçlar, 

gece ve gündüz, yaz, kış, ..... ne görebiliyorsak, bütün bunların yaratıcısı hiç şübhesiz, 

Allahü teâlâdır. Çünki, Allahü teâlâdan başka, bir varlık, meselâ insanların 

en akllıları bir araya gelseler, bu muazzam eserlerden en küçüğünü, meselâ, bir karıncayı 

yaratabilirler mi? Bir Pastör, hiç yokdan bir mikrop yaratabilir mi? Bir Edison, 

güneş ışığına mu’âdil bir ışık îcâd edebilir mi? Bir Galile, dünyânın dönüşündeki 

intizâmı değişdirebilir mi? İnsanları göklerde ve deniz altında dolaşdıran, radyoları 

bulan bir insanın beynini yaratan kimdir? Bütün bu azametli varlığı yaratanı 

inkâr etmek için, insanın yâ ahmak olması, yâ koyu câhil olması veyâ kör bir inâdın 

kurbânı olması lâzımdır. Bu eserlere tabî’at (natür) diyenler var. Göklerdeki 

muazzam âlemleri, dünyâda gördüğümüz her eseri, dünyânın dönüşünü, gece ve gündüz 

hâdiselerini, mevsimleri ve herşeyi tabî’at kuvveti, tabî’at kanûnudur diyerek 

Allahü teâlâyı inkâr edenler var. Bunlara sormak lâzım: Bu muazzam eserlerin sâhibi 

yok mudur? İnsanların meydâna getirdikleri en ufak bir eser, insan şuûr ve zekâsının 

bir mahsûlü olduğunu kabûl ediyoruz. Bu, aklları durduran muazzam 

– 704 –

eserler, kendi kendine meydâna gelmiş olabilir mi? Bu eserlerdeki intizâmı ve muvâzeneyi, 

şuûrsuz ve donuk tabî’at mı meydâna getirmişdir? İnkârcıların bu sözlerini 

normal bir aklın, hattâ basît bir anlayışın dahî, kabûl etmesi mümkin değildir. 

6 — ALLAHÜ TEÂLÂDAN KORKMAK ve ALLAHÜ TEÂLÂYI 

SEVMEK: 

Allahü teâlâdan korkmak ve Allahü teâlâyı sevmek, ibâdetlerin en makbûlüdür. 

Allahü teâlâdan korkmak ve Allahü teâlâyı sevmek, bir bilgi işi olmakla berâber, 

aynı zemânda, bir çalışma, bir gayret işidir. Herkes kolaylıkla bunları elde 

edemiyor. 

Allahü teâlâ, istediklerine kendisini sevdirir. Korku ve haşyet verir. Bunu herkese 

nasîb etmiyor. Nasîb etdiği kulunu seviyor demekdir. Çok kimse, uzun gayret, 

telkînler, çalışmalar sonunda bu mertebeye erişiyor. 

Allahü teâlâdan korkmak ve Allahü teâlâyı sevmek için pekçok sebeb vardır: 

Allahü teâlâdan korkmak için sebebler: 

Dünyâda insanın başına gelen felâketleri düşünelim: Hastalanmak, yaralanmak, 

vücûdün bir parçasından mahrûm olmak, aç kalmak, susuz kalmak, fakîr olmak, 

akldan mahrûm olmak, çoluk ve çocuğunun başına felâketler gelmek, yangınlar, 

zelzele.... gibi mahlûklar vâsıtasıyla veyâ doğrudan doğruya Allahü teâlâ tarafından 

insanlara takdîr edilen felâketler, elemler, Allahü teâlâdan gelmekdedir. 

Dünyâdaki elemler nihâyet geçicidir. Âhıretdeki ise, ebedîdir. Oradaki azâb, bitmeyen 

bir azâbdır. Yâhud, îmânla âhırete intikâl etmiş günâhkâr bir müslimân ise, 

Allahü teâlânın irâde etdiği kadar, azâb görecekdir. Âhıret azâbı, kabre girildiği 

ândan i’tibâren başlıyacakdır. Bütün bunlar Allahü teâlâdan korkmak için, yeter 

derecede sebebler değil midir? 

Allahü teâlâyı sevmek için de, sebebler pek çokdur: Evvelâ, müslimân olarak 

dünyâya gelmek. Ya’nî, bir müslimân ananın ve bir müslimân babanın evlâdı olarak 

dünyâya gelmek, bütün ömrümüzce, Allahü teâlâyı sevmek, Allahü teâlâya şükr 

ve hamd etmek için, tek başına en büyük sebebdir. Meselâ, hıristiyan ana-babadan 

dünyâya gelmiş olsaydık, artık müslimânlık yolunu bulmak, bizim için, çok zor 

veyâ imkânsız olurdu. Hıristiyan topluluğu içinde yaşar ve âhırete îmânsız olarak 

giderdik. Zemânımızda müslimân olarak doğmak da, kâfî değildir. Müslimânlığı 

sevmiş, elinden geldiği kadar müslimânlık yolunda yürümeğe gayret etmiş bir âilenin 

çocuğu olmak da ayrı bir tâli’dir. İsmi Ahmed veyâ Hadîce olup da, müslimânlık 

îcâblarını yapmayan, hattâ müslimânlığı hor gören, nice sözde müslimânlar 

var. Akl ve iz’ân sâhibi olmak, iyi ve kötüyü anlayabilecek bir tahsîl ve anlayış 

seviyesinde bulunmak da, Allahü teâlânın en büyük ni’metlerindendir. Bundan 

başka, insan haklarını tanıyan bir devletin ferdi olarak yaşamak, sıhhatde olmak, 

fakîr olmamak vesâire gibi binlerce ni’met hep Allahü teâlânın lutf ve ihsânıdır. 

Bu saydığımız ni’metlerden mahrûm olan milyonlarca insanın, milyonlarca 

müslimânın bulunduğunu düşünürsek, Allahü teâlâyı nasıl sevip, şükretmemiz lâzım 

geldiği kolayca anlaşılır. 

7 — ALLAHÜ TEÂLÂNIN KİTÂBI (KANÛNU): Allahü teâlânın kitâbına 

(Kur’ân-ı kerîme) inanmak, îmânın şartlarındandır. Bir âyetinden bile şübhe etmek, 

câiz değildir. Şübhe edenler, Allahü teâlâyı seven, doğru din adamlarının (islâm 

âlimlerinin) kitâblarını okuyarak, şübhesini gidermelidir. 

Allahü teâlâ, çok merhametli olduğu için, emrlerini ve yasaklarını dünyâda işitmeyen 

insan kalmasın diye, yalnız Peygamber göndermemiş, ayrıca Kitâbını (kanûnunu) 

da göndermişdir. Müslimânların kitâbı Kur’ân-ı kerîmdir. Kur’ân-ı kerîm, 

Peygamberimizden “aleyhisselâm” evvel dünyâya gelen milletlere, Allahü teâlâ 

tarafından gönderilen kitâblardaki emrleri ve hükmleri de içinde topladığı için, 

bütün insanlara hitâb eden bir kitâbdır. Ya’nî, Kur’ân-ı kerîm bugünkü dünyâda 


mevcûd, hıristiyan, yehûdî, mecûsî, vesâire gibi çeşidli dinlere sapmış insanlara da, 

doğru yolu gösteren bir kitâbdır. 

Kur’ân-ı kerîme inanmayan müslimân sayılmaz. Müslimân olmayan da Allahü 

teâlânın ateşinden kurtulamıyacakdır. 

Kur’ân-ı kerîm, Allahü teâlânın kelâmıdır. Ya’nî, Kur’ân-ı kerîmdeki her söz ve 

her kelime Allahü teâlâ tarafından, Peygamberimize “aleyhisselâm” bildirilmişdir. 

Peygamberimize “aleyhisselâm” bu sözler, vahy yoluyla ya’nî, meleklerin büyüklerinden 

Cebrâîl “aleyhisselâm” vâsıtası ile bildirilmişdir. Cebrâîl “aleyhisselâm” 

insan şekline girerek bunları Peygamberimize “aleyhisselâm” okumuş ve ezberletmişdir. 

Peygamberimize “aleyhisselâm” Kur’ân-ı kerîm parça parça (kısm kısm) 

gelmişdir. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, Allahü teâlânın emrlerini 

alır almaz, hem kendileri ezberler, hem de kendi yakınlarına ezberletirdi. Vahy 

kâtiblerine de yazdırırlardı. Sonradan bunlar bir araya toplanarak Kur’ân-ı kerîm 

meydâna gelmişdir. Dünyânın her tarafındaki bütün Kur’ân-ı kerîmler birbirlerinin 

aynıdır. Bir kelime, hattâ bir harf bile değişik değildir. Hâlbuki hıristiyanların 

ellerindeki İncîller birbirlerini tutmuyor ve birbirlerine benzemiyor. 

Kur’ân-ı kerîmin her âyetine (her cümlesine) inanmak şartdır. İçinden birisine 

inanmamak, insanın îmânını giderir. Îmânsız insanın âhıreti husrândır. 

Allahü teâlânın emrleri münâkaşa edilemez. Herkesin kendi anlayışına göre 

ma’nâ vermesi veyâ işine geldiği şeklde anlaması câiz değildir. Kur’ân-ı kerîmi en 

iyi anlayan yalnız Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”dir. Peygamberimiz 

“aleyhisselâm” Kur’ân-ı kerîmin, bizim anlamadığımız taraflarını hadîs-i şerîfleri 

ile açıklamışdır. Ayrıca büyük din âlimleri, Kur’ân-ı kerîmi tefsîr etmişlerdir. 

Kur’ân-ı kerîmde pek çok âyetlerin çok geniş ma’nâları vardır. Onun için Kur’ân-ı 

kerîmi kelime kelime terceme etmekle tam ma’nâsı ifâde edilemez. Ancak, her âyetin 

salâhiyyetli büyük din âlimleri tarafından tefsîr ve îzâh edilmesi ile ma’nâsını 

öğrenmek mümkindir. 

Kur’ân-ı kerîmi, Peygamberimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” sözleridir diyenler 

vardır. Bunu söyleyenler, hiç şübhesiz îmânsızdır, kâfirdir. 

Kur’ân-ı kerîm, Peygamberimize “sallallahü aleyhi ve sellem” âyet âyet gelmeğe 

başladığı zemân, o zemânın en meşhûr arab şâirleri ve edîbleri bir âyetinin benzerini 

söylemekden âciz kaldıklarını ifâde etmişlerdir. Bu bakımdan da Kur’ân-ı 

kerîme bir mu’cize denmekdedir. Kur’ân-ı kerîm, Allahü teâlânın insanlara en büyük 

ni’metidir. Çünki Kur’ân-ı kerîm, dünyâ ve âhıretde insanları se’âdete götürecek 

yolları açıklamışdır. Bu yolda gidenlere ne mutlu!.. 

8 — PEYGAMBERLER: Allahü teâlâ, emrlerini ve yasaklarını insanlara 

Peygamberler “aleyhimüsselâm” vâsıtası ile bildirmişdir. Peygamberler de “aleyhimüsselâm” 

insandır. Fekat, Allahü teâlânın bilgili, ahlâklı ve kusûrsuz yaratdığı 

büyük insanlardır. Peygamberler ma’nen Allahü teâlâya yakın insanlar olduğu 

için, onların fikrlerine ve kalblerine bizimkilerden farklı ve dahâ geniş bilgiler ve 

ilhâmlar verilmişdir. Müslimân âlimlerinin bildirdiklerine göre, dünyânın yaratılışından 

bizim Peygamberimize “aleyhisselâm” kadar yüzyirmidört binden ziyâde 

Peygamber “aleyhimüsselâm” gelip geçmişdir. Bizim Peygamberimiz “aleyhisselâm” 

en son ve en büyük Peygamberdir. Bizim Peygamberimizden “aleyhisselâm” 

sonra artık dünyâya Peygamber gelmiyecekdir. Peygamberimiz “aleyhisselâm”, 

Allahü teâlânın en çok sevdiği kuludur. Allahü teâlâ, Peygamberimize 

“aleyhisselâm”, (Sen olmasaydın, bu âlemi [dünyâyı ve semâları] yaratmazdım!) 

buyurmuşdur. Peygamberimiz “aleyhisselâm”, Mekke-i mükerremede dünyâya gelmişdir. 

Bir üniversitede okumamışdır. Tahsîlleri yokdur. Ümmîdir. Fekat, dünyâdaki 

bütün insanların en akllısı, en bilgilisi, en hayrlısıdır. Çünki, Allahü teâlâ, Onu 

asrlarca artık Peygambersiz kalacak olan dünyânın son ışığı olarak yaratmışdır. Bu 

– 706 –

ışık, kıyâmete kadar nûrunu devâm etdirecekdir. Peygamberimize ve bütün Peygamberlere 

“aleyhimüsselâm” inanmak, îmânın şartlarındandır. Peygamberimize 

“aleyhisselâm” inanmıyan müslimân sayılmaz. Müslimân olmıyan da, ateşde ebedî 

yanacakdır. Bunu Kur’ân-ı kerîmde, Allahü teâlâ, bizlere bildiriyor. 

9 — ÂHIRETE İNANMAK: Îmânın şartlarından birisidir. Öldükden sonra, 

tekrâr dirileceğimize inanmıyan îmânsız olur, kâfir olur. Âhırete böyle giderse, ebedî 

olarak Cehennem azâbına mahkûm olur. Bugünki insanların çoğunun buna inanmayan 

bir görünüşleri var. Bunlar, hayâtı yalnız dünyâda râhat etmek ve iyi yaşamakdan 

ibâret sanıyor. Gâye, sanki dünyâda eğlenmek, gezmek, râhat etmek, zengin 

olmakdan ibâretdir. Bu insanlar, öldükden sonra, tekrâr dirileceklerine ve hesâba 

çekileceklerine inanmıyor görünüyor. İnsanlar, bu derece hissizlik içinde yaşayamaz. 

Bu kadar kaydsızlığın ma’nâsı, bu olsa gerekdir. 

Öldükden ve toprak ve toz hâline geldikden sonra, tekrâr dirilmenin mümkin 

olmadığını söyleyenlerin sayısı az değildir. Bunu söyleyenler şübhesiz îmânsız, dinsiz, 

zevallı insanlardır. Tekrâr dirilmek mümkin değildir diyenlere verilecek mantıkî 

cevâblar vardır. Allahü teâlânın azameti, bir insânı hiç yokdan (bir damla sudan) 

yaratmağa muktedir de, ikinci def’a yaratmağa muktedir değil midir? Gözümüzün 

görebildiği âlemlerin ve dünyâdaki muhteşem eserlerin yaratıcısı, bir insanı 

tekrâr diriltmekden nasıl âciz olabilir? Ağaç, kışın yapraklarını döker. Kuru 

dallar ile cansız zannedilir. Bunlar, behâr gelince tekrâr canlanmıyor mu? Büyük 

mevlânâ Celâleddîn “kuddise sirruh”, (Toprağa ekilen hangi tohm toprağın yüzüne 

canlı olarak çıkmamışdır?) diyerek, toprağa gömülen insânların tekrâr canlanacaklarına 

işâret etmişdir. Bu mevzû’da hazret-i Alîye “kerremallahü vecheh” atfedilen 

aşağıdaki mantıkî muhâkeme ne kadar güzeldir. Ahmed, âhırete inanmışdır. 

Ahmedin arkadaşı Kaya, tekrâr dirileceğine inanmıyor. Ahmed, Kayayı iknâ’ 

için, çok uğraşıyor. Muvaffak olamıyor. Nihâyet Ahmed, Kayaya şunları söyliyor: 

(Ben âhırete inanarak Allahü teâlânın bütün emrlerini yapıyorum. Allahü teâlânın 

emrlerini yapmak için, belki senden biraz fazla yoruluyorum, zahmet çekiyorum. 

Nemâz kılıyorum, oruc tutuyorum. Sen bunları yapmıyorsun. İkimiz de ihtiyârladık 

ve ikimiz de öldük. Dahâ mezâra girer girmez, âhıret var mı, yok mu, belli 

olacakdır. Eğer âhıret varsa, ben kazandım. Orada i’tibârım ve râhatım yerinde 

demekdir. Eğer âhıret yoksa, ben hiçbir şey gaybetmem, dünyâdaki yorgunluğumla 

kalırım. Sana gelince: Eğer âhıret yoksa, ne kârdasın, ne ziyândasın. Ammâ, 

âhıret var olduğuna göre, mahvoldun demekdir. Artık Allahü teâlânın bitmiyen, 

ebedî azâbı senin yakanı bırakmıyacakdır. Bu mantıkî muhâkemeye göre, hangimizin 

yolu doğru yoldur. Bunu senin anlayışına bırakıyorum). Bu muhâkeme tarzındaki 

mantıkın kuvveti karşısında, söylenecek tek söz yokdur. Şunu da işâret edelim 

ki, âhırete şübhe ile inanmak iyi bir inanış değildir. Tam ve şübhesiz inanmak 

lâzımdır. 

10 — KADERE, HAYR VE ŞERRE İNANMAK: Îmânın şartlarından biri de 

kadere ve hayr ve şerrin Allahü teâlâdan geldiğine inanmakdır. Kaderin ma’nâsını 

türkcede (alın yazısı) diye ifâde ediyoruz. Allahü teâlâ, her kulunun başından 

geçecek herşeyi evvelden bilir. Kaderi değişdirmek kimsenin elinde değildir. Dilerse 

gene Allahü teâlâ değişdirir. Kader, Allahü teâlânın bir sırrıdır. 

Hayr ve şer Allahü teâlâdan gelir. Çünki, küllî irâde Allahü teâlâdadır. Allahü 

teâlâ, kullarına da cüz’î irâde vermişdir. İşte, bu cüz’î irâdeyi Allahü teâlânın 

emr etdiği yolda kullananlar, mükâfâtlanırlar. Fenâ yollarda kullananlar da, cezâlandırılır. 

İnsanları Cennete veyâ Cehenneme götüren, işte bu cüz’î irâdedir. Bir 

müslimânın içki içmesi, cüz’î irâdesini Allahü teâlânın emrine muhâlif olarak 

kullanmasıdır. Başka bir müslimânın içki içmemesi cüz’î irâdenin Allahü teâlânın 

emrine göre kullanılması demekdir. Bunun gibi bir insanın cüz’î irâdesini iyi veyâ 

kötü istikâmetde kullanması kendi elindedir. 

– 707 –

Kulun, cüz’î irâdesini kötü istikâmetde kullanması ile, Allahü teâlâ, o kula, şer 

getirir. O hâlde şerri hâzırlayan gene kuldur. Allahü teâlâ, zâlim değildir. Bil’akis 

Allahü teâlânın merhameti, bir annenin evlâdına olan merhametinden çok üstündür. 

Bununla berâber, sebebini bilmediğimiz şerrin hikmetini ancak Allahü teâlâ 

bilir. Allahü teâlânın her irâdesinin ve her tecellîsinin sebebini ve hikmetini anlamak, 

kullar için çok zemân mümkin olmaz. 

11 — NEMÂZIN FAZÎLETLERİ: Nemâzın maddî ve ma’nevî pek çok fâidesi 

vardır. Maddî fâideleri şunlardır: Hergün beş def’a abdest alan müslimân, temiz 

bir insan demekdir. Hergün, kırk def’a (kırk rek’at) Allahü teâlânın emri ile eğilerek 

secdeye kapanarak, ayağa kalkan bir insan, vücûdunun her uzvunu hareket 

etdiren bir idmâncı demekdir. Temiz ve hareketli bir insan ömrünün her yaşında 

sıhhatini muhâfaza edebilir. Dikkat edilirse, ömrü boyunca nemâz kılanların büyük 

bir ekseriyeti sağlam insanlardır. 

Nemâzın ma’nevî fâidesine gelince: Hergün beş def’a nemâz kılmak, ya’nî beş 

def’a Allahü teâlânın huzûruna çıkmak, Allahü teâlâyı sık sık hâtırlamak demekdir. 

Allahü teâlâya inanan, ondan korkan insan, onun emrlerinin dışına çıkmış 

ise, nemâz sâatlarında hatâsını anlar. O hatâyı tekrâr etmekden kaçınır, kendini 

islâh etmek yolunu arar ve bulur. Kendini islâh etmek belki ilk zemânlarda 

kolay olmaz. Fekat, nemâza devâm etdikce, Allahü teâlânın emrlerini yapar ve yasaklarından 

kaçınır. Böylelikle kâmil bir insan, sâlih bir müslimân olmak yoluna 

girer. Nemâz, insanları doğru yola götürmek için en güzel bir vâsıtadır. Nemâz, her 

müslimânı kusûrsuz bir insan hâline getirir. Böyle insanların meydâna getirdiği topluluk 

da, ne mutlu bir topluluk olur. 

Nemâz müslimânlığın temel taşıdır. Temelsiz bir binâ sağlam olmadığı gibi, nemâzsız 

müslimânlık da günün birinde yıkılmağa mahkûmdur. 

Nemâz, Allahü teâlâyı sık sık hâtırlamağa sebebdir, demişdik. Nemâzı terk 

etmek, Allahü teâlâyı unutmağa sebeb olur. Allahü teâlâ, kendisini unutanları afv 

etmiyor. Kendisini unutanlara Bekara sûresinin yedinci âyetinde, meâlen (onların 

kalblerini mühürledik) buyurdu. Bu hâle gelmekden Allahü teâlâ, cümlemizi 

korusun! Âmîn. 

(Nemâz, işlerimizi, kazancımızı aksatıyor. Bilhassa öğle ve ikindi nemâzlarında 

abdest almak ve nemâz kılmak zordur) diyenler var. Bunların bu sözleri yersizdir. 

Çünki, bütün medenî memleketlerde ve her iş yerinde öğle zemânında en 

az bir sâat, yemek zemânı ayrılmışdır. Bu zemânda abdest almak ve nemâz kılmak 

için, onbeş dakîka kâfîdir. İkindi zemânında ise, öğle abdesti ile, beş veyâ on dakîka 

içinde nemâzını kılmak mümkindir. 

Nemâz, dünyâ ve âhıret se’âdetlerinin kapısını açan bir anahtardır. Bu anahtarı 

ele geçirmek, herkesin elindedir. Nihâyet, Allahü teâlâya inanan ve tenbel olmayan 

bir müslimân, bu anahtarı, elde edebilir. Bu bir irâde ve azm işidir. 

Nemâzını kılan kimse, Allahü teâlâya samimiyyetle inandığının kuvvetli bir delîlini 

de göstermiş olmakdadır. 

Gösteriş için nemâz kılmak riyâkârlıkdır. Böyle nemâz kabûl edilmez. Zemânımızda 

gösteriş için nemâz kılan, hemen hemen kalmamış gibidir. Aksine, nemâz 

kıldığını saklayanlar çokdur. Çünki, zemânımızda, nemâz kılanları, gerici, yobaz, 

mürteci’, eski kafalı gibi tahkîr edici ve küçültücü sıfatlarla alaya almak ve onları 

horlamak gibi hâller almış yürümüşdür. Bunların şerrinden korunmak için, nemâz 

kılmağı, bu gibilerden saklamak câizdir. 

Nemâz kılmanın zevkine eren bir müslimân, artık onu bırakamaz. 

12 — ORUCUN FAZÎLETLERİ: Allahü teâlâ senede bir ay (Ramezân-ı şerîf 

ayında) gündüzleri oruc tutmayı emr etmişdir. Allahü teâlâ, bu emri sebebsiz 

vermemişdir. Oruc, insanlara hem maddî, hem de ma’nevî fâideler sağlar. Bütün 

– 708 –

ir sene, çeşidli yemekleri eritmek için, yorulan insan mi’desi ve bağırsakları, senede 

bir ay dinlenerek sağlığını korumuş olur. (İftârda çok yimemek şartıyla). Bu 

maddî fâidesidir. Ma’nevî fâidesi de şudur: Oruc tutan bir insan, aç kalmış bir insanın 

çekdiği ızdırâbı, bizzat his ederek fakîr insanlara yardım etmek ihtiyâcını duyar. 

Bu da, insanların birbirlerine yardım etmelerine sebeb olur. Birbirlerine yardım 

eden insan topluluğu arasında ise çekişmeler olmaz. 

Bundan başka, Allahü teâlânın emrini yerine getirmek için gündüzleri bir ay oruc 

tutan bir müslimân, Allahü teâlânın emrlerini yapmak i’tiyâdını da kazanır. Böylelikle, 

Allahü teâlânın başka emrlerini yapmağa da isti’dâd peydâ eder. 

13 — KANÂ’AT, RIZÂ: Hergünkü hâlinden memnûn olmak, her hâlinden Allahü 

teâlâya şükr ve hamd etmek, kanâ’at sâhibi olmak demekdir. Kendinden dahâ 

iyi mevkı’de, kendinden dahâ zengin, kendinden dahâ kuvvetli, kendinden dahâ 

güzel bir insanı kıskanmıyarak kendi hâlinden memnûn ve râzı olan insanın evvelâ 

kalbi râhatdır. Sonra da, en mühimi Allahü teâlânın sevgili kuludur. Sevgili 

olmanın sebebi şudur: Allahü teâlânın kendisine verdiğinden memnûn ve râzıdır. 

Bunun için, Allahü teâlâ da, ondan râzıdır. 

Kanâ’at, bitmez tükenmez bir hazînedir. Kanâ’atkâr olmayan bir zengin, kanâ’atkâr 

olan bir fakîrden dahâ fenâ durumdadır. Çünki, o zenginin kalbi râhat değildir. 

Kanâ’atkâr olan fakîr ise, kalbi râhat olduğu için, sanki bir hazîne içinde yaşamakdadır. 

Rızâ demek, Allahü teâlâdan gelen herşeye râzı olmak demekdir. Allahü teâlâdan 

bir felâket gelse, ona da rızâ gösterir. Kimseye şikâyet etmez. Bu, her insanın 

yapabileceği bir iş değildir. Fekat, bunu yapabilen, büyük bir insandır. Böyle insanlarda, 

Peygamberlere “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” mahsûs sabr ve tehammül 

var demekdir. Allahü teâlânın büyüklüğüne inandığı derecede insan, bu tehammülü 

ve bu rızâyı gösterebilir. Gıbta edilecek bir meziyyetdir. 

14 — HASED (Kıskançlık): Başkasının, kendinden üstün olan herşeyini kıskanan, 

ya’nî ondaki üstünlüğün, yalnız kendinde olmasını isteyen insana, kıskanc denir. 

Bu hâl, insanlığın en kötü huylarından biridir. Kıskanç insan, ömrü boyunca 

râhatsız insandır. Böyle insanlar, kendinden aşağı olan insanı görmez de, kendinden 

yüksek ve varlıklı insanın her şeyini görür ve onu kıskanır. Kıskanç insan, Allahü 

teâlânın kendisine verdiği şeylere râzı olmayan insan demekdir. Allahü teâlânın 

verdiğine râzı olmayan insandan Allahü teâlâ da râzı olmaz. Allahü teâlânın bir 

insandan râzı olmaması ise, felâketlerin en büyüğüdür. Artık o insan, dünyâda da, 

âhıretde de hüsran içindedir. (Ya’nî zarardadır). Bunun için, kendisinde kıskançlık 

ve hased duygusu olduğunu görenler yavaş yavaş bu huylarından sıyrılmalıdır. 

Bu pek mümkindir. İnsanlar, kendilerini istedikleri kadar islâh edebilir. Kıskançlıkdan 

kurtulanlar râhat ve huzûra kavuşur. Bu iş, zenginlik ve fakîrlik işi değildir. 

Bu iş, kalbin zenginliği ve fakîrliği işidir. Nice fakîrler vardır ki, bir lokma ekmeği 

kazandığı zemân, Allahü teâlâya şükr eder ve zenginlerin hâlini düşünmez 

bile. Nice zenginler de vardır ki, milyonlarına dahâ birkaç milyon ekliyemediği için 

üzüntü içindedir. Kıskanç insan, başka bir insanın kendinden iyi giyinmesini, iyi 

yaşamasını hazm edemez. Ya’nî onun boyunu, posunu, güzelliğini, çalışkanlığını, 

başarısını kıskanır. Dahâ kötüsü, onun başına gelen fenâlıklara sevinir. İşte bu hâl, 

kıskançlığın en kötü derecesidir. Böyle insandan Allahü teâlânın yardımı kesilebilir. 

Dahâ da mahrûm olurlar. İyi kalbli ve herkesin iyiliğini isteyen insan, Allahü 

teâlânın himâyesinde demekdir. Büyük Peygamberimizin “sallallahü aleyhi ve 

sellem” çok güzel bir hadîs-i şerîfi var: (Bir müslimân, kendisine istediği bir iyiliği, 

başka bir müslimân için istemezse ve bir müslimân, kendisine gelecek bir kötülüğü, 

istemediği hâlde, o kötülüğü başka bir müslimân için isterse, onun îmânı 

tam değildir) buyurmuşdur. Ya’nî, Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” yal- 

– 709 –

nız kendisini düşünenleri beğenmiyor. Başka müslimânları düşünenleri beğeniyor 

ve öyle yapmalarını istiyor. Düşünün bir kerre; bütün dünyâ, Peygamberimizin “sallallahü 

aleyhi ve sellem” bu emrlerini yapmış olsa, dünyâda kavga, gürültü kalır 

mı? 

15 — İNSANLARA, BİLHÂSSA MÜSLİMÂNLARA İYİLİK ETMEK- 

KALB KIRMAMAK: Bir insanın başka bir insana, bilhâssa müslimâna iyilik etmesi 

Allahü teâlânın en çok sevdiği bir hâldir. İyilik çeşidli olur. Para ile olur, vücûd 

yardımı ile, fikr yardımı ile ve muhtelif yollarla olur. İnsanın elinden hiçbir yardım 

gelmezse, Allahü teâlânın kuluna, güler yüz gösterirse, onun bile sevâbı vardır. 

[(Cevâb Veremedi) kitâbında, 147. ci mektûba ve (Mektûbât Tercemesi)nde 

98. ci mektûba bakınız!] 

Allahü teâlâ, (Benim kullarıma yardım edene, ben fazlasiyle yardım ederim) buyuruyor. 

Elinden yardım geldiği hâlde, yardımı esirgeyen insan, Allahü teâlânın 

indinde sevgili bir kul olabilir mi? İnsanların kalbini kırmak ise, Allahü teâlânın 

gadabını üzerine çekmek demekdir. Bundan çok kaçınmalıdır. İnsan kalbi, Allahü 

teâlânın sevgisinin tecelli etdiği bir yerdir. Oraya dokunmak, çok tehlükelidir. 

Hele o kalbde, Allahü teâlânın korkusu ve Allahü teâlânın sevgisi varsa, onu incitmekden, 

son derece kaçınmalıdır. 

16 — ANNE HAKKI: Dünyâda bir insan için, anne hakkından dahâ ehemmiyyetli 

bir hak yokdur. Düşünmeli ki anne, çocuğunu dokuz ay karnında taşıyor. Onu 

kendi kanıyla besliyor. Büyük bir ızdırab, büyük bir heyecânla onu dünyâya getiriyor. 

Bebek iken, onun için aylarca uykusuz kalıyor. Kendi sütü ile besliyor. Sonra, 

onun her yaşdaki yaramazlıklarını çekiyor. Bu zahmetler para ile, menfe’at ile 

olur işler değildir. Bu zahmetlere anne, ancak Allahü teâlânın verdiği şefkat duygusuyla 

tehammül edebiliyor. Bu büyük zahmet karşısında, çocuğun annesine 

neler borçlu olduğu meydândadır. Çok zemân çocuk, annesinin hakkını ödeyecek 

zemânı ve imkânı bulamıyor. Annesine isyânkâr olan bir çocuk, artık bir âsî, bir 

eşkiyâdan farksız bir insan demekdir. Bu çocuğun büyüdükden sonra, annesini dinlememesi, 

onu üzmesi, ona eziyyet etmesi, insanı çileden çıkardığı gibi, Allahü teâlânın 

gadabını, cezâsını kendi üzerine çekmiş olmaz mı? Ne yazık ki pek çok çocuklar, 

gençliğin verdiği hoyratlık ve kadr bilmemek yüzünden, annelerinin haklarını 

çiğniyorlar. Onları üzüyorlar, böyle anneler ba’zen zor durumda kalarak, çocuğu 

için Allahü teâlâdan bed düâ ederse, bu düâ kabûl olunabilir. O zemân çocuk, 

dünyâda iken bile, cezâsını çeker. Âhıretdeki cezâsı ise, tasavvur edilemiyecek 

derecede acıdır. Biraz idrâklı ve anlayışlı olan bir çocuk, annesinin hakkını düşünebilir 

ve onun dediklerini seve seve yapar. Onun gönlünü kazanmağa dikkat 

eder. Eğer çocuk, annesinin kalbini kırmış ise, hemen afv dilemeli, bir dahâ onu 

gücendirmemeli. İkinci veyâ üçüncü def’â annesinin kalbini kırmış ise, tekrâr afv 

dilemeli, artık bir dahâ gönlünü kırmamağa dikkat etmelidir. Anne hakkı üzerinde 

olarak âhırete gidenlerin âkıbeti çok acıdır. 

17 — İFFET (NÂMÛSKÂRLIK): Allahü teâlâ, insan neslini devâm etdirmek 

için, erkek ve kadınları birbirlerine karşı câzib kılmışdır. Aynı zemânda, bu kuvvetli 

duygu karşısında, insanları dünyâda çetin bir imtihâna tâbi’ tutmuşdur. Dünyâdaki 

kısa ömrümüz içinde, en zor imtihân iffet imtihânıdır. Bu imtihânda kazanan 

bir insan, dünyâ ve âhıretin kahramânıdır. İnsanların kemâli (ya’nî kusûrsuz 

olması) veyâ insanın düşüklüğü, dahâ ziyâde iffet işinde belli olur. Allahü teâlâ, 

Kur’ân-ı kerîmin birçok yerinde, iffetini muhâfaza edenlere, büyük mükâfâtlar va’d 

etmiş ve müjdeler vermişdir. İffetini muhâfaza etmeyenlere de, Cehennem azâbını 

göstermişdir. (Allahü teâlâ, iffetsizleri, bir insânı öldüren bir kâtil ile bir tutmakdadır). 

İnsan günâhlarının belki de yüzde doksanı, iffet mevzû’u içindedir. 

– 710 –

İffetsiz insan, Allahü teâlânın indinde günâhkâr olduğu gibi, insan topluluğu içinde 

de, günâhkâr ve şerefsizdir. Bir fâhişenin cem’iyyet içindeki haysiyyet ve i’tibârı 

ile bir köpeğin i’tibârı arasında hemen hiçbir fark yok gibidir. Erkeklik ve dişilik 

duyguları insanlarda da, hayvânda da vardır. Hayvânlarda utanma hissi olmadığı 

için, onlar, bu duygularını gizlemezler. İnsanlar ise, (hayâ) şeref ve haysiyyet 

duygularına sâhib oldukları için, erkeklik ve dişilik hislerine karşı çeşidli ve meşrû’ 

yolları ararlar. 

Bir insanın ve bir âilenin şerefi ve i’tibârı, bu duygu karşısındaki tutumu ile ölçülür. 

Zengin ve çok güzel bir kadın, eğer iffetsiz ise, şerefi yokdur. İ’tibârı kırıkdır. 

Cem’iyyet nazârında, o bir fâhişedir. Fakîr ve afîf bir kadın ise, her yerde, her 

zemân i’tibârlıdır. Hurmete lâyıkdır. Bu söylediklerimiz, normâl ve temiz bir 

cem’iyyetin iffet ölçüleridir. İffet kâidelerini ayaklar altına almış azgın bir hayvân 

sürüsü gibi, yalnız hayvânî hisleri peşinde koşan insan toplulukları, bu sözlerle alay 

ederler. Onlar için konuşulacak sözümüz yokdur. Yalnız onlara (Allahü teâlâ islâh 

etsin) diyebiliriz. 

Dünyâdaki pek çok rezâletler, cinâyetler, kavgalar, kıskançlıklar, hülâsa bütün 

fenâlıklar, iffetsizlik yüzünden meydâna gelmekdedir. 

İnsanların pek çoğu, iffetsizliğin fenâlıklarını bildikleri hâlde, kendilerini bu fenâ 

yollara sapmakdan alıkoyamazlar. Bu kuvvetli duygu karşısında, insanları 

zabt edecek, onları selâmet yoluna çıkaracak çâreler nelerdir? Bu, terbiye ve ahlâk 

mes’elesidir. Din, ahlâk demekdir demişdik. Bu mühim mevzû’da da yine din 

terbiyesi birinci plânda rol oynamakdadır. Allahü teâlâdan korkmasını öğrenmiş, 

hakîkaten Allahü teâlâdan korkan bir insan iffetsiz olamaz. O hâlde, çocuklarımıza 

Allahü teâlânın korkusunu öğretmeğe çalışmak bizim için en başda gelen vazîfe 

oluyor. Allahü teâlâdan korkmak için, Allahü teâlâyı iyi bilmek lâzımdır. Allahü 

teâlâyı bilmek için, onun büyüklüğünü ve sıfatlarını öğrenmek mecbûriyyetindeyiz. 

Allahü teâlâyı hiç düşünmeyen bir topluluk için, Allahü teâlânın korkusuna 

sâhib olmak kolay değildir. Allahü teâlâdan korkmak da, bir bilgi, bir çalışma 

ve bir gayret işidir. Durup dururken, Allahü teâlânın korkusu meydâna gelmez. 

Bu korkuyu, Allahü teâlâ dilediği kuluna kolaylıkla da verir. Allahü teâlâdan korkmak, 

bir insan için iyi alâmetdir. 

Bilhâssa büyük şehrlerde iffet işi tehlükeli bir istikâmetdedir. Bir genç kızın, kendi 

başına yalnız kendi aklı ve idrâki ile iffetini muhâfaza etmesi, cidden güçdür. O 

genç kız, (eğer biraz da güzelse), hâtıra ve hayâle gelmeyen tehlükelerle çevrilmiş 

demekdir. Bu tehlüke, mektebde, yollarda, otobüsde, komşularda, hattâ evinin içinde 

yakasını bırakmaz. Hele o kızcağız kadınlık duygusuna karşı koymasını bilmeyecek 

derecede za’îf ahlâklı ise, o zemân tehlüke iki misli artmış demekdir. İşte bunun 

içindir ki, genç kızın beş dakîkasını bile kontrolsüz bırakmak aslâ câiz değildir. 

Ev içinde anne kontrolu, ev dışında baba kontrolu onları, koruyucu melek gibi 

ta’kîb etmelidir. 

Kızım! Belki babanın ömrü, seni korumağa kifâyet etmeyecekdir. Annen, belki 

seni her yerde, her zemân ta’kîb edemiyecekdir. Bu takdîrde, sen sâhibsiz, 

tehlükeler karşısında âciz bir mahlûk olarak, ahlâksızların elinde bir oyuncak mı 

olacaksın? Allahü teâlâ, seni bu âkıbetden muhâfaza etsin! Âmîn. Seni evvelâ Allahü 

teâlânın büyüklüğüne ve Onun himâyesine emânet ederim. Ondan sonra da, 

yine Allahü teâlânın sana verdiği aklını kullanarak, bu tehlükelere düşmemeğe çalışmanı 

sana tavsiye ederim. 

Kızım, öyle bir zemânda, öyle bir mekânda yaşıyacaksın ki, herkesden, her yerde 

sana zarar gelebilir. Bu zarar, senin parana, puluna değil, iffet, şeref ve haysiyyetinedir. 

Paraya olan zarar telâfî edilebilir. Ma’nevî zarâr, yerine konamaz. 

Cem’iyyet içinde öyle haşarât (öyle ahlâksızlar) vardır ki, bunların içinde genç 

kadın ve genç kız için şerefi ile yaşamak cidden güç olur. Bunun güçlüğü, yalnız baş- 

– 711 –

kalarından değil, bizzat kendi varlığından gelmekdedir. Eğer sen de, kadınlık 

duygusunun te’sîri altında kalır ve kendine hâkim olamazsan, iffetsizliğin ve ahlâksızlığın 

çukuruna düşersin. Bu çukura düşenlerden kurtulabilen azdır. 

Sen kadınlık duyguna karşı haysiyyetli ve meşrû’ yolları aramalısın! Sen de, herkes 

gibi, evlenebilirsin. Ahlâkın güzel oldukdan sonra evlenmemek için, hiçbir sebeb 

yok demekdir. Evlenmeden evvel, birçok kızların yapdığı gibi, flört yapmağa 

aslâ heves etme! Bu tecrîbe mutlak tehlükelidir. Esâsen flört yapılan insanla evlenmek, 

çok zemân se’âdeti getirmez. İffeti muhâfaza için, ikinci bir çâre, genç erkek 

ve genç kızı zemânında evlendirmekdir. Üçüncü çâre, iffeti zedeliyecek her 

yerden uzaklaşmak yoludur. Meselâ kız ve erkek toplulukları, onlarla berâber gezintiler, 

danslar, plâja gitmek, erkekle berâber sinemaya gitmek, içki içmek, ahlâksız 

ve za’îf insanlarla arkadaşlık etmek vesâire gibi genç kız veyâ kadını başdan 

çıkarma yollarının her çeşidinden uzak durmak, tehlükeden uzaklaşmak demekdir. 

Gençliğin hakkı veyâ eğlence ismi altındaki bu gibi davranışlar, genç kızı veyâ 

kadını elde etmek için birer tuzakdır. Bunun tuzak olduğuna inanmayan bir genç 

kız, tuzağın içine düşdükden sonra, aklı başına gelir. Fekat iş işden geçmişdir. Yukarıda 

saydığımız eğlence veyâ tuzağın zâhirî güzelliğine ve câzibesine kapılan kızlar, 

erkeklerin elinde yavaş yavaş veyâ çabucak birer oyuncak hâline gelir. En kendine 

güvenen bir kız bile, onların karşısında sonuna kadar mukâvemet edemez. Yakışıklı 

bir erkeğin aldatıcı tebessümü karşısında, mağlûb olabilir. Artık o kız, tuzağa 

düşmüş demekdir. Hele bunu kız kendisi de istemiş ise, artık tehlükenin içine 

girmişdir. O tuzakdan kurtulan pek azdır veyâ yokdur. Hâlbuki, o tuzak dediğimiz 

eğlence yerlerine gitmemek dahâ kolay bir işdir. (Göz görmeyince, gönül tehammül 

eder) diye bir atasözü vardır. Oraya gitmeyen bir genç kız, oranın câzibesinden 

ve tehlükesinden kurtulmuş olur. Giderse, kurtulmak da kolay değildir. 

Bunu nasîhat olsun diye söylemiyoruz. Tecribelere güvenerek söylüyoruz. 

İffet, bir genç kızın veyâ kadının, değeri milyonlar eden, bir mücevheridir. Bu 

mücevheri ele geçirmek için, Allahü teâlâdan korkmayan her erkek bütün şeytânlığını 

kullanır. Ele geçirdikden sonra, maksadına erişmişdir. Artık o, mücevherlikden 

çıkmış, âdî bir taş olmuşdur. Sokağa atılıverir. Bu alışverişde, erkek, bir nâmûs 

hırsızıdır. Kadın ise, mücevherini çaldırmış, bir zevallıdır. 

18 — BİR GENÇ KIZIN GİYİNİŞİ NASIL OLMALI?: Genç kız, fazla göze 

çarpmıyacak tarzda temiz ve ciddî bir kıyâfetde görünmelidir. 

Kendini beğendirmek için, fazla süslenmek, ahlâk hakkında şübhe uyandırır. 

Erkeklere kendini beğendirmek için, kızın ba’zı uzvlarını, göğsünü veyâ bacaklarını 

teşhîr etmesi, düşük bir ahlâkın belirtisidir. 

Kendisinin ve âilesinin şeref ve haysiyyetini düşünen bir kızın, ciddî giyinmesi 

şartdır. Bir kızın göğsünü mümkin mertebe belirsiz bir hâlde gösterecek tarzda 

giyinmesi, elbisesinin ve etekliğinin pileli olması, onun bir ciddî ev kızı olduğuna 

delîl sayılır. Müslimân kızı nasıl giyinmelidir? Bunun cevâbı, birinci kısm, ellisekizinci 

maddede yazılıdır. 

19 — TOPLULUK İÇİNDE, YOLDA, BİR KIZIN HAREKET TARZI (Davranışı) 

NASIL OLMALI?: Yapmacıksız olarak mütevâzi’, iddi’âsız ve terbiyeli bir 

tavr, genç kıza en yakışan bir davranışdır. 

Bir genç kızın etrâfındaki insanları hiçe sayan saygısız ve küstah davranışları terbiyesizlik 

alâmetidir. İyi ahlâklı ve normal bir kız, bir erkeğe dikkatle ve alâka ile 

bakmaz. Mecbûriyyet yoksa ve mümkin ise, bakmamak en sâlim bir hareketdir. Bunu 

da, sun’î olarak değil, tabî’î olarak yapmalıdır. 

Bir kızın genç bir erkeğin yüzüne pervâsızca bakması, küstah ve mütecâviz erkeklere, 

bu tip kızlara musallat olmak için, cesâret verir. 

Kızın, bir erkeğe ümmîd verecek tarzda davranışı, o kıza felâket getirebilir. İn- 

– 712 –

sânların, yüzlerindeki değişiklik kadar huy ve ahlâkları da değişikdir. Güzel ve iyi 

yüzlü insan, mutlaka iyi ahlâklı insan demek değildir. 

Alâka toplamak ister gibi, değişik bir edâ ve hoppa bir tavır ile yürümek iyi bir 

intibâ’ bırakmaz. Böyleleri, alay mevzû’u ve gülünç olur. 

Bir kızın giyinişi, yürüyüşü ve hareket tarzları, onun dînî inanışı, ahlâkı ve karakteri 

hakkında, bir fikr verebilir. 

Yâ Rabbî! Senin lutf ve kerem ve inâyetinle, büyük sıkıntılar görmeden, uzun 

bir ömür yaşadım. Bu hayâtın içinde, sana karşı, pekçok günâh işledim. İrâde-i 

cüz’iyyemi, senin râzı olmadığın şeylere sarf etdim. 

Artık sana rücû’ etmek zemânım pek yakın. Bundan sonraki, dünyâ ve âhıret 

hayâtımın safhaları şu olacak: 

Dünyâ elemleri, sekerât-ül-mevt, kabr hayâtı, haşr âlemi, mükâfât ve mücâzât 

ihtimâlleri... 

Büyük günâhlarımla, bu tehlükeli geçidlerden, nasıl geçeceğimi bilmiyorum. Afvına 

kavuşamazsam, hâlim ne olacak? 

İstigfâr ve düâlarım, kabûle lâyık olacak mı bilmiyorum. Senin afv ve magfiret 

sıfatın, tek ümmîdim! Senden başka kime sığınabilirim? 

Yâ Rabbî! Sana inanıyorum. Kitâbında bildirdiğin gibi inanıyorum. Kitâbına ve 

Resûlüne “sallallahü aleyhi ve sellem” inanıyorum. 

Hudûdsuz büyüklüğünü anlatan kâinâtı, gözlerimle görüyorum. Azametini, 

bana ihsân etdiğin aklımla, anlıyorum. Günâhlarımın, afv ve magfiret deryân 

içinde, bir damla bile olmadığını da, biliyorum. 

İşlediğim günâhlardan pişmânlık duyuyorum. Pişmânlık duygularımı eksiltme! 

Bu duygularımı, elem derecesine çıkart yâ Rabbî! 

Yâ Rabbî! Sen afv etmeği seviyorsun. Beni de, afv etdiğin kulların içine al! Sen 

Gafûrürrahîmsin yâ Rabbî! 

Emekli tümgeneral 

Hayri Aytepe 

[Hayri Aytepe “rahmetullahi teâlâ aleyh”, 1387 [m. 1967] yılı Eylülün ikinci Cumartesi 

günü vefât etmişdir. Edirnekapı kabristânındadır]. 

Allah, İnsan ve Nemâz 

Bismillâhirrahmânirrahîm. Lâ havle ve lâ kuvvete illâ billâhil’aliyyil’azîm. 

Herşeyi yaratan ve varlıkda durduran bir Allah vardır. Allah yok denirse, hiçbir 

şey var olamaz. [980.ci sahîfede (Hava) kelimesine bakınız!] Her insanın hayâtı 

üç zemâna ayrılır. Dünyâ, kabr ve âhıret hayâtı. Âhıret hayâtı Cennet ve Cehennem 

olarak ikidir. Allahın sevdikleri, Cennetde ni’metler içinde sonsuz yaşayacak, 

sevmedikleri ise, Cehennemde sonsuz yanacakdır. Allahü teâlâ, kendisinin 

var olduğuna inananları ve dünyâda her an Onu düşünenleri ve emrlerini yapanları 

sever. Her gün beş vakt nemâz kılan, Onu hiç unutmaz. Nemâz, insanı bu 

se’âdete kavuşdurur. Nemâz kılmıyan ve bunları kazâ etmiyen Cehennemde yanacakdır. 

Yüzüğünde ne yazılıydı, bilsen Süleymânın: 

Sakın aldanma, yokdur vefâsı dünyânın! 

Mes’ûd, o kimsedir ki, bütün kazandığını, 

yiye. Bırakıp, sevindirmeye düşmânın. 

– 713 –

50 — KAZÂ VE KADER 

Bu risâleyi, Ebüssü’ûd efendi “rahmetullahi teâlâ aleyh” yazmışdır. Adının Mehmed 

olmayıp Ahmed olduğu, (Esmâ-ül-müellifîn) kitâbında açıklanmakdadır. 

(Kâmûs-ül-a’lâm) kitâbında da, Ahmed Ebüssü’ûd yazılıdır: 

Din bilgisi kuvvetli olan bir kimse, nefsine uyup, gece gündüz günâh işlese, tanıdıkları, 

kendisine, (Emr-i ma’rûf) ve nasîhat etdiklerinde, bunlara karşı: (Benim 

içki içeceğimi, Allahü teâlâ ezelde takdîr edip, (Levh-i mahfûz)da yazmışdır. 

Onun için, ister istemez, bu günâhları, bana yapdırmakdadır) dese, ya’nî, insan kazâ 

ve kadere mağlûb bir hâldedir. Kaderi yerine getirmeğe mecbûr ve günâh işlemekde 

ma’zûrdur dese ve bu sözünü akl ve nakl ile isbâta kalkışarak dese ki: Allahü 

teâlâ, hiçbirşeyi yaratmadan önce, yapacağı şeyleri biliyordu. Bunlar, elbette 

meydâna gelecekdir. Yaratmıyacağı şeyleri de, biliyordu. Bunlar da, elbette meydâna 

gelmiyecekdir. İnsanlar bunları, hiç değişdiremez. Allahü teâlânın ezelî kelâmı 

olan Kur’ân-ı kerîmde haber verdiği şeyler de, ister istemez meydâna gelecekdir. 

Âlimlerimizin büyüklerinden, Fahreddîn-i Râzî “rahmetullahi teâlâ aleyh” 

de böyle söylüyor. Yasîn sûresindeki, (Onların îmân etmiyeceklerini ezelde söyledik) 

meâlindeki ve Müddessir sûresindeki, (Onu yalnız yaratdım, sonra çok 

mal, her işine hâzır yardımcı çocuklar ve yüksek rütbe ve mevkı’ verdim. Fekat o, 

bunları az görüp dahâ istedi ise de, artdırmadım. Çünki, benim Kur’ânıma ve Peygamberime 

inanmadı, inâd etdi. Sonra, onu Cehennemde (Sa’ûd) adındaki ateşden 

tepelere koyacağım), (Ebû Lehebin elleri kurusun! Sonra kurudu) meâlindeki 

âyet-i kerîmede Allahü teâlâ, bir kimsenin îmân etmiyeceğini haber veriyor. Bunlar 

îmân ederse, kelâm-ı ilâhînin yanlış olmasına sebeb olur. Bu ise, olamaz. O hâlde, 

bunlar îmân edemez. Bunun gibi, kâfirlerin îmân etmiyeceklerini biliyordu. Bunlar 

îmân ederse, İlm-i ilâhînin yanlış olması îcâb eder. Kâfirler îmâna gelemez. Demek 

ki, insanlarda ihtiyâr, irâde-i cüz’iyye kalmıyor. 

Günâh işliyen o âlim, Fahreddîn-i Râzînin bu sözlerini bitirdikden sonra dese 

ki: İnsan, bir işi yapmağı, yapmamakdan iyi görür ve yapar. Bu görüşü, tercîhi, insandan 

değildir. O hâlde insan, işi yapmağa mecbûrdur. Nitekim, Fahreddîn-i 

Râzî, Bekara sûresinin baş tarafındaki, (Allahü teâlâ, onların kalblerini mühürlemişdir!) 

meâlindeki âyet-i kerîmeden de, cebr lâzım gelir. Çünki, Allahü teâlâ, 

kalbde küfr arzûsunu yaratınca, insan kâfir olmağa mecbûr olur, dedi. Demek ki, 

insanın her hareketi, yaprakların sallanması, ayın, güneşin hareketi gibidir. Nitekim, 

onlar da, canlı imiş gibi hareket ediyor. İnsan da, ihtiyârı ile hareket ediyormuş 

gibi görünüp, mecbûrî hareket etmekdedir. Nitekim, Mûsâ “aleyhisselâm”, 

Âdem “aleyhisselâm”a dedi ki, (Allahü teâlâ seni, kendi kudreti ile yaratdı. Rûhundan 

sana verdi. Melekleri sana karşı secde etdirdi. Seni Cennete koydu. Sonra, 

insanlar senin yüzünden Cennetden çıkdı). Âdem “aleyhisselâm” cevâb verip, 

(Allahü teâlâ, seni Peygamber yapdı. Sana levhalar hâlinde Tevrât gönderip, herşeyi 

bildirdi. Tevrât bu levhalara ne zemân yazıldı) deyince: (Seni yaratmadan önce) 

dedi. Bunun üzerine, Âdem “aleyhisselâm” sorup, (Benim Cennetde hatâ 

edip çıkarılacağım Tevrâtda yazılı mı?) deyince, (Evet) dedi. Âdem “aleyhisselâm” 

da, (O hâlde ben, Allahü teâlânın, kitâbında yazdığını yapdım) diyerek, hak kazandığını 

bildiren hadîs-i şerîf de, sözümün doğru olduğunu gösteriyor dese, bu kimseyi 

günâh işlemesine bırakmak câiz olur mu? Yoksa bunu, i’tikâdından vaz geçirip, 

tevbe etmesi emr olunur mu? 

Cevâb: Bunu o hâlde bırakmamalıdır. Sözlerinden anlaşıldığı gibi, (İnsan günâh 

işlemeğe mecbûr ve kötülüklerinde ma’zûrdur. İbâdetlere sevâb, günâhlara azâb 

olmaz) diye inanıyorsa, zındıkdır. Hemen öldürülmesi lâzımdır. Eğer ibâdetlere 

sevâb, günâhlara azâb vardır amma, insan bunları yapmağa mecbûrdur. Herkes kazâ 

kader elinde esîrdir diye, günâhlarına üzülüyorsa, bu bozuk i’tikâdını düzelt- 

– 714 –

mesi emr olunur. Sözlerinin yanlış olduğu bildirilir ve doğrusu anlatılır. Cevâb şöyle 

verilir: Yapılacak günâhları, Allahü teâlâ, ezelde biliyordu. Fekat, insanın iyiliği, 

kötülüğü, Cennetlik, Cehennemlik olacağı, son nefesde belli olur. Peygamberimiz 

“sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki, (Bir kimse, bütün ömrünce Cehennem 

ateşine götürecek günâhlar yapar. Bu kimse, ömrünün son günlerinde, Cennete 

götürecek iyilikler yaparak, Cennete gider). Bu günâh işliyen âlim, bu hâl üzere 

yaşayıp ömrü bu hâlde temâmlanacağını Allahü teâlânın bildiğini nereden anladı 

ki kendini, son nefese kadar, günâh işlemeğe mecbûr sanıp, iyi olmakdan ümmîdsiz 

bulunuyor. Birçok inâdcı, azgın kâfirlerin, son günlerinde, îmâna geldiği çok 

görülmüşdür. Kendinin de, böyle düzeleceğine niçin ihtimâl vermiyor. Niçin iyiliğe 

dönmüyor? Ölünciye kadar günâh işliyeceği, kendisine bildirildi mi? Belli bir 

kâfirin ebedî kâfir kalıp kalmıyacağını Allahü teâlâ bilir. Bunun muhakkak kâfir 

kalacağını, Allahü teâlânın bildiğini kimse söyleyemez. Kur’ân-ı kerîmde haber verilen 

kâfirlerin, küfre mecbûr olmaları ve bunların îmâna çağrılmaları, ellerinden 

gelmiyen bir işi istemek demek olacağı da, yanlış sözdür. Çünki ilm, ma’lûma tâbi’dir. 

Allahü teâlâ, olacak şeyleri, olacağı için biliyor. Kur’ân-ı kerîmde haber verilen 

şeyler de, olacakları için bildiriliyor. Bir ressâmın, at resmi yapması, at o şeklde 

olduğu içindir. Yoksa, atın o şeklde olması, ressâm öyle yapdığı için değildir. 

Allahü teâlânın, ba’zı kimselerin îmâna gelmiyeceklerini bilmesi ve Kur’ân-ı kerîmde 

haber vermesi, onlar, kendi arzûları ile küfr üzere kalmağı niyyet edip, îmân 

etmek istemedikleri içindir. Yoksa, bunların kâfir olması, Allahü teâlânın bunları 

kâfir bildiği ve haber verdiği için değildir. Eğer Allahü teâlâ bildiği için, kâfir olmağa 

mecbûr kalınsaydı, Allahü teâlânın kendi yaratmasında da irâde, ihtiyâr sâhibi 

olmayıp, mecbûr olması lâzım gelirdi. Çünki, kendi yaratacaklarını da, ezelde 

biliyordu. O hâlde bunlar, kendi irâde ve ihtiyârları ile kâfir oluyor. Allahü teâlâ, 

ezelde bildiği için, haber verdiği için, kâfir olmağa mecbûr değildirler. Îmâna 

çağrılmaları da, olmıyacak şeyi istemek değildir. Kur’ân-ı kerîme topluca îmân etmek 

yetişir. Her yerine ayrı ayrı îmân etmek istenmiyor ki, Kur’ân-ı kerîmde yazılı 

kâfirlerin, kendi îmânsızlıklarına da, îmân etmeleri lâzım gelsin. 

İrâde ile yapılan işleri yapmak arzûsunu, Allahü teâlânın yaratması da, cebr olmaz. 

O arzûyu Allahü teâlâ yaratır ise de, insan kesb etmekdedir. Allahü teâlânın 

irâdesi, birşeyi yalnız yaratmağa veyâ yalnız yaratmamağa mahsûs olmayıp, her ikisine 

de şâmil olduğu gibi, insanın irâdesi de böyledir. İşi yapmağı da, yapmamağı 

da irâde edebiliriz. Ya’nî, yapmağı istediğimiz ânda, yapmamağı da istiyebiliriz. 

Bir işi yaparken, hiç kimse, bu işi yapmamak elimde değildi demez. Âdem ve Mûsâ 

aleyhimesselâmın konuşmaları cebr göstermez. Mûsâ “aleyhisselâm”, bu kadar 

ihsân sâhibinin emrine karşı, irâdeni kullanırken, neden dikkat etmedin demiş. 

Âdem “aleyhisselâm” da, işin yapılmasını irâde ve ihtiyâr edeceğimi, Allahü teâlânın 

ezelde bildiğini Tevrâtda okuduğun hâlde ve bu işden meydâna gelecek nice 

fâideleri bildiğin hâlde, beni ayblamak sana yakışmaz demişdir. Herşeyin doğrusunu 

Allahü teâlâ bilir. [Seyyid Abdülhakîm-i Arvâsî, ne güzel söylemişdir: 

(Kazâ ve kader, bir cebr-i mütehakkim değildir. Bir ilm-i mütekaddimdir.)] 

O can ki, dostunu bilmez, niçin talebde değil, 

eğer bilirse onu, ya niçin tarebde değil? 

Perde olursa nefs-i emmâre, ona her dem, 

niçin, mücâhede-i düşmen-i la’înde değil? 

Aceb değil mi ki dil, tenbel ola dilberden, 

niçin mütâlebe-i dilber-i acebde değil? 

Ne hâil oldu, gönül bedrine hüsûf erdi, 

niçin şemsin ziyâsını, bu meh, talebde değil? 

– 715 –


Bu mektûb, Muhammed Sâlih-i Gülâbîye yazılmış olup, sevgilinin her işi sevileceği, 

hattâ sevgilinin eziyyetleri, iyiliklerinden dahâ tatlı olduğu ve (Hamd)in, 

(Şükr)den dahâ üstün olduğu bildirilmekdedir: 

Allahü teâlâya hamd olsun. Onun seçdiği kullarına selâm olsun! 

Kıymetli kardeşim, mevlânâ Muhammed Sâlih! Biliniz ki, sevilen, sevenin gözünde, 

hattâ aslında, her zemân ve her hâlinde sevgilidir. İncitirse de sevilir. İyilik 

ederse de sevilir. Sevmek ni’meti ile şereflenenlerin, sevmenin tadını alanların 

çoğu, sevgilinin iyiliklerine kavuşunca, sevgileri artar. Yâhud incitmesinde de, 

iyiliğinde de, sevgileri değişmez. Hâlbuki, sevenler içinde pek azı vardır ki, sevgilinin 

incitmesi, sevgilerini artdırır. Bu en kıymetli ni’mete kavuşmak için, sevgiliye 

hüsn-i zan etmek, iyimsemek lâzımdır. Hattâ, sevgili, bıçağını, sevenin buğazına 

dayasa ve her uzvunu parça parça etse, seven, bunun kendi için hayrlı olduğunu 

bilmeli, bunu büyük iyilik ve se’âdet görmelidir. İşte, böyle hüsn-i zan ele geçerse, 

sevgilinin hiçbir hareketi çirkin gelmez ve (Muhabbet-i zâtiyye) ile şereflenir. 

Arada hiçbir sıfat, hiçbir nisbet, hiçbir i’tibâr [kayd, bir bakımdan] olmaksızın, 

yalnız Zât-ı ilâhiyyeyi [kendisini] sevmek, Habîb-i Rabbil’âlemîne “sallallahü teâlâ 

aleyhi ve sellem” mahsûsdur. Böyle sevmekle şereflenenlere, sevgilinin verdiği 

elemler, iyiliklerinden dahâ çok lezzet verir ve ferâhlandırır. Sanıyorum ki, bu 

makâm, Rızâ makâmından dahâ üstündür. Çünki, Rızâ makâmında olan, sevgilinin 

yapdığı elemi çirkin görmez. Bu makâmda ise, elemden lezzet almakdadır. Mahbûbun 

cefâsı artdıkca, sevenin ferâhı ve sevinci artmakdadır. Bu ikisi birbirine benzer 

mi? Sevgili, sevenin gözünde, belki aslında, her zemân ve her hâlde, sevgili olduğu 

için, sevenin gözünde, belki aslında mahbûb olur. Her zemân ve her hareketinde 

medhedilir, hamd olunur. Seven, onun elemini de, ni’metini de, hep medh e- 

der. Bunun için, sâdık olan âşıkların, (Elhamdülillahi Rabbil’âlemîn alâ küll-i 

hâl) demeleri doğru olur. Sıkıntılı ve neş’eli zemânlarında hep hamd eden, hâmidlerden 

olur. Hamd etmenin, şükr etmekden dahâ kıymetli olmasının sebebi belki 

de budur. Çünki, şükr etmekde, sevgilinin ni’metleri göz önündedir ki, sıfatlarından, 

hattâ işlerinden meydâna gelmekdedir. Hamd ederken ise, sevgilinin hüsn-i 

cemâli, ya’nî kendisi göz önündedir. Ya’nî zâtı da, sıfatları da, işleri de, ni’metleri 

de, elem vermesi de, hep sevilmekde, medh olunmakdadır. Çünki, Allahü teâlânın 

verdiği elemler, ni’metleri gibi güzeldir. Görülüyor ki, hamd, senâ etmenin, övmenin 

en üstün şeklidir ve hüsn-i cemâli, en toplu olarak göstermekdedir. Sevinç 

hâlinde de, sıkıntı hâlinde de hamd edilmekdedir. Şükr ise, ni’met zemânlarında 

olup, devâmlı değildir. Ni’met kalmayınca, ihsân bitince, şükr de kalmaz. 

Süâl: Ba’zı mektûblarda, rızâ derecesinin, sevmekden ve sevgi derecesinden üstün 

olduğunu bildirmişdiniz. Şimdi ise, sevmek makâmının rızâ derecesinden üstün 

olduğunu söyliyorsunuz. Bu iki söz arasını bulmak nasıl olur? 

Cevâb: Şimdi bildirdiğimiz muhabbet makâmı, o mektûblarda, yazmış olduğumuz 

muhabbet makâmından başkadır. O sevgide, az da olsa, çok da olsa, başka bağlılıklar 

ve görüşler de vardır. O sevgiye de, her ne kadar, muhabbet-i zâtiyye diyorlar 

ve yalnız kendisini sevmekdir biliyorlar ise de, yalnız zâta, kendine sevgi değildir. 

Çünki, o sevgi makâmında bulunan bağlılıklardan başka şeyleri de görmekden 

kurtulamıyor. Bu makâmda ise, hiçbir bağlılık, hiçbir başka görüş yokdur. Ba’zı 

mektûblarda, Rızâ makâmının üstünde, ancak, Peygamberlerin sonuncusuna 

“aleyhi ve aleyhim ve alâ âli küllinissalâtü vesselâm” yol vardır. Başka kimse buradan 

ileri geçemez demişdik. Herşeyin doğrusunu, özünü, Allahü sübhânehu 

bilir. 

Şunu bilmelidir ki, herhangi birşeyin, zâhire [nefse, bedene] çirkin gelmesi, bâtının, 

kalbin beğenmemesi demek olmaz. Görünüşde acı olması hakîkatde tatlı ol- 

– 716 –

masına mâni’ olmaz. Çünki, olgun olan bir ârifin şeklini, görünüşünü, herkes gibi 

bırakmışlardır. İnsanlık sıfatlarını, ondan almamışlardır. Böylece, onun kemâlini, 

başkalarının gözünden örtmüşlerdir. Dünyânın, tecribe, imtihân yeri olmasını 

sağlamışlardır. Doğru yolda olan ile, yoldan çıkan, birbirine karışmakda, 

benzemekdedir. Kâmil olan ârifin, görünüşü ve şekli yanında, içi ve özü tıpkı bir 

insanın, üzerindeki elbisesine bağlılığı gibidir. İnsanın kıymeti yanında, elbisenin 

ne kıymeti vardır? Onun sûretinin, hakîkati yanındaki kıymeti de böyledir. Câhiller, 

ârifin sûretini, dağ gibi görür. Kendi hakîkatsiz, özsüz sûretleri, görünüşleri gibi 

sanır. Bunun için, bu büyükleri inkâr eder, inanmazlar. Bunlardan istifâde 

edemez, mahrûm kalırlar. Allahü teâlâ, doğru yolda gidenlere ve Muhammed Mustafânın 

“sallallahü aleyhi ve sellem” izine yapışanlara selâmet versin! Âmîn. 

[Yukarıdaki mektûb, Vehhâbîlere tam bir cevâb vermekdedir. (Feth-ul-mecîd) 

adındaki vehhâbî kitâbının birçok yerinde, meselâ beşyüzüçüncü sahîfesinde, 

(Peygamberden, hattâ her diriden istişfâ’ etmek, ya’nî düâ istemek câizdir. Ölüye 

de düâ edilir. Fekat ölüden düâ istemek yasak edilmişdir. Allahü teâlâ, (İşitemiyenden 

ve cevâb vermiyenden istemek şirk olur!) buyurdu. Ölüler ve uzakda 

olanlar işitmezler ve cevâb vermezler. Eshâbdan ve âlimlerden hiçbiri, Peygamberlerin 

“aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” kabrine gelip birşey istemediler) diyor. 

Bu sözlerin yanlış ve iftirâ olduğu, ikinci kısmın onyedinci maddesinde uzun yazılıdır. 

(Kıyâmet ve Âhıret) kitâbının, (Müslimâna nasîhat) kısmında da, misâller 

ve vesîkalar ile isbât edilmişdir. Eshâb-ı kirâmın hepsi, bütün Evliyâdan dahâ yüksek 

idi. Hepsi, zât-ı ilâhînin sevgisine kavuşmuşdu. Allahü teâlânın kazâ ve kaderinden 

râzı idiler. Başlarına gelen acı, sıkıntılı şeylerden de zevk alırlardı. Bunun 

için kendilerine sıkıntı veren şeylerden kurtulmak için, ölüden de, diriden de 

düâ, şefâ’at istemezlerdi. İbâdete, cihâda, çalışmağa mâni’ olacak hastalıkdan şifâ 

için düâ ederlerdi. Hazret-i Ömer, Osmân ve Alî ve Hasen, Hüseyn “radıyallahü 

anhüm” şehîd olurlarken, Allahü teâlânın bu takdîrinden zevk aldıkları için, Resûlullahın 

“sallallahü aleyhi ve sellem” mubârek rûhundan yardım istemediler. İsteselerdi, 

Resûlullah elbet işitir, düâ ile veyâ kendisi hemen kurtarırdı. Kabrde işitdiğini 

hadîs-i şerîfleri bildiriyor. Vefâtından sonraki mu’cizelerini de, Eshâb-ı kirâm 

haber veriyor. 

Allahü teâlâ, kullarına acıdığı zemân, Peygamberlerini “aleyhimüssalevâtü 

vetteslîmât” ve Evliyâsını tanımaları için ve bunlara inanarak, severek, saygı göstererek 

feyz almaları, se’âdete kavuşmaları için, mu’cize ve kerâmetler yaratdı. Eshâb 

ve Tâbi’în zemânlarında, kalbler temiz, parlak olduğu için, müslimânlar, Evliyâyı 

hemen anlıyor, feyz alıyorlardı. Kerâmet yaratılmasına lüzûm kalmıyordu. 

Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” zemânından uzaklaşınca, bid’atler, 

fısk, fücûr artarak, zulmetleri kalbleri karartdı. Evliyâsını tanıtmak için, bol kerâmetler 

yaratdı. Ancak, kullar böylece gafletden uyanıp, Evliyâdan feyz alabildiler. 

Bir Velîde kerâmetin çok görülmesi, dahâ yüksek olduğunu bildirmez]. 

Şunlar kim, burada, gönüller yapar, 

zekâtını verir, hem, fakîre bakar. 

Alışda-verişde sünnete uyar, 

İslâmiyyeti gözeten eller yanar mı? 

Hevâ ve hevesden kendini kurtaran, 

Allah korkusundan benzi sararan, 

Nemâzın dünyâda tadını alan, 

Secdeye bükülen beller yanar mı? 

– 717 –

52 — TEGANNÎ VE MÜZİK 

Güzel san’atların bir kolu denilen müzik, hisleri ve düşünceleri seslerle ve hareketlerle 

anlatmak san’atıdır. Müzik, düzenlenmiş ses ve hareketdir. Seslerin melodi, 

armoni ve polifoni gibi şekllerde düzenlenmesidir. İlâhî dinler ve bunların bozulması 

ile meydâna çıkan, eski Mısr, Çin ve Yunan inançları ve Buda, Berehmen 

kâfirleri, Cennetde müzik olduğunu bildirmekdedir. Hattâ müzik kelimesi, yunanlıların 

büyük putları olan Zeüs’ün kızları sayılan Mousa (Müz) denilen dokuz heykelin 

adından hâsıl olmakdadır. Müziğin bütün dinlerde büyük günâh olduğu, 

(Dürr-ül-müntekâ)da yazılıdır. İncîlin yasak etdiği müziği, sonradan papasların hıristiyan 

dînine sokdukları Zerkânînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Mevâhib-i ledünniyye) 

şerhi, beşinci cildinde uzun yazılıdır. Bozuk dinler, kalbleri ve rûhları 

besliyemediği için, müziğin, her nev’ çalgı sesinin nefslere hoş gelmesi, nefsleri beslemesi 

rûhânî te’sîr sanıldı. Bugünkü batı müziği, kilise müziğinden doğdu. Bugün 

yeryüzünü kaplıyan bozuk dinlerin hemen hepsinde, müzik, ibâdet hâlini almışdır. 

Müzik ile, her nev’ çalgı ile nefsler keyflenmekde, şehvânî, hayvânî arzûlar kuvvetlenmekdedir. 

Rûhun gıdâsı olan, kalbleri temizliyen ve nefsleri ezip, harâmlara 

olan arzûlarını yok eden, ilâhî ibâdetler unutulmakdadır. (Mekâtîb-i şerîfe)nin 

doksanıncı ve doksandokuzuncu mektûbları sonunda diyor ki, (Şarkı, tegannî 

çok dinleme. Simâ’ kalbi öldürür. Nifâk hâsıl olur). Doksanaltıncı mektûbda diyor 

ki, (Kalbde Allah sevgisini artdıran şi’rleri, çalgısız ve fâsıklar olmaksızın 

dinlemek câizdir). Müzik, her nev’ çalgı, insanları, alkolikler ve morfinmanlar gibi 

gaflet içinde, uyuşuk yaşatmakdadır. Böylece, nefsleri azdırarak, se’âdet-i ebediyyeden 

mahrûm kalmasına sebeb olmakdadır. İslâm dîni, insanları bu âfetden, 

bu sonsuz felâketden korumak için, müziği kısmlara ayırmış, zararlı olanlarını harâm 

kılmış, yasak etmişdir. 

Müziğin Cennetde de bulunduğunu ve orada nasıl olduğunu, dünyâda erkeklere 

de, kadınlara da harâm olan kısmlarını bildiren hadîs-i şerîflerden birkaçı, 

(Kurret-ül’uyûn) kitâbının son bâbında yazılıdır. Bu kitâb, 1302 [m. 1884] de İstanbulda 

basılan (Muhtasar-ı tezkire-i Kurtubî) kitâbının kenârlarında basılmışdır. Her 

iki kitâb, Hakîkat Kitâbevi tarafından 1421 [m. 2001] de yeniden tab’ edilmişdir. 

(Hadîka)da diyor ki, (Tâtârhâniyye) fetvâ kitâbında, (Başkalarını hicv eden ve 

fuhş, içki anlatan ve şehveti harekete getiren şi’rleri tegannî ile, ya’nî ses dalgaları 

ile okumak, her dinde harâmdır. Harâma sebeb olan şeyler de harâm olur) demekdedir. 

Böyle, kat’î harâm olana güzel okudun diyen kâfir olur. Zinâ, ribâ, riyâ 

ve şerâb içmek gibi harâmlar için de böyledir. Va’z, hikmet, nasîhat, güzel ahlâk 

bildiren şi’r ve ilâhîleri tegannî ile okumak câizdir. Devâmlı, böyle vakt geçirmek 

mekrûh olur. Tarîkatcıların, câmi’lerde, tekkelerde ilâhî, zikr, tesbîh okuyarak, 

nefslerin şehvetlerini tahrîk etmeleri, dahâ büyük harâmdır. Böyle olduğu kat’î 

olarak bilinen toplantılara gitmemelidir. Böyle yerler, ibâdet yeri olmakdan çıkmış, 

fısk meclisi olmuşdur. Fekat, iyi bilinmedikce, sû-i zan etmemelidir. Kur’ân-ı kerîmi, 

zikri, düâyı, ezânı, tegannî ile okumak, sözbirliği ile harâmdır. Tegannî, 

harfleri, kelimeleri değişdirmekde, ma’nâyı bozmakdadır. Bunları kasd ile, bile bile 

değişdirmek harâm olur. Hatâ ile, tegannî ile ve bilmiyerek bozulunca harâm olmaması, 

bozulup bozulmıyacak yerleri öğrenmeğe çalışanlar içindir. Bunun için, 

tecvîd öğrenmek lâzımdır. Kur’ân-ı kerîmi, zikri ve ilâhîleri, ma’nâyı bozmıyacak 

güzel ses ile okumak, müstehabdır. Bu da, tecvîde göre okumakla olur. Bunun kalbe, 

rûha te’sîri çok olur. Güzel ses ile okumak demek, nağme yapmak, çene oynatmak 

değil, Allah korkusu ile okumakdır. Enbiyâ “salevâtullahi teâlâ aleyhim ecma’în” 

ve Evliyâ “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” böyle güzel sesle okurlardı. 

Fâsıklar [kötü kimseler] ve Ehl-i kitâb gibi tegannî yaparak hazîn okumak ve 

bunu dinlemek hadîs-i şerîf ile men’ olundu. Elhân ile, ya’nî mûsikîye uyarak tecvîdi 

bozmak bid’at ve dinlemesi de büyük günâhdır. 

– 718 –

Tegannî, müzik üzerinde tâm bilgi edinmek için, Gazâlînin (Kimyâ-ı se’âdet) kitâbı, 

birinci rükn, sekizinci aslını terceme etmek, uygun görüldü. (Ahlâk-ı alâ’î) yüzseksenikinci 

sahîfesinde ve Zehebînin (Et-tıbbün-nebevî) kitâbının sonunda da tegannî 

için güzel ve geniş bilgi vardır. İmâm-ı Gazâlî buyuruyor ki: 

İnsanların yüreğinde kalb veyâ gönül denilen bir kuvvet vardır. Çelik, taşa 

sürtülünce ateş çıkdığı, [cam veyâ bakelit çubuk, yün parçasına sürtülünce, çubuk 

ucunda elektrik hâsıl olup, kâğıd parçalarını çekdiği] gibi, güzel ve âhenkli ses işitmek 

de, gönül denilen bu gizli kuvveti harekete getirir. Güzel ses, insanın elinde 

olmıyarak, kalbine te’sîr eder. Çünki, kalbin ve rûhun, Arşın üstündeki (Âlem-i 

ervâh) ile bağlılığı vardır. Maddesiz, ölçüsüz olan o âlem, hüsn-i cemâl, güzellik 

âlemidir. Güzelliğin temeli ise (tenâsüb, uygun, düzgün) olmakdır. Bu dünyâdaki 

bütün güzellikler, o âlemin güzelliğinden gelmekdedir. Güzel, düzgün, âhenkli 

sesler de, o âleme benzemekdedir. İslâmiyyete uyanların kalbi temiz olur. Kuvvetli 

olur. Böyle kalblerin (Âlem-i emr) ile bağlılıkları kuvvetlidir. Bunlara müzik 

te’sîr edip, harekete getirir. Böyle olan kalb, bir şeye tutulmuş ise, meşgûl olduğu 

şeyi harekete getirir. Rüzgârın ateşi tutuşdurmasına benzer. Kalbde, Allah 

sevgisi varsa, güzel ses, bu sevgiyi artdırır. Fâideli olur. Bir kimse islâmiyyete uymaz, 

Allahü teâlânın düşmanı olan nefsine uyarsa, kalbi bozulur. Çalgı dinlemek 

ve her günâhı işlemek nefsi kuvvetlendirir. Sâlim, temiz kalb müzikden zevk 

alamaz. Müzik nefsi kuvvetlendirip, harekete getirip zararlı olur. Kalbde Allah sevgisi 

olabileceğini anlamıyanlar, her güzel sese harâm der. Bunlar, insan kendi 

cinsini sevebilir. İnsanın kalbi, kendi cinsinden başka şeye bağlanamaz diyerek, Allah 

sevgisine inanmıyor. İslâmiyyet, Allah sevgisini emr ediyor denince, bundan 

maksad, emrlerini seve seve yapmakdır diyorlar. Güzel ses, kalbe, dışardan birşey 

getirmez. Sağlam kalbdeki halâl olan bağı harekete getirir. Hasta olmıyan kalbin 

tegannî dinlemesi halâl olur. Kalbde bir bağlılık yoksa, güzel sesden lezzet alması, 

kuş sesi dinlemek, yeşillik, akar su, çiçekler seyr etmek gibi olur. Bunları seyr, 

göze lezzet verdiği gibi, güzel koku, burna hoş geldiği gibi, lezzetli yemek ağza tatlı 

geldiği gibi ve lise bilgileri, fennî buluşlar, akla hoş geldiği gibi, güzel ses de, kulağa 

lezzet vermekde olup, onlar gibi mubâh olur. 

Kalbi hasta olanın ya’nî Allahdan başka birşeye bağlı olanın, ya’nî sevenin 

nefsi azar. Meselâ, yabancı bir kızı veyâ oğlanı ister. Çalgı, müzik dinlediği zemân, 

nefsinde onlara kavuşmak arzûsu artar. Kalbi bu yola hareket etdirir. Bunlarla buluşması 

harâm olduğundan, her çeşid çalgıyı dinlemesi de, harâma sebeb olur. 

Kalbi hasta olmıyan, ya’nî kalbinde yalnız Allah sevgisi bulunan kimse, kız, aşk, 

şehvet anlatan sesleri işitince, kalbi bunlardan zevk almaz. Sıkılır. Kalb hasta 

ise, bunlardan nefs zevk alıp, kalbi bu yola hareket etdirir. Böyle kimselerin müzik 

dinlemeleri harâm olur. Erkek ve kız, bütün gençler böyledir. İslâmiyyetin, sönmesini 

emr etdiği nefs ateşini tutuşduran herşey harâmdır. Hasta olmıyan kalbin, 

halâl şeylere olan sevgisini, bağını artdıran ve nefsi za’îfleten sesleri dinlemek de, 

ba’zı şartlarla mubâh olur. 

Hacca gidecek olanın Kâ’be, hac, Mekke, Medîne şarkılarını dinlemesi, askerlerin 

harb, kahramanlık şarkılarını dinlemesi mubâh, hattâ sevâb olur. 

(Mevâhib-i ledünniyye)de diyor ki, (Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” 

Mekkeye girdiği zemân, önünde İbni Revâha beytler okuyarak gidiyordu. Ömer 

“radıyallahü anh” bunu görünce, Resûlullahın önünde şi’r okunur mu? diyerek darıldı. 

Resûlullah da, Bırak yâ Ömer. Mâni’ olma! Bu beytler kâfirlere, ok atmakdan 

dahâ çok te’sîrlidir buyurdu). Buradan anlaşılıyor ki, nefsi azdıran şi’rleri okumak 

câiz olmayıp, harbde kâfirlere zarar verici, onları üzücü şi’rleri okumak câizdir. 

Günâhları, kusûrları, azâbları anlatan kasîdeleri, ilâhîleri dinliyerek, üzülmek, 

tevbeye sebeb olmak sevâbdır. Fekat, ölüme, kazâ kadere karşı üzülmeğe sebeb 

– 719 –

olan ilâhîleri, kasîdeleri dinleyerek üzülmek harâm olur. [Bunun için, mevlidlerde 

vefât bahsini okumamalıdır.] 

Düğün, ziyâfet, sünnet, bayram, sefer dönüşü gibi sevinmesi lâzım olan yerlerde 

halâl olan ses ile neş’elenmek mubâhdır. Bu sesler, nefse değil, kalbe kuvvet verir. 

Kalbi kararmış olanların, kalbimde Allah sevgisi var diyerek ses, ilâhî dinlemeleri 

insanı ekseriyâ aldatır. Kalbin temiz, kuvvetli olup, nefsi ezmiş olduğunu, 

yâhud kalb hasta olup, nefsin azmış olduğunu ancak Veliyyi kâmiller “rahmetullahi 

teâlâ aleyhim ecma’în” anlar. [Bunun içindir ki, imâm-ı Rabbânî “kuddise sirruh”, 

ikiyüzaltmışaltıncı [266] mektûbunda, gençlerin toplanarak kasîde, ilâhî, mevlid 

okumalarını uygun görmemişdir.] Kalbinde hâller hâsıl olmıyan, hâsıl olsa 

da, nefsi şehvetden temâm kesilmemiş olan tesavvuf yolcularına güzel ses, nağme, 

fâideden ziyâde zarar verir. (Kimyâ-yı se’âdet)den terceme temâm oldu. 

(Reşehât)da, Sa’düddîn-i Kâşgarî, hâce Muhammed Pârisâ “kuddise sirrühümâ”dan 

işiterek buyuruyor ki, (İnsanı Allahü teâlâdan uzaklaşdıran perdelerin en 

zararlısı, kalbin kararması, hasta olması, ya’nî dünyâ sevgisinin kalbe yerleşmesidir. 

Bu sevgi, kötü arkadaşlardan ve lüzûmsuz şeyler seyr etmekden hâsıl olur. Çok 

uğraşarak, bunları kalbden çıkarmalıdır. Fâidesiz kitâb, [roman, gazete, mecmû’a, 

hikâyeler] okumak, lüzûmsuz şeyler konuşmak, bu sevgiyi artdırır. Kadın ve 

kadın resmleri, [resmli mecmû’a, filmler, televizyon] seyr etmek, şarkı, çalgı, [kadın 

sesleri] dinlemek, bu sevgiyi kalbde yerleşdirir. Bunların hepsi, insanı Allahü 

teâlâdan uzaklaşdırır. Kalbin hasta olması, Allahü teâlâyı unutmasıdır. Birinci kısmda, 

46. cı maddenin sonuna bakınız! Allahü teâlâya kavuşmak istiyenlerin, bunlardan 

sakınması, nefsi kuvvetlendiren, azdıran herşeyden ictinâb etmesi lâzımdır. Allahü 

teâlânın âdeti şöyledir ki, kalbi temizlemeğe ve nefsi ezmeğe çalışmıyanlara, 

zevklerini, şehvetlerini bırakmıyanlara bu ni’meti ihsân etmez). [Kalb, muhabbet 

yeri, sevgi yeridir. Aşk, muhabbet bulunmıyan kalb ölmüş demekdir. Kalbde, yâ 

dünyâ sevgisi, yâhud Allah sevgisi bulunur. Burada dünyâ demek, harâm olan şeyler 

demekdir. Zikr, ibâdet yaparak, kalbden dünyâ sevgisi çıkarılınca, kalb temiz 

olur. Bu temiz kalbe, Allah sevgisi, kendiliğinden dolar. Günâh işleyince, kalb kararır, 

hasta olur. Dünyâ muhabbeti yerleşerek, Allah sevgisi gider. Kalbin bu hâli, 

bir şişeye benzer. Su doldurunca, havası çıkar. Suyu boşaltınca, hava kendiliğinden 

dolar.] 

Tesavvuf büyüklerinden Mahmûd-i İncirfagnevî “rahmetullahi teâlâ aleyh” 

buyuruyor ki, (Zikr-i alâniyye, ya’nî yüksek sesle zikr yapabilmek için, kalbinde 

yalan ve gıybet bulunmamak, buğazından harâm ve şübheli şey geçmemiş olmak, 

gönlü riyâdan ve süm’adan ve sırrı hazret-i Hakdan başka şeylere teveccühden pâk 

olmak lâzımdır). İşte, tegannî, simâ’ yalnız böyle kimselere fâideli olur. Fıkh 

âlimleri de, tegannînin, böyle olmıyanlar için ve çalgının herkes için, harâm olduğunu 

bildirmişlerdir. Beyt tercemesi: 

Sevgilimle geziyorduk el-ele, 

Haberim yok, bakmışım bir çiçeğe. 

Utanmadın mı dedi ve ekledi: 

Ben varken nasıl bakıyorsun güle? 

Bu beyt, tesavvufcuların, takvâ ehlinin hâlini göstermekdedir. 

Tegannînin mubâh olduğunu bildirdiğimiz yerde, beş şartı gözetmek lâzımdır: 

1 — Kadın, kız veyâ parlak oğlan sesini, yanında kendilerini görerek dinlemek, 

mahremleri olmıyan [yabancı] erkeklere harâmdır. Bunları görünce, temiz kalb sıkılır, 

kararır, hasta olur, za’îfler. Nefs zevk alır, kuvvetlenir, azar. Şeytân, nefsin, 

hareketine yardım eder. Nefs, kötü isteklerini, harâmları, kalbe yapdırır. Çünki, 

bütün a’zâlar kalbin emri ile hareket etmekdedir. Güzel olmıyan oğlanın sesi câiz 

ise de, çirkin kızın da sesini, yanında dinlemek harâmdır. Kızların, kadınların mev- 

– 720 –

lid, ilâhî gibi okuması câiz olan seslerini, kendilerini görmeden [Meselâ gramofondan, 

radyodan] yabancı erkeklerin dinlemesi, oğlanın yüzüne bakmak gibidir. 

Ya’nî, düşünceye göre, halâl veyâ harâm olup, mevlidi dinlemesi câiz, sesini dinlemesi 

harâm olur. Şübheli şeyden kaçınmalıdır. 

(Hadîka)da diyor ki, zarûret olmadan, erkeğin [yabancı kadın], kız ile konuşması 

harâmdır. Alış veriş gibi işlerde, zarûret mikdârı konuşmak câiz olur. 

2 — Ses dinlerken, ud, keman, ney, saz, kaval gibi hiçbir çalgı çalmamalıdır. 

Keyf için, eğlence için, her çalgıyı çalmak ve dinlemek harâmdır. Çalgı, içki içenlerin 

âdetidir. İçki ise, nefsi kuvvetlendirir. Kalbi za’îfletir. Yalnız muhârebede, 

askerin moralini kuvvetlendirmek için, bando, muzika çalmak ve bunlara sulh zemânında 

da hâzırlanmak ve düğünlerde davul, def çalmak, her müslimâna câizdir. 

[Siyâsî toplantılar da, harb sâhası demekdir.] 

Çalgı âletlerinin, kendileri harâm değildir. Bunları çalmak ve dinlemek harâmdır. 

3 — Güzel sesle fuhş, kadın, içki anlatan şi’rleri okumamalı ve bunları dinlememelidir. 

Müslimânı, din âlimlerini kötüliyen sesleri de dinlemek harâmdır. 

4 — Dinleyiciler arasında parlak oğlan, yabancı kadın bulunmamalıdır. Fısk, 

fuhş, livâta ve zinâ, nefsin istekleri, şehvetleridir. Nefsin kötü arzûlarına [ya’nî şehvete] 

aşk, muhabbet adı takmamalıdır. Aşk, muhabbet kalbde olur ve kıymetlidir. 

5 — Kalbinde mahlûk sevgisi, nefsinde şehvet hissi olmıyanların, zevk için, güzel 

ses dinlemeleri câiz ise de, devâmlı olmamalıdır. Ba’zı mubâhları, sık sık işlemek, 

lehv, la’b ve abes olur. Boş yere zemân öldürmek olur. Bunlar ise harâmdır. 

[Zâhir bilgilerinde derin âlim ve bâtın ma’rifetlerinde ârif ve kâmil olan Mazher-i 

Cân-ı Cânân “rahmetullahi teâlâ aleyh” buyuruyor ki, (Simâ’ ya’nî kasîde, 

ilâhî, mevlid dinlemek, hasta olmıyan kalbe rikkat verir, yumuşatır. Yumuşak kalbli 

müslimâna Allahü teâlâ merhamet eder. Allahü teâlânın merhametine sebeb olan 

şey niçin harâm olsun? Çalgıların, harâm olduğu sözbirliği ile bildirilmişdir. Yalnız, 

düğünlerde def [davul] çalmak mubâh ve ney çalmak mekrûh denildi. Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem”, yolda giderken ney sesi işitdi. Mubârek kulaklarını 

kapadı. Yanında olan, Abdüllah bin Ömerin de kapamasını emr buyurmadı. 

Demek ki, işitmemek takvâdır, azîmetdir. Simâ’ için, âlimler arasında ihtilâf vardır. 

Câiz diyenler de, değil diyenler de oldu. [Fekat, çalgı çalmanın harâm olduğu, 

icmâ’ ile, sözbirliği ile bildirildi.] İhtilâf edilmiş olan birşeyi yapmamak dahâ 

iyidir. Takvâ ehli, bunun için, yüksek sesle zikr etmemiş, sessiz zikri âdet edinmişlerdir.) 

Mazher-i Cân-ı Cânânın bu sözleri, (Makâmât-ı Mazheriyye)de yazılıdır.] 

(Dürr-ül me’ârif)in dördüncü sahîfesinde diyor ki, (Simâ’ ancak, Allahü teâlâya 

müteveccih olanlara câizdir. Herşeyi Allahü teâlâdan bilirler. İhtiyârî olmıyan 

raksa (Vecd) denir. İrâdî ve ihtiyârî olarak raks etmeğe, (Tevâcüd) denir. Nizâmüddîn-i 

Evliyâ hazretlerinin “rahmetullahi teâlâ aleyh” meclisinde, Simâ’ vardı, fekat 

çalgı yokdu. Kadın ve oğlan da yokdu. El şaklatmak bile yokdu. Âletsiz, çalgısız 

olan sese (Simâ’) [ya’nî (Tegannî)] denir. Âlet ile, çalgı ile birlikde olan insan 

sesine (Gınâ) [ya’nî (Müzik)] denir. Gınânın harâm olduğunu bütün âlimler 

sözbirliği ile bildirmişlerdir. İsrâ sûresinin altmışdördüncü âyetinin, gınâyı harâm 

etdiğini bildiren âlimler vardır. (İlk tegannî eden şeytândır) ve (Gınâ, kalbde nifâk 

hâsıl eder) hadîs-i şerîfleri de gınânın harâm olduğunu göstermekdedirler. Âlimler, 

simâ’ın harâm olmasında ihtilâf etdi. Gınânın harâm olduğunda ihtilâf yokdur. 

Kadın ve oğlan sesi gınâya dâhildir. Simâ’a halâl diyen âlimler de, buna şartlar bildirdiler. 

Bu şartlar bulunmıyan simâ’ da sözbirliği ile harâm olur.) (Dürr-ülme’ârif)den 

yapılan bu terceme de gösteriyor ki, islâmiyyetde müzik, çalgı yokdur. 

Son zemânlarda işitilen (Tesavvuf müziği) sözünün islâmiyyetde yeri olmadığı an- 


laşılıyor. Harâma halâl diyenin kâfir olacağı bildirildi. Bunun için, harâmı ibâdete 

karışdıranın, hem kâfir olacağı, hem de islâmiyyeti yıkmak, bozmak için uğraşan 

zındık olacağı hâtıra gelmekdedir. Kur’ân-ı kerîmi, tekbîrleri ve ilâhîleri çalgı 

ile, ney çalarak okumak, bunun için tehlükeli bid’atdir. Kur’ân-ı kerîmi güzel 

ses ile, tecvîd ile okumalıdır. Tegannî ile, kelimeleri değişdirip nağmeye uydurarak 

okumak harâmdır. 

Genç hâfızların, genç kadınlar, kızlar arasında, Kur’ân-ı kerîm, mevlid, ilâhî okuması 

da gınâ olur. Harâm olur. Bir kimse, bir yere şehvet ile bakarsa, kalbi de oraya 

takılıp lekelenir, hastalanır. Kalb hastalanınca, nefs kuvvet bulur, azar. 

Kalbinde yalnız Allah sevgisi olanların güzel ses dinlemesi câiz olup, yukarıda 

yazılı şartlara uygun olarak, oturup okurlar dedik ise de, Eshâb-ı kirâm “radıyallahü 

teâlâ anhüm ecma’în” ve Tâbi’în-i ızâm “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” 

böyle yapmadı. Bid’at olduğu meydândadır. Fâidesi olduğundan câiz dedik. 

(Siyerül-aktâb)da, Hasen Basrî buyuruyor ki, (Allah sevgisi ile, simâ’ dinleyen, 

Sıddîk olur. Nefse tâbi’ olarak dinleyen, zındık olur). 

Kur’ân-ı kerîmi radyo ile ve ho-parlör ile okurken, çok def’a, harflere mahsûs 

ses, ya’nî ağızdaki mahrecleri değişip ma’nâ bozuluyor. Kur’ân-ı kerîm, bayağı, 

ma’nâsız, ses dalgaları hâlini alıp ibâdet değil, bir şarkıcının nağmeleri gibi, hissî 

bir zevk vâsıtası oluyor. Bundan başka, (Redd-ül-muhtâr), (Mecma’ul-enhür) ve 

(Dürr-ül-müntekâ)da ve Elmalılı Hamdi efendinin “rahmetullahi teâlâ aleyh” 

tefsîrinin üçüncü cildinin, 2361. ci sahîfesinde diyor ki, (Kur’ân-ı kerîm okumak 

demek, Kur’ân okuduğunu anlıyacak kadar aklı başında olan insanın okuması demekdir). 

Câ’miler, nemâz kılmak için yapılmışdır. Vâ’ız ve hâfızların sesi, radyolarla, 

ho-parlörlerle, her tarafa yayılınca, câmi’ içinde, nemâz kılacak yer bulunmıyor. 

Nemâz kılanlar şaşırıyor. (İbni Âbidîn)de, imâmın, yüksek sesle okuması 

vâcib olan yerde, başkalarını râhatsız edecek kadar bağırması günâh olduğu yazılıdır. 

Ho-parlörle okuyanlar, bu bakımdan da günâha giriyorlar. 

İbni Hacer-i Mekkî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Fetâvâ-yı kübrâ)sında, gusl abdesti 

başında buyuruyor ki, (Câmi’de Kur’ân-ı kerîm okumak büyük kurbetdir. 

Yüksek sesle okuyup, nemâz kılanları şaşırtan çocukları susdurmak lâzımdır. Hocaları 

susdurmazsa, yetkililer çocukları da, hocalarını da câmi’den çıkarmalıdır). 

[Süâl: Ezân, ho-parlörle okununca, uzaklardan da işitiliyor. Mü’minler ezân sesi 

duyuyor. Ho-parlör fâideli oluyor denirse: 

Cevâb: Ezân sesinin uzaklardan işitilmesi lâzım olsaydı, bu sözün bir kıymeti 

olurdu. Ezânın, insan sesinden fazla sesle okunması lâzım olsaydı, Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem”, bunun çâresini emr ederdi. Çünki, dinde lâzım olan 

herşeyi bildirmesi, yapdırması vazîfesi idi. Nemâz vaktlerinin geldiğini, hıristiyanlar 

gibi çan çalarak veyâ yehûdîler gibi boru ötdürerek uzaklara duyuralım diyenler 

oldu. Kabûl etmedi. (Biz böyle yapmayız. Yüksek yere çıkıp ezân okuyunuz!) 

buyurdu. Böylece, insan sesinin varamıyacağı yerlere tek bir ezân sesinin ulaşdırılmasına 

lüzûm olmadığı anlaşıldı. İbâdetlerde değişiklik yapmanın (Bid’at) olduğunu, 

büyük günâh olduğunu biliyoruz. Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” 

kabûl etmediği, red etdiği birşeyi ibâdete karışdırmak ise, bid’atden dahâ büyük, 

ondan dahâ çirkin günâh olur. Birinci kısmda, otuzdördüncü maddede, ondokuzuncu 

mektûbda, (Bid’atler nûrlu parlak, fâideli görünseler de, hepsinden kaçınmak 

lâzımdır. Hiçbir bid’atde fâide yokdur) diyor. (Mektûbât Tercemesi)nde, 

yüzseksenaltıncı mektûbda diyor ki, (Bugün kalbler kararmış olduğundan, ba’zı 

bid’atler, güzel görülürse, kıyâmet günü, kalbler uyandıkları zemân, bid’atlerin hepsinin 

zararlı oldukları anlaşılacakdır. Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem”, 

(Dîninizde yapılan her yenilik zararlıdır. Bunları atınız!) buyurdu) diyor. Allahü 

teâlâ, Bekara sûresinin ikiyüzonaltıncı âyetinde meâlen, (Ba’zı şeyleri sever, fâideli 

dersiniz. Hâlbuki o şeyler size zararlıdır) buyurdu. Görülüyor ki, ho-parlör- 

– 722 –

le ezân okumak bid’atini savunmak, bir müslimâna yakışacak şey değildir. Bundan 

başka, (Dürr-ül-muhtâr) sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” yemîn kısmında, nezri 

anlatırken buyuruyor ki, (Her beldede, her mahallede mescid yapmak, hükûmet 

üzerine vâcibdir. Beyt-ül-mâl parasından yapdırılması lâzımdır. Hükûmet yapdırmazsa, 

müslimânların yapdırması vâcib olur). Birinci cild, dörtyüzsekseninci sahîfede 

diyor ki, (Ezân okunurken, câmi’den çıkmak harâmdır. Fekat, kendi mahallesindeki 

câmi’ cemâ’ati ile kılmak için çıkmak câizdir. Çünki, mahallesindeki câmi’de 

kılmak vâcibdir). Bütün bunlardan anlaşılıyor ki, her mahallede mescid 

bulunması, mahalle mescidlerinin hepsinde ezân okunması, herkesin kendi mahallesi 

veyâ çarşısı câmi’inde okunan ezânı işitip, buradaki cemâ’ate gitmesi emr 

edilmişdir. Her mahallede câmi’ bulunacak, hepsinde ezân okunacak, herkes ezân 

sesi duyacakdır. Ho-parlörle uzaklara duyurmağa lüzûm yokdur. Şimdi, ezânı 

ho-parlör ile okuyorlar. Ho-parlör sesleri birbirine karışarak, ezân oyuncak hâlini 

alır. Görülüyor ki, ho-parlörle okumak, lüzûmsuz ve zararlı olmakdadır. İslâmiyyetin 

emrine uyarak her müezzin minâreye çıkıp, sünnete uygun ezân okuyunca, 

herkes kendine yakın ezânı çok iyi işitir. Uzaklardan ho-parlör sesini duymağa 

lüzûm olmaz. Ezânı ho-parlörle okuyarak, sesin uzaklardan işitilmesini istemek, 

ezânın bir yerde okunmasını, her câmi’de okunmamasını istemek demekdir. 

Beyhekînin bildirdiği ve (Künûz-üd-dekâık)da yazılı hadîs-i şerîfde, Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem”, Eshâbına “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în” hitâb 

ederek buyurdu ki, (Sizden sonra, bir zemân gelecekdir. O zemânda bulunan 

müslimânların en sefîlleri, en aşağıları, müezzinlerdir). Bu hadîs-i şerîf, tegannî 

ederek ve sünnete uymıyarak okuyan ve ibâdetlere bid’atler karışdıran kimselerin 

zuhûr edeceklerini haber vermekdedir. Allahü teâlâ, müezzin kardeşlerimizi, 

bu hadîs-i şerîfde kötülenen müezzinler gibi olmakdan muhâfaza buyursun! 

Âmîn. 

Zemânımızda, minâresine çıkılıp sünnete uygun ezân okunan bir câmi’ görünmez 

oldu. Minârede okumamak şehrlere de, köylere de yayıldı. Çok şükr, Diyânet 

işleri başkanlığı, müftîliklere gönderdiği 1.12.1981 târîh ve 19 numaralı ta’mîmi 

ile, müezzinlerin minâreye çıkarak ezân okumalarını mecbûrî hâle getirmişdir. 

Ezân okuyanın müslimân, âkıl ve sâlih olduğunun bilinmesi lâzımdır. Bunun için 

teypden ve radyodan okunan ezân sahîh olmaz. Minâreye çıkıp ho-parlörle okumak 

da, sünnete uygun değildir. Birinci kısmda, 61. maddenin sonuna bakınız! İbâdet 

ile âdeti ayırd etmek lâzımdır. İbâdet olmayan şeylerde, radyo, ho-parlör 

kullanılır. İslâmiyyet, buna birşey demez. Fekat, ibâdetlerde ufak değişiklik yapan 

mezhebsiz olur. 

Bütün fıkh kitâblarında, meselâ fârisî (Tergîbüssalât) kitâbında diyor ki, (Abdestsiz 

ve cünüb ve serhoş olanın ve fâsıkın ve çocuğun ve kadının ve mecnûnun ezân 

okumaları mekrûhdur. Serhoş, cünüb ve mecnûnun okudukları ezânı tekrâr okumak 

lâzım olduğu, sözbirliği ile bildirildi. Kâfir, nemâz vaktinde ezân okursa, müslimân 

olduğu anlaşılır. Çünki ezân, müslimânlığın şi’ârıdır, alâmetidir). Ezânı, 

ma’nâsını bilerek, inanarak ve severek okumak müslimân olmanın alâmetidir. Büyük 

günâh işliyene (Fâsık) [kötü kimse] denir. İçki içen, kumar oynıyan, kadınlarla, 

kızlarla arkadaşlık eden, her gün beş vakt nemâz kılmıyan, (Fâsık) olur. Kadınların 

ezân, Kur’ân, mevlid, ilâhî okuyarak seslerini erkeklere duyurmaları harâmdır. 

Hoparlör, radyo ve televizyon ile duyurmaları mekrûh olur. Bu âletlerin harâm 

sesler için kullanılmaları âdet olan yerlerde, (âlet-i lehv) eğlence âletleri olurlar. Bunlarla 

ibâdet yapmak, meselâ hoparlörle ezân okumak, fâsıkın okuması gibi, câiz olmaz. 

Fısk yapanlar gibi ezân okumanın harâm olduğu (Dürer)de yazılıdır. 

Kur’ân-ı kerîmin ma’nâsının değişerek, küfre sebeb olmasının misâlleri çokdur. 

Burada birini bildirelim: Yasîn-i şerîf sûresinde seksenbirinci âyet-i kerîmenin sonunun 

meâli, (Onun yaratdıkları pek çokdur. O, herşeyi bilir)dir. Hâlbuki, bu âyet-i 

– 723 –

kerîme radyoda, ho-parlörde söylenirken ve lâtin harfleri ile okunurken, ma’nâsı 

bozularak, (O berberdir, herşeyi bilicidir), şeklini aldığı vâkı’ oluyor ki, okuyan 

ve dinleyip beğenen kâfir olur. Lâtin harfleri ile, bir dürlü yazılan, bir dürlü okunan 

(Hallâk) kelimesi, islâm harfleri ile yazılması ve okunması, farklı iki başka kelime 

olup, biri yaratıcı, öteki ise, berber demekdir. Arabîde üç (Z) harfi vardır. Bir 

kalın (Zı), ikinci ince okunan (Ze), üçüncüsü (Zâl)dır. Bunların üçü ayrı ayrı 

söylenir. İbni Âbidîn üçyüzotuzikinci sahîfede diyor ki, (Rükü’ tesbîhinde (Zı) ile 

(azîm) denir ki, Rabbim büyükdür demekdir. Eğer ince (Ze) ile (azîm) denilirse, 

Rabbim benim düşmanımdır demek olur ve nemâz bozulur). Kur’ân-ı kerîmi lâtin 

harfi ile öğrenip okuyan, bu üç harfi ayıramıyacağı için nemâzı sahîh olmaz. 

Kur’ân-ı kerîmi lâtin harfleri ile yazmak câiz olmadığı İbni Hacerin “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” (Fetâvâ-yı kübrâ)sının Necâset bahsinde ve Libyada (Câmi’at-ülislâmiyye)nin 

çıkardığı (El-hedy-ül-islâmî) kitâbının [m. 1966] baskısında altmışikinci 

[62] sahîfesindeki fetvâda yazılıdır. Hindistânda bulunan yüzlerce Ehl-i sünnet 

medresesinin büyüklerinden olan Keralada (Bâkıyâtüs-sâlihât) medresesi 

müderrislerinin neşr etdiği (El-muallim) aylık mecmû’asının 1406 [m. 1985] târîhli 

nüshasındaki fetvâda da uzun yazılıdır. İstanbulda (Hakîkat Kitâbevi)nin çıkardığı 

(El-edillet-ül-kavâtı’) hutbe kitâbında bu fetvânın bir sûreti mevcûddur. 

Radyodan ve ho-parlörden çıkan sesler, şimdi Hıristiyanların ve Yehûdîlerin ellerinde 

bulunan, İncîl ve Tevrâtlar gibi, Allah kelâmı değildir. Allahü teâlâ tarafından 

nesh edilmiş ve kullar tarafından değişdirilmiş olan mukaddes kitâblara hakâret 

etmek, alay etmek ve bunları okumak, dinlemek câiz olmadığı (Hadîka) kitâbının 

yüzonbeşinci sahîfesinde yazılıdır. Bunun için meyhânelerde, oyun yerlerinde, 

günâh işlenen topluluklarda, radyo ile Kur’ân-ı kerîm ve mevlid dinleyerek 

keyflenmek küfr olur ve küfre sebeb olan da, kâfir olur. 

Radyoda, Kur’ân-ı kerîmi ve mevlidi hurmetle dinliyenler, hâfızın nağmeleri ile 

ağlayanlar olur. Güzel ses, nağme, kalbi hastalanmış olanların nefsine te’sîr etmekdedir. 

Nefsi beslemekdedir. Nefs, insanı ağlatmakdadır. Hâlbuki, Kur’ân-ı kerîm 

okumak sünnetdir. Harâma, hattâ mekrûha sebeb olan sünneti terk etmek lâzım 

olduğu, fıkhda, temel bilgilerden biridir. O hâlde, radyoda Kur’ân-ı kerîm ve 

mevlid okumamak dahâ doğru olmakdadır. Radyoda her dil ile, dîni bilgiler vermek, 

Ehl-i sünnet âlimlerinin, dünyâ bilginlerini hayrân bırakan, rûhlara gıdâ 

olan sözlerini insanlığa duyurmak lâzımdır. Böyle yayınlar çok fâideli ve çok sevâb 

olur. 

Süâl: Evet, uzak memleketlerdeki vericilerden dinlendiği zemân, ses net olarak 

gelemiyor. Fekat, bir şehrdeki vericiden alınan ses, tam hâfızın okuduğu gibi oluyor. 

Ma’nâsı da, iyi anlaşılıyor. Radyoda, teypde ve ho-parlörde işitilen bu seslere, 

Kur’ân-ı kerîm denilmez mi? 

Cevâb: Radyoda işitilen ses, fen bakımından (Aks-i sadâ) [sesin yankısı] da değildir. 

(Nakl-i sadâ) [sesin iletilmesi] de değildir. Nakl, sesin kendinin götürülmesi 

demekdir. Isı da, reyyonman, ışıma ve konveksiyon akımları ile yayıldığı gibi, 

nakl yolu ile de iletiliyor. Ateşe sokulan maşa, ısıyı değişdirmeden iletiyor. Isı, demirin 

kristallerinin birinden, ötekine geçerek yayılıyor. Hâfızın yanında, kendi sesini 

işitmemiz (Nakl-i sadâ)dır. Buğazdaki ses iplikcikleri [etden iki tel], konuşurken, 

gerilerek sertleşiyor. Ciğerden gelen hava, bunları titreşdirerek ses hâsıl 

oluyor. Titreşen tellerin hava moleküllerine çarpması, bu molekülleri titreşdiriyor. 

Bu titreşimler de, yanlarındaki hava moleküllerini titreşdirerek kulağımıza kadar 

ulaşıyor. Böylece sesi duyuyoruz. Ses hava içinde, müntezam küreler hâlinde dalgalarla 

yayılıyor. Havanın kendisi gitmiyor. Sesi iletmiş oluyor. Kuru hava, sesi, 

sâniyede üçyüzkırk metre hızla iletmekdedir. Su molekülleri de, sesi iletir. Sesin, 

sudaki hızı, sâniyede binbeşyüz metre kadardır. Katı cismler, sesi dahâ çabuk 

iletiyor. Sesin çelik ve camdaki hızı, sâniyede beşbin metredir. 

– 724 –

Havada, suda yayılmakda olan ses dalgaları, dıvar, kayalık gibi sert düz yüzeylere 

çarpınca, doğrultularını değişdirerek, tekrâr geriye döner. Geri dönen dalgalar, 

eşit özellikde, ikinci bir ses meydâna getirirler. Bu ikinci sese (Aks-i sadâ) veyâ 

(yankı) denir. Aks-i sadâ, kendini hâsıl eden birinci sesin özelliğinde olduğu hâlde, 

secde âyetinin, aks-i sadâsını işiten kimsenin, ma’nâsını anlasa bile, tilâvet secdesi 

yapması lâzım gelmiyor. Kur’ân-ı kerîmin aks-i sadâsı, Kur’ân-ı kerîm olmuyor. 

Bu sese, Allahü teâlânın kelâmı denmiyor. Radyoda işitilen ses, hâfızın sesinin 

(Nakl-i sadâ)sı, ya’nî sesin kendisi olmadığı gibi, (Aks-i sadâ)sı bile değildir. 

Hâfızın sesine benziyen, başka bir sesdir. Kadınların aynadan, sudan aks eden görüntülerine 

ve kâğıd, perde üzerindeki resmlerine bakmanın da, benzerlerine 

bakmak olduğunu, birinci kısmda, 58. ci maddenin son sahîfesinde bildirmişdik. 

Ses, mikrofona gelince gayb oluyor, bitiyor. Elektriğe, sonra miknâtıs dalgalarına 

çevriliyor. Bu elektro-manyetik dalgalar, antene gelip, radyoda, elektriğe ve sonra 

yeni bir sese çevriliyor. Ho-parlörde de böyle olmakdadır. Zâten ho-parlör, elektrik 

dalgalarını ses dalgalarına çeviren âlet demek olduğu, Fransızca (Larousse)da 

bile yazılıdır. Aks-i sadâya Kur’ân-ı kerîm okumak denilmiyor da, bu başka sese, 

nasıl Kur’ân okumak denilir. 

Süâl: Radyoda dinlenen ses, fen bakımından, hâfızın sesinin kendisi değilse de, 

sesinin tâm benzeridir. Ses bütün harmonikleri ile, farksız oluyor. Ma’nâsı da 

bozulmuyor. Bunu dinlemek, niçin câiz olmasın? 

Cevâb: Birşeyin benzeri, kendisi değildir. Sarı metal bileyzikler, altın bileyziklere 

tâm benziyor ise de, aynı değildirler. Altın yerine geçmezler. Radyodan, hoparlörden 

çıkan ses, hâfızın sesine çok benziyorsa da, insan sesi değildir. Metalik 

sesdir. Tınısı, yüksekliği, şiddeti ve harmonikleri başkadır. Kadının resmi de, kadına 

çok benziyor ise de, kendinin aynı değildir. Gayrı da değildir. Bunun içindir 

ki, kadının avret yerlerine şehvetsiz bakmak harâm olduğu hâlde, bunların resmlerine 

şehvetsiz bakmak harâm değildir. Fekat benzediği için, resmlerine bakmak 

mekrûhdur. Bunun gibi, sevilen şeyin benzerine de saygı göstermek lâzımdır. 

Çünki, aynı değil ise de, gayrı da değildir. 

Kâfirlerin kilisede org çalarak okudukları gibi, Kur’ân-ı kerîmi çalgı çalarak okumanın 

küfr olacağı, mu’teber kitâblarda yazılıdır. [İkinci kısm, kırkıncı [40] maddeye 

bakınız!]. Kur’ân-ı kerîmin radyoda ve ho-parlörde söylenen, okunan tâm benzerine 

de, böyle saygısızlık yapmak küfr olur. Eğer çalgısız ve tecvîd ile okunuyor 

ise, radyoda sâatlerce çalgı ve şehveti harekete getiren şeyler çalıp, birkaç dakîka 

Kur’ân-ı kerîm okunur, sonra yine günâh olan şeylere başlanırsa, bu hâl, kumar, 

içki, oyun ve açık kadın gibi günâh bulunan fısk meclisinde, bu kimselerin veyâ başka 

birinin, birkaç dakîka da Kur’ân-ı kerîmi veyâ bunun tâm benzerini okuması 

gibi olur. Böyle olan radyodaki Kur’ân-ı kerîmi dinlemek, fısk meclisinde okunan 

Kur’ânı dışardan dinlemeğe benzer. Bunun için, harâmları kesip, bu aralık zemânda, 

okumak da, bunu dinlemek de câiz olmaz. Günâh olur. (Mültekâ) şerhlerinde 

diyor ki, (Fısk meclislerinde, alay edenler arasında tesbîh, tehlîl, zikr, tekbîr, hadîs, 

fıkh ve benzerlerini okumak günâhdır). Çünki, Peygamberimiz “sallallahü aleyhi 

ve sellem”, böyle okumağı yasak etmişdir. Meselâ, (Kimyâ-i se’âdet) kitâbında 

diyor ki, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” Rebî’ bin Sü’ûdün evine geldi. 

Evde, küçük kızlar def çalıyordu ve şarkı söylüyorlardı. Şarkıyı, [çalgıyı] bırakıp, 

Resûlullahı medh etmeğe başladılar. (Beni söylemeyiniz! [Önce okuduğunuza 

devâm ediniz!]. Beni medh etmek [mevlid, ilâhî okumak] ibâdetdir. Def [çalgı] 

çalarken, eğlence, oyun arasında ibâdet câiz değildir) buyurdu. Def, çalgı çalarak 

veyâ başka la’b, ya’nî oyun oynayarak Kur’ân-ı kerîm okuyanın kâfir olacağı 

(Tergîb-üs-salât)da, cemâ’at ile nemâz bahsinde ve (Cevâhir-ül-fıkh)da yazılıdır. 

(Mîzân-ı Şa’rânî), abdesti anlatırken buyuruyor ki, (İslâm âlimleri, çirkin şeyler 

söyledikden sonra Kur’ân-ı kerîm okuyan kimse, Mıshafı pislik içine sokan kim- 

– 725 –

se gibidir. Bunun küfründe şübhe yokdur buyurdular). 

(Hadîka)da, dil âfetlerini anlatırken buyuruyor ki, hadîs-i şerîfde, (Nikâhı herkese 

duyurunuz! Bunun için de, câmi’lerde yapınız ve defler çalınız!) buyuruldu. 

İmâm-ı Münâvî, bunu açıklarken, (Mescidlerde def çalınmaz. Hadîs-i şerîf, deflerin 

mescidlerde çalınmasını emr etmiyor. Mescidlerin dışında çalınmasını, mescidde 

yalnız nikâh yapılmasını emr ediyor) diyor. (Hadîka)nın bu yazısından anlaşılıyor 

ki, çalınmasına açıkça izn verilmiş olan deflerin bile câmi’lerde çalınması yasak 

olunca, herhangi bir çalgının câmi’de çalınması hiç câiz olmaz. 

(Muhtasar-üt-Tezkire)deki hadîs-i şerîflerde, (Âhır zemânda, câhil din adamları 

ve fâsık hâfızlar çoğalır), (Öyle zemân gelecekdir ki, o zemânın din adamları, 

eşek leşinden dahâ çok bozulmuş, kokmuş olacaklardır) buyuruldu. Böyle hadîs-i 

şerîfler, Kıyâmet günü yaklaşınca, fâsık ve bozuk din adamlarının türeyeceklerini 

haber veriyor. Rusyada husûsî metodlarla yetişdirilmiş komünist ajanlara, 

anarşistlere, birer sarık ve cübbe giydirilerek, Türkmenistân, Azerbaycân müftîsi... 

hazretleri denildiğini işitdik. Milletler arası yapdıkları propaganda toplantılarını 

yayınlayan mecmû’alarında resmlerini gördük. Bu ajanları, din adamı olarak, 

halkları müslimân olan Afrika ve arab memleketlerine gönderdiler. Bunlarla 

anarşi hâzırladılar. Kardeşi kardeşe düşman yapdılar. (Sosyalist islâm cumhûriyyeti) 

denilen ülkeleri bu sûretle ele geçirdiler. Azîz yurdumuzda, şerefli milletimizin 

arasında böyle bozuk din adamlarının bulunmadığını şükrânla görmekdeyiz. 

Teyp bandına ve gramofon plâğına Kur’ân-ı kerîm almak, kâğıd üzerine yazmak 

gibidir. Teyp ve gramofon, müzik, şarkı, keyf, oyun ve eğlence için kullanılıyor ise 

de, kâğıd da, roman, açık resm, eğlence ve fuhş dergileri olmakdadır. Kur’ân-ı kerîm 

kâğıda yazılınca (Mushaf) olur. Mushaf, Kur’ân-ı kerîmin okunmasına ve 

öğrenmesine ve ezberlenmesine sebeb ve vâsıta olduğu için kıymetlidir. Mushaf 

yazmak ve hediyye etmek, bunun için, çok sevâbdır. Band ve plak da, Kur’ân-ı kerîmin 

benzerini işiterek öğrenilmesine ve ezberlenmesine vâsıta olmakdadırlar. 

Kur’ân-ı kerîmi, bu niyyet ile, teyp, plâk üzerine almak câiz olur. Bunlara da, Mushaf-ı 

şerîfe olduğu gibi hurmet etmek, bunlara başka şeyler doldurmamak, yükseğe 

koymak, üzerlerine birşey koymamak, abdestsiz tutmamak, kâfirlere, fâsıklara 

vermemek, başka şeyler bulunan bandlar ve plâklar arasına koymamak, fısk, 

oyun, eğlence yerlerinde çalmamak lâzımdır. Kur’ân-ı kerîm dinlemek için kullanılan 

gramofon ve teyp hiçbir zemân fısk meclislerine götürülmemeli, bunlarda hiçbir 

zemân, harâm olan çirkin şeyler çalınmamalıdır. Çalgı çalmakda kullanılan bir 

gramofonun ve teybin Kur’ân-ı kerîm dinlemek için de kullanılması, şarkı, gazel 

okuyan fâsık bir hâfızın okuduğu Kur’ân-ı kerîmi dinlemeğe benzer ki, bunun câiz 

olmadığı yukarıda bildirildi. Kısacası, Kur’ân-ı kerîm bulunan bandlar ve plâklar 

Mushaf-ı şerîf gibi kıymetlidirler. Bunlara da saygısızlık yapmak, küfre sebeb 

olur. Şu kadar var ki, bunlardan Kur’ân-ı kerîmi dinlemek, hâfız dinlemek olmaz. 

Tam benzerini dinlemek olur. Kur’ân-ı kerîmi dinlemek sevâbı hâsıl olmaz. Çünki, 

Kur’ân-ı kerîmi tilâvet etmek, ya’nî okumak demek, şu’ûrlu bir kimsenin, 

Kur’ân-ı kerîm okuduğunu bilen insanın okuması demek olduğu (Redd-ül-muhtâr)ın 

beşyüzonaltıncı sahîfesinde yazılıdır. Fekat, benzerini de saygı ile dinlemek 

farzdır. Küçük çocuğun şu’ûrsuz olarak okuduğunu dinlemenin de lâzım olduğu 

(Redd-ül-muhtâr)ın üçyüzaltmışaltıncı sahîfesinde yazılıdır. 

Radyoda islâmiyyetin yasak etdiği şeyler dinlenmez, hep fâideli ve sevâb şeyler 

dinlenirse, bunlar arasında okunan Kur’ân-ı kerîmi ve evde teypde, müslimâna 

yakışan şeylerin, nasîhatların, derslerin arasında okunan Kur’ân-ı kerîmi, öğrenmek 

için dinlemek câiz olur. Fekat, bunun Kur’ân-ı kerîmin aslını dinlemek olmadığı, 

Elmalılı Hamdi efendi tefsîrinin üçüncü cildinin 2361. ci sahîfesinde yazılıdır. 

Kur’ân-ı kerîmi, Peygamberimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” ve Eshâb-ı 

kirâmın okudukları gibi okumak ve dinlemek ibâdet olur. Başka dürlü okumak ve 

– 726 –

unu dinlemek, ibâdeti değişdirmek olur, bid’at olur. Bid’at ise, günâhların en büyüğüdür. 

[Kitâbımızın üçüncü kısmında, birinci maddeyi okuyunuz!]. 

Hindistânda, ba’zı câmi’lerde, vehhâbîlerin imâmsız olarak cemâ’at ile nemâz 

kıldıkları bildiriliyor. Bu câmi’lerin, büyük câmi’e elektrik teli ile bağlı olup, oradaki 

imâmın sesini ho-parlör ile işiterek, o imâma uyulduğu bildirildi. Ho-parlör 

sesi ile imâma uyanların nemâzlarının sahîh olmıyacağı, birinci kısmın altmışdokuzuncu 

maddesinde bildirilmişdi. (Fetâvâ-yı Hindiyye)de diyor ki, (İmâma uymağa 

mâni’ olan sebeblerden biri, imâm ile cemâ’at arasında, kayık geçecek kadar nehr 

veyâ araba geçecek kadar yol yâhud sahrada kılarken, arada iki saflık boşluk bulunmakdır. 

Câmi’lerin içinde büyük boşluk arkasında, imâma uymak câizdir. Bir 

başka sebeb, mescidin üstünde veyâ dışında kılanın, imâmın veyâ cemâ’atden birinin 

seslerini işitmeğe yâhud imâmın veyâ cemâ’atın hareketlerini görmeğe mâni’ 

büyük dıvar bulunmasıdır. [Ho-parlörün sesi, imâmın sesi değildir. Televizyondaki 

şeklleri de, hakîkî şekli değildir, benzerleridir.] Mescidin üstünde ve dıvar arkasında 

kılanın, imâmdan veyâ cemâ’atden birinden başkasına tâbi’ olması câiz değildir. 

Mescid kapıya kadar dolu ise, mescide bitişik kılanın imâma uyması sahîh 

olur. Kapıya kadar dolu değil ise, son saf ile arasında araba geçecek mesâfe yoksa 

yine sahîh olur. Bundan fazla mesâfe varsa [imâmın sesini işitse de] sahîh olmaz. 

(Kâdîhân)da da diyor ki, mescide bitişik binâda kılanın imâma iktidâ etmesi câizdir. 

Bu binânın üstünde ve mescide bitişik olmıyan binâlarda iktidâ câiz değildir). 

Bu açık hakîkat karşısında, müslimânlara imâmsız cemâ’at ile nemâz kıldıran bu 

din adamlarının ibâdete değil, felâkete önderlik etdikleri anlaşılmakdadır. 

Kâfirler, müslimânları hıristiyan yapmağa, câmi’leri kiliseye çevirmeğe uğraşıyorlar. 

Bu işi sinsice yapabilmek için, müslimân görünüyorlar. Câmi’lere ilerde masa 

sokabilmek için, secde yerlerini biraz yükseltmekle işe başlıyorlar. Basılan yere 

baş konulmaz. Hastalık olur diyorlar. Secde yerlerini uzun yıllarda yükselte yükselte, 

masaya yol açarız diyorlar. Câmi’lere müzik, org sokabilmek için, önce hoparlörden, 

teypden başlıyor, ibâdetlerin çalgı âletleri ile yapılmasına, yavaş yavaş 

alışdırmak istiyorlar. Yapılması günâh olmıyan, mubâh birşeyin ibâdet sanılması 

korkusu olursa, bu mubâh şeyi yapmak harâm olur. Büyük günâh işlemek olur. Bunun 

için, müslimânların çok uyanık olması, ibâdetleri Eshâb-ı kirâm gibi, dedeleri 

gibi yapmağa titizlikle ehemmiyyet vermeleri lâzımdır. Ho-parlör, teyp ve benzerleri 

ile ibâdet etmek, iyi ve fâideli görülse bile, bid’at olduğu için ve ibâdetleri 

değişdirmeğe yol açacağı için, câmi’lere sokulmamalı, islâm düşmanlarının 

plânlarına, tuzaklarına kapılmamağa dikkat etmelidir. Bekara sûresi ikiyüzonaltıncı 

âyetinde meâlen, (Beğendiğiniz, sevdiğiniz çok şey vardır ki, sizin için zararlıdır!) 

buyuruldu. İbâdetlerde yapılacak ufak bir değişiklik, çok fâideli görünse de, 

bunu yapmakdan kaçınmalıdır. Radyo ile, ho-parlör ile okunan ezân kabûl olmaz. 

İmâmın ve müezzinin kendi seslerini işitmeyip, radyo, ho-parlör sesleri ile hareket 

eden cemâ’atin nemâzlarının sahîh olmıyacağı, birinci kısm, altmışdokuzuncu 

maddede de bildirilmişdi. 

(Tergîb-üs-salât) kitâbında buyuruyor ki, (Kitâb-ül-kırâe) risâlesindeki hadîs-i 

şerîfde, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, kıyâmet alâmetlerini sayarken buyurdu 

ki, (Hâkimler rüşvet alarak haksız karâr verir. Adam öldürmek çoğalır. 

Gençler, ana babalarını, hısm akrabâsını aramaz, saymaz olur. Kur’ân-ı kerîm 

mizmârdan, ya’nî çalgı âletlerinden okunur. Tecvîd ile, güzel okuyanları, islâmiyyete 

uyan hâfızları dinlemeyip, mûsikî ile şarkı gibi okuyanları dinlerler.) Muhyiddîn-i 

Arabî hazretleri “kaddesallahü sirrehül’azîz” (Müsâmere) adındaki kitâbında 

diyor ki, Eshâb-ı kirâmdan Ebû Hüreyre “radıyallahü anh” hazretlerinin haber 

verdiği hadîs-i şerîfde, (Bir zemân gelir ki, müslimânlar birbirlerinden ayrılır, parçalanırlar. 

İslâmiyyeti bırakıp, kendi düşüncelerine, görüşlerine uyarlar. Kur’ân-ı 

kerîmi mizmârlardan, ya’nî çalgılardan, şarkı gibi okurlar. Allah için değil, keyf 

– 727 –

için okurlar. Böyle okuyanlara ve dinleyenlere hiç sevâb verilmez. Allahü teâlâ bunlara 

la’net eder. Azâb verir!) buyuruldu. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, 

bunlar gibi, dahâ nice hadîs-i şerîflerle, Kur’ân-ı kerîmin radyo, teyp ve gramofon 

ve ho-parlör gibi çalgı çalınan âletlerde okunacağını haber veriyor. Böyle 

okumanın günâh olduğunu bildiriyor. Derin âlim, şeyh-ul-islâm Ahmed ibni Kemâl 

efendinin kırk hadîsinin tercemesinde, otuzdokuzuncu hadîs-i şerîfde, (Mizmârları 

kırmak için ve hınzırları öldürmek için gönderildim) buyuruluyor. Bunu 

terceme ederken, (Mizmâr, düdük ve bütün çalgı âletleri demekdir. Bu hadîs-i şerîfin 

ma’nâsı, her çeşid çalgıyı ve domuz eti yimeği yasak etmek için emr olundum 

demekdir) diye ma’nâ verilmekdedir. Başka bir hadîs-i şerîfde, (Kur’ân-ı kerîmi 

arab şîvesi ile, onların sesi ile okuyunuz! Fâsıklar, şarkıcılar gibi okumayınız!) buyuruldu. 

Şarkı okur gibi okuyan kimsenin imâm olması harâmdır. Onun arkasında 

kılınan nemâz, sahîh olmaz. Çünki, sesi perdeye uydurmak, nağme yapmak için, 

harf eklemekdedir ki, bunlar, insan sözü olur. Kur’ân-ı kerîm olmaz.] 

TENBÎH: Yukarıda, Kur’ân-ı kerîmi radyoda okumak ve bunu dinlemek anlatılmakdadır. 

Radyo kullanmak için, radyo dinlemek için birşey yazılmamışdır. Bu 

ikisini birbiri ile karışdırmamalıdır. Radyo kullanılması, bir sahîfe sonra bildirilecekdir. 

(Kimyâ-i se’âdet)de buyuruyor ki, (Kur’ân-ı kerîm okumasını öğrenmek çok sevâbdır. 

Fekat, Kur’ân-ı kerîm okuyanların ve hâfızların, ona saygı göstermeleri lâzımdır. 

Bunun için de, her sözü, her işi Kur’ân-ı kerîme uygun olmalıdır. Onun edebi 

ile edeblenmelidir. Onun yasak etdiği şeylerden sakınmalıdır. Ona, böyle saygı 

göstermezse, Kur’ân-ı kerîm kendisine düşman olur. Resûlullah “aleyhisselâm” buyurdu 

ki, (Ümmetimdeki münâfıkların çoğu, Kur’ân-ı kerîm okuyanlardan olacakdır). 

Ebû Süleymân Dârânî buyuruyor ki, (Cehennemde azâb yapan, Zebânî adındaki 

melekler, puta tapan kâfirlerden önce, islâmiyyete uymayan hâfızlara saldıracaklardır). 

Para kazanmak için mevlid okuyan, mûsikî ile mevlid okuyan hâfızlar 

da böyledir. Şunu iyi bilmelidir ki, Kur’ân-ı kerîm, yalnız okumak için gönderilmedi. 

Gösterdiği yolda gitmek, islâmiyyete uymak için gönderildi). (Şir’a-tül-islâm) şerhinin 

sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki, (Kur’ân-ı kerîmi şarkı söyler gibi 

okumak, bid’atlerin en çirkini, en kötüsüdür. Böyle okuyanlar cezâlandırılır). 

(Riyâd-un-nâsıhîn)de diyor ki, Kur’ân-ı kerîm, islâmiyyete uyan hâfızlara şefâ’at 

edecekdir. (Müslim) kitâbındaki hadîs-i şerîfde, (Kur’ân-ı kerîm, okuyanlarına, yâ 

şefâ’at edecek veyâ düşman olacakdır) buyuruldu. Bir hadîs-i şerîfde, (Kur’ân-ı kerîm 

okuyan çok kimse vardır ki, Kur’ân-ı kerîm, onlara la’net eder) buyuruldu. 

Kur’ân-ı kerîmi abdestli olarak okumak, sağ el ile tutmak, dizden aşağı koymamak, 

bitirince açık bırakmamak, başka şey yaparken kapayıp yüksek bir yere koymak, 

okurken konuşmamak, konuşursa, tekrâr E’ûzü okuyarak başlamak lâzımdır. 

Mushafı [ve Kur’ân-ı kerîm bulunan teypi] ayağa kalkarak almalıdır. 

Radyoda Kur’ân-ı kerîm dinleyen de, hiç olmazsa, radyoyu yükseğe koymalı, 

bir iş yapmamalı, konuşmamalı, kıbleye karşı edeble oturmalıdır. Kur’ân-ı kerîmi 

ve mevlidi dinledikden sonra veyâ önce, çalgı, şarkı ve başka küfr ve harâm şeyleri 

dinlemek, bunlara saygısızlık olur. Kur’ân-ı kerîm, okunup da, kendisine saygı 

göstermiyenlere la’net eder. Okuyanlar ve söyliyenler için günâh olan herşey, 

okutanlar ve dinleyenler için de, günâhdır. 

Radyoda, hâfızın Kur’ân-ı kerîm okumasına sebeb olan dinleyiciler, bir canbazı 

seyr edenler gibi oluyor. Ya’nî, canbaz, oynarken ipden düşüp ölürse, seyrciler 

günâha girer. Çünki, onlar seyr etmeselerdi, canbaz oynamıyacak ve ölmiyecekdi. 

Evet, öldürülen kimse, eceli geldiği için ölür. Fekat, bunu öldüren de, cezâsını 

görür. 

Kur’ân-ı kerîmi, mevlidi ve ezânı mûsikî ile, tegannî ederek okumak da, ma’nâsını 

bozuyor ve zararlı oluyor. Meselâ, (Allahü ekber), Allahü teâlâ büyükdür, de- 

– 728 –

mekdir. Sesi uzatarak, meselâ (Aaaallahü ekber), şeklinde okunursa, Allah, acabâ 

büyük müdür? demek olur ki, böyle söyliyenlerin kâfir olacağı meydândadır. 

Bütün fıkh kitâblarında ve meselâ, (Halebî-yi sagîr)in sâhibi “rahmetullahi 

teâlâ aleyh”, ikiyüzelliikinci sahîfesinde: (Kur’ân-ı kerîmi nağme ile, ya’nî sesi mûsikî 

perdelerine uydurarak okumak, harfleri bozmaz ise, âlimler mekrûh demişdir. 

Zîrâ fâsıkların nağmelerine teşebbühdür. Eğer harfler değişir ise, harâmdır. 

Okuması mekrûh olan birşeyi dinlemek de mekrûhdur. Okuması harâm olan şeyi, 

dinlemek de harâmdır. Kur’ân-ı kerîmi tegannî ile okuyan hâfızlara emr-i 

ma’rûf yapmak vâcibdir. İnâdlarına, düşmanlıklarına sebeb olacak ise, bunları dinlememeli, 

orayı terk etmelidir) demekdedir. (Halebî)nin ikiyüzdoksanyedinci 

sahîfesinde, (Tegannî ile okuyan bir imâm arkasında kılınan nemâzın i’âdesi, 

tekrâr kılınması lâzımdır). Başka bir sahîfesinde, (İş görenler ve yatanlar arasında, 

yüksek sesle Kur’ân-ı kerîm okunursa, okuyan günâha girer) yazılıdır. 

(Halebî-yi kebîr)de, dörtyüzdoksanaltıncı sahîfesinde diyor ki, (Yan yatarak 

ayakları birbirine bitişdirip, Kur’ân-ı kerîmi, içinden ezbere okumak veyâ yürüyerek, 

iş görerek, hamâmda, kabr başında oturup okumak câizdir. Kitâb okuyan, 

yazan, iş yapan yanında Kur’ân-ı kerîm okumağa başlamak, onlar dinlemedikleri 

zemân günâh olur. Câmi’de veyâ başka yerde, birkaç kişinin, bir zemânda, 

yüksek sesle Kur’ân-ı kerîm okumaları tahrîmen mekrûhdur. Birinin okuyup, 

başkalarının sessizce dinlemeleri lâzımdır. İşi olanların dinlemesi farz olmaz. 

Kur’ân-ı kerîmi dinlemek, farz-ı kifâyedir ve okunmasından ve nâfile ibâdetlerden 

dahâ sevâbdır. Kadın, Kur’ân-ı kerîmi kadından öğrenmelidir. Yabancı erkeklerden, 

a’mâdan bile öğrenmemelidir). Kur’ân-ı kerîmi öğrendikden sonra, unutmanın 

günâh olduğu, (Berîka)da ve (Hadîka)da yazılıdır. (Hulâsat-ül-fetâvâ) sâhibi 

“rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki, (İş görürken ve yürürken, kalbi ile düşünerek, 

Kur’ân-ı kerîm okumak câizdir). 

Kur’ân-ı kerîmi doğru, güzel okumak için, mûsikî öğrenmeğe lüzûm yokdur. Tecvîd 

ilmini öğrenmeğe lüzûm vardır. Âlimlerin çoğuna göre, Tecvîd ilminde, harflerin 

ağızdaki yerleri, medler, harflerin uzatma mikdârları ve dahâ birçok şeyler 

öğrenmeden okunan Kur’ân-ı kerîm, doğru olmaz ve ezân ve nemâz sahîh olmaz. 

İkinci kısm, birinci maddeye bakınız! 

(Halebî-yi sagîr) kitâbında, tilâvet secdesi kısmından birkaç satır önce, buyuruyor 

ki, (Kur’ân-ı kerîmi okunamıyacak kadar küçük harflerle yazmak, böyle küçük 

Kur’ân-ı kerîm almak günâhdır. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmi okumak, dinlemek, 

içindekileri, öğrenip yapmak için gönderdi. Kur’ân-ı kerîmi okunamıyacak kadar 

küçük yazmak, ona hakâret etmek olur. Halîfe Ömer “radıyallahü anh”, böyle küçük 

yazan birisini cezâlandırmışdır). Böyle mushafları almak, taşımak, hıristiyanların 

putları gibi, altın mahfaza içinde boyuna takmak, fâidesizdir ve çok günâhdır. 

Âyet-i kerîmeleri ve Allahü teâlânın ismlerini, yerde serili şeyler ve seccâdeler 

üzerine yazmanın [Kâ’be-i muazzamanın resmini koymak da böyledir] tahrîmen 

mekrûh olduğu (Halebî)de yazılıdır. Paralar üzerine yazmanın mekrûh olduğu (İmdâd)ın 

Tahtâvî hâşiyesinde yazılıdır. Büyük âlim, seyyid Abdülhakîm efendi “kuddise 

sirruh”, bir mektûbunda buyuruyor ki; Eshâb-ı kirâm ve Tâbi’în-i ızâm “aleyhimürrıdvân” 

zemânlarında, paralar üzerine mubârek kelimeler yazılmadı. Çünki, 

para, alış veriş vâsıtası olduğundan, muhterem değildir, hakîrdir. Üzerlerine resm 

koymak câiz olur. Ehl-i sünnet olmıyan hükûmetler, meselâ Fâtımîler, Resûlîler 

gibi, mu’tezile mezhebinde olup, müslimân ismini taşıyan, fekat islâmiyyete uymıyan 

hükümdârlar, para üzerine âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîf yazmışlardır. Milleti 

kandırmak, müslimân görünmek için yapdıkları hîlelerden biri de bu idi. Din âlimleri 

[ya’nî Fükahâ-ı ızâm], muhterem kelimeleri, paralara değil, mezâr taşlarına bile 

yazmağa izn vermemişdir. Böyle paraları abdestsiz tutmak mekrûh olduğu, 

(Fetâvâ-yi Hindiyye)de yazılıdır. Harâb olmuş mıshafı gömmek veyâ yakmak lâ- 

– 729 –

zım geldiği (Şir’a-tül-islâm) şerhinde yazılıdır. 

İbâdetleri, hoşa gidecek şekle değişdirmek olamaz. İnsanların beğendiği ibâdeti, 

Allahü teâlâ da beğenir zan etmek, pek yanlışdır. Böyle olsaydı, Peygamberlerin 

“aleyhimüsselâm” gönderilmesine lüzûm yokdu. Herkes, hoşuna gitdiği gibi ibâdet 

eder, Allahü teâlâ da, onu beğenirdi. Hâlbuki, ibâdetlerin kabûl olması için insanların 

hoşuna gitmesi, dinleyicilerin çok olması değil, insanların aklı ermese, fâidelerini 

anlamasalar bile, islâmiyyete uygun olması lâzımdır. 

Bu yazımız, dîni dünyâ kazanclarına âlet edenlerin hoşuna gitmiyebilir. Onlar 

için değil, hakîkati öğrenmek istiyenler için yazıyoruz. 

Süâl: Radyo dinlemek ve televizyon seyr etmek günâh mıdır? 

Cevâb: Bu süâl, sinemaya gitmek günâh mı demeğe benziyor. Bu iki süâli birlikde 

cevâblandıralım: 

Süâl: Sinemaya gitmek günâh mıdır? 

Cevâb: Radyo, sinema, televizyon neşr vâsıtasıdır. Kitâb, gazete, mecmû’a gibidir. 

Bunlar, tabanca gibi, bir vâsıta, bir âletdir. Tabancayı, bir kabâhatsiz, günâhsız, 

zararsız kimseye karşı kullanmak günâhdır. Muharebede, düşmana karşı kullanmak 

ise, çok sevâbdır. Görülüyor ki, tabanca kullanmak, hep günâhdır demek 

veyâ her zemân sevâbdır diye kesdirip atmak, doğru değildir. 

Bunun gibi, radyo ve filmler, iyi insanlar tarafından hâzırlanır, Allahü teâlânın 

beğendiği şeyleri bildirir, islâmiyyetin fâidelerini, ahlâk, ticâret, san’at, fabrikaların 

çalışması, târîh olayları, askerlik gibi din ve dünyâ bilgileri verirse, böyle radyoyu 

dinlemek, böyle filmleri ve televizyonları görmek günâh olmaz, mubâh olur. 

Fâideli kitâb ve mecmû’a okumak gibi, her müslimâna lâzım olur. [Birinci kısmda, 

68. ci maddenin 3. cü sahîfesine bakınız!] 

Fekat bunlar, din düşmanları, ahlâksızlar tarafından hâzırlanır, harâm, çirkin, 

şarkılar, çalgılar bulunursa ve zararlı şeylerin propagandası yapılırsa, böyle radyoları 

dinlemek, televizyonları görmek ve böyle film gösterilen sinemalara gitmek 

câiz olmaz. Böyle olan gazete ve kitâbları, romanları okumak gibi, harâm olur. 

(Hadîka) ve (Berîka)nın sonlarında diyor ki, (Def, tanbur ve her nev’ çalgıyı 

evinde, dükkânında bulundurmak, kendisi kullanmasa bile, satmak, hediyye, âriyet, 

kirâya vermek günâhdır). Mubâh ile günâh karışık olursa ve radyoda, televizyonda, 

filmde veyâ bunların görüldüğü, dinlenildiği yerde, harâm şeyler varsa, günâha 

girmemek için mubâhı, hattâ sevâbı terk etmek lâzım olur. Nitekim, mü’minin 

da’vetine gitmek sünnet olduğu hâlde, harâm bulunan da’vete gitmemeli, harâmdan, 

mekrûhdan sakınmak için sünneti terk etmelidir. 

(Ahlâk-ı alâ’î) kitâbında diyor ki, (Şi’r, veznli söze denir. Lahn ve nağme bulunmıyan 

güzel sesi dinlemek mutlaka mubâhdır. Sıkıntı gidermek için, nağme ile, 

kendi kendine okumak câiz diyenler vardır. Fekat, başkalarını eğlendirmek veyâ 

para kazanmak için okumak harâmdır. Nağme, ya’nî veznli ses üçdür: 

1 — İnsan sesi. Yukarıda uzun bildirdik. 

2 — Hayvan sesi. Kuşların ötmesi gibi. Bunları dinlemek, mutlaka halâldir. 

3 — Cansızlardan [bütün çalgılardan] vurmak, üflemek, sürtmekle çıkarılan sesleri 

dinlemek, mutlaka harâmdır. Suyun akması, dalgaların çarpması, rüzgâr, yaprak 

seslerini dinlemek günâh değildir. Bunları dinlemek fâidelidir. Sıkıntıyı giderir). 

(Eşi’at-ül-leme’ât) hadîs kitâbının sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Beyân ve 

Şi’r) bâbında diyor ki, Âişe “radıyallahü anhâ”nın bildirdiği hadîs-i şerîfde, (Şi’r, 

iyisi iyi olan, çirkini çirkin olan sözdür) buyuruldu. Ya’nî, vezn ve kâfiye, bir sözü 

çirkinleşdirmez. Şi’ri çirkin yapan, ma’nâsıdır. 

(Hadîka) kitâbının sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki, (Harâm karışma- 

– 730 –

mış olan tegannî, sâlih insanın temiz kalbine, rûhuna tatlı geldiği gibi, harâm karışmış 

olan müzik de, fâsıkların nefslerine tatlı gelir). Onlar, bunların, bunlar da onların 

müziklerinden zevk almazlar, sıkılırlar. Çünki kalbe, rûha lezzet veren şey, nefse 

sıkıntı verir. Nefse tatlı gelen şey, temiz kalblere sıkıntı verir. Bunun içindir ki, 

kâfirlerin, fâsıkların Cennet hayâtı yaşadıkları yerler, müslimânlara, sâlihlere zındân 

olur. (Dünyâ, [ya’nî harâmların bulunduğu yerler, fısk meclisleri] mü’mine zındân, 

kâfire ise Cennetdir) hadîsi değişmez bir hakîkatdir. Bu hakîkati gözönüne alarak, 

herkes kendi kalbinin nasıl olduğunu kolayca anlıyabilir. Çok kimsenin nefsi, 

küfr alâmetlerini kullanmakla ve harâmları işlemekle kuvvet bulup, kalbi ve rûhu 

örtdüğünden, nağme nefse te’sîr edip azdırmakdadır. Rûhun, kalbin sıfatları mağlûb 

olduğundan, müteessir olmamakdadırlar. Nefsin duyduğu lezzet, kalbin, rûhun 

lezzeti sanılmakdadır. Nağmeden ba’zı hayvanlar da lezzet almakdadır. 

Sûre-i Lokmandaki (Lehvelhadîs) âyet-i kerîmesinin, mûsikînin men’i için olduğunu, 

tefsîrler meselâ, (Tefsîr-i medârik) bildirmekdedir. Fârisî (Mevâhib-i 

aliyye) ismindeki tefsîrde, bu âyet-i kerîme şöyle tefsîr ediliyor: (Ba’zı insanlar, dedikodu 

yaparak, yalan hikâyeler, romanlar söyliyerek ve yazarak ve para ile şarkıcı 

kadınlar tutup herkese ses nağmeleri dinleterek, Kur’ân-ı kerîm dinlemelerine, 

farzları, harâmları okuyup öğrenmelerine ve nemâz kılmalarına mâni’ olmağa, 

ya’nî gençleri islâmiyyetden uzaklaşdırmağa çalışıyor ve müslimânlarla ve 

Allahü teâlânın emrleri ile, alay ediyorlar. İslâmiyyete gerilik, müslimânlara da, 

anormal insan, ibtidâî, örümcek kafalı, hasta adam ve gerici gibi ismler takıyorlar. 

Bunlara, Allahü teâlânın emrleri, Ehl-i sünnet âlimlerinin sözleri söylenince, 

kendilerine bir süs vererek, kibrle, gurûrla yüzlerini çevirerek, bu söylenenleri hiç 

duymuyormuş gibi aldırış etmezler. Onlara Cehennem ateşini, çok acı azâbları müjdele!). 

Bu tefsîr, türkçeye terceme edilmiş ve (Mevâkib tefsîri) ismi verilmişdir. 

(Dürr-ül-müntekâ) kitâbında buyuruyor ki, (Kur’ân-ı kerîmi ve ezânı tegannî ile 

okumak ve dinlemek harâmdır. Burhâneddîn-i Mergınânî “rahmetullahi teâlâ 

aleyh” buyurdu ki, Kur’ân-ı kerîmi tegannî ile okuyan hâfıza, ne güzel okudun diyen 

kimsenin îmânı gider. Tecdîd-i îmân ve tecdîd-i nikâh etmesi lâzım gelir. Kuhistânî 

hazretleri de, böyle yazmakdadır. Kasîdeleri, ilâhîleri tegannî ile okuyarak, 

bunları dinliyerek vecde geliyoruz, kendimizden geçiyoruz diyenlerin sözleri doğru 

değildir. Dînimizde böyle birşey yokdur. Tekkelerde yapılan rakslar, tegannî 

ile okunan şeyler [ilâhîler, mevlidler] harâmdır. Buralara gidip oturmak, dinlemek 

câiz değildir. Tesavvuf büyükleri, böyle şeyler yapmadı. Bunlar sonradan uyduruldu. 

Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” şi’r dinlemişdir. Fekat bu, şarkı, 

nağme dinlemeğe izn değildir. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” şarkı 

dinleyip vecde geldi diyenler, yalan söyliyor). [Harâm olan tegannî, mûsikî 

perdelerine uyarak okumakdır. Sünnet olan tegannî, tecvîde uyarak okumakdır.] 

Raks ve simâ’ hakkında (Ukûd-üd-dürriyye) sonunda geniş bilgi vardır. 

(Dürr-ül-muhtâr) beşinci cild, ikiyüzyetmişinci sahîfede diyor ki, (Kur’ân-ı 

kerîm okurken, harf eklemiyecek, kelimeyi bozmıyacak şeklde tegannî etmek 

câiz ve güzeldir. Aksi takdîrde harâmdır. Böyle tegannî edene, ne güzel okudun 

demekde küfr korkusu vardır). İbni Âbidîn, şerh ederken buyuruyor ki, (Tegannî 

eden hâfıza, ne güzel okudun diyen kimse kâfir olur demişlerdir. Çünki, dört mezhebde 

de harâm olan birşeye, güzel diyen kâfir olur. Fekat, Kur’ân-ı kerîmin 

harflerini, kelimelerini değişdirdiği için, güzel okudun diyen kâfir olur. Yoksa, sesi, 

sadâsı, Kur’ân-ı kerîmi okuması güzel demek istiyen, elbette kâfir olmaz). 

Böyle kimse, bu hâfızın tegannî etmiyerek okuduğundan da zevk alır ve güzel okudu 

der. Bununla berâber, tegannî eden hâfızı dinlememelidir. Okuması da, dinlemesi 

de harâmdır. (Hadîka)da, dil âfetlerini anlatırken buyuruyor ki, (Kur’ân-ı kerîmi 

mûsikî perdelerine göre okuyarak hareke veyâ medleri değişdirmek ve bunu 

dinlemek harâmdır. Kur’ân-ı kerîmi tegannî ile süslemek demek, tecvîde uygun 

– 731 –

okumak demekdir). 

(Kimyâ-yı se’âdet) kitâbı, ikiyüzaltmışaltıncı sahîfesinde, çocuk terbiyesini anlatırken, 

(Çocuklara kadın, kız, aşk bulunan şi’rleri okutmamalı, böyle şi’rler rûhun 

gıdâsıdır diyen öğretmene göndermemelidir. Talebesine böyle söyliyen, [ve 

seks bilgileri veren öğretmen], üstâd değil, şeytândır. Çocuğun kalbini bozmakdadır) 

buyuruyor. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” (Gınâ kalbi karartır) 

buyurdu. Ya’nî insan sesi ile tegannî ve çalgılar kalbi karartır. [Bu hadîs-i şerîfi, 

İbni Âbidîn, beşinci cild, ikiyüzyirmiikinci sahîfede, îzâh etmekdedir.] Mûsikîye 

özenmemeli, hâsıl etdiği lezzete aldanmamalıdır. Bundan rûh değil, Allahü teâlânın 

düşmânı olan nefs lezzet almakdadır. Zevallı rûh, nefsin elinde esîr olduğundan, 

kendi lezzeti sanmakdadır. [Üçüncü kısm, otuzbeşinci maddeyi okuyunuz!]. 

Mûsikînin tadı, zehrli bala, şekerlenmiş, yaldızlanmış necâsete [pisliğe] benzer. 

Mûsikînin harâm ve zararlı olduğunu bildirmekden maksadımız, buna tutulmuş 

olan binlerce insanı fâsık ve günâhlı olmakla lekelemek değildir. Şunu bildirmek 

isterim ki, bu satırları yazanın günâhları, okuyucularınınkinden katkat ziyâdedir. 

Ma’sûm, günâhsız olan, ancak Peygamberlerdir “aleyhimüsselâm”. Yayılmış olan 

günâhları bilmemek de, ayrıca günâhdır. Sözbirliği ile bildirilen harâmları, halâl sanarak, 

sıkılmadan işliyen kâfir olur. Günâhlarımızın çokluğunu düşünerek, Rabbimize 

karşı, her zemân mahcûb, boynu bükük olmalıyız. Hergün tevbe etmeliyiz! 

Allahü teâlânın aşkı ile dolmuş, Evliyânın büyüklerinden olan, Celâleddîn-i Rûmî 

“kuddise sirruh”, ney ve başka hiçbir çalgı çalmadı. Mûsikî dinlemedi ve raks 

etmedi. Ya’nî dans etmedi. Kırkyedibinden ziyâde beyti ile dünyâya nûr saçan 

(Mesnevî)sine, her memleketde, birçok dillerde şerhler, açıklamalar yapılmışdır. 

Bunlardan pek kıymetlisi ve lezzetlisi, mevlânâ Câmînin kitâbı olup, bunu da, 

birçok kimse, ayrıca şerh etmişdir. Bunların içinde de, Süleymân Neş’et efendinin 

şerhinden ellialtı sahîfesi, yalnız dört beytin şerhi olup, sultân Abdülmecîd hân zemânında, 

[1263] de matba’a-i Âmirede tab’ edilmişdir. Bu kitâbda, mevlânâ Câmî 

“kuddise sirruh” buyuruyor ki: (Mesnevînin birinci beytinde, [Dinle neyden, 

nasıl anlatıyor-ayrılıklardan şikâyet ediyor] ney, islâm dîninde yetişen kâmil, 

yüksek insan demekdir. Bunlar, kendilerini ve herşeyi unutmuşdur. Zihnleri, her 

ân, Allahü teâlânın rızâsını aramakdadır. Ney, fârisî dilinde, yok demekdir. Bunlar 

da, kendi varlıklarından yok olmuşdur. Ney denilen çalgı, içi boş bir çubuk olup, 

bundan çıkan her ses, onu çalan kimseden hâsıl olmakdadır. O büyükler de, kendi 

varlıklarından boşalıp, kendilerinden, Allahü teâlânın ahlâkı, sıfatları ve kemâlâtı 

zâhir olmakdadır. Neyin üçüncü ma’nâsı, kamış kalem demekdir ki, bundan 

da, insan-ı kâmil kasd edilmekdedir. Kalemin hareketi ve yazması kendinden olmadığı 

gibi, kâmil insanın hareketleri ve sözleri de, hep Allahü teâlânın ilhâmı iledir). 

Sultân İkinci Abdülhamîd hân zemânında Ankara vâlîsi olan Âbidîn Pâşa “rahmetullahi 

teâlâ aleyh”, (Mesnevî şerhi)nde, neyin insan-ı kâmil olduğunu, dokuz 

dürlü isbât etmekdedir. 

Mevlevî şeyhleri de, âlim, sâlih zevât idi. Bunlardan Osmân efendi, (Tezkiye-i 

Ehl-i beyt) kitâbında, râfizîlerin (Hüsniyye) kitâbına vesîkalarla cevâb vererek, islâmiyyete 

büyük hizmet etmişdir. (Tezkiye-i Ehl-i beyt) kitâbının türkçesi, (Hak Sözün 

Vesîkaları) kitâbının üçüncü kısmı olarak, Hakîkat Kitâbevi tarafından neşr edilmişdir. 

Sonraları, ba’zı câhiller, neyi çalgı sanarak, ney, dümbelek gibi, şeyler çalmağa, 

dans etmeğe başladılar. Oyun âletleri, o tesavvuf üstâdının türbesine konuldu. (Mesnevî 

şerhleri)ni okuyarak, o hakîkat güneşini yakından tanıyanlar, elbette aldanmaz. 

Celâleddîn-i Rûmî “kuddise sirruh”, yüksek sesle zikr bile yapmazdı. Nitekim 

(Mesnevî)sinde: 

Pes zi cân kün, vasl-ı cânânrâ taleb, 

bî leb-ü bî gâm mîgû, nâm-ı Rab! 

buyuruyor ki, (O hâlde, sevgiliye kavuşmağı, cân-u gönülden iste. Dudağını ve da- 

– 732 –

mağını oynatmadan, Rabbin ismini [kalbinden] söyle!) demekdir. Sonradan gelen 

din câhilleri, ney, saz, def gibi çalgılar çalarak, gazel okuyup dönerek, dans ederek, 

nefslerini zevklendirmişlerdir. Bu günâhlara ibâdet adını verebilmek ve kendilerini 

din adamı tanıtabilmek için, Mevlânâ da böyle çalar ve oynardı. Biz mevlevîyiz, 

onun yolunda gidiyoruz diyerek, yalan söylemişlerdir. 

Zâhir ilmlerinde mütehassıs, tesavvuf derecelerinde çok yüksek olan, derin âlim, 

büyük velî Abdüllah-ı Dehlevî, yetmişdördüncü mektûbunda buyuruyor ki, (Tegannî, 

hazîn ses ve Allah sevgisini anlatan şi’rler ve Evliyâ-yı kirâmın hayâtını bildiren 

kasîdeler, kalbdeki bağlılığı harekete getirir. Hafîf sesle zikr etmek ve islâmiyyetin 

yasak etmediği şi’rleri dinlemek, Çeştiyye yolunda olanların kalblerini 

inceltir). Seksenbeşinci mektûbda buyuruyor ki, (Tesavvuf büyükleri güzel ses dinlediler. 

Fekat, çalgı ile değil idi. Oğlanlar ve kızlar yanında değil idi. Fâsıklar 

arasında değil idi. Çeştiyye yolunun büyüklerinden Sultân-ül-meşâyıh Nizâmüddîn-i 

Evliyâ hazretleri güzel ses dinlerdi. Fekat hiçbir zemân, hiçbir çalgı dinlemediği, 

(Fevâid-ül-füâd) ve (Siyer-ül-evliyâ) kitâblarında yazılıdır. (Simâ’), 

ya’nî güzel ses dinlemek, Evliyânın kalbindeki kabz [sıkıntı] hâlini bast [râhatlık] 

hâline çevirmek içindir. Gâfillerin güzel ses dinlemeleri, fıska yol açar. Hiçbir çalgı 

halâl değildir. Sekr hâlinde iken, câiz diyenler oldu ise de, bunlar ma’zûrdur. Bunları 

ileri sürerek câiz dememelidir. İslâmiyyete uygun şartları gözeterek, sesle zikr 

câiz ise de, sessiz zikr efdaldir. Ud, keman, saz, ney ve her çalgıyı ve gâfillerin şarkılarını 

dinlemek ve raks [dans] yapmak ve seyr etmek câiz değildir). Doksandokuzuncu 

mektûbda buyuruyor ki, (Kalbdeki kabzı, bulanıklığı gidermek için, güzel 

sesle, tecvîde uyarak okunan Kur’ân-ı kerîmi dinlemelidir. Eshâb-ı kirâm 

böyle yapardı. Kasîde ve şi’r dinlemezlerdi. Şarkı ve çalgı dinlemek ve yüksek sesle 

zikr yapmak, sonradan meydâna çıkdı. Ebül-Hasen-i Şâzilî ve Hammâd-i Debbâs 

gibi tesavvuf büyükleri “kaddesallahü teâlâ esrârehümâ” şiddetle inkâr etdiler. 

Abdülhak-ı Dehlevî “rahmetullahi aleyhim”, bunu uzun bildirmekdedir. Çalgısız 

olarak ve fâsıklar ve gâfiller arasında olmıyarak, Allah sevgisini anlatan 

şi’rleri dinliyen büyükler de vardı. Behâüddîn-i Buhârî hazretlerinin yanına ney ve 

saz getirdiklerinde, biz bunları dinlemeyiz. Dinliyen tesavvufcuları da inkâr etmeyiz 

buyurdu. Çünki, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, hiç dinlememişdir. 

Tarîkat-i müceddidiyyede, tegannî dinlemenin kalbe te’sîri yokdur. Kur’ân-ı kerîm 

dinlemek, safâ vermekde ve huzûru artdırmakdadır. Nağme ve saz dinlemek 

kalb seyrinde olanlara zevk verir. Hafîf sesle ve hazîn tegannî ile zikr, zevkı ve şevkı 

artdırır. İrâde ve ihtiyâr ile olmadan, derd ve hüzn ile içden gelen yüksek sesle 

zikr etmek yasak değildir. Fekat her zemân yapmamalıdır). 

(Eşi’at-ül-leme’ât)da, (Beyân ve Şi’r) bâbında diyor ki, Tâbi’înin büyüklerinden 

Nâfi’ buyurdu ki, Abdüllah bin Ömer “radıyallahü anhümâ” ile berâber gidiyorduk. 

Ney sesi işitdik. Abdüllah, kulaklarını parmakları ile kapadı. Oradan 

hızla uzaklaşdık. Ney sesi dahâ işitiliyor mu, dedi. Hayır işitilmiyor dedim. Parmaklarını 

kulaklarından ayırdı. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” de böyle yapmışdı 

dedi. Nâfi’, sonra dedi ki, ben o zemân çocuk idim. Bundan anlaşılıyor ki, 

Nâfi’a kulaklarını kapamasını emr etmemesi, çocuk olduğu için idi. Yoksa, ney sesi 

dinlemek tahrîmen mekrûh olmayıp tenzîhen mekrûh olduğu için, Abdüllah vera’ 

ve takvâsı sebebi ile kulaklarını kapatdı demek doğru değildir. Nâfi’, böyle yanlış 

anlaşılmaması için, çocuk olduğunu bildirdi. (Eşi’at-ül-leme’ât)dan terceme temâm 

oldu. 

Sultân Üçüncü Muhammed hân “rahimehullahü teâlâ” zemânında yaşamış 

olan Itrî efendi, bir din âlimi değildi. Meşhûr Beethoven gibi, bir mûsikî üstâdı idi. 

İslâm tekbîrini, segâh makâmına bestelemekle, islâmiyyete bir hizmet yapmamış, 

dîne bir bid’at karışdırmışdır. Müzik perdelerine uydurmak için, kelimeler değişdirilmekde, 

ma’nâları bozulmakdadır. İnsanlar, nağmenin kulaklara ve nefse olan 

– 733 –

te’sîrine kapılıp, tekbîrin ma’nâsı ve kalbe ve rûha olan te’sîri gayb olmuşdur. 

Kur’ân-ı kerîm ve mevlidler de, böyle mûsikî ile okununca, kelimeler bozularak 

ma’nâları değişiyor. Te’sîri ve sevâbı kalmıyor. Kur’ân-ı kerîmi güzel ses ile ve tecvîd 

ile okumalıdır. Bu vakt te’sîri ve sevâbı çok olur. 

(Berîka) kitâbında, dil âfetlerinin onyedincisi olarak gınâ, ya’nî tegannî uzun 

anlatılmakdadır. Şeyh-ul-islâm Ebüssü’ûd efendinin “rahmetullahi teâlâ aleyh” fetvâsı 

da yazılıdır. Bu fetvâda halâl ve harâm olan tegannîler bildirilmekdedir. Çalgılar 

hakkında hiçbirşey yazılı değildir. Ney ve çalgı çalanların bu fetvâyı ileri sürmeleri, 

Ebüssü’ûd efendiye iftirâ olmakdadır. 

(İbni Âbidîn) dördüncü cildde, şâhidliği kabûl edilmiyenleri anlatırken buyuruyor 

ki, (Eğlence için ve para kazanmak için başkalarına şarkı söylemek, sözbirliği 

ile harâmdır. Çalgı çalarak dans etmek büyük günâhdır. Sıkıntısını gidermek için 

kendi kendine şarkı söylemek günâh değildir. Va’z ve hikmet bulunan şi’r dinlemek 

câizdir. Çalgı olarak, yalnız kadınların düğünlerde def çalması câizdir). Fekat, erkek 

kadın bir arada bulunmamalıdır. Tegannî ve çalgı hakkında (Mevâhib-i ledünniyye) 

ikinci kısm sonunda geniş bilgi vardır. (Hadîka)da, kulak âfetlerini anlatırken 

buyuruyor ki, (Fısk, içki meclislerinde ve kızları oynatarak çalgı çalmak ve bunu 

dinlemek harâmdır. Hadîs-i şerîfde yasak edilen, böyle çalınan çalgılardır. Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem” çobanın kavalını işitince, parmakları ile mubârek 

kulaklarını kapadı ise de, yanında bulunan Abdüllah bin Ömere kulaklarını 

kapamasını emr etmedi. Bu da, geçerken duymanın harâm olmadığını göstermekdedir). 

El âfetlerini bildirirken buyuruyor ki, (Çalgıyı, içki, oyun ve kadın bulunan 

yerlerde keyf için çalmak harâmdır. Düğünlerde def çalmak hadîs-i şerîfde emr edildi. 

Bu emrin erkeklere de şâmil olması esahdır. [Fekat, İbni Âbidînin yukarıdaki 

men’ eden yazısı tercih olunur.] Harbde, hac yolunda ve askerlikde davul ve benzeri 

âletleri çalmak câizdir). Mekteblerde, millî ve siyâsî toplantılarda ve bayramlarda 

bando, müzika çalmak câiz olduğu buradan anlaşılmakdadır. 

İmâm-ı Zehebînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Tıbb-ün-nebevî) kitâbının ve İbni 

Âbidînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Ukûd-üd-dürriyye) fetvâ kitâbının sonlarında, 

tegannînin harâm olan ve câiz olan kısmları arabî olarak uzun anlatılmakdadır. 

Bu kitâblardan birincisi, (Teshîl-ül-menâfi’) kitâbının kenârında olarak, ikincisinin 

yalnız tegannîyi anlatan yazıları, (El-Habl-ül-metin fî-ittibâ’is-selefis-sâlihîn) 

kitâbının sonuna ek olarak, İstanbulda, Hakîkat Kitâbevi tarafından basdırılmışdır. 

Izdırâb dolu, rü’yâdır bu hayât, 

doğmuşuz ölmek üzere, değil mi? 

Zevk ile geçerse de, birkaç sâat, 

derd kovalar, zevklerin herbirini! 

Gideriz her an, cehl ve gafletle, 

ölüm denizi dibine hasretle. 

Dürlü mihnetle ve bin meşakkatle, 

mahvu perişân eder dünyâ bizi. 

Biz ise seyr eyleyip, bu bünyâdı, 

ararız halkı için, nedir bâdî. 

Hâlıkı, halkı ve sırr-ı îcâdı, 

bilmek isteriz Hakkın hikmetini. 

Fekat, Hakkın koyduğu sırrın halli, 

kulun aklı ile olamaz, bes belli. 

İnsâna acz ve gaflet ve cehli, 

etdirirler sehv içinde sehvi. 

– 734 –

53 — CİN HAKKINDA BİLGİ 

Aşağıdaki yazı, Osmânlı pâdişâhlarının otuzaltıncısı, sonuncusu, sultân Muhammed 

Vahîdeddîn hân “rahmetullahi teâlâ aleyh” zemânında, medresetülmütehassısînde 

tesavvuf müderrisi olan seyyid Abdülhakîm efendinin “rahmetullahi 

aleyh” (Keşkül) ismindeki kitâbından alındı. Keşkül basılmamışdır. 

Cin var mı, diye soranlara, acele cevâb vermek îcâb eder. Çünki, Cinnin var olmasında 

şübhe etmek, pek tehlükelidir. Cevâb olarak, islâm âlimlerinin sağlam kitâblarından 

çıkardığım, aşağıdaki bilgileri, dikkatle ve insâf ile okumak ve doğru 

düşünerek, anlamak lâzımdır. 

Cin, cinnet, cinân, Cennet, cenân ve cenîn gibi C ve N harflerinden meydâna gelen 

kelimeler (örtülü) demekdir. Cennet denilen yer, meyveler, çiçekler, kokular 

ile örtülü olduğundan, bu ism verilmişdir. Delilere, mecnûn denilmesi de, aklının 

örtülü olduğu içindir. Geceye (Cünn-i leyl) denir. Çünki, karanlık, gün ışığını 

örtmüşdür. Cin denilen mahlûklar da, gözümüzden örtülü olduğu için, cin denilmişdir. 

Cin kelimesi, Cinnî isminin cem’idir. Cin, cinnîler demekdir. Peri, fârisîde, 

cin demekdir. 

Mahlûklar, görülen, görülmiyen diye iki kısmdır. Ayrıca, mekânsız, madde olmıyan 

mahlûklar da vardır. İmâm-ı Mâverdî diyor ki, (Cin, dört ana maddeden yapılmışdır: 

Su, toprak maddeleri, havadaki gazlar ve ateş. Bunlardan ateş; alev, ışık 

ve dumandır. Mâric denilen, alev kısmından yaratılan cinnîlerin mü’minleri, kâfirleri, 

fâsıkları vardır). Bugünkü fen bilgimize göre, bu dört ana madde, yüzbeş 

elementden (basît cismden) meydâna gelmekdedir. Şu hâlde bütün mahlûklar, elementlerden 

yapılmış olup, enerji (kudret) taşırlar. Normal fizik şartlarında, katı 

ve sıvı (mâyı’) hâlinde bulunan varlıkları ve renkli gazları görebildiğimiz için 

bunlardan yapılmış cismler görünür. Meselâ insanda katı maddeler ve su çok 

(yüzde yetmişden fazla) bulunduğundan, insan görünüyor. Otlar ve bütün hayvanlar 

da böyledir. 

Cinnîler, havadan ve nârdan [ya’nî ateşden] meydâna gelmişdir. [Ateşin alev kısmı 

görünmez, içindeki katı zerreler, sıcakda ışıklandığı için, parlak görünüyor.] Bunun 

için, cin de görünmez. 

Alev iki kısmdır: Biri zulmânî [görünmiyen], ikincisi nûrânî [bu da görünmez]. 

Zulmânî olandan cin, nûrânî olandan ise melekler yaratılmışdır. İnsanlar, toprak 

maddelerinden yaratıldığı hâlde, Allahü teâlâ, bu maddeleri organik ve organize 

hâle, et ve kemiğe çevirdiği gibi, meleklerde ve cinde alev şekli değişerek, onlara 

mahsûs latîf, her şekle dönebilen bir hâle gelmişdir. 

Cinnin ta’rîfi şöyledir: Cin ya’nî peri, ateşin alev kısmından yapılmış cismler olup, 

her şekle girebilirler. 

Melekler ise, nûrânî cismlerdir. Muhtelif şekllere girebilirler. Melek ile cin, yaratılış 

bakımından birbirine yakındır. Melekler, muhteremdir, kıymetlidir. Cin, hakîrdir, 

kıymetsizdir. Melekde, nûr [ışık] kısmı, cinde ise, alev maddesi fazladır. Elbette 

nûr, zulmetden efdaldir. Meleklerin, cinnîlere yakınlığı, insanın hayvana yakınlığı gibidir. 

İnsanların üstün olanları, melekden kıymetli, cin de hayvandan kıymetlidir. 

İslâm âlimlerinin çoğu, meleklere cism dedi. Doğrusu da öyledir. 

Meleklerin varlığına inanmıyan kâfir olur. Cism olduklarına inanmıyan kâfir olmaz, 

bid’at sâhibi olur. 

Cinnin varlığına da inanmıyan kâfir olur. Eski felsefecilerden bir kısmı, Kaderiyye 

[ya’nî mu’tezile] fırkasının çoğu ve zındıklar, Cin ve şeytânlara inanmadı. Cin, 

zekî, dâhî insan demekdir. Şeytânlar da, kötü kimseler demekdir dediler. Din kitâblarını 

okumıyan ve islâm âlimlerinin sözlerini bilmiyen, elbette inanmaz. Fekat, 

Kur’ân-ı kerîmde açıkça bildirildiği hâlde ve islâm büyüklerinin kitâbları 

– 735 –

dolu olduğu hâlde, Kaderiyye fırkasının inanmaması, şaşılacak şeydir. Çünki bunlar, 

Kur’ân-ı kerîme uyduklarını söylüyor. Demek ki, bu kadar uymakdadırlar. Hâlbuki, 

Cinnin var olması, akla uymıyan birşey değildir. Ya’nî aklın red edeceği birşey 

değildir. Çünki, Allahü teâlânın kudretinin yapamıyacağı birşey değildir. Bugün 

fen adamları, akl ve din sâhibleri, aklın imkânsız demediği şeyleri red etmiyor. 

Kur’ân-ı kerîmde bildirilen şeylere, kelimenin açık ve meşhûr ma’nâlarını vermek 

lâzımdır. Şeyh-i ekber [Muhyiddîn-i Arabî] “kuddise sirruh”, Cinnin var olduğunu, 

şu âyet-i kerîmeler ile gösteriyor: 

1 — Zâriyât sûresinin ellialtıncı âyetinde meâlen, (İnsanları ve Cinnîleri ancak, 

beni bilip itâ’at, ibâdet etmeleri için yaratdım) buyruluyor. 

2 — Errahmân sûresi, yetmişdördüncü âyetinde, Cinnin Cennete gireceği bildiriliyor. 

3 — Errahmân sûresinin otuzbirinci âyetinde (Sekalân) buyuruyor ki, (Ey insanlar 

ve cinnîler!) demekdir. Resûl-i sekaleyn, müftîyüssekaleyn, gavsüssekaleyn 

[ya’nî, insanların ve cinnin Peygamberi, müftîsi, velîsi] gibi ismler de, cinnin varlığını 

göstermekdedir. 

Kitâblı kâfirlerin hepsi, ateşe tapanlar, puta tapanlar, budistler, müşrikler ve Yunan 

felesoflarının çoğu ve tesavvuf büyükleri cinnin var olduğuna inanıyor. Süleymân 

aleyhisselâmın vak’ası da, cinnin varlığını göstermekdedir. 

Cinnîleri anlatan âyet-i kerîmelere, akllarına göre, başka ma’nâ verenler mürted 

olur. (Milel-nihal) kitâbında ve imâm-ı Muhammed Birgivînin “rahmetullahi 

aleyh” yazdığı (Tarîkat-i Muhammediyye) kitâbındaki fetvâ ve (Akâ’id-i Nesefî) 

şerhindeki açıklama, mürted olacaklarını bildirmekdedir. Fetvâ şudur: 

(Kur’ân-ı kerîmin âyetlerine, kelimelerin açık, meşhûr ma’nâları verilir. Bu 

ma’nâları değişdirerek, bâtınîlere [İsmâ’îlîlere] uyanlar kâfir olur). 

Kul-e’ûzü birabbinnâs sûresi ve Cin sûresi, cinnin varlığını açıkca haber vermekdedir. 

[Bilgileri noksân ba’zı kimselerin, cinnîleri hayâl (illüzyon) sanarak, yok demeleri 

kıymetsizdir. Korkudan, göz önünde hâsıl olan hayâller, elbette yokdur. Fekat, 

bu hayâlleri cin sanmak, cinden haberi olmamak demekdir. Birşeye yok diyebilmek 

için, o şeyi tanımak, kavramak lâzımdır. Tanımadan yok demek, çocukca 

lâf olur. Bu gibilere, ilm adamı demek, yersiz olur. Bütün Peygamberlerin haber 

verdiği ve hele, Peygamberlerin en üstününün “aleyhi ve aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” 

çeşidli zemânlarda haber verdiği bir bilgiye, akla, tecribeye dayanmadan, 

zan yolu ile, çala kalem yok demek, ilm adamına yakışır bir şey değildir. Cinne, meleklere, 

Cennete, Cehenneme hattâ Allahü teâlâya inanmıyanların biricik sözleri, 

(Kim gitmiş, kim görmüş. Var olsalardı görürdük. Görülmiyen şeye inanmak, 

abdallık olur) demeleridir. Gözün akla değil, aklın göze bağlı olması lâzım sanıyorlar. 

Hâlbuki akl, duygu organları üstünde bir kuvvetdir ve his edilen şeylerin 

doğrusunu, yanlışını ayıran bir hâkimdir. İnsanlar, göze tâbi’ olsaydı, insanlık 

şerefi, gözün kuvveti ile ölçülseydi, kedi, köpek ve fârenin insandan dahâ şerefli, 

dahâ kıymetli olması lâzım gelirdi. Çünki, bu hayvanlar, karanlıkda da görüyor, 

insan ise göremiyor. O hâlde, göremediğine inanmak istemiyen kimse, insanlığı, 

hayvandan aşağı düşürmekdedir. Demek ki, his organlarımız, aklın uşakları, âletleridir. 

Kumandan, hâkim, akldır. Akl, görünmiyen, duyulmıyan şeyleri red etmediği 

gibi, yokluğu isbât edilemiyen ve anlaşılamıyan şeylere de yok demez. Bunlara 

yok demek, akla uygun bir söz olmaz]. 

Cinnin varlığı, dînin açıkca bildirdiği birşey olduğundan, inanmıyan müslimânlıkdan 

çıkar, hiçbir ibâdeti kabûl olmaz. 

Cinnin insanlara zarar verdikleri, yardım etdikleri, insanları isteklerine kavuşdurdukları, 

çeşidli zemânlarda, birçok müslimân ve kâfirler tarafından görül- 

– 736 –

müş ve haber verilmişdir. Buna karşılık, inanmıyanlar, pek azdır. Ya’nî yalnız felesof 

taklîdcileri ve tıb diploması alan birkaç kimsedir. Eski tecribeli doktorlar ve 

şimdi, tıbbı zevk edinip ihtisâs kazananların çoğu, yok deyip geçemiyor, müslimânlara 

uyuyorlar. İslâm âleminin en büyük doktoru olan İbni Sînâ, Yunan felesoflarının 

te’sîri altında kalıp, islâmiyyetden bir nasîb alamadığı hâlde, (Kanûn) ismindeki 

kitâbında, Sar’a hastalığını anlatırken, Cinden bahs etmekdedir. Meselâ diyor 

ki, (Hastalıklara birçok maddeler sebeb olduğu gibi, cinnin hâsıl etdiği hastalıklar 

da vardır ve meşhûrdur). 

[Cin hakkında bilgi, her Peygamberin kitâbında vardı. Süleymân aleyhisselâmın 

emri ile iş görürlerdi. İdrîs “aleyhisselâm” diri olarak Cennete çıkarılınca, onu çok 

sevenler, ayrılık acısına dayanamadı. Resmini yapıp seyr eyledi. Dahâ sonra gelenler, 

bu resmleri tanrı sandı. Çeşidli heykeller de yapılıp tapıldı. Böylece putperestlik 

meydâna çıkdı. Peygamberimizden “sallallahü aleyhi ve sellem” bin sene 

önce, Hicazdaki Huzâ’a hükûmetinin reîsi olan Amr bin Luhay, puta tapınmak dînini 

Şâmdan Mekkeye getirdi. Putlara tapanlar, putlardan ses işitirdi. Cin, putun, 

ya’nî heykelin içine girip söylerdi. Peygamberimizin “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” 

dünyâya teşrîf etdiği, islâmiyyetin başladığı, birçok putlardan işitilmişdi. 

Bu sözlerle, çok kimselerin müslimân olduğu, (Mir’ât-i Mekke) târîh kitâbında uzun 

yazılıdır. Şeytânlar, diri insanın içine de girer. İnsanın his ve hareket sinirlerine te’sîr 

ederek, hareket ve ses hâsıl ederler. İnsanın, bu kendi söz ve hareketinden haberi 

olmaz. Böylece vaktîle Romada ve Peştede, son zemânlarda Adanada konuşan 

çocuk ve hastalar görülmüşdür. Bunları konuşduran cin, uzak memleketlerdeki veyâ 

eski zemânlardaki şeyleri söylediklerinden, ba’zı kimseler, bu çocukların iki rûhlu 

olduğunu veyâ başka insanın rûhunu taşıdığını, ya’nî tenâsüh sanmışdır. Böyle 

zan etmenin yanlış olduğunu, dînimiz açıkca bildirmekdedir. Eskiden kâhinler, 

cinnîlerden ba’zı şeyler işiterek falcılık yapardı. Bunun için, puta tapanlar, cinnin 

varlığına inanır ve cinden korkardı. Cinnin var olduğunu, müslimânlar, putperestlerden 

işiterek öğrenmedi. Kur’ân-ı kerîmden ve Muhammed aleyhisselâmdan öğrendi. 

Müslimânlar, puta tapanlar gibi, cinden korkmaz. Muhâfaza melekleri, insanları 

cinden koruduğu gibi, âyet-i kerîme ve düâ okuyup, Allahü teâlâya sığınanlara 

da birşey yapamazlar]. 

İnsanlar, ilk olarak, toprakdan yaratıldığı gibi, cin de, alevden yaratıldı. Cin de, 

erkek ve dişi olur. Evlenmeleri, evleri, yimeleri, içmeleri, üremeleri, ölmeleri 

hakkında ve Muhammed aleyhisselâmın onlara da Peygamber olduğu, Kur’ân-ı kerîmi 

dinledikleri, Mekke-i mükerremede ve Medîne-i münevverede toplandıkları 

ve Resûl-i ekremin “sallallahü aleyhi ve sellem” onlara Kur’ân-ı kerîm okuduğu, 

ibâdet etdikleri, sadaka verdikleri, iyi işlerine sevâb verildiği, cin kâfirlerinin 

Cehenneme gireceği, mü’minlerinin Cennete gireceği ve Cennetde Allahü teâlâyı 

görecekleri, Cinnin arkasında nemâz kılanın nemâzının sahîh olup olmıyacağı, 

Cum’a ve cemâ’atler onlar ile de olup olmıyacağı ve nemâz kılanın önünden geçmeleri 

câiz olduğu, çeşidli kitâblarda yazılıdır. İnsanın cin ile evlenmesinin câiz olduğu, 

cinnin insan kadınına te’arruz edince gusl abdesti lâzım olduğu, cin ile insan 

arasında hâsıl olan çocuğun nasıl olacağı [Belkıs gibi], Cinnin kesdiği hayvanın 

yimesi câiz olduğunu, cinnîlerin insan âlimlerine süâl sorup fetvâ aldıklarını, 

insanlara va’z etmelerini, insanlara şi’r söyleyip insanların işitmesini, insanlara, hastalık 

tedâvîsi, ilâc öğretdiklerini, insandan korkduklarını, insanlara itâ’at etdiklerini 

bildiren, âlimlerimizin çeşidli yazıları vardır. Bu kitâblar, cinnin varlığını 

göstermekdedir. Cinnîlerin insanlara olan zararlarına karşı tedbîr alınması, cinnin 

zararına karşı korunulması, cinnîlerin küçükleri yükseklerine ita’at etdikleri, insanların 

iyiliklerine karşı iyilik yapdıkları, kötülüğe karşı kötülük ve zarar yapdıkları, 

sar’a hastasının bedenine girip, hastanın hareketleri ve işlerinin, cinnin hareketi 

ve işi olduğu, böyle hastanın tedâvîsinde cin ile sorgu, süâl, cevâblaşma oldu- 


ğu, cinnin insanlarla alay etdikleri, cinnin insan gibi, nazarları değeceği, cinnin harb 

etdikleri, bilhâssa Ramezân ayında azdıkları, cinnin insanlarla ibâdet etdikleri, cinnin, 

hadîs-i şerîflerin sahîh olup olmamasında insanlarla müzâkerede bulunmaları, 

Server-i âlemin “sallallahü aleyhi ve sellem” Ümm-i Ma’bedin çadırında müsâfir 

olduğunu Mekke ehâlisine haber vermeleri, Ümm-i Ma’bedin müslimân olduğunu 

haber vermeleri, Bedr muhârebesini haber vermeleri, geçmiş şeyleri cinden 

sormak câiz olduğu, ileride olacak şeyleri sormak câiz olmadığı, müezzinlerin 

ezânlarına, kıyâmetde, cinnîlerin şâhid olacakları, Ebû Ubeyde ve arkadaşları 

vefât edince, cinnîlerin ağlayıp mâtem etdikleri, Ömer “radıyallahü anh” vefât 

etdiği zemân, mersiye okudukları, Osmân “radıyallahü anh” şehîd olunca, ağlayıp 

inledikleri, hazret-i Alînin “radıyallahü anh” şehîd olduğunu haber verdikleri, 

Hüseyn “radıyallahü anh” şehîd olunca ağlayıp, bağırdıkları ve başka Sahâbîler 

şehîd olunca bildirdikleri, Ömer bin Abdül’azîzin vefâtını haber verdikleri, 

imâm-ı a’zam Ebû Hanîfenin ve imâm-ı Şâfi’înin “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” 

vefâtlarında ağladıkları, cinnin insan kalbine vesvese getirdiği ve dahâ pekçok 

meşhûr vak’a ve işler kıymetli kitâblarda yazılıdır. Bunların hepsi, cinnin 

varlığını göstermekdedir. [Keçi, yılan, kedi şekline girdikleri çok görülmüşdür. Mikrop 

şekline de girip, insanın damarlarında dolaşırlar.] 

Cinnîler yir, içer. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”; (Sağ el ile yiyiniz, 

sağ el ile içiniz! Çünki, şeytân, sol eli ile yir ve sol eli ile içer!) buyurdu. Şeytânların 

hepsi kâfirdir. İnsanları aldatmağa uğraşırlar. İbâdetleri unutdurup, günâhları 

iyi gösterirler. Nefsin arzûlarını kızışdırırlar. Şeytânlar da, ateş ile havadan 

yaratılmışdır. Fekat cinde hava, şeytânda ateş fazladır. Cin ve şeytânlar, en ufak 

yerden geçerler, insanın içine, damarlarına girerler. 

(Aynî târîhi)nde diyor ki, (Cinnîlerin sayısı, insanların on katından fazladır. Şeytânların 

sayısı, bu ikisinin on katlarından fazladır. Meleklerin sayısı da, bu üçünün 

sayılarının, on katından dahâ çokdur). [(Buhârî) şârihlerinden Mahmûd bin Ahmedin 

(Aynî târîhi) ondokuz cilddir.] Her insanın yanında, kâfir bir cinnî arkadaşı 

vardır. Fekat, melekler, insanları bunların kötülük yapmalarından korur. Cinden, 

Peygamber olmadığı (Eşbâh)da yazılıdır. Muhammed aleyhisselâmdan önce, 

cinnîlere Peygamber gelmediğini, imâm-ı Mukâtil bildirmekdedir. 

(Eşbâh) kitâbının sâhibi, bunun ikinci kısmında ve imâm-ı Hamevî “rahmetullahi 

teâlâ aleyhimâ”, bunun hâşiyesinde diyor ki: İlk insan toprakdan yaratıldı. Bütün 

insanların bedenleri toprak maddelerinden meydâna gelmekdedir. Fekat insanlar, 

etdir, kemikdir. Toprak değildir. Cin de, ateşden meydâna gelmiş ise de, 

ateş ve hava değildirler. 

(Kurtubî tezkiresi)nde buyuruyor ki, (Cinnin ölümü, yerde gâib olmakdır. İhtiyârları, 

gençleşmeyince ölmez. Ölecekleri zemân, çocukluk hâline döner ve yerde 

gâib olurlar. Cin üç sınıfdır: Bir sınıfı, rüzgâr ve hava gibidir. Bir kısmı yerdeki 

böcek ve hayvancıklar gibidir. Birinci kısmda, altmışsekizinci maddeye bakınız! 

Bir kısmı da emrlerle, ibâdetle vazîfelidir. Bunlara hesâb ve azâb vardır). 

Seyyid Ömer “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki, bana bir cin kızı geldi. Benimle 

evlenmek istedi. Şemseddîn Hanefîden sordum. Hanefî mezhebinde câiz değildir 

dedi. Böyle söyledim. Beni aldı. Yer altına, evlerine götürdü. Büyüklerine söyledi. 

Büyükleri dedi ki, seyyid Şemseddînin cevâbı başımızın üstündedir. Fekat, cinnin 

insan ile evlenmesi, Şâfi’î mezhebinde câizdir. Biz Hanefî değiliz, Şâfi’îyiz. 

İnsanların çoğalması, menî iledir. Cinnin çoğalması ise gaz (hava) iledir. Ya’nî 

erkekden dişiye bir gaz geçerek bundan, yavru hâsıl olur. Bundan anlaşılıyor ki, 

insan ile cin evlenmesi, hayâl iledir. Hakîkî evlenmek olmaz. Fekat, âlimlerden çoğu, 

hakîkî evlenmek olmakdadır dedi ve gusl abdesti lâzım olur ve Belkıs, insan 

ile cin arasında hâsıl olmuşdur dediler. [Cin, insan şekline girip evlenmekdedir.] 

İnsan, cinni ve şeytânları, uyanık iken ve rü’yâda görebilir. Çünki, onlar her şek- 

– 738 –

le girebilir. Çok güzel sûretlere girerler. İhtilâma sebeb olurlar. Peygamberlerden 

“aleyhimüsselâm” ve Evliyâdan çoğu şeytânı görmüş ve konuşmuşdur. Her ne şeklde 

olursa olsun, cinni gören kimse, hep ona bakarsa cin şeklini değişdiremez. 

Gözden kaçamaz. Ona sorup cevâb alınabilir. Bir ân başka tarafa bakılırsa, hemen 

kendi şekline girip gayb olur. İmâm-ı Şâfi’î “rahmetullahi aleyh”, (Cinni kendi şeklinde 

gördüğünü iddi’â eden kimsenin şâhidliği kabûl olmaz!) buyurdu. Çünki, hayâli 

kuvvetli olanlar, bulunmıyan şeyleri görüyorum sanır. Hayâlleri [illüziyonları] 

birşey sanır. Sihr yapılmış kimseler de, böyle hayâller görüp, bunları cism zan 

eder. Hayâli fazla olanlara, çirkin şeyler güzel görünür. Çirkin tarafları görünmez. 

Dünyâya düşkün olanlara, dünyânın herşeyi böyle görünür. Çirkinlikler, güzel görünür. 

Fekat uyanık olanlar, keskin görüşlüler, herşeyin doğrusunu görüp aldanmaz. 

İnsanın cin ile tanışması, arkadaş olması, kıymetli birşey değildir, zararlıdır. Onlarla 

konuşmak, fâsık insanla arkadaşlık etmek gibidir. Onlarla tanışan kimse, fâide 

görmemişdir. Muhyiddîn-i Arabî “kuddise sirruh” (Fütûhât) kitâbının ellibirinci 

bâbında buyuruyor ki: (Hiçbir insan, cinden Allahü teâlâya âid bir bilgi 

edinmemişdir. Çünki, cinnin din bilgileri pek azdır. Onlardan dünyâ bilgileri edineceğini 

sanan kimse de, aldanmakdadır. Çünki, fâidesiz şeyle vakt geçirmeğe sebeb 

olurlar. Onlarla tanışanlar, kibrli olur. Hâlbuki, Allahü teâlâ, kibrli olanı 

sevmez). (Reşehât)da molla Câmî hazretlerinin halîfesi, Abdülgafûr-i Lârî, Muhyiddîn-i 

Arabînin bir risâlesinde şöyle buyurduğunu bildiriyor: (Cinnin ilk babaları 

İblîs değildir. İblîs, cin tâifesindendir. Cin, ateş ve havadan yaratıldığı için çok 

latîfdirler. Çabuk hareket ederler. İnsan bunlara hafîf çarpınca, hemen ölürler. Bunun 

için, ömrleri kısadır. Din bilgileri azdır. Kibrli olduklarından, birbirleri ile, hep 

mücâdele, muhârebe ederler. Ateşden müte’essir olmazlar. Cehennemlik olanları, 

Zemherîrde, ya’nî soğuk Cehennemde azâb göreceklerdir. İblîs ve çocukları, hak 

ve sevâb olan iyi şeyleri yapmağı da insana hâtırlatırlar. Fekat, bunları yaparken, 

nefsde ucb, riyâ hâsıl olarak veyâ farzın kaçırılmasına sebeb olarak, insan çok günâha 

girer). Cin ile tanışmağa özenmemeli, Evliyâ-i kirâmın rûhâniyyetlerinden 

istifâde etmeğe çalışmalıdır. Evliyânın rûhları, görünmeden de, kendi beşerî şeklinde 

görünerek de, sevdiklerine fâide verir ve belâlardan korur. Onları tanımağa, 

sevmeğe ve sevilmeğe uğraşmalıdır. 

(Hadîkat-ün-nediyye)de, bütün bedenin âfetlerini bildirirken, yazılı olan hadîs-i 

şerîfde buyuruluyor ki, (Tetayyur eden ve tetayyur olunan ve kâhinlik yapan ve 

kâhine giden ve sihr, büyü yapan ve yapdıran ve bunlara inanan, bizden değildir. 

Kur’ân-ı kerîme inanmamışdır). Tetayyur, uğursuzluğa inanmakdır. Kâhinlik, 

cinden bir arkadaş edinip, olmuş ve olacak şeyleri ona sorup, ondan öğrenmek ve 

bunları başkalarına bildirmekdir. Cinle tanışan falcılar ve yıldıznâmeye bakıp, sorulan 

herşeye cevâb verenler böyledir. Bunlara ve büyücülere gidip, söylediklerine, 

yapdıklarına inanmak, ba’zan doğru çıksa bile, Allahdan başkasının herşeyi 

bildiğine ve her dilediğini yapacağına inanmak olup, küfr olur. 

İbni Hacer-i Hiytemî, (Fetâvâ-yı hadîsiyye)nin yüzyirminci sahîfesinde diyor ki, 

(Birinin kolunu kesip, sonra yapışdırmak, kendi ağzına, bedenine bıçak, kama sokup 

çıkarmak gibi gösteriler yapan tarîkatcılar, bu gösterilerini sihr, göz boyamak 

şeklinde yapıp, kerâmet gösterdiğini söylerse, hâkim tarafından öldürülür. Başka 

şeklde yapıyorsa, öldürülmez. Fekat, ağır cezâlandırılır. Mâlikî âlimlerinden Abdüllah 

ibni Ebî Zeyd Kayrevânî “rahmetullahi aleyh” (İsbât-ü kerâmât-il-Evliyâ) 

kitâbında diyor ki, sihrinde küfre sebeb olacak şey yoksa, el çabukluğu yapıyorsa, 

fekat kerâmet ve tarîkatcılık şeklinde gösterirse, cezâlandırılır. Böyle tarîkatcıların 

yanlarına gitmek, seyr etmek câiz değildir. Bir kadın, zevcine, kendisinden 

veyâ başkasından soğuması için büyü yapdığını söyledi. Bunu öldürmediler. Cezâlandırdılar. 

İbni Ebî Zeyd “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki, (Bir kimse, kitâ- 

– 739 –

a bakarak cin ile konuşduğunu, bu cinne emr ederek, sar’a yapan habîs cinni kovduğunu, 

büyü çözdüğünü, habîs cinni öldürdüğünü söylerse, buna inanmamalıdır). 

Cin ile arkadaşlık etdiğini, cin pâdişâhına hizmet etdiğini söyliyen kimsenin büyücü 

olduğu anlaşılır. Mısrdaki Fâtımî devletinin altıncı reîsi olan Hâkim bi-emrillah 

Mansûr, Dırâr ve bunun talebesi Hamzaya uyarak, cin ile tanışdı ve Cin pâdişâhına 

hizmet ederek, sapıtdı. Şeytânların maskarası oldu. Tanrılık da’vâsına 

kalkdı. İbni Ebî Zeyd diyor ki, (Cinci tarîkatcıya inanmak, insanı cinden kurtardığına 

inanarak, ona ücret vermek câiz değildir. Büyü çözene de para vermek câiz 

değildir). Kocasının muhabbet etmesi ve kendisine eziyyet etmemesi için, bir kadına, 

Kur’ân-ı kerîmden ve Selef-i sâlihînin bildirdikleri düâlardan muska yazmak, 

karşılık birşey istememek câizdir. Ne olduğu bilinmiyen şeyleri yazmak, okumak 

ve kendisine okutmak, bunları muska, tütsü yapmak harâmdır). Kâdî-zâde, (Birgivî 

vasıyyetnâmesi)ni açıklarken, Birgivînin, (Bir kimse, ben çalınanları, gayb olanları 

bilirim dese, böyle söyliyen ve buna inanan kâfir olur. Bana cin haber verir. 

Bunun için bilirim dese, yine kâfir olur. Zîrâ, cin de gaybı bilmez. Gaybı yalnız Allahü 

teâlâ bilir. Ondan başka kimse bilmez) yazısını, (Allahü teâlânın vahy ve ilhâm 

etdikleri bilir. Cin, herşeyi bilmez. Allahü teâlânın bildirdiğini ve görüp anladığını 

bilir. Cin, bu iki yoldan öğrendiğini haber verirse, bana cin haber verdi demekde 

zarar yokdur. Peygamberler kabrlerinde, bilmediğimiz bir hayât ile diridirler. 

Allahü teâlâ, onlara vahy, ilhâm ve keşf yolu ile, gayb ve gizli şeyleri bildirmişdir. 

Diri insanların işlerini ve hâllerini onlara ve dilediği mü’minlerin rûhlarına bildirmekdedir) 

şeklinde açıklamakdadır. Cinnin sâlih olanlarına da bildirmesi câizdir. 

Fekat, mü’min ve sâlih olmıyan, bid’at ehli ve fâsık tarîkatcıların, yobazların 

yalanlarına inanmamak, tuzaklarına düşerek, felâkete sürüklenmemek için, çok 

uyanık olmalıdır. 909.cu sahîfeye ve (El-münîre) kitâbına bakınız! 

(Dürr-ül-muhtâr)ın Tahtâvî ve İbni Âbidîn hâşiyelerinde, son cildin sonunda diyor 

ki, (İnsanın, bilmesi lâzım olmıyan şeyleri münâkaşa etmek mekrûhdur. Öğrenmesi 

emr edilmemiş olan şeyleri sormak câiz değildir. Meselâ, Lokman ve Zülkarneyn 

Peygamber midir, değil midir? Cebrâîl aleyhisselâm, Peygamberlere nasıl 

gelirdi? Melek ve Cin, insanlara ne şeklde görünürler? İnsan şeklinde görünürken, 

yine cin ve melek midirler? Cennet ve Cehennem nerededirler? Kıyâmet ne zemân 

kopacak? Îsâ aleyhisselâm, gökden ne zemân inecek? İsmâ’îl ve İshak aleyhimesselâmdan 

hangisi efdaldir ve hangisi kurban edildi? Fâtıma ve Âişeden “radıyallahü 

teâlâ anhümâ” hangisi dahâ efdaldir? Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” 

ana babaları ve Ebû Tâlib hangi dinde idiler? İbrâhîm aleyhisselâmın babası kim 

idi? Bunlar gibi şeyleri sormamalıdır. Bunları öğrenmekle emr olunmadık). 

(Hazînet-ül-esrâr) kitâbında diyor ki, Sar’a hastasından, rûhânînin def’ edilmesine 

ve hastanın şifâsına âid hadîs-i şerîfleri bildirelim: [(Lugat-ı Nâci)de cin kelimesinde 

diyor ki, (Rûhâniyyûn üç sınıfdır: Hep iyilik yapan, ahyâr. Melekler böyledir. 

Hep kötülük yapan eşrâr. Şeytânlar böyledir. İyilik de, kötülük de yapan evsât. 

Cinler böyledir.) (Herkese Lâzım Olan Îmân) 26.cı sahîfeye bakınız!] 

İmâm-ı Beyhekî (Delâil-ün-nübüvve) kitâbında ve imâm-ı Kurtubî (Tezkire) 

kitâbında bildiriyor ki, Ebû Dücâne “radıyallahü anh” buyurdu ki, yatıyordum. Değirmen 

sesi gibi ve ağaç yapraklarının sesi gibi, ses duydum ve şimşek gibi, parıltı gördüm. 

Başımı kaldırdım. Odanın ortasında, siyâh birşey yükseldiğini gördüm. Elimle 

yokladım. Kirpi derisi gibi idi. Yüzüme, kıvılcım gibi şeyler atmağa başladı. Hemen 

Resûlullaha “sallallahü aleyhi ve sellem” gidip, anlatdım. Buyurdu ki, (Yâ Ebâ 

Dücâne! Allahü teâlâ, evine hayr ve bereket versin!). Kalem ve kâğıd istedi. Alîye 

“radıyallahü anh” bir mektûb yazdırdı. Mektûbu alıp, eve götürdüm. Başımın altına 

koyup, uyudum. Feryâd eden bir ses, beni uyandırdı. Diyordu ki, (Yâ Ebâ Dücâne! 

Bu mektûbla, bizi yakdın. Senin sâhibin, bizden elbette çok yüksekdir. Bu mektûbu, 

bizim karşımızdan kaldırmakdan başka, bizim için, kurtuluş yokdur. Artık, se- 

– 740 –

nin ve komşularının evine gelemiyeceğiz. Bu mektûbun bulunduğu yerlere gelemeyiz). 

Ona dedim ki, sâhibimden izn almadıkca bu mektûbu kaldırmam. Cin ağlamasından, 

feryâdından, o gece, bana çok uzun geldi. Sabâh nemâzını, mescidde kıldıkdan 

sonra, cinnin sözlerini anlatdım. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu 

ki, (O mektûbu kaldır. Yoksa, mektûbun acısını, kıyâmete kadar çekerler!). 

Kefevînin (Mecmû’a-tül-fevâid) kitâbında ve Demîrînin (Hayât-ül-hayvân) 

kitâbı, kaf harfindeki (Kunfez) kelimesinde diyor ki, (Bir kimse, bu mektûbu, yanında 

taşısa veyâ evinde bulundursa, bu kimseye, eve ve etrâfına cin gelmez ve dadanmış 

olup zarar veren cin de gider). Bu mektûb (Hazînet-ül-esrâr) ve (Hayâtül-hayvân)da 

yazılıdır. Süleymâniyye kütübhânesi, (Ayasofya) kısmında, [2912] 

sayıda (Hayât-ül-hayvân)ın fârisîsi, [1913] de ise türkçesi vardır. Müslimânlara kolaylık 

olmak için bu mektûb, (Teshîl-ül-menâfi’) kitâbının sonunda da [207.ci sahîfesinde 

de] yazılıdır. Bu kitâb, (Hakîkat Kitâbevi)nde satılmakdadır. 

Âyet-el-kürsî, İhlâs, Mu’avvizeteyn ve Fâtiha sûrelerini sıksık okumak da, insanı 

cinden muhâfaza eder. Bu âyet-i kerîmeleri okumakla ve bu mektûbu taşımakla 

ve şifâ âyetlerini okumakla ve yazıp suyunu içmekle fâidelenmek istiyenlerin 

Ehl-i sünnet i’tikâdına uygun olarak doğru îmân sâhibi olması lâzımdır. Bunları 

yazanın ve kullananın i’tikâdı doğru olmazsa ve küfr alâmetlerini kullanır, harâm 

işlerse, fâideleri görülmez. 

Fârisî (Şevâhid-ün-nübüvve) 163.cü sahîfesindeki hadîs-i şerîfde, (Yatarken 

Âyet-el kürsî okuyana, şeytân yaklaşamaz) buyuruldu. 

Kâdî Bedrüddîn-i Şeblînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Akâm-il-Mercân) kitâbı 

arabî olup büyükdür. Hep cinden bahs etmekdedir. Bir yerinde diyor ki, (Cinden, 

geçmiş, olmuş şeyleri sorup öğrenmek câizdir. Gelecekde olacak şeyleri sormak 

câiz değildir. Geçmiş şeyleri görüp, işitip bilirler. Sar’a hastasını ve başka cin 

çarpanları cinden kurtarmak için, küfre sebeb olan şeyleri yapmak câiz değildir. 

Cinden kurtulmak için en iyi on çâreyi [kısaltarak] yazıyoruz: 

1- E’ûzü Besmele ile Fâtiha sûresi okumalıdır. 2- E’ûzü Besmele ile iki Kul-e’ûzüyü 

okumalıdır. 3- E’ûzü Besmele ile Bekara sûresinin ilk beş âyetini okumalıdır. 

4- E’ûzü Besmele ile Âyet-el-kürsî okumalıdır. 5- E’ûzü Besmele ile Bekara sûresinin 

son iki âyetini okumalıdır. 6- E’ûzü Besmele ile Ha-Mîm Mü’mîn sûresinin 

başından (masîr)e kadar ve Âyet-el-kürsî okumalıdır. 7- (Lâ ilâhe illallahü vahdehü 

lâ şerîke leh lehülmülkü ve lehülhamdü ve hüve alâ külli şey’in kadîr) okumalıdır. 

8- Çok (Allah) demelidir. 9- Hep abdestli bulunmalı, farzları ve sünnetleri hiç 

terk etmemelidir. 10- Kadınlara bakmakdan, çok konuşmakdan, çok yimekden ve 

galabalıkdan sakınmalıdır). (Berekât) kitâbında, Muhammed Sa’îdi “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” anlatırken sonunda, imâm-ı Rabbânînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” 

Cinden korunmak için, (Lâ havle velâ kuvvete illâ billah-il-aliyyil’azîm) okuduğunu 

yazıyor. İmâm-ı Rabbânî hazretleri, yüzyetmişdördüncü mektûbunda, Cini 

def’ için bunu okumağı tavsiye etmekdedir. Buna, (Kelime-i temcîd) denir. 

Şeyh-ül-islâm İbni Hacer Hiytemînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Tezekkürü 

Âsâr-il-vâride) kitâbında da, cinden koruyan düâlar yazılıdır. Bu kitâb, Süleymâniyye 

kütübhânesi, (Reîs-ül-küttâb Mustafâ efendi) kısmında, [1150] sayı ile mevcûddur. 

(Hakîkat Kitâbevi) tarafından (Minha) sonunda basdırılmışdır. 

Cin ve şeytân şerrinden kurtulmak için ve sar’a hastalığına ve sihre karşı (Teshîl-ül-menâfi’) 

kitâbının sonundaki (âyât-ı hırz)ı yedi gün okumalı ve yazıp, üzerinde 

taşımalıdır. 

Celâleddîn-i Süyûtînin “rahmetullahi aleyh” (Kitâbürrahme fittıbb-i velhikme) 

kitâbında sihr, nazar ve cinden korunmak için kıymetli bilgi vardır. Yüzellinci bâbında 

buyuruyor ki, (Şeytânın vesvesesinden, sıkıntıdan kurtulmak için, hergün bu 

düâyı okumalıdır: Yâ Allah-ür-rakîb-ül-hafîz-ür-rahîm. Yâ Allah-ül-hayy-ül-ha- 

– 741 –

lîm-ül’azîm-ür-raûf-ül-kerîm. Yâ Allah-ül-hayy-ül-kayyüm-ül-kâimü alâ külli nefsin 

bimâ kesebet, hul beynî ve beyne adüvvî!). Yüzyetmişdördüncü maddesi sonunda 

diyor ki, (Hiltit veyâ şeytân tersi adındaki zamkı yanında taşıyan kimseye 

cin gelmez. Sar’a hastası, bunu koklarsa, iyi olur). Asa Foetide denilen bu zamk, 

esmer, pis kokulu, reçine olup, antispasmodique olarak, ya’nî sinirleri teskîn edici 

olarak Avrupada, toz, hap ve ihtikan şeklinde adale ve sinir gerginliğini gidermek 

için, kullanılmakdadır. (Ütrüc), ya’nî Ağaç-kavunu bulunan eve cin girmiyeceği, 

(Hayât-ül-hayvân)da ve (Kâmûs)da yazılıdır. 

İmâm-ı Rabbânî “rahmetullahi aleyh”, talebeleri ile, uzak bir yere gidiyordu. 

Gece, bir hânda kaldılar. (Bu gece, bu hânda bir belâ hâsıl olacak. Şu düâyı okuyunuz!) 

buyurdu: (Bismillâhillezî lâ-yedurru ma’ asmihî şey’ün fil-erdı velâ fissemâi 

ve hüves-semî’ul’alîm). Gece büyük yangın oldu. Bir odada eşyâlar yandı. Bu 

odaya haber verilmemişdi. Düâyı okuyanlara birşey olmadı. Bu düâ, (Umdet-ülislâm) 

ve (Berekât) kitâblarında yazılıdır. (Tergîb-üs-salât) kitâbında ve (Kıyâmet 

ve Âhıret) kitâbı 155.ci sahîfesinde hadîs-i şerîf olduğu da bildirilmekdedir. Derdlerden, 

belâlardan, fitne ve hastalıklardan korunmak için, sabâh ve akşam, İmâmın 

bu sözünü hâtırlayarak, üç kerre okumalıdır. Âyât-i hırz [koruyucu âyetler] 

da, okumalıdır. 

Âlemlerin Rabbinin mahbûbu Muhammeddir. 

Cismi pâk, ismi Ahmed, âlemlere rahmetdir. 

Hulk-i azîm sâhibi Levlâke.... muhâtabı, 

Menba-ı ilm, edeb, feyz, nûr ve muhabbetdir. 

Odur gerçek vâsıta, Hak’la kul arasına, 

Sözü şifâ rûhlara, adı gönül pasına. 

Odur hakîkî tabîb, me’yûs kalb hastasına, 

Değil kendi, ümmeti, meleklerden yüksekdir. 

Bu en seçkin kuluna, Hak yardımcılar verdi, 

En sevdiği kulları ona Eshâb eyledi. 

Resûlullah: yolları, benim yolumdur dedi, 

Asrların iyisi bu asrı göstermişdir. 

Muhammed Mustafâyı canından çok sevdiler, 

Mal, mülk, makâmlarını, uğruna terk etdiler. 

İslâmı yaymak için severek can verdiler, 

Yâ Rab, bu ne güzel hâl, yâ Rab, bu ne izzetdir. 

Onun bir sohbetinde nefsleri pâk oldu. 

Kalblerine ma’rifet, feyz, nûr, tecellî doldu. 

Evliyâ hâllerini onlar bir anda buldu, 

Ve hep Ona uydular, bu ne büyük şerefdir. 

Onlar hepsi âdildir, kimseye zulm etmezler, 

Nefsleri için aslâ, hilâfet istemezler. 

Bu yüzden harb etmezler, birbirini üzmezler, 

En yüksek makâmdalar ve hepsi müctehiddir. 

– 742 –

54 — RÛHLARIN HÂZIR OLMASI HAKKINDA 

MEKTÛB 

Bu mektûb, seyyid Abdülhakîm efendi “rahmetullahi aleyh” tarafından yazılmış 

olup, Evliyâ rûhlarının, her yerde yardıma geldiklerini bildirmekdedir. 

İki cihân kardeşim Alî beğefendi! 

Son mektûbunuzu aldım. İstibşâr etdim. Hayrlı düâlarıma selâmlarımı terdif etdim. 

Mektûbunuzun sonunda, pek edeble birşey soruyorsunuz. 

Süâl: (Halebî) kitâbının tercemesi olan (Baba dağı)nda ve (Birgivî vasıyyetnâmesi)nde 

[ve (Bezzâziyye) fetvâsında] (Bir kimse, Evliyânın rûhları, burada hâzırdır, 

dese kâfir olur) diyor. Hâlbuki, tesavvufcular arasında, (Pîrimizin rûhu hâzırdır, 

nâzırdır) sözü de meşhûrdur. Bu iki sözün arasını bulmak nasıl olur? 

Cevâb: Efendim! Bu iki kitâbın dediği doğrudur. İki kitâb da kıymetlidir. Kâdî-zâde 

Ahmed Efendi “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Birgivî vasıyyetnâmesi) şerhinde, 

(Ervâh-ı meşâyıh hâzırdır, bilirler dese kâfir olur dediler) sözünü açıklarken, 

(Zîrâ, rûhların hâzır olması gaybdır. Gaybe hükm etdiği için kâfir olur) diyor. Görülüyor 

ki, küfre sebeb olan şey, rûhların hâzır olacağına inanmak değil, rûhların 

hâzır olduğunu söylemekdir. Ya’nî rûhların hâzır olduklarını bilmediği hâlde, 

hâzırdır diyerek, gaybden haber verdiği için kâfir olmakdadır. Allahü teâlâ hâzırdır 

ve nâzırdır. Böyle olduğunu bildirmek için, Allahü teâlâ, her zemânda ve her 

yerde hâzır ve nâzırdır derler. Hâlbuki, Allahü teâlâ, zemânlı değildir ve mekânlı 

değildir. O hâlde, bu söz, görünüş üzere kalmaz, mecâz olur. Ya’nî zemânsız ve 

mekânsız, ya’nî hiçbir yerde olmıyarak, hâzırdır [ya’nî bulunur] ve nâzırdır [ya’nî 

görür] demekdir. Böyle olmazsa, Allahü teâlâyı zemânlı ve mekânlı bilmek olur. 

Allahü teâlâ, hayy, alîm, kadîr ve mütekellim olarak ve sonsuz zemânlarda, hep 

hâzır ve nâzırdır. Hayât, ilm, kudret ve kelâm sıfatları zemânsız ve mekânsız olduğu 

gibi, hâzır ve nâzır olması da, zemân ile ve mekân ile değildir. Allahü teâlânın 

sıfatlarının hepsi böyledir. Böylece, hiçbirşey, Onun gibi değildir. Allahü teâlânın 

sıfatları, hep vardır. Önleri ve sonları, yokluk değildir. Meselâ, hâzırdır ve 

bu hâzır olmakdan önce, gâib değil idi. Bundan sonra, bir hayâtsızlık, ya’nî ölüm, 

câhillik olmıyacağı gibi, gâib olmak da, olmaz. Çünki sıfatları da, kendi gibi ezelî 

ve ebedîdir. Ya’nî, hep vardır. Hiçbir kimsenin sıfatları, Onun sıfatlarına benzemez. 

Melekler ve Peygamberlerin “aleyhimüsselâm” ve Evliyânın rûhları ve sâlih 

mü’minlerin rûhları, her kim nerede ve ne zemânda ve her ne hâlde çağırırsa, orada 

bulunur, yardım ederler. Hızır aleyhisselâmın, sıkıntıda olanların imdâdına 

yetişmesi böyledir. Fahr-i âlemin “sallallahü aleyhi ve sellem”, ümmetinin her birine, 

hele ölüm zemânında, imdâda yetişmesi de böyledir. Azrâîl aleyhisselâm, rûh 

[cân] almak için her ânda, her yere gelmesi de, böyledir. Her Mürşid-i kâmilin, talebesine 

yetişmesi de böyledir ki, bunlar zemânlı ve mekânlıdır. Ezelî ve ebedî olarak 

değildir. Devâmlı da değildir. Hâzır olmalarından önce, yok idiler. Bir zemân 

sonra da, oradan tekrâr yok olurlar. Allahü teâlânın hâzır olması ile, rûhların hâzır 

olması arasında çok fark vardır. Allahü teâlânın hâzır olması gibi, kimse hâzır 

değildir. Allahü teâlânın sıfatlarının hepsi de böyledir. Ne bir melek, ne bir nebî 

ve ne de resûl ve velî ve sâlih, cenâb-ı Hakkın hiçbir sıfatına ortak değildir. 

Evliyâlık ilminin derecelerine yükselmemiş olana, büyüklerin rûhları, her nerede 

ve her ne zemân çağrılırsa, imdâda yetişir diye öğretilirdi. Rûh, orada hâzır 

olmadan önce, yok idi. Bir zemân sonra, orada yine bulunmaz. Cenâb-ı Hak, 

rûhların hâzır olduğu gibi hâzır olmaz. Çünki, böyle hâzır olmak, zemânlı ve mekânlıdır. 

Rûhlar da, Allahü teâlânın hâzır olduğu gibi hâzır olamaz. Çünki, cenâb-ı 

Hakkın hâzır olması, zemânlı ve mekânlı değildir, ezelîdir, ebedîdir. 

– 743 –

(Birgivî vasıyyetnâmesi) ve benzeri kıymetli kitâblar demek istiyor ki: 

Bir kimse eğer, benim üstâdım, dâimî ve ezelî ve ebedî olarak hâzır ve nâzırdır 

dese, kâfir olur. Fekat, bunlar diyor ki, Allahü teâlâ, benim üstâdımın rûhuna öyle 

bir kuvvet vermişdir ki, her nerede ve ne zemânda çağırır isem, imdâdıma hâzır 

olur. 

Görülüyor ki, Fahr-i âlem “sallallahü aleyhi ve sellem”, yeryüzünün her tarafında, 

o zemândan bugüne kadar, ümmetinden herhangi biri ve hele, keşf, şühûd 

sâhibleri çağırınca, imdâdlarına yetişir. Hızır aleyhisselâmın rûhu, çağıranlardan 

ba’zılarının imdâdlarına geliyor. Melekler, rûh [can] almak için, bir ânda, istediği 

zemânda ve yerde bulunuyor. Şâziliyye yolunun reîsi, Ebül-Hasen Alî Şâzilînin 

“kuddise sirruh” (Her ân ve zemân, Peygamberimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” 

mubârek yüzü, gözümün önündedir) buyurduğu, (Mîzân-ı kübrâ)da yazılıdır. 

[Evliyânın rûhları çağrılınca, işiteceklerini ve çağrılan yerde hâzır olacaklarını, 

Allahü teâlâ, birinci kısmın kırkaltıncı maddesi sonunda yazılı hadîs-i kudsîde açıkca 

bildirmekdedir.] 

Kitâbların yazdığı doğrudur. Fekat, tesavvufcuların sözü, başkadır. Ya’nî, Evliyânın 

rûhları, Allahü teâlâ gibi hâzırdır demek küfrdür. Allahü teâlânın âlim, kâdir 

ve mütekellim ve hâzır olması gibi, hiç kimse, âlim, kâdir ve mütekellim ve hâzır 

değildir. Allahü teâlânın ilmi ve hayâtı ve kudreti ve kelâmı ve hâzır olması ve 

başka bütün sıfatları, Allahü teâlâya yakışan bir hayât, ilm ve kelâm ve kudret ve 

huzûrdur. Mahlûkların hayâtı, ilmi ve kudreti ve kelâmı ise, kendileri gibi, sonradan 

olma ve zemânlı ve mekânlı ve çabuk geçip biten ve çeşidli şeylere bağlıdır. 

Bununla berâber, Peygamberler “aleyhimüsselâm” ve Evliyâ “aleyhimürrıdvân” 

ve âlimler “aleyhimürrahme” ve bütün mü’minler “esle ha-hümüllah” âlimdir, haydır, 

kâdirdir, hâzırdır ve mevcûddur denir. Bunlar, Allahü teâlânın âlim, hay, kâdir, 

hâzır ve mevcûd olması gibi demek değildir. Allahü teâlânın hâzır olması ile 

Evliyânın rûhlarının hâzır olması arasında, çok fark vardır. O kitâbların yazıldığı 

zemânda, câhil tarîkatcılar, böyle sözler söylüyordu. Kendilerini tesavvuf adamı 

göstermek için, pîrimiz hâzır ve nâzırdır diyorlardı. Din âlimleri, fıkh kitâblarını 

yazanlar, bu büyük günâhın yayılmaması için, böylece yazarak önlemişlerdir. 

Bununla berâber, bunlardan dahâ büyük olan din imâmlarımız, bu işi dahâ umûmî, 

dahâ etrâflı ve gereği gibi anlatmışdır. Allahü teâlânın sıfatlarına, kimse şerîk 

değildir. Bunların hepsi (Lâ ilâhe illallah) kelimesinin içine girmekdedir. Ya’nî, ilâh 

olmağa, ibâdet olunmağa hakkı olan kimse yokdur. Ancak, hiçbir sıfatında şerîki 

bulunmıyan Allahü teâlâ vardır. Bu ma’nâ iyi ve derin düşünülürse, iş kökünden 

çözülmüş olur. 

Efendim! Bu cevâbı böyle uzun ve açık yazdım. Çünki, bu mes’ele, çok kimseleri 

şübheye düşürmüşdür. Tesavvuf büyüklerinin âlim olması lâzımdır ki, böyle 

şübheleri herkesin anlıyabileceği şeklde çözebilsin. Son zemânlarda, tekkeler câhillerin 

eline düşdü. Dinden, îmândan haberi olmıyanlara şeyh denildi. Din düşmanları 

da, bu şeyhlerin sözlerini, oyunlarını ele alarak, dîne hurâfeler karışmışdır, 

islâm dîni bozulmuşdur dedi. Hâlbuki tarîkatcıların sözlerini, işlerini, din 

sanmak, bunları tesavvuf büyükleri ile karışdırmak, çok yanlışdır. Dîni bilmemek, 

anlamamakdır. Dinde söz sâhibi olmak için, Ehl-i sünnet âlimlerini tanımak, o büyüklerin 

kitâblarını okuyup, iyi anlıyabilmek ve bildiğini yapmak lâzımdır. Böyle 

bir âlim bulunmazsa, din düşmanları, meydânı boş bulup, din adamı şekline girer. 

Va’zları ile, kitâbları ile, genclerin îmânını çalmağa saldırarak, milleti, memleketi 

felâkete götürür. 

Gel aldanma bu dünyâya, sonu virân olur, birgün, 

senin bu sürdüğün demler, elbet yalan olur, birgün. 

– 744 –


Bu mektûb, hâcı Muhammed Yûsüf Keşmîrî için yazılmışdır. Allah adamlarının 

gönlünde zerre kadar dünyâ düşüncesi olmadığı bildirilmekdedir: 

Allahü teâlâya hamd olsun! Onun seçdiği kullarına selâm olsun! Kalbinde zerre 

kadar dünyâ sevgisi olan veyâ kalbinde dünyâ ile zerre kadar ilgisi bulunan yâhud 

kalbine zerre kadar dünyâ düşüncesi gelen kimseye Allahü teâlâyı tanımak nasîb 

olmaz. Böyle seçilmiş bir kimsenin zâhiri [ya’nî duygu organları ve düşünceleri], 

bâtınından [ya’nî kalbinden ve rûhundan] çok uzak ve ayrıdır. Âhıretden dünyâya 

gelmiş, başkalarına fâideli olmak için, insanlar arasına karışmışdır. Bunun dünyâ 

işlerinden konuşması ve dünyâ işlerinin sebeblerine yapışması kötü değildir. Hattâ 

çok iyidir. Böylece, kul haklarını yerine getirmekde ve insanlara fâideli olmakda 

ve onlardan fâidelenmekdedir. Böyle kimsenin bâtını, zâhirinden dahâ iyidir. 

Arpa satanlar pazarında buğday satan kimse gibidir. Herkes onu, kendileri gibi buğday 

pazarında arpa satıcısı gibi sanırlar. Onun zâhirini de, bâtınından dahâ iyi bilirler. 

Zâhirde Allah adamı görünüyor, gönlü dünyâ iledir derler. A’râf sûresinin 

seksendokuzuncu âyetinde meâlen, (Ey Rabbimiz, bizimle kavmimiz arasında 

sen hak olanı hükm et. Sen hükm edenlerin hayrlısısın!) buyruldu. Doğru yolda bulunanlara 

ve Muhammed Mustafânın “aleyhi ve alâ âlihissalevâtü vetteslîmât” izinde 

olanlara selâm ederim. 


Bu mektûb, mevlânâ Sâdık Keşmîrîye yazılmış olup, rûhların cism şekline girebileceği 

ve tenâsüh olmadığı bildirilmekdedir: 

Cenâb-ı Hakka hamd ve Resûlüne salât ve sizlere düâ ederim. Kıymetli mektûbunuzu 

aldık. Güzel hâllerinizi anlayınca, sevindik. Allahü teâlâyı, aklın, ilmin, 

keşflerin, buluşların dışında, ötelerin ötesinde anlıyorum. Öyle anlaşıldı ki, sıfatlarının 

Onunla olduğuna inanamıyorum. Onu herşeyden, her varlıkdan uzak anlıyorum 

diyorsunuz. Buna çok sevindim. 

Süâl: (Reşehât) kitâbında, Bâbâ Âbrizin (Allahü teâlâ, dünyâda hiç insan yok 

iken, Âdem aleyhisselâmın çamurunun yoğurulmasını irâde etdiği vakt, ben de çamura 

su döküyordum) dediğini yazıyor. Bu sözü ile, ne demek istiyor, diyorsunuz. 

Cevâb: Âdem aleyhisselâmın çamurunu melekler yoğurmuş idi. Bu vazîfe, meleklere 

verildiği gibi, Bâbâ Âbrizin rûhuna da, su dökmek vazîfesi verilmiş olduğu 

anlaşılıyor. Kendi bedeni, dünyâya gelince, hattâ kendisi kemâle gelince, rûhunun 

bu vazîfeyi yapmış olduğu, kendisine bildirilmiş oluyor. Allahü teâlânın, 

rûhlara, bedene gelmeden önce veyâ bedenden ayrıldıkdan sonra, cism şekline girip, 

canlıların yapdığı işleri yapabilmeleri kudretini vermesi câizdir. 

Din büyüklerinden birkaçı dünyâya gelmeden asrlarca önce, mühim büyük işler 

yapmış olduklarını haber vermişdir ki, bunlar da, böyle olmuşdur. Ya’nî, bu işleri 

rûhları, bedensiz olarak yapmış, kendilerine dünyâya geldikden sonra, bildirilmişdir. 

Rûhların, cism şekli alarak iş görmelerini, ba’zı kimseler, tenâsüh sanmışdır. Hâşâ 

ve kellâ, hiç tenâsüh değildir. Ya’nî rûhlar, başka bir bedene girmemişdir. Bu 

hâl birçok câhillerin ayaklarının kaymasına sebeb olmuşdur. Bunun üzerine yazacak 

şey çokdur. Kalbime şaşılacak bilgiler gelmekdedir. Nasîb olursa yazarım. Şimdi, 

yazacak vaktim yok. İnşâallah yazmak nasîb olur. 

Selâm ve düâ ederim. 

Derdimi duyurdum, hepsini anlatamam, zîrâ, 

korkdum ki, incinirsin, yoksa sözüm çok sana! 

– 745 –


Bu mektûb, hân-ı hânân Abdürrahîm hâna “rahmetullahi teâlâ aleyh” yazılmışdır. 

İnsan medenî olmak için yaratılmışdır. İnsan medenî olmak için ve yaşamak 

için, başka insanlara muhtâcdır. İnsanın üstünlüğü, bu ihtiyâcındandır. Buna benzer 

şeyleri de bildirmekdedir: 


Görünen ve görünmiyen iyiliklere kavuşmanızı Allahü teâlâdan düâ ederim. 

Çünki, sizin iyi ve üstün olmanız, birçok müslimânın iyi ve rahât olmasıdır. Bunun 

için sizin iyiliğinize düâ etmek, birçok müslimânın iyi olmalarına düâ etmek demekdir. 

Allahü teâlâ, Peygamberlerin efendisi hurmetine “aleyhi ve aleyhim ve alâ 

Âl-i küllin minessalevâti efdalühâ ve minetteslîmâti ekmelühâ”, sizi, size lâyık olmıyan 

herşeyden korusun! Sizin, Resûlullahın vârisleri olan büyük âlimlere “kaddesallahü 

teâlâ esrârehüm” karşı sevginizin, bağlılığınızın ve ihlâsınızın tam ve olgun 

olduğunu bildiğim için şu yazılarımla başınızı ağrıtıyorum. Kıymetli efendim! 

Bu yüksek yolun yolcuları, bu memleketde [ya’nî Hindistânda] garîb oldular, 

azaldılar. Şimdiki tarîkatcıların yoluna bid’atler karışdığı için ve bu yolu bozdukları 

için, Resûlullahın sünnetine sarılmış olan büyükleri bu millet tanımaz oldu. 

Bu bilgisizlikden dolayı, bu yolun yolcularının çoğu da, kısa görüşlü oldukları 

için, bu yüksek yola da bid’atler karışdırdılar. Milletin kalblerini bu bid’atler sebebi 

ile kazanmağa çalışdılar. Böyle yapmakla, islâm dînini olgunlaşdırdıklarını 

sandılar. Hâşâ öyle değildir! Bunlar, bu yüksek yolu yıkmağa, elden kaçırmağa uğraşıyorlar. 

Bu yolun büyüklerinin nasıl olduklarını anlıyamamışlar. Allahü teâlâ, 

bunları doğru yola kavuşdursun! Şimdi, büyük âlimlerden bu memleketde pek 

az kalmışdır. Bu yolda olanların ve bu yolu sevenlerin, bu yolun büyüklerinin hakîkî 

kitâblarına ve bu yolun hakîkî talebesine yardım etmeleri, imdâdlarına koşmaları 

lâzımdır. Çünki insan, medenî yaşamak için yaratılmışdır. Medenî yaşayabilmesi 

için, başkalarına muhtâcdır. Allahü teâlâ, Enfâl sûresinin altmışdördüncü 

âyetinde meâlen, (Ey Peygamberim! Allahü teâlâ ve senin yolunda olan 

mü’minler, sana kâfîdirler!) buyurdu. Mü’minlerin, insanların en iyisinin işlerine 

kifâyet edeceğini, yardımcı olacaklarını bildirdi. Başkalarına yardımcı olmak da 

lâzım olduğu buradan anlaşılmakdadır. Zemânımızın zenginleri, dervişliği kimseye 

muhtâc olmamak sanırlar. Böyle anlamak yanlışdır. İnsan demek, muhtâc demekdir. 

Değil insanlar, her mahlûk muhtâcdır. Hattâ, insanın iyiliği, güzelliği, muhtâc 

olmasından ileri gelmekdedir. İnsanın kulluk yapması, gönlü kırık olması, 

hep bu ihtiyâcındandır. İnsan muhtâc olmasaydı, âsî, taşkın, azgın olurdu. İkra’ sûresindeki 

âyet-i kerîmede meâlen, (İnsan, ihtiyâcsız olunca, elbette azar!) buyuruldu. 

Mahlûklara gönül bağlamakdan kurtulmuş olan fakîrler, sebeblere yapışmağa 

muhtâc oldukları zemân, bu ihtiyâclarını, sebeblerin sâhibine, yaratıcısına 

söylerler. Sebeblere kavuşunca, Ondan bilirler. Gönderen de O, göndermiyen de 

O derler. Allahü teâlâ, birçok düzenler ve fâideler olması için, herşeyi sebeble yaratmakdadır. 

İyiliğe sebeb olanlara iyi, kötülüğe vâsıta olanlara kötü demişdir. Bu 

yolun büyükleri, bunun için, iyiliğe sebeb olanlara şükr, kötülüğe sebeb olanlardan 

şikâyet etmekdedir. İyiliği ve kötülüğü, görünüşe göre sebeblerden bilirler. Allahü 

teâlâ, herşeyi sebebsiz olarak, hemen yaratsaydı, âlemde nizâm, düzen kalmaz, 

karmakarışık olurdu. Yâ Rabbî! Sen hiçbirşeyi bozuk, karışık yaratmıyorsun! 

İslâmiyyetin koruyucusu, hakîkatleri bilen, ma’rifetler sâhibi, kıymetli kardeşim 

Seyyid mîr Muhammed Nu’mânın “rahmetullahi teâlâ aleyh” size yakın yerde 

bulunması, büyük ni’metdir. Onun düâsına ve teveccühüne kavuşmanın kıymetini 

biliniz! Öyle sanıyorum ki, devletinizin, kuvvetinizin temeli, dayanağı onun bereketleri, 

feyz ve teveccühleridir. Yanınızda iken ve uzakda iken, onu yardımcınız 

ve imdâdcınız görüyorum. Bir seneyi geçiyor, sizin iyi hâllerinizi hep bu fakîre yazmakdadır. 

Bu fakîre olan sevginizi ve ihlâsınızı her mektûbunda bildirmekdedir. 

– 746 –

Oranın idâresini bir başkasına vermiş olduklarını yazmışdı ve teveccüh, imdâd edilecek 

bir zemândır demişdi. O mektûbu okuyunca fakîr, bu yolda teveccüh eyledim. 

Sizin çok yüksek makâmda bulunduğunuz zâhir oldu. O anda, birisi yola çıkıyordu. 

O mektûba cevâb olarak ancak, Hân-ı hânân çok yüksek makâmda görülmekdedir 

yazıldı. Herşeyi yapan, yaratan yalnız Allahü teâlâdır! Vesselâm. 


Bu mektûb, hâce Şerefeddîn-i Hüseyne yazılmış olup, Resûlullaha uygun her işin, 

zikr olduğu bildirilmekdedir: 

Elhamdülillahi ve selâmün alâ ibâdihillezînestafâ. Azîz oğlumun, mevlânâ Abdürreşîd 

ve mevlânâ Cân Muhammed ile göndermiş olduğu mektûbu geldi. Adak 

meblağı da, berâber idi. Allahü teâlâ, karşılık olarak, en iyi şeyler ihsân buyursun! 

Sıhhat haberinizi duymakla çok sevindik. 

Ey oğlum! Bu zemânınız fırsatdır. Fırsat da, büyük ni’metdir. Sıhhat ile ve 

üzüntüsüz geçen vaktler, bulunmaz ganîmetdir. Her sâati Allahü teâlâyı zikr etmek 

ile geçirmelidir. Resûlullaha uygun olan her iş, hattâ alış veriş bile zikr olur. O hâlde, 

her hareketin, her duruşun, Resûlullaha uygun olması lâzımdır. Böylece, hepsi 

zikr olur. (Zikr) demek, gafleti tard etmekdir. Ya’nî, Allahü teâlâyı hâtırlamakdır. 

İnsan her hareketinde, her işinde, Allahü teâlânın emrini ve yasağını gözetince, 

emr ve yasakların sâhibini unutmakdan kurtulur ve dâim zikr etmiş olur. 

Hak irâde eyleyince, yol verir herkes sana, 

Halk eder sebeblerini, bol verir herşey sana. 

59 — MU’CİZE, KERÂMET, FİRÂSET VE SİHR 

Seyyid Abdülhakîm bin Mustafâ “rahmetullahi aleyh” bir mektûbunda buyuruyor 

ki: 

Vâridât-i ilâhiyyenin hepsi, âdet-i ilâhiyye içinde hâsıl olmakdadır. Ya’nî, Allahü 

teâlâ, herşeyi bir sebeb altında yaratmakdadır. Bu sebeblere, iş yapabilecek 

te’sîr, kuvvet vermişdir. Bu kuvvetlere, tabî’at kuvvetleri, fizik, kimyâ ve biyoloji 

kanûnları diyoruz. Bir iş yapmamız, birşeyi elde etmemiz için, bu işin sebeblerine 

yapışmamız lâzımdır. Meselâ, buğday hâsıl olması için, tarlayı sürmek, ekmek, 

ekini biçmek lâzımdır. İnsanların bütün hareketleri, işleri, Allahü teâlânın bu 

âdeti içinde meydâna gelmekdedir. Allahü teâlâ, sevdiği insanlara, iyilik, ikrâm olmak 

için ve azılı düşmanlarını aldatmak için, bunlara, (Hârik-ul’âde) olarak, 

ya’nî âdetini bozarak, sebebsiz şeyler yaratıyor. [Her insanda nefs vardır. Nefs, Allahın 

düşmanıdır. Hep kötülük yapmak ister. İslâmiyyete uymak istemez. İslâmiyyete 

uyanların nefsleri temizlenir, düşmanlıkları kalmaz. Açlık çeken, sıkıntılı yaşıyan 

kâfirlerin nefsleri ise za’îfler. Kötülük yapamaz. Bunun için, Evliyâda ve papaslarda 

Hârikul’âde işler hâsıl olur.] 

1 — Peygamberlerden “aleyhimüsselâm”, tam temiz oldukları için âdet-i ilâhiyye 

dışında ve kudret-i ilâhiyye içinde şeyler meydâna gelir. Buna (Mu’cize) denir. 

Peygamberlerin “salevâtullahi teâlâ aleyhim ecma’în” mu’cize göstermesi 

lâzımdır. 

2 — Peygamberlerin “aleyhimüsselâm” ümmetlerinin Evliyâsında, nefslerinin 

kötülükleri kalmadığı için âdet dışı meydâna gelen şeylere, (Kerâmet) denir. İbni 

Âbidîn, Mürtedleri anlatırken diyor ki, [(Mu’tezile) ve (Vehhâbî)ler, kerâmete 

inanmadı. İmâm-ül-haremeyn ve İmâm-ı Ömer Nesefî ve birçok âlimler “rahmetullahi 

teâlâ aleyhim ecma’în”, kerâmetin câiz olduğunu isbât etmişlerdir.] 

Evliyânın kerâmet göstermesi lâzım değildir. Bunlar, kerâmet göstermek istemez. 

Allahü teâlâdan utanırlar. 

– 747 –

3 — Ümmet arasında, Velî olmıyanlardan meydâna gelen âdet dışı şeylere, (Firâset) 

denir. 

4 — Fâsıklardan, günâhı çok olanlardan zuhûr ederse (İstidrâc) denir ki, derece 

derece, kıymetini indirmek demekdir. 

5 — Kâfirlerden zuhûr edenlere ise (Sihr), ya’nî büyü denir. 


Bu mektûb, Dervîş Habîb Hâdim için yazılmışdır. Hârikaların, kerâmetlerin çok 

veyâ az olmasının sebebi bildirilmekdedir: 

Mubâhların fudûlüne, ya’nî fazlasına dalmak, kerâmetin azalmasına sebeb 

olur. Hele, şübhelilere ulaşır ve Allah korusun, oradan da, harâmlara yaklaşırsa, 

kerâmet ve hârikalar yok olur. Mubâhlar az işlendikce ve zarûret mikdârı olunca, 

kerâmet ve hârikaların hâsıl olması artar. Hârikaların görünmesi, Peygamberlikde 

lâzımdır. Evliyâlıkda şart değildir. Çünki, Peygamberliği herkese bildirmek lâzımdır. 

Evliyâlığı bildirmek vâcib değildir. Hattâ, Evliyâlığı örtmek, gizlemek 

iyidir. Çünki Peygamberlik, insanları Allahü teâlâya çağırmakdır. Evliyâlık ise, Allahü 

teâlâya yaklaşmakdır. İnsanları çağırmak için ortaya çıkmak lâzım olduğunu 

herkes bilir. Yaklaşmak ise, gizli olur. Bir Velîde çok kerâmet görülmesi, onun, az 

kerâmeti görülen Velîlerden dahâ üstün olduğunu göstermez. Hiç kerâmeti görülmiyen 

Velî, hârikalar gösteren Evliyâdan dahâ yüksek olabilir. Evliyânın büyüklerinden 

(Avârif) kitâbının sâhibi, [Şihâbüddîn-i Sühreverdî “rahmetullahi teâlâ 

aleyh” hazretleri], bunu uzun yazmışdır. Peygamberlerin hârikalar göstermeleri şart 

olduğu hâlde, az veyâ çok göstermeleri, dahâ üstün olup olmamalarını bildirmeyince, 

Evliyâlıkda, şart olmadığı hâlde, dahâ üstün olmağı nasıl bildirir? Öyle sanıyorum 

ki, Peygamberlerin “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” riyâzetler ve mücâhedeler 

yapmaları ve mubâhları bile çok az kullanmaları, hârikalar göstermek içindi. 

Çünki, hârikalar göstermeleri vâcibdir ve Peygamberlikde şartdır. Yoksa, Allahü 

teâlâya yakın derecelere yükselmek için değildi. Çünki Peygamberler “aleyhimüssalevâtü 

vettehıyyât”, (İctibâ) yoluna seçilmiş, sevilmiş önderlerdir. Allahü 

teâlâ, onları muhabbet çengeline takarak kendisine çekmişdir. Yorulmadan, yakınlık 

derecelerine ulaşdırılırlar. Allahü teâlâya yakınlık derecelerine ulaşmak için, 

riyâzetler, mücâhedeler çekmek, uğraşmak, (İnâbet), (İrâdet) yolunda olur. Bu yol, 

(Tâlibler) yoludur. Peygamberlerin götürüldüğü ictibâ yolu ise, (Murâdlar) yoludur. 

Birinci yolda, sıkıntı çekerek yürürler. Murâdları nazlı nazlı, okşıyarak götürürler. 

Hiç sıkıntı çekdirmeden, yakınlık derecelerine ulaşdırırlar. 

İnâbet ve irâdet yolunda, riyâzetlere ve mücâhedelere katlanmak lâzımdır. İctibâ 

yolunda, bunlar şart değildir. Bununla berâber, fâideli olurlar. Bir kimseyi, okşıyarak, 

hizmetinde bulunarak götürürlerken, bu da çabalayıp, götürülmesini kolaylaşdırırsa, 

dahâ çabuk ulaşır ve dahâ yükseklere gider. Kendi de uğraşmazsa, 

ilerlemesi böyle kolay ve çabuk olmaz. Evet, Allahü teâlâ, dilediğini öyle çeker, 

öyle yükseltir ki, hepsinden çabuk götürür. Sözün kısası, ictibâ yolunda, uğraşmak, 

sıkıntılar çekmek, ulaşmak için şart olmadığı gibi, çabuk ve dahâ yükseklere kavuşmak 

için de şart değildir. Fekat, ba’zan bunların fâideleri olur. Riyâzet ve mücâhede 

demek, mubâhları zarûret mikdârı kullanmak [nefsin aşırı isteklerini yapmamak] 

demek olup, bunlar ictibâ yolunda olanlara, başka fâideler sağlar. (Cihâd-ı ekber) 

ve kalbin dünyâ pisliklerinden temizlenmesi, bu fâidelerdendir. 

İnsanın muhtâc olduğu şeyleri zarûret mikdârı kullanmak ve bunları elde etmek 

için çalışmak, dünyâya gönül bağlamak olmaz. (Fudûl), ya’nî ihtiyacdan fazla ve 

fâidesiz şeyler, dünyâdır. [Bunların da, Allahü teâlânın rızâsına uygun olarak elde 

edilmeleri ve sarf edilmeleri dünyâ olmaz.] Riyâzet çekmenin ve mubâhları zarûret 

mikdârı kullanmanın, büyük bir fâidesi de, Kıyâmet günü hesâbın kısa ve ko- 

– 748 –

lay olmasıdır. Âhıretdeki derecelerin yükselmesine de sebeb olur. Dünyâda ne kadar 

sıkıntı çekilirse, âhıretde o kadar çok râhatlık olacakdır. Peygamberler “aleyhimüssalevâtü 

vetteslîmât”, bu bakımdan da, riyâzât ve mücâhedât çekmişlerdir. 

Bütün bunlardan anlaşılıyor ki, riyâzet çekmek ve mubâhları zarûret olduğu kadar 

kazanıp kullanmak, ictibâ yolunda şart olmamakla berâber, bunlar iyi ve fâideli 

şeylerdir. Fâidelerinin çokluğu düşünülünce zarûrî ve lâzım da diyebiliriz. Yâ 

Rabbî! Bizlere acı! İşlerimizin doğru ve fâideli olmasını nasîb eyle! Doğru yolda 

olanlara selâm olsun! 


Bu mektûb, Seyyid mîr Muhammed Nu’mâna “kuddise sirruh” yazılmış olup, 

Evliyâlık, Allahü teâlâya yakınlık demekdir. Velî olmak için hârikalar ve kerâmetler 

şart olmadığı bildirilmekdedir: 

Allahü teâlâya hamd olsun. Onun beğendiği insanlara selâmlar olsun! Kardeşim, 

çok sevdiğim, Seyyid, mîr Muhammed Nu’mânın âfiyetde olmasına düâ ederim. 

Vilâyetin [ya’nî Evliyâlığın] hâsıl olması için, hârikaların, kerâmetlerin meydâna 

gelmesi lâzım değildir. Din âlimlerinin hârikalar göstermesi lâzım olmadığı 

gibi, Evliyânın da, hârikalar göstermesi şart değildir. Çünki vilâyet [ya’nî Velî olmak], 

kurb-i ilâhî [ya’nî Allahü teâlâya yakın olmak] demekdir. Allahü teâlâ, bu 

kurbu [ya’nî yakın olmağı] ise, Fenâdan sonra, [ya’nî Allahü teâlâdan başka, herşeyi 

unutdukdan sonra], Evliyâsına ihsân eder. Bir kimseye, bu kurb ihsân edilip 

de bu dünyâdaki, bilinmiyen şeyler haber verilmiyebilir. Bir başkasına, hem bu verilir, 

hem de gaybler bildirilir. Bir üçüncü kimseye ise, kurbdan birşey verilmeyip, 

gaybler bildirilir. Üçüncü kimse, istidrâc sâhibidir. Nefsi cilâlandığı için, bilinmiyen 

şeyler, kendisine keşf edilmekde, böylece, dalâlet uçurumuna düşürülmekdedir. 

Sûre-i Mücâdele, onsekizinci [18] âyet-i kerîmesinin: (Onlar iyi bir iş yapdıklarını 

sanıyor. Biliniz ki, çok yalancıdırlar. Şeytân onları aldatmış, yoldan çıkarmışdır. 

Allahü teâlâyı o kadar unutdurmuş ki, ne dillerine, ne de gönüllerine getirmezler. 

Şeytânın askeri, uşakları olmuşlardır. Biliniz ki, şeytânın gürûhü olan bunlar, 

bitmez tükenmez ni’metleri elden kaçırdı. Sonsuz azâblara yakalandı) meâli, böyle 

kimselerin hâlini bildirmekdedir. Kurb devleti ile şereflenmiş olan birinci ve ikinci 

şahslar Evliyâdır. Gaybdan haber vermek, bunların vilâyetini artdırmaz ve 

azaltmaz. İkisi arasındaki fark, kurb derecelerine göredir. Kendine gaybdan birşey 

gösterilmiyen Velî, kendine ihsân edilen kurbun üstünlüğü dolayısı ile, dahâ 

ileride ve dahâ üstün olur. (Avârif-ül-me’ârif) kitâbının sâhibi Şihâbüddîn Ömer 

Sühreverdî “kuddise sirruh”, Evliyânın büyüklerindendir. Velîlerin hepsi, kendisini 

sevmekdedir. Kitâbında kerâmetleri, hârikaları anlatdıkdan sonra, buyuruyor 

ki: (Evliyâdan, yüksek mertebede bulunan birine, hiçbir kerâmet ve hârika verilmiyebilir. 

Çünki, kerâmetler, yakîni [inanmayı] artdırmak için verilir. Yakîn ihsân 

edilen birinin kerâmetlere, hârikalara ihtiyâcı olmaz. Bütün bu kerâmetler, Zât-i 

ilâhîyi hâtırlamak ile kalbin zînetlenmesinden aşağıda kalır). Sôfiyye-i aliyyenin 

büyüklerinden, şeyh-ül-islâm, Hâce Abdüllah-i Ensârî “rahmetullahi aleyh”, (Menâzilüssâyirîn) 

kitâbında buyuruyor ki: (Firâset iki dürlüdür: Birincisi, ma’rifet sâhiblerinin 

firâseti olup, talebenin isti’dâdını keşf etmek, Allahü teâlânın Evliyâsını 

tanımakdır. İkincisi, riyâzet çeken, açlıkla nefslerini parlatanların firâseti 

olup, mahlûklara âid gizli şeyleri bilmekdir. İnsanların çoğu, Allahü teâlâyı hâtırlamayıp 

gece gündüz dünyâyı düşündüğünden, dünyâ işlerinden, ele geçirmek istedikleri 

şeylerden haber verenleri arıyor. Bunları büyük biliyor. Hattâ, bunları Evliyâ, 

Allahü teâlâya yakın sanıyorlar. Evliyânın me’ârifine, doğru, ince bilgilerine, 

dönüp de bakmıyorlar. Belki, bunlara dil uzatıp, bunlar Allahın sevgili kulu olsaydı, 

gayb olan şeylerimizi, gizli düşüncelerimizi bilirlerdi. Bizim hâlimizden haberi 

olmıyan bir kimse, mahlûkların üstündeki ince bilgileri hiç anlıyamaz diyerek, 

– 749 –

Evliyânın firâsetine, Zât-ı ilâhiye ve sıfatlarına olan bilgilerine inanmıyorlar. 

Böyle yanlış ölçüleri sebebi ile, o büyüklerin doğru ilm ve me’ârifinden mahrûm 

kalıyorlar. Bilmiyorlar ki, Allahü teâlâ, o büyükleri, câhillerin gözünden saklamış, 

kendine mahsûs kılmışdır. Evliyâsını dünyâ işleri ile meşgûl etmeyip, kendisi ile 

meşgûl etmişdir. Evliyâ, insanların hâllerine, işlerine bağlansalardı, Allahü teâlânın 

huzûruna lâyık olmazlardı). Abdüllah-i Ensârî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, buna 

benzer dahâ nice şeyler yazmışdır. 

Üstâdım hâce Muhammed Bâkî-billahdan “kuddise sirruh” işitdim. Buyurdu ki, 

şeyh Muhyiddîn-i Arabî “rahmetullahi aleyh” yazıyor ki, (Kerâmet ve hârikaları 

çok görülen Evliyâ, son nefeslerinde, bunları gösterdiklerine pişmân olmuşdur. 

Keşki hiç kerâmetimiz görülmeseydi demişlerdir). Evliyânın üstünlüğü, hârikaların 

görülmesi ile ölçülseydi, bunların görünmesine pişmân olmak yersiz olurdu. 

Süâl: Vilâyetde, hârika görünmesi şart olmayınca, hakîkî Velî ile, yalancı şeyhler 

birbirinden nasıl ayrılır? 

Cevâb: Bu dünyâda Evliyânın belli olması lâzım değildir. Doğru ile yalancının 

karışması lâzımdır. Bu dünyâda hak ile bâtılın, doğru ile yanlışın karışması lâzımdır. 

Velînin, kendi vilâyetini bilmesi de şart değildir. Kendi vilâyetini bilmiyen Evliyâ 

çok idi. Bunları, başkaları nasıl tanıyabilir? Tanımalarına lüzûm da yokdur. 

Evet, Peygamberlerin “aleyhimüsselâm” hârikalar göstermesi lâzımdır. Böylece, 

Nebî, Nebî olmıyandan ayrılır. Çünki, Nebînin Peygamberliğini tanımak herkese 

lâzımdır. Evliyâ, insanları, kendi Peygamberinin dînine çağırdığı için, Peygamberinin 

mu’cizeleri kendilerine yetişir. Evliyâ, eğer islâmiyyetden başka birşeye çağırmış 

olsaydı, o zemân, hârikalar göstermesi elbette lâzım olurdu. İslâmiyyete çağırdığı 

için, hârika göstermesi hiç lâzım değildir. Din âlimleri, herkesi, kitâblarda 

yazılan emrleri yapmağa çağırıyor. Evliyâ, hem buna çağırıyor, hem de islâmiyyetin 

bâtınına da’vet ediyor. Önce, islâmiyyete çağırıyor, sonra, Allahü teâlânın ismini 

zikr etmeği gösteriyor. Her zemân, aralıksız olarak, zikr-i ilâhî ile olmağı ehemmiyyetle 

istiyorlar. Böylece, vücûdü muhabbet kaplayıp, kalbde Allahü teâlâdan 

başka birşey bulundurulmaz. Herşey öyle unutulur ki, insan kendini ne kadar zorlasa, 

Allahü teâlâdan başka birşey hâtırlıyamaz. Bu iki dürlü da’vet için Evliyânın 

hârikalar göstermesine niçin lüzûm olsun? İrşâd etmek, bu iki da’veti yapmak demekdir. 

Hârikanın, kerâmetin burada hiç yeri yokdur. Şunu da söyliyelim ki, uyanık 

bir talebe, tesavvuf yolunda ilerlerken, üstâdının nice hârikalarını, kerâmetlerini 

his eder. O bilinmez yolda, her ân, onun mededine baş vurup, hep yardımına 

kavuşur. Evet, başkaları için hârikalar göstermesi lâzım değildir. Fekat, talebesine 

her ân kerâmet göstermekde, hârikalar, üst üste gelmekdedir. Talebesi, üstâdının 

hârikalarını his etmez olur mu ki, ölü olan kalbine hayât vermekdedir. Onu, 

müşâhedelere, keşflere kavuşdurmakdadır. Câhiller, ölüyü diriltip, mezârdan çıkarmağı, 

büyük kerâmet sanır. Büyükler ise, ölü kalbleri diriltmeğe, hasta rûhları 

tedâvî etmeğe ehemmiyyet verir. Sôfiyye-i aliyyenin büyüklerinden, hâce Muhammed 

Pârisâ: (İnsanların çoğu ölüleri dirilteni büyük bildiğinden, Allahü teâlâya 

yakın olanlar, bunu yapmak istemeyip, ölü rûhları diriltmişler, talebenin ölü kalblerini 

diriltmeğe çalışmışlardır. Doğrusu da, kalbleri, rûhları diriltmek yanında, ölüleri 

diriltmenin hiç kıymeti yokdur. Hattâ abes, ya’nî fâidesiz şeyle vakt gayb etmek 

olur. Çünki, ölüyü diriltmek ona birkaç günlük ömür kazandırır. Kalblerin diriltilmesi 

ise, sonsuz hayâta kavuşdurur. Zâten, Allahü teâlâya yakın olanların vücûdleri 

kerâmetdir. İnsanları Allahü teâlâya da’vet etmeleri, Hak teâlânın rahmetlerinden 

bir rahmetdir. Ölü kalbleri diriltmesi, hârikaların en büyüğüdür. İnsanların 

selâmeti, onların varlığı iledir. Mahlûkların en kıymetlisi onlardır. Allahü teâlâ, 

onlar ile rahmet yağdırıyor. Onlar sebebi ile rızk gönderiyor. Onların sözleri 

devâdır. Acıyarak bir bakışları şifâdır. Onlar, celîs-i ilâhîdir. Allahü teâlânın lutfları, 

ihsânları, onların bulunduğu yerden eksik olmaz. Yanlarında bulunanlar kö- 

– 750 –

tü olmaz. Onları tanıyanlar mahrûm kalmaz) buyuruyor. 

O büyükleri, yalancılardan ayıran farkların en açığı, her sözlerinin, hareketlerinin 

islâmiyyete uygun olması, yanlarında bulunanların kalblerinde, Allahü teâlânın 

korkusu ve sevgisi hâsıl olmasıdır ve başka şeylerden soğumalarıdır. Evliyâ ile 

münâsebeti olanlarda, bu alâmetler hâsıl olur. Münâsebetleri olmıyanlar, zâten herşeyden 

mahrûmdur. Fârisî beyt tercemesi: 

İyiliğe elverişli olmıyan kimse, 

fâidelenemez, Peygamberi de görse. 

[(Reşehât)da, Ubeydüllah-i Ahrâr “kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz” buyuruyor 

ki: ((Himmet etmek), Allahü teâlânın ismleri ile münâsebeti olan bir zâtın, kalbinde 

yalnız bir işin yapılmasını bulundurması demekdir. Bu şeye teveccüh eder. 

Kalbine bundan başka hiçbir şey getirmez. Yalnız, o işin yapılmasını ister. Allahü 

teâlâ da o işi yaratır. Allahü teâlânın âdeti böyledir. Kâfirlerin himmet etdikleri 

şeylerin de hâsıl oldukları görülmüşdür. Allahü teâlâ, bana bu kuvveti ihsân 

etmişdir. Fekat, bu makâmda edeb lâzımdır. Edeb de, bendenin kendisini Hak teâlânın 

irâdesine tâbi’ etmesidir. Hakkı kendi irâdesine tâbi’ etmemekdir. Hak teâlânın 

fermânına muntazır olmakdır. İrâdesi te’alluk edip fermân buyurunca, 

himmet etmekdir). Übeydüllah-i Ahrârın oğlu hâce Muhammed Yahyâ buyurdu 

ki: (Tesarruf sâhibleri üç nev’dir: Bir kısmı, Allahü teâlânın izni ile, her istedikleri 

zemânda, diledikleri kimselerin kalbinde tesarruf ederek, onu fenâ makâmına 

erişdirirler. Ba’zısı, Allahü teâlânın emri olmadan tesarruf etmez. Emr olunan 

kimseye teveccüh ederler. Bir kısmı ise, kendilerine bir sıfat, bir hâl geldiği zemân 

kalblere tesarruf ederler)]. 

Kıymetli mektûbunuzda, zemânımız pâdişâhının islâmiyyete ehemmiyyet verdiğini, 

adâleti, Allahü teâlânın emrlerini yerine getirdiğini yazıyorsunuz. Bunları 

okuyunca, pek fazla sevindik. Allahü teâlâ, memleketleri, devlet reîslerinin 

adâlet ışığı ile nûrlandırdığı gibi, islâm dînini de, onların himâye ve yardımları ile 

kuvvetlendirir. Sevgili kardeşim! (İslâmiyyet, kılıncın himâyesi altında) buyuruldu. 

Ya’nî, islâm dîninin yayılması, yapılması, devlet reîslerinin yardım ve himâyesine 

bağlıdır. [Devlet kuvvetli oldukca, herkes malından, canından emîn olur. 

İbâdetlerini râhatlıkla, huzûr içinde yapar. Avrupa, Amerika gibi kâfir memleketlerinde 

insan haklarına mâlik olan, dînî vazîfelerini serbestce yapan müslimânların 

da, kendilerine hürriyyet veren devlete, kanûnlara karşı gelmemeleri, fitneye, 

anarşiye sebeb olmamaları, vergilerini, borçlarını zemânında ödemeleri, devlete 

yardımcı olmaları lâzımdır. Ehl-i sünnet âlimleri böyle olmamızı emr etmekdedirler.] 

Ne yazık ki, Hindistânda, devletin müslimânları himâye etmesi, çok zemândan 

beri gevşemiş idi. Müslimânlık da za’îflemişdi. Hind kâfirleri, sıkılmadan, câmi’leri 

harâb etmiş, buraları, kendi tapınma ve oyun yerleri hâline çevirmişdi. Mubârek 

insanların mezârlarını yıkıp, yerlerini park yapmışlardı. Kâfirler, her günâhı, 

kâfirlik alâmetini açıkça işliyor, müslimânlar, Allahü teâlânın emrlerini yerine 

getirebilmek için, zorluklarla karşılaşıyordu. Hind kâfirlerinin bayramlarında, 

yimeleri, içmeleri yasak olduğundan, müslimân şehrlerinde, fırınların, aşçıların ekmek, 

yemek satmasına mâni’ oluyorlardı. Mubârek Ramezân ayında, umûmî yerlerde, 

oruclular karşısında, çılgınca yiyip içiyorlardı. Müslimânlar, birşey söyliyemiyordu. 

Yazıklar olsun ki, devlet adamları bizden olduğu hâlde, böyle za’îf ve zevallı 

hâle düşmüşdük. İdârecilerin kıymet verdikleri zemânlarda, islâmiyyet parlamış, 

âlimlerin yüksekleri, Sôfiyyenin büyükleri “kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz”, 

herkesden sevgi ve saygı görmüşdü. Devletden aldıkları kuvvet ile, islâmiyyetin 

yayılmasına çalışmışlardı. İşitdiğime göre, sâhibkran emîr Tîmûr “aleyhirrahme”, 

Buhârâ caddesinden geçerken, uzakda, birçok kimsenin halı silkdiklerini 

görüp, merâkla sormuş. Hâce Muhammed Behâeddîn-i Buhârî “kuddise sir- 

– 751 –

uh” hânekâhı halıları olduğunu anlayınca, islâmiyyete olan sevgi ve saygısının çokluğundan, 

oraya yaklaşıp, halıların tozları içinde durmuş, misk ve anber sürünür 

gibi, hânekâhın tozlarını yüzüne gözüne sürerek, Allah yolunda olanların feyz ve 

bereketleri ile şereflenmek istemişdir. Allahü teâlâya yakın olanlara karşı gösterdiği 

sevgi ve saygı sâyesinde, îmânla gitdiği umulur. İşitdiğimize göre, Tîmûrun ölüm 

haberi duyulunca, o zemânda bulunan Evliyâdan birisi “kuddise sirruh”, (Tîmûr 

öldü. Îmânı da birlikde götürdü) buyurmuşdur. 

Cum’a günleri, hatîb efendiler, hutbe okurken, sultânların ismlerini, en aşağı basamağa 

inerek okuyorlar. Bunun sebebi, sultânlar kendilerinin, Server-i âlemden 

“sallallahü aleyhi ve sellem” ve dört halîfesinden aşağı olduklarını göstermek 

içindir. Kendi ismlerinin, o büyüklerin ismleri ile birlikde okunmasını uygun görmedikleri 

için böyle okutuyorlar. 

Secde, alnı yere koymakdır ki, küçüklüğü ve aşağılığı göstermekdir. Tevâzu’ ve 

saygının son derecesidir. Bunun için secde, ancak Allahü teâlâya ibâdet için yapılır. 

Ondan başkasına secde etmek câiz değildir. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi 

ve sellem” birgün, bir yere gidiyordu. Bir köylü rast gelip, mu’cize gösterirsen 

îmân ederim dedi. Server-i âlem “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki, (Karşıki 

ağaca git, de ki, Allahın Peygamberi seni çağırıyor!). Köylü, böyle söyleyince, 

ağaç yerinden ayrılıp Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” önüne geldi. Köylü 

bu hâli görünce, hemen müslimân oldu. (Yâ Resûlallah! İzn verirsen, sana secde 

edeceğim) dedi. (Allahü teâlâdan başka, hiçbirşeye secde edilmez. Başkasına 

secde etmek câiz olsaydı, kadınların, erkeklerine secde etmelerini emr ederdim) 

buyurdu. Fıkh âlimlerinden ba’zısı, sultânlara, selâm niyyeti ile, secde etmeğe 

izn vermiş ise de, sultânların bu işde, Allahü teâlâya karşı edebi gözetmeleri, Allahü 

teâlâdan başkasına secdeye izn vermemeleri lâyık olur. Allahü teâlâ, onları 

herşeye âmir ve hâkim yapmış, herkesi bunlara muhtâc kılmış. Bu büyük ni’mete 

şükr olarak, aczin, küçüklüğün son şekli olan secdeyi, Allahü teâlâya mahsûs 

edip, Ona şerîk olmamalıdırlar. Ba’zı âlimler izn vermiş ise de, kendileri, güzel tevâzu’ları 

sebebi ile, buna izn vermemelidir. İhsân edenlerin karşılığı, ancak ihsân 

olur. Görüşdüğümüz zemân, dahâ çok anlatırım. Doğru yolda bulunanlara, Muhammed 

Mustafânın “sallallahü aleyhi ve sellem” izinde yürüyenlere selâmlar olsun! 

Evliyânın efdali, Sıddîk-ı ekber, ba’dehu Fârûk, 

ve Zinnûreynden sonra, Alîdir ol Velîyullah. 

Kalan Eshâbı hem ki, cümlesinin zikri hayrolsun, 

cemî’i Âl-ü Eshâb-ı kirâmı severim fillah. 

Aşere-i mübeşşere ve Fâtıma, Hasen ve Hüseyn, 

bu ümmetden bunlara Cennet ile neşhedü billah. 

Ve gayri kimseye aynîle Cennetlik denilmez ki, 

o gaybe hükm olur, gaybi ne bilsin kimse gayrillah. 

Ve Eshâb-ı kirâmın cümlesinden sonra ümmetden, 

cemî’i Tâbi’în olmuşdur, efdalü Evliyâillah. 

– 752 –


Bu mektûb, Hân-ı hânân Abdürrahîme “rahmetullahi teâlâ aleyh” yazılmışdır. 

Havâssın, ya’nî seçilmişlerin ve câhillerin ve bu ikisi arasında olan tesavvufcuların 

gaybdan îmânları arasındaki farkı bildirmekdedir: 

Allahü teâlâya hamd olsun. Onun seçdiği, sevdiği kullarına selâm olsun! Fârisî 

mısra’ tercemesi: 

Her ne olursa olsun, dostdan konuşmak dahâ tatlı! 

Bekara sûresinin yüzseksenaltıncı âyetinde meâlen, (Kullarım senden beni soruyorlar. 

Ben onlara çok yakınım!) ve Mücâdele sûresinin yedinci âyetinde meâlen, 

(Üç adam gizli konuşunca, Allah onların dördüncüsü olur. Beş kişi gizli konuşunca, 

Allah onların altıncısı olur. Dahâ az veyâ dahâ çok kimseler olunca da, her nerede 

olursa olsunlar, Allah onlarla berâberdir) buyuruldu. Allahü teâlânın yakın 

olması ve birlikde olması, kendisi gibi (Bî-çûn)dur. Ya’nî, bizim bildiğimiz ve 

anladığımız gibi değildir. Nasıl oldukları anlaşılamaz. His organlarının ve aklın yardımı 

ile anlayabilen insanlar, his edilmiyen ve akl ile düşünülemiyen şeyleri anlıyamaz. 

Yakın ve berâber denilince, aklımıza, düşüncemize ve anlayışımıza gelen 

ve Evliyânın keşf ve şühûd ile anladıkları herşeyden, Allahü teâlâ uzakdır. Bunlara 

hiç benzemez. Allahü teâlâyı böyle düşünmek, yetmişiki fırka içinde bulunan 

(Mücessime) denilen bozuk, sapık yola kaymağa sebeb olur. Allahü teâlânın bize 

yakın olduğuna ve bizimle berâber olduğuna îmân ederiz. Fekat, bu yakınlığın 

ve bu berâberliğin nasıl olduğunu anlıyamayız. Bu dünyâda, en büyük islâm âlimlerinin 

varabileceği şey, Allahü teâlânın kendisine ve sıfatlarına, gayb yolu ile, ya’nî 

anlamadan inanmakdır. Fârisî beyt tercemesi: 

Elestü... denildiği zemân, uyanık olanlar, 

O vardır! dediler. Fazla birşey söylemediler. 

Seçilmiş, sevilmiş olan yüksek âlimlerin gaybdan îmânları, câhillerin gayba 

olan îmânları gibi değildir. Câhiller, başkasından işiterek veyâ akl ile istidlâl ederek, 

gayba îmân şerefine kavuşmuşlardır. Seçilmişler, Allahü teâlânın cemâl ve celâl 

perdeleri ve tecellîler, zuhûrlar vâsıtası ile gaybın varlığını anlıyarak inanmışlardır. 

Bu iki kısmın arasında bulunan tesavvufcular ise, perdeleri ve tecellîleri görünce, 

gaybı anladık sanmışlar, (Îmân-ı gaybî) yerine, (Îmân-ı şuhûdî)ye kavuşduk 

demişlerdir. Bunlar, gaybî îmân, câhillerin, hattâ düşmanların îmânıdır sanırlar. 

Mü’minûn sûresinin ellidördüncü âyetinde ve Rûm sûresindeki bir âyet-i kerîmede 

meâlen, (Her fırkada bulunanlar, kendi anladıklarını doğru sanırlar) buyuruluyor. 

Sizi bu yazılarımla incitmemin bir sebebi de; mevlânâ Abdülgafûr ve mevlânâ 

hâcı Muhammed yakınlarımızdan ve sevdiklerimizdendir. Bunlara yapılacak 

her ihsân, biz fakîrleri de sevindirecekdir. Fârisî mısra’ tercemesi: 

İhsân sâhibleri ile iş görmek, üzücü olmaz! 

Selâm ederim. 

Gel ey âkıl visâl iste, uyan artık hevâdan geç! 

hemân rûyi cemâl iste, yeter, hubbi sivâdan geç! 

Gönül mülkün tertemiz et, gider kirleri, pasları, 

hülûs ile ibâdet et, ucub ile riyâdan geç! 

Bilirsin, bu fenâ mülkü, değildir kimseye bâkî, 

bekâyı lâ yezâl iste, bu mülkü bî vefâdan geç! 

Parâya pûla aldanma, seni avlamasın dünyâ! 

süs ve ziynetine bakma, çürük olan binâdan geç! 



Bu mektûb, Mirzâ Şemsüddîne yazılmışdır. Onun mektûbuna cevâb vermekde 

ve zâhir âlimlerinin ve tesavvufcuların ve Peygamberlerin vârisleri olan râsih 

ilmli âlimlerin hâlini bildirmekdedir: 

Allahü teâlâya hamd olsun ve Onun Peygamberine salât ve selâm olsun! Size ve 

doğru yolda olanlara düâlar ederim. İhsân ederek göndermiş olduğunuz şerefli mektûbunuzu 

kıymetli kardeşim şeyh Muhammed Tâhir getirdi. Okuyunca bizleri sevindirdi. 

Sizinle buluşuncıya kadar, (Mektûbât)daki nasîhat verici mektûbları okumakdayım 

diyorsunuz. Kıymetli efendim! Nasîhat vermek, dînimizin birinci vazîfesidir 

ve Peygamberlerin en üstününe uymakdır “Ona ve hepsine üstün düâlar ve 

her dürlü selâmlar olsun”. Âlimlerin dinden ellerine geçen şey ve Resûlullaha uymaları, 

önce i’tikâdlarını düzeltmekdir. Sonra, ahkâm-ı islâmiyye bilgilerini öğrenmek 

ve öğrendiklerini yapmakdır. Tesavvuf büyüklerinin ellerine geçen ise, âlimlerin 

kavuşdukları ile birlikde, hâller, vecdler ve tesavvuf bilgileri ve ma’rifetleridir. 

Peygamberlerin vârisleri oldukları müjdelenmiş olan (Ulemâ-i râsihîn)in dinden 

ve Resûlullaha uymakdan ellerine geçenlere gelince, bunlara din âlimlerinin ve 

tesavvufcuların kavuşdukları nasîb olduğu gibi, kendilerine nice gizli ve ince bilgiler 

de ihsân edilmişdir. Bu gizli ve ince bilgiler, Kur’ân-ı kerîmdeki (Müteşâbihât) 

denilen örtülü, kapalı âyetlerle gösterilmekdedir. Te’vîl ederek, ya’nî meâlen bildirilmişlerdir. 

[Ehl-i sünnet âlimleri, açık bildirilmemiş olan, ya’nî, ma’nâları şübheli 

olan âyet-i kerîmeleri (Te’vîl) etmişlerdir. Te’vîl, bir kelimenin muhtelif ma’nâlarından, 

islâmiyyete uygun olanı seçmekdir.] Resûlullaha tam uyan, bu râsih ilmli 

büyüklerdir. Peygamberlerin vârisleri, yalnız bunlardır. Resûlullaha tam uydukları 

için ve Peygamberlere vâris oldukları için, Peygamberlere ihsân olunan ni’metlerden 

bunlara da pay düşmekdedir. O büyüklerin gizli bilgileri, bunlara da duyurulmakdadır. 

Bunun için, (Ümmetimin âlimleri, İsrâîl oğullarının Peygamberleri gibidir!) 

müjdesi ile şereflenmişlerdir. [Bu hadîs-i şerîfin sahîh olduğu, kitâbımızın ikinci 

kısmının, beşinci maddesinde de yazılıdır.] O hâlde, siz de Peygamberlerin en üstününün 

ve âlemlerin Rabbinin sevgilisinin yoluna sarılınız! Böylece, se’âdet derecelerinin 

en yükseği olan, Ona vâris olmak derecesine kavuşmağa çalışınız! 


Bu mektûb, mubârek oğlu Muhammed Ma’sûm “medde zillühül’âlî” için yazılmışdır. 

İnsanın aslının adem olduğunu, ademde hiçbir iyilik bulunmadığını bildirmekdedir: 

İnsanın hakîkati, ya’nî zâtı, kendisi, onun nefsidir. Buna, (Nefs-i nâtıka) denir. 

İnsan, ben deyince, nefsini göstermekdedir. Bu nefs-i nâtıkanın hakîkati, aslı da, 

(Adem)dir. [Adem, yokluk demekdir.] Adem üzerine, vücûd [ya’nî varlık] ışıkları 

ve vücûdün sıfatları gelmiş olduğu için, kendini var sanmışdır. Kendini diri, âlim, 

kâdir sanmakdadır. Hayât, ilm gibi güzel sıfatları, kendinin sanmış, bunların bulunmasına 

kendisi sebeb oluyor sanmışdır. Bunun için, kendini kâmil ve iyi bilmekdedir. 

Bütün kötülüklerin kaynağı olan ademden kendisine gelmiş ve öz malı olmuş 

bulunan kötülükleri, kusûrları unutmuşdur. Bir kimse, Allahü teâlânın lutfüne, 

ihsânına kavuşarak, katmerli câhilliğinden ve yanlış inancından kurtulursa, kendinde 

bulunan iyiliklerin, güzelliklerin, kendi malı olmadığını, başka yerden geldiklerini, 

bunların varlıkda kalmalarına kendisinin sebeb olmadığını anlar. Kendi 

hakîkatinin, özünün, bütün kötülüklerin kaynağı olan adem olduğuna inanır. Allahü 

teâlâ ihsân ederek, bu inanışı kuvvetlenirse ve kendindeki kemâlleri, iyilikleri 

sâhibine geri verip, bu güzel emânetleri yerine teslîm ederse, kendini yalnız 

adem bilir. Kendinde hiçbir iyilik göremez. Bu zemân, kendinin ne adı kalır, ne nişânı, 

izi kalır. Ne maddesi kalır, ne eseri kalır. Çünki kendi, yalnız ademdir. Adem 

– 754 –

de hiçbir şey değildir. Her bakımdan yokdur. Çünki, herhangi bir bakımdan var 

olsa, güzelliklerin, iyiliklerin hepsinin onda bulunmadığını söylemez. Çünki, var 

olmak, bir güzellikdir. Hattâ bütün güzelliklerin başlangıcı, kaynağıdır. 

Bütün bu bildirilenlerden anlaşılıyor ki, insanda tam bir (Fenâ), ya’nî yokluk 

hâsıl olması için, kendinin yok olması lâzım değildir. Zâten var değildir ki, yok olması 

düşünülsün. Kendini var sanan bir yoklukdur. Bu yanlış zannından kurtulur 

ve kendini var bilmez ve görmezse, adem olduğunu anlar. Demek ki, fenâya kavuşmak 

için, (Zevâl-i şühûdî) lâzımdır. (Zevâl-i vücûdî) hiç lâzım değildir. 

[Ademin bütün kötülükleri, nefs-i emmârede toplanmışdır. Nefs-i emmâre, 

hiç iyilik yapmak istemez. Hep kötülük yapmak ister. Kendisine ve başkalarına zararlı 

olan şeyleri sever. İnsanın dünyâda ve âhıretde se’âdete kavuşması için, nefsine 

uymaması, onu za’îfletip, zarar yapamıyacak hâle düşürmesi lâzımdır. Nefsi 

za’îfletecek birinci ilâc, islâmiyyete uymakdır. Harâmların hepsi, dünyâ malına, 

mevkı’ine, zevklerine düşkün olmak, nefsin gıdâsıdır. Onu besler, kuvvetlendirirler. 

Nefs kuvvetlenince, bütün iyiliklerin, güzel ahlâkın, fennin ve medeniyyetin 

menbaı, kaynağı olan islâmiyyete saldırır. Din ile, îmân ile, Allahü teâlânın emrleri 

ile alay eder. Herkesin kendi gibi taşkın, şaşkın olmasını, haksızlık, kötülük, 

zulm yapmasını ister. Kendisi gibi olanlara ilerici, kendine uymıyanlara gerici 

der. İnsanın en büyük düşmanı, kendi nefsidir ve nefslerini beslemiş, azdırmış olan 

gâfil, câhil kimselerdir.] 


Bu mektûb, hâcı Abdüllatîf Hârezmî için yazılmışdır: 

Her nerede bulunursa bulunsun, güzellik, vücûddan, ya’nî hakîkî var olandandır. 

Vücûd, ya’nî var olmak, her iyiliğin, her güzelliğin kaynağıdır. Yalnız Allahü 

teâlâ vardır. Mümkinlerin, [ya’nî mahlûkların] vücûdları [ya’nî var olmaları], Allahü 

teâlâdan zıl yolu ile aks etmişdir. Mümkinlerin güzellikleri de, zıl yolu ile, o 

mukaddes varlıkdan gelmişdir. Mümkinlerin aslı, temeli, ademdir. [Adem, yokluk 

demekdir.] Adem, kötülükdür. Yokluk, bütün kötülüklerin kaynağıdır. Bunun için, 

mümkinlerin aslı, çirkinlikdir, kusûrdur. Mümkinlerde görünen güzellik, her ne kadar 

vücûddan gelmiş ise de, adem aynasında göründüğü için, adem aynası gibi olmuş, 

çirkinlikden ve kusûrdan pay almışdır. Mümkin aslında çirkin olduğu için, 

mümkinin mümkine güzel görünmesi, mümkindeki güzelliğe sebeb olan vücûdün 

hâlis güzelliğinden değildir. Çünki, o hâlis güzellikle ilişiği azdır. Ademe aks etmiş 

olan, bunun için çirkinleşmiş olan güzellikle ilgisi çok olup, bundan lezzet duymakdadır. 

Lağımcı, alışmış olduğu pis kokudan aldığı lezzeti, güzel kokudan almaz. 

İşitdiğimize göre, bir lağımcı, attarlar çarşısından geçerken, güzel kokular, 

kendine dokunarak bayılmış. Necâset koklatmışlar. Pis koku tatlı gelerek ayılmış. 


Bu mektûb, Nûr Muhammed Tehârî için yazılmışdır: 

Allahü teâlâya hamd olsun. Onun seçdiği kullarına selâm olsun! Şerefli mektûbunuz 

geldi. Hâllerinizin hep değişmekde olduğunu yazıyorsunuz. Biliniz ki, Allahü 

teâlâ, âlemin içinde olmadığı gibi, âlemin dışında da değildir. Âlemden ayrı olmadığı 

gibi, âlem ile bitişik de değildir. Allahü teâlâ vardır. Fekat, içerde, dışarda, 

bitişik ve ayrı değildir. Allahü teâlâyı böyle bilmeli, böyle aramalı ve böyle bulmalıdır. 

Eğer, pek az da olsa, böyle birşey anlaşılırsa, zıllere, görüntülere saplanıldığı 

anlaşılır. Allahü teâlâyı, hiçbirşeye benzemez, hiç anlaşılamaz olarak aramalıdır. O 

makâma, hiç anlaşılamıyacak bir şeklde kavuşmağa çalışmalıdır. Bu büyük ni’mete 

ancak büyük âlimin sohbeti ile kavuşulabilir. Söylemekle, yazmakla anlatılamaz 

ve anlaşılamaz. Vazîfenizi yapmağa çalışınız! Buluşmamıza kadar hâllerinizi yazınız! 

– 755 –


Bu mektûb, mîr Muhammed Nu’mânın oğlu mîr Abdürrahmân için yazılmışdır. 

Cennetde Allahü teâlânın görüleceğine inanmıyanlara cevâb vermekdedir: 

Bismillâhirrahmânirrahîm. Allahü teâlânın görüleceğine inanmıyanlar, Allahü 

teâlâ görülemez diyenler, sözlerini isbât etmek için, (Görülen şeyin, görenin karşısında 

olması lâzımdır. Allahü teâlâ, birşeyin karşısında olamaz. Çünki O, cihetsizdir. 

Cihetli olmak demek, sınırı, sonu, etrâfı olmak demekdir. Bunlar ise, Allahü 

teâlâ için kusûrdur, noksânlıkdır. İlâhda bu kusûrlar olamaz) diyorlar. 

Bunlara cevâb olarak deriz ki, Allahü teâlânın kudreti, kuvveti o kadar çokdur 

ki, bu geçici ve za’îf olan dünyâ hayâtında, hissiz, hareketsiz, içi boş iki sinir parçasına, 

karşısında olan şeyleri görebilmek kuvveti vermişdir. Sinirlere bu kuvveti 

veren yüce Allah, âhıretde, dahâ kuvvetli ve hiç yok olmıyacak olan bu iki sinir 

parçasına, karşısında olmıyanları, cihetsiz veyâ her cihetde olanları da görmek kuvvetini 

veremez mi? Çünki O, sonsuz kudret sâhibidir ve âhıretde his edilmesi ve 

görülmesi kâbildir. Ba’zı yerlerde ve zemânlarda, görmek için, karşılıklı ve belli 

yönde bulunmağı şart kılmış, başka yerlerde ve zemânlarda, bu şart olmadan 

görmek kuvveti vermişdir. Bu iki yer birbirine hiç benzemediği hâlde, birinde lâzım 

olan şartları, ötekinde de lâzımdır demek, doğrusu pek insâfsızlık olur. Mahlûkları 

yalnız bu görünen, ölçülen (Âlem-i mülk) olarak bilip, akl ile anlaşılmayan 

(Âlem-i melekût)daki şaşılacak varlıklara inanmamak olur. 

Süâl: Allahü teâlâ görülürse, çevresi olması ve gözle anlaşılması îcâb eder. Bu 

da, sonu, sınırlı olduğunu bildirir. Allahü teâlâda, bu kusûrlar olamaz. 

Cevâb: Allahü teâlânın görünmesi, fekat çevresi bulunmaması ve gözle anlaşılamaması 

câizdir. En’âm sûresinin yüzüçüncü âyetinde meâlen, (Onu gözler anlıyamaz. 

O ise, gözleri bilir, anlar. O, ihsân sâhibi bilicidir) buyruldu. Mü’minler, 

âhıretde Allahü teâlâyı görecekler, gördük diyeceklerdir. Görmekde hâsıl olan zevkı, 

lezzeti duyacaklardır. Fekat, görüneni anlıyamıyacaklardır. Görmekden birşey 

elde edemiyeceklerdir. Görmeği anlıyacaklar, görmenin tadını alacaklar, fekat gördüklerini 

anlamıyacaklardır. Fârisî beyt tercemesi: 

Ankâ avlanamaz, tuzağını topla! 

bu avdan tuzakda kalır ancak hava. 

Allahü teâlâ görülecek, fekat anlaşılamıyacakdır. Görmekde hiç kusûr olmıyacakdır. 

İhsân ve ikrâm ederek, âşıklarına kendini gösterecekdir. Kendini görmek 

lezzetini onlara bol bol verecekdir. Bundan, Ona hiç kusûr, noksânlık gelmez. 

Çevrilmiş, cihetlenmiş olmaz. Fârisî beyt tercemesi: 

O tarafdan kemâli noksân kabûl eylemez. 

Bu tarafdan şerefin, söze, ölçüye gelmez. 

Allahü teâlâyı görmek için, görenin karşısında bulunması, doğrultusunda olması 

şartdır denilirse, Allahü teâlânın görmesi için de bu şartların bulunması lâzım 

olur. Çünki, görülende bu şartların bulunması, görende de bulunması demekdir. 

Allahü teâlânın, mahlûkları görmesinde de bu şartların bulunması lâzım olup, görmemesi 

îcâb eder. Allahü teâlânın görmek sıfatı inkâr edilmiş olur. Kur’ân-ı kerîme 

inanılmamış olur. Çünki, Kur’ân-ı kerîmin birçok sûresinde, (Allahü teâlâ yapdıklarınızı 

görücüdür) ve (O, işitici ve görücüdür) ve (Allahü teâlâ amelinizi görür) 

meâllerinde âyetler vardır. Bundan başka, görmemek kusûrdur. İlâhlık sıfatından 

mahrûm olmakdır. 

Süâl: Allahü teâlânın görmesi, ilm sâhibi olması, herşeyi bilmesi demek değil midir? 

Allahü teâlânın ciheti, sınırı olmasını îcâb etdiren başka birşeyin de bulunduğunu 

söylemeğe lüzûm var mıdır? 

– 756 –

Cevâb: Görmek, bir güzel sıfatdır. Başka sıfatlardan başka olarak, Allahü teâlâda 

bu sıfatın da bulunduğunu Kur’ân-ı kerîm haber vermekdedir. Görmek, ilmden 

başka birşey değildir demek, Kur’ân-ı kerîme uygun olmaz. İlm denilince, bilinenin 

karşısında bulunmakdan kurtarılmış olmaz. İlm, sanki iki kısmdan hâsıl olur. 

Birincisinde, bilinen şey ile karşı karşıya olmak şart değildir. İkincisinde ise şartdır. 

Buna, (Rü’yet), ya’nî görmek denir. Mahlûklarda ilmin en kuvvetlisi, en yüksek 

derecesi, görmekdir. Ancak görmekle, kalbde itmi’nân, emniyyet hâsıl olur. 

Düşünülen, bilinen şeylere, insanın vehmi karşı çıkabilir. His ederek anlaşılan şeylere, 

vehm karşı koyamaz. Böyle şeyler, bu tehlükeden kurtulur. Bunun içindir ki, 

İbrâhîm Halîlürrahmân “alâ Nebiyyinâ ve aleyhissalâtü vesselâm”, Allahü teâlânın 

ölüleri dirilteceğine inandığı ve kalbinde yakîn bulunduğu hâlde, kalbinde 

(İtmi’nân), ya’nî emniyyet hâsıl olması için, ölülerin nasıl dirildiğini görmek istedi. 

Görmek gibi güzel bir sıfat Allahü teâlâda yokdur denirse, bu güzel sıfatın 

mahlûklara nereden geldiğini sorarız. Çünki, mahlûklarda bulunan her güzellik, 

Allahü teâlâda bulunan güzelliğin aksidir, zuhûrudur. Mahlûkda bulunan bir güzelliğin, 

iyiliğin, Vâcib-ül-vücûdda bulunmaması, olacak şey değildir. Çünki, 

mümkinler, kötülükden, noksânlıkdan başka birşey değildirler. Onlarda görülen 

her kemâl, her güzellik, vücûb mertebesinden âriyet olarak verilmişdir. Çünki vücûb 

mertebesi; yalnız kemâl, yalnız güzellikdir. Fârisî beyt tercemesi: 

Önceden, evden birşey getirmedim ben, 

ben de ve herşeyim de, sendendir senden! 

İlk süâle cevâb olarak, şöyle de deriz ki, ileri sürdüğünüz sebeb, Allahü teâlânın 

varlığı için de tehlükeli bir düşünüşdür. Onu görmek olamaz derken, Onun 

varlığı da olamaz demekdir. Bu ise, akla uygun düşünüş değildir. Çünki, Allahü 

teâlâ var olunca, bu âlemin bir cihetinde bulunması lâzım olur. Yukarıda veyâ 

aşağıda, önde yâhud arkada, sağda, solda olur. Bu ise, Onun çevrilmesi, sınırlanması 

demekdir ki, noksânlıkdır, kusûrdur. İlâhda hiçbir kusûr bulunmaması lâzımdır. 

Süâl: Onun varlığı, belki âlemin her cihetindedir. Böylece, çevrilmiş ve sınırlanmış 

olmaz mı? 

Cevâb: Âlemin her tarafında olmak, çevrilmiş, sınırlanmış olmakdan kurtarmaz. 

Âlemin dışında bulunması lâzım olur. Başka olan birşey, dışarda olur. İkilik, başka 

yerde olmakdır. Bu da, çevrilmiş, sınırlanmış olmakdır. 

Böyle yanlış ve aldatıcı düşüncelerden kurtulmak için, bilinmiyen şeyleri, bilinenler 

gibi sanmak hastalığından kurtulmak lâzımdır. Gâibi şâhide kıyâs etmemelidir. 

Görülen şeyde bulunan güzel bir hâl, görünmiyenin güzelliğini giderebilir. 

Çünki şartlar başka olunca, sıfatlar, hâller de başka olur. Hele, şartların başkalığı, 

ters olacak kadar çok ise, hâllerin başkalığı da ters olmağa kadar gider. Arabî 


Tozlu, topraklı olan, temiz olana benzer mi? 

Allahü teâlâ akl ve insâf versin de, Kur’ân-ı kerîmde açıkca bildirilmiş olan 

(Nass)lara karşı gelmesinler. Sahîh hadîsleri inkâr etmesinler. Bunlar gibi, açık bildirilmiş 

olanlara îmân etmek lâzımdır. Bunların nasıl olduklarını Allah bilir demelidir. 

Anlamadıkları için, aklım ermiyor demelidir. Kendi aklına güvenip, anlamadığına 

inanmamak, çok yanlış ve pek haksızdır. Doğru olan çok şey vardır ki, akl 

bunların doğru ve düzgün olduklarını anlıyamaz. Akl herşeyi doğru olarak kavrıyabilseydi, 

aklına güvenenlerin önderlerinden olan Ebû Alî Sînâ gibiler, herşeyi doğru 

olarak anlarlar, hiç yanılmazlardı. Hâlbuki, kendisi, (Birşeyden yalnız birşey meydâna 

gelir) diyerek öyle yanılmışdır ki, az düşünmekle hemen anlaşılmakdadır. 

– 757 –

İmâm-ı Fahrüddîn-i Râzî, onun bu sözüne çok sert çatmakda, (Bütün ömrünü, insanı 

yanlış düşünmekden koruyan ilmlerle uğraşmakla geçirmiş iken, bu en kıymetli 

ve önemli yerde, çocukları bile güldürecek kadar yanılmışdır) demekdedir. 

[(Ahlâk-ı Alâî) kitâbında diyor ki, (İbni Sînâ, (Mu’âd) kitâbında, kıyâmetde dirilmeği 

inkâr eyledi. Öleceğine yakın, gusl abdesti alıp, vezîr iken yapdığı zulmlere 

tevbe etdiği söyleniyor ise de, i’tikâdı bozuk olanın guslü, nemâzı ve düâsı kabûl 

olmaz buyuruldu). Eflâtun ve Aristo gibi eski Yunan felesoflarının da yanıldıklarını 

ve bu yüzden medeniyyetin asrlarca geri kalmasına sebeb olduklarını yirminci 

asrın fen adamları bildirmekdedir. Birinci kısmda, yirmidördüncü maddeye 

bakınız! Avrupada, bugünkü modern kimyânın babası denen Fransız kimyâgeri 

Lavoisier de öyle yanlış ve bozuk şeyler söyledi ki, mütehassısı olduğu kimyâ ilmine 

yapdığı zararlar hizmetlerini aşmış bulunuyor. İkinci kısmda, yirmisekizinci 

maddeye bakınız! 

İmâm-ı Gazâlî, (El-münkız) kitâbında, kendilerini akllı, ilm adamı ve hiç yanılmaz 

sanan dinsizleri üçe ayırmışdır: Birincisi, Dehriyyûn ve maddîciler olup, bunlar, 

Yunan felesoflarından asrlarca evvel vardı. [Bugün de, fen adamı geçinen ba’zı 

ahmaklar, komünistler, masonlar bu kısmdadır.] Bunlar, Allahü teâlânın varlığına 

inanmayıp, âlem, böyle kendiliğinden gelmiş ve böyle gidecekdir. Bunun yaratanı 

(Hâşâ) yokdur. Canlılar da, böyle birbirlerinden üreyip, sonsuz olarak sürecekdir, 

diyor. Dehrî olup da, müslimân görünerek, müslimânların dînini, îmânını 

bozmağa, islâmiyyeti içerden yıkmağa çalışana (Zındık) ve (Fen yobazı) denir. İkinci 

kısmı, tabî’iyyeciler olup, canlılarda ve cansızlardaki, akllara hayret veren intizâmı 

ve incelikleri görerek, Allahü teâlânın varlığını söylemeğe mecbûr kalmışlarsa 

da, tekrâr dirilmeği, âhıreti, Cenneti ve Cehennemi inkâr etmişlerdir. Üçüncü 

kısm, sonra gelen Yunan felesofları ve bu arada Sokrat ile talebesi Eflâtun ve 

onun da talebesi Aristonun felsefeleridir. Bunlar dehrîleri ve tabî’iyyecileri red ederek, 

aldandıklarını ve alçaklıklarını bildirmek için, başkalarının sözlerine hâcet kalmıyacak 

kadar şeyler söyledi. Fekat bunlar da, küfrden kurtulamamışdır. Bu üç 

kısm da ve bunların yolunda gidenler de, hep kâfirdir. Ba’zı saf kimselerin, bunları 

din adamı sanması ve hattâ Peygamberlik derecesine yükseltmeleri, bu yolda 

hadîs bile uydurdukları hayretle işitilmekdedir. Kâfirler, herşey söyliyebilir. Fekat, 

müslimân görünenlerin îmân ile küfrü ayırd edememesi, çok acınacak bir hâldir. 

(Nebrâs) ve bunun Berhurdâr “rahmetullahi teâlâ aleyh” hâşiyesinde diyor ki: 

Mahlûkların hepsine (Âlem) denir. Âlem, ya’nî herşey yok idi. Allahü teâlâ, herşeyi 

yokdan var etdi. Dimokrat, (Âlem yok idi. Kendi kendine var oldu) dedi. Tabî’iyyecilerin 

çoğu da böyle dedi. Aristoya göre âlem Heyûlâ [madde]dan yapılmışdır. 

Şekl almış heyûlâya Sûret [cism] dedi. Cism de üç fizikî hâlinde [gaz, sıvı, katı] 

görünür. Âlem, böyle gelmiş, böyle gider dedi. Dört unsur [ateş, hava, su, toprak] 

ezelîdir, hep var idiler. Cismler, birbirlerinden hâsıl oluyor ise de, aslları olan 

bu dört madde kadîmdir dedi. Eflâtun, âlem önce yokdu. Sonradan var oldu diyerek, 

eski Peygamberlerin kitâblarından işitdiğini söyledi. Fisagors ve talebesi Sokrat 

da, Aristo gibi söylediler. Dimokrat, maddenin küçük zerrelerden [atomlardan] 

yapıldığını, bunların boşlukda hareket etdiklerini söyledi. Calinos ise, âlemin kadîm 

veyâ hâdis olduğunu anlıyamadığını söyledi. Onlara göre, (Ezelî bir yaratıcının, 

yaratdıkları da ezelî olur. Sonradan yaratmağa başladı demek, kudretinin önceden 

noksân olduğunu gösterir). Cevâb olarak deriz ki, (Ezelî olan irâdesi, isteyince 

yaratmağa başladı. Susamış kimsenin, iki bardak sudan birini seçip alması gibidir. 

Bu kimsede, dahâ önce irâde ve kudret yokdu denilemez. Şimdi de, irâde edince, 

yeni şeyler yaratdığını görüyoruz). (Âlem, önce yokdu demek, âlem yok iken, 

zemân vardı demekdir. Zemân da, âlemdendir. Âlem yok iken, âlemin bir parçasının 

var olmasını söylemek, olacak şey değildir) derlerse, biz (âlem yok iken, zemân 

– 758 –

vardı) demiyoruz. Bu husûsda (Akâid-i Celâliyye)de geniş bilgi vardır. Şimdi, bu 

âlemden sonsuza doğru, sonsuz uzunluk olduğunu söylemek gibi saçma olur. 

Ehl-i sünnet âlimleri “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” diyor ki: (Âlem, ayn 

ya’nî madde ve araz ya’nî özellikden meydâna gelmişdir. Madde, boşlukda yer kaplıyan, 

araz ise, yalnız bulunamayıp, başkası ile birlikde bulunan şeydir. Şu’â’ ya’nî 

ışık arazdır. Cism olsaydı, camdan, sudan geçemezdi. Çünki, iki başka cism, aynı 

zemânda, aynı mekânda bulunamaz. Harâret [ısı] da böyledir. Madde, cevher-ülferdlerden 

[atomlardan] yapılmışdır. Madde, basît cevher [Element] veyâ mürekkeb 

[Bileşik] olur. Maddeyi meydâna getiren atomlar arasında, his edilemiyecek 

kadar küçük boşluklar vardır. Her cism [maddeler, atomlar] değişmekdedir. Değişen 

şeyler, hâdisdir [yok iken var olmuşdur]. O hâlde, âlem hâdisdir. Bu üç 

cümleden ilk ikisi mukaddemedir. Mantık ilminde, birincisine (Sugrâ), ikincisine 

(Kübrâ) denir. Üçüncüsü de (Netîce)dir. Madde ezelde var olsaydı, ezelde de değişirdi. 

Ezel, kendinden önce, başka şey yok demekdir. Ezelde, değişiklik yok demekdir. 

O hâlde, madde ezelî olamaz. Nebrâsdan terceme temâm oldu. 

Ahmed Âsım efendi, (Emâlî) kasîdesi şerhinde diyor ki: Âlem, bütün parçaları 

ile birlikde hâdisdir. Ya’nî, yok iken, sonradan var olmuşlardır. Yerler, gökler, 

herşey yok idi. Hıristiyanlar, yehûdîler ve mecûsîler de, böyle inanmakdadırlar. 

Aristo, Fârâbî ve İbni Sînâ, madde kadîmdir dediler. İslâm âlimleri diyor ki, 

(Ezelî olan şey değişmez. Maddenin [elementlerin] fizik ve kimyâ özellikleri, hep 

değişmekdedir. Maddeler, ezelde değişmemiş olsalardı, ebedî olarak, şimdi de, değişmezlerdi. 

Önceden değişmek yokdu. Sonradan değişmeler hâsıl oldu da denilemez. 

Çünki, değişmek için, bir kuvvetin te’sîr etmesi lâzımdır. Değişmek sonradan 

başlayınca, kuvvetin de, sonradan var olduğu, ezelî olmadığı anlaşılır). Ahmed 

Âsım efendinin yazısı temâm oldu. Görülüyor ki, maddenin ezelî olduğunu söylemek, 

tabî’at kuvvetlerinin hâdis olduklarını, ezelî olmadıklarını ortaya koymakdadır. 

Fen ve tabî’at âlimleri, birçok bitki ve hayvan nesllerinin tükenip yok olduklarını, 

birçok türlerin de, sonradan meydâna geldiklerini anlamışlardır. Canlı, cansız 

herşeyin bir ömrü vardır. Herşeyin ömrü, ya’nî varlıkda kalma zemânı başkadır. 

Ömrü sâniye ile ölçülen varlıklar olduğu gibi, asrlarca yaşıyanlar da vardır. En 

uzun ömrlü varlıklar, element denilen basît cismlerdir. Bunların ömrlerinin çok 

uzun olması, tabî’iyyecileri şaşırtmış, (Cismler yok olur, madde değişir. Fekat, madde 

yok olmaz) diyenler olmuşdur. Hâlbuki, maddenin, cismlerin değişmelerinin sonsuz 

olarak, böyle gelip, böyle gideceğini söylemek, ezelî ve ebedî olan varlığa inandığını 

söylemekdir. Allahü teâlânın varlığının, önceden sonsuz ve sonradan da sonsuz 

olduğunu, maddecilerin ve tabî’atcıların da inkâr edemiyeceklerini göstermekdedir. 

Bu ahmaklar, canlı cansız, herşeyin sonsuz olarak, birbirlerinden meydâna 

geldiklerini, bu arada, elementlerin hiç yok olmadıklarını söyliyorlar. Hâlbuki, elementler 

de atomlardan meydâna gelmişdir. Atom yığınıdırlar. Allahü teâlâ, atomları 

da yokdan var etdi. Elementler sonsuz öncelerde var olup, herşey bunların çeşidli 

birleşmelerinden, sonsuz öncelerde meydâna gelseydi, bunları birleşdirmek 

için, sonsuz öncelerde, mu’azzam enerjinin, sonsuz kudretin bulunması lâzım 

olurdu. Çünki, enerji olmadan, atomlar birleşemez. Sonsuz öncelerde bulunması 

lâzım olan o kudret, işte Allahü teâlânın kudretidir. Atomlar da, elementler de, 

sonsuz öncelerde yokdu. Sonsuz öncelerde, yalnız Allahü teâlâ vardı. Müslimânlar, 

Allahın, herşeyi yokdan meydâna getirdiğine inanıyor. Onların söylediğine göre, 

herşeyin var olması için, o şeyi meydâna getiren şeyin önceden var olması, bunun 

da var olması için, bunu meydâna getiren şeyin var olması lâzımdır. Sonsuz önce 

demek, ucu, başlangıcı yok demekdir. Başlangıcda birşey olmazsa, ondan meydâna 

gelecek şeyler de olmaz. Ya’nî, gördüğümüz, bildiğimiz şeylerin hiçbirinin var 

olmaması lâzım olur. O hâlde, herşeyin, önceden yok iken sonradan var edilmiş, 

– 759 –

yaratılmış olan tek birşeyden üremekde oldukları anlaşılmakdadır. Maddecilerin 

(sonsuz öncelerde var olmak) sözlerinin, maddeler, cismler için, mümkin olmadığı 

anlaşıldı ise de, bu sözleri, maddeleri yaratan, fekat madde olmıyan, bir yaratıcı 

için mümkin, hattâ lâzımdır. Böyle söylemek yukarıda bildirilen çelişgiye sebeb 

olmamakdadır. Görülüyor ki, sonsuz olan bir varlık vardır. Bu varlık, maddecilerin, 

tabî’atcıların, komünistlerin dedikleri gibi, câhil, âciz, kısa bir zemân varlıkda 

durabilen, sonra çürüyüp yok olan, bildiğimiz cismler gibi değildir. Bu sonsuz 

varlık, madde olmıyan, hiçbirşeye benzemiyen, herşeyi bilen, gören, herşeye 

gücü yeten, müslimânların inandıkları bir Allahdır. Herşeyi O yaratmışdır ve yaratmakdadır. 

Tabî’at dediğimiz bu maddeler, cismler, canlılar ve çeşidli enerjiler, 

onların zan etdikleri gibi, yaratıcı değildir. Bunların hepsini Allahü teâlâ yaratmış, 

birbirlerine te’sîr etmek kuvvetini, kendilerine vermiş, yenilerini yaratmasına eskilerini 

sebebler, vesîleler yapmışdır. Allahü teâlânın sebeblere, sebeblerin te’sîr 

etmelerine ihtiyâcı yokdur. Hiç sebeb olmadan da yaratabilir. Fekat, sebebleri, vâsıtaları 

araya koyarak yaratmakdadır. Sebebler ile yaratmasında hikmetler, kullarına 

fâideler vardır. Bu fâidelerden biri, insan oğlu, bu sebeblere verilmiş olan 

te’sîrleri, özellikleri görerek, başka kimselerden işiterek öğrenip, maddî ve ma’nevî 

sebebleri kullanır. Bir yandan, yeni sentezler, analizler yaparak, yeni maddelerin, 

cismlerin yaratılmasına sebeb olur. Çeşidli sanâyı’ tesîsleri, fabrikalar yapılır. 

Bir yandan da, kalb, ahlâk temizlenerek, insan melek gibi olur. Allahın Velîsi olur. 

Ma’rifet-ullaha kavuşur. İnsan, istediği şeyin sebebine yapışarak, ona kavuşur. Sebeblere 

yapışmak, Peygamberlerin “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” âdetidir. İnsan 

zekâsı, insan gücü de, Allahü teâlânın yaratmasına sebeb olmakdadır. Sebebler 

zincirinin bir halkası olmakdadır. Tabî’atcıların, komünistlerin, sebebleri yaratıcı 

zan etmeleri, çocuğun, babası çukulata getirince, (çukulatayı babam yaratdı) 

demesine benzemekdedir. Çünki o, çukulatayı babasının verdiğini görmekde, 

başka birşey bilmemekdedir. 

Ahmed Âsım efendi, yine diyor ki: Allahü teâlâ, kadîm olmasaydı, hâdis olsaydı, 

onu yaratan bir yaratıcı bulunurdu. Bu yaratıcı kadîm ise, Allah odur. Hâdis ise, 

onu da yaratan biri lâzım olur. Böylece, kadîm olmıyan yaratıcılar zinciri mevcûd 

olur. Bu zincire, (Teselsül) denir. Teselsül ise, muhâldir, olacak şey değildir. Teselsülün 

muhâl olduğu, (Burhân-ı tatbîk) ile isbât olunur: Birşeyin sonsuz yaratıcılarını, 

birinciden başlıyarak, sonsuz olarak, yan yana dizelim. İkinci yaratıcıdan başlıyarak, 

ikinci bir sıra dahâ düşünelim. Sonsuza giden ikinci sıra, birinci sıradan bir 

noksân olduğu için, kısadır. Kısa olana sonsuz denilemez. İkinci sıra, sonsuz olamadığı 

için, bundan bir fazla olan birinci sıra da, sonsuz olamaz. Ya’nî, bir ucu sonsuza 

giden yarım doğru düşünülebilir. Fekat böyle birşey mevcûd olamaz. Teselsül 

olamaz. Sonsuz sayıda yaratıcılar olamaz. Sonsuz var olan bir yaratıcı olur. Bu 

tek yaratıcı, ezelîdir, ebedîdir, sonsuz olarak vardır. Varlığı kendindendir, başkasından 

değildir. Âkıl ve bâlig olan kimse, Allahü teâlânın sonsuz var olduğunu ve 

başka herşeyin yokdan var edildiklerini işitdikden sonra, aklını kullanmayıp, düşünmeyip, 

buna inanmazsa veyâ aklını kullanıp, düşünüp de, bunu akl kabûl etmez, 

fenne uygun değildir diyerek inanmazsa kâfir olur. Cehennemde sonsuz 

azâb görür, yanar. Ahmed Âsım efendinin yazısı temâm oldu. İnsan, işitmediği için 

düşünmezse ve düşünmediği için de, anlamaz, îmân etmez ise, yine kâfir olur. Cennete 

girmez. Fekat, Cehenneme de girmez. Kâfirlere yapılan azâb, buna yapılmaz. 

Hesâbı görüldükden sonra, hayvanlar gibi, toprak olur, yok olur. Allahü teâlâ, İsrâ 

sûresinin onbeşinci âyetinde meâlen, (Peygamber göndermedikce azâb yapmayız!) 

buyurdu. Bu âyet-i kerîmeden anlaşılıyor ki, Allahü teâlânın var olduğunu, 

bir olduğunu anlamak için, tabî’atdaki nizâmı, düzeni incelemek, Peygamberlerin 

“aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” haber vermelerinden ve bu haberleri işiterek, okuyarak 

öğrendikden sonra farz olmakdadır. İbni Âbidîn mürted bâbında buyuruyor 

ki, (Buhârâ âlimleri dediler ki, (Peygamber gönderilmeden, teblîg yapılmadan 

– 760 –

önce teklîf yapılmaz). Eş’arî mezhebi böyledir. Muhtâr olan kavl de budur. Bu âlimler, 

(Yerleri ve gökleri ve kendini gören, aklı başında bir kimsenin Allahü teâlânın 

varlığını anlamaması özr olmaz) sözünden murâd ve maksad, Peygamberlerden 

“aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” işitdikden sonra, anlamaması özr olmaz demekdir, 

dediler). İmâm-ı Rabbânî “kuddise sirruh” de, 266. cı mektûbunda böyle 

buyurmuşdur. 

Eflâtunun Îsâ “aleyhisselâm” zemânında yaşadığı (Burhân-ı kâtı’) kitâbında yazılıdır. 

Avrupa kitâblarında, Eflâtunun, mîlâddan, ya’nî Îsâ aleyhisselâmın dünyâyı 

teşrîfinden [347] sene önce öldüğü yazılıdır. Platon ismi de verilen bu Yunan 

felesofunun dersleri meşhûr olduğundan, ölüm zemânına inanılırsa da, Îsâ “aleyhisselâm”, 

gizli dünyâya gelip ve dünyâda az kalıp, göke çıkarıldığından ve kendisini 

ancak oniki havârî bilip, Îsevîler az ve asrlarca gizli yaşadıklarından, mîlâd, 

ya’nî noel gecesi doğru anlaşılamamışdır. Mîlâdın, birinci kânûn [aralık] yirmibeşinde 

veyâ ikinci kânûn [ocak] altıncı veyâ başka gün olduğu sanıldığı gibi, bugünkü 

mîlâdî senenin beş sene fazla olduğu, çeşidli dillerdeki kitâblarda, meselâ Hasîb 

beğin 1333 [m. 1915] baskılı (Kozmografya) kitâbında ve (Takvîm-i Ebüzziyâ)da 

yazılıdır. O hâlde, mîlâdî sene, müslimânların senesi olan hicrî sene gibi doğru ve 

kat’î olmayıp, günü de, senesi de şübheli ve yanlışdır. İmâm-ı Rabbânînin “kuddise 

sirruh” ve (Burhân-ı kâtı’)ın bildirdiklerine göre, üçyüz seneden fazla olarak 

noksândır ve Îsâ “aleyhisselâm” ile Muhammed “aleyhisselâm” arasındaki zemân, 

bin seneden az değildir. (Mevâhib-i ledünniyye) ikinci cild, üçüncü faslda diyor ki: 

(İbni Asâkirin, Şa’bîden “rahmetullahi teâlâ aleyhimâ” haber verdiğine göre, Îsâ 

aleyhisselâm ile Muhammed aleyhisselâm arasında, [963] sene fark vardır). 

İmâm-ı Muhammed Gazâlî, imâm-ı Ahmed Rabbânî ve dahâ birçok islâm büyükleri, 

Yunan felsefesini inceleyip, didik didik etmiş ve o felsefecilerin, ne kadar 

câhil, ahmak ve kâfir olduklarını bildirmişlerdir. Müslimânların, böyle kâfirleri beğenmemelerini, 

onlara aldanmamalarını, birçok kitâblarında yazmışlardır. 

O hâlde, kâfirlerin, mürtedlerin, islâm düşmanlarının (İslâm âlimleri, tesavvuf 

adamları, Yunan felesoflarının, Roma tesavvufcularının, Batlemyus mektebinin 

te’sîri altında kalmış) demeleri temâmen yersiz ve yanlışdır. İslâm âlimlerini “rahmetullahi 

teâlâ aleyhim ecma’în”, onların talebesi ve taklîdcisi şekline sokarak, bunları 

küçültmek için, düşmanca yapılan iftirâlardır. Hâlbuki, islâm âlimleri, Yunan 

ve Roma felsefesini ve hukûkunu, çok ince ve kuvvetli bilgileri ile çürüterek yere 

sermiş, onların hukûk, ahlâk ve tıb üzerindeki sözlerinden doğru olanlarının, eski 

Peygamberlerin “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” kitâblarından çalma olduklarını 

bildirmişlerdir. Sôfiyye-i aliyyenin tesavvufa âid sözleri, câhillerin zan etdikleri 

gibi, kitâbdan okumakla, başkalarından öğrenmekle ve taklîd ile değil, keşf ile 

ya’nî mubârek kalblerine, temiz rûhlarına akıp gelmekle anladıkları ma’rifetlerdir. 

Bu hakîkatleri, (Mektûbât)ın birçok mektûbu, çok güzel bildirmekdedir. 

Eski Yunan felsefecileri ve şimdiki komünistler, herşeyi akl ile anlamağa, akla 

uydurmağa kalkışan ve yalnız aklın beğendiğine inanan kimselerdir. Bunlar, aklın 

erebileceği şeylerde doğruyu bulabilir ise de, aklın kavrıyamadığı, erişemediği 

birçok şeylerde yanılıyor, aldanıyorlar. Nitekim, eski Yunan felsefecilerinin sonra 

gelenleri, öncekilerinin yanlışlarını çıkarmış, birbirlerini beğenmemişlerdir. 

İslâm âlimleri “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în”, zemânlarına kadar olan fen 

bilgilerini okuyup ve seksen bilgiyi iyi öğrendikden sonra, islâmiyyetin gösterdiği 

yolda, kalblerini açarak, nefslerini temizliyerek, aklın erişemediği bilgilerde de 

doğruyu bulmuşlar, hakîkate varmışlardır. İslâm âlimlerine felesof demek, bunları 

küçültmek olur. Felsefeciler, yanılıcı olan aklın esîri, mahkûmu kimselerdir. 

Bunlar tecribe etmeyip, akl ile söylediklerinde ve deneyleri açıklarken vehmlerine 

kapıldıkları zemânlarda aldanıyor, zararlı oluyorlar. Bunun için ve aklın üstüne 

çıkamadıkları için, bunlar, islâm âlimi gibi yüksek olamaz. 

– 761 –

Aklı olmıyan delidir. Aklını kullanmıyan sefîhdir. Akla uygun iş yapmamak sefâhetdir. 

Aklı az olan da ahmakdır. Yalnız akla uyup, yalnız ona güvenip, aklın ermediği 

şeylerde yanılan kimse, felsefecidir. Aklın erdiği şeylerde ona güvenen, aklın 

ermediği, yanıldığı yerlerde, Kur’ân-ı kerîmin ışığı altında akla doğruyu gösteren 

yüksek insanlar da, islâm âlimleridir. O hâlde, islâmiyyetde felsefe yokdur, 

islâm felsefesi, islâm felesofu yokdur. Felsefenin üstünde olan islâm ilmleri ve felsefecilerin 

üstünde olan islâm âlimleri “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” vardır. 

Akl, göz gibidir, din bilgileri de ışık gibidir. Ya’nî insanın aklı, gözü gibi za’îf yaratılmışdır. 

Gözümüz, maddeleri, cismleri karanlıkda göremiyor. Allahü teâlâ, görme 

âletimizden fâidelenmemiz için, güneşi, ışığı yaratmışdır. Güneşin ve çeşidli ışık 

kaynaklarının nûru olmasaydı, gözümüz işe yaramazdı. Tehlükeli cismlerden, zararlı 

yerlerden kaçamaz, fâideli şeyleri bulamazdık. Evet, gözünü açmıyan veyâ gözü 

bozuk olan, güneşden fâidelenemez. Fekat, bunların güneşe kabâhat bulmağa 

hakları olmaz. 

Aklımız da, yalnız başına ma’neviyyâtı, fâideli, zararlı şeyleri anlıyamıyor. Allahü 

teâlâ, aklımızdan fâidelenmemiz için, Peygamberleri, islâmiyyet ışığını yaratdı. 

Peygamberler, dünyâda ve âhıretde râhat etmek yolunu bildirmeseydi, aklımız 

bulamaz, işe yaramazdı. Tehlükelerden, zararlardan kurtulamazdık. Evet, islâmiyyete 

uymıyan veyâ aklı az olan kimseler ve milletler, Peygamberlerden fâidelenemez. 

Dünyâda ve âhıretde tehlükelerden, zararlardan kurtulamaz. Fen vâsıtaları, 

mevkı’, rütbe, para ne kadar bol olursa olsun, Peygamberlerin “aleyhimüssalevâtü 

vetteslîmât” gösterdiği yolda gitmedikce, hiçbir ferd, hiçbir cem’ıyyet mes’ûd 

olamaz. Ne kadar neş’eli, sevinçli görünseler de, içleri kan ağlamakdadır. Dünyâda 

da, âhıretde de râhat ve mes’ûd yaşayanlar, ancak, Peygamberlere uyanlardır. 

Râhata, se’âdete kavuşmak için, müslimân olduğunu söylemek, müslimân görünmek 

yetişmez. Müslimânlığı iyi öğrenmek ve emrlere, yasaklara uymak lâzımdır]. 

Ehl-i sünnet âlimleri, dînimizin bildirdiklerini, akl ersin ermesin, isbât etdiler. 

Allahü teâlâ, onların çalışmalarına bol bol mükâfat versin! Bu bilgilerden hiçbirine, 

akl ermediği için, karşı gelmediler. Böylece, kabr azâbına, kabrde (Münker) ve 

(Nekîr) denilen iki meleğin süâl soracaklarına, sırat köprüsüne, kıyâmetdeki terâzîye 

hemen inandılar. Akl ermediği için, olmaz demediler. Çünki bu büyükler, 

Kur’ân-ı kerîme ve hadîs-i şerîflere uydular. Aklı bu iki temel kaynağa bağladılar. 

Anlıyabildiklerini anlatdılar. Anlıyamadıklarına öylece inandılar. Anlamadıklarına, 

aklımız ermediği için anlıyamadık dediler. Eski Yunan felsefecileri gibi yapmadılar. 

Onlar, akl eren şeylere inanıp, akllarının ermediklerine, anlıyamadıklarına 

inanmadılar. Peygamberlerin “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” gönderilmeleri, 

Allahü teâlânın beğendiği şeylerden birçoğuna aklın eremediği için olduğunu bilemediler. 

Akl huccetdir. Fekat, tâm huccet değildir. Peygamberlerin “aleyhimüssalevâtü 

vetteslîmât” gönderilmeleri ile tâm huccet olmuşdur. [Ya’nî, O büyüklerin 

gönderilmeleri ile, akl herşeyi öğrenebilmişdir.] İsrâ sûresinin onbeşinci 

âyetinde meâlen, (Biz, Peygamber göndermedikçe, azâb yapıcı değiliz) buyruldu. 

Yine sözümüze dönerek deriz ki, karşıda bulunan şeyi görmek için, aynı doğrultuda 

bulunmak lâzım ise de, yanında olmıyanı görmek için lâzım değildir. 

Uzakda olan birşey, insanın bir cihetinde olmadığı gibi, görülmesi de bir yanda olmaz. 

Görmeden önce, bir cihetde olmıyan şey, görürken de bir cihetde olmaz. Anlaşılamıyan 

birşeyi görmek de, anlaşılamıyacak hâlde olur. Maddeli olan, maddesiz 

olanı anlıyamaz. Arabî mısra’ tercemesi: 

Sultânın bol hediyyelerini, onun vâsıtaları taşıyabilir. 

Anlaşılamıyanın görülmesini, anladığımız şeylerin görülmelerine benzetmek yanlış 

olur. İnsafsızlık olur. İnsanı doğruluğa kavuşduran yalnız Allahü teâlâdır. 

– 762 –

68 — ÜÇÜNCÜ CİLD, 39. cu MEKTÛB 

Bu mektûb, Mevlânâ Muhammed Sâdık Keşmîrîye yazılmışdır. Tesavvufcuların 

(İlm-ül yakîn) bilgisi ile eski Yunan felsefecilerinin (İlm-ül yakîn) bilgisi arasındaki 

farkı açıklamakdadır: 

Allahü teâlâya hamd olsun! Onun seçdiği, sevdiği kullarına selâm olsun! Tesavvufculara 

göre, (İlm-ül yakîn) demek, eserden müessiri, ya’nî işi görerek, bunu yapanı 

anlamakdır. Eski Yunan felsefecileri de, ya’nî herşeyi akl ile anlayıp beğenmek 

yolunda olanlar da, böyle söylüyorlar. Bu ikisi arasında ne fark vardır? Tesavvufcuların 

ilm-ül yakînleri niçin keşf ve şühûd ile olmakdadır? Tesavvufcu 

olmıyan din âlimlerinin ilm-ül yakînleri ise, niçin felsefecilerin anladığı gibidir? Bunları 

kısaca bildirelim. Her iki ilm-ül yakînde de, eseri, işi görmek lâzımdır. Görünmeyen 

müessire eserden yol bulunur. Eserden müessire insanı götüren yol, bu ikisi 

arasında olan bağlantıdır. Tesavvufcuların ilm-ül yakîninde, bu bağlantı da, 

keşf ve şühûd ile belli olmakdadır. Din âlimlerinin ve felsefecilerin ilm-ül yakîninde 

ise, bu bağlantı, akl ile düşünerek, inceliyerek anlaşılmakdadır. Bundan dolayı, 

tesavvufcuların eserden müessiri anlamaları, (Hadsî)dir. Ya’nî hemen, çabuk 

hâsıl olur. Hattâ (Bedîhî)dir. Ya’nî meydândadır, apaçıkdır. Ötekilerin, eseri görüp 

müessiri anlıyabilmeleri ise, düşünmekle, incelemekle olur. Görülüyor ki, 

tesavvufcuların ilm-ül yakîni keşf iledir, şühûd iledir. Ötekilerin ise, akl ile incelemedikce 

hâsıl olamaz. Tesavvufcuların ilm-ül yakînine de (İstidlâl), ya’nî düşünmek 

ve incelemek deniliyor ise de, eserden müessiri anlamağa bu ism verildiği için 

denilmişdir. Yoksa, istidlâl olmayıp, keşf ve şühûddur. Din âlimlerinin ilm-ül yakînleri, 

istidlâl iledir. Çok kimse, bu ince farkı anlıyamamışdır. Bunlardan ba’zıları, 

tesavvuf büyüklerine “kaddesallahü teâlâ esrârehümül’azîz” dil uzatmışlardır. 

Herşeyin doğrusunu bildiren yalnız Allahü teâlâdır. Doğru yolda bulunanlara 

bizden selâm olsun! 

Müslimânım, gece gündüz, tapdığım dergâh bir, 

bir dakîka, tevhîdden ayrılmadım, Allah bir! 


Bu mektûb, kâdî Nasrullaha yazılmışdır. Ulemâ-i râsihîn ve diğer din âlimlerinin 

“rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” istidlâlleri arasındaki farkı bildirmekdedir: 

(İstidlâl), eseri görerek, ya’nî yapılan işi görerek, müessiri, bu işi yapanı anlamak 

ve mahlûkları görerek, hâlıkı anlamak demekdir. (Ulemâ-i râsihîn) ve 

(Ulemâ-i zâhir), hep istidlâl yapmakda, mahlûkların hâlıkı bildirdiklerini söylemekdedirler. 

Peygamberlere vâris oldukları hadîs-i şerîfde bildirilen âlimlere 

ulemâ-i râsihîn denir “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în”. Din âlimlerinin 

hepsi böyle değildir. Râsih olmıyan âlimler, mahlûkların varlığını bilerek, hâlıkın 

varlığını anlarlar. Eserin varlığı, müessirin var olduğunu bildiriyor derler. Böylece 

müessirin var olduğuna îmân ederler. Ulemâ-i râsihîn ise, vilâyetin ya’nî evliyâlığın 

üstün derecelerinin hepsini geçip, Peygamberlere mahsûs olan da’vet 

makâmına kavuşmuşlardır. Kendilerine tecellîler ve müşâhedeler hâsıl oldukdan 

sonra, bunlar da, eserden müessiri istidlâl eder. Bu yoldan da hakîkî müessire, 

ya’nî Allahü teâlânın var olduğuna îmân ederler. Bunlar, nihâyete kavuşdukdan 

sonra anlarlar ki, müşâhede edilen ve tecellî olunan herşey, hakîkî varlık değildir. 

Hakîkî varlığın zıllerinden, görünüşlerinden bir zıldir. Bunlara hakîkî varlık 

diye îmân edilmez. Hakîkî varlığa istidlâlsiz îmân edilemez derler. İstidlâl yaparak, 

hakîkî varlığı, zıller araya karışmadan ararlar. Yalnız hakîkî varlığı sev- 

– 763 –

dikleri için ve başka herşeyi ona fedâ etdikleri için, böyle istidlâlleri ile, hakîkî 

var olana kavuşurlar. (Kişi, sevdiği ile berâber olur) hadîs-i şerîfinde bildirildiği 

gibi, zıllerle karışık olan tecellîlerin ve zuhûrların dışında, ötesinde olan hakîkî 

var olan asla kavuşurlar. Zâhir âlimlerinin bilgilerinin ulaşabildiği asla, bu 

büyükler, muhabbet bağı ile çekilerek, kendileri kavuşurlar. Nasıl olduğu anlaşılamıyan 

bir kavuşmak hâsıl olur. Bu iki kavuşmak arasındaki fark, muhabbetden 

hâsıl olmakdadır. Seven ve sevgiliden başka herşeyden kesilen, sevdiğine kavuşur. 

Böyle sevgisi olmıyan ise, bu kavuşmağı ancak öğrenir, bilir ve bu bilgisini 

büyük ni’met sanır. Hâlbuki, O büyüklerin kavuşdukları makâmı bunlar tâm 

bilemezler. Bilenleri, ancak O makâmın yolunu bilir. Vâsıl olan, kavuşan tâm kavuşmuşdur, 

berâber olmuşdur. O büyüklerden biri buyuruyor ki, fârisî mısra’ tercemesi: 

Kulun hakka kavuşması, şekerin sütle karışması gibidir. 

İşin başı, kul olmakdır. Ona kul olmakla, başka şeylerden kurtulmakdır. 


Bu mektûb, hocasının oğlu hâce Muhammed Abdüllah için yazılmışdır “sellemehullahü 

teâlâ”. Akla, hayâle gelen ve keşf ile ve şühûd ile anlaşılan herşey, mahlûkdur. 

Bunlara (Mâ-sivâ) denildiği bildirilmekdedir: 

Allahü teâlâya hamd olsun ve Onun seçdiği, sevdiği kullarına selâm olsun! Gözümün 

nûrunun göndermiş olduğu kıymetli mektûb geldi. Tesavvuf yolunun 

oyuncakları gibi yolcuları avutan şeylerin hepsi, Allahü teâlânın yardımı ile yok 

oldular. Hiçbirşey devâmlı olmuyor. Aklıma, hayâlime gelen herşey, (Lâ) derken 

yok oluyorlar diyorsunuz. Bunlar gibi dahâ birşeyler yazıyorsunuz. Bunların yok 

olması için uğraşdığınızı, ileride kendiliklerinden yok olacaklarını ümmîd etdiğinizi 

bildiriyorsunuz. Kıymetli yavrum! Akla, hayâle gelen herşey, hattâ keşf ve şühûd 

ile anlaşılan bilgiler, ister (Âfâkî) olsunlar, ya’nî insanın dışında bulunsunlar, 

ister (Enfüsî) olsunlar, ya’nî insanın içinde bulunsunlar, hepsi (Mâ-sivâ)dır. 

[Ya’nî Allahü teâlânın mahlûklarıdır.] Bunlara gönül bağlamak, oyun ve oyuncak 

gibi şeylerle boş yere vakt geçirmekdir. Fâidesiz şeylerle oynamakdır. Bunların 

yok olması, eğer uğraşmakla ise, bu iş, (İlm-ül yakîn)dir. Yok olmaları, uğraşmadan 

kendiliğinden ise, çalışmak yolundan kurtulmuş ve ilm sokağından çıkmış olur. 

(Fenâ) ile şereflenmiş olur. Bunları söylemek kolay ise de, kavuşmak çok güçdür. 

Ancak, Allahü teâlânın nasîb etdiği kimseler kavuşur. (Hakîkat) mertebesindeki 

işler dahâ sonra hâsıl olur. Fenâdan sonra, (İsbât) makâmına kavuşulur. İlmden 

sonra (Ayn) hâsıl olur. Hakîkatin yanında çalışmanın hiç değeri yokdur. İsbât 

etmenin [maksada, hakîkî varlığa kavuşmanın] yanında, (Nefy) etmenin 

[mahlûkların bilgisini, düşüncesini kalbden çıkarmanın] hiç i’tibârı yokdur. Çünki, 

nefy ederken, mahlûklarla uğraşılmakdadır. İsbât ederken ise, Allahü teâlâdan 

başka hiçbirşey yokdur. [(Âlem-i misâl)de] isbât yanında nefy, sonsuz deniz 

yanındaki bir damla gibi görünüyor. Nefy ve isbât hâsıl olunca, (Vilâyet-i hâssa)ya 

kavuşulur. Vilâyet-i hâssadan sonra, yâ (Urûc) eder, dahâ yükselir, yâhud (Nüzûl) 

edip geri döner, alçalır. Urûc ederse, sonra yine nüzûl etmesi lâzımdır. Yâ Rabbî! 

Bize ihsân etdiğin nûru artdır! Günâhlarımızı mağfiret et! Sen herşeyi yapabilirsin. 

Size ve doğru yolda olanlara ve Muhammed Mustafânın “aleyhissalâtü vesselâm” 

izinde olanlara selâm olsun! 

Dünyâda, çok şey gelir, câna tatlı, 

dostdan konuşmak ammâ, dahâ tatlı. 

– 764 –

71 — 61. ci MEKTÛB 

Büyük âlim Abdüllah-i Dehlevînin “kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz” (Mekâtib-i 

şerîfe) kitâbındaki altmışbirinci mektûb, hâce Hasen Mevdûda yazılmış olup, 

aşağıdadır: 

Üstünlüğünü gösteren kelimeleri yazmağa lüzûm olmıyan kıymetli hâce Hasen 

Sâhibin [Vahdet-i vücûdü bildiren] yazılarının hepsi doğru, akla uygun, lüzûmlu 

ve büyüklerin kabûl edeceği, kıymetli bilgilerdir. Evliyâ-yı kirâmın “rahmetullahi 

aleyhim” beğendikleri şeylerdir. O büyükler şiddetli sıkıntılar çekerek, canlarını 

tehlükelere atarak bu hâllere kavuşdular. Tevhîdin sırları, çok zikr ve murâkabe 

yaparak ve aşırı muhabbetden ortaya çıkmakdadırlar. Tevhîd hâllerini böyle 

açık yazmanız, bu fakîri çok sevindirdi. Allahü teâlâ sizi mubârek eylesin! Bu 

hizmetinize, iyi karşılıklar ihsân eylesin! Bu konuda bildiğimi yazmazsam, hakkınızı 

ödememiş olurum. Eğer yazarsam, büyük bir zâta karşı saygısızlık yapmış olurum. 

Büyüklerimiz, ihlâs ile olan süâllere cevâb vermeği emr buyurmuşlardır. 

Emre uymak, edebi gözetmekden önce gelir. Onun için yazıyorum. (Müceddidiyye) 

büyükleri, [ya’nî, imâm-ı Rabbânî talebelerinden tâ bu zemâna kadar gelenler] 

buyurdular ki, murâkabe ve zikr ederken, keyfiyyetlerin, hâllerin ve nûrların 

hâsıl olmasına (İlm-ül-yakîn) denir. Hadîs-i şerîfde bildirilen (İhsân) mertebesinden 

bir ışıkın kalbde parlamasına, (Ayn-ül-yakîn) denir. Allahü teâlânın ahlâkı ile 

huylanmağa da (Hakk-ul-yakîn) dediler. Zikr ederken, bunun ma’nâsını düşünmek 

lâzımdır. Bu ma’nâ insanın şu’ûrunu kaplayınca, kalb nûrlanır. Bu ma’nâ hâsıl 

oldu sanılır. Hak teâlâ ile ittihâd, birlik varmış görülür. Kıymetli efendim! 

Büyüklerin bu sözlerine kim karşı gelebilir? Ruzbehân-ı Baklî ve molla Aliyy-ülkârî, 

bu ma’rifeti red etmekde inâd etdiler. Bu fakîr, onlara cevâb olarak yazdım 

ki, Mecnûn-i Âmirî, Leylâya olan aşırı aşkından dolayı, yimez içmez oldu. Herşeyden 

yüzçevirdi. Leylâ adını dilinden düşürmedi. Sonra da Leylâyım demeğe başladı. 

Herşeyi Leylâ gördü. Çok riyâzetler [sıkıntılar] çekerek, nefs tasfiye bulunca, 

bedenin maddî özellikleri, te’sîrleri kalmaz, rûh hâline girer. Çok zikr edince, 

bunun ma’nâsı kendini kaplarsa, kendisini tenzîh mertebesi ile de birleşmiş görür. 

Hüseyn bin Mensûr “rahimehullah”, [böyle görünce], (enel-Hak) [ben Hakkım] 

dedi. Biz zevallılar, bu ince ma’rifet üzerinde duramayız. (Ben, mimsiz Ahmedim) 

[ya’nî Ehadim] ve (Ben, aynsız arabım) [ya’nî, ben Rabbim] gibi sözler, hadîs değildir. 

Tevhîd mertebesinde olanlara uyanların uydurdukları sözlerdir “Allahü teâlâ 

hepsini afv eylesin!”. (Nehc-ül-belâga) kitâbındaki, hazret-i Alînin hutbeleri 

denilerek yazılmış olanlar da doğru değildir. 

[(Nehc-ül-belâga) kitâbını Radî isminde bir şî’î yazmış olduğunu islâm âlimleri 

sözbirliği ile bildirdiler. Hindistân âlimlerinden Abdül’Azîz-i Dehlevî “rahmetullahi 

teâlâ aleyh”, (Tuhfe-i isnâ aşeriyye) adındaki büyük kitâbında, bu kitâbı 

yazan Radînin yehûdî olduğunu uzun yazmakdadır. Hindistânda Rampur şehrinde, 

İmtiyâz Alî Arşî isminde bir şî’î 1389 [m. 1969] senesinde, (İstinâd) isminde 

kitâb yazarak, Nehc-ül-belâganın doğru olduğunu isbâta kalkışmış ise de, vesîka 

olarak ileri sürdükleri, Abdüh gibi masonlar ve belli şî’îlerdir. İstinâdın, 

1393 [m. 1973] de Tahranda ikinci baskısı yapılarak islâm memleketlerine dağıtılmakda, 

(Sünnî) olan gençler aldatılmağa çalışılmakdadır. İmâm-ı Zehebî ve İbni 

Hacer-i Askalânî gibi derin islâm âlimlerinin, (Bu kitâbı, şî’î Radî yazmışdır) dediklerini, 

İstinâd kitâbı da önsözünde yazıyor. Bu üç büyük âlimin her sözü huccetdir, 

sağlam vesîkadır. (Nehc-ül-belâga)nın bozuk olduğunu göstermek için, 

başka şâhid aramağa lüzûm yokdur. Müslimânlar böyle bozuk, şübheli kitâbları 

okumamalıdır. (Buhârî) ve (Müslim) ve benzerleri sağlam hadîs kitâblarını ve bunların 

şerhlerini [açıklamalarını] okumalıdır]. 

(Tevhîd-i vücûdî)nin sırları, riyâzet çekenlerin ve muhabbet deryâsına dalmış 

– 765 –

olanların kalblerine doğmuşdur. Bu yüksek insanların sayısı o kadar çokdur ki, inanmamak 

imkânsızdır. O büyüklerin yolunda olanların, Onların sözlerini isbât etmek 

için, Kur’ân-ı kerîmin âyetlerine ve hadîs-i şerîflere, değişik ma’nâlar vermeğe kalkışmalarına 

lüzûm yokdur. Bu ma’rifetin varlığında kimsenin şübhesi yokdur. 

Fekat, bu ma’rifeti tesavvufun gâyesi ve seyr ve sülûkün nihâyeti sanmak, (İlmleri 

Ona varamaz!) meâlindeki Tâhâ sûresinin 110. cu âyet-i kerîmesi ile men’ olunmuşdur. 

Âlimler de bu ma’rifet üzerinde durmamışlardır. (Bu ma’rifete inanmıyan 

vâsıl olamaz!) sözünüzü açıklıyarak irşâd buyurmamışsınız. Bunun için, önce, 

vâsıl olmak ne demek olduğunu açıklamak da îcâb eder. 


Büyük âlim Abdüllah-i Dehlevînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Mekâtib-i şerîfe) 

kitâbının seksenbeşinci mektûbu aşağıdadır: 

Allahü teâlâya hamd olsun! Onun sevgili Peygamberi Muhammed aleyhisselâma 

salât ve selâm olsun! Gulâm-ı Alî ismi ile meşhûr olan fakîr Abdüllah-i Kâdirî 

müceddidînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” mektûbudur. Hindistânda müslimânlar 

için yazmışdır. Allahü teâlâ, onun günâhlarını afv eylesin! 

(BÎ’AT), söz vermek ve bu sözünde durmak demekdir. Tesavvuf yolunda çok 

kullanılan bir kelimedir. Bunu kullanmak, Eshâb-ı kirâmın sünnetidir “radıyallahü 

teâlâ anhüm”. Bî’at, üç kısmdır: Birincisi, bir büyüğün önünde, günâh işlememek 

için söz vermekdir. Buna, (tevbe bî’ati) denir. Büyük günâhlardan biri işlenince, 

bu bî’at bozulur. Yeniden bî’at etmek lâzım olur. Gıybet edince bozulup, 

bozulmamasında şübhe edildi. Bir müslimânı tahkîr ederek, onu kötüleyerek gıybet 

yapmak, elbet büyük günâhdır. Yanlış söyliyen ve yazan din adamlarını ve bid’at 

i’tikâdında olan tarîkatcıları müslimânlara haber vermek, duyurmak gıybet olmaz. 

Müslimânların bunlara aldanmaması için bunları söylemek lâzımdır. 

Bî’atin ikincisi, intisâb etmek, bereketlenmek için bir Velîye “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” veyâ onun hakîkî mensûblarına bî’at etmekdir. Böylece, onlar için bildirilmiş 

olan müjdelere ve şefâ’atlarına kavuşulur. Meselâ, gavs-üs-sekaleyn Abdülkâdir-i 

Geylânî “kuddise sirruh”, (Benim talebelerim tevbe etmeden ölmezler) 

buyurmuşdur. Bu müjdeye kavuşmak için, bu yolun büyüklerinden birine bî’at olunur. 

Bu bî’ati tekrâr etmek lâzım değildir. 

Bî’atin üçüncüsü, Evliyânın feyzlerine kavuşmak, fâidelenmek için yapılır. Tesavvuf 

büyüklerinden birine bî’at edip, Onun gösterdiği vazîfeleri ve ihlâs derecelerini 

yapıp fâide elde edemezse, Üstâdı râzı olsa da ve olmasa da, başka birine 

intisâb etmesi, başka bir âlime bî’at etmesi câizdir. Fekat, birinci âlimi inkâr etmemesi 

lâzımdır. Ondan nasîbi, kısmeti yok demekdir. Üstâdının islâmiyyete uymakda 

gevşekliğini görürse ve zenginlere yanaşdığını, dünyâya düşkün olduğunu 

anlarsa, Allahü teâlânın feyzlerini, sevgisini ve ma’rifetini başka birinde aramalıdır. 

Çocuk iken bî’at etmiş olan, akl ve şü’ûr sâhibi olunca, onun hakîkî âlim olduğunu 

anlarsa, bî’atine ve vazîfelerine devâm eder. Yâhud beğendiği başka birine 

bî’at eder. 

İslâm âlimi, Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” sünnetine [ya’nî islâmiyyete] 

tâbi’ olan, sımsıkı sarılan ve zâhir ve bâtın bid’atlerden kaçınan ve selef-i 

sâlihînin i’tikâdında olan kimsedir. Gavs-üs-sekaleyn Abdülkâdir-i Geylânî ve 

Şeyh-ül-islâm Ferîdeddîn-i Genc-i Şeker hazretlerinin doğru olan i’tikâdında 

olur. Fıkh bilgilerinden zarûrî lâzım olanları bilir. (Mişkât-i şerîf) hadîs kitâbını ve 

Kur’ân-ı kerîm tefsîrlerini çok okur. İmâm-ı Gazâlî “rahmetullahi teâlâ aleyh” hazretlerinin, 

(Minhâc-ül-Âbidîn) ve (Kimyâ-yı se’âdet) kitâbları gibi tesavvuf yolundakilerin 

yazdığı ahlâk kitâblarını ve tesavvuf büyüklerinin hâllerini ve sözlerini 

bildiren kitâbları okur. Bu kitâbları okumak, kalbin tasfiyesi ve tezkiyesi için 

– 766 –

çok fâidelidir. İslâm âlimi, dünyâya düşkün olmaz ve dünyâya düşkün olanlarla birlikde 

bulunmaz. İslâmiyyetin bildirdiği iyi işleri yapar. Çalışdıklarının dünyâdaki 

ve âhıretdeki karşılığını yalnız Allahdan bekler. Ondan başka kimseden birşey 

beklemez. Kur’ân-ı kerîmi çok okur. Evliyânın kalblerine gelen feyzlerden, ma’rifetlerden 

nasîb almışdır. Her işinde tevbe, inâbet, zühd, vera’, takvâ, sabr, kanâ’at, 

tevekkül ve rızâ yolunu tutar. Onu görenler Allahü teâlâyı hâtırlar. Dünyâ düşünceleri 

kalbinden kaçar. (Çeştiyye) yolunun büyükleri ile birlikde bulunan sâdık bir 

kimsede zevk, şevk, harâret, râhatlık, yalnızlık, ya’nî dünyâya düşkün olanlardan 

uzaklaşmak hâsıl olur. (Kâdirî) yolunun büyükleriyle berâber bulunmak, kalbde 

safâ hâsıl eder. Rûhlar ve melekler âlemi ile bağlılık hâsıl olur. Geçmiş ve gelecek 

şeylerden çoğu kendisine bildirilir. (Müceddidî) yolunun büyükleri ile berâber olanda 

huzûr ve cem’ıyyet ve yâd-i dâşt ve dünyâya şü’ûrsuzluk ve Allahü teâlânın cezbeleri 

hâsıl olur. Kalbine, rûhuna birçok şeyler ihsân edilir. İslâm âlimi müceddidî 

ise, bütün latîfelerinde keyfiyyetler, hâller, safâ ve letâfet ve nûrlar, sırlar hâsıl 

olur. Bu söylediklerimiz hâsıl olmazsa, sâdık olan tâlib, hakîkî âlime kavuşamadığı 

için ne kadar âh etse yeridir. 

(Tâlib), sâdık olan insan demekdir. Allahü teâlânın sevgisi ile ve Onun sevgisine 

kavuşmak arzûsu ile yanmakdadır. Bilmediği, anlıyamadığı bir aşk ile şaşkın 

hâldedir. Uykusu kaçar, gözyaşları dinmez. Geçmişdeki günâhlarından utanarak 

başını kaldıramaz. Her işinde Allahdan korkar, titrer. Allahü teâlânın sevgisine kavuşduracak 

işleri yapmak için çırpınır. Her işinde sabr ve afv eder. Her geçimsizlikde, 

sıkıntıda kusûru kendisinde görür. Her nefesde Allahını düşünür. Gaflet ile 

yaşamaz. Kimseyle münâkaşa etmez. Bir kalbi incitmekden korkar. Kalbleri Allahü 

teâlânın evi bilir. Eshâb-ı kirâmın hepsini, “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în” 

diyerek iyi bilir. Hepsinin iyi olduğunu söyler. [Şimdi, böyle hakîkî tâlib kalmadı.] 

Peygamber efendimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, Eshâb-ı kirâm arasında 

olan şeyleri konuşmamağı emr buyurdu. Sâlih müslimân, bunları konuşmaz, yazmaz 

ve okumaz. Böylece, o büyüklere karşı bir edebsizlikde bulunmakdan kendini 

korur. O büyükleri sevmek, Allahın Resûlünü “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” 

sevmenin nişânıdır, alâmetidir. Kendi bilgisi ile, kendi görüşü ile Evliyâ-yı kirâmı 

birbirinden aşağı ve yukarı diye ayırmaz. Birinin dahâ yüksek, dahâ üstün olduğu 

ancak âyet-i kerîme ile ve hadîs-i şerîf ile ve Sahâbe-i kirâmın sözbirliği ile bildirmeleri 

ile anlaşılır. Muhabbet serhoşluğu elbet başkadır. Aşk sâhibi ma’zûrdur. 

(Simâ’), bir kişinin veyâ birkaç kişinin okudukları dîni, îmânı kuvvetlendiren ve 

ahlâkı güzelleşdiren, şi’rleri, kasîdeleri, ilâhîleri ve mevlidleri dinlemek demekdir. 

Tesavvuf büyükleri, çalgısız olan ve kadın erkek karışık olmıyarak okunanları 

Simâ’ etmişler, dinlemişlerdir. Sultân-ı meşâyıh [Nizâmüddîn-i Dehlevî]nin sohbetinde, 

meclisinde hiçbir çalgı, hiçbir zemân görülmedi. O sohbetde bulunanlar, gizlice 

ağlar, ciğerleri yanardı. (Fevâid-ül-füâd) ve (Siyer-ül-Evliyâ) kitâbları bunu uzun 

anlatmakdadır. Tesavvuf büyüklerinin yolundan ayrılmak kalbi karartır. O büyükler, 

kalbde hâsıl olan kabzı, bast hâline çevirmek için veyâ inbisâtı ya’nî bast, râhatlık, 

ferahlık hâlini artdırmak için simâ’a izn vermişlerdir. Simâ’ kalbdeki Allah 

sevgisini ve rikkati artdırır buyurmuşlardır. Gâfillerin ya’nî kalblerinde Allah 

sevgisi bulunmıyanların simâ’ları câiz değildir. Böyle simâ’ meclisleri, toplantıları, 

fısk [günâh] meclisi olur. Her müslimân böyle simâ’lardan sakınmalıdır. Tesavvufculardan, 

ney gibi çalgılara câiz diyenler oldu ise de, bunu aşk ve muhabbet serhoşluğu 

hâlinde söylemişlerdir. İslâmiyyetin yasak etdiği böyle sözlere uyulmaz. 

[Tahtâvînin (Merâkıl-felâh) hâşiyesi yüzyetmişdört (174). cü sahîfesine bakınız!] 

Allah ismini yüksek sesle söylemek, kalb hastalığının ilâcıdır dediler. Fekat sessiz 

söylemek, dahâ fâidelidir. Sessiz yapılan zikrin dahâ efdal olduğu hadîs-i şerîfde 

bildirildi. Kalbdeki ateşi artdırmak ve gevşekliği gidermek için sesle söylemek 

câiz olabilir. Çok söyleyince ve riyâzetler çekilince, kalbde Allah sevgisi çoğalır, 

– 767 –

(Vahdet-i vücûd) sırları hâsıl olur. (Vahdet-i vücûd), mümkinâtı ya’nî mahlûkâtı 

tek bir varlık görmekdir. Yoksa, mahlûkları Allahü teâlâ bilmek değildir. Aşk-ı ilâhînin 

kalbde hâsıl etdiği hâl sâhiblerinin vahdet-i vücûd sözlerini işiterek, kendi görüşleri 

ile ve hayâlleri ile böyle konuşup kendini vahdet-i vücûd sâhibi göstermek 

akla da, islâmiyyete de uygun değildir. Rüknüd-dîn Alâüddevle-i Semnânî ve 

müceddid-i elf-i sânî Ahmed Fârûkî “rahmetullahi aleyhimâ” ve bunların izinde 

giden büyükler, vahdet-i vücûd ma’rifetinden başka ve Peygamberlerin hepsinde 

hâsıl olan “aleyhimüssalevâtü vesselâm” me’ârif de bulunduğunu görmüşler ve anlamışlardır. 

(Tesavvuf), Allahü teâlâ ile olmak ve iyi ahlâk edinmek ve islâmiyyete uymakdır. 

Allahü teâlâdan başka şeyleri kalbden çıkarıp bütün a’zânın Muhammed 

Mustafâ “sallallahü aleyhi ve sellem” hazretlerine uymasıdır. Allahü teâlâ ile olmağa, 

(Hudûr) denir ki, hadîs-i şerîfde bildirilen (İhsân) mertebesidir. İnsanın kalbi 

bu mertebede olmalıdır. Bu ni’meti kime ihsân ederlerse, büyük se’âdet bilsin! 

(Tevhîd-i ef’âlî), mahlûkların bütün işlerini, bütün hareketlerini, tek bir yapıcının 

işlerinden olarak görmekdir. 

(Tevhîd-i sıfâtî), mahlûkların sıfatlarını, özelliklerini, Hak teâlânın sıfatlarının 

görüntüleri bilmek ve her varlığı Allahü teâlânın varlığında yok görmekdir. Evliyâyı 

kirâm “kaddesallahü teâlâ esrârehümül’azîz” hep böyle idiler. 

(İcâzet) ve (Hilâfet), tâliblerin kalblerine ihlâs yerleşdirmesi için, olgun birisine 

izn vermek demekdir. Kendisine izn verilen zâta (Halîfe) veyâ (Vesîle) denir. 

Kendisine izn verilecek zâtın bâtınının [ya’nî kalbi ve diğer dört latîfesinin] nisbete 

ve hâllere kavuşmuş olması, kötü huylardan temizlenmiş, iyi huylarla süslenmiş 

olması ve sabr, tevekkül, kanâ’at, rızâ, teslîm sâhibi olması, dünyâya düşkün olmaması 

lâzımdır. Bu yüksek mertebe, ancak (Selef-i sâlihîn)e uymakla ele geçebilir. 

[Eshâb-ı kirâm ile Tâbi’în-i ızâma (Selef-i sâlihîn) denir. Üçüncü ve dördüncü 

asrlarda gelen islâm âlimlerine, (Halef-i sâdıkîn) denir.] Bu hâller ve keyfiyyetler 

kalbde hâsıl olmadan, va’z etmesi için izn vermek harâmdır. Tesavvuf büyüklerinin 

yolunu bozmak olur. Birisini mağrûr yapmak [kendini beğenmesine sebeb 

olmak], bir tâlibi, bir âşıkı da acemi ellere düşürerek mahrûm etmek, akla da, islâmiyyete 

de uygun değildir. [Şimdi Türkiyede hakîkî tarîkat, mürşid, mürîd, 

şeyh yokdur. Vardır diyenlere, şeyh olduğunu söyliyenlere inanmamalıdır. Sahte 

şeyhlerin, câhil tarîkatcıların tuzaklarına düşmemek için uyanık olmalıdır.] 

Nemâzı cemâ’at ile kılmak ve (Tümânînet) ile kılmak, rükü’dan sonra (Kavme) 

yapmak ve iki secde arasında (Celse) yapmak bizlere Allahın Peygamberi tarafından 

bildirildi. Kavmenin ve celsenin farz olduğunu bildiren âlimler vardır. Hanefî 

mezhebinin müftîlerinden (Kâdîhân), bu ikisinin vâcib olduğunu, ikisinden birisini 

unutunca (Secde-i sehv) yapmak vâcib olduğunu ve bilerek yapmıyanın nemâzı 

tekrâr kılmasını bildirmişdir. Müekked sünnet olduklarını bildirenler de, vâcibe 

yakın sünnet demişlerdir. Sünneti hafîf görerek, ehemmiyyet vermiyerek 

terk etmek küfrdür. Nemâzın kıyâmında, rükü’unda, kavmesinde, celsesinde, 

secdelerinde ve oturulduğu zemânında, ayrı ayrı, başka başka keyfiyyetler, hâller 

hâsıl olur. Bütün ibâdetler nemâz içinde toplanmışdır. Kur’ân-ı kerîm okumak, tesbîh 

söylemek [ya’nî sübhânallah demek], Resûlullaha salevât söylemek ve günâhlara 

istigfâr etmek ve ihtiyâcları yalnız Allahü teâlâdan istiyerek Ona düâ etmek 

nemâz içinde toplanmışdır. Ağaçlar, otlar, nemâzda durur gibi dik duruyorlar. Hayvanlar, 

rükü’ hâlinde, cansızlar da nemâzda (Ka’de)de oturur gibi yere serilmişlerdir. 

Nemâz kılan, bunların ibâdetlerinin hepsini yapmakdadır. Nemâz kılmak, 

mi’râc gecesi farz oldu. O gece, mi’râc yapmakla şereflenen, Allahın sevgili Peygamberine 

uymağı düşünerek nemâz kılan bir müslimân, O yüce Peygamber gibi, 

Allahü teâlâya yaklaşdıran makâmlarda yükselir. Allahü teâlâya ve Onun Resûlüne 

karşı edebi takınarak huzûr ile nemâz kılanlar, bu mertebelere yükseldikle- 

– 768 –

ini anlarlar. Allahü teâlâ ve Onun Peygamberi, bu ümmete merhamet ederek, büyük 

ihsânda bulunmuşlar, nemâz kılmağı farz etmişlerdir. Bunun için Rabbimize 

hamd ve şükr olsun! Onun sevgili Peygamberine salevât ve tehıyyât ve düâlar ederiz! 

Nemâz kılarken hâsıl olan safâ ve huzûr şaşılacak şeydir. Üstâdım [Mazher-i 

Cân-ı Cânân] buyurdu ki, (Nemâz kılarken, Allahü teâlâyı görmek mümkin değil 

ise de, görür gibi bir hâl hâsıl olmakdadır). Bu hâlin hâsıl olduğunu tesavvuf büyükleri 

sözbirliği ile bildirmişlerdir. İslâmiyyetin başlangıcında nemâz Kudüse karşı 

kılınırdı. Beyt-ül-mukaddese karşı kılmağı bırakıp, İbrâhîm aleyhisselâmın kıblesine 

dönmek emr olunduğu zemân, Medînedeki yehûdîler kızdılar. (Beyt-ül-mukaddese 

karşı kılmış olduğunuz nemâzlar ne olacak?) dediler. Bekara sûresinin 143. 

cü âyet-i kerîmesi gelerek, (Allahü teâlâ îmânlarınızı zâyı’ eylemez!) meâlinde buyuruldu. 

Nemâzların karşılıksız kalmıyacakları bildirildi. Nemâz, îmân kelimesi ile 

bildirildi. Bundan anlaşılıyor ki, nemâzı sünnete uygun olarak kılmamak, îmânı zâyı’ 

etmek olur. Resûlullah efendimiz “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem”, (Gözümün 

nûru ve lezzeti nemâzdadır) buyurdu. Bu hadîs-i şerîf, (Allahü teâlâ nemâzda zuhûr 

ediyor, müşâhede olunuyor. Böylece gözüme râhatlık geliyor) demekdir. Bir 

hadîs-i şerîfde, (Yâ Bilâl “radıyallahü teâlâ anh”! Beni râhatlandır!) buyuruldu ki, 

(Ey Bilâl! Ezân okuyarak ve nemâzın ikâmetini söyliyerek, beni râhata kavuşdur) 

demekdir. Nemâzdan başka bir şeyde râhatlık arıyan bir kimse, makbûl değildir. 

Nemâzı zâyı’ eden, elden kaçıran, başka din işlerini dahâ çok kaçırır. 

Fâidesiz şeyler söylemek, müslimânları gıybet etmek, orucun sevâbını giderir. 

Gıybet etmek, ibâdetlerin sevâblarını yok eder. Gıybetden sakınmak vâcibdir. Zahmet 

çekerek, sıkıntılara katlanarak ibâdet yapıp da, bunun sevâbını yok etmek ne 

kadar aklsızlıkdır. İbâdetler Allahü teâlâya arz olunur. Gıybeti ve fâidesiz sözleri 

sâhibinin huzûruna çıkarmak, Ona karşı edebsizlikdir. 

Şarkı, çalgı ve tanbur dinlemek ve raks [dans] seyr etmek ve hazret-i Hasen ile 

Hüseynin “radıyallahü anhümâ” şehîd edilmelerini [Kerbelâ vak’asını] anlatmak, 

yazmak müslimânlığa yakışmaz. Zemânımız şeyhleri, tarîkatcılığı bunları yapmak 

şekline sokdular. Din büyüklerinin resmlerini yaparak ziyâret ediyorlar. 

Bunları ziyâret, Allahü teâlânın rızâsına kavuşdurur diyorlar. İslâmiyyetde böyle 

şeyler yokdur. Görmeden uydurma yapılan resmlere büyüklerin ismini koymak 

iftirâ olur. Allahü teâlâ bunlara tevbe etmek nasîb eylesin! Medîne-i münevverenin 

büyük âlimlerinden, hadîs ilmi mütehassısı seyyid İsmâ’îl efendi “rahmetullahi 

teâlâ aleyh”, ulûm-i müceddidîye kavuşmak için Medîne-i münevvereden Hindistâna 

kadar bu fakîri görmeğe geldi. Bu zâtı (Âsâr-ı şerîf)i [ya’nî mukaddes emânetleri] 

ziyâret etmesi için büyük mescide [ya’nî Asyânın en büyük câmi’i olan Delhîdeki 

Şâh Cihân Câmi’ine] gönderdim. Hemen geri gelip, orada Resûlullahın “sallallahü 

aleyhi ve sellem” nûrları bulunmakla berâber, putların zulmeti de duyuluyor 

dedi. Câmi’deki vazîfelilerden araşdırdım. Odadaki bir sandıkda büyüklerin 

ismini taşıyan resmlerin bulunduğunu öğrendim. Seyyid İsmâ’îl efendinin, bu 

zulmetlerin te’sîri altında kaldığını anlamış oldum. Resûlullaha “sallallahü aleyhi 

ve âlihi ve sellem”, hazret-i İbrâhîm aleyhisselâmın resmini gösterdiklerinde, mübârek 

eli ile bu resmi yırtdı. Yûsüf sûresinin 106. cı âyetinin, (Onların çoğu Allahü 

teâlâya îmân ediyoruz derler. Fekat îmânsızdırlar. Başka şeylere ibâdet ederek 

müşrik olmuşlardır) meâl-i şerîfi, bu hâli haber vermekdedir. Horoz döğüşdürmek, 

güvercinle oynamak gibi her oyun harâmdır. Bir taşı yontarak, (Kadem-i şerîf) adını 

takıp, Peygamberin ayağının izidir demek de resmlere, putlara tapınmak gibidir. 

Nevruz günü [ve Noel gecesi] mecûsîler gibi bayram yapmak, kâfirlere teşebbüh 

olur. Tarîkatcılar, şeyhler bu çirkin işleri yapınca mürîdlerine nümûne olur. 

Sened olur. Onlar da bu felâkete, bu akıntıya kapılırlar. Hakîkî müslimânlık, takvâ 

ile olur. Şirkden ve harâmlardan sakınmakla olur. Kalbde hâllerin hâsıl olma- 


sı ve ba’zı şeylerin keşf olunması, görülmesi ve fen bilgilerinin dışında aklları şaşırtacak 

işlerin yapılması, kâfirlerde de hâsıl olur. Riyâzetler çekmek, belli şeyleri 

ibâdet olarak yapmak, muska yazmağı, hastaları, büyülenmiş olanları okumağı, 

üflemeyi, san’at hâline getirmek, din işleri değildir. Câhilleri, ahmakları toplamak 

ve dünyâlık ele geçirmek için yapılmakdadır. İslâmiyyetde bunların kıymeti 

ve ehemmiyyeti yokdur. İslâmiyyetde kıymeti olan ve ehemmiyyeti olan ve insanı 

Allahü teâlâya yaklaşdıran şey, ancak, Onun Resûlüne, Peygamberine “sallallahü 

aleyhi ve âlihi ve sellem” uymak, O yüce Peygamberin izinde bulunmakdır. 

Eshâb-ı kirâmın ve Ehl-i beyt-i ızâmın “radıyallahü anhüm” yolu budur. 

Kur’ân-ı kerîm bu yolu göstermek için gönderilmişdir. Allahü teâlâ, hepimizi sevgili 

Peygamberinin “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” ve Eshâb-ı kirâmın ve 

Ehl-i beyt-i ızâmın yolunda bulundursun! Âmîn. 

[(Dürr-ül-muhtâr) beşinci cild, 481. ci sahîfede diyor ki, (Nevruz veyâ Mihrican 

[Martın ve Eylülün yirminci] günlerinde, bunların ismlerini söyliyerek hediyye 

vermek harâmdır. Bu günleri bayram bilerek vermek, küfr olur. Bu günleri ta’zîm 

ederek kâfire yumurta veren kâfir olur. Bu günlerde birşey satın almak da böyledir. 

Her zemân aldığını satın alırsa, kâfir olmaz). (Bezzâziyye) fetvâsında diyor ki, 

(Nevruz günü, mecûsîlerin bayramıdır. O gün, mecûsîlerin yanına gidip, onların yapdıklarını 

yapmak küfrdür. O gün, bayram yapan müslimânın îmânı gider de haberi 

olmaz). Noel günü ve gecesinde ve kâfirlerin paskalya ve yortularında, onlar gibi 

bayram yapanın da kâfir olduğu bu fetvâdan anlaşılmakdadır. 

(Tefsîr-i Mazherî)de, Mâide sûresinin kırkdördüncü âyetinin tefsîrinde buyuruyor 

ki, (Hadîs-i şerîfde, (Îsâ aleyhisselâmın yapdığını yapmakda ben herkesden 

ilerideyim. Peygamberler “aleyhimüsselâm”, babaları bir olan kardeşler gibidirler. 

Anaları ayrıdır. Dinleri birdir) buyuruldu. İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe “rahmetullahi 

aleyh”, bu hadîs-i şerîfe uyarak, önceki dinlerin, Muhammed “aleyhisselâm” 

tarafından değişdirilmemiş olan hükmleri ile amel etmemiz vâcibdir buyurdu. 

Ya’nî, geçmiş dinlerin hükmü olduğu, âyet-i kerîme veyâ hadîs-i şerîf ile bildirilmiş 

ve nesh edildiği bildirilmemiş olan hükmler ile amel edilir). Amel etmemiz lâzım 

olan böyle hükmlerin hepsini, fıkh âlimlerimiz tesbît etmişlerdir. Fıkh âlimlerinin 

izn verdiklerinden başka olan ibâdetlerine uymamız câiz değildir. Çünki, 

yehûdîlerin ve hıristiyanların şimdi yapmakda oldukları ibâdetlerin ba’zısını, sonradan 

kendileri uydurmuşlardır. Bunlara uymamız, küfr veyâ harâm veyâ mekrûh 

olur. Doğruyu, yanlışı, fıkh kitâblarından öğrenmeliyiz! İmâm-ı Şâfi’î “rahime-hullahü 

teâlâ aleyh” ise, önceki dinlerin hiçbir hükmü, bizim için huccet olmaz buyurdu. 

(Birgivî vasıyyetnâmesi) şerhi, 115 ve 202. ci sahîfelerinde diyor ki, (Zünnâr denilen 

papas kuşağını bağlamak ve putlara, heykellere, meselâ haç, salîb denilen, 

Îsâ aleyhisselâmın asılmış hâli dedikleri, birbirine dik kesişen iki çubuğa tapınmak, 

boynuna asarak ta’zîm etmek ve islâmiyyeti bildiren din kitâblarından birini tahkîr 

etmek, islâm âlimlerinden birini istihzâ, alay etmek ve küfre sebeb olan bir söz 

söylemek ve yazmak ve ta’zîm etmemiz emr olunan birşeyi tahkîr ve tahkîr etmemiz 

emr olunan birşeyi ta’zîm etmek küfrdür. Bunları yapanın îmânı gider, kâfir 

olur. Fekat, büyük bir günâh işliyen, bu işin fenâ olduğunu düşünür, yapdığına pişmân 

olur, üzülür. Allahü teâlâdan utanırsa, îmânı gitmez, kâfir olmaz. İ’tikâdı sahîh 

olup, küfr alâmeti olmıyan büyük günâhı işliyen kâfir olmaz. Bu günâhına tevbe 

eder, Allahü teâlâdan afv dilerse, afv olur. Tevbe etmeden ölürse, Allahü teâlâ 

dilerse, yine afv eder. Dilerse, günâhı kadar azâb edip, sonra Cennete kor. Fekat 

îmânsız olarak ölen kâfir ve bid’at sâhibi, âhıretde hiç afv olunmıyacak, muhakkak 

Cehennemde yanacakdır. Kâfir, Cehennemden hiç çıkarılmıyacak, bid’at 

sâhibi, çıkarılacakdır). 

Îmânı olmayan kimsenin sonsuz olarak Cehennem ateşinde yanacağını Peygam- 

– 770 –

er efendimiz haber verdi. Bu haber elbette doğrudur. Buna inanmak, Allahü teâlânın 

var olduğuna, bir olduğuna inanmak gibi lâzımdır. Sonsuz olarak ateşde yanmak 

ne demekdir? Herhangi bir insan, sonsuz olarak ateşde yanmak felâketini düşünürse, 

korkudan aklını kaçırması lâzım gelir. Bu korkunç felâketden kurtulmak 

çâresini arar. Bunun çâresi ise, çok kolaydır. (Allahü teâlânın var ve bir olduğuna 

ve Muhammed aleyhisselâmın Onun son Peygamberi olduğuna ve Onun haber 

verdiği şeylerin hepsinin doğru olduğuna inanmak) insanı bu sonsuz felâketden kurtarmakdadır. 

Bir kimse ben bu sonsuz yanmaya inanmıyorum, bunun için böyle bir 

felâketden korkmuyorum, bu felâketden kurtulmak çâresini aramıyorum derse, 

buna deriz ki, (İnanmamak için elinde senedin, vesîkan var mı? Hangi ilm, hangi 

fen inanmana mâni’ oluyor?) Elbet vesîka gösteremiyecekdir. Senedi, vesîkası olmayan 

söze ilm, fen denir mi? Buna zan ve ihtimâl denir. Milyonda, milyarda bir 

ihtimâli olsa da, (sonsuz olarak ateşde yanmak) korkunç felâketinden sakınmak 

lâzım olmaz mı? Az bir aklı olan kimse bile, böyle felâketden sakınmaz mı? Sonsuz 

ateşde yanmak ihtimâlinden kurtulmak çâresini aramaz mı? Görülüyor ki, her 

akl sâhibinin îmân etmesi lâzımdır. Îmân etmek için vergi vermek, mal ödemek, 

yük taşımak, ibâdet zahmeti çekmek, zevkli tatlı şeylerden kaçınmak gibi sıkıntılara 

katlanmak lâzım değildir. Yalnız kalb ile, ihlâs ile, samîmî olarak inanmak kâfîdir. 

Bu inancını inanmayanlara bildirmek de şart değildir. İmâm-ı Rabbânî “rahime-hullahü 

teâlâ” yetmişüçüncü mektûbda buyuruyor ki, (Sonsuz ateşde yanmaya 

inanmayanın, buna çok az da bir ihtimâl vermesi, zannetmesi akl îcâbıdır). 

Sonsuz olarak ateşde yanmak ihtimâli karşısında, bunun yegâne ve kat’î çâresi olan 

(ÎMÂN) ni’metinden kaçınmak, ahmaklık, hem de çok büyük şaşkınlık olmaz mı?] 


Derin âlim, büyük Velî, Abdüllah-i Dehlevînin “rahmetullahi aleyh” (Mekâtib-i 

şerîfe) kitâbındaki seksensekizinci mektûbu onbir sahîfedir. Bu uzun mektûbun son 

kısmının fârisîden tercemesi, aşağıdadır: 

Kur’ân-ı kerîmde ve hadîs-i şerîflerde öyle bilgiler vardır ki, bunlar te’vîl edilmeden 

anlaşılamaz. [Bir kelimenin, Allahü teâlâ ve Resûlullah tarafından, açık bildirilmemiş 

ma’nâlarından, islâmiyyete uygun olanı seçmeğe (Te’vîl) denir. Bunu 

herkes yapamaz.] Evliyânın sözlerini de te’vîl etmek, meâlen bildirmek lâzımdır. 

Te’vîl edilmezse, yanlış anlaşılır. Te’vîl edilince, Velîye iftirâ etmek tehlükesi olmaz. 

İftirâ etmek harâmdır. Evliyâ-yı kirâmın, sekr hâlinde [şu’ûrsuz] iken veyâ 

kavuşdukları ni’metleri anlatırken, yâhud talebesini teşvîk için veyâ maksadını anlatacak 

kelime bulamadıkları zemân, söyledikleri ba’zı kelimeleri te’vîle muhtâc 

olur. İmâm-ı Rabbânînin de, böyle kelimeleri vardır. Abdülhak-ı Dehlevî “rahime-hullah”, 

Abdülkâdir-i Geylânînin (Fütûh-ul-gayb) kitâbının fârisî şerhinde buyuruyor 

ki, (Âriflerin kalblerine ince ve anlaşılmaz bilgiler geldiği zemân, bunları 

anlatacak kelime bulamazlar. Böyle sözlerini işitince, (doğrusunu Allahü teâlâ 

bilir) demeli, inkâra kalkışmamalıdır). Tesavvuf yolundan maksad, Ehl-i sünnet 

âlimlerinin bildirdikleri doğru i’tikâda ve islâmın güzel ahlâkına ve fıkh kitâblarının 

gösterdiği işleri yapmağa ve bid’atlerden sakınmağa ve Allah dostlarının kalblerine 

gelen hâllere kavuşmakdır. Elhamdülillah bizim yolumuzda, bu ni’metler hâsıl 

olmakdadır. Allahü teâlâ bu yolun feyzlerini, bu fakîre de ve doğru yolu arayan 

bütün müslimânlara da nasîb eylesin! Bâtına [kalbe] gelen ni’metlerin sonsuz 

olduğu, bu zemân anlaşılır. 

Bir kimsenin maksadı bilinmeden, yalnız sözüne bakarak, ona kâfir denilemez. 

Bir müslimânın, bir sözünün, yetmiş ma’nâsı, küfrünü, bir ma’nâsı ise, îmânını gösterse, 

o kimseye kâfir denilmez. Hadîs-i şerîfde, (Küfrü açık bilinmiyen kimseye 

kâfir diyen, kâfir olur) buyuruldu. İmâm-ı Rabbânî için, (Her zemân, Resûlullaha 

tâbi’ olmak lâzımdır diyorsunuz. Hâlbuki, Resûlullahın riyâzetleri, mücâhede- 

– 771 –

leri ve kâfirlerle cihâdları sizde hiç görülmiyor) diyenler var. Buna cevâb olarak 

deriz ki: 

Her müslimânın, farzlarda, vâciblerde ve müekked sünnetlerde, Resûlullaha tâbi’ 

olması lâzımdır. Âciz olmak, mücâhede ve gazâ yapamamak için özrdür. Hem 

de, geceleri, mubârek ayakları şişinceye kadar teheccüd nemâzları kılması ve çok 

açlık çekmesi ve muhârebelerde kahramanlıklar göstermesi, Onun hasâisinden idi. 

Ya’nî yalnız Ona ihsan olunmuşdur. Allahın arslanı, emîr-ül-mü’minîn Alî “radıyallahü 

anh” buyuruyor ki, (Muhârebenin en şiddetli zemânlarında, Resûlullahın 

yanına sığınırdık). Cihâd-i asgar olan muhârebeler için ve cihâd-ı ekber olan, 

nefs ile mücâdele için, kuvvetli olmak şartdır. İmâm-ı Rabbânîye i’tirâz edenler de 

âcizdir. Hadîs-i şerîfde, (Kolay şeyleri yapınız! İşlerinizi güçleşdirmeyiniz! Gücünüz 

yetdiği şeyleri yapınız! Allahü teâlâ, kolay olanları yapmanızı istiyor) buyuruldu. 

Allahü teâlâ, mihnetlere, meşakkatlara katlanmağı kolaylaşdırmışdır. [Bunun 

için, derdlere, belâlara katlanmağı istiyor. Sabr edenleri seviyor.] İmâm-ı 

Rabbânî, (Resûlullahın her işine tâbi’ olmalıdır) demiyor. (İ’tikâdda, fıkh kitâblarında 

emr olunan işlerde, ya’nî ahkâm-ı islâmiyyede ve kalb ile yapılan zikrlerde 

ve terakkîlerde tâbi’ olmalıdır) diyor. Siz de biliyorsunuz ki, bunlara tâbi’ olmıyan, 

Velî olamaz. İmâm-ı Rabbânîye i’tirâz edenler, onun sözlerini anlıyamıyanlardır. 

[İslâm âlimlerinin, kitâbımızdaki sözlerini anlıyamıyan câhiller de, dîni 

dünyâ kazançlarına âlet eden yobazlar gibi ve ingiliz câsûslarına satılmış olan 

hâinler gibi, kitâblarımızı kötülüyorlar. Allahü teâlâ, yavrularımızı, bu düşmanlara 

aldanmakdan muhâfaza buyursun! Âmîn.] 

Resûlullaha tâm tâbi’ olunca, insan Onun gibi olur. Tesavvuf büyükleri, bu hâle 

(Fenâ firresûl) demişlerdir. (Fenâ-fişşeyh) ve (Fenâ-fillah) demeleri de böyledir. 

Bu sözleri de, insanın sıfatları, mürşidin ve Allahü teâlânın kemâl sıfatları gibi 

olurlar demekdir. Câhiller, bu sözlerin ma’nâlarını anlamadıkları için, kendilerini 

ve her mahlûku, Allahü teâlâ ile birleşir sanıyor. Hâlbuki, şer’ı şerîf ve 

Kur’ân-ı mecîd, (Allah başkadır. Mahlûklar başkadır) diyor. Evliyânın sekr hâlindeki, 

şu’ûrsuz sözleri, bu hakîkati değişdiremez. Resûlullaha tam tâbi’ olanda, Allahü 

teâlânın kemâl sıfatlarından bir zerrenin zuhûrunu Allahü teâlâ ile birleşmek 

zan etmişlerdir. Büyüklerimiz, Muhammed aleyhisselâm gibi olmağa, Onunla ittihâd 

etmek, birleşmek dedi. Mahlûk, Allahü teâlâ gibi olamaz ki, Allah ile birleşmek 

denilsin. Mahlûk, mahlûk ile ittihâd etdi denilebilir. Mahlûk, hâlık ile birleşdi 

denilemez. Evliyânın sözleri misk gibidir. Güzel ma’nâ saçarlar. Yanlış ma’nâlar 

vermek, miski çalı, çöp ile örtmek gibidir. Çalı yığını, miskin güzel kokusunu 

örtemez. 

(Eskiden, tesavvufcular, fakîrliği zenginliğe tercîh ederlerdi. İmâm-ı Rabbânî 

ise, zenginliği ve malı, mülkü tercîh ediyor) demek de, çirkin iftirâdır. (Mektûbât)ın 

çok yerinde, (Fakîrlerin kapı önlerinde oturmaları, zenginlerin, süsler, zînetler içinde 

oturmalarından iyidir) yazılıdır. (Buradaki fakîrlerin, muayyen, devâmlı gelirleri 

yok ise de, Allahü teâlânın ezelde taksîm etdiği rızka güvenerek, râhat ve neşelidirler) 

buyurmakdadır. Zarûrî ihtiyâclarını karşılamak ve fakîrlere yardım 

etmek için, çalışıp, halâl kazanmak iyidir. Süleymân aleyhisselâm ve Eshâb-ı kirâmdan, 

emîr-ül-mü’minîn Osmân ve Abdürrahmân bin Avf ve diğerleri, Resûlullahdan 

sonra, mâl ve mülk sâhibi oldular. Bu servetleri, sahâbîlik derecelerinin azalmasına 

sebeb olmadı. Sabr eden fakîr ile şükr eden zenginden hangisinin dahâ üstün 

olduğunda, Ehl-i sünnet âlimleri ihtilâf etdi. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve 

sellem” fakîrliğin sıkıntısına katlanabildiği için, fakîrliği istedi. Hadîs-i şerîfde, (Geceleri, 

Rabbimin ziyâfetindeyim. Beni doyuruyor ve içiriyor) buyurdu. Fakîrlik, 

ibâdet yapmağı gücleşdirirse, ibâdete kuvvet veren zenginlik efdal olur. Böyle, şükr 

eden zenginlere dil uzatmak, Hadîd sûresinin yirmibirinci âyetinden gâfil olmağı 

gösterir. Bu âyet-i kerîme, meâlen, (Allahü teâlâ, bu üstünlüğü dilediğine ihsân 

– 772 –

eder)dir. [Bu âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîf, kâfirlere, fâsıklara muhtâc olmamak 

için ve müslimânlara hizmet etmek için ve islâm ilmlerini yaymak için ve bunları 

yapanlara yardım etmek için lâzım olan parayı, mâlı kazanmanın çok sevâb olduğunu 

gösteriyor.] 

Yukardaki satırları yazan, Gulâm-ı Alî Abdüllah-i Dehlevî “rahmetullahi 

aleyh”, kâdiriyye ve çeştiyye âlimlerinden çok istifâde etdim ve Nakşibendî Müceddidî 

büyüklerinden feyz aldım. Allahü teâlâ, bu büyükler hurmetine, bu fakîrin 

yazılarına te’sîr ihsân eylesin! Okuyanlardan ve tâbi’ olanlardan râzı olsun ve 

cümlemize hüsn-i hâtime nasîb eylesin! Âmîn. 

Çün aşk denizi dalgalandı, 

ol dürr-i yetîm, zâhir oldu. 

Şânında buyurdu, Hâlıkı pâk, 

(levlâke levlâk lemâ halaktül eflâk). 

Mahmûdu Muhammedü mübeccel, 

mahbûb-i Hudâ, nebiyyi mürsel. 

Doğdukda, o şemsin ziyâsı, 

doldurdu bütün kâinatı. 

Gördü Onu, basîr olanlar, 

görmiyor, yalnız, kör olanlar. 

O gonca, Mekkede açıldı, 

kokusu dünyâya saçıldı. 

Zerredir, O güneşden el’ân, 

âlemdeki ilm ile irfân. 

Bugün dolduran, rûy-ı zemîni, 

ilmler, O gülün bir filizi, 

Ol güneşin olmasa berkı, 

kim parlatırdı şark-ı garbı? 

Olmasa, Endülüs okulu açık, 

kim Avrupaya tutardı ışık? 

İlm merkezi Semerkand, Bağdâd, 

etdi, yer yüzün cehlden âzâd. 

Böylece, kapladı her yeri, 

hızla envâr-ı Muhammedî. 

İnsâf et, ey inadcı insâf, 

meydânda değil mi, ilm-i eslâf? 

Kim eyledi Mustafâ gibi, 

tevhîd-i Cenâbı ezelî? 

Verdi mi, öyle dersi irfân, 

Hitit ve Âsûr, Roma, Yunân? 

Ölçülse, Tevrât, Zebûr, İncîl, 

üstün elbet, Kitâb-ı tenzîl. 

Bir mu’cizedir, nûr-i Kur’ân, 

değişmez hiç, durdukca cihân. 

Kıyâmete dek, olur mer’i, 

şübhe edene, (Fe’tû) emri. 

Yehûd, mason, komünist şimdi, 

Kur’âna, hep, hücûma geçdi. 

Her asrda böyle çatdı a’dâ, 

biri zafer bulmadı aslâ. 

– 773 –

Çünki, onu Cenâb-ı Bârî, 

değişikliklerden kıldı ârî. 

Şer’ ile yaydı, o Nebî, 

Yer yüzüne ilmi, edebi. 

Kim giderse onun izinde, 

iyilik bulur her işinde. 

Her kim ki, bu yola özenir, 

güzel sıfatlarla bezenir. 

Ümmîdir, eğerçi, o Nebî, 

ilm ile doldurdu heryeri. 

Ümmî ki, sözlerinde parlar, 

her mahlûka âid haklar. 

Ümmî idi, hocası yokdu, 

fenne uygun âyet okudu. 

Seçilmiş, sevgili iken o, 

dâim beğenirdi yokluğu. 

Emrine geçmişken memâlik, 

üç gömleğe değildi mâlik. 

Askeri olurken muzaffer, 

açlığı sever idi ekser. 

Çok mal bulunmazdı evinde, 

fevtinde, görüldü, zırhı rehinde. 

Vârını fakîre verirdi, 

yoksul olunca, sevinirdi. 

Ekser zemân gördüğü şeyler, 

yanında, dünyâ neye değer? 

İhsânları, herkese çokdu, 

birşey yok demek, onda yokdu. 

Ba’zan, o kadar çok verirdi, 

düşmânları hep, eğilirdi. 

Şefkati boldu, her leîme, 

müşfik babaydı, her yetîme. 

Her işinde vardı, çok hikmet, 

hiç etmedi kimseye minnet. 

Hastayı ziyâret ederdi, 

derdliyi şifâyâb ederdi. 

Teheccüdü hiç bırakmazdı, 

Allah korkusundan yatmazdı. 

Tutardı herkesi, Peygamber, 

hep kendi nefsîle berâber. 

İftihâr ederdi, kullukla, 

huylu idi, ilâhi hulkla. 

Bir mektebe oldu, müdâvim, 

Allahdı, zâtına muallim. 

Anlatmak için Rahmân, anı, 

Kur’ânda hoş etdi beyânı. 

Haşra dek, Şâh-ı enbiyâya, 

olsun salevât, bî nihâye! 

Olsun Âline, Eshâbına, 

salât, selâmı âcizâne! 

– 774 –



ÜÇÜNCÜ KISM 


Bu mektûb, üstâdı Muhammed Bâkî Billahın “kuddise sirruh” oğlu Hâce Muhammed 

Abdüllaha “sellemehullahü ve ebkâhu ve evsalehu ilâ gâyeti mâ yetemennâhu” 

yazılmış olup, işin başı, sünnet-i seniyyeye yapışmak ve bid’atden kaçmak 

olduğu ve sâireyi bildirmekdedir: 

Allahü teâlâya hamd ederim. Onun seçdiği insanlara selâmet ve iyilikler ihsân 

etmesini düâ ederim. Kıymetli oğlum “rahmetullahi teâlâ aleyhimâ”! Size ve diğer 

dostlara söyliyeceğim en birinci nasîhat, sünnet-i seniyyeye yapışmak ve 

bid’atlerden kaçınmakdır. İslâm dîni, garîb olmağa, za’îflemeğe başladı. Müslimânlar, 

kimsesiz kaldı. Bundan sonra da, dahâ garîb olur gider. O dereceye gelir ki, yer 

yüzünde Allah “celle celâlüh” diyen kimse kalmaz. Kıyâmet, dünyâdaki iyi insanlar 

kalmayıp, heryeri kötülük kapladığı zemân kopar, buyuruldu. 

[Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki: (Bir zemân gelecek 

ki, ümmetimde müslimânlığın yalnız adı kalacak. Mü’min olanlar, yalnız birkaç islâm 

âdetini yapacak. Îmânları kalmıyacak. Kur’ân-ı kerîm yalnız, okunacak. Emrlerinden, 

yasaklarından haberleri bile olmıyacak. Düşünceleri yalnız yiyip içmek 

olacak. Allahü teâlâyı unutacaklar. Yalnız paraya tapınacaklar. Kadınlara köle olacaklar. 

Az kazanmak ile kanâ’at etmiyecekler. Çok kazanınca doymıyacaklar). 

Abdülvehhâb-ı Şa’rânî “rahmetullahi aleyh”, (Tezkire-i Kurtubî) muhtasarında 

diyor ki: İbni Mâcenin bildirdiği hadîs-i şerîfde, (Bir zemân gelecek. Elbisenin 

rengi, zîneti solduğu gibi, yer yüzünde islâmiyyet de solup kalkacak. Öyle olacak 

ki, nemâz, oruc, hac, sadaka unutulacak. Kur’ân-ı kerîmden yer yüzünde bir âyet 

kalmıyacak) buyuruldu. İmâm-ı Kurtubî buyuruyor ki, (İslâmın unutulması, Îsâ 

“aleyhisselâm” gökden inip, öldükden sonra olacakdır. Dahâ önce, müslimânlar 

garîb olacak. Kur’ân-ı kerîme uyulmıyacak ise de, büsbütün unutulmıyacakdır). 

(Ma’rifetnâme)de diyor ki, (Kıyâmet alâmetleri çokdur. Câmi’ler çok, cemâ’at az 

olacak. Binâlar yüksek, elbiseler ince, kadınlar emîr olacak. Erkekler kadınlaşacak)]. 

En mes’ûd, en kazanclı kimse, dinsizliğin çoğaldığı bir zemânda, unutulmuş sünnetlerden 

birini meydâna çıkarandır ve yayılmış bid’atlerden birini yok eden 

kimsedir. Şimdi öyle bir zemândayız ki, insanların en iyisinden “aleyhi ve alâ âlihissalâtü 

vesselâm” bin sene geçmiş bulunuyor. Peygamberimizin “sallallahü 

aleyhi ve sellem” zemân-ı se’âdetinden uzaklaşdıkca, sünnetler örtülmekde, yalanlar 

çoğaldığı için, bid’at yayılmakdadır. Bir kahramân lâzımdır ki, sünnete 

– 775 –

yardım edip, bid’ati durdursun, kaçırsın. Bid’ati yaymak, dîn-i islâmı yıkmakdır. 

Bid’at çıkarana ve işleyenlere hurmet etmek, onları büyük bilmek, islâmiyyetin yok 

olmasına sebeb olur. Hadîs-i şerîfde, (Bid’at işliyenlere büyük diyen, müslimânlığı 

yıkmağa yardım etmiş olur) buyurulmuşdur. Bunun ne demek olduğunu iyi düşünmelidir. 

Bir sünneti meydâna çıkarmak ve bir bid’ati ortadan kaldırmak için, 

son gayretle çalışmak lâzımdır. Her zemân, hele müslimânlığın çok za’îflediği bu 

zemânda, islâmiyyeti kuvvetlendirmek için, sünnetleri yaymak ve bid’atleri yıkmak 

lâzımdır. Eskiden gelen islâm âlimleri, bid’atde bir güzellik görmüş olacaklar 

ki, bunlardan ba’zılarına, hasene [ya’nî güzel] ismini vermişlerdir. Fekat bu fakîr, 

bu noktada onlara uymuyorum ve bid’atlerden hiçbirini güzel görmüyorum. 

Hepsini karanlık ve bulanık görüyorum. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve 

sellem” (Bid’atlerin hepsi dalâletdir, yoldan çıkmakdır) buyurdu. Müslimânlığın 

za’îflediği bu zemânda, selâmet bulmak, Cehennemden kurtulmak, sünnete yapışmakla; 

dîni yıkmak ise, nasıl olursa olsun, herhangi bir bid’ate kapılmakla olduğunu 

görüyorum. Bid’atlerin herbirini, islâm binâsını yıkan bir kazma gibi, sünnetleri 

ise, karanlık gecede yol gösteren, parlak yıldızlar gibi anlıyorum. Zemânımız 

hocalarına Allahü teâlâ insâf versin de, hiçbir bid’ate güzel demesinler ve hiçbir 

bid’atin işlenmesine müsâ’ade etmesinler. Bid’at gün doğması gibi, karanlıkları parlatıcı 

görünürse de, bunlara göz yummasınlar! Çünki sünnetlerin dışında, şeytânlar, 

işlerini kolay görür. Eski zemânlarda, islâmiyyet kuvvetli olduğundan, bid’atlerin 

zulmeti belli olmuyordu ve belki de, o zulmetlerden ba’zıları, islâmiyyetin her 

tarafı kaplıyan kuvvetli zıyâsı arasında, parlak sanılıyordu. Bunun için, güzel deniliyordu. 

Hâlbuki, bu bid’atlerde de, hiçbir parlaklık ve güzellik yok idi. Şimdi ise, 

müslimânlık za’îflemiş, kâfirlerin âdetleri, hattâ kâfirlik alâmetleri, müslimânlar 

arasına yerleşmiş [moda olmuş] olduğundan, herbir bid’at, zararını göstermekde, 

kimsenin haberi olmadan, müslimânlık sıyrılıp gitmekdedir. Hocalarımız, bu husûsda 

çok uyanık olup, eski fetvâlara dayanarak şu câizdir, bunun zararı yokdur, 

diye bid’atlerin yayılmasına ön ayak olmamalıdır. Din zemân ile değişir sözünün 

yeri işte burasıdır. Yoksa, kâfirlerin [Allah düşmanlarının], müslimânlığı yıkmak, 

bid’atleri, küfrü yerleşdirmek için, bu sözü maşa olarak kullanmaları yanlışdır. 

Bu zemân, bid’atler dünyâyı kapladığından, karanlık bir gece gibi görünmekdedir. 

Sünnetler çok azalmakda, nûrları da, bir karanlık gecede, tektük uçan 

ateş böcekleri gibi parlamakdadır. Bid’at işlenmesi çoğaldıkca, gecenin karanlığı 

artmakda, sünnetin nûru azalmakdadır. Sünnetin işlenmesi ise, karanlığı azaltmakda, 

bu nûru çoğaltmakdadır. İstiyen, bid’at karanlığını çoğaltsın, şeytân fırkasını 

kuvvetlendirsin! İstiyen de sünnetin nûrunu artdırsın. Allahü teâlânın askerini 

kuvvetlendirsin! Şunu iyi biliniz ki, şeytân fırkasının sonu felâketdir, ziyândır. 

Allahü teâlânın fırkasında olan, se’âdet-i ebediyyeye erecekdir. 

[Tekrâr edelim ki, (Bid’at) demek, Peygamberimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” 

ve Onun dört halîfesinin “rıdvânullahi aleyhim ecma’în” zemânlarında bulunmayıp 

da, dinde, sonradan meydâna çıkarılan, uydurulan inanışlara, sözlere, işlere, 

şekllere ve âdetlere denir. Bunların hepsini din diye, ibâdet diye uydurmak 

veyâ dînin ehemmiyyet verdiği şeyleri dinden ayrıdır, din buna karışmaz demek 

bid’atdir. Bid’atlerin ba’zıları küfrdür. Ba’zıları da büyük günâhdır. Kur’ân-ı kerîmi 

ve ezânı ho-parlörle okumak, radyoda okumak, bid’atdir. 

(Mektûbât) kitâbının arabî ve fârisî baskılarında, yüzseksenaltıncı mektûb hâşiyesinde 

diyor ki, (İslâm âlimlerinin çoğu, amelde bid’atleri ikiye ayırdı: Sünnete 

muhâlif olmıyan yeniliklere, reformlara, ya’nî birinci asrda aslı bulunanlara, 

Bid’at-i hasene dediler. Aslı bulunmıyanlara Bid’at-i seyyie dediler. İmâm-ı Rabbânî 

“kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz” hazretleri ise, aslı bulunanlara, bid’at ismini 

bulaşdırmadı. Bunlara Sünnet-i hasene dedi. Mevlid okumak, minâre, türbe 

yapmak böyledir. Bid’at ismini, yalnız aslı bulunmıyanlara verdi. Vehhâbîler, bu 

– 776 –

id’at-i hasenelere de, bid’at-i seyyie dedi. Sünnet-i hasenelere de şirk dediler. Câhil 

din adamları da, bid’at-i seyyielerin çoğuna, bid’at-i hasene diyerek, kötü 

bid’atlerin yayılmalarına sebeb oldular. İmâm-ı Rabbânî hazretleri, bid’atleri kötülemekde, 

islâm âlimlerine karşı değil, câhil din adamlarına karşıdır.)] 

Zemânımızın tesavvuf adamları da, insâfa gelerek ve müslimânlığın za’îfliğini, 

uydurma şeylerin din ve ibâdet hâlini aldığını düşünerek, kendi pîrlerinin sünnete 

uymıyan sözlerini ve hareketlerini yapmamalıdır. Dinde bulunmıyan şeyleri, kendi 

pîrleri yapdı diye, kendilerine din ve ibâdet etmemelidir. Sünnete yapışmak, insanı 

elbette kurtarır ve iyiliklere, se’âdetlere kavuşdurur. Sünnetden başka şeyleri 

taklîd etmek, insanı tehlükelere, felâketlere götürür. Bizim vazîfemiz doğruyu 

bildirmekdir. Herkes istediğini yapar, yapdıklarının karşılığını da bulur. [Âkıl bâlig 

olan her erkek, kendi işinden, kendisi mes’ûldür.] 

Bizi yetişdiren büyüklerimize, Allahü teâlâ çok iyi mükâfât ihsân eylesin ki, bizim 

gibi câhilleri, bid’atlerden korudular. Kendilerine uyarak karanlık tehlükelere, 

uçurumlara sürüklemediler. Sünnetden başka bir yol göstermediler. Dînin 

sâhibine “aleyhi ve alâ âlihissalâtü vesselâm” uymakdan ve harâmlarla berâber şübhelilerden 

bile kaçmakdan başka yol göstermediler. Bunun için, bu büyüklerin kazancları 

pek fazladır. Kavuşdukları dereceler, çok yüksekdir. Bunlar, tegannî ve 

raksa dönüp de bakmamış, vecde, tevâcüde [ve kendinden geçmeğe] ehemmiyyet 

vermemişlerdir. Başkalarının kalbleri ile buldukları, gördükleri, büyüklük dedikleri 

hâlleri, maksaddan uzak, matlûbdan başka bilmişler, onların kapıldıkları hayâlleri, 

def’ ve tard etmişlerdir. Bunların işleri, görmekle, bulmakla, bilinmekle 

anlaşılacak şeylerden değildir. İlmin, hayâlin, tecellîlerin ve zuhûrların, keşflerin 

ve görüşlerin üstündedir. Başkaları, birşey bulmak, birşeye kavuşmak için uğraşıyor. 

Bu büyükler ise, Allahü teâlâdan başka hiçbirşeyi istemiyor, hepsini kovuyor. 

Başkalarının Kelime-i tevhîdi tekrâr tekrâr söylemesi, Allahü teâlâya yaklaşmak 

içindir. Kelime-i tevhîdi söylemekle, Allahü teâlânın âciz bir mahlûku olan 

ve Onunla başka hiçbir münâsebeti bulunmıyan bütün bu kâinâtda, Hak teâlâyı 

bulmağa, görmeğe uğraşıyorlar. Bu büyükler ise; (Lâ ilâhe illallah) kelimesini, herşeyi 

yok bilmek, bütün görüşleri, buluşları, bilişleri ve hayâlleri, (Lâ) derken, red 

etmek, yok bilmek için tekrâr eder ve varlıkda birşey duyarlarsa, hepsini nefy e- 

der ve hâtırlarına hiçbirşey getirmezler. [Bu mektûbun yarısı terceme edildi. Son 

kısmı terceme edilmedi.] 

Cihânda iki dürlüdür, mürâi, 

ki aldatır bunlar, fakîri, bâyi. 

Birisi, yürür eski kisvetle, 

ki, zâhid sanılsın bu sûretle. 

Saf kimseleri bunlar, yimek ister, 

kendilerine dervîş denmek ister. 

Giyerler, yamalı, eski câme, 

dilerler böyle görünmek avâme. 

Haftalar geçer taramaz sakalın, 

ki, desinler, unutmuş kendi hâlin. 

İkincisi ise, ehl-i riyânın, 

işit imdi alâmetlerin ânın. 

Gider ardınca dâim nîk-i nâmın, 

diler makbûlü ola hâssu âmmın. 

Güzel kumaşları dikdirir ince, 

giyinir hergün moda âdetince. 

Nasîhat verir, kitâb yazar durmaz, 

âlim geçinir, nemâz bile kılmaz. 

– 777 –


Bu mektûb, bir sâliha hanıma “rahmetullahi teâlâ aleyhâ” yazılmış olup, kadınlara 

lâzım olan nasîhatleri bildirmekdedir: 

Kadınların, Resûlullaha “sallallahü aleyhi ve sellem” söz verdiklerini bildiren 

Mümtehine sûresindeki âyet-i kerîme, Mekke şehrinin alındığı gün inmişdir. Peygamberimiz 

“sallallahü aleyhi ve sellem” erkeklerle sözleşdikden sonra, kadınlarla 

sözleşmeğe başladı. Kadınlarla yalnız söz ile olup, mubârek eli, kadınların ellerine 

dokunmadı. Kötü huylar, kadınlarda, erkeklerden dahâ çok olduğundan, kadınlarla 

sözleşirken, erkeklerden dahâ fazla şart, araya kondu. Allahü teâlânın emrlerini 

yapmış olmak için, bunlardan kaçınmak lâzım geldiği bildirildi. 

Birinci şart: Allahü teâlâdan başka, hiçbirşeye ibâdet etmemekdir. Bir kimse, 

başkaları görmek için ibâdet eder veyâ Allahü teâlâ için eder ammâ, başkasının 

görmesi de hoşuna giderse veyâ ibâdetinde başkasından bir karşılık, meselâ, bir 

(Âferin!) sözü beklerse, o kimse, şirkden kurtulmuş olmaz ve hâlis muvahhid olmaz. 

Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki: (Küçük şirkden korununuz!). 

(Küçük şirk nedir?) diye soruldukda, (Riyâ) buyurdu. Ya’nî başkasına 

göstermek için ibâdet etmekdir. 

Kâfirlerin bayramlarında, onların yapdıklarını yapmak, hep şirkdir. Hem müslimânlığı, 

hem de kâfirlik ibâdetlerini yapan, (Müşrik)dir. Kâfirliği beğenen de müşrikdir. 

Müslimân olmak için, kâfirlikden kaçınmak lâzımdır. Mü’min olmak için, 

şirkden sıyrılmak şartdır. 

Hastalıkdan kurtulmak için, putlardan, heykellerden, papaslardan imdâd beklemek 

şirkdir ki, bu hâl müslimânlar arasında yayılmışdır. İhtiyâclarını putlardan, 

heykellerden istemek, kâfirlikdir [Allaha düşmanlıkdır]. Nisâ sûresi, ellidokuzuncu 

[59] âyetinde meâlen, (Onlara, kâfirlere inanmayınız dediğim hâlde, onlar kâfirlerin 

sözleri ile hareket ediyorlar. Şeytân onları aldatıyor) buyuruldu. Kadınların 

çoğu, bilmiyerek, bu belâya düşüyor. Ne oldukları bilinmiyen bir takım ismlerden 

meded bekleyip, bunlarla belâdan kurtulmak istiyorlar. Kâfirlerin âdetlerini, 

kâfirlik alâmetlerini yapıyorlar. Bilhâssa, çiçek hastalığı zemânında, bu belâ, iyilerinde 

de, fenâlarında da görülüyor. Bu şirkden kurtulabilen ve kâfirlik alâmetlerinden 

birini yapmıyan kadın, çok azdır. Hindûların bayram günlerine [ve ateşe 

tapınanların Nevruz günlerine ve hıristiyanların Noel gecelerine ve diğer paskalyalarına] 

hurmet etmek ve o zemânlarda, onların âdetlerini, onlar gibi yapmak, 

şirk olur. Küfre sebeb olur. Kâfirlerin bayramlarında, müslimânların câhilleri ve 

hele kadınlar, kâfirlerin yapdıklarını yapıyor ve bu günleri, müslimân bayramı zan 

ediyor ve kâfirler gibi, birbirlerine hediyye gönderiyorlar. Eşyâlarını, sofralarını 

kâfirlerin yapdığı gibi, süsliyorlar. O geceleri, başka gecelerden ayırd ediyorlar. 

Bunlar hep şirkdir, kâfirlikdir. Sûre-i Yûsüfdeki âyet-i kerîmede meâlen, (Biz, Allahü 

teâlânın varlığına, birliğine, herşeyi yaratan O olduğuna inandık, müslimân 

olduk diyenlerin çoğu, başkalarına ibâdet ve itâ’at ederek ve dahâ birçok hareketleri 

ve sözleri ile, müşrik oluyorlar) buyuruldu. [Üçüncü kısmda, 60. cı maddenin 

baş tarafına bakınız!] 

Şeyhler için, türbeler için kurban adıyorlar. Götürüp mezâr başında kesiyorlar. 

Fıkh kitâbları, bunu da şirk saymakdadır. Ba’zı kimseler, dahâ ileri giderek, böyle 

kurbanları, cin kurbanı oluyor diyorlar. Dînimiz bunu red ediyor ve şirk sayıyor. 

Adak yapmak, çok şeklde olur. Hayvân kesmeği adamağa ve bunu kesip cin 

kurbanlarından oldu demeğe ve cinlere tapanlara benzemeğe ne lüzûm var? [Birinci 

kısmda, seksenikinci maddeye ve (Hayât-ül-hayvân) kitâbına bakınız!]. 

Şeyhler için tutdukları oruclar da böyledir. Bir takım ismler uydurup, o ismlere 

niyyet ediyor, iftâr zemânı her oruc için, husûsî yemekler şart ediyor ve gün de 

ta’yîn ediyorlar. İşleri, bu oruclar sâyesinde oluyor sanıyorlar. Bu da, ibâdetde şirk- 

– 778 –

dir. İşleri hâsıl olmak için, başkasına ibâdet etmekdir. Bunun çirkinliğini iyi anlamak 

lâzımdır. Hâlbuki hadîs-i kudsîde buyuruldu ki, (Oruc benim için tutulur. Onun 

karşılığını ben veririm!). Ya’nî oruc, yalnız benim için tutulur. Bana, orucda başkası 

şerîk olamaz. Hiçbir ibâdetde, Allahü teâlâya birşeyi ortak etmek câiz değil 

ise de, yalnız orucu buyurması, bunda şirk yapmamağa çok dikkat olunması içindir. 

Ba’zı kadınlar, hîle yaparak, bu orucları, Allah için tutuyoruz ve sevâbını şeyhlerimize 

hediyye ediyoruz diyor. Bu sözleri doğru ise, oruc için, niçin gün ta’yîn ediyorlar 

ve mu’ayyen iftârlık yiyor ve iftâr zemânında çirkin işler yapıyorlar? Çokları 

iftârda harâm işliyor. Bu şartları yapabilmek için, dilencilik bile yapıyor ve işlerinin 

bu harâmlar sâyesinde hâsıl olduğuna inanıyor. Bunlar, hep yoldan çıkmakdır. 

Şeytânın aldatmasıdır. 

[(Redd-ül-muhtâr)da (Zebâyıh)ı anlatırken, sonuna yakın diyor ki, (Makâm sâhibleri 

gelince, hayvan kesmek harâmdır. Çünki, Allahdan başkası için hayvan kesmek 

şirk olur. Keserken Allahü teâlânın ismini söylese de, harâmdır. Eğer gelene 

yidirmek için keserse, harâm olmaz. Çünki, müsâfire ziyâfet vermek, İbrâhîm 

aleyhisselâmın sünnetidir. Müsâfire ikrâm etmek sevâbdır. (İnsana ikrâm için 

kesmek, Allahdan başkası için kesmek olur. Bu ise halâl değildir) demenin doğru 

olmadığı (Bezzâziyye) fetvâsında yazılıdır. Böyle söylemek, Kur’ân-ı kerîme, 

hadîs-i şerîflere ve akla uygun değildir. Kassâb da, para kazanmak için kesiyor. Hâlbuki, 

kassâbdaki etlere harâm diyen hiç olmamışdır. Para kazanmak niyyeti ile kesilen 

hayvan necs olsaydı, hiçbir kassâb hayvan kesmezdi. Öyle söyliyen câhilin kassâbdan 

et almaması, düğün için, akîka için kesilen hayvan etinden yimemesi lâzım 

olur. 

Bir kimse gelince kesilen hayvan etinden, ona da ikrâm edilirse, ya’nî yidirilirse, 

hayvanı Allah için kesmiş, fâidesi müsâfire olmuş olur. Kassâbın kesdiği de Allah 

içindir. Fâidesi, kazancı, kassâbadır. Eğer etinden müsâfire yidirmez, hepsi başkalarına 

verilirse, Allahdan başkası için kesilmiş olur, harâm olur. Görülüyor ki, 

bir hayvanın insana ta’zîm için, Allahdan başkası için kesilmesi veyâ Allah rızâsı 

için kesilmesi, etinin kesilene yidirilip yidirilmemesi ile ayırd edilmekdedir. Bundan 

anlaşılıyor ki, temel atılırken, hastalık gelince, hasta iyi olunca hayvan kesmek 

halâl olmakdadır. Çünki, etleri fakîrlere yidirilmekdedir. Hamevî de böyle demekdedir. 

Dileği olursa Allah için hayvan kesmeği adak yapmanın da böyle olduğu, 

(Bahr-ür-râık)da yazılıdır. Fekat etlerinin yalnız fakîrlere verilmesi lâzımdır. Müsâfir 

gelince kesilen hayvan etinden o müsâfire yidirip yidirmemek mühimdir. Etlerin 

hepsini ona veyâ başkasına verip vermemek mühim değildir. Onun yidiği hayvanın 

etinden başkalarına da verilir. Kesen de alır. Bunun ehemmiyyeti yokdur. 

Ona yidirmek ve yidirmemek için, keserken yapılan niyyete bakılır. Keserken onu 

ta’zîm etmek niyyet edilmezse, ona bu etden yidirmeyip, başka şeyler yidirilmesi, 

harâm olmasına sebeb olmaz. Çünki, keserken ona yidirilmesi niyyet edilmişdir. 

Bundan anlaşılıyor ki, hükûmet adamı gelince, hayvanı keserken ona ta’zîm 

etmeği niyyet ederse, etinden ona yidirse de, halâl olmaz. Keserken ona ikrâm etmeği, 

yidirmeği niyyet ederse, etinden hiç yidirmeyip, başka şeyler yidirse de, halâl 

olur. 

Kesmek harâm olunca, küfr de olur mu, olmaz mı? İkisini de söyliyenler olduğu 

(Bezzâziyye)de yazılıdır. Niyyet gizli olduğu için, müslimâna kötü gözle bakmamak 

ve ihtilâflı konularda küfr damgası basmamak lâzımdır. Bir müslimânın bir 

kimseye yaklaşması, gözüne girmesi için ona ibâdet edeceği düşünülemez. Hayvan 

kesmesi, onu sevdiğini göstermek içindir. Sevdiğini anlatarak, ona yaklaşmak, 

dünyâlığa kavuşmak istemekdir. Allah için kesmeğe, insanı ta’zîm etmek karışınca, 

harâm olursa da, küfr denilemez. Harâm ile küfr birbirinden çok uzakdır)]. 

Kadınlardan söz alınan ikinci şart: Hırsızlık etmemekdir. Hırsızlık, büyük günâhlardan 

biridir. Çok kadınlar, bu günâha yakalanmışdır. Hırsızlığın inceliklerin- 

– 779 –

den kurtulabilen kadın pek azdır. Bunun için, hırsızlıkdan kaçınmak, ikinci şart oldu. 

Kocalarının malını, kocalarının izni olmadan harc eden kadınlar hırsız oluyor. 

Bununla, büyük günâha girmiş oluyor. Bu hâl, hemen bütün kadınlarda var gibidir. 

Hepsinde bu hiyânet hâsıl olmakdadır. Ancak, Allahü teâlânın koruduğu az kimse 

bundan kurtulmakdadır. Keşki, bunun hırsızlık olduğunu, günâh olduğunu bilselerdi. 

Bunu, halâl bilenleri çokdur. Halâl bilenlerin kâfir olmaları korkusu çokdur. Allahü 

teâlâ, kadınları şirkden men’ etdikden sonra, ikinci olarak, hırsızlıkdan men’ 

buyurdu. Çünki, bunu halâl sanarak, çoğu kâfir olur. Bundan dolayı, bu günâh, kadınlar 

için, başka günâhlardan dahâ büyük oldu. Böyle kadınlar, kocalarının mallarını 

her zemân alarak hıyânete alışdıklarından, böylece, başkasının malını kullanmanın 

çirkinliği kalblerinden kalkar. Başkalarının mallarını da, habersiz kullanmak 

kendilerine hafîf gelir. Çekinmeden başkalarının mallarına hıyânet ve hırsızlık eder. 

İyi düşünülürse, böyle olacağı açıkca anlaşılır. O hâlde, kadınları hırsızlıkdan men’ 

etmek, dîn-i islâmda çok ehemmiyyetlidir. Şirkden sonra, onlar için ikinci çirkin şey 

bu oldu. [Bir mü’min, kendine sâdık ve emîn olan zevcesini bu büyük günâhdan kurtarmak 

için, malını istediği şeklde sarf etmesine önceden izn vermelidir.] 

İlâve: Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” birgün Eshâb-ı kirâmına sorarak: 

(Hırsızların büyüğü kimdir bilir misiniz?) buyurdu. Bilmiyoruz. Siz buyurun! 

dediklerinde: (Hırsızların büyüğü, nemâzından çalandır ki, nemâzın erkânını 

temâm yapmaz!) buyurdu. Bu hırsızlıkdan da sakınmalıdır ve büyük hırsız olmakdan 

kurtulmalıdır. Kalbe hiçbir şey getirmiyerek, niyyet etmelidir. Niyyet doğru 

olmazsa, ibâdet sahîh olmaz. Kırâeti doğru okumalıdır. Rükü’ü, secdeleri, 

kavmeyi ve celseyi, itmînân ile yapmalıdır. Ya’nî, rükü’den kalkınca tam dikilip, 

bir tesbîh mikdârı durmalı ve iki secde arasında doğru oturup yine bir tesbîh 

mikdârı öyle durmalıdır. Böylece, kavmede ve celsede, itmînân [ya’nî tumânînet] 

hâsıl olur. Böyle yapmıyanlar, hırsızlardan olur ve çok azâblara yakalanır. 

[İbni Âbidîn, (Lukata) bahsinin sonunda buyuruyor ki, İbni Hacer ve Nevevî 

ve başkaları bildiriyor ki, gayb olan, çalınan birşeyi bulmak için, [hergün yirmibeş 

kerre] (Yâ câmi’annâsi li-yevmin lâ raybe fîhi innallahe lâ yuhlif-ül mî’âd icma’ beynî 

ve beyne...) düâsını okumalıdır. Buluncaya kadar okumalıdır. Noktaların yerinde, 

gayb olan şeyin ismini söylemelidir. (Fetâvâ-i kâri-ül-hidâye)de diyor ki, (Murâdı 

olan kimse, yatacağı zemân abdest almalı. Temiz bir örtü üzerinde oturup, üç 

def’a salevât okumalı. Sonra, herbirine Besmele çekerek on Fâtiha ve sonra onbir 

İhlâs okumalı. Sonra, üç salevât okumalı. Sonra sağ yanı üzere, yüzü kıbleye 

karşı olarak ve sağ elini sağ yanağı altına koyarak yatıp uyumalıdır. Niyyet etdiği 

şeyin nasıl olacağını, bi-iznillah rü’yâda görür). (Bostân-ül-ârifîn) sonunda diyor 

ki, İbni Ömer buyurdu ki, birşeyi gayb olan, çalınan kimse, hergün iki rek’at 

nemâz kılıp, selâmdan sonra, (Allahümme yâ Hâdî ve yâ Râddeddâlleti, erdid aleyye 

dâlletî bi-izzetike ve sultânike fe-innehâ min fadlike ve atâike) okumalıdır. 110.cu 

sahîfede yazılı olan istigfâr düâsını okumak da çok fâidelidir.] 

Kadınlardan istenilen üçüncü şart: Zinâ etmemekdir. Bu şartı, yalnız kadınlardan 

istemek, bu günâhın hâsıl olması, çok def’a onların râzı olmalarına bağlı olduğu 

içindir ve kendilerini gösterdikleri [erkeklerin kollarına atıldıkları] içindir. 

O hâlde, bu günâhın ilk sebebi onlardır. Bu işde, onların rızâları mu’teberdir. 

Bunun için, bu amelden, kadınların dahâ kuvvetli men’ edilmeleri îcâb etdi. Bundan 

dolayı, Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde, bu günâhda kadını erkekden evvel söyledi 

ve (Kadına ve erkeğe yüz sopa vurunuz!) buyurdu. Bu günâh insana, dünyâda 

ve âhıretde zarar verir ve bütün dinlerde yasak ve çirkin olmuşdur. Peygamberimiz 

“sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki: (Zinânın dünyâda üç fenâlığı vardır: 

Biri, güzelliği ve parlaklığı giderir. İkincisi, fakîrliğe sebeb olur. Üçüncüsü, ömrün 

kısalmasına sebeb olur. Âhıretdeki üç zararına gelince, Allahü teâlânın gadabına 

sebeb olur. İkincisi, süâlin, hesâbın fenâ geçmesine sebeb olur. Üçüncüsü, Ce- 

– 780 –

hennem ateşinde azâb çekmeğe sebeb olur). Bir hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (Yabancı 

kadınlara bakmak, gözlerin zinâsıdır. Onları tutmak, ellerin zinâsıdır. Onlara 

gitmek, ayakların zinâsıdır). Nûr sûresindeki otuzuncu âyet-i kerîmede meâlen, 

(Mü’minlere söyle, yabancı kadınlara bakmasınlar ve zinâ etmesinler! Ve mü’min 

kadınlara söyle! Onlar da, yabancı erkeklere bakmasınlar ve zinâ etmesinler!) buyruldu. 

Kalb, göze tâbi’dir. Gözler harâmdan sakınmazsa, kalbi korumak güç olur. 

Kalb, harâma dalarsa, zinâdan sakınmak güç olur. O hâlde, îmânı olanların, Allahü 

teâlâdan korkanların, harâma bakmaması lâzımdır. Ancak bu sûretle, kendini korumak, 

dünyâ ve âhıretde zarardan kurtulmak mümkin olur. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde 

kadınların, kızların, yabancı erkeklerle yumuşak sesle, nezâketle konuşmalarını, 

böylece kötü adamların kalblerine fenâlık getirmelerini men’ buyurmakda, 

buna sebeb olmıyacak şeklde söylemelerini istemekdedir. Kadınların, yabancı erkeklere 

süslenmelerini yasak etmekdedir. Bileyziklerinin sesini duyurmamak için, yavaş, 

sessiz yürümelerini emr etmekdedir. Ya’nî fıska, günâha sebeb olan herşey de günâhdır. 

O hâlde günâha, harâma sebeb olan şeylerden kaçmak lâzımdır. 

(Safizm), ya’nî kadınların, yabancı kadınlara şehvet ile bakması ve dokunması, 

kadınların, kocasından başkasına, erkek ve kadın, kim olursa olsun, yabancıya 

süslenmeleri câiz değildir. Erkeklerin homoseksüel olması, ya’nî oğlanlara şehvet 

ile bakmaları ve dokunmaları harâm olduğu gibi, kadının da homoseksüel olması, 

ya’nî kadına şehvet ile dokunması ve bakması harâmdır. Dünyâda ve âhıretde 

felâketlerden kurtulmak için, bu incelikleri iyi gözetmek lâzımdır. Erkekle kadın, 

başka cinsden oldukları için, bir araya gelmeleri gücdür. Kadının kadına yaklaşması 

böyle olmayıp kolaydır. Bunun için kadının kadına bakmasını ve dokunmasını, 

erkeğin kadına ve kadının erkeğe bakmasından dahâ şiddetle men’ etmelidir. 

[(Pedérastie)nin, ya’nî gulâmpâreliğin Romalılarda ve eski Yunanlılarda ve İngilterede 

yaygın olduğu, doktor Fahreddîn Kerîmin 1343 [m. 1925] târîhli, (Gayr-i 

tabî’î aşklar) kitâbında uzun yazılıdır]. 

Kadınlardan istenilen dördüncü şart: Çocuğunu öldürmemekdir. O zemân, kadınlar, 

fakîrlikden korkarak, kızlarını öldürürlerdi. Bu çirkin hareket, haksız yere 

câna kıymak olduğu gibi, evlâd hakkını da tanımamakdır ve her ikisi de büyük 

günâhdır. [Çocuk aldırmak da böyledir. İbni Âbidîn, beşinci cild, ikiyüzyetmişaltıncı 

[276] sahîfede diyor ki, (Özrsüz, çocuk düşürmek, herhâlinde harâmdır. 

Ananın veyâ süt emen diğer çocuğun ölümüne sebeb olan bir özr varsa, uzvları teşekkül 

etmeden düşürmek câiz olur.) Uzvlar yüzyirmi gün sonra teşekkül eder denildi. 

Cânlı çocuğu almak da, aldırmak da harâmdır. Çocuk olmaması için önceden 

tedbîr almak, meselâ prezervatif kullanmak câizdir. Fakîrlikden dolayı iyi bakamamak, 

besliyememek korkusu, çocuk düşürmek için özr olmaz. Din düşmanlarının 

yasaklamasından dolayı, din bilgisi verememek, islâm terbiyesi ile yetişdirememek 

korkusu özr olur. Çocuğun râhat tevellüd etmesi için (Bostân-ül-ârifîn) 

sonunda diyor ki, Abdüllah ibni Abbâs “radıyallahü teâlâ anhümâ” buyurdu ki, 

bir tas, tabak içine (Bismillâhillezî lâ ilâhe illâ huv El-Halîm-ül Kerîm. Sübhâne 

Rabbil’ Arş-il’azîm Elhamdülillahi Rabbil’ âlemîn) ve sonra (Nâzi’ât) sûresinin son 

âyetini ve Ke-ennehüm’den i’tibâren (Ahkaf) sûresinin son âyetini islâm harfleri 

ile yazıp, eritip anasına içirmelidir. 

İbni Âbidîn, beşinci cild, 249. cu sahîfede ve (Berîka)da ve (Hadîka)da, ferc âfetlerinde 

diyor ki, (Kassâb hayvanlarını, semizlemeleri için, ihsâ etmek [kısırlaşdırmak] 

câizdir. Diğer hayvanları ve insânları ihsâ harâmdır.)] 

Kadınlardan istenilen beşinci şart: Bühtân ve iftirâ etmemekdir. Bu günâh, kadınlarda 

çok olduğundan onlara şart edildi. İftirâ büyük günâhdır ve çok fenâdır. 

Bunda yalan söylemek de vardır ki, yalan, her dinde harâmdır. İftirâda bir mü’mini 

incitmek de vardır ki, bu da, başkaca harâmdır. Bunlardan başka, iftirâ etmek, 

yeryüzünde fesâd çıkarmağa, ortalığı karışdırmağa sebeb olur ki, bu da harâmdır. 

– 781 –

Altıncı şart: Peygamber “sallallahü aleyhi ve sellem” efendimizin her emrine 

itâ’at etmekdir. Bu şart, bütün farzları, sünnetleri yapmak ve bütün yasaklardan 

kaçınmak demekdir ve islâmın beş şartını bildirmekdedir. 

İslâmın beş şartından biri, nemâzdır. Beş vakt nemâzı üşenmeden, seve seve kılmalıdır. 

Malın zekâtını, emr edilen yerine, hevesle vermelidir. Ramezân-ı şerîf orucu, 

bir senelik günâhların afvına sebebdir. Oruc tutmakdan zevk almalıdır. Peygamberimiz 

“sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki: (Hac edenin geçmiş günâhları afv 

olur!). Kâ’be-i mu’azzamaya gidip hac etmeği büyük kazanc bilmelidir. Vera’ ve 

takvâyı elden bırakmamalıdır. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu 

ki: (Dînin direği vera’dır). İçki içmemelidir. Serhoş yapan herşey, şerâb gibi harâmdır. 

Mûsikîden de kaçınmalıdır ki, lehv ve la’bdir. Ya’nî nefsin istediği fâidesiz 

işdir ve harâmdır. Bir hadîs-i şerîfde, (Mûsikî, zinâya yol açar) buyuruldu. 

Müslimânları gîbet etmek, ya’nî kötülemek niyyeti ile çekişdirmek, iki müslimân 

arasında söz taşımak, mûsikîden dahâ büyük harâmdır. [Zimmîyi gîbet etmenin de 

harâm olduğu, (Behcet-ül-fetâvâ)da yazılıdır.] Bunlardan kaçınmak lâzımdır. 

Müslimânla alay etmek, kalbini kırmak da harâm olup, sakınmak lâzımdır. 

Uğursuzluğa inanmamalı, te’sîr eder sanmamalıdır. (Rûh-ul-beyân)da, Tevbe 

sûresi, otuzyedinci âyetinin tefsîrinde diyor ki, (Resûlullah “sallallahü aleyhi ve 

sellem” teşrîf edince, günlerin mü’minlere uğursuz olmaları kalmadı). Bir hastalığın 

sağlam insana elbette geçeceğini kabûl etmemelidir. Allahü teâlâ dilerse 

geçer, dilemezse geçmez. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki: 

(Müslimânlıkda, uğursuzluk ve hastalığın sağlam kimseye muhakkak geçmesi 

yokdur). [Bununla beraber, tehlükeli şeylerden, şübheli yerlerden kaçınmak vâcibdir. 

Hastalığa yakalanmamak için tedbîr almalıdır.] Kâhinlere, falcılara inanmamalıdır. 

Bilinmiyen şeyleri bunlara sormamalıdır. Bunları gaybleri bilir sanmamalıdır. 

[(Şerh-ı akâid) kitâbının başında diyor ki, (İnsanın birşeyi bilmesi, his organı 

ile, güvenilir haber ile veyâ akl ile olur. His organları beşdir. Güvenilir haber 

ikidir: Tevâtür ve Peygamber haberleri. Tevâtür, her asrın güvenilen insanlarının 

hepsinin söylemesidir. Akl ile bilmek de ikidir: Düşünmeden hemen bilinirse, (Bedîhî) 

denir. Düşünmekle bilinirse, (İstidlâlî) denir. Herşeyin, kendi parçasından 

büyük olduğu bedîhîdir. Hesâbla edinilen bilgiler istidlâlîdir. His organları ve 

akl ile birlikde hâsıl olan bilgiler, (Tecrübî)dir). Görülüyor ki, islâm dîninin, hesâbın 

ve tecribenin bildirmediği şeylere (Gayb) denir. Gaybi ancak, Allahü teâlâ 

ve Onun bildirdikleri bilir.] 

(Sihr), ya’nî büyü yapmamalıdır ve sihr yapdırmamalıdır, harâmdır ve küfre en 

yakın olan, en fenâ harâmdır. Sihre âid ufak birşey yapmamağa çok dikkat etmelidir. 

Hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (Müslimân sihr yapamaz. Allah saklasın îmânı 

gitdikden sonra, sihri te’sîr eder.) Sanki sihr yapınca, îmânı gider. 

[İmâm-ı Nevevî “rahmetullahi aleyh” dedi ki: (Sihr yaparken küfre sebeb olan 

kelime veyâ iş olursa, küfrdür. Böyle kelime veyâ iş bulunmazsa, büyük günâhdır). 

Sihr insanları hasta yapar. Sevgi veyâ muhabbetsizlik yapar. Ya’nî cesede ve rûha 

te’sîr eder. Sihr, kadınlara ve çocuklara dahâ çok te’sîr eder. Sihrin te’sîri 

kat’î değildir. İlâcın te’sîri gibi olup, Allahü teâlâ, isterse te’sîrini yaratır. İstemezse, 

hiç te’sîr etdirmez. Açlık çekerek, sıkıntılı işler yaparak, nefsini ezen, harâm 

işlemekden zevk alamaz hâle getiren kâfirlerin yapdığı sihr te’sîr etmekdedir. 

Böyle papasların sihr çözmeleri de te’sîrli olmakdadır. Şimdiki papaslar, dünyâ 

zevklerine düşkün ve nefsleri azgın olduğundan, sihr yapamaz ve bozamazlar. 

Bir sâhir, sihr ile istediğini elbette yapar, sihr muhakkak te’sîr eder diyen ve inanan 

kâfir olur. Sihr, Allahü teâlâ takdîr etmiş ise, te’sîr edebilir, demelidir. Büyü 

yapılmış olan kimse, (Mevâhib-i ledünniyye) tercemesi ikinci cildi, yüzseksenyedinci 

[187] sahîfedeki âyet-i kerîmeleri ve düâları ve arabî (Teshîl-ül-menâfi’) 

sonundaki (Âyât-i hırz)ı sabâh ve ikindi nemâzlarından sonra, yedi gün birer 

– 782 –

kerre okur ve boynuna asarsa, şifâ bulur. Bir mikdâr suya, (Âyet-el-kürsî) ve 

(İhlâs) ve (Mu’avvizeteyn) okumalı. Büyülenmiş kimse bundan üç yudum içmeli, 

kalan ile gusl abdesti almalıdır. Şifâ bulur. (İbni Âbidîn)de, hastalık sebebi ile 

boşanmakda, (Zerkânî)nin 7.ci cild, 104. cü sahîfesinde ve (Mevâhib-i ledünniyye) 

tercemesinde diyorlar ki, (Sidr ağacının yeşil yaprağından yedi adedi iki taş arasında 

ezilip su ile karışdırılır. Üzerine Âyet-el-kürsi, İhlâs ve Kul-e’ûzüler okunur. 

Üç yudum içip, gusl edilir). Sidr, Lotus denilen yabânî kiraz [Kâzib abanoz] ağacıdır. 

(Mekâtîb-i şerîfe)nin doksanaltıncı mektûbunda diyor ki, (Hâcetlere kavuşmak 

için, iki rek’at nemâz kılıp, sevâbını (silsile-i aliyye)nin rûhlarına hediyye etmeli, 

bunların hurmeti için diyerek düâ etmelidir). 

Mevlânâ Muhammed Osmân sâhib “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Fevâid-i Osmâniyye) 

kitâbının yüzüçüncü sahîfesi sonunda buyuruyor ki, (Sihr ve cadı, ya’nî büyü 

âfetlerinden kurtulmak için, üç kerre Salevât-ı şerîfe okumalı, sonra yedi Fâtiha, 

yedi Âyet-el-kürsî, yedi Kâfirûn sûresi, yedi İhlâs-ı şerîf, yedi Felak ve yedi Nâs 

sûreleri okuyup kendi üzerine veyâ hasta üzerine üflemelidir. Bunları tekrâr okuyup, 

büyülenmiş olanın odasına, yatağına, evin her yerine, bağçesine üflemelidir. 

İnşâallahü teâlâ, büyüden halâs olur. [Buna karşılık ücret almamalıdır.] Bütün hastalıklar 

için de iyidir. Tarlaya bereket gelmesi için, mahsûlün uşrunu vermeli, sonra 

Eshâb-ı Kehfin ismleri dört kâğıda yazılıp, ayrı ayrı sarılıp, tarlanın ayak basmıyan 

dört köşesine defn edilmelidir. Sabâh ve yatsı nemâzlarından sonra büyük âlimlerin 

[silsile-i aliyyenin] ismlerini, sonra Fâtiha-i şerîfeyi okuyarak rûhlarına gönderip, 

onları vesîle ederek yapılan düânın kabûl olduğu tecribe edilmişdir). 148.ci 

sahîfesinde ve (Rûh-ul-beyân)da diyor ki, (Eshâb-ı Kehfin ismleri yazılı kâğıdı evinde, 

üstünde bulundurmak da, korur. Bereket verir). Roma imperatörlerinden Domityanus 

veyâ Dokyanus denilen kimse, çok rezîl, zâlim ve putperest idi. Tanrılığını 

i’lân etdi. 95 de öldürüldü. Efsus, ya’nî Tarsus şehrine gelince, yedi genç Îsâ aleyhisselâmın 

dînini bırakmayıp, şehrin onbeş kilometre şimâl garbîsinde bir mağarada 

saklandılar. Üçyüzdokuz sene devâmlı uyudular. İmperatör Teodos zemânında 

uyanıp Aryüsün talebeleri ile konuşdular. Tekrâr uyudular. Teodos putperestliği 

yıkdı. Nasrâniyyeti yaydı. Mağaraya gidip Eshâb-ı Kehf ile görüşdü. Düâlarını aldı. 

Mağara kapısında bir mescid yapdı. 395 de öldü. Abbâsî halîfelerinin yedincisi 

olan Me’mûn, Hârûn Reşîdin oğlu olup, kabri Tarsusdadır. (Eshâb-ı Kehfin 

ismleri), Yemlîhâ, Mekselînâ, Mislînâ, Mernûş, Debernûş, Şâzenûş, Kefeştatayyûş 

ve köpekleri Kıtmîrdir. Ehl-i Bedrin ismleri ile tevessül, şifâ ve bereket verdiği, Kabânînin 

(Esmâ-i Ehl-i Bedr) kitâbında yazılıdır. Bu kitâb Bombayda basılmışdır. 

Nazar değmesi hakdır. Ya’nî, göz değmesi doğrudur. Ba’zı kimseler, birşeye bakıp, 

beğendiği zemân, gözlerinden çıkan şuâ’ zararlı olup cânlı ve cânsız, herşeyin 

bozulmasına sebeb oluyor. Bunun misâlleri çokdur. Fen, belki birgün, bu 

şuâ’ları ve te’sîrlerini anlıyabilecekdir. Nazarı değen kimse, hattâ herkes, beğendiği 

birşeyi görünce (Mâşâallah) demeli, ondan sonra o şeyi söylemelidir. Önce 

Mâşâallah deyince, nazar değmez. Nazar değen veyâ korkan çocuk için, çöp yakıp 

etrâfında döndürerek tütsülemek veyâ ergimiş mumu başı üzerinde suya 

dökmek [ve kurşun dökmek] câiz olduğu, (Fetâvâ-yı Hindiyye)de yazılıdır. (Fâtiha, 

Âyet-el-kürsî ve E’ûzü bi-kelimâtillâhittâmmeti... okumak) hadîs-i şerîfde 

emr edildiği (Teshîl) 76.cı sahîfede yazılıdır. (Mevâhib)de ve (Medâric)de diyor 

ki, (İmâm-ı Mâlike göre “rahmetullahi teâlâ aleyh”, demirle, tuzla, iplik düğümlemekle 

ve mühr-i Süleymânla Rukye yapmak mekrûhdur). 

(Rukye), okuyup üflemek veyâ üzerinde taşımak demekdir. Âyet-i kerîme ile ve 

Resûlullahdan gelen düâlar ile Rukye yapmağa, (Ta’vîz) denir. Ta’vîz câizdir ve inanan, 

güvenen kimseye fâide verir. Ta’vîz yazılı muskayı [muşamba, naylon gibi su 

geçirmez şeylere] sarılı olarak cünübün taşıması ve halâya girilmesinin câiz olduğu 

(Halebî)de ve (Dürr-ül-muhtâr)da, tahâret bahsi sonunda [s. 119 da] yazılıdır. 

– 783 –

Ma’nâsı bilinmiyen veyâ küfre sebeb olan rukyeyi okumağa, (Efsûn) denir. Bunu 

veyâ nazarlık denilen şeyleri kendi üzerinde taşımağa, (Temîme) denir. Muhabbet 

hâsıl etmek için yapılan rukyelere, (Tivele) denir. İbni Âbidîn beşinci cild, ikiyüzotuzikinci 

[232] ve ikiyüzyetmişbeşinci [275] sahîfelerinde ve (Mevâhib)de ve 

(Medâric)de yazılı hadîs-i şerîfde, (Temîme ve Tivele şirkdir) buyuruldu. İbni 

Âbidîn burada, nazar değmemek için tarlaya kemik, hayvân kafası koymak câiz olduğunu 

bildirmekdedir. Bakan kimse, önce bunu görüp tarlayı sonra görür. Mâvi 

boncuk ve başka şeyleri bu niyyet ile taşımanın (Temîme) olmıyacağı, câiz olacağı 

buradan anlaşılmakdadır. Nazar değen kimseye şifâ için (Âyet-el-kürsî), (Fâtiha), 

(Mu’avvizeteyn) ve (Nûn sûresi)nin sonundaki iki âyeti okumak muhakkak iyi 

geldiği, fârisî (Medâric-ün-Nübüvve) kitâbında ve (Mevâhib-i ledünniyye) tercemesi 

ikinci cild, [179]. cu sahîfesinde yazılıdır. Bu iki kitâbdaki ve (Teshîl-ül-menâfi’) 

kitâbının ikiyüzüncü [200] sahîfesinde yazılı düâları okumak da fâidelidir. Düâların 

en kıymetlisi ve fâidelisi (Fâtiha) sûresidir. (Tefsîr-i Mazherî) son sahîfesinde 

diyor ki, (İbni Mâcede yazılı, hazret-i Alînin bildirdiği hadîs-i şerîfde, (İlâcların en 

iyisi Kur’ân-ı kerîmdir) buyuruldu. Hastaya okunursa, hastalığı hafîfler). Eceli 

gelmemiş ise, iyi olur. Eceli gelmiş ise, rûhunu teslîm etmesi kolay olur. Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem” gam, gussa, sıkıntıyı gidermek için, (Lâ ilâhe illallâhül’azîm-ül-halîm 

lâ ilâhe illallâhü Rabbül-Arş-il’azîm lâ ilâhe illallahü Rabbüs-semâvâti 

ve Rabbül-Erdı Rabbül’Arş-il-kerîm) okurdu. (Bismillâhirrahmânirrahîm 

ve lâ-havle ve lâ-kuvvete illâ billâhil’ aliyyil’azîm) okumak, sinir hastalığına ve bütün 

hastalıklara iyi geldiğini Enes bin Mâlik haber vermişdir. Harâm işliyenin ve kalbi 

gâfil olanın düâsı kabûl olmaz. Mâide sûresinde Allahü teâlânın yaratması için, 

vesîleye, ya’nî sebeblere yapışmak emr olunmakdadır. Te’sîri kat’î olan sebeblere 

yapışmak farzdır. Meselâ, Allahü teâlânın rızâsına, sevgisine kavuşmak için, islâmiyyete 

uymak ve düâ etmek emr olundu. Diğer sebebler ve te’sîrleri açıkca bildirilmediği 

için bunlara uymak sünnet oldu. Peygamberlerin ve Evliyânın rûhlarından ve 

ilâclardan şifâ beklemek ve dertlerden, belâlardan kurtulmak için bunları vesîle yapmak 

sünnet oldu. Vehhâbîler bu sünnete şirk, küfr diyerek, âyet-i kerîmeyi inkâr ediyorlar. 

Rûhların vesîle olduğu (Kıyâmet ve Âhıret) kitâbının ikiyüzyirmisekizinci 

ve sonraki sahîfelerinde açıkca yazılıdır. Ehl-i sünnet i’tikâdında olmıyanın düâsı fâide 

vermez. Allahü teâlâ, herşeyi bir sebeb ile yaratmakdadır. Birşeye kavuşmak istiyen, 

o şeyin sebebine kavuşmak için düâ etmelidir. Sebebine kavuşunca, bu sebebe 

yapışır. İnsana sıhhat, şifâ vermek için, düâ etmeği, sadaka vermeği ve ilâc kullanmağı 

sebeb yapmışdır. Âyet-i kerîme veyâ düâ bir çanağa yazılır. Yâhud kâğıda 

yazılıp, kâğıd çanağa konur. Üzerine su konur. Yazı eriyince, hergün içilir. Yâhud, 

bu kâğıdı muska yapıp, üzerinde taşır. Yâhud, bunları okuyup, iki avucuna üfürür. 

Avuçları ile vücûdünü sıvar. (Tibyân tefsîri) son sahîfesinde diyor ki, (Âişe vâldemiz 

buyurdu ki, Resûlullahın bir yerinde ağrı olsa iki Kûl e’ûzü sûresini okuyup, mubârek 

avucuna üfler, elini ağrı olan yere sürerdi). Düâ ve ilâc, ömrü uzatmaz. Eceli 

geleni ölümden kurtarmaz. Ömür, ecel bilinmediği için, düâ etmek, ilâc kullanmak 

lâzımdır. Eceli gelmemiş olan, sıhhata, kuvvete kavuşur. Şifâyı ilâcdan değil, 

Allahü teâlâdan beklemelidir. Muhammed Ma’sûm “rahmetullahi aleyh” (Mektûbât)da 

buyuruyor ki, (Murâd için âyet-i kerîme ve düâyı izn alarak okumalı demişlerdir). 

İzn veren, onu kendine vekil etmiş olur. Meşhûr bir Âlimin, Velînin kitâbında 

(okumalıdır) yazmış olması, izn vermek olur. İzn vereni ve iznini düşünerek okuyunca, 

o zât okumuş gibi fâideli, te’sîrli olur. Kur’ân-ı kerîmi ve düâyı ücret ile okumak, 

ya’nî okuması için, önceden birşey istemek büyük günâhdır. İstemesi ve alması 

harâm olur ve okuduğunun fâidesi olmaz. Birşey istemeyip, sonradan verilirse, 

hediyye olur. Hediyyeyi alması câiz olur. (Fetâvâ-i fıkhiyye)nin otuzyedinci [37] 

sahîfesinde diyor ki, (Kâfirlere gönderilen mektûbda Kur’ân-ı kerîmden bir iki 

âyet yazmak câizdir. Fazla yazılmaz. Bir iki âyet de, onlara va’z için veyâ huccet, 

vesîka olarak câiz olur. Kâfir, muskanın fâidesine inansa bile, ona âyet-i kerîme ile 

– 784 –

mubârek ismler ile muska yazmak câiz olmaz. Harâm olur. Harfleri ayrı ayrı yazmakla 

da câiz değildir. İster müslimân yazsın, ister kâfir yazmış olsun, bir muskayı 

kullanmak için, içinde küfr veyâ harâm olan yazının bulunmadığını bilmek lâzımdır). 

(Mevâhib-i ledünniyye)de diyor ki, (Üç şart bulununca, Rukye câiz olur: 

Âyet-i kerîme ile veyâ Allahü teâlânın ismleri ile olmakdır. Arabî lisânı ile veyâ 

ma’nâsı anlaşılan lisân ile olmalıdır. Rukyenin, ilâc gibi olup, Allahü teâlâ dilerse 

te’sîr edeceğine, te’sîrini Allahü teâlânın verdiğine inanmakdır. Göz değen kimseye, 

Peygamber efendimizin bildirdiği şu ta’vîzi okumalıdır: (E’ûzü bikelimâtillâhittâmmâti 

min şerri külli şeytânın ve hâmmatin ve min şerri külli aynin lâmmetin). 

Bu ta’vîz her sabâh ve akşam üç def’a okunup kendi üzerine veyâ yanındakilerin 

üzerine üflenirse, göz değmesinden ve şeytânların ve hayvanların zararından korur). 

Bir kimseye okurken, E’ûzü yerine (Ü’îzüke) denir. İki kişiye okurken (Ü’îzükümâ) 

denir. İkiden fazla kimseye okurken, (Ü’îzüküm) demelidir]. 

Hulâsa, Muhbir-i sâdık [ya’nî hep doğru söyleyici] ne bildirdi ise ve Ehl-i sünnet 

âlimleri “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” din kitâblarında ne yazdı ise, onları 

yapmağa canla başla çalışmalıdır. Bunların aksini şiddetli zehr bilmelidir ki, 

sonsuz ölüme sürüklerler. Ya’nî, ebedî ve çeşid çeşid azâblara sebeb olurlar. 

Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” efendimizin huzûrunda bulunan 

kadınlar, bunların hepsini kabûl etdi ve yalnız söz ile ahd etdiler. Resûlullah “sallallahü 

aleyhi ve sellem” bunlara hayr düâ etdi ve afvlarını diledi. Bu düâlarının 

kabûl olduğu tam umulur ve hepsinin afv olduğu ma’lûm olur. Ebû Süfyânın zevcesi 

ve Mu’âviyenin “radıyallahü anhümâ” annesi olan Hind “radıyallahü anhâ” 

bunların arasında idi ve hattâ başkanları idi. Kadınlar nâmına o konuşmuşdu. Bu 

ahdından ve bu istigfâr düâsına kavuşmasından dolayı, kazandığı çok umulur. 

Müslimân kadınlardan herhangisi de, bu şartları kabûl ederek, bunlara uyarsa, 

bu sözleşmeğe dâhil sayılır ve bu düâdan fâidelenir. Nisâ sûresi, yüzkırkyedinci [147] 

âyetinin meâl-i şerîfi: (Allahın ni’metlerine şükr eder ve îmân ederseniz, Allah size 

niçin azâb etsin?)dir. Ya’nî azâb etmez. Allahü teâlâya şükr etmek, Onun dînini 

kabûl etmek demekdir ve islâmiyyetin ahkâmını yapmak demekdir. [Bunu, 

102.ci sahîfedeki onyedinci [17] mektûb tercemesinde okuyunuz!]. Cehennemden 

kurtulmak için, i’tikâdda ve amelde, dînin sâhibine “sallallahü aleyhi ve sellem” 

uymakdan başka çâre yokdur. Üstâd aramakdan maksad, islâmiyyeti öğrenmekdir. 

Onlardan görerek, i’tikâdda ve islâmiyyete uymakda kolaylık elde etmekdir. 

Yoksa, istediğini yapıp, istediğini yiyip de, mürşidin eteğine yapışarak azâbdan kurtulmak 

yokdur. Böyle sanmak, tam bir hayâle kapılmakdır. Kıyâmetde izn verilmeden 

kimse, kimseye şefâ’at edemiyecekdir. İzn alan da, râzı olduğuna şefâ’at edecekdir. 

Râzı etmek için islâmiyyete uymak lâzımdır. Bundan sonra, insanlık îcâbı 

kusûru bulunursa, ancak böyle kusûrlar, şefâ’atle afv olacakdır. 

Süâl: Kusûrlu olan, günâhı olan kimseden râzı olurlar mı? 

Cevâb: Allahü teâlâ, onu afv etmek isterse ve afv için sebeb araya korsa, o kimse, 

görünüşde günâhı bulunsa bile, elbette râzı olunmuşlardan demekdir. Allahü 

teâlâ hepimizi râzı olduğu kullardan eyliye! Âmîn. 

TENBÎH: Sihr (Büyü): Cinlerin insanlarda yapdıkları hastalıklardır. Müslimân 

cinlerden insanlara zarar gelmez. Cinler her şeklde görünür. Kâfir cinler, sâlih insan 

şekline de girer. Kâfir insanlar gibi, bir iyilik yapınca, küfre, fıska da sebeb olurlar. 

Arkadaşlık etdiği insanın göstereceği kimselerde hastalık, sihr yaparlar. Bu hastalıkdan 

kurtulmak için, bu cinni öldürmek veyâ kovmak lâzımdır. Cinnin zararından 

kurtulmak için, en te’sîrli iki silâh, (Kelime-i temcîd) ve (İstigfâr düâsı)dır. Kelime-i 

temcîd, (Lâ havle ve lâ kuvvete illâ billâhil aliyyil azîm)dir. Bunu okuyandan 

cinlerin kaçdığını, büyünün bozulduğunu, imâm-ı Rabbânî 174.cü mektûbunda 

ve istigfâr düâsının, derdlere devâ olduğu hadîs-i şerîflerde bildirilmişdir. 


3 — İSLÂMİYYETDE KESB VE TİCÂRET 

Aşağıdaki yazı, (Rıyâd-un-nâsıhîn)den terceme edildi: 

Kesb, halâl mal kazanmak demekdir. Bütün ibâdetlerin kabûl olması, halâl 

lokmaya bağlıdır. Hadîs âlimi Ahmed bin Abdüllah İsfehânî, (Hilyet-ül-evliyâ) kitâbında 

diyor ki, (Büyüklerden çoğu buyurdu ki, ibâdetler on kısmdır: Dokuz 

kısmı halâl kazanmakdır. Bir kısmı da bildiğimiz bütün ibâdetlerdir). O hâlde, 

mü’minler halâl kazanmağa çalışmalıdır. Harâmdan ve şübhelilerden kaçınmalıdır. 

Ebû Hüreyre “radıyallahü anh” buyuruyor ki, Resûlullahdan “sallallahü aleyhi 

ve sellem” işitdim. Buyurdu ki, (Allahü teâlâ güzeldir. Yalnız güzel yapılan ibâdetleri 

kabûl eder. Allahü teâlâ, Peygamberlerine emr etdiğini, mü’minlere de emr 

etdi ve buyurdu ki, ey Peygamberlerim! Halâl yiyiniz ve sâlih, iyi işler yapınız! 

Mü’minlere de emr etdi ki, ey îmân edenler! Sizlere verdiğim rızklardan halâl olanları 

yiyiniz!). Resûl “aleyhisselâm” sözüne devâm ederek buyurdu ki, (Uzak yoldan 

gelmiş, saçı sakalı dağılmış, yüzü gözü toz içinde bir kimse, ellerini göke doğru 

uzatıp düâ ediyor. “Yâ Rabbî!” diye yalvarıyor. Hâlbuki yidiği harâm, içdiği harâm, 

gıdâsı hep harâm. Bunun düâsı nasıl kabûl olur?). Ya’nî harâm yiyenin düâsı 

kabûl olmaz buyurdu. İşte harâmı, halâli, şübhelileri ve fâizi bilmiyen, bunları 

birbirinden ayıramıyan, harâmdan kurtulamayıp, ibâdetleri boşuna gider. 

En üstün kesb yolu, silâhla ve kalemle cihâddır. İkinci derecede ticâret, üçüncüsü 

zirâ’at, dördüncüsü san’atdir. Demek ki, kıymetli kazanç yolu, bu dördüdür. 

[Cihâd, insanların islâmiyyeti işitmelerine ve müslimân olmalarına mâni’ olan 

zâlimleri, sömürücüleri ortadan kaldırarak, insanların müslimân olmakla şereflenmeleri 

için yâhud müslimânlara saldıran kâfir, zâlim ordularına karşı müslimânların 

mallarını, canlarını ve ırzlarını, nâmûslarını korumak için, can ile, mal ile, propaganda 

ile harb etmek, savaşmak demekdir. Cihâdı devlet yapar. Milleti sulh zemânında 

cihâda hâzırlamak, yetişdirmek, devletin vazîfesidir. Müslimânların cihâd 

yapması, cihâd sevâbına kavuşması, devletin cihâd yapmak veyâ cihâda hâzırlanmak 

için yapdığı da’vete, çağrıya ve kumandanların emrlerine itâ’at etmesi, askerlik 

vazîfesini yapması demekdir. Devletin izni ve kumandanının emri olmadan, 

herkesin başkasına saldırması, cihâd olmaz. Çapulculuk, eşkıyâlık olur. Büyük günâh 

olur. İbni Âbidîn diyor ki, (Devletin harb etmesi, bunun için de, zemânın en 

mükemmel silâhlarını yapması, milletin de, devlete yardım, itâ’at etmesi vâcibdir. 

Devletin, askerce ve silâhca dahâ üstün olan düşmana harb i’lân etmesi, câiz değildir. 

Düşman hücûm edince, herkesin cihâd etmeleri farz olur ise de, arzû edip 

de, devlet ve ordu, harb etmediği için veyâ men’ olunduğu için cihâd edememek 

günâh olmaz. Harb edince, boş yere ölecekleri, etmezlerse esîr olacakları biliniyorsa, 

harb etmeleri lâzım olmaz. Müslimânların herhangi sûret ile helâk olmalarından 

korkulursa, kâfirlere mal vererek sulh olunur). [Buradan anlaşılıyor ki, zulmden, 

fitneden kurtulmak için, mal vermek câiz olmakdadır.] Kâfirler istîlâ ederse, 

Dâr-ül-islâma hicret edilir. Hicret edemezse ve gelen kâfir devlet zulm ederse, zulm 

yapmıyan kâfir memleketine hicret edilir. 

(Fetâvâ-yı Hindiyye)de diyor ki, (Müslimânların adedi, kâfirlerin yarısından az 

değil ise ve silâhları var ise, kaçmaları halâl olmaz. Silâhları yok ise, silâhlı olan düşmandan 

kaçmaları câiz olur. [Meselâ füzesi yok ise, füzesi olan düşmandan kaçması 

câiz olur.] Bunun gibi, bir kişinin üç kişiden kaçması câiz olur. Adedleri onikibin 

olan ordunun, katkat fazla olan düşmandan kaçması halâl olmaz. Düşmanın 

silâh ateşi ile hedef aldığı yerden kaçmak câizdir). 

Cihâd hakkında, fıkh kitâblarında uzun bilgi verilmekdedir. Bilhâssa imâm-ı Muhammed 

Şeybânînin (Siyer-i kebîr) kitâbını, allâme, şems-ül-eimme Serahsî şerh 

etmiş ve bunu, Ayntablı Muhammed Münîb efendi türkceye terceme etmiş ve 

[1241] de basılmış olup, cihâda âid ince bilgileri hâvî büyük bir kitâbdır. 

– 786 –

Kesbin beşinci yolu, hizmetdir. Yûsüf “aleyhisselâm”, Enbiyâ-i ülil-emr-i velebsârdan 

olduğu hâlde, kulların sıkıntıda olduğunu görüp, hükûmet reîsi kâfir olduğu 

hâlde, ona giderek vazîfe istedi. Böylece, insanlara hizmet etdi. O hâlde, kullara 

hizmet edeceğini bilen ve bunu kendinden başka yapacak kimsenin bulunmadığını 

gören, bu vazîfeye bir zâlimin geçmesini önlemek ve müslimânlara hizmet 

etmek için, kâfir olan âmirden bile vazîfe istemelidir. Münhal imâmlığı, müftîliği, 

vâ’ızlığı, öğretmenliği, polisliği istid’â, ya’nî taleb etmelidir. Bir iyilik yapamasa da, 

hiç olmazsa, müslimânların zararına çalışmağı önlemek de ibâdet olur. Vazîfeden 

isti’fâ etmek de, bunun için, câiz değildir. 

Kesb, malı artdırır. Fekat, rızkı artdırmaz. Rızk, mukadderdir. İnsanlar (Müşevveş-üz-zihn) 

yaratıldığı için, kesb etmek emr olundu. Rızk, ma’âşa, mala, çalışmağa 

bağlı değildir. Böyle olmakla berâber, çalışmak lâzımdır. Çünki, ef’âl-i ilâhiyye, 

sebebler altında tecellî eder. Âdet-i ilâhiyye böyledir. Fekat, ba’zan, denenilen 

sebeb elde edilir de, fi’l hâsıl olmıyabilir. Yâhud, sebebsiz de, hâsıl olabilir]. 

Abdüllah bin Mes’ûd “radıyallahü anh” buyuruyor ki, alış veriş, ya’nî ticâret ilmini 

bilmiyen fâiz yir. İmâm-ı Begavî, (Mesâbîh) kitâbında bildiriyor ki, gasîl-ülmelâike 

adı ile şereflenmiş olan Hanzalanın oğlu Abdüllah “radıyallahü anhümâ” 

dedi ki, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki: (Bile bile bir dirhem 

gümüş değerinde fâiz yimek, otuz zinâdan dahâ çok günâhdır). 

Mal mü’minin yardımcısıdır. Çalışınız, halâl kazanınız! Öyle bir zemânda bulunuyorsunuz 

ki, muhtâc olursanız, dîninizi verip alırsınız. Dîni verip de yimemek 

için, alın teri ile yimelidir. Hadîs-i şerîfde, (Elinin emeği, alnının teri ile yi, dînini 

satıp yime!) buyuruldu. Bir hadîs-i şerîfde, (Halâle, harâma dikkat ederek çalışıp 

kazanan kimseyi, Allahü teâlâ çok sever). Bir hadîs-i şerîfde, (Bir dirhem gümüş 

kıymetinde harâm alan kimseyi, yirmibeşbin sene Cehennemde bırakacaklardır) 

buyuruldu. (Muhît) kitâbında diyor ki, (Açlıkdan ölmek üzere olan kimse, ölmüş 

köpek ile başkasına âid koyun eti bulsa, ikisi de harâm ise de, başkasının malını 

yimeyip, köpeği yimesi lâzımdır. Köpek yok ise, başkasının malını, ölmiyecek 

kadar yiyebilir). Bir hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (Bir zemân gelecek ki, insanlar, 

yalnız malın, paranın gelmesini düşünüp, halâlini, harâmını düşünmiyecekler). O 

hâlde, bir müslimân, her aldığını, halâl mi, harâm mı düşünmeli, harâm ise almamalıdır. 

Aldığı şeyde hakkı olanlara vermeği, fakîrlere, garîblere yardım etmeği 

düşünmelidir. Çünki, insanların iyisi, insanlara iyilik edendir. İnsanların kötüsü, 

insanlara kötülük edendir. İnsan, kazandığına kanâ’at etmeli, Allahü teâlânın 

taksîmine râzı olmalıdır. (Kanâ’at eden doyar) buyuruldu. Allahü teâlâ, beş şeyi, 

beş şey içine koymuşdur. Bu beş şeyi alan, içindekine kavuşur: İzzeti, şerefi, ibâdete; 

zilleti, sefâleti, günâha; ilmi, hikmeti, çok yimemeğe; heybeti, i’tibârı, gece 

nemâz kılmağa; zenginliği, kimseye muhtâc olmamağı da, kanâ’ate tâbi’ kılmışdır. 

(Buhârî)deki bir hadîs-i şerîfde buyuruluyor ki, (İnsanın yidiklerinin en hayrlısı, 

iyisi, bileği ile kazanıp yidiğidir. Allahü teâlânın Peygamberi Dâvüd “aleyhisselâm” 

elinin emeği ile kazanıp yirdi). 

Fârisî (Tezkiret-ül-Evliyâ) kitâbında diyor ki, İbrâhîm Edhem “kuddise sirruh” 

hazretlerine, falanca yerde bir genç var. Gece gündüz ibâdet ediyor. Vecde gelip 

kendinden geçiyor, dediler. Gencin yanına gidip, üç gün müsâfir kaldı. Dikkat etdi, 

söylediklerinden dahâ çok şeyler gördü. Kendinin soğuk, hâlsiz, habersiz, gencin 

ise, böyle uykusuz ve gayretli hâline şaşıp kaldı. Genci, şeytân aldatmış mıdır, 

yoksa hâlis ve doğru mudur anlamak istiyordu. Yidiğine dikkat etdi. Lokması halâlden 

değildi. (Allahü ekber, bu hâlleri hep şeytândandır) deyip, genci evine 

da’vet etdi. Kendi lokmalarından bir dâne yidirince, gencin hâli değişip, o aşkı, o 

arzûsu, o gayreti kalmadı. Genç, İbrâhîme sorup, (Bana ne yapdın?) deyince, 

(Lokmaların halâlden değildi. Yemek yirken, şeytân da mi’dene giriyordu. O hâller, 

şeytândan oluyordu. Halâl yiyince şeytân giremedi. Asl, doğru hâlin meydâ- 

– 787 –

na çıkdı) dedi. Harâm yimek, kalbi karartır, hasta eder. Aynı kitâbda Zünnûn-i Mısrî 

“kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz” buyuruyor ki: Kalbin kararmasının dört alâmeti 

vardır: 1- İbâdetin tadını duymaz. 2- Allah korkusu, hâtırına gelmez. 3- Gördüklerinden 

ibret almaz. 4- Okuduklarını, öğrendiklerini anlamaz, kavrıyamaz. 

Ebû Süleymân-ı Dârânî “kuddise sirruh” buyurdu ki, halâlden bir lokma az yimeği, 

akşamdan sabâha kadar nemâz kılmakdan dahâ çok severim. Çünki, mi’de 

dolu olunca, kalbe gaflet basar. İnsan Rabbini unutur. Halâlin fazlası böyle yaparsa, 

mi’deyi harâm ile dolduranların hâli acabâ nasıl olur? Sehl bin Abdüllah-i Tüsterî 

“kuddise sirruh” buyuruyor ki, yolumuzun esâsı üç şeydir: Halâl yimek, ahlâk 

ve amelde Resûl aleyhisselâma tâbi’ olmak ve (ihlâs) ya’nî her işi, yalnız Allah rızâsı 

için yapmakdır. (Risâle-i kuşeyriyye)de buyuruyor ki, İbrâhîm Edhem “kuddise 

sirruhümâ” buyurdu ki: Temiz ve halâl yi de, ister sabâha kadar ibâdet et, ister 

uyu ve ister, hergün oruc tut, ister tutma! 

(Kimyâ-i se’âdet) kitâbı, üçüncü aslında buyuruyor ki: Bu dünyâ, âhıret yolcularının 

bir konak yeridir. İnsana burada yiyecek ve giyecek lâzımdır. Bunlar ise çalışmadan 

ele geçmez. Her ân mal kazanmak için uğraşan aldanmışdır. Hem âhıret 

için hâzırlanmalı, hem de dünyâ ihtiyâclarını kazanmalıdır. Fekat, bunları da, 

âhıret yolculuğunda lâzım olduğunu düşünerek kazanmalıdır. 

Kendinin ve çoluk çocuğunun ihtiyâclarını halâlden kazanmak, kimseye muhtâc 

kalmamak, cihâd etmekdir. Birçok ibâdetlerden dahâ sevâbdır. Resûlullah “sallallahü 

aleyhi ve sellem”, bir sabâh, Eshâbı ile konuşurken, kuvvetli bir genç, erkenden 

dükkânına doğru geçdi. Ba’zıları, erkenden dünyâlık kazanmağa gideceğine, 

buraya gelip birkaç şey öğrenseydi iyi olurdu, deyince, Resûlullah “sallallahü 

aleyhi ve sellem”, (Öyle söylemeyiniz! Eğer kimseye muhtâc olmamak ve ana, 

baba, çoluk çocuğunu da muhtâc etmemek için gidiyorsa, her adımı ibâdetdir. Eğer, 

herkese öğünmek, keyf sürmek niyyetinde ise, şeytânla berâberdir) buyurdu. Bir 

hadîs-i şerîfde, (Bir müslimân, halâl kazanıp, kimseye muhtâc olmaz ve komşularına, 

akrabâsına yardım ederse, kıyâmet günü, ayın ondördü gibi parlak, nûrlu olacakdır). 

Bir hadîs-i şerîfde, (Doğru olan tüccâr, kıyâmetde sıddîklarla ve şehîdlerle 

berâber olacakdır). Bir hadîs-i şerîfde, (Allahü teâlâ, san’at sâhibi mü’mini sever). 

Bir hadîs-i şerîfde, (En halâl şey, san’at sâhibinin kazandığıdır). Bir hadîs-i 

şerîfde, (Ticâret yapınız! Rızkın onda dokuzu ticâretdedir). Bir hadîs-i şerîfde, 

(Kendini başkasından sadaka istiyecek hâle düşüreni, Allahü teâlâ yetmiş şeye muhtâc 

eder) buyurdu. 

[Bu hadîs-i şerîfler karşısında, din düşmanları utansın! İslâmiyyet ticârete, 

san’ate, ferdin istihsâl kapasitesinin genişlemesine, ekonomik sâhada ilerlememize 

mâni’ olmuş diye gençleri aldatmakdan vaz geçsinler!] 

Îsâ “aleyhisselâm” birine, (Ne iş yapıyorsun?) dedi. İbâdetle vakt geçiriyorum 

deyince, (Nerden yiyip geçiniyorsun?) buyurdu. Herşeyimi kardeşim veriyor, 

deyince, (O hâlde, kardeşin senden dahâ kıymetli ibâdet yapmakdadır) buyurdu. 

Ömer “radıyallahü anh” buyuruyor ki, (Çalışınız, kazanınız, Allahü teâlâ rızkımı 

çalışmadan gönderir, demeyiniz! Allahü teâlâ, gökden para yağdırmaz). 

Lokman hakîm, oğluna nasîhat verirken, (Çalış, kazan! Çalışmayıp, herkese muhtâc 

kalanların dîni ve aklı noksân olur ve iyilik etmekden mahrûm kalır ve herkesden 

hakâret görür) buyurdu. Büyüklerden birine sordular ki, özü sözü doğru 

olan tüccâr mı, yoksa geceleri nemâz kılan, gündüzleri oruc tutan âbid mi yüksekdir? 

(Emîn olan tüccâr dahâ kıymetlidir. Çünki, şeytânla her sâat cihâd etmekdedir. 

Şeytân, alışda, verişde, dartmada onu aldatmağa uğraşmakda, o ise Allahü teâlânın 

emrini, rızâsını gözetmekdedir) dedi. Ömer “radıyallahü anh” buyuruyor 

ki, (Alış veriş ederken, halâl kazanırken cân vermeği, başka şeklde ölmekden dahâ 

çok severim). İmâm-ı Ahmed ibni Hanbelden “rahmetullahi aleyh” sordular ki, 

hergün sabâhdan akşama kadar câmi’de ibâdet edip Allahü teâlâ, benim rızkımı 

– 788 –

nerden olsa gönderir diyen bir kimse nasıl bir adamdır? Cevâbında buyurdu ki, (Bu 

kimse câhildir. İslâmiyyetden haberi yokdur. Çünki, Resûlullah “sallallahü aleyhi 

ve sellem” buyurdu ki, (Allahü teâlâ benim rızkımı, süngümün ucuna koymuşdur). 

Ya’nî rızkım, islâm dînine ve müslimânlara saldıran kâfirlerle harb etmekle 

gelmekdedir). Görülüyor ki, harbde düşmandan alınan ganîmet ve sulhde, harbe 

hâzırlananların aldıkları ücret halâl rızkdır. İmâm-ı Evzâî, İbrâhîm Edhemi “rahmetullahi 

aleyhimâ” gördü ki, sırtında bir yığın odun götürüyor. Niçin bu kadar 

sıkıntı çekiyorsun? Kardeşlerin, seni hiçbirşeye muhtâc bırakmıyor dedi. İbrâhîm 

Edhem “kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz” buyurdu ki, öyle söyleme, hadîs-i şerîfde 

buyuruldu ki, (Halâl kazanmak için sıkıntı çekenlere Cennet vâcib olur). 

Süâl: Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki: (Bana, tüccâr ol, 

mal topla diye emr olunmadı. Fekat, Rabbini tesbîh et ve ona secde et. Rabbine 

ölünciye kadar ibâdet et! diye emr olundu). Bu hadîs-i şerîf, ibâdetin, mal kazanmakdan 

dahâ iyi olduğunu göstermiyor mu? 

Cevâb: Kendinin ve çoluk çocuğunun ihtiyâclarına mâlik olan zengin bir kimsenin, 

vaktlerini ibâdetle geçirmesi, para kazanmakdan dahâ sevâbdır. İhtiyâcı olmıyanların 

mal kazanmak için uğraşması sevâb değildir. Hattâ kalbini dünyâya bağlamak 

olur. Dünyâya bağlamak ise, bütün günâhların başıdır. Malı olmıyan, fekat, 

vazîfe görüp ma’âş alanların da, mal kazanmak için ayrıca uğraşmaması dahâ iyidir. 

Meselâ ilm adamlarının, millete ilm öğretmesi, ya’nî din âlimlerinin, tabîblik, 

hâkimlik, subaylık ve her dürlü fâideli ilmleri bilenlerin ve tesavvuf büyüklerinin, 

ya’nî kalb gözü açılmış olanların ihtiyâcları, hükûmetce veyâ hayr müesseseleri ve 

hayr sâhibleri tarafından istenmeden veriliyorsa, bunların halkı irşâd etmeleri, onlara 

yardım etmeleri, mal kazanmakdan dahâ sevâbdır. Fekat, zemân değişir, 

bunlara, istemeden, boyun bükmeden birşey verilmez olursa, bunların da çalışarak 

kazanması dahâ iyi olur. Çünki, istemek harâmdır. Ancak zarûret hâlinde mubâh 

olabilir. Mal kazanırken halâle, harâma dikkat edenin, ya’nî Allahü teâlâyı 

unutmıyanın, kesb etmesi dahâ iyidir. Çünki bütün ibâdetlerin rûhu, özü, Allahü 

teâlâyı hâtırlamakdır. (Kimyâ-i se’âdet)den terceme burada temâm oldu. 

(Hadîka)da, amelde iktisâd faslında diyor ki, (Kesb, yaşamak için lâzım olan malları 

halâlden kazanmağa çalışmak demekdir. Kendine, evlâdına ve ıyâline ve 

borclarını ödemeğe lâzım olanları kesb etmek farzdır. Bunun için çalışan sevâb kazanır. 

Özrsüz terk edene azâb yapılacakdır. Kendilerine nafaka verilmesi vâcib olanlara 

(Iyâl) denir. Borc ödemek farzdır. Ödeyemeden vefât edenin, ödemek niyyeti 

varsa, günâhlı olmaz. Hadîs-i şerîfde, (Beş vakt nemâzı kıldıkdan sonra, çalışıp 

halâl kazanmak, her müslimâna farzdır) buyuruldu. Peygamberlerin “aleyhimüsselâm” 

hepsi, çalışıp kazanmışlardır. Çalışmayıp, câmi’de oturarak, Allaha tevekkül 

ediyorum diyene inanmamalıdır. Bu, çalışmağı terk etdiği için, günâh işlemekdedir. 

Sâlih değil, fâsıkdır. Bunun kalbi, Allahü teâlâya değil, kulların mallarına 

bağlıdır. Önce sebebe yapışmak, sonra bu sebebin te’sîrini Allahü teâlâdan beklemek 

emr olundu. Muhtâc olduğu malı kazandıkdan sonra, fazla çalışmayıp, 

ibâdet etmek câizdir. Bunun için, çalışmayıp ibâdet edene sû-i zan ve tecessüs etmemelidir. 

İkisi de harâmdır. İhtiyâcdan fazla çalışıp, kazandıklarını, senelerce saklamak 

mubâhdır. Saklamayıp hayra, hasenâta sarf etmek müstehabdır. Nâfile 

ibâdetlerden dahâ sevâbdır. Hadîs-i şerîfde, (İnsanların iyisi, insanlara fâidesi 

olanlardır) buyuruldu. Öğünmek için, kibrlenmek için, ihtiyâcdan fazla kazanmak 

harâmdır). Görülüyor ki, ehlinin ve ıyâlinin nafakalarını ve borçlarını ödemek için 

çalışıp, halâl kazanmak, nâfile ibâdetleri yapmakdan katkat dahâ sevâbdır. (Râmûz-ül-ehâdîs) 

s. 105 deki hadîs-i şerîfde, (Eshâbım için fakîrlik se’âdetdir. Âhır 

zemândaki ümmetim için, zenginlik se’âdetdir) buyuruldu. 

Hakîkî islâm âlimi, büyük Velî Abdüllah Dehlevî “rahmetullahi teâlâ aleyh” seksensekizinci 

mektûbunda buyuruyor ki, (Çoluk çocuğunun ihtiyâclarını te’min için 

– 789 –

ve fukarâya yardım ve İslâmiyyete hizmet için, çalışıp halâl mal kazanmak, çok iyidir. 

Süleymân aleyhisselâm ve emîr-ül-mü’minîn Osmân ve Abdürrahmân bin 

Avf ve Eshâb-ı kirâmdan ba’zıları çok zengin idiler. Bu zenginlikleri, Allahü teâlâ 

indindeki derecelerinin azalmasına sebeb olmadı. Fukarâ-yı sâbirîn ve agniyâyı 

şâkirînden hangisinin efdal olduğu ihtilâflıdır. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve 

sellem” fakîrliği ihtiyâr etmişdi. (Rabbim, beni doyuruyor, içiriyor) buyururdu. Fakîrlik, 

ibâdete ve hizmete mâni’ olursa, tâ’at yapmağa kuvvet hâsıl etmek için, zengin 

olmak efdaldir. Böyle zenginlik büyük ni’metdir. Allahü teâlâ, bu ni’meti dilediğine 

ihsân eder). 

[Müslimân, dünyâyı sevdiği, dünyâya düşkün olduğu için değil, Allahü teâlâ, çalışmağı 

emr etdiği için çalışıp kazanır. Nefsinin kötü arzûlarına, zevklerine kavuşmak 

için çalışıp para kazanmak ve çalışırken halâli harâmdan ayırmamak, başkalarının 

haklarına saldırmak, onlara olan borçlarını ödememek, kanûnlara karşı gelmek, 

vergilerini vermemek, dünyâya düşkün olmağı gösterir. Dünyâya düşkün olmak, 

büyük günâhdır. Allahü teâlâ emr etdiği için çok çalışıp, çok kazanmak ve 

Onun emr etdiği gibi çalışıp, kazandığını, Onun emr etdiği yerlere sarf etmek, ibâdet 

yapmak olur. Çok sevâb olur.] 

(Hadîka), ikinci cild, ikiyüzaltmışyedinci [267] sahîfede diyor ki, (Zarûret olmadan 

birşey istemek harâm olduğu gibi, ücretsiz olarak başkasına iş gördürmek de 

harâmdır. Başkasının çocuğuna, kölesine iş gördürmek ise, dahâ büyük günâhdır. 

(Müslim)de Abdüllah ibni Abbâs “radıyallahü teâlâ anhümâ” diyor ki, çocuklarla 

oynuyordum. Ansızın Resûlullah geldi. Kapı arkasına saklandım. Yanıma gelip, 

avucu ile sırtımı okşadı. (Git bana Mu’âviyeyi çağır) buyurdu. Bu hadîs-i şerîfe 

göre, çocukların, harâm olmıyan oyunları oynaması ve çocuğa birisini çağırmak 

için güvenilmesi ve ufak işlerin yapdırılması câizdir. Kendi küçük oğlunu ve 

kızını ve torunlarını bir işde kullanmak, fakîr olana veyâ çocuğu yetişdirmek için 

olursa câizdir. Çocuğun, babasına hizmet etmesi vâcibdir). 

Başkasından sadaka istemesi harâm olan kimsenin, zekât istemesi de harâm 

olur. Başkasında olan alacağını istemek, söz birliği ile câizdir. Zenginin fakîrdeki 

alacağını istemesi de böyledir. Fekat fakîrin, ödiyebilecek güce gelmesini beklemesi 

vâcibdir. Afv etmesi dahâ sevâbdır. Din adamlarının, hâfızların ve din düşmanları 

ile beden, söz ve kalemle cihâd edenlerin, müslimânların mallarını, cânlarını 

ve haklarını koruyan devlet adamlarının ve hâkimlerin, Beyt-ül-mâldan, geçinecek 

kadar para veyâ mal almak hakları vardır. Bu haklarını istemeleri câizdir. 

Kadının ev işlerini yapması, zevcine teberru’ ve ihsândır. Çok sevâbdır. Zevc, 

bunları zevcesine zorla yapdıramaz. Kadın tutup yapdırması lâzımdır. Kadın, 

zevcine karşı bu ihsânını esirgememeli, erkek de, zevcesine nafakadan fazla ihsânlarda 

bulunmalıdır. Allahü teâlâ ihsân edenleri çok sever. Resûlullah efendimizin 

zemânından bugüne kadar, müslimân kadınları zevclerine bu ihsânı yapmışlardır. 

Kadının vazîfesi ikidir: Kendini zevcine teslîm etmesi ve evden iznsiz ve örtüsüz 

sokağa çıkmamasıdır. Görülüyor ki, islâmiyyetde kadın, ev içinde de, evin 

dışında da çalışmağa, para kazanmağa mecbûr değildir. Evli ise kocası, evli değil 

ise babası, babası yoksa veyâ fakîr ise, zengin olan yakın akrabâsı çalışıp, kadına 

lâzım olan herşeyi getirmeğe mecbûrdur. Kimsesi olmıyan kadına, (Beyt-ül-mâl) 

denilen, devletin yardım sandığı bakar. İslâmiyyetde, karı koca arasında, hayât mücâdelesi, 

ya’nî para kazanmak, müşterek değildir. Erkek kadını tarlada, fabrikada, 

vel-hâsıl hiçbir yerde çalışmağa zorlıyamaz. Kadın isterse ve erkeği izn verirse, 

yabancı erkekler arasına karışmadan, kadın işi olan yerlerde çalışabilir. Fekat, 

kazandığı kadının olur. Erkek, ondan zorla birşey alamaz. Kadının kendi ihtiyâclarını 

kendisinin alması için de, onu zorlıyamaz. İslâmiyyetin kadına böyle hak 

tanıması ve onu erkeklerin elinde esîr, oyuncak olmakdan koruması, Allahü teâlâ- 

– 790 –

nın kadına çok kıymet verdiğini göstermekdedir. 

Kadın da, erkek de, para kazanmak için harâm işlememelidir ve hiçbir nemâzı 

kaçırmamalıdır. Ezelde ayrılmış olan rızk değişmez. Aynı rızk, halâlden istiyene 

halâl yoldan gelir. Harâm işliyerek istiyene de, harâm yoldan gelir. Câhillerin, 

(Bu zemânda kızım okumazsa aç kalır. Oğlum fâiz almazsa, işi bozulur) demeleri 

doğru değildir. Harâm işliyerek kazanmamalı demek, boş oturmalı, çalışmamalı 

demek değildir. Halâl yoldan çalışıp kazanmalı demekdir. Harâm yoldan kazanan, 

hem büyük günâhları işlemiş olur, hem de kazandıklarının hayrını görmez. Kazandıkları, 

hekime, hâkime ve düşmanlarına gider ve günâh işlemekde kullanılır, 

insanı felâkete sürükler. Kazançları şübheli olan, hediyyeleşmeli ve ödünc almalı, 

aldıklarını kullanmalıdır. Hediyye ve ödünc gelen şeyler halâldir. 

(Bey’ ve şirâ risâlesi) sonunda diyor ki, (Yetîm oğlana ücretsiz olarak, yalnız annesi 

iş yapdırabilir. Velîsi, akllı çocuğu, hocaya veyâ ustaya verip, buna öğret! Bu 

da sana hizmet etsin dese, bunlar çocuğa hafîf iş yapdırabilir. [İlm ve edeb öğreten 

velîsi de, hocası gibidir.] Fekat, yapdıracakları işin ve sokakdaki çeşmeden getireceği 

suyun, piyasaya göre ücretinin, öğretmek ücretinden fazla olmaması ve hizmet 

etmeği, velînin söylemiş olması lâzımdır. Âkıl, bâlig kimsenin kendisi gelip, 

bana öğret, ben de sana hizmet edeyim demesi de böyledir. Üçüncü kısmda, yirmialtıncı 

maddeye bakınız! Çocuğun kendisi ve malı için velîsi, ya’nî babası, baba 

yoksa babanın vasîsi, vasî yoksa dedesi, dedesi de yoksa, bunun vasîsi, bu da yoksa 

hâkim, ücret ile, hafîf işlerde çalışdırabilir. Ücret, yalnız çocuk için sarf edilir). 

Kadın, velî olamaz. 

Cânân elinden gelmişim, fânî mekânı neylerim, 

Ol mülke meylim salmışım, ben bu cihânı neylerim. 

Hep i’tibârım atmışım, âşıklığa el katmışım, 

Ben nefsi dosta satmışım, bu düşmanı neylerim. 

Aşkı tabîbim kılmışım, derdinde derman bulmuşum, 

Abdülhakîmi görmüşüm, yünâniyânı neylerim. 

Ma’rifet tadın almışım, fenâ tahtına varmışım, 

Mahfice sultân olmuşum, dünyâ varlığın neylerim. 

Her ne gelirse yahşîdir, zirâ o dostun bahşıdır, 

Çün cümle onun işidir, ben bed gümânı neylerim. 

Gerçi zemân devrân ile, pîr etdi cismim şân ile, 

Gönlüm civândır can ile, pir-ü civânı neylerim. 

Yâri bana bes görmüşüm, ağyârı dilden sürmüşüm, 

Ünsile tenhâ durmuşum, ben ins-ü cânı neylerim. 

Dilden dile bin tercümân, varken ne söyler bu lisân, 

Çün cân-ü dildir hem zebân, nutk-u beyânı neylerim. 

Şimdi! cemî’i halkdan, müstağniyim billâhi ben, 

Hallâk-ı âlem var iken, halk-ı zemânı neylerim? 

Allahümme yâ muhavvilel havli vel-ahvâl 

havvil hâlenâ ilâ ahsenil hâl! 

Ey! herkesin hâllerini değişdiren Allahım! 

bize iyi hâller ihsân eyle! 

– 791 –

4 — BEY’ VE ŞİRÂ 

İnsanlar birbirlerine muhtâc olup, birlikde yaşamağa mecbûrdurlar. Bey’ ve şirâ 

olmasaydı, yer yüzünde nizâm olmazdı. İslâmiyyetde bey’ ve şirâ, arz ve taleb 

esâsına göre yürür. İslâmiyyet, ferdin iktisâdî hürriyyetine saygı gösterir. Husûsî 

teşebbüslere ve sermâyeye salâhiyyet verir. Allahü teâlânın emr etdiği bu ticâret 

ahkâmı, Karl Marks ismli bir yehûdînin serhoş kafası ile ortaya koyduğu, sosyalizm 

adındaki, siyâsî bir iktisâd rejimi ile taban tabana zıddır. Hür dünyâ devletlerinde 

tatbîk edilmekde olan liberal iktisâd sistemi, islâmın ticâret ahkâmına 

yakındır. İslâmiyyetin gösterdiği iktisâd yolu, özel teşebbüsü ortadan kaldıran 

Markscı sosyalizm olmadığı gibi, devletin iktisâdî hayâta hiç dokunmamasını istiyen 

Adam Smith liberalizmi de değildir. Uşr, harâc, âşirin topladığı zekât, cizye, 

narh koymak, Beyt-ül-mâlın diğer gelirlerini toplamak ve sarf etmek, devletin 

elinde olduğu için, islâm iktisâdı, başı boş bir liberalizm değildir. İstihsalde mümkin 

olduğu kadar özel teşebbüsü, millî gelirin ferdlere taksîminde de, sosyal adâleti 

sağlıyan hükmlerdir. 

Bir kimse imâm-ı a’zam Ebû Hanîfeden “rahmetullahi aleyh” sordu ki, (Vaktlerimi 

ibâdet ile geçirmek istiyorum. Bana birşey yaz da, hep onu yapayım!) 

İmâm-ı a’zam alış veriş bilgilerini yazıp verince, (Bu, tüccârlara lâzım olur. Ben 

evimde oturup ibâdet ile meşgûl olacağım) dedi. Cevâbında, (Yiyecek ve giyecek 

lâzım olmıyan kimse var mı? Ahkâm-ı islâmiyyenin alış veriş kısmını bilmiyen, harâm 

lokmadan kurtulamaz ve ibâdetlerin sevâbını bulamaz. Zahmetleri boşa gider 

ve azâba yakalanır ve çok pişmân olur) buyurdu. (Bezzâziyye)de diyor ki, (Alış 

veriş bilgisini öğrenmiyenin, ticâret yapması harâmdır. İmâm-ı Ebülleys de “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” böyle buyurmuşdur. İmâm-ı Muhammed Şeybânîye “rahmetullahi 

teâlâ aleyh”, Zühd hakkında bir kitâb yaz dediklerinde, zühd için bey’ 

bilgisi yetişir buyurdu). 

(Bey’), satmak demekdir. (Şirâ), satın almak demekdir. İslâmiyyetde bey’ ve şirâ, 

iki kişinin mallarını, râzı olarak, birbirlerine (Temlîk) etmeleri, ya’nî seve seve değişdirmelerine 

denir ki, türkçesi (Satış)dır. Bir kimse, Zeyde ve Amre, şu malımı 

size bin kuruşa satdım dese, yalnız Zeyd kabûl etse, bey’ sahîh olmaz. [Gazetelerde, 

radyolarda yapılan satış i’lânları, bey’ olmaz. Tâlib olanlar gelip, satın alınca, 

sahîh bey’ olur.] Bey’ ve şirâ ve bütün mu’âmelât bilgilerini Hanefî mezhebine göre 

bildireceğim. Bir kimseye zarûrî lâzım olan malı ona satmak vâcibdir. Bey’in sahîh 

olması için (Îcâb) ve (Kabûl) denilen tüccarlar arasında âdet olan sözlerin söylenmesi 

veyâ malların karşılıklı verilmesi lâzımdır. Alıcı ve satıcıdan, râzı olduğunu 

hangisi önce söylerse, buna (Îcâb) denir. İkincisinin sözüne, (Kabûl) denir. 

(Mal), insanın arzûladığı, ihtiyâc, ya’nî lâzım olunca, kullanmak için saklanabilen 

ayn, ya’nî madde, cism demekdir. Buğday dânesi mal değildir. Çünki, kimse 

saklamaz. Hür insan ve hür insanın her parçası, balık ve çekirgeden başka 

kendiliğinden ölmüş hayvân leşi ve kan ve yerinde bulunan toprak ve su mal değildir. 

Sülük ve yerinden alınıp götürülen toprak, su maldır. 

(Mülk), insanın mâlik olduğu, ya’nî başkasının rızâsını, iznini almadan kullanmağa 

hakkı olan şeye denir. Bu şey, maldır veyâ malın kendi değil, yalnız 

menfe’atidir. Bir kimsenin her malı [meselâ atı], onun mülküdür. Fekat her mülkü, 

meselâ kirâcının evi, [veyâ bir makinayı kullanma hakkı] malı değildir. 

(Mütekavvim mal) ya’nî (Kıymetli mal), kullanması mubâh ve mümkin olan maldır. 

Müslimânlar için, şerâb, domuz ve Besmelesiz kesilen veyâ kesmeden öldürülen 

hayvân, denizdeki balık (Kıymetli mal) değildirler. Bir buğday dânesi kıymetli 

ise de, mal değildir. 

Bey’in sahîh olması için, iki malın da mütekavvim olması lâzımdır. 

Bir yere götürülmesi mümkin olan mala (menkûl) denir. Vakf veyâ mîrî yer üze- 

– 792 –

indeki ağaçlar ve binâlar menkûl kabûl edilir. 

(Nakd), külçe veyâ meskûk, ya’nî basılmış para hâlindeki altın ve gümüşlere 

(Nakd), (Nakdeyn) ve (Nukûd) denir. Altını, gümüşü yarıdan fazla olan nukûddan; 

altını, gümüşü en çok olanına (Ceyyid), dahâ az olanlarına (Züyûf) denir. Altın 

ve gümüş eşyâ nakd değildir. 

Mal, ölçü birimine göre beşe ayrılır: Ağırlık ile, hacm ile, yüzey birimi ile, 

uzunluk birimi ile ve sayı ile ölçülenler. 

(Mekîl), kile ile, ölçek ile, ya’nî hacm ile ölçülen mal demekdir. Buğday, arpa, 

hurma ve tuz dâimâ mekîldir. Dartı ile kullanılmaları, mekîl olmalarını değişdirmez. 

Müsâvî olmaları lâzım olduğu zemân, hacmlarının müsâvî olması lâzım olur. 

(Mevzûn) veyâ (Veznî), vezn ile, ya’nî ağırlıkla ölçülen mal demekdir. Altın ile 

gümüş, dâimâ veznîdir. Bildirdiğimiz altı maldan başka şeylerin mekîl veyâ mevzûn 

olmaları, âdete bağlıdır. Çarşıda, pazarda nasıl ölçülüyorsa, öyle olduğu kabûl 

edilir. 

(Kadr), bir satışda kadr bulunması demek, karşılıklı değişdirilen iki malın ikisinin 

de mekîl veyâ ikisinin de mevzûn olmaları demekdir. 

(Cins), kullanıldıkları yerler arasında çok fark bulunmıyan şeylere ortak olarak 

verilmiş olan ismdir. Deve, hayvan sınıfının bir cinsidir. Tüylü deve, bu cinsden bir 

nev’dir. Aslı, kaynağı başka olan veyâ kullanıldığı yer çok farklı olan yâhud başka 

ism alacak kadar değişdirilmiş olan bir mal başka cinsden olur. Sığır eti koyun 

eti ile, keçi kılı koyun yünü ile ve ekmek un ile başka cinsdendir. Keçi eti veyâ sütü 

ise, koyun eti veyâ sütü ile bir cinsdendir. 

Mal, (Mislî) ve (Kıyemî) olur. Mislî malı telef eden, benzerini öder. Kıyemî malı 

telef eden, kıymetini öder. (Mislî), çarşıda aynı evsâfda benzeri bulunan mal olup, 

fiyâtları başka olmaz. Ağırlıkla, hacm ile ve uzunlukla ölçülenlerden fabrikada, tezgâhda 

yapılan şeyler ve sayı ile ölçülenlerden aynı büyüklükde olanlar böyledir. 

Yumurta, aynı büyüklükde karpuz, gibi. 

Altın ve gümüşden başka paralara (Fülûs) denir. Bunlar, meselâ başka metalden 

paralar ve kâğıd liralar, geçer akça iseler, nakd gibi mislîdirler. Geçmez iseler 

veyâ geçer oldukları hâlde, niyyet edilmekle urûz gibi kıyemî olurlar. Her iki 

hâlde de, âdete uyarak, [ağırlık ile veyâ] aded ile, ya’nî sayarak ölçülürler. 

(Kıyemî), ya’nî mislî olmıyan mal, çarşıda benzeri bulunmıyan, bulunsa da fiyâtları 

farklı olan maldır. Uzunlukla ölçülenlerden tarla, elde dokunan kumaş, halı 

ve elbise, ev, dükkân, yazma kitâb, irili ufaklı olan karpuz kıyemîdirler. Hayvândan 

başka, menkûl olan kıyemî mallara, (Urûz) denir. Bakır tencere ve başka cins 

ile karışık mislî mal urûzdur. 

Mal, (Ayn) ve (Deyn) olarak ikiye ayrılır: Ayn, lügatda madde, cism demekdir. 

Fekat, bey’ ve şirâ ilminde ayn, belli bir mal demekdir. Bey’ ve şirâda, bir ev, bir 

at, bir sandalye gibi kıyemî malların belli birer dânesine ve hâzır olup da gösterilenin 

hepsine veyâ ayrılmış parçasına, mislî olan mallardan da, hâzır olup gösterilen 

hepsine veyâ ayrı olarak gösterilen yâhud ayrılmamış belli mikdâr bir parçasına 

yâhud hâzır olmayıp, benzerlerinden ayrı ve yalnız olarak bulunduğu yeri ve 

cinsi bildirilen mala, (Ayn) denir. Ayrı olarak bulunduğu yer, çuval, sandık, oda, 

ev veyâ şehrdir. Buralarda bulunan malı müşterî biliyorsa veyâ ilk üç yerde bulunanı 

bilmiyor ise de, hep (Ayn) olur. Görülen bir yığın buğday, görülen bir mikdâr 

para ayndır. Bu para semen olunca deyn olur. (Deyn): Satış ve ödünc verme 

veyâ başka sebeblerle ödenmesi lâzım olan borcdur. Alış verişde ise, hâzır olmayıp 

ayrı olarak bulunduğu yeri bildirilmiyen her dürlü mala ve hâzır ise de, ayrı olarak 

gösterilmiyen kıyemî mal parçasına, (Deyn) denir. Ödünc alınan karz, deyndir. 

Fekat her deyn, ödünc alınan borc demek değildir. 

Bir malı (Ta’yîn etmek) demek, söz kesilirken bu malın ayn olması demekdir. 

– 793 –

(Te’ayyün etmek) demek, söz kesilirken ta’yîn edilince, ayn olarak kalmak, deyn 

hâline dönmemek demekdir. Te’ayyün eden malın kendisini vermek lâzımdır. 

Benzerini, hattâ dahâ iyisini alması için müşterîyi zorlayamaz. Rızâsı ile alırsa, yeniden 

mukâyada satışı yapmış olurlar. Teslîmden önce helâk olursa, bey’ fâsid olur. 

Te’ayyün etmeyen mal helâk olursa, bey’ fâsid olmaz. Çünki, bunun yerine, cinsi, 

mikdârı ve vasfı aynı olan, benzeri verilebilir. 

(Ribâ) veyâ (Fâiz), bir satışda kadr varsa veyâ iki mal aynı cins ise, bu satışda 

fâiz vardır denir. Yalnız, altın ve gümüşün, başka veznî bir mal ile değişdirilmesi 

bundan müstesnâdır. Bunun için, herhangi bir malın para karşılığı satışında fâiz 

olmaz. Fâizin iki şartı veyâ birisi bulunan satışın peşin olması lâzımdır. İki maldan 

biri veresiye olursa harâm olur. Altın ve gümüşün peşin olması, söz kesilince ayrılmadan 

önce kabz edilmeleri ile olur. Başka mallar, te’ayyün etmekle peşin 

olurlar. İki maldan yalnız biri ayn olursa da, bey’ câiz olur. Fekat, deyn olanın semen 

yapılması ve bunun ayrılmadan önce kabz olunması lâzım olur. Fâizin iki şartı 

birlikde bulunursa, peşin olmakla birlikde, iki malın mikdârlarının da müsâvî olması 

lâzımdır. Bu maddenin sondan üçüncü sahîfesine bakınız! 

(Mebî’) satılan maldır. Mebî’ ta’yîn edilir ve ta’yîn edilince, te’ayyün eder. 

(Semen): Mebî’e karşılık verilmesi lâzım olan mala, Semen [bedel] denir. Altın 

ile gümüş semen olarak yaratılmışdır. Her ne hâlde olurlarsa olsunlar, dâimâ 

semendirler. Külçe ve para hâlindeki altın ve gümüş ve ma’den ve kâğıd paralar, 

ta’yîn edilince, te’ayyün etmezler. İşlenmiş eşyâ hâlindeki altın ve gümüş ve piyasada 

geçmiyen ma’den ve kâğıd paralar ve semen yapılan başka mallar, ta’yîn edilince 

te’ayyün ederler. 

[(Hadîka)nın sonunda diyor ki, (Semen, para ta’yîn edilince, sahîh olan sözleşmelerde 

te’ayyün etmez. Ya’nî söz kesilirken ta’yîn edileni vermek lâzım değildir. 

Misli, benzeri verilebilir. Fâsid olan akdlerde ve sarf satışında te’ayyün eder. 

Mehrde ve nezrde ve vekîl yapmakda te’ayyün etmez. Emânet, hibe ve sadaka vermekde, 

şirketde, mudârebe şirketinde ve gasbda te’ayyün eder. Mebî’ her zemân 

te’ayyün eder. 

Bir satışda, söz kesilirken, semenin cinsi söylenmeyip, sonradan, harâm semen 

verilirse veyâ halâl olan semen söylenip yâhud harâm semen söylenip fekat 

gösterilmez ve harâm semen verilirse, hepsinde mebî’ halâl olur. Söz kesilirken harâm 

semen gösterilir ve bu verilirse, satın alınan şey harâm olur, mülk-i habîs olur. 

Gasb edilen veyâ vedî’a olan mal satılınca, ta’yîn edilmesi lâzım olduğu ve te’ayyün 

etdiği için, alınan semen harâm olur. Gasb edilen veyâ emânet olan paraya işâret 

olunup başka halâl para verilirse veyâ halâl semene işâret olunup yâhud işâret 

olunmayıp, emânet veyâ gasb olunan para verilirse, mebî’ halâl olur.)] 

Her satışda, söz kesilirken, iki maldan herbiri yâ ayn veyâ deyn olur. Bir satışda, 

mebî’in ve semenin ikisi de deyn olurlarsa, ayrılmadan önce kabz edilseler dahî, 

bey’ sahîh olmaz. Akd, ya’nî sözleşme bâtıl olur. Sarf satışı bundan müstesnâdır. 

Mebî’in ve semenin ayn veyâ deyn olmaları ve kabz edilmeleri bakımından dört 

dürlü bey’ vardır: 

1 — Mutlak bey’: Ayn olan malı, deyn karşılığı satmakdır. Ya’nî mebî’i ta’yîn 

etmek lâzımdır. Kabz etmek lâzım değildir. Semen ta’yîn edilmez. Semen peşin de, 

veresiye de olabilir. Bu satış meşhûr olduğu için, kısaca (Bey’) denilmekdedir. Bey’ 

kelimesi yalnız olarak görüldüğü zemân, mutlak bey’ anlaşılmalıdır. 

2 — Sarf satışı: Nakd hâlindeki veyâ işlenmiş altını ve gümüşü, birbirleri karşılığında 

satmakdır. Ya’nî malın ikisi de semendir. Söz kesilirken ikisi de ayn veyâ 

deyn olabilirler. Ayrılmadan önce, ikisinin de kabz edilmeleri lâzımdır. 

3 — Selem satışı: Semen peşin olup, mebî’ veresiyedir. Semenin, söz kesilirken 

ta’yîn ve ayrılmadan önce kabz edilmesi lâzımdır. Mebî’, ta’yîn edilmez ve kabz edil- 

– 794 –

mez. Mevcûd olmıyan, mülkünde bulunmıyan mebî’, selem yolu ile satılır. 

4 — Mukâyada satışı: Altın ve gümüşden başka, ayn olan bir malı, yine ayn olan 

mal karşılığında satmakdır. Şu iki kile buğdayı, bu yüz yumurta karşılığında satdım 

demek böyledir. Malları, söz kesilirken ta’yîn etmek şart olup, kabz etmek şart 

değildir. 

Mebî’in piyasadaki fiyâtına, değeri (kıymeti) denir. Ya’nî kıymet, o maldan anlayan 

müşterîlerin verdikleri değer demekdir. Kıymete, (Semen-i misl) de denir. 

(Bâyı’) ile (Müşterî) arasında uyuşulan değerine, (Pazarlık semeni) veyâ (Alış Semeni) 

veyâ (Fiyâtı) denir. Alış fiyâtına, taşıma, işçilik ücretleri, vergi gibi masraflar 

eklenince, (Mâliyyet), ya’nî (Mal oluş) fiyâtı denir. 

Altın ile gümüşden başka eşyâdan, mislî olmıyanlar, meselâ elbise, ev, hayvan, 

tarla, arsa, mutlak bey’de dâimâ mebî’dirler. 

Mislî olanlar, altın veyâ gümüş ile veyâ kâğıd para ile değişdirilirken ta’yîn edilirse, 

mebî’ olurlar. Meselâ, filân yerdeki şu kadar kile buğdayımı, bu kadar altına 

sana satdım demek gibi. Eğer ta’yîn edilmez iseler, yine mebî’ olurlar. Fekat, 

satış (Selem) olur. Meselâ, şu kadar kile buğdayı, bu kadar liraya satın aldım deyince, 

selem olur. 

Mislî olanlar, mislî olmıyan, ya’nî kıyemî mal ile değişdirilirken, ta’yîn edilirler 

ise, bunlar da mebî’ olur ve (Mukâyada satışı) olur. Meselâ şu atı, bu yığın buğdaya 

veyâ bu yığın buğdayı, şu ata satdım demek gibi. Mislî mal ta’yîn edilmezse, 

iki dürlü olabilir: Mislî mal söylenirken, ismleri sonunda (ya, ile) gibi sözler söyleniyorsa, 

semen olur. Şu kuzuyu, on kile buğda(ya) satın aldım gibi. Eğer söylenmiyorsa, 

mebî’ olur ve satış selem olur. Bu kuzu (ile) on kile buğday satın aldım 

demek gibi. 

Mislî olan iki mal birbirleri ile değişdirildikleri zemân, ikisi de ayn ise, her ikisi 

de mebî’ olur. Satış (Mukâyada) olur. Biri ta’yîn edilirse, satış (Selem) olur. 

Yukarıda yazılı dört çeşid bey’den herbiri altı dürlü olabilir: 

(1) — (Sahîh olan bey’): Aslı ve sıfatı islâmiyyete uygun olan bey’ [satış]dir. 

(2) — (Bâtıl olan bey’): Aslı da, sıfatı da islâmiyyete uygun olmıyan bey’dir. 

(3) — (Fâsid olan bey’): Aslı islâmiyyete uygun, fekat sıfatı uygun değildir. 

(4) — (Mekrûh olan bey’): Aslı ve sıfatı islâmiyyete uygun ise de, kendisine, 

islâmiyyetin yasak etmiş olduğu birşey karışmış olan satışdır. 

(5) — (Mevkûf bey’): Aslı ve sıfatı sahîh ise de, başkasının hakkı karışan 

bey’dir. 

(6) — (Vefâ ile satış): Alıcı ve satıcının, satışdan vazgeçmek hakkı bulunan 

bey’dir. 

Bu satışları ayrı ayrı açıklıyalım: 

(1) — Sahîh bey’: Her çeşid bey’in sahîh olması için, alıcı ve satıcının aynı kimse 

olmaması, ya’nî bir kimsenin hem satıcıya, hem alıcıya vekîl olarak kendi kendine 

satış yapmaması, akllı olmaları, (Akd) yapılması, ya’nî birinin (Îcâb), ya’nî 

teklîf edip, karşısındakinin, onu, ayrılmadan önce (Kabûl) etmesi, ya’nî söz kesilmesi, 

mebî’in ve semenin mal olmaları ve mütekavvim olmaları lâzımdır. Mebî’in, 

bir felsin i’tibârî kıymetinden aşağı olmaması da lâzım olduğu, (Bahr-ür-râ’ık)da 

ve (Dürr-ül-muhtâr)da (Sarf)dan önce yazılıdır. 

Mutlak bey’in sahîh olması için, bu şartlardan başka, mebî’in dâimâ, semenin 

ise fâiz olduğu hâllerde ta’yîn edilmesi, pazarlık ederken hâzır olmayıp gösterilmiyen 

mebî’in ve semenin mikdârlarının söylenmesi, mebî’in mevcûd ve satanın 

mülkü ve müşterîye teslîmi mümkin olması ve semenin cinsinin belli olması lâzımdır. 

Her çeşid satışda, alıcı ve satıcının bâlig ve hür olmaları ve müslimân olmaları 

şart değildir. Semenin mevcûd olması ve mebî’in söz kesilen yerde hâzır olma- 

– 795 –

sı şart değildir. Mebî’in ayn olması ve semenin ayn olmaması lâzımdır. Tarlanın sınırlarını 

bildirmek, mikdârı, ölçüsü demekdir. Bunlardan biri noksân olunca, 

bey’ sahîh olmaz ve harâm olur. 

Bey’ sahîh olunca, akd yapıldığı vakt, semen bâyı’in mülkü olur. Mebî’ de müşterînin 

mülkü olur. Mebî’ sözleşme zemânında bâyı’in mülkünde değilse, sonra satın 

alarak teslîm etse de, bey’ sahîh olmaz. Mülkünde bulunmayıp da, sonra teslîm 

edeceği mebî’i satmak için, (Selem) satışı yapmalı, yâhud sözleşme yapmayıp, 

semeni emânet almalı, satacağı mal eline geçince, pazarlık ve sözleşme yapmalıdır. 

(Berâât satışı) ve imâm ve hoca efendilerin evkâfdan alacakları malın satışı ve 

(Câmekiyye) satışı câiz değildir. (Berâât), zekât toplıyan âmillerin köylüden alacakları 

zekât ve uşr cinsini ve mikdârını gösteren senedlerdir. Bunlarda yazılı mal, 

mevcûd değildir. İmâm ve hoca efendiler, evkâfda mevcûd haklarını teslîm almadıkca, 

mâlik olmazlar. Ganîmet, Dâr-i islâma nakl edildikden sonra askerin hakkı 

olursa da, taksîm edilmeden önce mülk olmaz ve askerin bu hakkını, mülk olmadan 

önce satması câiz olmaz. Câmekiyye, hizmet karşılığı alacağı ücretin, 

ma’âşın çeki, bonosudur. Bunları teslîm almadan önce satmak, câiz değildir. Ücret, 

hak edilmiş ise de, kabz edilmemiş, mülk olmamışdır. [Hem mülk değildir. Hem 

de deyndir.] Deyni peşin olarak, borcludan başkasına satmak câiz değildir. Veresiye 

olarak, borcluya da satılamaz. 

İbni Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Görülmiyen mebî’de muhayyerlik)de 

diyor ki: (Söz kesilirken veyâ dahâ önce görülmiyen mebî’in satılması sahîh olur. 

Görülmiyen mebî’ bir cins ise ve hepsi bir yerde bulunuyorsa, [bunu ta’yîn etmekle, 

ya’nî] yerini bildirmekle bey’ câiz olur. Böylece mebî’in çok özellikleri tanınmış 

olur. Anlaşılamıyan ufak tefek yerleri de, (Muhayyer olmak)la düzeltilmekdedir). 

(Keşf-ü rümûz-i Gurer)de diyor ki: (Bey’in câiz olması için, mebî’in [ta’yîn 

edilmesi, ya’nî] kendisine veyâ bulunduğu yere işâret edilmesi lâzımdır. Mebî’in 

kendisine veyâ bulunduğu yere işâret edilmezse, bey’ sözbirliği ile câiz olmaz. O 

yerde, aynı ismde başka bir malın mebî’ ile birlikde bulunmaması lâzımdır). (Cevhere)de 

diyor ki: (Mutlak bey’de söz kesilirken, semenin cins ve mikdârının bildirilmesi 

ve mebî’in ta’yîn edilmesi lâzımdır. Bu ikisi yapılmazsa, yalnız îcâb ve kabûl 

ile bey’ sahîh olmaz). Şernblâlî “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Dürer) hâşiyesinde, 

muhayyerliği anlatırken diyor ki: (Hâzır ise de, kapalı olduğu için veyâ hâzır 

olmadığı için görülmiyen mebî’ler, işâret edilerek tanıtılmazsa, sözbirliği ile bey’ 

câiz olmaz). 

[Altından ve gümüşden başka ma’denlerden basılmış paralara, (Fülûs) denir. Eskiden, 

yalnız bakırdan, çeşidli ağırlıklarda fülûsler kullanılırdı. Fülûs, felsler demekdir. 

Bir felse, türkçede mangır, fârisîde (pul) denir. Bugünkü pul başkadır. Bir 

felsin ağırlığının bir santigramdan az olduğu, sekizyüzellidördüncü sahîfedeki yazıdan 

anlaşılmakdadır. Semen olarak kullanılan fülûsların i’tibârî kıymetleri, ya’nî râyic 

değerleri, şimdi kullanılan kâğıd paralarda olduğu gibi, kendi değerlerinden 

katkat fazladır ve hep değişmekdedir. Evvelce yüz felsin, ortalama, bir dirhem gümüş 

kıymetinde olduğu, İbni Âbidînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” fâiz kısmında, (Bezzâziyye)den 

alarak yazılıdır. Ahkâm-ı islâmiyyede yirmi miskal altın veyâ ikiyüz dirhem 

gümüş, fakîrlik ile zenginliği ayıran mal mikdârını gösterdiği için, bir miskal ağırlığındaki 

altın kıymetinin on dirhem ağırlığındaki gümüş kıymetine müsâvî olduğu 

ve bir altın liranın, bir buçuk miskal ağırlığında olduğu zekât bahsinde bildirilmişdi. 

On dirhemin ağırlığı, yedi miskalin ağırlığı kadar olduğu için, bir miskal altının kıymeti, 

ahkâm-ı islâmiyyede yedi miskal gümüşün kıymeti kadardır. Bir felsin i’tibârî 

kıymeti, şimdi bir altın liranın kıymeti olan kâğıd lira adedinin onbeşde biri kadar 

kuruş olmakdadır. Meselâ, en ucuz altın liranın kıymeti 30.000 kâğıd lira ise, bu fülûsün 

i’tibârî kıymeti 2000 kuruş olur. Buna göre 20 liradan aşağı olan bir malın sa- 

– 796 –

tılması câiz olmamakdadır. Bu kadar ucuz malın, bir fels değerinde olacak fazla 

mikdârı için veyâ başka cins mallar ile birlikde tek bir sözleşme yaparak topdan 

satmak câiz olur]. 

Bey’in sahîh olması için, alıcı ve satıcının yalnız akllı olması şartdır dedik. Bâlig 

olan akllı insanın bey’i her zemân sahîhdir. Bâlig olmıyan akllı çocuğun bey’i, 

velîsinin izn vermesi ile sahîh olur. Hamza efendi “rahmetullahi teâlâ aleyh”, 

(Bey’ ve şirâ risâlesi şerhi) otuzdördüncü [34] sahîfede diyor ki: (Yirmiüçüncüsü 

budur ki, akllı olmuş bir çocuk, şeker, meyve gibi kendine yarar şey isterse, ona 

satmak câiz değildir. Çünki, velîsi izn vermemiş demekdir. Eğer tuz, pirinç gibi şey 

isterse, satmak sahîh olur. Çünki, velîsinin izn verdiği anlaşılır. Bunun izn ile alış 

veriş etmesi câizdir. Çocuk akllı olmamış ise, velîsinin izni olsa da, alış veriş etmesi 

sahîh olmaz. Velî, babasıdır. Baba olmaz ise, babanın vasî etdiğidir. Bu da olmaz 

ise, babanın babasıdır. Bu da yok ise bunun vasî etdiğidir. Bu da olmaz ise, 

kâdîdir veyâ kâdînin [ya’nî hâkimin] vasî ta’yîn etdiği kimsedir. Ana ve kardeş ve 

amca velî olmaz. Ancak, kâdî veyâ velîlerden biri bunları vasî yaparsa olabilirler. 

Çocuk, yedi yaşında akllı olur. Oniki yaşında olan oğlan ve dokuz yaşında olan kız, 

bâlig olduğunu söyleyince kabûl edilir. Onbeş yaşını doldurunca hayz ve menî olmasa 

da, bâlig sayılırlar. Yedi ile onbeş arasında iken, akllı çocuk denir). 

Mebî’, ya’nî satılık mal yedi dürlü olur: 

1 — Hâzır ve ayn olur. Satması sahîhdir. 

2 — Hâzır değildir. Fekat ayndır. Ya’nî ta’yîn edilmişdir ve teslîmi mümkindir. 

Hudûdü bildirilen arsa gibi. Satması sahîhdir. 

3 — Mülkdür. Fekat teslîmi mümkin olmaz. Firârî hayvânı, gayb olan eşyâyı 

satmak bâtıldır. 

4 — Teslîmi mümkin, fekat ayn değildir. Müşterî tanımaz. Fâsiddir. Bir sürüden 

bir koyun satmak gibi. Teslîmi mümkin, fekat zararlı olursa yine fâsiddir. Evin 

bir direğini satmak gibi. 

5 — Bir kimseye ödünc verilmişdir. Yalnız ona ve peşin satmak câiz olup, başkasına 

satmak fâsiddir. 

6 — Bir kimseye emânet, âriyet, yâhud kirâ veyâ rehn, yâhud sermâye olarak 

verilmişdir. O kimseye satmak câiz ise de, alıp, tekrâr teslîm etmek lâzımdır. 

7 — Mebî, gasb veyâ sirkat yâhut hıyânet sûreti ile müşterîde bulunur. Bu müşterîye 

satılabilir. İkinci teslîme ihtiyâc yokdur. 

Semen olan para veyâ mal sekiz dürlüdür: 

1 — Külçe hâlinde veyâ işlenmiş eşyâ hâlinde veyâ para olarak kesilmiş altın 

veyâ altın yerine kullanılan ma’den ve kâğıd paralar. Bunlar dâimâ semendirler. 

Bunlarla, herhangi bir mal satın alınırken, hiçbir zemân, fâiz olmaz. Bey’ fâsid olabilir. 

O hâlde, para ile yapılan alış verişde, harâmdan sakınmak için bey’in fâsid 

olmamasına dikkat etmelidir. 

2 — Külçe hâlinde veyâ işlenmiş eşyâ hâlinde veyâ para olarak kesilmiş gümüş 

veyâ gümüş yerine kullanılan ma’den ve kâğıd paralar, dâimâ semendirler. 

3 — Ölçek ile hacmi ölçülen şeyler. Cinsi, mikdârı ve sıfâtı bildirilmek şartı ile 

bunlarla peşin ve veresiye mal satın almak câizdir. 

4 — Dartılarak vezni ölçülen şeyler. Hacmi ölçülenler gibidir. 

5 — Uzunluğu ölçülen şeyler. Bunlardan tarla, arsa ve mislî olmıyan kumaş ile 

yalnız peşin olarak mal satın alınır. Mislî olan kumaş ile veresiye de alınır. 

6 — Sayılabilen şeylerin birbirine benziyenleri [mislî mal], hacmi ölçülenler gibidir. 

7 — Hayvândır. Hayvân ile yalnız peşin almak câizdir. Hayvân, binâ, tarla, köle 

gibi kıyemî mallar hiç deyn olamaz. Semen ayn olunca, bey’, Mukâyada satışı 

– 797 –

olur. Meselâ mu’ayyen bir atı, mu’ayyen bir at ile veyâ mu’ayyen bir halı ile değişdirmek 

gibi. Her iki mal, mebî’ olur. Satış, (Mukâyada) olur. Hayvânın selemde 

de semen olacağı, Alî Haydar beğin Mecelle şerhi, yüzellibeşinci maddesinde 

yazılıdır. 

8 — Binâdır. Binâ ile yalnız peşin olarak satın alınabilir. Satış, (Mukâyada) olur. 

Bey’, îcâb ya’nî teklîf ve teklîf olunan yerden ayrılmadan önce yapılan kabûl ile 

ya’nî sözleşme ile temâm olur. Sözleşme temâm olunca, mebî’ müşterînin mülkü 

olur. Semenin hepsi veyâ bir kısmı veresiye olduğu zemân, ileride verilecek taksîdleri 

de, söz kesildiği anda bâyı’in mülkü olur. Bunlar, müşterînin bâyı’a borcu 

olur. Bunların hepsi, bâyı’in zekâtının nisâbına katılır. 

(Îcâb), karşısındakinin anlıyacağı bir lisân ile, satdım, verdim, hediyye etdim gibi, 

(Kabûl)de, aldım, aynen kabûl etdim, râzı oldum gibi, mâdî, ya’nî geçmiş zemânı 

bildirecek şeklde söylenmelidir. Îcâb ve kabûlün ikisi de, o yerde âdet olan 

kelimelerle ve mâdî şeklinde olunca, niyyet etmeleri lâzım değildir. Biri mâdî, ikincisi 

hâl şeklinde söylenirse, mâdî şeklinde söylenende yine niyyete lüzûm olmaz 

ve bey’ sahîh olur. Hâl şeklinde söyliyenin niyyet etmesi lâzım olur. Teklîf eden, 

kabûlden önce vaz geçebilir veyâ teklîfi değişdirebilir. Bâyı’ al dese, müşterî, aynen 

aldım veyâ kabûl etdim dese, câiz olur. Kabûl edilen şeyin, îcâb, ya’nî teklîf 

olunanın aynı olması ve mebî’in ve semenin temâmının kabûl edilmesi lâzımdır. 

Kabûl îcâba benzemezse, yeni bir îcâb olur. Diğeri bunu kabûl ederse, ikinci bir 

sözleşme yapılmış olur. 

Yalnız bir tarafdan veyâ her iki tarafdan (Te’âtî) ya’nî teslîm etmek ile de akd 

yapılmış olur. Bâyı’, bu malı bin liraya sana satdım dese, müşterî dahî birşey söylemiyerek 

alsa, câiz olur. Ya’nî bey’ temâm olur. Bâyı’ malı verse, müşterî parasını 

verse, hiçbirşey söylemeden câiz olur. 

Bir kimse, bakkala, otuz liradan üç kilo patates dart dese, bakkal da, bir şey söylemiyerek 

dartsa, akd yapılmış olur. Ya’nî bey’ temâm olur. 

Müşterî bâyı’a beş lira verip, bu buğdayı kaça satıyorsun diyip, o da kilesi bir 

liraya dese, yâhud önce fiyâtını öğrenip, beş lirayı sonra verse, bundan sonra, bana 

beş kile ver dese, bâyı’ yarın veririm dese, bey’ akd edilmiş olur. Ertesi gün, fiyâtı 

değişse, beş lira için yine beş kile vermesi lâzım olur. Bu koyunun şurasından, 

bana şu kadar liralık dart dese veyâ hepsini dart dese, kassâb da dartsa, akd yapılmış 

olur. Parasını vermesi lâzım olur. Fekat, bu koyundan, şu kadar kilo dart dese, 

o da dartsa, müşterî kabz etmedikçe veyâ uzatdığı kaba koydurmadıkca, akd 

yapılmış olmaz. Çünki etin her yeri aynı değildir. Müşterî muhayyer olur. Bu 

hayvan üzerindeki odun yükü kaçadır dese, on liradır dedikde, evime sür dese, odun 

eve boşaltılıp semen verilmedikce, bey’ akd edilmiş olmaz. Çünki, îcâb ve kabûl 

sözleşmesi olmadığı gibi, te’âtî, ya’nî teslîm de yokdur. 

Bir kimse, yanında bulunmıyan birine malımı satdım dese, işitenlerden biri gidip 

ona söylese, câiz olmaz. Fekat satan ona birini gönderip, o da kabûl etse, bey’ 

sahîh olur. Gönderilen adama (Resûl) veyâ (Haberci) denir. 

Bey’de ciddî söylemek şartdır. Şaka ile söylenirse câiz olmaz. 

Süâl şeklinde teklîf câiz olmaz. Şu malı bana şu kadar liraya satar mısın diyene, 

bâyı’ satdım dese, bey’, sahîh olmaz. Müşterî kabûl etdim dese, sahîh olur. Alırım, 

alıyorum ve satarım, satıyorum gibi mudâri’ ve hâl şeklinde ve emr şeklinde 

söylemekle de, bey’ sahîh olursa da, söylerken, şimdi diye niyyet etmeleri lâzımdır. 

Îcâb ile kabûl, söz ile olduğu gibi, bir tarafdan veyâ iki tarafdan mektûblaşma 

ile de veyâ adam göndermekle de olur. Meselâ, bir kimse, mu’ayyen bir malını, şu 

kadar liraya satdığını birisine mektûbla bildirse, o da, mektûbu okuyunca, kabûl 

etdim dese veyâ kabûl etdiğini mektûbla bildirse bey’ sahîh olur. Bey’de, kirâda, 

– 798 –

hediyye vermekde ve nikâhda mektûb, söz gibidir. Bir kimse, mu’ayyen malı, şu 

kadar liraya satın aldığını, birisine yazsa, o da okuyunca satdım dese veyâ mektûbla 

bildirse sahîh olur. Mektûb gitmeden veyâ gidip de kabûl edilmeden önce, birinci 

yazan vaz geçerse, bey’ bozulur. 

Bir kimse birisine, falan malını bana şu kadar liraya sat diye yazıp, o da, o malı 

satdım diye cevâb yazsa, bey’ olmaz. Birincisinin kabûl etdim diye tekrâr yazması 

lâzımdır. Bâyı’ teklîf edince, müşterî, bir kısmını kabûl etse, sahîh olmaz. Bâyı’in 

tekrâr, o kısmı verdim demesi veyâ önceden, o kısmın semenini, ya’nî bedelini 

ayrıca söylemiş olması lâzımdır. Ekmek, gazete gibi kıymeti ma’lûm birşeyi, 

bâyı’ verse, müşteri alsa, birşey söylemeseler, bey’ sahîh olur. 

Dellâl ya’nî komisyoncu, mal sâhibinin izni ile malı kendi satdığı zemân, komisyon 

ücretini bâyı’dan alır. Müşterîden birşey istiyemez. Çünki, hakîkatde malı satan 

kendisidir. Burada, tüccârlar arasındaki âdete bakılmaz. Eğer komisyoncu, bâyı’ 

ile müşterî arasında aracılık yapıp, malı bâyı’ satarsa, komisyon ücretini, âdete 

göre bâyı’ veyâ müşterî yâhud her ikisi ortaklaşa verirler. 

Satışı teklîf eden, öteki kabûl etmeden önce vaz geçerse veyâ cevâb verilmeden, 

ikisinden biri kalkıp giderse veyâ bâyı’ vefât etse, îcâb bâtıl olur. Bir adam, hem 

bâyı’e, hem de müşterîye vekîl olup da, kendi kendine bey’ yapamaz. Bey’ ve şirâ, 

her lisân ile söylenebilir. Müşterî, (Filân malını şu fiyâta, bana satdın mı?) dese, 

bâyı’ de, (Evet) dese, bey’ sahîh olur ise de, evet yerine, işâret etse, meselâ başını 

ileri eğse, müşterî de aldım dese câiz olmaz. Alırım, satarım gibi mudâri’ fi’l 

söylenince hâl, ya’nî şimdi ma’nâsı düşünülürse câiz olup, istikbâl ma’nâsı düşünülür 

veyâ ma’nâ düşünülmezse câiz olmaz. Alacağım, satacağım gibi söz ile, 

bey’ olmaz. 

Müteaddid malların fiyâtlarını ayrı ayrı bildirip veyâ bildirmeksizin fiyâtların 

toplamı söylenerek, hepsini satdım demek sahîh ve müşterînin hepsini alması lâzım 

olur. 

Bey’ akd edilince, bâyı’ ve müşterîden biri, satışdan vaz geçemez. Fekat, ikisi 

birlikde fesh edebilirler. Söz kesildikden sonra, orada veyâ dahâ sonra, başka bir 

söz kesseler, ikincisi kabûl edilir. 

Sahîh bey’de müşterînin mebî’e mâlik olması için, teslîm alması şart değildir. Bir 

kimse, başka şehrde bulunan ma’lûm eşyâsını, ma’lûm semen ile birisine satdıkdan 

sonra pişmân olsa, müşterîye teslîm etmediği için bey’i bozamaz. 

Mutlak bey’ peşin ve mebî’ hâzır ve müşterî muhayyer değil olsalar bile, mebî’i 

ve te’cîli câiz olan semeni, söz keserken, kabz şart değildir. Akdden sonra, önce 

müşterî, peşin olan semeni bâyı’a teslîm etmeğe, sonra bâyı’ mebî’i müşterîye teslîm 

etmeğe, öteki de teslîm almağa mecbûr olur. Çünki, söz kesildiği zemân, mebî’ 

müşterînin mülkü olur. Müşterînin izni olmadıkca, başka kimseye teslîm edemez. 

Müşterî peşin parayı temâm teslîm edinciye kadar, bâyı’ malı vermiyebilir. 

Peşin satışda, önce, mebî’in teslîm edilmesi şart edilirse, bey’ fâsid olur. Mebî’ hâzır 

değilse bâyı’ mebî’i hâzırlayıncaya kadar, müşterî semeni vermiyebilir. Hattâ, 

başka şehrdeki bir evi satın alan müşterî, semeni hemen vermeğe mecbûr olmaz. 

Bâyı’ veyâ vekîli oraya gidip, evin teslîme hâzır olduğunu müşterîye veyâ müşterînin 

vekîline gösterir. Semeni sonra alabilir. 

Bâyı’ üç şeyi yapınca, mebî’i müşterîye teslîm etmiş olur: 

1 — Bâyı’in veyâ vekîlinin, söz kesildikden sonra (Teslîm etdim) veyâ (Teslîm 

al) demesi. 

2 — Mebî’ müşterînin önünde olup, kolay tesellümüne mâni’ bulunmamak. 

3 — Başka maldan ayrı ve başkasının hakkı ile meşgûl edilmemiş olmak. 

Bu şartlar bulundukdan sonra, müşterî mebî’i teslîm almağa mecbûr olur. Almazsa 

telef olursa, bâyı’ ödemez. Çabuk bozulan şeyleri söz kesilirken teslîm et- 

– 799 –

mek lâzımdır. Hemen teslîm edilmezse, bey’ fâsid olur. 

Müşterî semeni vermeden önce gayb olursa, bâyı’ iki şâhidle isbât edince, hâkim 

menkûl olan mebî’i satarak, bâyı’a semeni verir. Müşterînin yeri ma’lûm ise, 

veyâ mebî’i teslîm almış ise yâhud mebî’ menkûl değil ise, mebî’ satılamaz. Mebî’ 

durmakla bozulacak şey ise, bunu bâyı’ da başkasına satabilir. Peşin satışda, müşterî 

semeni vermeden, bâyı’dan iznsiz mebî’i alırsa, bâyı’ geri alabilir. İzn ile almış 

ise veyâ vedî’a, âriyet olarak müşterîde bulunuyorsa, bâyı’ semeni alıncıya kadar 

saklamak üzere, mebî’i müşterîden alamaz. Semeni hemen ister. Mebî’ telef 

olunca, müşterî teslîm almadan önce telef oldu, bâyı’ ise, teslîmden sonra telef oldu 

derlerse, müşterînin sözü kabûl edilir. İkisi de şâhid gösterirse, bâyı’ın şâhidleri 

kabûl edilir. 

(Sevm-ı şirâ), bâyı’ın ve müşterînin, mebî’a fiyât koymaları demekdir. Fiyâtda 

uyuşup, götür, beğenirsen al deyip, müşteri de, beğenirsem alırım diyerek, götürürken, 

mebî’ telef ve zâyı’ olsa, kıymetini veyâ mislini öder. Müşterî birşey söylemeden 

veyâ bu hayvanı beğenirsem, bin liraya alırım deyip, bâyı’ın cevâb vermeden 

hayvanı teslîm etmesi ile de olur. Teslîm ederken, müşteri tazmîn etmiyecekdir 

denilse bile, tazmîn eder. Müşterî vekîl ise, sâhibi kabûl etmeyip geri götürürken 

telef olsa, vekîl tazmîn eder. Sâhibinin emri ile oldu ise, sonra sâhibinden 

ister. Çünki, şirâ için olan emr, sevm-ı şirâ için emr olmaz. Mebî’ telef olmayıp, 

müşterî helâk etmiş ise, semenini verir. Semende uyuşmamışlar ise, bâyı’ın dediği 

semeni öder. Semen hiç söylenmemiş veyâ yalnız bâyı’ söyleyip müşterî, satın 

almak için değil de, incelemek veyâ başkasına göstermek için bâyı’in izni ile götürmüş 

ise, mebî’ müşterîde emânet olur. 

Veresiye olduğu söylenilen satışda, önce mebî’ teslîm edilir. 

Satışda söz kesilirken, mebî’in teslîm yerini söylemek şart değildir ve söylemedi 

ise, söz kesilirken mebî’ nerede ise orada teslîm edilir. Semen taşınacak birşey 

ise semenin teslîm yerini bildirmek şart olur. Mebî’in bulunduğu yer söylenince, 

müşterî sonradan, başka şehrde olduğunu duyunca, satışdan vaz geçebilir. Mebî’i 

teslîm yerinden kaldırmak müşterîye âiddir. 

Bey’, peşin semen ile câiz olduğu gibi, semenin te’cîli, ya’nî veresiye olması ile 

de câizdir. Te’cîl, ancak semen ile mebî’ aynı cinsden olmadıkları ve ikisi hacm ile 

veyâ dartarak ölçülmedikleri ve semen ayn olmayıp, deyn olduğu zemân ve mu’ayyen 

bir vakte kadar olmak şartı ile, câiz olur. Ayn olan semen te’cîl edilirse, bey’ 

fâsid olur. Meselâ, şu keçimi, şu beş kile buğday karşılığı, bir ay veresiye satdım 

demek fâsid olur. Mebî’ dâimâ ayn olduğu için, mebî’in te’cîli olamaz. Meselâ, mebî’in 

bir ay sonra verilmesi şart edilirse, bey’ fâsid olur. Taksîtle bey’in sahîh olması 

için, taksît adedinin ve her taksît ödeme târîhlerinin ve her taksîtde ödenecek 

semen mikdârlarının belli olmaları lâzımdır. (Dürer-ül-hükkâm). 

Semen ile mebî’in ikisi de hacm ile ölçüldükleri zemân veyâ ikisi de dartı ile ölçüldükleri 

zemân yâhud ikisi de aynı cins mal oldukları zemân, satışda fâiz bulunur. 

Fâiz bulunan satışlar veresiye olamaz, ya’nî semen de te’cîl edilemez. Sözleşmede 

semenin de peşin olması lâzım olur. Deyn olan semenin peşin olması, kabz 

edilmesi ile olur. Ayn olan semen ise, zâten peşin demekdir. Aynın kabz edilmesi 

lâzım olmaz. Çünki, aynın te’cîli olmaz. Mebî’ ta’yîn edilmezse, ya’nî deyn 

olursa, bey’ fâsid olur. Yalnız selem satışı müstesnâdır. Selemde mebî’ deyn olduğu 

hâlde, selem câizdir. Fekat, selem şartlarına uymak lâzımdır. Semenin ve mebî’in 

ağırlıkla ölçüldükleri zemân, semenin te’cîli câiz olmaz ise de, altın veyâ gümüşün 

semen olması müstesnâ edilmişdir. Bunun için, para ile yapılan mal satışlarında 

fâiz olmaz. Peşin satış yapıp, semeni sonra te’cîl etmesi de câizdir. Falan 

zemâna te’cîl etdim demesi lâzımdır. Falan zemânda ver şeklinde emr etmekle te’cîl 

olmaz. Satışdaki te’cîl müddetini, bâyı’ ve müşterînin bilmesi şartdır. Ödeme 

müddeti, mebî’i teslîm târîhinden başlar. Hâcılar geldiği, yağmur yağdığı, gibi iyi 

– 800 –

elli olmıyan zemânlara te’cîl câiz değildir, fâsiddir. Meselâ, semenin yarısını peşin, 

yarısını da, yolcusu geldiği zemân vermek şartı ile satın almak fâsid olur. 

Yolcunun geleceği günü bildirirse sahîh olur. Peşin satışdan sonra yapılan borcun 

te’cîli zemânının iyi belli olması şart değildir. Veresiye satışda bâyı’ vakt gelmeden 

parayı istiyemez. Bunun için müşterînin bir sened veyâ bono yazıp bâyı’a vermesi 

iyi olur. Semen belli günlerde taksîdle olup, taksîdlerin biri vaktinde ödenmezse, 

sonrakilerin hepsi peşin olması şartı ile bey’ câizdir. (Bey’ ve şirâda fâiz)in 

sahîfe sonuna bakınız! 

Kirâ karşılığı ve mal telef etmek karşılığı olan borclar da, iyi belli zemâna 

te’cîl olunabilir ise de, ödünc verme ile olan borc veyâ sarf satışı bedeli ve ölünün 

borcu te’cîl olunamaz. Çünki borcun te’cîli, aynı cins malın, belli zemânda, veresiye 

bey’i olup, fâiz olur. Müşterî vefât ederse, te’cîl zemânı beklenmeden mîrâsından 

borcu hemen ödenir. Bâyı’ ölünce, vârisleri te’cîl zemânını beklemeğe 

mecbûrdur. Veresiye pazarlık edip, zemân bildirilmez ise, te’cîl bir ay sayılır. Nitekim 

selemde ve yemînde de bir ay kabûl olunur. Veresiye veyâ peşin olmasında, 

sonradan uyuşulmazsa, bâyı’in sözü kabûl edilir. Ya’nî peşin olduğu kabûl edilir. 

Te’cîl zemânında uyuşulmazsa, müşterînin sözü kabûl olunur. İstanbulda mal 

satın alıp, parasını Bursaya gidince gönderirim dese, ödeme günü belli olmadığı 

için câiz olmaz. 

Semenin cinsi söylenmedi ise, söz kesilirken orada kullanılan semen anlaşılır. 

Burada, piyasadaki paraların mâliyyeti, ya’nî hakîkî kıymeti ve revâcı, ya’nî geçer 

kıymeti müsâvî ise, bey’ sahîh olur. Müşterî hangi parayı isterse verebilir. Geçer 

kıymetleri farklı ise, en yükseğini verir. Geçer kıymetleri aynı olup, mâliyyetleri 

farklı ise, cinsi, sıfatı söylenemezse, bey’ fâsid olur. 

Söz kesilirken, şu kadar lira denildi ise, piyasada kullanılan yüzlük veyâ elliliklerden 

dilediğini verir. Fekat semenin cinsi söylendi ise, cinsi değişdirilemez. Meselâ 

Hamîd, Reşâd, İngiliz, Cumhûriyyet altını veyâ kâğıd lira denildi ise, o cinsi 

vermek lâzım olur. Değeri değişince, adedini değişdiremez. Ödünc ödemek de ve 

kirâ bedeli de böyle olup aynı cinsden ödemek lâzımdır. Ya’nî semenin kendi ta’yîn 

edilince, te’ayyün etmez ise de, cinsi, mikdârı ve vasfı ta’yîn edilince, bunlar 

te’ayyün ederler. Ma’den ve kâğıd paralar (Kesâd) olursa, ya’nî kıymetden düşerse, 

ya’nî geçmez olursa, imâm-ı Ebû Yûsüfe göre pazarlıkdaki, imâm-ı Muhammede 

göre, revâcdan kalkdığı zemândaki kıymeti verilir. İmâm-ı Ebû Yûsüf kavli ile 

hareket olunur. Bâyı’, geçer akçadan o kadar parayı almağa mecbûrdur. 

(Hadîka) sonunda diyor ki, (Bey’ ve şirâda ve icârede ve ödünc vermekde ve nikâhda 

altın ve gümüş mikdârını ağırlık olarak bildirmek lâzımdır. Semen sözleşme 

zemânında hâzır ise, göstermek yetişir. Mikdârını bildirmeğe lüzûm kalmaz. Altının, 

gümüşün mikdârları ağırlık olarak bildirilmezse, sözleşmeleri sahîh olmaz. 

Fâsid olur. Sayı ile bildirilince de sahîh olacağı imâm-ı Ebû Yûsüfden haber verildi 

ise de, bu haber za’îfdir. Buna uymak câiz olmaz. Tarafeyne göre, [ya’nî 

İmâm-ı a’zama ve imâm-ı Muhammede göre] nass olan yerde urf mu’teber değildir. 

Lâkin hükûmetler tarafından basılmış olan altınların ve gümüşlerin ağırlıkları 

bellidir. Söz kesilirken sayıları söylenince, belli olan ağırlıkları kasd olunmakdadır. 

Eshâb-ı kirâm ve Tâbi’în, sözleşmelerinde yalnız sayı söylerlerdi. Sayı söylemek, 

ağırlık söylemek yerine geçerdi. Bunun için, bugün de, söz kesilirken gösterilmiyen 

altın ve gümüş paralar sayı ile söylenince, ağırlıkları düşünülmelidir. Böyle 

düşünülerek yapılan sözleşmeler sahîh olur. [Bir altının, bir gümüşün kaç gram 

olduğunu bilmek ve ağırlığın mikdârını düşünmek şart değildir.] Yeryüzünde, 

altın ve gümüşden ilk para basan Âdem aleyhisselâmdır. İslâmiyyetde ilk para basan 

hazret-i Ömerdir. Hicretin onsekizinci senesinde, acem paralarının şeklini ve 

yazısını aynen basdırdı. Hazret-i Mu’âviyenin basdırdığı altınlar üzerinde, elinde 

kılınç bulunan resm vardı. İlk olarak yuvarlak gümüş parayı, Mekkede Abdüllah 


in Zübeyr basdırdı. Ondan evvelki paralar, kısa ve kalın parçalar hâlinde idi. [(Hadîka)da, 

Makrîzîden alarak, islâmiyyetde ilk basılan paralar hakkında geniş bilgi 

vardır. Ahmed bin Alî Makrîzî, islâm âlimi olmayıp, târîhci ve şî’î görüşlü olduğundan 

bu yazıları almak uygun görülmedi.] İslâmiyyetden evvel Mekkede, altın ve 

gümüş para vardı. Ağırlıkları, müslimân parasının iki misli idi. Resûlullah “sallallahü 

aleyhi ve sellem” ve hazret-i Ebû Bekr “radıyallahü teâlâ anh”, bu paraları 

da kullandılar). 

(Uyûn-ül-besâir)de, zekât nisâbını anlatırken diyor ki: (Önceleri üç çeşid dirhem 

vardı. Bir dirhem gümüş yirmi kırât veyâ oniki kırât yâhud on kırât ağırlığında 

idi. Bunlara, onluk, altılık, beşlik dirhemler denir. Hazret-i Ömer, bu üç dirhemin 

kırâtlarını toplayıp kırkiki oldu. Bunu üçe bölüp ondört kırât ağırlığında ortalama 

bir dirhem yapdı. Buna yedilik dirhem denir. Çünki, on dirhemin ağırlığı, 

yedi miskalin ağırlığı kadar olmakdadır. [Bir miskal, yirmi kırât ağırlığındadır.] Dirhemler, 

önceleri çekirdek şeklinde idi. Bildiğimiz yuvarlak şeklde ilk baskı yapan, 

hazret-i Ömerdir sözü meşhûrdur. (Fetâvâ-i Zahîriyye)de de böyle yazılıdır). 

(Mir’ât-ül-haremeyn)in Mekke kısmında diyor ki, (Belli ağırlıkda basılmış olan altın 

ve gümüş paralara, (Meskûkât) denir. Altın paralara (Dînâr), gümüş paralara 

(Dirhem) denir. Târîhcilerin bulduğu en eski meskûkât, eski yûnânlılar zemânında 

basılandır. Eshâb-ı kirâm zemânında, eski arab meskûkâtı kullanıldığı gibi, 

basılmamış altın ve gümüş parçaları da, dartarak kullanılırdı. O zemân, ağırlıkları 

başka üç dürlü dirhem vardı. Hazret-i Ömer “radıyallahü anh”, ortalama ağırlıkda 

başka tek bir dirhem kabûl etdi. Kırâtın ağırlığını da değişdirip, dirhemin ağırlığının 

ondörtde birine bir kırât dedi. Yirmi kırâta bir miskâl dedi. Hazret-i Osmân, 

hicretin yirmisekizinci senesinde Taberistânda (Hertek) şehrinde, bu hesâb üzere 

altın ve gümüş basdı. 

İslâm devletlerinin çoğu, kendi zemânlarında çeşidli paralar basdılar. Osmânlılarda 

ilk zemânlarda Selçuklu sultânlarının paraları kullanıldı. Sultân Orhân 

hân 729 [m. 1329] senesinde ilk Osmânlı parasını basdırmışdır. Dahâ sonra çeşidli 

paralar basılmış ve bu işi düzene koyan çeşidli kanûnlar yapılmışdır). Miskâl ve 

dirhem ağırlıkları, Hanefî ve Şâfi’î mezheblerinde başka başkadır. 

1333 hicrî şemsî senesinde Tahranda basılmış olan (Ferheng-i fârisî)de, (Çav) 

kelimesini anlatırken diyor ki, (Çince bir kelimedir. Çok eskiden Çinde kullanılan 

kâğıd paradır. Îrân şâhlarından Keyhâtu, 693 hicrî kamerî senesinde Îrânda, 

Çinlilerin çav paraları gibi kâğıd para basdırıp, altın ve gümüş yerine kullanılmasını 

emr etdi ise de, halk kullanmadı. Terk edildi). (Burhân-ı kâtı’) tercemesinde 

diyor ki, (Çav ve çad denilen dikdörtgen şeklindeki mukavva parçaları, Cengizden 

sonraki Moğol sultânlarından biri tarafından ve sonra Azerbaycan sultânı İzzeddîn 

Muzaffer tarafından para olarak kullanıldı. Halk kabûl etmeyip, İzzeddîni öldürdüler). 

Osmânlı devletinde ilk kâğıd paranın 1256 hicrî senesinde kullanıldığı, 

sonra terk edildiği, birinci kısmda, zekât bahsinde bildirilmişdi. [İslâm devletleri 

ma’denî para kullanmağı tercîh etmişlerdir. Bunun bir sebebi de tesarruf idi. 

29 Mart 1986 târîhli Türkiye gazetesinde diyor ki, (Türkiyede tedâvülde bin ton 

kâğıd lira vardır. Bunlar, büyük masraf ile yapılmakdadır. Bunları, kullanırken harâb 

oldukları için, her sene dörtyüz ton tekrâr basılmakdadır. Bu büyük masrafdan 

kurtulabilmek için, hiç olmazsa bir kısmı yerine ma’denî liralıklar basılması 

için çalışılmakdadır.)] 

Semen, para olmayıp mal ise, hattâ altın veyâ gümüşden işlenmiş eşyâ ise, pazarlıkda 

ta’yîn edilince, mebî’ gibi te’ayyün eder. Satış da, (Mukâyada) olur. 

Ya’nî, onu aynen vermek îcâb eder. Meselâ müşterî, bir gümüş kaşığı gösterip, şu 

kaşık ile, bu horozu satın aldım dese, kaşığı vermesi lâzım olup, aynı ağırlıkda ve 

şeklde ve aynı kıymetde başka gümüş kaşık veremez. Nakd ve râyic olan diğer paralar 

da, emânetde ve şirketde ve vekâletde ve kirâ bedelinde ve hibede, ya’nî he- 

– 802 –

diyye vermekde ve zekât, sadaka ve satın almak için vekîl olmakda ve gasbda ta’yîn 

edilince, te’ayyün ederler. Ya’nî, emânetci, emânet bırakılan parayı aynen geri verir. 

Telef oldu ise, benzerini veremez, kıymetini öder. Satın alma vekîli, sâhibinin 

verdiği parayı kendi için kullanamaz. Kullanırsa, vekîlliği bozulur. Bir altın lira gasb 

eden, bunu, aynen öder. Bu yok ise, benzerini veremez. Kıymetini öder. 

Pazarlıkda peşin veyâ veresiye denilmezse, peşin demekdir. Fekat bu semen, âdete 

göre, gelecek hafta veyâ ay başında da verilebilir. 

Bâyı’in, sözleşme yerindeki malı veyâ adamı göstererek, bunu rehn veyâ kefîl 

isterim demesi câizdir. Müşterî kabûl etmezse, bey’ sahîh olmaz. 

Semenin teslîmi ve satış senedleri masrafları, müşterîye âiddir. Topdan olmıyan 

satışlarda, mebî’in ölçülmesi ve teslîmi masrafları bâyı’a âid ise de, topdan satışda 

mebî’in teslîm masrafları da müşterîye âiddir. Meselâ, bir mavna buğday veyâ 

odun satıldıkda, bunları mavnadan boşaltmak ve taşımak müşterîye âiddir. 

Mebî’in mikdârının bilinmesi bakımından, dört nev’ satış vardır: 

1 — Hacm ile, vezn ile, metre ile ve sayarak ölçülen mislî malın ölçü biriminin 

fiyâtı ile mebî’in mikdârı bildirilir. Âdet olan satışlar hep böyledir. 

2 — Mebî’ ile semen aynı cinsden değilseler, ölçmeden (Götürü) olarak, (Topdan) 

gösterilip verilebilir. Paket, kutu içinde, ölçmeden alınan şeyler, mikdârı 

yazılı olsa bile, söylenmedikce topdan satış demekdir. Hacm ve vezn, belli olmıyan 

herhangi bir ölçek veyâ taşla ölçülebilir. Selemde semeni böyle ölçmek câiz olmaz. 

3 — Bir teneke zeytinyağının bir litresinin fiyâtı söylenip, kaç litre olduğu söylenmezse, 

İmâm-ı a’zama göre, yalnız bir litresi satılmış olur. Sözleşme yerinde söylemekle 

veyâ ölçmekle mikdârı anlaşılırsa, hepsi satılmış olur. İmameyne göre, hiç 

ölçmeden sahîh olur. Fetvâ da böyledir. Koyun sürüsünde ise, sürü de ve bir koyun 

da satılmış olmaz. Çünki koyunlar birbirine benzemez. Kumaşda da olmaz. Karpuz 

gibi sayı ile satılan ve birbirinden farklı kıyemî şeyler de böyledir. (İmâmeyn) 

[ya’nî imâm-ı Ebû Yûsüf ile imâm-ı Muhammedin ikisi], bunlar da zeytinyağı 

gibidir buyurdular. Fetvâ da böyledir. Bağ, arsa, tarla satışları da böyledir. 

4 — Ölçü birimi kadar mikdârının fiyâtı bildirilmeyip temâmının mikdârı ve 

fiyâtı bildirilince, temâmı satılmış olur. Ölçülmesi lâzım olmaz. Birinci ve dördüncü 

nev’ satışlarda müşterî, mebî’i teslîm alınca ölçüp, noksân bulursa, dilerse fesh 

eder. Dilerse semenin farkını geri alır. Mebî’in farkını istiyemez. Çok fazla çıkarsa, 

farkını bâyı’a geri verir. Çünki, dâimâ söz kesilirken söylenen mikdâr mu’teber 

olur. Fark, binde beş dirhem gümüş veyâ bir habbe altın kıymetinden az ise, 

geri vermez. Dördüncü nev’ satışda vezn ile satılan ma’mûl eşyânın, meselâ bakır 

tencerenin ve uzunluk ile ölçülen şeylerin, meselâ kumaşın, arsanın farkı ayrılamıyacağı 

için, noksân çıkınca, müşterî muhayyer olup, dilerse fesh eder. Dilerse 

söz kesilen fiyât ile kabûl eder. Fazla çıkarsa bey’ lâzım olup, fazlası müşterînin olur. 

Birinci nev’ satışda, fazla çıkınca da müşterî muhayyer olur. Kıyemî mal dördüncü 

nev’ üzere satışında fazla veya noksan çıkarsa bey’ fâsid olur. Bu satış birinci 

nev’ üzere olsaydı, noksan olunca, müşterî muhayyer olup, dilerse bey’i fesh eder. 

Dilerse, noksanın kıymetini, bâyı’den geri alır. Fazla çıkarsa, bey’ fâsid olur. Yüz 

kile buğday yüz liraya satılsa câizdir. Fekat, müşterî ölçünce noksân çıksa, isterse 

noksân fiyâtı ile alır. İsterse hepsinden vaz geçebilir. Fazla çıkarsa, fazlası satanın 

olur. Vezn ile ve sayı ile ölçülen misilli şeyler ve ucuz kumaşlar da böyledir. 

Kıymetli kumaşda noksân çıkarsa, isterse fiyâtdan düşmeden alır. İsterse vaz geçer. 

Fazla çıkarsa müşterînin olur ve bâyı’ vaz geçemez. Kumaşın her metresinin 

değeri de söylendi ise, müşterî, noksân çıkarsa da, fazla çıkarsa da isterse fiyât farkı 

ile alır. İsterse vaz geçer. Tarla da böyledir. Yüz hisseli bir arsanın meselâ on hissesi 

satılabilir. Müşterî istediği tarafdan alır. Yüz dönüm arsanın, meselâ on dönümünü 

satmak câiz değildir. İmâmeyn ise, câiz olur buyurdu. Mislî olmayan şeyin 

– 803 –

adedi söylenerek topdan satılsa, meselâ, bir denk elbise, on elbise olarak hepsi bin 

liraya satılsa, noksân veyâ fazla çıksa, bey’ fâsid olur. Çünki mislî olmıyan şeyler 

birbirine benzemediği için, satılan şeyin herbiri başka değerde olur. 

Bir arsa satılınca, içindeki binâlar, anahtarlar da satılmış olur. Bir bağçe satılınca, 

içindeki ağaçlar da satılmış olur. Tarla satılınca, içindeki ekini, ağaç satılınca 

meyvesi, ev satılınca eşyâsı satılmış olmaz. Bâyı’ ekini ve meyveyi, eşyâyı toplayıp 

tahliye etmeğe mecbûr olur. Ekini ile, meyvesi ile derse, böylece satılmış 

olur. Bir ağacın tâm belirmiş meyvesini yiyecek hâlde olmasa bile satmak câizdir. 

Müşterî hemen toplar. Ağaçda kalmasını isterse, bey’ fâsid olur. Müşterî istemez, 

fekat bâyı’ izn verirse, iyi olur. Meyveyi satın aldıkdan sonra, toplamayıp ağacı kirâlasa, 

kirâlamak bâtıl olup, meyvenin büyümesi halâl olur. Satın aldığı ekini 

biçmemek için tarlayı kirâlamak da fâsid olur. Bu ekinin büyümesi, müşterîye iyi 

olmaz. Meyvesi satılan ağaç meyve toplamadan, yeniden meyve verse, bey’ fâsid 

olur. Eğer topladıkdan sonra verirse, yeni meyvede, bâyı’ ile müşterî ortak olur. 

Yalnız başına satılması câiz olan birşeyi, mebî’den ayırıp satmamak veyâ bu şeyi 

kendine bırakıp, geri kalanı satmak câizdir. Yalnız başına satılamıyan şey, mebî’den 

ayrılamaz. Ağaçda olan veyâ toplanmış olan meyvenin belli bir mikdârını bâyı’a 

bırakıp, geri kalanı topdan satmak câizdir. Buğdayı başağında iken, başka birşey 

karşılığı satmak câizdir. Bakla, pirinc ve susamı da, böylece, ya’nî başka şey karşılığı 

satmak câizdir. Bâdemi, fıstığı, cevizi, iç kabuğu ile satmak da böyledir. Kovandaki 

arıyı, ipek böceğini ve tohmunu, sülüğü, av köpeğini, avcı kediyi, kuşu, fili 

ve fâidesi olan her hayvânı satmak sahîhdir. (Hisse-i şâyı’a) ortağından izn almadan 

satılabilir. 

Mikdârı ile bir ölçüsünün fiyâtı bildirilerek satın alınan, kile ile veyâ vezn ederek 

veyâ sayarak ölçülen birşeyi [satın alırken veyâ sonra] ölçmeden yimek veyâ 

satmak câiz değildir. Pazarlıkdan sonra, satıcının, müşterî önünde ölçmesi kâfîdir. 

[Çocukla veyâ telefonla haber göndererek, bakkaldan ba’zı şeyler ve kassâbdan 

et istenip, çırak eve getirdiği zemân bunları evde dartmak güç olursa, her paketin 

üstünde fiyâtı yazılmış olmalı, her paketin ağırlığı düşünülmeyip, her biri götürü 

satın alınmalıdır. Böylece, ikinci bir akd, ya’nî sözleşme yapılmış, birinci akd 

fesh edilmiş olur. Evde dartmadan yimesi câiz olur.] Ağırlıkla ölçülen şeyleri, dara 

ile dartınca, daranın ağırlığını düşmek lâzımdır. Bunun için, darayı doldurmadan 

önce veyâ boşalınca dartmalıdır. Üçüncü kısm, altıncı maddeye bakınız! Kese 

kâğıdı ve benzerleri ile dartılan şeyden, kâğıdın darasını anlayıp düşmek güç olduğundan, 

harâm yimemek için, dartmadan önce sözleşme, ya’nî îcâb ve kabûl yapmamalıdır. 

Dartdıkdan sonra, (Buna ne vereceğim?) veyâ (Bu, kaç liradır?) deyip, 

o parayı verip topdan ya’nî götürü olarak satın almalıdır. Yâhud, fiyâtını 

sormadan, meselâ, (Şu kadar liralık peynir ver) demeli. Dartınca parasını verip almalıdır. 

Metre ile ölçülen şeyler böyle değildir. Müşterî bunları ölçmeden kullanabilir 

ve satabilir. Peşin veyâ veresiye satılan herhangi bir malı teslîm etdikden 

sonra, semeni almadan önce, bu malı bu müşterîden, dahâ ucuz veyâ dahâ uzun 

müddetle veresiye olarak, aynı cins semenle satın almak fâsiddir. Bu müşterî bu 

malı başkasına satmış veyâ hediyye etmiş ise, ondan satın almak câiz olur. Bâyı’ 

semenin hepsini aldıkdan sonra veyâ satdığı fiyâta veyâ başka cins semenle farklı 

fiyâtla satın alması da câizdir. 

Nakl edilebilen birşey satın alındığı zemân, müşterînin veyâ vekîlinin bunu 

teslîm almadan önce, hiç kimseye, ya’nî ne bâyı’a, ne de başkasına satması câiz değildir. 

Fekat hediyye, sadaka veyâ ödünc vermesi câizdir. Bununla borc ödenmez. 

Peşin olan semeni ödenen binâyı teslîm almadan önce, ancak başkasına hediyye 

etmesi, satması câizdir. Fekat kirâya veremez. Her dürlü alacak, teslîm almadan, 

kimseye, veresiye satılamaz. Ya’nî deyn, deyn karşılığı satılamaz. 

Bâyı’, mislî olan her çeşid semeni, teslîm almadan ve ölçmeden evvel, semen ayn 

– 804 –

ise, dilediğine peşin satabilir, hediyye, vasıyyet edebilir. Kirâya verebilir. Deyn ise, 

yalnız müşterîye veyâ vekîline peşin olarak satabilir. Ya’nî müşterîden semen 

yerine başka mal peşin alabilir. Ona hediyye ve sadaka verebilir veyâ evini kirâlıyabilir. 

Yâhud semeni bir mikdâr azaltabilir ve müşterî kabûl ederse artdırabilir. 

Bâyı’ın semenden bir mikdârını müşterîye hibe etmesi şartı ile bey’ fâsiddir. Semen 

deyn ise, bâyı’ dilediği alacaklısını müşterîye havâle ve müşterîdeki alacağını 

vasıyyet edebilir. Satın alınan mebî’den ve sarf ve selemden başka, herhangi bir 

alacak, ayn ise, borcluya veyâ başkasına peşin olarak satılabilir. Deyn ise, teslîm 

almadan önce, peşin olarak, yalnız borcluya satabilir. Veyâ bununla borclusundan 

birşey satın alabilir. Başkasına satılamaz ve semen olarak verilemez. Deyni veresiye, 

ya’nî deyn karşılığı olarak borcluya da satmak bâtıldır. Ya’nî, alacağı yerine 

başka birşeyi ileride alması bâtıldır. Senedler, bonolar, alınacak deyni gösterdikleri 

için, para gibi kullanılmaz. Bunlarla, senedi verenden başka kimseden 

peşin dahî birşey satın alınamaz. Bu bonoyu bankaya kırdırmak da, deyni başkasına 

satmakdır. Yalnız havâle edilebilirler. Üçüncü kısmda, altıncı, onikinci ve ondördüncü 

maddelere bakınız! 

Alış verişde şâhid bulunması veyâ sened yazılması lâzım değildir. Fekat her ikisi 

de câizdir ve iyi olur. Sened ücreti müşterîye âiddir. 

Birisi, bir kimseye, bu malını bana bin liraya sat deyip, o da binyediyüz liradan 

aşağıya satmam dese, bir başkası da o kimseye, bin liraya ona sat, semeninden yediyüz 

lirasını ben veririm dese, satarsa, yediyüz lirayı, o başkasından alır. 

Allahü teâlâ, her insanın ve her hayvânın rızkını ezelde takdîr etmiş, ayırmışdır. 

İnsanların ve hayvânların ecelleri ve nefeslerinin sayısı belli olduğu gibi, her 

insanın bedeninin ve rûhunun rızkları da bellidir. Rızk hiç değişmez. Azalmaz ve 

çoğalmaz. Kimse kimsenin rızkını yiyemez. Kimse kendi rızkını yimeden, bitirmeden 

ölmez. Bir kimse, Allahü teâlâ emr etdiği için çalışır, rızkını halâl yoldan ararsa, 

ezelde belli olan rızkına kavuşur. Bu rızk, ona bereketli olur. Bu çalışmaları için 

de sevâb kazanır. Eğer, rızkını Allahü teâlânın yasak etdiği yerlerde ararsa, yine 

ezelde ayrılmış olan o belli rızka kavuşur. Fekat, bu rızk ona hayrsız, bereketsiz 

olur. Rızkına kavuşmak için kazandığı günâhlar da, onu felâketlere sürükler. 

Şimdi, zemâna, modaya uymadan olmuyor diyerek, çocuklarını ve hele kızlarını, 

para kazanmak için harâm yerlere gönderenler çoğalmakdadır. Aç kalmalarından 

korkarak, onlara dinlerini öğretmiyor, Kur’ân-ı kerîm okutmuyor, yavrularını 

câhillerin ellerine bırakıyorlar. Çocukları dinsiz, îmânsız yetişiyor. İstikbâllerini 

kazansınlar diyerek, nâmûsları, hayâları yok edilmesine hangi vicdan râzı 

olur? Sıkıntılar çekerek, ezelde ayrılmış olan rızklarına kavuşuyorlar. (Nemâz karın 

doyurmuyor, kızların ev işlerini öğrenmesi, ekmek parası getirmiyor. Zemâna 

uymazsak, dîne bağlı kalırsak sürünürüz) gibi çılgınca konuşanlar da oluyor. Hâlbuki, 

oğullarına, küçük iken dinleri, îmânları öğretilir. Kur’ân-ı kerîm okutulur. 

Bundan sonra da, Allahü teâlânın emrlerine uygun olarak para kazanmağa çalışdırılırsa, 

yine aynı rızka, hem de kolayca, râhatca kavuşurlar. Anaları, babaları ve 

çocuklar hem sevâb kazanır, hem de kazanclarının hayrını görürler. Dünyâda ve 

âhıretde mes’ûd olurlar. Aklımızı başımıza toplıyalım! Rızklarımızı halâl yoldan 

arıyalım! 

Biz Allahı severiz, her emrini dinleriz, 

Beş vakt nemâz kılar, Ona ısyân etmeyiz. 

Mü’min iyi huyludur, herkes ondan memnûndur. 

Kimseye zulm eylemez, kendi de huzûrludur. 

– 805 –

5 — ALIŞ VERİŞDE MUHAYYERLİK 

Bâyı’ veyâ müşterînin, alış verişden vaz geçebilmek hakkına, (Muhayyer olmak) 

denir. Muhayyerlik, sahîh ve fâsid bey’lerde câiz olup, üç dürlüdür: 

1 — Pazarlık ederken muhayyer olmağı şart koymakdır: Bu muhayyerlik üç 

günden fazla olamaz. Bu müddet söylenmez ise, muhayyerlik olmaz. İmâmeyne göre, 

müddet belli olmak şartı ile çok uzun zemân muhayyer olabilirler. Üç güne kadar 

parayı vermez isen, satmakdan vaz geçerim demek câizdir. Üç günden fazlası 

için söylerse, satış câiz olmaz. İmâm-ı Muhammed, câiz olur buyurdu. Bâyı’ muhayyerlik 

şart etdi ise, mal bâyı’in mülkünde kalır. Müşterî alıp da, onda helâk olursa, 

benzerini veyâ piyasadaki değerini verir. Müşterî muhayyer ise, mal bâyı’in mülkünden 

çıkar. Eğer müşterîde iken helâk olur veyâ zarar görürse, (Semen-i müsemmâ)yı, 

ya’nî uyuşdukları parayı verir. Muhayyer olan, kabûl etdiğini, uyuşduğu 

kimsenin yanında veyâ başka yerde söyliyebilir. Fekat red etdiğini ona söylemesi 

lâzımdır. İmâm-ı Ebû Yûsüf, başka yerde de red edebilir, dedi. Muhayyer olan 

ölürse, muhayyerlik biter. Ya’nî satış yapılır. Müddet bitince de satış lâzım olur. 

Bâyı’ veyâ müşterî başkasının, belli bir zemâna kadar muhayyer olmasını da şart 

edebilir. Eğer gün, ya’nî müddet ta’yîn olunmaz ise, bey’ sahîh olmaz. Şart edenin 

kendisi veyâ o başkası red veyâ kabûl edebilir. Biri red, biri kabûl ederse, önce bildirenin 

sözü yapılır. (Dürer-ül-hükkâm) sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh”, üçyüzüncü 

maddede diyor ki, (Şart ile muhayyer olmak, söz kesildikden birkaç gün sonra 

da karârlaşdırılabilir. Fekat, akdden önce şart edilen muhayyerlik hükmsüzdür). 

İskân belgesi olmıyan evi satın alırken, belli zemâna kadar iskân belgesi alınacakdır 

deyip de, o zemân içinde alınmazsa, belediyyenin satışa izn vermediği anlaşılıp, 

bey’ fesh olur. Eğer zemân belli olmazsa, akd sahîh olmaz. Fâsid olur. 

Müşterînin, iki veyâ üç maldan birini seçmek için, üç gün veyâ dahâ ziyâde muhayyer 

olması câizdir. O şey üçden çok ise, câiz olmaz. Üç şeyden biri, mebî’ 

olup ikisi, bâyı’in malı olur ve müşterîde emânet olur. Helâk olurlarsa, müşterî birini 

öder. Emânet olanları ödemesi lâzım değildir. Hepsini red edemez. Fekat hepsinde 

de muhayyerlik şart etdi ise, hepsini red edebilir. Müşterî muhayyerlik zemânı 

bitmeden ölürse, üç şeyden birini, vârisleri alır. İki kişi bir mal satın alıp muhayyer 

olduklarında, biri kabûl edince, ikinci red edemez. 

2 — Alırken görmediği şey için muhayyer olmakdır: Alış veriş esnâsında, 

mevcûd olduğu hâlde, bâyı’ın yanında bulunmıyan, ya’nî müşterî görmeden, ya’nî 

iyi tanımadan satış câizdir. Müşterî, malı görünce red edebilir. Görmeden önce semeni 

vermeğe zorlanamaz. Bu muhayyerlik, bir zemân ile sınırlı değildir. Görmediği 

için muhayyer olan müşterî, mebî’i görmeden önce de, bey’i fesh edebilir. Mebî’ 

ayn olmazsa, ya’nî müşterînin görmediği mebî’in yerini, sıfatını, arsasının hudûdünü, 

cinsini, mikdârını bâyı’ bildirmezse, bey’ fâsid olur. 

Bir kimse, cinsini söyliyerek birşey satsa, bu şey başka cinsden çıksa, bey’ bâtıl 

olur. Meselâ karpuz tohumu olarak alıp, hıyâr tohumu çıksa, bâtıl olur. Müşterî, 

tohum mevcûd ise, geri verir. Mevcûd kalmamış ise, mislini verir. Semeni geri 

alır. 

Bir kimse, malını görmeden satsa, muhayyer olamaz. Ya’nî görünce, satışdan vaz 

geçemez. At, katır ve merkebin yüzünü ve sağrısını gören muhayyer olamaz. Et için 

koyun alırken el ile yoklamıyan muhayyer olur. Evin sofasını gören, odasını görmese 

de muhayyer olmaz. Fekat, imâm-ı Züfere göre “rahmetullahi teâlâ aleyh”, 

odaları da görmek lâzımdır ve fetvâ böyledir. Karışık bir malın bir kısmını gören 

müşterî, hepsini görünce muhayyerdir. Dartı ile veyâ ölçek ile ölçülen şeyin nümûnesini 

gören, o şeyin hepsini görünce muhayyer olmaz. Fekat nümûnesinden düşük 

ise, ayb sebebiyle muhayyer olur. Yinecek şeyleri tatmıyan muhayyer olur. 

Müşterînin, satın almak için vekîli veyâ satın aldığı malı teslîm almak için gön- 

– 806 –

derdiği vekîli, ya’nî [seni vekîl etdim dediği kimse] görünce, müşterî muhayyer olamaz. 

Fekat, müşterînin, görmeden satın aldığı malı teslîm almak için gönderdiği 

kimsenin görmesi ile, müşterînin muhayyer olmak hakkı gayb olmaz. 

A’mânın alıp satması câizdir. Satın aldığı şeyler dokunmakla veyâ koklamakla 

veyâ tadına bakmakla anlaşılırsa, bunları yapmadı ise muhayyer olur. Bir ev kendisine 

ta’rîf edildi ise, muhayyer olmaz. Bir kimse, iki elbiseden birini görüp, ikisini 

de satın aldıkdan sonra, ikincisini görünce, ikisini birden kabûl veyâ ikisini birden 

red etmekde muhayyer olur. Yalnız ikincisini red edemez. 

Birşeyi gördükden sonra, satın alan kimse, başka bulursa muhayyer olur. Bâyı’, 

farklı değil diye yemîn ederse, buna inanılır. 

Müşterî, görmemiş idim dese, bâyı’, görmüş idin dese, müşterîye inanılır. 

(Câmi’ul ezher) hocalarından allâme Abdürrahmân Cezîrînin riyâsetindeki, Mısr 

ulemâsından bir hey’et tarafından hâzırlanmış olan (Kitâb-ül-fıkh alel-mezâhibil-erbe’a) 

kitâbı beş cild olup, Mısrda 1392 [m. 1972] de yeniden basılmışdır. Hasen 

Ege tarafından Türkçeye terceme edilerek, Bahar kitâbevi tarafından 1971-1979 

da, yedi cild olarak basılmışdır. Arabîsinin ikinci cildinde diyor ki, (Görülmiyen 

bir şey için muhayyer olmak, Hanefî mezhebinde dört yerde vardır: Birincisi, 

ayn olan mal, ya’nî mebî’dir. Mebî’ deyn olursa satış selem olur. Selem satışında 

mebî’ için muhayyerlik olmaz. İkincisi, kirâlanan yer görüldüğü zemân red edilebilir. 

Üçüncüsü, bir ayn, ortaklar arasında bölündüğü zemân paylarını sonradan 

görenler red edebilirler. Mislî olan mal taksîm edilince muhayyerlik olmaz. Dördüncüsü, 

mal da’vâsında sulh olunca. Ya’nî, birinde alacağı olduğunu söyliyen görmediği 

bir malın verilmesine râzı olunca, bunu gördüğü zemân red edebilir). 

3 — Ayb, ya’nî kusûr sebebi ile muhayyerlik: Bir kimse, satın aldığı bir malda 

kusûr bulsa, tâm fiyâtı ile almakda veyâ red etmekde muhayyerdir. Bâyı’ râzı 

olur ise, fiyâtı kırabilir. Piyasada, fiyât düşmesine sebeb olan kusûr, (Ayb) sayılır. 

Müşteri satın alıp, kullanırken veyâ şeklini, sıfatını değişdirince, eskiden kalma 

bir ayb görse, fiyât farkını geri alır. Meselâ kumaş alıp, kesdikden sonra kusûr görürse, 

kumaşı red edemez. Fekat, bâyı’ kabûl ederse, red edebilir. Kumaşı dikmiş 

ise veyâ kumaşı boyamışsa, unu yağla yuğurmuş ise, eski ayblarını anlasa, fiyât farkını 

alır. Bâyı’ râzı olsa da, red edemez. Aldığı ta’âmı yise, elbiseyi giyip yırtsa, fiyât 

farkı istiyemez. İmâmeyn, ister dedi. Yumurta, cevz, kavun, karpuz ve kabak 

satın alıp, kırınca hepsi bozuk çıksa, işe yarar iseler, fiyât farkı alır. Bir işe yaramaz 

iseler geri verip parasını temâmen geri alır. İyi diyerek satın aldıklarının bozukları 

yüzde üç ise, bey’ sahîh olur. Çok ise fâsid olur. Hepsini verip, parasını geri 

alır. 

Bir kimse satın aldığı malı başkasına satmış iken, kusûrlu olduğundan mahkeme 

karârı ile kendisine i’âde edilse, birinci bâyı’a red edebilir. Fekat, mahkeme karârı 

ile değil de kendi arzûsu ile i’âde edildi ise, birinci bâyı’a red edemez. Bir kimse, 

satın aldığı şeyde kusûr bulunduğunu isbât etse veyâ bâyı’ kusûrsuz olduğuna 

yemîn edemese, müşterî parayı vermeğe mecbûr olmaz. Bunun gibi, pazarlık edilip, 

ölçülen şeyin mikdârında uyuşup, teslîm alınan mikdârda anlaşamasalar, müşterînin 

sözü kabûl edilir. Dartı ile veyâ ölçek ile satın alınan birşey, eve götürülünce, 

bir kısmı kusûrlu görülse, müşterî, hepsini almakda veyâ red etmekde serbestdir. 

Müşterî, satın aldığı birşeyin kusûrunu düzeltse, geri vermek hakkı kalmaz. Satın 

alınan bir hayvâna binmek, kabûl etmek demekdir. 

(Tagrîr) olunan, ya’nî yalan söylenmekle fâhiş aldatılan kimse, bey’i fesh edebilir. 

(Mecelle)nin yüzaltmışbeşinci [165] maddesinde diyor ki, sarraflıkda piyasadaki 

fiyâtların en yükseğinden, yüzde ikibuçuk [% 2,5] ve dahâ fazlası kadar yüksek 

fiyâtla satın alarak aldanmağa (Gaben-i fâhiş=çok aldanmak) denir. Bu mik- 

– 807 –

dâr, urûz için, ya’nî hayvândan başka menkûl mallar için yüzde beş, hayvân için yüzde 

on, binâ için yüzde yirmidir. Bu mikdârlardan az olan aldanmağa, (Gaben-i yesîr=az 

aldanmak) denir. Meselâ, bâyı’, bu mala, şu kadar lira veren oldu deyip satsa, 

piyasadaki en yüksek değerinden fâhiş aldanma kadar fazla olduğu ve başkası, 

o kadar lira vermediği anlaşılsa, müşterî bey’i fesh edebilir. 

Bâyı’ yalan söylemeden, fâhiş fiyâtla satsa, aldanan müşterî bey’i bozamaz. Çünki 

herkes malını, dilediği fiyâtla satabilir. İslâmiyyetde (kâr haddi) diye birşey yokdur. 

Yalnız, sıkışık durumda olanlara, yiyecek, giyecek ve barınacak lüzûmlu eşyâyı 

fâhiş, yüksek fiyâtla satmak harâmdır. [Altıncı maddede, 3 numarayı okuyunuz!]. 

Yalan söylenerek, yesîr aldatılan kimse, bey’i bozamaz. 

Herkesin var bir kesi, 

ben bî kesin, yok kimsesi. 

Ben bî kesin, sen ol kesi, 

ey kimsesizler kimsesi! 

6 — BÂTIL, FÂSİD, MEKRÛH SATIŞLAR, SARRAFLIK 

Bey’ ve şirânın altı dürlü olduğunu, bundan evvelki maddenin baş tarafında belirtdik. 

Bunlardan birincisi olan Sahîh satışı yukarıda gördük. Bu maddede, bâtıl, 

fâsid, mekrûh, mevkûf, vefâ ile olan satışları ve sarf satışını kısaca anlatacağız: 

(2) — Bâtıl olan satışlar: Bâtıl satışlar, câiz değildir ve harâmdır. Büyük günâhdır. 

Bâtıl satışla, müşterî malı teslîm alsa bile mülkü olmaz. Bâyı’ın rızâsı ile almış 

olduğundan, müşterî elinde emânet olup telef olursa ödemez. 

Hiçbir dinde mal olmıyan şeylerin satılması ve bunlarla birşey satın alınması bâtıldır. 

Kan, kendi ölmüş hayvânın leşi ve hür insan mal değildir. Mütekavvim olmıyan 

bir malın para veyâ deyn karşılığı satılması da bâtıl olup, şerâbdan başkasının 

ayn olan mal karşılığı satılması fâsiddir. Şerâbın ayn karşılığı satılması da bâtıldır. 

Şerâb ile domuz ve kesmiyerek, meselâ boğarak, şişliyerek, vurarak, elektrikle 

öldürülen veyâ kitâbsız kâfirin kesdiği hayvânın leşi, mütekavvim olmıyan maldır. 

Bunlar ve iki imâma göre her içki alınmaz ve satılmaz. (Dürr-ül-muhtâr) beşinci 

cildde diyor ki: (Müslimân, şerâb satıp semeninden borcunu öderse, alana halâl 

olmaz. Çünki, bâtıl bey’in semeni, bâyı’ın mülkü olmaz. Gasb edilmiş mal gibidir. 

Bu parayı bâyı’den almak harâmdır). Müslimânlar, bağ, üzüm yetişdirir. Yaş 

ve kuru üzümü ve pekmezi ve sirkeyi kullanır ve satarlar. Bunlar dünyâ piyasasında 

çok rağbet görmekde ve millî serveti artdıran mühim bir kaynak teşkîl etmekdedir. 

Bu işle uğraşanlar, bu kaynağın ehemmiyyetini ve büyüklüğünü yakından 

bildikleri gibi, günlük neşriyyât ve istatistikler de, bu hakîkati herkese göstermekdedir. 

O hâlde, islâm düşmanlarının, gençleri kandırmak için, islâmiyyetde şerâb 

satışı olmadığından, bağcılığımız asrlarca geri kalmış, tabî’atin bu zengin veriminden 

istifâde edememekle, islâmiyyet millî servetimizin büyük bir gayba uğramasına 

sebeb olmuşdur, gibi sözlerine aldanmamalı, hakîkatleri düpedüz inkâr eden 

bu zevallılara acımalıdır. 

Besmele ile kesilmiş hayvân etini, leş ile birlikde satmak da bâtıldır. İmâmeyne 

göre, fiyâtları ayrı ayrı bildirilirse, Besmele ile kesilmiş olan câiz olur. Vakf olan 

herşeyi satmak câiz değildir. Çünki, vakf, mülk değildir. Vakf olmıyan yeri, vakf 

yerle birlikde satmak, vakf olmıyan kısmda câizdir. Vakf toprak üzerine yapılan 

binâyı satmak câizdir. Mülkü olmıyan şeyi satmak bâtıldır. Meselâ, havadaki kuşu, 

denizdeki balığı yakalamadan önce satmak bâtıldır. Bunlara akdden sonra 

mâlik olup müşterîye teslîm etse, sahîh olmaz. Bâtıl akdi fesh edip, mâlik olduğu 

mâl için yeniden akd veyâ teâtî yapmaları lâzımdır. Dünyâya gelmeden evvel 

– 808 –

yavruyu, memede olan sütü, tarlada yetişen yabanî otları biçmeden önce ve mülkünde 

bulunan kaynakdaki, nehrdeki suyu, bulunduğu yerde iken satmak bâtıldır. 

Çünki kendiliğinden yetişen otu, yerden çıkan suyu kullanmak ve birinin ateşinde 

ısınmak, herkesin hakkı olduğu hadîs-i şerîfde bildirildi. Fekat, bu hakkından 

istifâde için başkasının mülküne girilemez. Girmeğe izn vermesi veyâ otu, suyu getirmesi 

istenir. Birinin kazdırdığı kuyuda veyâ sarnıcında toplanan yağmur suyundan 

başkalarının hakkı olmadığı ve bu suları satabileceği, (Fetâvâ-i Hayriyye)de 

yazılıdır. Yine bu fetvâda, memedeki sütü satabilmek için diyor ki, (Sütü istiyen, 

hayvanın sâhibine, sütün değerine yakın bir malı ödünc verir. Hayvân sâhibi de ona, 

hayvânından çıkan sütü hergün ödünc al der. Sonra borçlarını takas yolu ile ödeşirler). 

Ağaçda belirmemiş olan meyveyi satmak bâtıldır. Akllı olmıyan küçük çocuğun 

alış verişi, ya’nî pazarlık edip söz kesmesi bâtıldır. Babasının dahâ önce yapdığı 

anlaşma ile alacağı malı, çocuğu gönderip aldırması câizdir. Deyni, deyn karşılığı 

satmak bâtıldır. Bunun için, her çeşid alacak, teslîm almadan önce, hiç kimseye 

veresiye satılamaz. 

Cânlı hayvânın etini dartı ile satmak ve koyun üstündeki yünü ve cânlı koyunun 

derisini satmak bâtıldır. İmâm-ı Ebû Yûsüf, koyun üstündeki yünü satmak ve 

ağaçdaki dut yaprağını satmak câizdir dedi. Cânlı hayvân etini dartı ile satmak veyâ 

satın almak istiyen kimse, pazarlık yerinde bile, hayvânı dartıp etini kilo üzerinden, 

kendi kendine hesâb edip çıkardığı fiyâta göre, cânlı hayvânı topdan pazarlık 

etmelidir. Satış, hayvân üzerinden yapılmalıdır. Satışdan gayri bir sebeble 

ileride eline geçecek birşeyi henüz almadan, yalnız borclusuna ve peşin satmak câiz 

olup, başkalarına peşin dahî satmak ve ileride yapacağı ayakkabıyı, henüz yapmadan 

satmak bâtıldır. (İstisnâ’), ya’nî ısmarlama sûreti ile yapmak câizdir. [Onbirinci 

maddeye bakınız!]. Mer’âların, çayırların ya’nî umûmî yerlerin satılması ve 

kirâya verilmesi bâtıldır. (Ümm-i veled) olan câriyeyi satmak bâtıldır. Hür kadının 

sütünü sağdıkdan sonra dahî ve domuzun kılını satmak bâtıldır. Domuz kılını, 

iğne yerine kullanıp ayakkabı dikmek zarûrî olunca ya’nî dikecek başka birşey 

bulamazsa kullanması ve parasız mâlik olamazsa, satın alması câiz olur. Buna satılması 

mekrûh olur. Leş yağı, bevl, insan sütü ve şerâbın, tıbda ve sanâyı’ için kullanılmaları 

da böyledir. İmâm-ı Muhammede göre bu kadar kıl temizdir. Kâfir de 

olsa, insan kılını ve her uzvunu, bevlini, necâsetini satmak bâtıldır. Kullanmak da 

câiz değildir. Yalnız, insan pisliği kullanılabilir ve toprakla karışık olarak satılabilir. 

Hayvân pisliklerini satmak ve gübre ve yakacak olarak kullanmak câizdir. Vedek, 

ya’nî leş yağını satmak ve kullanmak harâmdır. 

(Redd-ül-muhtâr)da beşinci cild, ikiyüzkırkdokuzuncu [249] sahîfede ve dördüncü 

cild, ikiyüzonbeşinci [215] sahîfede diyor ki: 

(Nihâye), (Hâniyye) ve (Tehzîb) kitâblarında, (Müsliman, mütehassıs tabîb, şifâ 

vereceğini ve başka ilâcı olmadığını söyleyince, hastanın idrâr, kan içmesi, leş 

yimesi câiz olur. Şerâb da böyledir denildi. Fekat ölümden kurtulmak için sözbirliği 

ile halâl olur) yazılıdır. Yüzonüçüncü [113] sahîfede diyor ki: (Câriyenin sütünü 

de satmak bâtıldır). (Feth-ul-kadîr) kitâbında, (Müslimân, mütehassıs tabîb, 

kadın sütünün muhakkak iyi edeceğini ve başka ilâcı olmadığını söylerse, hastanın, 

kadın sütü içmesi ve satın alması câiz olur denildi) yazılıdır. [Kan vermek de 

böyledir.] 

Leş derisini dabaglamadan satmak bâtıldır. Dabagladıkdan sonra câizdir. Leşin 

kemikleri, sinirleri, boynuzu, tüyü, kılı ve fil dişi satılır ve kullanılır. Domuzdan 

başka eti yinmiyen hayvânları ve haşerâtı ve balıkdan başka deniz hayvânlarını, 

ancak kullanmaları fâideli olduğu zemân satmak câiz olur. Fekat yimeleri yine 

harâmdır. Domuzdan başka eti yinmeyen hayvânlar Besmele ile kesilince veyâ 

avlayınca derisi sözbirliği ile temiz olur. Eti de temiz olur denildi. Fekat yimesi 

harâmdır. Deri ve etlerini satmak ve fâidelenmek câiz olur. Necâset karışmış yağ 

– 809 –

satılır ve kullanılır. Fekat yinmez. Domuzu veyâ şerâbı satmak veyâ satın almak 

için, müslimânın zimmîyi vekîl etmesi harâmdır. Satın alınan şerâbı sirke yapması 

veyâ dökmesi, domuzu başı boş bırakması ve bâyı’ın de semeni fakîrlere vermesi 

lâzım olur. 

Bir binânın üst katı yıkıldıkdan sonra, yalnız bu üst katını satmak bâtıldır. 

Çünki, mal kalmamışdır. Mevcûd olan mal satılır. Hak, yalnız olarak satılmaz. Bunun 

için, alınacak ma’âşı, erzâkı, almadan önce satmak, bunların çeklerini bankaya 

kırdırmak bâtıldır. Apartman katları, yapıldıkdan sonra satılır. Yapılmadan önce 

satmak bâtıldır. Bir kimse, kendi üstüne kat yapmak hakkını satabilir. Burada 

katın tavanı, üst kata taban olmak üzere satılmakdadır. Bu tavan ve taban ikisi arasında 

ortak olmakdadır. Yirminci maddede yazılı (Mülk şirketi) hâsıl olmakdadır. 

Dere, nehr satılmaz, zîrâ hudûdü belli değildir. Yol satılır. Çünki, eni, boyu bellidir. 

Bir yer satılınca, buradan veyâ buraya gelen yerden geçmek hakkı ve burayı 

sulamak hakkı da satılmış olur. Dişi koyunu, erkek diye satmak sahîh ise de, müşterî 

muhayyer olur. Parasız, meccânen mal satmak bâtıldır. Aynı cins malı, birbiri 

karşılığında veresiye satmak her zemân fâiz olur. Peşin satışda, hacm veyâ ağırlıkla 

ölçülüyorlar ise ve hacm veyâ ağırlıkları farklı ise yine fâiz olur. Ağırlıkları 

veyâ hacmleri ve vasfları, özellikleri de eşit ise, fâsid olur. Çünki, fâidesiz bir satış 

olur. Ağırlıkları veyâ hacmleri ve cinsleri eşit olup vasfları başka ise, peşin satış 

sahîh olur. Altın veyâ gümüş parayı kendi cinsi ile bozmak müstesnâ olup, peşin 

dâimâ sahîhdir. Bey’in sahîh ve bâtıl olmasında iki taraf uyuşmaz ise, bâtıl olduğu 

kabûl edilir. 

(3) — Fâsid olan satışlar: Fâsid satışlar, câiz değildir ve harâmdır. Büyük günâhdır. 

Fâsid satışla alınan mal, müşterî teslîm alınca, kendi mülkü olursa da, yimesi, 

giymesi, harâmdır. Alanın ve satanın bu satışı bozması, geri vermeleri vâcibdir. 

Geri çevirmezlerse, vâcibi terk etdikleri için günâha girerler. Fâsid satışla alınan 

mal, müşterî elinde helâk olursa, misli varsa, mislini verir. Misli yoksa, teslîm 

aldığı zemândaki piyasa kıymetini öder. Sahîh bey’lerde ise, kıymet değil, uyuşulan 

semeni verir. 

Fâsid bey’ geri çevrilince, önce, bâyı’ parayı verir. Sonra malı geriye alır. Bâyı’, 

semeni aldıkdan sonra, bey’ geri çevrilmeden evvel bundan istifâde etmesi câizdir. 

Fekat müşterînin maldan istifâde etmesi câiz değildir. Mebî’i, sadaka, hediyye 

etmesi sahîh olur ise de, vâcibi terk etdiği için tevbe etmesi lâzım olur. Kirâya 

vermesi sahîh olmaz. Satıp kazandı ise, kârı sadaka verir. İkinci müşterînin yiyip 

içmesi halâl olur. 

Fâsid satış, aslında sahîhdir, câizdir. Çünki, mütekavvim olan mal satışıdır. 

Fekat, sıfatı islâmiyyete uygun olmayıp sahîh değildir. Ya’nî semen, mütekavvim 

mal olmıyan veyâ mebî’ veyâ semenin mikdârı ve evsâfı veyâ veresiye satışda, semenin 

verileceği zemân bilinmiyen veyâ fâsid şartlar bulunan satışdır. 

Kıyemî olan bir malın iki dânesinden hangisini istersen al diyerek satmak fâsiddir. 

Müşterî hangisini istersem onu alırım derse, muhayyer olarak câiz olur. 

Semen belli olmazsa, meselâ, bu malı aldığım fiyâta veyâ hakîkî kıymetine veyâ 

piyasadaki kıymetine veyâ filân kimsenin aldığı fiyâta deyip de, cinsi ve mikdârı 

söylenmez ise, bey’ fâsid olur. Semen, göstermekle veyâ mikdârı ve cinsi 

söylenmekle ma’lûm olur. Yalnız, ekmek, gazete gibi, kıymeti i’lân edilen ve satanın 

arzûsu ile değişmiyen şeylerde, semeni bildirmeden bey’ sahîh olur. (Hadîka)da, 

yimesi harâm olanları anlatırken diyor ki: (Harâm olan semen ta’yîn edilmezse, 

bununla alınanın yinmesi halâl olur). İkinci kısm, 40. cı madde, 4. cü sahîfesine 

bakınız! 

Birşeyi [meselâ yağı], kab ile dartıp, kab için mu’ayyen bir mikdâr dara düşmeği 

şart etmek fâsiddir. Kabı boş dartıp, sonra darasını düşmek lâzımdır. Eğer kabın 

vezni kadar düşmek şart edilirse veyâ tenekedeki yağ, ölçmeden, topdan sa- 

– 810 –

tılırsa, câiz olur. Müşterî, boş kabı dartıp söyleyince, bâyı’ inanmazsa, müşterînin 

sözü kabûl olunur. [Dördüncü maddenin sonuna bakınız!]. Koçun dişiye katılmasını 

satmak fâsiddir. 

Ağacın vereceği meyveyi veyâ tarlanın vereceği mahsûlü, oluncıya kadar yerinden 

ayırmamak şartı ile, olmadan satın almak fâsiddir. 

Fakîrin, zekâtı teslîm almadan satması fâsiddir. Ganîmet malını taksîm edilmeden 

önce satmak fâsiddir. 

Hayvânı hayvâna veresiye satmak fâsiddir. Kurtlanmış, bozulmuş eti satmak bâtıldır. 

Kokmuş eti satmak fâsiddir. Veresiye pahâlı, peşin ucuz demek, ya’nî, meselâ 

peşin on liraya, veresiye, ya’nî taksîtle onbeş liraya vermek şeklinde iki şartlı 

satışın fâsid olduğu, (Mevkûfât)da, (Cevhere)de ve (Tuhfet-ül-fukahâ)da yazılıdır. 

Çünki, semen mechûldür. Hadîsle yasak edilmişdir. Yalnız toplamının fiyâtı 

söylenip satılan şeylerin [meselâ sürünün] sayısı az veyâ çok çıkarsa, fâsid olur. 

Yanında bulunmıyan şeyi müşterîye ta’rîf etmeden satmak fâsiddir. Müşterî, malı 

alırsam, bu para, malın semeni olsun, malı almazsam, parayı geri gönder derse, 

fâsid olur. Alacağını veresiye satmak fâsiddir. (Hamza efendi risâlesi şerhı)nde diyor 

ki “rahmetullahi teâlâ aleyhimâ”: (Yirmibeşincisi budur ki, bir kimsenin, bir 

kimsede ödünc olarak veyâ satın alarak veyâ mîrâs, hediyye, sadaka sûreti ile mal 

veyâ para alacağı olsa, bu ölçülü veyâ sayılı malı, teslîm almadan, ona veyâ başkasına, 

veresiye satmak câiz değildir. Satın almak sûreti ile alacağı şey ev, arsa gibi 

olmayıp, taşınabilen mal ise, bunu teslîm almadan, peşin satmak da, câiz değildir). 

[Dördüncü maddenin sonuna bakınız!] 

Muztar olana, ya’nî sıkışık durumda olana, meselâ aç, susuz, çıplak, evsiz kalana, 

bunları, semen-i mislinden, ya’nî piyasadaki en yüksek değerinden gaben-i fâhiş 

ile yüksek fiyâtla satmak fâsiddir. Nafakasını te’mîn etmek için, herhangi bir 

şeyini satmak zorunda kalan fakîr kimsenin satdığını, gaben-i fâhişle ucuz almak 

da fâsiddir. (Gaben-i fâhiş), beşinci madde sonunda bildirilmişdir. 

Kâfirin Kur’ân-ı kerîm satın alması sahîhdir. Fekat, satması için cebr edilir. 

Vakf olan eski, yırtık Kur’ân-ı kerîmi satıp, yenisini almak ve harâb mescidi satıp 

parasını başka mescide sarf etmek câizdir. Vakfı bir insan vakf eder. Evkâfın 

parası ile yapılan binâlar vakf değildir. Bir vakf binâ yıkılıp bunun parası ile başka 

binâ yapılırsa, bu, vakf olmaz. Beyt-ül-mâlın olur. Vakf binâ bağçesindeki 

meyveleri yimek harâmdır. Meyve, ot satılıp, parası ile binâ ta’mîr edilir. Ağacı satılamaz. 

Şartlı satış iki dürlü olur: Birincisi, falan şey olursa veyâ olmazsa, bu malı sana 

satdım veyâ senden aldım demesi ve diğerinin kabûl etmesi olup, satışı şarta 

(Ta’lîk) olur. Bir şarta ta’lîk ederek yapılan satış bâtıl olur. İkincisi, bu işi yapar 

isen, bu malı sana satdım veyâ senden aldım demesi ve diğerinin kabûl etmesi olup, 

satışı şarta (Takyîd) olur. Böyle şart câiz, müfsid veyâ lagv olur. Câiz olan şart yerine 

getirilir. Lagv olan şart ile yapılan bey’ de sahîh olur ise de, şart yerine getirilmez. 

Bey’in îcâb etdirdiği birşeyi, ya’nî şart edilmese de yapılması lâzım veyâ câiz 

yâhud âdet olan birşeyi şart etmek câizdir. Meselâ mal müşterînin olması gibi. 

Bey’in îcâb etdirmediği ve fekat alana ve satana fâidesi olmıyan şart lagv olur. Söz 

kesilirken, bey’in îcâb etdirmediği şart yapılır ve bu şart alana veyâ satana fâideli 

olur ise, bey’ fâsid olur. Alıcıdan ve satıcıdan başka bir kimseye fâideli olunca 

da, bey’ fâsid olur diyenler oldu. Fâsid şart, sözleşmeden sonra yapılırsa, iki imâma 

göre câiz olur. Fetvâ böyledir. Müşterînin başkasına satmaması veyâ satması 

veyâ hibe etmesi yâhud başka şehrde satması, hediyye etmemesi, çayıra salıvermemesi, 

kesmemesi, binmemesi, kendi yimemesi şartları lagv olur. Evini, ölünciye 

kadar içinde oturmak veyâ ölünciye kadar müşterînin kendisine bakması şartı 

ile satmak fâsid olur. Bu şart ile evini hediyye etmek câizdir ve evi teslîm etdik- 

– 811 –

den ve alan, ona bakmağa râzı oldukdan sonra, geri alamaz. [Mecelle, Madde 855.] 

Kadının, kendini veyâ kızını nikâh etmesi şartı ile, bir malı tekrâr kendisine satması 

şartı ile, arsanın hepsinin vergisini müşterînin ödemesi şartı ile yarısını satması, 

müşterîye olan borcundan ödenmemek şartı ile satmak, ağaçdaki meyveyi 

bâyı’ toplaması, buğdayı un yapması, mebî’i bir müddet müşterîye teslîm etmemesi, 

peşin olan semeni vermeden önce mebî’i teslîm etmesi, peşin olan semenin başka 

şehrde verilmesi, satılan evde bâyı’ın bir müddet oturması veyâ malı bir müddet 

sonra teslîm etmesi veyâ müşterînin bâyı’a birşey borc vermesi veyâ hediyye 

etmesi veyâ satması, kirâya vermesi, yâhud bâyı’ kumaşı dikdikden sonra vermesi 

şartı ile bey’, fâsiddir. 

(Hindiyye)de diyor ki, (Bu hayvânı sana bin liraya satdım. Şu hayvânını da, fazla 

olarak bana vermek şartı ile dese, câizdir. Müşterînin semeni artdırması olur. 

(Fazla olarak) demeseydi, hediyye olup, fâsid olurdu. Başka birine ödünc vermesini 

şart etmek câiz olur. Bâyı’in müşterîye veyâ müşterînin oğluna birşey hediyye 

etmesi, sadaka vermesi şartı ile satın almak fâsiddir. Hediyye edilecek şey, mebî’ 

yapılırsa, ya’nî birinci mebî’ ile birlikde olarak satılırsa, bu satış fâsid olmaz. Bir 

evi mescid yapılması şartı ile satmak fâsiddir. Fakîrlere sadaka edilmesi için ta’âm 

satmak ve kabristân yapılması için arsa satmak fâsiddir. Müşterînin bâyı’a bir müddet 

hizmet etmesi şartı ile bey’ fâsiddir. Çünki, kirâ şartı bulunan bey’ olur. Evi, 

yıkması şartı ile satmak sahîh ve şart bâtıl olur. Semeni bâyı’in alacaklısına vermesi 

şartı ile satmak câizdir. Müşterînin bâyı’in alacaklısına kefîl olması şartı ile 

bey’ fâsiddir. Falandan alacağım olan para ile diyerek satın almak fâsiddir. [Borclusunun 

hâzırlayıp verdiği bono ile başkasından birşey satın almanın câiz olmadığı 

buradan da anlaşılmakdadır.] Semenin, bâyı’in göstereceği kimseye verilmesi 

şartı ile birşey satın almak fâsiddir. Semeninden tenzîl etmeği şart ederek satmak 

câizdir. Semeninden belli mikdâr hediyye vermeği şart ederek satmak câiz değildir. 

Bağçenin etrâfına bâyı’in dıvar çekmesi şartı ile meyveleri satın almak fâsiddir. 

Bâyı’, dıvar çekerim, meyveleri satın al demesi câizdir. Müşterî muhayyer olur. 

Buhârâda peşin satıp veyâ ödünc alıp, Semerkandda ödemeği şart etmek câiz 

değildir. Gebe olduğu şartı ile hayvân satmak fâsiddir. Sütü çokdur diyerek hayvân 

satmak câizdir. Karpuzu, kavunu tatlı olmak, kuşu güzel ötmek şartı ile satın 

almak fâsiddir. 

Fâsid bey’de müşterî bâyı’in izni ile kabz ederse, mülkü olur. Fekat geri vermesi 

lâzım olur. Kullanması ve başkasına temlîk etmesi harâm olur. Temlîki nâfiz olup, 

bâyı’in geri almak hakkı kalmaz. Kirâya vermesi ile bâyı’in hakkı gitmez. 

Zimmîlerin bey’ ve şirâ yapmaları, müslimânların yapmaları gibidir. Yalnız, birbirlerine 

şerâb ve domuz alıp vermeleri câiz olur. Sahîfe 810 başına bakınız! Çalgı 

âletlerini bunları çalanlara satmak, İmâmeyne göre câiz değildir. Kara ve deniz 

haşerâtını, yimek için satmak câiz değildir. Bunları tıbda ve sanâyı’da kullanmak 

için satmak câiz olur). 

(İbni Âbidîn) diyor ki, (Fâsid olan şart, sözleşmeden önce bildirilip, sonra bu 

şart üzerine sözleşilirse, bey’ fâsid olur). (Dürer-ül-hükkâm)da, (Mecelle)nin 

189. cu maddesini şerh ederken diyor ki, (Akdden önce fâsid şartı va’d edip, akd 

yaparken söylemezler ve akdden sonra va’dini yaparsa, bey’ fâsid olmaz). 

254. cü ve sonraki maddelerin şerhinde diyor ki, (Bâyı’, akdden sonra, orada veyâ 

başka yerde, mebî’i belli mikdârda artdırabilir. Yâhud, bu değerde başka bir mal 

vermeği va’d edebilir. Müşterî, bunu işitince, kabûl ederse, bâyı’in va’dini yapması 

lâzım olur. Pişmân olursa, yapmakdan vazgeçemez. Bâyı’ akdden sonra, semenin 

bir kısmını veyâ hepsini almış olsa dahî, semenin bir mikdârını müşterîye hediyye 

edebilir. Akdden sonra, bâyı’in mebî’ mikdârını artdırması veyâ semenin bir 

mikdârını azaltması asl akde dâhil olur. Ya’nî ilk akd, artan mebî’ ve azalan semen 

üzerinde yapılmış olur. Yirmi liraya, yirmi karpuz pazarlık edildikden sonra, bâ- 

– 812 –

yı’ şu kâseyi dahî verdim deyip, müşterî de bu meclisde kabûl ederse, câiz olur. Yirmi 

karpuz ile kâse, yirmi liraya satılmış olur. Bâyı’, bey’i câiz olmıyan ve ayblı, kusûrlu 

olan birşey ilâve ederse, bey’ fâsid olur. Bâyı’, akdden sonra, semenin bir kısmını 

veyâ hepsini müşterîye hediyye edebilir. Fekat bu, asl akde dâhil olmaz. 

Bâyı’in akdden evvel, semeni müşterîye hediyye etmesi sahîh olmaz). 958. ci 

madde şerhinde diyor ki, (Malını beyhûde yere sarf ve telef edene sefîh denir. Alışverişde 

aldanmak sefîh olmağı göstereceği gibi, hîle olarak kasden aldananlar da 

vardır). [Görülüyor ki, bâyı’ müşterîlere ayrıca hediyye vereceğini akdden evvel 

haber verip, akd esnâsında şart etmezler ise, akdden sonra bu va’dini söylemesi ve 

yerine getirmesi câiz olmakdadır. Fekat müşterîler arasında piyango çekerek, 

hediyyeyi yalnız kazananlarına vermek kumar olur, harâm olur. İkinci kısmda, kırkıncı 

madde sonuna bakınız!] 

(Bahr-ül-fetâvâ)da fâsid bey’i anlatırken diyor ki, (Kumar ile ele geçen, mülk 

olmadığı için, satılması ve satın alınması ve yinilmesi câiz olmaz. Fâsid şart, malın 

mal ile mübâdelesini ifsâd eder. Çünki fâsid şart, karşılıksız fazlalık olup, fâiz 

demekdir. Malın mal olmıyan ile mübâdelesini ve hediyyeyi ifsâd etmez). Kerâhiyyeti 

anlatırken diyor ki, (Bir kadının, kız kardeşinin zevcine [ya’nî eniştesine] 

görünmesi câiz değildir. Deniz hayvanlarından balıkdan başkasını yimek, hanefî 

mezhebinde tahrîmen mekrûhdur. Şartlarına uygun olarak, mevlid-in-Nebî okumak 

câiz ve sevâb olduğu ve Ehl-i sünnete muhâlif vâ’izleri [ve kitâbları] yasaklamak 

lâzım olduğu, (Behcet-ül-fetâvâ)da da uzun yazılıdır. Karşılık vermek şartı 

ile yapılan hediyye, karşılığı verilmedikce sahîh olmaz). Müşterînin kefîl göstermesi 

veyâ semeni havâle etmesi şartı ile bey’ câiz ise de, kefîlin ve havâleyi kabûl 

edenin sözleşme yerinde hâzır olup kabûl etmeleri lâzımdır. 

Fırından, bakkaldan veresiye alıp da, ay başında borcunu ödiyen kimsenin, 

herşeyi satın alırken, fiyâtını sorup anlaması lâzımdır. Satın aldığı gün, her birinin 

semeni belli olmazsa, bey’ fâsid olur. Semen belli olup da, müşterî her birini sorup 

anlamadan kabûl ederse, bey’ fâsid olmaz buyurmuşlardır. Bey’in sahîh ve fâsid 

olmasında iki taraf uyuşmaz ise, sahîh olduğu kabûl edilir. 

İmâm veyâ herhangi me’mûr, hava parası alarak, vazîfesini başkasına devr 

edebilir. Buna bey’ denmez. (Ferâg etmek) denir. Çünki, bey’de alınan ve verilen 

iki şeyin mal olmaları lâzımdır. Âmirin, ferâg işini kabûl etmesi şartdır. Hava parası 

alarak kirâcının binâyı devr etmesi câiz değildir. İkrâh ile, tehdîd ile istemiyerek 

satan kimse, satışı bozabilir. Zorlandığını iki şâhid ile isbât edince, mahkeme 

bozar. 

(4) — Mekrûh olan satış: Cum’a günü öğle ezânı ile imâm selâm verinciye kadar 

olan zemânda alışveriş yapmak mekrûhdur. Satın almıyacağı bir malın semenini, 

başka müşterîler arasında yükseltmek mekrûhdur. İki kişi bir malın fiyâtında 

uyuşmuş iken, bu malı, dahâ yüksek fiyâtla satın almak istemek mekrûhdur. 

İbni Âbidîn “rahmetullahi aleyh”, bâgîleri, âsîleri anlatırken buyuruyor ki, fitne 

yapanlara, âsîlere silâh satmak, tahrîmen mekrûhdur. Fekat, silâh yapmağa yarıyan 

eşyâyı, meselâ demir satmak mekrûh değildir. Ya’nî, günâh yapmakda kullanılan 

şeyin kendini satmak, tahrîmen mekrûh olur. Bu şeyi hâzırlamağa yarıyan 

maddeleri satmak ise, tenzîhen mekrûh olur. Çalgıları satmak da tahrîmen mekrûh 

olup, çalgı yapılan tahtayı, çalgıcıya satmak, tenzîhen mekrûh olur. Şarkıcı câriyeyi, 

döğüş horozunu da, fâsıklara satmak tenzîhen mekrûhdur. Çünki, câriye, 

hizmetci olarak satılır. Şarkı için satılmaz. Şerâb yapana üzüm satmak da tenzîhen 

mekrûhdur. Çünki, kendileri harâm işlemekde kullanılmaz. Harâm olan şeyin 

hâzırlanmasında kullanılır. Bunları, halâl olan yere satamıyan kimsenin, tenzîhen 

mekrûh olan yere satması câizdir. 

Bir şehre dışardan gelen gıdâ ve ihtiyâc eşyâsını, şehr hâricinde karşılayarak ucuz 

alıp, şehrde depo ederek pahâlı satmak harâmdır. Buna (İhtikâr) denir. Kıymeti 

– 813 –

uyuşulmadan önce, bir malı, yüksek fiyâtla almak istiyen başkasına satmak, mekrûh 

değildir. 

Mekrûh satışlar câizdir, ya’nî sahîhdir, lâkin mekrûhdur. 

(5) — Mevkûf satış: Bâyı’den başka bir kimsenin hakkı da bulunan bir malın 

satılması, o kimsenin izn vermesine mevkûfdur. Ya’nî izn vermezse müşterî o 

mala mâlik olamaz. İçinde kirâcı bulunan evi satın alan kimse, kirâ müddetinin bitmesini 

bekler. Veyâ kirâcının rızâsı ile çıkmasını te’mîn edebilir. Bâlig olmıyan akllı 

çocuğun alışverişi de, babasının iznine mevkûfdur. Rehnde olan, gasb edilmiş bulunan 

eşyânın ve müzâre’ada olan tarlanın bey’i de mevkûfdur. 

(6) — Vefâ ile bey’: Müşterî, semeni ne vakt bana geri verir isen, mebî’i sana 

geri vermekliğim üzere, şu kadar liraya satın aldım deyip, bâyı’ dahî öylece kabûl 

edip satsa veyâ bâyı’, semeni sana ne zemân red edersem, mebî’i bana red etmen 

üzere, şu kadar liraya satdım deyip, müşterî dahî aldım dese, vefâ ile satış olup, sahîh 

olur. Müşterî, mebî’i red edip, bâyı’den semeni geri alabilmesi de sahîh olur. 

Vefâ ile satılacak malın hisseli olmaması lâzımdır. Mebî’, rehn gibi olup, müşterî 

mebî’i, iznsiz başkasına satamaz. Vefâ ile satılan mebî’in menfe’atinden bir kısmının, 

müşterîye âid olması şart edilmedi ise, müşterî iznsiz kullanırsa öder. Kirâya 

verirse ödemez. Bâyı’ ve müşterîden biri ölürse hak, vârislerine geçer. Vefâlı 

bey’de, karârlaşdırılan zemân bitince, geri dönülmez. 

Vefâlı bey’, bir bakımdan sahîh, bir bakımdan fâsid bey’ler gibi, bir bakımdan 

da, rehn gibidir. Vefâ ile, ikrâh ile ve muhayyerlikle olmıyan şartsız satışlara, 

(Bat satışı) denir. Satın alınan mal, geri verilemez. 

SARF SATIŞI — Sarraflık, nakd, ya’nî para hâlinde veyâ her şekl eşyâ hâlindeki 

altını altına veyâ gümüşü gümüşe veyâ birbirlerine satmakdır. Satanın ve alanın 

sözleşmeden sonra, ayrılmadan kabz etmeleri, ya’nî eline veyâ cebine almaları 

lâzımdır. Çünki, altın ve gümüş dâimâ ağırlık ile ölçülür. Semen ile mebî’in ikisi 

de ağırlıkla veyâ hacm ile ölçülürse, bu satışda fâiz bulunur. Fâiz bulunan satış 

veresiye olamaz. Hep peşin olması lâzımdır. Peşin olmak da, iki malın te’ayyün etmesi 

ile olur. Deyn olan mal ve altın ile gümüş, ta’yîn etmekle değil, kabz etmekle 

te’ayyün eder. Bunun için, nakdleri ta’yîn etmek şart değildir. Bir altını bir altına 

sana satdım dese, öteki de kabûl etse, yanlarında altın bulunmasa, başkasından 

alıp ayrılmadan teslîm etseler sahîh olur. Kabz edilmezlerse, deynin deyn karşılığı 

satışı olur. Bu ise bâtıldır. Sarf satışı pazarlıkla olur. Muhayyerlik yokdur. İki 

taraf da te’cîl edemez. Ya’nî sonra veririm diyemez. İkisi de kabz etmeden biri ayrılırsa, 

akd bâtıl olur. Altını gümüşle değişdirirken, ağırlıklarının müsâvî olması 

lâzım değildir. 

Altını altın ile ve gümüşü gümüşle değişdirirken alınanla verilenin ağırlıklarının 

müsâvî olduğunu bilmeleri lâzımdır. Bilmezlerse, müsâvî olsalar bile câiz olmaz. 

San’at ve işçilik ile veyâ başka bir sebeb ile birinin kıymeti çok olsa bile, ağırlıklarının 

yine müsâvî olması lâzımdır. Hâlbuki başka ma’denler, işçilik sebebi ile, 

ağırlıkdan çıkıp, sayı ile ölçülebilirler. Verilen ve alınan altınların veyâ gümüşlerin 

ağırlıkları müsâvî değilse, hafîf olan ile birlikde, aradaki fark kadar kâğıd para 

da veyâ başka birşey de vermelidir. Birlikde verilenin değeri aradaki farkdan 

az ise, mekrûh olur. Yâhud, nakdi verip, karşılığında, değeri kadar kâğıd para almalı. 

Sonra ayrı bir pazarlıkla bu kâğıd para ile, istenilen nakdi ondan satın almalıdır. 

Sarfda ve selemde semen, kabz edilmeden kullanılamaz. On dirhem [gümüş] karşılığında 

bir dînâr [altın] satın alsa, kabz etmeden, bunlarla birşey satın alması fâsid 

olur. Eline almadan, bunları vasıyyet, hîbe (hediyye) etmesi de câiz olmaz. 

İki gümüş ile bir altını, iki altınla bir gümüşe satmak câizdir. Altınlar, gümüşlerin 

karşılığı olur. On gümüşle bir altını, onbir gümüşe satmak câiz olur. 

– 814 –

Üzerinde elli dirhem gümüş zîneti bulunan otuz dirhem değerindeki demir kılıncı 

satın alırken, elli dirhem veyâ dahâ fazla gümüşü peşin verip birşey söylemese 

veyâ bu, zînetin semenidir dese, gerisi borc kalsa, sahîh olur. 

Altının veyâ gümüşün bakırla olan alaşımlarında, bunların mikdârı yarıdan 

fazla ise, bu alaşımları, hâlisleri gibidir. Bunlarla kendi hâlislerini ancak eşit ağırlıkda 

satın almak câiz olur. Altını veyâ gümüşü yarıdan az olan bakırlı alaşımlar, 

urûz gibidir. Bu alaşımlarla kendilerindeki altından veyâ gümüşden dahâ çok 

ağırlıkdaki hâlislerini peşin satın almak câiz olur. Bunlar da, fülûs gibi para olarak, 

âdete göre dartı ile veyâ sayı ile kullanılırlar. Fekat bunların, söz kesilince, ayrılmadan 

önce kabz edilmeleri lâzımdır. Birbirleri ile, başka mikdârlarının satılmaları, 

ya’nî değişdirilmeleri câizdir. Çünki, birinin gümüşü, ötekinin bakırına karşılık 

olur. Bunlar da, para olarak kullanıldıkları zemân, ta’yîn edilince te’ayyün etmezler. 

Kullanılmadıkları zemân urûz gibi olup, ta’yîn edilince te’ayyün ederler. 

Fülûs denilen bakır, bronz paralar [ve kâğıd liralar], aynı sayıda, [ya’nî i’tibârî 

kıymetleri aynı olarak] kendi cinsleri veyâ altın gümüş karşılığında satılınca dâimâ 

semen olurlar. Nakdeyn karşılığında satılınca, fâizin iki şartı da yok ise de, iki 

karşılıkdan birisinin, ayrılmadan önce kabz edilmesi lâzımdır. Şernblâlî, (Gurer) 

hâşiyesinde buyuruyor ki, (Nakdleri birbirleri karşılığında satarken, ikisinin de kabz 

edilmesi nass ile şart edildi. Fülûs [ve kâğıd liralar] da semen iseler de, aslında urûz 

gibi kıyemî maldırlar. Nass bunlara şâmil olmaz. Bunun için, yalnız fülûsü veyâ bununla 

değişdirilecek semeni kabz etmekle bey’ sahîh olur. İkisinden biri kabz 

edilmezse, deyn deyn karşılığında satılmış olup, bey’ bâtıl olur). Fülûs aynı sayıda 

fülûs karşılığında satılınca, ya’nî kâğıd para bozdurulursa, ikisinin de, ayrılmadan 

önce kabz edilmeleri lâzımdır. [Çünki, burada fâizin iki şartından birisi bulunduğundan, 

ya’nî aynı cinsden oldukları için, veresiye satışı harâm olur. İkisinden 

birisi, peşin veremiyecek ise, diğeri buna ödünc verir. Bu da, para bulunca, ona öder. 

Aynı sayıda olmazsa semenlikden çıkacakları, fâiz bahsinde yazılıdır. Yüz liralık 

kâğıd parayı, tutarı yüz liradan az olarak bozmak câiz ise de, muhtâc olanın malını 

değerinden aşağı olarak ondan satın almak mekrûh olur.] (Fetâvâ-i Hindiyye)de 

diyor ki, (Gümüş verip fülûs satın alsa, bâyı’da fülûs yoksa, gümüşü aldıkdan 

sonra, ayrılıp, başkasından ödünc alıp verse, câiz olur. [Çünki, fâiz satışı değildir.] 

Fülûsü ayrılmadan alıp da, gümüşü sonra vermesi de câiz olur). 

Derdli oldum, ol Hudâdan derde dermân isterim, 

âcizim, bâb-i atâdan lutf-ü ihsân isterim. 

Yüzüm kara, günâhım çok, dâim isyân eyledim, 

ol Cenâb-ı Kibriyâdan afvü gufrân isterim. 

Doğru yolda bulunmağa, candan karâr vermişim, 

rızâsına erişmeğe ondan imkân isterim. 

İslâm dîni deryâsına dalan dalgıç olmuşum, 

bu denizden her dalışda inci, mercân isterim. 

Can kulağıma (Ene eşeddü şevkan) geleli, 

maddenin dışındaki âlemde seyrân isterim. 

Bir tanıyan yok cihânda, söyleyim ahvâlimi, 

hâlimi arz etmeğe bir ehl-i irfân isterim. 

Matematik, fizik, kimyâ, bu esrârı çözmiyor, 

ledünnî ilminde üstâd, bir Süleymân isterim. 

– 815 –

7 — HASTANIN SATIŞ YAPMASI 

Musûl vâlîsi, hâcı Reşîd pâşa, (Rûh-ul Mecelle) kitâbında buyuruyor ki: (Hastalık, 

iki nev’dir: Biri, âdî hastalık olup, şü’ûru yerinde oldukca, bütün malı için satışları 

câizdir. İkincisi, Maraz-ı mevt, ölüm hastalığı olup, borclarından geri kalan 

malının üçde birini satabilir. Borcları malından çok olsa bile, nafaka ve tedâvîsine 

masraf yapabilir). Burada, (Rûh-ul Mecelle)nin ilgili maddelerini yazacağız: 

Madde 1595 — Bir sene içinde ölüme sebeb olan hastalığa, (Maraz-ı mevt) denir. 

Bir yıldan uzun süren hastalık, tehlükeli hâl almadıkca, maraz-ı mevt olmaz. 

Böyle hastanın yapdığı alışveriş câiz olup, kimse karışamaz. 

Madde 1596 — Zevcesinden başka vârisi olmıyan, maraz-ı mevtinde iken bütün 

malını, zevcesine vasıyyet edebilir. 

Madde 1597 — Hasta iken vârislerinden birine mal ikrâr edip, sonra iyi olsa, bu 

ikrârı bozulmaz. 

Madde 1598 — Maraz-ı mevtinde, vârislerinden birine, ayn veyâ deyn ikrâr veyâ 

hediyye edip ölse, başka vârisler izn vermezse, [ölüm hastasının] bu sözleri yerine 

getirilemez. 

(Redd-ül-muhtâr) dördüncü cildde buyuruyor ki, (İhtiyâclarını te’mîn etmek için 

sokağa çıkamıyan hastaya, (Ölüm hastası) denir. Bir hastanın ba’zan sancısı, ağrısı 

olsa, çok zemân sokağa da çıksa, buna (Ölüm hastası) denmez. Sıtma, verem, 

za’fiyyet böyledir. Böyle hasta, bütün malını hediyye etse, emânet, başkasınındır 

dese, câiz olur. Vârislerinden birine birşey satabilir ve hediyye edebilir. Başka vârislerin 

buna izn vermesine lüzûm olmaz). Mîrâsının kendi arzûsuna göre taksîm 

edilmiyeceğini anlıyan kimse, dilediğine, dilediği mikdârda hediyye ederek, hepsini 

dağıtır. 

Madde 1600 — Maraz-ı mevtinde, sıhhatde iken yapmışdım dediği satış, alış, hediyye 

gibi sözleri, vârislerin tasdîk etmesine bağlıdır. 

Madde 1601 — Maraz-ı mevtinde, vârislerinden başkasına ayn ve deyn aldığını, 

verdiğini söylemesi kabûl olunur. Bunlara hediyyesi ise, kalan malın üçde birisinden 

az ise verilir. 

Madde 1604 — Maraz-ı mevtinde, alacaklılarından birine olan borcunu ödeyerek, 

ötekilerin haklarını çiğniyemez. Hasta iken yapdığı borcları ödiyebilir. 

Madde 393 — Maraz-ı mevtinde, vârislerinden birine birşey satsa, öldükden sonra, 

diğer vârisler râzı olmazlarsa, bey’ geri çevrilir. Vârislerinden birine mal vasıyyet 

etmesi bâtıldır. 

Madde 394 — Maraz-ı mevtinde, kendisine vâris olmıyacak birine, semen-i 

misli ile bir mal satması sahîh ve câiz olur. Semen-i mislinden ucuz satmış ise, semen-i 

mislinden olan noksânlık, semen-i mislin üçde birinden fazla ise, vârisleri 

semenin üçde ikiden farkını ve borcu ödenemezse, alacaklıları, semen-i mislden 

farkını müşterîden alırlar. Vermezse, satış bozulur. 

Madde 880 — Maraz-ı mevtinde, vârislere veyâ başkasına hediyye verse, ölünce, 

alacaklıları geri alıp paylaşırlar. 

(Mecmû’a-i cedîde)de diyor ki, (Sıhhatde iken vârislerinden birine mülkünü hediyye 

etse, ölünce diğer vârisler bunu bozamazlar). 

Gece gündüz dilimde, salât-ü selâm, 

o mübârek rûhuna, ey Fahr-ul-enâm! 

– 816 –

8 — ÇEŞİDLİ BİLGİLER 

Köpeği ve diğer işe yarıyan hayvânları, kuşları satmak câizdir. Zimmînin, ya’nî 

gayr-ı müslim vatandaşın alışverişi, müslimânlarınki gibidir. Yalnız onların şerâb 

ve domuzu da alıp satması câizdir. 

Müşterî, parayı vermeden ve malı almadan gayb olsa, o mal, başkasına satılır. 

Bir kimse satdığı malın semeni olarak bilmiyerek sahte para aldı ise, yanında ise, 

geri verip iyisini alır. Sahte parayı kullandı ise, iyisini isteyemez. 

Bir bağçede kuş yavrulasa veyâ yumurtlasa veyâ sâhibsiz hayvan girse, bunlar 

alanın olup, bağçe sâhibinin olmaz. Bağçe sâhibi görüp, kapıyı kaparsa onun olur. 

Bir yerde şeker veyâ para atılsa, kimin üstüne düşerse onun olur. Bir bağçeye arılar 

gelip bal yapsa veyâ ağaç çıksa veyâ sular kum getirip yığsa, bağçe sahibinin olur. 

Hoca, talebesinden [imâm veyâ müezzin, cemâ’atinden] hasır [veyâ bunlara vazîfelerinde 

lâzım olan başka birşey] satın almak için para toplasa, toplanan paranın 

bir kısmı ile o şeyleri satın alsa, artan parayı kendisi kullanması câiz olur. Çünki, 

topladığı paralar kendisine temlîk edilmişdir. İbni Âbidîn cild 5, s. 271. [Yardım 

derneklerine verilen paralar da böyle hibedir. Vekîl yaparak değildir.] 

(Lukata) yerde bulunup, sâhibi belli olmıyan maldır. Sâhibine vereceğinden emîn 

olanın, korumak için alması sünnetdir. Yerde helâk olacak ise, alması farz olur. 

(Arayan olursa bana gönderin!) diyerek iki kimseyi şâhid yapar ve galabalık bir 

yerde ta’rîf ederek sâhibini arar. Sâhibi çıkıncaya veyâ durmakla bozuluncaya kadar 

saklarken helâk olursa ödemez. Sâhibi çıkmıyacağını veyâ bozulacağını anlarsa, 

artık aramaz. Beyt-ül-mâla verir. Beyt-ül-mâl yoksa, zengin ise, fakîr olan 

anasına, babasına, evlâdına ve zevcesine sadaka verir. Bunlar, kendisine hediyye 

ederlerse, kendi de kullanabilir. Şâfi’îde, bunlara vermeden de kullanabilir. Fakîr 

ise, kendi kullanabilir. Sâhibi sonra çıkarsa, yâ kabûl eder. Yâhud, bulana veyâ fakîre 

tazmîn etdirir. Kabûl eden veyâ tazmîn eden sevâb kazanır. (Dürr-ül-müntekâ)da 

ve (Hindiyye)de, Lukata sonunda diyor ki, (Para, şeker serpilince, kapan, 

yerden ve başkasının üstünden alan, buna mâlik olur. Umûmî bir yerden çıkan, 

na’lın veyâ kundurasının alınmış olduğunu görse, yerine bırakılanı kullanması câiz 

olmaz. Bunu götürüp sadaka verir, fakîr de, buna hediyye ederse, câiz olur). 

Ağaçdan sokağa düşmüş meyveleri, köyde de, şehrde de, sâhibinin yasakladığı 

ma’lûm olmadıkca, herkesin alıp yimesi câizdir. 

Aşağıdaki bilgiler (Mecelle)den alınmışdır: 

Madde 912 — Birinin ayağı kayıp da düşerek başkasının malını telef etse öder. 

Madde 914 — Kendi malı sanarak, başkasının malını telef eden öder. 

Madde 915 — Başkasının elbisesini çekip de yırtan, temâm kıymetini öder. Elbiseyi 

tutup, sâhibi çekmekle yırtılsa, yarısını öder. 

Madde 916 — Çocuk, birinin malını telef etse, çocuğun malından ödenir. Malı 

yoksa, malı oluncaya kadar beklenir. Velîsi ödemez. 

Madde 918 — Birinin binâsını yıksa, sâhibi dilerse, enkâzı ona bırakıp binânın 

kıymetini alır. Yâhud enkâzı ve değer farkını birlikde alır. Ağaçlarını kesmek de 

böyledir. 

Madde 919 — Yangını durdurmak için bir evi, hükûmetin emri ile yıkan ödemez. 

Kendiliğinden yıkan öder. 

Madde 921 — Mazlûm olanın, başkasına zulm etmeğe hakkı yokdur. Her ikisi 

de öder. Meselâ sahte para alan, bunu başkasına veremez. 

Madde 922 — Birinin malının telef olmasına sebeb olan, öder. Ahırın kapısını 

açıp hayvân kaçarak zâyı’ olsa, öder. Hayvânı ürkütüp kaçıran da böyledir. 

Madde 924 — Yolda kuyu kazıp, birinin hayvânı düşerek ölse, öder. Kendi 

mülkünde kazmış ise, ödemez. 


Madde 926 — Yoldan geçene zarar veren, öder. 

Madde 927 — Hükûmetin izni olmadan yolda oturup satış yapılamaz. 

Madde 928 — Dıvârı yıkılıp, birinin malına zarar verirse, önceden, dıvârın yıkılacak, 

ta’mîr et gibi îkâz yapılmış ise, öder. 

Madde 929 — Başı boş bırakılmamış bir hayvânın kendiliğinden yapdığı zararı 

sâhibi ödemez. Sâhibi görüp, men’ etmezse veyâ hayvânın tehlükelidir çâresine 

bak denilmiş ise, öder. 

Madde 934 — Yolda hayvânı bağlamağa, aracını park yapmağa kimsenin hakkı 

yokdur. Park yerlerinde durdurabilirler. 

Madde 1013 — Bir binâya ortak olarak mâlik olan kimselere, (Hisse-i şâyı’a sâhibi) 

denir. Bir binânın yarısı Ahmedin, üçde biri Ömerin, altıda biri Alînin olsa, 

Ahmed hisse-i şâyı’asını satsa, Ömer ve Alî almak isteseler, yarısını Ömer, yarısını 

da Alî alır. Ömer, hissesine göre iki misli alamaz. 

Madde 1023 — Karşılıksız hediyye ve vasıyyet gibi karşılıksız temlîklerde şüf’a 

hakkı olmaz. [İkinci kısmda, yirmidokuzuncu madde sonuna bakınız!]. 

Madde 1031 — Şüf’â hakkı bulunan kimsenin, satış yapıldığını işitince, hemen 

hakkını istemesi, iki şâhid yanında tekrâr söylemesi ve bir ay içinde mahkemeye 

başvurması lâzımdır. 

Madde 1036 — Müşterînin teslîm etmesi ile veyâ hâkimin karâr vermesi ile, şüf’a 

sâhibi satılan binâya mâlik olur. 

Madde 1198 — Komşusuna (Zarar-ı fâhiş) yapamaz. Kullanmağa mâni’ olan şeyler, 

zarar-ı fâhişdir. Demirci dükkânı, değirmen, bitişik binâyı sallarsa veyâ fırın 

dumanı, yağhânenin pis kokusu, harman tozları, bitişik evde oturulamıyacak kadar 

sıkıntı verirse, değirmenin, bostanın su yolu, evin temelini, dıvârını gevşetirse, 

çöplük bitişik evin dıvârını çürütürse, harman yerine bitişik yapılan yüksek binâ, 

harmanın rüzgârını keserse, manifaturacı dükkânı yanında yapılan aşcı dükkânının 

dumanları kumaşlara zarar verirse, lağım, kanalizasyon yollarının sızıntılarından 

komşu dıvârı zarar görürse, sonra yapılanlar zarar-ı fâhiş olup, men’ edilirler. 

Madde 1201 — Evin havasını, manzarasını, güneş görmesini kapatmak, zarar-ı 

fâhiş sayılmaz. Bir odanın zıyâsını temâmen kesmek, zarar-ı fâhiş olur. 

Madde 1202 — Mutbah, kuyu başı, ev aralığının görünmesi zarar-ı fâhişdir. Araya 

dıvâr, perde yapması lâzım olur. 

Madde 1210 — Arada müşterek olan dıvârı, biri ötekinin izni olmadıkca yükseltemez 

ve üzerine binâ yapamaz. 

Madde 1224 — Yol, su yolu, kanalizasyon zarar-ı fâhişi olmadıkca, eskiden kalanlarına 

dokunulamaz. 

Madde 1226 — Bir kimse, verdiği iznden vazgeçebilir. Meselâ tarlasından geçmeğe 

izn vermiş iken, men’ edebilir. 

Madde 1228 — Arsasından geçmekde olan su yolunun geçmesine ve arsaya girilip 

ta’mîr olunmasına mâni’ olamaz. Yeniden su yolu geçirilmesine mâni’ olabilir. 

Madde 1243 — Dağlardaki ağaçlar ve otlar herkese mubâhdır. Ağaçları kesen, 

mâlik olur. 

Madde 1249 — Mubâh olan şeyi ele geçiren ona mâlik olur. Ele geçirmek, 

kasd ile, niyyet etmekle olur. 

Madde 1255 — Mubâh şeyleri ele geçirmekde kimse kimseye mâni’ olamaz. 

Madde 1265 — Denizler, büyük göl ve nehrler, şehrlerden uzak sâhibsiz erâzî 

ve dağlar, herkese mubâhdır. Fekat, başkasına zarar vermemek şartdır. 

Madde 1281 — Şehrden uzak, sâhibsiz yerde kuyu kazan, bunun (Harîm)ine mâ- 

– 818 –

lik olur. Yirmi metre yarı çapındaki dâire içi, merkezindeki kuyunun harîmi olur. 

Madde 1291 — Şehr içindeki kuyunun harîmi olmaz. Herkes mülkünde kuyu kazabilir. 

Madde 1311 — Hâzır olan ortakdan ve hâzır olmıyan için hâkimden izn almadan 

ta’mîr eden ortak teberru’ etmiş olup, ortaklardan birşey istiyemez. 

Madde 1313 — Değirmen, hamâm, apartman gibi taksîm olunamıyan mülk 

harâb olup, ta’mîrini istemiyen ortak bulunursa, hâkimin izni ile ta’mîr edilip, sonra 

hissesine düşen para ondan alınır. 

Madde 1314 — Müşterek bir binâ yıkılınca, yeniden ortaklaşa yapılmasını istemiyen 

olursa, buna cebr olunmaz. Arsa taksîm edilir. 

Madde 1315 — Apartman yıkılınca, herkes kendi katını yapdırır. Altdaki yapdırmazsa, 

üstdekiler, hâkimin izni ile, hepsini yapdırıp, altdaki hissesini verinciye 

kadar, katını kullanamaz. 

Madde 1321 — Sâhibsiz nehrleri Beyt-ül-mâl ayıklar. Beyt-ül-mâlda para yoksa, 

masrafı oradan sulama yapanlardan alınır. 

Madde 1327 — Müşterek kanalizasyonu temizlemek masrafı, aşağıdan başlar. 

Şöyle ki, en aşağıdaki evden, arsadan başlayıp bunun masrafını hepsi öder. Yukardaki 

arsalardaki kısmların masraflarına aşağıdakiler iştirâk etmezler. 

9 — ŞART İLE SÖYLENEN ŞEYLER 

Fıkh kitâblarında, (Bey’ ve şirâ) sonunda diyor ki: 

Şart ile söylendiği zemân yapması câiz olmıyan şeyler ondörtdür: 

1 — Bey’: Meselâ, bir evi, bir ay oturmak şartı ile satmak fâsiddir. 

2 — İcâre: Borc vermesi şartı ile birisine birşey kirâya vermek fâsiddir. 

3 — Taksîm: Mîrâs bölünürken vârislerden birkaçının, ba’zı eşyânın ba’zı 

kimselere verilmesini şart etmesi câiz değildir. 

4 — İcâze: Birisi, bir kimsenin malını satsa, malın sâhibi buna, bana yüz lira borc 

veyâ bir hediyye verirsen satışı kabûl ederim dese, bu icâze ya’nî izn, bâtıl olur. 

5 — Ric’at: Boşadığı âilesinden para isteyerek tekrâr nikâh etmek olmaz. 

6 — Malı mal ile sulhdur: Evinde oturursam, alacağımı istemem demek. 

7 — Borcu afv etmek: Babam seferden gelirse, alacağımı istemem demek. 

8 — Vekîli azl: Bir hediyye verirsen, seni azl ederim demek. 

9 — İ’tikâf: Hastam iyi olursa, i’tikâf edeceğim demek câiz değildir. Hastam 

iyi olursa, Allah rızâsı için, şu kadar gün i’tikâf edeceğim demek, (Nezr) olur. 

10 — Müzâre’a: Borc verirsen, tarlamı işlet demek. 

11 — Müsâkât: Borc verirsen, ağacımı veyâ asmamı sana müsâkât eylerim demek 

gibi. (Müsâkât), meyvenin bir kısmını bakana verilmek karşılığında, ağacı veyâ 

asmayı, birinin bakımına bırakmak demekdir. 

12 — İkrâr: Para istiyerek, borcu olduğunu i’tirâf etmek. 

13 — Vakf: Falan yolcum gelirse, evimi vakf edeceğim gibi. 

14 — Tahkîm: Falan şey olursa, sen aramızda hâkim ol demek. 

Şart ile söylendiği zemân, yapılması câiz ve şartın yapılmaması lâzım olan şeyler 

yirmisekizdir: 

1 — Karz: Bir zemân hizmet şartı ile borc verilir ve hizmet yapılmaz. 

2 — Hibe: Yavrusu benim olmak şartı ile bu hayvânı sana hediyye ederim demek 

câizdir. Yavrusu da hediyye olur. 

3 — Sadaka: Bir zemân hizmet şartı ile sadaka veririm demek. 

– 819 –

4 — Nikâh: Mehr vermemek şartı ile nikâh sahîh olur. Mehr-i misl verilir. 

5 — Talâk: Evlenmemek şartı ile seni boşadım demek. Sonra, evlenebilirler. 

6 — Hul’: Bir kimse, zevcesine, bir ay muhayyer olmak şartı ile seni, hul’ eyledim 

dese, boşamış olur. 

7 — Atk [İtk da denir]: Köleye, üç gün muhayyer olmak şartı ile seni âzâd etdim 

deyince köle âzâd olur. 

[Köle, harbde alınan esîrleri öldürmeyip, hizmetçi yapmakdır. Esîrden başka, 

kimse köle olamaz. Köle âzâd etmek çok sevâbdır. İslâmiyyet, öldürmeğe gelen 

düşmândan başka, kimseyi köle yapmaz. Bu köleleri âzâd edenleri de, çok beğenir. 

İslâmiyyet, köle yapmak dîni değil, köle âzâd etmek dînidir.] 

8 — Rehn: Evimi sana rehn verdim, oturmaklığım şartı ile demek. 

9 — Îsâ: Seni vasî yapdım, kızımı alman şartı ile demek. 

10 — Vasıyyet: Filânca izn verirse, sana malımdan vasıyyet ederim demek gibi. 

İzn almadan vasıyyet edilmiş olur. 

11 — Şirket: Hediyye verirsen, seni ortak yaparım demek gibi. 

12 — Mudârebe: Babam yoldan gelirse, sana bin altın veririm, onun ile ticâret 

yap. Kâr yarı yarıya olsun demek gibi. 

13 — Kâdî olmak: Kimseyi azl etmemek şartı ile seni kâdî yapdım, gibi. 

14 — Vâlîlik: Ata binmemek şartı ile seni Van vâlîsi yapdım gibi. 

15 — Kefâlet: Hediyye verirsen, falanca borcluna kefîl olurum gibi. 

16 — Havâle: Seni, filân şeyle, filânca üzerine havâle eyledim, onun kahvesini 

içmemek şartı ile demek gibi. 

17 — Vekâlet: Borcumu afv edersen, seni vekîl etdim gibi. 

18 — İkâle: Para verirsen, bey’i ikâle etdim gibi. 

19 — Kitâbet: Bir efendi kölesine, seni bin liraya kitâbet etdim, bu şehrden çıkmamak 

şartı ile demek gibi. 

20 — Efendi kölesine, sana ticârete izn verdim, filân malı almamak şartı ile, demesi 

gibi. 

21 — Bir kimse câriyesine, bu çocuk bendendir, eğer zevcem râzı olursa gibi. 

22 — Kâtili afv: Amden öldürülen kimsenin velîsi, hediyye almak şartı ile, kâtili 

afv edince hediyye lâzım olmaz. Kâtil afv olur. 

23 — Yaralının afv etmesi: Yaralının, bir şart ile afv ederim demesi gibi. 

24 — Zimmîlik: Falan râzı olursa, seni zimmî yapdım diye bir kâfire söylemek. 

25 — Falanca râzı olursa, ayblı malını red ederim demek. 

26 — Falanca râzı olursa, şart etdiğim muhayyerlik ile malını red ederim demek. 

27 — Filân kimse isterse, kâdîyı azl ederim demek gibi. 

28 — Bey’: Bâyı’ ve müşterîye fâidesi olmıyan şartla bey’ sahîh olup, şart edilen 

şey yapılmaz. Meselâ, müşterînin, başkasına satmaması veyâ hediyye etmemesi 

veyâ çayıra salmaması veyâ binmemesi şartı ile bir hayvânı satmak. Müşterînin 

kendi giymemesi şartı ile elbise satmak. Müşterînin kendisi yimemesi veyâ başkasına 

satmaması şartı ile bir ta’âm satmak. Başkasına satmamak şartı ile satın almak, 

hep sahîh olup, bu şartların hepsi boşdur, yapılmaz. 

Kesmek şartı ile hayvân satın almak sahîhdir ve şart boşdur. Bir malı, bu şehrde 

satmamak şartı ile satın almak sahîh olup, şart bâtıldır. 

Bir kimseye fâidesi olmıyan, belki zararı olan şartla satış da sahîh olup şart bâtıldır. 

Meselâ, bir evi yıkmak şartı ile satın almak gibi. 

Bâyı’ ve müşterîden başkasına fâidesi olan şart da bâtıl olup, bey’ sahîh olur. Meselâ, 

müşterînin, başka birisine borc vermesi şartı ile satmak gibi ki, bey’ sahîh olup, 

– 820 –

orç vermesi lâzım değildir. 

Müşterîden başkasının, bâyı’a borc veyâ hediyye vermesi şartı ile bey’ sahîh olup, 

bunları vermesi lâzım değildir. 

Şart ile câiz olan şeyler (Mecelle)nin 82. ci maddesi şerhinde uzun yazılıdır. 

10 — SELEM İLE SATIŞ 

Belli mikdârda peşin semen ile, ma’lûm zemân sonra, ma’lûm yerde, ma’lûm bir 

mebî’i satın almak için sözleşmekdir. Mebî’ bâyı’ın deyni olur. Meselâ, şu evsâfda, 

yüz kile buğdayı, filân vakt ve filân yerde bana teslîm etmek üzere, elli liraya 

sana selem verdim deyip, bâyı’ de kabûl etdim demekle veyâ on litre veyâ on kilo 

cevzi, selem olarak sana, şu kadar kuruşa satdım, deyip, müşterî de aldım demekle 

selem vâkı’ olur. Semen hâzır ise de, mikdârı söylemek lâzımdır. Selem, söz 

kesilirken ve malı teslîm edinciye kadar geçen zemân içinde, çarşıda benzeri hep 

bulunan ve sıfatı ya’nî iyilik ve aşağılık derecesi ve mikdârı belli edilebilen, ya’nî 

hacm, vezn, metre ve sayı ile ölçülen ve ta’yîn edilince te’ayyün eden malda sahîh 

olur. Her deynde olduğu gibi, malın cinsi, ya’nî ismi, sıfatı, mikdârı bildirilerek selem 

olunur. Ya’nî peşin para ile, veresiye satılır. Ölçü birimi, herkesce bilinmelidir. 

Karpuz, bal kabağı, odun, balık, nar, ayva gibi irili ufaklı şeyler sayı ile selem 

yapılmaz. Vezn ve hacmle yapılır. İrili ufaklı olmayıp fiyâtları çok farklı olmıyan 

şeyler sayı ile ve hacm ile selem yapılır. Yumurta, cevz gibi şeylerde çürük bulunması, 

sayı ile ölçmeğe zarar vermez. Etin, sabunun, toprak eşyânın ve kâğıdın, kumaşın 

cinsi, nev’ ve sıfatlarını bildirmek lâzımdır. İpek kumaşın vezni de bildirilmelidir. 

Gelecek sene toprak mahsûlünün sıfatı ile, şimdi mevcûd benzerinin sıfatı 

başkadır. Bunun için, gelecek senenin buğdayını, çarşıda devâmlı mevcûd 

olmadığı için selem yapmak câiz olmaz. Belli bir köyün buğdayı selem yapılmaz. 

Belli bir şehrin buğdayı yapılır. Balıkdan başka hiçbir hayvân selem olmaz. Fekat 

hayvân, selemde semen olur. Aralarında fâiz bulunan şeylerde, selem câiz olmaz. 

Fekat, ağırlıkla ölçülen şeylerin para ile, ya’nî altın ve gümüş ile selem yapılmasına 

izn verilmişdir. Meselâ, demirin pamuk ile selem edilmesi câiz olmadığı hâlde, 

altın ile selem edilmesi câizdir. Altın ile gümüş işlendikden sonra da ağırlık ile 

ölçülür. Başka ma’denler işlendikden sonra sayı ile ölçülür. Bunun için, ağırlıkları 

başka olan bakır leğenin, bakır külçe ile peşin satılması câiz olur. Fekat, selem 

edilmesi câiz olmaz. Altın ve gümüş para, ta’yîn edilince, te’ayyün etmedikleri için 

mebî’ değildir, selem yapılmaz. Fekat bunlar, selemde semen olurlar. [İmâm-ı Muhammede 

göre “rahmetullahi teâlâ aleyh”, fülûs denilen bakır paralar da altın, gümüş 

gibidir. Fekat, Şeyhayne göre “rahmetullahi teâlâ aleyhimâ”, fülûs, niyyet edilmekle 

semenlikden çıkıp urûz gibi kıyemî mal olur. Ta’yîn edilince te’ayyün eder. 

Sayarak selem yapılırlar. Ya’nî altın ve gümüş ve başka mallar karşılığı, selem yolu 

ile satılırlar. Böylece, altın, gümüş paralarla ve zînet eşyâsı ile kâğıd liraları değişdirmek, 

ya’nî satın almak sahîh olur. Kâğıd liraları, bir aydan çok olmak şartı 

ile, belli zemân sonra almak, altını, gümüşü ise, söz kesilirken kabz etmek lâzım 

olur.] Selem yapılan mal, belli zemânlarda, taksît ile verilebilir. Semen ayn olsun, 

deyn olsun, pazarlık yerinde hepsi peşin teslîm edilmelidir. Bunun için, bu satışa 

(Selem) denilmişdir. Hepsi peşin verilmezse, selem sahîh olmaz. Borclusuna, 

(Senden alacağım şu kadar lira, şu kadar litre veyâ kilo buğday için, selem olsun) 

dese, selem sahîh olmaz. Çünki semen deyn olup, pazarlık yerinde kabz edilmemişdir. 

Selem müddeti en az bir aydır. Peşin selem câiz olmaz. Selemde muhayyerlik 

şart edilmez. Mebî’ görülünce de muhayyerlik yokdur. Selemden, iki taraf 

uyuşarak, vaz geçilebilir ve bâyı’ semeni veyâ mislini veyâ kıymetini geri verir. Selem 

olunan mal, teslîm vakti gelmeden önce çarşıda kalmazsa müşterî, isterse, piyasada 

bulununcıya kadar bekler. İsterse vaz geçerek parasını alır. Yerine başka 

şey almaz. Mebî’, başkasına havâle edilebilir. Bâyı’ semeni, müşterî de selem olu- 

– 821 –

nan malı teslîm almadan önce bey’ edemezler. Müşterî, selem malını, bâyı’ına satamaz. 

Hediyye edebilir. Semeni geri alır. 

11 — İSTİSNÂ’ (Ismarlama yapdırmak) 

Bir san’at sâhibine, birşey ta’rîf ederek, yapdırmakdır. Malzeme san’at sâhibine 

âid olur. Malzemeyi müşterî verirse, işçilik olur. Başkasının yapdığı şeyi verip, 

müşterî kabûl ederse, sahîh olur. İşin bitme zemânını ta’yîn etmek şart değildir. 

Bir aydan fazla müddet şart olunursa, Selem olur. Ayakkabı, elbise, kayık, dolap, 

ma’denî eşyâ ve binâ gibi ısmarlamak âdet olan şeylerde, zemân söylenmezse 

veyâ bir aydan az söylenirse, istisnâ’ sahîh olur. Âdet olmıyan şeylerde bir aydan 

çok zemân söylenirse, Selem olur. Selemde zemân söylenmezse, akd fâsid olur. İstisnâ’da 

parayı peşin vermek câiz olduğu gibi, belli olmıyan zemânlarda taksîtlerle 

ödemek de şart edilebilir. Belli zemânda ödenmesi şart edilirse, Selem olur. Müşterî, 

yapılan şeyi görüp beğenmezse vazgeçebilir. Selem olduğu zemân, iki taraf da 

muhayyer olamaz. İnşa’âta başlamadan evvel ikisi de vazgeçebilirler. Başladıkdan 

sonra, san’at sâhibi yine vazgeçebilir. Müşterîye gösterdikden sonra vazgeçemez. 

Müşterî görünce, ta’rîfe uygun bulmazsa, red edebilir. (Bahr-ür-râık) sâhibi “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” diyor ki, (Dülgere, bana bir ev yap dese ve evsâfını bildirse 

ve bir mukavvimin tesbît edeceği piyasa değerine göre kıymetini veririm dese, 

san’at sâhibi bu değerden dahâ fazla para istese, binâyı teslîm etmesi ve piyasa değerini 

kabûl etmesi lâzım olur). [Görülüyor ki, istisnâ’ sözleşmesi yapılırken, fiyâtın 

ta’yîn edilmesi şart değildir. Ta’yîn edilmiş ise, san’at sâhibinin, sonradan fazla 

para istemesi, câiz ise de, müşterî bunu kabûl etmezse, ehl-i vukûfun tesbît edeceği 

piyasa değerinde anlaşmaları lâzım olur.] İki tarafdan biri ölürse, istisnâ’ bâtıl 

olur. Ya’nî yok sayılır. Kirâ dahî, bunun gibi bâtıl olur. 

[Mevcûd olmıyan malı satmak câiz değildir. Bunun için, arsayı müte’ahhide verip 

de, buna karşılık, buraya yapacağı apartmandan kat almak câiz olmaz. Bunun 

gibi, bir müte’ahhidden, yapacağı binâ, yapılmadan satın alınamaz. Bu binâ ve 

apartman katı, yapılmadan önce, selem yolu ile de satın alınamaz. Çünki, malı vermek 

zemânı gelinciye kadar çarşıda bulunmıyan şey ve misli bulunmıyan şey selem 

yapılamaz. Fekat, binâyı müte’ahhide istisnâ’ yolu ile yapdırmak câizdir ve pek 

kolaydır. Çünki, (Mecelle) kitâbının otuzyedinci [37] maddesinde, (İnsanların 

kullanması, âdetleri, bir huccetdir. Buna uymak vâcib olur) yazılıdır. Ya’nî, islâmiyyetin 

yasak etmediği âdetlere uymak vâcibdir. Üçyüzseksendokuzuncu [389] 

maddesinde (İstisnâ’ yapılması âdet olan şeylerde istisnâ’ yapmak sahîhdir) denilmekdedir. 

Ya’nî binânın teslîm zemânı belli olmasa veyâ bir aydan az olsa, sözbirliği 

ile câizdir. Bir aydan çok olursa, iki imâma göre, istisnâ’ yine sahîh olur. Bu maddelere 

uyularak, arsanın belli bir kısmı, meselâ üçde ikisi, (Hisse-i şâyı’a) olarak 

müte’ahhide veresiyye olarak satılır. Müte’ahhidden alacağı olan paranın karşılığı 

olarak, istenilen kat, müte’ahhide istisnâ’ yolu ile yapdırılır. Çünki, kendi arsasına, 

projesine göre, istisnâ’ yolu ile apartman yapdırılması câizdir. İstisnâ’ yolu 

ile yapdırılacak apartmanın veyâ katın proje ve plânının ve kullanılacak her malzemenin 

cinsinin ve fabrikasının önceden söz kesilirken bilinmesi, karârlaşdırılması 

lâzımdır. 

(Fetâvâ-yı Feyziyye), (icâre) kısmında diyor ki, (Zeyd kendi arsasında kendi malzemesi 

ile, eni, boyu ve yüksekliği belli, bir oda yapması için, bir usta ile, belli ücret 

ile sözleşse ve ücretini peşin verse, odayı yapdıkdan sonra, ustanın dahâ para 

istemesi câiz olmaz. Usta kendi malzemesi ile yapsaydı, [ya’nî istisnâ’ sözleşmesi 

olsaydı] câiz olurdu). Bir kimsenin, kendi arsası üzerinde, istisnâ’ yolu ile ev yapdırmasının 

câiz olduğu bu misâlden anlaşılmakdadır. 

Arsası olmıyan kimsenin, bir apartman katını, inşâ edilmeden önce, peşin se- 

– 822 –

men ile satın alabilmesi için, yâ istisnâ’ yapılır. Yâhud semeni müte’ahhide emânet 

olarak verir. İnşâ’at temâm oldukdan sonra, satış sözleşmesi [Akd] yapılır. Müte’ahhidin, 

apartmandaki ve arsadaki hisse-i şâyı’asını birlikde olarak satmasının 

câiz olduğu, Mecellenin ikiyüzonbeşinci maddesinde yazılıdır. İkinci kısmın 38. ci 

maddesine de bakınız! 

Peşin semen ile yapılacak binâ temâmlanmadan önce zekât verme vakti gelirse, 

zekâtı verilmez. Müeccel semen ile olanın zekâtını san’at sâhibi, sarf etdiği paranın 

kırkda biri kadar verir. 

Günlük işlerde ahkâm-ı islâmiyyeye uygun davranabilmek için, her müslimânın 

(Mecelle) kitâbı başındaki yüz maddeyi ezberlemesi ve iyi anlaması lâzımdır. 

(Mecelle) kitâbında, bir başlangıc ile onaltı kısm vardır. Hepsi binsekizyüzellibir 

[1851] maddedir. 

Başlangıc, (Fıkh temel bilgileri) olup, yüz maddedir. 

Birinci kısm, (Bey’ ve şirâ) olup, yüzbirden 403. cü maddeye kadardır. 

İkinci kısm, (Kirâ) bilgileri olup, altıyüzonbirinci maddeye kadardır. 

Üçüncü kısm, (Kefîl olmak) bilgileridir. Altıyüzyetmişikinci maddeye kadardır. 

Dördüncü kısm, (Havâle) bilgisi, yediyüzüncü maddeye kadardır. 

Beşinci kısm, (Rehn) olup, yediyüzaltmışbirinci maddeye kadardır. 

Altıncı kısm, (Emânet)dir. Sekizyüzotuzikinci maddeye kadardır. 

Yedinci kısm, (Hibe) bağışlamakdır. Sekizyüzsekseninci maddeye kadardır. 

Sekizinci kısm, (Gasb ve Zarar)dır. Dokuzyüzkırkıncı maddeye kadardır. 

Dokuzuncu kısm, (Hicr ve İkrâh)dır. Binkırkdördüncü maddeye kadardır. 

Onuncu kısm, (Şirketler ve Sosyal bilgiler)dir. 1448. ci maddeye kadardır. 

Onbirinci kısm, (Vekâlet)dir. Binbeşyüzotuzuncu maddeye kadardır. 

Onikinci kısm, (Sulh ve Afv)dır. Binbeşyüzyetmişbirinci maddeye kadardır. 

Onüçüncü kısm, (İkrâr)dır. Binaltıyüzonikinci maddeye kadardır. 

Ondördüncü kısm, (Da’vâ)dır. Binaltıyüzyetmişbeşinci maddeye kadardır. 

Onbeşinci kısm, (İsbât ve Yemîn)dir. 1783. cü maddeye kadardır. 

Onaltıncı kısm, (Hâkimlik)dir. Binsekizyüzellibirinci maddeye kadardır. 

Tanınmış hukûkculardan Alî Haydar beğ ve Âtıf beğ ve hâcı Reşîd pâşa “rahmetullahi 

teâlâ aleyhim ecma’în”, (Mecelle)yi ayrı ayrı şerh etmişlerdir. Herbiri çeşidli 

cildler hâlinde basılmışdır. Bunları okuyan garb bilginleri, islâm hukûkuna ve 

islâmiyyetdeki sosyal bilgilerin inceliğine ve çokluğuna hayrân kalmakdadırlar. 

Âtıf beğ, (Mecelle)nin 1114 ve sonraki maddelerinde diyor ki: 

(Kısmet), hisse-i şâyıa ile müşterek olan kirâ malı, sâhiblerine bölmek demekdir. 

Ayn olan, aynı cinsden karışmış malın taksîminde uyuşamazlarsa, ortaklardan 

biri taleb edince, hâkim tarafından bölünür. Üçüncü kısm, ondokuzuncu maddede 

bildirildiği gibi, hacm veyâ vezn ile ölçülen şeyleri, ölçmeden bölmek fâiz olur. 

Deynin taksîmi sahîh olmaz. Başka cinslerden malların karışması ve taksîmi zararlı 

olan bir malın taksîmini hâkim yapmaz. Bunları uyuşarak bölebilirler. Yâhud satılıp, 

parası bölünür. Binâ kıymetlendirilerek, kıymetleri müsâvî olacak vech ile 

taksîm edilir. Kıymeti fazla kısmını alan, kıymeti az olanı alana, aradaki farkın yarısı 

kadar para verir. Müşterek bir ayn [mal] bâkî kalmak üzere, bunun menfe’atini 

taksîm etmeğe (Mühâyee) denir. Mislî eşyâda mühâyee olmaz. Ev, tarla, 

zemânla veyâ mekân ile mühâyee olunur. Mekânda ve öncelikle uyuşulmazsa, kur’a 

çekilir. Ağaç, yün, süt gibi ayn olan şeylerde mühâyee olmaz. Eğer, bunları mühâyee 

edip, hisselerinde hâsıl olan farkı halâllaşsalar, halâl olmaz.] 

Âlem içre, mu’teber bir nesne yok, devlet gibi. 

Olmaya devlet cihânda, bir nefes sıhhat gibi! 

– 823 –

12 — ÖDÜNC VERMEK 

Ödünc vermek, ya’nî (Karz-ı hasen) çok sevâbdır. Çarşıda misli, ya’nî benzeri 

bulunan herşeyi, belirsiz bir zemân sonra, misli geri verilmek üzere vermeğe, 

(Karz-ı hasen) denir. Ödünc vermek, îcâb ve kabûl ile [aldım, verdim gibi sözleşme 

ile] sahîh olur. Bir altın ödünc alan, bir altını öder. Değeri değişdi diyerek önceki 

veyâ sonraki değerde gümüş veyâ kâğıd lira veremez. Bunlar yerine altın da 

veremez. Alacaklı kabûl ederse câiz olur. Bir kimse gücü var iken borcunu ödemezse, 

alacaklı veyâ başkası, bundan zor ile alabilir. Borc ödenince, sened, borc 

verenin mülkü ise, ödendiğini bildiren vesîka verir. Ölüm hastasının çok alacaklısı 

varsa, hepsine taksîm eder. Borclu, yüz liralık senedimi ver, sana doksan lira 

vereyim dese, alacaklı senedi istemiyerek verse, on lira dahâ istiyebilir. Züyûf, ya’nî 

altın ve gümüşden başka para, meselâ kâğıd lira ödünc verdikden sonra, o kâğıdların 

kıymeti kalmasa, İmâmeyne göre, teslîm etdiği zemândaki kıymetinde altın 

veyâ bu kadar altın karşılığı geçer akça ile ödenir. Kıymeti değişirse, Ebû Yûsüfe 

göre, yine böyle olduğuna fetvâ verildiği, sarf kısmında yazılıdır. Hacm ile, vezn 

ile ölçülen her şeyin kıymetlerinin değişmeleri de böyledir. Bir kimse, birindeki 

alacağını, buna borcu olan başkasından istiyemez. Ev, dükkân, hayvan, elbise gibi 

kıyemî olan, ya’nî misli bulunmıyan şeyleri ödünc vermek fâsiddir ve hemen geri 

vermek lâzımdır. Kullanılması harâm olur. Satması, harâm ise de, sahîh olur. Çünki, 

kabz etmekle mülkü olmuşdur. Ödünc alınan kıyemî şeyin kıymetini ödemek 

lâzımdır. Ahmede yüz lira borcum var diyenin borclu olduğu anlaşılmaz. Ne sebeble, 

nasıl borclandığını da bildirmesi lâzımdır. 

(Hamza efendi risâlesi şerhı) ellidokuzuncu [59] sahîfesinde diyor ki: (Ödünc 

verirken, zemân ta’yîn etmemelidir. Çünki, zemân ta’yîn ederse, malı, misli ile veresiye 

satmış olur. Bu ise fâiz olur. Senede ödeme târîhi koymamakla, ödünc veren 

verdiğini geri almak hakkına her zemân mâlik olmakda, belli bir zemânı beklemek 

zorunda kalmamakdadır. Zemân ta’yîn etmeksizin ödünc vermeli ve arzû 

etdiği zemân isteyip geri almalıdır. Câhillerin, ödünc verilen şeyin ödenmesi istenirse, 

sevâbı kalmaz demeleri, doğru değildir. Kalb kırmıyarak, başa kakmıyarak, 

hakkını istemek câizdir. Kalb kırmak, ayrı bir günâhdır). Ödünc alan kimse, vereceği 

bonoya ödeme târîhi koymamalıdır. Birşey satın alan kimsenin vereceği bonoya 

ödeme târîhi koyması lâzımdır. Ödünc verdiği parayı geri alabilmek için, senedde 

ödeme târîhi bulunmak îcâb ediyorsa, ödünc vereceği kimseden kefîl ister. 

Kefîl ile, belli bir zemânda ödenmesine kefîl olması için anlaşır. Meselâ, kefîlden, 

ödeme târîhi belli bono alır. Borclunun da kefîlin ödemesi lâzım geldiği zemân ödemesi 

câiz olur denildi. Fekat kefîlin o zemân ödeyip, sonra borcludan alması dahâ 

iyi olur. Yâhud, borclu, borcunu kendine borcu olan birine havâle eder. Havâle 

olunanın borcunun ödeme zemânı, belli ise, alacaklıya da o zemânda öder. 

Belli zemânı yoksa, alacaklı havâleyi kabûl eden ile, belli bir zemânda, ödemesi 

için uyuşur. Bunun borcluya borcu yoksa, borclu, belli zemânda ödemek üzere buna 

borclandığını bildirir. Ya’nî bono verir. İki borc da aynı târîhde ödenir. Fekat, 

burada borclu, ödeme senedini alacaklıya vermiyor. Havâleyi kabûl edene veriyor. 

Alacaklı, ödeme târîhi yazılı bononun kendisine verilmesini isterse, ödünc vereceği 

parayı, emîn olduğu bir arkadaşına hediyye eder. Bu da bu parayı, ödünc istiyene 

verir. Borcunu para sâhibine havâle etmesini söyler. Para sâhibi havâleyi 

kabûl ederek dilediği ödeme târîhli bono yazıp, arkadaşına verir. Borclu da para 

sâhibine aynı târîh yazılı bono verir. Sonra, havâleyi alan, alacağını arkadaşına hediyye 

ederek, bonosunu geri verir. Yâhud ödünc istiyene, ödünc vereceği kadar fiyâtla 

ucuz birşeyi veresiye satar. Ondan bu satış için belli târîhli ödeme senedi alır. 

Sonra bu şeyi aynı fiyâtla, peşin olarak, ondan geri satın alır. [Altıncı madde sonuna 

bakınız!]. (Hadîka)da, altıyüzyirminci [620] sahîfede diyor ki: (Bir kimsenin, 

ödünc vereceği kimseye, hattâ bir kâğıd parçasını bin liraya bile satması câizdir. 

– 824 –

Mekrûh değildir). (Eşbâh)da diyor ki: (Ödünc verirken, senede ödeme târîhi koyabilmek 

yollarından biri de, Mâlikî mezhebini taklîd etmekdir. Mâlikî mezhebinde, 

ödünc verirken, ödeme zemânının bildirilmesi lâzımdır). (Mîzân-ül-kübrâ)da 

diyor ki: (Mâlikî mezhebinde, ödünc verilen malı ve satış semenini, ödeme zemânından 

önce veyâ sonra istiyemez. Zemânında istemesi lâzımdır). Fekat, başka mezhebi 

taklîd etmek, ancak, sıkışık durumlarda câiz olur. Taklîd edilen mezhebin bütün 

şartlarını öğrenip bunlara uymak lâzım olur. (Beydâvî)nin (Şeyhzâde) hâşiyesi, 

birinci cild, 590.cı sahîfesinde diyor ki, (Âyet-i kerîmedeki müdâyene ya’nî borçlanma 

kelimesi, muâmele ya’nî bey’ ve şirâ demekdir. Bu da, dört şeklde olabilir: 

Aynı ayna satmak, müdâyene değildir. Deyni deyne satmak da, bâtıldır. Aynı deyn 

karşılığı satmak, bildiğimiz veresiye satışdır. Deyni ayn karşılığı satmak, (selem)dir. 

Bu iki satışda, deynin belli vaktde ödenmesi için sened yazılır. Ödünç vermek, 

bu iki satışa dâhil değildir. Ödünç vermekde, belli vakt bildirmek, Hanefîde 

câiz değildir.) Vakt bildirilirse, fâiz olur. 

Ödünc verirken bir menfe’at şart koymak fâiz olur. Harâm olur. Şart koymadığı 

hâlde, öderken ayrıca birşey fazla vermek câizdir. İbni Âbidîn “rahmetullahi 

teâlâ aleyh”, ödünc vermeği anlatmağa başlamadan buyuruyor ki, (Falana olan 

borcuma kefîl ol dese, o da kabûl edip ödese, kefîl borcluya, (Belli zemânda bana 

ödersin) diyebilir. Fekat, falana olan borcumu öde dese, o da kabûl edip ödese, 

borclunun bunu ona belli bir zemânda ödemesi câiz olmaz. Çünki, borclu için 

ödemiş, borclu şimdi buna borclu olmuşdur. Borcun belli bir zemânda ödenmesi 

ise câiz değildir). 

(El-Ukûd-üd-dürriyye) sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki, (Alacaklısına, 

evini verip ücretsiz otur demek, fâsiddir. Ecr-i misl lâzım olur. Alacaklısına evini 

rehn verip, ücretsiz oturmasına izn verse, ücret lâzım olmaz. Alacaklıya rehni 

kirâya verirse, rehn fâsid olur. Alacaklının rehnden istifâde etmesi tahrîmen mekrûhdur. 

Bir kadın, oğlunu evinde, ta’mîr etmek şartı ile oturtsa, senelerce oturup, 

ta’mîr etmeden çıksa, anasına ecr-i misl ödemesi lâzım olur). 

Büyük âlim Hayreddîn Remlî hanefî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Fetâvâ-i 

Hayriyye)de diyor ki, (Zimmî zimmîye elli lira ödünc verip, fâizi ile birlikde ellibeş 

lira alsa, beş lirayı geri vermesi lâzımdır. Çünki, fâiz her dinde harâmdır.) 

Abdülvehhâb-ı Şa’rânî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Mîzân-ül-kübrâ) kitâbında 

diyor ki, (Dört mezhebde de ödünc vermek müstehabdır. Belli bir zemân sonra 

alacağı satış parasının bir kısmını, vaktinden önce almak için, geri kalandan vaz 

geçmesi câiz değildir. Bir kısmını vaktinden önce alıp, geri kalanı, vaktinden sonra, 

başka vakte bırakması da câiz değildir. Vaktinden önce, bir kısmını aynen, gerisini 

de, başka şey olarak almak câiz değildir. Vakti gelince, bir kısmını alıp, geri 

kalanı, başka vakte bırakması veyâ vaz geçmesi câizdir). Peşin olan satış semeni 

için, yarısını şimdi (veyâ yarın) verirsen, gerisi bir sene sonra olsun demek câizdir. 

Ödünc verirken veyâ verdikden sonra, alacağının taksîdler hâlinde ödenmesine 

râzı olmak câiz değildir. Taksîd ile, uzun zemânda ödenmesini kabûl eden 

alacaklı, bu sözünden vaz geçebilir. Hepsini birden peşin istiyebilir. Borclu, elinde 

taksîdle ödiyeceğini bildiren sened olduğu hâlde, gücü yeterse, hepsini birden 

ödemeğe mecbûrdur. Borclu bir kısmını inkâr ederse, mümkin olanı belli zemânda 

almak câiz olur. Mehr-i mu’accelin de te’cîli câiz değildir. Kadın veyâ vârisleri, 

hepsini hemen alır. Borcludan kefîl istemesi ve kefîlin belirli târîhlerde taksîdlerle 

ödemesi câizdir. 

Bir vakte kadar ödünc vermek câiz olmadığı gibi, bu vakti beklemeden, alacağını 

istemesi câizdir. (Mâlikî mezhebinde, ödünc verenin, şart olmasa dahî, borcludan 

hediyye alması, yemeğini yimesi ve ondan herhangi bir sûretle menfe’atlenmesi 

câiz değildir. Şâfi’î ve Hanbelî mezheblerinde, söz kesilirken şart edilmezse, 

– 825 –

câiz olur). Hanefî mezhebinde, ba’zı âlimler, şart etmeden alması câiz olur dedi ise 

de, ba’zıları, şartsız hediyye almak da câiz olmaz dedi. Birincisi, kendisine her zemân 

hediyye vermesi âdeti olan kimseden alması olup, fetvâ yoludur. İkincisi 

ise, takvâ sâhibleri içindir. Borc alanın âkıl ve hicr edilmemiş olması lâzımdır. 

Ödünc verirken şart edilmediği hâlde, borclunun, sonradan yüksek fiyâtla, 

alacaklıdan mal satın alması câiz ise de, mekrûhdur. Şems-ül-eimme Hulvânî harâm 

olur dedi. Fekat, ödünc verme sözleşmesi olmadan önce, meselâ bin lira değerindeki 

kumaşı binbeşyüz liraya satın alsa, ayrıldıkdan sonra, tekrâr gelip dörtbin 

lira da ödünc alsa, câiz olur ve satana beşbinbeşyüz lira borcu olur. Hâlbuki borcu 

beşbin olmak lâzımdır. (Dürr-ül-muhtâr)da diyor ki, böyle mu’âmeleye yüzde 

beşden fazla olmamak şartı ile câiz olur denildi. Yüzde beşden fazla farklı ödünc 

verirse, ya’nî ödünc vermeden önce, (Mu’âmele) ile, satacağı malın fiyâtı, ödünc 

verdiği paranın, yüzde beşinden fazla olursa, harâm olur ve böyle ödünc veren habs 

olunur. İbni Âbidîn “rahmetullahi aleyh” (Dürr-ül-muhtâr)ın bu satırlarını geniş 

açıklıyor. Sultânın emri ile, yüzde onbeşe kadar mu’âmele ile satış fetvâsı verildiğini, 

buna câiz diyen âlimleri ve büyük fıkh kitâblarını bildiriyor. (Bezzâziyye) fetvâsında, 

sarf bahsinde diyor ki, (Ribh ile ödünc istiyen muhtâc kimse, buna bir malı 

on liraya satsa ve teslîm etse, ödünc verecek olan da, bu malı, sonra o kimseye 

on iki liraya satsa câiz olur. Satışı, ödünc verildikden sonra yapmak iyi olur. Mal, 

ödünc verenin ise, bunu ödünc isteyene, dilediği bir müddetle, meselâ oniki liraya, 

veresiye satar. Malı teslîm alınca, üçüncü kimseye on liraya satıp teslîm eder. 

Bu kimse, ödünc verene on liraya peşin satıp, malı buna verir. Aldığı on lirayı, 

ödünc isteyene vererek borcunu öder. (Bahr)de diyor ki, (On lira alacağı olan bir 

kimse, belli zemân sonra onüç lira almak isterse, borclusundan bir malı bu on lira 

karşılığı satın alıp, malı kabz etdikden sonra, belli zemân sonra ödemek üzere, 

ona onüç liraya satar). 

İslâm mahkemelerinde yüzde onbeşe kadar mu’âmele ile satış da’vâları kabûl 

ediliyordu. Meselâ, [1288] de basılan (Dürr-üs-sukûk) adındaki kitâbda, sultân Abdülmecîd 

hân “rahmetullahi teâlâ aleyh” zemânındaki şer’ıyye mahkemelerinin birkaçyüz 

karâr sûreti yazılıdır. İkinci cild, altmışbeşinci [65] sahîfede diyor ki: Alî 

ağa, Velî ağa karşısında ikrâr-ı kelâm ediyor. İşbu Velî ağa, malından bana üçbin 

kuruş ödünc teslîm etdikde, ben dahî teslîm aldım. Bu para ve semeni işbu târîhden 

bir sene temâmına değin müeccel, yine Velî ağadan satın aldığım bir cild 

(Kudûrî) kitâbı semeninden dahî dörtyüzelli kuruş ki, cem’an üçbindörtyüzelli kuruş 

deynimdir, dedikde, tasdîk olundu). Dörtyüzelli kuruş, üçbin kuruşun yüzde 

onbeşi olduğundan, câiz görülmüşdür. 

Fâiz günâhından kurtulmak için (Iyne) yolu ile de ödünc vermek câiz olur denilmişdir. 

İbni Âbidîn (Sarf) ve (Kefâlet) sonunda buyuruyor ki, (Iyne satışında 

zengin on lira değerindeki malı fakîre meselâ oniki liraya veresiye satar. Fakîr, malı 

alıp, başkasına, peşin on liraya satarak, on lira almış olur. Zengine oniki lira borclu 

olur. İmâm-ı Ebû Yûsüfe göre câizdir. (Feth-ul-kadîr)de mekrûh bile olmadığı 

yazılıdır. İmâm-ı Muhammede göre câiz değildir.) (Hadîka) ve (Berîka) kitâblarında 

diyor ki, (Iyne, bir malı veresiye satıp, bunu aynı meclisde, bu müşterîden 

peşin ve ucuz satın almakdır. İkinci semen ayn, ya’nî peşin olduğu için, böyle satışa, 

(Iyne satışı) denildi. İki semen, önceden karârlaşdırılıp şart edilirse, sözbirliği 

ile harâmdır. Önceden şart edilmezse, Şâfi’îde câiz olur. Müşterî, bu malı aynı 

meclisde, başkasına satarsa, câizdir. Hadîs-i şerîfde, (Iyne satışı yaparsanız ve 

cihâdı terkedip, zirâ’at ile uğraşırsanız, Allahü teâlâ sizi zelîl eder. Dîninize dönmedikce, 

bu zilletden kurtulamazsınız!) buyuruldu. Bu hadîs-i şerîf, harâm olan 

Iyne satışını bildirmekdedir. Eshâb-ı kirâm, halâl olan Iyne satışı yapardı. Meselâ, 

bir zengin, ödünc isteyen bir fakîre, bir malı ikibin liraya veresiye satar. Başkasını 

gönderip, bu da kendi için o malı fakîrden bin liraya peşin alır. Sonra zen- 

– 826 –

gine bin liraya satıp, fakîri zengine havâle eder. Zengin de, kendine havâle olunan 

bin lirayı fakîre öder. Günü gelince, fakîrden iki bin lira semeni alır. Böyle satışı, 

Resûlullah emr buyurmuşdur. (Kâdîhân)da yazılıdır). 

[(Bahr)da diyor ki, (Muhtâc olanın fâiz ile borc alması câizdir). Fekat, buna da 

fâiz ile ödünc vermek harâmdır [Eşbâh]. Nafakası olmayıp bulamıyanlara muhtâc 

denir. İslâmiyyet, bu ihtiyâcı zarûret kabûl etmekdedir [Eşbâh]. Böyle bir fakîr 

fâizsiz (Karz-ı hasen) bulamazsa, harâm olduğu için fâiz ile de ödünc veren bulunmazsa, 

bu fakîri telef olmakdan kurtarmak için, ihtiyâcı kadar mu’âmele ve îne 

yolu ile ödünc verilmesi câiz oldu. Nafakasından fazla mal, binâ sâhibi olmak için 

ve ticâretine sermâye yapmak için fâiz ile ödünc almak ve buna, mu’âmele ve îne 

yolları ile de ödünc vermek câiz değildir.] Sekizyüzelliüçüncü sahîfeye bakınız! 

Selem yolu ile ödünc vermek, ya’nî köylüye, ödünc parayı, çok ucuza selem semeni 

olarak peşin verip, sonra bu para karşılığı olarak, yeni senenin mahsûlünden 

çok fazla buğday veyâ pancar veyâ pamuk satın almak câiz değildir. Sözleşme zemânında 

çarşıda bulunmıyan gelecek sene mahsûlü selem yapılmaz. Köylüye, 

böyle câiz olmıyan, selem yolu ile para vermek, (Mu’âmele) ile ödünc vermekden 

ve (Iyne)den dahâ fenâdır. Köylüleri ve köyleri harâb etmekdedir. 

Âriyet diyerek verilen mal, ödünc verilmiş olur. Zâten ödünc vermek, âriyet vermek 

demekdir. Âriyet, bir malı, kullanmak için vermekdir. Malın kendi geri alınır. 

Ödünc verilen mal ise, geri alınırken, misli satılmış olup, semen alınmış olur. 

[(Mecelle)de diyor ki, (Âriyet), ücretsiz olarak kullanmak için verilen mala denir.] 

Al, sarf et diye verilip, hediyye olduğu söylenmiyen para, teslîm edilince, ödünc 

verilmiş olur. Al, giy diyerek verilen elbise, hediyye olur. 

Ödünc verileni kendisi veyâ vekîli teslîm alınca, ona mâlik olur. Veren, verdiğini 

geri istiyemez. (Fetâvâ-i Hindiyye)de diyor ki, (Ödünc alınanı kabz etmeden 

önce kullanmak câizdir). Borclu, ödünc aldığı malın veyâ paranın mislini, ya’nî benzerini 

ödemesi lâzımdır. Ödemeden önce, borcunu [ödünc aldığı şeyin kendisini değil] 

alacaklısından peşin satın alabilir ise de, veresiye satın alamaz. Ödünc aldığını 

alacaklısına satabilir. Bunun gibi, bir kimsenin, mal satmakdan veyâ ödünc vermekden 

veyâ mîrâs, hediyye, sadakadan ve ücretden ölçülebilen mal veyâ para alacağı 

olsa, bunu teslîm almadan önce, borclusuna veyâ başkasına veresiye satması 

câiz değildir, harâmdır. Pazarlık etdiği yerde semenini alsa, peşin satmış olur. Bu 

da, yalnız borclusuna câizdir. Altın veyâ gümüş, fülûs ile bozdururken birinin peşin 

kabz edilmesi lâzım olduğu buradan da anlaşılmakdadır. Yalnız, taşınabilen bir 

mal satın alındığı zemân, bunu teslîm almadan önce, peşin de olsa, hiç kimseye satmak 

câiz değildir. Görülüyor ki, ödünc mal alan kimse, ödemek için bunun benzerini 

bulamayınca, yerine başka mal veyâ parasını vermek için sözleşirlerse bunu, söz 

kesilen yerde, hemen peşin vermesi lâzım olur. Malı veyâ parayı ilerde vermek için 

sözleşmeleri harâm olur. Harâmdan kurtulmak için, borclusundan borc karşılığı az 

bir malı peşin satın alıp, kabz etdikden sonra, bu malı ona o paraya veresiye satar. 

Anlaşamazlarsa, benzeri bulununcıya kadar beklenir. Dördüncü madde sonuna bakınız! 

Buğday ödünc alsa, buğdayın fiyâtı çok değişse, yine aynı hacmde buğday ödemesi 

lâzımdır. Bir kimsenin, birisinden yüz lira alacağı varken, bu kimsenin, alacağı 

ile takas edilmemek şartı ile ondan yüz liraya mal satın alması fâsiddir. 

(Mecmû’a-i cedîde)de, (Kâdîhân)dan alarak diyor ki, (Ödünc almakla, gasb etmekle 

veyâ mal satın almakla yüz lira borclanan kimse, alacaklısına bir altın 

ödünc verse, bu alacaklarını [ya’nî yüz lira ile bir altını] birbirlerine satmaları câiz 

olur. Başka cinsden olan böyle borclarını birbirlerine satmaları, bu mallar ellerinde 

imiş de birbirlerine satıyorlarmış gibidir. Yüz lirayı ve bir altını birbirlerine 

teslîm etmiş gibi olurlar. Borclarını takas etmeleri, ellerindekilerini mubâdele 

gibidir. Bunun gibi, bir teneke dolusu buğday borcu olan kimse, alacaklısına bir 

teneke dolusu arpa ödünc verse, sonra bu buğday ile arpa borclarını birbirlerine 

– 827 –

satmaları câiz olur). Ondokuzuncu madde ortasına bakınız! 

Eti dartarak, ekmeği dartarak veyâ sayarak ödünc vermek câizdir. 

Alacaklı, borclunun malını görünce, borcun benzeri mal ise, onun rızâsı olmadan 

alabilir. Başka bir kimse de alıp, alacaklıya verebilir. 

Bir kimsenin, birisinde elli altın alacağı varken, borclu, alacaklıya elli altın 

emânet bırakırsa, her ikisi râzı olmadıkca borca sayılmaz. 

Bir kimsenin borcunu başkası ödiyebilir. Borc ödiyenin, borc senedi kendi 

mülkü ise, geri istiyebilir. Ödünc verilen borc, belli mikdâr ve belli zemânlarda taksîde 

bağlanamaz. Eline geçdiği zemân, geçdiği kadar ödiyerek borcunu bitirir. Fekat 

borcunu başkasına havâle ederse, havâleyi kabûl eden, belli taksîtlerle ödiyebilir. 

Ödünc alınan mal karşılığı olarak, iki tarafın uyuşduğu semen, para şeklinde peşin 

olarak ödenebilir. Bu sûretle, malı alacaklıdan peşin satın almış olur. 

Borclu, alacaklının senedi gayb etmesi ile borcu ödemekden kaçınamaz. Sâlih 

olan iki şâhid göstererek, alacaklı olduğunu mahkemede isbât eder. Bunun için, 

şâhid yanında ödünc vermelidir. 

Borclu borcunu, aldığı yerde veyâ alacaklının râzı olduğu yerde öder. 

Kefîl ve havâle olmadan, kimse başkasının borcunu ödemeğe zorlanamaz. Vâris, 

kendi malından, meyyitin borcunu ödemeğe zorlanamaz. Deliye ve çocuğa 

ödünc verilmez. (Bahr-ül-fetâvâ)da, Hibe bahsinde diyor ki, ([Hükûmetdeki işini 

ta’kîb etmesi için, borclusuna emr vermek fâiz olur]. Borclu bu işi yapınca, borcundan 

onu ibrâ eylemek rüşvet olur. Alacağını yine istiyebilir). (Fetâvâ-yı Feyziyye)de 

diyor ki, (Kendi malından zevcine verip, bunu sat! Semeni ile nafaka al 

dese, zevcini satmağa vekîl etmiş ve semeni ona âriyet vermiş olur. Âriyet olarak 

verilen mislî mal, karz olur). 

Ödünc verilecek parayı almak için (Vekîl) olunur. Birisinden ödünc istemek için 

vekîl olunmaz. Bunun için, yirmi kişiye verilen ödünc parayı almak için içlerinden 

birini vekîl yapsalar, aldığı paranın yirmide birini öder. Zengin, paranın hepsini 

sana vermişdim, hepsini sen ödiyeceksin diyemez. Birisinden ödünc istemek için 

(Resûl), ya’nî haberci göndermek câizdir. Malı zenginden isterken, kendi için isterse, 

vekîl olur ki, câiz değildir. Fakîr için ödünc verilmesini söylerse veyâ falanca 

kimse, senden ödünc istiyor diyerek alırsa, resûl olur. Falan kimse için bana 

ödünc ver, yâhud bana ödünc ver derse vekîl olur. Alışverişde de böyledir. Kendi 

için söz keserse, vekîl olur. Gönderen kimse için söz keserse, resûl olur. 

Malı olduğu hâlde, borcu az olsa dahî, ödememek harâmdır. Böyle kimse akrabâsı 

ve kadın, çocuk olsa bile, habs olunur. Yalnız ana, baba, çocuklarına borclu 

oldukları için habs olunmaz. Habsde bulunanın, cum’a, bayram, cenâze nemâzlarına, 

hacca, hastaya gitmesine izn verilmez. Ödeyinciye veyâ fakîr olduğunu isbât 

edinciye kadar habsde kalır. 

(Fetâvâ-i Hayriyye), ikinci kısm başında diyor ki, (Malı olan, borcunu ödemeyince 

habs olunur. Yine ödemezse, İmâm-ı a’zama göre, ödeyinciye kadar habsde 

bırakılır. İki imâma göre, kâdî malını, evini satarak öder. Sonra habsden çıkarır. 

Fetvâ da böyledir. Dayak atmak câiz değildir). Üst katın sâhibi, alt katı, sâhibinin 

izni ile ta’mîr etse, masrafını alt katın sâhibinden ister. Vermezse habs olunur. 

(Mecelle)nin altıyüzellialtıncı [656] maddesinde diyor ki: (Semenin ödeme günü 

gelmeden evvel borclu başka memlekete gitmek istese, alacaklı hâkime mürâce’at 

ederek, ondan kefîl veyâ rehn isteyince, bunu vermeğe mecbûr olur. Vermezse 

sefere gitmekden men’ olunur. Başka yere gitmiyen borcludan kefîl istenemez. 

Borclunun arzûsu ile kefîl olan da, borclu başka yere giderken, borcu bana veyâ 

alacaklıya öde! Yâhud alacaklıya beni afv etdir, sonra git diyebilir). Binaltıyüzdo- 

– 828 –

kuzuncu [1609] maddesinde diyor ki, (Bir kimse, kendisi yazıp yâhud bir kâtibe yazdırıp 

da, imzâlı yâhud mührlü olarak başkasına vermiş olduğu deyn senedi, üsûl 

ve âdete uygun olarak yazılmış ise, söylemesi gibi kıymetli olur. Senedin, kendisinin 

olduğunu söyleyip de, seneddeki borcu inkâr ederse, inkârı kabûl edilmez. 

Ödemesi lâzım olur). 

1296 [m. 1879] târîhli icrâ kanununun otuzikinci [32] maddesinde, (Borcunu ödemek 

istemiyen borclunun malı olduğu, vesîka veyâ ihbâr ile anlaşılırsa, mahkeme, 

borcluyu habs eder veyâ hacz etdirir). Altmışbeşinci [65] maddesinde, (Satılan eşyâ 

ve mülk parasından, önce icrâ masrafları, sonra borc ödenir). Damga kanûnunun 

onüçüncü [13] maddesinde, (Makbûz senedleri için damga vergisini, pul harcını, 

parayı alan öder) diyor. İbni Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh”, hâkim ve müftîlerin 

sened ve evrâk yazmak için ücret almalarının câiz olduğunu açıklamasından 

anlaşılıyor ki, ödünc verme, sened ve başka masraflarını, âdete göre ödünc veren 

ve alandan herhangi birinin ödemesi câizdir. 

Ödünc istemek ancak lâzım olunca câiz olur. Lâzım olmak üç dürlüdür: 

1 — Lüzûm-i îcâbî. Nafakası olmıyanın veyâ kazancı şübheli olanın, halâl nafaka 

almak için, ödünc istemesidir. Setr-i avret için çamaşır parası da böyledir. 

2 — Lüzûm-i aklî. Evi olmıyan kimsenin, memleketin âdetine göre, kirâ veyâ 

satın almak için ödünc istemesidir. Soğukdan korunmak için, elbise parası da 

böyledir. 

3 — Lüzûm-i istihsânî. Mevkı’i, vazîfesi sebebi ile, âdete uygun giyinmek 

için, ödünc istemekdir. Bu üç lüzûm için, fâizsiz ödünc istemek câiz olur. Yalnız 

bunlara ödünc verilir. Başkalarına, zâlimlere, fâsıklara ödünc verilmez. İhtiyâcı olana 

ödünc verilir. İhtiyâcı olmıyana, malını lüzûmsuz yerlere, harâma harc edene 

verilmez. Başkasına ödünc vererek, kendini sıkıntıya düşürmek doğru değildir. Nisâba 

mâlik olmıyan kimsenin, kurban kesmek için ödünc istemesi câiz değildir. 

Çün ezelde, kün deyip ol perverdigâr, 

bir bedîa halk edip, o kirdigâr. 

Rûh deyû nâm eyledi, ol dilbere, 

künhünü bildirmedi âcizlere. 

Bu değildi, âlem-i halkdan, meğer, 

âlem-i emr-i Hudâdır mu’teber. 

Şöyle fermân eyledi, Rabb-i mu’în, 

âmir ol nefse, ona uyma sakın! 

Çünki rûh, emr-i Celîli dinledi, 

ol mübârek, gör ki, oldem neyledi: 

Tutdu fermân-ı Hudâyı, o latîf, 

başladı seyr-ü sülûke, ol şerîf. 

Aşk-ı Hakla, uçdu cevlân eyledi, 

çok âlemler gördü, seyrân eyledi. 

Buldu bir âlem ki, nâ mahdûd idi, 

mâ verâ-i Arşa dek, memdûd idi. 

Öyle vâsi’ ki, bulunmaz gâyeti, 

şâmil olmuş, Arş-ü nâr-ü Cenneti. 

Her hakâyık, orda etmişdi zuhûr, 

cism-ü cismânî değildi, cümle nûr. 

– 829 –

13 — KEFÂLET VE HAVÂLE 

(Kefîl olmak) veyâ (Dâmin olmak), birisinden belli bir veyâ birkaç kimsenin 

istedikleri bir şeyi, başkasının, kendisinin de ödiyeceğine söz vermesi demekdir. 

Ödenecek şey, ayn ve deyn olduğu gibi, insanın teslîm edilmesi de olur. Alacaklının 

ma’lûm olması şartdır. (Filâna kim ne satarsa kefîlim) demekle, kefâlet sahîh 

olmaz. Görülüyor ki, borc senedleri, bonolar yazılırken, sonraki alacaklılar 

belli olmadıkları için, kefâlet senedi olamazlar. Son alacaklı, bonoyu yazandan ve 

ciro [devr] edenlerden birşey istiyemez. Rehn, vedî’a, âriyet ve kirâya verilen gibi 

emânet olan mallar ve mebî’ telef olunca ödenmelerine kefîl olmak câiz değildir. 

Bu mallar mevcûd iken verilmeleri için câizdir. Telef olurlarsa, bedellerini ödemez. 

İcârede kirâcıya ve havâlede havâleyi kabûl edene de kefîl olmak câizdir. Semene 

ve mehr parasına kefîl olunur. Alacaklı isterse borcludan, isterse kefîlden 

hakkını alabilir. Müslimânın zimmîye kefîl olması câizdir. Filân kimsenin filân şahsa 

olan şu kadar borcuna kefîlim demekle şartsız kefîl olunduğu gibi, filân adamdaki 

alacağını o vermezse ben veririm diyerek şartlı kefîl olmak da câizdir. Üç mezhebde 

ve imâm-ı Ebû Yûsüfe göre, yalnız kefîlin söylemesi ile, kefâlet sahîh olur. 

Borclunun ve alacaklının kabûl etmeleri şart değildir. Fekat alacaklı, haber aldığı 

zemân, kefîli red edebilir. Borclunun kabûl etmediği kefîl, ödediğini borcludan 

istiyemez ve ödemediği için habs olunursa borcluyu habs etdiremez. (Tarafeyn)e 

göre, ya’nî İmâm-ı a’zam ile imâm-ı Muhammede göre, kefâletin sahîh olması için, 

kefîlin teklîf etmesi ve alacaklının veyâ vekîlinin, bunun yanında kabûl etmesi lâzımdır. 

Zarûret hâlinde imâm-ı Ebû Yûsüfe uyulur. Kefîle kefîl olmak da sahîhdir. 

Alacaklı, borcu üçünden de istiyebilir. Bir borcluya birkaç kişinin müstekılen 

veyâ müştereken kefîl olmaları da câizdir. İkrâh ile, ya’nî zorla kefîl yapılan, kefîl 

olmaz. Kefîl olunan malın cins ve mikdârının belli olması şart değildir. Rüşvet, 

kumar, leş ve hür adam semeni gibi ödemesi lâzım olmıyan borclara kefâlet sahîh 

değildir. Evin yıkılır ise ben kefîlim, yâhud, müsâfirine, hayvânın telef olursa 

ben kefîlim demekle kefîl olmaz. Asîlin, ya’nî borclunun ödememesi şart edilen 

kefâlet havâle olur. Borclunun emri ile kefîl olan, alacaklı ile uyuşup da aynı malı 

noksân öderse, ödediğini borcludan ister. Başka cins mal öderse, ödediğini değil, 

kefîl olduğunu borcludan ister. 

(Fetâvâ-i imâdiyye) sâhibi “rahmetullahi aleyh” diyor ki, (Kefîl olacağı malın 

ödeme şeklini kendi menfe’atine şarta bağlarsa, kefâlet bu şarta bağlı değilse, kefâlet 

sahîh, şart bâtıl olur. Kefâleti bu şarta bağlarsa, kefâlet de sahîh olmaz). Görülüyor 

ki, bana para veyâ bir mal verirsen veyâ benimle ortak olursan, kefîl olurum, 

yoksa olmam diyerek, kefîl olmak sahîh olmaz. Böylece, (Te’mînât mektûbu) 

vermek için alınan ücret câiz olmadığı gibi, kefâlet de sahîh olmaz. Dâr-ül-harbde 

kâfiri böyle kefîl yapmak, zarûret hâlinde câiz olup, verilen para rüşvet olur. 

Kefîlin, borcludan rehn istemesi câizdir. Borclu ödeme târîhinden önce ölürse, vârisleri 

hemen veyâ kefîl ödeme târîhinde öder. Kefîl ölürse, vârisleri hemen öder. 

Alacaklı ölürse, vârisleri ödeme târîhinde alır. Alacaklı borclusunu afv ederse veyâ 

peşin alacağını te’hîr ederse, kefîl de afv edilmiş veyâ ödemesi te’hîr edilmiş olur. 

Borclunun afv edilmesi şartı ile kefîl olmuş ise, havâle olacağından kefîl de afv edilmez. 

Kefîl afv edilir veyâ peşin borcu te’hîr olunursa, borclu afv edilmiş olmaz ve 

te’hîr edilmiş olmaz. Fekat kefîl, borcludan birşey istiyemez. Alacaklı borcu kefîle 

hediyye veyâ sadaka etdim derse, kefîl bunu borcludan istiyebilir. 

Her çeşid peşin borca, veresiye ödemek şartı ile kefîl olunabilir. Bu hâlde, 

borclunun yalnız ödünc verme borcunu yine peşin ödemesi lâzımdır. Kefîl, borcu 

birine havâle etse, alacaklı da bunu kabûl etse, kefîl de, borclu da ödemekden kurtulurlar. 

(Dürer-ül-hükkâm) sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Mecelle)nin binaltı- 

– 830 –

yüzondördüncü [1614] maddesini açıklarken diyor ki, (Bir malın edâsına, ya’nî 

ödenmesine kefîl olmak iki dürlüdür: Ayn olan mala kefîl olmak, Deyn olan mala 

kefîl olmak. Gasb edilmiş olan mal, ayndır. Ya’nî, hakîkaten maldır. Buna kefîl 

olunur. Ayn telef olursa, bedelini öder. Deyn ise, ele geçmeden önce hakîkaten 

mal değildir. Çünki, mevcûd olmayıp, saklaması mümkin değildir. Ele geçdikden 

sonra, mal olur. Kullanılması mümkin olur. Bunun için, borcluya hediyye edilmesi 

sahîh olup, kabûl etmesi şart değildir. Hiç ayn malı bulunmıyan bir kimsenin, 

başkalarından alacakları olsa, malı olmadığına yemîn etse, yemîninde sâdık olup 

hânis olmaz). 

Ukûbâtda kefâlet sahîh değildir. Birinin yerine, kefîli i’dâm edilmez. Belli bir 

zemân için kefîl olmak câizdir. Şartsız kefîl, kefâletden vaz geçemez. Kendinde emânet 

bırakmış olduğu maldan ödemek şartı ile, emânet sâhibine kefîl olmak sahîhdir. 

Alacaklı, emânet olan maldan fazlasını kefîlden istiyemez. Havâlede de böyledir. 

Borclu, ödeme vakti gelmeden, başka memlekete gidecek oldukda, alacaklı hâkime 

mürâce’at edip, borcludan kefîl veyâ rehn istiyebilir. Vermezse, hâkim onu 

seferden men’ edebilir. Borclunun emri ile kefîl olan da, borcluyu seferden men’ 

etdirebilir. Borclunun emri [Haberi] olmadan kefîl olan, borcu ödeyince, bunu borcludan 

istiyemez. Banka (Temînât mektûbu) ile alış-veriş etmek, Dâr-ül-islâmda câiz 

değildir. 

HAVÂLE — Borclunun, alacaklıya, borcumu falan kimseden al deyip, bu 

ikinci kimsenin, ya’nî alacaklının, bu teklîfe, sözleşme yerinde râzı olmasına, 

(Havâle) etmek denir. Borclu ve borcu ödemeği kabûl eden üçüncü şahs sözleşirken, 

alacaklı hâzır bulunmazsa, haber alınca izn verse de, Tarafeyne göre, havâle 

sahîh olmaz. Sözleşme yerinde bulunup râzı olması lâzımdır. Mikdârı ve cinsi 

bilinen deyn havâle olunur. Aynı ve hakkı havâle etmek câiz değildir. Bir kimse, 

borclu olmadığı birine, falan kimsedeki alacağımı sen al dese, havâle olmaz. Onu, 

alacağını teslîm almak için, vekîl etmiş olur. Havâle eden birinci kimsenin havâleyi 

alana borclu olması, ya’nî havâle olunanın, ya’nî havâleyi alan ikinci kimsenin 

bundan alacağı olması lâzımdır. Havâleyi kabûl eden üçüncü kimse, havâle veren 

birinci kimseye borclu olur veyâ olmıyabilir. 

Havâle üç şeklde olabilir: 

1 — Mutlak havâle, havâleyi veren birinci kimsenin, havâleyi kabûl eden 

üçüncü kimseden alacağı veyâ onda vedî’ası olduğu bildirilmiyen havâledir. Alacağı 

veyâ onda vedî’ası olup da bildirmedi ise, havâleyi alan da, havâleyi veren de 

alacaklarını ondan isterler. 

2 — Kabûl edendeki alacağı paradan ödenmek üzere verilen havâledir. 

3 — Kabûl edende emânet bulunan veyâ gasb etdiği maldan, paradan ödenmek 

üzere verilen havâledir. Alacaklıya verilen banka çeki böyledir. 

İkinci ve üçüncü şekldeki havâlede, havâle kabûl edende, havâle verenin alacağı 

olmadığı anlaşılırsa veyâ vedî’a helâk olursa, havâle bâtıl olur. Sahîh olduğu 

zemân, havâleyi kabûl eden, borcu, yalnız havâleyi alan ikinci şahsa ödemeğe mecbûr 

olup, havâleyi verene öderse, havâle alana tazmîn etmesi lâzım gelir. Tazmînden 

sonra, havâle verenden bunu ister. Havâle kabûl edilince, havâleyi veren, alacağını, 

havâleyi kabûl edenden artık istiyemez. Buna hediyye etmesi de câiz olmaz. 

Havâle, verenin, alanın ve kabûl edenin üçünün de sözleşmesi ile olabileceği gibi, 

yalnız veren ile alanın veyâ veren ile kabûl edenin, yâhud alan ile kabûl eden 

arasındaki sözleşme [anlaşma] ile de olur. Ancak, veren ile kabûl edenin sözleşmesine, 

havâle alanın veyâ bunun vekîlinin, sözleşme yerinde izn vermesi, havâle 

verenin veyâ kabûl edenin bulunmadığı sözleşmenin sahîh olabilmesi için, bunların 

ayrıca havâleyi vermek veyâ almak için râzı olmaları lâzımdır. Havâle veren 

– 831 –

âzı olmazsa, havâleyi kabûl eden ödeyince, ödediğini, havâle verenden istiyemez. 

Ona olan borcuna da sayamaz. Bu üçüne zor ile yapdırılan havâle sahîh olmaz. Bir 

alacaklının, borclusuna, sendeki alacağımı, falancaya ver demesi ile havâle yapılmış 

olmaz. Borcunu almağa, falancayı vekîl etmiş olur. 

Havâleyi veren ile alanın akllı olması, kabûl edenin ise, hem âkıl, hem de bâlig 

olması lâzımdır. Fekat, bunların sözleşmesi ile yapılan havâle ile borcun ödenebilmesi 

için, havâle veren ve alan çocukların velîlerinin, sonradan izn vermeleri 

lâzımdır. 

Rüşvet, kumar borcu ve hür insan, leş ve kan satışı semenlerinin borcları, sahîh 

borc olmadıklarından, bunların havâle edilmesi sahîh olmaz. Fâsid satış bedeli için 

de, havâle sahîh değildir. 

Ödemekden ve ibrâ [afv]dan başka yol ile kurtuluş olmıyan borclara (Deyn-i sahîh), 

ya’nî, sahîh borc denir. Zekât borcu, deyn-i sahîh değildir. Çünki, borclu ölürse 

veyâ mal elinden çıkınca zekât vermesi afv olur. Böyle sahîh olmıyan borclar 

havâle edilemez. Rehn, âriyet, emânet, mudârebe, şirket ve kirâya verilmiş olan 

mallar, sahîh borc olmadıklarından, havâle edilemez. Çünki bunlar, deyn değildir, 

ayndır. Ayn olan mal, sahîh borc olmadığı gibi, havâle de edilemez. Hak da havâle 

edilmez. Meselâ ordu kumandanının, ganîmetden hakkı olan bir gâzîyi, başka 

birine havâle etmesi veyâ mâliyyenin bir me’mûra veyâ emekliye vereceği ma’âşı, 

bankaya havâlesi sahîh olmaz. Çünki, ganîmet ve ma’âş hakdır. Ele geçmeden önce 

mülk olmaz ve ordu kumandanı ve mâliyye, bunlara borclu olmaz. Kumandan 

ve mâliyye, bankayı veyâ başkasını, teslîme vekîl etmiş olur. Fekat, gâzînin veyâ 

emeklinin, bir alacaklısını, kumandan veyâ mâliyye üzerine havâlesi câizdir. Çünki, 

burada hak değil, bir kimseye olan borc havâle edilmekdedir. Satılan malın semeni, 

ya’nî bedeli, kirâ bedeli ve ödünc verilen [mislî] eşyâ, sahîh deyn [borc] olduklarından, 

havâle olunurlar. 

Havâle olunan borcun cinsi ve mikdârı ma’lûm olması lâzımdır. Meselâ, filânda 

olan alacağını, havâle olarak kabûl etdim dese, havâle sahîh olmaz. 

Havâle kabûl eden bir kimse, bu borcunu, bir dördüncü kimseye ve hattâ, havâleyi 

yapmış olan birinci borcluya da havâle edebilir. Ya’nî havâle ve kefâlet borcları 

da havâle olunabilir. Fekat bunu, havâleyi ve kefâleti kabûl eden, ya’nî borclanan 

havâle edebilir. [Bir şahs, bir alacaklısını, havâle yolu ile alacaklı olduğu kimseye 

havâle edemez. Ya’nî, tekrâr yapılması câiz olan havâlelerde, alacak şahs hiç 

değişmemekdedir. Bu şahsa ödiyecek olanlar değişmekdedirler. 

Şimdi bir kimse, mal satmak veyâ kirâ, ödünc vermek karşılığı alacaklı olunca, 

borclusu bir sened, ya’nî bono hâzırlayıp, bu kimseye veriyor. Bu kimse, bu bonoyu, 

borclu olduğu başka birisine verirse, buna olan borcunu, bonoyu hâzırlamış olana 

havâle etmiş oluyor. Bu havâle fâsiddir. Bu bonoyu alan üçüncü şahs da, bunu 

bir alacaklısına verince, bunu da, yine bonoyu hâzırlamış olana havâle etmiş oluyor. 

Bu ikinci havâle de câiz değildir. Çünki bono elden ele dolaşdıkca, alacaklılar 

değişiyor. Ödiyecek olan birinci şahs hiç değişmiyor. Havâlenin tekrâr havâlesinde 

ise, alacaklının değişmemesi, ödiyecek şahsların değişmeleri lâzım olduğu 

için, bir tüccârın bonosunun, havâle olarak elden ele dolaşmasının sahîh olmadığı 

anlaşılmakdadır.] 

Havâle yapıldığı zemân, havâleyi veren kimse ve bunun kefîli, borcdan berî olur, 

kurtulurlar. Havâleyi alan, alacağını bundan istiyemez. Hattâ, havâle veren ölürse, 

vârislerinden de istiyemez. Havâleyi kabûl edenden istemesi lâzım olur. 

Havâle alanın, alacağını, havâleyi verenden de istiyebilmesi şart edilebilir. Bu 

zemân, havâleyi kabûl eden kefîl yapılmış olur. Çünki, alacaklı, alacağını borcludan 

da, kefîlden de istiyebilir. Kabûl eden iki kimse ise, borcu yarı yarıya öderler. 

Havâle, iki sebeble bozulur, yok olur: 

– 832 –

1 — (Tevâ) ile. Ya’nî kabûl edendeki alacağın telef olması ile. (Telef) [ya’nî 

yok olmak] da, iki dürlü olur. Kabûl eden, sözünden döner. İnkâr eder ve yemîn 

eder. Havâleyi veren ve alan da, isbât edemez. Fekat, ikisinden birisi, sened veyâ 

şâhid ile isbât ederse, tevâ olmaz. Havâle kabûl eden, müflis olarak vefât edince 

de, tevâ hâsıl olur. 

2 — Havâle fesh edilmekle bozulur. Havâle veren ve alan birlikde fesh eder. 

Havâleyi veren bunu tekrâr başka birine havâle edince de, birincisi bozulur. 

Havâleyi alan ve kabûl eden (Muhayyer) olabilir. Önceden, bu şart ile râzı olmuşlar 

ise, ikisi de, yalnız başına fesh edebilir. 

Bâyı’ın, satmış olduğu mal karşılığı müşterîden alacağı semenden ödenmek 

üzere bir alacaklısına verdiği havâlede, mebî’ teslîmden önce helâk olarak, semeni 

vermek lâzım gelmese veyâ muhayyerlik sebebi ile, mebî’ bâyı’a i’âde olunsa yâhud 

bey’, ikâle [fesh] edilse, havâle bâtıl olmaz. Çünki, havâle sözü kesilirken, müşterî 

borclu idi. Müşterî ödediğini bâyı’dan alır. Fekat müşterî, bâyı’ı, borclusu üzerine 

havâle etse ve müşterînin borclusu bunu kabûl etse, mebî’ bâyı’a red olunduğu 

zemân, hâkim bu havâleyi ibtâl eder. 

Acele olması bildirilmiyen havâlede, borc eski hâli ile ödenir. Acele veyâ zemânı 

bildirilen havâlede ise, bu şarta göre ödenir. 

Belli zemânda ödenecek borc, aynı zemânda veyâ dahâ çok veyâ dahâ az zemânda 

ödenmek üzere havâle olunabilir. Acele borc, belli bir zemân sonra ödenmek 

üzere havâle olunabilir. Meselâ, bir kimse, ödünc aldığı birini, bir kimse üzerine 

bir sene sonra ödemek üzere havâle edebilir. 

Havâle kabûl eden, borcu ödemeden, havâle verenden istiyemez. Ödedikden 

sonra ister. (Dürr-ül-muhtâr)da Karz faslından hemen önce diyor ki, ödünc verilen 

alacak, borclu tarafından başkasına havâle edilince, alacaklının ta’yîn edeceği 

belli zemânda ödenmesi câiz olduğu gibi, borclunun belli zemânda alacaklı olduğu 

kimseye havâle olununca, havâlenin de, bu belli târîhde ödenmesi câiz olur. 

Ödünc verirken ödeme târîhi koyabilmek için, böyle havâle yapılır. Havâlenin sözleşmesinde, 

havâle veren de bulundu ise, havâleyi kabûl eden, başka mal ödemiş 

veyâ havâleyi alan, bunu ona hediyye etmiş, sadaka vermiş ise, havâle verenden 

havâle olunan malı veyâ kıymetini ister veyâ havâleyi verene olan borcu ile ödeşir. 

Havâle kabûl eden ile havâleyi alan uyuşarak, havâle olunan borcdan az verirse, 

havâle verenden, bu verdiği mikdârı istiyebilir. Havâle olunan mikdârı istiyemez. 

Havâleyi alan, kabûl edene ibrâ, ya’nî halâl ederse, havâleyi kabûl eden, havâle 

verenden birşey istiyemez. Fekat, havâleyi alan, kabûl edene hediyye ederse, 

kabûl eden, havâle verenden, havâle olunanı istiyebilir. Havâleyi ibrâ, ya’nî halâl 

ederse, havâle verenden birşey istiyemez. 

[Bundan anlaşılıyor ki, bankaların, tüccârların, bono, sened kırmaları câiz değildir. 

Banka bonoyu getirene az para verip, bonoyu yazandan, bu verdiğini değil, 

bonoda yazılı dahâ çok parayı alıyor ki, câiz olmadığı anlaşılmakdadır]. 

Borcu, belli bir zemân sonra, kendine veyâ adı yazılı başka bir kimseye ödemesi 

için, alacaklının, borcluya gönderdiği mektûba, (Poliçe) denir. 

Bâyı’, semen ile ödenmek üzere bir alacaklısını, müşterîye havâle etmek şartı 

ile olan bey’, fâsiddir. Havâle de bâtıl olur. Müşterînin, bâyı’ı semen ile başkası üzerine 

havâle etmesi şartı ile yapılan bey’ sahîh olur. Fâsid satışa bakınız! Müşterînin 

bâyı’a, yalnız borclusunun hâzırladığı bonoyu vermesi ve bu bononun dahâ önce, 

havâle alanlar tarafından tekrâr havâle edilmiş olmaması lâzımdır. Elden ele 

dolaşan bonoların sahîh havâle olmadıkları, fülûs gibi semen olarak kullanıldıkları 

yukarıda bildirilmişdi. 

(Mecelle)nin binaltıyüzkırkıncı [1640] maddesinde, (Dâyine medyûnunun med- 


yûnu hasm olmaz) diyor. Meselâ ölendeki alacağını, ölüye borcu olandan istiyemez. 

Binaltıyüzkırkbirinci [1641] maddesinde, (Bâyı’a müşterînin müşterîsi hasm 

olmaz) diyor. Meselâ bir kimse satın aldığı malın parasını bâyı’a ödemeden, bu malı 

başkasına satsa, birinci bâyı’, ikinci müşterîye, (Bu malı sana satan kimse, benden 

satın almışdı ve parasını bana ödememişdi. Malımı veyâ parasını bana ver) diyemez. 

(Süftece) şeklinde havâle yapmak, tahrîmen mekrûhdur. Süftece, yolcuya borc 

verip, gitdiği yerde, falancaya ödiyeceksin demekdir. Borc, yolda tehlükeye uğrarsa, 

alacaklı, malını bu tehlükeden, böylece kurtarmış oluyor. Çünki, borclunun tehlüke 

olsa da, borc telef olsa da, gitdiği yerde ödemesi lâzımdır. Ödünc veren, o yerdeki 

falanca arkadaşını, ödünc verdiği yolcu üzerine, mektûb ile, havâle etmekdedir. 

Süftece şartı olmıyarak, yolcuya ödünc vermek câizdir. 

14 — VEKÂLET 

(Vekâlet), bir kimsenin, bir işi yapmak için, başkasını kendi yerine koyması [başkasına 

iş havâlesi] demekdir. Yerine geçirilen başka kimseye (Vekîl) denir. Vekîl 

edene (Sâhib) denir. Bir kimsenin sözünü başkasına götürene (Resûl) veyâ (Haberci) 

denir. 

Birini vekîl yapmak, îcâb ve kabûl ile olur. Ya’nî, (Seni vekîl yapdım) ve (Kabûl 

etdim) sözleri veyâ yazıları ile olur. Vekîl, cevâb vermeden, işi yapmağa başlasa, 

kabûl etmiş olur. İş habersiz yapıldıkdan sonra, sâhibinin, izn verdim demesi 

ile de, vekîl etmiş olur. Kirâcı kirâ ile, kirâdaki malı ta’mîr etmeğe vekîl yapılabilir. 

Bir iş için emr verince, ba’zan vekîl, ba’zan da haberci yapılır. (Zahîret-ül- 

Bürhâniyye) sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki, (Bir kimse, birisine yüz lira 

verip, bunu filâncaya ödünc vereceğim. Ona git! Bu parayı sana falan kimse 

ödünc yolladı de! Bunu verip karşılığında rehn al dese, bu da giderek yüz lirayı verip, 

rehn olarak bir mal alsa, bu (Haberci) olur. Emr eden kimse, rehni haberciden 

alabilir. Çünki haberci, emr eden kimse için konuşmuşdur. Kendi için konuşmamışdır. 

Sözleşmeden doğan haklar emr veren kimse için olur. Haberci, onun sözünü 

iletmiş, rehni onun için almış olmakdadır. Rehn habercinin elinde helâk olursa, 

emr veren kimsenin elinde helâk olmuş gibidir. Bu kimse, ona, seni vekîl etdim 

dese, o da, kabûl etdim dese, bu kimse rehni vekîlden alamaz. Çünki, vekîl, rehni 

kendi için istemişdir. Sözleşmesinin hakları vekîle olur. Rehni saklamak da bu 

haklardandır. Rehni veren, vekîl için vermişdir. Rehn vekîlin elinde helâk olursa, 

yine emr veren kimse öder. Çünki, rehn helâk olunca, deyni almış da, rehni geri 

vermiş gibi olur. Deyni geri alıp da, kendinde iken deyn helâk olsaydı, emr verene 

ödemezdi). Bir kimsenin emri ile, hizmetcisi gidip mal satın alsa, onun vekîli olmuşdur. 

O kimse, pazarlık etdiği malı almak için gönderse, efendisinin resûlü [habercisi] 

olur. 

Vekîl yapmak, ba’zan şartlı olur. Meselâ, [şu sâatimi yüz liraya satmağa seni vekîl 

etdim!] demek gibi. 

Vekîl edenin, işi yapabilecek kimse olması şartdır. Vekîlin âkıl olması şartdır. 

Bâlig olması şart değildir. 

Hediyye, âriyet, rehn, emânet, ödünc vermek ve da’vâ açmakda, şirket yapmakda, 

vekîl, sâhibinin adını söyliyerek iş görür. Söylemezse, işleri sahîh olmaz. 

Alışverişde, kirâya vermekde, da’vâcı ile uyuşmakda, kendi adına yapması da 

câiz olur ise de, o işin haklarından kendi mes’ûl olur. Aldığı şeyler sâhibinin olur. 

Sâhibinin adını söyliyerek yaparsa, haberci gibi olur. Habercinin yapdığı işlerin 

mes’ûliyyeti, sâhibinin üzerine olur. (Dürer) kitâbında, yimeği, içmeği anlatırken 

diyor ki, (Alışverişde ve vekîl etmekde, bir kişinin sözü kabûl edilir. Meselâ, bir 

– 834 –

kâfir, bir kadın, bir fâsık veyâ bir köle, bu eti müslimândan veyâ yehûdîden veyâ 

nasrânîden aldım dese, yimek halâl olur. Yalan zan ederse halâl olmaz. Ben, filânın 

vekîliyim dese, onun malını bundan satın almak câiz olur). 

Alışverişe, borc vermeğe veyâ ödemeğe vekîl olan kimsenin teslîm aldığı mallar, 

kendinde emânet olur. Kendisi sebeb olmadan helâk olunca ödemez. Habercide 

bulunan mal da emânet gibidir. Haberciyi gönderenin malı gitmiş olur. 

Bir kimse, iki kişiyi birlikde, bir işe vekîl etse, vekîller, yalnız başına iş göremez. 

Ancak avukatlardan ve emâneti, borcu ödemeğe vekîl olanlardan biri de yapabilir. 

Vekîl, sâhibinden ayrıca izn almadıkca veyâ (istediğini yap) diyerek (Umûmî 

vekîl) edilmedikce, başkasını kendine vekîl yapamaz. Yalnız, zekât vermek için olan 

vekîl, iznsiz olarak başkasını, o da başkasını vekîl yapabilirler. İkinci vekîl, doğrudan 

doğruya sâhibin vekîli olur. 

Vekîl ederken, ücret şart edildi ise, iş yapdığı zemân ücreti alır. Ücret şart 

edilmedi ise, teberru’ etmiş olup, ücret istiyemez. 

Alışverişde, malın cinsi, nev’i [veyâ fiyâtı] vekîle bildirilmelidir. (Umûmî vekîl) 

ise, bildirmeğe lüzûm olmaz. (Bana bir at al) demek sahîh olur. (Bana bir hayvân 

al) demek sahîh olmaz. Nasıl olursa olsun, nasıl istersen öyle al! deyince, (Umûmî 

vekîl) olur. Malın maddesi [pamuk veyâ yün olması], kullanma yeri, işçiliği ayrı 

olunca, cins ayrılır. Koyunun yünü ile derisi başka cinsdir. Başka cinsden aldığı 

mal, vekîle kalır. Sâhibinin olmaz. Koç al denilen vekîl, dişi koyun alırsa, vekîlin 

olur. Süt, pirinc gibi şeyleri al dese, piyasada bulunanı alması câiz olur. Ev alacak 

vekîle, mahalle ve fiyâtını söylemek yetişir. Ölçü ile alınan malın mikdârı veyâ 

fiyâtı söylenir. Evsâfını söylemek lâzım değildir. 

Süleymâniyye kütübhânesi (Es’ad efendi) kısmında [572] sayılı (Dürret-ülbeydâ) 

kitâbında diyor ki, (Yemeğe çağrılan kimseye, malımdan istediğin kadar 

yi ve al ve dilediğine ver, hepsi halâl olsun denilse, yidikleri halâl olur. Aldıkları 

ve başkasına verdikleri halâl olmaz. Çünki, mikdârı bilinmiyen ta’âmın yimesini 

halâl etmek câizdir. Fekat mikdârı bilinmiyen malı almak için vekîl etmek ve 

mechûl ve ayrı olarak teslîmi mümkin olan malı ayırmadan hediyye etmek sahîh 

değildir). 

Şartı olan vekîl, şarta uymazsa, aldığı mal, kendinde kalır. Şartı, sâhibinin lehine 

değişdirmesi câiz olur. Veresiye al deyince peşin alsa, mal, kendinde kalır. Peşin 

al deyip de, veresiye alsa, sâhibi için almış olur. Malın bir kısmını bulup alsa, 

bölmesi zararlı olan malda [kumaş gibi], sâhibi için olmaz. Zararsız ise [pirinc, şeker 

gibi] sâhibi için almış olur. 

Değeri bildirilmiyen malı, az aldanmak ile alabilir. Fekat, et, ekmek, şeker gibi 

kıymeti meşhûr şeylerde az aldanmak afv olmaz. Fâhiş aldanmakla alınan malı, 

sâhibi kabûl etmiyebilir. 

Belli malı satın almağa vekîl olan, o malı kendisi için satın alamaz. Kendim için 

aldım dese bile, sâhibinin olur. Sâhibi yanında iken aldığı mal, vekîlin olur. 

Vekîl, sâhibine kendi malını satamaz. 

Vekîl, veresiye satın aldığı malın semenini, sâhibinden peşin istiyemez. Peşin aldığı 

malın semenini, sâhibi te’cîl etdirse bile, peşin istiyebilir. Semeni almadan önce, 

malı sâhibine teslîm etmiyebilir. Fekat, bu zemân, mal telef olursa, vekîl başkasını 

satın alıp öder. Satın alma vekîli, bey’i ikâle edemez. 

Umûmî vekîl, sâhibinin malını, dilediği fiyâta satabilir. Fiyât söylenmiş ise, 

dahâ aşağı satamaz. Satarsa, öder. Vekîl, sâhibinin malını, kendine satın alamaz. 

Akrabâsına da satamaz. Ancak, bunlar, umûmî vekîl ise veyâ değerinden yüksek 

satabilir. Umûmî vekîl, peşin de, veresiye de satabilir. Fekat, peşin sat veyâ şu malımı 

sat da borcumu ver denildi ise, veresiye satamaz. 

– 835 –

Veresiye satdığı malın semeni için rehn veyâ kefîl alabilir ve bunlardan mes’ûl 

olmaz. Rehn ile, kefîl ile sat denildi ise, böyle satması lâzımdır. 

Vekîl, semeni almadan, sâhibine kendi malından vermeğe zorlanamaz. Semeni, 

müşterîden, sâhibi de alabilir. Ücretsiz vekîl, müşterîden semeni almağa mecbûr 

değildir. Fekat, semeni almak için, sâhibini vekîl etmesi lâzımdır. Dellâl ya’nî 

komisyoncu ve simsâr gibi, ücretli vekîller, semeni almağa mecbûrdur. Satmağa vekîl 

olan, alışverişi ikâle edebilir. Fekat bu ikâle, sâhibi için olmaz. Mal kendinin 

olup, semeni sâhibine öder. 

Borc ödeme vekîli, kendi malından ödese, sâhibinden bunu ister. Kâğıd lira ödemeğe 

me’mûr olan vekîl, kendi malından altın ödese, sâhibinden kâğıd lira alır. Altın 

ödemeğe vekîl olan, kâğıd ödese, kâğıd alır. Vekîli, alacaklıya kendi malını satıp, 

sâhibinin borcunu öderse, sâhibinden borc kadar alır. 

Filâna ödünc veyâ sadaka veyâ hediyye ver dese, vekîl bunu verince, emr edenden 

istiyemez. Sonra ben sana veririm dedi ise, istiyebilir. 

Herkes, ancak kendi mülkü için emr verebilir. Başkasının malını denize at dese, 

atılmaz. Atan öder. Borcumu, kendi malından öde dese, vekîl kabûl etse bile, 

ödemeğe mecbûr olmaz. Fekat, vekîlde alacağı veyâ emânet parası varsa, emri yapmağa 

[ödemeğe] mecbûrdur. Malımı satıp öde dese, bu emri, yalnız ücretli vekîl 

yapmağa mecbûr olur. 

Falan alacaklıma ver diye, vekîle para verse, bunu, sâhibin başka alacaklılarına 

veremez. Parayı alacaklıya vermeden, sâhibi ölse, para vârislerine geri verilir. 

Alacaklılar mîrâsdan isterler. 

Alacaklıma verip, senedin arkasına yazdır veyâ vesîka al diyerek vekîle para verse, 

vekîl ödeyip, vesîka almasa, alacaklı inkâr ederse, vekîl öder. 

Vekîle verilen para, ta’yîn ile te’ayyün eder. Bu para telef olsa, vekîl azl olur. 

Vekîl, aldığı parayı kendi için harc edip, sâhibinin istediği malı kendi parası ile satın 

alsa, aldığı mal kendisinin olur. (Dürer-ül-hükkâm). 

[1288] de İstanbulda basılan (Dürr-üs-sukûk) kitâbı, İstanbuldaki islâm mahkemelerinin 

ba’zı karârlarını bildirmekdedir. Birinci cildi, onbeşinci [15] sahîfesinde 

diyor ki: (Bir tüccâr, zekâtı olan beşyüz kuruş beyâz beşliği, hacca gitmekde 

olan Mûsâ efendiye teslîm eder. Bu zekâtı, Medîne-i münevvere şehrinde bulunan 

İbrâhîm efendiye teslîm etmesini ve kendi zekâtı olduğunu ona söylemesini 

emr ederek Mûsâ efendiyi vekîl yapar. Mûsâ efendi, vekîl olmağı kabûl edip, beşyüz 

kuruşu teslîm alır. Fekat, İbrâhîm efendi vefât etmiş olduğundan, Mûsâ efendi, 

bu zekâtı, Medînede bulunan başka fakîre verir. Vekîl, zekâtı, emre uygun vermediğinden, 

beşyüz kuruşu, sâhibi geri isteyince, sâhibine geri vermesi lâzım 

olur). Sadakayı belli bir fakîre vermeğe vekîl olan kimse, sadakayı başkasına verirse, 

sadakanın sâhibi sadakayı, vekîlden geri istiyemez. 

Da’vâcı ve zanlı, birbirinin gönlü olmasa bile, kendilerine avukat [ya’nî da’vâ 

vekîli] tutabilir. Avukat, sâhibi aleyhinde, mahkemede konuşabilir, başka yerde 

konuşamaz. Konuşursa dinlenmez ve vekîllikden çıkar. Aleyhe hiç konuşmamak 

üzere, avukat tutulabilir. Konuşursa azl olur. 

Avukat, mal almağa vekîl değildir. Mal almağa vekîl olan da, sâhibine avukatlık 

yapamaz. 

Sâhibi, başkasının hakkı karışan vekîlini azl edemez. Başkasının hakkı karışmadı 

ise azl edebilir. Bu takdîrde vekîl de kendini azl edebilir. Azl olunan vekîlin azl 

haberini alıncıya kadar yapdığı işler, câiz olur. Kendi kendini azl eden vekîl, sâhibine 

bildirinciye kadar iş yapar. Alacaklı, borclunun bildiği vekîlini, borclunun 

haberi olmadan azl edemez. 

Vekîlin işi bitince, vekîllik de biter. Sâhibin ölümü ile de, vekîllik biter ise de baş- 

– 836 –

kasının hakkı karışmış ise bitmez. Vekîlin ölmesi ile de, vekîllik biterek, vârisleri 

vekîl olamaz. 

Herşeye vekîlimsin denilen (Umûmî vekîl), talâk, hediyye, sadaka ve vakfdan 

başka herşeyi, sâhibi adına yapabilir. 

Birinden ödünc istemek için başkasını vekîl yapmak bâtıldır. Bunun için haberci 

göndermek sahîhdir. Ödünc istenilen malı almak için vekîl yapmak câizdir. 

(Fetâvâ-i Hayriyye)de diyor ki, (Zevcesini, sefer uzaklığında bulunan babasının 

[veyâ mahreminin] yanından alıp getirmek için, zevcin kendi kardeşini veyâ yabancı 

bir erkeği vekîl etmesi câizdir. Onlar, zevcenin bu vekîl ile gitmesine mâni’ 

olamaz. Mâni’ olmaları günâhdır). Kırküçüncü sahîfesinde diyor ki: (Kıtlık zemânında, 

bir kadın, bir bileyziğini zevcine verip, bunu sat! Parası ile bize nafaka al! 

Sonra, aynı değerde bir bileyzik bana verirsin diyor. Sonra bileyziğin değerinde uyuşamıyorlar. 

Zevcin yemîn ederek söylediğine inanılır. Çünki, satmak için, zevcesinin 

vekîli olmuşdur. Satış vekîlinden bileyziğin benzerini geri istemesi sahîh 

değildir. Sat demeseydi, ödünc olurdu. O zemân, kıymeti kadar istemesi fâsid olurdu). 

(Fetâvâ-yı Hindiyye)de diyor ki, (Vekîlin, vekîl olmağı kabûl etmesi şart değildir. 

Red etmezse, kabûl etdiği anlaşılır. Dâr-ül-harbde bulunan mürted, Dâr-ülislâmda 

bulunan malını satmak için birini vekîl etse, câiz olmaz. Çünki, mürted Dârül-harbe 

[ya’nî, İtalya, Fransa gibi hıristiyan memleketine] gidince, malları mülkünden 

çıkar. Dâr-ül-islâmda bulunan müslimânın Dâr-ül-harbde bulunan kâfiri 

vekîl etmesi bâtıldır. Dâr-ül-harbde bulunan kâfirin Dâr-ül-islâmdaki müslimânı 

vekîl etmesi de bâtıldır. Dâr-ül-harbdeki kâfir, Dâr-ül-islâmdaki alacağını almak 

için, Dâr-ül-harbde bulunan bir müslimânı veyâ zimmîyi veyâ harbîyi, iki müslimân 

şâhid yanında vekîl etse, câiz olur. Bu işi alışveriş için yapması da câiz olur. 

Müslimân ve zimmî, Dâr-ül-islâmda bulunan harbîyi vekîl etseler câiz olur. Dârül-harbe 

giderse, vekîl olması biter. Mürtedi de vekîl etmeleri böyledir. Alışverişde, 

kirâya vermekde, nikâhda, talâkda, hul’da, uyuşmak, anlaşmakda, borc ödemekde 

ve rehnde vekîl tutmak câizdir. Herkes için mubâh olan odun kesmekde, 

ot toplamakda, yerden ma’den, petrol çıkarmakda câiz değildir. Ya’nî ele geçenler 

vekîlin olur. Hediyye, vedî’a, âriyet, ödünc ve rehn vermeğe vekîl olanın bunları 

geri almağa hakkı yokdur. Mutlak olan, ya’nî (İstediğini yap!) denilen vekîl başkasını 

da vekîl yapabilir. Bu yenisi, vekâlet sâhibinin vekîli olur. İkinci vekîl, bir 

üçüncü vekîl yapamaz. [İbni Âbidîn diyor ki, (Vekîl, sâhibinin izni ile, başkasını 

vekîl yapabilir. Kurban satın almağa vekîl olan, başkasını, bu da başkasını vekîl 

edip, sonuncu vekîl satın alsa, sâhibi izn verirse câiz olur. Zekât vermek vekîli, izne 

bağlı olmaksızın başkasını, bu da diğerini vekîl yapabilir. Sonuncu vekîlin vermesi 

câiz olur).] Vekîli zemân ve mekân ile sınırlamak câizdir. Müşterî, haberci olduğunu 

söyler, bâyı’ ise vekîlsin diyerek semeni isterse, müşterîye inanılır. Bâyı’ın 

sözünü isbât etmesi lâzım olur. Satmak için vekîl olan, kendisi için satın alamaz. 

Çünki, bir kimse hem alıcı, hem satıcı olamaz. Selem satışında bâyı’ vekîl tutamaz. 

Haberci ile sarf satışı yapılmaz, vekîl ile yapılır. Mu’ayyen bin lira ile birşey satın 

almak için vekîl edip, vekîl bu bin lirayı almadan önce başka bin lirasını alıp, o şeyi 

satın alsa câiz olur. O bin lirayı teslîm aldıkdan sonra başka bin lirası ile satın 

alsa câiz olmaz. İki kimse birisine para verip birşey satın alması için vekîl etseler, 

paraları birbiri ile karışdırırsa, vekîlliği kalmaz. [Aldığı şeyler kendinin olur. Paralarını 

geri vermesi lâzım olur.] Hediyye ve sadaka veren ve alan, vekîl ta’yîn edebilirler. 

Şerâb veyâ hınzır hediyyeleşen iki zimmîye müslimânların vekîl olması câizdir. 

Sendeki alacağımdan on altını benim için sadaka ver yâhud yemîn keffâretimi 

yap yâhud zekâtımı ver diyerek fakîri vekîl etmek sahîhdir. Bir zengin, bir fakîre, 

filâncada alacağım olan elli dirhemi, zekâtım olarak ondan al dese, fakîr de, 

o değerde altın alsa câiz olmaz. Falancadaki alacağımı sana hediyye etdim, ondan 

– 837 –

al dese, gümüş yerine altın alsa, câiz olur. Borclunun vekîli, borcu ödeyince, borcludan 

ister. Yemîn keffâreti veyâ zekât vermek için vekîl olan, verince, emr edenden 

istiyebilmesi için, emr verilirken, sonra sana öderim denilmesi lâzımdır. Filâna 

benim tarafımdan on altın ver dese, yâhud benim tarafımdan demeyip, ona olan 

borcumu dese, sonra vekîle ödemesi lâzım olur. Mâlımın zekâtı olarak veyâ sadakam 

olarak veyâ filâna hediyyem olarak ver dese, sonra öderim demezse, vekîl verdiğini 

âmirden istiyemez. Vekîl öderken Beyyine [ya’nî iki şâhid] bulunmazsa veyâ 

makbûz almazsa, mes’ûl olmaz. Emr verilirken, bunlar istenildi ise, mes’ûl 

olur. Falana olan borcumu ver diyerek vekîl etdikden sonra, alacaklı mürted olsa 

ve ölse, vekîl borclunun parasını öder. Çünki mürtede vermesi câiz değildir. Borcumu 

öde diyerek vekîline on altın verse, vekîl bunu vermeyip kendi parasından 

verse veyâ alacaklıya on altınlık mal satsa, yâhud ondan alacağı on altın ile takas 

etse [ödeşse] câiz olur. Ya’nî borclunun borcu ödenmiş olur. Dâr-ül-harbde harbînin 

vekîli olsa, biri veyâ ikisi müslimân olunca, vekâlet bâtıl olur. Sadaka için verilen 

parayı kendi ihtiyâcına sarf edip, sonra kendi parasından o kadar sadaka verse, 

câiz olmaz. Sarf etdiğini geri verir. Aldığı para yanında iken, kendi malından 

verirse câiz olur. Sendeki buğdayımı falana sadaka ver dese, falan da vekîle buğdayı 

sat parasını bana ver dese, buğday sâhibinin izni olmadan satamaz. Çünki, sadaka 

kabz edilmedikce mülk olmaz. Falandaki alacağımı alıp sadaka ver dese, vekîl 

de önce kendi malından sadaka verip, sonra borcludan alması câiz olur). (Fetâvâ-yı 

Kâdîhân)da diyor ki, (Birisine, herşeyde vekîlimsin dese, yalnız malını korumak 

için vekîl etmiş olur. Her şeyde vekîlimsin, emrin câizdir dese, bey’ ve şirâ 

ve hibe, ya’nî hediyye etmek ve sadaka gibi bütün alış verişde vekîl yapmış olur). 

İbni Âbidîn (Hibe)yi anlatırken diyor ki, (Hibe, ya’nî teberru’ ve hediyye, karşılık 

beklemeden, ayn olan malını, zengine vermekdir. Menfe’at hediyye edilmez. 

İ’âre edilir. Deyn, ya’nî alacak, ancak borcluya veyâ bundan almasını emr etmek 

şartı ile, başkalarına hediyye edilebilir. Verdiği malın, kendi malı ile meşgûl 

olmaması ve hisse-i şâyı’alı olmıyacak sûretde ayrı olarak kabz olunması lâzımdır. 

Kurban maddesine bakınız! Verenin, hediyye etdim, hibe etdim gibi âdet olan sözü 

söylemesi, alanın kabûl etdim demesi veyâ kabz etmesi ile temâm olur. Kabz 

edince, mülkü olur. Tabağı, hayvanı, evi hediyye ve teslîm edip de, yemeğini, semerini, 

evdeki eşyâyı hediyye etmez ise, câiz olmaz. Bunların aksi câiz olur. Çünki, 

yemek, semer ve eşyâ, verenin mülkü ile meşgûl değil, şâgildirler. Kısaca, şâgil 

hediyye edilir. Meşgûl hediyye edilmez. Yalnız, tarladaki ekin, ağaç şâgil oldukları 

hâlde, hibe edilemezler. Sadakanın ve rehnin kabz edilmeleri de böyledir. İki 

kimse, ortak oldukları bir evi birine hediyye etseler, câiz olur. Bir kimse, evini iki 

kişiye hediyye etse, câiz olmaz. Çünki, taksîmi mümkin olan şeyi, hisse-i şâyı’alı 

olarak vermek câiz değildir. On lirayı iki fakîre sadaka veyâ hediyye etmek câiz 

olur. Çünki, fakîre hediyye olarak verilen şey sadaka olur. Ya’nî, sadaka ahkâmına 

uymak lâzım olur. Sadakanın hisse-i şâyı’alı verilmesi câizdir ve sadakayı geri 

almak câiz değildir. On lirayı iki zengine sadaka veyâ hediyye etmek câiz değildir. 

Çünki zengine sadaka diyerek verilen şey hediyye olur ve hediyye ahkâmına uymak 

lâzım olur. Şüyû’ olmaması için, on lirayı ikiye ayırıp, herbirine beşer lira vermek 

lâzımdır. Hediyye verirken belli olmıyan birşey karşılık isterse, bu şart bâtıl 

olur. Belli birşey isterse, ikisinin de birlikde kabz etmesi lâzım olur. Kabzdan evvel 

hibe ahkâmı, kabzdan sonra bey’ ahkâmı cârî olur. Bunun için, kabzdan sonra, 

yalnız birisi vazgeçemez. Birisi kabz etmezse, herbiri vazgeçebilir). 

(İhtiyâr)da diyor ki, (Ömrî) denilen hibe câizdir. Ya’nî, ömrün boyunca evim 

senin olsun deyince, öldükden sonra ev, sâhibine, sâhibi ölmüş ise, vârislerine geri 

verilir. (Rukbî) denilen hibe, tarafeyne göre bâtıldır. Ya’nî, sen ölürsen benim 

olsun. Ben ölürsem senin olsun diyerek evini birisine vermek bâtıldır. Herbiri, ötekinin 

ölümünü terakkub etdiği, beklediği için, rukbî denilmişdir. Mülk edinmeği 

– 838 –

hatara, zarara ta’lîk etmek sahîh değildir. Bir kimseye giyecek gönderilse, hediyye 

olur. Kabz edince mülkü olur. Başkalarına verebilir. Bir kimseyi yemeğe çağırınca, 

önüne konan şey, hediyye edilmiş olmaz, (ibâha), yimesine izn vermek 

olur. Ancak yidiği mülkü olur. Ondan izn almadan, başkalarına veremez. 

(Fetâvâ-yı Bezzâziyye)de diyor ki, (Bunu sana hediyye etdim dese, o da kabûl 

etdim demeyip onun yanında alsa, yâhud almayıp, kabûl etdim dese sahîh olur. Falancadaki 

alacağımı sana hediyye etdim, ondan al derse câiz olur. Sana zekât 

verdim. Ondan al dese, câiz olmaz. Çünki zekât ayn olan maldan verilir. [Bunun 

için, zekât olarak kâğıd para vermek câiz olmaz. Çünki kâğıd paralar ayn olan mal 

değildir. Değerleri kadar mal ile değişdirilecek senedlerdir. Kâğıd paraların zekâtları 

altın verilir.] Sana borcum olan mehrini bana hediyye etmezsen, babanın evine 

hiç gidemezsin dese, zevcesi de hediyye etse, sahîh olmaz. Çünki kerhen, zor 

ile hediyye vermek sahîh olmaz. Mehri zevcine hediyye etmeği şarta bağlamak, meselâ 

şu işi yaparsan mehrim sana halâl olsun demek sahîh değildir. (Fetâvâ-yı 

Feyziyye)de diyor ki, (Eğer diyerek şarta bağlanan hibe, bâtıl olur. Üzere diyerek 

şarta bağlanan hibe sahîh olup, şartı mülâyım ise sahîh, muhâlif ise bâtıl olur. Bir 

işi yapmasını şart ederse, hibe olmaz. Onu ecîr yapmış olur). Küçük çocuğa verilen 

hediyyeyi babası kabz eder. Babası yok ise, babanın vasîsi, o da yoksa, dedesi 

kabûl eder. Dedesi de yoksa, dedesinin vasıyyet etdiği kabûl eder. Bu dördünden 

biri varken, çocuğa bakan akrabâsı bile alamaz. Bu dördünden biri yoksa, çocuğa 

evinde bakan kabûl eder. Aklı başında çocuğun kendisi kabûl edebilir. Sâlih 

olan oğlan ve kızlarına hediyyeyi, müsâvî mikdârda vermek efdaldir. Ölüm hastası 

olmıyanın malının hepsini oğluna hediyye etmek câiz olur ise de günâhdır. Çocuğun 

mülkü olur ise de babaya günâh olur [Hindiyye]. Reşîd ve sâlih veyâ ilm tahsîlinde 

olan çocuklarına dahâ çok vermek câizdir. Salâhları müsâvî ise, müsâvî dağıtmalıdır. 

Çocukları fâsık olanın mîrâs bırakmayıp, sâlihlere, hayrâta vermesi efdaldir. 

Çünki, günâha yardım etmemiş olur. [Üçüncü kısmda, yedinci maddeye bakınız!] 

Fâsık çocuğa nafakadan fazla yardım yapmamalıdır. Çocuğa gelen hediyyeden 

ananın babanın yimesi câizdir. Çocuğun yapdığı iyiliklerin sevâbı kendisinedir. 

Anasına babasına, öğretmek ve yapdırmak sevâbı verilir. Satılan malı teslîm 

etmek, hediyye olunanın ise kabz olunması da lâzımdır). 

Ey nazlı yavrum, unutmam seni, 

aylar, günler değil, geçse de yıllar! 

Yakdı, mahv eyledi, ayrılık beni, 

çıkar mı gönülden, o tatlı diller? 

Kıyamaz iken hiç, öpmeğe tenin, 

şimdi ne hâldedir, nâzik bedenin? 

Andıkca her zemân, gonca dihenin, 

yansın âhım ile, kül olsun güller! 

Tegayyürler gelip, güzel cismine, 

döküldü mü, siyâh kaşlar yüzüne? 

Sırma saçlar, dağıldı mı üstüne, 

sarardı mı, kokladığım sünbüller? 

Temiz rûhun, Cennetine uçdu mu? 

gül yanağın, tatlı yüzün soldu mu? 

Çürüyüp de, şimdi toprak oldu mu, 

öpüp kokladığım, o pamuk eller. 

– 839 –

15 — TİCÂRETDE ADÂLET VE İHTİKÂR 

Aşağıdaki yazı, (Kimyâ-i se’âdet)den terceme edildi: 

Bu kitâbımıza her zemân karşılaşılan şeyleri seçip yazdık. Bu kadarını bilmiyen, 

harâma ve fâize düşer de haberi olmaz. Sormasını da bilemez. Ahkâm-ı islâmiyyeye 

uygun birçok alışveriş yapanlar vardır ki, bunların müslimânlara zarar ve ziyânı 

da dokunuyor. Bunları yapanlar, la’net içinde kalıyor. Alışverişde müslimânlara ziyân 

yapmak iki dürlü olur: Birisi, herkese zararı dokunmak olup, bu da iki kısmdır: 

Biri ihtikârdır, [diğeri ise piyasaya kalp para sürmekdir]. İhtikâr eden mel’ûndur. 

(İhtikâr) demek, insan ve hayvân gıdâ maddelerini piyasadan toplayıp, yığıp, pahâlandığı 

zemân satmakdır. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu 

ki, (Bir kimse gıdâ maddelerini alıp, pahâlı olup da satmak için kırk gün saklarsa, 

hepsini fakîrlere parasız dağıtsa, günâhını ödiyemez). Yine buyurdu ki, 

(Bir kimse gıdâ maddelerini kırk gün saklarsa, Allahü teâlâ ona darılır. O, Allahü 

teâlâyı saymamış olur). Bir hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (Bir kimse, hâricden 

gıdâ maddesi satın alıp, şehre getirir ve piyasaya göre satarsa, sadaka vermiş gibi 

sevâb kazanır veyâ köle âzâd etmiş gibi sevâb kazanır). İmâm-ı Alî “radıyallahü 

anh” buyuruyor ki, (Gıdâ maddelerini kırk gün saklıyanın kalbi kararır). Ona, 

bir muhtekiri haber verdiklerinde, emr etdi, sakladığı şeyleri yakdırdı. Âlimlerden 

birisi, tüccâr idi. Vâsıt şehrinden, Basraya gıdâ gönderip satılmasını vekîline emr 

etdi. Basrada ucuz olduğu için, vekîli bir hafta bekleyip, pahâlı satdı ve âlime müjde 

yazdı. Cevâbında buyurdu ki, (Biz, az kâr ile çok sevâb kazanmağı dahâ çok severiz. 

Fazla kazanmak için, dînimizi fedâ etmemeli idin. Çok büyük cinâyet yapmışsın. 

Bunu afv etdirmek için sermâyeyi ve kârı hemen sadaka olarak dağıt!). İhtikârın 

harâm olması, müslimânlara zararlı olduğu içindir. Çünki, gıdâ maddeleri, 

insanların ve hayvânların yaşıyabilmesi için lâzımdır. Satılınca, herkesin alması 

mubâhdır. Bir kişi alıp saklayınca, başkaları alamaz. Sanki çeşme suyunu saklayıp, 

herkesi susuz bırakmağa benzer. Gıdâ maddelerini bu niyyet ile satın almak 

günâhdır. İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe “rahmetullahi aleyh” buyurdu ki, (Köylü, tarlasından 

aldığı gıdâ maddelerini istediği zemân satabilir. Acele satması vâcib değildir. 

Fekat, acele etmesi sevâbdır. Pahâlı olunca satmasını düşünmesi çirkindir. 

İlâclarda ve gıdâ maddesi olmıyan ve herkese lâzım olmıyan şeylerde ihtikâr harâm 

değildir. Ekmek ve benzerlerinde çok harâm olup, et, yağ gibilerde az harâmdır). 

İmâmeyne göre, bunların hepsi ihtikârdır. İnsanlara lâzım olan herşeyde 

ihtikâr harâmdır. Hükûmet, ihtikâr edeni, haber alınca, evine yetecek kadar bırakıp, 

fazlasını halka satmasını emr eder. 

[İmâm-ı a’zam “rahmetullahi aleyh”, ilâcların saklanarak yüksek fiyâtla satılmasını 

beklemek ihtikâr olmaz, buyurdu. İlâcların çoğu böyle ise de, kininin sıtmaya, 

ensülinin diyabete ve aşı ile serumların, belli mikroplara karşı kullanılması, 

ekmeğin açlığa karşı kullanılması gibi, muhakkak şifâya sebeb olduğundan, bu 

gibi, te’sîri kuvvetli ilâcları saklıyarak, ihtikâr [kara borsacılık] yapmak harâm olur]. 

Gıdâ maddelerinde ihtikârın harâm olması, az bulundukları zemândadır. Çok 

olup, herkes kolay alabilirse, ihtikâr harâm olmaz. Fekat, böyle zemânlarda da, 

mekrûh olur. Çünki, insanların zararını beklemek, iyi değildir. 

Herkese yapılan zararın ikinci kısmı, (Kalp para sürmek)dir. Alan, anlamazsa, 

zulm edilmiş olur. Anlarsa, o da başkasını, başkası da, bir diğerini, zincirleme 

aldatırlar. Elden ele dolaşdıkca, günâhı, hep birinci kimseye de yazılır. Bunun için, 

(Bir sahte lira vermek, yüz lira çalmakdan dahâ fenâdır) buyurmuşlardır. Çünki, 

hırsızlığın günâhı bir kerredir. Bunun günâhı ise, öldükden sonra bile devâm e- 

der. En zavallı kimse, ölüp gitdiği hâlde, bırakdığı kötülük sebebi ile günâhı tükenmiyen 

kimsedir. Öldükden senelerce sonra günâhı yazılır ve azâbını çeker. Eline 

sahte para geçen, onu yok etmeli, kimseye vermemelidir. İnsan paraları iyi ta- 

– 840 –

nımalı ve aldanmamakdan ziyâde, kimseyi aldatmamağa dikkat etmelidir. Bilmiyerek 

alıp vermek de günâhdır. Çünki, (İnsanın, başına gelen her işin, dindeki ilmini 

öğrenmesi vâcibdir). Yok etmek niyyeti ile, kalp para almak sevâbdır. Ayârı 

bozuk ma’den paraları yok etmemeli, söyliyerek emîn kimselere, hükûmete vermelidir. 

Hîle edecek kimselere vermesi, silâhı yol kesene satmağa benzer ki, harâmdır. 

Ziyânın ikinci dürlüsü, alışveriş edilen kimseye yapılan zarardır. Zarar veren her 

iş, zulm olur. Zulm ise harâmdır. Her müslimân, kendisine yapılmasını istemediği 

birşeyi, kâfirlere dahî yapmamalıdır. 

Başlıca dört şey yapmamak lâzımdır: 

1 — Satılan malı, olduğundan aşırı medh etmemelidir. Çünki, hem yalan söylemiş, 

hem aldatmış, hem de zulm etmiş olur. Hattâ, doğru olarak da, müşterînin 

bildiği şeyi söylememelidir. Çünki, bu da fâidesiz söz olur. Kıyâmet günü her 

sözden süâl olunacakdır. Beyhûde söyliyenler, hiç özr bulamıyacakdır. Yemîn ile 

satmağa gelince, yalan yere yemîn etmek harâmdır. Ya’nî büyük günâhdır. Doğru 

yemîn ederse, az birşey için Allahü teâlânın ismini söylemek saygısızlık olur. Hadîs-i 

şerîfde buyuruldu ki, (Alışverişde vallahi böyledir, vallahi öyle değildir diye 

yemîn edenlere ve san’at sâhiblerinden, yarın gel, öbür gün gel diye sözünde durmıyanlara 

yazıklar olsun!). Bir hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (Malını yemîn ederek 

beğendiren kimseye kıyâmet günü merhamet edilmiyecek, acınmıyacakdır). Yûnüs 

bin Abîd “rahmetullahi teâlâ aleyh” ipekli kumaş tüccârı idi. Malını satarken 

hiç medh etmezdi. Çırağı, birgün, kumaşı gösterirken, müşterînin yanında, (Yâ Rabbî! 

Bu Cennet kumaşından bana da nasîb et!) deyince, Yûnüs, bu sözün kumaşı 

medh etmek olacağını düşünerek, kumaşı kaldırıp satdırmadı. 

2 — Malın aybını, müşterîden gizlememeli, hepsini, olduğu gibi göstermelidir. 

Kusûru gizlemek, hıyânetdir. Mü’mine, nasîhat etmemekdir. Zâlim, âsî olmakdır. 

Malın iyi tarafını göstermek, karanlıkda göstermek zulm, hîle olur. Resûlullah “sallallahü 

aleyhi ve sellem” buğday satan birisinin buğdayına, mubârek parmaklarını 

sokup, içinin yaş olduğunu görünce, (Bu nedir?) buyurdu. Yağmur ıslatmışdır 

deyince, (Niçin saklayıp göstermiyorsun? Hîle eden, bizden değildir) buyurdu. Birisi, 

üçyüz dirhem gümüşe bir deve satdı. Devenin ayağında ârıza vardı. Eshâb-ı 

kirâmdan “aleyhimürrıdvân” Vâsile bin Eska’ orada idi. O ânda dalgın idi. Devenin 

satıldığını anlayınca, alanın arkasından koşup, devenin ayağı ârızalıdır dedi. 

Müşterî deveyi geri getirip, parasını aldı. Bâyı’, satışımı niçin bozdun? deyince, Vâsile 

dedi ki, Resûlullahdan “sallallahü aleyhi ve sellem” işitdim. Buyurdu ki, (Satılan 

birşeyin kusûrunu gizlemek halâl değildir. O kusûru bilip söylememek de, kimseye 

halâl değildir.) Vâsile yine dedi ki, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” 

bizden söz aldı ki, müslimânlara nasîhat edelim. Onlara merhamet edelim. Malın 

kusûrunu saklamak, nasîhat etmemek olur. Satıcıların, kusûr saklamamaları çok 

gücdür. Büyük cihâd demekdir. Bu cihâdı kazanmak için, mal alırken dikkat etmeli, 

kusûrlu mal almamalıdır. Eğer kusûrlu mal alırsa, müşterîye söylemeği niyyet 

etmelidir. Eğer aldanırsa, ziyân etmiş olur. Başkasını da ziyâna sokmamalıdır. Kendisi, 

başkasına incinince, başkalarını da kendinden soğutmamalıdır. Şunu iyi bilmelidir 

ki, hîle ile rızk artmaz. Belki, malın bereketi gider. Hîle ile azar azar birikdirilen 

şeyler, ânsızın gelen bir felâketle, birden bire giderek geride yalnız günâhları 

kalır. Nitekim bir sütcü, süte su katardı. Birgün, ânsızın sel gelip, ineği boğdu. 

Adam şaşkın bir hâlde düşünürken, çocuğu dedi ki, katdığımız sular birikerek, gelip 

ineği götürdü. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki, (Ticârete 

hıyânet karışınca, bereket gider). Bereket demek, az malın çok fâidesi olmak, çok 

işe yaramak demekdir. Az bir mal, bereketli olunca, çok kimsenin râhat etmesine, 

çok iyi işlerin yapılmasına yarar. Bereketli olmıyan, çok mal vardır ki, sâhibinin 

dünyâda ve âhıretde felâketine sebeb olur. O hâlde, malın çok olmasını de- 

– 841 –

ğil, bereketli olmasını istemelidir. Bereket, emîn olanlarda bulunur. Hattâ çokluk 

dahî emîn tüccârlarda bulunur. Çünki, her müşterî, emîn tüccâra gider. Hıyânet 

edenlere kimse gitmez. Bir tüccâr düşünmeli ki, ömrü yüz seneden çok değildir. 

Âhıretin ise, sonu yokdur. Birkaç günlük ömrünün altın ve gümüşünü artdırmak 

için, ebedî ömrünü ziyâna sokmağı kim ister? Böyle düşünen bir satıcı hıyânet yapamaz. 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki, (Lâ ilâhe illallah diyenler, 

dünyâyı dinden üstün tutmadıkca, Allahü teâlânın gadabından, azâbından 

kurtulurlar. Dîni bırakıp, dünyâya sarılırlarsa, bu kelime-i tevhîdi söyleyince, 

Allahü teâlâ, onlara, yalan söylüyorsun! buyurur). 

Her san’atde de hîle yapmamak farzdır. Çürük iş yapmak ve gizlemek harâmdır. 

İmâm-ı Ahmed ibni Hanbelden “rahmetullahi teâlâ aleyh”, gizli yama yapmağı 

sordular. Kendi giymesi ve müşterînin giymek istemesi ile câiz olup, hîle olarak 

yapmak, ya’nî gizli yamayı, yeni diye satmak günâhdır. Aldığı para harâmdır, 

buyurdu. 

[İnsanlar fâsıkdır, kâfirdir diyerek, hiyle, hıyânet yapmanın câiz olacağını sanmak 

doğru değildir. Hiyle, hıyânet ve başkalarının haklarına saldırmak harâmdır. 

Harâmlar, zarûret olmadıkca, hiçbir yerde, hiçbir sebeble halâl olmaz. İslâmın güzel 

ahlâkını her yerde tatbîk etmek lâzımdır. Güzel ahlâklı olmak sûreti ile müslimânlığı 

tanıtmak, Emr-i ma’rûf yapmak olur. Dâr-ül-harbde de, kâfirlerin haklarına 

dokunmamak, hükûmetlerinin kanûnlarına uymak, kimseyi dolandırmamak, 

müslimânlığın îcâbıdır. Hasen el-Bennâ ve Seyyid Kutb ve Mevdûdî gibi mezhebsizler, 

Hac sûresinin otuzdokuzuncu âyet-i kerîmesine yanlış ma’nâ vererek, gençleri 

hükûmete karşı ısyân etmeğe teşvîk etdiler. Kardeşi kardeşe, düşman yapdılar. 

Anarşiyi körüklediler. Hâlbuki, bu âyet-i kerîmenin meâli, (Mü’minlere saldıran 

zâlimlerle cihâd yapmağa izn verildi)dir. Mekkede kâfirler, müslimânlara 

zulm ediyorlar, yaralıyor, öldürüyorlardı. Bu zâlimlerle döğüşmek için, Resûlullahdan 

“sallallahü aleyhi ve sellem” tekrâr tekrâr izn istediler. İzn verilmedi. Zâlimlerin 

zulmünden kurtulamıyacak olanların, kâfir memleketi olan Habeşistâna 

hicret etmelerine izn verildi. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” Medîneye hicret 

edince, bu âyet-i kerîme gelerek, yeni kurulan islâm devletinin, Mekkedeki zâlimlerle 

cihâd yapmasına izn verildi. Bu âyet, müslimânların zâlim hükûmete 

karşı ısyân etmeleri için değil, islâm devletinin, insanların islâm dînini işitmelerine, 

müslimân olmalarına mâni’ olan, zâlim diktatörlerin orduları ile cihâd yapmasına 

izn vermekdedir. Görülüyor ki, müslimân olsun, kâfir olsun, âdil olsun, zâlim 

olsun, hiçbir hükûmete karşı, isyân etmek, kanûnlara karşı gelmek, hiçbir zemân 

câiz değildir. Fitne çıkarmamalı, fitne çıkaranların arasına karışmamalıdır. Komünist 

memleketde bulunan bir müslimân, zulm ve işkenceden usanır, islâmiyyete uygun 

yaşaması, ibâdetlerini yapabilmesi imkânsız olur ise, zâlimlere yine karşı gelmemeli, 

bir islâm memleketine, hicret etmelidir. İslâm memleketine hicret imkânı 

bulamazsa, insan haklarına, dîne, ibâdete saldırmıyan herhangi bir memlekete 

gitmelidir.] 

3 — Ölçüde hîle etmemeli, doğru dartmalıdır. Kur’ân-ı kerîmde, Mutaffifîn sûresi, 

birinci âyetinde meâlen, (Verirken noksân, alırken fazla ölçenlere acı azâblar 

yapacağım) buyuruldu. Büyüklerimiz, her aldıklarını biraz noksân, verdiklerini 

de, biraz fazla ölçerdi. Bu az fark, Cehennem ile aramızda perdedir derlerdi. 

Bunu tam doğru ölçememek korkusundan yaparlardı. Yedi kat yer ve yedi kat gökler 

genişliğinde olan Cenneti, birkaç kuruşa satanlar ne kadar ahmakdır ve birkaç 

arpa dânesi için, Cehennem azâbı ile müjdelenenler ne kadar ahmakdır, buyururlardı. 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” her ne satın alsaydı, parasını biraz 

fazla verirdi. Fudayl bin İyâd “rahmetullahi teâlâ aleyh”, oğlunu, birşey satın 

alıp, vereceği altının kirlerini temizlerken görünce, (Ey oğlum! Bu yapdığın iş, sana 

iki nâfile hacdan ve iki umreden dahâ fâidelidir) buyurdu. Büyüklerimiz buyu- 

– 842 –

uyor ki, fâsıkların en kötüsü, alırken çok, satarken az ölçenlerdir. Manifaturacılardan, 

kumaşı alırken gevşek, satarken gergin tutup ölçenler de böyledir. Kemiğini, 

âdetden fazla koyan kasablar da böyledir. Hubûbât içine toz toprak karışdırıp 

satan köylüler de böyledir. Malın iyisi ile kötüsünü karışdırıp, hepsini iyi diye 

satan pazarcılar da böyledir. Bunların hepsini yapmak harâmdır. Vel-hâsıl, alışverişde 

herkese karşı doğru hareket etmek vâcibdir. Hattâ, kendine söylenmesini 

istemediği sözü başkalarına söylememelidir. Böyle harâmlardan kurtulmak 

için de, kendini, din kardeşinden üstün görmemek lâzımdır. Bunu da, herkesin yapması 

gücdür. Bunun için Allahü teâlâ, (Hepiniz Cehennemden geçeceksiniz!) 

buyuruyor. Ammâ, herkes Allahü teâlâdan korkusuna göre, oradan çabuk veyâ geç 

kurtulacakdır. 

4 — Satış fiyâtında hîle yapmamakdır. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, 

(Müslimânların, şehre mal getiren köylüleri karşılayıp piyasa fiyâtını gizliyerek, 

ucuz satın almalarını) men’ buyurdu. Köylünün bu sûretle yapdığı satışdan 

vaz geçmesi câizdir. Köylü ucuz birşey getirince, bunu karşılıyarak, malı bana bırak, 

ben sonra yüksek fiyâtla satarım demekden de men’ buyurdu. Bir malın pahâlı 

satılması için, herkesin yanında, onu yüksek fiyâtla satın almakdan da men’ 

buyurdu. Müşterîler, böyle bir satış olduğunu anlarsa, satışı bozabilir. Piyasayı bilmiyenlere 

yüksek fiyâtla mal satmak da harâmdır. Hattâ, acemi olup, ucuz satan 

veyâ pahâlı alanlar ile alışveriş etmemelidir. Bunlarla alışveriş sahîh ve câiz ise de, 

piyasadaki fiyâtı bunlardan gizlemek günâhdır. Basrada büyük bir tüccâr vardı. 

Îrânda, Süs şehrinde bulunan adamlarından biri, mektûb yazarak, bu sene şeker 

kamışı verimli olmadı. Başkaları duymadan, çok şeker al dedi. Tüccâr da, çok şeker 

satın alıp, şeker piyasadan çekilince, pahâlı satarak, otuzbin dirhem gümüş kâr 

etdi. Sonra, düşünüp, şeker kamışlarına âfet geldiğini müslimânlardan saklıyarak, 

onlara hıyânet etdim, bu nasıl müslimânlıkdır deyip, otuzbin dirhemi, şekerlerini 

almış olduğu kimselere götürdü. Her birine, bu para senindir dedi. Niçin, dediklerinde, 

yapdığı yanlış işi anlatdı. Hiçbiri almayıp, sana halâl olsun dediler. Akşam 

evinde düşündü ki, belki utanarak almamışlardır. Din kardeşlerime hıyânet etdim, 

diyerek, ertesi gün tekrâr götürdü. Her birine yalvararak otuzbin dirhem gümüşü 

taksîm etdi. Müşterîye doğru söylemeli, hiç hîle etmemelidir. Malda bir ârıza 

oldu ise, haber vermelidir. Malı, akrabâ veyâ ahbâbından, ona yardım olsun diye 

yüksek fiyâtla aldı ise, müşterîsine bunu söyliyerek, doğru değerini bildirmelidir. 

Meselâ, on lira etmiyen malı, on lira vererek aldı ise, o malı satarken, on liraya aldığını 

söylememelidir. Ucuz aldığı bir malın fiyâtı yükselip pahâlı satıyor ise, aldığı 

fiyâtı söylemelidir. Böyle misâller pekçokdur. Böyle hıyânetleri bilmiyerek yapan 

çokdur. Hıyânet yapmakdan kurtulmak için, herkes, kendine yapılmasını istemediği 

şeyleri, başkalarına yapmamalıdır. Çünki, herkes, dikkat ile, pazarlıkla 

uğraşarak, tam değerini verip aldığını sanır. O hâlde, aldatarak satmak, hıyânet ve 

dolandırıcılık olur. 

[(Mecelle)nin yirmialtıncı [26] maddesinde, (Çok kimseyi zarardan kurtarmak 

için, bir kimseye zarar yapılabilir) diyor. Gıdâ maddelerini satanlar, piyasadaki değerin 

iki misline satarak halka zarar verirlerse, hâkim piyasadaki değerine satdırır. 

Kıtlık zemânında, hükûmet, (İhtikâr) yapanın, ya’nî karaborsacıların yığdığı 

gıdâ maddelerini, uygun fiyât ile, aç kalanlara satdırabilir. 

Abdülganî Nablüsî hazretleri “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Hadîka) kitâbının ikiyüzyedinci 

[207] sahîfesinde buyuruyor ki, (Mezheblerin ruhsatlarını, ya’nî kolaylıklarını 

araşdırarak, işini bunlara uygun olarak yapan kimseye (Müleffık) denir. 

Böyle yapmak câiz değildir. Ahkâm-ı islâmiyyeye uymak istemiyenin yapacağı şeydir. 

İhtiyâcdan dolayı veyâ zarûret ile, bir işini veyâ her işini başka mezhebe uyarak 

yapmak câizdir. Kolaylık için başka mezhebe geçmek, nefse uymak olur. Câiz 

olmaz. 

– 843 –

Harâmı halâl ve halâli harâm yapmak için, yâhud birinin hakkına mâni’ olmak 

veyâ haksız mal ele geçirmek için, (Hîle-i bâtıla) yapmak câiz değildir. Hanefî ve 

Şâfi’î mezheblerinde, (Hîle-i şer’ıyye)nin câiz olması, harâm bir işi yapmağa izn 

vermek değildir. Bir hâkime, bir da’vâ geldiği zemân, bunda hîle olduğunu bilmezse, 

lâzım gelen hükmü vermesi câiz olur. Hîle olduğunu bilerek hükm verirse günâha 

girer. İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe “radıyallahü anh”, müslimânlara böyle hîle 

öğreten müftî hicr olunur dedi. Evet, İmâm-ı a’zam, hîle-i şer’ıyye yapılması câiz 

olur buyurmuşdur. Fekat bu söz, islâmiyyete uymıyan sebeblerin kullanılmasına 

izn vermek değildir. Böyle sebeb kullanınca, bundan hâsıl olacak hükm mu’teber 

olur demekdir. Meselâ fâsid bey’ yapmak câiz değildir, harâmdır. Fekat fâsid 

bey’ yapılınca, bunun ahkâmına uymak lâzım olur. Cum’a ezânı okununca bey’ yapılması 

da böyledir. Iyne satışının harâm kısmını yapmak da böyledir. Harâm sebeble 

yapılan hîleden hâsıl olan hükme uymak, Şâfi’î mezhebinde de lâzımdır. Mâlikîde 

ve Hanbelîde lâzım değildir. Nisâba mâlik kimsenin, bir sene temâm olmadan 

önce, mâlını güvendiği birine temlîk etmesi, sene temâm oldukdan sonra geri 

alması, böylece zekâtın farz olmasına mâni’ olmak için hîle yapması, Hanefîde 

de câiz değildir. Bir kimse, kadını nikâh etmişdim diyerek, iki yalancı şâhid gösterse, 

kadın inkâr etse de, onun zevcesi olur. Fekat, bu hükmün hâsıl olması için, 

yalancı şâhid kullanmak harâm olur. Ödünç vermekde fâizi, mu’âmele satışı şeklinde 

câiz yapmak da böyledir. Bid’atdir. [Ödünç alırken fâiz vermesi îcâb edenin, 

mu’âmele satışı yaparak fâiz cezâsından kurtulacağı, üçüncü kısmda, 12. ci maddenin 

üçüncü sahîfesinde bildirilmişdi. Bu fetvâ, nafaka temîninden âciz olup, fâizsiz 

karz-ı hasen vereni bulamıyan kimse içindir. Ya’nî, fâiz ile ödünç almak zarûreti 

bulunan fakîri fâiz günâhından korumak içindir. Yoksa, herkes mu’amele 

satışı yapmak sûreti ile, fâiz vererek ödünç alabilir demek değildir.] Böyle sözleşmelerde, 

elfâz değil, ma’nâ mu’teberdir. Harâmı halâl yapmak için (Hîle-i bâtıla) 

yapmak yehûdîlerin âdetidir.) 

(Fetâvâ-yı Hindiyye)de altıncı cüz’de diyor ki, (Harâmdan kurtulmak için, halâla 

kavuşmak için hîle-i şer’ıyye yapmak câizdir ve iyidir. Böyle hîlenin câiz olmasına 

sened, Sâd sûresinin kırkdördüncü âyetidir. Bu âyet-i kerîme, Eyyûb aleyhisselâm, 

zevcesine yüz sopa vurmağa yemîn edince, bu yemîni yapmakdan kurtulması 

için yapılacak hîle-i şer’iyyeyi bildirmekdedir.) (Eşi’at-ül-leme’ât)da had 

cezâlarında diyor ki: Sa’îd bin Sa’d dedi ki, babam Sa’d, Resûlullahın “sallallahü 

aleyhi ve sellem” yanına, hasta, sarsak birini getirdi. Bunu zinâ yaparken yakaladık 

dedi. (Buna, üzerinde yüz filiz bulunan bir dal ile bir kere vurunuz!) buyurdu. 

Böylece, bir vurmakla, yüz sopa vurulmuş, had cezâsı yapılmış olur. Eşi’a tercemesi, 

hîle-i şer’ıyyenin câiz ve lâzım olduğunu göstermekdedir.] 

Ey gönül, yakdı vücûdüm, o gizli nârın senin, 

fışkırıp çıkdı semâya ah ile zârın senin! 

Çok garîb bir divânesin, niçin hiç uslanmazsın? 

Herkesin rüsvâsı oldun, yokmudur ârın senin? 

Ebedî aşk tuzâğına düşdüğün günden beri, 

meyvemi verecek aceb, soldu behârın senin? 

Alamadı hiçbir kimse, sonsuz sırrından haber, 

saçmadı bûy-i letâfet, misk-i tâtârın senin. 

Haklısın sen! Kıssa-i cânânı izhâr eyleme! 

Tatmadan anlamaz aşkı, yâr-u agyârın senin! 

– 844 –

16 — TİCÂRETDE İHSÂN 

(Kimyâ-i se’âdet) kitâbı, üçüncü asl, dördüncü bâbda buyuruyor ki: Allahü 

teâlâ, adâlet yapmak emr etdiği gibi, ihsân etmeği de emr ediyor. Bundan evvelki 

bâbda, adâlet yapmağı bildirdik. Bunları öğrenen, zulm yapmakdan kurtulur. 

Şimdi ihsân nasıl yapılacağını anlatacağız: A’râf sûresi, ellibeşinci âyetinde meâlen, 

(İhsân edenlere, elbette rahmetim çok yakındır) buyuruldu. Yalnız adâlet yapanlar, 

dinde sermâyelerini kurtarmış olur. Amma kâr, ihsân edenleredir. Aklı olan, 

âhıret kârını hiç kaçırır mı? İhsân, emr edilmiyen iyiliği yapmakdır. 

[(Eşbâh) sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki, üçüncü kâ’ide (Îsâr)dır. Îsâr, 

muhtâc olduğu birşeyi almayıp, muhtâc olan din kardeşine bırakmakdır. İnsana lâzım 

olan şeylerde îsâr yapılır. Kurbet ve ibâdetlerde îsâr yapılmaz. Meselâ, tahâretlenecek 

kadar suyu, setr-i avret edecek kadar örtüsü olan, bunları kendi kullanır. 

Bunları muhtâc olana vermez. Birinci safdaki yerini başkasına vermez. Nemâz 

vakti gelince abdestsiz kimsenin abdest suyunu başkasına îsâr etmesi câiz değildir]. 

Ticâretde ihsân, altı dürlü elde edilir: 

1 — Müşterî, fazla ihtiyâcı olduğu için, çok para vermeğe râzı olsa bile, çok kâr 

istememelidir. Sırrî Sekâtînin “kuddise sirruh” dükkânı vardı. Yüzde beşden ziyâde 

kâr istemezdi. Bir kerre, altmış altınlık bâdem içi almışdı. Bâdem fiyâtı ânsızın 

yükseldi. Dellâl, bâdem satmak için geldi. Altmışüç altına sat dedi. Dellâl, bugün, 

bu kadar bâdemi, doksan altına alıyorlar deyince, ben yüzde beşden fazla kâr 

almamağa karâr verdim. Karârımı değişdirmem buyurdu. Dellâl da, ben de senin 

malını aşağı fiyâtla satamam dedi ve satmadı. O da, yüksek fiyâtla satmağa râzı olmadı. 

Bâdemler satılamadı. İşte ihsân böyle olur. Muhammed bin Münkedir, din 

büyüklerindendi. Mağazası vardı. Çeşidli kumaş satıyordu. Kimisinin zrâ’ı [bir zrâ’ 

0,48 metredir] beş altın, kimisinin, on altın idi. Birgün, kendisi yok iken, çırağı, bir 

köylüye, beş altınlık kumaşı, on altına satdı. Kendi gelip, haber alınca, akşama kadar 

köylüyü aratdı. Köylüyü görünce, bu kumaş beş altından ziyâde etmez dedi. 

Köylü, ben bunu, seve seve aldım deyince, ben kendime uygun görmediğimi din 

kardeşime de uygun görmem. Yâ satışdan vaz geç, beş altını geri al, yâhud da gel, 

on altınlık kumaşdan vereyim buyurdu. Köylü beş altını geri aldı. Sonra, birisine, 

bu merd kimdir diye sordu. Muhammed bin Münkedir dediler. Bu ismi duyunca 

(Sübhânallah! Bu, öyle kimsedir ki, çölde susuz kalınca yağmur düâsına çıkıp, onun 

adını söylediğimiz zemân rahmet yağıyor) dedi. Büyüklerimiz az kârla, çok iş yapar, 

bunu dahâ bereketli bulurlardı. Halîfe Alî “radıyallahü anh”, Kûfe şehri 

çarşısında dolaşarak, (Az kârı red etmeyiniz! Çok kârdan mahrûm kalırsınız!) buyururdu. 

Eshâb-ı kirâmın “aleyhimürrıdvân” büyüklerinden Abdürrahmân bin 

Avf’a, o büyük serveti nasıl kazandın? dediler. Çok az kâra da râzı oldum. Hiçbir 

müşterîyi boş çevirmedim. Hattâ bir gün, bin deveyi sermâyesine satmışdım. Yalnız 

dizlerindeki ipleri kâr kalmışdı. Her ip, bir dirhem gümüş değerinde idi. O gün 

develerin yem parasını ben vermişdim. Kazancım ise, bin dirhem olmuşdu, buyurdu. 

[Hamza efendinin “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Bey’ ve şirâ risâlesi şerhı), yirmibeşinci 

sahîfesinde diyor ki: (Yedincisi: Yüksek fiyâtla satıp, bir kimseyi aldatmakdan 

sakınmalıdır. Zîrâ piyasada on liraya satılmakda olan bir malı, onbir liradan 

yukarıya satın almak gaben-i fâhiş ile aldanmakdır. Ya’nî çok aldanmakdır. 

Yalan söylemekle çok aldatılan bir müşterî, satışdan vaz geçebilir)]. 

2 — Fakîrlerin malını fazla para ile almalı, onları sevindirmelidir. Meselâ, dul 

kadınların iğirdiği ipliğine, çocukların satdığı meyvelere çok para vermelidir. Bu 

sûretle çalışanlara yardım etmek, sadaka vermekden dahâ sevâbdır. Böyle yapanlar, 

Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” düâsına kavuşur. Çünki, (Alışveriş- 

– 845 –

de kolaylık gösterenlere, Allahü teâlâ merhamet eylesin!) diye düâ buyurmuşdur. 

Fekat, zenginden mal alırken aldanmak sevâb değildir ve iyi değildir. Malı zâyı’ 

etmekdir. Belki pazarlık edip, ucuz almak lâzımdır. İmâm-ı Hasen ve Hüseyn “radıyallahü 

anhümâ”, her aldıklarında pazarlık eder, ucuz almağa uğraşırlardı. 

Kendilerine: Bir günde binlerle dirhem sadaka veriyorsunuz da, birşey satın alırken 

niçin uzun pazarlık ederek yoruluyorsunuz? dediklerinde, (Verdiklerimizi Allah 

rızâsı için veriyoruz. Ne kadar çok versek yine azdır. Fekat, alışverişde aldanmak, 

aklın ve malın noksân olmasıdır) buyururlardı. 

3 — Müşterîden para almakda üç dürlü ihsân olur: Fiyâtda ikrâm etmelidir. Eski, 

kirli paraları kabûl etmelidir. Peşin verdiği fiyâtla, veresiye vermelidir. [Veresiye 

vermek için, fiyâtı artdırmak şart edilirse, bey’ fâsid olur. Harâm olur.] Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki, (Alışverişde kolaylık gösterenlere, 

Allahü teâlâ, her işinde kolaylık gösterir). İhsânın en büyüğü, en kıymetlisi, 

fakîrlere veresiye vermekdir. Parası, malı olmıyanın borcunu uzatmak, zâten vâcibdir. 

İhsân değil, adl ve vazîfedir. Fekat, malı olup da, ziyân ile satmadıkca veyâ 

muhtâc olduğu birşeyi satmadıkca, ödiyemiyecek bir hâlde olanların ödemesine 

zemân vermek ihsândır ve büyük sadakadır. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” 

buyurdu ki, (Kıyâmetde bir kimseyi hesâba çekerler ki, çok günâh işlemiş, 

hiç iyilik yapmamış. Sen dünyâda hiç iyilik yapmadın mı? derler. Hayır, yalnız çırağıma 

derdim ki, (Fakîr olan borcluları sıkışdırma! Ne zemân ellerine geçerse, o 

zemân vermelerini söyle. İstediklerini yine ver. Boş çevirme!) Allahü teâlâ buyuracak 

ki, (Ey kulum! Bugün sen fakîr, muhtâcsın! Sen dünyâda benim kullarıma 

acıdığın gibi, bugün biz de sana acırız). Onu afv eder.) Hadîs-i şerîfde buyuruldu 

ki: (Bir müslimâna, Allah rızâsı için ödünc veren kimseye, hergün için sadaka sevâbı 

verilir. Fakîrden, alacağını çabuk istemiyene, hergün için malın hepsini sadaka 

vermiş gibi sevâb verilir). Büyüklerimizden öyle kimseler vardı ki, borcun getirilmesini 

arzû etmezdi. Hergün, o malı sadaka vermiş gibi sevâb kazanmağı tercîh 

ederlerdi. Bir hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (Sadaka verilen her dirhem için on 

sevâb, ödünc verilen her dirhem için ise, onsekiz sevâb vardır. Çünki, borc, ihtiyâcı 

olana verilir. Sadaka belki, ihtiyâcı olmayanın eline düşebilir). [Üçüncü 

kısmda, onikinci maddenin sonunu okuyunuz!]. 

4 — Borc ödemekde ihsân, istemeğe vakt bırakmadan önce vermekdir ve paranın 

en iyisini vermek ve kendi eli ile ve ayağına gidip vermekdir. Onu, birisini 

göndermeğe mecbûr bırakmamakdır. Hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (En iyiniz, 

borcunu iyi ödiyeninizdir). Bir hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (Ödünc alan bir kimse, 

iyice ödemeği niyyet ederse, borcunu ödemesi için, melekler ona düâ eder). Bir 

kimse, malı olduğu hâlde, borcunu ödemeği bir sâat gecikdirirse, zâlim ve âsî 

olur. Nemâz kılarken de, oruc tutarken de, uykuda da, ya’nî her ân, la’net altında 

bulunur. Borc ödememek öyle bir günâhdır ki, uykuda bile durmadan yazılır. 

Malı olmak, parası çok olmak demek değildir. Belki satılık birşeyi olup da, satmazsa, 

günâh işlemiş olur. Değeri düşük olan para veyâ işe yaramıyan mal vererek öder 

ve bunu hak sâhibi beğenmiyerek alırsa, yine günâh olur. Onu râzı etmedikce, ya’nî 

gönlünü almadıkca, günâhdan kurtulamaz. Çok kimseler bunu düşünmez, ammâ 

büyük günâhlardandır. 

5 — Alışveriş etdiği kimse pişmân olursa (İkâle etmek), ya’nî yapılan satışı geri 

çevirmekdir. [Birinin (vazgeçdim) demesi, ötekinin de (kabûl etdim) veyâ (ben 

de vazgeçdim) demesi ile ikâle yapılır. İkâlede, semenin artdırılması veyâ azaltılması 

şart edilirse, bu şart bâtıl olur. Ya’nî bu şart yerine getirilmez. Semenin helâk 

olması, ikâleye mâni’ olmaz. Mebî’in helâk olması mâni’ olur. Fâsid ve mekrûh 

olan satışlarda ve (Gaben-i fâhiş) ile aldatılan müşterînin istediği zemânda ikâle 

yapmak vâcib olur. Sahîh satışda, biri istediği zemân, ötekinin de yapması müstehabdır.] 

Çünki, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki: (Bir kim- 

– 846 –

se [karşısındaki pişmân olunca] bey’i fesh eder, geri alırsa, Allahü teâlâ, onun günâhlarını 

afv eder). Yapılan satışı geri çevirmek vâcib değildir. Fekat, çok sevâbdır 

ve ihsân etmekdir. 

6 — Fakîrlere veresiye verip, parası olmıyandan, istememeği niyyet etmekdir. 

Borclusu ölünce halâl etmekdir. Büyüklerimizden ba’zısının dükkânında iki defter 

vardı. Birisine bilinmiyen ismler yazardı ki, hepsi fakîr idi. Ba’zı borclar karşısında 

ism de yazılı değildi. Böylece kendisi ölürse, kimse fakîrlerden birşey istiyemezdi. 

Fekat böyle tüccârlar da, en iyi sayılmazdı. En iyi olanlar, fakîrler 

için, hiç defter tutmıyanlardı. Bunlar, fakîr birşey getirirse alır, getirmiyenlerden 

birşey istemezlerdi. İşte, din büyükleri, böyle ticâret yapardı. Şübheli bir kuruşu 

kabûl eden, dinde merdlerden sayılmazdı. 

17 — TİCÂRETDE DÎNİNİ KAYIRMAK 

(Kimyâ-i se’âdet) kitâbında, beşinci bâbda buyuruyor ki: Bir kimsenin dünyâ 

ticâreti, âhıret ticâretine mâni’ olursa, bu kimse bedbahtdır, zevallıdır. Bir çömlek 

almak için, altın kupa verene ne denir? Dünyâ, saksı parçası gibidir. Hem kıymetsizdir, 

hem de çabuk kırılır. Âhıret ise, altından kupa gibidir ki, hem çok kıymetlidir, 

hem de dayanıklıdır, kırılmaz. Hattâ hiç tükenmez. Dünyâ ticâretinin âhırete 

yaraması için ve Cehenneme sürüklememesi için, çok uğraşmak lâzımdır. İnsanın 

sermâyesi, dîni ve âhıretidir. Bu sermâyeyi kapdırmamak için, çok uyanık olmak 

lâzımdır. Dînini kayırmak istiyenler yedi şeye dikkat etmelidir: 

1 — Her sabâh şöyle niyyet etmelidir ki, kendisinin ve evlâd ve âilesinin rızkını 

kazanmak, onları kimseye muhtâc bırakmamak, Allahü teâlâya râhat ve temiz 

ibâdet edebilmek, âhıret yolunda yürüyebilmek için, vazîfeme gidiyorum demelidir. 

O gün müslimânlara iyilik, yardım ve nasîhat, emr-i ma’rûf, nehy-i münker 

yapmağı, kalbinden geçirmelidir. Nemâzda kusûr edenlere, günâh işliyenlere, 

emr-i ma’rûf yapmalı, onlara göz yummamalıdır. Böyle niyyet eden bir tüccâr, bir 

me’mûr, bir muallim ve bir hâkim ve bir subay, vazîfesini yapdığı kadar, hep sevâb 

kazanır. Onun her işi, ibâdet olur. Dünyâda kazandığı şeyler de, caba olur. 

2 — En az, binlerle insan çalışmayacak olursa, kendisinin birgün bile yaşıyamıyacağını 

düşünmelidir. Meselâ, çiftçi, fırıncı, dokumacı, demirci, iplikci ve dahâ nice 

san’atkârlar, hep onun için çalışıyor. O hepsine muhtâcdır. Herkes onun için çalışıp, 

ona hâzırlayıp da, onun boş oturması, kimseye fâideli olmaması doğru olur mu? 

Bu dünyâda herkes yolcudur. Geldik gidiyoruz. Yolcuların birbirlerine yardım etmesi, 

el ele vermeleri, kardeş gibi olmaları lâzımdır. Her müslimân böyle düşünmelidir. 

Vazîfesine başlarken, müslimân kardeşlerime yardım etmek, onları râhat etdirmek 

için çalışacağım. Din kardeşlerim benim işimi gördükleri gibi, ben de, onlara 

hizmet edeceğim demelidir. Her müslimân iyi bilsin ki, bütün san’atler, farz-ı 

kifâyedir. Bunu düşünerek, bir san’ate yapışmak, ibâdet etmek olur. İster kitâblı kâfirler 

keşf etsin, ister kitâbsız kâfirler bulsun, her san’ati öğrenmek ve hele, harb vâsıtalarını 

en modern, en ileri şeklde yapmağa çalışmak farzdır. Bu vâsıtaları yapabilmek 

için, gerekli ilmleri, dersleri mekteblerde, bu niyyet ile okutmak ve okumak 

hep ibâdet olur. Nemâz kılan insanın bu niyyet ile, her işi ibâdet olur. Nemâz kılmıyanların 

her hareketi de günâh olur. O hâlde, her müslimân, nemâzını kılmalı, sonra 

farz olduğunu düşünerek, vazîfesini yapmalıdır. İş görürken niyyetin doğru olmasına 

alâmet, insanlara fâideli olan bir meslek, bir san’at seçmekdir. Ya’nî, öyle 

bir iş görmeli ki, eğer o iş olmasa, müslimânlar sıkıntı çekerdi. O hâlde, keyf, oyun 

ve benzerlerine, san’at dense de ve harâm işleyenlere san’atkâr ismi verilse de, bunları 

yapmak ibâdet olmaz. Hattâ, harâm olmıyan, mubâh olan, fekat insanlara lüzûmlu 

olmıyan san’atleri seçmemelidir. Hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (En iyi ticâ- 

– 847 –

et, bezzâzlıkdır, kumaş satmakdır. En iyi san’at, terzilikdir). 

3 — Dünyâ işleri, âhıret için çalışmağa mâni’ olmamalıdır. Âhıret için ticâret 

yeri câmi’lerdir. Münâfıkûn sûresi, dokuzuncu âyet-i kerîmesinde meâlen, (Mallarınız 

ve çocuklarınız, Allahü teâlâyı, hâtırlamanıza mâni’ olmasın!) buyuruldu. 

Halîfe Ömer “radıyallahü anh” buyurdu ki, (Ey tüccârlar! Önce âhıret rızkını kazanın! 

Sonra dünyâ rızkına çalışın!). Ticâretle meşgûl olan büyüklerimiz, sabâh ve 

akşamları âhıret için çalışır, Kur’ân-ı kerîm okur, ders dinler, tevbe ve düâ eder, 

ilm öğrenir ve gençlere öğretirlerdi. Kelle kebâbı, sabâh çorbası gibi şeyleri çocuklar 

ve zimmîler satardı. Çünki, müslimânlar, sabâh, akşam câmi’lerde bulunurdu. 

İnsanların amellerini yazan ikişer melek, her sabâh ve akşam değişmekdedir. Bir 

hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (Melekler insanların amel defterlerini götürdükleri 

zemân, başında ve sonunda iyi iş yazılı ise, gün ortasında yapılanları ona bağışlarlar). 

Yine buyurdu ki, (Gündüz ve gece melekleri, sabâh ve akşam, gidip gelirken 

birbirleri ile karşılaşırlar. Hak teâlâ, [giden meleklere], kullarımı nasıl bırakdınız? 

buyurur. Yâ Rabbî! Nemâzda bulduk ve nemâz kılarken bırakdık, derler. Allahü 

teâlâ da, şâhid olun, onları afv etdim buyurur). Müslimân tüccârlar, san’at sâhibleri, 

gündüzleri de, ezân sesini duyunca, işini hemen bırakıp, câmi’e koşmalıdır. [Dînini 

seven ve kayıran bir imâm bulursa, ona uymalı, dînini dünyâya değişen, ibâdete 

harâm, bid’at karışdıran, müslimânlıkdan haberi olmıyan imâm ve hâfızların 

yanına, sesine, sözüne yanaşmamalıdır.] Büyüklerimiz, (Ticâretleri, satışları, Allahü 

teâlâyı unutmalarına sebeb olmaz) âyet-i kerîmesine ma’nâ verirken diyor ki, 

demirciler vardı. Demir döğerken, ezân okununca, çekici kaldırmış iken, demire 

vurmaz, bırakıp nemâza koşarlardı. Ve terziler vardı. İğneyi sokunca, ezân okunsaydı, 

o hâlde bırakıp, cemâ’ate koşarlardı. 

4 — Çarşıda, işde Allahü teâlâyı zikr, tesbîh etmeli, her ân Onu hâtırlamalıdır. 

Dili ve kalbi boş kalmamalıdır. İyi bilmelidir ki, o ânda kaçırdığını, bütün dünyâyı 

verse, bir dahâ eline geçiremez. Gâfiller arasındaki hâtırlamanın sevâbı çok 

olur. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki, (Gâfiller arasında Allahü 

teâlâyı zikr eden kimse, kurumuş ağaçlar arasında bulunan yeşil fidân gibidir 

ve ölüler arasındaki cânlı gibidir ve harbde kaçanlar arasında, arslan gibi döğüşenler 

gibidir). Bir kerre buyurdu ki, (Çarşıya giderken, lâ ilâhe illallah, vahde 

hü lâ şerîke leh, le hül mülkü ve le hül hamdü, yuhyî ve yümît, ve hüve hayyün lâ 

yemût, bi yedi-hil-hayr, ve hüve alâ külli şey’in kadîr diyen kimseye, iki milyon sevâb 

yazılır). [Bu hadîs-i şerîfde olduğu gibi, sevâb veyâ günâh mikdârını, göklerin 

büyüklüğünü, uzaklıklarını ve âhıretdeki zemânları ve dünyânın yaradılışını ve mahlûkların 

sayısını bildiren hadîs-i şerîflerdeki çeşidli rakamlar, mikdâr sayısını göstermek 

için değil, mikdârın çokluğunu anlatmak içindir. Meselâ bir kimseye, birkaç 

def’a, zahmet çekerek gidip bulamıyarak cânı sıkılan biri, o kimseyi görünce, 

seni on def’a aradım, bulamadım, demesi gibidir.] Cüneyd-i Bağdâdî “kuddise sirruh” 

buyurdu ki, (Pazarda çok kimse vardır ki, sôfîler halkasında oturanlardan dahâ 

kıymetlidir). Bir kerre de buyurdu ki: (Öyle kimse tanıyorum ki, pazarda hergün 

üçyüz rek’at nemâz kılmakda ve otuz bin tesbîh okumakdadır). Ba’zısı demişdir 

ki, bu kimse, kendisidir. Hulâsa, dîne, ibâdetine yardım niyyeti ile dünyâya çalışanlara, 

hep böyle sevâb vardır. Yalnız para kazanıp, dünyâ malı toplamak için 

çalışanlar, sevâbdan mahrûm kalır. Hattâ bunlar, câmi’de, nemâzda iken de, kalbleri 

dükkânın hesâbındadır. Fikrleri dağınıkdır. 

5 — Dünyâ işlerine çok düşkün olmamalıdır. Meselâ, çarşıya herkesden önce 

gidip, herkesden sonra çıkmamalı. Tehlükeli ve uzun yollara gitmemelidir. Mal kazanmak 

için, deniz [ve hava] yolculuklarına dalmamalıdır. Mu’âz bin Cebel “radıyallahü 

anh” buyuruyor ki, (Şeytân, pazarda, yalan, hîle, hıyânet ve yemîn etdirerek 

müslimânları günâha sokmağa çalışır. Önce gidip, geç çıkanlara dahâ çok asılır). 

Hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (Tüccârın, esnâfın en kötüsü, erken gidip, geç dö- 

– 848 –

nenlerdir). Sabâh nemâzı kılmadan ve kitâb okuyup birkaç şey öğrenmeden işe gitmemeği 

âdet edinmelidir. İhtiyâcı kadar dünyâlık kazanınca, âhıreti kazanmakla 

meşgûl olmalıdır. Çünki, âhıret hayâtı sonsuzdur ve ona ihtiyâc dahâ çokdur ve âhıret 

ticâretinde iflâs etmek üzeredir. İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfenin hocası Hammâd 

“rahmetullahi teâlâ aleyh”, ticâret yapardı. Baş örtüsü satardı. Hergün, iki habbe 

kazanınca eşyâyı toplar pazardan çıkardı. Büyüklerden ba’zısı dükkâna, haftada 

iki gün giderdi. Bir kısmı da, Cum’adan başka hergün gider, öğle nemâzında geri 

dönerdi. Bir kısmı nihâyet ikindiye kadar alışveriş ederdi. Hepsi ihtiyâcı kadar kazanınca 

câmi’e gider, ibâdetle, ilm öğrenmekle akşamı yapardı. 

6 — Şübheli şeylerden kaçınmalıdır. Harâma yaklaşan zâten âsî, fâsık olur. 

[Şübhe etdiği şeyleri, Ehl-i sünnet kitâblarından öğrenmelidir. Câhil hâfızlara, hocalara 

ve her kitâba güvenmemelidir.] Kalbine sıkıntı getiren şübheliyi almamalıdır. 

Zâlimlerle, hîle, hıyânet edenlerle, yemîn ile satanlarla, dükkânında harâm 

şey satanlarla alışveriş etmemelidir. Zâlimlere, fâsıklara veresiye satmamalıdır. 

Çünki, öldükleri zemân üzülür. Hâlbuki, zâlimler [ya’nî müslimânlara ve islâmiyyete 

eli ile, dili ile, kalemi ile zarar yapanlar] ölünce üzülmek günâhdır. Onlara 

yardım etmek câiz değildir. Meselâ, din ile alay edenlere, yalan yanlış kitâblar 

yazarak dîni yıkmağa uğraşanlara kâğıd satmak günâhdır. Velhâsıl, herkesle 

mu’âmele etmemelidir. Doğru insan aramalıdır. Bir zemân vardı ki, bir tâcir, her 

istediği ile mu’âmele edebilirdi. Çünki, herkes, alışveriş ilmini biliyor ve bildiğine 

göre hareket ediyordu. Sonraları öyle zemânlar geldi ki, birkaç kişi ile mu’âmele 

edilemezdi. Dahâ sonraları ise, ancak birkaç kimse ile mu’âmele edilebilir oldu. 

Bir zemân gelmek korkusu vardır ki, alışveriş edecek kimse bulunamıyacakdır. 

Bunu çok zemân önce, söylemişlerdir. Bizler, belki de, büyüklerimizin korkduğu 

o zemâna kaldık. Kim ile olursa olsun, alışveriş edilmekdedir. Câhil hâfızlar, 

yangına körükle gidip, (Bugün dünyânın her tarafı böyle oldu. Her yerdeki mala 

harâm karışdı. Harâmdan kurtulmak imkânsız oldu) diyorlar. Bu söz, çok yanlışdır. 

Hiç de dedikleri gibi değildir. Bunu, bundan sonraki faslda anlatacağız. 

7 — Alışveriş yapdığı kimse ile olan sözlerini, hareketlerini, aldığını, verdiğini 

iyi ve doğru hesâb etmelidir. Kıyâmetde, bunların hepsinden hesâb vereceğini 

bilmelidir. Büyüklerden biri, bir bakkalı rü’yâda görüp, Allahü teâlâ sana ne 

yapdı dedi. Önüme ellibin sahîfe koydular. Yâ Rabbî! Bu sahîfeler kimlerindir dedim. 

Ellibin kişi ile alışveriş yapmışsın. Her sahîfe, bunların birisi ile olan mu’âmeleni 

göstermekdedir dediler. Bakdım, her sahîfede bir kimse ile olan mu’âmelemin 

inceden inceye yazılmış olduğunu gördüm, dedi. Bir guruş hîle yapan, bir guruş 

hak yiyen, cezâsını çekecekdir ve hiçbirşeyin yardımı olmıyacakdır. 

İşte buraya kadar, büyüklerimizin hâllerini ve dînimizin yolunu göstermiş oluyoruz. 

Bugün bu yol unutulmuş, bilen de kalmamışdır. Bugün, bunlardan birisini yapana 

çok sevâb verilir. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki, (Bir zemân 

gelir ki, o zemânın müslimânları, bugün sizin yapdığınız ibâdetlerin onda birini yaparsa, 

âhıretde azâbdan kurtulurlar). Sebebini sorduklarında, (Çünki, sizler hayr işlemeğe 

çok yardımcı buluyorsunuz. Onlar yardımcı bulamıyacakları gibi, çeşidli engellerle 

de karşılaşacaklardır. Gâfiller, câhiller arasında garîb kalacaklardır) buyurdu. 

Bu hadîs-i şerîfi bildirmekden maksadımız, müslimânların, zemânın hâlini görüp, 

ümmîdsizliğe düşmemeleri içindir. O hâlde, bu zemânda, yukarıda yazılanların hepsini 

kim yapabilir diyerek ye’se düşmek doğru değildir. Ne kadar yapılabilirse çok kâr 

olur. Âhıretin dünyâdan dahâ iyi olduğuna inanan kimse, bunların hepsini de yapabilir. 

Bunların hepsini gözetmek, yapsa yapsa, insanı fakîr yapar. Sonsuz se’âdete, ebedî 

râhatlığa sebeb olacak, birkaç senelik fakîrliğe elbette katlanılır. Nitekim birçok 

kimse, birkaç şey kazanmak için, fırtınalı, karlı havalarda, sıkıntılı yolculuklara, bir 

rütbeye, dereceye yükselmek için de nice mahrûmiyyetlere katlanıyor. Hâlbuki, 

ölüm gelince, bütün kazancları elden çıkmakda, boşuna didinmiş olmakdadırlar. 



Bu mektûb, hâce Ebülmekârim için yazılmışdır. Allahü teâlânın kullarına hizmet 

etmeği övmekdedir: 

Allahü teâlâ, aşırı hareketlerden korusun! Ortalama, adâlet üzere doğru yolda 

bulunmak nasîb etsin! Allahü teâlânın, bir kuluna, fâideli, güzel işler yapmağı, çok 

kimsenin ihtiyâclarını sağlamasını nasîb etmesi, çok kimsenin ona sığınması, bu kul 

için pek büyük bir ni’metdir! Allahü teâlâ, kullarına ıyâlim demiş, çok merhametli 

olduğu için, herkesin rızkını, nafakasını kendi üzerine almışdır. Allahü teâlâ, bu 

ıyâlinden birkaçının rızkları, nafakaları için ve bunların yetişmeleri, râhat yaşamaları 

için bir kulunu görevlendirirse, bu kuluna büyük ihsân etmiş olur. Bu büyük 

ni’mete kavuşup da, bunun için şükr etmesini bilen kimse, çok tâli’li, pek bahtiyârdır. 

Bunun kıymetini bilip, şükr etmek, kendi sâhibinin, Rabbinin ıyâline hizmet 

etmeği se’âdet ve şeref bilmek ve Rabbinin kullarını, kölelerini yetişdirmekle 

öğünmek, akl îcâbıdır. Allahü teâlâya hamd olsun ki, orada bulunanların hepsi, sizin 

iyiliklerinizi anlatmakdadırlar. İhsânlarınızın, yardımlarınızın söylentileri her 

yerde dolaşmakdadır. 

NEFS 

Bir ân gelir kabarır, atlasda dalga gibi, 

muhit olur rûhuna, kırılmaz halka gibi. 

Bir ân gelir, durulur, soğuk bir pınar olur, 

her sözü kabûl eden, en kıymetli yâr olur. 

Bir ân gelir, ah çeker, herşey benim olsa der, 

bütün dünyâyı versen, nankördür dahâ ister. 

Bir ân gelir inanır, mevlâsı sözlerine, 

nedâmet yaşı dolar, o âsî gözlerine. 

Bir ân gelir ki gürler, ufkunda şimşek çakar, 

yılların mahsûlünü, tutar bir ânda yakar. 

Bir ân gelir, dalgasız, sessiz bir ummân olur, 

bütün yapdıklarına, utanır, pişmân olur. 

Bir ân gelir, Fir’avn, Şeddâd ve Nemrûd olur, 

damarlarda dolaşan, Hannâs-ı merdûd olur. 

Bir ân gelir mutî’dir, herşeyi kabûl eder, 

dünyâ gözünde olmaz, dâim ibâdet ister. 

Bir ân gelir, şâhlanır, kükremiş arslan gibi, 

yâhud kana susamış, yaralı kaplan gibi. 

Bir ân gelir, uslanıp bir (seng-i miheng) olur, 

her arzûsu, Resûlün sözlerine denk olur. 

Bir ân gelir, zâlimdir, rûhu inletir zâr zâr, 

kendi kötü elîle, kendine mezâr kazar. 

Ey kalb, böyle bir nefse, uyarsan hâlin yaman! 

Onun hîlelerine, aldanma hiçbir zemân! 

– 850 –

19 — İSLÂMİYYETDE FÂİZ, BANKA VE VAKF 

İslâmiyyetde, banka kurmak, banka ile iş yapmak câiz midir? Önce şunu bildirelim. 

İslâmiyyetde fâiz harâmdır. Fâiz, yalnız islâmiyyetde değil, semâvî dinlerin, 

ya’nî hak olan, doğru olan dinlerin hepsinde harâmdır. Fâizin azı da, çoğu da harâmdır. 

En büyük günâhlardandır. Fâizin ve bankanın ne demek olduğunu iyi anlamak 

lâzımdır. Dînimiz ticârete ve büyük sınâ’î teşekküllerin meydâna gelmesine 

ve ferdin istihsâl kapasitesinin genişlemesine yarıyan ve fâiz ile alışveriş yapmıyan 

şirketlerin, bankaların kurulmasına izn, hattâ emr vermekdedir. 

Dînini iyi öğrenen bir müslimân, harâm işlemeden ve fâiz felâketine düşmeden 

her çeşid ticâreti yaparak halâl mal kazanır. Halâl ve bereketli kazancı ile millete 

ve memlekete çok fâideli olur. (Hadîka)da diyor ki, (İmâm-ı Muhammed Şeybânîye, 

mütehassıs olduğu tesavvuf bilgisinde niçin bir kitâb yazmadığını sorduklarında, 

zühd ve takvâ, ancak, bütün işlerde ahkâm-ı islâmiyyeye uymakla, bâtıl, 

fâsid ve mekrûh sözleşmelerden sakınmakla elde edilebilir. Bunlar da, fıkh kitâblarından 

öğrenilir. Alışveriş ve başka sözleşmeleri yapacak kimsenin bunların 

sahîh ve halâl olması şartlarını öğrenmesi lâzımdır. Bunun için, bu işlerin ilmihâlini 

öğrenmek her mükellefe farz-ı ayndır. Bu farzın yerine getirilmesi için, bey’ 

ve şirâ kitâbını yazdım buyurdu). 

FÂİZ NEDİR?: Bütün fıkh kitâbları diyor ki, fâiz, ödünc vermekde, rehnde ve 

alışverişde, alıcıdan veyâ vericiden birinin ötekine karşılıksız olarak vermesi şart 

edilen fazla mala denir. Başkasına verilmesi şart edilirse, fâiz olmaz. Fekat bey’ fâsid 

olur denildi. Bey’de, şart edilmeden verilen hediyye, fâiz olmaz. Hediyyenin 

ayrı bir mal olması ve ayrıca teslîm edilmesi îcâb eder. Meselâ bir kimse, bir altın 

lira verip dört çeyrek altın satın alsa ve ayrıca bir mikdâr para hediyye etse fâiz olmaz. 

Bey’ de fâsid olmaz. Çünki, satarken hediyye vermek şart edilmemişdir. 

Hediyye vermekde şart edilen fazla birşey de, fâiz olmaz. Bir ay bana hizmet etmek 

şartı ile, şu malı, meselâ evimi sana hediyye etdim dese, o da kabûl edip alsa, 

fâiz olmaz. Fekat, şart fâsid olup, hizmet etmesi lâzım gelmez. Hizmet ederse 

de, zararı olmaz. (Hediyye) veyâ (Hibe), mevcûd ve ma’lûm bir aynı birine karşılıksız 

temlîk etmekdir. Belli bir karşılık istiyerek vermek de câizdir. Deyni ya’nî 

alacağını borclusuna veyâ borclusundan başkasına hediyye câizdir. Fekat, başkasına 

hediyye ederken, kabz eylemesini de emr eylemesi ve onun kabz etmesi lâzımdır. 

Kabz edince, deyn ayn olmakdadır. Ya’nî yukarıdaki ta’rîfde bulunan 

(Ayn) kelimesi, (Sözleşmede veyâ sonradan ayn olan) demekdir. [Bey’ ve şirâda 

da, görülmiyen nakd, kabz edilince ayn olmakda, sözleşme yerinde lâzım olan ta’yîn 

hâsıl olmakdadır.] Hediyyeyi kabûl etmek sünnetdir. Mükellef olmak ve kendi mülkünü 

hediyye etmek şartdır. Hediyye, söz veyâ hâl ile olan (Îcâb) ve (Kabûl) ile 

hâsıl ve sözleşme yerinde kabz edilmekle temâm olur. Lüzûmsuz şartla bâtıl olmaz. 

Şartı yapsa da olur, yapmasa da olur. Hediyye verirken, belli birşeyi, karşılık istemek, 

birisine olan borcunu ödemesini şart etmek câizdir. Hediyyenin ve karşılığının, 

ayrılmadan önce verilmeleri lâzımdır. Ta’âm bulunan çantayı, eşyâ bulunan 

evi, yük bulunan hayvânı hediyye sahîh olmaz. Bunları boş iken veyâ yalnız 

yüklerini hediyye etmek sahîh olur. Ya’nî (Meşgûl) değil, (Şâgil) hediyye edilir. 

Koyundaki yün, dikili ağaç, ağaçdaki meyve, memedeki süt hediyye edilemez. Ayırması 

zarar verecek parça, ayrılarak hediyye edilemez. Bir liralık altını, dört çeyrek 

altın ile değişdirirken, iki karşılıkdan birinin ağırlığı fazla olur, bunu halâl ederse 

câiz olur. Çünki, ayırması zarar verecek şeyi ayırmadan hediyye etmiş olur. Eti, 

dahâ ağır ete satarak fazlasını hibe etmek ise, câiz olmaz. Çünki, fazlasını ayırmak 

zarar vermez. Alacağını borcluya hibe eden, artık bunu geri istiyemez. Yedi şeyden 

biri varsa, ayn olan hediyye de teslîmden sonra geri alınamaz. Bunlar bulunmazsa, 

hâkim karârı ile geri almak sahîh olur ise de, mekrûhdur. Yedi mâni’: Ve- 

– 851 –

ilen aynda kıymetini artdıran ziyâdelik hâsıl olmak, ikisinden birinin ölmesi, 

hediyyenin karşılığı olduğu bildirilerek bir hediyye vermek [bunu başkasının da 

vermesi rücû’a mâni’ olur], hediyye edilen malın alanın mülkünden çıkması, ikisi 

arasında nikâh bulunmak, aralarında nikâhı ebedî harâm eden akrabâlık bulunmak, 

hediyye edilen malın helâk olması, geri almağa mâni’ olurlar. Sadaka, fakîre 

verilen hediyyedir. Deyn olan hediyyeyi ve sadakayı geri almak hiç câiz değildir. 

Birinin borcunu ondan iznsiz ödeyerek, onu kendine borclu yapmak câiz değildir. 

Şâfi’î ve Mâlikî mezheblerinde, fâiz, yalnız gıdâ maddelerinde ve parada olur. 

1 — Ödünc alıp vermekde fâiz: İmâm-ı Rabbânî Ahmed-i Fârûkî Serhendî 

“kuddise sirruh” birinci cildin, yüzikinci mektûbunda buyuruyor ki: (Dahâ fazlasını 

ödemesi şartı ile ödünc vermek fâizdir. Ya’nî böyle olan sözleşme harâmdır. 

Harâm anlaşma ile ele geçen malın hepsi harâm olur. Meselâ, oniki kile ödemesi 

şartı ile, on kile buğday ödünc verilse, alınan oniki kilenin hepsi harâm olur. 

[Fazla olan iki kilesi kul hakkı olduğu için geri vermesi vâcib olur. On kilesi harâm 

olduğu için sadaka vermesi lâzımdır.] Fâiz ile ödünc vermek ve almak harâm 

olduğu, Kur’ân-ı kerîmde açıkca bildirilmişdir. İhtiyâcı olanın da, olmıyanın da, 

fâizle ödünc alması harâmdır. İhtiyâcı olana fâiz harâm olmaz demek, Kur’ân-ı kerîmin 

emrini değişdirmek olur. (Kınye) kitâbı, Kur’ân-ı kerîmin emrini değişdiremez. 

Lâhor şehrinin büyük âlimlerinden olan mevlânâ Cemâl, (Kınye)nin birçok 

haberleri, kıymetli kitâblara uymamakdadır, böyle haberlerine güvenilmez buyururdu. 

[İbni Âbidîn de, (Kınye)nin birçok haberi za’îfdir, güvenilemez buyurmakdadır. 

Bu kitâbı, Zâhidî “rahmetullahi teâlâ aleyh” yazmışdır.] (Kınye)nin bu 

yazısını doğru kabûl etsek bile, buradaki ihtiyâc kelimesine, zarûret ve ölüm tehlükesi 

ma’nâsını vermek lâzımdır. Böylece, Mâide sûresinin, (Ölüme sebeb olan 

sıkışık hâle düşen) meâlindeki dördüncü âyetinin izninden istifâde edilmiş olur. 

Çünki, bu âyet-i kerîme harâmdan afv olunabilecek özrü beyân buyurmakdadır. 

Fâiz ile ödünc almak için her ihtiyâc özr olsaydı, fâizin harâm edilmesine sebeb kalmazdı. 

Çünki, fâiz ödemeği ancak ihtiyâcı olan kabûl eder. İhtiyâcı olmıyan kimse, 

açıkdan para vermek istemez. Allahü teâlânın bu yasak emri, yersiz, lüzûmsuz 

olurdu. Allahü teâlânın kitâbına, böyle iftirâ edilemez. Abes, yersiz birşey bulunması 

düşünülemez. Her ihtiyâcı olanın fâiz ile para alması câiz diye bir ân düşünsek, 

ihtiyâc da, bir nev’ zarûretdir. Zarûretin dereceleri vardır. Ziyâfet vermek için, 

fâiz ile para almak ihtiyâc değildir. Meyyitin bırakdığı malda meyyitin ihtiyâcı, kefen 

ve cenâze masrafı olduğu, kitâblarda bildiriliyor. Onun rûhu için ziyâfet vermeğe 

ihtiyâc denilmemişdir. Meyyit, sadakanın sevâbına, herkesden çok muhtâc 

olduğu hâlde, onun rûhu için yemek [helva] dağıtılmasını islâmiyyet emr etmemişdir. 

O hâlde, bunları yapmak, fâizle para almak için ihtiyâc, özr olur mu? Ölünün 

ihtiyâcı kabûl edilse bile, fâizle alınan para ile pişen yemekleri yimek halâl olur mu? 

Çoluk çocuğun çok olması, erkeğin askerde bulunması, özr, ihtiyâc sanılarak, fâizle 

para almak câiz ve halâl olur demek, bir müslimâna yakışmaz. Böyle belâya 

yakalanmış olanlara, emr-i ma’rûf ve nehy-i münker yaparak, doğru yolu göstermek 

lâzımdır. Bir müslimân, nasıl olur da, böyle harâm işi yapabilir? İhtiyâcları 

halâlden te’mîn edecek yol çokdur. [Bu yolları aramak lâzımdır. Arayıp bulamazsa, 

ancak nafaka ihtiyâcı, ya’nî gıda, elbise ve mesken ihtiyâcı, zarûret hâlini alır. 

Bu da, ancak mesken için vâkı’ olmakdadır.] 

Bu zemânda, şübheli olmıyan kazanc kalmadı diyorsunuz. Evet öyledir. Fekat, 

elden geldiği kadar, şübhelilerden kaçınmak lâzımdır. Tarlayı abdestsiz sürmek, 

tohumunu abdestsiz ekmek, rızkın bereketini, tayyib [güzel] olmasını giderir demişlerdir. 

Hindistânda, böyle çalışan, hemen yok gibidir. Fekat, Allahü teâlâ, kulundan, 

elinden geldiği kadar yapmasını istemekdedir. Fâiz ile para alıp ziyâfet vermekden 

sakınmak, herkes için çok kolaydır. Halâle harâm, harâma halâl diyen kâ- 

– 852 –

fir olur. Fekat bu, kat’î, meydânda olan halâl ve harâmlar içindir. [Halâl, harâm 

oldukları, Nass ile açık bildirilmiş olan yâhud açık Nass yok ise de, dört mezhebde 

de sözbirliği ile bildirilenler içindir.] Zan olunanlar için değildir. Hanefî mezhebinde 

mubâh olan çok şey vardır ki, Şâfi’î mezhebinde mubâh değildir. Bunun 

aksi de vardır. Muhtâc olduğu şübheli olan birinin, fâizle para alması halâl olur demiyene, 

açık bildirilen harâma halâl diyemiyene dil uzatılmaz. Sapık, gerici denilmez. 

Halâl demesi için zorlanamaz. Onun haklı olması dahâ kuvvetlidir. Hattâ, haklı 

olduğu meydândadır. Ona dil uzatanlar haksızdır ve tehlükelidir. Mevlânâ Abdülfettâh, 

fâizsiz borc almak iyidir. Niçin fâiz ile alıyorlar demiş. Siz de, böyle söyleme, 

Halâli inkâr mı ediyorsun? diyerek onu tekdîr etmişsiniz. Yavrum, bu sözünüz, 

kat’î olan halâl için doğrudur. İhtiyâcı olanın, fâiz ile borc almasına halâl deseniz 

bile, bunu yapmamak, yine dahâ iyi olur. Vera’ sâhibleri, ruhsat, izn verilen 

şeyleri yapmamış, herkese, azîmet yolunu göstermişlerdir. Lâhor şehrindeki müftîler, 

ihtiyâcı olana câiz olur demiş ise de, ihtiyâcdan ihtiyâca fark vardır. Her ihtiyâc, 

özr sayılırsa, fâizin harâm olacağı yer kalmaz. Fâizin harâm edilmesi abes, 

lüzûmsuz bir emr olur. Oruc, yemîn keffâreti niyyeti ile de, fakîrleri doyurmak için, 

fâiz ile borc almak câiz değildir. Fakîr doyuramıyan, oruc tutar). 

2 — Rehnde fâiz: Rehn vermek, ya’nî ipotek (hypotéque) etmek demek, bir 

sebebden dolayı, birşeyi habs etmek, alıkoymak demekdir. İslâmiyyetde ise, ödenecek 

mal karşılığı olarak, bir malı, alacaklıda veyâ başka âdil bir kimsede, emânet 

bırakmak demekdir. Rehn ancak, mal borcu için verilir. Öldürmek, yemîn hakları, 

işçinin iyi çalışması, müsâfirin hırsızlık etmemesi için rehn istenmez. Rehn zor 

ile alınmaz. Rehn, akd ile, ya’nî îcâb ve kabûl ile, ya’nî sözleşme veyâ mektûblaşma 

ile yapılır. Rehni verip, almaları, ya’nî malın teslîm olunması da lâzımdır. 

Teslîm olunmadan önce, borclu rehni vermekden vazgeçebilir. Rehn bırakılan malın, 

satılmağa elverişli olması şartdır. Dartı ile, hacm ile ölçülen herşey, altın, gümüş 

eşyâ, para, rehn verilebilir. Ortak olan birşeydeki kendi payını rehn vermek 

câiz değildir. Ağaçdaki meyveyi ağacsız olarak, tarladaki ekini tarlasız olarak 

rehn vermek ve meyveli ağacı meyvesiz olarak, ekinli tarlayı ekinsiz rehn vermek 

câiz değildir. Evi, eşyâsı ile de rehn vermek câizdir. Hayvân, üzüm şırası rehn verilir. 

Alacaklı, rehnden vazgeçebilir. Borclu vazgeçemez. Rehn, borc ödeninceye 

kadar habs olunur. Önce, borc ödenir. Sonra, rehn geri verilir. Borclu ölürse, 

bunun vârisi, rehni satarak, parası ile borcu öder. Sonra, rehni alıp, müşterîye teslîm 

eder. Geri kalan parası, başka alacaklılara verilir. Satış semeninin ödeme zemânı 

gelince borclu, rehni satmak için, alacaklıyı veyâ başka bir âdil kimseyi vekîl 

edip satdırır veyâ kendi satar. Semenden borcu ödeyip, sonra rehn kurtarılır. 

Borclu, rehndeki malını, alacaklının izni olmadan satamaz. Satmak için, istiyemez. 

Alacaklı, rehni alırken, bunu ileride satmağa kendisinin vekîl edilmesini şart edebilir. 

Borclu bunu kabûl edince, sonra azl edemez. Borclu ölürse de, azl olmaz. Rehn 

helâk olursa, kıymeti az ise, aradaki farkı borcludan ister. Rehn, alacaklının borcu 

istemesine mâni’ olamaz. Malı olup da ödünc aldığını ödemezse, onu habs etdirmesine 

de mâni’ olamaz. 

Alacaklı, rehnin, borclunun mülkünden çıkmasına sebeb olamaz. Satamaz, kirâya 

veremez. Rehni, ancak borclunun izni ile kullanabilir. İkisinden biri, ötekinin 

izni ile, rehni başkasına âriyet verebilir. Sonra herbiri, onu yine rehn yapabilir. 

Alacaklı, kendisindeki rehni, rehni veren borclusuna da âriyet verebilir. Saklamıyarak 

veyâ kullanarak rehn helâk olursa, kıymetini öder. Bir kimsenin, rehnde 

bulunan malı satın alması sahîhdir. Alacaklı, elindeki rehn malı müşterîye 

vermiyebilir. Müşterî, borcun ödenerek, rehnin kurtarılmasına kadar bekler. Yâhud, 

bey’i, mahkeme ile fesh etdirir. 

Ödünc verirken, alacaklının rehnden istifâde etmesi için, izn verilmesi şart 

edilirse, fâiz olur. Meselâ, hayvânı veyâ tarlayı, elbiseyi kullanması, sütünü içme- 

– 853 –

si şart edilirse fâiz olur. Sonradan verilen izn ile, alacaklının rehni kullanması câiz 

olur. 

3 — Bey’ ve şirâda fâiz: Hanefî ve Hanbelî mezheblerine göre, bir satışda fâiz 

bulunması demek, aşağıda bildirilen iki şeyin veyâ birinin mebî’ ile semende ortak 

olarak bulunması demekdir. Şâfi’î ve Mâlikî mezheblerinde, bu iki şart ile berâber, 

altın veyâ gümüş yâhud gıdâ maddeleri olmaları da lâzımdır. 

1 — Kadr, ya’nî vezn veyâ hacm ile ölçülmeleri, 

2 — Bir cinsden olmaları. 

Fâiz bulunan satış veresiye yapılamaz. Dâimâ peşin olması lâzımdır. Satışın peşin 

olması için, mebî’in de, semenin de te’ayyün etmeleri lâzımdır. 

Buğday, arpa, hurma ve tuzun, her zemân ve heryerde, hacm ile ölçülmeleri, altın 

ve gümüşün de dartı ile ölçülmesi emr olundu. Bu altı maddeden başka şeylerin, 

nasıl ölçüldükleri, âdete göre anlaşılır. 4. cü maddeye bakınız! 

Bir satışda, fâiz şartının ikisi de bulunmazsa, bu satışda fâiz bulunmaz. Ya’nî birinin 

peşin fazla olması veyâ veresiye olması, fâiz olmaz. Meselâ, on metre pazeni, 

onbeş metre basmaya peşin ve veresiye satmak câizdir. 

Bu şartların ikisi de bulunursa, yalnız eşid mikdârda peşin satmak câiz olup, farklı 

mikdârda peşin ve aynı mikdârda olsa bile, birisini veresiye olarak satmak fâiz 

olur. Zâten, fazlası peşin harâm olan satışlar, veresiye, eşid mikdârda olsa bile, dâimâ 

harâm olur. Veresiye başkadır. Peşin pazarlık edip, semeni sonra te’cîl etmek 

başkadır. Bir teneke buğdayı bir teneke buğdaya peşin satışda, söz keserken ölçmek 

lâzımdır. Sonradan ölçülürse, eşid bulunsa bile câiz olmaz. Bir kile buğdayı, 

bir kile buğdaya veresiye veyâ bir kileden az veyâ fazla buğdaya peşin satmak fâiz 

olur. Ya’nî câiz değildir, harâmdır. Kadr ve cinsleri ortak bulunan iki malın eşid 

mikdârda peşin satışının câiz olması için, sıfatlarının başka olması lâzımdır. Para 

bozdurmak, bunun için, câiz olmakdadır. Sıfatları da aynı olursa, satışdan fâide olmıyacağı 

için bey’ sahîh olmaz. 

İki şartdan birisi bulunup, birisi bulunmazsa, farklı mikdârda peşin câiz olup, 

eşid mikdârda olsalar da, veresiye satmak yine fâiz olur. Bir kile buğdayı, iki kile 

arpaya veyâ beş yumurtayı altı yumurtaya peşin satmak [ve peşin kâğıd para bozmak] 

câiz olur. Fekat beş metre basmayı, beş metre basmaya ve bir kamyonu, başka 

bir kamyona veresiye satmak fâiz olur. Burada, yalnız, altın veyâ gümüş karşılığında 

dartarak ölçülen başka cinsleri veresiye satın almağa izn verilmişdir. 

Bunun için, para ile yapılan mal satışlarında fâiz yokdur. Kâğıd para karşılığında 

yapılan mal satışlarında da, hiç fâiz yokdur. 

Ağırlık ile ölçülen şeylerin her ikisi de bir habbe, ya’nî bir arpa ağırlığından az 

ise, hacm ile ölçülenlerin her ikisi de yarım sâ’dan az ise, bunlar ölçüye gelmez, ya’nî 

birinci şart yok kabûl edilmişdir. Bunun için, bir avuc buğdayı, iki avuc buğdaya 

ve bir felsi iki veyâ dahâ çok felse, peşin satmak câiz olur. Çünki, iki avuç içi, yarım 

sâ’dan azdır ve üç felsin ağırlığı, bir habbeden azdır. İki santigram altını, 

dört santigram altına peşin satmak fâiz olmaz. Bunları veresiye satmak fâiz olur. 

Bir kırât-ı şer’î, beş arpa olduğundan, bir habbe, beş santigramdır. 

Altını, gümüşü yarıdan fazla olan alaşımlar, sâf altın ve sâf gümüş gibidirler. Satışda 

ve ödünc vermekde bunların ağırlıklarına bakılır. Altını, gümüşü, yarıdan az 

olan alaşımlar, urûz gibidir. İçindeki hâlisin ağırlığından fazla hâlis ile ve kendi cinsinden, 

fazlası ile peşin satılabilirler. Çünki altının fazlası, karşılık maldaki başka 

ma’denin karşılığı olur. Böyle paralar ve fülûs denilen metal paralar, âdete göre, 

ağırlıkla da, aded ile de ölçülmekdedir. Fekat, altının ve gümüşün, dâimâ, ya’nî karışımdaki 

mikdârı az olsa da, kabz edilmeleri lâzımdır. Semen, ya’nî geçer akça olmadıkları 

zemân, ta’yîn edilince, te’ayyün ederler. 

Bir satışın peşin olması demek, pazarlık yerinden ayrılmadan önce, iki malın da 

– 854 –

ayn olması demekdir. Buna, te’ayyün etmek denir. Altından ve gümüşden başka 

mallar, söz kesilirken ta’yîn etmekle te’ayyün ederler. Bunların satışı (Mukâyada) 

olur. İki maldan yalnız birisi ta’yîn edilmiş ise, ayn olan, mebî’ olur. Deyn olan mal 

ve altın ve gümüş, ayrılmadan önce kabz olunmakla te’ayyün ederler. 

(Dürr-ül-muhtâr) sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” buyuruyor ki: (Buğdayı, buğday 

karşılığında satınca, ikisi de ta’yîn edilirse, ya’nî ayn olurlarsa câizdir. Teslîm 

alınmaları lâzım gelmez. Çünki, sarfdan başka satışlarda, mallar, ta’yîn etmekle 

te’ayyün ederler. Te’ayyün edince, kendilerini vermek lâzım olur. Benzerleri verilemez. 

Ya’nî, ikisi de hacm ile veyâ dartı ile ölçülen, bir cins veyâ başka cins [altından 

ve gümüşden başka] iki malı birbiri karşılığında satmak için, söz kesilirken, 

ikisi de ayn olmalıdır. İster hâzır olsunlar, ister gâib olsunlar, ta’yîn edilmeleri yetişir. 

Sözleşme yerinden ayrılmadan önce teslîm alınmaları lâzım olmaz. Altın ve 

gümüşün ise, ayrılmadan önce kabz olunması şartdır. Ya’nî birbirinin eline, cebine 

vermek lâzımdır. Ayrıldıkdan bir iki dakîka sonra verse, sarf satışı sahîh olmaz. 

Sarf satışında, alacağı hâzır olup, vereceği yanında değilse, sözleşme etmeyip, 

hâzır olanı [ödünc veyâ] emânet almalı, vereceği eline geçince, o zemân pazarlık 

ve söz keserek, ayrılmadan bunu teslîm etmelidir. 

Fâiz bulunan satışdaki iki maldan biri ayn, karşılığı deyn ise, ayn olan mebî’, deyn 

olan semen olmak ve [söz kesilirken deyn olan] semeni, ayrılmadan önce kabz etmek 

şartı ile câiz olur. Çünki, deyn ancak teslîm alınmakla te’ayyün eder. 

Eğer, deyn mebî’ ise, söz kesilen meclisde hâzır olsa bile, bey’ câiz olmaz. (İle, 

ye) gibi bağ ile söylenen fâiz malı, semen olur. Bu bağlar ile söylenmiyen, mebî’ 

olur. (Bu bir kile buğdayı, bir kile tâze buğdaYA satdım. Bu bir kile buğdayı, bir 

kile tâze arpaYA satdım) diyerek sözleşmeleri câiz olur. Çünki, her ikisinde de, 

ayn olan mal, mebî’dir ve deyn olan, semendir. Fekat, sözleşme yerinden ayrılmadan, 

deyni kabz etmek lâzımdır. Çünki, fâiz bulunan bey’in câiz olması için, ayrılmadan 

önce, mebî’ ile semenin ayn olmaları lâzımdır. Deynin [misâlimizde, semenin] 

te’ayyünü, kabz edilmekle olur. Aynı, kabz etmeden ayrılmaları câiz olur. Eğer 

(Bir kile iyi buğdayı senden, bu bir kile buğday İLE satın aldım) derse, yâhud (İki 

kile tâze arpayı senden, bu bir kile buğdaYA satın aldım) derse, deyn olan, meclisde 

hâzır bulundurulsa dahî, câiz olmaz. Çünki, deyn olan mal, mebî’ olmuş, ayn 

olmıyan şeyi satmışdır. Bu ise, câiz değildir.) 

Fâiz bakımından yeni ile eski, tâze ile bayat arasında fark yokdur. Meselâ, eski 

bakırı, yeni bakır ile aynı ağırlıkda ve peşin değişmelidir. Yeni bakır hafîf ise, 

bununla az mikdâr başka mal veyâ para da peşin vermelidir. 

Altın ve gümüşden başka ma’denlerde, san’at, işçilik farkı olabilir. Bir bakır semâveri, 

dahâ ağır bakır semâver karşılığı satmak câiz olur. Çünki altından ve gümüşden 

başka ma’denler, san’at te’sîri ile, ağırlık ölçüsünden çıkıp, aded ile satılabilir. 

Fekat bunları ağırlıkla satmak âdet olan yerlerde, ağırlık farkı yine fâiz olur. 

Altın, gümüş eşyâ, san’at te’sîri ile semenlikden çıkarak mebî’ olabilir. Ya’nî 

ta’yîn ile te’ayyün eder. Fekat, kabz edilmesi ve altını, gümüşü yarıdan fazla olanların 

dâimâ ağırlık ile ölçülmesi şartdır. 

(Bedâyı’) kitâbının sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh”, beşinci cüz, 236. cı sahîfesinde 

diyor ki, (Aynı sayıda fülûsü birbirleri ile değişdirirken [kâğıd veyâ metal 

para bozdururken] veyâ fülûs verip fülûsdan başka şey [altın, gümüş veyâ başka 

bir ayn] satın alırken, fülûs hep semen olur. Ta’yîn edilince te’ayyün etmez. Kabz 

edilmedikçe deyn olur. Nakdeyn ile değişdirilirken, ayrılmadan önce, iki karşılıkdan 

birinin kabz olunarak te’ayyün etmesi lâzımdır. Çünki, burada fâizin iki şartı 

da yok ise de, deynin deyn karşılığı satılması bâtıldır. Fülûs, aynı sayıda [ya’nî, 

i’tibârî kıymetleri aynı olarak] fülûs ile değişdirilirken, fâizin bir şartı bulunduğu 

için [veresiyesi harâm olacağından] iki karşılığın da kabz olunmaları lâzımdır. 

Fülûs, başka sayıda fülûs ile değişdirilirse, [bir yüzlük verip, kıymetlerinin topla- 

– 855 –

mı yüzden az olan ufaklık alınırsa], fâizden kurtulmak için, iki karşılığın da ta’yîn 

edilmeleri lâzımdır. Şeyhayne göre, ancak bu hâlde [ve selem satışında] niyyet etmekle 

fülûs semenlikden çıkar. Urûz gibi olurlar. Ta’yîn edilince, te’ayyün ederler. 

Fekat, yine aded ile ölçülürler. Fâizin bir şartı bulunduğu için, ya’nî aynı cins 

oldukları için, ta’yîn edilmekle, satışın peşin yapılması te’mîn edilmiş olur. Ta’yîn 

edilen malın kendisi verilir. Benzerleri verilemez). Birisinin ta’yîn edilmesi de kâfî 

ise de, deynin semen olması ve bunun ayrılmadan önce kabz edilmesi lâzım olur. 

Bankada, bono kırdırmanın câiz olmadığı buradan da anlaşılmakdadır. 

Zimmînin zimmîlerle ve müslimânlarla alışverişi, müslimânların birbirleri ile alışverişi 

gibidir. Yalnız kendi aralarında domuz ve şerâb satmaları da câizdir. Dârül-harbde 

[ya’nî, yehûdî, hıristiyan veyâ müşriklerin memleketlerinde] bulunan 

mürtedin malları onun mülkü değildir. 

Altın ve gümüş, ağırlıkla ölçülür. Basılı liraların ağırlığı belli olduğu için, liraları 

sayı ile de kullanmak câiz olur. Kullanırken, ağırlıklarını düşünmek lâzımdır. 

On dirhem gümüş para borcu olan kimse, alacaklısına, bunlar yerine bir altın 

verse, ya’nî on dirhem borcuna karşı, bir altını peşin olarak satsa câiz olur. Çünki 

gümüşler, semen yapılmış olup, te’ayyün etmeleri için, borclunun teslîm alması 

lâzımdır. Zâten borcluda bulundukları için, yeniden teslîm almasına lüzûm kalmamışdır. 

Çünki, mebî’in ve semenin birlikde te’ayyün etmeleri, veresiye olan satışda 

fâizden sakınmak için şart edilmişdir. Ödenip biten borcda, böyle fâiz olamaz. 

Borcda, ileride düşülecek fâiz tehlükesi olabilir. (Dürr-ül-muhtâr). Üçüncü kısm, 

onikinci maddesinin son sahîfesine bakınız! (Rıyâd-un-nâsıhîn)de diyor ki: 

Satışdaki ve ödünc vermekdeki fâiz için, Ömer Nesefînin “rahmetullahi teâlâ 

aleyh” (Erba’în-i Selmânî) kitâbındaki otuzüç misâli aşağıya yazıyoruz: 

1 — Kile ile satılan birşey, kendi cinsine [meselâ buğdayı buğdaya] peşin satılırken, 

birinin hacmi ziyâde olursa, fâiz olur. 

2 — Hacmleri müsâvî, fekat biri veresiye [ya’nî söz kesilen yerden ayrılıncıya 

kadar te’ayyün etmez] ise, yine fâiz olur. 

3 — Dartarak satılan birşey, kendi cinsine [meselâ beşibiryerdeyi, altın liralar 

karşılığı] peşin satılırken, verilen ile alınanın ağırlığı müsâvî olmazsa, fâiz olur. 

4 — Veznleri müsâvî, fekat biri veresiye ise, fâiz olur. Vezn veyâ hacmleri müsâvî 

olmıyan peşin satışda, fâizden kurtulmak için, vezni veyâ hacmi az olan malın 

yanına, aynı cinsden olmıyan, başka az birşey de ilâve edip, iki şey bir arada iken, 

pazarlık etmelidir. Böylece fâizden kurtulunur ise de, ilâve edilen şeyin kıymeti az 

ise, harâma yakın mekrûh olur. O şeyi, pazarlıkdan sonra ilâve ederse câiz olmaz. 

5 — Kile ile satılan şeylerden, aynı cinsden olmıyanlar, birbiri ile [meselâ, arpayı 

buğdaya] satılırken, hacmleri aynı olsa da, veresiye satmak, ribâ [ya’nî fâiz] 

olup, hacmleri farklı olsa da, her ikisi peşin câizdir. 

6 — Dartılarak satılan şeylerden aynı cinsden olmıyanlar, birbiri ile [altın, gümüş 

ile] satılırken, ağırlıkları eşit olsa da, biri veresiye olunca fâiz olur. Ağırlıkları 

farklı olsa da, ikisi peşin [eline teslîm etmek] câiz olur. Altınlı ve gümüşlü eşyâyı, 

birbiri karşılığı veresiye satmak fâiz olur. 

7 — Vezn ile ve kile ile ölçülen ve ölçülmeyen herşey, kendi cinsi ile, veresiye 

satılınca, mikdârı aynı olsa da, fâiz olur. 

8 — Kile ile veyâ vezn ile ölçülen birşeyi, kendi cinsi karşılığı, ölçmeden topdan 

satmak fâiz olur. Mikdârları müsâvî ise de, fâiz olur. Çünki, böyle şeylerin satışında, 

söz kesilirken, ölçülerek, mikdârlarının aynı olduğunu bilmek, bey’in sahîh 

olması için, şartdır. 

9 — Birkaç kimse arasında müşterek olan, kile veyâ vezn ile ölçülen bir malı, 

ölçmeden paylaşmak fâiz olur. [Çünki, üçüncü kısm, yirminci maddede bildirildiği 

gibi herbiri, kendi payında bulunan diğerinin mülkünü, diğerinde kalan ken- 

– 856 –

di mülkü ile değişdirmiş olur. Ya’nî bunları birbirlerine ölçmeden satmış olurlar. 

Herbiri diğerlerine bir defter, ikincisi bir mendil gibi şeyler de verip halâllaşmalıdırlar.] 

10 — Hacm ile veyâ vezn ile ölçülen bir malı, ölçmeden ödünc vermek ve almak 

fâiz olur. 

11 — Başakdaki buğdayı, buğday ile, müsâvî mikdârda dahî satmak fâiz olur. 

12 — Başakdaki buğdayı, başakdaki buğdaya aynı mikdârda dahî satmak fâiz 

olur. Çünki, buğdayları başaksız ölçmek lâzımdır. 

13 — Ağaçdaki meyveyi, kopmuş aynı meyveye satmak fâiz olur. 

14 — Ağaçdaki meyveyi, ağaçdaki aynı meyve ile satmak fâiz olur. 

15 — Buğdayı, buğday ununa ve kavrulmuş buğdaya, aynı hacmde dahî satmak 

fâiz olur. Çünki, buğdaydan, aynı hacmde un hâsıl olmaz. 

16 — Unu ve buğdayı, ekmeğe satmak fâiz olmaz. Çünki ekmek, başka cinsden 

olmuşdur ve sayı ile ölçülür. 

17 — Menşe’leri veyâ kullanış yerleri aynı olmıyan veyâ insanlar tarafından sıfatları 

değişdirilen şeyler, aynı cinsden değildir. Meselâ hurma sirkesi ile üzüm sirkesi 

ve koyun eti ile sığır eti ve sütleri ve koyun yünü ile keçi kılı ve buğday ile ekmek 

aynı cinsden değildirler. Keçi ve koyun eti ve sütleri, fâiz bakımından aynı cinsdendir. 

18 — İmâm-ı Muhammede göre, ekmeği aded ile ve vezn ile ödünc vermek fâiz 

olmaz. İmâm-ı Ebû Yûsüfe göre yalnız dartı ile fâiz olmaz. 

19 — Susam, zeytin, cevz gibi, yağ çıkarılan cismler, kendi yağları ile satıldığı 

zemân, yağ, cismdeki yağ mikdârından ziyâde ise câizdir ve yağın aynı mikdârı yağ 

karşılığı olup, ziyâdesi posa karşılığı olur. Ziyâde değilse, az veyâ müsâvî ise veyâ 

belli değilse fâiz olur. 

20 — Üzümü, şırası karşılığı ve koyunu yünü karşılığı ve meyveli ağacı aynı meyve 

karşılığı ve ekilmiş toprağı, çıplak toprak karşılığı ve başakda yetişmiş buğdayı, 

yetişmemiş buğday karşılığı, taşlı küpeyi taşsız küpe karşılığı, altınlı kılıncı veyâ 

kemeri altınsız aynı kılınc ve kemer karşılığı ve kabuklu pirinci kabuksuz pirinc 

ile satmak da, müsâvî veyâ az ise fâiz olur. 

21 — Bir malı, kendisi veyâ vekîli, meselâ on liraya satıp, müşterîye teslîm etdikden 

sonra, parayı teslîm almadan, malı müşterîden, meselâ dokuz liraya geri satın 

almak fâiz olur. Parayı temâm alınca, satın alabilir. Bir malı satdıkdan sonra, 

parasının hepsini temâm teslîm almadan, o mal ile birlikde başka birşeyi, aynı fiyâtla 

geri satın almak fâiz olur. Çünki, aynı fiyâtın bir kısmı, o başka şey için olup, 

o malı dahâ ucuza almış olur ve fâiz olur. O başka şeyi alması ise câizdir. 

22 — Bir malı, meselâ iki ay sonra teslîm etmek üzere satdıkdan sonra, noksân 

olarak, dahâ önce vermeği karârlaşdırmak fâiz olur. 

23 — İki kişi, birer çuval buğdayı, hacmini ölçmeden, karışdırıp un yapdırdıkdan 

sonra, unu ikiye taksîm etmeği karârlaşdırmak fâiz olur. 

24 — Unları karışdırıp, ekmek yaparak ekmeği ikiye bölmek de fâiz olur. Unların 

hacmini önceden ölçmek lâzım idi. 

25 — Cevzleri veyâ bâdemleri yâhud zeytinleri ölçmeden karışdırıp, yağ çıkardıkdan 

sonra yağı taksîm etmek de fâiz olur. 

26 — İki kişinin müşterek bir ineği olsa, sütü birgün senin, birgün benim diye 

taksîm etseler, fâiz olur. 

27 — İki kişi, meselâ bir öküz veyâ bir at veyâ bir otomobil veyâ bir dükkân veyâ 

tarlalarını veyâ tezgâhlarını, herbiri kullanmak üzere, mu’ayyen bir zemân 

için değişseler fâiz olur. 

28 — İçinde oturmak şartı ile bir evi, ekmek şartı ile tarlayı, kendi kullanmak 

– 857 –

şartı ile bir otomobili borcludan rehn istemek fâiz olur. Çünki, rehn alınırken, bunu 

kullanmağı şart etmek, rehnde fâiz olur. 

29 — Birşeyi ucuz satın almak veyâ ona pahâlı satmak şartı ile ödünc vermek 

fâiz olur. 

30 — Mahsûlün yarıdan fazlasına ortak olmak şartı ile, köylüye para veyâ 

tohm veyâ toprak verip onu çalışdırmak veyâ ona ödünc vererek tarlasını alıp işletip, 

mahsûlün yarıdan azını ona bırakmak fâiz olur. Çünki, kirâ mikdârının belli 

olması ve ödünc verilen malın aynı mikdârda benzerinin ödenmesi lâzımdır. 

31 — Az ücretle çalışdırmak, ondan hediyye almak, ziyâfet istemek üzere 

ödünc vermek fâiz olur. 

32 — Birşeyi, aldatarak pahâlı satmak veyâ ucuz almak da fâiz olur. [Gaben-i 

fâhişe bakınız!]. 

33 — Satılan şeyin aybını ve satın alınan şeyin kıymetini gizleyerek aldatmak 

fâiz olur. 

34 — Libya büyük müftîsi şeyh Tâhir-uz-Zâvî, fetvâsında diyor ki: (Hükûmet, 

me’mûrlara ödünc mesken parası vererek, yüzde dört fazlası ile aylıklarından 

kesiyor. Bu, % 4 fazla aldığı, fâiz olur. Harâm olur. Müslimân olan hükûmetin bunu 

alması, vatandaşların da vermeleri harâmdır. Bu ödünc paranın, fâizsiz olarak, 

Allah rızâsı için verilmesi lâzımdır). Bu fetvâ, Libyada çıkan 1973 Nisan târîhli 

(Hedy-ül-islâmî) mecmû’ası sonunda yazılıdır. Yâhud, oturacak evi olmıyan, mesken 

parası almak için, bütün mu’âmeleleri yapdıkdan sonra, parayı alırken (Vekîliniz 

olarak, bu para ile ev yapdırmağı kabûl etdim) demeli. Parayı veren (Ben 

de kabûl etdim) demeli. Tapuyu alırken (Her ay ...... lira ödemek üzere ...... liraya 

bu evi satın aldım) demeli. Tapuyu veren de (Bu evi sana satdım) demelidir. Böylece 

halâl olur. 

(Dâr-ül-harb)de, ya’nî ahkâm-ı islâmiyyenin tatbîk edilmediği İtalya, Fransa gibi 

putlara tapınılan yerlerde, müslimânın, kâfirlere ödünc vererek, onlardan fâiz 

almasının câiz olduğu bütün kitâblarda, fâiz bahsinin sonunda yazılıdır. Meselâ: 

İbni Âbidîn diyor ki, (Dâr-ül-harbde, kâfirlerin mallarını fâiz, kumar, fâsid 

bey’ ile almak halâldir. Bu yollarla müslimânın zarar etmesi halâl değildir). 

(Mültekâ) kitâbında, (İmâm-ı a’zam ile imâm-ı Muhammed “rahmetullahi teâlâ 

aleyhimâ” buyurdu ki, Dâr-ül-harbde, müslimân ile kâfir arasında fâiz olmaz). 

(Mecmâ’ul-enhür)de diyor ki, (Hadîs-i şerîfde, (Dâr-ül-harbde, müslimân 

ile kâfir arasında fâiz yokdur) buyuruldu. Orada, onların malını almak mubâhdır. 

Gönül rızâsı ile, gadr yapmadan almak câizdir. Diğer üç mezhebde hiç câiz değildir). 

(Dürer ve Gurer) kitâbında da bu hadîs-i şerîf yazılarak, Dâr-ül-harbde bir müslimânın 

fâiz ile ve fâsid bey’ ile [meselâ ikrâmiyyeli, piyangolu satış yaparak] kâfirden 

ve orada müslimân olandan mal çekmesi câizdir. Çünki, onların malını rızâları 

ile almak mubâhdır diyor. Fekat, mallarına saldırmak, zorla almak câiz değildir 

diyor. Şernblâlî, bunu açıklarken, (Kumar ile alması da câizdir) diyor. (Kudûrî), (Cevhere), 

(Vikâye), (Dürr-ül-muhtâr) ve (Redd-ül-muhtâr)da ve (Fetâvâyı Hindiyye)de 

de böyle yazılıdır. (Dâr-ül-harb)de bulunan müslimânların birbirleri ile ve zimmî kâfir 

ile yapdıkları sözleşmelerin ahkâm-ı islâmiyyeye uygun olması lâzımdır. 

Kâdî zâde, (Feth-ul-kadîr) tekmilesinde yukarıdaki hadîs-i şerîfi açıklarken diyor 

ki: (Hicretden önce Kureyş müşrikleri, ehl-i kitâb olan rumların acem kâfirlerine 

yenilmelerine sevinmişlerdi. Rum sûresi nâzil olup, acemlerin az zemân sonra 

yenilecekleri bildirilince, Ebû Bekr-i Sıddîk, Kureyş kâfirleri ile sözleşme yapdı. 

Acemler yenildi. Ebû Bekr-i Sıddîk da sözleşilen develeri Kureyş kâfirlerinden 

aldı. Bu sözleşme kumar idi. Mekke şehri de, müşrik memleketi idi. Resûlullah, 

bu kumar sözleşmesine ve şart edilen develerin kâfirlerden alınmasına izn verdi). 

– 858 –

Bütün bunlardan anlaşılıyor ki, Dâr-ül-harbde ya’nî Avrupada, Amerikada, kâfirlerin 

kurduğu ve yalnız kâfirlerden fâiz alan bir bankaya para yatıran bir mü’minin, 

bu paranın fâizini bankadan alarak ihtiyâclarına harc etmesi halâldir. Bankaya 

para yatıran bir kimse, banka ile ortaklaşa, parasını fâiz ile işletmeğe vermiş oluyor. 

Bu bankadan ödünc para alıp fâiz verenlerin hepsi müslimân veyâ zimmî ise, 

bankaya yatırılan paranın fâizini almak harâm olur. Bankadan para alıp fâiz verenler, 

müslimân ve harbî kâfir karışık ise, o bankadan alınan fâiz ve hizmet karşılığı 

alınan ma’âş mekrûh olur. Müslimân veyâ zimmî müşterîsi çok ise, harâma 

yakın, harbî kâfir müşterîsi çok ise, halâle yakın mekrûh olur. Meşîhat-i islâmiyyenin 

İstanbulda çıkardığı (Cerîde-i ilmiyye) kitâbının 29 Şubat 1336 ve 9 Cemâzil-uhrâ 

1338 târîh ve ellibeşinci sayısının binyediyüzkırkdördüncü sahîfesinde yazılı 

fetvâda da, (Dâr-ül-harbde kâfir bankasına para yatırıp, bankadan fâiz almak, 

şer’an halâl olur) buyurulmuşdur. Bankada çalışarak ma’âş almak da, böyledir. 

Hiçbir memleketde, hiçbir kimseden ve bankadan ve kooperatifden, zarûret olmadıkca, 

hiçbir sebeb ile ödünc para alıp fâiz ödemek câiz değildir. Zarûret başkadır, 

ihtiyâc başkadır. Zarûret, kendinin veyâ nafakası lâzım olanların aç, susuz, 

çıplak veyâ sokakda kalarak hasta olması demekdir. Zarûret olunca, ya’nî ölümden 

veyâ hastalıkla, bir uzvun yok olmasından korku olunca, halâl yollardan, fâizsiz 

olarak, zarûretin giderilmesine çalışılır. Halâl yol bulunamazsa, fâizle ödünc 

alınıp, bununla zarûret giderilir ise de, sonra, ihtiyâcdan fazla birşeye para sarf etmeyip, 

borcunu bir ân önce ödiyerek fâizden kurtulması farzdır. Kirâ ile ev tutmak 

varken, ev satın almak zarûret değildir. Ticâret, san’at için sermâye bulmak da zarûret 

değildir. Zarûret hâlinde olana da fâiz ile ödünc vermek harâmdır [Eşbâh]. 

Harâmdan kurtulmak için, buna mu’âmele ve îne yolları ile ödünc verilir, denilmişdir. 

Böyle, farzı yapmamakdan veyâ harâm işlemekden kurtuluş yolu aramağa 

(Hîle-i şer’ıyye) denir. 

Din câhilleri, gençleri aldatmak için, burada da yalan söylüyorlar. İslâmiyyetde 

fâiz vermek olmadığı için, müslimânlar, ecnebîlerden fâizle para alıp, millî servetimiz 

yabancılara gidiyordu diyorlar. Hâlbuki, müslimânlar, kimseden, fâizle 

ödünc almazdı. Bunun, zinâdan dahâ kötü, büyük günâh olduğunu bilirdi. Müslimânlar, 

birbirlerine, fâizsiz ödünc verirlerdi. Böylece, büyük şirketler ve fabrikalar 

kurulurdu. Kimse fâizle para almağa mecbûr kalmaz ve hâtırından bile geçirmezdi. 

Banka nedir? İslâmiyyetde banka olur mu? 

Banka, aşağıdaki işleri yapan bir şirketdir: 

1 — İstenildiği zemân ödemek şartı ile az bir fâizle (va’desiz) para alır. 

2 — Mu’ayyen bir zemân sonra ödemek üzere, va’desiz olandan fazla fâiz ile 

(va’deli) para alır. 

3 — Fâizini her ay başında ödemek üzere (taksîtli va’deli) para alır. 

4 — Merkez bankaları banknot, ya’nî kâğıd para çıkarmak vazîfesi de görür. 

5 — Fabrikalara, şirketlere hissedâr olur. Onlara sermâye te’mîn eder. 

6 — Arsa, bağ, tarla satın alıp satar ve binâ yapıp satar. İslâm bankası, her çeşid 

malı satın alıp, veresiye satar. 

7 — Kıymetli eşyâyı, aksiyon [ya’nî hisse senedi] ve obligasyon [tahvîl senedi] 

rehn alarak ve temeli atılmış binâlar, arsalar ve kredi [i’tibâr] karşılığı olarak 

fâiz ile ödünc para verir. 

8 — Va’deleri gelmemiş para senedlerini, bonoları, iskonto [tenzîl] yaparak 

öder. İslâm bankası bunu yapmaz. Çünki harâmdır. 

9 — Va’deleri gelen senedlerin paralarını borcludan toplayarak alacaklıya verir. 

10 — Değerli maddeleri saklamaları için, kasaları şahslara kirâya verir. 

– 859 –

11 — Şehrler ve memleketler arası para göndermeği te’mîn eder. 

12 — Tüccârların, poliçe veyâ çek ismi verilen te’diye emri senedlerini, bunların 

bankadaki parasından öder. 

13 — Bir tüccârın, diğer bir tüccârdan alacağını, borclunun hesâbından düşerek 

alacaklının hesâbına geçirmek sûretiyle tüccârlar arasındaki alışverişi kolaylaşdırır. 

14 — Borsalarda, hisse ve tahvîl senedleri alıp satar. 

15 — Devletin ve anonim şirketlerin tahvîl senedlerini piyasaya sürer. 

16 — Fabrikalar açar ve çalışdırır. 

17 — Nakl vâsıtaları işletir. 

Banka çalışmaları, hicretin altıncı asrında, İtalyada başlamış ve her memlekete 

yayılmışdır. Memleketimizde ilk olarak, 1279 [m. 1863] da Osmânlı bankası ve 

birkaç sene fâsıla ile, muhtelif ecnebî bankalar açılmış, gayr-i müslim vatandaşlar 

ve yabancılar, bunlarla fâizli alışveriş yapmışdır. Meşrûtiyyetin i’lânından sonra, 

1327 [m. 1909] de Türkiye Millî Bankası, 1328 [m. 1910] de Türkiye Bankası, aynı 

senede Millî Banka, 1329 [m. 1911] da İstanbul Bankası, 1331 [m. 1913] de İstanbul 

Emlâk Bankası ve 1332 [m. 1914] de Osmânlı Ticâret Bankası açılmışdır. 

Zirâ’at Bankasının, [1329] da sermâyesi 88.577.908 Osmânlı lirası, Emniyet Sandığının 

100.767 lira, Türkiye Millî Bankasının 1.000.000 lira idi. 

Bankaların yapdığı, yukarıda yazılı onyedi vazîfeden çoğu, islâmiyyetde yasak 

olmıyan, fâideli şeylerdir. Fâizin azı da, çoğu da harâmdır. Çoğuna harâm, azına 

halâl demek yanlışdır. Çiftçiye, tüccâra, san’at sâhiblerine yüksek fâizle ödünc veren 

ve düşük fâizle para toplayan bankalar, milleti sömüren, kapitalistliğe, komünistliğe 

sürükliyen teşekküllerdir. 

Bankaların zararlarından biri de, para sâhiblerini tenbelliğe ve sefâhete alışdırmalarıdır. 

Eline çok para geçen tenbeller, çalışmazlar. Çalışanlara yardım da etmezler. 

Paralarını bankaya yatırıp, aldıkları fâiz ile, keyf ve zevk içinde yaşarlar. 

Mâcerâ peşinde koşarlar. İşçiler, çiftçiler ve zor geçinen me’mûrlar ve hele işleri 

bozulup bankaya fâiz ödemek için, evini barkını, çiftini çubuğunu satan iş adamları, 

bu taşkınca, şaşkınca para saçan ve çalışanlara aşağı gözle bakan şımarık sömürücüleri 

görünce, bunlardan nefret ederler. Bu hâl, vatandaşlar arasında ayrılık 

ve kin hâsıl eder. Çalışanların gayretleri, hizmetleri gevşer. Memleketde iş sâhaları 

azalır. İşsizlik, anarşistlik artar. Sosyal adâlet lâfda kalır. Ekonomik ve 

ahlâkî çöküntülere sebeb olur. 

Fâiz ile alışveriş yapmıyarak, müşterîlerinin çalışmalarına, kârlarına, mudârebe, 

müzâre’a yolu ile ortak olan, ihtiyâcı olanlara, karz-ı hasen olarak ödünc verip 

iskonto ve fâiz adı ile birşey almayan, yalnız hizmeti ve masrafı karşılığı olarak 

ücret alan bir islâm bankasının millete çok fâideli olacağı meydândadır. Çünki, 

sened yazmak ücretini ve pul paralarını, ödünc alanın vermesi de câizdir. 

[Onüçüncü madde başına bakınız!] İslâm bankası, ödünc verirken kefîl ister. Kefîl 

ile anlaşma yaparken, ödeme târîhi koyar. Ödeme zemânı gelince borclu ödemezse, 

kefîlden alır. Böyle bankalara para yatıranlar, paralarının işletildiği yerlerin 

kâr ve zararlarına ortak olacaklarından, çalışanların heyecânlarını paylaşırlar. 

Onlara yardımcı olurlar. Herkes bunları sever. Memleket, maddî, ma’nevî kalkınır. 

İslâm bankası, ticâret, san’at ve inşâ’at yapanlara, ihtiyâcı olanlara, fâiz ile 

ödünc para vermez. Muhtâc oldukları malları, veresiye olarak taksît ile kendilerine 

satmak üzere, bunlarla anlaşır. Bunlar, muhtâc oldukları her nev’ menkûl ve 

gayr-ı menkûl malların cinsini, mikdârını ve evsâfını bankaya bildirirler. Banka, 

onları satın alıp, emânet olarak bunlara teslîm eder. Üzerine kâr koyarak, sonra, 

bunlarla veresiye satış akdi yapar. Uyuşdukları târîhlerde, borclarını bankaya, tak- 

– 860 –

sît ile öderler. Banka, mallara mâlik olmadan evvel, bunlarla akd yaparsa, bey’ bâtıl 

olur. 

[(Cemâleddîn-i Efgânînin talebelerinden, Mısrın ileri reformcularından Muhammed 

Abdüh, Câmi’ül-ezherin (m. 1963) senesinde ölen müdîri Şaltut ile yapdığı 

Kur’ân-ı kerîm tefsîrinde, banka fâizinin meşrû’ olduğuna fetvâ vermişdir. Dahâ 

sonra, din adamlarının ve çevresinin ağır baskısı altında kalarak, bu fetvâsından 

rücû’ eder görünmüşdür. Buna benzer teşebbüsler Hindistânda da yapılmışdır). Çalışdığı 

müessesenin fâiz ile verdiği mesken parasından istifâde etmek istiyen kimse, 

(Sizden ev satın almak istiyorum. Aldıkdan sonra, bedelinin ma’âşımdan taksîtlerle 

kesilmesini dilerim) demeli, müessese de, islâm bankasının yapdığı gibi, satın 

aldığı veyâ inşâ etdirdiği binâyı görünce, tesbît edecekleri semen ile, buna veresiye 

satmalıdır. Binâyı görüp sözleşmeden evvel ma’âşından kesilenleri müesseseye 

ödünc verir. Sonra bunlar semenden düşülür.] 

VAKF — Bir vakf mescid harâb olup ta’mîr eden bulunmaz ise veyâ etrâfında, 

ev, insan kalmayıp, kullanılmaz ise de, Tarafeyne göre yine vakf olarak kalır. 

İmâm-ı Ebû Yûsüfe göre “rahmetullahi teâlâ aleyh”, hâkimin izni ile satılıp, parası, 

aynı cinsden olan başka bir vakfa sarf edilir. Bir kimsenin başka başka vakflarının 

gelirleri [paraları] birbirlerine sarf edilemez. 

Binâ, tarla, kuyu gibi nakl edilmiyen şeyler sözbirliği ile vakf olunur. Nakl 

edilmiyen şey ile birlikde buna lâzım olan nakl olunan şey de İmâmeyne [Ebû Yûsüf 

ve Muhammede] göre vakf olunur. Vakf edilmesi âdet olan nakl edilebilir şeyler, 

imâm-ı Muhammede göre, yalnız olarak da vakf olunur. Bu imâma göre, altın, 

gümüş [ya’nî para] da vakf olunur. Hacm ile ve vezn ile ölçülen herşey de böyledir. 

Tabut, teneşir, tabut örtüsü, Kur’ân-ı kerîm ve başka kitâblar gibi âdet 

olan vakflar da böyledir. Hacm ile, vezn ile ölçülen eşyâ satılıp, bedelleri ve vakf 

paraları fakîrlere ödünc verilir ve mudârebe yolu ile sermâye olarak tüccâra verilerek 

kâra ortak olunur. Vakfın hissesine düşen kârları, fukarâya sadaka olarak 

dağıtılır. Vakf olunan paranın misli, hep vakfın emrinde kalması lâzımdır. Bununla 

birşey satın alınamaz ve bir borc ödenemez. Buğdaylar, fakîr olan köylüye tohumluk 

ödünc verilip, yeni mahsûlden ödenmek şartı ile vakf olunur. Sütü fakîrlere 

verilmek üzere inek vakf olunur. Ev eşyâsı gibi vakfı âdet olmıyan şeyleri vakf 

câiz değildir. Vakfın gelirinden, önce ta’mîr, sonra hizmet edenlerin ve nâzırın ücretleri 

ödenir. 

İbni Âbidîn diyor ki, (Vakf, mükellef kimsenin, kendi mülkü olan ma’lûm mütekavvim 

malının menfe’atini, bir şarta bağlamadan, müslim veyâ zimmî, bütün veyâ 

belli fakîrlere terk etmesidir. İmâmeyne göre, vakf edilen mal, vakf edenin mülkünden 

çıkar. Vakf, ibâdet değil, kurbetdir. Sevâb kazanmak niyyeti ile yapılan mubâhlara 

(Kurbet) denir. Vakf edilen maldan yalnız veyâ en sonra bir mescidin veyâ 

fakîrlerin fâidelenmesini bildirmek şartdır. Âdete göre zenginler de istifâde edebilir. 

Malını vakf eden kimse, bunu hâkime tescîl etdirdikden yâhud mütevellîye 

teslîm etdikden sonra, vazgeçemez. Öldükden sonra vakf olmasını söyleyince, bırakacağı 

malın üçde birinden verilmesini vasıyyet etmiş olup vazgeçmesi câiz 

olur. Vakf binâların ta’mîrleri, içinde parasız oturmağa hakkı olanların malları ile 

yapılır. Yapamazlarsa, hâkim bunları çıkarıp, kirâya verip, ücretleri ile ta’mîr etdirip, 

sonra bunlara teslîm eder. Kirâcı bulunmazsa, hâkim tarafından (İstibdâl) 

olunur. Ya’nî, harâb binâyı satıp, semeni ile başkasını alıp, mütevellîye teslîm 

eder. Başkasını satın alamazsa, semenini fukarâya dağıtır. Mürted, müslimân 

olunca, mürted iken yapdığı vakf sahîh olur. Müslimân, mürted olunca, önce yapmış 

olduğu vakf bâtıl olup vârislerinin olur. Zimmîlerin de, müslimân veyâ zimmî 

fakîrler için vakf yapması câizdir. Kilise için ve harbî fakîrler için, zimmînin de vakf 

yapması câiz değildir. Vakf eden kimse, bir (Mütevellî) ta’yîn edip, malı buna teslîm 

eder. Vakf ebedî olmak lâzımdır. Bir dahâ geri alamaz. Osmânlı türklerinde al- 

– 861 –

tın, gümüş para vakfı âdet olduğu için, câiz olmakdadır. Birçok işlerde âdet, nass 

gibidir). Görülüyor ki, bir işin nasıl yapılacağı nass ile bildirilmemiş ise, müctehidlerin 

ictihâdları ile yapılır. Bir iş üzerinde çeşidli ictihâdlar varsa, müftî efendi, bunlar 

arasında, zemâna ve âdete uygun ve elverişli olanını seçer. Zemâna, âdete uymak, 

bu demekdir. Yoksa, zındıkların söyledikleri gibi, islâmiyyetin emrlerini 

değişdirmek, ibâdetleri bırakarak, harâmları işlemek demek değildir. 

(Fetâvâ-i Hayriyye)de diyor ki, (Vakfın nâzırı veyâ herhangi vazîfelisi, suç işlemedikce 

azl olunamazlar. Vakfı kirâya vermek, mütevellînin vazîfesidir. Hâkim, 

vâlî karışamaz. Bir vakfın, bir nâzırı ve bir mütevellîsi olsa, mütevellî nâzırın haberi 

olmadan birşey yapamaz. Kayyım, mütevellî ve nâzır aynı hakka mâlikdirler. 

Bir kimse bir çadırı veyâ vagonu mescid yapsa, muhtelif yerlere götürülüp, içinde 

nemâz kılınsa, böyle mescid olmaz. Mescidin yeri değişdirilemez. Nakl olunan 

şeyin vakfı, âdet olmadıkca câiz değildir. Fekat bunu yapana sevâb vardır. Mâni’ 

olmamalıdır. Vâkıfın ta’yîn etdiği kimse nâzır ve mütevellî olur. Nâzır ve mütevellî 

vâkıfdan sonra ölürse, bunların vasıyyet etdiği olur. Bunlar yoksa, kâdî, ya’nî hâkim 

bir mütevellî ta’yîn eder. Bu ta’yînde, vâkıfın evlâd ve yakınlarından ehl 

olanların tercîh hakları vardır. Vakfın mütevellîsi emr eder, idâre eder. Akd yapar. 

Alışveriş yapar. Kâtib de, bunları yazar. Deftere geçirir. Mütevellî, yapacağını 

kâtibe sormaz. Yapdıklarını bildirir. Harâb olup istifâde edilemiyen bir vakfı, 

bundan dahâ fâideli olan başka bir mal ile veyâ altın, gümüş ile değişdirmek câizdir 

ve bunu ancak kâdî yapar. Hâkim-i şer’in, islâmiyyete uygun hükmü değişdirilemez. 

Çeşidli ictihâd yapılmış olan şeylerde, kâdînin ya’nî hâkimin hükmü, ihtilâfları 

ortadan kaldırır). 

(Behcet-ül fetâvâ) sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki, (Gelirinin sarf edileceği 

cihetleri belli olan vakf paradan hâsıl olan gelirin bir kısmı bu cihetlere verilip, 

bir kısmı da mütevellîde kalsa, bu para, aynı vâkıfın olsa bile, başka bir 

vakf câmi’in ihtiyâclarına sarf edilemez). 

(Fetâvâ-i Feyziyye)de diyor ki, (Bir kimse, sıhhatde iken evini vakf ve zevcesinin 

oturmasını, o vefât edince, kirâsının Medîne-i münevvere fukarâsına verilmesini 

şart etse, mütevellîye teslîm edip mahkemede tescîl etdirdikden sonra ölse, 

vârisleri bu vakfı bozamazlar. Bir kimse evini vakf edip, bunun satılarak parasının 

fakîrlere dağıtılmasını şart etse, böyle vakf câiz olmaz, bâtıl olur. Çünki, vakf 

malı satmak sahîh değildir. Mülkümü vakf etdim diyen kimse, tescîl etdirmeden 

önce vazgeçebilir. Tescîl etdirdikden sonra vazgeçemez. Bir kimse, birisinde olan 

alacağını bir cihete, [ya’nî bir yere] vakf etse, parayı alamadan önce ölse, vârisleri 

bu vakfı bozabilirler. Bir kimse, evini vakf edip kirâya verilmesini ve kirâsının, 

oğullarından yalnız Ahmede verilmesini şart etse, diğer çocuklarına birşey verilmez. 

Bir kimse, mütevellîsi bulunduğu vakf paranın bir kısmını tüccâra, esnâfa mudârebe 

ve sermâye olarak verip, birkaç sene bunlardan yalnız kârları alıp vakfın 

masraflarına harc etse, sonra yerine başkası mütevellî olsa, tüccârlar iflâs veyâ firâr 

etseler, yeni mütevellî, eskisine sermâyeleri tazmîn etdiremez. Vakf paranın 

mütevellîsi, bunları tüccârlara mu’âmele ile ödünc verse, sonra azl olsa, yeni gelen 

mütevellî bu paraları geri isteyince, buna vermeğe mecbûrdurlar. Rehn alarak 

mu’âmele ile ödünc vermesi şart edilmiş olan vakf parayı, mütevellîsi, rehnsiz ödünc 

verip, ödünc alan, iflâs ederek ölse, para geri alınmasa, bunu mütevellî öder. Bunun 

gibi, vekîl sâhibinin bildirdiği şarta uymıyarak zarara sebeb olursa, bu zararı 

tazmîn eder. Mütevellî, imâm-ı Ebû Yûsüfe göre “rahmetullahi teâlâ aleyh”, vakf 

sâhibinin vekîlidir. İmâm-ı Muhammede göre “rahmetullahi teâlâ aleyh”, fakîrlerin 

vekîlidir. Belli bir yerde saklanması şart edilmiş olmıyan vakf para, mütevellînin 

evinde yangında zâyı’ olsa, mütevellî ödemez. Bir vakf dükkânı, mütevellî, 

ecr-i misli ile kirâya verirken, kirâcıdan câize olarak, ya’nî hava parası da alsa, kirâcı 

bu câize parayı geri alabilir. Vakf parayı, eşkıyâ, mütevellîden zor ile alsa, mü- 

– 862 –

tevellî tazmîn etmez. Vedî’a olan eşyâ da böyledir. Mütevellî, vakfın kirâsını almak 

için birini vekîl etse, vekîl aldığı kirâyı kendi ihtiyâclarına sarf etse, bunu mütevellî 

değil, bu vekîl tazmîn eder. Kâdî, vakfda şart edilmiş olmıyan bir vazîfe ihdâs 

edemez. Meselâ, vakf câmi’de bir müezzin varken, ikinci müezzin berâtı veremez. 

Zeyd, bir vakfa birkaç sene mütevellî olup, kâdî o senelerin hesâblarını tedkîk 

ile kabûl ve tasdîk eylese, câiz olur. Şübhe eden olursa, cevâb taleb eder. Bir 

vakfın nâzırı, bunun tevliyetini de kendi üzerine alamaz. Vakf sâhibinin ta’yîn etdiği 

mütevellî, nâzırın bilgisi altında, vakfı idâre eder). 

(İbni Âbidîn)de diyor ki: (Şart-ı vâkıf, nass-ı şâri’ gibidir sözü meşhûrdur. Bu 

söz, kâdî, vâkıfın şartlarına uymıyan hükm veremez, herkesin bu şartlara uyması 

lâzımdır demekdir. Yalnız, yedi şart müstesnâdır. Bu yedi şartı kâdî değişdirebilir. 

Meselâ, hiyânet eden mütevellîyi ve nâzırı azl etmesi vâcib olur). 

(Dürr-üs-sukûk)de diyor ki, (Selânikde Abdürrahmân beğ, meclis-i şer’ı şerîfde, 

beşyüz kuruş vakf edip, bunu mütevellî ta’yîn etdiği Muhammed ağaya teslîm 

etdi. Şöyle şart ile ki, bu para her sene, onu onbirbuçuk kuruş olarak mütevellî tarafından 

muâmele yolu ile ödünc verilerek üretilecek, her sene hâsıl olan gelirden 

her gün onbeş akça sebîlciye verilip su dağıtılacak, her gün iki akça verilerek sebîlin 

su yolları ta’mîr edilecek. Mütevellîye hergün iki akça verilecek. Selânik müftîsi 

Mustafâ efendi, bu vakfa nâzır olup, her gün kendisine bir akça verilecek. Bu 

vakfın her sene teftîş olunacak muhâsebesini tutmak için, bir akça yevmiye ile muhâsebeci 

tutulacak. Muhammed ağa vefât edince, Selânik müftîleri tarafından 

seçilen dindâr, sâlih ve bu işe muktedir bir mütevellî bu vakfı idâre edecekdir. Yıllardan 

sonra bu şartlar yapılamazsa, vakf paranın hepsi fukarâya dağıtılacakdır. 

Mütevellî Muhammed ağa, tevliyeti kabûl ve beşyüz kuruşu teslîm alınca, vakf sâhibi, 

para vakfının üç imâma göre câiz olmadığını, vakfın red edilmesini istedi. Mütevellî 

ise, para vakfının, âdet olan yerlerde, imâm-ı Muhammede ve Züfere göre 

câiz olduğunu bildirerek, parayı vermek istemedi. Kâdî, vakfın sıhhatine ve tescîl 

edilmesine karâr verdi. Mahkeme hükmü ile, bu vakf sahîh oldu. 

Kayserinin Kermir köyünde, Devlet-i aliyye tebe’asının rum milletinden ve tüccârdan 

Aleksan, meclis-i şer’ı şerîfde der ki, Kayserîli merhûm hazînedâr Alî ağa 

vakfının berât ile mütevellîsi Ahmed efendi, bu vakf paradan bana beşbin kuruş 

ödünc verdi. Ben de bu parayı teslîm alıp kullandım. Bu beşbin kuruş ve bu vakfın 

malı olup Ahmed efendiden bir sene sonra ödemek üzere satın aldığım bir ceb 

sâatinin semeni olan yediyüzelli kuruş ki, cem’an beşbinyediyüzelli kuruş, bu 

vakf için Ahmed efendiye borcumdur dedikde, mütevellî Ahmed efendi ve aşağıda 

ismleri yazılı şâhidler ikrâr etdiler ve kefîller mal ile kefîl ve zâmin olup, birbirlerinin 

zimmetine kefîl olduklarını bildirdiler. Tasdîk ve tescîl olundu). 

Vakf hakkında buraya kadar bildirilenler gösteriyor ki, fâiz ile çalışan zararlı 

bankalar yerine, para, mal, mülk vakfları kurmak mümkindir. Böylece, din ve dünyâ 

zararları önlenebilecek, millete ve devlete çok fâideli olacakdır. 

Bankalar ba’zan milyonlarca lira ikrâmiyye dağıtıyorlar. Bunu bankaya fâiz ile 

para yatıranlar arasında kur’a çekerek, kazananlara veriyorlar. Hâlbuki, yılda yüzde 

onbeşe kadar mu’âmele ile ödünc vermenin câiz olduğunu onikinci maddede 

bildirmişdik. Bunun için, bankalar fâiz ödemeyip ve ikrâmiyye vermeyip, bu paralar 

ile, para yatıranlardan ucuz olan bir malı, yüksek fiyât ile satın alarak, bunlara 

fâiz yerine bu malın bedelini ödeseler ve bankadan ödünc para alanlara ucuz 

malı, meselâ verdikleri makbûzu, satarak, bunlardan fâiz yerine bu malın bedelini 

alsalar, böylece fâiz adı ile alıp verdikleri paraları, bu malların semenleri olarak 

alıp verseler, hem kendilerini, hem de milleti fâiz ve kumar günâhlarından kurtarırlar. 

Ticâretde ve bilhâssa sanâyı’de, nakl vâsıtalarında kullanılan büyük sermâyelere, 

oralarda veyâ başka yerlerde çalışan herkes ortak edilirse, böylece kâra or- 

– 863 –

tak olurlarsa, herkes parasını şirketlere yatırır. Bankalar fâizle para alamaz olur. 

Milleti sömüremez olur. İslâmiyyetin emr etdiği gibi çalışmağa mecbûr olurlar. Köylüyü, 

altından kalkılmaz fâiz borclarına, felâkete, tenbelliğe sürükliyen ve birkaç 

kişinin menfe’ati için kurulmuş olan bir bankayı, Allahü teâlânın emrlerine uygun, 

tüccârlara, san’at adamlarına, fabrikalara sermâye vererek ortak olan, binâ, te’sîsler 

yapıp satan, her cihetden verimli, fâideli islâm bankası şekline sokmak, pek 

mümkin ve çok kolaydır. Bankaların, böylece, milletlerin refâh ve se’âdetine, 

memleketlerin kalkınmasına çok hizmet edeceği muhakkakdır. 

Süâl: Ev yapdırmak için, hiç veyâ lüzûmu kadar parası olmıyan bir kimse, bankadan 

fâiz ile ödünc alıp ev yapdırıyor. Bir yuva sâhibi oluyor. Fekat, fâizi ödemek 

de çok zor oluyor. Ödiyemezse, borcu artıp, evi satılıp, emekleri boşa gidiyor. Sıkıntıdan 

kurtulamıyor. İslâm bankası, bunu nasıl fâideli şekle çevirebilir? 

Cevâb: İslâm bankası, buna fâiz ile para vermez. Ondan, istediği evin bütün evsâfını 

öğrenerek, kendi mühendisleri, ustaları ile ve en iyi malzeme ile, onun yapdırabileceğinden 

dahâ iyi, medenî ihtiyâcları da karşılayan ev yapdırır. Sonra, banka, 

bütün masraflarını ve kârını da katarak, bu evi ona taksît ile satar. O kimse, zahmetsizce, 

iyi bir eve kavuşduğu gibi, banka da, fâizsiz yardım yapmış, kendisi de 

halâl para kazanmış olur. 

Süâl: Dâr-ül-harbde, ya’nî Fransa gibi putlara tapınılan yerde bulunan ve müşterîleri 

kâfir olan bankaya para yatırıp fâiz almak câizdir. Herhangi bir bankadan, 

zarûret olmadan para çekip fâiz ödemek, her zemân ve her yerde harâmdır. Böyle 

olunca, kâfirler, bankadan yüzbinlerce lira çekip büyük işler yapıyor. Müslimân 

tüccâr, bankadan hiç para çekemediği için, büyük işler göremiyor. Ticâret kâfirlerin 

elinde kalıyor. Müslimân tüccâr, onların elinde oyuncak oluyor? 

Cevâb: Müslimân tüccâr, müslimân zenginlerden karz-ı hasen olarak, ödünc alır. 

Böylece, bankaya binlerce lira fâiz ödemekden kurtulur. Ödünc veren de, çok sevâb 

kazanır. Tüccâr, islâmiyyete uymazsa, emniyyet, güven kazanamaz. Kimseden 

ödünc birşey alamaz. Ödünc alamıyan bir tüccâr, hisse senedleri çıkarıp, müslimânları 

kendine ortak yapmalı. Kâra ortak olmak için, zenginler, tüccâra çok para verirler. 

Bankalar pek az fâiz verdiği için, paralarını bankaya değil, ticârete yatırırlar. 

Böylece, yurdda ticâret, san’at gelişir. Memleket kalkınır. Hem de, bankalar, 

zenginleri soyamaz, milleti sömüremez olurlar. Memleket refâha kavuşur. 

Süâl: Zenginler, tüccârlara ve san’at sâhiblerine ortak olmuyor. Paralarını bunlara 

fâiz ile ödünc vermek istiyorlar. Bunun çâresi nedir? 

Cevâb: İslâm dîninde herşeyin çâresi vardır. Her işde islâmiyyete uymak pek kolaydır. 

Bunun için, fıkh ilmini iyi öğrenmek veyâ iyi bilen bir Allah adamını bulup, 

ona sormak lâzımdır. Zengin, san’at veyâ ticâret sâhibine lâzım olan eşyâyı, makineleri, 

kendisi için satın alır. Sonra, uyuşacakları yüksek fiyâtla, veresiye olarak, 

bunlara satar. Belli zemânlar için ödeme senedi yaparlar. Böylece, san’at veyâ ticâret 

sâhibinin işi fâizsiz yapılmış, zengin de, banka fâizinden katkat çok kazanc 

sağlamış olur. Aralarına banka karışmamış olur. 

Süâl: San’at sâhibine lâzım olan demir eşyâ, makina ve benzerleri, zengine satılmıyor. 

Yalnız san’at sâhiblerine satılıyor. Bu durumda ne yapılabilir? 

Cevâb: İslâm dîni, her zorluğu kolaylaşdırıcıdır. İslâmiyyetde, çözülemiyecek 

hiçbir mes’ele yokdur. Ehl-i sünnet âlimleri, kıyâmete kadar yapılacak olan her işin, 

her yeniliğin, her buluşun, insanların se’âdetleri için kullanılabilmeleri yollarını, 

Kur’ân-ı kerîmden ve hadîs-i şerîflerden çıkarmışlar, kitâblarına yazmışlardır. 

Kendilerini müctehid sanan ve tanıtan ve yüksek islâm âlimleri ile boy ölçüşmeğe 

kalkışan din câhillerine, îmân hırsızlarına ve dinde reform istiyenlere, yapacak 

bir iş bırakmamışlardır. Müslimânların, dinde reform yapmaları, yeni yeni şeyler 

uydurmaları değil, Ehl-i sünnet âlimlerinin kitâblarını anlamağa, öğrenmeğe ça- 

– 864 –

lışmaları, işlerini bunlara uygun yapmaları lâzımdır. Bu çalışmaları nefs ile cihâd 

olur. Felâketden, azâbdan kurtulmak istiyenler için, ya’nî Kur’ân-ı kerîme, islâmiyyete 

uymak istiyenler için, doğru yol budur. Kendi akllarına güvenerek, Kur’ân-ı kerîmden 

ve hadîs-i şerîflerden ma’nâ, hükm çıkarmağa kalkışanlar, yanılır, aldanır 

ve Ehl-i sünnetden ayrılırlar. Ehl-i sünnetden ayrılan da, yâ sapık olur, yâ kâfir olur. 

Kendisi için mal satın alamıyan bir zengin, para vermek istediği san’at sâhibini, 

(Şu para ile, şu malı almak için, seni umûmî vekîl yapdım) diyerek, vekîl yapar. 

San’at sâhibi de, vekîl olup, sened karşılığı, parayı zenginden alır. Bu para ile, bu 

malı, kendi adına satın alır. Zengine teslîm edip, senedini geri alır. Aralarındaki 

ikinci bir sözleşme ile, bu malı, zenginden veresiye, yüksek fiyâtla satın alır. Böylece, 

ikisi de, fâiz günâhından kurtulmuş ve dahâ çok kazanmış olurlar. 

Süâl: Bankalar, zenginlerin, hasîslerin sakladıkları paraları alıp, iş adamlarına 

veriyor. Kalkınmağa yardım ediyorlar. Müslimânlar, banka ile iş görmezse, bankalar 

kapanır. Bankada çalışan binlerce insan işsiz kalır. Bu zarar nasıl önlenebilir? 

Cevâb: Zengin, parasını az bir fâiz almak için bankaya yatırıyor. İş adamına verince, 

katkat çok kazanır. Elbet bunu tercîh eder. Banka, bunların arasına giremez, 

iş adamını sömüremez olur. Bankalar, her sene milyonlarca lirayı iş adamlarının 

cebinden alamayınca, önceki sahîfede bildirdiğimiz fâideli hizmetlerine hız verir. 

Fâizsiz kazanclarını artdırır. Hem kazanırlar, hem de kalkınmağa dahâ çok yardımcı 

olurlar. Bankada çalışanların ücretlerini bu halâl kazançlarından öderler. 

20 — ŞİRKETLER 

(İbni Âbidîn)de ve Âtıf beğin “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Mecelle)nin 1045 ve 

1060 ve 1329 uncu maddeleri ve sonrası şerhlerinde diyor ki: 

Şirket, ortaklık demekdir. İslâmiyyetde, şirketler iki kısmdır: 

1 — Mülk şirketi: İki veyâ dahâ çok kimsenin, mîrâs veyâ hediyye sûreti ile veyâ 

parasını belirli oranda verip satın alarak, ayn veyâ deyn olan bir mala berâber 

sâhib olmalarıdır. Yâhud, mallarını, ayrılamıyacak şeklde, karışdırıp ortak olmalarıdır. 

Birincisinde, ortak malın her parçasında, her dânesinde ortakdırlar. İkincisinde 

ise, her birinin dâneleri diğerinin dâneleri ile karışmışdır. Birincisinde, hisse-i 

şâyı’asını dilediğine satabilir. İkincisinde ise, ancak ortaklarına veyâ onlardan 

izn alarak dilediğine satabilir. Ortak binâdan ve tarladan, kendi malının mikdârı 

nisbetinde ve diğerlerinin hisselerine zarar vermiyecek şeklde, istifâde edebilir. İznsiz 

başkalarına kullandıramaz. İzn verenlerin hisselerini de kullanabilir. Mislî 

olanlardan hissesini fâiz olmıyacak şeklde ayırıp kullanabilir. Meyveden hissesini 

yiyebilir. Çürüyecek, bozulacak şeyleri satıp, semenini ortaklarına dağıtır. Hissesini 

iznsiz herkese satabilir. Satın al veyâ hisseni bana sat diye zorlanılmaz. 

Ortaklaşa sığır kurban edenlerin, bu kurban etinde olan hisseleri de, mülk şirketi 

olur. Üçüncü kısmda, onbirinci madde sonuna bakınız! 

Mülk şirketinin çeşidleri, ortakların hakları, düyûn-i müştereke, müşterek malın 

taksîmi, menfe’atlerin taksîmi, apartmanlarda oturanların müşterek hakları, 

(Mecelle)de binkırkbeşinci [1045] maddeden başlıyarak uzun yazılıdır. 

2 — Akd ile ya’nî sözleşerek kurulan şirketdir: Bir yazılı mukâvele yaparak, 

ortakların kabûl etmesi ile kurulur. Birinin vazgeçmesi ile şirket bozulur. A’zâdan 

birine, kârdan mu’ayyen birşey verilmesini şart koymak şirketi bozar. Sermâye mal 

olduğu zemân, sermâyenin, altın veyâ gümüş veyâ geçer her çeşid para olması ve 

mevcûd ve ma’lûm olması lâzımdır. Deyn [alacak] olan para ve urûz, ya’nî hacm 

ile, vezn ile, sayı ile ölçülen şeyler sermâye olamaz. Bunlar ve binâ önceden müşterek 

bulunurlarsa, imâm-ı Muhammede göre “rahmetullahi teâlâ aleyh”, sermâye 

olabilirler. Malları önceden müşterek değilse, müsâvî kıymetdeki mallarının ya- 


ılarını birbirlerine satarlar. Bir kimse malını başkasının dükkânında satmak şartı 

ile şirket fâsid olur. Kâr satıcının olmak ve dükkân sâhibine ücret vermek lâzımdır. 

Akd ile şirket yedi dürlü olur: 

A) Mufâvada, ya’nî müsâvât şirketi: Şirket malının hepsini kullanmak hakkı ve 

koydukları sermâyenin hisse mikdârı ve kâr taksîminin, bütün şerîkler için müsâvî 

olması ve şerîklerin müslimân olması şartdır. Herbirinin, sermâyesinden başka 

parası bulunmaması da şartdır. Bu dört şartdan biri bulunmazsa, ikinci kısm şirket 

(Inân şirketi) olur. Şerîklerden herbiri, diğerlerinin kefîli ve vekîlidir. Ortaklar, 

şirketin borclarından ve te’ahhüdlerinden müteselsilen ve bütün malları ile 

mes’ûldürler. Meselâ, bir şerîk, birşey satın alsa, satıcı, parasını diğer şerîklerden 

istiyebilir. İmâm-ı Ebû Yûsüfe göre, zimmî [gayr-i müslim] de şerîk olabilir. Şirket 

nizâmnâmesine (Mufâvada) kelimesini yazmak veyâ bütün şartları sıralamak 

lâzımdır. Hisse bedellerini şirkete teslîm veyâ bunları karışdırmak şart değildir. 

Mufâvada ve Inân ve mudârebe şirketleri, altın, gümüş lira ve kuruşlarla, altın 

ile gümüş eşyânın para gibi geçdiği yerlerde, bu eşyâ ile ve [imâm-ı Muhammede 

göre] her geçer akça [meselâ kâğıd lira] ile kurulur veyâ vezn, hacm, aded ile ölçülen 

bir cins malı, müsâvî mikdârda karışdırdıkdan sonra kurulabilir. Malın herhangi 

parçası satılınca, parası ve kârı bütün şerîkler arasında müşterek olur. Avrupalılar, 

mufâvada şirketini müslimânlardan alıp, Kollektif şirket demişlerdir. 

B) Inân şirketi: Şerîklerin, birbirine vekîl olup, kefîl olmadıkları şirketdir. Kefîl 

olmaları da ayrıca şart edilebilir. Sermâye hisselerinin müsâvî olması şart değildir. 

Kârın nasıl taksîm edileceği bildirilmezse, şirket fâsid olur. Şirket, bir veyâ 

çeşidli ticâret yapar. Kâr nisbeti, hisseye göre değil, şartnâmeye göredir. Şerîklerden 

bir kısmı, şirketde çalışırsa, kârdan ayrıca ücret alır. Şerîklerin hepsinin veyâ 

bir kısmının çalışması şart edilirse: (Sermâyeler ve işleri müsâvî olup, ba’zılarına 

veyâ ba’zıları çalışıp, çalışanlara fazla nisbetde kâr vermek câiz olduğu gibi, 

sermâyeler farklı olup, sermâyesi az olanlar çalışıp, kârı müsâvî olarak bölmek câiz 

olur. Sermâyesi çok olanın çalışmasını şart etmek câiz olmaz ve kâr, sermâyeler 

nisbetinde bölünür. Şirketde çalışmıyanlara veyâ işi az olanlara, sermâye nisbetinde 

fazla kâr câiz değildir). Müşterîye karşı damânı, ya’nî mes’ûliyyeti kabûl 

etmek de, iş görmek sayılır. Bunun için, dükkân sâhibi veyâ usta, çırağının aldığı 

ücretden de pay alır. 

Şerîklerin çalışması şart edilmezse, kendiliklerinden iş görmüş olurlar. İş yapmıyanlar 

da, kârdan fazla nisbetde alabilirler. Yalnız sermâyesi çok olanların vazîfe 

almasını şart etmek câiz olur. Sermâyesi olan bir kimse, iki misli para da 

başkasından alıp, iş yaparak, kazancın bir kısmı kendine, iki katı, para verene olması 

câizdir. İş şart olmakla berâber, kârın dörtde üçü para verene olması câiz değildir. 

Sermâyeyi karışdırmak, burada da şart değildir. Kefîl olmadıkları için, dışarıya 

olan borcu, yalnız satın alan öder ve vekîl oldukları için de, şirket malından 

öder. Zararlar, âfetler, dâimâ sermâye nisbetinde bölünür. A ve B şirketlerinde şerîklerin, 

yabancılara şirketden sermâye, mudârebe ve emânet vermek, ücretle 

adam ve sâire tutmak ve vekîl tutmak hakkı vardır. Fekat başkasına borc ve hediyye 

veremezler. Şirket malı, şerîklerde emânet olduğundan, elinde helâk olunca 

tazmîn etmezler. 

C) Şirket-i a’mâl veyâ Sanâyı’ şirketi: İki veyâ dahâ ziyâde san’at sâhibleri 

başkasından iş kabûl edip ücretini veyâ bir fabrika kurup i’mâlât kârını taksîm ederler. 

İş, işçilik müsâvî, kâr farklı olabilir. Bir şirketin alacağı sipârişi, her şerîk yapar. 

Her şerîk iş kabûl eder ve satış yapar. Herbirinin kazancına ve zararına, her 

şerîk, sözleşmelerindeki oranda ortakdır. Sanâyı’ şirketi, mufâvada ve ınân şeklinde 

olabilir. Inân şeklinde, kârın bölünmesi, çalışma nisbetinde olmıyabilir. 

Dükkân birinin, âlât edavât ötekinin olmak üzere şirket sahîh olur. Hammâlların 

– 866 –

şirket kurmaları sahîh olur. 

D) Vücûh, ya’nî i’tibâr [kredi] şirketi: Sermâyesiz olup, halk arasında emniyyet 

ve i’tibârları ile veresiye mal alıp satmak üzere kurulan şirketdir. Kâr, malın 

helâki veyâ ziyândaki tazmîn nisbeti şartına göre taksîm edilir. Mufâvadada bu nisbet 

yarı yarıyadır ve şerîkler birbirine kefîl de olur. Mufâvada denmez ise, satın 

alınan malın tazmîni nisbeti, ınân şirketinde hangi nisbetde ise, kâr bu nisbet 

üzere bölünür. Inânda kâr, bu nisbet dışında da bölünüyordu. Burada ise, kâr nisbeti, 

tazmîn nisbetinden başka olamaz. 

Câiz olmıyan [fâsid] şirketler: Vekîl tutmak câiz olmıyan şeylerde, meselâ, 

odun, ot toplamak, yimek için avlamak, su dağıtmak için ve dağlardaki sâhibsiz 

ağaçlardan meyve toplamak ve umûma mubâh olan yerden tuz, ma’den çıkarmak 

ve böyle toprakdan yapılmış tuğla ve kiremidi pişirmek gibi mubâh olan şeyleri yapmak 

için şirket kurmak sahîh değildir. Herkesin topladığı kendisinin olur. Yardım 

eden olursa, ona ücret verir ve ücret, toplanan şeyin semeninin yarısını geçemez. 

Çünki, şirketde ortaklar birbirlerine vekîl olurlar. Vekîl yapmak demek, birşeyi 

tesarruf etmeğe hakkı olmıyan kimseye, bu şeyi tesarruf etmeğe, ya’nî kullanmağa 

hak vermek demekdir. Herkesin tesarruf etmeğe hakkı olan, ya’nî herkese mubâh 

olan şeylerde vekîl yapmak sahîh olmaz. Fâsid şirketlerde, kâr sermâye nisbetinde 

olur. Şerîklerin fesh etmesi ile şirket bozulur. 

E) Mudârebe şirketi: Mudârebe, yer yüzünde yürümek demekdir. Şerîklerden 

bir kısmı sermâye vermek, bir kısmı da iş yapmak üzere kurulur. İş yapanlara, 

(Mudârib) denir. Kâr, önceden sözleşilen oranda paylaşılır. Sermâye, iş yapanlarda 

emânetdir. Telef olursa ödemezler. Helâk olduğunu, yemîn ederek söyleyince, 

sözleri kabûl edilir. Sermâye verenler, iş yapamaz. Sermâyenin, altın, gümüş 

veyâ başka geçer para olması lâzımdır. Urûz verip, bunu sat, parası ile ticâret yap 

derse, satıp bedelini sermâye yapınca, mudârebe şirketi olur. Filândaki alacağım 

olan şu kadar lirayı al da, mudârebe ile kullan dese, sahîh olur. 

İbni Âbidîn, ınân şirketinde diyor ki, imâm-ı Zeyla’î buyuruyor ki: (Sermâye sâhibi, 

iş gören tarafından, parasının ödenmesini istiyorsa, paranın çoğunu ona 

ödünc verir. Sonra, az bir para vererek, iş yapmak şart edilmeksizin onunla ınân 

şirketi kurar. Fekat, mal sâhibi iş yapmaz. Kâr olursa, hâzırladıkları şartnâmeye 

göre taksîm ederler. Sermâye helâk, ziyân olursa, iş gören, borcunu öder). Burada, 

iş şart edilmeyip, borclu şartsız çalışıyor ve para sâhibi, kârın yarıdan fazlasını 

alabiliyor ve ayrıca borcunu da alıyor. İbni Âbidîn şirketler sonunda buyuruyor 

ki: Bir kimse, birisine bin altın verip, yarısını sana ödünc veriyorum, yarısını 

da mudârebe için veriyorum. Kâr yarı yarıya olsun! Veyâ yarısını borc verdim, yarı 

yarıya şirket kuralım. Kâr yarı yarıya olsun, derse câizdir. Kârın hepsi iş yapanlara 

şart olursa, sermâye bunlara borc verilmiş olur. Kâr mal sâhiblerine ise, iş yapan 

ücretsiz vekîl olur. Mudârebe fâsid olursa, iş yapan ücretli işçi olur. Kârın hepsi, 

sermâye sâhibinin olur. Sermâye sâhibi, buna, emsâlinin aldığı ücreti verir. Mudârebede, 

paranın iş yapana teslîm edilmesi ve sözleşirken kârın taksîm oranının 

belli edilmesi lâzımdır. Bir tarafa mu’ayyen bir kâr şart olursa, akd bozulur. Zarar, 

ziyân iş görenlere âid olmak şartı boşdur ve şirketi bozmaz. Zarar, mal sâhiblerine 

âiddir. Müddeti ve yeri şart olmazsa, iş yapanlar, malı, alışverişde kullanır, 

vekîl tutar, sefere çıkar. Emânet, rehn ve kirâya verir. Çünki, bunlarda hep kâr vardır. 

Fekat, borc alıp vermek, sadaka vermek, hediyye vermek, mal sâhiblerinin arzûsu 

ile olabilir. Mal sâhibleri, ticâreti bir şehrde ve bir cins eşyâ ticâretinde ve belli 

zemânda ve belli tüccârlar ile diye şart edince, işi yapanların buna uymaları lâzımdır. 

Uymayıp ve ziyân ederlerse öderler. Kâr ederlerse kendilerinin olur. İş yapanlar 

zarar ederse, ödemezler. İş görenler, sermâyeden kendilerine sarf edemezler. 

Sefer ederse, yime, içme ve yolluk alabilir, âdetden fazla alamaz. İş görecek 

olan kimse, aldığı parayı iş için kullanmayıp, kendi ihtiyâclarını karşılamak- 

– 867 –

da sarf ederse, bu hâl iki âdil şâhid ile isbât edilirse, tazmîn etdirilir. Para sâhibi, 

dilediği zemân, iş yapanı azl eder. 

F) Müzâre’a şirketi: Harman yapılan şeyleri yetişdirmek için, tarla ya’nî toprak 

birinden, işçilik diğerinden olmak ve mahsûlü, sözleşilen nisbetde paylaşmak 

üzere, iki kişi arasındaki şirketdir. Zirâ’at şirketi, imâm-ı Ebû Yûsüf ve Muhammede 

“rahimehümallahü teâlâ” göre, aşağıdaki ondört şartla yapılır: 

1 — Tarla zirâ’ate elverişli olmalıdır. 

2 — Şirket kuranlar, müslimân, âkıl ve bâlig olmalı. İmâm-ı a’zama göre bâlig 

olmaları şart değildir. 

3 — Şirket müddeti belli olmalıdır. 

4 — Tohum kimden olacağı belli olmalıdır. 

5 — Tohumun cinsi belli olmalıdır. 

6 — Tohum vermiyenin mahsûlden alacağı yüzde mikdârı belli olmalıdır. 

7 — Şerîklerden birine, mahsûlden belli bir mikdâr veyâ tarlanın mu’ayyen yerinden 

ayrılmıyacakdır. 

8 — Tarla sâhibi, tarlayı şerîkine teslîm edecekdir. 

9 — Mahsûl, tohumluk olarak bir mikdâr ayrılmadan taksîm olunacakdır. 

Mahsûlün uşrunu, taksîmden önce ayırmağı şart etmek câizdir. 

10 — Mahsûlün dâne kısmı taksîm edilecek, saman taksîm edilecek veyâ tohum 

sâhibinin olacakdır. 

11 — Tarladan alınan mahsûlü taşımak, biçmek, harman etmek, savurmak 

masrafları, taksîmden önce ayrılır. İşçilik yapan şerîke âid olmak da câizdir. 

12 — Mahsûlü almadan önce yapılan masraflar, işçilik eden şerîke âid olacakdır. 

13 — a) Tohum, toprak sâhibine, öküz veyâ makina ise, çalışana. 

b) Tohum ve öküz veyâ makina, çalışana. 

c) Tohum ve öküz veyâ makina, tarla sâhibine olmak câizdir. 

14 — a) Öküz veyâ makina, toprak sâhibine, tohum ise çalışana. 

b) Tarla sâhibi çalışıp, tohum ve öküz diğer şerîke. 

c) İş ve öküz, tarla sâhibine, yalnız tohum diğer şerîke câiz değildir. 

Yukarıdaki maddelere uymıyan şartlar şirketi bozar ve mahsûlün hepsi, tohum 

sâhibinin olup, diğerine ücret verilir. Ücreti, şartnâmedeki hissesini aşamaz. 

Müzâre’aya verilmiş toprağı, toprak sâhibi başkasına satarsa, müşterî toprak kurtuluncıya 

kadar bekler. Yâhud, mahkeme yolu ile bey’i fesh etdirir. 

G) Müsâkât şirketi: Bağda üzüm, bağçelerde meyve ve bostanlarda sebze yetişdirmek 

için, toprak sâhibi ile, çalışacak kimse arasında yapılan şirket olup, 

müzâre’a gibi olur. Çalışan hastalanırsa, şirket bozulur. Ağaç dikip yetişdirmek için 

şirket kurulmaz. Eğer kurulursa, yetişen ağaçlar, toprak sâhibinin olup, çalışana 

ücret verir. 

Aşk, öyle ateşdir ki, parlayınca, 

ma’şûkdan başka herşeyi yakdı. 

Hakdan başkasını öldür, (lâ) kılıncıyla, 

lâ dedikden sonra, bak ne kaldı. 

Yalnız (illallah) görürsün, bakınca, 

Sevin! Ortaklar, yandı kalmadı. 

– 868 –

21 — KİRÂ, ÜCRET 

İcâre, bir malın, kendini değil de, menfe’atini ya’nî kullanılmasını satmak olup, 

kirâya vermek demekdir. Îcâb ve kabûl ile yapılır. Bu satışın semenine (Kirâ, ücret) 

denir. Mal sâhibine (Âcir) veyâ (Mûcir), kirâcıya ve işverene, ya’nî ücreti ödeyene, 

(Müste’cir), kendi kuvvetini veyâ san’atini kirâya verene, ya’nî çalışan kimseye 

(Ecîr) denir. Müste’cir, mûcirin malından, ecîrin de kuvvetinden veyâ san’atinden 

fâidelenip, buna karşı ücret ödeyen kimsedir. 

(Dürr-ül-muhtâr)da ve (Redd-ül-muhtâr)da diyor ki, bir mal, şer’an ve aklen 

nerede kullanılabilirse, o maksadla kullanmak için kirâya verilir. Kumaşı, ev ve mutbah 

eşyâsını, süs, gösteriş olarak bulundurmak için; evi, oturmayıp, köleyi, altını, 

gümüşü ve otomobili kullanmayıp, başkalarına gösteriş yapmak için kirâ ile almak 

fâsid olur. Ücret vermesi lâzım gelmez. Çünki, bu mallar, îcâb eden yerlerde kullanmak 

için kirâya verilmemişdir. Bunlar yersiz kullanılsa bile, kirâ vermek lâzım 

olmaz. Koklamak için çiçeği, kokan şeyi ve okumak için kitâbı kirâya vermek câiz 

değildir. Ücreti ve zemânı söylenerek âriyet vermekle de kirâya verilmiş olur. 

Fekat ücreti söylemeden kirâya vermek âriyet olmaz. Fâsid icâre olur. 

İcârenin sahîh olması için, ücretin ve menfe’atin bildirilmesi şartdır. Mekânın 

ve tarlanın menfe’ati, zemân bildirmekle belli olur. San’at sâhiblerinin, menfe’ati, 

zemânı ve işi birlikde söylemekle, nakl vâsıtalarında ise, bu ikiden herhangi 

birini söylemekle belli olur. Vakfın, yetîmin, Beyt-ül-mâlın olan tarla, üç seneden, 

ev, dükkân ise, bir seneden fazla kirâya verilemez. Uzun zemân kirâya verilmeleri 

için, Hanbelî mezhebi taklîd edilmelidir. Fekat, kirâ şartlarının hepsinin Hanbelî 

mezhebine uygun olması lâzım olur. Kirâ süresi içinde bozulup telef olan veyâ 

kullanırken helâk olan şeyleri kirâya vermek câiz değildir. Meselâ para kirâya 

verilmez. Çünki, kullanırken elden gider. Sütü için hayvânı, meyvesi için ağacı veyâ 

asmayı, koyun otlatmak için tarlayı, yünü için hayvânı kirâya vermek câiz değildir, 

fâsiddir. Altından ve gümüşden zînet eşyâsı süs olarak kullanmak için ve elbise, 

kumaş, giymek için kirâya verilir. Kadınlar yalnız zevclerine karşı süslenebilirler. 

(Fetâvâ-yı Feyziyye)de diyor ki, (Bey’de olduğu gibi, icâre de, lâzım olmıyan şart 

ile fâsid olur. Meselâ, değeri ma’lûm olan malını gemi ile belli iskeleye götürmesi 

için, belli ücret ile sözleşirken, gemicinin malın gümrüğünü kendi malından vermesini 

şart etmek fâsid olur. Fâsid icârelerde, sözleşilen ücret değil, ecr-i misl verilir. 

Bey’de olduğu gibi, icâreyi de ikâle ve fesh etmek câizdir). 

Müslimânın [Dâr-ül-islâmda] kâfire ücret ile hizmet etmesi mekrûhdur. İbni Âbidîn 

beşinci cild, ikiyüzellibirinci sahîfede diyor ki, (Ücret ile kâfirin şerâbını taşımak, 

kilise ta’mîr etmek ve hıristiyana zünnâr gibi küfr alâmetlerini satmak 

İmâm-ı a’zama göre câizdir. Müslimân müşterîye mecûsî mesti yapmak veyâ fâsık 

elbisesi dikmek mekrûhdur. Çünki, mecûsîye ve fâsıklara benzemeğe sebeb olmakdır). 

Kâfir kadının müslimân çocuğa ve müslimân kadının kâfir çocuğa süt anne tutulması 

câizdir. [Buradan anlaşılıyor ki, ölümden kurtarabilmek için, müslimâna 

kâfir kanı da vermek câiz olur.] Bir menfe’ati, başka cins menfe’at karşılığı kirâya 

vermek câizdir. Meselâ evin kirâsı karşılığı olarak tarlayı kirâlamak câizdir. Fekat, 

elbiseyi kirâya verip, kirâ olarak başka elbise almak câiz olmaz. Bir yeri, nemâz 

kılmak için kirâya vermek câiz değildir. Bunun kirâsını almak harâm olur. Burasını 

bir iş yapmak için kirâlamalı ve nemâz da kılmalıdır. 

Tahtâvî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Dürr-ül-muhtâr) hâşiyesi, son cildin sonunda 

diyor ki, (Zâlim sultânların uşr olarak milletden alıp kullandıkları malları, 

uşr denilse dahî, uşr olmaz. Divândan Câmekiyyelerini almış olurlar, ya’nî, millete 

hizmet edenlere, devletin vereceği ücretleri, milletden toplamış olurlar. Bu al- 

– 869 –

dıklarını, hizmet edenlere vermeleri lâzımdır. Tüccârdan aldıkları vergiler de 

böyledir.) 

Bir san’at sâhibine malzeme vererek birşey yapdırmak da, onu kirâ ile tutmak 

demekdir. Kirâ, deyn de, ayn da olabilir. Bey’de olduğu gibi, icâre de şart ile fâsid 

olur. (Mecmû’a-i Cedîde) sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki, (Vakf dükkânın 

kirâcısı, mütevellînin izni ile dükkânı başkasına ferâğ [devr] ederken, dükkândan 

ölünceye kadar çıkarmamağı şart eylese, bu ferâğ câiz olmaz. Dükkânı geri 

alabilir). Burada da, üç dürlü muhayyerlik vardır. İcâre de ikâle olunabilir. 

Söz kesilince, ücret vermek lâzım olmaz. Ya’nî, âcir ücrete mâlik olmaz. Fekat, kendiliğinden 

peşin verir ise veyâ sözleşirken peşin verilmesi şart edilmeyip de, ayrılmadan 

önce, peşin olması şart edilirse, ücret mûcirin mülkü olur. Kirâyı vermezse, 

malı teslîm etmez. Etmiş ise, kirâcıyı habs etdirebilir. Mukâveleyi fesh edebilir. 

Fekat, malını geri teslîm almadan satamaz. Söz kesilirken şart etmekle, kirâ peşin 

olmaz. Peşin olan ücret verilmezse, âcir malı vermekden, ecîr de işi görmekden 

vazgeçebilir. Ücretin, müddet bitince verilmesi de şart olunabilir. Mal sâhibi 

veyâ başkası, malı kirâcıdan zorla alırsa, kirâcı kullanamadığı zemânın kirâsını vermez. 

Mal sâhibi, kirâyı peşin alıp, malı teslîm etmezse, geçen zemânın ücretleri mülkünden 

çıkar. Kirâcıya geri vermesi lâzım olur. Peşin verilmiş böyle paranın zekâtını 

hangisinin vereceğini, (Fetâvâ-i hindiyye) şöyle anlatıyor: Kirâladığı evin on 

senelik kirâsı olarak bin lira peşin veriyor. Ev kendine teslîm edilmiyor. Âcir, bir 

sene sonra, elindeki bin liradan dokuzyüz lirasının zekâtını verir. İki sene sonra 

sekizyüz liranın verir. Her sene yüz lira noksânının ve ödediği zekât noksânının 

zekâtını verir. Müste’cir, bir ve iki sene sonra zekât vermez. Çünki, kendine geri 

verilecek para, nisâb mikdârını aşmaz. Üç sene sonra, üçyüz liranın, her sene, yüz 

lira fazladan, vermiş olduğu zekâtları düşerek kalanların zekâtlarını verir. Kirâ olarak, 

bin lira kıymetinde bir câriye vermiş olsaydı, âcir hiç zekât vermezdi. Çünki, 

aldığı câriye ticâret malı değildir. Müste’cir ise, eskisi gibi zekâtını verir. Ücret olarak 

hacm ile veyâ vezn ile ölçülen mal vermiş olsaydı, mal deyn ise, para gibidir. 

Ayn ise, câriye gibi olurdu. Âcir evi teslîm etmiş, parayı peşin almamış ise, zekât 

vermeleri aksine döner. Ya’nî âcir, müste’cir için yazdığımız gibi, müste’cir de, âcir 

gibi zekât verirler. 

Mal sâhibi, günlük kirâyı, her akşam istiyebilir. San’at sâhibleri, işçilik ücretini 

eşyânın sâhibinden alıncıya kadar, eşyâyı vermiyebilir. Eşyâ helâk olup, teslîm 

edemezse ücret alamaz. Kendisinin yapması şart edildi ise, başkasını çalışdıramaz. 

İşçiliği olmıyan hizmetlerde, meselâ hammâl, kayıkcı, şoför, ücret almadığı için eşyâyı 

habs edemez. Eşyâ helâk olursa ücretini alır. 

Ev ve dükkân kirâya verilirken içinde ne yapılacağı söylenmez ise, binâya zarar 

vermiyecek her iş yapılabilir. Kirâcı evi ve dükkânı teslîm almadan önce, başkasına 

da kirâya verebilir. Taşınabilen şeyleri veremez. Kirâya verilmiş malı, başka 

bir kimse kullansa, gasb etmiş olur. Kirâcı kirâ vermez. 

Velîsinin izni olmadan, çocuğa iş yapdıran, ücret vermeğe mecbûrdur. 

Kirâya verilen mal, kirâcıya teslîm edilince emânet olup, kirâcının elinde kasdsız 

telef olunca ödemez. Âdet hâricinde kullanmak kasd sayılır. Tarla kirâya verilirken, 

ne ekileceği bildirilmeli veyâ herşey ekilebilir demelidir. Tarla, binâ 

yapmak, ağaç dikmek üzere de kirâlanabilir. Müddet bitince, bunları kaldırmak 

veyâ tarla sâhibinin bunları satın alması lâzımdır. Yonca da ağaç gibidir. Ekin yetişmeden 

kirâ müddeti biterse, oluncıya kadar müddet uzatılır. Hayvân, binmek 

ve yük taşımak için, elbise, giymek için kirâlanır. Şarta uymayıp, hayvân, ev ve elbise 

zarar görürse, kirâcı tazmîn eder. Zarar vermiyen şeyleri şart ederse, yapmak 

lâzım olmaz. Meselâ, evde iki kişi oturacak denirse, üç, beş de oturabilir. Hayvâna, 

kamyona konacak eşyânın cinsi değil, ağırlık şart edilir. Fekat, zararlı şey 

– 870 –

yüklenmez. Hayvânı çekerek veyâ döğerek sakat ederse öder. Hammâl, kamyon, 

şart edilen yoldan gitmeyip, eşyâ telef olsa, gitdiği yol işlek değilse veyâ ârızalı 

ise öder. Böyle değilse ödemez. Mektûblaşma ile de kirâlamak câizdir. Kirâlamada 

cevâb vermemek, kabûl demekdir. Kirâcı, tarlaya buğday ekeceğim deyip 

de yonca ekerse, sâhibi kirâyı artdırabilir. Terzi, caket yerine pantalon dikse, 

kumaş sâhibi, isterse pantalonu alır, isterse kumaşı ödetir. Mal sâhibi, dahâ fazla 

kirâ veren bulunca, müddet bitmeden, mukâveleyi bozamaz. Kirâda bulunan malı 

satın alan başka kimse, kontratı bitmeden kirâcıyı çıkaramaz. Müşterî, kontrat 

bitinciye kadar bekler veyâ bey’i mahkeme ile fesh etdirir. Senelik kirâsı söylenip, 

müddet söylenmez ise, müddet bir sene olur. Müddet, söz kesildiği gün başlar. Ücret 

ise, malı teslîm aldığı gün başlar. 

Bir dükkânı kirâlayıp teslîm alan kimse, bir müddet iş yapmayıp, dükkân kapalı 

kalsa, kirâyı tam vermesi lâzımdır. Bir senelik olmak üzere, her aylığı şu kadar 

liraya olarak câiz olduğu gibi, senelik toptan söylemek de câizdir. Kirâcı, san’atını 

değişdirirse, iflâs ederse, başka şehre yerleşirse kirâ fesh olur. 

Bir evin, bir odası yâhud bir dıvârı yıkılsa, kirâcı çıkabilir veyâ tam ücret ile başka 

odasında oturur. 

Kirâdaki binânın ve eşyânın ta’mîri ve zemânla tıkanmış boruların ta’mîri ev sâhibine 

âiddir. Ta’mîr etmezse, kirâcı evden çıkabilir. Fekat, yapdırmağa ev sâhibini 

cebr edemez. Ev sâhibinin izni ile kendi yaparsa, parasını kesebilir. Kendiliğinden 

yaparsa, kesemez. Kullanmağa lâzım şeylerin [meselâ hamur ocağı] ta’mîr 

parasını kirâdan kesemez. 

Kirâcı, mala zarar verirse, mal sâhibi çıkaramaz. Fekat, mahkemeye verir. 

Habshâne ve gardıyan ücretini (Beyt-ül-mâl) öder. Beyt-ül-mâl yoksa, alacaklı 

öder. Mahkeme masraflarını, da’vâcı öder. Kirâ müddeti hitâmında, ev sâhibi gâib 

ise, kirâ müddeti, kendiliğinden bir misli uzar. Kirâcı gâib olunca da böyledir. 

Ya’nî, mal sâhibi, kirâcının çoluk çocuğunu evinden çıkaramaz. Fekat müddet bitmeden 

önce, başkasına kirâya vermiş ise, müddet sonunda, birinci akd biter. 

İkincisi başlar. Birinci kirâcının çoluk çocuğunu evden çıkarabilir. Müddet hitâmında, 

iki taraf da, icâreyi fesh edebilir. Fekat, akd yapılmış olanın yanında fesh 

edilmesi lâzımdır. 

Kirâ müddeti bitince, mal sâhibi uzatmaz ise, kirâcı çıkar. Malı, olduğu gibi teslîm 

etmesi lâzımdır. Teslîm etmezse, gasb etmiş olur. Fekat, kullanma sebebi ile, 

herkes için hâsıl olması âdet olan harâblık, kabâhat sayılmaz. 

Bir mahalden, bir mahalle gitmek üzere mu’ayyen bir hayvân, araba, motor, 

kamyon kirâlandığı gibi, mu’ayyen insanın veyâ eşyânın götürülmesi de sözleşilebilir. 

Vâsıta, yolda kalırsa, birinci şekldeki kirâlamada, müşterî muhayyer olup, dilerse, 

ta’mîr oluncıya kadar bekler, dilerse, vazgeçip oraya kadar olan parayı verir. 

İkinci sözleşme hâlinde ise, vâsıta sâhibi, başka vâsıta ile hemen götürmeğe mecbûrdur. 

Vâsıtadan eşyâyı indirmek de ona âid olur. Yol tehlükeli olup geri dönülürse, 

hiç ücret verilmez. 

Hamâm ve hacâmat parası almak câizdir. Erkek hayvânın dişiye aşması ücreti 

alınmaz, harâmdır. [Dişi, erkeğin köyüne götürülürse, aygırın sâhibine gıdâ ve 

hizmet masrafı ödenir.] Ustanın, yapdığı şeyi belli zemân için garanti etmesi, sahîh 

değildir. Bu zemân içinde bozulursa, ta’mîr etmez. 

(Hülâsa)da diyor ki, (Dinlemek için hâfızı ve okumak için kitâbı kirâlamak câiz 

değildir). Kur’ân-ı kerîm öğreten hocaya hediyye vermek lâzımdır. 

Ezân, imâmlık, Kur’ân-ı kerîm ve mevlid okumak, din bilgisi öğretmek için ücret 

almak câiz değil ise de, imâmlık, müezzinlik ve ilm öğretmek için almağa izn 

verilmişdir. Harâm işler için ücret almak câiz değildir. 

Her dürlü kirâyı, ücreti vermiyen habs olunur. [Her çeşid nakl vâsıtalarının üc- 

– 871 –

etini vermek, hiyle yapmamak lâzımdır. Umûmî hizmetlerde, emniyyet ve sıhhat 

işlerinde çalışan me’mûrların, işçilerin, idârecilerin ücretlerini hükûmetler, belediyeler 

vermekde ve her dürlü masraflarını karşılamakdadırlar. Bu ödemeleri, milletin 

vekîlleri olarak yapıyorlar. Bu paralara kaynak olmak için, milletden vergi 

alıyorlar. Bu vergileri ödememek veyâ hiyle yapmak, günâh olur. İbni Âbidîn “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” (Redd-ül-muhtâr)ın uşr bahsi sonunda ve (Bahr-ür-râık) sâhibi 

“rahmetullahi teâlâ aleyh” Şurb fasllarında diyor ki, (Kimsenin mülkü olmıyan 

umûmî nehrin temizlenmesi masrafı, Beyt-ül-mâlın cizye ve harâc kısmından 

verilir. Zekât ve uşr kısmından verilmez. Çünki zekât paraları, yalnız fakîr olan müslimânlara 

verilir. Beyt-ül-mâlın bu kısmının geliri yoksa, oradaki insanlar temizler. 

Temizlemezlerse, fakîrler zor ile çalışdırılır. Zenginlerden de, para alınıp, 

masraflar karşılanır). (Mecelle)nin 1321. ci maddesinde de böyle yazılıdır. Uşr bahsi 

sonunda ve Beyt-ül-mâlı anlatırken bildirilen umûmî hizmetlerin masrafları da, 

hep böyle karşılanır. Görülüyor ki, hükûmetin ve belediyelerin, yapdıkları hizmetlerin 

masraflarını milletden istemeğe, hattâ zor ile almağa hakları vardır.] 

(Dürr-ül-muhtâr) sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” beşinci cildde, icâreyi anlatırken, 

otuzdördüncü sahîfede diyor ki: Günâh işliyenleri, meselâ şarkı söyliyenleri, 

ölü için medhiyye söyleyip ağlıyanları ve çalgıcıları kirâ ile tutmak sahîh değildir. 

Oyun için davul çalmak da böyledir. Askerler için, düğün için davul çalmak 

câizdir. Şarkıcının, çalgıcının kazandığı parayı, sâhiblerine geri vermesi lâzımdır. 

Sâhibleri bilinmezse, fakîrlere sadaka vermelidir. Bunlar, kirâ ile tutulmayıp, önceden 

şart etmeyip, hediyye olarak verilirse, alması halâl olur. Fekat, yine tayyib, 

iyi para değildir. Çünki, âdet hâline gelen hediyyeler, şart edilen ücret gibidir. 

İbâdet yapmak için de adam kirâlamak ve nemâz kılmak için ev kirâlamak, Hanefî 

ve Hanbelî mezheblerinde sahîh değildir. Meselâ, ücret ile ezân okutmak, hacca 

göndermek, imâm tutmak, Kur’ân-ı kerîm öğretmek, din dersi öğretmek câiz 

değildir. Şâfi’î ve Mâlikî mezheblerinde, kabr başında ve sâhibinin yanında ücret 

ile Kur’ân-ı kerîm okutmak câizdir. Fekat, bu mezheblerde, beden ile yapılan ibâdetlerin 

sevâbları, başkalarının rûhuna gönderilemez. Sonradan gelen din âlimleri 

[din düşmanları değil], Kur’ân-ı kerîm ve din dersi öğretmek ve ezân, imâmlık 

için para ile adam tutmak câiz olur dedi. Bunlara, sözleşilen ücretin verilmesi lâzım 

olur. Vermiyen habs olunur. İbni Âbidîn bu satırları açıklarken buyuruyor ki: 

Aslında, ücret ile ibâdet yapdırmak câiz değildir. Çünki, hadîs-i şerîfde, (Kur’ân-ı 

kerîm okuyunuz. Fekat, bunu geçim vâsıtası yapmayınız!) buyuruldu. Bir hadîs-i şerîfde, 

(Ezân okuyun. Ezân için ücret almayın!) buyuruldu. Son zemânlarda, dinde 

gevşeklik olduğundan, Kur’ân-ı kerîmin ve din bilgilerinin unutulmaması ve 

imâmlığın, müezzinliğin yapılabilmesi için ücret ile yapdırılması zarûret hâline gelmişdir. 

Fekat bu fetvâ, bütün ibâdetlerin ücret ile yapılabileceğini göstermez. 

Yalnız saydıklarımız zarûret olup, mezhebin aslından dışarıda bırakılmakdadır. Hâfızlara 

ücret ile Kur’ân-ı kerîm okutmak zarûret olmadığı için, muhakkak câiz değildir. 

Tâc-üş-şerî’a, (Hidâye) şerhınde diyor ki, (Ücret ile okunan Kur’ân-ı kerîmden, 

ne ölüye, ne de okuyana sevâb hâsıl olmaz.) Aynî, (Hidâye) şerhınde diyor 

ki, (Hâfızlar, para için, mal için okumamalıdır. Hâfız da, parayı veren de günâha 

girer.) (Cevhere) kitâbında, (Ücret ile, belli bir zemân Kur’ân-ı kerîm okutmak câiz 

değil diyenler olduğu gibi, câiz diyenler de oldu. Doğrusu da budur) diyor. Burada, 

(Kur’ân-ı kerîm öğretmek) yerine, yanlışlıkla (Kur’ân-ı kerîm okutmak) yazıldığı 

hâtıra gelmekdedir. Nitekim (Cevhere)nin [1301] yılı İstanbul baskısında, 

(Câiz değildir diyenler haklıdır) diyor. Kur’ân-ı kerîm öğretmek ile Kur’ân-ı kerîm 

okumağı karışdırmamak lâzım olduğunu, şeyh-ul-islâm Hayreddîn-i Remlî açıklamakda 

ve (Kur’ân-ı kerîmi ücret ile okumak, bâtıldır, bid’atdir. Dört halîfe zemânında, 

hiç kimse bunu işlemedi. Kur’ân-ı kerîm öğretmeğe zarûret vardır. Mezâr 

başında, ücret ile Kur’ân-ı kerîm okutmak için ise zarûret yokdur) buyurmak- 

– 872 –

dadır. Câiz olup olmamak şübhesi, Kur’ân-ı kerîm öğretmek için alınan paradadır. 

Kur’ân-ı kerîm ve mevlid okumak için ücret almağa câiz diyen olmamışdır. Din 

kardeşinin kabrini ziyâret edip, rûhuna Kur’ân-ı kerîm okumak iyidir. Fekat, 

ölürken bunu vasıyyet etmek câiz değildir. Okuyana yardım niyyeti ile de câiz olmaz. 

Para vererek Kur’ân-ı kerîmden Rukye [muska] yazdırmak câiz buyurmuşlar 

ise de, bu, tedâvî ücretidir [ve kâğıd, mürekkeb ücretidir]. İbâdet ücreti değildir. 

İbni Âbidînden terceme temâm oldu. 

Hamza efendi “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Bey’ ve Şirâ) risâlesinde diyor ki, (Para 

ile Kur’ân-ı kerîm ve başka şeyler [Mevlid] okutmak harâmdır. Bu parayı fakîrlere 

sadaka verip, sevâbını ölüye bağışlamalıdır. Ücret ile yalnız Kur’ân-ı kerîm, 

din dersi öğretmek, imâmlık, müezzinlik câiz görülmüşdür). 

[(Hadîka) ve (Berîka) son sahîfelerinde diyor ki, (Hâfız pazarlık etmeden, Allah 

rızâsı için hatm, cüz’ veyâ mevlid okursa, okutanın hediyye etdiğini alması câiz 

olur. İ’tirâz ederse, aldığı harâm olur). Okutanın da az vermesi câiz değildir. 

İmâm-ı Zâhidî “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Hâvî) kitâbında, (Hatm okutmak için, 

hâfıza, kırkbeş dirhem [gümüş veyâ dörtbuçuk miskal, ya’nî bir liralık üç altın]den 

az hediyye vermek câiz değildir) buyuruyor. Ne kadar çok verirse, sevâbı 

o kadar çok olur. İbni Âbidîn, beşinci cild, ikiyüzkırkdokuzuncu sahîfede buyuruyor 

ki: (Hâkimlik gibi ibâdetleri, ücret şart etmeden kabûl edip işe başlamalı, 

sonra iş veren ne verirse almalıdır. Bu kadar para verirsen yaparım, vermezsen 

yapmam demek bâtıl olur, ücreti alması harâm olur). Hâfız, okumak için, çok veren 

ile az vereni ayırd etmemelidir. Ayırd ederse, para kazanmak için hâfız olmuş 

demekdir. Bu ise, harâmdır. Hâfızlar, Kur’ân-ı kerîm ve mevlid okumakla geçinmemeli. 

Bunları, para düşünmeden, Allah rızâsı için okumalıdır. İmâmlıkla, 

san’atle veyâ ticâretle geçinmelidirler. Kur’ân-ı kerîmi basdırıp satanlar, bunu kitâbcılık 

ticâretine âlet edenler, Kur’ân-ı kerîm öğretilmesine, okunmasına sebeb 

olmak niyyeti ile olursa, câiz ve sevâb olur. Aldığı satış parası halâl olur. Fekat, böyle 

niyyetin alâmeti vardır ki, mal oluş fiyâtına yakın, az bir kârla satmalıdır. Geçimi 

başka kitâblardan sağlanıyorsa, Kur’ân-ı kerîmi kârsız satmalıdır. (Şir’a)da diyor 

ki, (Mu’âz bin Cebel “radıyallahü teâlâ anh” hazretlerine, falanca, Kur’ân-ı kerîm 

yazıp satıyor dediklerinde, bu, Kur’ân-ı kerîm satmak değildir. Kâğıd ve işçilik 

ücreti istemekdir. Kur’ân-ı kerîmi satmak demek, onu para ile, ücret ile öğretmekdir 

buyurdu). Kur’ân-ı kerîmi, okuyarak geçim vâsıtası yapmak için ezberliyen 

hâfızlar ve tecvîd ile okumayıp, tegannî ile okuyan hâfızlar, gerçekden hamele-i 

Kur’ân değildir. (Çok hâfızlar vardır ki, Kur’ân-ı kerîm, bunlara la’net eder) 

hadîs-i şerîfinde bildirilenlerden olurlar]. 

Kirâya verdiği malı teslîm etmezse, teslîm edinciye kadar habs olunur. 

Müşterek olan mal, ancak ortağa kirâya verilir. İmâmeyn başkasına da verilebilir 

buyurdu. Bir evi, birkaç kişiye kirâya vermek câizdir. Ma’lûm ücret ile süt ana 

tutmak câizdir. Çocuğu ve bezlerini yıkamak, yidirmek de ona âid olur. Erkek, âilesini 

süt analığa göndermiyebilir. 

Fâsid icâre: İpliğin bir kısmını, dokumacıya kirâ olarak bırakmak üzere dokutmak, 

eşyâdan bir kısmını, kirâ olarak vermek üzere taşıtmak için hayvân kirâlamak, 

unun bir kısmını, kirâ vermek üzere, buğday öğütmek fâsiddir. Bir kimse, birinin 

malını, iznsiz kullansa, ücret vermez. 

Ecîr-i müşterek: Serbest işçi demekdir. Ya’nî herkese işler. Yâhud, yalnız bir kişiye, 

zemân belli olmadan işler. Ancak işini bitirince, ücreti verilir. Eşyâ, elinde, 

emânet olup, helâk olursa ödemez. Fekat, helâk olmasına kendi sebeb olursa, kasd 

bulunmasa dahî öder. Doktor, dişci, eczâcı, fen hâricinde, yanlış iş yapıp, hasta zarar 

görürse öderler. 

Ecîr-i hâs: Belli zemânda, belli işi yapmak için husûsî tutulan işçidir. Elindeki 

mal, kasdsız helâk olursa, ödemez. İşçiye farklı ücret ile iki veyâ üç iş gösterilip, 

– 873 –

hangisini yaparsa onun ücretini vermek câizdir. Dört iş göstermek olmaz. Sözleşilen 

zemân iyi bilinmezse de, ücreti verilir. Ücret söylenmedi ise, tutulan kimse, 

işçi veyâ san’at sâhibi olarak çalışan biri ise, o memleketdeki ücret üzerinden hakkı 

verilir. Eğer böyle biri değilse, yardıma gelmiş olacağından birşey verilmez. Çağırmadan 

gelene de ücret verilmez. 

Bir işçi, kendi çalışması şart ise, yerine başkasını çalışdıramaz. 

Hammâl, yükü eve sokar. Fekat, yerine koyması lâzım değildir. 

Dellâl ve simsâr, işçi gibidir. Fekat, bunlar iş karşılığı değil, elindeki malı satarsa 

ücret alır. Ücreti alacağına karşı tutmak üzere, borclusunu ücret ile çalışdırmak 

câiz değildir. [(Dürr-ül-muhtâr)da vakf kısmı sonu.] 

Terziye kumaş verip, bir haftada dikersen yüz lira, iki haftada dikersen elli lira 

veririm demek, İmâmeyne göre câizdir. Dükkânda terzilik yaparsan, kirâsı 

yüz lira, demircilik yaparsan ikiyüz lira demek câizdir. 

Boyacıya kumaş veren kimse, kırmızı istemişdim, sen mavi boyamışsın dese, boyacı 

da, mâvi istemişdin dese, kumaş sâhibinin sözü kabûl olunur. Terzinin caket 

yerine pantalon dikmesi de böyledir. Bunların ücreti verilmez. Kumaşı da öderler 

veyâ sâhibi isterse yapılan şeyi alıp piyasaya göre işçilikden keser. 

Malın kullanılacak hâli kalmazsa, icâre fesh olur. Kirâcının özrü ile de fesh olur. 

Meselâ diş tabîbi ile pazarlık etdikden sonra, ağrının kesilmesi veyâ ticâret için dükkân 

kirâladıkdan sonra, sermâyesinin helâk olması veyâ borcu çıkıp ödeyecek başka 

malı bulunmaması gibi veyâ sefere gitmek için kamyon tutmuş iken, bir sebeble 

seferden vazgeçmesi gibi. Fekat, şoför seferden vazgeçerse, mukâveleyi bozamaz 

ise de, şoförün hastalanması özr olur. Bir tüccâr, san’atkâr iflâs ederse, çırağı 

ile mukavelesi bozulur. Başkasına çalışan san’atkâr böyle değildir. Kirâya verilen 

şeyin satılması da özr değildir. Ya’nî mukâvele bozulmaz. Kirâladığı dükkânda 

yapdığı san’atı bırakıp, başka san’ata başlamak özr olur. Bir ev kirâladıkdan sonra, 

sefere çıkmak da özr olur. İki tarafdan birinin ölmesi de özrdür. Bir kirâcı, kirâladığı 

şeyi, dahâ yüksek ücret ile kirâya vermesi câiz ise de, kirâ farkını sadaka 

vermesi lâzımdır. Müşterek bir malı, ortaklar, müşterek kirâya verebilir. Ayrı 

ayrı verirlerse fâsid, biri hissesini kirâya verirse, bâtıl olur. 

SİGORTA: İbni Âbidîn “rahmetullahi aleyh”, (Redd-ül-muhtâr) kitâbında, kâfirin 

emân ile, ya’nî izn verilerek islâm memleketine gelmesini anlatırken diyor ki, 

başka bir memlekete, onların izni ile giren kâfire (Müste’min kâfir) denir. Dâr-ülislâma 

müste’min olarak gelen bir kâfir, burada yaşamakda olan bir zimmî gibi, 

ya’nî bir gayr-i müslim vatandaş gibi korkusuz yaşar. Onun haklarına mâlik olur. 

Bunun malını da, fâsid sözleşme ile almamız câiz olmaz. Bu müste’mine veyâ 

zimmîye olan borcunu ödemiyen müslimân habs olunur. Şu kadar var ki, müste’mini 

öldürene kısâs yapılmaz. Yalnız, (Diyet) denilen para cezâsı alınır. İbni Âbidîn, 

(İstîlâd)ı anlatırken buyuruyor ki, (Kıyâmetde, zimmînin ve hayvânların hakları 

altından kurtulmak, müslimânın hakkından kurtulmakdan dahâ gücdür. Zimmînin 

malını gasb eden veyâ çalan bir müslimân, kıyâmetde bunun azâbını çekecekdir). 

Dâr-ül-harbde bulunan bir (Müste’min müslimân), meselâ, Türkiyeden Fransaya, 

ticâret için gitmiş olan bir müslimân, kâfirlerin malını, fâsid akd ile alabilir. 

Çünki, Dâr-ül-harbde bulunan müste’minin, kâfirlerin mallarını, onların rızâsı ile 

alması câizdir. Meselâ, onlara para verip fâiz alması, kumar oynayıp alması câiz olur. 

Çünki, onların malı, bizlere halâldir. Fekat, gadr, ya’nî sözümüzde durmamak, hıyânet 

etmek, her yerde harâmdır. Gönül rızâsı ile malını almak, gadr değildir. Malına, 

cânına, kadınına, kızına saldırmak gadr olur. Harâm olur. Fekat, müslimân 

memleketinde bulunan müste’min kâfirin malını, gönül rızâsı ile olsa bile, câiz olmıyacak 

yol ile almak, gadr olur. Çünki, islâm memleketinde, islâmiyyetin emrle- 

– 874 –

ine uygun hareket edilir. İslâm memleketinde, müste’min ile de, müslimânlar ile 

yapılması câiz olan sözleşmeler yapılır. Alması islâmiyyetde lâzım olmıyan malları 

alınamaz. Âdet olsa da, alması yine câiz olmaz. Meselâ Meryem anayı ziyâret 

için Kudüse gelenlerden ve turistlerden ayakbasdı parası veyâ başka ismlerle birşey 

almak câiz olmaz. Müslimân hâcıdan ayakbasdı parası almak da harâmdır. 

Dâr-ül-harbde bulunan müslimân esîrin, onların malına, cânına saldırması câizdir. 

Esîri serbest bıraksalar, râhat dolaşsa, çalışıp kazansa da, saldırması câiz olur. 

Çünki, onlara söz vermiş, müste’min olmuş değildir. Fekat, esîrin de, onların kadınlarına, 

kızlarına tecâvüz etmesi câiz değildir. Çünki, nikâhlı âileden ve satın alınan 

câriyeden başka bir kadını vaty etmek, hiçbir yerde câiz değildir. Bu ikisinden 

başka kadını vaty ederse, zinâ olur. Mükâteb ve iki kişi arasında müşterek olan ve 

başkasına nikâhlı olan câriyesini ve başkasının câriyesini vaty etmek câiz değildir. 

(Câriye), harbde düşmandan esîr alınıp, Dâr-ül-islâma getirilmiş olan kâfir kadını 

demekdir. Ganîmet malları gibi, gâzîlere taksîm olunurlar. Harbde esîr alınmıyan 

bir insanı satmak ve satın almak câiz değildir. 

Dâr-ül-harbde, meselâ bir hıristiyan ülkesinde bulunan müslimân müste’mine, 

onların hükûmeti gadr ederse, meselâ, kanûnsuz olarak, malını alırsa veyâ habs 

ederse, bu da, esîr gibi olur. Bu müslimânın da onlara gadr etmesi câiz olur. 

Sigorta parası almak da böyledir. Meselâ, müslimân tüccâr, malını bir harbînin, 

ya’nî Dâr-ül-harbde bulunan ecnebî, yabancı kâfirin gemisi ile gönderiyor. Gemi 

sâhibi olan kâfire, navlun, ya’nî yol kirâsı veriyor. Ayrıca, Dâr-ül-harbde meselâ 

Londrada bulunan bir harbîye, (Sikürte) ya’nî sigorta parası denilen, belli bir 

ücret de veriyor. Gemi yanar veyâ batar veyâ soyulursa veyâ başka şeklde, gemideki 

mal elden giderse, o harbî, bu malın bütün değerini, sigorta parası karşılığı 

olarak, müslimân tüccâra ödüyor. Bu câizdir. Fekat, harbînin, sultânın izni ile islâm 

memleketinde oturan müste’min bir vekîli de vardır. Tüccâr sigorta sözleşmesini 

bu vekîli ile yapıyor. Sigorta parasını, tüccârdan, bu vekîl olan kâfir alıyor. Denizde, 

tüccârın malından bir parça yok olursa, bu parçanın değerini temâmen, bu 

vekîl ödüyor. Anladığımıza göre, müslimân tüccârın, yok olan malının değerini bu 

vekîlden alması halâl olmaz. Çünki, bu para, dâr-ül-islâmda yapılan sözleşme ile 

islâmiyyetin izn vermediği bir alacakdır. [Kumar parası gibidir.] 

Süâl: Emânetci, mal sâhibinden emânet parası alınca, mal helâk olursa, malı ödemesi 

lâzım geliyor. [Kumar olmıyor.] Sigorta da böyle değil midir? 

Cevâb: Sigortacıdan alınan para, emânetcinin ödemesi gibi değildir. Çünki 

mal, sigortacıya teslîm edilmiş değildir. Gemiciye teslîm edilmişdir. Eğer, sigortacı, 

geminin sâhibi olursa, ecîr-i müşterek, ya’nî serbest, genel işçi olur. Mal 

elinde emânet olur. Verilen sigorta parası, emânetciye verilen para gibi olur. 

Bundan başka, emânetci ve ecîr-i müşterek, batma, ölüm ve benzerleri gibi, sakınılamıyacak 

sebeblerle elden çıkan malı ödemezler. 

Süâl: Kefâleti anlatmağa başlarken, deniliyor ki, bir kimse, birine, (Bu yoldan 

git! Bu yol emîndir, korkusuzdur) diyor. O da bu yoldan gidiyor. Yolda soyuluyor. 

Söyliyen kimse, bunun malını ödemez. (Bu yol emîndir. Eğer korkulu ise, soyulur 

isen öderim) derse, ödemesi lâzım olur. Sigorta da böyle değil midir? 

Cevâb: Yol emîndir demek, emîn olduğunu biliyorum demekdir. Bir kimse, bilmiş 

olduğunu söylemekle kefîl olmaz. (Eğer söylediğim gibi değilse, öderim) deyince 

kefîl olur. Kefîl olarak aldatırsa, ödemesi lâzım olur. (Yolda soyulur isen öderim) 

demediği için kefîl olmaz. Ödemesi lâzım gelmez. Kefîl olacağını söylemesi, 

aldatmadığına alâmetdir. Meselâ, değirmene buğday getiren köylüye, değirmenci, 

bu kovaya koy dese, köylü de koysa, kovanın deliğinden, buğdaylar suya dökülüp 

sürüklense, gitse, değirmenci, koy derken kovanın delik olduğunu biliyorsa, 

buğdayları öder. Çünki, söylerken aldatmış oldu. Demek ki, aldatmak demek 

için, söyliyenin, tehlüke bulunduğunu bilmesi ve karşısındakinin ise, bilmemesi lâ- 

– 875 –

zımdır. Köylü, kovanın delik olduğunu görerek, bilerek buğdayını koyarsa, malını, 

kendi isteği ile ziyân etmiş olur. 

Sigortacının, tüccârı aldatmak kasdı olmadığı meydândadır. Geminin batıp, batmıyacağını 

bilmez. Hırsızların, yol kesenlerin tehlükesi varsa, bunu, sigortacı gibi, 

tüccâr da bilir. Tüccârın sigorta parası vermesi de, yolda tehlüke olduğunu bilip, 

malı elden çıkınca, bedelini alabilmesi içindir. Sigorta işi, yolcunun veyâ köylünün 

aldatılmasına benzememekdedir. 

Müslimân tüccârın, Dâr-ül-harbde, [ya’nî İngiltere gibi putlara tapınılan bir memleketde] 

bulunan bir harbî ortağı olup, bu ortağı, orada, sigortacı ile sözleşme (anlaşma) 

yapar ve helâk olan malın bedelini, orada sigortacıdan alıp, buradaki müslimân 

ortağına gönderirse, müslimân tüccârın, gelen bu parayı alması halâl olur. 

Çünki, fâsid olan sözleşme, Dâr-ül-harbde ve iki harbî arasında olmuşdur. Onların 

malı, kendi istekleri ile, müslimâna gönderilmişdir. Alması günâh olmaz. 

Müslimân tâcirin, Dâr-ül-harbe gidip, sigortacı kâfir ile orada sözleşme yapması 

ve helâk olan malın değerini, Dâr-ül-islâmda, sigortacının vekîlinden alması câiz 

olur. Çünki, Dâr-ül-harbde bir harbî ile yapılan sözleşmenin kıymeti yokdur. Harbînin 

malını, onun rızâsı ile almış olur. Kâfir ile sözleşmeği Dâr-ül-islâmda yapıp, 

malın bedelini kâfirden Dâr-ül-harbde alırsa, kâfirin isteği ile olsa bile, alması halâl 

olmaz. Çünki, bu parayı Dâr-ül-islâmda yapılan fâsid akd, ya’nî sözleşme sonucu 

olarak almakdadır. Dâr-ül-islâmda yapılan her akd mu’teberdir. Şer’î hükmleri 

yapılır. Bu akd, fâsid olduğu için harâmdır. İbni Âbidînden terceme, burada 

temâm oldu. 

Son asrın büyük âlimlerinden Muhammed Bahît-ül-Mutî-î “rahmetullahi teâlâ 

aleyh” (Sükertah) risâlesinin 24. cü sahîfesinde, (Te’mîn, ya’nî sigorta sözleşmesi, 

fâsid bir akddir. Çünki, muhtemel olan bir tehlükeye bağlanan bir sözleşmedir. 

Bu ise kumardır) diyor. Ahmed İbrâhîm efendi de, (Mecellet-üş-şübbân-il müslimîn)in 

1941 senesinin 3. cü sayısında, (Hayât sigortası, bir tehlükeye bağlanan bir 

kumardır) demekdedir. Bu âlimlere karşılık, doktor Sıddîk Muhammed Emîn 

Darîr, (Hedy-ül-islâmî)nin 1975 senesi altıncı sayısında, (Sigorta yardımlaşmadır. 

Bir kimseye gelen tehlükeyi, birçok kimsenin paylaşmasını te’mîn etmekdedir. Sigortacı 

bu yardımlaşmağa kefîl olmakdadır. Sigortalı ve sigortacı, alacakları ve verecekleri 

paradan emîndirler. Sigorta, tehlükenin zararından kurtulmak içindir. Kumar 

ise kendini tehlükeye atmakdır. Sigorta ciddî bir sözleşmedir. Kumar ise 

oyundur. Evet, sigorta, (Garer) bulunan, ya’nî sonu muhtemel ve şübheli olan bir 

(Akd)dir, bir sözleşmedir. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, garer bulunan 

satışı yasak etmişdir. Yakalamadan önce balığı satmak böyledir. Sigortadaki garer, 

garer-i fâhişdir. Fekat umûmî ihtiyâc olunca ve başka çâre bulunmayınca, garer 

bulunan akdler câiz olur. İmâm-ı Süyûtî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, ihtiyâcı şöyle 

ta’rîf etmekdedir: Memnû’ olanı kullanmazsa meşakkat hâsıl olacak hâldir. 

Fekat, kullanmazsa ölüm hâsıl olmaz). Tehlükeye, zarara düşen insanın, yardıma 

ihtiyâcı inkâr edilemez. Fekat, kâr, kazanc için kurulmuş olmıyan teberru’ yardım 

şirketleri bu işi görür. Kâr, kazanc için kurulmuş olan sigorta şirketlerine lüzûm 

yokdur. Yardım şirketlerini, teberru’ edenler arasından seçilenler veyâ hükûmetler 

idâre eder. 

Muhammed Emîn Darîr, kendi fikri ile, kendi mantıkı ile büyük fıkh âlimlerine 

karşı geliyor. Hâlbuki, fikri de, mantıkı da fıkh ilmine uygun değildir. Evvelâ 

kumara yardımlaşma diyor. Düşünmiyor ki, islâmiyyet, kumar şeklinde şübheli olan 

yardımlaşmayı harâm etmiş, kazâ, felâket gelene, hayr sâhiblerinin teberru’ ederek, 

yardım yapmalarını teşvîk etmişdir. Zarar görene, harâm yoldan değil, halâl 

yoldan yardım etmek lâzımdır. Sigortalı için, alacağından emîn olduğunu söylemesi, 

felâket geleceğini önceden bildiğini söylemek olur ki, bu sözü fıkh bilgisine ters 

düşdüğü gibi, îmâna da dokunmakdadır. Çünki, gaybı bilmek sözü insanı küfre gö- 

– 876 –

türür. Felâket gelirse alacağından emîndir demek istiyorsa, bu söz, sigortanın 

kumar olduğunu, harâm olduğunu söylemekdir ki, sigortayı savunurken, red etmiş 

olmakdadır. Birçok tüccâr, tehlükeli kazanc yollarına atılmakdadır. Bu tehlükeler 

ticâreti ve san’atı harâm etmemişdir. Hâlbuki, kumarda bu tehlükelerin hiçbiri 

yokdur. Hattâ kumar, tehlükesiz, zahmetsiz bir kazanc olduğu için harâm olmuşdur. 

Harbe hâzırlık yarışlarındaki ve ilm öğrenmekdeki kumara oyun demek 

ise, şaşılacak bir haksızlıkdır. Evet, oyunlarda kumar olur. Fekat her kumara 

oyun demek doğru değildir. Merhûm şeyh Ebû Zühre “rahmetullahi teâlâ aleyh” 

de, sigortanın kumar olduğunu, garer bulunduğunu ve tehlüke olunca, sigortacının, 

tehlüke olmayınca da sigortalının gaben-i fâhiş ile zarar etdiğini, her sözleşmede, 

iki tarafın zarar ve kârlarında müsâvât, adâlet bulunmasının esâs olduğunu 

bildiriyor. Hayât sigortasının ise, açık bir kumar ve fâiz olduğunu yazıyor. 

Ayrıca 1972 yılında Libyada Beydâ şehrinde toplanan konferansda, zarar ve tehlüke 

için olan sigortalar, dört mezhebin fıkh ilmlerine uymuyor ise de, âdet hâlini 

aldığından ve idhâlâtı artdırdığından câiz olacağına, hayât sigortasının ise açıkca 

kumar olup harâm olduğuna karâr verildiğini yazıyor. Bütün bunlardan anlaşılıyor 

ki, hiçbir sigorta halâl değildir. Tehlüke ve zarar sigortasına da câiz denilemez. 

Yardım sandıkları bu işi yapmakdadır. Fekat, yardım sandıklarına, hayr sâhibleri 

ve hükûmet para koyar. Buraya para koyan, bundan, istifâde edemez. İstifâdeye 

kalkışırsa kumar olur, harâm olur. Harâmların âdet hâlini alması, halâl 

olmalarına sebeb olamaz. 

Görülüyor ki, müslimân olsun, kâfir olsun, herhangi bir sigortacı ile Dâr-ül-islâmda 

yapılan sözleşme fâsiddir. Alınan ve verilen paralar harâmdır. Bir müslimânın, 

kâfir olan sigortacılar ile Dâr-ül-harbde sözleşme yapması ve ondan para alması 

halâl olur. Dâr-ül-islâmda semâvî, ya’nî kazâ ile âfet ile olan zararlar, sigorta 

şirketleri tarafından değil, (Yardım cem’iyyetleri) tarafından ödenmelidir. 

Böylece, hem millete hizmet olur. Hem, cem’iyyete teberru’ [bağış] yapan hayr sâhibleri 

sevâb kazanır. Hem de, millet büyük bir günâhdan kurtulur. 

Sigortaya arabîde (Te’mîn) denilmekdedir. Sosyalist darbe olmadan evvelki Libya 

kanûnlarının ve Mısr kanûnlarının 747. ci ve Sûdân kanûnunun 617. ci maddelerinde, 

(Ukûd-ül-garer) başlığı altında ve Libyâ evkâf bakanlığının çıkardığı 

(Hedy-ül-islâmî) mecellesinin 1395 [m. 1975] mart nüshasında sigortalar hakkında 

geniş bilgi vardır. Bu bilgilerin çoğunun islâmiyyete uygun olmadığı (Hedy-ülislâmî)nin 

1975 ve 1976 nüshalarında yazılıdır. İslâmiyyetde sigortanın hiçbir 

nev’i yokdur. İslâmiyyetde (Vakf) ve (Beyt-ül-mâl), (Yardım cem’ıyyetleri) vardır. 

İşçi sigortalarının ve emekli sandıklarının işlerini Beyt-ül-mâl yapar. Beyt-ülmâl, 

işçiden, me’mûrdan hiçbirşey almaz. Aylıklarından ve ücretlerinden, hiçbirşey 

kesmez. Çünki bunlar fakîrdirler. İşverenden, tüccârdan zekât alır. Bu işi hükûmet 

yapar. İşverenlerin, tüccârların defterlerini, hesâblarını inceliyerek zekâtlarını 

alır. Beyt-ül-mâla koyar. İşçilere, me’mûrlara, emeklilere buradan ev, ma’âş, 

geçim te’mîn eder. Böylece her müslimân, râhat, mes’ûd olarak yaşar. İşçi sigortalarında 

ve emânetcide toplanan ve ma’âşlardan kesilen malların, paraların (Lukata) 

hükmünde olduklarını, büyük âlim Abdülhakîm efendi, va’zlarında bildirmişdir. 

Lukata, yerde bulunan mal demekdir. Bunlar ve mâl-ı habîs, sâhiblerine 

geri verilir. Sâhibleri bulunmazsa, fakîrlere verilir. Eline geçen fakîrin mülkü 

olurlar. Hükûmet, ticâret, zirâ’at, hattâ fabrika, ağır sanâyı’ yapmaz. Bunları husûsî 

teşebbüs, ya’nî millet yapar. Her çeşid sigortanın harâm olduğu, Yûsüf Kardâvînin 

(El-halâl vel harâm) kitâbında vesîkaları ile yazılıdır. 

Kızılay, İhlâs vakfı gibi yardım teşkilâtı, dînin (Hibe) ahkâmına tâbi’dirler. 

Vakf değildirler. Çünki, altın ve kâğıd liralar vakf edilince, kimsenin mülkü olmazlar. 

Yardım cem’ıyyetlerine teberru’ edilen malları, paraları ise, alâkalı me’mûr kabz 

edince, cem’ıyyet reîsinin mülkü olur. Cem’ıyyetde çalışan me’mûrlar, cem’ıyyet 

– 877 –

eîsinin vekîlleridir. (Hindiyye)de diyor ki, (Birisine para verip, bunu falanca fakîre 

ver dese, o fakîre kendi parasından verirse, aldığı parayı tazmîn etmesi [mislini 

ödemesi] lâzım olur. O parayı başka fakîre verirse, tazmîn etmez. Verdiği hediyyeye 

ivez [karşılık] olarak az birşey [meselâ makbûz denilen kâğıd] verilince, 

hediyyesini geri istiyemez. Aldığı sadakayı harâma sarf etdiği veyâ muhtâc olmadığı 

bilinmiyen sâili boş çevirmemelidir. Verdiklerini muhtâclara dağıtacağım 

deyince, sadaka vermesi lâzım olur). Bunun için teberru’ alırken, (Bunları muhtâclara 

ve hayr yapanlara vereceğiz) demelidir. Hediyye veyâ sadaka vermeğe teberru’ 

etmek denir. Alacağını afv etmeğe ibrâ denir. 

Yeni ilâc bulduk, diyor tabîbler, 

Lokman gibi, devâ bilse, ne fayda. 

Son nefesde söylemezse, bu diller, 

bülbül gibi dilin olsa, ne fayda. 

Milyonun olsa da, rızkını yersin, 

ecel şerbetini birgün içersin! 

Yalın ayak, başın açık gidersin, 

dünyâ dolu, malın olsa, ne fayda! 

İlmin, rütben çok olsa da kardeşim, 

îmânın yoksa, günâh ise işin, 

Secdeye hiç, koymadın ise, başın, 

dünyâya diktatör olsan, ne fayda. 

Sûr çalınıp, yıldızlar dökülünce, 

deniz kuruyup, sular çekilince, 

Dağlar da, pamuk gibi atılınca, 

harâmdan mal toplamışsan, ne fayda. 

Cehennem, uzakdan gösterilince, 

ateşin, mahşer yerine sürünce, 

Sırat köprüsüne, halk yürüyünce, 

arslan gibi gücün olsa, ne fayda? 

Halâl, harâm demez, toplarsın malı, 

yüzbin olsa, dersin milyon olmalı. 

Gözün aç, bu dünyâ fânîdir fânî! 

gidecek, sende çok dursa, ne fayda? 

Birgün olur, götürürler evinden, 

kurtuluş yok, Azrâilin elinden. 

(Allah) adını bırakma dilinden, 

bin yıl kadar ömrün olsa, ne fayda? 

Zahmetli iş yokdur, islâmiyyetde, 

kalbi, rûhu besler, ibâdetler de. 

Ne için müslimân olmazsın, sen de? 

kâfir, çok iyilik etse, ne fayda? 

– 878 –

22 — UKÛBÂT (Cezâlar) 

Fıkh ilmi dört büyük kısma ayrılır: (İbâdât), (Münâkehât), (Mu’âmelât), (Ukûbât). 

Kitâbımızda ilk üçünü, lüzûmu kadar yazdık. Aşağıda, ukûbâtı da kısaca bildireceğim. 

(Dürr-ül-muhtâr) üçüncü cüz’de buyuruyor ki: 

Döğerek, kolu keserek, recm ederek, ya’nî öldürünceye kadar taş atarak veyâ 

öldürerek yapılan cezâlara (Ukûbât) denir. Ukûbât, arkadan gelenler demekdir. 

Günâh işledikden sonra yapıldıkları için, bu ism verilmişdir. Ukûbât, (Had) ve 

(Ta’zîr) ve (Kısâs) olarak üçe ayrılır: (Had) mikdârı, islâmiyyetde kesin olarak bildirilmiş 

olan cezâdır. (Ta’zîr) cezâsı çeşidli olup, hâkimin dilediği kadar verilir. Had, 

şübhe ile afv olur. Ta’zîr ise, şübhe ile lâzım olur. Çocuğa had cezâsı verilmez. Ta’zîr 

cezâsı verilir. Had cezâsını yalnız hâkim verir. Ta’zîr cezâsını zevc ve günâh işleyeni 

gören her müslimân yapabilir. Had için kadın şâhid dinlenilmez. Had zanlısı 

habs olunur. Ta’zîr zanlısı habs olunmaz. Had cezâsı mahkemeye düşdükden sonra 

şefâ’at ve afv olunamaz. Ta’zîr cezâsı tevbe ile sâkıt olur. Hâkimin duymadığı 

günâhın had cezâsı da tevbe ile sâkıt olur. 

Beş günâh için had cezâsı vardır: Zinâ, şerâb içmek ve alkollü içki ile serhoş olmak, 

kazf, sirkat, yol kesicilik. Had cezâları, suç işleyince değil, hâkim karâr verince 

vâcib olur. Had, günâhın temizlenmesine sebeb olmaz. Günâhdan kurtulmak 

için tevbe etmesi de lâzımdır. Had, lügatde men’ demekdir. Kapıcıya haddâd denir. 

Çünki, herkesin içeri girmesine mâni’ olur. 

1 — ZİNÂ YAPARKEN YAKALANANIN HADDİ: Mükellef olan ve konuşabilen 

müslim veyâ gayr-ı müslim kimse, Dâr-ül-islâmda, tehdîd edilmeden arzûsu 

ile, serhoş iken veyâ ayık iken, zinâ yapar, yakalanırsa, kadın ve erkeğe had 

cezâsı lâzım olur. Dört erkek şâhidin birlikde ve hâkim huzûrunda zinâ hâlinde gördük 

demeleri ile veyâ kadın ve erkeğin, dört kerre i’tirâf etmeleri ile anlaşılır. İkisinden 

biri inkâr ederse, had lâzım olmaz. İkrârdan sonra vazgeçerlerse, sâkıt olur. 

[Ölüm cezâları, habs ve dayak cezâları, mahkeme tarafından emr edilir ve yalnız 

devletin bu iş için ta’yîn etdiği me’mûrlar tarafından yapılır. Hâkim karârı olmadan, 

kimse kimseyi öldüremez, döğemez. Malına, canına, ırzına, nâmûsuna, şerefine 

dokunamaz. Kâfirlere dahî dokunamaz. Harbi, cihâdı devlet yapar. Devletin, 

kumandanın emri olmadan, kimse harb yapamaz. Kâfire bile saldıramaz. Bunların 

hepsi büyük günâhdır. Hattâ, mü’minin kalbini incitmek, Kâ’beyi birkaç kerre 

yıkmakdan dahâ büyük günâhdır. Zinâ yapanları, o esnâda dört şâhidin birlikde 

görmeleri, olacak şey değildir. Ancak, umûmî yerlerde, açıkca yapılınca görebilirler. 

Bunun içindir ki, Osmânlılarda, altıyüz sene içinde, bir kerre zinâ şâhidliği 

yapılmamış, bu sebeb ile hiç kimse taşlanarak öldürülmemişdir. Buradan anlaşılıyor 

ki, gizli yapılan günâhı, başkalarına söylemek de, ayrı bir günâh olur. Bu 

cezâ, zinâ yapıldığı için değil, bu çirkin işin yayıldığı içindir. Fuhşa mâni’ olmak içindir.] 

Muhsan olan, ya’nî evli olan müslimân erkek ve kadının, boşanmış, dul olsalar 

bile, had cezâları, bir meydânda ölünciye kadar taşlamakdır. Önce şâhidlerin 

hepsinin taş atmaları şartdır. Şâhidlerden birisi ölerek, gâib olarak veyâ hâzır olup 

da, herhangi bir sebeble taş atmazsa, had sâkıt olur. Kendi ikrârları ile ise, önce 

hâkimin taş atması lâzımdır. Sonra ehâlî, herkes atar. Ölünce, yıkanır, kefenlenir, 

nemâzı kılınır. 

Muhsan olmıyan kimsenin had cezâsı, yüz sopa vurmakdır. Sopa, budaksız olmalıdır. 

Yaralıyacak kadar kuvvetli vurulmaz. Erkek, önce soyulur. Bir peştemâl 

ile bırakılır. Ayakda iken başından, yüzünden ve kasıklarından başka, her yerine 

vurulur. Kadının çamaşırları soyulmaz. Palto, manto gibi kalın elbisesi çıkarılır ve 

oturtularak döğülür. Dayakdan sonra, hâkim dilerse, bir sene şehrden çıkarır. Taşlama 

ve döğme birlikde yapılmaz. 

– 879 –

Zimmîye ukûbât cezâlarının üçü de yapılır. Yalnız içki haddi yapılmaz. Dâr-ülislâmdaki 

harbîye ise, yalnız kul hakkı bulunan kazf haddi ve kısâs yapılır. 

Zimmî, müslimân kadın ile zinâ etse, recm olunmaz, döğülür. Yatağında bulduğu 

kadını, zevcesi sanarak zinâ yapana ve harbî ile zinâ eden zimmî kadına ve harbî 

kadınla zinâ eden zimmî adama had lâzım olur. Bu ikisinde harbîlere lâzım olmaz. 

(Fetâvâ-yi Hindiyye)de diyor ki, (Ücret karşılığı zinâ yapana [meselâ genel 

evdeki fâhişe ile zinâ yapana], İmâm-ı a’zama göre had vurulmaz. Mehr-i misl vermesi 

lâzım olur. İkisi de şiddetli ta’zîr olunur ve tevbe edinceye kadar habs olunurlar. 

İmâmeyne göre, ikisine de had cezâsı yapılır. Şartsız olarak mal vererek zinâ 

yapana da had yapılır. Şu parayı al! Bunun karşılığı senden fâideleneyim derse, 

had yapılmaz. Çünki, mut’a nikâhı olur. Bu nikâh şübheli olduğu için had lâzım 

olmaz. Senin mehrin budur deyip para verirse, had îcâb etmez). Fekat hepsi 

harâmdır. Büyük günâhdır. Zinânın had cezâsı yapılmıyan kısmlarının da harâm 

olduğu (Berîka)da yazılıdır. Kadının aldığı ücret harâmdır [Şir’a]. (Pédèraste) olana, 

ya’nî livâta yapana had lâzım olmaz, habs ve darb ile ta’zîr olunur. Âdet eden 

öldürülür. Livâta yapılmak için tehdîd olunan, öldürmekden başka yol ile kurtulamayınca, 

öldürmesi câiz olacağı (Fetâvâ-i Hayriyye)de yazılıdır. Dâr-ül-harbde 

zinâ haddi yapılmaz. 

El ile istimnâ [Masturbation], zevk için olursa harâmdır. Ta’zîr olunur. Sükûnet 

bulmak için câiz, zinâ tehlükesi olursa, vâcib olur [İbni Âbidîn, orucu bozan 

şeyler]. Cennetde livâta yokdur. Cennetde habîs iş yokdur. 

[Hıristiyan memleketlerinde, kadınlar, kızlar, başları, kolları, bacakları açık geziyorlar. 

Erkekleri fuhşa, zinâya sürüklüyorlar. Evde, zevcesi yemek pişirirken, çamaşır 

yıkarken ve evi temizlerken, erkeği sokakda veyâ iş yerinde hoşuna giden 

çıplak bir kadınla zevk, safâ, hattâ zinâ yapıyor. Akşam evine düşünceli ve yıpranmış 

olarak geliyor. Kötü hayâllere dalarak, vaktîle beğenmiş, sevmiş, seçerek almış 

olduğu zevcesinin yüzüne bile bakmaz oluyor. Evdeki yorgunluğunu gidermek 

için, alâka ve neş’e bekliyen zevcesi, haklarına kavuşamayınca, asabî buhrânlar geçiriyor. 

Âile yuvası bozuluyor. Sokakdaki kadına bakan erkek, onu kirli çamaşır 

gibi bırakıyor. Bir başkası ile anlaşıyor. Böylece, her sene, binlerce kadın ve erkek 

ve çocukları perişân oluyor. Ahlâksız ve anarşist oluyorlar. Cem’iyyet, millet 

çürümeğe, çökmeğe sürükleniyor. Açık, kokulu, süslü dolaşan kadınların, gençlere, 

millete ve devlete zararları, alkollü içkilerden ve uyuşdurucu zehrlerden 

dahâ çok ve dahâ korkunç oluyor. Allahü teâlâ, kullarının dünyâda felâkete, âhıretde 

de şiddetli azâblara yakalanmamaları için, kadınların, kızların örtünmelerini 

emr etdi. Ne yazık ki, nefslerinin, şehvetlerinin esîri olan ba’zı kimseler, Allahü 

teâlânın emrlerine gericilik, kâfirlerin şaşkın, çılgın işlerine ilericilik diyor. 

Bu ilericilerden ba’zısı, meslekdaşları vâsıtası ile, bir diploma ele geçirmiş. Köşe 

başlarını paylaşmışlar. Baykuş gibi ötüyorlar. Her fırsatda islâmiyyete saldırıyorlar. 

Bu kahramanlıkları(!) ile târîhî düşmanımız olan hıristiyanlardan, yehûdîlerden 

ve komünistlerden alkış ve maddî yardımlar toplayarak güçleniyor, binbir 

hiyle ile, gençleri aldatıyorlar. Allahü teâlâ, kendilerine akl versin! Hakkı bâtıldan 

ayırmalarını nasîb eylesin!] 

2 — İÇKİYE HAD CEZÂSI: Bir damla şerâb içen müslimâna had cezâsı yapılması 

lâzım olur. Yarıdan fazla su katılmış olanı içen ve başka içkileri içen, serhoş 

olursa had lâzım olur. İspirtonun, şerâb gibi kaba necâset olduğu sözbirliği ile 

bildirildi. Fekat, buna şerâbın veyâ başka içkilerin haddinin yapılmasında ihtilâf 

olundu. (Müslim)deki hadîs-i şerîfde, (Serhoş eden her içki şerâb gibi harâmdır) 

buyuruldu. Her içkinin damlasını içmek harâmdır. Serhoş olarak görülen veyâ ağzı 

şerâb kokan bir kimsenin içki içdiği iki şâhidin haber vermesi ile veyâ kendinin 

ayık iken bir kerre söylemesi ile anlaşılırsa, buna, ayıldıkdan sonra had vurulur. 

İçki haddi, seksen sopa vurmakdır. 

– 880 –

Benc, ya’nî ban otu [jüskiyam] mubâhdır. Çünki otdur. Fekat bununla serhoş 

olmak harâmdır. Çoğu serhoş edenin, azı harâm olması, mâyı’ ya’nî akıcı, sıvı cismler 

içindir. Fazlası serhoş eden safran, anber gibi katı cismlerin az mikdârına harâm 

diyen bir âlim yokdur. Bunlara ve benc otuna necs, habîs diyen de olmamışdır. 

Fazlası zehrli otların azını kullanmak câiz, çok mikdârını kullanmak harâmdır. 

İçki ve zinâ hadleri yapıldıkdan sonra, suçun tekerrürü ile tekrâr yapılır. Vaktinde 

haber vermesi mümkin olan, bir aydan fazla eski bir suçun ihbârı, yalnız kazf 

haddi için ise, kabûl edilir. Suçlunun ikrârı her zemân kabûl edilir. 

3 — KAZF HADDİ: Kazf, fırlatmak, atmak demekdir. İslâmiyyetde muhsan 

olan erkek veyâ kadına zinâ lâfı atmak olup, büyük günâhdır. Kazf edilen kimsenin 

istemesi ile, kazf edene had vurulur. Ölüye kazf edene, babasının veyâ çocuğunun 

istemesi ile had vurulur. İsbâtı ve mikdârı, içki haddi gibidir. Müslimânı kazf 

eden harbî de had olunur. Birisi birisine yâ zânî dese, [veyâ türkcesini söylese] o 

da, sensin dese, ikisine de had vurulur. 

4 — SİRKAT HADDİ: Sirkat, başkasının birşeyini gizlice almak demekdir. Başkasının 

az veyâ çok malını, haksız olarak ve rızâsı olmıyarak almak, ya’nî çalmak 

veyâ gasb etmek harâmdır. Mükellef olan, ya’nî akllı ve bâlig olan erkek, kadın, 

köle, efendi, müslimân veyâ zimmî, gören ve konuşabilen bir kimse, on dirhem hâlis 

gümüş parayı veyâ değerinde olan ve her dinde mütekavvim olan ve durmakla 

bozulmıyan bir malı, müslimân veyâ zimmî olan sâhibinin mülkünden, ya’nî başkalarının 

iznsiz olarak açmaları veyâ girmeleri câiz olmadığı yerden, Dâr-ül-islâmda, 

hepsini bir def’ada gizlice alırsa ve mal sâhibi de da’vâ ederse, sağ eli bilek mafsalından 

kesilir ve kan akmaması için hemen kaynar yağ içine sokulur. Çok sıcak 

ve çok soğuk havalarda ve ağır hasta olunca kesilmez, habs olunur. Hava veyâ hasta 

iyi olunca kesilir. İkinci def’a çalanın sol ayağı da oynak yerinden kesilir. Üçüncüsünde 

bir yeri dahâ kesilmeyip, tevbe edinciye kadar habs olunur. Buradaki dirhem, 

ondört kırat veyâ 3,36 gramdır ki, on adedinin ağırlığı, yedi miskâl ağırlığındadır. 

Buna göre, sirkat nisâbı, otuzüç gram ve altmış santigram gümüş paradır. 

[Gümüş kullanılmayıp başka cins para kullanılan yerlerde yedi gram gümüşün 

kıymeti, bir gram altın değeri kadardır. Ya’nî altın, aynı ağırlıkdaki gümüşden, her 

zemân, yedi def’a dahâ kıymetlidir. 33,6 gram gümüşün kıymeti, 4,8 gram, ya’nî bir 

miskal altın olup, bir altın liranın üçde ikisi kıymetindedir. İmâm-ı Mâlike ve 

Ahmed bin Hanbel ve Şâfi’îye göre “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” sirkat 

nisâbı üç dirhem, ya’nî yedi gram ve yirmialtı santigram gümüş veyâ rubu’ dînâr, 

ya’nî [0,87] gram altındır. Görülüyor ki, [0,87] gram altından aşağı değerdeki malı 

çalanın kolu hiçbir mezhebde kesilmez. Kesilirse, zulm yapılmış olur]. 

Et, sebze, meyve, süt, çalınca el kesilmez. Çünki, bunlar, zemânla bozulur. 

Müslimân veyâ zimmî, müslimânın şerâbını, içkisini çalarsa kesilmez. Zimmî zimmînin 

içkisini, hınzırını, leşini çalarsa kesilmez. 

Bir kişi, birkaç kimseden, bir def’ada nisâb mikdârı çalarsa kesilir. İki kişi, bir 

kimseden nisâb mikdârı çalarlarsa kesilmez. Çünki, bir hırsızın hissesine nisâbdan 

az düşmekdedir. Her birine nisâb mikdârı düşerse, elleri kesilir. Babasının veyâ 

kendisine bakması lâzım olanın evinden çalarsa kesilmez. 

Hırsızlık, çalanın bir kerre söylemesi veyâ iki âdil erkek şâhidin haber vermesi 

ile belli olur. Soruşdurma yapıncıya kadar, sanık habs olunur. Çünki, had sanıkları 

kefîl ile bırakılmaz. Şübheli, sâbıkalı olanı, söyletmek için döğmek câizdir. 

İkrâr etmesi veyâ şâhid ile hırsızlık anlaşıldıkdan sonra, mal sâhibi, bu kimse benim 

malımı çalmadı veyâ ona hediyye, emânet etmişdim veyâ şâhidler yalan söylüyor 

dese kesilmez. Hâkimin, böyle söylemesini teklîf etmesi sünnetdir. Mal sâhibi 

afv etdim derse, kesilir. Çünki, had, Allahü teâlânın hakkıdır. Kul, bunu afv 


edemez. Müslimânın çaldığına iki kâfir şâhid olursa kesilmez. El kesilirken iki şâhidin 

de hâzır bulunması şartdır. 

Kıymetli taşlar çalınca kesilir. Kıymetsiz olan, parasız ele geçebilen, odun, ot, 

balık, kuş, hattâ tavuk, av hayvânı, kireç, kömür, tuz, saksı, cam [çünki ikisi çabuk 

kırılır], ekmek, süt, her ta’âm, içkiler, çalgılar, salîb, oyun âletleri, kapı, câmi’den 

ayakkabı, Kur’ân-ı kerîm, çocuk, her çeşid kitâb ve köpek çalmakla, mezâr soymakla, 

sahrâda saklı malı çıkarmakla, türbeyi, umûmî yerleri, vakf ve Beyt-ül-mâlı 

soymakla, alacaklısından alacağını veyâ benzerini çalmakla had lâzım gelmez. 

Meselâ, alacağı altın yerine, gümüş çalması câiz olur. İmâm-ı Şâfi’îye göre “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” parası yerine, borclusunun eline geçireceği, aynı kıymetdeki 

malını alabilir. Zarûret hâlinde Şâfi’î mezhebini taklîd etmek câiz olur. 

Zî-rahm-i mahrem olandan, başkasının malını dahî çalarsa kesilmez. Süt ile mahrem 

olandan çalarsa kesilir. Zî-rahm-i mahreminin malını, başkasının evinden çalarsa 

kesilir. 

Zevcesinden, zevcinden, zî-rahm-i mahrem kadın akrabâsının kocalarından 

ve zevcesinin zî-rahm-i mahrem erkek akrabâsından çalarsa kesilmez. Bu sonunculara 

(Ashâr) denir. Ganîmet malından, müşterîye açık olan hamamlardan ve dükkânlardan 

çalarsa, müsâfir ev sâhibinden çalarsa, bir hırsız çaldığı şeyi evden çıkarmadan 

yakalanırsa kesilmez. 

Umûmî yerlerde, meselâ mescidde, trende, vapurda, otobüsde sâhibinin yanında 

olan şeyi çalana, sâhibi uykuda iken bile olsa, had yapılır. 

Elini sandığa, birisinin yakasına, cebine, koluna sokarak çalanın kesilir. Hırsız 

eve girip eşyâyı toplasa, başkası da girip, hırsızı elinde olanlar ile birlikde yüklenip 

dışarı çıkarsa, yalnız hırsızın eli kesilir. Bunun gibi, nemâz kılan birinin üstüne, 

necâset bulaşık hayvân konsa, nemâzı bozulmaz. Çünki, necâset, nemâz kılanın 

üzerinde değil, hayvânın üzerindedir. 

Sağ eli kesildikden sonra, çaldığı bu malın bedelini ödemez. Mal mevcûd ise, sâhibine 

verilir. Satmış ise, yine sâhibine geri verilir. Sâhibi parasını müşterîye 

öder. Hırsızın, malı kullanması harâmdır. Müşterî kullanmış ise sâhibi müşterîden 

kıymetini ister. Müşterî de, hırsızdan fiyâtını geri ister. 

Eve hırsız gelip malı götürse, mal nisâb mikdârından az ise de, hırsızla döğüşmek 

câizdir. Malı bırakırsa döğüşülmez. Hırsızı öldürürse, yalnız diyet verir. 

5 — YOL KESMEK: Kadın, erkek, müslimân veyâ zimmî, bir veyâ çok kimse, 

gece veyâ gündüz, Dâr-ül-islâmda silâh kuvveti ile şehrler arası yollarda müslimân 

veyâ zimmîlere saldırırsa, bunlara kâtı’ı tarîk veyâ yol kesici veyâ eşkıyâ denir. 

Mal soymadan ve cân gaybı yapmadan ele geçerlerse, dövülür ve tevbe hâli görülünceye 

veyâ ölünceye kadar habs olunurlar. 

Eğer mal soymuş ve herbirine, sirkat nisâbı kadar düşmüş ise, had cezâsı olarak 

sağ eli ile sol ayağı veyâ tersleri kesilir. 

Eğer mal almayıp, insan öldürdüler ise, had cezâsı olarak öldürülürler. Meyyitin 

velîsi afv edemez. Çünki, had cezâsını kimse afv edemez. Afv etmek, Allahü 

teâlâya ısyân etmek olur. 

Hem nisâb mikdârı mal almış, hem de adam öldürmüş iseler, devlet reîsi, altı cezâdan 

dilediğini verebilir: 

1 — Bir eli ile bir ayağını keser, sonra öldürür. 

2 — Elini ayağını keser, sonra asar. 

3 — Elini ayağını kesmeden öldürür. 

4 — Öldürür, sonra asar. 

5 — Eli, ayağı kesilmeden asılır. 

6 — Yere bir direk diker. Buna, birbirlerine paralel, yatay iki direk takar. İki 

– 882 –

elini yukarıdaki, iki ayağını aşağıdaki yatay direğe bağlar. Karnına süngü sokup 

öldürülür. Öldükden üç gün sonra çıkarılıp, akrabâsına teslîm edilir. Kadın asılmaz. 

Mallar ele geçerse sâhiblerine geri verilir. Helâk olanları tazmîn etmezler. 

Eğer nisâb mikdârı mal almış ve yaralamış iseler, el ve ayak kesilir. Yaralama 

cezâsız kalır. Zîrâ kesmek ile tazmîn birlikde olmaz. 

Eğer nisâb mikdârı mal almamış ve öldürmemişler, yalnız yaralamışlar ise, hiç 

had yapılmaz. Nisâbdan az mal aldıkları zemân öldürseler bile, yine hiç had yapılmıyacağını 

imâm-ı Zeyla’î “rahmetullahi teâlâ aleyh” bildirmekdedir. Çünki, yol 

kesicilerin maksadı korkutarak mal almakdır. Mal almakla berâber öldürmek de 

olursa, mal almak için öldürmek zorunda kaldıkları anlaşılır. Hiç mal almadan öldürürlerse, 

maksadlarının, mal almayıp öldürmek olduğu anlaşılır ve ölüm haddi 

yapılır. Aldıkları mal nisâbdan az olup, öldürmek de bulunduğu zemân, maksadlarının 

öldürmek olmadığı anlaşılarak, hiç had yapılmaz ise de, öldürdükleri için 

kısâs veyâ diyet cezâsı verilmesi ve aldıkları malları tazmîn etmeleri lâzım gelir. 

Yol kesenler, döğüşürken öldürülürse, yıkanmaz ve nemâzları kılınmaz. Sonradan 

had ve kısâs cezâları ile öldürülünce, yıkanır ve nemâzları kılınır. 

Eğer mal almış ve öldürmüşler, fekat yakalanmadan önce tevbe etmişler ise, veyâ 

âkıl bâlig değilse veyâ yolculardan birinin zî-rahm-i mahremi ise veyâ yolculardan 

birkaçı, ötekileri soyarsa veyâ şehrde yol keserse had yapılmaz. Yapdıkları zararı 

tazmîn ederler, öderler. Ya’nî, katl ve yaralama varsa, velî kısâs isteyebilir. Mal 

zâyı’ olmamış ise geri verir, helâk olmuş ise, kıymetini öder. 

[(Mecelle)nin yetmişaltıncı maddesinde, (Mahkemede da’vâ açandan şâhid istenir. 

Da’vâlı inkâr ederse, yemîn etdirilir) diyor. Önce, da’vâcıya şikâyeti sorulur. 

Sonra, da’vâlının vereceği cevâb sorulur. Da’vâ olunan, suçunu ikrâr ederse, 

hâkim da’vâcıya hak verir. Da’vâ olunan, suçu inkâr ederse, hâkim da’vâcıdan iki 

şâhid ister. Şâhidlerle isbât ederse, hâkim da’vâ olunana, şâhidler için ne dersin, 

der. Kabûl ederse, da’vâcının haklı olduğuna karâr verilir. Şâhidler yalan söyliyor 

derse, hâkim, şâhidleri, güvendiği iki kişiden, önce mektûbla, sonra mahkemede 

sözlü olarak sorar. Şâhidlerin âdil oldukları anlaşılırsa, da’vâcı mahkemeyi kazanır. 

Âdil oldukları anlaşılmazsa, da’vâcıdan yeniden şâhid istenir. Da’vâcı şâhid bulamazsa, 

kendisine da’vâ olunandan yemîn ister misin denir. İsterse, hâkim da’vâ 

olunana yemîn etdirir. Yemîn istemezse veyâ da’vâcı yemîn ederse, hâkim da’vâyı 

red eder. Yemîn etmezse, da’vâcı mahkemeyi kazanır. Kâfir ve mürted ve münâfık, 

müslimâna karşı şâhid ve hâkim olamaz. Böyle hâkimin hükmü sahîh olmaz. 

Yetmişyedinci maddesinde, (Birşeyin değişdiğini söyliyenden şâhid istenir. 

Değişmedi diyene yemîn etdirilir) diyor. Mal gasb eden, malın telef olduğunu söyleyip, 

değerini vermek isteyince, mal sâhibi, telef olmadı, malımı isterim dese, gasb 

eden kimse, iki şâhid getirirse mahkemeyi kazanır. 

Yetmişdokuzuncu maddede, (Suçunu ikrâr eden, söyliyen kimse, cezâsını çeker. 

Sözümden vazgeçdim demesi dinlenmez) diyor. Binaltıyüzyetmişaltı [1676]. cı 

ve sonraki maddelerde diyor ki, (Beyyine, kuvvetli delîl, huccet demekdir. Tevâtür, 

yalan üzerinde birleşmeleri akla uymıyan cemâ’atin verdikleri haberdir. Tevâtürde 

adâlet aranmaz. Tevâtür ilm-i yakîn ifâde eder. Tahlîf, iki hasmdan birine 

yemîn etdirmekdir. 

Şehâdet, birinin başkasında hakkı bulunduğunu bildirmek için, hâkim karşısında 

ve iki hasmın yanında, şehâdet ederim diyerek haber vermekdir. Kul hakları için 

iki erkek veyâ bir erkekle iki kadın şehâdet eder. Şâhidlerin çok olmasının kıymeti 

yokdur. Muhâkeme dışında yapılan şehâdet mu’teber değildir. Şâhidlerin gördüklerini 

haber vermeleri lâzımdır. İşitdim diyerek, şâhid olmak câiz değildir. 

Kul haklarında şâhidlik yapabilmek için önce da’vâ açılmış olması şartdır. Tevâtür 

ile bilinene uymıyan beyyine kabûl olunmaz. Beyyine şâhid mevcûd olma- 

– 883 –

sı demekdir. Beyyine, bir hakkı bildirmek içindir. İnkâr olunan şey için şâhidlik 

yapılmaz. Şâhid ile da’vâlı arasında düşmanlık bulunmamak lâzımdır. Şâhidin 

âdil olması şartdır. Âdil, hasenâtı, seyyiâtına gâlib olan kimsedir. Şâhidlerin sözleri 

birbirine uymazsa, şehâdetleri makbûl olmaz. Şehâdet etdikden sonra vaz geçen 

şâhid ta’zîr olunur ve hükm olunan malı tazmîn eder.)] 

ŞÂHİDLİK: (Tercemet-ül-muhtasar) adındaki (Nikâye)nin fârisî şerhınde diyor 

ki: Birinin başkasında bulunan hakkını haber verene (Şâhid) denir. Şâhid, üzerinde 

hak bulunandan öğrendiği veyâ başkasından işitdiği hakkı, mahkemede şehâdet 

eder. İhbar üç dürlü olur: a) Yukarıda bildirdiğimiz şâhidlikdir. b) Kendinin 

başkasında bulunan hakkını haber vermekdir. Buna (Da’vâ açmak) denir. c) 

Başkasının kendinde olan hakkını, ihbâr etmekdir. Buna (İkrâr) etmek denir. Şâhidlik 

söz ile olur, yazı ile olmaz. [Vakf sonu.] 

Da’vâcının istediği zemân şâhid olmak vâcibdir. Bildiğini kâdîdan [ya’nî hâkimden] 

gizlemek câiz değildir. Had cezâlarında ise, bildiğini gizlemek efdaldir. Zinâ 

için dört erkek şâhid, kısâs için ve diğer had cezâları için iki erkek şâhid lâzımdır. 

Had ve kısâsda kadınların şâhidliği kabûl edilmez. Bekâret ve velâdet ve kadın aybları 

için bir kadın, başka haklar için iki erkek yâhud bir erkek ile iki kadın şâhid 

lâzımdır. Şâhidin âdil olması ve şehâdet ederim demesi lâzımdır. Büyük günâh işlemiyen 

ve küçük günâha devâm etmeyen ve hasenesi seyyiesinden çok olan müslimâna 

(Âdil) denir. Raks ile, söz ile [şarkı, çalgı ile] başkalarını eğlendirenin şâhid 

olamıyacağı, (Mecelle)nin 1705. ci maddesinde yazılıdır. Müslimânı seb’ etmek, 

kötülemek büyük günâhdır. Adâleti giderir. Bunun için, vehhâbîlerin ve şî’îlerin 

şâhidlikleri kabûl olmaz. Had ve kısâsdan başka şeylerde, başkasından işitmekle 

de şâhidlik yapılır. Böyle, şâhid sayısı iki kat olmak lâzımdır. Yalancı şâhidlik, büyük 

günâhdır. (Mecelle)nin 1660. cı maddesinde diyor ki, (Ödünc vermekden veyâ 

satışdan ve kirâdan, vedî’a, âriyet, vergi, mülk, akar ve mîrâsdan olan şahsî alacakları 

için, onbeş hicrî sene özrsüz terk edilmiş da’vâlar, borclu inkâr ederse, dinlenmez. 

Ya’nî mürûr-i zemâna uğrarlar. Fekat, alacaklıların hakkı zâyı’ olmaz. 

Ya’nî, borclu ikrâr edince, borcunu ödemesi her zemân lâzım olur). 

İki kimsenin, aralarında uyuşamadıkları kul hakkı için, bir veyâ birkaç müslimânı 

hâkim ta’yîn etmeleri câizdir. Buna, (Tahkîm) denir. Hâkimin âdil ve fıkh bilgisi 

olması şartdır. [Rûh-ul Mecelle 1793.] Bu hâkimin vereceği hükme itâat etmeleri 

lâzımdır. Ta’yîn etdikleri kimsenin kâdîlık şartlarına mâlik olması lâzımdır. Kâfir 

ve fâsık tahkîm edilmez. Kısâs ve hudûdda tahkîm câiz değildir. Bunun hükmü 

bir üçüncü şahsa şâmil olmaz. Meselâ, ayblı olan malın satıcıya reddine karâr verirse, 

bu satıcı da, kendine satana red edemez. İkisinden birinin ikrâr etmesi veyâ 

nükûl etmesi, ya’nî vazgeçmesi ile veyâ şâhidleri dinlemek ile karâr verir. Kardeş, 

ana, baba, evlâd ve zevcesi için hâkim olmak câiz değildir. Hükm vermeden 

evvel, herbiri hâkimi azl edebilir. Verdikden sonra azl edemez, meşrû’ ve fitneye 

sebeb olmıyan hükmünü red edemezler. [Mecelle 1841.] 

23 — TA’ZÎR 

Ta’zîr, edeblendirmek demekdir. İslâmiyyetde, hadden dahâ hafîf cezâ ile cezâlandırmakdır. 

Ta’zîr cezâları çeşidlidir. Tenbîh, ihtâr, tekdîr ve döğmek ve habs ve 

öldürmeğe kadar gider. Suça ve şahsa uygun olanı verilir. Haddin en hafîfi, kölenin 

cezâsı olan kırk sopadır. Bunun için ta’zîr, otuzdokuz sopaya kadar olur. En azı 

üç sopadır. Hâkim dilediği kadarını vurdurur. Âlimlere, yüksek me’mûrlara ihtâr 

etmek yetişir. Ba’zılarına, mahkemeye çağırıp tekdîr etmek yetişir. Kaba kimseler 

dayak ve habs ile ta’zîr olunur. Mal almakla ve para cezâsı ile ta’zîr olmaz. Ta’zîrin 

cinsini ve cezâsının mikdârını hâkim takdîr eder. Ta’zîrde sopa, had cezâlarından 

dahâ kuvvetli vurulur. Had cezâlarında, en kuvvetli sopa zinâda, sonra içki- 

– 884 –

de, en hafîf kazfde vurulur. 

Ta’zîr, katl etmekle de olur. Bir adamı yabancı kadınla zinâ hâlinde gören 

kimse, bağırmakla veyâ döğmekle ayıramıyacağını anlarsa, katli câiz olur. Kadın 

zinâya râzı olmuş ise, kadın da öldürülebilir. Zevcesini veyâ mahremini zinâ hâlinde 

gören, onu da, adamı da birlikde öldürür. Başka sûretle korkutmağa lüzûm 

yokdur. Bir kadın veyâ oğlan, kendisini zorlıyan adamı öldürebilir. Bütün bunlarda 

öldürenin isbât etmesi lâzımdır ki, kolay birşey değildir. Kadını aldatıp kocasından 

ayıran kimse, kadını verinciye veyâ ölünciye kadar habs olunur. 

Zulm ile, yol kesmekle, soygunculukla ve kul hakkı olan büyük günâhları, hırsızlık, 

lûtîlik yapmakla meşhûr olanları günâh işlerken görenler, başka şey ile 

mâni’ olamadıkları zemân, öldürmeleri herkese câiz, hattâ sevâbdır. Hâkimlerin 

öldürmesi ise vâcibdir. 

Ta’zîr, memleketden nefy ederek, sürerek ve evini yıkarak da olur. Halka eziyyet 

edenler, zinâyı âdet eden bekârlar nefy olunur. Çalgı çalınan evin hurmeti kalmaz. 

Halîfe Ömer “radıyallahü anh” şarkıcı kadının evine girip kamçı ile vurdu. 

Başı açıldı. Soruldukda, harâm işlemeği âdet edindiği için, hurmeti kalmamışdır. 

Câriye hâline gelmişdir buyurdu. Fıkh âlimlerinden Ebû Bekr-i Belhî “rahmetullahi 

teâlâ aleyh”, bir köye gitdi. Dere kenârında, kadınlar, başları ve kolları açık 

toplanmışlardı. Niçin kadınların yanına geldin dediklerinde, bunların hurmetleri 

kalmamışdır. Îmânları şübhelidir. Kâfir kadınları gibidirler buyurdu. İkinci 

kısmda, otuzsekizinci maddeye bakınız! 

Her müslimân, günâh işlemekde olana ta’zîr yapar. İşledikden sonra ise, ancak 

hâkim yapar. Müslimân, şerâba tuz katdım. Sirke yapacağım dese de, şerâb şişesi 

kırılır. Zimmî, müslimânlar arasında şerâb satınca, bunun şişeleri de kırılır. Bu 

şişeleri ve çalgıları kıran tazmîn etmez. Hadîs-i şerîfde, (Günâh işliyeni gören, eli 

ile mâni’ olsun. Buna gücü yetmezse, dili ile mâni’ olsun!) buyuruldu. Kaba avret 

olmıyan yeri açık gezene nasîhat verilir. Fitne çıkacak ise, emr-i ma’rûf yapılmaz. 

Kaba avreti açık olana sert söylenir. İnâd ederse döğülür. Had cezâları böyle değildir. 

Bunları yalnız devlet yapar. Kul hakkı karışan günâhlarda da yalnız hâkim 

ta’zîr eder. Bunun için hak sâhibinin da’vâ açması lâzımdır. Yabancı kadına bakmak, 

dokunmak, halvet etmek, şerâb satmak, çalgı çalmak, fâiz alıp vermek bu günâhlardandır. 

[(Hadîka)da dil âfetlerini anlatırken diyor ki, (Emr-i ma’rûfu ve Nehy-i münkeri 

el ile yapmak, devlet adamlarına, dil ile yapmak, din adamlarına, kalb ile yapmak 

da her müslimâna farzdır. El ile yapmağa (İhtisâb) ve (Hisbet) denir. Dil ile 

yapmağa (Va’z) ve (Nasîhat) denir. Hisbet yaparak çalgıları, içki şişelerini kırmak 

yalnız devlet me’mûrlarının vazîfesi olduğu için, başkaları kırarsa tazmîn eder, öderler. 

Hisbet yapmak, din adamlarına farz değil ise de, günâh işlenirken mâni’ olmaları 

câizdir. Fekat, din adamı hisbet yaparken fitne uyandırmamalıdır. Ya’nî, kendinin 

ve müslimânların dînine veyâ dünyâsına zarar gelecek olursa, hisbeti terk etmesi 

vâcib olur. Hisbet yaparken kendinde kibr, riyâ, sû’i zan, meşhûr olmak düşüncelerinin 

hâsıl olması ve müslimânı hakâret, techîl etmesi, fitne olur. Câiz 

olan birşeyi yapmak harâm işlemeğe sebeb olursa, bunu yapmak da harâm olur. 

Zinâ ederken görünce öldürmek câiz olur denildi. Vâcib olur denilmedi. Bağırarak 

önlenemezse câiz olur ve öldürülünce, zinâ etmekde olduğunu iki şahîd ile isbât 

etmesi lâzım olur. Zinâ edenin ikisini de öldürmeyip, suçlarını örtmek dahâ iyi 

olur. Câiz olmak başkadır, vâcib olmak başkadır. Hadîs-i şerîflere, kendine göre 

ma’nâ vererek, vâcib olmıyan şeyi yapmağa kalkışmamalıdır. Fitne çıkarmamağa 

dikkat etmelidir. Öldürüleceğini muhakkak bilenin cihâd yapması câiz olmaz. 

Öldürüleceğini bilenin şartlarına uygun hisbet yapması câiz olur ve ölünce şehîd 

olur. Fekat, fitne çıkacağını bilenin hisbet yapması câiz olmaz. Zâlim devlet adamlarına, 

Allah rızâsı için, dil ile emr-i ma’rûf yapmak da böyledir)]. 

– 885 –

(Behcet-ül-fetâvâ) sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki, hür çocukları, aldatıp, 

yakalayıp, bunları esîr diyerek, köle diyerek satan kimse, şiddetle döğülür, 

habs olunur. Bunu huy edinmiş ise, hâkim tarafından ölüm cezâsı verilir. 

Bir kimse, birini haksız döğerse, o da bu kimseyi döğerse, hâkim ikisini de 

ta’zîr eder. Ta’zîre, önce döğenden başlanır. Had cezâsı olmıyan suçlara tam karşılığını 

yapmak câizdir. Afv etmek ise, çok sevâb olur. 

Hâkim habsi ve bağlamağı ve döğmeği birlikde yapabilir. 

Müslimânları dili ile, eli ile, haksız inciten ta’zîr olunur. Kendi oğluna, kâfire söğen, 

kazf eden ta’zîr olunur. Malı toplayıp, dışarıya çıkarmadan yakalanan hırsız 

ta’zîr olunur. Tenbellikle nemâz kılmıyan, kan akıncaya kadar döğerek ta’zîr 

olunur. Kadın irtidâd ederse, otuzdokuz sopa vurarak ve habs ederek islâma gelmesi 

cebr olunur. Fısk ile meşhûr olana veyâ fıskı hâkim tarafından bilinen kimseye 

fâsık diyen ta’zîr olunmaz. Fâsık diyen, onun fıskını misâl ile isbât ederse yine 

ta’zîr olunmaz. Meselâ, yabancı kadını öpdüğünü iki şâhidle isbât etmelidir. Bu 

takdîrde, fâsık ta’zîr olunur. 

[TENBÎH: Allahü teâlânın hakkı bulunan bir günâhı işliyeni gören kimsenin, 

bir şâhid yanında ta’zîr yapması lâzımdır. Bir müslimâna fâsık diyen kimsenin ta’zîr 

edilmesi, o müslimânın hakkını korumak içindir. Bu kimse, kendini, o müslimânın 

hakkı olan ta’zîrden kurtarması için beyyine, ya’nî iki şâhid ile sözünü isbât etmesi 

lâzım olmakdadır. 

Bir müslimâna, yâ zânî veyâ bu ma’nâda türkce çirkin şeyler söyliyen kimse, kazf 

haddinden kurtulmak için, misâl göstermeden sözünün doğru olduğunu şâhid ile 

isbât ederse, kabûl edilir. 

Öğrenmesi farz veyâ vâcib olan fıkh bilgilerini öğrenmemek fıskdır. Fâsıkların 

şâhidliği kabûl olmadığı için, şâhidlere i’tirâz olunduğu zemân, hâkim şâhidlere fıkhdan 

sorar. Bilmezlerse, red olundukları gibi, ta’zîr de olunurlar. İbni Âbidîn önsözünde 

buyuruyor ki, (Kur’ân-ı kerîmden nemâz kılacak kadar ezberlemek farzdır. 

Bunu öğrendikden sonra, fıkh bilgilerinden farz-ı ayn olanları öğrenmek, 

Kur’ân-ı kerîmin fazlasını ezberlemekden dahâ iyidir. Çünki, Kur’ân-ı kerîmi ezberlemek, 

ya’nî hâfız olmak farz-ı kifâyedir. İbâdetler ve mu’âmelât için lâzım olan 

fıkh bilgilerini öğrenmek ise farz-ı ayndır. Halâlden, harâmdan ikiyüzbin mes’eleyi 

ezberlemek lâzımdır. Bunların bir kısmı farz-ı ayndır. Bir kısmı da farz-ı kifâyedir. 

Herkese, işine göre, lüzûmlu olanlar farz-ı ayn olur. Fekat hepsini öğrenmek, 

Kur’ân-ı kerîmi ezberlemekden dahâ iyidir. Tefsîr ile vakt geçirmek doğru değildir. 

Çünki, tefsîr ile, va’z ve kıssa öğrenilir. Fıkh okuyarak, halâli, harâmı öğrenmelidir. 

Allahü teâlâ (Hikmet)i övdü. Tefsîr âlimlerinin çoğu (Hikmet, fıkhdır) dedi. 

Bir fıkh âlimi, bin zâhidden dahâ kıymetlidir. Fıkh bilgileri, dört mezhebin âlimlerinden 

öğrenilir. Dört mezhebden birinde bulunmıyan fıkh bilgisi câiz değildir. 

Tefsîr ilminin kâ’ideleri kurulmamış, kollara ayrılmamış, sonuna varılmamışdır. Her 

âyetin çok tefsîri vardır. Hepsini Allahü teâlâdan başka kimse bilmez). (Hadîka)da, 

üçyüzyirmidördüncü sahîfeden başlıyarak buyuruyor ki, (Ehl-i sünnet i’tikâdını ve 

farzları, harâmları öğrenmek farzdır. Bunları öğretmek ve kendine lâzım olandan 

başka fıkh bilgilerini öğrenmek ve Kur’ân-ı kerîmin tefsîrini ve hadîs ilmini öğrenmek 

farz-ı kifâyedir. Fıkh bilgileri, Kur’ân-ı kerîmden ve hadîs-i şerîflerden öğrenilmesi 

farz olan bilgilerdir. Fıkh kitâbı okuyan mukallidler, âyetden ve hadîsden 

hükm çıkarmak ihtiyâcından kurtulur. Farz-ı kifâye olanları bilen, yapan var 

iken, bunları öğrenmek müstehab olur. Bunları yapmak nâfile ibâdet olur. Yalnız, 

cenâze nemâzı böyle değildir. Velîsi kılınca, başkalarının tekrâr kılması câiz olmaz. 

Nemâz kılacak kadar Kur’ân-ı kerîm ezberliyen kimsenin, boş zemânlarında dahâ 

çok ezberlemesi, nâfile nemâz kılmasından dahâ çok sevâb olur. İbâdetlerinde 

ve günlük işlerinde lâzım olan fıkh bilgilerini öğrenmesi ise, bundan dahâ çok 

sevâb olur. Lüzûmundan fazla fıkh bilgilerini öğrenmek de, nâfile ibâdetlerden da- 

– 886 –

hâ sevâbdır. Lüzûmundan fazla fıkh bilgisi öğrenirken, tesavvuf bilgilerini ve hakîmlerin, 

ya’nî Allahü teâlâya ârif olanların sözlerini ve hâl tercemelerini öğrenmesi 

de müstehab olur. Bunları okumak, kalbde ihlâsı artdırır. Fıkh bilgilerini, derin 

âlimler, âyet-i kerîmelerden ve hadîs-i şerîflerden çıkarmışlardır. Bunlar, ancak 

fıkh kitâblarından ve fıkh âlimlerinden “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” 

öğrenilir). 

Görülüyor ki, tefsîr okumak farz-ı kifâyedir. Fıkh kitâbları varken, din bilgilerini 

tefsîrlerden öğrenmeğe kalkışmak, nâfile ibâdet olur. Farz-ı ayn olan fıkh kitâblarını 

okumağı bırakıp, nâfile olan tefsîr okumak, câiz değildir. Zâten, bizim gibi 

mukallidlerin, tefsîrden fıkh bilgisi öğrenmesi imkânsızdır. Cehenneme gidecekleri 

bildirilen yetmişiki fırkanın âlimleri, tefsîrlerden yanlış ma’nâ anladıkları 

için, sapıtdılar. Âlimler sapıtınca, bizim gibi câhillerin tefsîrden ne anlıyabileceğimizi 

düşünmeliyiz! Doğru yazılmış tefsîrleri okuyan câhiller, böyle felâkete düşerse, 

Mehmed Abdüh, Ömer Rızâ ve Seyyid Kutb gibi dinde reformcuların tefsîr adındaki 

kitâblarını okuyan acabâ ne olur? (Feth-ul-mecîd) vehhâbî kitâbı, gençleri aldatmak 

için yazdığı yalanlara, iftirâlara vesîka olarak, birçok yerinde (İmâd ibni 

kesîr)in tefsîrini göstermekdedir. Şâmdaki âlimlerden üstâd Abdülganî, 1391 [m. 

1971] baskılı (Fadl-üz-zâkirîn) kitâbında, (İbni kesîr tefsîri)ni okumamalıdır. Çünki, 

içinde dalâlât-i kesîre vardır demekdedir. Seyyid Kutb, son zemânlarında yazdığı 

(Fî-zılâl-il Kur’ân) kitâbında, Abdüh masonunu övüyor. Üstâdım dediği o sapık 

kimsenin yolunda olduğunu, tefsîrine onun yazılarını, fikrlerini koyduğunu bildiriyor. 

Önceleri bir felsefeci, bir sosyalist iken, son zemânlarında islâm dînini değişdirmeğe, 

kendi hulyâ ve sapık görüşlerini din bilgisi olarak yazmağa başlıyan bu 

adamın, mezhebsiz bir dinde reformcu [bir zındık] olduğu, son yazdığı kitâblarında, 

açıkca görülmekdedir. Muhammed Alî Sâbûnî ismindeki bir kimse de, 1391 [m. 

1971] senesinde Mekke-i mükerremede hâzırladığı (Revâi’ul-beyân) kitâbını, 

Ehl-i sünnet âlimlerinin yazıları ile doldurmuş ve aralarına Muhammed Sıddîk Hasen 

hân Bühüpâlî, Mahmûd Âlûsî, Seyyid Kutb ve İbni Kesîrin vehhâbîliği tervîc 

eden fikrlerini de karışdırmışdır. Bu zehrli kitâbları okumamalı, çocuklarımıza da 

okutmamalıyız. Bunları piyasaya sürenlerin yaldızlı reklâmlarına aldanmamalıyız]. 

Müslimâna, (Ey kâfir) diyen [veyâ, müslimâna mason diyen, komünist diyen] 

ta’zîr olunur. Onu kâfir i’tikâd ederse, kendisi kâfir olur. Müslimân, kendine kâfir 

diyene, efendim gibi kabûl gösteren cevâb verirse, o da kâfir olur. 

Ey habîs, ey sapık, ey fâcir diyen ta’zîr olunur. Fâcir, kavgacı, geçimsiz demekdir. 

Ey muhannes diyen ta’zîr olunur. Muhannes, kadın gibi olan erkeğe denir. Hâin 

diyen ta’zîr olunur. Hâin, emânete hıyânet eden, fenâlık eden kimsedir. Sefîh, 

pelîd, ahmak, mubâhî, avânî, lûtî, zındık, hırsız, deyyûs, kaltaban, ey şerâb içici, 

ey fâizci diyen ta’zîr olunur. Sefîh, parasını harâm yerlere saçan kimsedir. Pelîd, 

habîs, kötü demekdir. Ahmak, aklı az, kötü huylu demekdir. Mubâhî, harâmlara 

halâl diyendir. Avânî, suçsuzları, iftirâ ederek mahkemeye sürükliyendir. Zındık, 

müslimân görünen kitâbsız kâfir demekdir. Deyyûs, zevcesinin nâmûssuzluğunu 

hoş görendir. Buna kaltaban ve pezevenk de denir. Lûtî, pédèraste ya’nî puşt demekdir. 

Ey münâfık, ey yezîdî, mübtedi’, yehûdî, nasrânî, kahbenin oğlu diyen ta’zîr olunur. 

Münâfık, kâfir olduğu hâlde müslimân görünen kimsedir. Yezîdî, hazret-i Alîye 

düşman olan, şeytâna tapınandır. Mübtedi’, bid’at sâhibi olandır. Bid’at, Ehl-i 

sünnete uymıyan her inanış demekdir. Kahbe, ücretli fâhişe, genel ev kadını demekdir. 

İki imâma göre “rahmetullahi teâlâ aleyhimâ”, kahbenin oğlu demek, zâniye 

oğlu demek olup had vurulur. Orospu oğlu demek de böyledir. 

Nâmûssuzun oğlu, fâcirenin oğlu, kâfirin oğlu, fâsıkın oğlu, hırsızların yuvası, 

zânîlerin başı, harâmzâde, oğlancı diyen ta’zîr olunur. Piç diyene had vurulur. 

Kendine deyyûs diyen veyâ böyle meşhûr olan, bunu halâl bilmedikce öldürül- 

– 887 –

mez. Şiddetle ta’zîr olunur. Bir fâsık tevbe etse ve bir dahâ günâh işlersem, şu kimse 

râfızî olsun, kâfir olsun derse, günâh işleyince, o kimse kâfir olmaz. Söyliyenin 

yemîn keffâreti vermesi lâzım olur. Onun kâfir olmıyacağını bilmezse, kendisi kâfir 

olur. Çünki, başkasının küfrüne râzı olan kâfir olur. 

Eşek, domuz, köpek, maymun, öküz, ayı, yılan diyen ta’zîr olunmaz. Yalan olduğu 

meydânda olup, kendini kötülemekdedir. Kötülük, söyliyene râci’ olursa, 

ta’zîr yapılmaz. Çünki ta’zîr, harâm işleyene ve sözü ile, hareketi ile, işâreti ile, müslimâna 

haksız olarak eziyyet verene yapılır. 

Birisine hırsız deyip de isbât edemiyen, ta’zîr olunmaz. Birisine fâhişe, orospu 

deyip de isbât edemiyene kazf haddi lâzım olur. 

Ta’zîrin çoğunda, Allahü teâlânın hakkı ve kul hakkı birlikde vardır. Fekat kul 

hakkı dahâ çokdur. Kazfde de iki hak karışıkdır. Fekat, kazfde kul hakkı dahâ azdır. 

Bunun için, hadler afv edilmez. Ta’zîr ise, incitilen kimsenin afv etmesi ile sâkıt 

olur. Fekat, kul hakkını hâkim afv edemez. Bir kimse, birini çeşidli kelimelerle 

veyâ birkaç kişiyi bir kelime ile söğse, herbiri için ayrı ayrı ta’zîr olunur. Çünki 

kulların hakları birbirleri yerine geçmez. Had cezâları ise tedâhul eder. Ta’zîrde, 

söğen inkâr ederse, yemîni kabûl edilerek, afv olur. 

Yabancı kadını öpmek ve günâh işlenen yerde bulunmak gibi ta’zîr lâzım gelen 

ba’zı suçlarda, yalnız Allah hakkı bulunduğu için, ta’zîr edilmesi afv ve yemîni kabûl 

edilmez. Bunu yalnız devlet reîsi afv edebilir. 

Nemâz kılan biri, eli ile veyâ dili ile insanları incitiyorsa, bunu ıslâh için devlete 

haber vermek câizdir. Yalnız Allah hakkı olan ta’zîrlerde, âdil bir kimsenin haber 

vermesi ile hâkim ta’zîr eder. Çünki, kul hakkı karışmıyan suçlarda hâkim kendi 

bilgisi ile karâr verebilir. Haber, yazı ile verilebilir. 

Şerâb, içki satın alan, içen ve nemâz kılmıyan habs olunur ve döğülür, sonra çıkarılır. 

Adam öldürmekle, hırsızlıkla, insan döğmekle ittihâm olunan, tevbe etdiği 

hâlinden anlaşılıncaya kadar uzun süre habs olunur. Çünki, bunun zararı herkesedir. 

Öncekilerin ise, kendilerinedir. Zimmîye söğen müslimân ta’zîr olunur. 

Zimmîye söğmek günâhdır. Yehûdînin, mecûsînin yüzüne karşı, yâ kâfir demek günâhdır. 

Onlar kendilerini kâfir bilmiyor. Kâfir denilince inciniyorlar. 

Kadının, zevcine karşı, meşrû’ olan zînetlerini giyinerek, takarak güzel koku sürünerek 

süslenmesi lâzımdır ve çok sevâbdır. Bunu bildiren hadîs-i şerîfler, 

(Şir’atül-islâm şerhi) 465. ci sahîfesinde de yazılıdır. Süslenmezse ve gusl abdesti 

almazsa, haksız yere evden iznsiz çıkarsa, yatağına gelmezse, küçük çocuğunu 

ağlayınca, döğerse, zevci buna nasîhat verir. Nasîhati dinlemezse veyâ zevcine söğerse, 

nâ-mahreme yüzünü açarsa, âdetden fazla malını iznsiz verirse, had cezâsına 

girmiyen herhangi bir günâhı işlerse, zevcin bunu ta’zîr etmesi, ya’nî açık eli 

veyâ mendil ile hafîf vurması câiz olur. Başka sebeblerle hafîf dahî vuramaz. [Kadının 

yüzü avret değil ise de, fitneye sebeb olursa, örtmesi lâzım olur.] Nemâz kılmadığı 

için ta’zîr etmez. Çünki, nemâzın fâidesi zevc için değildir. Baba bâlig olmıyan 

oğlunu nemâz kılmadığı ve oruc tutmadığı için ta’zîr eder. Ana ve vasî de, 

baba gibidir. Büyük oğul, yabancı gibidir. 

Anası, babası günâh işliyen çocuk, bunlara bir kerre nasîhat eder. Kabûl etmezlerse, 

susar. Onlara düâ eder. Genç ve dul anası, düğünlere, fitne olan yerlere giderse, 

oğlu men’ etmez. Hâkime haber verir. Hâkim men’ eder. 

Çocuğun, Kur’ân-ı kerîmi, edebleri ve farzları, harâmları, Ehl-i sünnet i’tikâdını 

öğrenmesi için babası ikrâh eder, zorlar. Çocuğunu döğdüğü işlerde, yetîmi 

de döğebilir. Çocuk ve zevce sopa ile döğülmez. El ile, mendil ile vurulur. Ayakla, 

yumrukla vurulmaz. Kul hakkı olan suçlarda, çocuk ta’zîr olunur. İçki, zinâ, sirkat 

gibi, yalnız Allahü teâlânın hakkı olan suçlar için çocuk ta’zîr edilmez. 

Hâkimin had ve ta’zîr cezâsı verdiği suçlu, cezâlandırılırken ölürse, kimse 

– 888 –

mes’ûl olmaz. Zevc, zevcesini ve mu’allim talebesini ta’zîr ederken ölürse, tazmîn 

eder. Çünki, zevcin ta’zîri vâcib değil, mubâhdır. Ya’nî, islâmiyyet erkeğin zevcesini 

döğmesini aslâ emr etmemişdir. Hafîf vurmasına izn vermişdir. Zevcesini aşırı 

döğen zevc ve talebesini aşırı döğen mu’allim ta’zîr olunur. Haksız yere, hafîf döğerlerse 

de ta’zîr olunurlar. Dünyâ menfe’ati için, meselâ bir kız ile evlenebilmek 

için [veyâ midye gibi ve elektrikle öldürülerek leş olmuş hayvân gibi harâm şeyleri 

yiyebilmek için] mezhebini değişdiren ta’zîr olunur. Çünki, müctehid olmıyan 

kimsenin, dünyâ menfe’ati için, mezhebini değişdirmesi günâhdır. Dînini ve mezhebini 

beğenmemiş olur. Birinci kısm, 54. cü madde, 3. cü sahîfesine bakınız! 

İbni Âbidîn, (Redd-ül-muhtâr)ın ellibirinci sahîfesinde buyuruyor ki, (Bir işin, 

bir ibâdetin sahîh olması için, dört mezhebden herhangi birine uygun olması lâzımdır. 

Ya’nî, o işin sahîh olması için, bir mezhebde uyulması lâzım olan şartların hepsine 

uygun olması lâzımdır. Bir ibâdeti yaparken, şartlarından biri bir mezhebe, 

başka biri de başka mezhebe uygun olursa, bu ibâdet sahîh olmaz. Meselâ, deriden 

kan akarsa, Hanefî mezhebinde abdest bozulur. Şâfi’î mezhebinde bozulmaz. 

Bir erkek, yabancı kadının derisine dokununca, Şâfi’îde, ikisinin de abdesti 

bozulur. Hanefîde ikisinin de bozulmaz. Derisinden kan aksa ve kadına da dokunsa, 

her iki mezhebe göre abdesti bozulur. Bu abdest ile kıldığı nemâz sahîh olmaz. 

(Bunun abdesti, bir mezhebe göre sahîh olmadığı zemân, diğer mezhebe göre 

sahîh oluyor. Nemâzı sahîh olur) denilemez. Bu kimse, iki mezhebi (Telfîk) etmekde, 

karışdırmakdadır. Böyle kimseye (Müleffık) denir. Müleffıkın ibâdetinin 

sahîh olmıyacağı sözbirliği ile bildirilmişdir. Bir ibâdetin bir şartı bir mezhebe, başka 

şartı da başka mezhebe göre sahîh olursa, bu ibâdet sahîh olmaz. Abdest alırken, 

başının bir parçasını mesh eden kimse, köpeğe değdikden sonra nemâz kılsa, 

bu nemâzı sahîh olmaz. Çünki, abdesti Mâlikîye göre sahîh değildir. Köpeğe dokununca, 

Şâfi’îye göre üstü necs olmuşdur. Bunun gibi, tehdîd ile, zor ile yapdırılan 

talâk Hanefîde sahîh olur. Boşadığı kadının kız kardeşini alabilir. Şâfi’îde ise 

sahîh olmaz. Bu adamın, her iki mezhebe uyarak, bu kızkardeşlerin ikisi ile birlikde 

evli yaşaması sahîh olmaz. Bunlar da (Telfîk) olur. Fekat bir kimse, bir ibâdeti, 

bir işi, bir mezhebin bütün şartlarına uyarak yapıp bitirdikden sonra, bunu tekrâr 

yaparken veyâ başka bir ibâdeti, başka bir işi yaparken, başka mezhebin şartlarına 

uyarak yapması, âlimlerin çoğuna göre sahîh olur. İhtiyâc olduğu zemân yapmak 

ise, sözbirliği ile sahîh olur. Hattâ bir mezhebin şartlarına uyarak yapılan bir 

işin, bir ibâdetin bu mezhebe göre sahîh olmadığı, başka bir mezhebe göre sahîh 

olduğu sonradan anlaşılsa, o mezhebe göre sahîh olduğunu düşününce, o mezhebi 

taklîd etmiş olur. O işi sahîh olur. [Çünki o ibâdeti kurtarmak için, mezheb taklîdine 

ihtiyâc hâsıl olmuşdur. Menfe’ati için, zevki için, çeşidli işlerini, çeşidli 

mezheblere uyarak yapmak telfîk olur. Bir ibâdeti kendi mezhebine göre yapmasına 

mâni’ olan bir özr hâsıl olunca, bu ibâdeti başka bir mezhebi taklîd ederek yapmak 

lâzım olduğu, gusl abdesti bahsinde bildirilmişdi. Başka mezhebi taklîd etmesine 

mâni’ olan ikinci bir özr de hâsıl olsa ve bu özr kendi mezhebine uymasına mâni’ 

olmasa, bu ibâdeti, iki mezhebe göre de sahîh olmadığı hâlde, özr ile, ihtiyâc 

ile olduğu için, bu hâli telfîk olmaz. İbâdeti sahîh olur.] Başka bir mezheb taklîd 

edilirken, kendi mezhebinde mekrûh veyâ harâm olsa bile, o mezhebin farzlarına 

ve müfsidlerine uymak lâzımdır. Kendi mezhebinin harâm demesine bakılmaz). 

Mezhebleri telfîk eden ta’zîr olunur. (Seyf-ül-ebrâr) kitâbına bakınız! 

[Mâlikî mezhebinde, dokuz yaşına gelmiş kızın önünden, bir sebeb olmadan akan 

kırmızı, sarı veyâ bulanık kana (Hayz kanı) denir. Akmağa başlayınca, hayz olur. 

Devâm ederse, onbeş günden azı âdet olur. Fazlası istihâda olur. Sonraki ayda, âdeti 

değişirse, âdetlerinden en çoğunun üç gün fazlası hayz olur. Dahâ fazlası ve onbeş 

günden fazlası istihâda olur. Kürsüf kuru veyâ beyâz ıslak ise, hayzın kesildiği 

anlaşılır. Yetmiş yaşından sonra gelen kan hayz olmaz, istihâda olur. Kan, fâ- 

– 889 –

sılalarla devâm ederse, kesildiği günler temiz kabûl edilir. Temizliğin asgarî müddeti 

onbeş gündür. Onbeş günden evvel gelen kan, istihâda olur. Böyle temizlik 

müddeti sonsuzdur. Kesilip, onbeş gün sonra başlarsa hayz olur. Doğumdan evvel 

gelen kan, hayzdır. Karın yarılarak çocuk alınınca gelen kan nifâs olmaz. Nifâsın 

a’zamî müddeti altmış gündür. Onbeş gün kan kesilirse, tâhir olur. Sonra gelen 

hayz olur.] 

Kinâye, îmâ ile kazf eden ta’zîr olunur. Kinâye yolu ile söğen ta’zîr olunmaz. Birinin 

zevcesini aldatıp, nikâhlayan kimse, boşayıncıya veyâ ölünciye kadar habs olunur. 

Riyâ olarak vera’ ve takvâ gösteren ta’zîr olunur. 

Kul hakkı bulunan ta’zîr suçları, had suçları gibi, tevbe ile afv olmazlar. 

(Mecelle)nin ondokuzuncu maddesinde, (Birine zarar vermek ve zarar yapana 

karşılık olarak zarar yapmak câiz değildir) diyor. Mubâh işler, başkasına zarar verirse, 

câiz olmaz. Malı çalınan kimse, hırsızın veyâ başkalarının malını çalmağa hak 

kazanmaz. Zararları ahkâm-ı islâmiyyeye uygun olarak gidermek hâkimin vazîfesidir. 

Zarar, kendi kadar veyâ dahâ çok zararla giderilmez. 

(Bahr-ül-fetâvâ)da diyor ki, (İçki satan müslimân, şiddetle ta’zîr olunur. Yolda 

bir kadını kucaklıyan, öpen ta’zîr olunur. Karşılığında had cezâsı bulunmıyan 

günâhları işliyen ta’zîr olunur. Ta’zîr cezâsı, yalnız don, gömlek ile ayakda iken sopa 

vurmak ile yapılır. Kocası ölen kadın, iddet zemânı temâm olmadan evlenirse, 

bunu bilerek alan kimse, şiddetle ta’zîr olunur. Zevci uzakda olan kadın ile evlenen 

kimse ta’zîr ve araları tefrîk olunur. Erkek şeklinde dolaşan kadın ve kadın 

şeklinde gezen erkek ta’zîr ve tevbe edinciye kadar habs olunurlar. Şarkıcı ve çalgıcı 

olan da böyledir. Birinin zevcesini zor ile kendi evine götüren, şiddetle ta’zîr 

olunur ve kadın kocasına teslîm edilir. Fâhişe kadını, komşuları evden, mahalleden 

atamazlar. Hâkim dayak ile veyâ habs ile ta’zîr eder. 

Sihr, büyü yapan ta’zîr olunur. İbni Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh” önsözde 

diyor ki, (Öğrenmesi harâm olan bilgilerden biri sihr ve kehânetdir. Sihr, ilme, 

fenne uymıyan gizli sebebler kullanarak, garîb işler yapmağı sağlıyan ilmdir. Sihri 

öğrenmek de, öğretmek de harâmdır. Müslimânları zarardan korumak için ve 

hayrlı işler yapmak için öğrenmek de harâmdır. [Demek ki, yapılmış büyüyü çözüp 

yok etmek, zevc ve zevce arasında muhabbet hâsıl etmek ve harbde düşmanı 

mağlûb etmek gibi fâideli işler için de sihr yapmak büyük günâhdır. Hayrlı iş 

yapmak için, bu büyük günâhı işlemenin câiz olmıyacağı (Hadîka)da, bütün bedene 

âid âfetler kısmında yazılıdır.] Zevcin zevcesini sevmesi için (Tivele) denilen 

sihri yapmak, hadîs-i şerîf ile nehy edilmişdir. Bunun harâm olduğu (Hâniye) 

fetvâsında da yazılıdır. Sihrde âyetlerden, me’sûr olan düâlardan başka şeyler yazılıdır. 

Sihrbazın ve zındıkın tevbeleri kabûl edilmez. Ben her istediğimi yaparım 

şeklinde küfre sebeb olan i’tikâdı olmasa dahî, fitne ve fesâda çalışdığı için, sâhirin 

hâkim tarafından ta’zîr olunması lâzımdır. Ta’zîri katl ile olur. Sihrde îmânı gideren 

birşey de yaparsa, kâfir olur. Kehânet, ileride olacak şeyleri haber vermekdir. 

Arrâf, falcı demekdir. Çalınan şeylerin yerlerini, çalanları ve sihr yapanları haber 

verir. Tecribe ile, hesâb ile değil, tahmîn ile, zan ile konuşurlar. Yâhud cinden 

öğreniyoruz derler). 

Kalbine, küfre sebeb olan şey gelen, bunu söylemese ve üzülse, îmânına zarar vermez. 

Îmânının kuvvetli olduğunu gösterir. Şeyhayne “radıyallahü teâlâ anhümâ” söğen, 

mürted olur. Katl olunur. Erkeklerin ipek giymeleri halâldir diyen kâfir olmaz. 

Zîrâ ihtilâflıdır. İslâmiyyete de mürâce’at edelim diyene, islâmiyyet ile işim yokdur 

diyen kâfir olur. Îmânını ve nikâhını tecdîd etmesi lâzım olur. Müslimânın hem islâmiyyete, 

hem de kanûna uyması lâzımdır. Mürted olup Dâr-ül-harbe gidenin 

malları vârislerine intikâl eder. Beyt-ül-mâlın olmaz. Müslimân oldum diyen zimmî 

tasdîk olunur. Kâfir, sünnet olmakla, müslimân olmaz. Müslimân câriyeyi satın 

alan zimmî şiddetle ta’zîr olunur. Câriyeyi müslimâna satması emr olunur. Müslimân- 

– 890 –

ların mahallesinde ev satın alan zimmînin, bu evi bir müslimâna satması emr olunur. 

Câmi’ civârındaki evlerini zimmîlere kirâya veren müslimâna, bunlardan 

alıp, nemâz kılanlara vermesi emr olunur. Zimmînin kâfir köle satın alması câizdir. 

Köle müslimân olursa, bunu müslimâna satması lâzım olur. Zimmî müslimân 

kadınla zinâ etse, yüz değnek had vurulur ve uzun zemân habs olunur. Bu kadın 

muhsan ise recm, değilse darb olunur. Gelini ile zinâ eden recm olunur). 

Fuhş söyliyen kimse ta’zîr olunur. Çünki, fuhş söylemek tahrîmen mekrûhdur. 

(Hadîka) kitâbında, dil âfetlerinin onbirincisinde diyor ki, fuhş, çirkin söz demekdir. 

Haddi aşan herşeye fâhiş denir. Burada, çirkin olan işleri başkalarına açık 

kelimelerle anlatmak demekdir. Cimâ’ için ve abdest bozmak için kullanılan kelimeleri 

söylemek böyledir. Bu kelimeleri söylemek fuhşdur ve tahrîmen mekrûhdur. 

Çünki bunları söylemek, mürüvvete ve diyânete uygun değildir ve hayâyı, utanmayı 

giderir ve başkalarını gücendirir. Mürüvvet, insanlık, erkeklik demekdir. Cimâ’ı 

ve abdest bozmağı anlatmak lâzım olduğu zemân, açık olarak söylememeli, 

kinâye olarak söylemelidir. (Kinâye), birşeyi, açık ma’nâları başka olan kelimelerle 

anlatmakdır. Edebli olan, sâlih olan, fuhş söylemeğe mecbûr olunca, kinâye 

olarak söyler. Meselâ, Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde, cimâ’ için dokunmak 

(lems) kelimesini söylemişdir. İbni Ebiddünyânın ve Ebû Nu’aymın “rahmetullahi 

teâlâ aleyhimâ” bildirdikleri hadîs-i şerîfde, (Fuhş söyliyenlerin Cennete girmeleri 

harâmdır) buyuruldu. Ya’nî, bunun azâbını çekmedikce Cennete girmezler. 

(Hadîka)dan terceme temâm oldu. 

(Berîka) kitâbında diyor ki, kalb âfetlerinin otuzaltıncısı, (Vekâhet)dir. Vekâhet, 

hayânın az olması demekdir. Hayâ, çirkin şey yapmakdan, ayblanmakdan çekinmekdir. 

Türkçede, utanmak, sıkılmak denir. Hadîs-i şerîfde, (Allahü teâlâdan 

hayâ ediniz!) buyuruldu. Allahü teâlâdan hayâ etmek, şehvetlerini, ya’nî 

nefsin isteklerini terk etmekle olur. Hayâsı olan, Allahü teâlâdan korkar. Onun, 

râzı olmadığı işlerden ve sözlerden kaçınır. Bir hadîs-i şerîfde, (Hayâ, îmândandır. 

Fuhş söylemek, cefâdandır. Îmân Cennete, cefâ Cehenneme götürür) buyuruldu. 

Hayâ ve îmân birlikde bulunur. Biri yok olursa, diğeri de yok olur. Kadın hayâsı, 

erkek hayâsından dokuz kat fazladır. Bir hadîs-i şerîfde, (Fuhş insanın lekesi, hayâ, 

zînetidir) buyuruldu. Hayânın en kıymetlisi, Allahü teâlâdan utanmakdır. 

Ondan sonra, Resûlullahdan “sallallahü aleyhi ve sellem” hayâdır. Dahâ sonra, insanlardan 

hayâ etmekdir. (Berîka)dan terceme temâm oldu. Kâfirler, müslimânların 

îmânlarını yok etmek için, hayâlarını yok etmeğe çalışıyorlar. Pilâjlarda, futbol 

oyunlarında, sporlarda avret yerlerinin, edeb yerlerinin açılmasına önderlik yapıyorlar. 

Fuhş sözlere seks bilgisi diyorlar. Bu açıklıklara ve seks bilgilerine ilericilik 

ve lüzûmlu, fâideli diyerek gençleri hayâsız yapmak istiyorlar. Gençleri aldatmak 

için, medenî milletlerin yapdıklarını biz de yapacağız. Çağımıza ayak uyduracağız. 

Gericilikden kurtulacağız diyorlar. Kâfirler teknikde ilerledikleri, madde 

ve kuvvet üzerinde çok şey keşf etdikleri için, kâfirlik iyidir, fâidelidir denilebilir 

mi? Onların ibâdetlerini, kötülüklerini biz de yapalım denilebilir mi? Bir müslimân, 

Allahü teâlânın yasak etdiği şeyleri, kâfirlerin yapdıklarını ileri sürerek, övemez. 

Bunlar fâidelidir diyemez. Harâmlar hiçbir sebeble fâideli, iyi olamaz. Kâfirlerin 

yapdığı şeylerden islâm dîninin yasak etmediklerini, hattâ emr etdiklerini 

övmek ve yapmak ise, suç olmaz. Fen bilgileri, ağır sanâyı’ böyledir. Kâfirlere 

medenî etiketini koyduran da bu sâhadaki başarılarıdır. Müslimân, kâfirlerin bu 

başarılarını över. İslâm düşmanı ise, bu başarıları ileri sürerek, onların küfrlerini, 

ibâdetlerini, ahlâksızlıklarını ve islâmiyyetin yasak etdiği zararlı, kötü şeylerini över. 

Allahü teâlâ, din yolunda çalışanlara ve din bilgilerini, ma’rifetlerini, kerâmetleri, 

hârikaları öğretenlere râhat, huzûr veriyor. Dünyâ bilgilerinde, fende çalışanlara 

da aradıklarını veriyor. Kâfir milletler, yalnız fen bilgileri üzerinde çalışıyorlar. 

İslâm dînini insâf ile, temiz bir vicdân ile incelemiyorlar. Bunun için, fende iler- 

– 891 –

liyor, büyük endüstri kuruyorlar. Fekat, küfr pisliğinden, harâm ve kötü işlerinin 

zararlarından kurtulamıyorlar. Râhata, huzûra ve se’âdete kavuşamıyorlar. Fende 

ilerledikleri hâlde, râhat yaşıyamıyorlar. Çünki, küfrden ve harâm işlemekden, 

hep zarar, hep ziyân, hep fenâlık hâsıl olur. Sonu hep felâket olur. Îmândan, ibâdetlerden 

ve güzel ahlâkdan ise, dâimâ iyilik, râhatlık hâsıl olur. Fende ilerlediklerini 

ileri sürerek, kâfirlerin küfrlerini, islâmiyyete uymıyan işlerini övmek, câhillik 

ve şaşkınlıkdır. Müslimânlar, onlar gibi, fen bilgilerinde de çalışmağa, onlar 

gibi büyük fabrikalar kurmağa özenmelidir. Çünki, islâmiyyet bunu emr etmekdedir. 

İslâmiyyet, hem fen bilgilerinde çalışmağı, hem de güzel ahlâklı olmağı, herkese 

iyilik yapmağı emr etmekdedir. Müslimânlar, kâfirlerin, münâfıkların çıplak 

gezmelerini ve seks bilgisi adı altında fuhş söylemelerini fâideli zan etmemelidir. 

Bunları övmenin, müslimânların hayâlarını, îmânlarını çalmak için bir tuzak olduğunu 

bilmelidir. Bir işin, bir sözün fâideli veyâ zararlı olduğunu anlamak için, kâfirlerin 

yapıp yapmadıklarına değil, dînimizin emr veyâ yasak etdiğine bakmalıdır. 

24 — CİNÂYETLER 

(Redd-ül-muhtâr) sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” buyuruyor ki: Cinâyet, 

yaralamak veyâ öldürmek demekdir. 

Katl, insan öldürmek demekdir. Öldürene kâtil, ölene maktûl denir. Beş dürlü 

katl harâmdır: 

1 — Amden, bilerek, istiyerek öldürmekdir. Öldürmek için, bir insanın herhangi 

yerine, bıçak, tabanca gibi öldürücü şeyle vurmakdır. Demirden olan herşey, bıçak 

demekdir. Her ma’den de demir gibidir. Ağaç, cam ve taşdan yapılan sivri, keskin 

şeyler de demir gibidir. Ateşde yakmak, ateşi sönmüş sıcak fırında, kaynar suda 

öldürmek de katldir. Ensesine, kalbine iğne sokup öldürmek, ağır şeyle döğerek 

öldürmek de iki imâma göre amden katldir. 

Amden adam öldürmek, küfre sebeb olan şeyleri [ihtiyârı ile] söylemekden dahâ 

büyük günâhdır. Çünki, küfr sözü söylemek için, ölüm ile zorlanan kimsenin, 

kalbi îmân ile dolu olarak söylemesi câizdir. Fekat, başkasını öldürmez isen seni 

öldürürüz deseler, ölümden kurtulmak için başkasını öldürmek câiz olmaz. Fekat, 

kalbinden mürted olmak, adam öldürmekden dahâ büyük günâhdır. Mü’mini 

amden katl eden kimse, kâfir olmaz. Mü’min olduğu için öldürürse veyâ öldürmek 

halâldir diyerek öldürürse, kâfir olur. 

Bir insanı haksız olarak, amden öldüren kimseye (Kaved) lâzım olur. Kaved, kısâs 

olarak, onu da öldürmek demekdir. Maktûlün velîlerinden biri afv ederse veyâ 

velî ile kâtil, belli bir mal, para ile uyuşurlarsa, kısâs yapılmaz. Uyuşulan mal 

alınır. (Berîka)da, (hıkd) kötü huyu anlatılırken yazılı hadîs-i şerîfde, (Kul haklarını 

ödeyen, her nemâzdan sonra onbir ihlâs-i şerîf okuyan ve kâtilini afv ederek 

ölen Cennete girecekdir) buyuruldu. Amden katlde, keffâret lâzım olmaz. Çünki, 

büyük günâhdır. Keffâret ise, ibâdetdir. İkisi bir araya gelemez. (Buhârî)deki 

hadîs-i şerîfde, (Ekber-i kebâir, birşeyi Allahü teâlâya ortak etmek, adam öldürmek, 

anaya, babaya karşı gelmek, yalancı şâhidlik yapmakdır) buyuruldu. Zinâ, 

sirkat ve fâiz alıp vermek de, böyle büyük günâhdır. 

(Tuhfet-ül-fükahâ) sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki, bir kimse, babasını 

birinin silâhla öldürdüğünü görse veyâ babasını öldürdüğünü iki şâhid yanında 

buna söylese, sonra: (O benim velîmi öldürmüşdü. Babanı kısâs için veyâ mürted 

olduğu için öldürdüm) dese, çocuk böyle olduğunu bilmese, bunu öldürmesi 

mubâh olur. İki âdil şâhid, birisine, falan kimse senin babanı öldürdü deseler, o kimseyi 

öldürmesi mubâh olmaz. Çünki şâhidlerin sözü ancak mahkemede huccet olur. 

Görmek veyâ ikrâr gibi insana huccet olmaz. 

– 892 –

2 — Harâm olan katlin ikincisi, şebehe olan, ya’nî amd ile öldürmeğe benzeyen 

katldir. Katl âletleri ile olmıyan öldürmekdir. Küçük taş, küçük sopa ile döğerek 

öldürmek böyledir. Büyük taş, büyük sopa ile öldürmek de, İmâm-ı a’zama 

göre, böyledir. Kuyuya atmak, dağdan, damdan aşağı atmak da böyledir. Burada 

kaved lâzım gelmez. Büyük günâhdır. Keffâret ve âkılesinin ağır diyet ödemesi lâzım 

olur. Şebeh ile öldürmek tekerrür ederse, kâtil öldürülür. 

Herhangi bir uzvu yok etmek şebeh sayılmaz. Herhangi bir uzv, nasıl yok edilirse 

edilsin, hep amd sayılır. Bunun için, her uzv karşılığında kısâs lâzım olur. Uyuşurlarsa, 

kâtilin malından ödenir. Ağır diyet, yüz deve demekdir. Âkıle, kâtilin yakınları 

demekdir. Âkılenin bu diyeti üç senede ödemesi lâzımdır. Amd ile öldürmeğe 

benziyen katlde ve hatâ ile katlde de, malı [veyâ parasını] âkıle öder. 

3 — Hatâ ile, yanlışlıkla öldürmek olup, iki dürlüdür: 

a) Kâtilin yanılmasıdır: Bir adamı, av veyâ düşman sanarak, atıp vurmakdır. 

b) Mermînin yanılmasıdır: Bir hedefe, bir ava atılan mermînin bir adama gitmesi 

veyâ hedefden adama sıçraması ile katldir. Elinden düşen odunun, yükün bir 

adamı öldürmesi de böyledir. Hatâ ile katlde, kâtilin âkılesinin diyet vermesi ve 

keffâret lâzım olur. Günâhı, birinci ve ikinci katl günâhlarından dahâ azdır. 

4 — Hatâya sebeb olan şeyle katldir. Yüksekden üstüne düşerek veyâ uyuyan 

kimsenin yuvarlanarak bir kimseyi öldürmesi böyledir. Bunun cezâsı da keffâret 

ve diyetdir. Bindiği atın insanı çiğniyerek öldürmesi, [motorlu vâsıtaların çiğnemesi] 

de böyledir. 

5 — Başka niyyet ile yapılan işin, ölüme sebeb olmasıdır. Mülkü olmıyan yere 

kazdığı kuyunun veyâ koyduğu taşın ölüme sebeb olması böyledir. Âkılesinin 

diyet vermesi lâzım olur. Keffâret lâzım olmaz. Katl günâhı olmaz. Başkasının mülkünde 

kuyu kazmak günâhı olur. Hükûmetin izni ile yapdı ise veyâ kendi mülkünde 

yapdı ise veyâ kuyu kazıldığını işitdikden sonra düşdü ise, birşey lâzım gelmez. 

İlk dört katlde, mükellef olan kâtil, mîrâsdan mahrûm olur. Beşinci katlde, mahrûm 

olmaz. 

KAVED KİMLERE LÂZIMDIR? — Kanı harâm olan kimseleri, Dâr-ül-islâmda, 

amden öldürene kaved lâzım olur. Ya’nî, kâtil, kısâs olarak öldürülür. Dâr-ülislâmda 

mü’minin ve zimmînin kanı harâmdır. Harbînin ve müste’min kâfirin ve 

zinâ eden muhsan kimsenin ve mürtedin kanı harâm değildir. Zimmîyi amden öldüren 

mükellef müslimâna kaved lâzım olur. Zimmînin malını çalan müslimânın 

eli kesilir. Deliyi, hastayı, çocuğu öldürene, a’mâyı, kadını, anasını, babasını, dedelerini 

öldürene kaved lâzım olur. Çocuğunu, torununu öldürene kaved lâzım olmaz. 

Babanın malından diyet lâzım olur. Çünki amd ile katlde âkılenin diyet vermesi 

lâzım değildir. Muhârebede, iki tarafın askeri karışdığı zemân, kâfir sanarak, 

müslimânı amden öldürene kaved lâzım olmaz. Keffâret ve diyet lâzım olur. Kâfirler 

arasındaki müslimânı hatâ ile öldürene birşey lâzım gelmez. Yılan gibi, öldürmesi 

câiz olan bir şekle girmiş cinnîyi öldürmek câizdir. Beyâz olup düz giden 

yılan cindir. Bunu öldürmeden önce (Çık, git bi-iznillah) demek iyi olur. 

Kaved ya’nî kâtili öldürmek, yalnız kılınc ile veyâ silâh ile yapılır. Başka dürlü 

öldürmek câiz değildir. Kuyuya atarak, taş ile ezerek, üzerine hayvân sürerek, 

ateşe atarak ve başka şekllerde öldüren ta’zîr olunur. 

Mahkeme karâr verdikden sonra, kâtili, maktûlün velîsi öldürür veyâ öldürmek 

için, başkasını vekîl eder. Velî hâzır olmadıkca, vekîli öldüremez. Kâtili, bunlardan 

başka bir kimse öldürse, bu kimseye kaved lâzım olur. Hatâ ile öldürse, âkılesinin 

diyet vermesi lâzım olur. 

İki velîden biri kâtili afv etse, ikincisi kısâs yapsa, afv etdiğini işitmemiş ise, birşey 

lâzım gelmez. İşitmiş ise, kâtili öldürmesi harâm olduğunu bilerek öldürdü ise, 

bu velîye kaved lâzım olur. Harâm olduğunu bilmiyordum derse, diyetini verme- 

– 893 –

si lâzım olur. 

Yaralı kimse, beni filânca yaralamadı dese, sonra ölse, vârisleri, filâncaya karşı 

da’vâ açamaz. 

Yaralı veyâ velîler, yaralayanı afv etseler, sonra yaralı ölse, afv câiz olur. 

Birisine zehr verse o da bilmiyerek içse ve ölse, zehri verene kısâs ve diyet lâzım 

olmaz. Yalnız, habs ve ta’zîr olunur. İmâm-ı a’zama göre “rahmetullahi teâlâ 

aleyh”, yaralamıyan şeyle öldürmek, amden sayılmaz. Zor ile içirirse, kaved lâzım 

olur denildi. Fetvâ, kısâs lâzım olmaz, âkılesi üzerine diyet lâzım olur şeklindedir. 

Kürekle vursa, demir kısmı yaralayıp öldürse kaved lâzım olur. Yaralamadan 

öldürse veyâ ağaç kısmı yaralayıp öldürse şebeh-i amd olur. Boğazını sıkarak veyâ 

suya atarak boğsa, İmâm-ı a’zama göre şebeh-i amd olur. Boğmağı âdet ederse 

katl edilir. Mahkemeye düşdükden sonra tevbesi kabûl olmaz. Bir odada habs 

edip açlıkdan ölse, birşey lâzım olmaz. Fetvâ böyledir. İki imâma göre hepsinde 

diyet lâzım olur. Toprağa gömerek öldürse, âkılesi üzerine diyet lâzım olur. 

Bir adamı yırtıcı hayvânın önüne atsa veyâ yılanların, akreblerin arasına koysa 

ve o adam ölse, kaved ve diyet lâzım olmaz. Döğer, ölünciye kadar habs ederse, 

diyet de lâzım olur denildi. Çocuğa bunları yapsa veyâ güneşe, soğuğa bıraksa, 

âkılesi üzerine diyet lâzım olur. 

Ölüm hâlinde olanı öldürene kaved lâzım olur. 

Müslimânlara ve zimmîlere kılınc çeken kimsenin katli vâcib olur. Bunu öldürene 

birşey lâzım gelmez. Kılıncı kınına sokdukdan sonra öldürülmez. 

Bir kimseye, gece veyâ gündüz, her nerede olursa olsun, kılınc, silâh çekeni veyâ 

gece şehrde ve gündüz şehr dışında sopa ile tehdîd edeni öldürene de birşey lâzım 

gelmez. Deli veyâ çocuk silâh çekerse, bunu öldürene diyet vâcib olur. Saldıran 

hayvânı öldüren, kıymetini verir. Çocuk ve delinin amd ile öldürmesi, hatâ kabûl 

edilir. Âkılesi veyâ kendi diyet verir. Keffâret lâzım gelmez. Vâris olamazlar. 

Gece eve hırsız gelse, çaldığı malı götürse, ev sâhibi bağırınca bırakmazsa, arkasından 

gidip öldürse, birşey lâzım gelmez. Eve giren veyâ kapıyı, pencereyi zorlıyan 

hırsızı görse, bağırır. Kaçmazsa, öldürmesi câiz olur, kısâs lâzım olmaz. 

Bir kimseye, beni öldür dese, o da metal âletlerle öldürse, kâtilin malından diyet 

lâzım olur. Başka şeyle öldürse, âkılesi diyet verir. Kardeşimi, oğlumu, babamı 

öldür deyince de böyledir. 

Bir kimseye, elimi veyâ ayağımı kes denilse, o da kesse ve ölse, birşey lâzım gelmez. 

Çünki, el, ayak mal gibidir ve bunlar için emr, sahîh olur. 

Velînin kâtili afv etmesi, mal ile sulh yapmakdan dahâ iyidir. Mal ile uyuşmak 

da, kısâsdan dahâ iyidir. Kaved ve diyet, vârisin hakkıdır. Velî afv edince, kâtil dünyâda 

kavedden ve diyetden kurtulur. Yaralının afvı da böyledir. 

Kavede râzı olmadıkca, kâtilin tevbesi kabûl olmaz. Kısâs yapılmakla, velîlerin 

hakkından kurtulur. Maktûl, kıyâmetde hakkını ister. 

Kısâs hudûddan dokuz yerde ayrılmakdadır: 

1 — Hâkim kendi ilmi ile kısâs yapabilir. Hâlbuki, şâhidsiz had cezâsı veremez. 

2 — Kısâs yapmak hakkı vârislere geçer. Had hakkı, vârislere geçmez. 

3 — Kısâs afv olunabilir. Had afv olunmaz. 

4 — Katl şâhidliği, zemân geçmekle kıymetden düşmez. Kazfdan başka hadlerin 

şâhidliği, bir ay sonra kabûl olmaz. İçki haddinde ise, ağzından koku gidince 

kabûl olmaz. 

5 — Kısâs şâhidliği, dilsizin işâreti veyâ yazısı ile kabûl olur. Had için kabûl olmaz. 

6 — Kısâs için şefâ’at câizdir. Had suçu mahkemeye düşdükden sonra, şefâ’at 

kabûl olunmaz. Dahâ önce şefâ’at etmek câiz olur. Hadden başka günâhlarda, ıs- 

– 894 –

âr etmiyeni afv etmek iyi olur. 

7 — Kısâs için da’vâ açmak lâzımdır. Kazf ve sirkatden başka hadler için şâhidler, 

da’vâ açmadan dinlenebilir. 

8 — Had cezâsı yapılırken hâkimin hâzır bulunması lâzımdır. Kısâsda lâzım değildir. 

9 — Had suçunu söyleyen, sözünden vazgeçerse kabûl edilir. 

Kapıdan kafasını içeri sokup içeriye bakan kimseye taş atıp gözü çıkarsa, birşey 

lâzım gelmez. 

Eve gireni veyâ zevcesinin yanına girip halvet yapanı, başka şeyle kovmak 

mümkin iken, öldürmek veyâ gözünü çıkarmak câiz olmaz. 

Katlden başka şeylerde kaved: Karşılığı yapılabilen her yaralamada kısâs lâzım 

olur. Öldürmek suçundan başka yaralamalar, hangi âletle yapılırsa yapılsın amden 

demekdir. Bunlarda, ikinci kısm olan şebeh-i amd olmaz. Kol kesen adamın eli oynak 

yerinden kesilir. Ayak, burun, kulak ve göz çıkarmak da böyle kısâs olunur. 

Her şecce, ya’nî baş yarası için de kısâs olunur. Yalnız kemik kırmakda kısâs yapılmaz. 

Diş kırmakda kısâs yapılır. Diş kıranın dişi de, kırdığı kadar eğelenir. Kadınla 

erkek arasında yalnız katlde kısâs yapılır. Kısâs lâzım olan yaralamalarda, 

yara iyi olmadan önce kısâs yapılmaz. Çünki, ba’zı yaralar ölüme sebeb olabilir. 

Bu zemân katl kısâsı lâzım olur. Başka uzvlarında kısâs yapılmaz. Erş, ya’nî diyet 

alarak para öderler. Kadınlar arasında ve müslimân ile zimmî arasında kısâs yapılır. 

İyi olan yarada, dil, zeker kesilmesinde kısâs yapılmaz. Dudak kesilmesinde 

kısâs yapılır. 

Yaralı, yaralayandan kısâs veyâ diyet isteyebilir. 

Kâtilin ölmesi ile veyâ velîlerin afv etmesi ile veyâ mal vermekle anlaşmaları ile, 

kısâs sâkıt olur. Anlaşmada, mal az olsa da sâkıt olur. Fekat hatâ ile öldürmede olan 

diyet mikdârı, islâmiyyetde bildirildiğinden az olamaz. Fazlası da fâiz olur. Malı 

peşin ödemek lâzımdır. Uyuşurlarsa te’cîl olunur. Velîlerden birinin sulh veyâ afv 

etmesi ile de kısâs yapılmaz. Diğer vârisler, diyetden hisselerine düşeni, üç seneye 

kadar, kâtilden alırlar. Bir kaç kişi, bir kimsenin elini veyâ başka uzvunu kesseler, 

hiçbirine kısâs yapılmaz. Ortaklaşa diyet öderler. Öldürseler, hepsine kısâs 

yapılır. 

Evine giren kimse, zevcesi ile bir adamı zinâ yaparlarken görse, adamı öldürmesi 

halâl olur. Kadın da râzı olmuş ise, ikisini de öldürebilir. Bir kadın veyâ oğlanın, 

kendisine tecâvüz edeni öldürmesi halâldir. 

Hâkimin karârı ile, bir uzvu kısâs edilen kimse, bu yaradan ölürse, birşey lâzım 

gelmez. Hacâmat, sünnet, kan almak, iğne yapmak ehliyeti olanların ve tabîbin ve 

baytarın öldürmesi ile de, birşey lâzım olmaz. Çünki, vâcib olan işlerde selâmet şart 

değildir. Mubâh olan işleri yapmak ise, selâmet şartı ile câiz olur. Ananın, babanın, 

vasînin izni ile hocanın, çocuğu, öğretmek için döğmesi vâcibdir. Terbiye 

için döğmeleri ise mubâhdır. Vâcib olarak döğmekde, mikdârı, şiddeti ve vurduğu 

yer, âdet hârici olur ve çocuk ölürse, ödemek lâzım olur. Mubâh olan döğmekde, 

nasıl döğerse döğsün, ölürse ödemek lâzım olur. İki imâma göre “rahmetullahi 

teâlâ aleyhimâ”, te’dîb de ta’lîm gibi vâcibdir. Mu’allimin, talebesini, babasından 

iznsiz döğmesi vâcib değildir. Çocuk ölürse, sözbirliği ile tazmîn eder. Zevcin, 

zevcesini te’dîb için döğmesi de vâcib değil, mubâhdır. 

Pencereden düşen çocuğun kafası şişse, doktorlar, beyin ameliyyâtı yaparsak çocuk 

ölür dese, bir doktor ise, bugün kafası açılmazsa ölür dese ve açsa ve sonra çocuk 

ölse, izn ile ve fennin gösterdiği gibi açdı ise, birşey lâzım gelmez. İznsiz ve yanlış 

açdı ise, kısâs lâzım olur. 

Kâtile kısâs yapmağa hakkı olan velî, maktûlün vârisleridir. 

Babamı amden öldürdü diye huccet getiren bir kimsenin kardeşi gâib olsa, 

– 895 –

kardeşi gelinciye kadar, kâtile kısâs yapılmaz. İhbâr eden, habs olunur. Kardeşi gelince, 

huccet ile tekrâr isbât ederse, kısâs yapılır. Kâtil, kardeşinin afv etdiğini isbât 

ederse, kısâs yapılmaz. 

(Hadîka)da, göz âfetlerini anlatırken buyuruyor ki, (Fâsıklar, bid’at ehli sapıklar 

günâh işlerlerken, mâni’ olamıyan kimsenin bunlara bakması, zarûret olmadıkca, 

câiz değildir. Bunun için, zulm ile öldürülene, i’dâm edilene, eziyyet edilene bakmamalıdır. 

Zulm ile ölmek ihtimâli bulunduğu için, böyle cezâ verilirken hiç bakmamalıdır. 

Hadîs-i şerîfde, (Bir kimse zulm ile öldürülürken, orada bulunmayınız! 

Orada bulunup da, kurtarmıyana la’net yağar) buyuruldu. Bundan anlaşılıyor ki, 

islâmiyyetin emri ile öldürülürken veyâ döğülürken bulunmak, bakmak câiz olur. 

Yıldız kayarken bakmak da, göze zarar verdiği için, câiz değildir). 

25 — DİYET CEZÂLARI VE KEFFÂRET 

Diyet, kâtilin vereceği para cezâsıdır. Erş ise, ölümden başka cinâyetlerin para 

cezâsıdır. Şebeh-i amd ile öldürmenin cezâsı ağır diyet olup, yüz devedir. Yirmibeşi 

iki yaşına, yirmibeşi üç yaşına, yirmibeşi dört yaşına ve yirmibeşi de beş yaşına 

basmış dişi deve olacakdır. Âlimlerin birkaçı, bin dînâr altın da verilebilir dedi. 

Bir dînâr, bir miskâl basılmış altın demekdir. Hatâ ile öldürenin diyeti, yine yüz 

deve olup, adı geçen yavrulardan yirmişer ve yirmi de iki yaşına basmış erkek devedir. 

Yâhud, bin dînâr altın veyâ onbin dirhem gümüşdür. İki imâma göre “rahmetullahi 

teâlâ aleyhimâ”, bu üç çeşidden, yâhud ikiyüz sığır veyâ ikibin koyun, 

yâhud don ve gömlek [ceket ve pantalon] gibi iki parça ikiyüz elbiseden dilediğini 

verir. 

Bu iki katlin ve hatâya sebeb olan şeyle öldürmenin (Keffâret)i, mü’min olan 

bir köle âzâd etmekdir. Bunu yapamıyan, iki ay aralıksız oruc tutar. Burada fakîr 

doyurmak keffâreti yokdur. Öldürülen kadın için diyet, erkek diyetinin yarısıdır. 

Zimmî ve müste’min diyetleri, müslimân diyeti gibidir. 

İnsanın bir uzvunu veyâ güzelliğini gideren cinâyetlerin diyetleri de yukarıdaki 

katl diyetleridir. Burun, dil, zeker gibi tek olan a’zâ için tâm diyet verilir. Akl, 

rûh, işitme, tat alma, koklama, görme, söyleme, elin çolak kalması, idrâr tutamaması 

gibi duygu veyâ hareketlerden birinin bozulması için de tâm diyet verilir. Göz, 

kulak, kaş, dudak, el, kadın memesi ve ayak gibi çift organların ikisi için tâm bir 

diyet, birisi için yarım diyet verilir. Kirpik gibi dört olanın bir sırası için dörtde bir 

diyet, bir el veyâ ayak parmağı için onda bir diyet verilir. Bir diş için de, diyetin 

yirmide biri verilir. Saçı, sakalı, bir dahâ uzamıyacak şeklde kazıtmak için bir yıl 

sonra tâm diyet lâzım olur. Bir yıl sonra, tekrâr uzarsa, zor kullanarak kesdiren diyet 

vermez. Halâl olmıyan bir işi yapdığı için cezâlandırılır. 

Saç ve sakal için kısâs olmaz. Kadın dişinin diyeti, erkeğin yarısıdır. 

Hâmile kadına vurarak veyâ ilâc ile çocuğunu düşürenin âkılesi tâm diyetin yirmide 

birini verir. Diri düşüp sonra ölürse, tâm diyet verir. 

Zevcinden iznsiz çocuk aldıran veyâ ilâcla veyâ başka sûretle ölü olarak düşüren 

kadının âkılesi, diyetin yirmide birini ya’nî beşyüz dirhem gümüşü, kadının zevcine 

verir. Zevcin izni ile düşürürse, birşey lâzım gelmez. 

(Âkıle) demek, kâtilin cihâd yapdığı arkadaşları, yardımcıları demekdir. Böyle 

yardımcıları olmıyan kâtilin âkılesi, yardımcısı olan kabîlesi ve sonra akrabâsıdır. 

Köylüleri, şehrlileri, kabîle demekdir. Kâtilin diyeti bu yardımcılara taksîm edilir 

ve üç senede alınır. Üç senede, bir kimseden, dört dirhemden fazla alınamaz. 

Kadın ve çocuk ve deli, âkıleye katılmaz. Kâfir ile müslimân birbirine âkıle olmaz. 

Müslimân olan kâtilin âkılesi ve vârisi yoksa, diyetini Beyt-ül-mâl verir. Ya’nî 

hükûmet verir. Beyt-ül-mâl da yoksa, kendi üç senede öder. Zimmînin âkılesi 

yoksa, kendi üç senede öder. Dâr-ül-harbde müslimânı öldüren müslimân, diye- 

– 896 –

tini üç senede kendi malından öder. Dâr-ül-harbde âkıle olmaz. Acemin, ya’nî arabî 

olmıyanların âkılesi olmaz. 

Süleymâniyye Kütübhânesi (Lala İsmâ’îl) kısmında, [706] sayılı (Ebüssü’ûd efendi) 

“rahmetullahi teâlâ aleyh” fetvâsında diyor ki, (Bir evde, dükkânda ölmüş, asılmış 

bulunan kimsenin diyetini, İmâm-ı a’zama göre mal sâhibi, imâm-ı Ebû Yûsüfe 

göre “rahmetullahi teâlâ aleyh” kirâcı öder. Fetvâ, Ebû Yûsüf kavline göredir). 

Âlimin bir nazarı, bulunmaz hazînedir, 

bir sohbeti, yıllarca, bitmez kütübhânedir. 

26 — İKRÂH (KORKUTMAK) ve HİCR 

(YASAKLAMAK) 

Mü’mini ve zimmîyi ikrâh etmek, korkutmak büyük günâhdır. 

İbni Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh”, beşinci cildde ve (Dürer-ül-hükkâm) 949. 

cu maddede buyuruyor ki, (İkrâh), bir insanı, istemediği birşeyi yapması için, 

haksız olarak zorlamak demekdir. Birini zorlamanın ikrâh olması için dört şart lâzımdır. 

Zorlayanın, korkutduğu şeyi yapabilecek kuvvetde olması, zorlananın 

korkutulan şeyin muhakkak yapılacağını bilmesi, korkutulan şeyin, ölüm veyâ bir 

uzvun kesilmesi veyâ üzücü birşey olması, zorlanan şeyin, yapılmaması gereken birşey 

olması lâzımdır. İkrâh iki dürlü olur: Mülcî olan ve mülcî olmıyan ikrâh. 

(Mülcî) tam, ağır olup, insanın rızâsını ve ihtiyârını yok eder. Zorlanan şeyin yapılması 

zarûrî olur. Bu da, ölüm, bir uzvun telef olması veyâ bu ikisine sebeb olacak 

habs ve dayakdır. Bütün malın telef edilmesi ile ikrâh olunmanın da (Mülcî) 

olacağı İbni Âbidînde yazılıdır. [Zarûrî olan nafakayı te’mîn etmek için çalışmağa 

mâni’ olunması ve başka çalışacak yer bulamamak korkusu, (mülcî olan ikrâh) 

sayılacağı buradan anlaşılmakdadır.] (Mülcî olmıyan) ikrâh, yalnız rızâyı yok eder 

ki, bir günden ziyâde habs veyâ şiddetli dayak ile korkutulmakdır. [Böyle ikrâh da, 

küfr-i hükmî için özr olur.] İlm, şeref sâhiblerini tekdîr etmek, sert söylemek, bunlar 

için ikrâh olur. Mahrem akrabânın habs edilmesi de ikrâh olur. Sultânın [Hükûmetin, 

kanûnların] emrleri ikrâh demekdir. İkrâh ile yapdırılması istenen şey 

birkaç çeşiddir: 

1 — Yapması câiz, yapmaması ise sevâb olan şeylerdir. Mülcî ikrâh ile küfre sebeb 

olan söz söylemek, Resûlullahı kötülemek böyledir. Fekat, bunları söylerken 

Tevriye etmesi, ya’nî Muhammed ismindeki başkasını düşünmesi, puta, heykele secde 

ederken, Allahü teâlâya secde etmeği düşünmesi lâzımdır. Böyle düşünerek de 

bunlara secde etmesi mekrûh olur. Tevriye etmek lâzım olduğunu hâtırlayıp da, etmezse, 

kâfir olur. Hâtırına gelmezse ma’zûr olur. Nemâz kılmamak ve Kur’ân-ı kerîmde 

bildirilen bütün emrler, kendinin ve başkasının malını telef ve müslimânı söğmek, 

iftirâ etmek ve kadının zinâ ile ikrâhı ve livâta böyledir. Başkasının malını almak 

zulmdür. Zulm, küfr gibi hiç halâl olmaz. Zimmînin dahî malını yimek, şerâb 

içmekden dahâ büyük harâmdır. İkrâh eden, malı öder. Sultândan başka birinin yapdığı 

ikrâhda, emr edenin veyâ me’mûrunun hâzır olması lâzımdır. Livâta, zinâdan 

dahâ büyük harâmdır. Zevcesini boşamak da, bu çeşid ikrâhdır. [Mülcî olmıyan ikrâh 

ile kadının başını açmasının câiz olacağı anlaşılmakdadır.] 

2 — Mülcî ikrâh ile yapması harâm olan şeylerdir. Bir müslimânı veyâ zimmîyi 

öldürmek veyâ bir uzvunu kesmek veyâ bunlara sebeb olacak kadar habs etmek 

ve döğmek, erkeğin zinâ için ikrâh edilmesi böyledir. Öldürürse, kısâsı ikrâh edene, 

günâhı ise öldürene olur. İkrâh edilmiyen bir kimse, kolunun kesilmesine izn 

verse, tıbbî lüzûm olmadıkca, bunun kolunu kesmek günâh olur. Öldürmek için 

ölüm ile tehdîd edilse, ölecek olan izn verirse, öldürülünce günâha girer. Devlet 


aşkanı el kesmek için ölüm ile tehdîd edince, kesmesi câiz olur. Kendi elini kesmesi 

için ölüm ile tehdîd edilenin, kendi elini kesmesi câiz olur. Kendini öldürmesi 

için ölüm ile tehdîd edilenin kendini öldürmesi câiz olmaz. 

[Buradan anlaşılıyor ki, düşmanın eline geçince, ırzlarına saldırılıp, işkence yapıldıkdan 

sonra öldürüleceklerini anlıyan kimsenin, kendini ve yakınlarını öldürmesi 

câiz değildir. Kadının ırzına dokunulması, önceki birinci çeşidde bildirildi]. 

(Cihâd bahsi)nde, (Harb edince öldürüleceğini, etmezse esîr olacağını anlıyan, 

düşmana saldırmaz. Düşmana zarar vereceğini bilerek saldırıp öldürülürse, câiz 

olur. Düşmana zarar vermiyecek ise, saldırması câiz olmaz. Müslimân fâsıkları günâhdan 

men’ etmek böyle değildir) buyurulmakdadır. [Birinci kısmın kırkbirinci 

ve ikinci kısmın dördüncü ve (Mecelle)nin 1003. cü maddelerine bakınız! (Mektûbât-ı 

Ma’sûmiyye) üçüncü cildinin 55. ci mektûbunda, bu husûsda geniş bilgi vardır.] 

3 — Mülcî olan ikrâh ile yapması halâl, hattâ farz, yapmayıp ölmesi günâh olan 

şeylerdir. Şerâb, kan içmek, leş, domuz yimek böyledir. Çünki, mülcî ikrâh ile bunları 

yimek zarûret olur. Mülcî ikrâh ile başkasının malı telef edilince, ikrâh eden 

öder. Mülcî olmıyan ikrâhda ise, telef eden öder. 

Mülcî olan veyâ olmıyan bir ikrâh ile yapılan sözleşmeler [akd] sahîh olmaz. Çünki, 

sahîh olmaları için rızâları ile yapılması lâzımdır. Meselâ, malını satan veyâ birşeyi 

satın alan, kirâya veren, hediyye veren, borcunu ibrâ veyâ te’cîl eden, borcu 

olduğunu söyliyen kimse, korkudan kurtulunca, isterse bunlardan vaz geçebilir, isterse 

râzı olur. Zorla satdırılan malı alan kimse, bu mala mâlik olur. Çünki, böyle 

bey’ fâsiddir. [Suç ikrâr etmesi, evet demesi için karakolda polislerin ikrâh, işkence 

yapması câiz değildir. Böyle verdiği ifâdeyi, sonra red etmek hakkı vardır.] 

Mülcî olmıyan ikrâh ile de yapılan nikâh, talâk, nezr, yemîn, ric’at, ya’nî boşadığı 

kadını tekrâr alması sahîh olur. İkrâh bitince, nikâhdan ve talâkdan vazgeçebilir. 

Nezrden vazgeçemez. Nezr olarak verdiğini, ikrâh edenden istiyemez. İkrâh 

edilerek borclusunu afv etmesi ve mürted olması sahîh olmaz. 

Mülcî olmıyan ikrâh ile leş, kan, domuz yinmez. Şerâb içilmez ve müslimânın 

malı telef edilmez. Çünki, mülcî olmıyan ikrâh ile zarûret hâsıl olmaz. Ölmemek 

için leş, domuz yinir ve kan, şerâb içilir. Yimez, içmez de ölürse Cehenneme gider. 

Mülcî ikrâh ile, bu şerâbı iç, şu malını sat denilse, malını satar. İkrâh bitince, ister 

fesh eder, isterse kabûl eder. Şerâbı içmesi de câiz olur. Câiz olacağını bilmediği 

için, içmez ve satmaz da öldürülürse, şehîd olur. Sultânın müsâdere etmesi, ya’nî 

haksız olarak, zulm ile para, mal istemesi ikrâh olur. Bunları vermek câiz olur. 

HİCR — Ba’zı kimseleri, ba’zı sözleşmelerden ve işlerden men’ etmek demekdir. 

[(Mecelle)nin 941. ci ve sonraki maddelerine bakınız!]. Bir çocuk, satın alınan 

malın mülk olacağını ve satınca mülkden çıkacağını anlarsa, buna (Mümeyyiz), 

ya’nî akllı denir. Mümeyyiz olmıyan çocukların bütün sözleşmeleri bâtıldır. 

Mümeyyiz olan çocuğun zararlı olan işlerdeki sözleşmeleri, velîsi izn verse de, sahîh 

değildir. Talâk vermesi, köle âzâd etmesi, birine borçlu olduğunu söylemesi, 

ödünc, sadaka hediyye vermesi böyledir. Fâideli olan işler için sözleşmeleri velîsi 

izn vermese de sahîh olur. Hediyye, sadaka kabûl etmesi, ücret ile yapdığı işin 

ücretini alması böyledir. Başkasının vekîli olan akllı çocuğun, vekîli olduğu kimsenin 

malı için ve talâkı için olan sözleri kabûl edilir. Zararlı da, fâideli de olabilen 

sözleşmelerinin sahîh olması için, velîsinin izn vermesi lâzımdır. Kendi malı ile 

bey’ ve şirâsı böyledir. Bunamış olan ihtiyârlar da, mümeyyiz çocuk gibidir. Alışverişlerini, 

velîleri isterse kabûl, isterse red eder. Bir malı veyâ canı telef ederlerse, 

öderler. (Hadîka)da dil âfetlerinin yirmincisinde diyor ki: (Çocuğun kendi 

malını kullanması mahcûr olduğu gibi, başkasına hizmet etmesi de, ancak velîsinin 

izni ile câiz olur. Bir sabî, bir kabı havuzdan doldursa, sonra tekrâr havuza dökse, 

kimsenin bu havuzdan su içmesi halâl olmaz. Çünki, çocuk, havuzdaki, herke- 

– 898 –

se mubâh olan sudan doldurup aldığına mâlik olur. Bunu havuza dökünce, havuzdaki 

suya, çocuğun hakkı karışmışdır. Zengin olan anası, babası ve hiç kimse, bu 

havuzdan içemez ve kullanamaz. İçebilmeleri ve kullanabilmeleri için, bütün havuzu 

boşaltarak, tekrâr doldurmak [veyâ (Mecelle)nin 1128. ci maddesinde bildirilen 

(Şirket-i mülk) kısmeti, ya’nî dağılması hükmüne uyularak, havuzdan çocuğun 

dökdüğü su kadar su alıp velîsine vermek] lâzımdır. [Böyle yapılması (Bey’ ve 

şirâ risâlesi)nin sonunda da yazılıdır. Velî kendisine verilen suyu çocuk için kullanır. 

Çocuğun, umûmî çeşmeden alıp getirdiği su da böyledir. Velî, çocuğun malını 

kimseye hediyye edemez. Birine hediyye etmek isterse, evvelâ bunun kıymeti 

kadar parayı ona hediyye eder. O da, bu para ile çocuğun malını velîsinden satın 

alır. Bu para çocuğun olur. Velî, kendi parası ile, çocuğun kullanması için aldığı 

şeyleri dilediğine hediyye edebilir. Çocuk malını anasına babasına verse, 

bunların mülkü olmaz.]). 

İbni Âbidînde diyor ki, (İki imâma göre, sefîh olan ya’nî, nafaka te’mîn ederken, 

malını isrâf eden, ya’nî ahkâm-ı islâmiyyenin ve aklın uygun görmediği lüzûmsuz yere 

harc eden ve harâmlara sarf eden âkıl ve bâlig kimse de, çocuk gibi, hâkim tarafından 

hicr edilir. Fetvâ da böyledir. Lüzûmsuz yere hayra da verse, meselâ câmi’ 

yapmakda isrâf etse, sefîh olur. İçki, zinâ gibi mal sarfı olmıyan günâhları yapana sefîh 

denmez, fâsık denir. Alışverişde fazla aldanan da sefîh sayılır. İslâmiyyetden ayrılmak 

için hîle-i bâtıla öğreten hocalar, câhil tabîb ve eczâcılar ve hîleli iflâs yapan 

tüccârlar, câhil hâkimler, hîle yapan satıcılar, ihtikâr yapanlar, hicr edilir. İşlerinden 

men’ edilir. Câhil, fâsık müftîler de hicr edilir.) (Mecma’ul-enhür)de diyor ki, (İki 

imâma göre, borclu, alacaklının talebi üzerine, hicr olunur. Hâkim, borcluyu habs 

etdikden sonra, onu hicr eder. Sonra, onun bilgisi ile, onun mallarını satdırarak, nafakası 

lâzım olanların nafakasını öder. Geri kalan ile borclarını öder. Parası yetişmezse, 

ihtiyâcından fazla olan eşyâsını satar. Bu da yetişmezse, ihtiyâcından fazla 

olan binâlarını satar. Fetvâ böyledir). Hicr edilmiş olan, sefîh veyâ iflâs etmiş kimsenin, 

nikâhda ve talâkda sözü geçer. Çünki evlenmek masrafı, ihtiyâc eşyâsındandır. 

Zekât olarak malının kırkda birini ayırması için, kâdî [ya’nî hâkim], sefîhe malını 

teslîm eder. Fekat, bu arada, uygunsuz yere sarf etmemesi için, yanında emîn birini 

bulundurur. Hacca gitmesine de mâni’ olunmaz. Yol parasını isrâf etmesin diye, 

emîn birine teslîm olunur. Baba, ced, çocuğa velî olur, sefîh adama olmaz. 

Reşîd olmıyan çocuk, bâlig olunca, malını kullanmağa hak kazanır. Fekat, rüşdü 

ya’nî sefîh olmadığı görülmezse, yirmibeş yaşına kadar, malı kendine verilmez. 

İki imâma ve üç mezhebe göre, rüşdü görülmedikce, ihtiyârlasa dahî, malı verilmez. 

Malında tesarrufu, hâkimin izn verdiği kadar sahîh olur. Bir kimse reşîd olduğunu 

söylese, alacaklıları da, sefâhetden kurtulmadı deseler, iki taraf da şâhid 

gösterse, kâdî rüşdünü kabûl eder. 

Oniki yaşını dolduran oğlan ve dokuz yaşını dolduran kız, bâlig olduğunu söylerse, 

kabûl edilir. Söylemezlerse, onbeş yaşını doldurunca bâlig kabûl edilirler. 

Çocuğun velîsi, üçüncü kısm üçüncü ve dördüncü maddede bildirilmişdir. 

Ölüm hastası, küçük çocuğuna bırakacağı malını, bu çocuğun ihtiyâclarına sarf 

etmesi için birini vasî ta’yîn edince, çocuk âkıl bâlig oldukda, reşîd olmadıkca, vasîden 

malları alamaz. Vasînin, erkek çocuğu nikâh yapmağa hakkı olmadığı gibi, 

kız çocukla mahrem olamaz. Evlâdlık edinenlerin, buna dikkat etmeleri lâzımdır. 

Ölüm hastası, vasıyyetini yerine getirmek veyâ küçük çocuğuna bakmak için birini 

vasî ta’yîn etse, bu da vasî olmağı kabûl etse, hasta öldükden sonra, vasîlikden 

vazgeçemez. Yetîm için babasının veyâ ceddinin veyâ hâkimin ta’yîn etdiği vasî, 

yetîmi, yalnız malını tasarruf etmek için evlâd edinmiş olur. [Bir adam, bir kızı (Evlâd 

edinmek) ile, kendi kızı gibi olamaz. Her zemân kendisine yabancıdır. Büyüdüğü 

zemân, onun, elinden, yüzünden başka yerlerine bakamaz ve dokunamaz. Kızın, 

bu adamdan da örtünmesi lâzım olur. Bu adam bununla evlenebilir ve oğlu ile 

– 899 –

evlendirebilir. Bununla sefere gidemez ve halvet yapamaz. Birbirlerinden mîrâs 

alamazlar. Bir adamın evlâd edindiği oğlan da böyledir. Bâlig oldukdan sonra, bu 

adamın zevcesine ve kızına yabancı olur. Bu kızla evlenebilir. Bu oğlan evlenirse, 

zevcesi bu adamın gelini olmaz. Yabancı bir kadın olur. (El-halâl vel-harâm)da diyor 

ki, (Yabancı çocuğu kendi öz evlâdı olarak i’lân etmek harâmdır. Ahzâb sûresinin 

dördüncü âyeti ile yasak edilmişdir). (Kâdîhân)da diyor ki, (Bâliga kız veyâ 

velîsi, noksân mehr ile veyâ küfvü olmıyana nikâh için tehdîd edilse, sonra bunu 

fesh edebilirler).] 

(Eşbâh)da ve bunun şerhı olan (Uyûn-ül-besâir)de diyor ki: (Çocuğa hiçbir ibâdet, 

hattâ, Hanefîde zekât da farz değildir. Hiçbirşey harâm değildir. Çocuğa 

ta’zîr yapılır. Had vurulmaz. Kısâs yapılmaz. Amden öldürdüğü, hatâ kabûl edilir. 

Aklı olunca, îmân etmesi vâcib olur denildi. Sadaka-i fıtr ve kurbanın, kendi 

malından vâcib olması da ihtilâflıdır. Toprağı varsa, uşr ve harâc vermesi lâzımdır. 

Zengin ise, zevcesinin ve akrabâsının nafakalarını verir. Fâsid olmıyan ibâdetlerinin 

sevâblarına kavuşur. Çocuğa ilm öğretenlere, iyilik yapdıranlara çok sevâb 

verilir. Büyüklere imâm olamaz. Bir kimse, bir çocuğa imâm olunca, cemâ’at sevâbı 

hâsıl olur. Çocuk velî olamaz. Cum’a ve bayram hutbesi okuması câiz olur. Sultân, 

ya’nî devlet reîsi olabilir ise de, milleti idâre için bir vâlî ta’yîn eder. İzn verilince 

da’vâ açabilir ve yemîni kabûl edilir. Ezân okuması sahîh ise de, mekrûhdur. 

Farz-ı kifâyeyi yapması ile, büyüklerden sâkıt olmaz. Birşeyi yapması için çocuğa 

izn vermek câizdir. Çocuğun iznli olduğunu ve getirdiği şeyin hediyye olduğunu 

söylemesi kabûl edilir. Satdığı şeyi, iznli olduğunu sorup anladıkdan sonra, 

almak câiz olur. Çocuğun [başkasının malından] getirdiği hediyyeyi ve sadakayı 

almak da böyledir. Çocuğun iznli olduğunda şübhe edilirse, araşdırmak lâzım 

olur. Öğrenmesi için çocuğa Kur’ân-ı kerîm vermek câiz olur. Kız çocuğun küpe 

için kulağını delmek câizdir. Çocuğa gelen hediyyeyi, çocuğa zarûrî lâzım değilse, 

yalnız fakîr olan anası babası yiyebilir. [Başka fakîrlere de yidiremezler.] Ana baba 

fakîr değil, fekat kendilerinde bulunmayan birşey ise, yiyebilirler ve kıymetini 

çocuğa öderler. Anaya babaya hediyye etmek niyyeti ile getirilen şeyi, kıymetsiz 

olduğunu bildirmek için, çocuğa hediyye diyerek verilirse, anaya babaya getirilmiş 

olur. Bunu, zengin iseler de yiyebilirler ve dilediklerine verebilirler. Akllı 

çocuk, alış verişe ve zekât vermeğe vekîl yapılabilir. İznli olsa dahî kefîl olamaz. 

Çocuğun selâmına cevâb vermek vâcib olur. Çocuğa selâm vermek câizdir. Müslimân 

olması sahîh olup, mürted olması sahîh değildir. Mürted olmağa sebeb 

olunca öldürülmez. Besmele ile kesdiği yinir. Kadınlara bakması ve halveti câizdir. 

Küçük kız, mahrem olmıyan emîn kimse ile sefere çıkabilir. Çocuk kaçıran, kız 

kaçıran, birinin zevcesini kaçıran, bunları getirinciye veyâ ölüm haberleri gelinciye 

kadar habs olunur. Çocuğa tehlükeli iş yapdırınca çocuk ölürse, yapdıran diyetini 

öder. Çocuk çukura, suya düşüp ölürse, anası babası cezâlanmaz. Elinden 

düşürüp ölürse, keffâret lâzım olur ki, altmış gün oruc tutar. Çocuğun anasından, 

babasından iznsiz herhangi bir sefere çıkması câiz değildir. Ananın babanın, günâh 

olmıyan emrlerine itâ’at etmesi farz-ı ayndır. (Berîka)da, ayak âfetleri başındaki 

hadîs-i şerîfde, (Ananın, babanın yüzüne merhamet ile bakana, makbûl hac 

sevâbı verilir) buyuruldu. Bâlig olan çocuğun da, seferin tehlükeli olması veyâ kendisine 

muhtâc olmaları hâlinde, iznleri olmadan gitmesi câiz değildir. Ana baba olmazsa, 

ced ve cedde onların yerine geçer. Bunlardan iznsiz yapılan hac mekrûh olur. 

Ana-baba veyâ babanın terbiye için izn verdiği hoca, çocuğu elleri ile üç def’a vurarak 

terbiye edebilirler. Fakîr oğlunu da evlendirmek babaya vâcibdir. Çocuğun 

malını ona harc etmeğe, babası veyâ dedesi velî olur. Anası olmaz. Anası, kendi 

yanında kalan çocuğun ihtiyâcını onun parası ile satın alabilir.) 

(Hadîka), ikinci cild beşyüzdoksanbirinci sahîfede diyor ki, (Peygamberimiz “sallallahü 

aleyhi ve sellem”, (Allahü teâlâya ve âhıret gününe inanan kadının üç gün- 

– 900 –

lük yola, zevci veyâ zî-rahm-i mahreminden biri ile gitmesi halâl olur) buyurdu. Yâ 

Resûlallah! Zevcem hacca gidiyor. Ben cihâda gidiyorum. Yanında bulunamıyacağım 

denildi. Buna, (Cihâdı bırak. Zevcen ile birlikde hac yap!) buyurdu. Bu hadîs-i 

şerîfe göre, zevcesini hacca götürmek için, başka mahremi bulunmaz ise, zevcin 

cihâddan geri dönmesi lâzımdır. Çünki, zevceyi harâmdan korumak farz-ı 

ayndır. Kadının, mahremsiz sefere çıkması câiz olmadığı gibi, yabancı erkeklerin 

ve mahremleri ile giden kadınların da, bir kadını sefere götürmeleri câiz değildir. 

Kadının hacca gitmesi için de, yanında mahremi veyâ zevci bulunması lâzımdır. Kız 

kardeşinin zevci, ya’nî enişte ve teyzenin zevci, kadının mahremi değildir. [Bunların 

mahrem olmadıkları (Ni’met-i islâm)ın hac kısmında ve (Alî efendi fetvâsı)nda 

yazılıdır.] Mahremin emîn ve âkıl ve bâlig olması lâzımdır. Müslimân da, zimmî de 

olabilir. Mecûsî olamaz. Müslimân bir kadın, mecûsî olan mahremi ile ve emîn olmıyan 

mahremi ile ve bâlig olmamış akllı çocuk mahremi ile sefere çıkamaz. 

[Böyle çocuğun bulunması, halvete mâni’ olamaz.] Bâliga olmamış, gösterişli kız 

da, kadın gibidir. Ya’nî mahremsiz sefere çıkamaz. Hanefî mezhebinde, kadının 

mahremsiz sefere çıkması, sözbirliği ile harâmdır. Şâfi’î mezhebinde, kadının 

mahremi olmadan, emîn kadınlarla birlikde, yalnız hacca gitmesi câizdir). Hanefî 

kadın, Şâfi’îyi taklîd ederek, böyle hacca gidemez. Çünki, mezheb taklîdi, ancak 

emr olunan bir iş yapılırken, meşakkat, sıkıntı olduğu zemân, bu sıkıntıdan kurtulmak 

içindir. Mahrem bir erkeği bulunmıyan kadının hacca gitmesi emr olunmadı 

ki, Şâfi’îyi taklîd etmek lâzım olsun. Ya’nî, mahremi olmıyan kadına hacca 

gitmek farz olmaz. 

Aşağıdaki yazı (Dürer-ül-hükkâm) [176] maddesi ekinden alınmışdır: 

Âdil veyâ hâli belli olmıyan baba, mükellef olmıyan çocuğunun binâ ve her malını, 

piyasa fiyâtına veyâ aldanarak kendine ve başkalarına satabilir, parasını çocuğa 

ve fakîr ise, kendine de nafaka yapar. Fâsık ve isrâf eden baba, satamaz. Çocuk 

bâlig olunca, müşterîden bunları geri alabilir. Fekat, iki kat fiyâtla satması sahîh 

olup, semeni âdil birine emânet verilir. Fakîr baba, gâib olan büyük oğlunun 

yalnız menkûl mallarını, kendi nafakası için satabilir. Binâsını, toprağını satamaz. 

Baba yoksa, vasî de yoksa, babanın babası satabilir. Vasî, çocuğun yalnız menkûl 

mallarını, yalnız başkalarına satabilir. Vasî, meyyit tarafından ta’yîn edilmiş ise, 

çocuğun malını yüzde elli kârla kendine de satabilir. Hâkim tarafından ta’yîn 

edilmiş ise, kendisi hiç satın alamaz. Ammâ, yetîm çocuklarının nafakaları için, menkûl 

mallarını satabilir. Terekede menkûl mal varken, vasî, meyyitin deyni için, binâ 

ve toprak satamaz. Deynden fazla malını da satamaz. 

Meyyitin borcunu bir vârisi ödese, bunu terekeden alabilir. Meyyitin borclarını 

vârisler öderse, alacaklılar, terekeden ödenmesini istiyemezler. Borclar, terekeden 

fazla olunca, vârisler, tereke kadarını ödeyip, terekeyi kurtarırız diyemezler. 

Vâris olmıyan biri, bütün borcları ödeyip, tereke malları, alacaklılardan zorla 

alamaz. 

Borc, terekeden çok ise, dâyin, ya’nî garîm, ya’nî alacaklı bir ise, terekenin hepsi 

ona verilir. Çok iseler, tereke, alacakları ile orantılı olarak, hepsine dağıtılır. Vakf 

alacağının, diğer alacaklardan önceliği yokdur. Taksîmden sonra, başka bir garîm 

ortaya çıksa, yeniden hepsine bölünür. Vârisler, kendi malları ile, meyyitin borclarını 

ödemeğe zorlanamaz. 

İki şey vardır ki, bunların hasreti, 

kimler olursa olsun, yakar herkesi. 

Göz kan ağlasa, haklarını ödeyemez, 

birisi gençlik, biri de, din kardeşi! 

– 901 –


Bu mektûb, mevlânâ Hamîd-i Bengâlîye gönderilmiş olup, Kelime-i tevhîdin üstünlüklerini 

ve islâmiyyetsiz Evliyâlık olamıyacağını bildirmekdedir: 

Lâ ilâhe illallah Muhammedün Resûlullah. Bu güzel kelime, zılleri, hakîkati ve 

islâmiyyeti içinde taşımakdadır. Sâlik, nefy [ya’nî (Lâ)] makâmında bulundukca, tâlib 

[yolcu] mertebesindedir. (Lâ)yı temâmlayıp, Allahü teâlâdan başka hiçbirşey görmeyince, 

yolu temâmlamış ve (Fenâ) makâmına yetişmiş olur. Nefyden sonra, isbât 

makâmına [ya’nî (İllallah) diyerek sülûkden cezbeye geçince, hakîkat mertebesine] 

gelir ve (Bekâ) hâsıl olur. Bu nefy ve isbât ile [(Lâ ilâhe) ve (İllallah) demekle] ve 

yolculuk ve hakîkat ile ve bu Fenâ ve Bekâ ile ve bu sülûk ve cezbe ile, (Vilâyet) [Evliyâlık] 

ismine kavuşur. Nefs, emmârelikden kurtulup, itmînâna kavuşur. Müzekkâ 

ve mutahhar olur [temizlenir]. Demek ki, Evliyâlık, bu güzel kelimenin ilk yarısı olan 

(Nefy ve isbât) sâyesinde ele geçmekdedir. Bu kelimenin ikinci kısmı, Peygamberlerin 

“aleyhi ve aleyhimüssalevât” sonuncusunun, Peygamber olduğunu göstermekdedir. 

Bu ikinci kısm, islâmiyyeti hâsıl etmekde ve kemâle getirmekdedir. Seyrin 

başlangıcında ve ortasında hâsıl olan islâmiyyet, islâmiyyetin sûretidir. İsm ve şeklden 

başka birşey değildir. İslâmiyyetin aslı, özü, vilâyet hâsıl oldukdan sonra ele geçer. 

Bu zemân, Peygamberlerin “aleyhimüssalevât” tam izinde gidenlere, onlara mahsûs 

olan (Kemâlât-i nübüvvet) hâsıl olur. Vilâyetin iki parçası olan, yolculuk ve hakîkat, 

islâmiyyetin hakîkatini ele geçirebilmek için ve Kemâlat-i nübüvvete kavuşabilmek 

için, sanki iki şart gibidir. Vilâyet, sanki, nemâzın abdesti ve islâmiyyet, nemâz 

gibidir. İbtidâda, sanki hakîkî [görünen, maddî] necâsetler temizlenmekde, 

hakîkatde ise, hükmî [maddeli değil, görünmez] necâsetler temizlenmekdedir. Böyle 

tam tahâret sâyesinde, ahkâm-ı islâmiyyeyi yapmağa elverişli olur. İnsanı Allahü 

teâlâya yaklaşdıran mertebelerin en sonu olan nemâzı kılabilecek bir hâl alır. Nemâz 

dînin direğidir ve mü’minin mi’râcıdır. Nemâz kılabilecek şekle girer. 

Bu güzel kelimenin, bu ikinci kısmını, sonsuz bir deniz gibi gördüm. Bunun yanında, 

birinci kısmı, bir damla gibi görünüyor. Elbet, Peygamberlik kemâlâtı yanında, 

Evliyâlık kemâlâtı hiçbirşey değildir. [Atomun, güneşe nazaran ağırlığı ne 

olabilir?.] Sübhânallah! Ba’zıları, şaşı gibi iğri görerek, Evliyâlığı, Peygamberlikden 

üstün sanmış ve özün özü olan islâmiyyeti, kabuk gibi görmüş. Ne yapsınlar, 

islâmiyyetin yalnız sûretini, dışardan görebilmişler. Özü, kabuk sanmışlar. Peygamberlerin 

halk ile meşgûl olmalarını, noksânlık bilmişler. Bu meşgûllüğü, insanların 

birbiri ile görüşmeleri gibi sanmışlar. Evliyâlığı, Allahü teâlâya doğru ilerlemek 

olduğundan, dahâ üstün görmüşler. Vilâyet, nübüvvetden dahâ üstündür 

demişler. Bunlar bilmiyor ki, kemâlât-i nübüvvetde de yükselirken, vilâyetde olduğu 

gibi, Allahü teâlâya doğru ilerlemek vardır. Hattâ, vilâyetdeki ilerleme, 

nübüvvetdeki ilerlemenin bir sûreti, görünüşüdür. Nüzûl ederken [ya’nî geri inerken], 

vilâyetde de, nübüvvetde de, halk ile [mahlûklar ile] meşgûl olmak vardır. 

Fekat, bu meşgûl olmaklar birbirine benzemez. Vilâyetde, (Zâhir), [ya’nî beden 

ve his uzvları] halk ile olup, (Bâtın) [kalb, rûh ve diğer latîfeler] Allahü teâlâ iledir. 

Hâlbuki, Peygamberlikde, nüzûl ederken, zâhir de, bâtın da, hep halk ile 

meşgûl olur. Bütün varlığı ile, kulları Allahü teâlâya çağırmakdadır. Bu nüzûl, vilâyetdeki 

nüzûlden, dahâ tam ve kâmildir. 

Bu büyüklerin halka teveccühleri, ya’nî halk ile görüşmeleri, halkın birbiri ile 

görüşmesi gibi değildir. Halk, birbiri ile görüşürken, birbirlerine, ya’nî Allahü teâlâdan 

başkasına, düşkün, bağlı bir hâldedir. Bu büyükler ise, halk ile görüşürken, 

bunlara bağlı değildir. Çünki, bu büyükler, dahâ ilk adımda, Allahü teâlâdan başka 

şeylere bağlı olmakdan kurtulmuş, halkın Hâlıkına bağlanmışlardır. Bunların 

halk ile görüşmesi, halkı, Hakka doğru çekmek içindir. Allahü teâlânın beğendiği 

yola getirmek içindir. İnsanları, Allahü teâlâdan başka şeylere kul, köle olmak- 

– 902 –

dan kurtarmak için, onlarla görüşmek, kendini Hak ile bulundurmak için olan görüşmekden 

elbet dahâ üstün, dahâ kıymetlidir. Meselâ, bir kimse, Allahü teâlânın 

ismini söylerken, bir kör geçse ve önünde kuyu olsa ve bir adım atınca kuyuya düşecek 

olsa, bu kimsenin, Allahü teâlânın ismini söylemeğe devâm etmesi mi efdaldir, 

yoksa söylemeği bırakıp, körü kuyudan kurtarması mı kıymetlidir? Şübhesiz 

körü kurtarması, zikr-i ilâhîden dahâ iyidir. Çünki, Allahü teâlânın, ona ve onun 

zikrine ihtiyâcı yokdur. Kör ise muhtâc bir kuldur. Bunu zarardan kurtarmak lâzımdır. 

Hele, kurtarmağı islâmiyyet de emr etdiği için, onu kurtarmak, zikrden dahâ 

mühimdir. Çünki, emre de uyulmuş olur. Zikr etmekde, yalnız Hak teâlânın hakkı 

vardır. Onun emri ile körü kurtarmakda, iki hak yerine getirilmiş olmakdadır. 

Biri kul hakkı, biri de Yaratanın hakkı. Hattâ bu hâlde zikre devâm etmek, belki 

günâh olur. Çünki zikr, her vakt iyi olmaz. Ba’zan, zikr etmemek güzel olur. Yasak 

edilen günlerde ve harâm olan vaktlerde oruc tutmamak ve nemâz kılmamak, 

oruc tutmakdan ve nemâz kılmakdan dahâ iyidir. 

[Din düşmanları, müslimânlar egoist, hodbîn olur sanıyor. Cennet ni’metlerine 

kavuşmağı düşünür. Başkalarına iyilik etmeği düşünmez, diye iftirâ ediyor. Yukarıdaki 

yazı, bu sözlerinin, yalan ve iftirâ olduğunu açıkca göstermekdedir]. 

(Zikr) demek, kendini gafletden kurtarmak demekdir. [(Gaflet), Allahü teâlâyı 

unutmak demekdir.] Zikr, yalnız (Kelime-i tevhîdi) söylemek ve tekrâr tekrâr (Allah) 

demek değildir. Her ne şeklde olursa olsun, kendini gafletden kurtarmak, 

zikr olur. O hâlde, islâmiyyetin emrlerini yapmak ve yasaklarından sakınmak, hep 

zikrdir. İslâmiyyetin emrlerini gözeterek yapılan alışveriş zikrdir. İslâmiyyete uygun 

olarak yapılan nikâh, talâk [boşanma] zikr olur. Çünki, bunları yaparken, 

emrlerin, yasakların sâhibi hep hâtırlanmakdadır. Ya’nî gaflet gitmekdedir. Şu 

kadar var ki, Allahü teâlânın ismleri ve sıfatları ile yapılan zikr, çabuk te’sîr eder 

ve sevgisini hâsıl eder ve çabuk kavuşdurur. Emrlere, yasaklara yapışmakla hâsıl olan 

zikr, böyle değildir. Bununla berâber, böyle zikrlerden ba’zısının da, çabuk netîce 

verdiği, pek az olarak görülmüşdür. Muhammed Behâeddîn-i Buhârî buyurdu ki, 

(Mevlânâ Zeyn-üd-dîn-i Taybâdî “kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz” ilm ile Allahü 

teâlâya vâsıl olmuşdur). Bundan başka, ism ve sıfat ile yapılan zikr, islâmiyyete uymakla 

olan zikre sebeb olur. Çünki, dînin sâhibini tam sevmedikce, her işde islâmiyyeti 

gözetmek çok güc olur. Tam muhabbeti elde etmek için de, ism ve sıfatla olan 

zikr lâzımdır. O hâlde, islâmiyyete uyarak zikr ile şereflenmek için, önce ism ve sıfatla 

olan zikr lâzımdır. Evet, cenâb-ı Hakkın lutfü ve ihsânı ayrıdır. Hiç sebeb olmadan, 

dilediğini, dilediğine ihsân eder. Nitekim Şûrâ sûresinde, onüçüncü âyet-i 

kerîmede meâlen, (Allahü teâlâ, dilediğini seçerek kendine kavuşdurur) buyruldu. 

[Mazher-i Cân-ı Cânân “kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz”, (Makâmât-i Mazheriyye)deki 

onbirinci mektûbunda buyuruyor ki, (Üç dürlü zikr vardır: 

1— Kalb karışmadan, yalnız dil ile söylemekdir. Bunun fâidesi yokdur. 

2— Ağızla söylemeyip, yalnız kalb ile yapılan zikrdir. Zikrin nasıl yapılacağı 

(Mektûbât-ı Ma’sûmiyye) c.2, sh.113 de yazılıdır. Buna, tesavvufda (Zikr-i hafî) 

denir. Bu da, yalnız Zât-ı ilâhiyyeyi zikrdir. Yâhud, sıfatlarını düşünerek yapılır. 

Ni’metleri de düşünülürse, buna (Tefekkür) denir. 

3— Kalb ile ve dil ile birlikde zikrdir. Dil ile kendi işitecek kadar söylenirse, 

islâmiyyetde (Zikr-i hafî) denir. Âyet-i kerîmede emr olunan, bu zikr-i hafîdir. Başkası 

da işitirse (Zikr-i cehrî) denir. Âyet-i kerîmeler ve hadîs-i şerîfler, zikr-i hafînin 

zikr-i cehrîden efdâl olduğunu gösteriyor. Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve 

sellem”, hazret-i Alîye öğretdiği zikr-i cehrî, kendi işitecek kadar olan zikrdir ki, 

hakîkatde, zikr-i hafî demekdir. Zikrden önce kapıyı kapatdırması da, böyle olduğunu 

gösteriyor). (Tefsîr-i azîzî) sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh”, Dehr sûresini 

açıklarken diyor ki, (Zikr etmek, Allahdan başka şeylerin sevgisini, onlara düşkün 

olmağı kalbden çıkarmak içindir. Kalbin mahlûklara bağlılığını yok etmek için en 

– 903 –

iyi ilâcın zikr olduğu tecribelerle anlaşılmışdır. Hadîs-i şerîfde, (Zikr ederek, 

kalblerinin yükünü hafîfletenlerin yolunda olunuz!) buyuruldu. Bunun için, (Allaha, 

Allahü teâlânın sevgisine kavuşmak için, kalbin mahlûklara olan bağlantılarını 

kesmek, onu dünyâ zevklerine düşkün olmakdan kurtarmak lâzımdır. Kalbi kurtarmak 

için de, zikrden dahâ fâideli bir ilâc yokdur) demişlerdir). [Tesavvuf ehlinde 

meşhûr olan simâ’ ve raks iki nev’dir: Birincisi, kalbin ve nefsin fânî olmasından 

sonra, cemâl veyâ celâl sıfatlarının tecellîsinde hâsıl olur ki, bunda aklın ve nefsin 

müdâhalesi yokdur. Celâleddîn-i Rûmînin ve Sünbül Sinân efendinin zikr, simâ’ 

ve raksları böyle idi. Şâh-ı Nakşibend “rahmetullahi aleyh” (Biz, bunu inkâr etmeyiz) 

buyurdu. İkincisi, ba’zı câhil ve gâfil tarîkatcıların, noksan akllarına ve azgın 

nefslerine uyarak, bağırmaları ve zıplamalarıdır. (Biz, bunları yapmayız) buyurdu.] 

Ra’d sûresindeki âyet-i kerîmede meâlen, (Biliniz ki kalbler, ancak Allahı zikr 

etmekle itmînâna kavuşur) buyuruldu. İtmînân, sükûn, râhat demekdir. Harf-i 

cerli olan zikr kelimesinin fi’lden evvel söylenmesi, hasrı ifâde eder. Ya’nî, itmînâna 

ancak, yalnız zikr ile kavuşulur denildi. Zikr, hâtırlamak demekdir. Allahü teâlâyı 

hâtırlamak, Onun ismini söylemekle veyâ çok sevdiği bir Velîsini görmekle 

olur. Çünki, hadîs-i şerîfde, (Onlar görüldüğü vakt, Allah hâtırlanır) buyuruldu. İsmini 

işitirken, söylerken, başka şey düşünülebilir. Onu hâtırlamak şübheli olur. Onu 

devâmlı hâtırlamak için, hergün binlerce söylemek lâzım olur. Evliyâyı severek, inanarak 

görünce, muhakkak hâtırlanacağı müjdelendi. Görmek göz ile olduğu gibi, 

Velînin şeklini, sûretini, kalbine, hayâline getirmekle de, görmüş gibi olup, Allahü 

teâlâyı hâtırlamağa sebeb olur. Böyle, kalb ile görmeğe (Râbıta) denir ki, kalbi, 

Allahü teâlâdan başka şeyleri sevmekden, onları düşünmekden kurtaran vâsıtadır. 

Yukarıdaki âyet-i kerîmede ve hadîs-i şerîfde bildirilen temiz kalbe, ihlâsa kavuşduran 

yoldur. Evet, islâmiyyete yapışmak, ya’nî emrleri yapmak ve harâmlardan 

sakınmak, insanı Allahü teâlânın rızâsına, sevgisine kavuşdurur ise de, bunları 

ihlâs ile yapmak şartdır. Hem islâmiyyete uymalı, hem de, ihlâs elde etmelidir.] 

Yine sözümüze dönelim! Bu üçünün, ya’nî tarîkat, hakîkat ve islâmiyyetin dışında 

başka şey de vardır ve bunun yanında, o üçünün hiç kıymeti yokdur. Hakîkat mertebesinde, 

(İllallah) deyince hâsıl olan şey, bunun bir görünüşü, [hayâlidir] ve bu, 

o görünenlerin, hakîkati, aslıdır. Nitekim, önce herkesde, islâmiyyetin sûreti vardır. 

Tarîkat ve hakîkat hâsıl oldukdan sonra bu sûretin hakîkati hâsıl olur. İyi düşünmeli, 

öyle bir hakîkat ki, onun sûreti [görünüşü] hakîkat oluyor ve başlangıcı vilâyet 

oluyor. Bu hakîkat, kelime ile anlatılabilir mi? Eğer anlatılabilmiş olsa, kim 

ve ne anlıyabilir? Bu hakîkat, ancak ülül’azm [din sâhibi Peygamberler içinden, altı 

dâne, en büyükleri] Peygamberlerin “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât vettehıyyât 

velberekât” pek az, hem de pek çok az bulunan vârislerine ihsân olunan bir hakîkatdir. 

Ülül’azm Peygamberler az olunca, bunların vârisleri dahâ az olur. 

Süâl: Yukarıda bildirilenlerden anlaşılıyor ki, bu hakîkate kavuşan ârif, islâmiyyetden 

dışarı çıkmakdadır. Çünki, islâmiyyetin üstüne yükselmişdir. 

Cevâb: Ahkâm-ı islâmiyye, zâhirin [görünen uzvların] yapacağı ibâdetlerdir. Bu 

hakîkat ise, bu dünyâda bâtına [kalbe ve rûha] nasîb olmakdadır. Zâhir, her zemân, 

ahkâm-ı islâmiyyeyi yapmağa mecbûrdur. Bâtın da, o hakîkatin işleri ile meşgûl 

olur. Bu dünyâda, amel, ibâdet lâzımdır. Bu amellerin, bâtına çok yardımı vardır. 

Ya’nî, bâtının ilerlemesi, zâhirin ahkâm-ı islâmiyyeye uymasına bağlıdır. O hâlde, 

bu dünyâda, her zemân, zâhir de, bâtın da ahkâm-ı islâmiyyeye muhtâcdır. Zâhirin 

işi, islâmiyyete uymak, bâtının işi de, islâmiyyetin meyvelerini, fâidelerini 

toplamakdır. İslâmiyyet, bütün kemâlâtın kaynağı, bütün makâmların temelidir. 

İslâmiyyetin, fâide, meyve vermesi, bu dünyâya mahsûs değildir. Âhıretin kemâlâtı 

ve sonsuz ni’metleri de, islâmiyyetin netîceleri, meyveleridir. Görülüyor ki, islâmiyyet 

öyle bir (Şecere-i tayyibe) [mubârek ağaç]dir ki, onun meyveleri ile, bütün 

âlem, dünyâda da, âhıretde de fâidelenmekdedir. 

– 904 –

Süâl: Demek ki, kemâlât-i nübüvvetde de, bâtın Hak ile, zâhir halk iledir. Başka 

mektûblarda, Peygamberlik makâmında, zâhir de, bâtın da halk iledir ve insanları 

bu sûretle da’vet etmekdedir deniyor. Bu iki sözü birleşdirmek nasıl olur? 

Cevâb: Kemâlât-i nübüvvet dediğimiz, urûcda, yükselirken erişilen kemâlâtdır. 

Peygamberlik makâmı ise, inişdedir. Yükselirken, bâtın Hak iledir. Zâhir halk ile 

olup, halkın hakları, islâmiyyete uygun olarak ödenir. Nüzûlde ise, zâhir de, bâtın 

da halk ile olup, zâhiri ve bâtını ile, onları Allahü teâlâya çağırmakdadır. O hâlde, 

iki sözün arasında uygunsuzluk yokdur. Halkla olmak, Hak ile olmak demekdir. 

Bekara sûresi, yüzonbeşinci âyetinde meâlen, (Nereye dönerseniz, orada Allahü 

teâlâyı bulursunuz!) buyuruldu. Fekat bu, mahlûklar Allah olur veyâ Allahü 

teâlânın aynalarıdır demek değildir. Mümkin, hiç Vâcib olur mu? Mahlûk, hiç 

Hâlık olur mu, Ona ayna olabilir mi? Belki, Vâcib, Mümkine ayna olur denebilir. 

Evet, nüzûl ederken [geri inerken] eşyâ, sıfât-ı ilâhiyyenin sûretlerine ayna olabilir. 

Çünki, mahlûkların aynasında görülen, meselâ sem’, basar, ilm ve kudret, bu 

mahlûkların aynası olan sem’, basar, ilm ve kudret sıfatlarının sûretleridir. Bunlar, 

aynanın sıfatlarıdır ki, görünen mahlûklarda zuhûr etmekdedir. Aynada görülen 

hayâller de aynanın sıfatlarının, eserlerinin aynalarıdır. Meselâ, ayna uzun 

ise, hayâller uzun görünür ve aynanın uzunluğunu gösteren ayna olurlar. Ayna küçük 

ise, hayâller, aynanın küçüklüğünü gösteren birer ayna gibidir. 

Urûc ederken, yükselirken, Allahü teâlânın aynasında, eşyâ görünüyor sanılır. 

Eşyâ aynada bulunuyor sanıldığı gibi olur. Hâlbuki, eşyânın hayâlleri, aynanın içinde 

değildir. Bunun gibi, mahlûklar, Allahü teâlânın aynasında değildir. Aynada birşey 

yokdur. Hayâller, aynada değil, hayâlimizdedir. Aynada hayâl yokdur. Hayâllerin 

bulunduğu yerde de ayna olamaz. Hayâller, vehm ve hayâlimizdedir. Yerleri 

varsa, vehm mertebesindedir. Zemânları varsa, hayâl mertebesindedir. Fekat, 

mahlûkların vücûdsüz olan bu görünüşü, Allahü teâlânın kudreti ile olduğundan, 

devâmlıdır. Âhıretin sonsuz azâb ve ni’metleri bunlara olacakdır. 

Dünyâ aynalarında, önce hayâller görünür. Aynayı görmek için, ayrıca dikkat 

etmek lâzımdır. Allahü teâlânın aynasında ise, görülen önce aynadır. Mahlûkları 

görmek için, ayrıca dikkat etmek lâzımdır. Velî, rücû’ etmeğe başlayınca, mahlûkların 

sıfât-ı ilâhî aynalarındaki hayâlleri görünmeğe başlar. Rücû’ ve nüzûl temâm 

olup, (Seyr der eşyâ) eşyâda seyr, hareket edince, şühûd-i ilâhî kalmaz, gayb hâlini 

alır. Îmân-ı şühûdî, îmân-ı gaybî hâlini alır. Da’vet vazîfesi temâm olup, vefât 

edince, gayb kalmaz. Yine şühûd hâsıl olur. Fekat, bu şühûd, rücû’dan önceki şühûdden 

kuvvetli, kâmildir. Âhıretdeki şühûd, dünyâdakinden kuvvetlidir. 

Demek ki, bir aynada görülen hayâller, aynada değildir. Varlıkları yalnız hayâldir. 

Ayna, bu hayâlleri ihâta etmiş, kaplamış denilebilir. Bu hayâllerle berâberdir 

deriz. Fekat, bu kurb [yakınlık], bu ihâta ve ma’ıyyet [berâberlik] cismin cisme olan 

veyâ cismin, kendi sıfatına [meselâ rengine] olan kurbu, ihâtası ve ma’ıyyeti gibi 

değildir. İnsan aklı, hayâllerin aynaya olan kurb, ihâta ve ma’ıyyetini düşünemiyor, 

kavrıyamıyor. Hayâllerin aynaya karîb, berâber ve ihâta edilmiş oldukları muhakkakdır. 

Fekat, nasıl olduğu anlatılamıyor. İşte Allahü teâlânın mahlûklara 

olan kurbu, ihâtası ve ma’ıyyeti de böyledir. Elbette vardırlar. Fekat, nasıl oldukları 

bilinmez. Bunlara inanırız. Fekat, nasıl olduklarını bilemeyiz. Çünki, Allahü 

teâlânın bu sıfatları, cismlerin sıfatlarına benzemiyor, mahlûkların sıfatları gibi değildir. 

Hakîkatin nümûnesi olan bu âlemde, bu sıfatlara misâl olarak, hayâller ile 

aynayı söyledik ki, aklı olan, bundan onu anlıyabilsin! Allahü teâlâ, doğru yolda 

olanlara selâmet versin! Âmîn. 

Kıl Allaha beş nemâzı, 

boş geçirme, kış ve yâzı! 

Hakka yaklaşmak istersen, 

temâm et, sünnet ve farzı! 

– 905 –


Bu mektûb, Seyyid mîr Muhibbullah-i Mankpûrîye yazılmış olup, kelime-i tevhîdin 

ma’nâsını bildirmekdedir: 

Allahü teâlâya hamd olsun ve Onun seçdiği, sevdiği kullarına selâmlar, kusûrsuzluklar 

olsun! (Lâ ilâhe illallah!) Ya’nî ülûhiyyete, ma’bûdiyyete hakkı olan, yalnız 

Allahü teâlâdır. Şerîki, ortağı, benzeri yokdur. Vâcib-ül-vücûddür, varlığı, 

elbette lâzımdır. Noksânlık ve yaratılmak sıfatları, alâmetleri, Onda yokdur. 

(Ma’bûd), ibâdet olunan şey demekdir. (İbâdet), kulluk etmek, tapınmak, ya’nî hudû’ 

ve tezellüldür. Ya’nî, kendini aşağılamak, alçaltmak demekdir. Bütün kemâlât, 

yükseklikler, iyilikler kendisinde bulunan, hiçbir noksânlığı olmıyan ve herşey, 

var olmak için ve varlıkda kalabilmek için, Ona muhtâc olan ve kendisi hiçbirşey 

için, hiçbirşeye muhtâc olmıyan ve herkese fâide ve zarar yalnız Ondan gelen 

ve Onun izni ve emri olmadıkca, hiçbirşeyin, hiçbirşeye zarar ve iyilik yapamıyacağı, 

Ondan başka herşeyin önü ve sonu yokluk olup, hep var olan bir kimseye 

ancak ibâdet olunur. İbâdet, yalnız böyle bir kimsenin hakkıdır. Allahü teâlâdan 

başka, böyle bir kimse yokdur ve olamaz. Bu yüksek sıfatlar başkasında da 

var dersek, Ona, başkası denilemez. Başka olmak için, farklı olmak lâzımdır. 

Böyle bir başkasını, ondan farklı, ayrı düşünürsek, ülûhiyyet ve ma’bûdluk şartları, 

bu ikincisinde noksân olur. Ülûhiyyet ve ma’bûdluk hakkı olamaz. Çünki, bunun, 

birinciden ayrı olması için, ma’bûdluk sıfatlarından birinin, bunda bulunmaması 

lâzımdır. Bunun için de, noksân olmuş olur. Bu ikincisinin, kemâl sıfatlarını 

temâm kabûl edip de, ayrılık olmak için, noksân sıfatlardan bir dânesini kendisinde 

bırakırsak, yine kendisi kusûrlu olmuş olur. Meselâ, herşey Ona muhtâc 

olmasa, muhtâc olmıyanların ibâdet etmesi niçin lâzım olur? Eğer, bir işde, birşeye 

muhtâc olursa, yine noksânlık olur. Eğer herşeye iyilik ve zarar Ondan olmasa, 

Ona ne lüzûm olur. İbâdete neden lâyık olur? Eğer, Onun izni, haberi olmadan, 

bir kimse, birşeye iyilik ve zarar yapabilirse, Ona yine lüzûm kalmaz. İbâdet 

olunmağa hakkı olmaz. Bütün kâmil sıfatları kendinde toplayan, ancak bir olmak, 

şerîki, ortağı bulunmamak lâzımdır. İbâdete hakkı olan, yalnız bir olmak lâzımdır. 

O da bir olan, Allahü teâlâdır. 

Süâl: Söylenilen şeklde farklı, ayrı ikinci bir ma’bûd olamaz ise de, belki bizim 

bilmediğimiz, başka sıfatları bulunan farklı bir ma’bûd dahâ bulunamaz mı? Böylece, 

O da noksân olmaz. 

Cevâb: O bilmediğimiz sıfatları da, yâ kâmil sıfatlardır veyâ noksân sıfatlardır. 

Her iki şeklde de, yine aynı mâni’ mevcûddur. O yine noksân olmuş olur. Allahü 

teâlâdan başkasının ibâdete hakkı olmadığını göstermek için, şunu da söyliyelim 

ki, Allahü teâlâ, herşeyin varlığı için, bütün ihtiyâclarına kâfî olunca ve her şeye 

fâide ve zarar Ondan gelince, başka bir ma’bûd işsiz kalır. Hiçbirşey, Ona muhtâc 

olmaz. O hâlde, Onun ibâdet edilmeğe niçin hakkı olur. Ya’nî, Ona karşı zillete 

ve alçak görünmeğe ne lüzûm olur? Kâfirler, Allahü teâlâdan başkasına ibâdet ediyor, 

yalvarıyor, ihtiyâclarını ondan umuyor. Kendi yapdıkları putlara, heykellere 

tapınıyor. Bunlar, kıyâmetde bize şefâ’at, yardım edecek diyorlar. Ne kadar aldanıyorlar. 

Bunların şefâ’at edebileceğini nereden anlıyorlar? Yalnız zan ile veyâ başkasına 

aldanmakla, birini, ibâdetde, Allahü teâlâya şerîk yapmak, ne büyük şaşkınlık, 

ne büyük zarardır. İbâdet, kolay ve ehemmiyyetsiz birşey değildir ki, ölüp 

giden bir insana, taşa, heykele kulluk edilsin. Elinden birşey gelmiyene, hattâ kendinden 

dahâ zevallı olana, ibâdet olunmak hakkı verilsin. Ülûhiyyet olmadıkca, ibâdet 

edilmeğe hak olmaz. (Ülûhiyyet sıfatları) bulunana ibâdet edilir. Bu sıfatları 

bulunmıyanın ibâdet olunmağa hakkı yokdur. Ülûhiyyetin birinci şartı ise, vücûb-i 

vücûddur. Ya’nî varlığı lâzım olmak, elbette var olması lâzım olmakdır. Varlığı 

lâzım olmıyan, ilâh olamaz ve ibâdete müstehak olamaz. Ne kadar ahmaklıkdır, şaş- 

– 906 –

kınlıkdır ki, varlığı lâzım olan, Allahü teâlâdan başka hiçbir şey yokdur, dedikleri 

hâlde, başkalarına tapınıyorlar. Bilmiyorlar ki, ma’bûd olmak için, ibâdet olunmak 

için, varlığın lâzım olması şartdır. Allahü teâlâdan başka, varlığı lâzım kimse 

olmayınca, ibâdete lâyık da, Ondan başkası bulunmaması îcâb eder. Ondan başkasına 

ibâdet etmek, başkasının vücûdünü de lâzım bilmek olur. 

İşte (Lâ ilâhe illallah) kelime-i tayyibesini tekrâr tekrâr söylemekle, vücûdü lâzım 

olanın Allahdan başkası olmadığı ve Ondan başkasının ibâdete hakkı bulunmadığı 

bildirilir. Bu ikisinden en fâidelisi, başkasının ibâdete hakkı olmadığıdır ki, 

bunu ancak Peygamberler “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” bildirmişdir. Peygamberlere 

“aleyhimüssalevâtü vettehıyyât” uymayanlar da, Allahü teâlâdan başkasının 

vücûdü lâzım değildir diyor. Vâcib-ül-vücûd birdir diyorlarsa da, ibâdete müstehak 

olmakda aldanıyorlar. Allahü teâlâdan başka, ibâdet olunmağa lâyık kimse 

olmadığını anlıyamıyor, başkalarına tapınmakdan sıkılmıyorlar. Kilise yapmakdan 

çekinmiyorlar. Kiliseleri yıkan, putlara, heykellere, diri veyâ ölü bir insana 

tapınmağı önleyen, yalnız Peygamberlerdir “aleyhimüssalevâtü vettehıyyât”. 

Bunlar, Allahü teâlâdan başkasına tapanlara (Müşrik) demişlerdir. Müşriklerin, 

(Allahü teâlâdan başkasının varlığı lâzım değildir. Ondan başkası, olsa da olur, 

olmasa da olur. Vâcib-ül-vücûd yalnız Odur) deseler de, başkasına tapdıkları 

için, yine müşrik olduklarını beyân buyurmuşlardır. Çünki, Allahü teâlâdan başkasına 

ibâdet olunmamasına ehemmiyyet vermişlerdir. Ya’nî söze değil, işe kıymet 

vermişlerdir. Çünki, Ondan başkasının ibâdete hakkı olmayınca, Ondan başka 

Vâcib-ül-vücûd yok demekdir. O hâlde, bir kimse, Peygamberlerin dînine uymadıkca, 

ya’nî Allahü teâlâdan başkasının ibâdete lâyık olmadığını bilmedikce, şirkden, 

müşrik olmakdan kurtulamaz. Şirkin kısmlarından ve insanın kendinde ve dışarda 

bulunan ilâhlara tapınmakdan sıyrılamaz. İnsanı bundan kurtaran, ancak Peygamberlerin 

“aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” dinleridir. Peygamberlerin “aleyhimüssalevâtü 

vetteslîmât” gönderilmesinden maksad da, insanları bu devlete, bu 

ni’mete kavuşdurmakdır. Bu büyüklere uymadıkca, şirkden kurtulmak nasîb olmaz. 

Onların milletine girmedikce, tevhîd mümkin olamaz. Nisâ sûresi, kırksekiz 

ve yüzonaltıncı âyet-i kerîmelerinde meâlen, (Allahü teâlâ, müşriki afv etmiyecekdir) 

buyruldu. Burada, müşrik kâfir demekdir. Çünki, dinlere inanmamak küfrdür. 

Şirk, küfrün kısmlarından biridir. Bir kısmını söylemekle, hepsi söylenmiş oldu. 

Bunun için, şirk afv olmıyacağı gibi, islâmiyyetin herhangi bir hükmünü inkâr eden 

de kâfir olup afv olunmıyacakdır. O hâlde, (Niçin âyet-i kerîmede, yalnız şirk afv 

olunmaz, buyrulmuşdur?) demenin yeri yokdur. 

Allahü teâlâdan başkasının ibâdete hakkı olmadığı meydândadır. Hattâ hadsîdir. 

Ya’nî düşünmeğe lüzûm kalmadan, akla geliverir. Bir kimse, ibâdetin ma’nâsını 

iyi anlasa ve Allahü teâlânın yukarıda bildirdiğimiz sıfatlarını iyi düşünse, Ondan 

başkasının ibâdete hakkı olmadığını hemen bilir. Bunu bildirmek için söylenilenler, 

meydânda olan şeyleri haber vermek gibidir. Böyle haberlerin red olması, 

i’tirâz olunması, münâkaşa edilmesi olmaz. Bu haberlere lüzûm kalmadan, 

kendiliğinden görmek için, îmân nûru, îmân ışığı lâzımdır. Meydânda olan, bedîhî, 

çok şeyler vardır ki ahmaklar, kalın kafalılar göremez. A’zâsı hasta ve a’sâbı bozuk 

çok kimse vardır ki, göze çarpan ve çarpmıyan birçok âşikâr şeyleri göremez. 

Süâl: Tesavvuf büyükleri “kaddesallahü teâlâ esrarehüm”, (Arzû etdiklerin, 

ma’bûdun olur) buyurmuşdur. Bunun ma’nâsı nedir ve doğrusu nasıldır? 

Cevâb: Bir insanın maksûdu, arzûsu, teveccüh etdiği, özendiği, sağ kaldıkca ele 

geçirmek istediği ve ele geçirmek için, her zillete, alçalmağa katlandığı, hiç vaz geçmediği 

şey ise, bu maksûdu, ma’bûdu olur ve bu hâli ibâdet olur. Çünki ibâdet, zilletin, 

inkisârın son derecesidir. Allahü teâlâdan başka ma’bûd tanımamak için, Ondan 

başka maksûd olmamak, Ondan başka murâd olmamak lâzımdır. Bunun için 

de, (Lâ ilâhe illallah) derken, Ondan başka maksûd olmadığını bilmek lâzımdır. 

– 907 –

Bu ma’nâ ile, bu kelimeyi o kadar çok tekrâr ederler ki, hiçbir maksûdları kalmaz. 

Ondan başka birşey arzû edilmez. Böylece, başka ma’bûdumuz yokdur, sözleri doğru 

olur ve çeşidli ilâhlardan kurtulmuş olurlar. Ondan başka maksûd bırakmamak 

sûreti ile, Ondan başka ma’bûd bırakmamağa kavuşmak, îmânın kâmil olması için 

şartdır ve Evliyâya mahsûsdur. İnsanın, kendinde bulunan ma’bûdlarından kurtulmasına 

bağlıdır. Nefs, itmînâna kavuşmadıkca, bu derece ele geçmez. Nefsin itmînân 

bulması ise, Fenâ ve Bekânın temâmlanmasından sonradır. Parlak olan islâm 

dîninin, ışıklı se’âdet-i ebediyye yolunun esâsı, temeli, kolaylık, hafîflik ve kulları 

zahmetden, yorulmakdan kurtarmakdır. Çünki, insanlar, za’îf, nâzik yaratılmışdır. 

Bunun için, islâmiyyet diyor ki, bir kimse, maksadına kavuşmak için, Allah 

göstermesin islâmiyyetin dışına çıkarsa, [farzlardan birini bırakır, bir harâm işlerse, 

meselâ nemâzı, orucu bırakır veyâ içki içer, çıplak gezerse], bu maksûdu, onun 

ma’bûdu olur, ilâhı olur. Maksûdu için islâmiyyetin dışına çıkmazsa, onu ele geçirmek 

için, harâm işlemezse, islâmiyyet, o maksûdu red etmez, men etmez ve onu 

maksûd bilmez. Onun maksûdu yalnız Allahü teâlâdır ve Onun dînini gözetmekdir, 

der. O maksûda karşı, o kimsede, yaradılış îcâbı, bir arzû hâsıl olmuşdur. Fekat, 

bu arzûsu, islâmiyyete olan arzûsunun mikdârına yetişememişdir. 

Tesavvuf bilgileri îmânı kemâle ulaşdırdıklarından, burada Allahü teâlâdan başka 

maksûd olmamak lâzımdır. Çünki, başka maksûd olursa, ba’zan, nefsin yardımı 

ile, bunun arzûsu, Allahü teâlânın maksûd olmasını aşabilir. Onu ele geçirmek, 

Allahü teâlânın rızâsına kavuşmak arzûsunu basdırarak, ebedî, sonsuz felâkete sebeb 

olabilir. Bunun için, îmânın kâmil olmasında, başka maksûdların kalmaması, 

mutlaka lâzımdır. Böylece, îmânın azalması veyâ sönmesi önlenmiş, emniyyete alınmış 

olur. Evet, ba’zı bahtiyârlar, ihtiyâr ve irâdelerinden kurtuldukdan sonra, bunlara 

yeniden irâde ve ihtiyâr verilir. İrâde-i cüz’iyyeleri kendilerinden gitdikden 

sonra, bunları, irâde-i külliye ile şereflendirirler. 

[Tesavvuf bilgileri îmânı kemâle ulaşdırır dedik. Tesavvuf, Muhammed aleyhisselâmın 

yolunda, izinde yürümek demekdir. Ya’nî, her sözünde, her işinde, herşeyde 

islâmiyyete yapışmakdır. Ne yazık ki, uzun zemândan beri birçok câhiller, fâsıklar, 

alçak maksadlarına kavuşmak için, büyük âlimlerimizin ismlerini, âlet olarak 

kullanıp, çeşidli ocaklar kurmuş, islâmiyyetin, dînin bozulmasına, yıkılmasına sebeb 

olmuşlardır. Hele son zemânlarda, bid’atler ve harâmlar az veyâ çok, bütün tekkeleri 

kaplamış, tarîkatcilik, islâmiyyeti yıkmak için en te’sîrli bir âlet hâlini almışdı. 

Tekkelere müzik sokuldu. Çalgı çalarak, tegannî ederek, dans ederek yapılan 

taşkınlıklara ibâdet denildi. (Dînî türk mûsikîsi) diye bid’atler uyduruldu. Bunların 

bid’at olduğu, Kâdî-zâdenin (Birgivî vasıyyetnâmesi) şerhinde uzun yazılıdır. 

Şeyh ve tarîkatcı olarak ortaya çıkan ba’zı kimselerin, ağızlarına ateş koyduklarını, 

ağızlarından alevler çıkdığını, bir yanağına bıçak, şiş sokarak öteki yanağından 

çıkdığını, sokak ortasına yatarak, üzerinden kamyon geçirildiği hâlde, kendilerine 

hiçbirşey olmadığını görenlerden işitiyoruz. Bunların kerâmet olduğunu söyliyorlar. 

Görenler de inanıyorlarmış. Allahü teâlâ bunların Mûsâ aleyhisselâm zemânında 

da bulunduğunu haber veriyor. Bunlara kerâmet değil, sihr diyor. Böyle, 

göz boyamaları, (Fetâvâ-yı hadîsiyye)nin yüzondokuzuncu sahîfesinde ve 

(Mektûbât)ın 266. cı mektûbu sonunda ve üçüncü cildinde uzun bildirilmiş, harâm 

olduklarına fetvâ verilmişdir. Bu büyücü, üfürükcü şeyhlerin, tarîkatcıların yalan 

sözleri, (Hadîka) ve (Berîka)da da uzun yazılıdır. Bunların din adamı değil, müslimânları 

aldatan şeytân oldukları acı acı bildirilmişdir. Bu gösterileri, din değildir. 

Dinsizlikdir. Avrupadaki, Japonyadaki kâfirler de, sahnelerde, sirklerde, bunlarınkinden 

dahâ acîb, dahâ garîb şeyler gösteriyorlar. İslâmiyyet, oyun, komedi, 

maskaralık, müzik dîni, sihrbazlık, canbazlık, hokkabazlık dîni değildir. İslâmiyyet, 

inanması, yapması, sakınması lâzım olan şeyleri, güzel ve çirkin huyları öğrenmek 

ve emrlere uymak, herkese iyilik yapmak dînidir. Şeyh-ul-islâm Ahmed ib- 

– 908 –

ni Kemâl efendinin (El-münîre) kitâbında diyor ki: Müslimâna ilk vâcib olan şey, 

ahkâm-ı islâmiyyeye uymakdır. Ahkâm-ı islâmiyye, Allahü teâlânın ve Resûlünün 

“sallallahü aleyhi ve sellem” emr ve yasak etdiği şeyler demekdir. Peygamberimiz 

“sallallahü aleyhi ve sellem” buyuruyor ki, (Bir kimsenin havada uçduğunu ve deniz 

üzerinde yürüdüğünü yâhud ağzına ateş koyup yutduğunu görseniz, fekat islâmiyyete 

uymıyan bir iş yapsa, kerâmet sâhibiyim derse de, onu büyücü, yalancı, sapık 

ve insanları doğru yoldan sapdırıcı biliniz!). (El-münîre)den terceme temâm 

oldu. Bu hadîs-i şerîf hak yolda olan tesavvufcu ile, bâtıl yolda olan tarîkatcıları, 

birbirlerinden kesin olarak ayırmakdadır. Osmânlıların son senelerinde, memleketde, 

hadîs-i şerîfin haber verdiği sahte, câhil, fâsık tarîkatcılar türemişdi. Çok şükr 

olsun ki, Allahü teâlâ bunu önledi. Ebû Bekr-i Sıddîk ve Alî ibni Ebî Tâlib “radıyallahü 

anhümâ” ve seyyid Ahmed Rıfâ’î, seyyid şerîf Ahmed Bedevî, Ebül-Hasen 

Alî bin Abdüllah Şâzilî, seyyid Abdülkâdir-i Geylânî, mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, 

Muhammed Behâeddîn-i Buhârî, hâcı Bayram-ı velî ve Ziyâüddîn-i Hâlid-i Bağdâdî 

gibi din büyüklerinin mubârek ismlerini, kâtı’ı tarîk-ı ilâhî olan câhillerin elinde 

ve dilinde oyuncak olmakdan kurtardı. Bugün memleketimizde ve bütün dünyâda 

bir Mürşid-i kâmil, bir Ârif-i mükemmil bulunduğunu bilmiyoruz. Evet, 

(Kutb-i medâr) her zemân bulunur. Şimdi de vardır. Resûlullah “sallallahü aleyhi 

ve sellem” zemânında da vardı. Bunlara, (Kutb-ül-aktâb) da denir. Fekat, bunlara 

inzivâ lâzımdır. Bunları kimse tanımaz. Hattâ, ba’zan, kendileri bile kendilerini 

bilmez. (Kutb-i irşâd) ise, kayyûm-i âlemdir. Herkese rüşd ve îmân, bunun vâsıtası 

ile gelir. İslâmiyyeti korur. Dîn-i islâm başı boş kalmaz. Din düşmanları 

pervâsızca, dîni yıkmağa, değişdirmeğe saldıramaz. İmâm-ı Rabbânî “kaddesallahü 

sirrehül’azîz”, (Me’ârif-i ledünniyye) kitâbında, otuzbeşinci ma’rifetde buyuruyor 

ki: (Kutb-i ebdâl) [ya’nî Kutb-i medâr] âlemde, dünyâda herşeyin var olması 

ve varlıkda durabilmesi için feyz gelmesine vâsıta olur. Kutb-i irşâd ise, âlemin 

irşâdı ve hidâyeti için feyzlerin gelmesine vâsıta olur. Herşeyin yaratılması, rızkların 

gönderilmesi, derdlerin, belâların giderilmesi, hastaların iyi olması, bedenlerin 

âfiyetde olması, Kutb-i ebdâlin feyzleri ile olur. Îmân sâhibi olmak, hidâyete 

kavuşmak, ibâdet yapabilmek, günâhlara tevbe etmek ise, Kutb-i irşâdın feyzleri 

ile olur. Her zemânda, her asrda Kutb-i ebdâlin bulunması lâzımdır. Hiçbir zemân, 

bunsuz olamaz. Çünki, âlem bununla nizâm bulmakdadır. Bunlardan biri ölünce, 

bunun yerine başkası ta’yîn edilir. Fekat, Kutb-i irşâdın her zemân bulunması lâzım 

değildir. Öyle zemânlar olur ki, âlem îmândan ve hidâyetden büsbütün mahrûm 

kalır. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, o zemânın Kutb-i irşâdı idi. O 

zemânın Kutb-i ebdâli de, Ömer “radıyallahü anh” ve Veysel-Karnî “kaddesallahü 

teâlâ sirrehül’azîz” idi. Kutb-i irşâd ile, bütün insanlara îmân ve hidâyet gelmekdedir. 

Kalbi bozuk olanlara gelen feyzler, dalâlet, kötülük hâline döner. Şeker hastasına 

verilen kıymetli gıdâların, onun kanında zehr hâline dönmesine benzer. Yâhud 

safrası bozuk olana, tatlının acı gelmesine benzer. (Me’ârif) kitâbından terceme, 

temâm oldu. 

(Berîka)nın üçyüzseksenbeşinci sahîfesinde diyor ki, (Tesavvuf büyüklerinin 

çoğu derin âlim ve müctehid idiler. Kutb-i irşâdların hepsi böyle idi. (Buhârî)deki 

hadîs-i şerîfde, (İlm üstâddan öğrenilir) buyuruldu. Ma’rifet ise, keşf ve ilhâm ile 

hâsıl olur. İlm, keşf ile, ilhâm ile hâsıl olmaz. İlmin kaynağı Kur’ân-ı kerîm ve hadîs-i 

şerîflerdir). Üçyüzyetmişyedinci sahîfesinde diyor ki, (Tesavvuf büyüklerinin 

çoğu müctehid idi. Gazâlî, Sevrî ve İbrâhîm bin Edhem böyle idi. Kutb-i irşâdlar böyle 

idi). (Hadîka)nın üçyüzyetmişsekizinci sahîfesinde diyor ki, (Me’ârif-i ilâhiyye 

ve hakâyık-ı rabbâniyye bilgileri, keşfle ve ilhâm ile hâsıl olur. Hocadan öğrenilmez. 

İbâdetlerin yapılması ve bütün islâmiyyet bilgileri ise, üstâddan öğrenmekle elde 

edilir. İslâmiyyet bilgileri, ilhâm ile hâsıl olsaydı, Allahü teâlânın Peygamberler ve 

kitâblar göndermesine lüzûm olmazdı). Bugün ve bundan sonra, herhangi bir câhilin, 

büyüklerin kitâblarından çalarak ezberlediği yaldızlı sözlerine aldanma- 

– 909 –

mağa, câhil tarîkatcıların tuzağına tutulup, Ehl-i sünnetden ayrılmamağa çok 

dikkat etmelidir]. 

Yâ Rabbî! Bizlere ihsân eylediğin îmân ve yakîn nûrunu artdır. İslâmiyyet ışığı 

ile aydınlanmamızı nasîb et. Kabâhatimizi ört. Günâhlarımızı afv eyle! 


Bu mektûb, (Mektûbât)ın ikinci kısmını toplamış olan [Allahü teâlâ ondan râzı 

olsun!] fakîr, hakîr Abdülhayy için yazılmış olup, (Lâ ilâhe illallah) Tevhîd kelimesinin 

üstünlüklerini bildirmekdedir: 

Rabbimizin “celle sultânüh” gazabını, intikâmını söndürmek için (Lâ ilâhe illallah) 

güzel kelimesinden dahâ fâideli birşey yokdur. Bu güzel kelime, Cehenneme 

götüren gazabı söndürünce, dahâ küçük olan başka gazablarını elbette söndürür. 

Niçin söndürmesin ki, bir kul, bu güzel kelimeyi tekrâr tekrâr söyleyince, Ondan 

başkasını yok bilmekde, herşeyden yüzçevirip, hak olan bir ma’bûda dönmekdedir. 

Gazabının sebebi, kullarının, Ondan başkasına dönmesi, bağlanmasıdır. Mecâz 

âlemi olan bu dünyâda da, bu hâli görüyoruz. Zengin bir kimse, hizmetcisine 

kırılır, ona kızar. Hizmetci de, kalbi iyi olduğu için, herkesden yüzçevirip, bütün 

varlığı ile, efendisinin emrlerine sarılırsa, efendisi, ister istemez yumuşar. Merhamete 

gelir. Gazabı söner. İşte bu güzel kelime de, kıyâmet için ayrılmış olan doksandokuz 

rahmet hazînesinin anahtarıdır. Küfr karanlıklarını, şirk pisliklerini temizlemek 

için, bu güzel kelimeden dahâ kuvvetli, hiçbir yardımcı yokdur. Bir kimse, 

bu kelimeye inanınca, îmânın zerresi hâsıl olur. 

Bu güzel kelimeye inanarak, kalbinde zerre kadar îmân hâsıl eden kimse, kâfirlerin 

âdetlerini ve şirk pisliklerini yaparsa, bu güzel kelimenin şefâ’ati sâyesinde 

Cehennemden çıkarılır. Azâbda sonsuz kalmakdan kurtulur. Bunun gibi, bu ümmetin 

büyük günâhlarına şefâ’at edip azâbdan kurtaracak en kuvvetli yardımcı, Muhammed 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”dir. Bu ümmetin büyük günâhları 

dedik. Çünki, önceki ümmetlerde büyük günâh işliyen pek az olurdu. Hattâ îmânını 

küfr âdetleri ile ve şirk pislikleri ile karışdıran da az idi. Şefâ’ate en çok ihtiyâcı 

olan bu ümmetdir. Önceki ümmetlerde, ba’zıları küfrde inâd etdi. Ba’zısı da, 

hâlis olarak îmâna gelip emrlere yapışdı. 

Bu güzel kelime ve Peygamberlerin sonuncusu “aleyhi ve aleyhimüssalevâtü vettehıyyât” 

gibi bir şefâ’atcı olmasaydı, bu ümmetin günâhları kendilerini helâk ederdi. 

Bu ümmetin günâhları çokdur. Fekat, Allahü teâlânın afv ve magfireti de sonsuzdur. 

Allahü teâlâ, bu ümmete afv ve magfiretini o kadar saçacak ki, geçmiş ümmetlerden 

hiçbirine böyle merhamet etdiği bilinmiyor. Doksandokuz rahmetini, 

sanki bu günâhkâr ümmet için ayırmışdır. İkrâm, ihsân, kabâhatliler, günâhlılar 

içindir. Allahü teâlâ, afv etmeği ve magfiret etmeği sever. Kusûr ve kabâhati çok 

olan bu ümmet kadar afv ve magfirete uğrayacak hiçbirşey yokdur. Bunun için, bu 

ümmet, ümmetlerin en hayrlısı oldu. Bunların şefâ’at edicisi olan bu güzel kelime, 

kelimelerin en kıymetlisi oldu. Bunların şefâ’atcileri olan Peygamberleri, Peygamberlerin 

en üstünü oldu “aleyhi ve aleyhimüssalevâtü vettehıyyât”. Furkân sûresi, 

yetmişinci âyetinde meâlen, (Allahü teâlânın, günâhlarını iyiliklerle değişdireceği 

kimseler, onlardır. Allahü teâlânın magfireti, merhameti sonsuzdur) buyruldu. 

Kerîmler ile yapılacak her iş kolay olur. 

Bunu yapmak, Allahü teâlâ için çok kolaydır. Ey Rabbimiz! Günâhlarımızı ve 

işlerimizde yapdığımız isrâfı, taşkınlığı afv et. Bizi doğru yolda bulundur! Kâfirlere 

gâlib gelmemiz için yardım et! Bu kelimenin üstünlüklerini dinleyiniz: 

Resûlullah “sallallahü teâlâ aleyhi ve âlihi ve selleme ve bâreke” buyurdu ki: 

– 910 –

(Lâ ilâhe illallah diyen kimse Cennete girer). Görüşleri kısa olan kimseler, bu söze 

şaşar. Bir kerre Lâ ilâhe illallah demekle, Cennete girmek nasıl olur der. Bu güzel 

kelimenin bereketlerini, fâidelerini bilmiyorlar. Bu fakîr [ya’nî imâm-ı Rabbânî 

“rahmetullahi aleyh”] anlıyorum ki, bu güzel kelimeyi bir kerre söylemekle, bütün 

kâfirleri afv edip, Cennete gönderseler yeri vardır. Bu mukaddes kelimenin bereketlerini, 

fâidelerini, bütün mahlûklara, kıyâmete kadar bölseler, hepsini doyuracağını 

görüyorum. Hele, bu mukaddes, güzel kelimeye (Muhammedün Resûlullah) 

kelimesi de eklenerek, teblîg ve tevhîd, inci gibi, yanyana dizilirse ve risâlet 

vilâyete yaklaşdırılırsa, vilâyetin ve nübüvvetin bütün üstünlükleri ve yükseklikleri, 

bir araya toplanmış olur. Bu iki se’âdetin yoluna kavuşduran, bu kelimelerdir. 

Vilâyeti, zıllerin, akslerin karanlıklarından kurtaran, temizleyen, nübüvveti en 

yüksek dereceye ulaşdıran, bu kelimedir. Ey Allahımız! Bizi bu güzel kelimenin 

fâidelerinden mahrûm bırakma! Bizi bu kelimelerden ayırma! Bu kelimeyi tasdîk 

edici olduğumuz hâlde cânımızı al! Kıyâmet günü, bizleri bu kelimeyi tasdîk 

edenler arasında bulundur! Bu kelime hurmetine ve bu kelimeyi bildirenler “aleyhimüssalevât 

vetteslîmât vettehıyyât velberekât” hurmetine, bizleri Cennete sok! 

Âmîn. 

Görüşün ve gidişin âciz kaldığı ve arzû, himmet kanatlarının düşdüğü ve her bilgi 

ve buluşun dışına çıkıldığı zemân, insanı, (Lâ ilâhe illallah Muhammedün Resûlullah) 

tevhîd kelimesinden başka, birşey ilerletemez. Bu kelimenin âgûşuna sığınmadan, 

oralarda yükselmek olamaz. Sâlik, bu güzel kelimeyi bir kerre söylemekle, 

o makâma yükseliyor. Bu yüksek kelimenin işâret etdiği hakîkat sâyesinde, 

o makâmdan yukarıya ilerliyor. Kendinden uzaklaşıp, Allahü teâlâya yaklaşıyor. 

O yolun en az bir parçası, bütün bu gökler küresinden katkat çokdur. Bu kelimenin 

üstünlüğünü buradan anlamalıdır. Bütün mahlûkların, bu kelime yanında 

varlığı hiç kalır. Duyulmaz bile. Büyük bir deniz yanında, bir damla kadar da 

değildir. Bu güzel kelimenin derecelerinin meydâna çıkması, söyleyenlerin derecelerine 

göre olur. Söyleyenin derecesi ne kadar yüksek ise, bu mukaddes kelimenin 

büyüklüğü, o kadar çok meydâna çıkar. Arabî şi’r tercemesi: 

Güzelliği o kadar çok görünür, 

ona bakış, ne kadar çok olursa. 

Dünyâda bundan dahâ kıymetli, dahâ üstün bir arzû olmaz ki, insan, her bulunduğu 

yerde, [her işinde, her vazîfesinde] bu güzel kelimeyi tekrâr tekrâr söylemekle 

lezzet alsın ve haz duysun. Ammâ ne yapılabilir ki, bütün arzûlar ele geçmiyor. 

İnsanlarla konuşmak ve gaflete düşmek çâresiz oluyor. 


Bu mektûb, Abdülkâdir-i Enbâlîye yazılmış olup, Fenâ ve Bekâyı anlatmakdadır: 

Âlemlerin, her mahlûkun rabbi olan Allahü teâlâya hamd ederim. Peygamberlerin 

seyyidine “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem”, en üstününe, salât, düâ ederim! 

Bu fakîrin anladığına göre, mahlûkların hakîkatleri, aslları, ademler ile ismlerin 

ve sıfatların, ilm-i ilâhîdeki sûretleri, görünüşleridir. Bu sûretler, ademlere aks 

etmiş, onlarda görünmüşdür. [Adem, yok demekdir.] Her kötülük, her kusûr 

ademlerden hâsıl olur. Bu ademler, felsefecilerin dediği Heyûlâ gibidir. Bunlara 

aks eden sûretler de, felsefecilerin sûret dediklerine benzer. Ademler, birbirlerinden, 

üzerlerine aks etmiş olan sûretler ile fark olunur, ayrılır. Bu akslerin, ademlerle 

birleşmesi, sûretin heyûlâda yerleşmesi gibidir. Bu aksler de, ademlerle birleşdikleri 

için, birbirlerinden farklı olmuşdur. Bunların birleşmesi, sıfatların cism 

ile birleşmesi gibi değildir. Sûretin, heyûlâ ile birleşmesi gibidir. Heyûlâ, sûret vâ- 

– 911 –

sıtası ile tanınabilmekdedir. Sâlik, zikr ve murâkabe vâsıtası ile, cenâb-ı Hakka teveccüh 

edince ve başka şeylerden her ân yüzçevirince, Allahü teâlânın ism ve sıfatlarının 

ilmde bulunan bu sûretleri, her ân kuvvetlenir. Arkadaşları olan ademlere 

gâlib gelmeğe başlar. Öyle bir hâl alır ki, bu akslerin aslı ve heyûlâsı gibi olan 

ademler, örtülmeğe, gayb olmağa başlar. Ya’nî sâlik, bunları göremez olur. Çünki, 

aynanın gayb olması lâzımdır. Bu hâle, (Fenâ makâmı) denir ve çok kıymetlidir. 

Fânî olan bu sâlike, Bekâ da ihsân ederek, bu âleme geri indirirlerse, kendi ademini, 

bedenini koruyan, sıkı elbise gibi görür. Ademden o kadar ayrılmışdır ki, bir 

elbise gibi ayrı görür ve kendinden başka bilir. Hâlbuki, adem ondan ayrılmamışdır. 

Kendisine (ben) dediği zemân, ona da işâret etmekdedir. Ancak, asl, öz, temel 

olmakdan çıkmış, tâbi’ olmuşdur. Hattâ, önce kendisi ile durmakda olan, akslerle 

durabilecek hâle düşmüşdür. Bu fakîr, bu makâmda senelerce kaldım. Kendi ademimi, 

kıldan bir palto gibi, kendimden ayrı gördüm. Fekat, Allahü teâlânın lutf-ü 

ihsânı imdâda gelince, o mağlûb hâldeki adem, büsbütün eriyip gitdi. O aksler sâyesinde 

olan görünüşü, temâmen yok oldu. Sanki, hakîkî ademe, aslına karışdı. Meselâ, 

alçıyı kalıba koyup, şekl verirler, alçı sertleşip o şekli muhâfaza edebilecek 

hâle gelince, kalıbı kırarlar. Kalıp yardımı ile o şeklde durmasına son verip, yalnız 

kendisini o şeklde durdururlar. Burada da, aksler, adem ile duruyordu. Şimdi, 

kendi kendilerine, hattâ kendi aslları ile durduklarını anlarlar. Bu zemân, 

(ben) deyince, yalnız bu aksleri ve bunların asllarını görür. Ademinin kendisi ile 

sanki bir ilişiği yokmuş gibi olur. Bu makâmda, Fenânın hakîkati hâsıl olur. Önceki 

fenâ, sanki bu fenânın sûreti idi. Bu makâmdan bekâya getirirler ve âleme geri 

döndürürlerse, vaktîle parçası iken ve gâlib ve hâkim iken, sonra ayrılmış olan 

ademi, yine getirirler, arkadaş yaparlar. Fekat, şimdi kendinden ayrıdır ve (ben) 

deyince, işe karışmaz. Ba’zı fâideler için, kıldan bir palto gibi, dışarıya giyilmiş bir 

hâlde bulunur. Adem geri gelmiş ise de, ismlerin ve sıfatların aksleri şimdi ona muhtâc 

değildir. Hattâ adem, onların sâyesinde durabilmekdedir. Nitekim, birinci 

bekâda da böyle olmuşdur. Oradaki bekâda bu hâl olunca hakîkî olan bu bekâda 

şübhesiz, dahâ temâm, dahâ mükemmel olur. Elbise giyilince insana te’sîr eder. Elbise 

sıcak ise, insan ısınır. Soğuk ise, insan üşür. Bunun gibi, bu adem de, elbise gibi, 

te’sîr eder. Te’sîri bütün bedende görülür. Fekat bu te’sîrlerin, dışardan geldiği, 

içerden olmadığı anlaşılır. Bu adem sebebi ile olan şer ve kusûrlar da, dışardan 

ve sonradan gelmekdedir. Kendinden değildir, sıfatın sıfat ile bulunmasıdır. Sıfat 

da, madde de, devâmlı değildir. Bu makâmda bulunanlar, insanlıkda, başkaları gibidir 

ve insanlık sıfatlarını gösterir. Fekat, bunların bu sıfatları, dışardan gelmekdedir. 

Kendilerinden değildir. Başkalarının sıfatları ise kendilerindendir. 

Aralarında çok fark var. Câhiller, bunları kendileri gibi görünce, büyükleri, hattâ 

Peygamberleri “aleyhimüsselâm” kendileri gibi sanır ve inanmaz, karşı koyarlar. 

Bunun için, o büyüklerden mahrûm kalırlar. Nitekim, Tegâbün sûresi, altıncı 

âyetinde meâlen, (Bizim gibi bir insan mı bize yol gösterecek, diyerek kâfir oldular) 

ve Furkân sûresinde, yedinci âyetinde meâlen, (Bu nasıl Peygamberdir? Bizim 

gibi yiyor ve sokaklarda dolaşıyor dediler) buyruldu ki, bunların hâlini göstermekdedir. 

Allahü teâlânın büyük ni’meti, ihsânı ile, temâmen ayrıldıkdan sonra, 

yine yaklaşan ademin sıfatlarını kendimde hiç göremiyorum. Allahü teâlâya sonsuz 

şükrler olsun! 

Ademin komşuluğundan hâsıl olan bu sıfatların insanda görünmesi, kırmızı elbise 

giyen kimsenin kırmızı görünmesine benzer. Ahmaklar, elbisenin kırmızılığını, 

insanın kırmızılığı sanır. Fârisî nazm tercemesi: 

Hikâye olarak dinleyen seni, 

bulur ancak, hikâye te’sîrini! 

Sözün özünü anlarsa bir kişi, 

fâide verir ona her dinleyişi. 

– 912 –

Berrak olarak akan Nil nehri, 

çingenenin gözüne kan göründü. 

Mûsâ aleyhisselâmın ümmeti, 

Nil-i mubâreki, kan değil, su gördü. 

Yâ Rabbî! Bize doğru yolu gösterdikden sonra, ayağımızın kaymasından koru! 

Sonu olmıyan rahmetinden, bizlere de serp! Merhamet ve ihsân sâhibi, ancak 

sensin! Doğru yolda gidenlere bizden selâm olsun! 


Bu mektûb, seyyid Abdülbâkî Sârenkpûrîye yazılmış olup, Eshâb-ı yemîn ve Eshâb-ı 

şimâli ve Sâbıkları bildirmekdedir: 

Allahü teâlâya hamd olsun. Onun seçdiği kullara selâm olsun. Allahü teâlâ, sana 

doğru yolda ilerlemek nasîb eylesin! 

Zulmânî, karanlık perdeler arkasında kalanlara, (Eshâb-ı şimâl) denir. Bu perdeleri 

aşıp, nûrdan perdeler gerisinde bulunanlara (Eshâb-ı yemîn) denir. Nûrdan 

perdeleri de aşanlar (Sâbikûn)dur. Bunlar, mahlûkât perdelerini ve vücûb perdelerini 

aşarak asla varmışlardır. Zât-ı ilâhîden başka, ismleri, sıfatları, şü’ûn ve i’tibârları 

[ya’nî düşünülen şeyleri] istemezler. Eshâb-ı şimâl, kâfirler ve şakîlerdir. 

Eshâb-ı yemîn, müslimânlar ve Evliyâdır. Sâbikûn ise, Peygamberlerdir “aleyhimüssalevâtü 

vetteslîmât”. Bu büyüklerin izinde gidenlerden ba’zılarını da bu 

devletle şereflendirirler. Ümmetlerin böyle şereflileri, dahâ ziyâde, Eshâbın büyükleridir. 

Eshâbdan başkalarından pek azı da, şereflenmişdir. Bunlar da, Eshâb-ı 

kirâm arasında sayılır ve Peygamberlerin kemâlâtına kavuşmuşdur. Peygamberimiz 

“aleyhi ve alâ âlihissalâtü vesselâm”, belki de bunun için (Önce gelenleri 

mi dahâ hayrlıdır? Yoksa sonra gelenleri mi? Belli değil) buyurdu. Evet bir hadîs-i 

şerîfde, (Zemânların en hayrlısı benim zemânımdır) buyurmuşdur. Fekat, bunu, 

asrlar, zemânlar için, birincisini ise, şahslar için buyurdu. Ehl-i sünnet âlimleri, 

söz birliği ile diyor ki, (Peygamberlerden “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” sonra, 

Ebû Bekr ile Ömerden dahâ üstün kimse yokdur ve Ebû Bekrden üstün kimse 

yokdur. Bu ümmetin üstünlerinin en üstünü odur). Ömer “radıyallahü anh”, Ebû 

Bekr-i Sıddîkın izinde gitdiği için üstün olmuş ve ona uyduğu için, başkalarını geçmişdir. 

Bunun için, Ömer-ül-Fârûka (Halîfe-i Sıddîk) denildi. Hutbelerde ismi (Halîfe-i 

halîfe-i Resûlillah) diye okundu. Bu yolda ilerliyen süvârî, hazret-i Ebû 

Bekr-i Sıddîkdır. Hazret-i Ömer-ül-Fârûk “radıyallahü anhümâ” onun seyisi ve redîfidir. 

Ne güzel seyisdir ki, süvârîye tam uymuş, bütün üstünlüklerde Ona ortak 

olmuşdur. 

Yine sözümüze dönelim! Sâbıklar, Eshâb-ı yemîne ve Eshâb-ı şimâle benzemez. 

Zulmetli ve nûrlu olan işlerin dışındadır. Bunların kitâbları [ya’nî amel defterleri] 

da, onların kitâbları gibi değildir. Kıyâmetdeki hesâbları da, onların hesâblarına 

benzemez. Bunlara husûsî mu’âmele yapılır. Kendilerine ayrıca iltifât ve ikrâm 

olunur. Çünki, Eshâb-ı yemîn de, Eshâb-ı şimâl gibi, bunların kemâlâtından 

çok uzakdır. Evliyâ da “kaddesallahü teâlâ esrârehümül’azîz”, diğer mü’minler gibi, 

bunların sırlarını anlıyamaz. Kur’ân-ı kerîmde ayrı harflerle gösterilen işâretler, 

bunlara mahsûs sırlardır. Kur’ân-ı kerîmin müteşâbihleri, onların erişdiği dereceleri 

bildiren hazînelerdir. Asla kavuşarak, zıllerden, hayâllerden kurtulmuşlardır. 

Zıllere yetişenlerin, bunlara mahsûs olan makâmlardan haberi yokdur. 

Mukarrebler, asla yakın olanlar bunlardır. Râhat ve rahmet, bunlar içindir. Kıyâmet 

gününün korkusundan emîn olanlar bunlardır. Kıyâmetin dehşetinden, başkaları 

gibi ürkmezler. 

Ey büyük Allahımız! Bizi onları sevenlerden eyle! Çünki, o gün herkes, sevdiği 

ile berâber olacakdır. Peygamberlerin efendisinin sadakası olarak, düâmızı ka- 


ûl eyle “aleyhi ve alâ âlihi ve aleyhim ve alâ âli küllin essalâtü vet-teslimâtü vettehıyyâtü 

vel-berekât”! Âmîn. 


Bu mektûb, sultân Serhendîye yazılmışdır. Mü’minin kalbinin kıymetini bildirmekde, 

kalbi incitmekden men’ etmekdedir. Bu mektûb arabî olarak yazılmışdır: 

Âlemlerin rabbi olan Allahü teâlâya hamd olsun ve Onun resûlü Muhammed 

aleyhisselâma ve bütün âline ve Eshâbına salât ve selâm olsun! Kalb, Allahü teâlânın 

komşusudur. Allahü teâlâya kalbin yakın olduğu kadar hiçbirşey yakın değildir. 

Mü’min olsun, âsî olsun, hiçbir insanın kalbini incitmemelidir. Çünki, âsî olan 

komşuyu da korumak lâzımdır. Sakınınız, sakınınız, kalb kırmakdan pek sakınınız! 

Allahü teâlâyı en ziyâde inciten küfrden sonra, kalb kırmak gibi büyük günâh 

yokdur. Çünki, Allahü teâlâya ulaşan şeylerin en yakın olanı kalbdir. İnsanların 

hepsi, Allahü teâlânın köleleridir. Herhangi bir kimsenin kölesi döğülür, incitilirse, 

onun efendisi elbette gücenir. Herşeyin biricik mâliki, sâhibi olan efendinin şânını, 

büyüklüğünü düşünmelidir. Onun mahlûkları, ancak izn verdiği, emr eylediği 

kadar kullanılabilir. İzni ile kullanmak, onları incitmek olmaz. Hattâ, onun emrini 

yapmak olur. Zinâ eden bâkire kıza yüz sopa vurmağı emr etmişdir. Buna bir 

sopa fazla vuran, zulm etmiş olur. Onu incitmiş olur. 

Kalb, ya’nî gönül, mahlûkların en üstünü, en şereflisidir. İnsan, (Âlem-i kebîr)de, 

ya’nî insanın dışında bulunan herşeyi kendinde topladığı için, mahlûkların en 

kıymetlisi olduğu gibi, kalb de, (Âlem-i sagîr)deki, ya’nî insanda bulunan herşeyi 

kendinde topladığı için ve çok basît ve hulâsa olduğu için çok kıymetlidir. Kendinde 

çok şey bulunan, Allahü teâlâya herşeyden dahâ yakındır. İnsanda bulunan 

şeylerin bir kısmı, (Âlem-i halk)dandır. Bir kısmı da, (Âlem-i emr)dendir. [Âlem-i 

halk, madde ve ölçü bulunan mahlûklardır. Âlem-i emr, madde olmıyan ve ölçülemiyen 

şeylerdir.] Kalb, bu iki âlem arasında (berzah)dır, vâsıtadır. İnsan tesavvuf 

yolunda ilerlerken, önce insanda bulunan latîfeler, (Âlem-i kebîr)deki asllarına 

yükselir. Meselâ, insan önce, kendindeki suyun aslına yükselir. Sonra, havanın 

aslına, sonra harâretin aslına, bundan sonra, (Âlem-i emr)in latîfelerinin asllarına, 

sonra kendinin rabbi olan [ya’nî terbiye edicisi, yetişdiricisi olan] bir ismin 

bir kısmına, sonra Allahü teâlânın bu isminin bütününe, sonra Allahü teâlânın dilediği 

derecelere yükselir. Kalb böyle değildir. Bunun yükseleceği, ulaşacağı bir 

aslı yokdur. O, doğruca zât-ı ilâhiye yükselir. Onun yükselmesi, bilinmeyen, anlaşılamıyan 

zâta olur. Fekat, yukarıda bildirilen yükselmeler olmaksızın, yalnız kalb 

yolundan yükselmek güçdür. Her yükselmeyi ayrı ayrı geçdikden sonra, kalb yolundan, 

doğruca ulaşmak kolay olur. Çünki, kalbin herşeyi kendinde bulundurması 

ve geniş olması da, o derecelere yükselmesinden sonra olur. Burada kalb dediğimiz, 

herşeyi kendinde toplıyan, herşeyden geniş olan latîfedir. Herkesin anladığı 

et parçası değildir. 

Hakâyık bahrinin ey cân, dürri yektâsıdır Ârif, 

meârif gülistânının, gülü ra’nâsıdır Ârif. 

Fesâhatde, belâgatde, letâfetde mükemmeldir, 

gizli olan ma’nâların, geniş deryâsıdır Ârif. 

Nefse köle olanlara, bunlar tekellüm eylemez, 

kalb ve rûh bilgilerinin, fekat üstâdıdır Ârif. 

Tesavvufdan eğerçi dem, vuran çokdur her tarafda, 

dîni, îmânı da bilmez, yalnız esmâsıdır Ârif. 

Ârif olmak için zîrâ, hayât-ı câvidân ister, 

karanlıklarda nûr salan, Hakkın mâhtâbıdır Ârif! 

– 914 –


Bu mektûb, mevlânâ Hüseyne yazılmış olup, Arşı ve Kürsîyi bildirmekdedir: 

Allahü teâlâya hamd olsun. Onun beğendiği, seçdiği kullarına selâm olsun! 

Arş-ı Mecîd, Allahü teâlânın şaşılacak mahlûklarından biridir. Âlem-i halk ile 

âlem-i emr arasındadır. Âlem-i kebîrdendir. Âlem-i halkın en büyüğüdür. Âlem-i 

halka da benzer, âlem-i emre de benzer. (Âlem-i halk), [madde âlemidir] yerler, 

dağlar, gökler olup, [bu âleme (Âlem-i şehâdet) de denir. (Âlem-i mülk) de denildiği, 

(Reşehât)da yazılıdır] bu âlem, altı günde yaratılmışdır. Fussılet sûresinde, dokuzuncu 

âyetde meâlen, (Yer küresini iki günde yaratdı) buyuruyor. Arş, âlem-i 

halkdan önce yaratıldı. Nitekim, Hûd sûresinde, yedinci âyet-i kerîmede meâlen, 

(Allahü teâlâ, gökleri ve yeri altı günde yaratdı ve Arşı, su üzerinde idi) buyuruldu. 

Bu âyet-i kerîme, suyun, yerden ve göklerden önce yaratıldığını gösteriyor. Demek 

ki Arş, yerin yapısında olmadığı gibi, göklerin yapısına da benzemez. Çünki 

Arş, âlem-i emre çok benzer. Bunlar ise, hiç benzemez. Arş, yerden ziyâde, göklere 

benzer. Bunun için göklerden sayılmakdadır. Fekat o, yer küresi olmadığı gibi, 

gök de değildir. O hâlde, yere ve göke benzer tarafı yokdur. 

Kürsîye gelince, Bekara sûresi, ikiyüzellibeşinci âyeti olan Âyet-el-kürsîde 

meâlen, (Onun Kürsîsi, göklerden ve yerden genişdir) buyuruldu. Demek ki, 

Kürsî de, göklerden başka bir şeydir. Kürsî, âlem-i emrden değildir. Çünki, Arşın 

altında olduğu söylenilmişdir. (Âlem-i emr) ise, Arşın üstündedir. [Maddeli ve zemânlı 

değildir. Âlem-i emre, (Âlem-i melekût) ve (Âlem-i ervâh) da denir.] Kürsî, 

âlem-i halkdan olunca ve göklerden ayrı olarak yaratıldığı için, bu altı günün 

dışında yaratılması lâzım geliyor. Nitekim, âlem-i halkdan olan su, altı günün dışında 

yaratıldı ve dahâ önce yaratıldı. Kürsî için bize birşey bildirilmediğinden onu 

başka zemâna bırakıyorum. Bilgi vermesini, Hak celle ve âlânın lutfünden, kereminden 

bekliyorum. Yâ Rabbî! Bilgimizi artdır! 

Yukarıdaki yazı, iki şübheyi aydınlatmış oldu: Biri, yer ile gökler olmayınca, altı 

gün nasıl belli olur? Pazar günü, pazartesiden nasıl ayırd edilir? Arşın göklerden 

önce yaratıldığı bilinince, zemânın belli olacağı anlaşılır ve günler hâsıl olur. 

[Gece gündüz olması lâzım değildir. Nitekim, kutublarda altı ay gündüz ve altı ay 

gece oluyor. Fekat altı aylık, ya’nî yüzseksen günlük zemân diyoruz.] Günlerin birbirinden 

ayrı olması için, güneşin doğup batması şart değildir. Nitekim, Cennetde 

günler ayrı ayrı olacakdır. Hâlbuki, Cennetde güneşin doğup batması yokdur. 

İkinci şübhe, bu fakîrin [ya’nî İmâm-ı Rabbânînin] bilgisine göredir. Allahü teâlâ, 

hadîs-i kudsîde, (Yere ve göke sığmam. Fekat, mü’min kulumun kalbine sığarım) 

buyurdu. Buradan anlaşılıyor ki, tam zuhûr, mü’min kulun kalbine mahsûsdur. 

Hâlbuki, birkaç mektûbda tam zuhûr, Arşa mahsûsdur demişdim ve kalbdeki 

zuhûr, Arşdaki zuhûrdan bir şuâ’ olduğunu bildirmişdim. [Kelimeleri Peygamberimizden 

“sallallahü aleyhi ve sellem”, ma’nâları, Allahü teâlâdan olan 

hadîs-i şerîflere, (Hadîs-i kudsî) denir.] Yukarıda bildirilenden anlaşıldı ki, Arş-ı 

mecîdin hâli, hükmü, yerin ve göklerin hâli, hükmü gibi değildir. Mü’minin kalbine 

sığmaz ve Arşa sığar. Cevâbı şudur ki, yer ve gökler ve bunların içinde bulunan 

herşey, böyle geniş değildir. Yalnız mü’min kulun kalbinde bu genişlik vardır. Hadîs-i 

kudsîde, kalbin, yer ve göklere göre geniş olduğu bildirildi. Bütün mahlûkâta 

göre geniş buyurulmadı ki, Arş da hesâba katılmış olsun. O hâlde, başka mektûblardaki 

yazılarımız, hadîs-i kudsîye uymuyor denilemez. 

Arş-ı mecîde tam zuhûr vardır. Yeri ve gökleri, içindekilerle berâber, Arşın karşısına 

korsak, hemen yok olurlar ve eserleri bile kalmaz. Yalnız, mü’min insanın 

kalbi kalır. Çünki, ona benzemekdedir. 

Arşın üstündeki âlem-i emre olan zuhûr öyledir ki, Arş da bunun yanında hiç 

kalır. O hâlde, her üst makâma olan zuhûr, aşağısına göre hep böyledir. Âlem-i emr 

– 915 –

itince, hayret ve cehl âlemi başlar. Bu âlem için, ma’rifet olursa, mahlûkların aklına, 

anlayışına uymıyan, bilinmiyen bir ma’rifetdir. 

İnsanın ve kalbin kemâlini de biraz bildirelim: Arş-ı mecîd her ne kadar en genişdir 

ve tam zuhûra mâlikdir. Fekat, kavuşmuş olduğu bu ni’metden haberi yokdur. 

Bu kemâle şü’ûru olmaz. İnsan kalbi ise, şü’ûrludur. Kendini bilir. Kalbin bir 

ikinci şerefi, üstünlüğü de şudur ki, bir insanın hepsi (Âlem-i sagîr) [küçük mahlûk]dir. 

(Âlem-i halk) ile (Âlem-i emr)den meydâna gelmişdir. Bunların toplanması 

ile, bir hey’et, birlik hâsıl olmuşdur ki, ayrı bir ehemmiyyet, hükm taşır. 

(Âlem-i kebîr)de [insandan başka, bütün mahlûklarda] böyle bir hey’et yokdur. 

Eğer varsa, hakîkî değil, görünüşdedir. Bu hey’et yolu ile insana ve insanın kalbine 

gelen feyzler, fâideli şeyler, Âlem-i kebîre ve bu âlemin kalbi gibi olan Arşa pek 

az nasîb olur. İnsanda bulunan toprak maddeleri, bütün âlemin yapı taşıdır. Çok 

uzak olduğu hâlde, en çok onda zuhûr etmekdedir. Toprak maddelerinin kemâlâtı, 

âlem-i sagîrin [insanın] bütün hey’etine sirâyet etmişdir. Âlem-i kebîrde böyle 

bir hey’et [topluluk] bulunmadığından, orada sirâyet etmez. O hâlde, insan kalbi, 

bu kemâlâta da mâlikdir. Arş ise, mâlik değildir. 

Kalbe mahsûs olan bu kemâlât, bu üstünlükler, bir bakımdan olan üstünlükdür. 

Her bakımdan üstünlük, Arşa olan zuhûrdadır. Arşa, çölleri, ovaları aydınlatan, 

geniş bir ışık kaynağı dersek, kalb, o kaynakdan yakılmış bir kibrit gibidir. Şu kadar 

var ki, ba’zı şeyler katarak, bu kibritin ışığı başka dürlü parlatılmakdadır. Bu 

parlaklık, bir bakımdan olan bir üstünlükdür. Herşeyin hakîkatini, özünü doğru 

olarak, ancak Allahü teâlâ bilir. Yâ Rabbî! Bizlere verdiğin nûru temâmla, günâhlarımızı 

magfiret et! Sen herşeyi yapabilirsin! Efendimiz Muhammed aleyhisselâma 

ve Âline ve Eshâbına “radıyallahü teâlâ aleyhim ecma’în” ve Peygamberlerin 

ve yakın olan meleklerin hepsine “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât”, Allahü teâlâ 

iyilikler, selâmetler ve bereketler versin! 

Azrâil, başına geldiği zemân, 

kırılır ayakla kol, yavaş yavaş. 

Mevlâm nasîb etsin din ile îmân, 

akar gözlerinden sel, yavaş yavaş. 

Yüksek uçan gönül, yorulur birgün, 

ölçü terâzîsi, kurulur birgün. 

Herkesin yapdığı, sorulur birgün, 

döner mi, yâ Rabbî, dil yavaş yavaş. 

Hep nefsine uydun, tevbe etmedin, 

her bulduğun yidin, şükr etmedin. 

Nihâyet, bu kara toprağa geldin, 

çekilir dünyâdan el, yavaş yavaş. 

Kabrin üzerine dikerler taşı, 

bir avuç toprağa koyarsın başı. 

Baba, oğlun görmez, kardeş kardeşi, 

gider, geri dönmez yol, yavaş yavaş. 

Kâfûrlu, ılık suyu koyarlar, 

o nazlı bedeni, tekmîl soyarlar. 

Öldüğünü konu komşu duyarlar, 

gelir geri ahbâblar, yavaş yavaş. 

– 916 –


Bu mektûb, seyyid mîr Şemsüddîn Alî Halhalîye yazılmışdır. Âlem-i emrden ve 

âlem-i halkdan insanda bulunan on parçayı bildirmekde ve insan kalbinin Arşdan 

dahâ üstün olduğunu açıklamakdadır: 

Allahü teâlâya hamd olsun ve Onun seçdiği, sevdiği kullarına selâm olsun! İnsan, 

on parçadan meydâna gelmiş bir topluluk nümûnesidir. Bu on parça, (Anâsır-ı 

erbe’a) dedikleri, normal fizik şartları altında, sulb, mâyı’ ve gaz hâlinde bulunan 

maddeler ve enerji ve insanın nefsi, kalbi, rûhu, sır ve hafî ve ahfâ denilen 

latîfeleridir. 

[(Nebrâs)da ve bunun Muhammed Berhurdâr Mültânî “rahmetullahi teâlâ 

aleyh” hâşiyesinde, yüzondördüncü sahîfesinde diyor ki: Abdüllah bin Ömerin “radıyallahü 

anhümâ” (Allahü teâlâ, mahlûkları, su, hava, nûr ve zulmetden yaratdı) 

dediği, (Taberânî)de yazılıdır. Buradaki nûr, [Yunan felsefecilerinin ateş dedikleri] 

ısı enerjisidir [ki, başka enerjilere dönebilir]. Zulmet dediği de, toprak maddeleridir. 

Bundan anlaşılıyor ki, bütün cismler, katı, sıvı ve gaz hâlindeki maddelerle 

enerjiden yapılmışdır. Ya’nî, her maddede enerji vardır.] 

İnsanda bulunan bütün organlar ve kuvvetler, hep bu on şeyden hâsıl olmakdadır. 

Bu on parça birbirine benzemez. Birbirine zıddır. [Birbirlerini kendi şekline 

sokmak isterler.] Başdan beş parçası, (Âlem-i halk)dandır. Ya’nî maddedirler. Bunlar, 

birbirlerine zıd oldukları gibi, (Âlem-i emr)den olan diğer beş parça da birbirlerine 

zıd olup herbirinin başka vazîfesi vardır. Bu on parçadan biri olan (Nefs-i nâtıka), 

ya’nî insanın nefsi, hep kendi isteklerinin yapılmasını ister. Başka hiçbirşeye 

boyun bükmez. 

Allahü teâlâ, birbirine zıd olan bu on parçayı bir araya toplamış, yeni bir özellik 

sâhibi, bir birlik meydâna getirmişdir. Buna insan şeklini vermişdir. İnsan bu 

on parçadan hâsıl olmuş bir birlik olduğu için, Allahü teâlânın yeryüzünde halîfesi 

olmak şerefine mâlik olmuşdur. İnsandan başka hiçbir mahlûk bu şerefe mâlik 

değildir. (Âlem-i kebîr) denilen, insandan başka bütün varlıklar, çok büyük oldukları 

hâlde, hiçbirinde bu on parça bir araya toplanmış değildir. Bütün insanlar, 

bu şerefde ortakdırlar. Âlem-i kebîrdeki mahlûkların en şereflisi Arşdır. Ona 

olan tecellî, başka mahlûklara olan tecellîlerden üstündür. Çünki, Arşa olan tecellî 

öteki tecellîlerin toplamıdır. Arşa olan tecellî, Allahü teâlânın bütün ismleri ile 

ve sıfatları iledir ve dâimî, kesiksiz tecellîdir. Kâmil bir insanın kalbi, birçok bakımdan 

Arş gibidir. Bunun için, öyle kalbe (Arşullah) denir. Bunun için, Arşa olan 

tecellîye yakın bir tecellîye kavuşur. Arşa olan tecellî, tamdır. Ârifin kalbine olan 

tecellî ise, bundan bir parçadır. Fekat, kalbde, Arşın mâlik olmadığı başka bir üstünlük 

vardır. Bu üstünlük, tecellî edene şu’ûrdur. Onu tanımakdır. Kalb, tecellî 

edene, zâhir olana tutulur, onu sever. Arşda böyle sevgi yokdur. Kalbde bu şu’ûr 

ve bu sevgi bulunduğu için, kalb ilerliyebilir, yükselebilir. Hem de yükselmekdedir. 

(İnsan, sevdiği ile berâber olur) hadîs-i şerîfi bunu bildirmekdedir. Kalb, sevgilisi 

ile berâber olmakdadır. Allahü teâlânın ismlerini ve sıfatlarını sevdi ise, 

onlarla berâber olur. Eğer zât-ı ilâhiyyeyi sevdi ise, ismleri ve sıfatları aşarak 

ötelere ulaşır. Arş, ismlerin ve sıfatların ötesindeki tecellîlere kavuşamaz. Vesselâm. 

Menba-ı feyzu meânî meclis-i Abdülhakîm, 

menzil-i kurb-ı ilâhî, sohbet-i Abdülhakîm. 

Melce-i bî-çâre-gândır, derde dermandır Hakîm. 

ma’den-i irfân, nûr-ı Sübhân, sırr-ı Kur’ândır Hakîm! 

– 917 –

35 — FENÂ-FİLLAH 

İmâm-ı Rabbânî “rahmetullahi aleyh”, (Me’ârif-i ledünniyye) kitâbında, yirmialtıncı 

ma’rifetde buyuruyor ki: 

(Fenâ) Allahü teâlâdan başka herşeyi unutmak demekdir. (Âlem-i emr)de bulunan 

beş latîfenin, insanda, birer sûreti, benzeri vardır. Bu beş latîfeye, (Kalb), 

(Rûh), (Sır), (Hafî) ve (Ahfâ) ismleri verilmişdir. Evliyânın çoğu, bunları birbirinden 

ayırd etmemiş, hepsine rûh demişlerdir. Rûh deyince, beşi de anlaşılmakdadır. 

İşte bu rûh, ya’nî latîfeler, bu bedene te’alluk etmeden, bununla birleşmeden 

önce, Allahü teâlâyı biliyordu. Allahü teâlâya karşı, biraz teveccühü, tanıması, sevgisi 

vardı. Kendisine ilerlemek, yükselmek kuvveti, hâssası verilmişdi. Fekat, bu 

bedenle birleşmeden önce bu bedene karşı muhabbet verildi. Sonra bu bedene doğru 

bırakıldı. Kendini bedene atdı. Çok latîf, yayılma kuvveti pek çok olduğundan, 

bedenin her yerine sindi, işledi. Bedende tanınmaz, bilinmez oldu. Kendini unutdu. 

Kendini beden sandı. Bedende fânî oldu. İşte insanların çoğu, kendini yalnız 

beden sanıyor. Rûhun varlığını bilmiyor ve rûha inanmıyorlar. 

Allahü teâlâ, çok merhametli olduğu için, merhamet ederek, insanlara, ya’nî rûhlara, 

Peygamberlerle “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” haber gönderdi. Onları 

kendisine çağırdı. Bu karanlık bedene bağlanmalarını yasak etdi. Ezelde iyi olmaları 

takdîr edilmiş olanlar, bu emri dinleyip bedene olan bağlılığına son verir. Ona 

vedâ’ eder. Yükseklere döner. Bedenle birleşmeden önceki asla olan sevgisi, yavaş 

yavaş çoğalır. Geçici bir varlığa olan sevgisi azalır. Bu zulmânî, karanlık sevgilisini 

tam unutunca, onun sevgisi hiç kalmayınca, (Bedenin fenâsı)na kavuşmuş 

olur. Böylece, tesavvuf yolunun iki temel basamağından birincisi aşılmış olur. 

Bundan sonra, Allahü teâlâ, eğer ihsân ederse, nasîb ederse, buradan da ilerliyerek, 

kendini de unutmağa başlar. Bu unutkanlık artarak, büsbütün unutur. Allahü 

teâlâdan başka hiçbir varlığı bilmez olur. Böylece (Rûhun fenâsı)na da kavuşur. 

İkinci basamağı da atlamış olur. Rûhun bu dünyâya gelmesinin sebebi, bu ikinci 

fenâya kavuşmasıdır. Dünyâya gelmeksizin, buna kavuşamaz. 

(Hakîkat-i câmi’a) adı da verilen kalb latîfesi, eğer rûh ile birlikde, bu iki basamağı 

atlarsa, rûh ile birlikde kendi fenâsına kavuşur. Nefs de, bu yolculukda, kalb 

ile birlik olursa, bu da tezkiye bulur. Ya’nî fenâsına kavuşur. Fekat, nefs, kalbin 

makâmına gelince, kalb ile birlikde yükselmeyip orada kalırsa ve bu iki basamağı 

aşamazsa, nisyâna kavuşamaz. Mutmainne olamaz. 

Rûhun fenâsına kavuşan bir kimse, kalbin fenâsına kavuşmayabilir. Rûh kalbin 

babası gibidir. Nefs, kalbin anası gibidir. Kalbin, babası gibi olan rûha doğru bir 

isteği olur. Anası gibi olan nefsden yüzçevirir. Bu isteği çoğalıp, kalbi, babasına doğru 

çekerse, onun makâmına yetişir. Ya’nî iki basamağı atlar. Kalbin ve rûhun fânî 

olmaları ile, nefsin de fânî olması lâzım gelmez. Nefsin, oğluna muhabbeti, isteği 

hâsıl olur. Bu istek çoğalırsa ve babasının makâmına yükselmiş olan oğlunun 

yanına varırsa, onlar gibi olur. Sır, hafî ve ahfâ latîfelerinin fenâ bulmaları da böyledir. 

Kalbden hâtıraların, düşüncelerin gitmesi, silinmesi, onun Allahü teâlâdan 

başka şeyleri unutduğunu gösterir. Hiçbir şeyi hâtırlayamamak, bunlara olan ilmin 

gitmesi demekdir. Fenâda, ilmin zevâli, gitmesi lâzımdır. 

Niçin kılmazsın sen, farz-u sünneti, 

değil misin, Muhammedin ümmeti “aleyhisselâm”. 

Anmaz mısın, Cehennemi, Cenneti, 

Îmân sâhibi kul, böyle mi olur? 

– 918 –


Bu mektûb, Nûr Muhammed Tehârî için yazılmışdır. Allahü teâlâya kavuşduran 

yolların iki olduğunu bildirmekdedir: 

Bismillâhirrahmânirrahîm. Allahü teâlâya hamd olsun ve Onun seçdiği, sevdiği 

kullarına selâm olsun! İnsanı Allahü teâlâya kavuşduran yollar ikidir: Birincisi 

peygamberlerin yakınlığı gibi olan (Nübüvvet yolu) olup, insanı aslın aslına ulaşdırır. 

Peygamberler “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” ve bunların sahâbîleri bu yoldan 

kavuşmuşlardır. Ümmetlerinden sahâbî olmıyanlar arasından dilediklerini de 

bu yoldan kavuşmakla şereflendirirler. Fekat bunlar pek azdır. Bu yolda vâsıta, aracı 

yokdur. Ya’nî vâsıl oldukdan sonra, doğrudan doğruya asldan feyz alırlar. Hiçbiri, 

ötekine vâsıta olmaz, perde olmaz. İkinci yol, (Vilâyet yolu)dur. Kutblar, evtâd, 

büdelâ ve nücebâ ve bütün Evliyâ hep bu yoldan kavuşmuşlardır. Bu yol, (Sülûk) 

yoludur. Evliyânın cezbeleri de, bu yolun cezbeleridir. Bu yoldan kavuşanlar, 

birbirlerine vâsıta ve perde olurlar. Bu yoldan vâsıl olanların önderi ve en üstünleri 

ve ötekilere vâsıta olanı, hazret-i Alî Mürtedâ “kerremallahü teâlâ vechehül-kerîm”dir. 

Bu yolda gelen feyzlerin kaynağı odur. Resûlullahdan “aleyhi ve alâ 

âlihissalâtü vesselâm” gelen feyzler, ma’rifetler hep onun vâsıtası ile gelir. Fâtımatüz-Zehrâ 

ve hazret-i Hasen ve hazret-i Hüseyn “radıyallahü teâlâ anhüm”, bu makâmda, 

hazret-i Alî ile ortakdırlar. Öyle sanıyorum ki, hazret-i Alî, dünyâya gelmeden 

önce de, bu makâmda idi. Vefât etdikden sonra da, bu yolda her Velîye gelen 

feyzler, hidâyetler, yine onun vâsıtası ile gelmekdedir. Çünki kendisi, bu yolun 

en yüksek noktasında bulunuyor. Bu makâmın sâhibi Odur. Hazret-i Alî “radıyallahü 

teâlâ anh” vefât edince, ondan yayılan feyzler, hazret-i Hasen ve sonra 

hazret-i Hüseyn vâsıtası ile geldi. Dahâ sonra oniki imâmdan, sağ olanları da vâsıta 

oldular. Bunlardan sonra gelen Evliyâya feyzler, bu oniki imâm vâsıtası ile geldi. 

Kutblara, nücebâya da, hep bunlardan geldi. Abdülkâdir-i Geylânî “kuddise sirruh”, 

Velî oluncaya kadar hep böyle idi. Sonra, bu da bu vazîfeye kavuşdu. Ondan 

sonraki kutblara ve nücebâya ve bütün Evliyâya oniki imâmdan “kaddesallahü teâlâ 

esrârehümül’azîz” gelen feyzler, bunun vâsıtası ile geldi. Başka hiçbir Velî bu 

makâma kavuşamadı. Bunun içindir ki, (Önceki Velîlerin güneşleri batdı. Bizim 

güneşimiz üfk üzerinde sonsuz kalacakdır) buyurmuşdur. Hidâyet, irşâd feyzinin 

akmasını güneş ışıklarının yayılmasına benzetmişdir. Feyzin kesilmesine, güneşin 

batması demişdir. Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerine oniki imâmın vazîfeleri verilmişdir. 

Rüşd ve hidâyete vâsıta olmuşdur. Kıyâmete kadar, her Velîye feyzler 

onun vâsıtası ile gelecekdir. 

Süâl: Müceddid-i elf-i sânî denilen, hicretin bin senesindeki büyük Velînin gelmesi 

ile, Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin bu vazîfesi bitmez mi? Çünki, Mektûbâtın 

ikinci cildinin dördüncü mektûbunda, Müceddid-i elf-i sânî anlatılırken, 

ikinci bin senelerinde ümmetlere gelen her feyz, kutblara ve evtâda ve büdelâya 

ve nücebâya da olsa, hep müceddid vâsıtası ile gelir deniliyor? 

Cevâb: Müceddid-i elf-i sânî bu vazîfeyi Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin vekîli 

olarak yapmakdadır. Kamer, güneşden aldığı ışıkları saçdığı gibi olmakdadır. 

Süâl: Müceddid için böyle nasıl söylenebilir? Çünki, hazret-i Îsâ “alâ nebiyyinâ 

ve aleyhissalâtü vesselâm” gökden inecek ve müceddid olacakdır. Hazret-i Mehdî 

de “aleyhirrıdvân”, çıkacak ve müceddid olacakdır. Bunların, verecekleri feyzleri 

başkasından almaları düşünülebilir mi? 

Cevâb: Feyz için vâsıta olmak, yukarıda bildirdiğimiz iki yoldan yalnız ikincisindedir. 

Birinci yolda, ya’nî (Kurb-i nübüvvet) denilen yolda, feyz ve hidâyet, vâsıta 

ile gelmez. Bu yolda yükselen, arada vâsıta ve perde olmadan vâsıl olur. Kendisine 

hiçbir kimse vâsıta ve perde olmaksızın feyzlere ve bereketlere kavuşur. Vâsıta 

olmak ve perde olmak, (Kurb-i vilâyet) denilen yoldadır. Bu iki yolu birbiri- 

– 919 –

ne karışdırmamalıdır. Hazret-i Îsâ “alâ nebiyyinâ ve aleyhissalâtü vesselâm” ve hazret-i 

Mehdî “aleyhirrıdvân”, nübüvvet yolu ile vâsıl olurlar. Şeyhayn, ya’nî hazret-i 

Ebû Bekr ile hazret-i Ömer “radıyallahü teâlâ anhümâ” da, nübüvvet yolu ile 

kavuşmuşlardır. Resûlullahın “aleyhi ve alâ âlihissalâtü vesselâm” himâyesi altındadırlar. 

Şânları çok yüksekdir. 

Tenbîh: Bir Velînin (Kurb-i vilâyet) yolundan ilerliyerek (Kurb-i nübüvvet) yoluna 

kavuşması, böylece her iki yoldan da feyz alması câizdir. Böyle olan Velîyi, 

Peygamberlerin ni’metlerinin artıklarına kavuşdururlar. Nübüvvet yolundan ulaşdırırlar. 

Onu, başkalarına feyz vermeğe vâsıta kılarlar. Her iki yolda da talebeyi 

yetişdirmek nasîb ederler. Fârisî mısra’ tercemesi: 

Bir kulunu herkesin yetişmesine sebeb kılar. 

Bu, Allahü teâlânın öyle bir ni’metidir ki, dilediğine ihsân eder. Allahü teâlânın 

ihsânı pek çokdur. [İmâm-ı Rabbânî “kuddise sirruh” böyle Velîlerdendir. Nübüvvet 

yolu ile kemâle gelmişdir. Vilâyet yolu ile de feyz vermekdedir.] 

Bu hâllerin, zevklerin, tercümânı Mektûbât, 

kitâbıdır ki, ondan neşr oluyor füyûzât. 

İlâhî nûrlar ondan yayılıyor cihâna, 

her ne müşkilin varsa, yalnız sen başvur ona. 

Onu çok oku dostum, bak nûrla dolacaksın, 

bizzat musannifinden, feyizyâb olacaksın. 

öyle kitâbdır ki o, misli islâmiyyetde, 

ne mâzîde yazılmış, ne yazılır âtîde. 

Kur’ândan, hadîslerden sonra gelir bu kitâb, 

herkese var içinde, kendine göre hitâb. 

İlm, ihlâs menba’ı, hârikalar diyârı, 

onda bulur arayan, eşi olmıyan yârı. 

Kayyûm-i âlem diyor, her mektûbu babamın, 

bir deryâ-yı muhîtdir, sonu görünmez ânın. 

Tarîkat ve islâmiyyet, vasl olmuşdur burada, 

Se’âdet menbaıdır, dünyâda ve ukbâda. 

Budur Tabîb-i hâzık, budur her derde devâ, 

budur kalblere şifâ, budur rûhlara gıdâ. 

Budur Hakkın sevdiği, sevgililerin sözü, 

budur islâmın aslı, hem de irfânın özü. 

Budur Evliyâların, çeşid çeşid lisânı, 

Ehl-i sünnet yolunun, gâyet açık beyânı! 

Aşkla yanan tâlibe, en iyi haber budur, 

bilinmiyen yollarda, sâlike rehber budur. 

Gece gündüz dâimâ, oku bu Mektûbâtı, 

gayret et duymak için, o lezzeti, o tadı. 

Oku, gülen gözlerin yaş doluncaya kadar, 

oku, hakîkî aşka, kavuşuncaya kadar. 

Oku, elbet o güzel, birgün rû-nümâ olur, 

muhabbetle okuyan mâsivâdan kurtulur. 

Sâatlerce, günlerce, hep onunla meşgûl ol, 

bu sözler te’sîriyle, açılır kalbe bir yol. 

Bir kalb ki, meşgûl olur, bu ma’nâyla her zemân, 

elbet imdâda gelir, birgün bunları yazan. 

– 920 –

37 — BİR TESAVVUF MÜTEHÂSSISININ MEKTÛBU 

Tesavvuf, kalbi sâf yapmak, temizlemek demekdir. Bu da, zikr-i ilâhî ile olur. 

Bütün insanların se’âdet-i ebediyyeye, ya’nî dünyâ ve âhıret iyiliklerine kavuşması, 

hakîkî sâhibimiz olan Allahü teâlânın ismini çok zikr etmekle hâsıl olur. Şu kadar 

var ki, zikri, bir Velîden veyâhud onun izn verdiği, ahkâm-ı islâmiyyenin ve hakîkatin 

edeblerini değişdirmiyen, bid’at karışdırmıyan, ona, doğru bağlanmış bulunan 

bir zâtdan öğrenmesi, ondan izn alması lâzımdır. Böyle öğrenmeksizin yapılan 

zikrin fâidesi pekaz olur, belki de hiç olmaz. Çünki, izn alarak yapılan zikr, 

mukarreblerin işidir. İznsiz zikr ise, ebrârın işidir. Bunun için, (Ebrârın ibâdetleri, 

iyilikleri, mukarreblere günâh, kusûrdur) buyurulmuşdur. [İmâm-ı Rabbânî “rahime-hullahü 

teâlâ” yüzdoksanıncı ve Abdüllah Dehlevî doksandokuzuncu mektûbunda 

buyuruyorlar ki, (Zikrin fâideli olması ve te’sîr edebilmesi için ahkâm-ı 

islâmiyyeye uymak şartdır. Farzları ve sünnetleri yapmak ve harâmlardan ve şübheli 

olan şeylerden sakınmak lâzımdır. Bunları da sâlih olan Ehl-i sünnet âlimlerinden 

[veyâ bunların kitâblarından] öğrenmelidir). Zikri, bizim kitâblarımızda bildirdiğimiz 

gibi yapan kimse, izn alarak yapmış olur.] 

Zikri merâk etdiğinizi biliyorum. Bunun için açık yazıyorum. [1] 

Zikr, arabî bir kelimedir. Türkçede hâtırlamak, anmak demekdir. Hâtırlamak 

da, kalb ile olur. Söylemekle olmaz. Şimdi üç dürlü zikr bilinmekdedir: 

1— Dil ile söylemekle yapılan zikrdir. Söylerken, kalb birlikde hâtırlamaz. Yalnız 

dil ile söylenen zikrin kalbi temizlemekde fâidesi pek az olur. İbâdet sevâbı hâsıl 

olur. Zümer sûresinde, meâli, (Kalbleri Allahü teâlâyı zikr etmiyenlere azâb vardır) 

olan yirminci âyetinde bildirilen azâb bunlar içindir. 

2— Yalnız kalb ile yapılan zikrdir. Dil söylemez. İşte bizim yolumuza mahsûs 

olan zikr budur. A’râf sûresi ellidördüncü [54] âyetinde meâlen, (Rabbinizi, yalvararak 

ve gizli ve sessiz çağırınız) ve Ra’d sûresi, otuzuncu [30] âyetinde meâlen, (Biliniz 

ki, kalbler, yalnız Allahü teâlâyı zikr etmekle râhat bulur) ve A’râf sûresi ikiyüzdördüncü 

[204] âyetinde meâlen, (Rabbini, içinden zikr et!) buyuruldu ve başka 

birçok âyet-i kerîmede ve sayısız hadîs-i şerîflerde ve din büyüklerinin kitâblarında 

bu zikr bildirilmekdedir. 

3— Dil ile kalbin birlikde yapdığı zikrdir. Allah adamları, Evliyâ “kaddesallahü 

teâlâ esrârehümül’azîz”, yükseklere erişdikden sonra, böyle zikri yapabilirler. 

Kalb ile yapılan zikr, en önce Fahr-i âlemin “sallallahü aleyhi ve sellem” hicret 

gecesinde, Sevr dağındaki mağarada, Ebû Bekr-i Sıddîka “radıyallahü anh”, diz 

üstüne oturtup, gözlerini kapamasını emr ederek sessiz yapdırdığı zikrdir. 

Büyüklerin yolda bulunanlara öğretdikleri râbıta, Tevbe sûresinin yüzyirminci 

âyetinin, (Hep sâdıklarla birlikde bulunun!) ve En’âm sûresinin elliikinci âyetinin, 

(Rablerini istiyenlerle berâber olmağa çalış!) meâllerinde emr olunan berâberlikdir 

ve (Allahü teâlânın sevdiklerini hâtırlamak, rahmet etmesine sebeb 

olur) hadîs-i şerîfine uymakdır. Bunlar gibi, başka âyet-i kerîmeler ve hadîs-i şerîfler 

de vardır. Asyada, Mâverâ-ün-nehr ve Buhârâda, oniki asrdan beri gelmiş 

bulunan Hanefî âlimlerinin büyükleri de, talebesine böyle yapdırmışlardır. 

Hergün âdet ederek, sabâh veyâ akşam nemâzından sonra, yâhud uygun gördükleri 

bir zemânda, abdestli, temiz bir yerde, yalnız olarak, kıbleye karşı oturulurdu. 

Gözler kapanırdı. Dil ile yirmibeş kerre (Estagfirullah) denir, herbirini söy- 

[1] (Bir kimse, bu mektûbu okuyup, seve seve yaparsa, ona izn verilmiş olur demişlerdir. 

Zikrden ve râbıtadan istifâde edebilmek için, Ehl-i sünnet i’tikâdında olmak ve farzları 

yapmak, harâmlardan sakınmak lâzım olduğu doksandördüncü ve yüzdoksanıncı 

mektûbların sonunda ve ikinci cildin kırkyedinci ve ellinci mektûbunda bildirilmişdir. 

Böyle olmıyanlarda, fâide yerine zarar olur) demişlerdir. 

– 921 –

lerken, (Günâhlarıma pişmân oldum. Bir dahâ yapmamağa söz veriyorum. Günâhlarımı 

afv eyle!) diye düşünülürdü. Sonra: 

Bir Fâtiha ile üç İhlâs okuyup, sevâbı, Fahr-i âlem “sallallahü aleyhi ve sellem” 

ile Muhammed Behâeddîn-i Buhârî ve Abdülkâdir-i Geylânînin “kaddesallahü teâlâ 

esrârehümül’azîz” rûhlarına hediyye edilir ve kalb ile düşünerek, rûhlarından yardım 

istenir. Beni de yolunuzun yolcuları arasında bulundurunuz diye yalvarılırdı. 

İhlâs-ı şerîf okumadan, yalnız bir Fâtiha dahâ okur, sevâbını Fahr-i âlem “sallallahü 

aleyhi ve sellem” ile imâm-ı Rabbânî Müceddid-i elf-i sânî Ahmed Fârûkî 

Serhendî ve mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî “kaddesallahü teâlâ esrârehümâ”nin 

rûhlarına hediyye eder, bunların da rûhlarına kalb ile yalvararak, kendilerinin talebelerinden, 

mensûblarından saymalarını ricâ ederlerdi. 

Yalnız bir Fâtiha dahâ okunur. Sevâbını Fahr-i âlem “sallallahü aleyhi ve sellem” 

ile seyyid Abdüllah ve seyyid Tâhâ “kaddesallahü teâlâ esrârehümâ” rûhlarına 

hediyye eder, bâtınlarından kalb ile yardım ve feyz isterlerdi. 

Bir Fâtiha dahâ okuyarak, Fahr-i âlem “sallallahü aleyhi ve sellem” ile seyyid 

Muhammed Sâlih ve seyyid Fehîm-i Arvâsînin “kaddesallahü teâlâ esrârehümâ” 

rûhlarına hediyye eder, rûhlarından kalb ile yardım ve feyz isterlerdi. [1] 

Bundan sonra, kısaca (Tezekkür-i mevt) ederlerdi. Ya’nî, kendini ölmüş ve teneşir 

tahtası üzerinde yıkanmış, kefene sarılmış ve tabuta konulmuş ve mezâra gömülmüş 

olarak düşünürlerdi. Mezârda olduğu hâlde, Allahü teâlâ ile arasında vesîle 

ve vâsıta olan zâtı [meselâ, yukarıda rûhlarına Fâtiha okuduğu Velîlerden birini] 

karşısında görür gibi, hayâline getirir, nûrlu alnına, ya’nî iki kaşı arasına 

edeb ile bakar gibi olurlardı. Herşeyi unutarak, dünyâ işlerini düşünmiyerek, 

sevgi ve saygı ile, onun mubârek yüzünü hayâlinde veyâ gönlünde durdururlardı. 

Buna, (Râbıta) demişlerdir. Mâide sûresi, otuzbeş [35]. ci âyetinde, (Ona kavuşmak 

için, vesîle, vâsıta arayınız!) emri ile ve başka âyet-i kerîmeler ve hadîs-i şerîflerle 

ve islâm âlimlerinin kitâblarında bildirilmişdir. Tesavvufun bütün yollarında 

ve en çok büyüklerimizin yolunda en değerli ilerletme vâsıtası olduğu bildirilmişdir. 

Bu râbıta, en az onbeş dakîka sürer. Dahâ az olursa, te’sîri de az olur. 

Râbıtasız zikr etmek, insanı ilerletmez. Zikr etmeden râbıta yapmak, ilerletir 

buyurmuşlardır. Râbıta, her işde yardımcıdır. Zikr etmeğe yardımı ise, pekçokdur. 

Allahü teâlânın evi olan kalbi, nefsin pisliklerinden ve şeytânın aldatmasından temizler. 

Zikrin yerleşmesi için kalbi hâzırlar. Râbıta, üç kısmdır: 

1 — Velînin yüzünü, karşısında bulunuyormuş gibi, hâtırlamakdır. Böyle râbıta, 

zikre başlarken yapılırdı. 

2 — Yüzünü kendi kalbinde bulundurmakdır. Böyle râbıta, zikr ederken, 

kendiliğinden hâsıl olunca, kalbde durduğunu düşünerek, zikr etmek olurdu. 

3 — Kendisini, Velînin şeklinde, kıyâfetinde görmek, ya’nî böyle râbıta yapmakdır. 

Kur’ân-ı kerîm okurken ve dinlerken, ders, va’z dinlerken, nemâz kılarken, 

her ibâdeti yaparken, kendini o kıyâfetde düşünür. Bunları yapan, kendi değil, 

odur der. Böyle yapılan ibâdetlerden çok lezzet duyulurdu. 

Râbıta yapmakla çabuk ilerlerdi. Allahü teâlânın rızâsına kavuşurdu. Üçüncü 

kısma (Tam râbıta) denirdi. 

Tam râbıta yapan, kendi kalbini düşünürdü. Kalb, ya’nî gönül, sol memenin altında 

ve iki parmak aşağıda, yürek denilen bir parça etde bulunan nûrdan bir kuvvetdir. 

Yürek, yumurta veyâ kozalak gibidir. Buna, (Kalb-i sanevberî) denir. Burada 

bulunan nûrdan kuvvete, (Kalb-i hakîkî) denir. Kalb-i sanevberî, kalb-i hakîkînin 

yuvası gibidir. 

Kendine sıkıntı vermeden, nemâzda oturur gibi edeble otururlardı. Başını ve vü- 

[1] Bunlara, seyyid Abdülhakîm efendi de ilâve edilir. 

– 922 –

cûdünü azıcık kalbe eğer. Gözlerini yumar, ya’nî kaparlardı. Çünki göz, kalbin kılavuzu 

gibidir. Göz ne ile meşgûl olur ise, kalb de onunla meşgûl olur. [Bütün his 

organları da böyledir.] Bunun için, duygu organlarının hiçbiri birşey duymamalıdır. 

Hiçbir uzvunu oynatmazlardı. Dudaklar birbirine yapışırdı. Dil damağa değer, 

(Allah) kelimesini, hayâli ile, düşünerek, o (nûrdan kuvvet) üzerinden geçirir. Hayâl 

ile, zevk, şevk, saygı ile, (Onun gibi, hiçbirşey yokdur) âyet-i kerîmesine uyarak, 

hiçbirşeye benzemiyen bir zâtın ismi olan Allah, Allah, Allah derlerdi. Söylerken, 

hiçbir sıfatını düşünmez. Hattâ hâzır ve nâzır olduğunu bile hâtırlamazlardı. 

Tesbîhi alıp, sağ elinin baş parmağı ile Allah, Allah diyerek, tesbîh dânelerini atar. 

Kalbine bir düşünce gelmemesi için uygun göreceği gibi çabuk veyâ ağır ağır zikr 

ederlerdi. Zikrin, kalbin yakınında olması lâzımdır. Zikr günde, en az beşbindir. Ramezân-ı 

şerîfde onbeşbin, başka aylarda yedibin, mümkinse her zemân onbeşbin 

olurdu. Zikr, bu kadar anlatılabilir. Yapınca anlaşılır. İyi yapmak çok yapmakla olur. 

(Ölüm gelmeden önce zikr et! Çünki, kalbin temizliği zikr ile olur. Allahü teâlânın 

zikrinden başka, her ne olursa olsun, can çıkarmakdır) sözü meşhûrdur. 

Tesavvuf bilgilerinin mütehassısları, (Zikr etmekle kalb temizlenir. Zikr etmekle, 

Allahın sevgisi elde edilir. Zikr etmekle, ibâdetin tadı duyulur. Zikr etmekle, 

îmân kuvvetlenir. Zikr etmekle, nemâz kılmak hevesi artar. Zikr etmekle, ahkâm-ı 

islâmiyye kolaylıkla yapılır. Zikr etmekle, taklîdcilikden kurtulup, vicdânîliğe 

kavuşulur. Kur’ân-ı kerîmdeki (Allahü teâlâyı çok zikr ediniz!) emri bunu göstermekdedir) 

derlerdi. [Zikrin nasıl yapılacağı, Muhammed Ma’sûm hazretlerinin, 

cild 2, 113.cü mektûbunda yazılıdır. Bu mektûbun tercemesi, (Kıyâmet ve Âhıret) 

kitâbı 165.ci sahîfede vardır.] 

Tesavvuf yolunda ilerlemek için, önce tevbe, sonra istihâre yapılırdı. Tevbe yapmak 

için kısaca, (Yâ Rabbî! Bulûğum ânından şimdiye kadar yapdığım günâhlara 

pişmân oldum. Şimdiden sonra da, inşâallahü teâlâ hiç günâh işlememeğe söz 

veriyorum) denir. Günâhlar ayrı ayrı sayılmaz. Sonra gusl abdesti alınır. Guslden 

sonra, o gece (İstihâreye niyyet etdim) diyerek iki rek’at nemâz kılıp, yatılırdı. Birinci 

rek’atde (Kâfirûn), ikinci rek’atde (İhlâs) sûresi okunurdu. Hergün, böyle zikr 

ederlerdi. Tevfîk Hak teâlâdandır derlerdi. 

İmâm-ı Birgivînin (Kırk hadîs)i, yirmibirinci hadîsine göre, her mü’minin istihâre 

yapması sünnetdir. İbni Âbidînde diyor ki, (İstihâre nemâzından sonra şu düâ 

okunur: Allahümme innî estehîrüke bi-ilmike ve estakdirüke bi-kudretike ve 

es’elüke min fadlikel’azîm fe inneke takdiru ve lâ akdiru ve ta’lemü velâ a’lemü 

ve ente allâmül-guyûb). Yedi gece böyle istihâre yapılır. Sonra, kalbe gelen şey yapılır. 

İstihâreden sonra, abdestli olarak, kıbleye dönüp yatılır. Rü’yâda beyâz veyâ 

yeşil görmek hayra alâmetdir. Siyâh veyâ kırmızı görmek şerre alâmetdir denildi. 

İstihâre nemâzını başkasına kıldırmak sünnet değildir. İstihâre yapmasını öğrenmeli, 

bu sünneti kendisi îfâ etmelidir. Bedenle yapılan ibâdetleri başkasına yapdırmak 


31 Mayıs 1339 [1923] Zil-ka’de 1341 

Esseyyid Abdülhakîm 

Resûlullahın vârisi, müceddid-i elf-i sânî, 

İlm-i zâhirde müctehid, tesavvufda Veysel Karânî. 

Dîni yaydı yeryüzüne, nûrlar saçdı her mü’mine, 

Uyandırdı gâfilleri, yüce imâm-ı Rabbânî. 

İyi bildi ilm-i hâli, şer’a uygundu her hâli, 

Küfr sarmışken cihânı, oldu Ebû Bekr misâli. 

Sohbetinden feyz aldılar, hem kumandan, hem de vâlî, 

Ömer Fârûk soyundandır, buna şâhid oldu adlî. 

– 923 –


Bu mektub, Mektûbâtın üçüncü cildini toplamış olan Muhammed Hâşim-i Keşmîye 

“rahmetullahi teâlâ aleyh” yazılmışdır. Kalbin ve nefsin fenâsını ve ilm-i 

husûlînin ve ilm-i huzûrînin yok olmalarını bildirmekdedir: 

(Fenâ), mâ-sivâyı unutmak demekdir. (Mâ-sivâ), Allahü teâlâdan başka herşey 

demekdir. Mâ-sivâ, iki kısmdır: (Âfâk), insanın dışında olan mahlûklardır. (Enfüs), 

insanda bulunan şeylerdir. Âfâkı unutmak, âfâkı tanıtan ilm-i husûlînin yok olmasıdır. 

Enfüsü unutmak, enfüsü tanıtan ilm-i huzûrînin yok olmasıdır. Çünki âfâk, 

ilm-i hüsûlî ile bilinir. Enfüs, ilm-i huzûrî ile bilinir. İlm-i husûlînin yok olması, zordur 

ve Evliyâya nasîb olur. İlm-i huzûrînin yok olması, dahâ çok zordur ve Evliyâ 

“kaddesallahü teâlâ esrârehümül’azîz” içinden ancak çok yüksek olanlara nasîb 

olur. Yalnız akl ile iş görenlerin çoğu, buna inanmaz. Hattâ, böyle şeyi düşünmek 

bile imkânsızdır derler. İdrâk sâhibi bir kimsenin, kendini unutması, olacak 

şey değildir derler. Bir insanın kendini bilmesi lâzımdır. Bir insanın kendini bir an 

bile unutması olamaz, hele devâmlı, hep unutması hiç olamaz derler. 

İlm-i husûlînin yok olması, (Fenâ-yı kalb) denilen makâmda hâsıl olur. İlm-i huzûrî 

yok olunca, (Fenâ-yı nefs) hâsıl olur ki, bu tam fenâdır ve hakîkî fenâdır. Fenâ-yı 

kalb, fenâ-yı nefsin sûreti gibidir, gölgesi gibidir. Çünki ilm-i husûlî, ilm-i huzûrînin 

gölgesidir, görünüşüdür. Bunun için, ilm-i husûlînin fenâsı, ya’nî yok olması, 

ilm-i huzûrînin fenâsının gölgesi, sûreti olur. İlm-i huzûrî fenâ bulunca, 

nefs itmînân makâmına gelir. Allahü teâlâdan râzı olur. Allahü teâlâ da, ondan râzı 

olur. Bekâdan ve geriye rücû’dan sonra, tâlibleri irşâd etmek ve kemâle ulaşdırmak 

vazîfesi, nefse verilir. Bedende bulunan ve her birinin istek ve meylleri birbirine 

ters olan ve özellikleri başka başka olan ve her biri başka şey istiyen (Anâsır-ı 

erbe’a)nın dördü ile de cihâd ve gazâ yapmak nefse nasîb ve müyesser olur. 

Bedende bulunan diğer dokuz parçadan hiçbiri, bu ni’mete kavuşamaz. İnsanda 

bulunan enerjinin artması, güçlenmesi, insanı şeytâna çevirir. (Benim gibi bir dahâ 

var mı?) dedirir. Mutmainne olmuş olan nefs, cihâd ederek, insanı bu belâdan 

kurtarır. İnsanda bulunan şehvet ve gadab ve başka kötü sıfatlar, başka hayvanlarda 

da vardır. Nefs, bunları da terbiye ederek iyi hâle çevirir. Sübhânallah! Pek 

şaşılacak şeydir ki, on latîfenin en kötüsü olan nefs, en iyisi oluyor ve kötülüklerle 

cihâd ediyor. Bir hadîs-i şerîfde, (Câhiliyye zemânında iyi olanlarınız, müslimân 

olup din bilgilerini öğrenince de, en iyiniz olur!) buyuruldu. 

Tenbîh: Kalbin mâ-sivâyı unutmasının alâmeti, mâ-sivâyı hiç düşünmemesidir. 

Mâ-sivâyı düşünmek için kendini zorlasa, kalbine hiçbir düşünce gelmez.[Akl, dünyâ 

işleri ile meşgûl olduğu hâlde] kalb mâ-sivâ düşüncesini kabûl etmez. Nefsin 

ilm-i huzûrîsinin yok olduğunu bildiren alâmet, insanın yok olmasıdır. İnsan 

kendini ve sıfatlarını bilemez. Bu zemân ilm de, ma’lûm da yok olur. Çünki, ilm 

ve ma’lûm, insanın kendisidir. İnsanın kendisi yok olmadıkca, ilm ve ma’lûm yok 

olmazlar. Kalbin fenâsı, âfâkın fenâsıdır. Nefsin fenâsı, fenâ-yı enfüsdür ki, hakîkî 

fenâ budur. 

Gel ey gurbet diyârında, esîr olup kalan insan, 

gel ey dünyâ harâbında, yatıp gâfil olan insan! 

Gözün aç, etrâfa bir bak, nice beğler gelip geçdi, 

ne mecnûndur bu fânîye, gönül verip duran insan! 

Kafesde bülbüle şeker verirler, fekat hiç durmaz, 

aceb niçin karâr eder, bu zındâna giren insan! 

Aklını başına topla, elinde var iken fırsat, 

sonsuz azâb çekecekdir, (Adam sen de) diyen insan. 

– 924 –


Bu mektûb, mîr Mensûr için yazılmışdır. Allahü teâlânın ihâta, kurb ve ma’ıyyet 

sıfatları üzerinde ince bilgiler vermekdedir: 

Allahü teâlâ için söylenen Kurb ve Ma’ıyyet ve İhâta ve Sereyân ve Vasl ve İttisâl 

ve Tevhîd ve İttihâd gibi sözler, Müteşâbihât ve Şathiyyât cinsindendirler. Bu 

sözlerle, bizim anladığımız şeyler bildirilmemişdir. Bu sözleri işitince, akla, hayâle 

gelen şeylerin hiçbiri Allahü teâlâda yokdur. Allahü teâlânın bunlarla hiçbir ilgisi, 

ilişiği yokdur. Tesavvuf yolunun sonuna doğru şu kadar anlaşıldı ki, Allahü 

teâlânın kurb ve ittisâli, aynada görülen şeylerin aynaya olan kurb ve ittisâli gibidir. 

Aynada görünen şeylerden hiçbiri aynada yokdur. Görüntüden başka birşey 

değildirler. Bunların aynaya olan kurb ve ittisâli, vehm olunan, hayâlde bulunan 

şeylerin, dışarda var olan şeylere yakın ve bitişik denilmeleridir. Allahü teâlâ, hakîkî 

vardır. Âlem ise, his ve vehm mertebesinde var görünmekdedir. Bunun için, 

Allahü teâlânın mahlûklara yakın olması ve bitişik olması, dışarda var olan şeyin, 

hayâlde bulunan, vehm olunan şeye yakın olması, bitişik olmasıdır. Bundan dolayı, 

kurb ve ma’ıyyet gibi sözleri, Allahü teâlâ için söylemek câiz olmakdadır. Pis, 

çirkin şeylerin aynada görünmesi ve aynanın bunlar ile kurb ve ihâtası bulunması, 

ayna için bir ayb ve kusûr olmaz. Çünki, ayna dışarda vardır. Aynada görünenler 

ise, dışarda yokdurlar. Yok olan şeyin kötülükleri, kusûrları, var olan şeye te’sîr 

etmez. Böyle olmakla berâber, Allahü teâlâ, âlemi his ve vehm mertebesinde yaratdığı 

hâlde, bunların geçici olmamalarını, sonsuz kalmalarını istedi. Bunun için, 

dışarda var olanın hâssalarını, özelliklerini bunlara verdi. Vehmde var olanlara, 

dışarda var olanın sıfatlarını, işlerini ihsân eyledi. Bunun için vehmde olan kurb, 

ihâta gibi şeyleri, dışarda bulunan kurb ve ihâta gibi yapdı. Hayâl olan şeyleri, hakîkat 

şekline sokdu. Bunu iyi anlatabilmek için, misâl olarak deriz ki, dışarda güzel 

birşeyi görmek tatlı geldiği gibi, onun aynadaki hayâlini görmek, vehmde bulundurmak 

da tatlı gelmekde, sevilmekdedir. Hâlbuki, o şeyin kendisi dışarda vardır. 

Aynada görmek ise, hayâl ve vehm olup, kendisi değildir. Fekat, te’sîrleri, işleri 

birbirlerine benzemekdedir. Allahü teâlâ, lutf ve ihsân ederek, mevhûm olan 

şeylerin te’sîrlerini, işlerini, mevcûd şeylerin te’sîrlerine, işlerine benzetdiği için, 

mevhûm olanlarda, mevcûda ihsân edilen ni’metlerden pay almak ümmîdi hâsıl oldu. 

Hakîkî var olana yakın olmak, kavuşmak devletinin müjdeleri belirdi. Arabî 


Ni’mete kavuşanlara âfiyet olsun. 

Zevallı âşık da, birkaç damlayla doysun! 

Allahü teâlâ, bu çok kıymetli ni’metini dilediğine ihsân eder. Allahü teâlâ, büyük 

ni’metler sâhibidir. 

İyi biliniz ki, Kurb [yakın olmak] ve İttisâl [kavuşmak] gibi sözleri, yukarıda bildirdiğimizden 

başka dürlü anlamak, Allahü teâlâyı, mahlûklarına benzetmek, 

maddeleşdirmek olur. En iyisi, Kur’ân-ı kerîmde bildirilmiş olan bu kelimelere inanmalı, 

nasıl olduklarını düşünmemelidir. Nasıl olduklarını araşdırmamalı, Allahü 

teâlâ bilir demelidir. Bunlar, yukarıda bildirdiğimiz gibi düşünülürse, müteşâbih 

olmakdan çıkar, mücmel ve müşkil olabilirler. Herşeyin doğrusunu yalnız Allahü 

teâlâ bilir. 

Resûlullah, gündüz olurdu sâim, 

Gece de, nemâza olurdu kâim. 

Ümmet isen, ol Müctebâya, 

Sünnete, mekrûha dikkat et dâim. 

– 925 –


Bu mektûb, Mektûbâtın üçüncü cildinin toplayıcısı olan Muhammed Hâşim-i 

Keşmîye “kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz” yazılmışdır. Âlemin vehm mertebesinde 

yaratılmış olduğu bildirilmekdedir: 

Âlem mevhûmdur demek, vehmin yapdığı şeydir demek değildir. Vehm de 

âlemden bir parçadır. Kendi kendini nasıl var edebilir. Âlem mevhûmdur demek, 

Allahü teâlâ âlemi vehm mertebesinde yaratdı demekdir. Âlem yaratılırken 

vehm yokdu. Fekat, Allahü teâlânın ilminde vardı. (Mertebe-i vehm) demek, var 

olmayıp görünen demekdir. (Nokta-i cevvâle)den meydâna gelen dâirenin varlığı, 

vehm mertebesindedir. [Ya’nî, bir ipin ucuna bir taş bağlayıp, öteki ucundan 

tutup, ipi elimiz etrâfında çevirirsek, dönen taş, karşıdan dâire şeklinde görünür. 

Dönen taş nokta-i cevvâledir. Görünen dâire de, dâire-i mevhûmedir.] Dâire 

yokdur. Yalnız bir görünüşdür. Allahü teâlâ, bütün mahlûkları bu mertebede yaratdı. 

Fekat, görünüşlerini devâm etdirmekdedir. Böylece, var olmaları yanlış 

değil, doğrudur. Vehm mertebesinden kurtulup (Nefs-i emrî) olmuşlardır. Ya’nî, 

yalnız geçici bir görünüş olmayıp, kalıcı bir varlık olmuşlardır. Allahü teâlâ, dilerse, 

çirkinlikleri güzel yapar. Vehm mertebesi, şaşılacak bir varlıkdır. Nefs-i emr mertebesindeki 

varlığa benzemez. Onunla ilgisi, ilişiği yokdur. Zemân, mekân ve cihet 

bakımlarından onunla hiç bağlılığı yokdur. Onunla bitişik, Ona uzak değildir. 

Nokta-i cevvâle nefs-i emr mertebesinde vardır. Bundan hâsıl olan dâire ise, 

vehm mertebesindedir. Dâirenin bu nokta ile hiç ilgisi yokdur. Noktanın hiçbir cihetinde 

değildir. Dâire hâsıl olunca, bu nokta sınırlanmamışdır. Nokta, dâirenin 

sağındadır, solundadır veyâ önündedir, arkasındadır yâhud üstündedir, altındadır 

denilemez. Dâire için böyle şeyler, ancak onun gibi vehm mertebesinde bulunan 

varlıklar için söylenebilir. Başka mertebede bulunan varlıklarla dâire arasında böyle 

cihetler yokdur. Dâirenin meydâna gelmesi ile, bu nokta hiç sınırlanmamış ve 

bir sonu olmamışdır. Eskisi gibidir. 

Yukarıda bildirilen misâl iyi anlaşılınca, Allahü teâlânın bu âlem ile olan hâli 

anlaşılır. Bu âlemin yaratılması ile, Allahü teâlâ sınırlanmamış, bir sonu olmamışdır. 

Bir ciheti olmamışdır. Allahü teâlâ için böyle şeyler nasıl söylenebilir ki, o yüksek 

mertebede böyle şeyler yokdur. Kısa görüşlü birkaç uğursuz kimse, Allahü teâlâ 

ile mahlûklar arasında, böyle bağlılıklar hâsıl oldu sanmış, Allahü teâlâ için cihet 

olmuş demiş, bunun için, Kıyâmet günü Allahü teâlânın görüleceğine de inanmamışlardır. 

Böyle şey olamaz demişlerdir. Câhilliklerini ve yalan inanışlarını, 

Kur’ân-ı kerîmden ve hadîs-i şerîflerden üstün tutmuşlardır. Allahü teâlâ görülürse, 

görenin bir cihetinde bulunur. Bu ise, Onun sınırlanması, bir sonu olması demekdir 

demişlerdir. Yukarıdaki misâlden ve açıklamadan anlaşıldı ki, Allahü teâlâ 

ile mahlûkları arasında böyle bir nisbet, bağlantı hiç yokdur. Görüleceğini söyleseler 

de, söylemeseler de, yokdur. Görülecek ve cihet olmıyacakdır. Bunu aşağıda 

dahâ açık anlatacağız. Bunlar anlıyamıyorlar ki, bu yanlış düşünceleri, mahlûkların 

yaratılmalarına da engel olmakdadır. Çünki, mahlûklar yaratılırken, Allahü 

teâlânın, mahlûkların bir cihetinde bulunması düşüncesi ortaya çıkar. Bu da, 

Onun sınırlı olmasını, sonu bulunmasını îcâb eder. Mahlûkların bir tarafında değil, 

her cihetdedir derlerse, yine sınırlanmış olur, bir sonu olur. 

Bu dar düşüncelerden kurtulmak için, tesavvuf büyükleri gibi söylemelidir. 

Bu büyükler, âleme mevhûm dediler. Böylece, Allahü teâlânın ciheti olması, sonu 

bulunması gibi dar düşüncelerden kurtuldular. Âleme mevhûm demenin hiç zararı 

yokdur. Bu mevhûmluk, hakîkî varlık gibidir. Sonsuz var olmak, sonsuz 

ni’metler ve azâblar olmak, bunlar içindir. Eski Yunan felsefecilerinden (Sofistâiyye) 

denilen ahmakların, âleme mevhûm demeleri böyle değildi. Vehmin yapma- 

– 926 –

sı, hayâlin var sanmasıdır demişlerdi. Bu iki (mevhûm olmak) arasında çok fark 

vardır. 

Tekrâr bildirelim ki, nokta-i cevvâleden hâsıl olan, mevhûm dâire, bu noktanın 

hiçbir cihetinde değildir. Nokta, dâirenin cihetlerinin dışındadır. Bu dâirenin 

hepsini göz olarak düşünsek, noktayı cihetsiz görür. Çünki, ikisi arasında cihet bağlantısı 

yokdur. Cennetde de, insanın her yeri göz olsa, Allahü teâlâyı cihetsiz görür. 

Bunda inanılmıyacak birşey yokdur. Cennetde, mü’minlerin her yeri göz 

olup görecekdir. Cihetsiz olarak göreceklerdir. Dünyâda, Velîler, Allahü teâlânın 

ahlâkı ile ahlâklandıkları için, her yerleri göz gibi olur. Dünyâda görülmez ise de, 

görmüş gibi olurlar. Çünki, (Allahü teâlânın kendisi hep görür, hep işitir, hep bilir) 

buyurdular. Onunla ahlâklanmış olan da, böyle olur. Sıfatlarının herbiri de göz 

olup görür. Başka mü’minlere bu ni’met, inşâallahü teâlâ Cennetde ihsân edilecekdir. 

Bunda inanılmıyacak birşey yokdur. Herşeyin doğrusunu yalnız Allahü teâlâ 

bilir [ve dilediğine bildirir]. 


Bu mektûb, Muhammed Hâşim-i Keşmîye “kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz” yazılmış 

olup, âriflerin, kalbleri ile Allahü teâlâyı nasıl gördükleri anlatılmakdadır: 


selâm olsun! 

Süâl: Tesavvuf büyüklerinden ba’zıları, kalb gözleri ile, Allahü teâlâyı gördüklerini 

söylemişdir. Meselâ, Şeyh-ul’ârif “kuddise sirruh” [Şihâbüddîn Ömer Sühreverdî] 

(Avârif-ül-me’ârif) kitâbında, (Allahü teâlâ, kalb gözü ile müşâhede 

olunur) diyor. Hâlbuki, Ebû İshak Gülâbâdî “kuddise sirruh” Sôfiyye-i aliyyenin 

eskilerinden ve reîslerindendir. (Te’arrüf) ismindeki kitâbında diyor ki, (Büyüklerimiz, 

söz birliği ile dedi ki, dünyâda Allahü teâlâ, baş gözü ile de, kalb ile de görülemez. 

Ancak, kalbde bir yakîn, kanâ’at hâsıl olur). Bu iki sözün arasını bulmak 

nasıl olur? 

Cevâb: Bu mes’elede, bu fakîr, (Te’arrüf) kitâbının sözünü beğenmekdeyim. Bu 

dünyâda, kalblerin Allahü teâlâdan nasîbi, yakîn hâsıl olmakdan başka değildir. 

Buna, ister rü’yet desinler, ister müşâhede desinler. Kalb göremeyince, göz elbette 

göremez. Bu dünyâda gözün Allahü teâlâyı görmesi mümkin değildir. Kalbde 

hâsıl olan yakîn, Âlem-i misâlde, rü’yet şeklinde görülmekdedir. Çünki, Âlem-i misâlde 

her düşüncenin, her ma’nânın bir şekli vardır. Bu dünyâda, insana en iyi yakîn 

hâsıl eden şey, rü’yetdir. Kalbdeki yakîn de, âlem-i misâlde, rü’yet şeklinde görünüyor. 

Kalbde hâsıl olan yakîn, rü’yet şeklinde görüldüğü için, yakîn hâsıl olunan şey 

de (görünen şey) şeklinde oluyor. Sâlik, bu yakîni, âlem-i misâl aynasında görünce, 

âlem-i misâlin ayna olduğunu unutarak, sûreti [görünüşü] hakîkat [asl] sanıyor. 

Rü’yet hâsıl oldu diyor. Yakînin sûretini gördüğünü anlıyamıyor. Bu hâl, tesavvufcuların 

meşhûr olan hatâlarından biridir. Âlem-i misâldeki sûreti görmek kuvvetlenirse, 

sâlik, gözümle gördüm zan ediyor. Hâlbuki göz ile de, kalb ile de görülemez. 

Sôfiyye-i aliyyenin çoğu, böyle yanılarak, kalb ile gördük sanmışlardır. 

Süâl: Kalbde kendisine yakîn hâsıl olan şeyin âlem-i misâlde sûreti bulununca, 

Allahü teâlânın sûreti, görünüşü olmak lâzım gelmez mi? 

Cevâb: Allahü teâlânın misli yokdur. Fekat, misâli vardır dediler. Âlem-i misâlde 

sûret görünür dediler. Nitekim (Füsûs) kitâbının sâhibi [Muhyiddîn-i Arabî] 

“rahmetullahi aleyh” Cennetde görmeği de, âlem-i misâldeki sûret olacak demişdir. 

Âlem-i misâldeki sûret, Allahü teâlânın âlem-i misâldeki sûreti değildir. Kalbde 

yakîn hâsıl olan şeyin sûretidir. Kalbde yakîn hâsıl olan, keşf olan ise, Zât-ı ilâhî 

değildir. Zât-ı ilâhînin, nisbetleri, i’tibârlarıdır. Ârifin işi, Zât ile olunca, böyle 

– 927 –

hayâller meydâna çıkar. Hiç rü’yet ve mer’î yokdur. Çünki, Zât-ı ilâhînin âlem-i 

misâlde sûreti yokdur. Yakînin sûretini, rü’yetin sûreti sanmışlardır. 

Âlem-i misâlde maddelerin, zâtların sûreti olmaz. Ma’nâların sûreti olur. Âlemler 

[mahlûklar], Allahü teâlânın ismlerinin ve sıfatlarının görünüşleridir. Zâtlıkları, 

kendi varlıkları yokdur. Bunun için, âlemin hepsi, ma’nâ demekdir. [Âlemde 

madde yokdur.] Onun için, âlemin, âlem-i misâlde sûreti vardır. Allahü teâlânın 

ismleri ve sıfatları da, Zât-ı ilâhî ile durabildiği için, ma’nâ gibidirler. Bunların 

âlem-i misâlde sûretleri olabilir. Fekat, Zât-i ilâhînin hiç sûreti olamaz. 

Sûret, hudûdlü olur ve kaydlı olur. Âlemler, Onun mahlûkudur. Hiçbir mahlûk, 

Onu hudûdlayamaz. Bir kayd ile bağlıyamaz. Allahü teâlânın misâli var demek, 

yalnız zât-ı ilâhînin değil ba’zı bakımlardan, ba’zı cihetlerden misâli olur demekdir. 

Fekat, Zât-ı ilâhînin değil, ba’zı i’tibârlarla, ba’zı bakımlardan misâli olur demek, 

bu fakîre ağır geliyor. Belki, zıllerinden uzak bir zıllin misâli olabilir. Tekrâr 

edelim ki, âlem-i misâlde, sıfatların ve ma’nâların sûreti vardır. Zâtın sûreti yokdur. 

O hâlde, (Füsûs) kitâbının sâhibinin (Allahü teâlâ, Cennetde, âlem-i misâldeki 

sûreti olarak görünecekdir) demesi, Onu rü’yet değildir. Hattâ, sûretini bile rü’yet 

değildir. Çünki, Zât-ı ilâhînin sûreti yokdur ki görülebilsin. Âlem-i misâldeki sûret, 

Onun zıllerinden uzak bir zıllin sûretidir. Bunu görmek, Zât-ı ilâhînin rü’yeti 

değildir. Muhyiddîn-i Arabî “kuddise sirruh”, Cennetde Allahü teâlânın görünmesine 

inanmamakda, mu’tezileden ve felsefecilerden geri kalmamakdadır. Cenâb-ı 

Hakkın görünmesini, öyle bir şeklde isbât etmiş oluyor ki, isbâtından, görülemiyeceği 

anlaşılıyor. Ya’nî görülemiyeceğini mükemmel isbât etmiş oluyor. 

Çünki, kinâye söz, açık sözden dahâ mükemmel anlatır. Fekat, mu’tezile ile felsefeciler, 

akllarına uyuyorlar, Muhyiddîn-i Arabî ise, yanlış olan keşfine uymakdadır. 

Belki de felsefecilerin ve mu’tezilenin delîlleri, şâhidleri, Muhyiddîn-i Arabînin 

hayâlinde yerleşerek, keşfinin yanlış olmasına ve onlara uymasına sebeb olmuşdur. 

Fekat, Ehl-i sünnetden olduğu için, bu keşfini, rü’yeti isbât olarak göstermişdir. 

(Te’arrüf) kitâbı sâhibinin “kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz” (söz birliği) demesi, 

zemânındaki tesavvufcuların söz birliği olsa gerekdir. Herşeyin doğrusunu Allahü 

teâlâ bilir. 

İlâhî nedir bu aşk, yakdı cismü cânımı? 

bundaki zevk başkadır, duyulur izhâr olmaz. 

Ne tarafa giderim, bırakıp sultânımı, 

Seni sevdi bu gönül, ölse ele yâr olmaz! 

Herkese nasîb olmaz, huzûrundaki ânlar, 

ebedî hâtıradır, bu bulunmaz zemânlar. 

Kadrinizi biz gibi, bir nebze anlayanlar, 

derler ki, bu devrde, sen gibi serdâr olmaz. 

Feth etdiniz kalbimi, gizli bir miftâh ile, 

bundan sonra, nefsimin ısyânları nâfile! 

Her bülbül âşık olur, böyle vefâlı güle, 

kim demiş zemherîrde, ılık bir behâr olmaz. 

Her sözünüz kalbime âb-ı hayât katresi, 

senden başka rûhumun yok kurtuluş çâresi. 

Ey! Cihânın şu ânda, bir teki, bir dânesi! 

biz günâhkârlar için, bundan büyük kâr olmaz! 

– 928 –


Bu mektûb, yine Muhammed Hâşim-i Keşmîye “kuddise sirruh” yazılmış olup, 

tesavvuf büyüklerinin Allahü teâlâ ile konuşmalarını bildirmekdedir: 


selâm olsun! 

Süâl: Ba’zı Ârifler “kaddesallahü teâlâ esrârehümül’azîz” diyor ki, Allahü teâlânın 

kelâmını işitiyoruz veyâ Hak teâlâya söylüyoruz. Meselâ, imâm-ı hümâm 

Ca’fer-i Sâdık “radıyallahü anh” buyurmuş ki, (Her âyet-i kerîmeyi sâhibinden [söyleyicisinden] 

işitdim). Bunun gibi, Abdülkâdir-i Geylânî “kuddise sirruhül’azîz, (Risâle-i 

gavsiyye)sinde böyle buyurmakdadır. Bunların ma’nâsı ne demekdir? 

Cevâb: Hak teâlânın kelâmı, Zâtı gibi ve diğer sıfatları gibi bîçûn ve bîçigûnedir. 

[Ya’nî hiçbirşeye benzemez, nasıl oldukları anlaşılamaz.] Bu bîçûn olan sözlerin 

işitilmesi de, bîçûn olur. Çünki, çûn olan [anlaşılabilen], bîçûnu bilemez. O 

hâlde, o sözü işitmek, kulak ile, [hava dalgaları, sinir sistemi ile] olmaz. Çünki, [bunların 

hepsi] çûndur. İnsan, bu sözü işitirse, ancak rûhunun alması ile işitir. Çünki, 

rûh, oldukca bîçûndur. Harf ve kelimeler olmaksızın duyulur. İnsanın Ona söylemesi 

de, rûh iledir ve harfsiz ve kelimesizdir. Bu sözler de, oldukca bîçûndur. Çünki, 

bîçûn olan işitmekdedir. 

Allahü teâlâ, insanların [ve her mahlûkun sözünü ve] sesini, bîçûn olarak işitmekdedir. 

Harf ve kelime olmaksızın ve önce, sonra sıralanmış olmaksızın duyar. 

Çünki, Allahü teâlâ üzerinden zemân geçmez. [Zemân yok iken O vardı. Zemânı 

sonradan yaratdı.] İnsan, o kelâmı işitiyorsa, her zerresi ile bütün varlığı ile duyar. 

Eğer söyliyorsa, bütün varlığı söyleyicidir. Herşeyi kulakdır. Herşeyi ağızdır. 

Mîsâk günü, çıkarılan zerreler, (Elestü bi-rabbi-küm?) süâlini, arada [hava, kulak 

zarı, sinirler gibi] hiçbirşey olmadan, bütün varlıkları ile duydular. Bütün varlıkları 

ile (Belâ) [Evet] dediler. Bütün kulak idiler. Bütün ağız idiler. Çünki, kulak, 

ağızdan ayrı olsaydı, işitmek ve söylemek, bîçûn olmazdı. Bîçûn ile konuşulmuş olmazdı. 

Mısrâ’: 

Sultânın eşyâsını, ancak kendi hayvânları taşır. 

Rûh ile alınan ma’nâ, insanın hayâlinde, harfler ve kelimeler şekline girer. İnsanın 

hayâli, Âlem-i kebîrdeki, Âlem-i misâle benzer. Burada, harf ve kelime 

şekline girince, kulak ile işitilmiş gibi olur. Çünki, her ma’nânın, o âlemde bir sûreti, 

görünüşü vardır. Ma’nâ bîçûn olsa bile, sûreti vardır. Fekat, orada çûn sûretinde 

görünerek anlaşılabilir. 

Sâlik, hayâlinde, sıraya dizilmiş harfleri ve kelimeleri bulunca, bu harfler ve kelimeler, 

asldan geldi sanır. Bunları oradan işitdim der. Bu harflerin ve kelimelerin, 

rûhun aldığı ma’nâların hayâldeki sûretleri olduğunu ve işitmenin ve işitilen 

Kelâm-ı lafzînin, bîçûn olan işitmenin ve bîçûn olan kelâmın timsâli [sûreti] olduğunu 

anlıyamaz. Ma’rifeti tam olan bir ârif, her mertebenin hükmünü birbirinden 

ayırır. Birbiri ile karışdırmaz. Görülüyor ki, bîçûn olan mertebenin kelâmı ve 

bunun işitilmesi, rûha bildirilmesi ve rûhun alması demekdir. Rûha gelen ma’nâları 

gösteren kelimeler ve harfler ise, bu ma’nâların, Âlem-i misâl gibi olan hayâldeki 

sûretleridir. Ba’zıları, harfleri ve kelimeleri, Allahü teâlâdan işitiyoruz sandı. 

Böyle zan edenler, iki dürlüdür: Birincileri, bu harfler ve kelimeler, hâdis 

[mahlûk] olup, ebedî olan Kelâm-ı nefsîyi bildiriyor diyorlar. İkincileri, doğrudan 

doğruya, Kelâm-ı ilâhîyi işitiyoruz diyorlar ve sıralı, dizili olan bu harfleri, kelimeleri, 

Kelâm-ı Hak sanıyorlar ve Allahü teâlâya lâyık olan [yakışan] ile lâyık olmıyanı 

ayırd edemiyorlar. Bunlardan birincileri dahâ iyidir. İkincileri ise, câhil, bozuk 

kimselerdir. Allahü teâlâ, insanların en iyisine ve Onun temiz olan Âline ve 

Eshâbına selâmet versin! Âmîn. 



Bu mektûb, gizli bilgilerin hazînesi oğulları Muhammed Sa’îd ve Muhammed 

Ma’sûma “rahmetullahi aleyhimâ” yazılmış olup, Allahü teâlânın mahlûklara 

yakın olmasını açıklamakda, ademin ve iblîsin kötülükleri arasındaki farkı bildirmekdedir: 

Allahü teâlâya hamd ederim. Onun seçdiği kullarına selâm ederim! 

Süâl: Âlimler diyor ki, Allahü teâlâ, bu âlemin içinde değildir. Dışında değildir. 

Âleme bitişik değildir. Ayrı değildir. Bunun açıklanması nasıl olur? 

Cevâb: İçinde, dışında olmak, bitişik ve ayrı olmak gibi şeyler, var olan iki şey 

arasında düşünülebilir. Hâlbuki süâlimizde, iki şey mevcûd değildir ki, bunlar düşünülebilsin. 

Çünki, Allahü teâlâ vardır. Âlem, ya’nî Ondan başka herşey vehm 

ve hayâldir. Âlemin var görünmesi, Allahü teâlânın kudreti ile devâmlı olup, 

vehm ve hayâlin kalkması ile yok olmuyor. Âhıretdeki sonsuz ni’metler ve azâblar 

bunlara oluyor. Fekat, âlemin varlığı vehm ve hayâldedir. [Ya’nî dışarda var 

olmayıp, vehme ve hayâle var görünmekdedir.] Vehm ve hayâlin dışında bir varlık 

değildirler. Allahü teâlânın kudreti, vehm olunan, hayâl olan bu görünüşleri devâm 

etdirmekdedir. [Hâricde varmış gibi, yok olmakdan korumakdadır.] Var gibi 

göstermekdedir. Görünüşe aldanan, varlıkda kaldıklarını görerek, var sanır. Var 

olan ikidir der. Bunun üzerinde, başka mektûblarda geniş bilgi verilmişdir. 

Hayâlde bulunan birşey, dışarda var olan birşeyle bitişikdir, onun içindedir denemez. 

Fekat, var olan, mevcûd olan birşey, hayâlde olan şeyin içinde değildir, dışında 

ve ayrı da değildir, bitişik de değildir denilebilir. Çünki, mevcûdün bulunduğu 

yerde, hayâldeki şey yokdur ki, birbirine göre yerleri söylenebilsin. Bu sözümüzü 

bir misâl ile açıklıyalım: Taş, demir gibi küçük birşeyi, bir ipe bağlayıp [parmağımızda 

zinciri döndürür gibi] elimizin etrâfında çevirelim. Bir dâire üzerinde 

dönen bu küçük cisme (Nokta-i cevvâle) denir. Nokta-i cevvâle, hızlı döndüğü için, 

uzakdan, bir dâire olarak görünür. Hâlbuki, hâricde mevcûd olan, noktadır. Hâricde 

dâire yokdur. Dâirenin varlığı vehmdedir. Dâirede, noktanın varlığı gibi bir 

varlık yokdur. Nokta, dâirenin içinde veyâ dışındadır denilemez. Birbirlerine bitişik 

ve ayrı da değildirler. Noktanın bulunduğu yerde, dâire yokdur ki, birbirlerine 

göre yerleri söylensin. 

Süâl: Allahü teâlâ, âleme yakınım, ihâta ediyorum buyuruyor. Bu nasıl oluyor? 

Cevâb: Bu kurb ve ihâta, cismin cisme yakın olması ve kaplaması gibi değildir. 

Bilinmiyen, anlaşılamıyan bir kurb ve kaplayışdır. Allahü teâlânın yakın olduğuna 

ve ihâta etdiğine inanırız. Fekat, nasıl olduğunu bilemeyiz. Ona, âlemin içindedir, 

dışındadır, bitişikdir, ayrıdır demeyiz. Çünki, islâmiyyet, bu dördünü bildirmemişdir. 

Misâlimizde nokta-i cevvâle, mevhûm olan dâireye yakındır. Onu kaplamışdır 

ve onunla berâberdir diyebiliriz. Fekat nasıl olduğunu bilemeyiz. Çünki, 

mevcûd olan yalnız noktadır. Bitişikdir, ayrıdır, içindedir, dışındadır deriz. Fekat 

bunlar nasıl olur bilinmez de diyebiliriz. Çünki, iki taraf arasında bulunan hâlin nasıl 

olduğu bilindiği zemân, iki tarafın da hâricde varlıkları lâzımdır. İki taraf arasında 

bulunan hâlin nasıl olduğu bilinmediği zemân, iki tarafın da var olması lâzım 

gelmez. Bilinmiyen şeyleri, bilinen şeyler gibi sanmak yanlışdır. Başka bir sözle 

(Gâibi, şâhide kıyâs etmek, bâtıldır). 

Tenbîh: Âlem mevhûmdur, hayâldeki varlıkdır dedik. Bunun ma’nâsı, âlem, 

vehm ve hayâl mertebesinde yaratılmışdır demekdir. His olunan ve idrâk edilen 

fekat hâricde bulunmıyan bir varlıkdır. Meselâ, dışarda bulunmayıp, yalnız hayâlde 

bulunan dâire, bu hâlde devâmlı durdurulabilse ve vehmler, hayâller yok olunca 

da, o hâlde kalsa, bu dâire, hâricde bulunmadığı hâlde, hâricde varmış gibi olur. 

Hâlbuki hâricde nokta bulunmazsa, dâire de olmaz. Fârisî beyt tercemesi: 

– 930 –

Ne hoş olur, güzellerin edâsı, 

başkaların sözünde yer alması. 

Dâire, noktanın görünmesini örtüyor denirse yeri vardır. Dâire, noktanın varlığını 

gösteren bir ayna gibidir denirse, yine doğru olur. Eğer noktanın varlığına 

alâmetdir denirse, yine olur. Noktayı örtüyor demek, câhillerin sözüdür. Aynadır 

demek Evliyâlığa uygundur ve buna (Îmân-ı şühûdî) denir. Alâmet ve işâret olduğunu 

söylemek, (Îmân-ı gaybî)ye mahsûsdur. Îmân-ı gaybî, îmân-ı şühûdîden dahâ 

kuvvetli, dahâ kıymetlidir. Çünki, şühûdde zıl [hayâl] görülür. Gaybde ise, bu 

hatâ yokdur. Îmân-ı gaybîde, ele birşey geçmez. Fekat vâsıldır, kavuşmuşdur. 

Şühûdde, ele birşeyler geçerse de, vâsıl değildir, başka şeye, zıllere, hayâllere 

bakmakdadır. Sözün kısası, şühûd, noksânlıkdır. Vüsûl ise kemâldir. Bu sözümüzü 

tesavvufcu geçinen herkes anlıyamaz. Bunlar, şühûdü, vüsûlden dahâ üstün sanır. 

Yunân felsefecilerinden, sôfistâiyye [Sophiste] denilen kimseler, âleme, hayâl, 

vehm dedi. İnsanın hayâlinde, bir görünüşdür. Vehm ve hayâl değişirse, bu görünüşler 

de değişir dedi. Meselâ, vehm, birşeyi tatlı görürse tatlı olur. Başka bir zemânda 

bu şeye acı derse, acıdır dediler. Ne kadar câhil, ne kadar aklsızlar ki, Allahü 

teâlânın yaratmasını göremediler. Hattâ inanmadılar. [Âlemin varlığının], hâricdeki 

varlığa olan yakınlığını anlamadılar. Böylece hâricdeki varlığa yakışan işlerin 

bu âlemde bulunduğuna ve böylece sonsuz azâb ve ni’metlere inanmadılar. 

Hâlbuki, Muhbir-i sâdık [hep doğru söyleyici] “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem”, 

bunları haber verdi. Elbet olacakdır. Bu felsefeciler, şeytânın askeridir. Mücâdele 

sûresinin, ondokuzuncu âyetinde meâlen, (Şeytânın askeri elbette mağlûb olacak, 

ziyân edecekdir) buyruldu. 

Süâl: Vehmde ve hayâlde olsa bile, âlemin varlığı, devâmlı olduğu ve bu varlığa 

sonsuz ni’metler ve azâblar olacağı hâlde, âleme niçin var denmiyor ve mevcûd 

bilinmiyor? 

Cevâb: Tesavvufculara göre vücûd, en şerefli, en kıymetli şeydir. Vücûd [ya’nî 

var olmak], bütün hayrların, üstünlüklerin başlangıcıdır. Herşeyden kıymetli olan 

vücûdü, Allahü teâlâdan başkasına yakışdıramıyorlar. Çünki, Ondan başka herşey 

noksân ve kötüdür. En kıymetli şey, kötüye verilebilir mi? Tesavvufcuların bu 

sözleri, keşfe ve firâsete dayanmakdadır. Keşflerine göre, vücûd, yalnız Allahü teâlâya 

mahsûsdur. Mevcûd [var] yalnız Odur. Ondan başkasına mevcûd demeleri, 

O varlığa, bilinmiyen bir bağlılıkları olduğu içindir. Gölge aslı sâyesinde durabildiği 

gibi, herşey O varlıkla durmakdadır. Vehm mertebesinde bulunan sübût [görünüş], 

O vücûdun zıllerinden bir zıldir. [Türkçede, vücûd deyince, beden sanıyoruz. 

Hâlbuki vücûd, madde, cism, beden demek değildir. Vücûd, var olmak demekdir. 

Ya’nî bir sıfatdır.] O vücûd, hâricde mevcûd olduğundan, Allahü teâlâ, hâricde 

mevcûddür. Devâm verilen vehm ve hayâl mertebesine de, hâric mertebesinin 

zıllerinden bir zıl dersek, ikisi de zıl olunca, vehmdeki sübûta, (Vücûd-i hâricî) demek 

uygun olabilir. Bu bakımdan, âleme de, hâricde mevcûd denebilir. Görülüyor 

ki, mümkin [ya’nî mahlûk] her neye mâlik ise, vücûd mertebesinden gelmekdedir. 

Ona, zıl olması düşünülmeden, hâricde var demek, doğru olmaz. Allahü teâlâya, 

vücûd sıfatında ortak edilmiş olur. Bu fakîr [ya’nî İmâm-ı Rabbânî “kaddesallahü 

teâlâ sirrehül’azîz”], âleme hâricde mevcûd demiş isem, bu ma’nâda anlamak 

lâzımdır. Kelâm âlimleri, vücûd ile sübût aynıdır diyor ki, iki kelimenin lügat 

ma’nâsı aynı demekdir. Yoksa, vücûd nerde, sübût nerde? Keşf ve şühûd sâhiblerinden 

çoğu ve âlimlerden çoğu, (Allahü teâlânın kendisi, vücûddür) dedi. Sübût 

ise, nazarî, aklın düşündüğü birşeydir. 

Fâide: Vücûd, her hayr ve kemâlin kaynağı ve her güzelliğin başlangıcı olduğu 

gibi, bunun karşılığı olan adem de, elbette her kötülüğün, her kusûrun kaynağı ve 

her çirkinliğin ve bozukluğun başlangıcıdır. Günâhlar, ondan hâsıl olmakda, yoldan 

çıkmağa, o sebeb olmakdadır. Buna karşılık, hünerleri, güzellikleri de vardır. 

– 931 –

Vücûd karşısında, kendini tâm yok etmek en büyük meziyyetidir. Vücûdun karşısında 

bulunarak, kötülükleri, kusûrları kendinde toplamak, hüneridir. Vücûde 

ayna olarak, onun kemâlâtını göstermek ve bu kemâlâtı, ilmin dışında, birbirlerinden 

ayırmak, onları icmâlden tafsîle getirmek, onun güzel sıfatıdır. Kısaca, vücûdun 

hizmetlerini görmekde, vücûdun hüsn-i cemâli, onun, kötülük, çirkinlik ve kusûr 

aynasında meydâna çıkmakdadır. Vücûdün gınâsı, bunun ihtiyâcından, onun 

izzeti bunun zilletinden, onun yüksekliği, bunun alçaklığından, onun efendiliği bunun 

köleliğinden anlaşılmakdadır. Fârisî beyt tercemesi: 

Hocamı üstâd yapan, ben oldum, 

beği âzâd eden köle, ben oldum. 

Her bozukluğun, her sapıklığın sebebi olan mel’ûn İblîs, ademden dahâ fenâdır. 

Ademde bulunan hünerlerin, onda hiçbiri yokdur. A’râf sûresi, onikinci âyetindeki, 

(Ben ondan dahâ hayrlıyım) sözü, ondaki iyilik sıfatlarını, söküp çıkarmış, 

onu herşeyden kötü yapmışdır. Adem, hiçbirşeye varamadığı, yok olduğu için, vücûde 

alâmet, güzelliklere ayna olmuşdur. Mel’ûn ise, varlık ve iyilik iddi’âsı ile, karşı 

gelerek tard edilmişdir. Güzel karşılamağı ademden öğrenmeli ki, varlığı yoklukla 

karşılamakda, kemâl karşısına, kusûr ile çıkmakdadır. İzzet ve celâl görününce 

zül ve inkisârını göstermekdedir. İblîs mel’ûnu, kibr ve inâd etdiği için, ademdeki 

kötülükleri sanki kendisine çekmiş, ademde iyilikden başka, sanki birşey kalmamış 

gibidir. Elbet iyiliğe ayna olabilmek için, iyi olmak lâzımdır. (Sultânın eşyâsını 

taşımak şerefi, ancak kendi hayvânlarına mahsûsdur) sözü meşhûrdur. İblîsin, 

kıymetli vazîfesi vardı. Mahlûkları kötülükden temizliyordu. Fekat, kendini 

beğendiği, büyük sandığı için, hizmetlerinin fâidesini göremedi. Dünyâda da, âhıretde 

de ziyân etdi. Adem ise, kusûrlu, kötü olduğu hâlde, yokluğu sâyesinde, mahrûm 

kalmadı. Vücûda ayna olmakla şereflendi. Fârisî beyt tercemesi: 

Kamış boşum dedi, şekerlendi, 

ağaç, yükseldi, baltayı yidi. 

Süâl: İblîse bu kötülük nereden geldi? Ademden başkası vücûddür. Bunda ise, 

kötülük yokdur. O hâlde, kötülük nereden geldi? 

Cevâb: Adem, vücûda ayna olup, onun hayrı ve kemâlini gösterdiği gibi, vücûd 

de, ademin aynasıdır ve onun kötülüğünü ve kusûrlarını göstermekdedir. [İblîs de, 

her mahlûk gibi adem ile vücûddan yapılmışdır.] İblîs kendi ademindeki kötülükleri 

aldığı gibi, vücûdüne ademden aks eden kötülükleri de almışdır. Hem kendinde 

olan hem de hâricden gelen kötülükleri yüklenmişdir. Kötülükleri aks etdiren 

vücûdünün kuruntuları, ademin iyi sıfatlarından olan yokluğunu, ona göstermedi. 

Vücûdün aynasında görünen kötülükler de meydâna çıkınca, sonsuz ziyâna girdi. 

Yâ Rabbî! Bize hidâyet verdikden sonra, kalblerimizi, düşmanlarının tarafına 

kaydırma! Bizlere merhametini bol eyle! Lutf, ihsân sâhibi ancak sensin! 

Kalbini, Cennet bağı yap, çeşme-i tevhîd ile, 

rûh bağçeni gülşen eyle, gonca-i tevhîd ile. 

Hem mekânsız, hem zemânsız, nihâyetsiz yolları, 

kat’ider gönül erbâbı, kuvvet-i tevhîd ile. 

Her ne kadar, yüz karası, yapdıysa ısyân sende, 

temizlenir her yerin, sâbûn-i tevhîd ile. 

İns ve cin âlemlerini, aşarak arşa çıkar, 

kim ki mi’râc eylediyse, cezbe-i tevhîd ile. 

Ey Niyâzî! Ârif-i billah gönülden kaldırır, 

yetmiş bin perdeyi hep, bir lem’a-i tevhîd ile. 

– 932 –


Bu mektûb, Mirzâ Hüsâmeddînin oğlu hâce Cemâleddîn Hüseyne yazılmış 

olup, nihâyetin, âfâk ve enfüsün dışında olduğunu bildirmekdedir: 

Bismillâhirrahmânirrahîm. Âlemlerin rabbi olan Allahü teâlâya hamd olsun. 

Âlemlere rahmet olarak gönderdiği O büyük Peygambere “sallallahü teâlâ aleyhi 

ve sellem” düâ ve selâm olsun. Onun kıymetli olan Âline, akrabâsına ve yüksek 

olan Eshâbına “rıdvânullahi teâlâ aleyhim ecma’în”, kıyâmete kadar düâ ve 

selâm olsun! 

Bir sâlik niyyetini düzeltdikden ve kendini dünyâ arzûlarından kurtardıkdan sonra, 

Allahü teâlânın ismini zikr etmeğe başlar ve güc riyâzetler çeker [(Riyâzet) nefsin 

arzûlarını yapmamak demekdir] ve şiddetli, ağır mücâhedeler yapar [(Mücâhede) 

nefsin istemediği şeyleri yapmakdır] ve tezkiye hâsıl eder [ya’nî nefsi temizlenir] 

ve kötü huyları iyi huylara döner ve günâhlarına tevbe eder ve Allahü teâlâya 

dönmek nasîb olur, dünyâ sevgisi kalbinden çıkar ve sabr, tevekkül ve rızâ hâsıl 

olur ve bu kazandıklarının ma’nâlarını, işâretlerini yavaş yavaş ve sıra ile, 

âlem-i misâlde görmeğe başlar ve bu âlem-i misâl aynasında kendini insanlığın kirlerinden 

ve insanlık sıfatlarının aşağılıklarından temizlenmiş görürse, (Seyr-i âfâkî)yi 

[ya’nî kendinin dışında ilerlemeği] temâmlamış olur. Ba’zıları, bu yolculukda 

ihtiyâtlı davrandı. İnsanın yedi latîfesinden her birini âlem-i misâl aynasında, 

renkli bir nûr olarak gördüler. Her latîfenin temizlendiğini, kendi nûrunun, âlem-i 

misâlde görünmesiyle anladılar. Bu seyre [yürüyüşe] kalb ismindeki latîfeden 

başladılar. Yavaş yavaş ve sıra ile, latîfelerin sonuncusuna ilerlediler. Meselâ sâlikin 

kalbinin temizlendiğinin alâmeti olarak, (Âlem-i misâl) aynasında, kırmızı nûrun 

görünmesini kabûl etmişlerdir. Rûh ismindeki latîfenin temizliğinin alâmeti, 

sarı nûrdur. Böylece, beş latîfenin temizliğini gösteren beş nûr vardır. Demek 

oluyor ki, seyr-i âfâkîyi temâmlıyan bir sâlik, sıfatlarının ve ahlâkının değişmesini 

âlem-i misâl aynasında görüyor. Kendindeki zulmetleri, kötülükleri, o âlem aynasında 

his ederek temizlendiğini anlıyor. Sâlik bu yürüyüşde, her ân, hâllerindeki 

değişikliği, âlem-i misâlde görüyor. Kendindeki değişiklikleri haber veren o âlemdeki 

değişiklikleri görüyor. Âlem-i misâl âfâkdandır. [Ya’nî insanın dışında bulunan 

şeylerdendir.] Böylece insan, âfâkda ilerlemiş oluyor. Evet sâlik, hakîkatde kendinde 

seyr etmekde, değişiklik yapmakdadır. Ya’nî, onun sıfatlarında ve ahlâkında 

keyfî, kalitatif bir hareket olmakdadır. Fekat, o, bu hareketini âfâkda görmekdedir. 

Kendinden haberi yokdur. Bunun için, seyr-i âfâkî denilmişdir. Âfâkda olan 

bu seyr temâm olunca, seyr-i ilallah temâm olmuş olur. Fenâ hâsıl olmuş olur demişlerdir 

ve bu seyr-i ilallaha, (Sülûk) demişlerdir. 

Bundan sonra olan seyre, (Seyr-i enfüsî), (Seyr-i fillah) derler. Bu seyrde, (Bekâ-billah) 

hâsıl olur derler. Bu makâmda, sülûkden sonra, cezbe hâsıl oluyor derler. 

Sâlikin latîfeleri, birinci seyrde, tezkiye bulduğu, insanlık kusûrlarından temizlendiği 

için, bu latîfeler, sâlikin rabbi [terbiye edicisi, yetişdiricisi] olan ism-i 

ilâhînin akslerini, zıllerini, kendilerinde gösterecek bir ayna gibi olmuşlardır. Bu 

ismin çeşidli kısmlarının tecellîsine, görünmesine ayna olmuşlardır. 

İkinci seyre, enfüsî şunun için denir ki, sâlikin enfüsü, ya’nî kendisi, ismlerin akslerine, 

zıllerine ayna olmuşdur. Yoksa sâlik, kendinde seyr etmekde değildir. Nitekim 

seyr-i âfâkîye de, âlem-i misâl ayna olduğu için, Seyr-i âfâkî denmişdi. 

Yoksa, sâlik âfâkda seyr etmiyordu. Bu ikinci seyr, hakîkatde, enfüs aynalarında 

ismlerin zıllerinin, hayâllerinin seyridir. Hattâ bunun için, (Âşıkda ma’şûkun seyri) 

demişlerdir. Fârisî beyt tercemesi: 

Hareket eden, ayna değildir, 

aynadaki sûretlerdir. 

– 933 –

Bu seyre, seyr-i fillah da denmesine sebeb, sâlik bu seyrde, Allahü teâlânın sıfatları 

ile sıfatlanır. Bir sıfatdan bir sıfata geçer. Çünki, aynadaki sûretlerin sıfatlarının 

ba’zısından aynanın da nasîbi olur. Bundan dolayı, sanki Allahü teâlânın 

ismlerinde seyr etmiş gibidir. 

İşte tesavvufcuların sözlerinin ma’nâsı budur. Makâm sâhiblerinin hâli ve söz 

sâhiblerinin murâdı herkesin anladığı gibi olmaz. Herkes anladığı kadar söyler. Bu 

sözden, başkaları da anlayışı kadar ma’nâ çıkarır. Bir kimse, sözü ile birşeyler anlatmak 

ister. Dinleyenler, bu sözden başka şeyler anlıyabilir. 

Tesavvufcuların seyr-i enfüsîye sıkılmadan seyr-i fillah demeleri ve çekinmeden 

Bekâ-billah ismini vermeleri ve kavuşmak, yetişmek bilmeleri bu fakîre ağır geliyor. 

Bu sözlerine doğru ma’nâ vermek, düzeltmek için güçlük çekiliyor. 

Seyr-i âfâkîde, sanki, kötülüklerden temizlenmek ve seyr-i enfüsîde, iyi ahlâk 

ile ahlâklanmak vardır. Çünki, kötülüklerden ayrılmak, Fenâ makâmına uygundur. 

İyiliklere kavuşmak, Bekâ makâmına uygun olur. Bu seyr-i enfüsînin nihâyeti 

yok demişlerdir. İnsanın ömrü sonsuz olsa, bu seyr bitmez sanmışlardır. Çünki, 

mahlûkun sıfatlarının nihâyeti yok demişlerdir. Allahü teâlânın sonsuz sıfatları, 

sâlikin latîfeleri aynasında tecellî etmekde, Onun kemâlâtından bir kemâl görünmekdedir. 

O hâlde, bu seyr bitmez ve sonu gelmez. 

Seyr-i âfâkîde hâsıl olan Fenâ ile seyr-i enfüsîde hâsıl olan Bekânın ikisine birden, 

vilâyet [Evliyâ olmak] demişler ve kemâlin, yükselmenin sonu buraya kadardır 

sanmışlardır. Bundan sonra, seyr [yolculuk] olursa, geriye doğru olur ki buna 

(Seyr-i anillah) demişlerdir. Geriye inerken, bir dördüncü yolculuk vardır ki, buna 

da (Seyr-i fil-eşyâ) demişlerdir. Üçüncü ve dördüncü seyrler, başkalarını kemâle 

getirmek ve irşâd etmek içindir. İlk iki seyr, vilâyeti hâsıl etmek içindir, demişlerdir. 

Hadîs-i şerîfde, (Allahü teâlâ ile kul arasında, yetmişbin nûrdan perde ve yetmişbin 

zulmetden perde vardır) buyuruldu. 

Tesavvufculardan bir kısmına göre, seyr-i âfâkîde yetmişbin perde aşılmakdadır. 

Çünki, yedi latîfeden her birinde onbin perde geçilir dediler. Bu seyr temâm 

olunca, perdelerin hepsi aradan kalkmış olup, sâlik, seyr-i fillah yapmağa başlar 

ve (Vuslat) makâmına erişir sandılar. 

İşte, Evliyânın seyr ve sülûk dedikleri şeyler bunlardır. İnsanın kemâle gelmesi 

ve başkalarını da irşâd etmesi böyle olur derler. 

Allahü teâlânın lutf ederek, ihsân ederek, bu fakîre bu bilgilerden zâhir etdikleri 

ve ne sûretle yetişdirdiklerini, ni’meti bildirmek ve şükrünü yapmak maksadı 

ile, aşağıya yazıyorum. Kalbi uyanık olanlar istifâde eder. 

Hak teâlâ, bî-çûn ve bî-çigûnedir. Ya’nî hiçbirşeye benzemez. Nasıl olduğu 

anlaşılamaz. Âfâkda olmadığı gibi, enfüsde de bulunmaz. O hâlde, seyr-i âfâkîye, 

seyr-i ilallah demek ve seyr-i enfüsîye seyr-i fillah ismini vermek doğru olmaz. 

Bu her iki seyr de, (Seyr-i ilallah) olur. Seyr-i fillah, âfâk ve enfüs ile ilişiği olmıyan 

ötelerin ötesi bir seyrdir. Şaşılacak şeydir ki, seyr-i enfüsîye, seyr-i fillah demişler. 

Bu seyri bitmez tükenmez bilip, sonsuz olarak seyr edilse, temâmlanamaz 

sanmışlar. Hâlbuki, enfüs de, âfâk gibi mahlûk olduğundan, mahlûklarda seyr etmiş 

oluyorlar. Böylece, büyük hatâya, sonsuz husrâna düşüyorlar. Sonra, ebedî olarak 

Fenâ hâsıl olamayınca, Bekâ hiç hâsıl olmaz. Vüsûl, kavuşmak, nasıl olur? Yaklaşmak 

ve kemâl nasıl elde edilir? Sübhânallah! Tesavvuf büyükleri, böylece, serâbı 

su sanarak ve seyr-i ilallaha seyr-i fillah diyerek, mahlûku Hâlık düşünerek 

ve zemânlı mekânlı olana, bî-çûn diyerek kendilerini avutunca, küçüklerden ve görüşleri 

kısa olanlardan şikâyet etmeğe sıra gelir mi? Yazıklar olsun! Nasıl oluyor 

da, enfüse Hak teâlâ diyorlar. Hudûdü ve sonu olan bu seyri, nihâyetsiz sanıyorlar. 

Seyr-i enfüsîde sâlikin latîfeleri aynasında, Allahü teâlânın ismleri ve sıfatla- 

– 934 –

ı görünüyor diyorlar. Hâlbuki, bu görünenler, ismlerin ve sıfatların akslerinden, 

zıllerinden bir zıldir. İsmlerin ve sıfatların kendileri değildir. Burasını bu mektûbun 

sonunda dahâ açıklayacağız, inşâallahü teâlâ. 

Allahü teâlâ, bî-çûn ve bî-çigûnedir. Anlaşılabilen, düşünülebilen herşey, Ondan 

uzakdır. O hâlde, âfâk ve enfüs aynalarında yerleşemez. Bu aynalarda görülenler, 

zemânlı, mekânlı şeylerin görünüşüdür. Âfâk ve enfüsü geçerek, Onu, 

âfâk ve enfüsün ötesinde aramak lâzımdır. Âfâk olsun, enfüs olsun, Onun Zâtı, 

mahlûklar aynasına yerleşmiyeceği gibi, ismleri ve sıfatları da, bunlara yerleşmez. 

Buralara aks eden herşey, ismlerin ve sıfatların aksleri, zılleri ve misâlleridir. 

Hattâ, ismlerin ve sıfatların zılleri ve nümûneleri de, âfâk ve enfüsün dışındadır. 

Burada, kudretin görünmesinden başka birşey yokdur. Çünki, Allahü teâlânın ismleri 

ve sıfatları da, kendisi gibi bî-çûn ve bî-çigûnedir. Benzerleri ve nümûneleri 

yokdur. Âfâk ve enfüsden dışarı çıkılmadıkca, ismlerin ve sıfatların akslerinin ve 

zıllerinin ne demek olduğu anlaşılamaz. Nerde kaldı ki, ismler ve sıfatlar anlaşılmış 

olsun. Şaşılacak şeydir ki, bu fakîre bildirilenler, gösterilenler, o büyüklerin 

tatdıklarına ve gördüklerine hiç uymuyor. Bunlardan birini söylesem, kim inanır? 

Kim kabûl eder? Eğer söylemeyip saklasam, yanlışın doğru ile karışmasına ve Hak 

teâlâya câiz olmıyan şeylerin söylenmesine göz yummuş olurum. Onun için, ister 

istemez, doğrusunu ve Allahü teâlâya söylenmesi yakışanı bildireceğim. Uygun olmıyanları 

red edeceğim. İster inansınlar, ister inanmasınlar. Bunu düşünmüyorum 

ve üzülmüyorum. Kendi bilgisinden, keşflerinden şübhesi olan, başkalarının inanmamasından 

korkar. İşin doğrusu güneş gibi açıkda olunca, keşflerin doğruluğu, 

ayın ondördü gibi meydânda olunca ve akslerden, hayâllerden kurtulmuş ve misâllerin, 

nümûnelerin üstüne çıkarılmış olunca, bilgilerde hiç şübhe olur mu? Hocam 

[Muhammed Bâkî] “kuddise sirruh” buyurdu ki, (Hâllerin doğru olmasına alâmet, 

bunlara tam bir yakîn ve inanmakdır). Bundan başka, Allahü teâlânın lutfü, 

ihsânı ile, bu büyüklerin söyledikleri hâllerin herbiri, ayrı ayrı bu fakîre [ya’nî 

İmâm-ı Rabbânîye “kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz] bildirildi. Tevhîd, ittihâd, ihâta 

ve sereyân ma’rifetleri gösterildi. O büyüklere gösterilen ve bildirilenlerin içyüzü 

hâsıl oldu. İlmlerinin, ma’rifetlerinin incelikleri meydâna çıkarıldı. Bu makâmda 

çok zemân kaldım. Bütün bunların, azına çoğuna kavuşdum. Bunlarda artık 

şübhe ve tereddüd kalır mı? 

Nihâyet Allahü teâlânın lutfü ile anlaşıldı ki, bu görünenlerin, anlaşılanların hepsi, 

zıllerin, akslerin, hayâllerin oyunlarıdır, görünüşleridir. Misâllere, hayâllere kapılmakdan 

başka birşey değildir. Aranılan, bunların ötesindedir. İstenilen, bunlardan 

başkadır. Bunu anlayınca, çâresiz, bu ma’rifetlerin hepsinden yüzçevirdim. 

Bî-çûn olan Zât-ı ilâhîye teveccüh eyledim. Yeri, mikdârı ve sıfatı olan herşeyden 

uzaklaşdım. Hâlim böyle olmasaydı, büyüklere uymayan söz söyleyebilir mi idim? 

Bu ayrılık, Allahü teâlânın zâtında ve sıfatlarında olmasaydı ve Allahü teâlânın takdîs 

ve tenzîhi için olmasaydı, bu büyüklere uymayan sözü yine söylemezdim. Ağzımı 

açamazdım. Çünki, onlara ihsân olunan ni’metlerin artıklarını toplayan bir 

dilenci gibi idim. Onların ni’met sofralarını temizleyen bir hizmetciyim. Yine 

söylüyorum ki, bu fakîri [ya’nî İmâm-ı Rabbânîyi “kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz”], 

lutf ederek terbiye eden, yetişdiren onlardır. Katkat ihsânları ile fâidelendiren 

onlardır. Fekat, ne yapayım? Allahü teâlânın zâtında ve sıfatlarında olduğundan 

ve Onun mukaddes cenâbına yakışmıyan kelimeler kullanıldığından, bunun 

karşısında susmak ve başkalarının inanmamasından korkmak, dîne ve diyânete 

sığmaz ve kulluğa uymaz. 

Vahdet-i vücûd ve benzeri ba’zı bilgilerde, âlimlerin tesavvufculardan ayrılması, 

akl yolu ile ve istidlâl iledir. Bu fakîrin ayrılması ise, keşf ve şühûd, ya’nî görmek 

iledir. Âlimler, tesavvufcuların bilgilerinin çirkin olduğunu söylüyor. Bu fakîr 

ise, güzel olduğunu, fekat maksadın, arzûnun bunlar olmadığını, bunları bıra- 

– 935 –

kıp ilerlemek lâzım geldiğini söylüyorum. Şeyh Alâüddevle “kaddesallahü teâlâ 

sirrehül’azîz” de, vahdet-i vücûd bilgilerine uymuyor. Âlimlerin bildiği gibi, çirkin 

biliyor. Buna şaşılır. Çünki, onun bilgisi, keşf yolu iledir. Keşf sâhibi, bu bilgileri 

çirkin bilmez. Çünki, vahdet-i vücûdda garîb hâller, şaşılacak ma’rifetler vardır. 

Bu bilgiler, çirkin değildir. Fekat bu bilgilere saplanıp kalmak da güzel değildir. 

Süâl: Bu sözlerden, tesavvuf büyüklerinin bâtıl bir yolda bulundukları ve hakîkatin, 

onların keşf ve buluşlarından başka olduğu anlaşılıyor. 

Cevâb: Bâtıl, hiçbir hakîkate dayanmıyan şey demekdir. Hâlbuki, bu hâller ve 

ma’rifetler, muhabbetin fazla olmasından hâsıl oluyor. Allahü teâlânın sevgisi, bu 

büyükleri o kadar kaplıyor ki, başka şeylerin ismi ve cismi hâtırlarına gelmiyor. Başka 

birşey görmiyorlar. İster istemez, sevmek serhoşluğu ile, üzerlerini bu hâlin kaplaması 

ile, başka şeyleri yok biliyorlar. Allahü teâlâdan başka birşey görmüyorlar. 

Bu hâle bâtıl denir mi? Burada bâtıl yokdur. Bunları, hak kaplamışdır. O büyükler, 

Allahü teâlânın sevgisine dalarak, kendilerini ve her şeyi yok etmişlerdir. 

Bâtıl, bunların yanına yaklaşabilir mi? Bunlar temâmen haklıdır ve hak içindirler. 

Yalnız görünüşü bilen âlimler, bunların hakîkatini anlayabilir mi? Görünüşde 

uygunsuzlukdan başka ne anlarlar? Onların büyüklüğünden ne elde edebilirler? 

Sözün doğrusu şudur ki, bu hâllerin ve ma’rifetlerin ötesinde, başka kemâller 

ve üstünlükler vardır ki, o kemâlâtın yanında bu hâller ve ma’rifetler, okyânus yanındaki 

bir damla su gibi kalır. Fârisî beyt tercemesi: 

Gök, Arşa bakınca, aşağıdır, 

fekat, toprağa nazaran çok yüksekdir. 

Yine sözümüze dönelim! Perdelerin yırtılmasında diyorlar ki, seyr-i âfâkîde nûrlu 

ve zulmetli perdelerin hepsi aradan kalkar. Bu fakîre göre, bu sözleri de yerinde 

değildir. Hattâ, temâmen başka dürlü anlıyorum. Görüyorum ki, zulmetli perdelerin 

kalkması için mahlûkların hepsini aşmak, ya’nî seyr-i âfâkîyi ve seyr-i 

enfüsîyi temâmlamak lâzımdır. Nûrdan perdelerin aradan kalkması için de, Allahü 

teâlânın ismlerinde ve sıfatlarında seyr etmek lâzımdır. Ya’nî ismleri, sıfatları, 

şânları ve i’tibârları hiç görmemelidir. Ancak bu zemân, nûrdan perdelerin hepsi 

kalkarak, (Vasl-ı uryânî) hâsıl olur. Böyle olanlar pek azdır. Seyr-i âfâkîde, zulmetden 

olan perdelerin yarısı bile aradan kalkmaz. Nûrdan perdeler hiç kalkar mı? 

Perdeler çok çeşidlidir. Onun için şaşırmışlardır. Meselâ, nefsin perdelerinin zulmeti, 

kalbin perdelerinin zulmetinden çokdur. Zulmeti az olan perdeler, nûrânî perde 

gibi görünmüşdür. Görüşü keskin olanlar, zulmânî perdeyi nûrânî perde ile karışdırmaz. 

Zulmete nûr demez. Bu, öyle bir ni’metdir ki, dilediğine ihsân eder. Allahü 

teâlâ, büyük ihsân sâhibidir. 

Bu fakîri [ya’nî İmâm-ı Rabbânîyi “kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz”] yetişdirmek 

için şereflendirdikleri yolda hem cezbe, hem sülûk vardır. Latîfeleri [insanların 

kötü huylarından] temizlemek ve Allahü teâlânın sıfatları ile doldurmak, bir 

aradadır. Tasfiye [sülûk] ve tezkiye [cezbe], bu yolda berâberdir. Seyr-i enfüsîde, 

seyr-i âfâkî dahî yapılmış olur. Tasfiye içinde, tezkiye de hâsıl olur. Cezbe, sülûkü 

de hâsıl eder. Âfâk, enfüsün içinde bulunur. Fekat, latîfeleri temizlemek cezbeden 

önce ve tasfiye, tezkiyeden öncedir. Bu yolda, göz önünde olan enfüsdür. 

Âfâk değildir. Bunun için, bu yol ile çabuk varılır. Hattâ, diyebilirim ki, bu yol, elbette 

kavuşdurur. Kavuşdurmamak ihtimâli yokdur. Allahü teâlâdan istikâmet ve 

fırsat dilemek lâzımdır. 

Bu yol, elbette kavuşdurur dedim. Çünki, bu yolun başlangıcı cezbedir ki, elbette 

kavuşdurur. Sâlikleri yolda bırakan, yâ sülûk konaklarıdır veyâ sülûkü bulunmayan 

kuru cezbelerdir. Bu mâni’lerin ikisi de, bu yolda yokdur. Çünki, sülûk, cezbeye 

bağlıdır. Cezbe ile berâber, cezbenin içinde hâsıl olur. Burada, hâlis sülûk ol- 

– 936 –

madığı gibi, kuru cezbe de yokdur. Onun için, sâlikin yolu kesilmez. Bu yol, Peygamberlere 

“aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” mahsûs olan caddedir. Bu büyükler, 

çeşidli derecelerine göre, bu yoldan vâsıl olmuşlardır. Âfâkı ve enfüsü bir adımda 

geçmişler, ikinci adımı, âfâk ve enfüsün ilerisine koymuşlardır. Sülûk ve cezbeyi 

geride bırakmışlardır. Çünki, sülûkün nihâyeti, Seyr-i âfâkînin sonuna kadardır. 

Cezbenin nihâyeti, Seyr-i enfüsînin sonuna kadardır. Seyr-i âfâkî ve enfüsî temâm 

olunca, sülûk ve cezbe de temâm olur. Bundan sonra ne sülûk kalır ne cezbe. 

Bu sözümüzü sülûk ve cezbe sâhibleri anlıyamaz. Çünki, onlara göre, âfâk ve 

enfüsün üstünde yol yokdur. İnsanın ömrü sonsuz olup, hep seyr-i enfüsî yapsa, yine 

temâmlıyamaz. Bu büyüklerden biri buyuruyor ki, fârisî beyt tercemesi: 

Eğer bütün ömrünce yürüse de insan, 

Kendinden dışarı çıkmağa bulmaz imkân. 

Bu yolu bana gösterenler o kadar büyükdür ki, Onların sâyesinde gözümü açdım. 

Onların sâyesinde bunları söyliyebiliyorum. Tesavvufun elifbâsını Onlardan 

öğrendim. Mevleviyyet derecesine Onların teveccühü ile kavuşdum. Eğer ilmim 

varsa, Onların ilm deryâlarından birkaç damladır. Eğer ma’rifet sâhibi isem, Onların 

iltifâtlarının eseridir. Nihâyetin başlangıcda yerleşmiş bulunduğu yolu Onlardan 

öğrendim. Kayyûmluk cihetine çeken ipin ucunu Onlardan aldım. Onların 

bir bakışı ile, öyle şeylere kavuşdum ki, başkaları kırk gün çile çekmekle göremez. 

Onların sözünden öyle şeyler edindim ki, başkaları senelerle çalışmakla ele geçiremez. 

Fârisî iki beyt tercemesi: 

Şemseddînin bir bakışına Tebrîzde kavuşan kişi, 

Çile çıkaranlara güler, ayblar dâim herkesi. 

Nakşibendiyye, nasıl kâfile sürücüdür? 

Kâfilesini gizlice maksada götürür. 

Bu büyükler, yola, seyr-i enfüsîden başlıyor. Seyr-i âfâkîyi bununla berâber yapmış 

oluyor. Bu hâle, (Sefer der vatan) sözü ile işâret ediyorlar. 

Bu büyüklerin yolu pek kısadır. Maksada çabuk ulaşdırır. Başkalarının yolunun 

sonu, bu yolun başlangıcına varır. Bunun içindir ki, (Biz, nihâyeti, başlangıca 

yerleşdirdik) buyurmuşlardır. Velhâsıl, bu büyüklerin yolu, başka tesavvuf yollarından 

çok yüksekdir. Diyebilirim ki, bunların huzûru ve âgâh olmaları [Allahü teâlâ 

ile her ân beraber olmaları], Onların çoğunun huzûrunun üstündedir. Bunun 

içindir ki, (Bizim bağlılığımız, bütün bağlılıkların üstündedir) buyurmuşlardır. Fekat, 

âfâk ve enfüsün dışında ve sülûk ve cezbenin üstünde Evliyâya yol olmadığı 

için, bu büyükler de, ister istemez âfâk ve enfüsün ötesinden konuşmamışlar. 

Cezbe ve sülûkün dışından haber vermemişler. Evliyâlık kemâlâtına uygun olarak, 

(Evliyâ, Fenâ ve Bekâdan sonra herşeyi kendilerinde görür. Kendilerinde bulurlar) 

buyurmuşlardır. Kendilerinde seyr etdikleri için, Zâriyât sûresinin (Kendinizde 

bulunmakdadır, niçin görmüyorsunuz?) meâlindeki âyet-i kerîmesine uymuşlardır. 

Allahü teâlâya hamd ve şükrler olsun ki, bu büyükler, enfüsün dışından haber 

vermedi iseler de, enfüse bağlanıp kalmış da değildirler. Enfüsü de, âfâk gibi 

(Lâ) deyip yok etmek istiyorlar. Allahü teâlâdan başka olan herşey gibi, onu da 

yok biliyorlar. Muhammed Behâeddîn-i Buhârî “kuddise sirruh” buyurdu ki, 

(Her gördüğün, her işitdiğin ve her bildiğin, O değildir. Bunların hepsini, (Lâ) derken, 

yok etmek lâzımdır). Fârisî beyt tercemesi: 

Nakşibenddirler fekat, her nakşa bağlanmazlar, 

insanlar, şaşkınlıkdan, başka nakş ararlar. 

Başka şeyleri yok etmek başkadır. Başka şeylerin yok olması başkadır. 

– 937 –

Evliyâlıkda cezbe ve sülûkdan ve âfâk ve enfüsden dışarı çıkılamaz dedik. Çünki, 

vilâyetin bu dört temelinin üstünde, (Kemâlât-i nübüvvet) başlar. Evliyâlık, 

buraya ulaşamaz. Peygamberlerin “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” Eshâbının çoğu 

ve Eshâb olmıyanlardan pek az bahtiyârlar, Peygamberlere “aleyhimüssalevâtü 

vettehıyyât” tam uydukları için, bu devlete kavuşmuşdur. Cezbe ve sülûkü içinde 

bulunduran bu yoldan seyr ederek ilerlemişler, sülûk ve cezbenin dışına çıkmışlardır. 

Zıllerden, hayâllerden kurtulmuşlar, enfüsü de, âfâk gibi, geride bırakmışlardır. 

Burada, başkalarına şimşek gibi çakıp biten (Tecellî-yi Zâtî)ler, devâmlı olmuşdur. 

Hattâ bunların işi, ister şimşek gibi olsun, ister devâmlı olsun, bütün tecellîlerin 

üstündedir. Çünki, bütün tecellîlerde [görünüşlerde] az da olsa, zıl, aks bulunur. 

Hâlbuki, bu büyüklere, nokta kadar zıl, büyük dağ gibi gelir. Bu büyüklerin 

kazanclarının başlangıcı, Zât-ı ilâhînin çekmesi ve sevgisidir. Cenâb-ı Hakkın lutfü 

ile, bu sevgi her ân artarak, başka şeylerin sevgisi yavaş yavaş azalır. Başka şeylere 

bağlılık, yavaş yavaş yok olur. Bir se’âdetli kimseyi, Allah sevgisi kaplıyarak, 

başka herşeyin sevgisi kalmayınca ve Allah sevgisi, bütün bu sevgilerin yerine yerleşince, 

onun aşağı sıfatları ve bütün kötü huyları yok olur. Seyr-i âfâkîde ele geçen 

şeylere, uzun bir sülûke ve sıkı riyâzetlere ve çetin mücâhedelere lüzûm kalmadan 

kavuşur. Çünki, sevmek, sevgiliye, itâ’at etmeği ister. Sevgi son haddini bulunca, 

itâ’at da temâm olur. Sevgiliye, insan gücünün yetişebildiği kadar, tam bir itâ’at hâsıl 

olunca (Makâmât-i aşere) ele geçer. [Makâmât-i aşere: Tevbe, zühd, vera’, sabr, 

fakr, şükr, havf, recâ, tevekkül ve rıdâ olduğu (Neşrül-mehâsin)de yazılıdır.] Bu 

(Seyr-i mahbûbî) ile, seyr-i âfâkî gibi, seyr-i enfüsî de temâmlanmış olur. Çünki, hep 

doğru söyleyici “aleyhi ve alâ âlihissalâtü vesselâm” (İnsan, sevdiği ile berâberdir) 

buyurdu. Sevgili, âfâk ve enfüsün dışında olduğundan seven de Onunla berâber olacağından 

âfâk ve enfüsün dışına çıkar. Böylece, seyr-i enfüsîyi de, geride bırakmış 

olur. Berâberlik devletine kavuşur. İşte, bu büyükler, muhabbet devleti sâyesinde, 

âfâk ve enfüs ile uğraşmazlar. Âfâk ve enfüs, onlara tâbi’ olur. Sülûk ile cezbe, bunların 

işlerine bağlı bulunur. Bu büyüklerin sermâyesi, muhabbetdir. Muhabbet, 

sevgiliye itâ’at etmeği ister. Sevgiliye itâ’at ise, ahkâm-ı islâmiyyeye uymakla olur. 

Çünki, sevgilinin beğendiği şey, yol, ahkâm-ı islâmiyyedir. O hâlde, muhabbetin çok 

olmasına alâmet, ahkâm-ı islâmiyyeye çok uymakdır. (Ahkâm-ı islâmiyye)ye uymak, 

farzları yapmak ve harâmlardan sakınmak demekdir. Ahkâm-ı islâmiyyeye tam uyabilmek 

ise, ilm, amel ve ihlâs ile olur. Her sözde, her işde, her hareketde, her duruşda, 

kendiliğinden hâsıl olan ihlâs, muhlas olan kimseye nasîb olur. Muhlisler, bu 

mu’ammâyı anlıyamaz. (Muhlisler, büyük tehlükededir) buyuruldu. 

Yine sözümüze dönelim! Seyr ve sülûkden maksad ve cezbe ve tasfiyeden 

beklenilen şey, nefsi kötü huylardan ve çirkin sıfatlardan temizlemekdir. Bu çirkin 

sıfatların başı, nefse düşkün olmak ve onun arzûlarına, isteklerine tutulmakdır. 

O hâlde, Seyr-i enfüsî lâzımdır. Kötü sıfatlardan güzel sıfatlara dönmek lâzımdır. 

Seyr-i âfâkî lüzûmlu değildir. Maksad, gâye bu seyre bağlı değildir. Çünki, âfâka 

düşkünlük, nefse düşkün olmakdan ileri gelir. İnsan, herşeyi, kendini sevdiği 

için sever. Çocuğunu, malını sevmek, onlardan istifâde edeceği içindir. Seyr-i 

enfüsîde, insanı, Allahü teâlânın sevgisi kaplıyarak, insan, kendini sevmekden kurtulduğu 

için evlâd ve mal sevgisi de, bununla berâber yok olur. O hâlde, seyr-i enfüsî 

muhakkak lâzımdır. Seyr-i âfâkî, buna bağlı olarak, bununla berâber müyesser 

olur. Peygamberlerin “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” seyrleri, yalnız seyr-i enfüsî 

idi. Seyr-i âfâkî, bununla berâber yapılıyordu. Evet, seyr-i âfâkî de, ara yerde, 

hiç durmadan, devâmlı yapılır. Sonuna varılırsa, bu da iyidir. Fekat, arada takılıp 

kalınırsa ve sonuna varılmazsa, hemen hemen fâidesiz olur. İstenilen gâyeye 

mâni’ olan şeylerden biri sayılır. 

Seyr-i enfüsî ne kadar ilerlerse, o kadar kârlı olur. Bu seyri temâmlıyarak enfüsden 

dışarıya çıkmak, çok büyük ni’metdir. Enfüsdeki değişiklikleri âfâk ayna- 

– 938 –

sında görmeğe, kendindeki değişmeleri âfâkda görmeğe ne lüzûm var. Kalbin 

temizliğini âlem-i misâlde anlamak ve bu temizliği, âlem-i misâlde kırmızı nûr olarak 

görmek de böyledir. Niçin kendi vicdânına bırakmıyor ve değişikliklerini ve 

temizliğini kendi firâseti ile anlamıyor. Meşhûrdur ki, birisi oniki sene tabîbe 

muhtâc olmamış, hâllerindeki değişikliği kendi vicdânı ile anlamışdır. Sıhhatini ve 

hastalığını kendi firâseti ile bilmişdir. Evet, seyr-i âfâkîde, ilmler, ma’rifetler, tecellîler 

ve zuhûrlar çok olur. Fekat, bunların hepsi zıllerin görünüşüdür. Misâllerle, 

hayâllerle avunmakdır. Ba’zı mektûblarda bildirdiğimiz gibi, seyr-i enfüsî zıllere, 

akslere bağlıdır. O hâlde, Seyr-i âfâkî, zıllerin zılline bağlı olur. Çünki, âfâk, 

enfüsün zılleri gibidir ve enfüsü gösteren ayna gibidir. Enfüsdeki değişiklikleri, âfâk 

aynasında görmek ve latîfelerin temizlenmesini ve sıfât-ı ilâhiyye ile sıfatlanmasını 

âfâk aynasından anlamak, insanın rü’yâda, âlem-i misâlde kendini pâdişâh görmesine 

veyâ zemânın kutbu görmesine benzer. Hâlbuki, ne pâdişâhdır, ne de 

kutb olmuşdur. Bu rü’yâdan, onun, hâricde, uyanık iken de pâdişâh ve kutb olabileceği 

anlaşılır. Tezkiye [latîfelerin temizlenmesi] seyr-i enfüsîde olur. Seyr-i âfâkîde 

görülen bu tezkiyenin kâbil ve mümkin olmasını haber verir. Seyr-i enfüsîde 

kendini temiz görmedikce ve vicdânı ile, kendini temizlenmiş bulmadıkca, 

Fenâ hâsıl olmaz. Makâmât-i aşereye kavuşamaz. Yedi hâlden eline ancak hava 

girer. Görülüyor ki, Seyr-i enfüsî de, Seyr-i ilallahın içindedir. Seyr-i ilallahın temâmlanması 

ile, Fenânın hâsıl olması, Seyr-i enfüsînin temâm olmasına bağlıdır. 

Seyr-i fillah, Seyr-i enfüsîden çok sonra hâsıl olur. 

Ey mes’ûd insan! Seyr-i enfüsîde, insanın kendine olan bilgisi ve sevgisi kalmadığı 

için, kendine bağlılığı da kalmaz. Bunun sonucu olarak, başkalarına bağlılığı 

da yok olur. Çünki, kendine bağlı olduğu için, başkalarına da bağlanmışdır. O 

hâlde, Seyr-i âfâkî, Seyr-i enfüsînin altında yapılmakdadır. Sâlik, yalnız Seyr-i enfüsîyi 

yapınca, hem kendine bağlılıkdan, hem de başkalarına bağlanmakdan kurtulur. 

İşte bu söylediklerimizden, Seyr-i enfüsînin ve Seyr-i âfâkînin ma’nâsı kolayca 

anlaşıldı. Çünki, enfüsde seyr, âfâkda da seyrdir. Kendine olan bağlılıkları 

yavaş yavaş ortadan kaldırmak, enfüsde seyrdir. Seyr-i enfüsî yaparken, âfâka olan 

bağlılıkların çözülmesi de, seyr-i âfâkîdir. Hâlbuki başkalarının anlatdığı seyr-i âfâkî 

ve Seyr-i enfüsîyi açıklamak güçdür. Evet, doğru olan şeylerde güçlük olmaz. 

Seyr-i enfüsîde, sâlikin latîfeleri aynasında, Allahü teâlânın ismleri ve sıfatları 

görünüyor diyorlar. Buna tahliyeden [boşaltmakdan] sonra doldurmak diyorlar. 

Bu görünenler, hakîkatde ismlerin ve sıfatların zıllerinden bir zıllin görünüşüdür. 

Önce ismlerin ve sıfatların zıllerinden bir zıl, tâlibin aynasında görünür. Onun zulmetlerini 

ve kötülüklerini temizler. Ya’nî, tasfiye ve tezkiye yapar. Bu tasfiye ve 

tezkiye, Seyr-i enfüsî temâm olunca hâsıl olur. Latîfeler tahliye olup, ismlerin ve 

sıfatların görünmesine elverişli olur. Seyr-i enfüsîde elde edilen (Tahliye), tasfiye 

ve tezkiyenin temâm olmasına bağlıdır. Seyr-i âfâkîde görünen tahliye, hakîkî 

tahliye değildir. Bunun için, seyr-i enfüsîde ismler ve sıfatlar görülmez. Demek oluyor 

ki, zılle kavuşmak, sevgiliden başka herşeyden ayrılmakdan önce olur. Ya’nî, 

sevgilinin zıllerinden bir zıl, sâlikin aynasında görülmedikce, sevgiliden başka 

şeylerden kesilmek olamaz. Fekat, sevgiliye kavuşmak, başkalarından kesilmekden 

sonra hâsıl olur. Şu hâlde, tesavvuf büyüklerinden, kavuşmak [peyvesten] öncedir 

diyenler, bir zılle kavuşmağı demek istemişlerdir. Kavuşmak sonradır diyenler 

ise, asla kavuşmağı bildirmişlerdir. Böylece, her iki tarafın ayrılığı, yalnız kelimededir. 

Şeyh Ebû Sa’îd-i Harrâz “kuddise sirruh” burada başka dürlü söylüyor 

ve (Kurtulmadıkca bulamazsın ve bulmadıkca kurtulamazsın! Hangisi önce olduğunu 

bilmiyorum) demişdir. Anlaşılıyor ki, zılli bulmak, kurtulmakdan öncedir. Aslı 

bulmak kurtulmakdan sonradır. Burada şübhe edecek birşey yokdur. Nitekim sabâh 

vakti güneş doğmadan evvel, güneş ışınlarının zılleri görünüp, yer yüzünü karanlıkdan 

temizler. Zulmetler gidip, her taraf tasfiye buldukdan sonra, güneşin ken- 

– 939 –

di doğar. Burada da, güneşin zıllinin görünmesi, zulmetlerin gitmesinden öncedir 

ve güneşin doğması, zulmetlerin tahliyesinden ve zıllin tasfiyesinden sonradır. Fekat, 

burada zulmetlerin tahliyesi ve ortalığın tasfiyesi, zıllerin zuhûrundan önce olmuyor. 


Bu mektûb, hocası Muhammed Bâkînin [971-1012 Delhîde] “kuddise sirruh” 

oğlu, Muhammed Abdüllaha “rahmetullahi teâlâ aleyh” yazılmış olup, iki süâline 

cevâb vermekde ve ayn-ül-yakîni anlatmakdadır: 

Allahü teâlâya hamd ve Muhammed Mustafâya “sallallahü aleyhi ve sellem” salât 

ve size düâ ederim. Kıymetli mektûbunuz geldi. Okuyunca, bizi çok sevindirdi. 

Her ân hâtırladığınızı bildiriyorsunuz. Ne güzel, ne mubârekdir. Üç ayda sizin 

elinize geçen ni’met, başka yollarda, eğer on senede nasîb olursa, büyük kâr bilirler. 

Bu ni’mete şükr ediniz! Yaradılışınızın yüksek olduğunu ve böyle hâllerin kıymetini 

işitince, ucb, kibr ile lekelenmiyeceğinizi bildiğim için, bu ni’metin büyüklüğünü 

yazdım. (Şükr ederseniz, ni’metimi artdırırım) meâlindeki âyet-i kerîmeyi 

hiç unutmayınız! 

Önceden, tevhîd bilgileri hâsıl olmağa başladı diyorsunuz. Bunlar da, bereketli 

kazancdır. Bu hâlin hâsıl olmasını isteyiniz. Fekat islâmiyyetin edeblerini gözetmeğe 

çok gayret ediniz! Kulluk vazîfelerini yerine getiriniz! Eğer, bu hâller doğru 

ise, kusûrlu değil ise, sevgiliye muhabbetin çokluğundan hâsıl olur. Çünki, 

âşık nereye giderse gitsin, sevgiliden başka birşey görmez ve bilmez. Her nereden 

bir zevk, lezzet duyarsa, bunu sevgilisinden geliyor sanır. Bu hâlde olan âşık, 

mahlûkları görmekde, fekat hepsini, bir mahbûb sanmakdadır. Bu hâlde, Fenâ hâsıl 

olmaz. Çünki, Fenâ hâsıl olunca, bir mevcûdün görülmesi insanı kapladığından 

mahlûklar temâmen görünmez olur. Buna da Fenâ denilmesi, mahlûklar görülmediği 

içindir. Hakîkî Fenâ ise, sıfât-i ilâhînin ve ismlerinin ve hiçbir bağlılığın, ayrı 

bir görünüşün de, temâmen görülmediği zemân hâsıl olur. Zât-ı ilâhîden başka 

hiçbirşey görülmez ve düşünülmez. Seyr-i ilallah [Allah yolculuğu], işte burada sona 

erer. Zıllerin, görünüşlerin hepsinden temâmen kurtulmak, burada hâsıl olur. 

Ârif, bu zemân, aslların aslı iledir. Alâmetlerden geçip, kendisine kavuşmuşdur. 

İlm, ayn olmuşdur. İşitmek, erişmek hâlini almışdır. Vasl-ı uryânî [ancak Ona kavuşmak] 

se’âdeti ve neler neler ve neler neler olmuşdur. Bu makâm, bu üstün derece, 

ancak, işâret, sembol, şifre ile anlatılabilir. Bu da kapalı ve perdeli olabilir. 

Süâl: Kıymetli evlâd! Bizden, bu ayn-ül-yakînin anlatılmasını istiyor. Bu aynı 

anlaşılabilir mi sanıyor? 

Cevâb: Bunu anlatmak zor bir işdir. Ne yapayım? Ne söyliyeyim? Ne bildireyim? 

Akla nasıl uygun getireyim? Kıymetli yavrum! Ma’zûr görmenizi umarım. İşitmeği, 

öğrenmeği değil, edinmeği, hâllenmeği isteyiniz! 

Süâl: Kur’ân-ı kerîmdeki müteşâbihâtın ma’nâlarını, râsih olan âlimler bilir. Bu 

ma’nâlar nasıl anlaşılır? 

Cevâb: Bu süâlin cevâbı, birincinin cevâbından dahâ ince ve dahâ örtülü ve dahâ 

örtülmesi lâzımdır. Bu iki süâl, bu kıymetli yavrunun yaradılışının çok yüksek 

olduğunu göstermekdedir. 

Allahü teâlânın kitâblarındaki müteşâbihlerin ma’nâsını anlamak, ancak Peygamberlere 

mahsûsdur “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât”. Ümmetlerinden pekaz 

kimseye, onlara tâm uydukları, vârisleri olmakla şereflendikleri için, bu bilgiden 

bir yudum tatdırabilirler. O güzelin yüzündeki perdeyi, bu dünyâda, bunlar için de 

açarlar. Kıyâmetde, ümmetlerden, çok kimseleri, Peygamberlerine uydukları için, 

bu devlete kavuşduracakları umulur. Anladığıma göre, bu dünyâda da, o pekaz kimselerden 

başkalarını da, bu devletle şereflendirirler. Ammâ, bunlara işin iç yüzü- 

– 940 –

nü bildirmezler, ma’nâyı açmazlar. Ya’nî, müteşâbihlere, doğru ma’nâ verirler. Fekat 

bu ma’nâların ne olduğunu bilmezler. Müteşâbihât, mu’âmeleleri, hâlleri gösteren 

işâretlerdir. Bunlara, bu hâller hâsıl olabilir. Fekat, bu hâllerin ne olduğu bildirilmez. 

Sevdiklerimizin birinde bu hâli görmekdeyiz. Başkalarını, artık düşünün. 

Sizin, bundan süâliniz, ümmîd kapısını açmışdır. 

Yâ Rabbî! Bizlere ihsân eylediğin nûrumuzu artdır! Günâhlarımızı, kusûrlarımızı 

ört! Sen herşeyi yapabilirsin! Selâm ederim. 


Bu mektûb, kıymetli oğlu Muhammed Sa’îd “kuddise sirruh” hazretlerine yazılmış 

olup, Kâ’be-i mu’azzamanın hakîkatinde olan sırları ve nemâzın ve Kelime-i tevhîdin 

hakîkatlerindeki incelikleri bildirmekdedir: 

Allahü teâlâya hamd olsun ki, bize doğru yolu gösterdi. Eğer O, merhameti ile, 

doğru yolu bildirmeseydi, kim bulabilirdi? Rabbimizin Peygamberlerine inanırız 

“aleyhimüssalevâtü vetteslîmât”. En yüksek mertebede yalnız nûr idi. [Bu nûr, nasıl 

olduğu bilinmiyen bir nûrdur.] Burayı, Kâ’benin hakîkati bulmuş ve yazmışdım. 

Bu mertebenin üstünde, dahâ yüksek bir mertebe var ki, Kur’ân-ı kerîmin hakîkatidir. 

Kâ’be-i mu’azzama, Kur’ân-ı kerîm sebebi ile, herkesin kıblesi olmuş ve 

kendine karşı secde olunmakla şereflenmişdir. 

İmâm, Kur’ândır. Önde Kur’ân-ı kerîmdir. Öne alınan ise, Kâ’bedir. Bu mertebe, 

Allahü teâlânın, nasıl olduğu bilinmiyen vüs’atinin başlangıcıdır. Anlaşılamıyan 

âlemin ayrıldığı derecedir. Bu pek yüksek mertebede vüs’at, uzunluğun ve 

genişliğin çokluğu ile değildir. Böyle vüs’at, mahlûkda olur ve noksânlık, kusûr alâmetidir. 

Orası, öyle bir makâmdır ki, yetişemiyen, tatmıyan anlayamaz. O mertebedeki 

ayrılık da, bildiğimiz iki başka şeyin ayrı olması, benzemedikleri için, ayrılmaları 

değildir ki, bunlar parçalanmakla, dağılmakla olur ve maddenin, cismin 

hâssasıdır. Allahü teâlâ, cism değildir. Orada, birşey ve başka başka iki şey düşünülemez. 

Çünki, orada ayrılık gayrılık ve ikilik yokdur. Düşünmek de olamaz. Fârisî 

iki beyt tercemesi: 

Bir kuş var ammâ, nasıl bildireyim sana, 

Çünki, Ankâ ile bulunur, her ân, yan yana. 

Ankânın adını duymuş herkes, bilmese de cismini, 

Bu kuşun ise, kimse duymamışdır ismini. 

Orada, her ne kadar, birşey düşünülemez ise de, birşey düşünülse ve bu şey incelense, 

o mertebede bu şeye mahsûs olacak ve başka birşeyde bulunmıyacak hiçbir 

hâl, hâsıl olmaz. Zâten orada, birşeyi incelemek de olmaz. Bununla berâber, 

düşünülen o iki şey arasında, ayrılık vardır. Biri diğerinden başkadır. İnsanlardan, 

kendisine hiçbir yol açmıyan, yalnız tanıyamamak, anlıyamamak yolunu açık bırakan 

Allahım! Sen, insanların düşünebilmesinden çok uzaksın! Onu anlıyamamak, 

anlaşılamıyacağını anlamak, Evliyânın en büyüklerine nasîb olur. Anlamamak başkadır, 

anlıyamamak başkadır. Meselâ, o mukaddes mertebede, ayrılık olmadığını 

söylemek ve Zât-ı ilâhînin her kemâlini, birbirlerinin aynı bulmak, ya’nî ilm, kudretin 

aynıdır demek ve kudret, irâdenin aynıdır demek, o mertebedeki ayrılığı anlamamakdır. 

Hâlbuki, o mertebede ayrılıklar olduğunu söylemek, fekat bu ayrılıkların 

nasıl olduğunu anlıyamadığını söylemek, o mertebedeki ayrılığı anlıyamamakdır. 

Anlamamak, cehâletdir. Anlamakdan acz ise, ya’nî anlıyamamak ise ilmdir. 

Anlıyamamak, hattâ iki ilmdir: Birisi, birşeyi bilmekdir. İkincisi, o şeyin özünü, 

büyüklüğünden dolayı anlıyamadığını bilmekdir. Bir üçüncü ilm dahâ da söyliyebiliriz 

ki, o da, kendinin kul olduğunu gösteren aczini ve kusûrunu bilmekdir. Bil- 

– 941 –

memek, cehldir demişdik. Ba’zan bu cehl, cehl-i mürekkeb olur ve bilmediğini bilmez 

de, biliyorum sanır. Bilememekde ise bu hastalık yokdur ve hattâ olamaz. Çünki, 

aczini, kusûrunu söylemekdedir. Bilmemek ile bilememek aynı olsaydı, bütün 

câhiller ârif olurdu ve cehlleri, kemâllerine, üstünlüklerine sebeb olurdu. Hattâ, 

o mertebede, cehli çok olan dahâ çok ârif olurdu. Çünki, orada ma’rifet, bilmemekdir. 

Hâlbuki bu söylediklerimiz, bilememek için doğrudur. Çünki, bilememesi 

çok olan, dahâ ârif olur. Bilememek, kötülemeğe benziyen bir medh, kusûra benziyen 

bir kemâldir. Bilmemek ise, tam bir kötülemekdir ki, medh etmenin kokusunu 

bile duymaz. Yâ Rabbî! Seni tanımakdan aczimizin büyüklüğünü, ya’nî tanıyamayacağımızın 

çokluğunu bilmemizi artdır! Muhyiddîn-i Arabî “kuddise sirruh”, 

bu fakîre gösterilen bu farkı düşünseydi, ma’rifetden acze, ya’nî tanıyamamağa 

cehl demezdi ve (Bilen de ve “Anlamanın bilinememesi, anlamakdır” diyen 

câhil de, bizdendir) demezdi. Bundan sonra, birinci kısmın ilmlerini, ya’nî bilenlerin, 

bildiklerinden birşeyler söylemiş ve bununla mübâhât eylemiş, ya’nî öğünmüşdür. 

Bu ilmler, yalnız bana bildirildi deyip, Peygamberlerin sonuncusu “aleyhi 

ve aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” bile bu bilgileri, Evliyânın sonuncusundan 

[ya’nî kendisinden] alıyor demişdir. Kendisine Evliyânın sonuncusu dedi. Bu sözlerinden 

dolayı, birçok kimseler onu beğenmiyor. Onu sevenlerden (Füsûs) kitâbını 

şerh edenler de, bu sözlere ma’nâ bulmak için, çok uğraşmışlardır. Bu fakîre 

göre, diyebilirim ki, Şeyh-i ekberin bu sözleri, ya’nî bu bilgileri, o aczden katkat 

aşağıdır. Belki o acz ile hiç ilişiği bile yokdur. Çünki, onun ilmi zıllere, sûretleredir. 

O acz ise, asldadır. Sübhânallah! Bu sözü söyliyen, Ebû Bekr-i Sıddîkdır 

“radıyallahü anh”. Bu acze mazhar olan odur ki, Âriflerin başı ve Sıddîkların reîsidir. 

Bu aczden ileride olan ilmin ne kıymeti vardır? Bu âcizden ileri, hangi kâdir 

vardır. Fekat o, Sıddîkın “radıyallahü anh” üstâdına “aleyhi ve alâ âlihissalâtü 

vesselâm” böyle söylenince, ona da bunu söylerse, ne denebilir? Ne tuhaf şey ki, 

Şeyh-i ekberi “kuddise sirruh” böyle sözleri ile ve câiz olmıyan bir çok bilgileri ile, 

yine makbûller, sevilenler arasında görüyorum. Evliyâ arasında bulunuyor. Fârisî 


Kerîmler ile yapılan işler kolaydır. 

Evet, ba’zıları düâ edene gücenir. Bir kısmı da, söğene, kötüleyene güler. Şeyh-i 

ekberi red eden, beğenmiyen, tehlükededir. Onu, sözleri ile birlikde kabûl eden 

de, tehlükededir. Onu kabûl etmelidir. Fekat, islâmiyyete uymıyan sözlerini red 

etmelidir. Onu kabûl ve red etmek arasında orta yol da, bu fakîrin beğendiği ve 

gösterdiği, işte bu yoldur. Herşeyin doğrusunu, ancak Allahü teâlâ bilir. 

Yine sözümüze gelelim. Kur’ân-ı kerîmin hakîkati dediğimiz bu mukaddes 

mertebeye, nûr da denemez. Zât-i ilâhînin diğer kemâlâtı gibi, buraya da, nûr yanaşamaz. 

Burada, nasıl olduğu bilinemeyen bir vüs’atden ve anlaşılamıyan ayrılıklardan 

başka birşey bulunamaz. 

Bu mertebenin üstünde, dahâ yüksek bir mertebe vardır ki, bu da nemâzın hakîkatidir. 

Bunun âlem-i şehâdetdeki sûreti, nihâyete yetişmiş büyüklerin kıldığı nemâzdır. 

Bu mertebenin vüs’ati, pekçokdur. Bilinemiyen ayrılıkları, farklılıkları vardır. 

Çünki, Kâ’benin hakîkati, ondan bir parçadır. Kur’ân-ı kerîmin hakîkati, 

onun bir kısmıdır. Nemâzda, ibâdetlerin kemâlâtının hepsi bulunur. Hâlis ma’bûdluk 

olan aslın aslı ile berâberdir. Ya’nî, bütün ibâdetleri kendinde toplamış olan 

nemâzın, hakîkati bulunan mertebenin üstü, herşeyin aslıdır ve bağlandıkları 

mertebedir. Bu mertebede vüs’at da, kısalıkdır. Bilinemiyen ayrılık da yokdur. 

Ma’bûdluk ancak bu mertebenin hakkıdır. 

Peygamberlerin olgunları ve Evliyânın büyükleri “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” 

nemâzın hakîkati olan makâmın sonuna kadar yükselebilirler ki, burası ibâdet 

edenlerin, ibâdetlerinin mertebesinin nihâyetidir. Bu makâmın üstü, yalnız 

– 942 –

ma’bûdluk mertebesidir. Hiç kimse, hiçbir sûretle bu devlete ortak olamaz. Nerede 

kaldı ki dahâ yukarı çıkıla. 

İbâdet ve ibâdet edicilik bulaşan her mertebeyi, kalb gözü ile görmek mümkin 

olduğu gibi, buralara yükselmek de olabilir. Hâlis ma’bûdluk makâmına yükselmek 

olamaz. Tesavvuf yolu, oraya götürmez. Fekat, Allahü teâlâya hamd olsun ki, 

orayı göstermekden mahrûm bırakmadılar. İsti’dâda, kâbiliyyete göre müsâ’ade 

etdiler. Mi’râc gecesi (Dur yâ Muhammed!) buyurulması, belki bu hâlis mertebenin 

üstü, vücûd mertebesidir. Zât-i ilâhînin tecerrüd ve tenezzüh mertebesidir. Buraya 

yol yokdur. (Lâ ilâhe illallah) kelime-i tayyibesinin hakîkati, bu mertebededir 

ki, uydurma ma’bûdlara ibâdet edilmiyeceği hakîkati, buradadır. Ondan başka 

ibâdete lâyık ve müstehak kimse bulunmıyan hakîkî ma’bûdün isbâtı, bu makâmda 

hâsıl olur. Âbidlik ve ma’bûdluk arasındaki tâm ayrılık, burada âşikâr 

olur. Âbid, ma’bûdden, olduğu gibi, ayrılır. Nihâyete kavuşanlar (Lâ ilâhe illallah) 

kelimesini (Allahü teâlâdan başka ma’bûd yokdur) olarak bilirler ki, islâmiyyet de, 

böyle bildirmekdedir. Allahü teâlâdan başka mevcûd yokdur veyâ maksûd yokdur 

gibi ma’nâlar, başlangıçda ve yolun ortasında olanlar içindir. Maksûd yokdur 

ma’nâsı, mevcûd yokdur ve vücûd yokdur ma’nâlarından yüksek olup (Allahü teâlâdan 

başka ma’bûd yokdur) ma’nâsına dahâ yakındır. 

Şunu bilmelidir ki, bu mertebede, nazarın, görmenin ilerlemesi ve kalb gözünün 

kuvvetlenmesi, nemâz kılmakla olur. Nihâyete erenlerin ibâdetleri, hep nemâz 

kılmakdır. Başka ibâdetler, belki nemâzın kemâline yardımcı olurlar. Nemâzda 

bir kusûr olursa, onu temâmlarlar. Bunun için olabilir ki, (Nemâzın güzelliği, 

îmânın güzelliği gibi, kendisindendir. Başka ibâdetlerin güzellikleri, kendilerinden 

değildir) demişlerdir. Vesselâm. 

[İbâdet, Allahü teâlânın râzı olduğu işleri yapmakdır. Ubûdiyyet, Allahü teâlânın 

işinden râzı olmakdır. Ubûdet, Allahü teâlânın, nelerden râzı olduğunu bilmekdir. 

(Reşehât)da, Ubeydüllah-i Ahrâr buyuruyor ki, (İbâdet, Allahü teâlânın 

emrlerini yapıp, yasaklarından kaçınmakdır. Ubûdiyyet, Allahü teâlâya teveccüh 

ve ikbâldir. Ya’nî, kalbin huzûru, âgâhlığıdır)]. 


Bu mektûb, hâce Muhammed Mü’minin oğlu Muhammed Sâdıka yazılmış 

olup, vahdet-i vücûd [panteizm]ü bildirmekdedir: 

Allahü teâlâya hamd ederim. Onun beğendiği, seçdiği kullarına selâmet vermesini 

düâ ederim! Soruyorsunuz ki, tesavvufcular, vahdet-i vücûd söylüyor. Âlimler 

ise, bu söze küfr ve zındıklık diyor. Hâlbuki, her iki taraf da Ehl-i sünnetdir. 

Siz bu işe ne dersiniz? 

Sevgili yavrum! Bu işi, birçok mektûblarımda ve risâlelerimde uzun uzun anlatmışdım. 

İki taraf arasında, kelime farkından başka bir ayrılık olmadığını bildirmişdim. 

Bununla berâber, mâdemki siz de soruyorsunuz, süâle cevâb lâzımdır. İster 

istemez birkaç kelime yazıyorum. Biliniz ki, Sôfiyye-i aliyyeden (Vahdet-i vücûd 

vardır ve herşeyde Hak teâlâyı görüyoruz ve herşey Odur) diyen, herşey, Hak teâlâ 

ile birleşmiş, O, herşeyden ayrı değil, herşeye benzer, bu âlem ile berâber ve 

birlikde var oldu, işte O görünüyor, gibi şeyler demek istemiyor. Böyle söyleyen, 

kâfir olur, zındık, dinsiz olur. Allahü teâlâ mahlûkları ile birleşik değildir. Onların 

aynı değildir. Onlara benzer değildir. O hep var idi, hep öyledir. Zâtında ve sıfatlarında, 

ismlerinde hiç değişiklik olmaz. Birşeyi yaratmakla, bunlarda değişiklik 

olmaz. O, hiçbir bakımdan mahlûklarına benzemez. Onun varlığı, lâzımdır. Ondan 

başkası, olsa da olur, olmasa da. O büyüklerin, (Herşey Odur) demeleri, hiçbirşey 

yokdur. Yalnız O vardır, demekdir. Meselâ, Hallâc-ı Mensûr, enelhak [ben 

Hakkım] dedi. Böylece, ben Hakkım, Hak teâlâ ile birleşdim demek istemedi. Böy- 

– 943 –

le diyen kâfir olur ve öldürülmesi lâzım olur. Onun sözünün ma’nâsı, (Ben yokum, 

Hak teâlâ vardır) demekdir. İşte sôfiyye, herşeyi, Hak teâlânın ismlerinin ve sıfatlarının 

görünüşü, onların aynası bilir. Zâtın [kendisinin] bunlarla birleşdiğini, zâtında 

değişiklik olduğunu söylemez. Meselâ, bir insanın gölgesi, kendinden hâsıl 

oluyor. Gölge, o kimse ile birleşmiş, onun aynıdır veyâ o kimse inerek, o gölge şekline 

girmişdir, gibi şeyler söylenemez. O kimse, kendi kendinedir. Gölge, onun bir 

görünüşüdür. Bu kimseyi aşırı seven, gölgeyi filân görmez. Ondan başka birşey görmez. 

Gölge, o kimsenin aynıdır diyebilir. Ya’nî gölge yokdur, yalnız o insan vardır 

der. Bundan anlaşıldı ki, sôfiyye, eşyâya, Hak teâlâdan meydâna gelmişdir, Hak 

teâlâ değildir diyor. O hâlde, sôfiyyenin (Herşey Odur) sözleri, (Herşey Ondandır) 

demekdir ki, âlimler de böyle söylemekdedir. İki taraf arasında bir fark yokdur. 

Yalnız şu fark vardır ki, Sôfiyye, eşyâya, Hakkın görünüşü diyor. Âlimler bunu 

söylemekden çekiniyor. Eşyâ ile birleşmek, eşyânın içinde bulunmak anlaşılmasın 

diye, bu sözü söylemiyor. 

Süâl: Sôfiyye, eşyâya, Hak teâlânın görünüşü dedikleri gibi, bunları dışarda yok 

biliyor. Hâricde Allahü teâlâdan başka birşey yokdur, diyor. Âlimler ise, eşyâyı 

hâricde mevcûd biliyor. O hâlde, iki tarafın bilgisi de, kelimeleri gibi, farklı değil 

midir? 

Cevâb: Sôfiyye, hâricde birşey yokdur diyorsa da, eşyânın hâricde (Vücûd-i vehmî) 

ile var olduğunu söylüyor. Hâricde hiç yokdurlar demiyor. Hâricde kesret-i 

vehmiyye vardır, diyor. Fekat, hâricde görünen bu (Vücûd-i vehmî), bizim vehm 

ve hayâl ve düşüncelerimizde olan vücûd, ya’nî varlık gibi değildir. Çünki, vehm, 

hayâl ve düşüncemizi durdursak, bunlardaki varlıklar kalmaz, yok olur. Ya’nî, 

vehmlerimiz, hayâllerimiz devâmlı değildir. Hâlbuki, bu kâinâtın (Vücûd-i vehmî)leri 

ve hayâlî görünüşleri, bizim vehm ve hayâllerimizde olmayıp, Hak teâlânın 

yaratması ile ve Onun kâmil, [ya’nî sonsuz] kudreti ile olduğundan, yok olmuyor. 

Varlıkları devâm ediyor. Âhıretin ebedî, sonsuz işleri, dünyâdaki bu varlığa 

bağlı bulunuyor. Yunân feylesoflarından Sofistâî [sophiste] denilen mugâletacılar, 

safsatacılar, bu kâinâtı, evhâm ve hayâlât sandı. Hayâlimiz olmasa, bir şey olmazdı 

dedi. Eşyânın varlığı, bizim inancımıza bağlıdır, hakîkatde hiçbirşey yokdur. 

Gökleri yer kabûl edersek, yer olurlar, yerler de, i’tikâdımıza göre gök olur. 

Tatlıyı acı bilirsek, acı olur. Acılık, bizim inancımıza göre tatlı olur, dediler. Bu 

ahmaklar, ihtiyârı, isteği olan Yaratanı inkâr etdi. Aldandılar ve çoklarını aldatdılar. 

Sôfiyye-i aliyye, eşyâyı, hâricde, vücûd-i vehmî ile var biliyor. Böyle vücûd, 

devâmlıdır. Ya’nî bizim vehmimizin yok olması ile yok olmaz. Âhıretin sonsuz hayâtını, 

bu vücûda bağlı bilirler. Âlimler, eşyâyı hâricde mevcûd bilir. Âhıretin sonsuz 

hayâtı, bu eşyâya göre olacakdır der. Bununla berâber, eşyânın hâricde varlığını, 

Hak teâlânın varlığı yanında za’îf, kuvvetsiz ve hattâ, yok bilir. Görülüyor 

ki, her iki taraf da, eşyâya hâricde var diyor. Dünyâ ve âhıret işlerini, bu varlık üzerine 

kuruyor. Vehmin, hayâlin yok olması ile yok olmaz, diyor. Yalnız, sôfiyye, bu 

varlığa vehmî diyor. Çünki, bunlar, tesavvuf yolunda yükselirken, hiçbirşey görmiyor. 

Hak teâlânın varlığından başka, birşey gözlerine görünmiyor. Âlimler 

ise, bunların varlığına vehmî demekden kaçınıyor, câhillerin, yanlış anlayıp, hayâlin 

yok olması ile, yok olur sanacaklarından ve ebedî, sonsuz azâbı ve sevâbı inkâr 

etmelerinden korkuyorlar. 

Süâl: Sôfiyye, eşyânın vücûd-i vehmîsi vardır demekle, bu varlık devâmlı olmakla 

berâber, hakîkî değildir vehmdir diyor. Âlimler ise, eşyâ hâricde hakîkatde vardır 

diyor. Böylece, iki taraf arasında, yine ayrılık bulunmuyor mu? 

Cevâb: Vücûd-i vehmî ve hayâlde görünüş, vehm ve hayâlin yok olması ile 

yok olmadığından, hakîkatde var demekdir. Çünki, bu varlık, devâmlıdır. Bütün 

vehmlerin yok olması ile, yok olmuyor. Hakîkî varlık da, bu demekdir. Yalnız şu 

kadar varki, mahlûkların hakîkî varlıkları, Vâcib teâlânın hakîkî varlığı yanında, 

– 944 –

yok gibidir, vehm ve hayâl gibidir. Böylece, iki taraf arasında fark kalmamış olur. 

Süâl: Eşyânın vücûd-i vehmîsi hakîkî olunca, hakîkî var olan, birden çok olur. 

Bu ise vahdet-i vücûdü bozar. Vahdet-i vücûd, hakîkî var olanın bir olması değil 

midir? 

Cevâb: Her iki varlık da, hakîkîdir. Var olan hakîkat de ikidir: [Yaratan ve yaratılanlar.] 

Fekat, iki varlığın hakîkî olmaları, aynı bakımdan değildir. Meselâ, bir 

kimsenin şekli, aynada görülünce, aynada hakîkatde bir cism yokdur. Görünen şekl, 

aynanın ne üzerindedir, ne de içindedir. Aynadaki o şeklin varlığı, hayâlimizdedir. 

Bu vücûd-i vehmî ve hayâlî görünüş ise, bir rü’yâ değildir. Hakîkatde mevcûddur. 

Bir kimse, Ahmedi aynada gördüm dese, akl ve âdet ona inanır. Yemîn etse, 

günâha girmez. Görülüyor ki, Ahmed, hakîkatde aynada değildir. Vehm ve hayâl 

bakımından, aynada olması da hakîkatdir. Fekat, birincisi, her bakımdan hakîkî, 

ikincisi ise, vehm ve hayâl bakımından hakîkîdir. Şaşılacak şeydir ki, hakîkatin zıddı 

olan vehm ve hayâl, burada varlığı hakîkî yapmağa sebeb oluyor. Çünki, vehm 

ve hayâl bakımından demeseydik, aynadaki görünüş hakîkî olmıyacakdı. İkinci bir 

misâl de, (Noktâ-i cevvâle)dir. [Ya’nî, dâire şeklinde hızlı dönen, bir noktadır.] 

Vehm ve hayâl, bunu, hâricde dâire görür. Hâlbuki, hakîkatde, dâire yokdur. 

Nokta vardır. Fekat, vehm ve hayâl bakımından, hâricde dâirenin bulunması hakîkîdir. 

Şu kadar var ki, noktanın hâricde bulunması, her bakımdan hakîkî iken, 

bundan meydâna gelen dâirenin hâricde bulunması, yalnız vehm ve hayâl bakımından, 

hakîkîdir. İşte vahdet-i vücûd, her bakımdan hakîkîdir. Birden ziyâde varlık 

ise, vehm ve hayâl bakımından hakîkîdir. Bu iki varlıkdan birincisi (Her bakımdan), 

ikincisi de (Yalnız bir bakımdan) hakîkat oluyor. Zıd birşey olmuyorlar. 

Süâl: Vehm ve hayâl bakımından var olan birşey, vehm ve hayâl yok olunca, niçin 

yok olmuyor? 

Cevâb: Bu vücûd-i vehmî yalnız vehm tarafından hâsıl olmamışdır ki, vehm ile 

berâber o da yok olsun. Bunları, Allahü teâlâ vehm mertebesinde yaratmışdır. Fekat, 

sâbit, devâmlı olmuşlardır. Allahü teâlâ, bunları vehm ve hayâl mertebesinde 

yaratdığı için, Vücûd-i vehmî demişlerdir. Hangi mertebede olursa olsun, hattâ 

hakîkî varlık olmıyan mertebede olsa da, O yaratdığı için, o mertebede var olmaları, 

hakîkîdir. Allahü teâlâ, bu eşyâyı his ve vehm mertebesinde yaratmışdır 

demek, eşyâyı öyle bir mertebede yaratmışdır ki, o mertebe, yalnız his ve vehmde 

vardır. Hâricde yokdur. Meselâ bir hokkabaz, mevcûd olmıyan şeyleri, var imiş 

gibi, gösteriyor. Birşeyi, on dâne gösteriyor. Bu on dâne şey, hakîkatde yokdur. Yalnız, 

his ve vehmde vardır. Hakîkatde, yalnız birşey vardır. Görülen bu on şey, eğer 

Allahü teâlânın sonsuz kudreti ile kuvvet ve devâm kazanıp, çabuk gayb olmakdan 

korunursa, varlıkları, bu mertebe için hakîkî olur. Bu vakt bu on şey, hakîkatde 

hem vardır, hem de yokdur. Fekat, iki ayrı bakımdan düşünülmekdedir. Ya’nî 

his ve vehm mertebesini düşünmezsek, yokdurlar. His ve vehm düşünülürse, vardırlar. 

Hindistânda meşhûr olan bir hikâye vardır. Bir Hind şehrinde, hokkabazlar, 

pâdişâhın karşısında oyun yaparken, göz boyamakla, aynada bağçe ve ağaçlar 

gösterirler. Hakîkatde bulunmıyan bu ağaçların büyüyerek meyve verdiklerini 

gösterirler. Meyveleri koparıp sultâna ve seyrcilere yidirirler. O vakt, sultân emr 

eder. Oyuncuları hemen öldürürler. Çünki, oyun yaparken, hokkabazlar öldürülürse, 

görülen oyunlar, Allahü teâlânın kudreti ile, o hâlde kalır, yok olmazlar diye 

işitmiş, imiş, Hokkabazlar öldürülünce, o ağaçlar, aynada öylece kalır. Bu zemâna 

kadar durdukları, meyvelerini herkesin yidikleri söyleniyor. Bu hikâyenin 

hepsi veyâ bir kısmı doğru veyâ yanlış olması bir tarafa, sözümüzü aydınlatdığı için 

burada söyledik. 

Hâricde ve hakîkatde, Allahü teâlâdan başka, mevcûd yokdur. Allahü teâlâ, kudreti 

ile, kendi ismlerinin ve sıfatlarının kemâlâtını mümkinât sûretlerinin perdesinde 

göstermiş, ya’nî eşyâyı, kendi kemâlâtına uygun olarak, his ve vehm merte- 


esinde, îcâd etmiş, var etmişdir. Böylece, eşyâ, vehmde görünmekde, hayâlde devâm 

etmekdedir. O hâlde eşyâ, hayâlde göründüğü için vardır. Lâkin Allahü teâlâ, 

bu görünüşe devâm verdiği, yok olmakdan koruduğu eşyânın yapısına sağlamlık 

verdiği ve ebedî mu’âmeleyi de bunlara bağlı kıldığı için, vehmdeki varlık ve 

hayâldeki devâm da, hakîkî varlık olmuşdur. Bunun için, eşyâ hâricde [ilmde, hayâlde 

değil], bir bakımdan, hakîkaten vardır deriz. Bir bakımdan da yokdur diyebiliriz. 

Bu fakîrin babası, hakîkate varmış âlimlerden idi “kuddise sirruh”. Buyurdu 

ki, kâdî Celâleddîn-i Egrî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, derin âlimlerden idi. Bir 

gün bana sordu ki, (Nefs-ül-emr, vahdet midir, yoksa kesret mi? Ya’nî hakîkatde 

var olan, bir mi, yoksa çok mu? Eğer bir ise, bu emrler, sevâblar, azâblar, kimedir? 

Bu âmirlik, me’mûrluk nedir? Yok eğer hakîkî var olan çok ise, sôfiyyenin vahdet-i 

vücûd sözleri yanlış olur). Pederim buyurmuş ki, (Her ikisi de, nefs-i emrîdir). 

Ya’nî hakîkatde, hem vahdet vardır, hem kesret. Ve bu cevâbı îzâh etdiler. 

Fekat neler söylediklerini, şimdi hâtırlamıyorum. Bu fakîrin kalbine akıtılan bilgileri 

size yazdım. Demek ki, Vahdet-i vücûd söyliyen tesavvufcular haklıdır. 

Âlimlerin kesret-i vücûd sözleri de haklıdır, ya’nî doğrudur. Tesavvufcuların hâli, 

vahdete uygundur. Âlimlerin hâli de, kesrete uygundur. Çünki, islâmiyyet kesret 

üzerine kurulmuşdur. Çeşidli emrler kesret ile olur. Peygamberlerin “aleyhimüssalevâtü 

vetteslîmât” gönderilmesi, Cennet ni’metleri ve Cehennem azâbları, 

hep kesrete bağlıdır. Allahü teâlâ (Bilinmeyi, tanınmayı sevdim) buyurduğu için 

ve kesreti istediği için ve zâhir olmağı sevdiği için kesret mertebesine de inanmalıyız! 

Çünki, Allahü teâlâ, bu mertebeyi seçmiş, beğenmişdir. Büyük bir sultânın, 

hademeleri de, askerleri de vardır. Onun büyüklüğü, yalvaranların, titriyenlerin, 

Ona muhtâcların çokluğu ile ölçülür. Vahdet-i vücûd dahâ doğru ve kesret-i vücûd, 

bunun yanında, mecâzdır. Ya’nî hakîkate benzemekdedir. Bunun için, o âleme 

(Hakîkat âlemi) ve bu âleme (Âlem-i mecâz) derler. Fekat bu zuhûrâtı, Allahü 

teâlâ sevdiği için ve eşyânın varlığını sonsuz yapdığı için ve kudretine hikmet 

elbisesi giydirdiği ve kendi fi’lini, yaratmasını sebebler altında gizlediği için, o hakîkat, 

ikinci derecede kalmış ve bu mecâz, meşhûr olmuşdur. Hakîkatde var olan, 

nokta-i cevvâledir. Bunun dönmesinden görünen dâire, mecâzdır. Fekat, hakîkat 

gayb olmuş, mecâz görünmüş, tanınmışdır. 

(Allahü teâlâ bir kulunu severse, günâh işlemek ona zarar vermez) sözünün 

ma’nâsını soruyorsunuz. Şöyle biliniz ki, Allahü teâlâ, bir kulunu severse, onu günâh 

işlemekden korur. Evet onlar, günâh işliyebilir. Ya’nî Peygamberler “aleyhimüssalevâtü 

vetteslîmât” gibi değildirler. Çünki, Peygamberler günâh işlemekden 

ma’sûmdur, temizdir, günâh işliyemezler. İşte Evliyâ günâh işlemiyeceği için, günâhın 

zararından kurtulmuş olur. Bu sözdeki günâh, belki de evvelki günâhlar, ya’nî 

vilâyet derecesine varmadan önce işlediği günâhdır. Çünki, islâm, evvelki günâhları 

yok etmekdedir. Herşeyin doğrusunu Allahü teâlâ bilir. Yâ Rabbî! Unutarak, 

yanılarak söylediklerimizi ve yapdıklarımızı afv et! Bizi bunlar için cezâlandırma! 

Allahü teâlâ, size ve doğru yolda gidenlere selâmet versin. Âmîn. 

Üç nişan olur velîlerde, demiş, erbâb-ı dil, 

biri ol ki, görenin gönlü ona mâil olur. 

Onun ikinci nişânı, oldur ki, iyi bil, 

her ne dese, dinleyenler, sözüne kâil olur. 

Üçüncüsüne gelince, cümle a’zâsı anın, 

şer’ ile âdâb ile, her zemân, âmil olur. 

– 946 –


Bu mektûb, hâcı Muhammed Firketîye yazılmış olup, hiçbir maddenin Allahü 

teâlâya ayna olamıyacağını bildirmekdedir: 

Allahü teâlâya hamd olsun ve seçdiği, beğendiği kullarına selâm olsun! 

Bu fakîrlere karşı olan sevginizin, bağlılığınızın çokluğundan dolayı gönderdiğiniz 

kıymetli mektûb, bizleri pek sevindirdi. Bağlılığınız, sizi dâimâ, bağlandığınız 

ile berâber bulundurur. Onun nûrlarının size akmasına, aks etmesine sebeb olur. 

Bu büyük ni’mete, çok şükr etmelisiniz! (Kabz), ya’nî sıkıntı ve (Bast), ya’nî 

neş’e insanı uçuran iki kanad gibidir. Sıkıntı hâsıl olunca, üzülmeyiniz. Neş’eli olunca 

da, sevinmeyiniz! 

Her yerde, herşeyde Allahü teâlâyı görmek istediğinizi yazıyorsunuz. 

Sevgili yavrum! Kulun, kölenin arzûsu ve emrleri unutması olur mu? Kulun istekleri, 

kendi kısa görüşü kadar olur. Herşeyde Allahü teâlâyı görmek arzûsu, kısa 

görüşlü olmakdandır. Bu cismler, maddeler, Allahü teâlâya ayna olabilir mi? Bu 

mahlûklar aynasında görünen, ancak Onun sıfatlarının sayısız akslerinden biridir. 

Allahü teâlâyı, verâların verâsı [uzakların uzağı] olarak aramak lâzımdır. İnsanın 

içinden ve kendinden başka şeylerden uzakda, dışarda aramalıdır. Sizin şimdi 

ilerlediğiniz derece, arzûnuzun çok üstündedir. Sakın, başkalarına bakarak, geriye 

dönmeyiniz ve yüksekden, aşağıya düşmeyiniz! Bu büyüklerin yolu, çok yükseklere 

gider. Allahü teâlâ, yükselmek istiyenleri sever. Onu bir ân unutmamanıza 

ve herkesle iyi olmanıza düâ ederim! 


Bu mektûb, mîr Mensûr için yazılmışdır. Kâinâtın hakîkatini bildirmekde ve kendi 

keşfi ile Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin keşfi arasındaki farkı açıklamakdadır: 

Gördüğümüz ve geniş, düz, uzun ve yassı olarak anladığımız bu Kâinât, ya’nî bütün 

varlıklar, Muhyiddîn-i Arabî hazretlerine göre ve Onun izinde bulunanlara göre, 

hâricde mevcûd olan, var olan tek bir varlıkdır. Bu tek varlık Allahü teâlânın 

kendisidir. Kâinât, bu tek varlığın zuhûrudur, görünüşüdür derler. Bu kâinâta (Zâhir-i 

vücûd) dediler. Allahü teâlânın ilminde bulunan çeşidli sûretler, bu tek varlığa 

aks etmiş, burada çeşidli şekllerde görünmüşlerdir derler. İlmdeki bu şekllere 

(Bâtın-ı vücûd) ve (A’yân-ı sâbite) demişlerdir. Tek ve basît olan o varlık, geniş, 

uzun, yassı gibi şekllerde hayâl olunmakdadır. Câhil olsun, âlim olsun, herkesin 

gördüğü çeşidli şekller, Allahü teâlâdır. Câhiller bu görünenleri âlem sanır. Hâlbuki 

âlem, ilm-i ilâhîden dışarı hiç çıkmamışdır. Hâricde var değildirler. Çeşidli şekllerde, 

sûretlerde ilmde bulunan âlem, ayna gibi olan vücûd-i ilâhîye aks etmiş, hâricde 

görünmüşdür. Câhiller, bu görünenleri, âlemin kendisi sanmışlardır derler. 

Molla Abdürrahmân Câmî “aleyhirrahme”, böylece buyuruyor ki: 

Mahlûkları, eskidenberi, 

çeşid çeşid ayırmakdayız. 

Pek iyi anladık ki, hepsi, 

birdir, O da Zât-i ilâhî! 

Bu fakîrin [ya’nî imâm-ı Rabbânînin] keşfi ve i’tikâdı şöyledir ki, bu görünenler 

varlık değil, vehmdir. Allahü teâlâ, bu çeşidli mahlûklarını (Mertebe-i vehm)de 

yaratmışdır. Hepsini çeşidli şekllerde, bu mertebede durdurmakdadır. Görülen, duyulan, 

bilinen herşey, mahlûkdur. Tesavvuf yolcularından birçoğu, bunları vâcib, 

[ya’nî Allahü teâlânın kendisi] sanmış, hakîkî varlık olarak görmüşler ise de, hepsi 

âlemdir. Hepsi mahlûkdur. Allahü teâlâ, ötelerin ötesidir. Onu hiç göremeyiz, 

– 947 –

ilemeyiz. Keşf ile, şühûd ile bilinemez. Fârisî beyt tercemesi: 

Mahlûk, Onu nasıl görebilir? 

Hangi aynada görülebilir? 

Hâricde mevcûd olan, yalnız Allahü teâlâdır. Mahlûkların hepsi, vehm mertebesinde 

olup, Onun kudretinin görünüşleridir. Vehm mertebesi, hakîkî varlık 

mertebesinin zıllidir, görüntüsüdür. Vehm mertebesine, hâric mertebesinin zılli olduğu 

için, (Hâric) demek mümkindir. Bunun gibi, vücûdün zılli olduğu için, mevcûd 

denilebilir. Vehm mertebesindeki varlıklar [ya’nî mahlûklar], hâricdeki varlık 

gibi [ya’nî Allahü teâlâ gibi], (Nefs-ül emrî)dirler. [Ya’nî bir hayâl, bir düşünce 

olmayıp, kendileri vardır.] Sıfatları, işleri vardır. Sonsuz var olacaklardır. 

(Muhbir-i sâdık), ya’nî hep doğru söyleyici Peygamber “aleyhissalâtü vesselâm” 

böyle olacağını haber vermişdir. 

Yukarıda bildirilen iki keşfden hangisinin, Allahü teâlâyı iyi tenzîh etdiğini, (ülûhiyyet 

sıfatları)na dahâ yakışır olduğunu iyi düşünmelidir. Hangisinin, tesavvuf yolunun 

başlangıcı ve ortası ile, hangisinin de yolun sonu ile ilgili olduğunu iyi anlamalıdır. 

Bu fakîr de, senelerce onlar gibi inanıyordum. Bu i’tikâda uygun, şaşılacak 

hâller ve garîb müşâhedeler hâsıl oluyordu. O makâmda çok lezzetler duyuyordum. 

Sonra, Allahü teâlâ lutf ederek, anlaşıldı ki, görülen, bilinen şeylerin hiçbiri, 

O değildi. Hepsini yok etmek lâzımdır. Cenâb-ı Hakkın ihsânı ile kendileri 

yok oldular. Hak sanılan bâtıl yok oldu. Gaybın sevgisi hâsıl oldu. Mevhûm, mevcûddan 

ayrıldı. Kadîm, hâdisden temizlendi. 


Bu mektûb, Mirzâ Şemseddîne yazılmışdır. İslâmiyyetin bir sûreti, bir de hakîkati 

olduğu ve tesavvuf yolunun başında da, sonunda da islâmiyyete uymak lâzım 

olduğu bildirilmekdedir: 

Allahü teâlâya hamd olsun! Onun seçdiği, sevdiği kullarına selâm olsun! İslâmiyyetin 

bir sûreti, ya’nî dış görünüşü, bir de hakîkati, ya’nî aslı, özü vardır. İslâmiyyetin 

sûreti, Allahü teâlâya ve Onun Resûlüne ve bu Resûlün Ondan getirdiği bilgilere 

inanmak ve islâmiyyetin ahkâmına uymakdır. [(İslâmiyyet), hükmler, emrler ve 

yasaklar demekdir. Ahkâma uymak demek, emr edilen şeyleri yapmak, yasak edilen 

şeylerden kaçınmakdır.] İnsanın nefs-i emmâresi îmân etmez ve islâmiyyetin sûretine 

uymak istemez. Onun yaratılışı böyledir. Bundan dolayı islâmiyyetin sûretine 

uyanların îmânı, îmânın sûretidir. Ya’nî, görünüşde îmândır. Nemâzları, orucları 

ve bütün ibâdetleri, ibâdetlerin sûretidir. Ya’nî, hep görünüşde ibâdetdirler. 

Çünki, insan deyince, insanın nefsi anlaşılır. Herkes (Ben) deyince nefsini bildirmekdedir. 

İnsan ibâdet yaparken, nefsi küfr hâlindedir. Yapdıklarının yerinde bir iş olduğunu 

inkâr etmekdedir. Böyle bir insanın îmânı ve ibâdetleri, hakîkî ve doğru olabilir 

mi? Allahü teâlâ, çok merhametli olduğu için îmânın ve ibâdetlerin sûretlerini, 

görünüşlerini, hakîkî olarak, doğru olarak kabûl buyuruyor. Böyle kullarını 

Cennete koyacağını söz veriyor, müjdeliyor. Cenneti ve Cennetde olan kullarını Allahü 

teâlâ sever. Onlardan râzıdır. Allahü teâlâ, sonsuz ihsân sâhibi olduğu için, yalnız 

kalbin tasdîk etmesini, inanmasını îmân olarak kabûl buyurmuşdur. Nefsin 

iz’ân etmesini, inanmasını istememişdir. Böyle olmakla berâber Cennetin de hem sûreti, 

hem de hakîkati vardır. Dünyâda islâmiyyetin yalnız sûretine kavuşanlar, Cennetin 

de yalnız sûretine kavuşacaklar, yalnız onun zevkıni, tadını alacaklardır. Dünyâda 

islâmiyyetin hakîkatine kavuşanlar, Cennetin de hakîkatine kavuşacaklardır. 

Cennetin yalnız sûretine ve yalnız hakîkatine kavuşanlar, aynı ni’metlerden meselâ 

aynı meyvesinden yidikleri hâlde, başka başka lezzet duyacaklardır. Resûlullahın 

zevceleri, mü’minlerin anneleri olup, Cennetde Resûlullahın yanında bulu- 

– 948 –

nacaklar, aynı meyveyi yiyecekler ise de, başka başka tad alacaklardır. Duydukları 

lezzet, hep aynı olsa idi, mü’minlerin annelerinin, bütün insanlardan dahâ üstün 

olmaları lâzım gelirdi “aleyhinnessalâtü vesselâm ve rıdvânullahi teâlâ aleyhinne”. 

Bunun gibi, her dahâ üstün olan kimsenin zevcesinin de, başkalarından dahâ üstün 

olması lâzım gelirdi. Çünki zevceler, Cennetde, zevclerinin yanında bulunacaklardır. 

İslâmiyyetin sûretine uyanlar, âhıretde azâbdan kurtulacak, sonsuz se’âdete kavuşacaklardır. 

Evliyâlık da, iki dürlüdür: (Vilâyet-i âmme) ve (Vilâyet-i hâssa), ya’nî, 

seçilmiş olanların vilâyeti. İslâmiyyetin yalnız sûretine uyanlar, vilâyet-i âmmeye 

kavuşmuş olurlar. Meâl-i şerîfi (Allahü teâlâ, îmân edenlerin velîsidir) olan âyet meşhûrdur. 

İslâmiyyetin sûretini elde eden, ya’nî vilâyet-i âmmeye, Allahü teâlânın sevgisine 

kavuşanlar, tarîkatda, ya’nî tesavvuf yolunda ilerliyerek, vilâyet-i hâssaya kavuşabilirler. 

Bu yolda ilerliyen müslimâna (Sâlik) denir. Sâlikin nefsi yavaş yavaş, 

emmârelikden kurtulup itmînâna, râhata kavuşur. Azgınlığı gider. Şunu iyi bilmelidir 

ki, vilâyet-i hâssaya kavuşmak için çalışan sâlikin, hep islâmiyyetin sûretine 

uyması şartdır. Tesavvuf yolunda en önemli vazîfe olan (Zikr-i ilâhî), islâmiyyetin 

emrlerinden biridir. İslâmiyyetin yasaklarından sakınmak da, bu yolda lâzımdır. 

Farzları yapmak, sâlikin ilerlemesini kolaylaşdırır. Tesavvuf yolunu iyi bilen 

ve sâlike yol gösteren âlim aramağı da islâmiyyet emr etmekdedir. Çünki, Mâide 

sûresinde, (Ona kavuşmak için vesîle arayınız!) buyurulmuşdur. [(Künûz-üd-dekâık)deki 

hadîs-i şerîflerde buyuruluyor ki, (Âlimler, Peygamberlerin vârisleridir), 

(Evliyâ ol kimselerdir ki, Onlar görülünce, Allah hâtırlanır), (Herşeyin hâsıl olduğu 

yer vardır. Takvânın elde edildiği yer, âriflerin kalbleridir), (Bâtın ilmi, Allahü 

teâlânın esrârından bir sırdır!). (Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, müslimânların 

fakîrlerini vesîle ederek düâ ederdi), (Âlimin yüzüne bakmak ibâdetdir!), 

(Onlar, öyle kimselerdir ki, yanlarında bulunanlar şakî olmaz!), (Ümmetimin 

âlimlerine saygılı olunuz! Çünki onlar yeryüzünün yıldızlarıdır), (Allahın 

öyle kulları vardır ki, birşey için yemîn etseler, Allah o şeyi yaratır), (Âlimlerin yanında 

bulunmak ibâdetdir), (Talebesi arasında âlim, ümmeti arasında Peygamber 

gibidir), (Bir âlimin ölmesi, bir şehr halkının ölümünden dahâ büyük ziyândır), (Derecesi 

en üstün olanlar, Allahü teâlâyı zikr edenlerdir), (İnsanların en kıymetlisi, 

mü’minlerin âlimleridir), (Zikr etmek, nâfile oruc tutmakdan dahâ iyidir), (Allah 

sevgisinin alâmeti, Onu çok zikr etmekdir), (Resûlullah, Allahü teâlâyı çok zikr 

ederdi), (İnsan, sevdiğini çok zikr eder).] 

Görülüyor ki, islâmiyyetin hakîkatine kavuşmak için, islâmiyyetin sûretine uymak 

şartdır. Çünki, vilâyetin ve nübüvvetin bütün kemâlleri, islâmiyyetin sûreti 

üzerine kurulmuşdur. İslâmiyyetin yalnız sûretine uyan, vilâyetin kemâllerine 

kavuşur. Hem sûretine, hem de hakîkatine uyan ise, nübüvvetin kemâllerine de kavuşur. 

Bunu, aşağıda inşâallah dahâ açıklıyacağız. 

Vilâyete kavuşmak, tesavvuf yolunda çalışmakla olur. Vilâyete kavuşmak için, 

ya’nî Velî olmak için, mâ-sivâyı kalbden çıkarmak lâzımdır. (Mâ-sivâ), Allahdan 

başka şeyler demekdir. Ya’nî bütün mahlûklardır. Allahü teâlânın, lutfü ve ihsânı 

ile, mâ-sivânın hepsi, kalb gözünden silinince, ismleri bile unutulunca, (Fenâ) 

hâsıl oldu denir. (Seyr-i ilallah) temâm olur. Bundan sonra (Seyr-i fillah) denilen 

(İsbât) makâmına kavuşmak için çalışılır. Bu makâmda, kalb yalnız Allahü teâlâyı 

hâtırlamakdadır. Bu makâma (Bekâ) makâmı ve (Hakîkat) denir. Vilâyetin sonu, 

bekâ makâmıdır. Birincisinde fenâ makâmına ve hakîkatde bekâ makâmına kavuşan 

sâlik, vilâyete kavuşmuş, Velî olmuşdur. Nefs-i emmâresi mutmainne olmuş, 

küfrden, inkârdan kurtulup, Rabbinden râzı olmuşdur. Rabbi de ondan râzıdır. Yaratılışında 

bulunan kötülük, azgınlık yok olmuşdur. Tesavvuf büyükleri “kaddesallahü 

teâlâ esrârehümül’azîz” itmînâna kavuşan nefs, azgınlığından kurtulmaz 

demişler. Fârisî beyt tercemesi: 

– 949 –

Mutmainne olsa da nefs, 

kötülükleri hiç gitmez. 

demişler ve bir gazâdan dönüşde buyurulmuş olan (Küçük cihâddan döndük, büyük 

cihâda başlıyacağız!) hadîs-i şerîfinde bildirilen büyük cihâd, nefse karşı yapılan cihâddır 

demişlerdir. Bu fakîre keşf olunan ve vicdânım ile anladığım ise, bunların dediği 

gibi değildir. İtmînân hâsıl olunca, nefsde hiç azgınlık ve taşkınlık bulmuyorum. 

İslâmiyyete tam uyduğunu görüyorum. Öyle ki, nefs de, mâ-sivâyı temâmen unutmuş 

olan kalb gibi olmakda, Allahdan başka hiçbirşeyi görmez ve bilmez hâle gelmekdedir. 

Mevkı’ sevgisi, birşeye kavuşunca sevinmek, kaçırınca üzülmek onda hiç 

kalmıyor. Bunun islâmiyyete uymaması, azgınlık, taşkınlık yapması nasıl olabilir? 

İtmînâna kavuşmadan önce, islâmiyyetden kıl kadar ayrılmasına, azgınlık, taşkınlık 

derlerse, sözlerinin yeri vardır. Fekat, itmînâna kavuşdukdan sonra, islâmiyyete 

uymaması, taşkınlık yapması olamaz. Bu fakîr [ya’nî İmâm-ı Rabbânî hazretleri] 

çok inceledim. Bu bilmeceyi çözmek için pek uğraşdım. Nefs mutmainne olunca, 

kıl kadar azgınlık, taşkınlık yapamamakdadır. İslâmiyyete tam teslîm olmuş, her 

kötülüğü yok olmuşdur. Sâhibi için kendini yok etmişdir. Böyle olan nefsin islâmiyyete 

uymaması, olacak şey değildir. Nefs, Allahü teâlâdan râzı olunca, Allahü teâlâ 

da ondan râzı olunca, artık taşkınlık, azgınlık yapabilir mi? Azgın olandan râzı 

olunmaz. Allahü teâlânın râzı olduğu nefs, râzı olmıyacak bir şey yapabilir mi? 

Hadîs-i şerîfde bildirilen (Cihâd-ı ekber), bu fakîrin anladığına göre, bedene, 

cesede karşı yapılan cihâd olabilir. Çünki, insanın bedeni, birbirine zıd, ters olan 

dört dürlü maddelerden yapılmışdır. Her çeşid madde, başka şeyler istemekde ve 

başka şeylerden kaçmakdadırlar. Herşeyin doğrusunu ancak Allahü teâlâ bilir. İnsanın 

şehvânî istekleri, bedenden doğmakdadır. Gazab etmesi, istememesi de 

bedenden ileri gelmekdedir. Hayvanlarda (Nefs-i nâtıka) yokdur. Onlarda da 

şehvet, gadab, hırs, hased vardır. İnsanda bu cihâdın sonu olmaz. Nefsin itmînâna 

ermesi, bu cihâdı ortadan kaldırmaz. Kalbin vilâyet makâmına kavuşması ile, 

bu cihâd yok olmaz. İnsanda bu cihâdın bulunması, çeşidli fâideler sağlamakdadır. 

Böylece, beden temizlenir. Âhıretde yüksek derecelere kavuşur. Dünyâ hayâtında, 

beden, kalbe tâbi’dir. Âhıretde, iş bunun tersinedir. Orada, kalb bedene 

tâbi’ olur. İnsan ölünce, âhıret hayâtı başlar. Bu cihâd da biter. 

Allahü teâlâ, lutf ederek, ihsân ederek, nefs itmînân makâmına gelince ve islâmiyyete 

uymakla şereflenince, (İslâm-ı hakîkî)ye kavuşulur ve îmânın hakîkati hâsıl 

olur. Bundan sonra yapılacak her iş, islâmiyyetin hakîkati olur. Nemâz kılınca, 

nemâzın hakîkati kılınmış olur. Oruc tutunca, orucun hakîkati tutulmuş olur. Hac 

yapınca, haccın hakîkati yapılmış olur. İslâmiyyetin bütün hükmlerine uymak da, 

hep böyledir. Görülüyor ki, ilk yol ile hakîkat, islâmiyyetin sûreti ile islâmiyyetin 

hakîkati arasında bir geçiddir. Vilâyet-i hâssa ile şereflenmedikce, islâm-ı mecâzîden 

kurtulup, islâm-ı hakîkîye kavuşulmaz. [İslâmiyyetin sûretine uymak, islâm-ı 

mecâzîdir. İslâmiyyetin hakîkatine uymak ise, hakîkî müslimânlıkdır.] Bir müslimân, 

Allahü teâlânın ihsânı ile, islâmiyyetin hakîkatine kavuşur, islâm-ı hakîkî ile 

şereflenirse, Peygamberlere tam uyarak ve O büyüklere vâris olarak, (Kemâlât-i 

nübüvvet) denilen makâma kavuşabilir. O yüksek derecenin ni’metlerini bol bol elde 

edebilir. İslâmiyyetin sûreti, kemâlât-ı vilâyet meyvelerini meydâna getiren 

mubârek bir ağaç olduğu gibi, nübüvvet kemâlleri de, mubârek bir ağaç gibi olan 

islâmiyyetin hakîkatinin meyveleri gibidir. Vilâyetin kemâlâtı, sûretin meyveleridir. 

Nübüvvet kemâlâtı ise, bu sûretin hakîkatinin meyveleridir. Bunun içindir ki, 

vilâyetin kemâlâtı, Peygamberlik kemâlâtının sûretleridir. Peygamberlik kemâlâtı, 

bu sûretlerin hakîkatleridir. 

Şunu iyi anlamalıdır ki, islâmiyyetin sûreti ile islâmiyyetin hakîkati, nefsden dolayı 

birbirinden ayrılmakdadır. İslâmiyyetin sûretine kavuşanın nefs-i emmâresi taşkınlık 

yapmakda ve inanmamakdadır. İslâmiyyetin hakîkatine kavuşunca, nefs 

– 950 –

mutmainne olmakdadır. Müslimân olmakla şereflenmekdedir. Bunun gibi, sûret 

gibi olan (Kemâlât-i vilâyet) ile, bu sûretlerin hakîkatleri gibi olan (Kemâlât-i nübüvvet) 

arasındaki ayrılık da, bedenden ileri gelmekdedir. Vilâyet makâmında, bedeni 

meydâna getiren dört dürlü maddeler, kendi isteklerinde, kendi azgınlıklarındadır. 

Meselâ, nefsi itmînâna kavuşmuş olan bir Velînin bedenindeki enerji, kudret, 

iyi olduğu, üstün olduğu da’vâsındadır. Bedendeki toprak maddeleri, kötülük 

ve aşağılık yapdırmak istemekdedir. Sıvı ve gaz hâlindeki maddeler de, fizik ve kimyâ 

özelliklerini ve reaksiyonlarını meydâna getirmek çabasındadır. Kemâlât-i 

nübüvvet makâmına kavuşunca, bedendeki maddelerin hepsi, adâlet, denge hâlini 

alır. Aşırı ve zararlı hâlleri kalmaz. Resûlullahın “aleyhi ve alâ Âlihissalâtü vesselâm” 

(Şeytânım müslimân oldu), ya’nî teslîm oldu buyurması, belki de bu denge 

hâlini haber vermekdedir. Çünki, insanın dışında şeytân bulunduğu gibi, içinde 

de vardır. İnsanın içindeki şeytânı, onun kudretinin, enerjisinin taşkınlığıdır. 

Enerji artınca, insanda kibr ve yükseklik hâsıl olur. Kötü sıfatların en aşağısı da, 

bu kibr sıfatıdır. Enerjinin teslîm olması, selâmet bulması, bu kötülüğün ondan gitmesidir. 

(Kemâlât-i nübüvvet) hâsıl olan bir Velînin hem kalbi, hem de nefsi itmînâna 

kavuşmuşdur. Hem de bedendeki üç çeşid maddesi ve enerjisi denge hâline gelmişdir. 

Vilâyetde ise kalb temâmen, nefs de şöyle böyle itmînâna kavuşmuşdur. 

Nefsin itmînâna kavuşmasına şöyle böyle dedik. Ya’nî az çok, yaklaşık olarak dedik. 

Çünki, nefsin itmînâna tam olarak, olgun olarak kavuşması, beden maddelerinde 

denge hâsıl oldukdan sonra olur. İşte bundan dolayı vilâyet sâhiblerinin bedenlerindeki 

maddeler dengeye gelmedikleri zemân, mutmainne olan nefsin eski 

sıfatlarına döneceğini bildirmişlerdir. Bedendeki maddelerin i’tidâle gelmesinden 

sonra, itmînâna kavuşan nefs, eski sıfatlarına dönmez. Görülüyor ki, nefsin eski 

kötülüklerine dönmesini ve dönmemesini söylemek, makâm sâhiblerinin görüşlerinin 

başka olmalarından ileri gelmekdedir. Her Velî, kendi makâmına uygun olanı 

söylemişdir. 

Süâl: Bedendeki maddeler de dengeye geldikden ve islâmiyyete uymıyan taşkınlıkları 

kalmadıkdan sonra, bunlarla cihâd etmek nasıl olur? Mutmainne olan 

nefs ile cihâd yapılmadığı gibi, bu maddelere karşı da cihâd yapmak lüzûmu ortadan 

kalkmaz mı? 

Cevâb: Nefsin mutmainne olması ile bedendeki maddelerin dengeye gelmeleri, 

birbirine benzemez. Nefs mutmainne olunca, yok gibi olur. Âlem-i emrden olan 

beş latîfe nasıl yok gibi oluyorlarsa, nefs de böyle olur. Bedendeki maddelerin, dünyâda 

kaldıkca, islâmiyyetin ahkâmına uymaları lâzım olduğundan sekr ve istihlâk 

ile ilgileri yokdur. İstihlâk olanda, ya’nî benliği yok olanda, emre karşı durmak, 

taşkınlık etmek kalmaz. Sahv hâlinde olan, ya’nî benliği, şu’ûrü gitmiyen ise, 

emrlere uygunsuz davranabilir. Bu davranış her emre karşı değildir ve çeşidli fâidelere 

sebeb olmakdadır. Bu davranış, Allahü teâlânın lutf etmesi ve koruması 

ile, yalnız müstehabları yapmamak olup, bundan ileriye gitmez. Bundan dolayı, dengeye 

gelmiş olan beden maddelerine karşı cihâd yapılabilir. Mutmainne olan nefs 

ile cihâd yapmak ise câiz değildir. Bu bildirdiklerimi, Mektûbâtın birinci cildinde, 

büyük oğlum [Muhammed Sâdık “rahmetullahi aleyh”] için yazmış olduğum mektûbda 

[ikiyüzaltmışıncı mektûbda] dahâ uzun bildirmişdim. Anlaşılamıyan yer kaldı 

ise, o mektûba da bakınız! 

Allahü teâlâ, lutf ederek, ihsân ederek, islâmiyyetin hakîkatinin netîceleri ve 

meyveleri olan (Kemâlât-i nübüvvet) makâmları da aşılınca, artık ilerlemek, çalışmakla, 

ahkâm-ı islâmiyyeye uymakla olmaz. O makâmlarda nasîb olan herşey, 

rahmân olan Allahü teâlânın yalnız lutf etmesi ile ve ihsânı ile olur. Bu makâmlarda 

îmânın, ilmin te’sîri yokdur. Kazanılanlar, yalnız ihsân ile, ikrâm iledir. Bu 

makâmlar, önceki makâmlardan pekçok dahâ yüksek ve pekçok genişdir. Öyle nûr- 

– 951 –

ludurlar ki, önceki makâmlarda bu nûrlar hiç bulunmaz. Bu makâm, yalnız 

(Ülül’azm) olan Peygamberlere “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” verilmişdir. 

Bunlara tam uyan pek az seçilmişlere de ihsân ederler. 

İslâmiyyet, bütün bu yüce makâmların temelidir. Bütün kazancların sermâyesidir. 

Ağaç ne kadar dal budak verse de ve duvar ne kadar yükselse ve üzerine yüksek 

binâlar yapılsa da, köksüz ve temelsiz olamaz. Köke, temele her zemân muhtâc 

olurlar. Bir binâda ne kadar çok kat yükselirse yükselsin, aşağıdaki katlara hep 

muhtâcdırlar. Hiçbir kat, altındaki kata olan ihtiyâcından kurtulamaz. Aşağıdaki 

katlardan biri çürük olursa, yukardaki katların hepsi de çürük sayılır. Onlardan biri 

yıkılınca, yukardakiler de yıkılır. Demek ki, islâmiyyet her zemân ve her makâmda 

lâzımdır. Hangi makâmda olursa olsun, herkes islâmiyyete uymağa muhtâcdır. 

Allahü teâlâ, ihsân ederek, bu makâmdan da yukarı çıkılırsa, ele geçenler, ihsân ile 

değil, muhabbet ile olur. Bu makâmın bu yüksek derecesi, Peygamberlerin sonuncusu 

olan Muhammed aleyhisselâma mahsûsdur “aleyhi ve aleyhim ve alâ Âl-i küllinissalevâtü 

vetteslîmâtü vettehıyyâtü velberekât”. Bu yüce Peygambere tam 

uyanlardan ve izinde gidenlerden dilediklerini de bu ni’metle şereflendirirler. [Bu 

en yüksek makâm, âlem-i misâlde bir köşk şeklinde görünmekdedir.] Bu köşk 

çok yüksek görünüyor. Ebû Bekr-i Sıddîk, O yüce Peygambere tam uyduğu için, vâris 

olarak, bu köşkün içinde görünüyor. Hazret-i Ömer-ül-Fârûk da, bu ni’metle şereflenmişdir. 

Mü’minlerin annelerinden Hazret-i Hadîce ve Hazret-i Âişe-i Sıddîka 

da zevcelik bağı ile, bu köşkde görülmekdedir “radıyallahü anhüm ecma’în”. Her 

işin doğrusunu yalnız Allahü teâlâ bilir. Yâ Rabbî! Bize merhamet et! Bizleri doğru 

yola kavuşdur! Kıymetli kardeşim, ma’rifetler sâhibi şeyh Abdülhay, senelerce 

sohbetde bulundu. Şimdi memleketine gidiyor. Oraların makâmı kendisine verilmişdir. 

Bunu size birkaç satır ile bildirmek lâzım oldu. Ehlullah [ya’nî Allah adamları, 

ya’nî Evliyâ], hangi memleketde bulunursa, oradaki insanlar için büyük bir 

ni’metdir. Bunların se’âdete kavuşmaları için büyük müjdedir. Onları tanıyabilenlere, 

anlıyabilenlere ne mutlu! 

[İmâm-ı Rabbânî “rahmetullahi aleyh”, birinci cild, 97. ci mektûbunda buyuruyor 

ki, (İnsânın yaratılması, ibâdet yapmak içindir. İbâdet yapmak da, yakîn ya’nî 

hakîkî îmâna kavuşmak içindir. Hicr sûresinin son âyetindeki (hattâ) kelîmesi, belki 

de (için) demekdir. İbâdet yapmadan önceki îmân, sanki îmânın sûretidir. İbâdet 

yapınca, îmânın hakîkati hâsıl olur. (Vilâyet) ya’nî evliyâlık, Fenâ ve Bekâ demekdir. 

Fenâ, Allahü teâlânın râzı olmadığı şeylerin, kalbden çıkmaları, kalbde 

kalmamalarıdır. Bekâ, yalnız Allahü teâlânın râzı olduğu, beğendiği şeylerin 

kalbde bulunmasıdır). İbâdet, Resûlullahın sünnetine, yoluna tâbi’ olmak demekdir. 

Bu yola (İslâmiyyet) denir. İslâmiyyete tâbi’ olmak için, Ehl-i sünnet 

âlimlerinin bildirdikleri gibi îmân etmek, Allahü teâlânın emrlerini yapmak ve harâmlardan, 

bid’atlerden sakınmak lâzımdır. Harâmların en kötüsü, kul hakkıdır. 

Hükûmet adamları buna çok dikkat etmelidir. Adâlet yapmaları, islâmın en büyük 

düşmanı olan ingilizlere aldanmamaları, sulh zemânında, zevk ve safâya sapmayıp, 

düşmanlardaki silâhları temîn etmeleri, milleti tıb, ticâret, zırâat, san’at ve 

harb işlerinde yetişdirmeleri emr olundu. Bunlar, hakîkî bir âlimden öğrenilir. Bu 

âlime (Mürşid) denir. Bir mürşid bulup, onun sözlerinden, hâllerinden öğrenilir. 

Mürşid bulamazsa, bir mürşidin kitâbından öğrenilir. Mürşidin sohbeti veyâ kitâbı, 

en büyük bir ni’metdir. Ebedî se’âdete sebebdir. İnsân, bu sebebi çok sever. (İhsân 

sâhibini sevmek, insânların yaratılışında vardır) hadîs-i şerîfi meşhûrdur. İnsân, 

mürşidini sevdiği kadar, onun kalbinden feyz alır. Fenâ makâmına kavuşur. 

İbâdetlerini ihlâs ile yapmak nasîb olur. Her hareketi zikr olur. Kalb ile zikr söylemek 

de, fenâ makâmına kavuşdurur ise de, kalbine feyz gelerek kavuşmak, dahâ 

sür’atli olur.] 

– 952 –


Bu mektûb, Mirzâ Hüsâmeddîn Ahmede yazılmışdır. Mektûbâtın üçüncü cildinin 

seksenyedinci mektûbundaki ince bilgilerden birkaçını açıklamakdadır: 

Allahü teâlâya hamd olsun ve Onun seçdiği kullarına selâm olsun! Şefkat ve merhamet 

ederek bu fakîre [ya’nî İmâm-ı Rabbânîye “kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz”] 

gönderdiğiniz kıymetli mektûbu okuyarak şereflendim. Diyorsunuz 

ki, Ecmîrde iken yazmış olduğunuz mektûbun birkaç yerine buradaki büyüklerden 

biri karşı gelmekdedir. Bunları açıklayınız! O mektûbda şübheli görülen yerleri 

birkaç sevdiğimiz de bildirmişdi. Bu şübheleri çözmek için, Allahü teâlânın yardımı 

ile, birkaç önsöz yazıyorum. Allahü teâlâ hepimize doğru yolu göstersin! 

Kıymetli efendim! (Seyr-i murâdî) ve (Seyr-i mürîdî) denilen tesavvuf yolculukları, 

bu yolcuların vicdânları ile, ya’nî kalbleri ile anladıkları bir yolculukdur. 

Başkasına bildirilmesi, inandırılması lâzım olan şeylerden değildir. Bu sözleri isbât 

etmek için delîl göstermeğe lüzûm yokdur. Böyle olmakla berâber, keskin görüşlü, 

anlayışlı yaratılan bir kimse, böyle yolculukları söyleyenlerin hâllerini, gidişlerini 

inceler, bereketlerini, ilmlerini ve ma’rifetlerini görürse, onun (Seyr-i murâdî) 

dediği bir yoldan ilerlemiş, yükselmiş olduğunu hemen anlar. Sözünü isbât 

etmesini, delîl, sened göstermesini istemez. Gökde kamerin her gece doğuş ve batış 

yerlerini ve aldığı şeklleri gören anlayışlı bir kimsenin, ayın güneşden aldığı ışıkları 

yaydığını anlaması gibidir. Keskin görüşlü, bilgili olmıyanlar için, bu kadar görmek 

ve incelemek delîl olmaz. Üstâdım hâce Bâkî Billah hazretleri, bu fakîrin ilerlemesinin 

(Seyr-i murâdî) olduğunu dahâ başlangıçda bildirmişdi. Orada bulunan 

kardeşlerimiz arasında, bu müjdeyi işitmiş olanlar vardır. Mesnevînin aşağıdaki 

beytlerinin bu fakîrin hâline uygun olduğunu buyurmuşlardı. Fârisî mesnevî tercemesi: 

Ma’şukların sevgisi, gizlidir gizli, 

Âşıkın aşkı da, davul sesi gibi, 

Fekat aşk, âşıkları üzer eritir, 

Ma’şûkları ise, besler, sevindirir. 

Murâdlardan vâsıl olanlar, (Râh-i ictibâ) ile, [seçilmişlerin yolu ile] kavuşurlar. 

Bu yol, Peygamberlerin ilerledikleri yoldur “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât”. 

(Avârif) kitâbının sâhibi [Şihâbüddîn-i Sühreverdî] “kuddise sirruh”, (Meczûb-i 

sâlik) ve (Sâlik-i meczûb)ları anlatırken, bunu açıkca bildirmişdir. İkinci yola, 

(Râh-i mürîdân) ve murâdların yoluna (Râh-i ictibâ) demişdir. (Şûra) sûresindeki 

âyet-i kerîmede meâlen, (Allahü teâlâ, dilediğini kendine seçer, kendine kavuşmak 

isteyenlere de, kavuşduran yolu gösterir) buyruldu. Evet, ictibâ yolu, aslında 

Peygamberlere mahsûsdur “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât”. Ümmetlerinden 

onlara tâbi’ olanlara da, onlara mahsûs olan kemâllerden ihsân olunduğu gibi, bunu 

da nasîb ederler. Yoksa, ictibâ yolu, yalnız Peygamberlere “aleyhimüssalevâtü 

vetteslîmât” mahsûs olup, ümmetlerinden hiç kimseye verilmez demek değildir. 

Böyle olduğu işitilmemişdir. 

Kıymetli efendim! Sâlike feyzlerin Resûlullah vâsıtası ile gelmesi “aleyhi ve alâ 

âlihissalâtü vesselâm”, (Muhammedî-meşreb) olan bu sâlikin hakîkatinin, (Hakîkat-i 

Muhammedî) ile birleşinceye kadardır. Resûlullaha tam uymakla, belki de Allahü 

teâlânın lutfü ve ihsânı ile urûc makâmlarında bu hakîkat, o hakîkat ile birleşince, 

Resûlullah artık vâsıta olmaz. Çünki, birşeyin başka birşeye vâsıta, aracı olması, 

bu iki şeyin başka başka oldukları zemândadır. İkisi birleşince, bunlar için, birbirlerine 

vâsıta olmak, perde olmak, perdelenmek gibi şeyler düşünülemez. İki şey 

birleşince, her işleri ortak olur. Sâlik, tâbi’ iken, uymakda iken, tufeylî iken, ikisi arasındaki 

işler, hizmetci ile hizmet olunan kimsenin işleri gibi başka başkadır. 

– 953 –

Sâlikin hakîkati, Resûlullahın “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” hakîkati ile birleşir 

sözünü açıklıyalım: (Hakîkat-i Muhammedî) “aleyhi ve alâ âlihissalâtü vesselâm”, 

bütün hakîkatleri kendinde toplamakdadır. Bunun için, bu hakîkate (Hakîkat-ül-hakâik) 

de denir. Başkalarının hakîkatleri bu hakîkatin parçaları gibidirler. 

Muhammedî-meşreb olan sâlikin hakîkati, o hakîkatin bir parçasıdır ve onun 

özelliğindedir. Muhammed-il-meşreb olmıyan sâlikin hakîkati de, o hakîkatin 

bir parçası ise de, onun özelliği başkadır. Böyle sâlik, urûc ederken, yükselirken, 

hakîkati eğer hakîkat-i Muhammedî ile birleşirse, önce aynı özellikde olan bir Peygamberin 

hakîkati ile birleşir. O Peygamberin kemâlâtına ortak olur. Fekat, tekrâr 

bildirelim ki, bu ortaklık hizmetcinin hizmet olunana olan ortaklığı gibidir. Sâlik, 

Resûlullaha tam uyarsa, belki de yalnız Allahü teâlânın ihsânı ile, bunun hakîkatinde 

Resûlullahın hakîkatine karşı sevgi hâsıl olur. Onunla birleşmek ister, 

iki hakîkat birleşir. İki hakîkat arasındaki sevgi, Allahü teâlânın ihsânı ile, bu fakîrde 

hâsıl olmuşdu. Bu sevgi kapladığı zemân, (Allahü teâlâyı Muhammed aleyhisselâmın 

Rabbi olduğu için seviyorum) demişdim. Meyân şeyh Tâc ve başkaları, 

benim bu sözüme şaşırmışlardı. Sizin de, bunu hâtırlayacağınızı sanıyorum. Böyle 

fazla sevgi hâsıl olmadıkca, iki hakîkat birleşemez. Bu, Allahü teâlânın öyle bir 

ni’metidir ki, dilediğine ihsân eder. Allahü teâlâ, pek çok ihsân sâhibidir. 

Resûlullahın “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem”, sâliklere feyz gelmesine vâsıta 

olmasını açıklıyorum. İyi dinleyiniz! (Cezbe) yolunda, Allahü teâlâ çekdiği 

için ve tâlibe çok ihsânda bulunduğu için, vesîleye, vâsıtaya lüzûm yokdur. (Sülûk) 

yolunda ise, tâlib ilerlemeğe çalışdığından, vâsıta lâzımdır. Cezbe yolunda vâsıta 

lâzım değil ise de, cezbenin temâm olması için sülûk lâzımdır. Sülûk, tevbe ve zühd 

ve başka belli şeyleri yapmağa çalışmakdır. Ya’nî islâmiyyete uymakdır. Sülûksüz 

olan cezbe, temâm olmaz, noksân kalır. Hind kâfirlerinden ve mülhidlerden, sapıklardan, 

cezbesi olan çoklarını gördüm. Fekat, bunlar, islâmiyyetin sâhibine uymadıkları 

için cezbeleri noksân ve bozukdur. Cezbeleri bir görünüşden ileri gidememişdir. 

Süâl: Cezbeye kavuşmak için, hiç olmazsa biraz seçilmiş ve sevilmiş olmak lâzımdır. 

Allahü teâlânın düşmanı olan kâfirlerde nasıl oluyor da cezbe bulunuyor? 

Cevâb: Kâfirlerden bir kısmının hakîkatlerinde biraz muhabbet bulunabilir. Bu 

yoldan, kendilerine cezbe hâsıl olabilir. Fekat, islâmiyyetin sâhibine “sallallahü teâlâ 

aleyhi ve sellem” uymadıkları için bu cezbelerinin sonu gelmez. Ellerinden kaçırırlar. 

Bu cezbeleri, onlar için huccet olacak, bu yoldan da sorguya çekileceklerdir. 

Cehl ve inâd ile bunu elden kaçırdıkları için, suçlanacaklardır. Allahü teâlâ, 

hiçbir kuluna zulm etmez. Onlar kendilerine zulm ediyorlar. Cezbe yolunda sülûk 

ederek, ya’nî islâmiyyetin sâhibine uymağa çalışarak kavuşanlar, arada vâsıta ve 

perde olmadan kavuşurlar. (Yerin dibine bir ip uzatsaydınız, Allahü teâlâya kavuşurdunuz!) 

sözü bunu göstermekdedir ki, Allahü teâlâya çekilirseniz, en bilinmiyen 

makâmlara varırsanız, sizinle Allahü teâlâ arasında bir vâsıta, bir perde bulunmaz 

demekdir. Belki hâtırlıyacaksınız, üstâdımız Bâkî-billah hazretleri “kuddise 

sirruh”, (Ma’ıyyet, ya’nî Allahü teâlâ ile berâber olmak yolundan kavuşmak 

nasîb olursa, aracı, vâsıta olmaksızın kavuşulur. Terbiye yolu ile, ya’nî sülûk ile kavuşmakda, 

aracı, vâsıta lâzımdır) buyurmuşdu. Ma’ıyyet yolu, cezbe yollarından 

biridir. (Kişi, sevdiği ile berâberdir) hadîs-i şerîfi bu sözümüzü kuvvetlendirmekdedir. 

Çünki bir kimse, sevdiği ile berâber olunca, aradan vâsıta kalkar. Dikkat buyurunuz! 

Her zıllın, görüntünün, kendi aslı ile bağlılığı vardır. İkisi arasında hiçbirşey 

perde olmaz. Allahü teâlâ lutf ederek, zıl aslına doğru çekilirse ve islâmiyyetin 

sâhibine uymak ni’metine de kavuşursa, bu zıl aslına ulaşır. Bu ulaşmak, aralarında 

vâsıtasız, perdesiz olur. Bu asl, Allahü teâlânın ismlerinden bir ism olduğu 

için, ism ile ismin sâhibi arasında da bir perde yokdur. Zıl böylece, aslının aslına, 

ya’nî ismin sâhibine kavuşur. Demek ki, Allahü teâlânın zâtına, kendisine, bî- 

– 954 –

çûn olarak, ya’nî bilinmiyen, anlaşılamıyan bir şeklde kavuşanlar için, vâsıta ve perde 

bulunmaz. Böyle kavuşana Allahü teâlânın sıfatları vâsıta ve perde olmayınca, 

başka şeyler perde olabilirler mi? 

Süâl: Allahü teâlânın sıfatları, kendisinden ayrı değildirler. Allahü teâlâya kavuşanlara 

sıfatların vâsıta, perde olmaması, nasıl olur? 

Cevâb: Sâlikin aslı, Allahü teâlânın ismlerinden bir ismdir. Sâlik, bu aslının zıllıdır, 

görüntüsüdür. Sâlik, bu aslına kavuşunca, kendisi ile zât-ı ilâhî arasında bir 

vâsıta, bir perde yokdur. Çünki ism ile ism sâhibi arasında bir vâsıta yokdur. Bunun 

için, sıfatların aradan kalkması lâzım gelmez. Bunu yukarıda, sâlikin hakîkatinin 

hakîkat-i Muhammedî ile birleşmesini anlatırken bildirmişdim. Zıllın aslına 

kavuşmasını bildirirken de biraz geçmişdi. 

Tenbîh: Cezbe yolunda aracı, vâsıta bulunmaz sözünden, ba’zı kimseler için Resûlullahın 

“aleyhi ve alâ âlihissalâtü vesselâm” vâsıta olmasına lüzûm olmayacağı 

anlaşılmamalıdır. Resûlullaha “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” uymalarına ihtiyâcları 

kalmıyacağı sanılmamalıdır! Böyle anlamak küfr ve ilhâd ve zındıklık ve 

Onun dînine inanmamak olur. Sülûk yapmadan, ya’nî islâmiyyete uymadan mevcûd 

olan cezbe noksân olur, bozuk olur ve ni’met şeklinde görünen azâb olur. Kıyâmetde 

hesâba çekilmesine, azâb yapılmasına sebeb olur. Doğru keşfler ve açık 

olan ilhâmlar, kesin olarak bildirmişdir ki, Resûlullah “sallallahü teâlâ aleyhi ve 

sellem” vâsıta olmadıkca ve Ona uymadıkca, tesavvuf yolunun hiçbir ma’rifetine 

kavuşulamaz. Başlangıçda ve yolda bulunanlar için olduğu gibi, sona varmış olanlar 

için de, O yüce Peygambere uymadıkca ve Ona nasîb olan ni’metlerin artıklarını 

toplamadıkca, tesavvuf yolunun hiçbir feyzi ve bereketi hâsıl olmaz. Fârisî beyt 

tercemesi: 

Ey Sa’dî! Safâ yolunda ilerlemek, 

Mustafâya uymakla nasîb olur hep! 

Ahmak Eflâtun, yapdığı mücâhedelerle ve riyâzetlerle nefsinde hâsıl olan safâyı 

görünce, Peygamberlere “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” uymak lâzım olmadığını 

sandı. (Biz temizlenmiş insanlarız. Temizleyicilere ihtiyâcımız kalmamışdır) 

dedi. Peygamberlere uymadan, yalnız riyâzet çekmekle hâsıl olan safânın, altın yaldızla 

örtülen bakır gibi veyâ şekerle kaplanan zehr gibi olduğunu anlıyamadı. Bakırla 

karışık altını saf hâlde ayırmak için ve nefsi, emmârelikden kurtarıp itmînâna 

kavuşdurmak için, Peygamberlere uymak lâzımdır “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât”. 

Hakîkî hakîm ve tabîb olan Allahü teâlâ, Peygamberleri ve bunların dinlerini 

“aleyhimüssalevâtü vetteslîmât”, nefs-i emmâreyi yıkmak, azgınlıkdan kurtarmak 

için gönderdi. Onu yıkmak, belki islâh etmek, kurtarmak için bu büyüklere 

“aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” uymakdan başka çâre olmadığını bildirdi. Bu 

büyüklere “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” uymadıkca, binlerle riyâzetler ve mücâhedeler 

yapılsa, onun emmâreliği kıl kadar azalmaz. Tersine, azgınlığı artar, onun 

hastalığını giderecek yegâne ilâc, Peygamberlerin dinleridir “aleyhimüssalevâtü 

vettehıyyât”. Bundan başka hiçbir şey, nefsi felâketden kurtaramaz! 

Cezbe için sülûk lâzımdır. İster cezbeden önce olsun, ister sonra olsun, sülûksüz 

cezbe fâidesizdir, kıymetsizdir. Cezbenin sülûkdan önce olması dahâ kıymetlidir. 

Böyle olunca, sülûk cezbeye yardımcı olur. Sülûkdan sonra olan cezbe ise, 

sülûke hizmetci olur. Sülûk ni’meti, onu cezbeye kavuşdurur. Cezbenin önce olması, 

böyle değildir. O önceden çekilmekdedir, da’vetlidir, (Murâd)dır. Sülûkü önce 

olan ise, (Tâlib)dir. Murâd olunanların başı ve sevilenlerin önderi Muhammed 

aleyhisselâmdır. Bu da’vet Ona yapılmış, önce O çağırılmışdır “aleyhi ve alâ âlihissalâtü 

vesselâm”. Başkaları, Ona tufeyl olarak, yanısıra kabûl olunmakdadırlar. 

İster murâd olsunlar, ister tâlib olsunlar, Onun arkasındadırlar. Hadîs-i kudsîde, 

(O olmasaydı, Allahü teâlâ mahlûkları elbette yaratmazdı ve rübûbiyyetini 

– 955 –

elli etmezdi) buyuruldu. Başkaları Onun gerisinde bulundukları için ve bu da’vet 

yalnız Ona yapıldığı için, herkes Ona muhtâcdır. Feyzlere, bereketlere Onun vâsıtası 

ile kavuşurlar. Bunun için, bütün insanlara Onun Âli denilse yeri vardır “aleyhi 

ve alâ âlihissalâtü vesselâm”. Bütün insanlar, Ondan sonradırlar ve arada O olmayınca 

kemâle kavuşamazlar. Hepsinin varlığı, Onun varlığına bağlı olunca, 

varlıkdan hâsıl olan kemâller, O vâsıta olmayınca nasıl hâsıl olabilir? Âlemlerin 

Rabbinin sevgilisi, elbet böyle olur “aleyhi ve alâ âlihissalâtü vesselâm”! 

İyi dinleyiniz! Keşf yolu ile anlaşıldı ki, Allahü teâlânın sevgilisi olması “aleyhi 

ve alâ âlihissalâtü vesselâm”, zât-i ilâhîye muhabbeti iledir. Araya hiçbir sıfat 

ve şân ve i’tibâr karışık değildir. Allahü teâlâ, kendisini de bu muhabbet ile sevmekdedir. 

Başka kullarını sevmesi böyle değildir. Şuyûn ve i’tibârât ile veyâ esmâ 

ve sıfat ile, hattâ ismlerinin ve sıfatlarının zılleri ile sevmekdedir. 

Bunu dahâ açıklıyalım. Resûlullahın vâsıta olması, iki dürlüdür: Birincisinde, sâlik 

ile matlûb arasında perde olur. İkincisinde ise, sâlik Ona takılarak, Onu vâsıta 

ederek, Ona uyarak, matlûba kavuşur. Sülûk yolunda ve hakîkat-i Muhammedîye 

varmadan önce, vesîle olmanın bu iki dürlüsü de vardır. Öyle sanıyorum ki, 

bu yolda vâsıta olan âlim, sâlikin şühûduna vâsıta ve perde olmakdadır. Yolun sonunda, 

cezbe imdâda yetişmezse ve perde aradan kalkmazsa, çok yazık olur. Çünki, 

cezbe yolunda ve hakîkat-ül-hakâika kavuşdukdan sonra, yalnız ikinci dürlü vâsıta 

olmak vardır. Ya’nî, arkasına takılmakla ve uymakladır. Perde olmakla değildir. 

Ya’nî, şühûd ve müşâhede için ve bunların benzeri için, perde olmak yokdur. 

Süâl: Yalnız bir ma’nâda olsa bile, Resûlullahın vâsıta olmaması, Resûlullah için 

bir kusûr, bir noksânlık olmaz mı “aleyhi ve alâ âlihissalâtü vesselâmü vettehiyye”? 

Cevâb: Arada vâsıta olmaması, Resûlullahın “aleyhissalâtü vesselâm” kemâlini, 

üstünlüğünü gösterir. Onun için kusûr olmaz. Hattâ, arada vâsıta olması kusûr 

olur. Çünki, tâbi’ olunanın arkasına takılmakla, Ona uymakla, yüksek derecelerin 

hepsine kavuşmak, Onun kemâlini gösterir. Bu ise, Onun vâsıta olmamasında 

vardır. Vâsıta olduğu zemân, böyle değildir. Vâsıta olmadığı zemân, şühûd perdesizdir. 

Bu ise, kemâl derecelerinin en üstünüdür. Vâsıta olunca, hâsıl olan şühûd ise, 

perdelidir. Görülüyor ki, vâsıta olmamak kemâldir, üstünlükdür. Vâsıta olmak, kusûrdur, 

noksânlıkdır. Hizmet eden, her makâmda Ona uymakdadır. Ona uymakla, 

Onun ni’metlerine ortak olmakdadır. Bu ise, hizmet olunanın büyüklüğünü, şerefinin 

çokluğunu gösterir. Bunun içindir ki, Resûlullah “aleyhi ve alâ âlihissalâtü 

vesselâm”, (Ümmetimin âlimleri, İsrâil oğullarının Peygamberleri gibidir!) buyurdu. 

Âhıretde Allahü teâlâyı görmek de, vâsıtasız ve perdesiz olacakdır. Sahîh 

olan hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (İnsan nemâza başlayınca, Allahü teâlâ ile kul arasında 

olan perde kalkar). Bunun için, nemâz mü’minin mi’râcıdır. Nemâzın mi’râc 

olması, tesavvuf yolunda sona kavuşanlar için tamdır. Çünki, perdenin kalkması, 

sonda olanlar içindir. Görülüyor ki, vâsıta ve perde aradan kalkmakdadır. Bu 

ma’rifet, Allahü teâlânın lutf ederek, ihsân ederek bu fakîre [ya’nî imâm-ı Rabbânîye] 

bildirilen ma’rifetlerin en incelerindendir. Fârisî beyt tercemesi: 

Ben o toprağım ki, behâr bulutları, 

saçıyor üzerime sâf damlaları. 

Şu beyt de ne güzel söylenmişdir: 

Fakîrin kapısına gelirse şâh, 

şaşırıp ey hoca, sakın çekme âh! 

Tesavvuf büyüklerinden çoğu, Resûlullah vâsıta olur dedi. Çoğu da, olmaz buyurdu. 

Hiçbiri sözlerini açıklamadı. Hangisinin kemâl, hangisinin kusûr olduğunu 

bildirmediler. Zâhir âlimleri, vâsıta olmaması tam îmân iken, buna küfr dedi- 

– 956 –

ler. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” vâsıta olmaz diyenler dalâlete düşer, 

sapık olur sandılar. Vâsıta olmağı, îmânın kemâli zan etdiler. Böyle söyliyenleri kâmil 

sandılar. Hâlbuki, Resûlullahın vâsıta olmaması, Ona uymanın tâm olduğunu 

gösterir. Vâsıta olması ise, Ona uymanın noksân olmasını bildirir. Böyle olduğunu 

yukarıda bildirmişdik. Bunlar, işin özünü anlamamışlardır. Yûnüs sûresindeki 

âyet-i kerîmede meâlen, (Belki anlamadıkları için inanmıyorlar. Onun sözünün özünü 

anlamadılar. Bunlardan önce olanlar da, böyle inanmamışlardı) buyruldu. 

Efendim! Tesavvufcuların (Üveysî) demeleri, üstâdı yokdur demek değildir. 

Çünki, üveysî demek, onun yetişmesinde rûhâniyânın da hizmeti olmuşdur demekdir. 

Hâce-i Ahrâr “kuddise sirruh” [Mevlânâ Ya’kûb-i Çerhînin hizmetinde yetişdiği 

hâlde], üstâdı bulunduğu hâlde, Behâüddîn-i Buhârînin rûhâniyyetinden de 

yardım gördüğü için, Hâce-i Ahrâra Üveysî denilir. Bunun gibi, Behâüddîn-i Buhârînin 

üstâdı, Seyyid Emîr Gilâl hazretleri idi. Fekat, ayrıca hâce Abdülhâlık 

Goncdüvânînin rûhâniyyetinden de istifâde etdiği için, Behâüddîn-i Buhârîye 

Üveysî denilmişdir. Bir kimse, üstâdı bulunduğunu söylemekle berâber, Üveysî olduğunu 

da bildirince, ona üstâdını inkâr ediyor demek şaşılacak insâfsızlık olur. 

[(Dürr-ül-me’ârif) kitâbının seksenyedinci sahîfesinde, Abdüllah Dehlevî hazretleri 

buyuruyor ki, Resûlullaha “sallallahü aleyhi ve sellem” veyâ Evliyâdan birine 

üveysî olmak için, hergün tenhâ bir yerde iki rek’at nemâz kılıp, bir Fâtiha okuyarak, 

sevâblarını onun mubârek rûhuna göndermeli, bir müddet oturup, hep 

onun rûhunu düşünmelidir. Birkaç gün sonra, onun üveysîsi olur. (Hüvelganî) risâlesi, 

(Makâmât-i Mazheriyye)nin sonunda Hindistânda basılmışdır. Bu risâlede, 

Abdüllah Dehlevî hazretlerinin melfûzâtında diyor ki, (Resûlullahın “sallallahü 

aleyhi ve sellem” üveysîsi olmak istiyen, yatsı nemâzından sonra, hayâlinde, Resûlullahın 

iki mubârek ellerini tutup, yâ Resûlallah! Beş şey için sana bî’at eyledim: 

Bunlar, Kelime-i şehâdet, nemâz kılmak, zekât vermek, Ramezân ayında oruc 

tutmak ve yola gücü yetenin hacca gitmesidir demelidir. Birkaç gece böyle yapınca, 

murâdına kavuşur. Bir Velînin üveysîsi olmak için, tenhâ bir yerde, iki rek’at 

nemâz kılıp, sevâbını O Velînin rûhuna göndermeli ve rûhunu düşünerek beklemelidir). 

Ehl-i sünnet i’tikâdında olup ahkâm-ı islâmiyyeye uyan, elbette O Velînin 

üveysîsi olur. (Mektûbât-ı ma’sûmiyye), ikinci kısm, otuzsekizinci mektûbunda 

diyor ki, (İnsanın Allahü teâlânın rızâsına kavuşmasına mâni’ olan en büyük hicâb, 

onun nefsidir. Nefsin aradan kalkması kitâb okumakla, işitmekle olmaz. İnsân-i 

kâmilin sohbeti lâzımdır. Bu sohbet nasîb olmazsa, uzaklardan kalb ona 

bağlanırsa, çok sevilirse, onun kalbinden, feyzler, bereketler, muhabbet mikdârınca, 

tâlibin kalbine akarak kemâle kavuşur. Hadîs-i şerîfde, (Kişi sevdiği ile berâberdir) 

buyuruldu.)] 

Efendim, (Abdülbâkî) sözü, bâkî olan Allahü teâlânın kulu, kölesi demekdir. 

Yoksa bir insanın ismi olarak söylenilmiş değildir. Bu söz her ne kadar insanların 

ismi olarak da kullanılmış ise de, benim mürşidim, Allahü teâlânın bir kulu ise de, 

beni terbiye eden, yetişdiren, bâkî olan Allahü teâlâdır demekdir. Burada kelimeyi 

değişdirmek ve edebe uygunsuz davranmak nasıl düşünülebilir? 

Efendim, Bâyezîd-i Bistâmî “kuddise sirruh”, sekr hâlinde, ya’nî şu’ûrsuz iken 

(Sübhânî) dedi. Bu söze kusûr denilse, bu kusûrun onda her zemân bulunması lâzım 

gelmez. Bunun için, başkasının ondan üstün olmasına sebeb olmaz. Çünki, Evliyâdan 

hâle, vakte göre ba’zı ma’rifetler hâsıl olur ise de, başka vaktde ve başka 

hâlde, o ma’rifetlerin noksânlık olduğunu anlıyarak, bunları bırakır. Bunların 

üstündeki ma’rifetlere ve makâmlara yükselir. Mektûbunuzda diyorsunuz ki, çok 

zemân sekr hâlinde bulunan Evliyânın böyle uygunsuz söylemeleri suç sayılmıyabilir. 

Fekat, sahv hâlinde bulunanların, ya’nî hep şu’ûrlu olanların böyle şeyler söylememeleri 

lâzımdır. Efendim, böyle şeyleri söyliyenlerin ve yazanların, sekr hâlinde 

oldukları anlaşılmalıdır! Sekr karışmıyan hâllerde böyle şeyler yazılamaz. Fe- 

– 957 –

kat, şunu da bilmelidir ki, sekrin çeşidli dereceleri, muhtelif mertebeleri vardır. Sekri 

çok olanın, sözlerindeki uygunsuzluk da çok olur. Bâyezîd-i Bistâmînin sekri çok 

olduğundan, (Benim bayrağım, Muhammed aleyhisselâmın bayrağından dahâ 

yüksekdir) demişdir. Sahv hâlinde olanlarda, sekr hiç bulunmaz sanmamalıdır. 

Sekrsiz olan sahv, noksânlıkdır. Hâlis, karışıksız sahv, avâmda bulunur. Sahv hâline 

kıymet verenler, sahvın çok olduğu hâli demişlerdir. Sekr bulunmıyan sahvı 

demek istememişlerdir. Sekre kıymet verenler de, sekrin dahâ çok bulunduğu hâli 

söylemişlerdir. Çünki, sahv karışmamış olan hâlis sekr, âfetdir, felâketdir. Cüneyd-i 

Bağdâdî “kuddise sirruh”, sahv sâhiblerinin reîsi olduğu hâlde ve sahv 

sekrden dahâ kıymetlidir dediği hâlde, sekr karışık olan o kadar sözleri vardır ki, 

saymakla bitmez. (Bilen de Odur. Bilinen de Odur) ve (Suyun rengi, içinde bulunduğu 

kabın rengidir) ve (Hâdis, kadîme yaklaşınca, eseri, izi kalmaz) sözlerini o 

söylemişdir. (Avârif) kitâbının sâhibi [Şihâbüddîn-i Sühreverdî], sahv sâhiblerinin 

üstünlerinden iken kitâbında sekr karışık o kadar çok ma’rifetler vardır ki, sayılmakla 

bitmez. Bu fakîr [ya’nî İmâm-ı Rabbânî hazretleri], onun sekr karışık 

ma’rifetlerinden birkaçını toplamışdım. Evliyânın gizli ma’rifetleri açığa vurmaları, 

hep sekr karışık hâllerinde olmuşdur. Övünmeleri, üstünlük göstermeleri 

de, hep sekrdendir. Kendisinin başkasından dahâ kıymetli olduğunu bildirmeleri, 

hep sekrden ileri gelmekdedir. Hâlis sahv hâlinde, esrârı meydâna çıkarmak, bu 

yolda küfr sayılır. Kendini başkasından üstün bilmek de, şirk olur. Sahv hâlinde 

biraz sekr bulunması, yemeğe lezzet vermek için tuz karışdırmağa benzer. Tuzsuz 

ta’âm, tadsız olur. Kimse beğenmez. Fârisî beyt tercemesi: 

Eğer aşk olmasaydı, aşk derdi olmasaydı, 

Bu kadar tatlı sözü, kim söyler, kim duyardı! 

Şeyh Abdülkâdir-i Geylânî “kuddise sirruh” hazretlerinin, (iki ayağım, Evliyânın 

hepsinin boyunları üzerindedir) sözünü sekr hâlinde söylemiş olduğunu, 

(Avârif) kitâbının sâhibi “kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz” bildiriyor. Böyle bildirmesi, 

bu sözün kusûr olduğunu anlatmak için değildir. Onu övmek içindir. 

Çünki bildiğini söylemişdir. Övünmeği, üstünlüğü bildiren böyle sözler, ancak sekr 

karışık hâllerde söylenir. Hiç sekr bulunmıyan sahv hâlinde böyle konuşamazlar. 

Bu fakîr [ya’nî imâm-ı Rabbânî “kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz”], bütün yazılarımda, 

bu tâife-i aliyyenin ilmlerini, esrârını açıklamakdayım. Bütün bunların tam 

sahv hâlinde yazılmış oldukları hâtır-ı şerîfinize gelmesin! Hiç öyle değildir. Çünki, 

bunları açıklamak, bu yolda harâmdır ve çirkindir ve gevezelik olur. Çok kimseler 

vardır ki, hiç sekr karışmamış sahv hâlinde, çok konuşurlar. Bunlar, niçin böyle 

esrâr söylemezler? İnsanları hayrete düşürmezler? Fârisî beyt tercemesi: 

Hâfızın feryâdı boşuna değildir, 

Sözlerinde şaşılacak çok şey vardır! 

Efendim, esrârı ortaya dökmek olan böyle sözler, herkesin anladığı ma’nâ ile söylenmiş 

değildirler. Bu yolun büyükleri “kaddesallahü teâlâ esrârehüm”, her zemân 

böyle şeyler söylediler. Bunları söylemek, bu büyüklerin âdeti olmuşdur. Bu fakîrin 

ortaya çıkardığı bir yenilik değildir. (Bu, islâmda ilk kırılan şişe değildir) sözünü 

burada tekrârlamak yerinde olur. O hâlde, bu gürültüler, bu sataşmalar niçindir? 

Eğer islâmiyyete uygun görünmiyen bir söz varsa, ufak bir yardımda bulunarak, 

ona islâmiyyete uygun ma’nâ verilebilir. Böylece, bir müslimâna kötü gözle bakmakdan 

kurtulmak lâzım olur. Kötü işleri yaymak ve fâsıkın yüz karasını ortaya koymak, 

dînimizde harâmdır ve çirkin bir işdir. Bir zan ile, bir şübhe ile, bir müslimâna 

kötü damgası basmak uygun mudur? Yer yer dolaşıp, onu sapık olarak yaymağa 

çalışmak bir din adamına yakışır mı? Müslimân olan ve müslimânları seven bir 

kimse, bir insandan islâmiyyete uygun görünmeyen bir söz işitince, bu söyliyeni incelemelidir. 

Söz sâhibi, sapık ve zındık ise, buna cevâb vermeli, doğrusunu söyle- 

– 958 –

meli, sözüne iyi ma’nâ aramamalıdır. O sözün sâhibi müslimân ise, Allaha ve Resûlüne 

îmân etmiş ise, onun sözünü düzeltmeğe çalışmalı, iyi ma’nâ vermeğe uğraşmalıdır. 

O söze iyi ma’nâ bulamazsa, söz sâhibinden sormalıdır. O da bulamazsa, 

kendisine nasîhat vermelidir. (Emr-i ma’rûf) ve (Nehy-i münker) islâmiyyetin 

emridir. [(Ahkâm-ı islâmiyye), Allahü teâlânın emr ve yasak etdiği şeyler demekdir.] 

Fekat bunun fâideli olması için, tatlı sözle ve yumuşak yapılması lâzımdır. 

Eğer fâideli olmak için değil de, bir müslimânı kötülemek için yapılıyorsa, buna 

birşey diyemem. Allahü teâlâ, hepimizi iyi yolda bulundursun! Şuna dahâ çok 

şaşdım ki, bu fakîrin mektûbunu [üçüncü cildin seksenyedinci mektûbunu] gösterip 

dedikodusunu yapanı görünce, sizin talebelerinizde de, bu fakîre karşı şübhe 

ve soğukluk hâsıl olduğu, şerefli mektûbunuzdan anlaşılmakdadır. Sakın bu hâl, 

onlara mürşidlerinden aksetmiş olmasın. Şübheli sanılan yerleri sizin çözmeniz, aydınlatmanız, 

işi bu fakîre kadar uzatmamanız lâzım gelirdi. Fitneyi söndürmeniz 

îcâb ederdi. Oradaki sevdiklerimize de ne diyeyim ki, şübheyi gidermeğe güçleri 

yetdiği hâlde, susmuşlar, yardım etmekden kaçınmışlardır. Yâ Rabbî! Bizlere acı, 

doğru yolda bulunmamızı nasîb eyle! 

52 — DÖRDÜNCÜ CİLD, 230. cu MEKTÛB 

Bu mektûbu, babasının üstâdı Muhammed Bâkî-billahın “kuddise sirruh” oğlu 

hâce Muhammed Ubeydüllahın mektûbuna cevâb olarak yazmış olup, vücûd-i 

ilâhînin, Zât ile aynı olup olmadığı ve fen taklîdcilerinin, tabî’atde var olan yok olmaz 

ve yok olan, var olmaz sözlerinin yanlış olduğu ve nemâzın kemâlâtı bildirilmekdedir: 

Âlemlerin Rabbi, yaratanı ve yetişdireni olan Allahü teâlâya hamd ederim. Onun 

sevgili Peygamberi Muhammed “aleyhissalâtü vesselâm” için ve Ona yakın olanların 

hepsi için düâlar ederim. O büyük insanın kıymetli oğlunun, lutf ve inâyet buyurduğu 

mubârek mektûbu, bu câhili şereflendirdi. Ey merhamet sâhibi, alçak gönüllü, 

yüksek efendim! (Vahdet-i vücûd) mes’elesi, bize dedelerimizden mîrâs kalan 

bir ilmdir. Bunu tekrâr bu muhtâca yazmanız, ma’lûmu i’lâm ve belli olan şeyi 

izhâr etmekdir. Bundan evvel sizi râhatsız etmekden maksad, vahdet-i vücûd bilgisinden 

dahâ yüksek, başka ilm de bulunduğunu bildirmek idi. Bu iki ilm arasındaki 

fark, cevzin kabuğu ile içi arasındaki fark gibidir. Demek ki, maksadımız anlaşılmadı. 

Yazdıklarımız, ma’nâsız, boş lâf sanılmış. Hasbünallah ve ni’mel-vekîl! 

(Zât-i ilâhî tecellî etdikden sonra, sıfatları tecellî etmeğe, görünmeğe başlar ki, 

bunların tecellîlerinin sonu yokdur) buyurmuşsunuz. Maksadı yüksek olan kimsenin, 

Tecellî-i zâtdan sonra, tecellîlerin arkasını bırakıp, tecellî eden Zâtı araması 

lâzımdır. Sıfatların tecellîlerine niçin tenezzül etsin? (Bu yolda nihâyete kadar 

yükseldikden ve geri dönüp temâmen indikden sonra, hiçbirşeye benzemiyen, 

hakîkî varlık, bu kâinâtın her zerresinde, her bakımdan münezzeh olarak, birşeye 

benzetilmiyerek görülür) demeğe cesâret etmek de, ne kadar ağır ve çirkindir. 

Her zerrede görülenin, mutlak-ı hakîkî olan zât-ı ilâhî olduğunu nerden anladınız? 

Fârisî mısra’ tercemesi: 

Rü’yâda meğer fare deve sanıldı! 

Kevser şerâbından elinize yalnız hava girmiş. Te’ayyünleri, hakîkî mutlak sanıp, 

bunları, başka şeylerden münezzeh bulmuşsunuz. Belki de hakîkî mutlakı, mukayyedlerin, 

ya’nî te’ayyünlerin içinde sanmışsınız. Bu hâl, Zât-ı ilâhiyyeyi yok bilmek 

olur. Nitekim bunu evvelki mektûbumda bildirmişdim. Böyle olsa bile, mutlak olan 

hakîkîye âşık kimse, mukayyedler Onun aynı olsa bile, mukayyedlere bağlanıp kalmaz. 

Mukayyedler, mutlakın aynı olsa da, herbiri ayrıdır, farklıdır. Bunları birbirlerine 

karışdırıp, birine tutulmağı, ötekine tutulmak bilmek, kısa görüşlülükdür. 

Evet orada ayrılık, farklılık yok ise de, fekat bu iki ibtilâ arasında çok fark vardır. 

– 959 –

Hayvân istiyen biri, her ikisi de hayvân olduğu hâlde, at yerine koyunu istemez. 

Hâlbuki, hayvânlık ikisinde de aynıdır. Hayvânlık mertebesinde ayrılık yokdur. Büyük 

üstâd Behâeddîn-i Buhârînin “kuddise sirruh” sözüne ma’nâ verirken, gayrı 

olmak, hakkın başkası değil, matlûbun başkasıdır, demişsiniz. Bu, yukarıdakine uygun 

olmuyor. Her zerrede hakîkî mutlakın varlığı görülünce, matlûbun başkası nasıl 

olur ve nasıl nefy ve red olunur? Gayr kelimesine, kullanılana uymıyan, bir ma’nâ 

vermek de doğru değildir. Evet o büyük üstâd yalnız vahdet-i vücûdü tadanlardan 

olsaydı, sözüne ma’nâ aramanın yeri olurdu. Mubârek sözlerinde bulunan, Mutlak 

[ya’nî her bakımdan mahlûklara benzemiyen] kelimesi, (Lâ te’ayyün) ve 

(Gayb-i hüviyyet) mertebesidir. Çünki, hakîkî mutlak, her bakımdan tecerrüd ve 

tenezzüh ile, bu mertebeye uygundur. İşte bu yolun büyükleri, ilmin, ma’rifetin ve 

müşâhedenin yetişemiyeceği, böyle münezzeh mertebeyi istemeği men’ ediyor ve 

bunu taleb etmeği vakt öldürmek sayıyorlar. O hâlde bunun her zerrede görülmesini 

söylemek, ma’nâsız olur. Onda ayrılık olmayınca ve her görülen O olunca, 

Onun şevki ve talebi men’ olunur mu? Eğer murâd, vahdet mertebesi ise, bu 

mertebe, bir bakımdan mutlakdır. Her bakımdan mutlak olan, dahâ üstündeki mertebedir. 

O hâlde, vahdet mertebesine, hakîkî mutlak demek, uygun değildir. Matlûb, 

bundan sonradır ve sâlik, henüz yoldadır. Böylece, matlûbu bırakıp da, yolda 

kalmak, tam bir isteğe uymaz. Her ne kadar bu te’ayyüne, müte’ayyinden başka 

demiyorlarsa da, te’ayyün, te’ayyündür. Himmeti, arzûsu yüksek olan, aldanıp 

burada kalmaz. Muhammed aleyhisselâmın yolunda yükselenler, bu yol, mahbûbluk, 

ma’şûkluk yolu olduğu için, burada kalmaz. Bu te’ayyünün, bütün eşyâ ile aynı 

olması ve gayrı olmaması sebebi ile, lâ te’ayyünün talebinden mahrûm kalmazlar. 


Dostun firâkı, az sürse de, az değildir, 

Gözde bir kılın bulunması çok ağır gelir! 

Süâl: Bu te’ayyün, müte’ayyinin kendisidir. O hâlde birini bulup görmek, ötekini 

bulmak, görmek olmaz mı? 

Cevâb: Bu te’ayyünü bulmak, Onu bulmuş olmak ise, niçin bunun üstünü aramakdan 

korkutuyor ve men’ ediyorlar. Demek ki, bu iki mertebeyi bulmak başka 

başkadır. O memnû’ oldu, bu ise men’ edilmedi. 

Süal: O mertebe bulunamaz ve kavuşulamaz olunca, niçin Ona âşık oluyorlar. 

Onu aramakla vakt gayb ediyorlar? 

Cevâb: Bu süâli kabûl edersek, cevâbımız şöyle olur ki, aşk ve muhabbet, insanın 

elinde değildir ki, aklın gösterdiği sebeblerle men’ olunabilsin ve sâdık olan âşık, 

kavuşulamıyacağı belli olan sevgilisini aramakdan vazgeçirilebilsin. Fârisî beyt tercemesi: 

Saçının kıvrımlarını pekçok seviyorum, 

Ele geçmezsin bilirim, yine de istiyorum. 

Zevallı âşıklar, sevgililerine kavuşmak için yanıp, kül olmak ister. Belki ismleri, 

nişânları unutulsun isterler. Ondan başkası ile râhat bulmazlar. Ondan ellerine 

birşey geçmezse de, azar işitseler de, red edilseler de, yine ma’şûku isterler. Şâ’ir 

bunu ne güzel anlatıyor. Fârisî beyt tercemesi: 

Elime geçmese eteğin bile, 

Başkasına bakmam, şekerim yine! 

Zevâllı âşıklara, sevgilinin, kendisini aradıklarını bilmesi se’âdeti yetişir. Bu bîçârelerin, 

ayrılık derdini çekdiklerini gördüğünü bilmeleri kâfî gelir. (Sen onu görmedin 

ise de, O seni elbette görüyor). Çok olur ki aşkdan maksad, dert ve gam çekmekdir. 

Kavuşmak hiç hâtıra gelmez. Bu aramak derdine, nasıl, vakt öldürmek de- 

– 960 –

nebilir ki, bu dert ve elem, o zevallı âşıkın ömrünün sermâyesi olmuşdur. 


Derd-i gamın olmadan geçen ömrüme yazık, yüzlerce! 

Keşki gamına yakalanmış olsaydım, dahâ evvelce! 

Bu ma’rifetin, tanımanın hâssaları, alâmetleri vardır, buyurmuşsunuz! Tevhîd, 

hakîkatde şühûdîdir, görmekledir. Vücûdî, ya’nî hakîkatde mevcûd değildir 

ki, bu alâmetlerin hâsıl olması lâzım gelsin. Tevhîd hâllerinin hepsi, sâlikin görüşüdür. 

Onun sıfatları değişmez. Allahü teâlânın sıfatları hâline dönmez. Hakîkatleri 

değişmez. Mümkinin, ya’nî mahlûkun sıfatları, Allahü teâlânın sıfatlarının aynı 

olabilseydi, Muhammed aleyhisselâmın hidâyeti, Allahü teâlânın hidâyeti olurdu. 

Hâlbuki Allahü teâlâ, (Ey Habîbim “sallallahü aleyhi ve sellem”! Sen, sevdiğini 

hidâyete, doğru yola getiremezsin. Fekat, Allahü teâlâ istediğine hidâyet ihsân 

eder) buyurdu. Bunun gibi, hadîs-i şerîfde, (Siz dünyâ işlerinizi dahâ iyi bilirsiniz!) 

buyuruldu. Bunlar ne demekdir? Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, 

ilm-i ilâhî için bu sözü söyliyebilir mi idi? Bunun gibi, (Sen gaybi bilmiş olsaydın!) 

ve (Bana ve size ne yapacağını bilmem) meâlindeki âyet-i kerîmeler, bunu 

hikâye buyuruyor. Bunların hepsi mahlûkla Hâlıkın sıfatlarını ayırmıyor mu? 

Burada, elverişli olan sâliklere, çok fâideler vardır. Çünki, seyr-ü sülûkden, ya’nî 

tesavvuf yolunda yürümekden ve riyâzet, mücâhede, sıkıntı çekmekden maksad, 

Allahü teâlâdan başka, herşeyin sevgisinden kurtulmakdır. Bu da Tevhîd-i şühûdî 

ile hâsıl oluyor. Bütün bu uğraşmalar, kulluğun, aczin, zevallılığın meydâna çıkması 

ve hiç olduğumuzun anlaşılması içindir. Yoksa, kullukdan kurtulmak için ve 

(hâşâ) Allah olmak için ve Onun zâtının kemâlâtına kavuşmak için değildir. Bunları 

istemek benlik ve kendini büyük bilmek olur. Büyük üstâd buyurdu ki: (Kulluk 

ile sâhiblik, âmirlik ve me’mûrluk bir arada olamaz). 

(Vahdet mertebesinde hakîkî fânî olmak, bu yolun nihâyetidir) sözüne gelince; 

Vahdet-i vücûd erbâbı, hep enfüse âşık olduklarından, kemâl üzere fânî olacakları 

söylenebilir mi? Fânî olmak demek, Allahü teâlâdan başka, herşeyin sevgisinden 

kurtulmak demekdir. Hâlbuki bunlar, her ân, her zerreye âşıkdır. Her ne 

kadar zerreleri Ondan başka bilmezler ise de, hakîkatde O değildirler. Onun 

gayrısından temâmen ayrılmak ve yok olmak için, bu girdâbdan kurtulmak, Onu 

âfâk ve enfüsün dışında aramak lâzımdır. Yâhud şöyle cevâb veririz ki, bu hâssalara 

ve alâmetlere mâlik olmak, bu Fenâda olmıyor. Bekâ makâmında hâsıl oluyor. 

Çünki, Fenâ ve yok olmak zemânında, mahlûkat bilinmiyor. Mahlûklar, 

madde ve sıfat hâlinde olmıyor. O hâlde, tevhîd mertebesinin nihâyetine yetişip 

hakîkî Fenâ hâsıl olur da, kendisinde bu alâmetlerden hiçbirisi bulunmıyabilir. Bu 

alâmetlerin hâsıl olması, nihâyet ve kemâl olursa, Fenâ bulmağa nihâyet demek 

nasıl doğru olur? 

Asl sözümüze dönelim! Mümkinâtın, mahlûkatın varlığı olsaydı, o zemân (Fenâ-i 

vücûdî) olurdu. Hâlbuki, onların vücûdleri, yalnız görünüşdedir. Emânet bırakılan 

şey, emânetcinin olmaz, sâhibinindir. Burada ilmin değişmesinden başka 

birşey yokdur. Fekat (Kulumu, beni zan etdiği gibi karşılarım) buyurduğu için, burada 

da, bu tevhîd-i şühûdî olgunlaşdıkca, sâlike dahâ başka mu’âmele ederler. Bu 

alâmetleri, dahâ çok hâsıl ederler. Başkaları bu mu’âmelelere inanmıyabilir. Çünki 

onlar, tevhîd yolunda henüz ilerlemekdedir. Hâlbuki bunlar, tevhîdin hakîkatlerine 

varmış ve inceliklerine öyle dalmışlar ki, özüne işlemişler, yüksek derecesine 

ermişlerdir. Sonra, Allahü teâlânın imdâdı ile bu makâmı geçerek, Peygamberler 

“aleyhimüsselâm” için ayrılmış olan ilmlere kavuşmuşlardır. 

Ey merhametli kardeşim! Tevhîd-i vücûdî ma’rifetlerinden bildiklerinizi yazınız 

ki, bunlar kıymetli hâllerdir. Bunlara kim ne diyebilir? Evliyânın büyükleri, bundan 

çok şeyler söylemişdir. Her ne kadar muhabbet serhoşluğu ve aşkın çokluğu 


ile söylemişler ise de, onların söylemeleri, kıymetini göstermekdedir. Büyük pederim 

Abdül-Ehad “kuddise sirruh”, tevhîd-i vücûdde çok ileride idi. Bu yolda yüksek 

kitâblar yazmışdı. Bununla berâber, islâmiyyetin edeblerinden hiçbirini bırakmazdı. 

Hakîkati bilenlerin hepsi de böyle idi. Fekat, başka büyükleri beğenmemek, 

yalnız kendi bilgilerinin doğru olduğuna inanmak ve bunlardan başkasına kıymet 

vermemek, sizin gibi büyükler için, çok şaşılacak şeydir. Bunun gibi, Muhyiddîn-i 

Arabîyi “kuddise sirruh” Evliyânın sonu bilmek, kendi büyüklerimizin hepsinin 

Evliyâlığına inanmamak olur. Yüksek yaradılışlı olanların, böyle sözlere cesâret 

etmelerine doğrusu şaşılır. Bunlardan dahâ şaşırtıcı birşey de, İbni Sînâyı çok 

sevgi ile anlatıyorsunuz. Hâlbuki, onun bozuk inanışları, Ehl-i sünnet i’tikâdına 

uygun değildir ve kâfirliğine ve dalâletine sebeb olmuşdur. İmâm-ı Gazâlî “rahmetullahi 

aleyh”, eski Yunan felsefecilerinin sözlerini bildirdikden sonra, (Onlar 

ve onların yolunda bulunanlar ve meselâ Fârâbî ve İbni Sînâ, kâfir olmuşlardır) 

diyor. [O hâlde, bu kâfirlerin ve Avrupadaki inkılâb önderlerinin kitâblarında ve 

tercemelerinde bulunan, din hakkındaki, câhilce uydurma, zehrli yazılara inanmamalı, 

aldanmamalıdır. İbni Sînânın, felsefeci görüşü ile yazdığı nemâz kitâbını okumamalıdır. 

İmâm-ı Rabbânî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Me’ârif-i ledünniyye) kitâbının 

sonunda, İbni Sînânın (Müstezâd) kitâbından parçalar yazarak, bunların 

küfr ve zındıklık olduğunu bildirmekdedir.] Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve 

sellem”, büyüklerden birine rü’yâda, İbni Sînâ için, (Allahü teâlâ, onu ilmi ile dalâlete 

götürmüşdür) buyurmuşdur. Başka biri de, buna benzer rü’yâ görmüşdür. 

Böyle sözleri yabancılardan duysaydık, bu kadar şaşmazdık. Fekat, sizin gibi zâtlardan, 

bu gibi sözlerden az birşeyin, hurmetkârlarınızın kulaklarına çarpması, ne 

kadar şaşırtsa yeri vardır. Şaşkınlıkla bu yazılara cesâret olundu. Afv buyurmanızı 

ümmîd ederim. Efendim! Âriflerin reîsi olan, yüksek üstâdımız, dînin müeyyidi, 

vefât edecekleri zemân, buyurmuşdu ki, (İyi anladım ki, tevhîd dar bir yol imiş. 

Geniş cadde başka imiş). Mektûbunuzda, onlar [ya’nî Muhammed Bâkî “kuddise 

sirruh”] kesretde vahdeti görmek mertebesinde idi, buyuruyorsunuz. Şu hâlde, 

vefâtları sırasındaki bu sözlerini ne sebeble söylediklerini duymamış olacaksınız 

ki, buna başka ma’nâ vermeğe kalkışıyorsunuz. O hazret, yalnız bu sözü söylemedi 

ki, buna ma’nâ aranılsın. Zâten ma’nâsı meydândadır. Ma’nâsı meydânda olan 

bir söze başka ma’nâ verilmez. Sonra bu sözü de durup dururken söylemediler. Fârisî 


Râhat bir gece ve hoş mehtâb bul bana! 

O zemân söyliyeyim bak, herşeyi sana! 

O böyle söyleyince ve bu makâmda olunca, sizin ona [ya’nî babanıza] herkesden 

dahâ çok uymanız lâzımdır. Keşfe, hâle kapılsanız da, üstâdınızın yolundan ayrılmamalısınız! 

(Bu ma’rifetler, bilgiler, akla da, nakl olunan haberlere de uygundur) 

buyuruyorsunuz. Burada gösterdiğiniz haberlerin çoğu müteşâbihât kısmındandır. 

[Ya’nî ma’nâları, diğer meşhûr haberlere uymayıp, başka ma’nâ verilmesi 

lâzım olan haberlerdir.] Aklın kabûl etmesi de, aklın ereceği, anlıyacağı 

şeylerdedir. Akl kuşu, tevhîd mertebesine uçamıyor ve buradan haber alamıyor. 

Derin âlimlerden Celâleddîn-i Devânî “rahmetullahi teâlâ aleyh” buyuruyor ki, 

bu mes’ele, akl çerçevesinin dışındadır. Mevlânâ Abdürrahmân-ı Câmî “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” buyuruyor ki, aklın dışında olan şeyler, keşf ve müşâhede ile, 

[ya’nî kalb gözü ile] görülür, akl bunları anlıyamaz. His uzvları da, aklın anladığı 

şeyleri anlıyamıyor. 

İşte keşf ve müşâhede yolu ile anlaşılmışdır ki: Varlığı lâzım olan hakîkî varlık, 

ne küllîdir, ne de cüz’îdir [ya’nî ne parçalanamıyan bir zerredir, ne de parçalanabilen 

bir toplulukdur]. Maddîciler diyor ki, (Yok olan, var olmaz ve var olan da, 

yok olmaz. Bunu isbât etmeğe lüzûm bile yokdur, bunu herkes bulabilir). Bu 

sözleri insanlar için doğrudur. İnsanlar, elbette, birşeyi yokdan var edemez. Hiç- 

– 962 –

irşey yaratamaz. Fekat, bu sözü Allahü teâlâ için söylemek yanlışdır. Herkes değil, 

kimse böyle söylemez ve isbâta gelmez, vehm ve hayâldir. Allahü teâlânın kudretine 

inanmamakdır. Allahü teâlânın yokdan var etmesi ve bütün âlemleri hiçden 

yaratması ve hepsini yok etmesi, Onun kudretine göre, şaşılacak bir şey değildir. 

Bunu söylemek, âlemin kadîm olduğunu, yokdan, sonradan yaratılmadığını söylemek 

demekdir ki, küfrdür. Çünki, kâinâtın, bütün zerreleri ile yokdan var edildiğini, 

bütün dinler sözbirliği ile bildirmişdir. (İnsan düşünmüyor mu ki, biz onu 

önceden yaratdık. Hâlbuki o, birşey değildi) meâlindeki âyet-i kerîmeye de uygun 

değildir. Kur’ân-ı kerîmi tefsîr eden büyüklerin başlarının tâcı, Kâdî Beydâvî 

“rahmetullahi teâlâ aleyh”, tefsîrinde, (İnsan, adem idi, ya’nî yok idi) diye ma’nâ 

vermişdir. Bu sözleri, hem de Allahü teâlânın birşey yapmıyacağını bildirir. Çünki, 

yok olanı var etmiyor diyorlar. Var olanın, var edilmesi de olmaz. Onların dedikleri 

gibi, var olan, yok olmaz ise, varlıkların varlıkda kalabilmeleri için de, Yaratana 

ihtiyâcları olmıyacakdır. Hattâ, Allahü teâlâ, eşyâyı yok edemiyecekdir. Bunlar, 

cismlerin hâssaları, hareketleri için acabâ ne diyecek? Bunların her zemân yeniden 

meydâna geldiklerini ve yok olduklarını herkes görüyor. Vel-hâsıl, bu sözü 

söylemek, Allahü teâlâyı inkâr etmekdir. Allahü teâlâ, böyle şeylerden çok yüksekdir. 

Allahü teâlânın sıfatları kendinin aynıdır demek de, Ehl-i sünnete uygun değildir. 

(Te’arrüf) kitâbının sâhibi [Şeyh Ebû Bekr Muhammed bin Ebî İshak Gülâbâdî 

“rahmetullahi teâlâ aleyh”], (Tesavvuf büyüklerinin hepsi, sıfatların, Onun 

kendi olmadığı gibi, ayrı da olmadığını söylemişlerdir) diyor. Bunu kabûl etsek bile, 

sıfatların mukâbili olan ademlerin [adem, yok olmak demekdir], ilm-i ilâhîdeki 

ayrılıkları bize yetişir. Vücûd [ya’nî var olmak] sıfatının, Zât-i ilâhîden ayrı olduğunu, 

evvelki mektûbumda uzun uzun bildirmişdim. Fekat, sırası gelmiş iken, 

burada da kısaca söyliyeyim. Muhterem kardeşim! Yaratılışı kusûrsuz olan ve yakînlığı 

arayan biri, sahîh vicdânına, ya’nî buluşlarına bakar ve iyi düşünürse, anlar 

ki, Allahü teâlâya, kendi varlığında, kendinden başkasına muhtâc olmasını ve 

kendisinde vücûd, varlık bulunmamasını, ayrıca vücûd sıfatına muhtâc olmasını lâyık 

görmez. Fekat, yine anlar ki, Allahü teâlânın kendi hakîkati ve mâhiyyeti, vücûdün, 

varlığın aynı değildir. Çünki, vücûdü, varlığı başkasına muhtâc olmadığı için, 

Allahü teâlânın hakîkati, o varlıkdan ibâretdir demek, ma’nâsızdır. Kendi varlığı 

ile hâricde mevcûd olan bir Zâta, başkalarına sıfat olan, başkaları ile bulunabilen 

bir kelimeyi ism vermeğe ne lüzûm vardır? İslâmiyyet de, bu ismi, zâten bildirmemişdir. 

Tesavvuf büyükleri, Allahü teâlânın zâtından, kendinden, bütün 

nisbetleri ve i’tibârları, düşünceleri ayırdıklarına göre, bunlardan birkaçı, niçin vücûdü 

de ayırmıyor? Allahü teâlânın Zâtından vücûdü ayırmak, Ona yokluk kondurmak 

olmaz. Zîrâ, yokluk da, bir nisbet, bir sıfatdır. Allahü teâlânın Zâtında hiçbir 

nisbet ve i’tibâr olmaz. Sonra bu büyükler, vücûd, Onun aynıdır demekle, 

vücûdu inkâr etmiyor. Allahü teâlâ kendisi vardır ve vücûd bir sözden başka birşey 

değildir, demiyorlar. Çünki, bu büyükler, Allahü teâlânın hakîkati, mutlak vücûddür 

biliyor. Vücûdü inkâr etmiş olurlar mı? Bir şeyin kendisi inkâr olunur mu? 

Doğrusu şöyledir ki, Allahü teâlânın hakîkati, kendisi, vücûdden başkadır. Kendi 

varlığında, vücûd sıfatına muhtâc değildir. Kendi kendine vardır. Onun vücûd 

sıfatına muhtâc olmadığını göstermek için, kendisi, vücûdün aynıdır demeğe lüzûm 

yokdur. Kendisi vücûd sıfatından dahâ yüksekdir desek ne olur? 

Allahü teâlânın âdeti şöyledir ki, hakîkat âleminde ne varsa, hepsinin nümûnesini 

ve misâlini bu mecâz ve görünüş âleminde göstermişdir. Böylece insan, bu sûretlerden 

hakîkatlere yol bulur. Allahü teâlânın, vücûd ile var olmayıp, kendi kendine 

var olmasının da, bu dünyâdaki örneği, vücûd sıfatıdır. Varlık sıfatı, kendiliğinden 

vardır. Ayrı bir vücûdle mevcûd değildir. 

Allahü teâlâ kendisi vardır, sözü de, ancak bir bildirmekdir. Yoksa, kendisi ile 

– 963 –

olabilen bir vücûd vardır, demek değildir. Şeyh Emân “rahmetullahi teâlâ aleyh”, 

(Allahü teâlânın hakîkati mevcûddür. Ondan başkası ademdir, yoklukdur. Adem 

ise, eşyânın başlangıcı olamaz. Çünki hakîkat değişmez. Ya’nî, varlığa sebeb olamaz. 

O hâlde, başlangıc da vücûddür. O da, tecezzî ile değil temessül iledir) diyor 

ki, birçok bakımdan, doğru değildir. Çünki, evvelâ deriz ki, Allahü teâlânın hakîkati 

vücûddür demek, Ehl-i sünnet i’tikâdına uygun değildir. İkinci cevâb olarak 

deriz ki, Allahü teâlânın sıfatları, Ehl-i sünnete göre, Zâtından ayrıdır. Bunun için, 

Allahü teâlâdan başkası, ancak ademdir demek doğru olmaz. Bu hâlde, belki sıfatlar, 

eşyâya başlangıcdır. Üçüncü cevâb da, adem, vücûd olursa, hakîkat değişmiş 

olur. Fekat eğer adem mevcûd olursa, birşey lâzım gelmez. Âlimler, vücûd yokdur 

demişlerdir ki, bu sözde hakîkat değişmesi hiç yokdur. Dördüncü nokta da şudur 

ki, adem mevcûd olursa, hakîkat değişmesi olur. Fekat, adem mevcûd görünürse, 

hakîkat değişmesi olmaz. Beşincisi de, yukarıdaki sözünde geçen başlangıc 

kelimesinden maksad, heyûlâ ve esîr denilen şeydir. Çünki bunu ancak parçalanarak 

ve şekl alarak başlangıc yapdı. Allahü teâlâya, kâinâtın heyûlâsı ve aslı demek 

kadar alçaklık olmaz. 

Îcâd edici, ya’nî yokdan var edici ma’nâsına başlangıc, Zât-i ilâhîdir. Fekat bu 

ma’nâda tecezzî ve temessül lâzım değildir. Yasîn sûresi, son âyetinin meâl-i şerîfi, 

(Biz istediğimiz şeye ol deriz, hemen var olur)dır. Altıncı nokta, Zât-ı ilâhînin 

mukâbili, zıddı ademdir demek, ma’nâsızdır. Zıddı adem olan vücûd başkadır 

ki, hâsıl olmak ma’nâsınadır. Yedinci nokta, vücûd, ademin zıddı değildir ki, izâfî 

adem [ya’nî her bakımdan değil de, ba’zı bakımlardan yok olan adem] kalmayınca, 

vücûd lâzım olsun. (İlm-i ilâhîde bulunan ademler de, eşyânın aslı olamazlar. 

Çünki, Allahü teâlânın ilmi, ilm-i huzûrîdir. Ya’nî ezelde bilmişdir. Orada değişiklik 

yokdur ki, ademler orada hâsıl olsun ve eşyânın aslı olsunlar. Bu ademler, 

ilme nereden geldi? Bir bakımdan mevcûd olmıyan şey, ilmde yer bulamaz) demişlerse 

de doğru değildir. Çünki, evvelâ, Allahü teâlânın ilmine, ister huzûrî desinler, 

ister başka ism versinler, Allahü teâlânın izâfî ademlere ilmi yokdur demek, 

bunları bilmez demekdir. Allahü teâlâya karşı böyle söylemek yakışmaz. Sonra, 

bir bakımdan mevcûd olmıyanın, ma’lûm olmıyacağını da kabûl etmeyiz. Çünki, 

birçok şeyleri düşünerek biliriz ki, hiçbiri yokdur. Üçüncü olarak, deriz ki, var olacak 

şeyler, yok iken, izâfî adem idi. Bunlara her bakımdan yok demek, doğru değildir. 

Sadreddîn-i Konevî “kuddise sirruh” buyuruyor ki, şey olmak, iki dürlüdür: 

Sâbit olan şey, mevcûd olan şey. Mevcûd olan şey, hâricde bulunan şeydir. Sâbit 

olan şey ise, ilmde bulunan, hâricde bulunmıyan şeydir ve bu şeyin bir yapıcısı yokdur. 

O hâlde, mutlak ma’dûm [ya’nî her bakımdan yok olan], şey değildir. Çünki 

sübûtü de, vücûdü de yokdur. Fekat izâfî ademler, sâbit olan şeydir. Bu şeylikden 

dolayı bunlara (Kün) [ya’nî (Ol!)] emri veriliyor ve hâricde var oluyorlar. Şeyh Konevî 

“rahmetullahi teâlâ aleyh” buyurdu ki, Allahü teâlânın, var olacak şeyleri 

ademde iken bilmesi, ma’dûmu bilmesi değildir. Çünki, böyle sonsuz ademler, 

Ümm-ül-kitâbdadır. Kalem-i a’lâ, bunların ba’zısını almış, Levh-i mahfûz da bu 

ba’zıları, tafsîl etmişdir. Celâleddîn-i Devânî “rahimehullahü teâlâ” diyor ki, 

adem de, hakîkî vücûdün zuhûrlarındandır. Nitekim, imâm-ı Gazâlî “rahmetullahi 

teâlâ aleyh”, ba’zı kitâblarında buyuruyor ki, (Kâinâtın aslı ademdir. Ademe merhamet 

edip, vücûde getirdiler. Adem aslında yok idi. Önce adem yaratıldı. Ademe 

kadîm dersek, onu, Allahü teâlâya kadîmlikde ortak etmiş oluruz. Demek ki, 

adem, kadîm değildir. Kâinâtın aslı olan adem kadîm olmayınca, kâinât da kadîm 

olmaz, hâdis olur. Ehl-i sünnetin (Ma’dûm, şey değildir) sözünün ma’nâsı işte budur). 

Dördüncü olarak deriz ki, bu söz, kendi kendini bozuyor. Çünki, izâfî ademler, 

ilmde bulunur. Eşyânın aslı olamazlar dedi. Sonra da, ilm, huzûrîdir diyerek, 

bu sözünü red etdi. Bir bakımdan sâbit olmıyan, ilmde bulunmaz diyerek de red 

etdi. Beşinci olarak deriz ki, Sôfiyye-i aliyye, a’yân-ı sâbiteye, izâfî ademlerdir demişdir. 

Bunları, mahlûkâtın hakîkatleri, aslları bilmişdir. 

– 964 –

Bundan sonra yazıyorsunuz ki, ilm-i ilâhîde bulunan şeylerin aslı vardır. Bu asl 

da, ilm ve belki âlimdir. Fekat, ademlerin aslı nedir? Cevâbında deriz ki, ademlerin 

aslı ve menşei, ilm-i ilâhîde birbirlerinden ayrılmış olan kemâlât-i ilâhîdir. Bu 

cevâbımız kime uygun gelmez? 

Yine yazıyorsunuz ki, hakîkî kulluk, Onu sevmek ve Ondan başka herşeyden 

vazgeçmekdir. Ya’nî dünyâ gibi, âhıreti de terk etmekdir. Evet böyledir. Fekat herkes 

böyle olduğunu söyler. Doğru ile yalancıları ayıran alâmet, islâmiyyete yapışmakdır. 

Bu sevginin çokluğuna alâmet, sünnete [ya’nî ahkâm-ı islâmiyyeye] çok 

yapışmak ve bid’atden çok kaçmakdır. Bu alâmetler bulunmıyan lâfları beğenmezler. 

Herşeyden vazgeçdim demelerini, hepsine sarıldım anlarlar. 

Muhterem efendim! Düşüncelerin, vesveselerin çokluğundan şikâyet ediyorsunuz. 

Mahlûkâta ilm oldukca, vesvese de olur. Onları unutunca, vesveseler de kalmaz. 

O hâlde, eşyâyı bilmek ve unutmak üzerinde durmak lâzımdır. Herşeyden, 

her mahlûkdan Allahü teâlâya giden bir yol vardır. Çünki, her mahlûkun kendisi 

ve sıfatları Onun kudretinin eseridir. Bu eserlerin sâhibini bulan uyanık bir kimse, 

o gizli yolu ve o ma’nevî bağı görür, anlar. Eşyânın Allahü teâlâya delâlet etmesi, 

Onu göstermesi için, Onunla ittihâd etmesi, birleşmesi niçin lâzım olsun? Duman 

ateşi haber verir ise de, ateşle ne münâsebeti, ne ittihâdı var? Allahü teâlâyı 

çok seven, az bir alâka ve işâret ile hemen Ona döner. Hiçbirşey Onu unutmasına 

sebeb olmaz. Her gördüğü şeyi, kudretin eseri görüp, eser sâhibine döner. Bunun 

için, hiçbirşey, ârifi kendine çağırmaz, eser sâhibine çağırır. Ârifin kalb gözünü, 

kendinden, sâhibine aks etdirir, çevirir. Hâlbuki Allahü teâlâyı eşyâ ile ittihâd 

etmiş bilen zevallıları, herşey kendilerine çağırır. Kendilerine tutulmasına sebeb 

olup çeker. Kendilerini mahbûb, ma’şûk olarak gösterirler. Her çirkin şeytân, cilve 

ile, nâz ile kendini ma’şûk yapıp, sedd-i İskender gibi perde olur. Fârisî beyt tercemesi: 

Güzeller yanaklarını saklamış, şeytân nâz ediyor, 

Şaşırdım kaldım, hayretden, aklım gidiyor. 

Mümkinin, mahlûkun varlığı ve kemâl sıfatları, o mukaddes mertebenin zılleri, 

aksleri ise, zılden asla yol vardır. Fekat zıl, asl değildir. 

Bu fakîr, ârif kemâle geldikden sonra, bunun eşyâya olan ilmine hiçbir zemân 

ilm-i huzûrî demedim. İlm-i husûlî değildir dedim ise de, bu, ilm-i huzûrîdir demek 

değildir. Çünki, Allahü teâlânın eşyâya olan ilmi [ya’nî herşeyi bilmesi] huzûrî ve 

husûlî ilmlerden değildir. İlm-i ilâhînin, yalnız bir inkişâfıdır ki, bilinen şeyleri birbirinden 

ayırır. İlmde hiçbirinin sûreti hâsıl olmaz. Allahü teâlânın ilminde bulunan 

şeyler demek, ilm-i ilâhî ile birbirlerinden ayrılan şeyler demekdir. Bu şeyler, 

her nerede bulunursa bulunsunlar, Allahü teâlâya münkeşifdir [ilmine açıkdır]. Allahü 

teâlânın eşyâyı bilmesine ilm-i huzûrî veyâ ilm-i husûlî demek, tevhîd-i vücûd 

erbâbına uygun gelir. İşte bir ârif kemâle geldikden sonra, bunun ilmi de böyle 

olur. Herşey, nerde olursa olsun, ârifin ilmine münkeşif olur. Ârifin zihninde, 

sûretleri hâsıl olmaz. Bu ilm de, ne husûlîdir, ne de huzûrî. Herşeyi akllarına uydurmak 

istiyen, bu söze inanmaz ve kabûl etmez ise de, biz zâten onlara söylemiyoruz. 

Bunlar, zevk ile, tadarak bilinen şeylerdir. Vicdânî [ya’nî kalb ile bulunan] 

şeylerdir. Anlatarak inandırılacak, ilzâmî şeyler değildir. Bu ma’rifetin şaşılacak 

tarafı şudur ki, ilm, huzûrî değildir. Bilinen şeyin sûreti de hâsıl olmaz. Tatmadan 

bunlar anlaşılamaz. 

Efendim! Nemâz, tecellîlerden, müşâhedelerden dahâ üstündür demenin sebebi 

şudur ki, muhakkak biliyoruz ki, Allahü teâlâ, bu tecellîden ve müşâhedelerden 

gayrıdır. Bunlara kapılıp kalmak, zıllere, hattâ benzerlere, misâllere bağlanıp kalmak 

olup, bunlar, matlûb değil, başka şeylerdir. Herşey, Allahü teâlânın aynıdır 

diyen, aşk serhoşudur. Matlûbun, maksadın kendinden haber veren, yalnız nemâz- 

– 965 –

dır. O nişânı olmıyanın, biricik nişânı nemâzdır. Nemâzda olan yakınlık, başka hiçbir 

yerde yokdur. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki, (Nemâzda, 

kul ile Allahü teâlâ arasındaki perdeler kalkar). Bunun için, nemâza, mi’râc buyurmuşdur. 

Onun için, nemâzı temâm kılmağa çok dikkat etmelidir. Nemâzın kemâline 

çalışmak, bu müşâhedeleri ve tecellîleri, Ona yaklaşdırmamakla olur. Bu büyük 

ihsânı, Allahü teâlâ dilediğine nasîb eder. Onun ihsânları büyükdür, boldur. 

Nemâzın kemâl üzere kılınması, nübüvvet yolundan yükselen büyüklere nasîb 

olur. Vilâyet yolunda bulunanların çoğu, bu dereceye yetişemez. O büyüklerin yakınlığı 

başkadır. İlmleri ve esrârı kendilerine mahsûsdur. Onları ulaşdıran yol, bu 

yola benzemez. Öyle bir caddedir ki, Peygamberler “aleyhimüssalevâtü velberekât” 

ve onların Eshâbı ve bu ümmetden seçilmiş çok yüksek olanlar, matlûba bu 

yoldan yetişmişlerdir. Âriflerin reîsi olan üstâdımız [ya’nî Muhammed Bâkîbillah 

“rahmetullahi aleyh”], (Ana cadde başkadır) sözleri ile belki bu yola işâret buyurmuşlardır. 

Vilâyet yolundan da, bir kimsenin bu yüksek zirveye ulaşması mümkindir. 

Belki de olmuşdur. Nemâzı yalnız yatıp kalkmak sanmamalıdır. Nemâzın 

gayb âleminde bir hakîkati vardır ki, bütün hakîkatlerin üstündedir. O hakîkate 

kavuşanları tanımıyanlar, nemâzın kemâlinden ne anlar? Nemâz, gönülleri çeken 

bir güzeldir. Onun güzelliği bu mecâz âleminde, sanki bu şekl içine sokulmuşdur. 

O sevgilinin cilveleri, nemâzın huşû’ ve edebleri şeklinde bu dünyâda görünmekdedir. 

Nemâzın bu şekl ve sûretini sevmiyen, bunun hakîkatinden ne anlıyabilir? 

O güzelin cilve ve edâlarına âşık olmıyan, huşû’ ve tumânînetin kıymetini nasıl bilir? 

Velhâsıl, nemâzın letâfeti, güzelliği o kadar yüksekdir ki, saçma sapan sözlerimizle 

bildirilemez. Kıymetleri o kadar üstündür ki, bu kırık kalemim, ona tercümânlık 

edemez. Fekat, bu büyük devlete sâhib olanların, nefîs nefeslerine sığınıyorum! 

Onlara hizmet etmeğe ve sevmeğe karşılık olan müjdelere güveniyorum. 


O güzelin saçı, avucuma girse, misk saçılır elimden, 

O ay yüzlü, kucağıma gelse, gün doğar her yerimden. 

Yâ Rabbî! Sen, onların sandığı ve söylediği gibi değilsin! Seni bize haber veren, 

bildiren Peygamberlere “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” selâmlar olsun, selâmetler 

olsun! Bu âlemleri yaratan, her ân varlıkda durduran, cesedlerin rızkını, rûhların 

gıdâsını, kalblerin nûrunu ihsân ederek, kullarının gelişmesini lutf eden Allahü 

teâlâya hamdler, şükrler olsun! 

Herkese yayılan merhamet ve ikrâmlarınızdan şunu umar ve istirhâm ederim 

ki, bundan sonra, Allahü teâlânın bu âsî ve insanlıkdan uzak kulunu aramayınız. 

Onu, ümmîdsizlik köşesinde yalnız bırakınız da, günâhlarının mâtemini tutmakla 

ve münâsebetsizliğinin acılarını tatmakla inliyebilsin! Allahü teâlâ, Peygamberlerin 

gösterdiği yolda yürüyenlere selâmet versin! Âmîn. 


Bu mektûb, hakîkatleri bilen, ma’rifetler sâhibi, hâce Hüsâmeddîn Ahmede yazılmış 

olup, bu kâinâtın hepsi, Allahü teâlânın ismlerinin ve sıfatlarının aynası olduğu, 

Zât-i ilâhîden ise, hiç nasîbleri olmadığı ve maddenin kendi kendine varlıkda 

duramıyacağı, maddenin hakîkî varlık olmadığı ve birçok şeyler bildirilmekdedir: 

Allahü teâlâya hamd-ü senâlar olsun. Onun seçdiği, sevdiği kimselere selâmetler 

olsun! Muhterem efendim. Fârisî mısra’ tercemesi: 

Her ne olursa olsun, dostdan konuşmak dahâ tatlı! 

İşitilmemiş, duyulmamış ma’rifetleri yazıyorum. Lutfen iyi dinleyiniz! En yüksek 

insanların murâkabe yolunu bildiriyorum. Çok dikkatli okuyunuz! Biliniz ki, 

– 966 –

âlem [ya’nî herşey], Allahü teâlânın ismlerinin ve sıfatlarının nümûnesi, örneği, aynasıdır. 

Mahlûkun hayâtı, Onun hayâtının aynası, bilgisi, Onun ilminin aynası, kudreti 

de, Onun kudretinin görünmesidir. Kulların herşeyi de böyledir. Fekat âlemde, 

Zât-i ilâhînin, [ya’nî kendisinin] aynası yokdur. Hattâ, Zât-i ilâhînin bu âlem 

ile hiç münâsebeti yokdur. Hiçbirşeyle ortaklığı yokdur. Ne ismde, ne de sûret ve 

görünüşde, iştirâk, benzerlik yokdur. O, âlemlerden ganîdir, [hiçbirşeye muhtâc 

değildir]. Hâlbuki, Onun ismleri ve sıfatları böyle değildir. Sıfatlarının bu âlem ile, 

ismleri münâsebetli ve sûretleri, görünüşleri müşterekdir. Allahü teâlâda ilm sıfatı 

vardır. Mahlûkda da, o ilmin sûreti, benzeri vardır. Onda, kudret sıfatı olduğu 

gibi, bunda da, o kudretin sûreti vardır. Zât-ı ilâhî, böyle değildir. Mahlûkların, bundan 

nasîbleri yokdur. Kendi kendilerine varlıkda kalabilmek, onlara verilmemişdir. 

Mahlûklar, Onun ismleri ve sıfatları sûretinde yaratıldıkları için, kendileri, sıfatdır. 

Hakîkatde hiçbiri madde değildir. Maddelikle alâkaları bile yokdur [ya’nî 

kendi kendilerine varlıkda durmuyorlar]. Varlıkda durabilmeleri, Zât-i ilâhî iledir. 

Fizikciler, kimyâgerler, eşyâyı, madde ve maddenin sıfatları, ya’nî hâssaları, 

özellikleri diye ikiye ayırıyor [ve yaratılmıyan, yok olmıyan sandıkları madde, varlıkda 

kendi kendine duruyor ve dünyânın temel taşını teşkîl ediyor diyorlar]. Bu 

sözleri, maddeyi bilmediklerindendir. [Bugünkü tecribeler de, Lavoisier, Dalton 

ve Robert Boylenin ve dahâ sonra gelen kimyâgerlerin anladıkları madde bilgisini, 

çok mühim bir şeklde değişdirmişdir. Bugünkü fiziğin temellerinden biri olan 

Einsteinin relativite nazariyyesine göre, enerjinin de, madde gibi, bir kütlesi vardır. 

Belki de madde, teksîf edilmiş kudretden başka birşey değildir.] 

Kimyâcılar der ki: Sıfat, ya’nî özellik yalnız başına bulunamaz. Hep madde ile birlikde 

bulunur ve maddenin nasıl olduğunu bildirir. Bunların, sıfat madde ile bulunur 

demeleri, hakîkatde, sıfatın sıfat ile bulunmasıdır. Sıfat da, madde de, Zât-i ilâhî 

ile kâim olmakda, varlıkda kalmakdadır. Kendi kendine duran madde yokdur. 

Bütün cismleri, herşeyi varlıkda durduran, ancak Odur. Ya’nî Allahü teâlâ, kayyûm-i 

âlemdir. Madde kendi kendine varlıkda durmuyor ki, sıfatları da onunla durabilsin. 

Sıfatlar, maddenin zâtı, kendisi olmadığı gibi ve yalnız madde ile bulunup, 

kendi kendilerine bulunamıyacakları gibi, bütün eşyâ da, madde de, Zât-i ilâhî ile 

bulunmakdadır. Hiçbirinin zâtı yokdur. Maddenin zâtı, [kendisi] olmayınca, sıfatları 

onunla bulunamaz. Zât, yalnız Allahü teâlânındır. Herşey, Onun zâtı ile varlıkdadır. 

Herkesin, kendine, zâtına, ben demesi, hakîkatde, herşeyi varlıkda durduran 

bir Zâtı göstermekdedir. 

(Ben) diyenler, neye işâret etdiğini bilse de, bilmese de, bu böyledir. Bununla 

berâber, Allahü teâlâ, hiçbir işâretle gösterilemez. Hiçbirşeyle birleşmiş değildir. 

Bu ince bilgileri iyi anlamıyan, tevhîd-i vücûdî ile karışdırmasın! Vahdet-i vücûdü 

söyliyen, bir zâtdan başka mevcûd yokdur der. Onun ismlerini ve sıfatlarını, nazarî 

kabûl edilmiş bilir. Mahlûkların hakîkatleri bile vücûd [varlık] görmemişdir. 

(A’yân [eşyâ], varlığın kokusunu duymamışdır) der. Hâlbuki bu fakîr, sıfât-i ilâhiyyeyi, 

hâricde [ya’nî ilmde değil, nazarî değil] ayrıca var bilirim. Ehl-i sünnet âlimleri 

de, böyle bilmekdedir. Esmâ ve sıfât-ı ilâhînin aynaları olan bu âlemi de mevcûd 

bilirim. Kendi kendine varlıkda durmağı, ya’nî maddeliği bu âlemde göremem. 

Herşeyin, Zât-i ilâhî ile kâim olduğunu [varlıkda durduğunu] iyi bilirim. 

Süâl: Demek ki, mahlûkların zâtı, Zât-i ilâhîden başka değildir. Herşey, Zât-i 

ilâhî ile birleşmişdir. Bu ise, olamaz. Mahlûk, kadîmin aynı olur mu? 

Cevâb: Mahlûkların zâtı, ya’nî mâhiyyet ve hakîkati, Allahü teâlânın ismlerinin 

ve sıfatlarının aynaları olan birçok a’râz, ya’nî hâllerdir ki, bunlar, Zât-i ilâhînin 

aynı değildir. Zât-i ilâhî ile birleşik değildir. Yalnız bu hâller, Zât-i ilâhî ile vardır. 

Herşeyin kayyûmu [varlıkda durdurucusu] Odur. 

Süâl: Herkes kendi zâtına ben deyince, Zât-i ilâhîyi gösterirse, mahlûkların zâtı, 

mâhiyyet ve hakîkatleri, Zât-i ilâhînin aynı olur. Çünki, herkes ben deyince, ken- 

– 967 –

di hakîkatini, mâhiyyetini gösterir. Tevhîd-i vücûdî sâhibleri de böyle demiyor mu? 

Cevâb: Evet, herkes, ben deyince, kendi hakîkatine işâret eder. Fekat, hakîkatleri, 

a’râz ya’nî hâller topluluğu olduğundan, bunlara işâret olunamaz. Çünki, 

hâllere, yalnız olarak işâret edilemez. İnsanın hakîkati, işâret kabûl etmeyince, bu 

işâret, bu hakîkatin kayyûmu olan Zât-i ilâhîye olur. O hâlde mahlûk başkadır. Hâlık 

başkadır. Tevhîd-i vücûdî sâhiblerinin sözü gibi değildir. Şaşılacak şeydir ki, mahlûkun 

ben demesi ile Hâlık teâlâya işâret edilmiş olmakla berâber, mahlûk, kendi 

hâlinde mahlûk olarak kalıyor. (Sübhânî) demek ve (Enelhak) demek doğru olmuyor. 

Belki de, ayrılığı görerek, bunları söyliyemiyor. 

Süâl: Mahlûkun Zât-i teâlâ ile varlıkda durabilmesi, Zât-i teâlâda değişiklik olması 

değil midir? Bu ise olamaz. 

Cevâb: Mahlûk, Zât-i teâlâya hulûl etmemiş, birleşmemişdir. Yalnız varlıkda kalması, 

Zât-i teâlâ iledir. 

Süâl: Mahlûklar hep a’râz, hâller ve sıfatlar olunca, bir yerde bulunması lâzımdır. 

Çünki hâl, kendi kendine bulunamaz dedik. Bu yer, Zât-i teâlâ olamaz. Adem 

[yokluk da] olamaz. Bu yer neresidir? 

Cevâb: A’râz [ya’nî hâller, özellikler] kendi kendine varlıkda kalamaz. Başka 

birşeyde bulunur. Fizikciler, bu berâberliği, hulûl şeklinde anladıklarından, a’râz 

için bir yer arar. A’râz [hâller] yersiz olmaz der. Hâlbuki, söylediğimiz ma’nâda 

varlıkda durmak için, yer lâzım değildir. Biz anlıyoruz ki, herşey, Zât-i teâlâ ile durmakdadır 

ve hulûl ve yer, hiç yokdur. Fizikciler, bu sözümüze ister inansın, ister 

inanmasın. Onların inanmaması, bizim gördüğümüzü, bildiğimizi değişdiremez. 

Böyle olduğunu biliyoruz. Onların şübhesi; bilgimizi bozamaz. Bu sözümüzü, bir 

misâl ile açıklıyalım: Hokkabazlar, birçok garîb şeyler gösterir. Herkes, bu gösterilerin, 

kendiliklerinden varlıkda durmadıklarını bilir. Hokkabaz ile durduklarını 

ve bir yerde de olmadıklarını bilir. Yine bilirler ki, bunlar hokkabaza hulûl etmemişdir. 

Yalnız onun ile varlıkda bulunuyorlar. İşte Hak teâlâ, eşyâyı his ve vehm 

mertebesinde yaratmışdır. Onları varlıkda durdurmakdadır. Ebedî işleri ve sonsuz 

azâb ve ni’metleri bunlara bağlı kılmışdır. Bu eşyâ, varlıkda kendi kendilerine 

durmuyor. Hulûl olmadan, birleşmeden, Zât-i ilâhî ile durmakdadır. İkinci bir 

misâl, bir dağın veyâ gök yüzünün, aynada görünmesidir. Aklı olmıyan, bunları cism 

sanır. Kendiliklerinden aynada duruyor der. Fekat birisi, aynadaki şeklleri sıfat sanır 

ve ayna ile bulunuyor der ve sıfat oldukları için, bunlara bir yer lâzımdır, bilirse, 

bu kimse de abdaldır ki, başkalarına uyarak, meydânda olan bilgisini inkâr 

etmekdedir. Çünki, aklı olan, bu şekllerin yeri olmadığını, yere muhtâc olmadıklarını 

bilir. İşte, keşf ve şühûd erbâbı, bütün eşyâyı, aynadaki sûretler gibi görür. 

Allahü teâlâ, bu sûretlere kuvvet vermiş, yok olmakdan korumuşdur. Âhıretdeki 

sonsuz işleri, bunlara bağlamışdır. Kelâm ilmi büyüklerinden ve mu’tezîle mezhebi 

âlimlerinden Nizâm, herşeyi sıfat bilmiş, maddeyi inkâr etmişdir. Kısa görüşlü 

olduğundan, bu sıfatların, Hak teâlâ ile durduğunu bilemedi. Aklı olanlar tarafından 

ayblandı. Çünki, sıfatın, başkası ile bulunması lâzımdır. Sôfiyye-i aliyyeden 

(Fütûhât-i Mekkiyye) kitâbının sâhibi [Muhyiddîn-i Arabî] “kuddise sirruh”, herşey 

sıfatdır ve hepsi, bir varlık ile durmakdadır demiş ve bu varlık da, Zât-i ilâhîdir 

demişdir. Fekat bu sıfatlar, bir ân için vardır ki, iki zemânda varlıkda duramaz. 

Âlem, her ân, yok olur ve bir benzeri yerine gelir. Her ân böyle olur demişdir. Bu 

fakîre göre, bu bir görüşdür. Hakîkat değildir. Bunu, (Şerh-i rubâ’ıyyât) hâşiyesinde 

açıklamışdım. Ya’nî, tesavvuf yolunda yürüyenler, nihâyete varmadan önce, bütün 

âlem gözünde gayb olmadan evvel, bir ânda âlemi yok görür, ikinci ânda var 

görür. Üçüncü zemânda yine yok görür. Dördüncü ânda yine var görür. Tâm Fenâ 

ile şerefleninceye kadar, ya’nî bütün âlemi her zemân yok görünceye kadar, böyle 

olur. Fenâ hâsıl olunca, âlemi hep yok bilir. 

– 968 –

BÜYÜK ÂLİMLER 

(Silsile-i aliyye) 

Nebî, Sıddîk ve Selmân, Kâsım, Ca’fer, Bistâmî, 

irfân kaynağı oldu, Ebül-Hasen Harkânî. 

Ebû Alî Fârmedî geldi sonra bu meydâna, 

çok Velî yetişdirdi, hem Yûsüf-i Hemedânî. 

Abdülhâlık Goncdüvânî, ma’rifetler semâsında, 

dünyâyı aydınlatdı, hem Ârif-i Rîvegerî. 

Mâverâ-ün-nehr ili, Tûr-i Sînâ gibi oldu, 

nûrlandıranlardan biri, Mahmûd-i İncirfagnevî. 

Alî Râmîtenîdir Azîzân ve pîr-i Nessâc, 

çok kerâmet gösterdi, Muhammed Bâbâ Semmâsî. 

Seyyid Emîr Gilâl de, ilm deryâsında sadef, 

andan meydâna geldi, Behâüddîn-i Buhârî. 

Alâ’üddîn-i Attâr, zemânının kutbu idi, 

Ya’kûb-ı Çerhîde oldu zâhir, envâr-ı rahmânî. 

Ubeydüllah-i Ahrâr ve Hâce Muhammed Zâhid, 

Dervîş Muhammed geldi ve Hâcegî Muhammed Emkenegî. 

Bâkî billahdan gelen, nûrlara kendi de katıp, 

binlerce kalb temizledi, imâm-ı Ahmed Rabbânî. 

Urvet-ül-vüskâ Ma’sûm ve Seyfeddînle seyyid Nûr, 

ve Mazherle Abdüllah, sonra Hâlid-i Bağdâdî. 

Feyz verdiler bunlar da, sonra bu nûru Abdüllah, 

Anadoluya yaydı, hem de Tâhâ-yı Hakkârî. 

Hem seyyid-i Sâlih de, kardeşin yerini tutup, 

fenâ-fillâha kavuşdu Sıbgatullâh-i Hîzânî. 

Bu üç Velînin sohbetlerinde yükselip, 

mürşid-i kâmil oldu, seyyid Fehîm-i Arvâsî. 

Bu otuzdört Velînin kalbleri, bir ayna gibi, 

yaydılar hep cihâna, envâr-ı Resûlillâhi. 

Bütün bu nûrlar en son, toplandı bir hazînede, 

ismi bu hazînenin: Abdülhakîm-i Arvâsî. 

Gelince kalblere müceddid-i elfin feyzi, 

yetişdi her yerde birer hakîkî Velî. 

Bu hâli görünce mason ile yehûdî, 

müslimânlara saldırdı, canavar gibi. 

Bu hücûmları, islâmı yok etmek içindi, 

bunu haber veriyor, Mâide sûresi. 

Hem bu sûre, islâma müşrikler saldıracak diyor, 

masonların müşrik olduklarını haber veriyor. 

Meşhûr yalanları ile aldatıp câhilleri, 

Ehl-i sünnetden ayırdılar, binlerce müslimânı. 

Hücûmlardan korunur, (Âyet-el kürsî) okuyan, 

hıfz-ı ilâhîde olur, (istigfâr düâsı) okuyan. [1] 

[1] İstigfâr düâsı, (Estagfirullahel’azîm, ellezî lâ ilâhe illâ huv elhayyel kayyûme ve etûbü 

ileyh)dir. İstigfâr, (Estagfirullah)dır. Ma’nâsı, (Beni afv et Allahım)dır. Urvet-ül 

vüskâ Ma’sûm-ı Müceddidî, beş vakt nemâzdan sonra, üç kerre istigfâr düâsı ve 67 kerre 

istigfâr okurdu ve yüzkırkbin talebesine okumasını emr ederdi. 

– 969 –

Resûlullah buyurdu ki, (Âhıretde azâb görmez, 

dünyâ işlerinde, bana tâbi’ olan). 

Se’âdete kavuşamaz, önderi şeytân olan! 

dostlar, ahbâblar kaldı mı, ne oldu anan baban? 

Bir hocamız, mason olmuş, dîne çatdı hiç durmadan, 

ingiliz diploması var, lâkin, kafası bomboş nâdân. 

Güler yüzle, tatlı dille, bol numara vermekle, 

arkadaşlarımı aldatdı, yalan sözlerle hemân. 

Îmânım var diyor, her bozuk inanan, 

Ehl-i sünnetdedir, iyi bil, hakîkî îmân! 

Çok şükr islâm âlimi gördüm, sözleri ilm ve irfân, 

dedi ki, (aldatılamaz, fen dersleri okuyan!) 

Dînimi ondan öğrendim, rûhu olsun şâdümân! 

Avrupa, hem Amerika, kısacası bütün cihân. 

Dinleri bozuk ise de, diyorlar vardır Nîrân! 

kâfirler yanacak, kurtulur ancak iyi insan! 

İyi insan olmak için, Muhammed aleyhisselâma inan, 

Cehenneme girmeyecek, bu son Peygambere uyan. 

Târîhi dikkat ile oku, ey körpecik Nev-civân! 

mala, makâma aldananın sonu olmuş âh, figân. 

Aman yâ Rabbî, el-aman! Garîb oldu âhır zemân! 

İslâmiyyet unutuldu, moda oldu harâm, yalan! 

Pârisde, Profesör olunca, Resûlullaha çatan, 

Hamîdullah kurtulamaz, ebedî azâbdan. 

(Fâideli Bilgiler) kitâbı, sözlerini yazıyor, 

Çok alçak olduğunu anlar, bunları okuyan. 

Seyyid Kutb denilen bir ahmak da, kendini müctehid zan ediyor, 

Mahv olur, doğru sanarak, sözlerine aldanan. 

Ömür geçer, herşey biter, kâfirlerin gideceği mekân. 

karanlık bir çukurdur, arkadaş olur yılan, çiyan, 

Hak teâlâ, bu vatanı pek kıymetlendirdi, 

toprağının çok yerine mü’minler secde etdi. 

Bu topraklardan gelen, ecdâdımızın seslerini duyan, 

anlar ki, Cennete kavuşur, Muhammed aleyhisselâma uyan. 

Yâ Rabbî! Bu vatanı koruyan kumandanlara yardım et, 

bu millete hizmet etmeği, herbirine nasîb et. 

Mü’minlere hizmet, çok büyük ni’metdir, 

bu ni’mete kavuşanın gideceği yer Cennetdir. 

Müslimânın kabri, Cennet bağçesi olur, 

bu ni’mete kavuşamaz, mü’minin kalbini kıran. 

Vandan gelen bir Velî İstanbulda, senelerce, 

bunları hep söyledi, yerleşdi hakîkî îmân. 

Ankaranın toprağı, binüçyüzaltmışikide, 

cem’i zıddeyn yaparak, şâd oldu Hâcı Bayram. 

Düâ edeceğin zemân, Silsileyi oku hemân! 

Sâlihleri söyleyince, yağar rahmet-i Rahmân! 

Selâm olsun, düâ olsun, bu yazardan dâimâ, 

Silsile-i aliyyenin ervâhına yâ Sübhân! 

Sonra, bir Fâtiha ile istigfâr düâsı okuyup, sevâbını Muhammed aleyhisselâmın 

mubârek rûhuna ve Enbiyânın ve Evliyânın ve Silsile-i aliyyenin ve Âbâ ve 

Ecdâdının ervâhına hediyye ve nûrlu kalblerine ilticâ etmelidir. 

1960 Erzincan. 

– 970 –

54 — MADDE ÜZERİNDE YENİ BİLGİLER 

Bundan önceki maddede yazılı mektûbla bağlılığı olduğu için ve Allahü teâlânın 

sonsuz kudretinin inceliklerini çok açık gösterdiği için, bugünkü tecrîbelerin 

meydâna çıkardığı, âlem ve madde üzerindeki yeni bilgileri din kardeşlerime burada 

kısaca yazmağı uygun gördüm. Bu maksadla, Almanca (Der Mensch) kitâbının 

[m. 1940] senesi baskısından mühim gördüğüm yerleri de aşağıya terceme 

ediyorum: 

Bu âlem, topraklar, cânlılar ve hava hep maddeden yapılmışdır. Terâzîde dartılan, 

ya’nî ağırlığı olan herşeye, (Madde) denir. Maddeler belirli, husûsî özellikleri 

ile birbirinden ayrılır. Her maddede enerji, kudret bulunur. Maddelerin şekl 

almış parçalarına, (Cism) denir. Anahtar, maşa, çivi, makas birer cismdir. Fekat 

hepsi, aynı demir maddesinden yapılmışdır. Bir maddeden yapılmış cismlere, 

(Sâf cism) denir. Sâf cismde, bir maddenin belirli özellikleri vardır. Bir sâf cismden, 

başka bir madde çıkarılamaz ise, bu maddeye (Basît cism, eleman) denir. Demir, 

bakır, kükürt, oksigen birer elemandır. Bugün, yüzbeş eleman biliyoruz. İki 

veyâ dahâ çok eleman, birbirleri ile birleşerek, başka sıfatları taşıyan, yeni bir madde 

meydâna getirilebilir ki, bu yeni maddeye (Mürekkeb veyâ bileşik cism) denir. 

Su, ispirto, şeker, tuz bileşik cismlerdir. Bileşik bir cismden başka başka, basît cismler 

çıkarılabilir. Başka maddelere ayrılabilen sâf cisme (Bileşik cism) denir. Bugün, 

yüzbinlerce bileşik cism bilinmekde ve elemanlar birleşdirilerek yenileri yapılmakdadır. 

Elemanları insanlar yapamaz, arar, bulur. 

Cismlerde, dâimâ değişiklik olduğunu görüyoruz. Su akıyor, rüzgâr esiyor, kuş 

uçuyor, çocuk büyüyor, yaprak sallanıyor, yüreğimiz işliyor, dünyâ dönüyor. Cismlerde 

meydâna gelen değişmelere, (Hâdise, olay) denir. İki dürlü hâdise vardır: 

1 — (Fizik hâdisesi): Bir cismde meydâna geldiği zemân, cismin özünü, yapısını 

değişdirmiyen hâdiselerdir. Kâğıdın yırtılması, fizik hâdisesidir. Çünki, kâğıdın 

şekli değişdi, fekat özü, yine kâğıddır. 

2 — (Kimyâ hâdisesi): Bir cism üzerinde meydâna geldiği vakt, cismin mâhiyyetini, 

yapısını değişdiren hâdiselerdir. Kâğıdın yanması, kimyâ hâdisesidir. Çünki, 

kâğıdın yapısı bozuldu. Kül oldu. 

Fizik hâdiselerini inceliyen ilme, fizik ilmi [hikmet] denir. Kimyâ hâdiselerini 

inceliyen ilme, kimyâ ilmi [şimi] denir. 

Bir madde üzerinde, bir fizik hâdisesinin meydâna gelmesi için, bu maddeye bir 

kuvvetin te’sîr etmesi lâzımdır. Suya, harâretin kuvveti te’sîr edince, buhâr hâline 

geçerek, fizik hâdisesi oluyor. Fizik hâdiseleri, bir madde üzerinde meydâna geliyor. 

İki şişe, birbirine çarparak kırılınca, bunların maddeleri birbirine te’sîr ederek 

kırılmıyor. Taşıdıkları enerji [Zinde kuvveti=1/2 m v 2 ] te’sîri ile kırılıyorlar. 

Kimyâ hâdiseleri ise, iki veyâ dahâ çok cism arasında, madde alışverişi sonucu 

olarak meydâna gelir. Bir bileşik cismden madde ayrılır veyâ madde eklenir. Basît 

cismler, birbiri ile veyâ bir bileşik cismle birleşir. Maddelerin birbirine te’sîr etmesine 

(Reaksiyon, tepkime) denir. Kimyâ reaksiyonlarında, maddelerin birbiri 

ile birleşen veyâ ayrılan en küçük parçasına (Atom) denir. Basît cism, yalnız bir 

cinsden atomların yığınıdır. Yüzbeş basît cism olduğu için, yüzbeş dürlü atom var 

demekdir. Bir atomun ağırlığı, bir miligramdan milyarlarla dahâ azdır. Yüzbeş atomun 

büyüklükleri ve ağırlıkları başka başkadır. 

Bir borudan su akdığı gibi, bir elektrik telinden de, elektrik dânecikleri akar. 

Su, borunun içinden akar. Elektrik dânecikleri ise, iletken telin dış yüzeyinden akar. 

Elektriğin, hiç bölünmiyen en küçük parçasına (Elektron) denir. Bir elektron, en 

küçük atom olan hidrogen atomundan binsekizyüzotuzbeş def’a dahâ hafîfdir. 

Ya’nî, elektronun ağırlığı, yok gibidir. Elektronlar, menfî, ya’nî eksi elektrikdir. 

Müsbet, ya’nî artı elektrik yokdur. Eksi elektrik noksânlığına artı elektrik denil- 

– 971 –

mişdir. Bir yerde eksi elektrik azalınca, müsbet elektrik artıyor diyoruz. Bir yerde 

elektrik sıfırsa, ya’nî yoksa, bu yerde bulunan eksi ve artı elektrik mikdârı, birbirinin 

aynıdır, eşitdir diyoruz. 

Erd denilen yer küremizi kaplıyan, nihâyetsiz sandığımız boşlukda [birinci 

gökde] yıldızlar yüzmekdedir. Bunlardan sekiz dânesi ve peykleri [uyduları] katı 

ve karanlıkdır. Geri kalan yüzbinlerle yıldızın herbiri, parlak bir güneşdir. Bu 

güneşlerin hepsi, bizim güneşimiz gibi, tâ merkezlerine kadar gaz hâlindedir. 

Hiçbirinde, ne su, ne de taş, toprak, ağaç, hayvân ve insan gibi katı cismler yokdur. 

Bu yıldızların arasındaki mesâfe, pek fazla olup (Zıyâ senesi) ile ölçülür. Bir 

zıyâ senesi, sâniyede üçyüzbin kilometre giden ışığın, bir senede gitdiği yoldur. Yıldızlar, 

birbirinden o kadar uzakdır ki, ışık bir yıldızdan, başka komşu bir yıldıza, 

yüzlerce ışık senesinde varabilir. Meselâ Atlas okyânusunda [Atlantikde] uçan bir 

tayyâre pilotunun, her üç sâatde bir nohud dânesini atdığını düşünürsek, yıldızların 

fezâ boşluğundaki büyüklük ve uzaklıkları, bu nohud dânelerinin, denizdeki 

hâli gibidir. Birbirlerinden bu kadar çok uzak olmakla berâber, fezâ dâhilinde, milyarlarca 

yıldız vardır. Bir kerre, fezânın [birinci semânın] büyüklüğünü düşünelim. 

Sonra da, vatanımız olan şu, küçük demeğe lâyık, Erdımıza bakalım. Erdımızın 

çapı, güneşin çapından yüzdokuz def’a dahâ küçükdür. Bu yıldızların hepsi, boşlukda, 

sâniyede ortalama yüz kilometre hızla gitmekdedir. Fekat, gelişi güzel, 

alabildiğine gitmeyip, birer helezon [spiral] içinde uçmakdadırlar. Yüzmilyonlarca 

yıldız, aynı bir helezonda bulunuyor. Bugün böyle, yüzbinlerle helezon biliyoruz. 

Bir helezonun çapı, onbinlerce zıyâ senesidir. Bizim güneşimiz de, böyle bir 

helezona mensûb bir yıldızdır. Güneşimizin helezonunun kıvrımını, geceleri, şerîd 

hâlinde görmekdeyiz ve saman yolu [Kehkeşân] ismini vermekdeyiz. Erd küremiz, 

büyüklüğü, kâinât yanında hardal tohmu kadar da diyemiyeceğimiz, karanlık 

bir cism olup, güneşimize yüzellimilyon kilometre uzakdadır. Güneşimizin 

etrâfında Erdımız gibi dönen, sekiz karanlık küre dahâ vardır ki, bunlar da, katıdır. 

Hiçbirinde hava, su, ot ve hayvân yokdur. Bu karanlık yıldızlar, güneşe yakınlık 

sırası ile; Utârid [Merkür], Zühre [Venüs], Erd, Merîh [Mars], Müşterî [Jüpiter], 

Zühal [Satürn], Uranüs, Neptün, Plütondur. 

Güneşimize, bu dokuz seyyâresi ile birlikde (Güneş manzûmesi, sistemi) diyoruz. 

FEZÂ GEMİSİ: Dünyâ etrâfında bir yörüngeye oturmak, bunu ta’kîben dünyâ 

ile ay ve ondan sonra da, dünyâmız ile güneş sistemindeki diğer gezegenler arasında 

seferler te’sîsi maksadı ile i’mâl edilmiş olan hava gemileridir. Fezâ seyâhati, 

[m. 1957] de fezâya atılan ilk fezâ gemisi Sputnik I ile birdenbire başladı. [m. 

1966] ya kadar, fezâya fırlatılan fezâ teknelerinin sayısı yüzotuzu geçmişdir. Fezâ 

tekneleri, dünyâ üzerindeki üslerden fezâya iki veyâ dahâ çok kademeli dev füzelerle 

yollanmakdadır. Bu füzelerin ateşleme ânındaki ilk hızı, sâatde 100 kilometre 

civârında olduğu hâlde, dünyâ etrâfındaki bir yörüngeye girebilmek için hızlarının 

sâatde 25.000 kilometreyi aşması şartdır. Yine dünyâ dışında yıldızlararası 

boşlukda, bir hedefe doğru yollanacak fezâ gemilerinin, yerçekiminden kurtulabilmeleri 

için hızlarının 40.000 kilometreye ulaşması lâzımdır. Ruslar ve Amerikalılar, 

aya, güneşe, merîh ve zühre yıldızına fezâ gemileri yollamışlar ve ikisi 

Amerikalı, dördü Rus olmak üzere dünyâ etrâfında çeşidli yörüngelere altı gemi 

oturtulmuşdur. Hâlen dünyâmıza üçyüzseksendörtbin [384.000] kilometre uzakda 

bulunan aya giden fezâ gemileri inşâ edilmekdedir. İlmî ve teknik bakımdan, 

fezâ gemileriyle güneş sistemindeki seyyâreler arasında seyâhat, artık imkân dâhiline 

girmişdir. Bununla berâber, kozmik ışınlar, meteor tehlükeleri ve dahâ 

birçok güçlükler vardır. 

Kâinâtdaki güneşler çok büyük olduğu gibi, elektronlar da düşünülemiyecek kadar 

küçükdür. Bir santimetre uzunluğu doldurmak için 10 26 dâne elektronu yan- 

– 972 –

yana dizmek lâzımdır. İnsan vücûdünün hulâsası olan insan dimâgı, ancak insan 

büyüklüğü nisbetinde düşünülebilir. Yıldızların birbirinden uzaklığını kavrıyamadığı 

gibi, milimetrenin milyarda biri kadar olan elektron mesâfelerini de şübhesiz 

anlıyamaz. Hele Peygamberlerin büyüklüğünü, Allahü teâlânın sıfatlarını hiç 

kavrıyamaz. 

ATOM: Elektronlar, fezâdaki yıldızlar gibi mecmû’alar meydâna getirir. Elektron 

manzûmelerine atom diyoruz. Güneş sisteminde olduğu gibi, atom da, karışık 

bir teşekküle mâlik ve atom çekirdeği dediğimiz, ortada bulunan bir güneş ile, 

bu güneş etrafında, seyyâreler gibi dönen, elektronlardan yapılmışdır. Çekirdeğin 

çapı, bütün atom çapından 100.000 def’a küçükdür. Bir elektronlu, iki veyâ üç veyâ 

sıra ile yüzbeş elektronlu atomlar vardır. Bu atom sistemlerinden herbiri, husûsî 

ve müstekıl hâssalara mâlik olup, birer basît cismi (Elemanı) meydâna getirir. 

Erd küresi yüzbeş muhtelif elemandan yapılmışdır. Atomlar, bir elektrondan 

binlerce dahâ büyük oldukları hâlde, tesavvur edilemiyecek kadar küçükdür. Hava 

balonlarının doldurulmasında kullanılan Hidrogen gazının bir gramında yüzellibin 

kerre trilyon [bilyon] atom vardır. Böyle bir rakamı yazmağı ve hattâ düşünmeği 

kim ister? Allahü teâlânın sayılamıyacak kadar çok olan hikmetlerinden biri 

de şudur ki, atomun insan büyüklüğü yanındaki hacmi, insanın güneş büyüklüğüne 

nisbeti gibi olup, bu nisbet 10 28 dir. Ya’nî 10 28 atom bir insanı, 10 28 dâne insan 

da, güneşi meydâna getirir. Demek ki, insanın kâinâtdaki mevkı’i, güneş büyüklüğü 

ile, atom büyüklüğü ortasındadır. 

Kimyâ reaksiyonlarında, hiçbir atom parçalanmıyor. Bunun için, elli sene evveline 

kadar, kimyâgerler (Atom, maddenin bölünemiyen en küçük parçasıdır) dedi. 

Hâlbuki bugün (Çekirdek reaksiyonları) denilen hâdiselerde, atomun çekirdeği 

parçalanıyor, atom bölünüyor. Bugün, bölünemiyen en küçük parçalar, atomların 

çekirdeğinin yapı taşı olan (Proton) ve (Nötron) ismindeki dâneciklerdir. Bölünemiyen 

parçanın var olduğunu, islâm âlimleri, asrlarca önce isbât etmiş ve 

böyle dâneciklerin varlığına inanmak lâzımdır demişlerdir. O hâlde bugün de, bölünemiyen 

parça, ya’nî (Cüz’i lâ yetecezzâ) vardır. Fekat bu, atom değil, proton 

ve nötrondur. 

ŞUÂ’LANMA (Strahlung): Bir seyyâre, güneşe ne kadar yakın ise, güneş etrâfında 

o kadar hızlı döndüğünü biliyoruz. Elektronlar da, atom çekirdeğine olan 

uzaklığına göre değişen hızla çekirdek etrâfında döner. Elektronların çekirdekden 

uzaklıkları, bir milimetrenin milyarda biri kadardır. Ya’nî çok az olduğundan, hızları, 

pek fazladır. Mahrekleri etrâfında bir kerre dönme müddeti, Erdımızın üçyüzaltmışbeş 

veyâ Utâridin seksensekiz gününe nazaran pekazdır. Ya’nî sâniyede 

1000-150.000 km yol alırlar ki, bu sür’atle giden bir tren, bir sâniyede Haydarpâşadan 

Erzuruma birkaç kerre gidip gelebilir. Demek ki, elektronlar, çekirdekleri 

etrâfındaki küçücük yollarında, bir sâniyede, milyarlarca def’a dönmekdedir. 

Atom çekirdeğinin çapı, en küçük elektron yörüngesinden yüzbin def’a küçük olduğundan, 

atomların içi boşdur. Bir nokta sâniyede enaz yirmi devr yapınca, hayâlimizde 

dâire gibi görünür. Elektronlar çok hızlı döndüğü için, atomların içi dolu 

sanılıyor. Boşluk olduğu hâlde, maddelerin hayâlimizde dolu sanıldığını ilk olarak 

yazan, İmâm-ı Rabbânî hazretleridir “rahmetullahi teâlâ aleyh”. Bir atom, devri 

milyonlarca olan, ya’nî mu’azzam kuvvetli bir dinamo demekdir. Bu kuvveti 

atomdan çıkarabilirsek, şimdiye kadar tanıdığımız kuvvetlerin üstünde bir enerjiye 

mâlik oluruz. Bir kuruş kadar bir bakır parçasının atomları, mikrodinamosunda 

mevcûd kudret ile, ellibin tonluk bir gemiye birkaç def’a devr-i âlem seyâhati 

yapdırabilir. Bir kahve kaşığı kömür tozunu yakmadan, atomunu parçalamak sûreti 

ile, bütün İstanbul şehri en soğuk bir kışda bir hafta ısıtılabilir. Atom dinamosundaki 

enerjinin elde edilmesi, ma’den kömürü ocakları fe’âliyyetine ve petrol 

sanâyi’ine son verecekdir. Bugün, keşf edilmiş olan atom enerjisi başkadır. Çekir- 

– 973 –

dekdeki enerjidir. 

Elektronlar, eksi elektrikdir demişdik. Atomların ortasındaki çekirdekler, hep 

artı elektrikdir. Artı elektrik, eksi elektriği çeker. Elektronlar, atomun ortasındaki 

çekirdek tarafından kuvvetle çekildikleri için, atomun dış halkasında bulunanları, 

dâhildeki halkalara sıçramak ister. Dış enerji katmanında bulunan bir elektronun, 

iç enerji katmanına sıçramasında, merkeze yaklaşan her cismde olduğu gibi, 

[meselâ su düşünce, ya’nî şelâlelerde görüldüğü gibi] bir enerji meydâna gelir. 

Bu enerji, atom etrâfındaki esîrin elektromanyetik gerilimini değişdirir. Bu değişme, 

dalgalar hâlinde, sâniyede, üçyüzbin kilometre hızla esîrin her tarafına yayılır. 

Bu dalgalara şuâ’ diyoruz. 

Bugün şuâ’ meydâna getirmek, tekniğin ve ilmin mühim bir şu’besi olmuşdur. 

Ampuller, triyod lâmbaları, radyo âletleri ve röntgen boruları, birer şuâ’ âletleridir. 

Şuâ’lar, kendilerini meydâna getiren dalgaların uzunluğuna göre, başka başka 

ism alır. Meselâ: 

Dalga uzunluğu binde bir milimetre olanlar (Isı şuâ’ları), dalga uzunluğu onbinde 

dört ile sekiz milimetre arasında olanlar (Işık şuâ’ları), dalga uzunluğu onmilyonda 

bir milimetre olanlar (Röntgen şuâ’ları), dalga uzunluğu onmilyarda bir milimetre 

olanlar, (Gamma şuâ’ları), dalga uzunluğu ontrilyonda bir milimetre 

olanlar (Kozmik şuâ’ları)dır. 

En uzun elektromanyetik dalgalar, radyoda kullanılan Hertz dalgaları olup, boyları 

kilometre ile ifâde olunur. Boyları milimetrenin ontrilyonda birinden başlıyarak 

kilometrelere kadar uzanan milyarlarca dalga cinsinden, yalnız 4/10.000 mm 

ile 8/10.000 mm arasında olanları, ışık hâlinde görebiliyoruz. Dahâ büyük ve dahâ 

küçük dalgalı şuâ’ları göremiyoruz. Bu, gözümüzün kabâhatidir. 

Gamma şuâ’ları: Radium atomunun çekirdeği, kendiliğinden parçalanarak 

gamma şuâ’ları neşr eder. Bir evde açıkda bırakılan bir radium kırıntısının gamma 

şuâ’ları bin metre uzağa yayılır ve aylarca devâm eder. Yüzelli metre mesâfedeki 

evlerde bulunanların ölümüne sebeb olur. Zîrâ, gamma şuâ’ları, insanları, hayvânları 

ve bitkileri öldürür. 

Kozmik şuâ’lar: Bugün bilinen şuâ’ların en kısa dalgalısı bunlardır. Bunlar, 

kâinât boşluğunun, bugün bilinmiyen derin noktalarından gelen şuâ’lardır. 

Bunlar, gamma şuâ’larından dahâ kuvvetli olup, çok sert ve kalın tabakalardan 

geçerler. 

Ölüm şuâ’ları: Bir milyon voltdan ziyâde gerilim ile çalışan modern röntgen makinaları 

ile, dalga boyları ve te’sîrleri, gamma şuâ’larına yakın olan şuâ’lar elde edilebilmekdedir. 

Bu şuâ’lar, kalın dıvârlardan geçerek arkalarındaki cânlıları öldürür. 

Bu sûretle kuş ve fâreler derhâl öldüğü gibi, bir öküz de, iki dakîkadan az bir 

şuâ’lama ile öldürülebilir. Harblerde kullanılabileceklerinden, bunlara ölüm 

şuâ’ları (Todesstrahlen) denir. Bu şuâ’larla çalışan bir fizikçi, farkında olmıyarak, 

kendini ve bir mahalle halkını zehrliyebilir. Bir milyon voltluk yüksek gerilimli röntgen 

mermileri, düşmana ve şehrlere atılarak ölüm şuâ’ları, yeni harblerde kullanılabilecekdir. 

Beşeriyyet, medeniyyete yaklaşır ve insânî düşüncelere dönerse, bu 

şuâ’lar, tarla fâreleri, yaban domuzları ve sıtma sinekleri gibi hayvânlara karşı kullanılacakdır. 

MOLEKÜL: Yıldızların binlerce derecelik sıcaklığında serbest hâlde uçan 

atomlar, erdımızın mu’tedil sıcaklığında, birbirleriyle birleşerek molekülleri vücûde 

getirmişlerdir. Molekül, az ve belirli sayıda ametal atomlarının, ortak elektron 

çiftleri vâsıtası ile, birbiri ile birleşmesinden meydâna gelen kapalı bir birlikdir. 

Metal bileşikleri molekül değildir. (Polar) denilen iyon şebekeleridir. Ya’nî, 

metal atomları, elektronlarını temâmen vermiş, ametal atomları da bu elektronları 

almışdır. Ortak elektronlar yokdur. Moleküller, cânlıların yapı taşıdır. Aynı 

– 974 –

atomların birbiri ile birleşmesinden meydâna gelen moleküllerden yapılan uçucu 

cismlere basît cism, birbirine benzemiyen atomların birleşmesinden de bileşik 

cism hâsıl olur. Meselâ, oksigen bir basît cism olup, gaz hâlindedir. Hidrogen gazı 

da, bir basît cismdir. Hidrogen atomları ile oksigen atomları birleşirse, su molekülleri 

meydâna gelir ki, Erdımızın dörtde üçü su ile örtülüdür. İnsan ve bitkilerin 

de dörtde üçü sudur. Su, serbest moleküllerden veyâ kolay kopan molekül 

zincirlerinden yapılmışdır. Ya’nî molekülleri birbirine çeken, bağlıyan kuvvet 

azdır. Bu kuvvetlere (Koheziyon) kuvvetleri denir. Böyle cismlere sıvı (Mâyı’) hâlindedir 

diyoruz. Soğukda, moleküller arasındaki koheziyon kuvvetleri artar. 

Moleküller, hareket edemeyip, grup hâlinde toplanarak, buz olur. Ya’nî katı 

(Sulb) hâl alır. Bileşik cismleri ikiye ayırıyoruz: Yapısında dâimâ karbon [ya’nî sâf 

kömür] ile hidrogen elemanları bulunanlara (Uzvî) [ya’nî organik] cism deriz. İçinde 

karbon ile hidrogen birlikde bulunmıyanlara (Ma’denî) [ya’nî anorganik] bileşikler 

deriz. Uzvî bileşiklerin hemen hepsi ve uzvî olmıyanlardan yalnız, sıcakda 

uçabilenler molekülden yapılmışdır. Çok sıcakda bile uçmayan anorganik bileşikler 

ise, molekülden yapılmamışdır. Bunlar iyon şebekesidir ve sulb ve billûr hâlindedir 

ve ısıtılınca parçalanır. İyon şebekesi, çok sayıda, artı ve eksi atomların, ya’nî 

iyonların dizisi demekdir. 

Bugün yüzbinlerle uzvî cism tanıyoruz. Bunların molekülleri çok büyük olabilir. 

Meselâ, kanımızın kırmızı boyası olan molekül, 16.669 atomdan yapılmışdır. [m. 

1936] yılında İstanbul Üniversitesinde ord. profesör F.Arnd yanında travay yapan 

Hüseyn Hilmi Işık “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Fenil-siyan-nitro-metan metil esteri) 

isminde bir sentez yaparak, bunun her molekülü içinde yirmibir aded atom 

bulunduğunu tesbit etmişdir. 

HAYÂT NEDİR?: Bugün, bunun kat’î cevâbını veremiyoruz. Erdımızda hayâtın 

nasıl ve ne zemân başladığına Âdem oğlu akl erdiremiyor. 

İlk canlı madde (Protoplazma): Protoplazma, plâstik ya’nî balçık çamuru hâlindedir. 

Dışardan bakıldıkda bulanıkdır. Yumurta sarısı ortasındaki esmer leke, civcivin 

protoplazmasıdır. Protoplazma, muhtelif makinalardan müteşekkil bir organizasyon 

ve bundan dolayı uzviyyet ismini verdiğimiz fe’âl, cânlı bir teşekküldür. 

Hayâlimizde, bir cep sâatini, binlerce def’a küçültelim: Bir mercimek, bir kum, bir 

toz ve nihâyet görünmez şeklde düşünelim. Nokta kadar tesavvur etdiğimiz ve işlemekde 

olan sâate, mikroskopla bakdığımızı düşünürsek, bunu tekrâr binlerce 

def’a büyütmüş ve hiçbir parçası ve fe’âliyyeti değişmemiş bir hâlde görürüz. İşte, 

protoplazmayı böyle, ya’nî fevk-al’âde küçük ve mükemmel tanzîm olunmuş 

bir makine olarak düşüneceğiz. Bu makinanın, bugüne kadar mikroskopla ancak 

büyük parçalarını tanıyoruz. 

Protoplazmanın yarıdan ziyâdesi sudur. Ya’nî, cenâb-ı Hak, cânlıları sudan 

yaratmışdır. Bu su, sâf olmayıp, muhtelif tuzların bir eriyiğidir. Bu muhtelif tuzların 

muhtelif vazîfeleri vardır. Elektrik iletirler, osmotik basınc yaparak protoplazmayı 

gergin tutarlar. Eriyikdeki şeker yanarak, bu makinanın enerjisini te’mîn 

eder. Protoplazmanın demiri, teneffüse lâzım olan gazı içeri çeker. Kireç, protoplazmanın 

kanalizasyon teşkilâtını idâre eder... ve sâire... 

HÜCEYRE (Cellule): Cânsız âlemde, tuz, elmas gibi birçok cismler, billûr hâlinde 

bulundukları gibi, protoplazma da, mu’ayyen vazîfelere göre gruplanmış mikroskopik 

parçalar hâlinde bulunur. Bu parçalara, hüceyre diyoruz. Hüceyre hayâtın 

ilk müstekıl parçasıdır. Cânlılar, hüceyrelerden yapılmışdır. Hüceyre hayâtından 

başka hayât göremiyoruz. Bir buğday filizi, hüceyre kulesi, küçük hayvânlar 

bir hüceyre serâyı, insan da, büyük bir hüceyre şehri demekdir. Bir hüceyrenin genişliği, 

ortalama (0,02 mm)dir. Bir kesme şeker içinde ikiyüzellimilyon hüceyre yaşayabilir. 

Bir insan vücûdünde ortalama otuztrilyon hüceyre vardır. Mısr ehrâm- 

– 975 –

larının biri yerine, bir insan heykeli yapılsa idi ve birisi, o günden i’tibâren, hergün, 

bu heykelden, el parmaklarından başlıyarak her sâniyede birer hüceyre koparsa 

idi, bugün heykelin ancak bir elinin yarısı gitmiş bulunurdu. Zîrâ, bir senede 

otuzmilyon sâniye vardır. Bu heykel, cânlı olsa idi, her sâniyede bir hüceyre gayb 

etmesine rağmen, bugün yaşar ve cânlı bir târîh olurdu. 

Yukarıda söylediğimiz muhtelif şuâ’lar, birer enerji taşımakdadır. Şuâ’ alan, 

emen bir cism, enerji almış olur. Meselâ, ısınır. İnsan hüceyreleri ziyâ ve bilhâssa 

harâret dalgalarını alır. Bu sûretle kazandığı kudretle çalışır. Ya’nî insan hüceyresi, 

bir elektrik makinasına, bir radyoya benzer. Şu hâlde insan vücûdü otuztrilyon 

hüceyre motorundan yapılmış mu’azzam bir fabrikadır. Kimyâ reaksiyonlarında, 

atomların dışarı verdikleri enerjinin, kesik kesik, ya’nî küçük dânecikler hâlinde 

salındığı anlaşılmışdır. Bu enerji dâneciklerine (Kvant) denilir. 

KALB VE DAMARLAR: Vücûd fabrikasının çalışma merkezi kalbdir. Kalbin 

tekallüsü [kasılması], yumruk sıkmak gibi, basît bir sıkışma olmayıp, kanın hareketi 

istikâmetinde giderek kalbin ucunda nihâyetlenen bir titreşim dalgası şeklindedir. 

Böyle bir tekallüs dalgası, yarım sâniye devâm edip, sâniyenin altıda biri kadar 

süren bir aralıkla tekerrür eder. Bu tekerrürler, kalb fe’âliyyetinin nizâm ve 

âhengidir. Kalbimiz, günde yüzbin def’a çarpıp, yüzbin def’a, bir sâniyenin altıda 

biri kadar zemân istirâhat ediyor. Ya’nî, günde beş sâate yakın dinleniyor. Demek 

ki ortalama bir insan ömrü altmış sene kabûl edilirse, böyle bir insanın kalbi, oniki 

sene kadar istirâhatde kalıyor. Kalbimiz, her çarpışında 100 cm 3 kan çekerek, 

günde damarlara 10.000 litre kan gönderiyor. Buna göre kalb, her darbesinde, bir 

kilo ağırlığı yarım metreye kaldıracak kadar iş yapmakdadır ki, bir insan, kendi kalbinin 

kuvveti ile işlemekde olan bir asansörle, bir sâatde, yerden bir apartmanın 

beşinci katına çıkabilecekdir. Ya’nî insan kalbi 1/375 beygir kuvvetinde bir motördür. 

Parmaklarımızı, diğer kolumuzun baş parmak hizâsına korsak, nabz atmasını 

duyarız. Nabz atması, bize kalbin çarpmasını gösterir. Nabzın dakîkadaki adedi 

vücûdün kan ihtiyâcına tâbi’dir. Bu sebeble nabz, kuşlarda, dakîkada 200, insanda 

75, atda 35, filde 25 dir. Birkaç aylık çocuk kalbi bizimkinin iki misli çarpar. 

Nabz adedi, sıcak havada azalır. Kalb, bir otomobil gibi olmayıp, bir elektron motörü 

gibidir. Kanda erimiş tuzlardan biri olan potassium atomu radioaktifdir. Bir 

insanda otuz gram potassium olup, hergün birmilyar elektron neşr eder. Kalbin giriş 

kapısında bir sinir makinesi vardır. Bu makine tıpkı bayram yerlerinde çocukların 

atış tecribelerinde, mermî hedefe isâbet edince, hedef olan cismde hareket 

meydâna geldiği gibi, bir elektron isâbeti ile, kalbi harekete getirir. Kalbden çıkan 

kan, damarlarla, vücûdün her tarafına dağılır. Bu damarlar çok sağlamdır. Kalbe 

bağlı epher damarı [Aort], yirmi atmosfer basınca mukavemet eder. Lokomotifler, 

10-16 atmosferlik buhâr tazyîki ile işlediğinden, yanmakdan korunabildiği takdîrde 

bu damarlarla lokomotif boruları yapılabilecekdir. Damarlar, kalbden uzaklaşdıkca 

dallara ayrılır. Ya’nî incelir. En ince damarlara şa’rî damar [Kapiller] diyoruz. 

Kapiller bir kıldan elli def’a dahâ incedir. 

İğne kalınlığındaki bir et parçasında bin kapiller vardır. Bir insanda elli kilo adele 

bulunduğuna göre, kapiller adedi kolay hesâb olunabilir. Her kapiller, ortalama 

yarım milimetre uzunluğundadır. İnsandaki bütün kapiller ucuca konursa, 

dünyâyı dört def’a saracak bir boru elde edilir. Herbirinin ağız genişliği yanyana 

getirilirse 60000 m 2 bir sath meydâna gelir. Hâlbuki, en büyük olan epher damarının 

ağız genişliği beş santimetre karedir. Epherden ve tekmîl kapillerden aynı zemânda 

geçen kan mikdârı eşitdir. Zîrâ, epherdeki kan birkaç metre sür’atle akdığı 

hâlde, etrâfda sür’at azalarak, kapillerde hemen hemen sıfır olur. Kan, yarım milimetre 

uzunluğundaki kapillerden bir sâniyede geçer. Bu sâniye içinde gaz mübâdelesi 

vukû’ bulup, kan avdet eder. Kan, kalb içinden 1,5 sâniyede geçmekde, 5- 

7 sâniyede ciğerleri dolaşmakda, dimâgı 8 sâniyede, elleri ayakları 18 sâniyede do- 

– 976 –

laşmakdadır. Ya’nî bir kan hüceyresi, yirmidört sâatde, üçbin def’a kalbden vücûde 

gönderilmekdedir. İş esnâsında veyâ âteşli hastalıklarda, kalbin çarpma kuvveti 

azalınca, kan sür’ati iki misline kadar artar. Lâ havle ve lâ kuvvete illâ billâh! 

Beyt: 

Müntezamdır cümle ef’âlin senin, 

Aklı ermez, hikmetine kimsenin! 

KAN: Bir insanda beş-altı litre kan bulunur. Kanının üçde biri giden kimse tehlükesiz 

yaşıyabilir. Kan suyuna (Plasma) denir. Plasma içinde alyuvarlar [Hemati] 

ve akyuvarlar [Lökosit] yüzer. Bundan başka, (Fibrinogen) denilen azotlu bir 

madde, erimiş hâlde bulunur. Kesilen yerden çıkan kandaki fibrinogen, iplikler hâlinde 

pıhtılaşır. Bu pıhtıya (Fibrin) denir. Fibrin, kan akmasını durdurur. Fibrin 

çökelirken, kandaki yuvarlar da, pıhtı içinde çökelir. Bir cam tüpe alınan kan da, 

böyle pıhtılaşır. Pıhtı üstündeki berrâk sıvıya (Serum) denir. Serum içinde erimiş 

albümin maddesi, tuzlar bulunur. Bulaşıcı hastalık zemânlarında kanda hâsıl olan 

(Anti-toksin)ler de, serumda erir. Cam tüpe alınır alınmaz, içine pıhtılaşmayı 

önliyen madde [meselâ sodium sitrat tuzu eriyiği] konan kan, pıhtılaşmaz. Yalnız, 

kandaki yuvarlar çöker. Çökme hızı, serumdaki albüminin cinsine ve mikdârına 

göre değişir. Hastalıklar, serum albüminini değişdiriyor. Çökme hızı, birçok hastalığın 

tanınmasına yarıyor. 

Bir milimetreküp kanda, beşmilyon hemati vardır. Eritrosit de denilen bu alyuvarlar 

kemik iliğinde hâsıl olur ve otuz-kırk gün çalışdıkdan sonra, ihtiyâr olurlar. 

İhtiyâr eritrositleri, dalak, kandan alarak öldürür. Kan zâyı’ edince veyâ ba’zı hastalıklarda 

kandaki eritrosit sayısı azalır. Renk solar, iştihâ gider. Hâlsizlik, baş ağrısı, 

kulak çınlaması, kalb çarpıntısı, el, ayak soğuması olur. Bu hâle anemi (Kansızlık) 

denir. Hâlbuki, kan azalmamış, kandaki eritrosit azalmışdır. Çabuk ihtiyârlıyarak 

veyâ az hâsıl olarak, kanda azalıyorlar. Bâsur, mi’de, barsak gizli kanamaları, 

deriden, damardan, burundan ba’zan akan kanamadan dahâ tehlükeli olan anemilere 

sebeb olur. Çünki onlar hep akar. Yılan ve mantar zehri, eritrositleri öldürüyor 

ve hâsıl olmalarını azaltıyor. Kurşunla zehrlenme, sıtma ve başka birkaç bulaşıcı 

hastalık, barsak solucanı, ba’zı tehlükeli şişler [tümörler], ba’zı vitamin 

noksânlığı ve bebeğin iyi beslenmemesi, ba’zan çok yorulmak da eritrositleri 

azaltır. Başka sebebden meydâna geldiği için buna (segonder=bilvâsıta, ikinci 

anemi) denir. Bundan başka, primer veyâ essansiyel (asl hastalık) olan, kendiliğinden 

olan (Kloroz) ve (Pernisiyöz anemi) adında iki kansızlık hastalığı dahâ vardır. 

Kloroz, yetişgin kızlarda olur. Eritrosit sayısı değişmez veyâ azalması cüz’î olur. 

Lökositler, kanın polis me’mûrları gibidir. Sağlam insanın bir milimetreküp kanında, 

altıbin ile sekizbin arası lökosit vardır. Vücûde mikrop girince sayıları artar. 

Bir damla kandaki lökosit sayısından, vücûdde mikrop gavgası olup olmadığı 

anlaşılır. Lökositler de, kemik iliğinde hâsıl oluyor. Bunların lenfosit denen çeşidleri, 

lenfa bezlerinde hâsıl olmakdadır. Hastalığın cinsine göre, lökosit ve lenfosit 

artışları başka başka olur. Bir yarada bulunan kıyh [irin], akyuvar ölülerinin 

yığınıdır. Bunlar, mikrop savaşında ölmüşdür. 

Bilemediğimiz bir sebeble, kanda lökosit çoğalmasına (Lösemi) kan kanseri denir. 

Lökosit artması fazla ise, (Miyole lösemi) denir. Lenfosit artması dahâ çok ise 

(Lenfatik lösemi) denir. Bu hastalıkda, ateş, buğaz ağrısı, lenfa bezleri şişmesi, dalak 

şişmesi, diş etleri ve deri altı kanaması, hâlsizlik olur. 

Bir milimetreküp kanda, ikiyüz-üçyüzbin kadar (Trombosit) denen, çok küçük 

dânecikler de vardır. Bunlar da, kemik iliğinde hâsıl oluyor. Bunlar, kan çıkan yerde 

yığılarak, kanın pıhtılaşmasını kolaylaşdırıyor. Kanın ömrü yüziki gündür. 

Ya’nî, yüziki gün sonra, insanın kanı temâmen değişir. 

TANSİYON: Kan basıncı demekdir. Her boruda bulunan suyun basıncı vardır. 


Bağçe sularken hortumdaki deliklerden suyu fışkırtan, su basıncı olduğu gibi, 

damarlardaki kanın da bir basıncı vardır. Aortdaki kan basıncı, ince damardaki kanın 

basıncından çokdur. Kol atardamarında tansiyon onikidir. Ya’nî, oniki santimetre 

yüksekliğindeki cıvanın, tabanına yapdığı basınca eşitdir. Bu da 12x13,6=163 

gram/santimetre karedir. (Basınc), bir santimetrekare yüzey üzerine, dik etki 

eden kuvvet demekdir. Normal tansiyon mikdârı, yaşa göre ve insanın yapısına göre 

değişir. Bâzû atardamarı tansiyonu onaltı olan sağlam insan çokdur. Damar kireçlenerek 

veyâ üzülmek, kızmak sonucu sinir bozulması ile, kasları büzülerek 

[kramp] daralırsa, tansiyon artar. Nikotin gibi ba’zı zehrler ve böbrek hastalığında 

kana yayılan toksinler de, damarları daraltarak tansiyonu yükseltir. 

Kan tazyîkınin yükselmesi devâmlı ise, sebeblerini aramalı, bunları tedâvî etmelidir. 

Bedeni ve âsâbı yormamalı, üzülmemelidir. Âsâbı teskîn edici ilâc almalıdır. 

Kâfî mikdârda uyumalıdır. Az tuzlu ve az yağlı perhîz yapmalıdır. İdrâr söken 

ilâc vermelidir. Kramp, kabz olursa, potassium vermelidir. Baş ağrısına aspirin 

değil, antihistaminler vermelidir. Nöbet hâlinde, pirinc, meyve ve şekersiz 

perhîz yapılır. A vitamini, ökse otu [Gui], sarmısak fâidelidir. Menopose zemânında 

kadınlarda olan tazyîk artması mühim değildir. Tuzu az perhîz, ikinci kısmın 

kırkaltıncı maddesinin yirmidokuzuncu sırasında yazılıdır. Diyastolik tazyîk, 

ya’nî ölçü âletinin gösterdiği küçük tazyîk onüçden yukarı ise, kalb veyâ 

böbrek üzerinde durulur. Tuzsuz perhîz ve yatakda istirâhat lâzım olur. Tazyîk düşürücü 

ilâclar verilir. Böbrek, kalb, kebed, bağırsak hastalarında, bunlar tedâvî edilince, 

tansiyon normale iner. Bu tedâvîlerin tabîb tarafından yapılması lâzımdır. 

Bilhâssa kadınlarda, kan kaybını durdurmak için, sabâh akşam aç karna, nohud kadar 

damla sakızı yutmak ve (Sang-Dragon) kardeşkanı denilen kırmızı sakızdan 

1-5 gram kadar yimek fâidelidir. Altıyüzellidördüncü [654] sahîfeye bakınız! 

Tansiyon düşmesi de tehlükelidir. Düşük tansiyonu tabî’î hâle yükseltmek için 

tuzlu ayran ve bol su içmeli, yine düşerse tabîbe mürâce’at etmelidir. 

KAN GRUBLARI: Birinci cihân harbinden önce, kansız bir kimseye, başka bir 

insanın kanı şırınga edilince, ba’zan, hemen ölüyordu. Bunun önüne geçilemiyordu. 

Ba’zı kimselerin kanının serumunda, belli iki maddenin bulunduğu görüldü. 

Agglütinin denen bu maddeler birbirine benzemez. Biri α [alfa] ile ikincisi β [beta] 

ile gösterilir. Ba’zı kimsenin alyuvarlağında da, pıhtılaşabilen iki madde bulunuyor. 

Bunlar da, birbirine benzemez. Birine A, ikincisine B denir. Bir insana kan 

verildiği zemân, A özellikli alyuvarlar, α maddesi bulunan seruma gelince veyâ B 

özellikli alyuvarlar, β bulunan seruma gelince (Agglutination) olur. Ya’nî, dışardan 

gelen kandaki alyuvarlar bir araya yığılıp, pıhtı hâlinde çöker ve kan verilen 

kimse hemen ölür. Her insanın kan serumunda, kendi alyuvarlarındaki pıhtılaşabilen 

maddeyi pıhtılaşdırmıyan agglütinin bulunur. Yoksa, herkesin kanı, kendiliğinden 

pıhtılaşarak ölürdü. Bu bakımdan dört dürlü kan gurubu vardır: 

1 — 0 [sıfır] grubu: Bu grubda bulunanların alyuvarlarında A ve B maddeleri 

yokdur. Serumlarda α ve β vardır. Bunların alyuvarları hiç bir serumda pıhtılaşmaz. 

Herkese kan verebilirler. Verdikleri kan az olduğundan, serumla verilen α 

ve β agglütininleri, kan alan kimsenin alyuvarlarını pıhtılaşdırmaz. Bu grubdakiler, 

başka grubdakilerden kan alamazlar. 

2 — A grubu: Bu grubda olanların alyuvarlarında, yalnız A maddesi vardır. Serumlarında 

yalnız β bulunur. Bunlara yalnız kendi grublarında veyâ 0 grubunda 

bulunan kimselerin kanı verilebilir. Bunlar, yalnız kendi grublarında veyâ AB grubunda 

bulunanlara kan verebilirler. 

3 — B grubu: Bu grubda bulunanların alyuvarlarında yalnız B vardır. Serumlarında, 

yalnız α bulunur. Bu grubdan veyâ 0 grubundan kan alabilirler. Ancak kendi 

grubuna veyâ AB grubundakilere kan verebilirler. 

4 — AB grubu: Bu grubda olanların alyuvarlarında hem A ve hem de B bulu- 

– 978 –

nur. Serumlarında hem α hem β bulunmadığından, dışardan gelen alyuvarları 

çökdürmezler. Her grubdan kan alırlar. Çünki dışardan gelen α ve β agglütininleri 

hem azdır, hem de bunların kanında dağılarak dahâ te’sîrsiz kalıp, alyuvarları 

çökdürmez. Bunlar AB den başka grubdakilere kan veremezler. 

Bir insan bütün hayâtı boyunca, bu dört grubdan birisinde bulunur. Herkes kendi 

kan grubunu öğrenmeli, nüfûs cüzdanına yazılmalıdır. Fekat gebelik, lohusalık, 

narkoz, radioterapi ve arsenikli ilâcların, kan grubunu ba’zan değişdirdiği görülmekdedir. 

Yüz kişi üzerinde yapılan tecribede, kırkbeş kişi 0, onbir kişi A, kırk kişi B ve 

dört kişi AB grubunda bulunmuşdur. 

Kan grubu ölçülmesi, adlî işlerde de fâideli olmakdadır. Şübheli birinin elbisesinde 

görülen kan lekesinin grubu, bu kimsenin kan grubuna uygun bulunmazsa, 

(Elim kesildiği zemân üstüme kan damlamışdı) gibi sözünün yalan olduğunu 

meydâna çıkarır. 

Çocuğun kan grubu, babasının veyâ anasının kan grubuna benzer. Bir çocuğun 

kan grubu, anasının kan grubuna benzemezse, babasının kan grubunda olduğu anlaşılır. 

Bu çocuğun babası olduğu sanılan adamın kan grubu, çocuğun kan grubuna 

benzemezse, bunun babası olmadığı anlaşılır. Fekat, bu çocuğun grubunda 

olan bir adamın, bu çocuğun babası olduğu kesin olarak söylenemez. Çünki, aynı 

grubda bulunan, başka çok adam vardır. 

Grubu belli olan (test serum)dan, bir cam üzerine, bir damla konur. Üzerine bir 

damla % 10 luk sodium citrat eriyiği konur. Bir damla da kan konur. İki dakîka 

sonra berrâk kalırsa, agglütinasyon yokdur. Bulanırsa, vardır. (Test serum) piyasada 

satılmakdadır. Bozulmadan iki-üç ay saklanabilir. 

TENEFFÜS CİHÂZI: Sıhhatli bir insân, sâatde bin nefes alır. Vücûd fabrikasının 

mikrop ve gazlara karşı mühim kapısı, nefes yollarıdır. Ağız ve burun boşluğunu 

ciğerlere rabt eden onbeş santimetrelik hava borusu [Trake]nin yukarı ucu 

gırtlak [Hançere] olup, burada hava borusu, ses iplikleri vâsıtası ile daralmış, bir 

ince yarık hâline gelmişdir. Bu yarık, nefes yolunun otomatik kapanabilen kapısı 

olup, toz, balık kılçığı ve tahrîş edici gazların te’sîri ile kendiliğinden kapanır. 

İnsan arzû etse de, klor, amonyak ve diğer zehrli gazları teneffüs edemez. Hava 

borusu, göğüs boşluğunda, yarım milimetre inceliğinde, yirmibeşmilyon kadar 

ince kollara ayrılır. Her kol, yine 15-20 dâne son kollara ayrılır. Her son kolun ucu 

kese gibi şişkin olup, bu hava kesecikleri, kollar ucunda üzüm salkımına benzer. 

Bu hava keseciklerinin hepsine (Akciğer) diyoruz. Akciğerde, kalbden gelen kan 

damarları da, kollara ayrılır. Ayrıla ayrıla nihâyet ciğerde dörtyüzmilyon kapiller 

meydâna gelir. Bu kapiller, hava keseciklerini sarar. Gaz basıncından dolayı, 

kandaki CO 2 nin fazlası, hava kesesine ve kesedeki oksigen de kapillere, ya’nî kana 

geçer. Bu gaz mübâdelesi, bir sâniyede vukû’ bulur. Orta bir nefes almada, keselerin 

mecmû’ sathı yüzelli, derin teneffüsde dörtyüz metre karedir. Ciğerde birinci 

hâlde üç litre hava mevcûd olup, bunun yarım litresi, ya’nî altıda biri mübâdele 

olur. Bir insanın ciğerlerinden dakîkada yatarken sekiz, otururken onaltı, yürürken 

yirmidört, koşarken elli litre hava geçmekdedir. Harb maskeleri süzgeçlerinin 

mukavemeti ölçülerinde bu mikdâr, otuz litre kabûl edilmişdir. Devâmlı spor 

ve mümârese ile, ciğerlerde bir teneffüsde mübâdele edilen hava mikdârı, beşbuçuk 

litreye çıkabilmekdedir. Tecribeli dalgıçlar, su altında dörtbuçuk dakîka, nefes 

almadan durabilmekdedir. Bir hayvânın kanına oksigen verirsek, teneffüs yavaşlar, 

hattâ durur. Zîrâ dimâgdaki teneffüs merkezi, artık, göğsü karından ayıran 

perdeye hareket emri veremez. Kandaki karbon dioksid gazının artması ise, teneffüs 

merkezini îkâz ederek, teneffüsü hızlandırır. 

HAVA (ATMOSFER): Bir hava deryâsının dibinde yaşamakdayız. Hava, orta- 

– 979 –

lama yüz kilometre yükseklikde olup, yukarısında dahâ hafîf gaz tabakaları ile örtülüdür. 

Okyânusların sekizyüz metre derinliğinde yaşıyan balıklar, havaya çıkarılınca 

parçalandığı gibi, insanlar da, hava basıncı altından çıkarılınca yaşayamaz. 

Hava, deniz kenârında, bir santimetre kare satha, bir kilogram tazyîk yapmakdadır. 

Bu basınc mikdârına, bir (Atmosfer) denir ki, yetmişaltı santimetre [76 cm] yüksekliğindeki 

cıvanın basıncına eşitdir. Cıvanın özgül ağırlığı 13,6 gr/cm 3 olduğu için, 

binotuzüç santimetre [76x13,6=1033,6] suyun basıncı, ya’nî on metre ve otuzüç santimetre 

yüksekliğindeki suyun basıncı, bir atmosferdir. İnsan derisinin yüz ölçümü, 

ortalama birbuçuk metre kare olduğuna göre, hava, hepimizi onbeş ton kuvvetle 

ezmekdedir. Bu büyük kuvvet altında, pestil hâline gelmeyişimiz, teneffüs sâyesindedir. 

Teneffüs yolları, akciğer keseleri, kapiller ve kan damarları ile, vücûdümüzün 

bütün hüceyrelerine hava gitdiğinden, içimizde de, hâricdeki tazyîka müsâvî bir 

basınc mevcûddür. Sıcak havada tazyîk azalır, barometre düşer. Soğukda ise yükselir. 

Bu tazyîk tehavvülü, sıhhatimiz için çok mühimdir. Bu tehavvül olmasaydı, 

bildiğimiz hastalıkların dörtde biri mevcûd olmazdı. Sıhhî ıklîmler, kırların ve kışın 

yaylaların, ilkbehârda hâtt-ı üstüvâ [ekvator] adalarının ıklîmleridir. 

Hava ile yeryüzü, elektrik bakımından birbirine karşı, bir pilin kutupları vaz’ıyyetindedir. 

Hava artı, erd eksi yüklüdür. Bu iki kutup arasında yaşamakda olan insan 

elli litre tuzlu su taşıdığından, kuvvetli bir nâkildir. Üzerimiz yüzbinlerce kıl 

ile örtülü olduğundan bir verici istasyonu hâlindeyiz. 

Yüz litre havada, yetmişsekiz litre azot, yirmibir litre oksigen, bir litre argon gibi 

necîb gazlar ve 0,03 litre karbondioksid gazı [CO 2 ] bulunur. Hava, bu gazların 

karışımıdır. Havada gaz hâlinde bulunan azot, yumurta akı, ekmek, et gibi cismlerin 

yapı maddesidir. Böyle azotdan yapılmış maddelere (Protein) diyoruz. Proteinler, 

aminoasidlerin peptidleşmesinden hâsıl olan polipeptid yapısındadır. 

Bunlar, protoplazmanın yapı taşı olduğundan, proteinsiz, ya’nî azotsuz yaşanmaz. 

Yalnız yağ, şeker, nişasta gibi azotsuz gıdâlarla beslenen bir hayvân, yaşıyamaz. 

İnsan, hergün gıdâlardan sekiz gram azot almak mecbûriyyetindedir. Lâkin 

ne insan ve ne de hayvân ve ne de nebâtlar, havadaki azotu alamıyoruz. Zîrâ, azot 

moleküllerindeki ikişer atom, birbiri ile kuvvetli bağlı olup, kolay ayrılmıyor. 

Bileşik cism yapmak için atomlar birleşir demişdik. 

Havada oksijen bulunmasaydı veyâ oksijen mikdârı yüzde 21 den az veyâ çok 

olsaydı, zararlı olur, hiçbir canlı nefes alamaz, yaşayamazdı. Yer yüzünde hiçbir 

insan, hayvan, nebât bulunmazdı. Yağmurlu, karlı ve fırtınalı havalarda oksijen mikdârı 

hiç değişmiyor. Allahü teâlâ değişmekden muhâfaza ediyor. Allahü teâlâ, insanlara 

büyük ni’met olarak, Peygamberleri gönderip îmânı bildirdi. Havadaki oksijen 

mikdârını yüzde 21 olarak sâbit tutuyor. Bu ni’metlerin kıymetlerini anlamalı, 

her nefesde hamd etmeliyiz. Görmek, işitmek ve söylemek ni’metlerinin kıymetlerini 

hiç düşündünüz mü? Bu ni’metler için, gece gündüz durmadan hamd etsek 

karşılık yapabilir miyiz? Lâzım olan hamd ve şükr yapılmadığı için, bunları geri alıyor 

mu? Almıyor. Afv ediyor. Hamd ve şükr etmiyenlerin, hattâ inkâr edenlerin, 

dünyâ ni’metleri içinde, râhat ve mes’ûd yaşadıklarını, ba’zı sevilmişlerin de sıkıntılar 

çekdiklerini görüyoruz. İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfenin zındanda işkence yapılarak 

öldürülmesi ve imâm-ı Rabbânînin üç oğlunun bir günde vefât etmeleri 

böyledir. Bunun sebebini ârifler anlamakda ve talebelerine bildirmekdedir. Bunlar 

sizi aldatmasın! Çünki, Allahü teâlânın afv ve sabr sıfatları, diğer sıfatları gibi 

sonsuzdur. Bizim gibi câhiller, böyle afv ve merhamet sâhibi Rabbimize karşı 

kusûrlarını bilmeli, Ona karşı şükrde hiç kusûr yapmamalı, emrlerine ve yasaklarına, 

ya’nî islâmiyyete bütün gayretimiz ile sarılmalıyız. 

Bir azot deryâsı olan hava içinde yaşadığımız ve hergün bin litre azot ciğerlerimize 

kadar girdiği hâlde, hayâtımıza çok lüzûmlu olan bu azotu, hüceyrelerimize 

havadan alamıyoruz. Mahlûkatı sıkan en büyük derdlerden biri açlıkdır. Her sene 

– 980 –

milyonlarca hayvân ve nebât açlık derdinden telef olmakdadır ve şu sâatde binlerce 

aç insan mevcûd olup, doyasıya yimeğe muvaffak olamamakdadır. Bu açlar, bilhâssa 

pahâlı olan protein maddelerine, ya’nî içinde yüzdükleri azot deryâsına, ciğerlerine 

kadar girmiş iken, istifâde etmekden âciz oldukları azot maddesine açdır. 

Bu hâl, insanların aczini göstermeğe kıymetli bir misâl teşkîl etmekdedir. Zîrâ, eğer 

teneffüs ile oksigen gazını alıp kanımıza katdığımız gibi, azot gazını da tutmak hâssası 

kanımıza bahş edilmiş olsaydı, yeryüzündeki bütün açlık ihtiyâcımız, bir soluma 

ile te’mîn edilebilecekdi ve artık aç kimse kalmıyacak, avcılık nihâyet bulup, milyonlarca 

cânlı, açlık sıkıntısından kurtulacak, açlık dolayısı ile ekmek ve et için insanlar 

birbirlerine saldırmıyacak, yeryüzü bir harb sâhası hâlinden çıkarak, bir Cennet 

ravzası hâline dönecekdi. Bunların hepsi, insanın hergün ciğerlerine giren bin 

litre azotdan, sekiz gram (yedi litre)sini uzviyyetine alabilmesi ile olacakdı. 

Havanın yüksek tabakaları hafîf ve oksigence fakîrdir. Böyle havada, hem teneffüs 

güçleşir, hem de rûhî teşevvüşler hâsıl olur. Teneffüs güclüğü, ya’nî oksigen 

azlığının te’sîri, alkolün te’sîrine benzer. Bu te’sîrler insanlara göre değişir. 

Dörtbin metreye kadar birşey duyulmaz. Bundan sonra nefes darlığı, boğulma hissi, 

baş ağrısı, ateş basması gibi dağ hastalığı alâmetleri başlar. Fekat, bu şartlara 

alışarak teessür zâil olur. Dokuzbin metreden sonra diğer ârızalar baş gösterir ki, 

vücûd bu şartlara uymaz. Bu zemân, oksigen bombaları ile sun’î hava verilmezse 

veyâ diğer tedbîrler alınmazsa ölüm hâsıl olur. 

Hüceyrelerimizde, oksigen, gıdâları yakınca, karbondioksid meydâna geliyor. 

Bu da, ciğerlerden havaya veriliyor. İnsan sâatde 20-40 ve günde 500-1000 litre karbondioksid 

gazı hâsıl ediyor. Şehr havasında (CO 2 ) mikdârı, binde bire ve hattâ dahâ 

yukarıya çıkar. Bu gaz, öldürücüdür. Yüzde yedi mikdârında teneffüs güçleşir. 

Yüzde ondört olunca öldürür. Kalküta şehrinde, bir odaya tıkılan 146 mahbûsdan 

123 ü, kendi (CO 2 )leri ile ölmüşdür. Karbondioksid gazı havadan ağır olduğundan 

çukurlarda, mahzende toplanır. Gazoz şişeleri açılınca, aşağı doğru köpük hâlinde, 

masa örtüsü üzerine akar. Bu gaz, ısıyı fenâ iletir. Hava tabakasının erd üzerinde 

sıcaklığı koruması, dahâ ziyâde karbondioksid sâyesindedir. Hava olmasaydı, yer 

yüzünün ortalama sıcaklığı (+15 0 C) yerine (—23 0 C) olacakdı. Bu otuzsekiz derece 

farkın yirmibir derecesi, havadaki onbinde üç karbondioksid sâyesindedir. 

İnsan vücûdü, içinde elli litre sıcak mâyı’ bulunan bir fıçı gibidir. Fıçının serbest 

sathı ciğerler olup, takrîben ikiyüz metrekaredir. Bu sıvı, bu yüzeyden ve bütün 

derimizden, buhârlaşır. Ağız ve burnumuzdan havaya su buhârı veriyoruz. 

MİKROP: Mikrop nedir? Mikroplar, dünyâmızda en ziyâde yayılmış mahlûklar 

olup, o kadar çokdur ki, diğer bütün cânlıların mecmû’ sayısı, bunların yanında 

sıfır gibidir. Üzerinde binlerle mikrop yaşamayan bir toprak parçası, havada, 

bir toz, bir su damlası, bir sinek ayağı ve hiçbir insan kılı mevcûd değildir. İnsan 

bir camı ağzına sürünce, cam üzerinde düzinelerle mikrop kümesi meydâna gelir. 

Her insan bûsesi, insanların birbirine binlerce mikrop vermesi demekdir. Masa üzerinde 

yürüyen bir sinek, karda gezen insanın izleri gibi, mikrop yığınları bırakır. 

Süt hayvândan bakraca akdığı zemân, her kahve kaşığında binlerce mikrop bulunur. 

Bu mikdâr, her sâatde katkat artar. Bir mikrobun yirmidört sâatde çoğalarak 

yetmiş milyona çıkdığı görülmüşdür. Tereyağındaki mikroplar, sütden on kat 

fazladır. İnsan ve hayvânların bulunduğu yerde, mikrop mikdârı fevk-al’âde artar. 

Bir kaşık nehr suyunda, şehre girmeden evvel otuzbin, şehrden çıkınca milyarlarca 

mikrop vardır. Mikroplar havada uçmaz. Havadaki herbir toz, yüzlerce mikrop 

taşıyan birer balondur. Mikroskop 998 [m. 1590] de keşf edildi. 

İNSAN VE MİKROP: Mikroplar, diğer hayvân ve nebâtlar gibi canlı mahlûklar 

olup, insanlara zararlı veyâ fâideli olmak gâyesinde değildir. Bunların, yegâne 

gâyesi, her cânlıda olduğu gibi, yaşamak arzûsudur. Birçok insan, mikrop deyince, 

– 981 –

yanlış olarak, insana düşman olan mahlûk zan eder. Hâlbuki Allahü teâlâ, çok şeyleri 

yaratmasına, mikropları sebeb ve vâsıta kılmışdır. Cenâb-ı Hakkın irâdesi ile, 

dilemesi ile, muhtelif işlerin yapılmasında vazîfe görüyorlarsa da, umûmî olarak zararsız, 

fâideli ve zararlı [pathogene] olmak üzere üç sınıfdırlar. Onbinlerce nev’leri 

olup, hemen yüzde sekseninin insanlarla alâkası yokdur. Yüzde iki kadarı, fâidelidir. 

Meselâ, bize, peynir, sirke, hamur, maya ve sâire yaparlar. Bir kısmı ile de, berâber 

yaşamakdayız. Her nefesde, binlercesi içimize girer. Bunlar, tavuk, kedi, köpek, 

koyun ve sâire gibi, ehlî hayvanlarımız gibidir. Lâkin bunlar, bize dahâ yakın 

olup kümesde, ahırda değil, hârice açık bulunan a’zâmızda ikâmet eder. Cild, ağız, 

burun, teneffüs yolları, mi’de, bağırsak ve sâire yerlerimiz bunlarla doludur. Bunlar, 

basît ve beceriksiz değildir. İçlerinde san’atkârları ve mütehassısları mevcûddür. 

Yalnız ağzımızda, elli çeşid mikrop çalışmakdadır. İnce bağırsaklarda da, 

muhtelif ihtisâslara mâlik yirmibeş dürlü mikrop nev’i vardır. İnsan, bu işçilerinin 

yevmiyesini gıdâ olarak verip, güc hazm olan gıdâların hazmını bunlara yapdırır. 

Bir def-i hâcetde, abdesthâneye, yüzbinlerce mikrop terk edilmekdedir. 

Her insanda mevcûd bu sayısız mikroplar, zararlı değildir. Hâricden durmadan 

vücûdümüze zararlı mikrop da girmekdedir. Hiçbir gün yokdur ki, hepimiz verem 

mikrobu yutmamış olalım. Süt ineklerinin yarıdan fazlası tüberkülozdur. Pastörize 

edilmiyen her sütde verem mikrobu üçbine kadar çıkdığı nâdir değildir. Hemen 

her tereyağının yüz gramında, binlerce verem mikrobu vardır. Öldüğü zemân vücûdünde 

verem hastalığı başlamamış insan, yok gibidir. Tüberkülozdan bademcikleri 

şişmemiş çocuk azdır. Diğer hastalık mikropları da, heryerde mevcûddür. 

Herkesin ağız ve burnunda difteri ve grip mikropları yaşamakdadır. Cildimizde, 

çıban mikropları, kanı zehrliyen mikroplar dâimî müsâfirimizdir. Hâlbuki üzerimizi 

saran bu düşmanlardan zarar görmiyoruz. Yalnız veremli sütden bir damla içen 

kimse birkaç haftada ölmeli idi. Bunun sebebi: Bir bardak sütde, meselâ üçbin verem 

mikrobu yanında, ayrıca kırk muhtelif nev’den milyarlarca zararsız mikrop vardır. 

Diğer mikropların yanında verem mikrobunun milyonda bir azlığı, olgun bir 

insan kalabalığını isyâna teşvîk etmek isteyip, birşey yapamıyan üç-beş fesâdcının 

azlığına benzer. Diğer tarafdan, uzviyyete giren zararlı mikroplar zarar yapamaz. 

Zîrâ durmadan ta’kîb olunurlar. Küçük çocuklarda bu ta’kîb kuvvetli olmadığından, 

bunlara kaynamamış süt vermemelidir. Lâkin büyükler senelerden beri hergün 

zararlı mikropları yuta yuta bunlarda, müdâfe’a vâsıtaları teşekkül etmişdir. 

Alışan insanın günde içdiği sigara mikdârını, birisi birdenbire içerse, hasta yapmasına 

benzer. Bizi zararlı mikroplardan koruyan üçüncü ve en mühim vâsıta, içimizdeki 

sâdık arkadaşlarımız olan mikropların, yabancı mikropları istememeleridir. 

Bunlar, yerlerini yabancı mikroplara bırakmak istemez. Demek ki, hastalığın insana 

geçmesi muhakkak olmıyor. Hadîs-i şerîfde de böyle buyurulmuşdur. 

SÂRÎ HASTALIKLAR NE ZEMÂN MEYDÂNA GELİR?: Bir tarafdan (İnfection) 

ya’nî hastalık mikrobunun gelmesi, diğer tarafdan, berâber yaşamakda olduğumuz 

mikropların azalması sebebiyle meydâna gelir. Ekmek üzerinde küflerin tufeylî 

olarak yaşadığı gibi, mikropların üzerinde yaşıyan parazitler de vardır. Bakteriophage 

denilen bu parazitler, mikropların za’îf zemânında çoğalır, büyük ve yardımcı 

mikroplarımızı yirler. Bu sûretle vücûdümüz, yardımcı mikroplardan fakîrleşir. 

Ada, yayla, sayfiye havalarında mikrop bulunmadığından, buralara seyâhat 

eden, bilhâssa gençlerde yardımcı mikroplar azalarak, mukavemet görmiyen, meselâ 

herkesde, her zemân mevcûd anjin mikropları fe’âliyyete geçerek, Klimatik 

anjin meydâna gelir. Yine bu sebebden, seyâhate çıkan gençlerde, şiddetli tüberküloz 

zuhûr eder. Ormanlık yaylalarda, meselâ bizim güzel Uludağımızın Kirazlı 

yaylasında, aslâ verem mikrobu yokdur. Lâkin genç seyyâh, çadırında yerde yatmakdadır. 

Burası ile, odada karyolasında yatmak arasındaki muhît şartları pek farklıdır. 

Gencin, Patojen mikroplara karşı müdâfe’asında, sâdık yardımcıları ve ön- 

– 982 –

cüleri olan kendi mikropları, bu şart değişmesinden müteessir olarak kuvvetden 

düşerler. Hava ve mevsim değişmelerinde sârî hastalıkların çoğalması da bu sebebdendir. 

Mevsim değişmesinden maksad, hava şartlarının bozulması değil, değişmesidir. 

Meselâ, latîf behâr mevsiminin ânsızın gelmesinde, yardımcı mikropların hayât 

şartları ânsızın değişerek, mukavemetleri bir müddet için sarsılır. 

Mikroplar pek küçükdür. Bir milimetreküp kanda beşmilyon kırmızı yuvarlar 

(Hematie) vardır. Bir hemati içine bir tifo basili kolayca yerleşir. Bir tifo basili içinde 

de, tüberküloz basili kolayca yerleşip gezebilir. Verem basili, mikropların en 

küçüğü değildir. Çubuk şeklindeki bir verem mikrobu üzerine, virüs sınıfından 

binüçyüz uzviyyet yerleşebilir. İnsanın vereme yakalanması için, asgarî bin tâze 

kuvvetli mikrobun ciğerlere girmesi lâzımdır. Bir tüberkülozlunun sabâh kahvaltısı 

yapdığı masa örtüsünde onbinlerce tükürük damlası ve her damlada binlerce 

mikrop görülmekdedir. Bir öksürükle meydâna gelen damlacıklar, mikrop mermîleri 

olup, üçbuçuk metre kadar uzağa gider. Bu mermîlere rastlıyan ve bilhâssa çocuklar, 

tehlükededir. Çocuklar, tüberküloza, büyüklerden on def’a dahâ kolay yakalanır. 

VİRÜS: Bir mikrop kümesi, Şamberlan [ya’nî pişmiş porselen] süzgecinden süzülürse, 

mikroplar geçmez. Bir sıvı süzülür. Difteri, dizanteri ve verem mikroplarından 

bu sûretle elde edilen mâyı’ler, hastalık hâsıl etmez. Fekat nezle, grip gibi 

mikroplardan elde edilen mâyı’ler hastalık yapar. Demek ki, böyle hastalıklar, yalnız 

mikroplar ile değil, süzülebilen, pek dahâ küçük virüs dediğimiz cismlerle bulaşır. 

Virüsler, mikropdan yirmibin def’a dahâ küçükdür. Bunlar da, mikroplar gibi, 

yetişir, ürer ve sirâyet eder. Bugün üçyüz çeşid virüs tanınmış ve bunlardan yirmibeşi 

görülmüşdür. Bunların, sâdece stoplazmadan ibâret oldukları anlaşılmışdır. 

Bugün virüsler dondurularak billûr hâle getirilebiliyor. Bu şekldeki virüs temâmen 

cânsız, bir kimyâ maddesi gibidir. Fekat, müsâid bir yere konduğu zemân, 

cânlılığını göstererek ürer ve hastalık yapar. Ancak, elektron mikroskopla görülebilir. 

Virüsle bulaşan hastalıklar, kızıl, kızamık, su çiçeği, nezle, grip, çocuk spinal 

felci, kuduz, papağan hastalığı, domuz vebâsı ve sâiredir. Virüsler, bu hastalıkların 

mikroplarını kuvvetlendirirler. Mikropları za’îfleten ve hattâ mahv eden virüsler 

de vardır ki, bunları yukarda bakteriofaj diye söylemişdik. Fen, bakteriofaj 

vermek sûreti ile belki birçok hastaları tedâvî etmeğe muvaffak olacakdır. 

TOXİN: Mikroplar insanlara çeşidli yoldan zarar verir. İnsanı bir eve benzetirsek, 

tüberküloz basilleri, bu evin dıvârlarını yıkar. Difteri basili, açık bırakılmış hava 

gazı musluğuna benzer. Bu basilin kendi birşey yapmaz. Bademciklerde oturup, 

beyâz ve kırmızı kana Toxin dediğimiz bir zehr gönderir. Bu zehr, kalb ve böbrekleri 

bozar. Tetanoz basili de, ufak bir yara üzerinde usluca oturup, vücûde tetanoz 

toksini gönderir. Bu toksin, en kuvvetli zehrlerden olan Strikninden ikiyüz def’a 

te’sîrli olup, bir gramı, yirmimilyon fâreyi veyâ dörtbin insanı öldürür. Vücûde yayılan 

bu toksin, mırdar iliği zehrliyerek, insan gerile gerile ölür. 

ANTİTOXİN: Vücûdümüz, içeri giren her yabancı maddeye karşı bir koruyucu 

madde (Antikor) husûle getirip, bununla kimyâca birleşdirerek, zararsız hâle 

sokmağa çalışır. İçeri bir toksin girince, antitoksinler meydâna gelerek, yeniden 

gelecek toksinlerle birleşirler. Kızıl, kızamık ve su çiçeğine karşı meydâna gelen 

antitoksinler, kanda dâimî kalıp, insan ikinci def’a bu hastalıklara yakalanmaz. Nezle, 

grip, difteri ve başka hastalıkların antitoksinleri ise, zemânla vücûdden dışarı 

atılır. 

Düşmanı mikropla yenmek, ikinci cihân harbinde düşünüldü. Mikrop silâhları 

ve koruma vâsıtaları üzerinde çalışıldı. Yer küremiz etrâfında dönen sun’î peykleri 

mahreklerine oturtan büyük füzeler gibi birkaç roketle, meselâ, İngiltereye saçılacak 

mikropların, kısa bir zemânda İngiliz milletinin üçde birini harb edemez 

hâle getireceği hesâblanmakdadır. Bu füzelerde, mikrop yüklü tüyler bulunacak, 

– 983 –

u tüyler havada dağılıp, çok geniş sâhaya, sârî hastalık mikropları saçacakdır. Bugün, 

mikrop silâhları üzerinde, çok çalışılmakdadır. 

YORGUNLUK: Zararlı maddeler, mikrop, toksin, virüs, zehrli gazlar gibi, 

vücûdümüze yalnız hâricden gelenler değildir. Adalelerimiz hareket ederken, 

vücûdümüzün derinliklerinde zehrli madde hâsıl olur. Yorgunluk hissini yapan bu 

zehr, süt asidi dediğimiz alfa oksi propiyonik asiddir. Yorgun bir adalede teşekkül 

etmiş olan bu asid dışarı çıkarılırsa, adale eski fe’âl hâlini alır. Yorulan bir uzvda 

diğer maddeler de teşekkül edip, kan ile her tarafa ve bilhâssa dimâga girerek 

yorar. Şu hâlde yorgunluk, süt asidi ve diğer toksinlerle kanın zehrlenmesinden ibâretdir. 

Bir köpek kuvvetden düşerek yatıp uyuyuncıya kadar çalışdırılır ve uyuyunca 

bundan kan alınarak, râhat ve keyfli bir köpeğe verilirse, bunun yorularak uyuduğu 

görülmekde ve bunun aksi de vukû’ bulmakdadır. Yorgun ve yıpranmış bir 

insana, râhat bir insanın kanı verilerek, fe’âl bir hâle getirilmekdedir. Fekat, yarının 

insanına verilerek bunu yorgunlukdan ve uykudan devâmlı kurtaracak, bütün 

ömrünü fe’âliyyet ve râhatlıkla geçirmesine yarıyacak bir antitoksin bulunacağı 

zan edilmemelidir. Zîrâ yorgunluk, yalnız bir kimyâ hâdisesi değil, diğer bütün 

vücûd hâdiseleri gibi, insanların anlıyamadığı , mübhem bir hayât hâdisesidir. 

Yorgunluğu gidermek, çalışmakdan meydâna gelen zehrleri temizlemekle berâber, 

hüceyreleri dinlendirmek de demekdir. 

Bir otomobil, ancak yakma tertîbatının, gazı patlatması ile hareket etdiği gibi, 

adale motorlarımız da, dimâgımızın sinir cereyânını vermesi ile hareket eder. 

Her adale parçası, bir tel, bir sinir ile dimâga bağlıdır. Yalnız hareket için, adaleleri 

dimâgımıza bağlıyan milyonlarca sinir olup, bunların milyarlarca ince kolları 

mevcûddür. Amerikadaki vahşîlerin oklarının ucuna sürdükleri Kürar [Curare] 

ismindeki zehr, bu sinirlerin uçlarını felce uğratır. Adale hareket edemez. Ağrı yapmadığından, 

insan zehrlendiğini anlamaz. Elini, ayağını oynatamıyarak yere yıkılır 

veyâ taş gibi dikili kalır. Görür ve işitir ise de, gözünü kırpamaz, dilini oynatıp 

bağıramaz. Kabr azâbı da bunun gibidir. Meyyit, elem, acı duyar. Fekat, kıpırdıyamaz. 

Kürar, zehrlerin en fenâsıdır. En son, teneffüs adaleleri uyuşarak, zevallı 

ses çıkaramadan ölür. Dünyâda tabî’î ve sun’î kötülükler çokdur. Bunların en kötüsü 

kürardır. 

ZEHR NEDİR?: Umûmî bir zehr ta’rîfi yapılamaz. Keçi, yirmi gram morfin yiyip, 

sıçramasına devâm eder. Şu hâlde morfin zehr değil midir? Ada tavşanları zevkle 

belladon yir de müteessir olmaz. Tuz rûhu zehr olamaz. Zîrâ mi’delerimiz bizzât 

bunu yapıyor ve hiçbir zararı olmıyor. Zehrli ve fâideli cismlerin tâm ta’rîfini 

yapmak çok gücdür. Zîrâ: 

a) Zehr, bunu alan cânlının nev’ine tâbi’dir. Keçiye zehr olmayan morfin, insan 

için zehrdir. 

b) Zehr, aynı nev’e mensûb cânlıların şahsiyyetine de tâbi’dir. Babaya zararsız 

olan sigara, üç yaşındaki çocuğunu öldürür. 

c) Zehr, alışmağa da tâbi’dir; alışmış bir ihtiyâra dokunmıyan sigara mikdârı, ilk 

def’a içen ihtiyârı öldürebilir. 

d) Zehr, alınan mikdâra tâbi’dir. Her cismin bir dayanabilecek mikdârı vardır. 

Ancak bu mikdârdan fazlası zehrdir. En şiddetli zehr bildiğimiz siyanürlerin kanda 

dolaşan mikdârı zehrlemez. Mi’deye doldurulan beş litre su ise, insanı öldüren 

zehrdir. Hattâ yeni doğan bir nevzâd için, bir bardak su zehrdir. 

e) Zehr, zemâna da tâbi’dir. Sabâh aç karna içilen bir büyük sigaranın zehr te’sîri, 

öğle yemeğinden sonra içilen aynı sigaranın te’sîrinin on katıdır. 

f) Zehr, berâber alındığı diğer maddelere de tâbi’dir. Aynı mikdâr kafeini hâvî 

çay ve kahvenin te’sîrleri başka başkadır. Aynı sûretle, aynı mikdârda ispirtoyu 

hâvî Absent ile şerâbın zehr te’sîrleri farklıdır. 

– 984 –

Bu altı misâl, dahâ başka dürlü 6x6 kadar çoğaltılabilir. Lâkin, zehrin ta’rîfinin 

güclüğünü anlatmağa bu kadarı da yetişir. 

TÜTÜN: Bugün fırın sayısında satış mağazaları bulunan ve hükûmetlerce reklâmları 

yapılarak değeri ekmeğin üstüne çıkmış bulunan tütünün müessir maddesi 

nikotindir. Korkunç zehrler arasında yer alan bu cismin bir damladan az mikdârı, 

insanı öldürür. Gagası önünde nikotine batırılan bir cam çubuk tutulan bir 

serçe, derhâl ölür. Bir sigara içinde bulunan nikotin, deri altına şırınga edildikde, 

iki insanı öldürür. Tütün dumanında nikotinden başka birçok şiddetli zehrler 

vardır. Meselâ, bir sigara dumanında bir miligram sîyan asidi, yüzde beş karbonmonoksid, 

amonyak, yüzde birbuçuk kükürtlü hidrogen mevcûddur. Tıbbî kitâblar, 

sigaranın fizyolojik te’sîrini îzâhdan evvel şu misâli söylüyor: Almanyada 

yüzsekiz yaşında bir ihtiyâr, yeni yaşını tebrîke gelenlere, yüz seneden beri durmadan 

sigara içdiğini ve şimdiki kuvvet ve zindeliğini sigaraya medyûn bulunduğunu 

söylemekdedir. 

Sigara içmek, tütünü kuru tebhîr etmek, ya’nî kuru cismleri damıtmak, gaz 

hâle geçirmek demekdir. Sigara yanarken nikotinin yüzde yirmibeşi harâb oluyor. 

Yüzde otuz kısmı dumanla havaya gidiyor. Yüzde kırkbeşi de sigara içinden ağza 

doğru çekiliyor ise de, bunun üçde ikisi sigaranın soğuk kısmında mâyı’ hâlde 

kalıp, ağza, sigaradaki nikotinin, ancak yüzde onbeşi dâhil oluyor. Sigaranın yanan 

mahalli ile ağız arasındaki mesâfe ne kadar az ise, vücûde o kadar çok nikotin 

gelir. Şu hâlde, ince uzun sigaralar, kısa kalın sigaralardan dahâ hafîfdir. Nikotin 

te’sîrinden korunmak istiyenler, sigarayı ağızda değil, elde tutmalıdır. Ağır sigaralar, 

nikotini çok sigaralar değil, içerken vücûde yüzde onbeşden çok nikotin 

veren sigaralardır. Kuru tütünler, yaşlarından fazla, gevşek sigaralar, sıkı ve sert 

sigaralardan fazla, hızlı çekenler, yavaş çekenlerden fazla, ciğerlerine çekenler, burna 

çekenlerden ve burna çekenler, dudak tiryâkilerinden fazla nikotin alır. Ağza 

giren nikotinin mühim bir kısmı, tükürük ile mi’deye gidip mi’de ifrâzını azaltarak 

iştihâyı keser. Şu hâlde, yemek yiyenlerin bulunduğu yerde sigara içmek ve oda 

havasını sigara dumanı ile karışdırmak büyük kabâhatdir. Bunun içindir ki, birçok 

fıkh kitâblarında, sigara, tab’an [şer’an değil] mekrûh denilmekdedir. Nikotin, ağız 

ve mi’de zarlarında kana karışır. Bunun da büyük kısmını, karaciğer tutarak parçalar 

ve asid üriğe çevirir. Bundan dolayı, fazla sigara içenler, nekris ve rumatizmaya 

yakalanabilir. Zâten herşeyin fazlası zararlıdır. Kanla dolaşan nikotin, böbrek 

üstü bezlerini tahrîş ederek adrenalin ifrâzı artıp kan tazyîki yükselir ve derideki 

damarlar sıkışarak, renk solar. Bağırsakları harekete getirip, ishâl yapar. Safra 

yollarını daraltdığından, safrası ve karaciğeri za’îf olan, fazla tütüne dayanamaz. 

Dimâga te’sîri henüz iyi bilinemiyor. Nikotin uzviyyetden çok yavaş atılır. Cum’a 

günü sigaraya başlayan insanın idrârında, ancak gelecek Cum’a nikotin görülmeğe 

başlar. Nikotinin en iyi tanıma vâsıtası sülükdür. Nikotine çok hassas olan bu 

hayvân, dörtmilyonda bir nikotinli suda bile büzülmeğe başlar. Sigarayı fazla içmenin 

zehr olduğu muhakkakdır. Birbirine rekâbetle tütün kullanan iki birâderin, 

onyedinci pipoda, birlikde öldüklerini, bir babanın sigara içdikden sonra, iki 

günlük çocuğu yirmi dakîka kucağında tutması ile, çocuğun nikotin tesemmümü 

ile ağır hastalandığını ecnebî kitâblar yazmakdadır. Bununla berâber, kendilerini 

zemânla ve yavaş alışdıran ve mu’tâdına göre kullanan büyüklere, hiç zarar vermemekdedir. 

Sigaranın tüberkülozu, kanseri ve damar sertliğini kolaylaşdırdığı hakkındaki 

korkunç hikâyelerin, temâmen yanlış olduğu tesbît edilmişdir. Bu hastalıklara 

yakalananlarda, sigara içmeyenlerin mikdârı içenlerden az olmadığı muhakkakdır. 

[m. 1964] yılı şubat ayında, Amerikada New-York eyâleti tıb derneğinde konuşan 

göğüs hastalıkları mütehassısı Dr. Alvan L.Barach, sigara içerken dumanı içeriye 

çekmiyenlerde akciğer kanseri yapdığını gösterecek bir delîl yokdur demiş- 

– 985 –

dir. Birleşik Amerika sağlık işleri bakanlığının yüzlerle tabîb ve kimyâger çalışdırarak 

aylarca yapdırdığı incelemelerin sonucu, [m. 1963] sonbehâr gazetelerinde 

devletce açıklandı. Bu yazıda, (Sigarayı çok içenlerde, kanser dahâ çok görülmüşdür. 

Kansere sebeb, tütün değil, sigara kâğıdının yanmasından hâsıl olan katran 

olduğu tesbît edilmişdir. Bunun için, tütünü, sigara şeklinde değil, tütün yaprağının 

sarması, pipo ve nargile, lüleli çubuk şeklinde içmelidir) denilmekdedir. Tütün 

dumanında, kanserojen bir maddenin, ya’nî kanser yapan bir prodüinin bulunduğu 

idantifiye edilememişdir. Fazla duman verilen hayvanlarda tümör tevlîd 

etmek kâbil olmamışdır. Bunun içindir ki, araşdırıcılar, işi istatistiklere dökmüşlerdir. 

Yukarıda yazılı Amerikan raporu da, tıbbî, fennî isbât sonucuna değil, istatistiklere 

dayanarak bildirilmişdir. O hâlde bu rapor, problemi îzâh ve hal etmiş 

değildir. Nitekim Avrupa ve Amerikada birçok doktorlar, bu raporu ve açıklamaları 

körü körüne kabûl etmemekdedirler. (Eczâcılık mecmû’ası), [m. 1970] yılı (12) 

ci sayısında diyor ki, (İnfarktüs) denilen kalb sektesinden sonra görülen ölümün, 

çok sigara içenlerde, sigara içmiyenlere nazaran onaltı def’a dahâ az olduğu Amerikada 

tesbît edildi. Nikotinin norepinefrin teşekkülüne te’sîr etdiği Amerikada 

görüldü. Bu da, sigaranın zihn yorulmasını önlediğini göstermekdedir. 

Ba’zı şahslar, nikotine karşı hassâs olabilir. Bu keyfiyyet, yumurtaya, çileğe karşı 

hassâs insanların bulunmasına benzer. Bunlar, sigara içince, hazm ve sinir bozukluğu, 

çarpıntı, damar tekallüsü, tansiyon yükselmesi gibi hâller görülür. Lâkin 

tütün içenlerin yüzde doksanında ve hele az içen büyüklerde hiçbirşey görülmemekdedir. 

O hâlde, büyük bir insanın az mikdârda içdiği tütüne, sıhhî bakımdan 

harâm denemez. Böyle bir iddi’â, tecribeye, fenne uygun olmaz. 

Doktor Gautier, Pârisde basılan fransızca (Formulaire)de koyu çayın ve kahvenin, 

sigaranın zararını giderdiğini yazmakda, tütünle zehrlenmeğe karşı, bir 

bardak suya bir kahve kaşığı tanen veyâ mazı tozu, yâhud bir damla tentürdiyod 

koyup içmeli ve yatıp çok örtünmelidir demekdedir. 

ZEHRLİ GAZLAR VE KORUNMA ÇÂRELERİ: Zehrli bir cismin harbde 

kullanılabilmesi için, bir takım taktik şartları da hâiz olması lâzımdır ki, bunları her 

zehrde toplamak kolay değildir. Bundan dolayı, kimyâ sanâyı’inin birinci cihân harbine 

verdiği üçbinden ziyâde zehrli maddeden, ancak otuzu kullanılmış ve bunlardan 

oniki kadarı işe yaramışdır. Bu savaşda gaz atışı, düşmana zâyi’ât verdirerek 

değil, rûhî te’sîr yapmak sûreti ile rol oynamışdır. Her yeni çıkan gaza karşı korunma 

vâsıtalarının bulunması ve kıt’alarda gaz disiplini meydâna gelmesi ile bu silâhın 

korkusu kalmamışdır. 

Bugün iyi korunma vâsıtalarına ve bunların kullanılması ta’lîm ve terbiyesine 

mâlik olan bir millet için gaz tehlükesi yokdur. İlerdeki harblerde, ilk olarak 

meydâna çıkarak, eldeki korunma vâsıtalarından geçecek olan her yeni bir silâh 

ve bomba, korunma çâresi bulununcıya kadar rol oynıyacak ve belki de savaş netîcesi 

üzerine mühim te’sîr yapacakdır. 

ELEKTRONİK ÂLETLER: Elektronik kelimesini,elektron kelimesi ile karışdırmamalıdır. 

Elektronik kelimesi, bir ilm koluna verilen ismdir. Bu ilm kolu, elektro-manyetik 

dalgaların üzerine kurulmuşdur. 

Bir endüksiyon makarasının ikinci makarasındaki ince bakır telden, çok sayıdaki 

sargıların iki ucu, iki küçük küreye bağlanır. Birbirine yakın olan iki kürenin 

biri antene [gerilmiş bakır tele], ikincisi, su borusuna, böylece toprağa bağlanır. 

Kalın bakır telden içerdeki az sayıda sargılara pilden akım verilince, iki küre arasında 

kıvılcım şeklinde elektron atlaması olur. Elektronlar, anten ile, toprak arasında, 

sâniyede milyonlarca def’a gidip gelir. Sâniyedeki gidip gelme sayısına 

(Titreşimli akımın frekansı) denir. Evlerimizde kullandığımız elektrik akımının frekansı 

ellidir. Frekansları onbinleri aşan alternatif akımlara, (Yüksek frekanslı) de- 

– 986 –

nir. Elektrik akımı geçen tellerin etrâfında, bir miknâtıs sâhası hâsıl olur. Anten 

ile toprak arasında hâsıl olan akım [elektrik titreşimi] de, kuvvetli miknâtıs meydâna 

getirir. Bu miknâtıs, dalgalar hâlinde, fezâda [boşlukda] her tarafa yayılır. 

(Elektro-manyetik dalga) denen bu dalgaların yönü ve şiddeti değişdiği için rast 

geldikleri kapalı devrelerde, meselâ antenlerde, endüksiyon akımı meydâna gelir. 

Bugün yüksek frekans alternatörleri ile ve triyod lâmbaları ile, elektrik titreşimleri 

ve böylece, elektro-manyetik dalgalar yapılmakda, bunlarla, telsizler, radyolar, 

radar ve elektronik beyinler çalışdırılmakdadır. Elektronik beyin [Computer]lerin 

iç yapısını, beşbin dânesi bir yüksüğe sığan küçük transistörler ve diodlar ve bunları 

bağlıyan binlerce karışık elektrik devreleri teşkîl eder. Bunların i’mâl ve tesbîti, 

elektronik beyin ve otomatik makinelerle yapılır. 

Elektronik beynin giriş kısmında, husûsî daktilolarda delinmiş ve üzerindeki delikler, 

belli harf veyâ işâreti bildiren kartlar veyâ delikli şerîtler yâhud da bir yazıcı 

daktilo ile yapılacak işi gösteren bir program, makineye verilir. Program, 

makinenin özel işâretleriyle ve istenen işi yapdıracak şeklde, mütehassıslar tarafından 

hâzırlanır. Bir kerre hâzırlanan program, belli bir iş için her seferinde kullanılabilen 

bir deste delikli kart olabilir. Programdan sonra ma’lûmât verilir. Girişde 

kullanılan vâsıtalarla, kısa zemânda netîce alınır. Kartdaki delikler, devrelerin 

açılıp kapanmasını sağlar. 

Elektronik beyin, kendisine verilen ma’lûmâtı ve programı hâfıza kısmı denen 

yerde kayd eder. Bu kısm, içinden tel geçen ferromagnetik halkalardan ibâret, kor 

denen, [Core: çekirdek] yüzbinlerce magnetik devreden ibâretdir. Altı kor birleşip, 

bir postahânedeki numaralı posta kutuları gibi düşünülebilen pozisyonları teşkîl 

eder. Her pozisyon, korlarındaki akımın yönüne göre magnetize olarak teyp gibi 

ma’lûmâtı kayd eder. Bunlara ma’lûmâtın girişi çıkışı, sâniyede beşbin def’a olabilir. 

İşlemler merkez kısmında yapılır. Sâniyede, bin ile dört bin arasında toplama, 

çıkarma, yirmibeş ile ikiyüzelli arasında çarpma, bölme, beşbin Lojik işlem yapabilir. 

Sekizyüz bilinmiyenli, sekizyüz denklemi bir insan, hiç yimeden, içmeden, ikiyüzelli 

senede, kompütür, ya’nî bilgisayar ise, birkaç sâatde yapar. Fen kollarındaki 

yeni keşfler için ve nemâz vaktlerini anlamak için lüzûmlu hesâbların yapılmasında, 

hastalıkların teşhîsinde, fabrikaların az mütehassısla çalışdırılmasında, 

elektronik âletlerle çalışan tertîbli [programlı] hesâb makinaları (Robot)lar kullanılıyor. 

Robot, makine adam demekdir. Bunlar, mekteblerde, evlerde öğretmen 

yerine ders vermekde, problem çözmekdedirler. Gemilerin, tayyârelerin yerlerini 

bulmakda, menzil hesâblarını yapmakda, harb gemilerinde atış kontrolünde, hava 

tahmînlerinde, tayyârelere ve rampadan atılan füzelere yol gösteren radar 

Beaconlarında hep elektronik âletler kullanılmakdadır. Telsizle idâre edilen tayyâreler, 

roketler, kıt’alar arası füzeler, elektronik bilgilerin kullanıldığı yerlerdir. 

Amerikalılar, 1975 de elektronik beyinle incelemeler yapan, (Viking 1 sonda cihâzı)nı 

Merîh yıldızına yolladılar. Bu cihâz, ellialtı milyon kilometrelik yolu onbir 

ayda kat’ etdikden sonra, 1976 temmuz ayında Merîh üzerine kondu. Çalışmağa 

başladı. Toprak alıp, biyolojik ve fizik ve kimyâ tahlîlleri yapıp, Pasadena ilm 

merkezine bildirdi. Merîh toprağında bol oksigen gazı olduğu ve radio-aktif karbon 

bulunduğu anlaşıldı. Pasadenadaki hayâtî tecribeler mütehassıslarından Dr. 

Herold Klein, Viking 1 cihâzının gönderdiği haberlerin çok heyecân verici olduğunu 

söylemişdir. 

Ruslar, askerî harcamalarının çoğunu, câsûsluk işlerinde kullandılar. Elektronik 

sanâyı’ın sırlarını, Amerikalılardan çaldıkları tesbît ve resmî raporlarla neşr 

edildi. 

– 987 –

55 — ÖLÜM, ÖLÜME HÂZIRLANMAK 

Aşağıdaki bilgiler, seyyid Abdülhakîm bin Mustafâ efendi “rahmetullahi 

aleyh”in (Sefer-i âhıret) risâlesinden alınmışdır. Bu risâle basılmamışdır: 

Îmânı olan ve aklı olan ve bâliğ olan erkek ve kadınlara, (Mükellef) denir. Mükellef 

olanların, ölümü çok hâtırlaması sünnetdir. Çünki, ölümü çok hâtırlamak, 

emrlere sarılmağa ve günâhlardan sakınmağa sebeb olur. Harâm işlemeğe cesâreti 

azaltır. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki, (Lezzetleri 

yıkan, eğlencelere son veren ölümü çok hâtırlayınız!). Tesavvufculardan ba’zıları, 

hergün bir kerre hâtırlamağı âdet edinmişdi. Muhammed Behâeddîn-i Buhârî 

“kuddise sirruh” hergün yirmi kerre, kendini ölmüş, mezâra konmuş düşünürdü. 

Ölmek, yok olmak değildir. Varlığı bozmıyan bir işdir. Mevt, rûhun bedene olan 

bağlılığının sona ermesidir. Rûhun, bedenden ayrılmasıdır. Mevt, insanın bir hâlden 

başka bir hâle dönmesidir. Bir evden, bir eve göç etmekdir. Ömer bin Abdül’azîz 

“rahmetullahi aleyh” buyurdu ki, (Sizler, ancak ebediyyet, sonsuzluk 

için yaratıldınız! Lâkin bir evden, bir eve göç edersiniz!). Mevt, mü’mine hediyyedir, 

ni’metdir. Günâhı olanlara musîbetdir. Fakîrlere râhat, zenginlere azâbdır. 

Akl, Allahü teâlânın hediyyesidir. Cehâlet, doğru yoldan çıkmağa sebebdir. Zulm, 

insanın çirkinliğidir. İbâdet, gözün nûru olan, sevinc ve neş’edir. Allah korkusundan 

ağlamak, kalbin cilâsıdır. Kahkaha ile gülmek, kalbin zehridir. İnsan, ölümü 

istemez. Hâlbuki mevt, fitneden hayrlıdır. İnsan yaşamağı sever. Hâlbuki mevt, ona 

hayrlıdır. Sâlih olan mü’min, mevt ile, dünyânın eziyyet ve yorgunluğundan kurtulur. 

Zâlimlerin ölümü ile, memleketler ve kullar râhata kavuşur. Din düşmanlarından 

bir zâlimin ölümünde, hâtıra gelen eski bir beyti buraya yazmak uygundur. 

Beyt: 

Ne kendi etdi râhat, ne âleme verdi huzûr, 

yıkıldı gitdi cihândan, dayansın ehl-i kubûr. 

Mü’minin rûhunun bedenden ayrılması, esîrin habsden kurtulması gibidir. 

Mü’min öldükden sonra, bu dünyâya geri gelmek istemez. Yalnız şehîdler, dünyâya 

geri gelip, bir dahâ şehîd olmak ister. Dünyânın iyiliği gitdi. Kederleri kaldı. 

Bundan dolayı ölüm, her müslimân için hediyyedir. Bir adamın dînini, ancak 

kabri korur. Mü’minlere yapılacak ikrâmlardan birincisi, ölümdeki sevincdir. 

Mü’mini râhatlandıran, ancak Allahü teâlâya kavuşmakdır. Her mü’mine mevt, hayâtından 

dahâ iyidir. Kâfirlere de mevt fâidelidir. 

Çabuk tükenen şeyin peşinde koşuyorsunuz. Sonsuz kalacak şeye bakmıyor, ondan 

kaçıyorsunuz! Bir kimsenin ölümünde hayr yok ise, hayâtında da hayr yokdur. 

Allahü teâlâya kavuşdurduğu için, mevt sevilir. Sevdiğim adamın kalmasını da severim. 

Ölmesini de severim. Dost dosta kavuşmak istemez mi? Azrâîl “aleyhisselâm”, 

İbrâhîm aleyhisselâmdan rûhunu almak için izn istedikde, (Dost, dostun cânını 

alır mı?) dedi. Allahü teâlâ, Azrâîl “aleyhisselâm” ile haber gönderip, (Dost 

dosta kavuşmakdan kaçınır mı?) buyurunca, (Yâ Rabbî! Rûhumu hemen al!) diye 

düâ eyledi. 

Allahü teâlânın emrlerine uyan bir mü’mine, ölümden dahâ sevincli birşey olmaz. 

Allahü teâlâya kavuşmağı seven mü’min, mevti ister. Mevt, dostu dosta kavuşduran 

bir köprüdür. Kavuşmak şevkı, büyük ve yüksek derecedir. Bu dereceye 

yükselen mü’min, mevtin gecikmesini istemez. Rabbine iştiyâkından dolayı, Ona 

kavuşmağı, Onu görmeği sever. Cenneti seven ve ona hâzırlanan insan mevti sever. 

Çünki, mevt olmayınca, Cennete girilmez. 

Bir kimsenin îmân ile öleceği son nefesde belli olur. Bir insan, bu devlete kavuşunca, 

Allahü teâlânın ihsânları başlar. Bu ânda, elbette sevinir. Se’âdet sâhibi 

ol kimsedir ki, Azrâîl “aleyhisselâm” gelip, (Korkma, Erhamürrâhimîne gidi- 

– 988 –

yorsun. Asl vatanına kavuşuyorsun. Büyük devlete erişiyorsun!) der. Böyle kimseye, 

bundan dahâ şerefli bir gün yokdur. Bu dünyâ, bir konakdır. O cihâna bakınca 

zindândır. Bu geçici varlık, bir görünüşdür. Gölge gibi, yavaş yavaş çekilmekde, 

geçip gitmekdedir. Hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (İnsanlar uykudadır, ölünce 

uyanırlar). Dünyâ hayâtı, rü’yâ gibidir. Mevt uyandırıp, rü’yâ bitecek, hakîkî hayât 

başlıyacakdır. Müslimânın ölümü, hayâtdır. Hem de, sonsuz hayât! 

Bir köylüye sen öleceksin demişler. O da, ölünce nereye giderim diye sormuş. 

Allahü teâlâya! cevâbını alınca, hayrı ancak kendisinde bulduğumuz Rabbime kavuşduracak 

olan ölümden korkum kalmamışdır der. 

Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî “kuddise sirruh”, Azrâîl aleyhisselâmı görünce: (Çabuk 

gel, cânım çabuk gel. Beni Rabbime çabuk kavuşdur!) demişdir. 

Cân vermek acısı, dünyâ acılarının hepsinden dahâ acıdır. Fekat, âhıret azâblarının 

hepsinden dahâ hafîfdir. Mü’min, rûhunu teslîm edeceği vakt, rahmet meleklerini, 

Cennet hûrilerini görüp, onların zevkı ile, cân verme acısını duymaz. Rûhu, 

tereyağından kıl çeker gibi, kolay çıkar. Ni’metlere kavuşur. 

Her müslimânın, ölüme hâzırlanması lâzımdır. Bunun için de, tevbe etmelidir. 

Kul hakkı altında kalmamağa dikkat etmelidir. Ya’nî, hakları sâhiblerine verip halâllaşmalıdır. 

Allahü teâlânın haklarını da ödemek lâzımdır. Bu hakların en mühimmi, 

islâmın beş şartını yerine getirmekdir. Nemâz kılmıyan bir kimse, müslimânların 

hakkını da vermemiş oluyor. Çünki, her nemâzda oturunca, (Ve alâ 

ibâdillahissâlihîn) diyerek mü’minlere düâ etmek vazîfemizdir. Nemâz kılmıyanlar, 

mü’minleri bu düâdan mahrûm bırakıyor. Hakları olan bu düâyı yapmıyor. 

Borcları ödiyerek, emânetleri sâhiblerine vererek, ölüme hâzırlanmak ve vasıyyet 

yazmak vâcibdir. 816. cı ve 1028. ci sahîfelere bakınız! 

Ölüm, bir ânda gelebileceğinden, afvı kabûl olmıyan ve kabûl olabilir ise de, henüz 

afv edilmemiş olan (Had) ve (Ta’zîr) cezâlarının yapılmasına imkân bırakmak 

vâcibdir. Ya’nî, meydâna çıkmış olan günâhlarının dünyâdaki cezâlarının yerine 

getirilmesini te’mîn etmelidir. Afvı kabûl olmıyan suç, Server-i âlemi “sallallahü 

aleyhi ve sellem” sövmekdir. Afvı kabûl olan hadler, ya’nî cezâlar, zinâ, sirkat, iftirâ, 

içki içmek gibi suçların dünyâdaki cezâlarıdır. 

Hasta olanların, bu vâcibleri dahâ çabuk yerine getirmesi lâzımdır. 

Hastanın yatağı, çarşafı ve çamaşırları temiz olmalıdır. Sık sık değişdirmelidir. Çünki, 

temizliğin kalbe ve rûha büyük te’sîri vardır. Ölüm zemânında ise, temizliğin kalbe 

ve rûha te’sîri, başka zemânlardan dahâ mühimdir. Tedâvî câizdir. Fekat, şifâyı 

halk eden, devâda te’sîri yaratan Allahü teâlâdır. Allahü teâlâ, isterse, kullanılan ilâcda 

te’sîr halk etmez. Eğer öyle olmasaydı, her tedâvî edilen hasta, iyi olurdu. 

Ağır hastalara iğne yaparak tesellî ilâcları vermemelidir. Hastaya eziyyetdir. Câiz 

değildir. Ağır hastaları hastahâneye kaldırmamalıdır. Evde, âilesinin, sâlih 

kimselerin yanında, Kur’ân-ı kerîm okuyarak ve Kelime-i şehâdet telkîn ederek, 

cân vermesine çok uğraşmalıdır. 

Hastalıkda, îmân, i’tikâd bilgileri çok konuşulmalıdır. Gelen ziyâretciler, bunlardan 

konuşmalı, kimse gelmezse, hasta kendisi, Ehl-i sünnet âlimlerinin kitâblarından 

âhıret bilgilerini okumalıdır. Kitâbdan okuyamazsa, düşünmelidir. Cenâb-ı 

Hakkın rahmetinin bol olduğunu gösteren hikâyeler söylenmeli, günâhların, 

Allahü teâlânın merhameti yanında hiç oldukları hâtırlatılmalıdır. Afv ve magfiret 

ümmîdi çok olmalıdır. 

Hasta, nemâzlarını geçirmemeğe, her zemândan dahâ çok dikkat etmelidir. 

Kalbini Allahü teâlânın sevgisi ile doldurmalı, Kelime-i tevhîdi çok söylemelidir. 

İslâmiyyetin emrlerini yapmağa dikkat etmelidir. Vasıyyet etmeli veyâ yazmalıdır. 

Hastaya, imâm-ı Alînin “radıyallahü anh” ve çocuklarının sevgisi pek lâzımdır. 

Çünki, Ehl-i beyti sevmek, son nefesde îmân ile gitmeğe sebeb olacağını, Ehl-i sün- 

– 989 –

net âlimleri “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” sözbirliği ile söylemekdedir. 

Ölüm hastası, İhlâs sûresini [ya’nî Kulhüvallahü ehad] çok okumalıdır. Yatağı 

karşısında (Kelime-i tevhîd) yazılı levha asılı olmalıdır. 

Karyola ve yatak yerini ve odayı değişdirmek, hastaya ferahlık verir. Kâbil ise 

hasta, abdestli olmalıdır. Hizmetci, aşçı, hemşîre kadınlar, mahrem olmadıklarından, 

çok büyük mahzûrdur. Hastaların, ihtiyârların kızı, âile yerini tutamaz. Mahrem 

hizmetleri yapamaz. İhtiyârların, hastaların harâmdan kurtulmak için, hizmet 

eden kadını nikâh etmeleri lâzımdır. Dedikoduya ehemmiyyet vermemeli, genç de 

olsa, hizmet edecek nikâhlı âile edinmelidir. 

Ziyâretciler, hasta yanında çok oturmamalıdır. Sevdiği insanlar olsa da, çabuk 

kalkmalıdır. Hasta teklîf ederse, biraz dahâ oturup, kalkmağa teşebbüs etmeli, tekrâr 

teklîf etmezse gitmelidir. Ağır hastanın yanına kimseyi sokmamak doğru değildir. 

Hasta istemese de, sâlih insanlar, gidip, bir İhlâs okuyacak kadar oturmalıdır. 

Doktor, kimse görüşmesin, konuşmasın dedi diyerek, hastayı mahrûm etmemelidir. 

Yanına sulehâ girip, Yasîn-i şerîf okumalıdır. Gizli okumak da fâidelidir. 

Hasta yanında, hastalığı artdıracak, merâklı sözler söylememeli, gazetelerden, 

hikâyelerden, mâl, ticâret, siyâset ve hükûmetden lâf açmamalıdır. 

Ölüm hastası halâlden ve mümkin olduğu kadar abdestli ve kalbi uyanık kimselerin 

Besmele ve düâ ile hâzırladığı şeyleri yimelidir. 

Hasta yanında, Velîlerin, âlimlerin ve sâlihlerin “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” 

hikâyeleri ve sözleri konuşulmalı, bunlara sevgisi artdırılmalıdır. Evliyâyı 

kirâmın “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” söylenmesi, rahmete sebeb olur. 

Ölüm alâmetleri görülünce, yanında, çocuk, cünüb, özrlü kadın bulundurulmamalıdır. 

Odada ve hattâ evde resm bulunmamasına çok dikkat etmelidir. Yanında 

âlim, sâlih birkaç kimse bulunup, zorlamamak üzere, Kelime-i tevhîd söylemesi 

te’mîn edilmelidir. Söylemesi için sıkışdırmamalıdır. Yanındakiler söyleyip ona 

duyurmalı, usandırmamalıdır. Bir kerre söyler ise, bir dahâ söyletmemeli, başka 

şey söyler ise, Kelime-i tevhîdi bir dahâ söylemesi hâtırlatılmalıdır. Ya’nî, son sözü, 

Kelime-i tevhîd olmalıdır. Zorlamadan, bir kerre, (Lâ ilâhe illallah) demek, yanındakilere 

sünnetdir. Kelime-i tevhîdi hâtırlatanların, hastanın düşmanı, vârisi olmaması 

uygundur. Kimse yok ise, vâris hâtırlatır. 

Hasta yanında (Yasîn) sûre-i şerîfesini okumak mühim sünnetdir. Hadîs-i şerîfde 

buyuruldu ki, (Yanında Yasîn-i şerîf okunan hasta, suya doymuş olarak vefât 

eder ve doymuş olarak kabre girer). Ya’nî, cân vermenin hâsıl edeceği susuzluğu 

duymaz. Yasîn sûre-i şerîfesi, kıyâmetde olan şeyleri, dünyânın geçici olduğunu, 

Cennet ni’metlerini ve Cehennemdeki azâbları bildirdiğinden, hasta yanında okununca, 

îmân ile gitmeğe sebeb olan şeyleri işitmiş olur. (Ra’d) sûresini okumak, rûhun 

çıkmasını kolaylaşdırır. İnsan ölünce, Hanefîde necs olur. Kur’ân-ı kerîm, yanında 

değil, karşısında ve sessiz okunabilir. Diğer üç mezhebe göre necs olmaz. 

Kur’ân-ı kerîmi, ölüler de işitir ve fâidelenir. Cenâze taşıyanların, kabr ziyâret 

edenlerin, maddî bir karşılık düşünmiyerek, Kur’ân-ı kerîmden bir parçayı, Allah 

rızâsı için okuyarak, sevâbını meyyitin rûhuna hediyye etmeleri sünnetdir. 

Ölüm hâlinde su içirmek sünnetdir. İhtiyâcı görülürse vâcib olur. İçince ferahladığı 

görülürse vâcibliği artar. O ânda şeytân, sâf su gösterip, senden başka 

ma’bûdüm yokdur dersen, sana içiririm dediği, hadîs-i şerîflerde bildirilmişdir. Yasîn 

sûre-i şerîfesini okumanın on fâidesi vardır: 

1 — Aç olan, tok olur. Ya’nî, ummadığı yerden rızk gelir. 

2 — Susuz olan, kanıncıya dek su bulur. 

3 — Elbisesi olmıyan, elbise bulur. 

4 — Eceli gelmiyen hasta şifâ bulur. 

– 990 –

5 — Eceli gelen hasta ölüm acısı duymaz. 

6 — Ölürken, Cennet melekleri gelip, görünür. 

7 — İnsan korkduğundan emîn olur. 

8 — Müsâfir ve garîb yardımcı bulur. 

9 — Bekârların evlenmesi kolay olur. 

10 — Gayb olan şey bulunur. 

Fekat bunlara niyyet ederek ve inanarak okumak lâzımdır. 

Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki, (Ölüm hastası yanında, 

bir sûre okununca, her harfi için bir melek gelip, rûhun kolay çıkmasına düâ 

eder. Yıkanırken yanında bulunurlar. Cenâzesi ile birlikde giderler. Nemâzında 

bulunurlar. Gömülürken bulunurlar. Hep düâ ederler). Bir hadîs-i şerîfde buyuruldu 

ki, (Müslimân bir hasta yanında Yasîn-i şerîf okunursa, Rıdvân ismindeki melek 

Cennet şerbeti getirir. Suya doymuş olarak rûh teslîm eder. Doymuş olarak kabre 

girer. Suya ihtiyâcı olmaz.) 

Hasta, Allahü teâlânın afvına, merhametine güvenmeli, Rabbim beni magfiret 

eder demelidir. Allahü teâlâ, hadîs-i kudsîde buyuruyor ki, (Kulum, beni nasıl umarsa, 

onu öyle karşılarım. Öyle ise, benden hep iyilik bekleyiniz!). Server-i âlem “sallallahü 

aleyhi ve sellem”, vefâtından üç gün önce buyurdu ki, (Allahü teâlâdan iyilik 

umarak cân veriniz!). Hasta yanındakilerin, iyilik ümmîdini artdıracak şeyler 

söylemesi, Rabbimizin rahmetini umduğumuzu hâtırlatmaları sünnetdir. Ölüm hâli 

görülünce, rahmet ümmîdini artdıracak şeyler söylemek vâcib olur. Kılmamış nemâzları 

varsa, tevbe etmesine teşvîk eylemek sünnetdir. 

Ölür ölmez, borclarını bir ân önce ödemelidir. Borcları ödenmedikce, rûhu, iyiler 

derecesine kavuşamaz. Zevcesine, vaktîle ödemediği (Mehr), ya’nî nikâh parası 

da, borcudur. Verilmemiş, birikmiş zekât, fıtra da borcdur. Hırsızlık etmesi, 

zor ile alması da borcudur. Kabre koymadan, borclarını ödemek mümkin olmaz 

ise, meyyitin velîlerinden [ya’nî yakın akrabâsından] biri, borcu (Havâle üsûlü) ile, 

kendi üzerine alır. Ya’nî borclar bunun olur. Böylece, hak sâhiblerinin kabûl etmesi 

ile, meyyit borcdan kurtulmuş olur. Borclar, velî üzerinde kalır. Bu yol, havâle 

üsûlüne tam uymuyor ise de, meyyitin ihtiyâcı çok olduğu için, islâmiyyet izn 

vermişdir. Server-i âlem “sallallahü aleyhi ve sellem” borclu olan birinin nemâzını 

kılmak istemedi. Ebû Katâde-i Ensârî “radıyallahü anh” ismindeki bir sahâbî, 

borcunu, bu üsûl ile, kendi üzerine alarak kabûl edince, cenâze nemâzını kılmağı 

kabûl buyurdu. Bu meyyitin borcu iki dînâr, ya’nî iki miskâl [4,8 gramlık sikkeli, 

ya’nî kesilmiş, ölçülü iki altın] olup, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, Ebû 

Katâdeye, (Bu iki altın borc, senin üzerine oldu mu ve meyyit borcdan kurtuldu 

mu?) buyurdu. Ebû Katâde (Evet) deyince, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, 

cenâzenin nemâzını kıldı. Görülüyor ki, yabancı bir kimse de borcu kendi 

üzerine alırsa, meyyit borcdan kurtulmakdadır. Borcu üzerine alan kimsenin alacaklıya 

(Meyyiti halâl et!) demesi uygun olur. Böyle halâllaşma ile, meyyit borcdan 

temâmen kurtulur. 

Gerek böylece, gerekse, islâmiyyetin gösterdiği başka yollar ile, meyyit, haklardan 

kurtarıldıkdan sonra, vasıyyeti yerine getirmek lâzımdır. Günâh olan birşeyi 

yapmak için vasıyyet etmek sahîh olmaz. Böyle vasıyyetler yerine getirilmez. 

Böylece, meyyit, vasıyyetden hâsıl olan sevâbdan ve düâdan mahrûm bırakılmamış 

olur. 

Hastalıkdan ve dünyâ sıkıntılarından kurtulmak için ölümü istemek câiz değildir. 

Dinde sıkıntı ve fitnelerden korkarak, Allahü teâlâdan ölümü istemek sünnetdir. 

Allah yolunda şehîd olmağı istemek de böyledir. Mekke-i mükerremede ve Medîne-i 

münevverede olduğu zemânda ve Evliyâ-yı kirâm “kaddesallahü teâlâ esrârehümül’azîz” 

türbelerinin yanında ölümü istemek de câizdir. 

– 991 –

Allahü teâlâya kavuşmağı sevdiği için ölümü istemek müstehabdır. Hadîs-i şerîfde 

buyuruldu ki, (Bir kimse, Allahü teâlâya kavuşmağı severse, Allahü teâlâ da 

ona kavuşmağı sever). 

Tedâvî, ya’nî doktora gitmek, ilâc kullanmak sünnetdir. Hadîs-i şerîfde buyuruldu 

ki, (Hastalığınızı tedâvî ediniz! Çünki, Allahü teâlâ, ölümden başka her hastalık 

için, devâ, ilâc yaratmışdır). 

(Mevâhib-i ledünniyye) ikinci cildde diyor ki, Peygamberimiz “sallallahü aleyhi 

ve sellem” üç dürlü ilâc kullanırdı: Kur’ân-ı kerîm veyâ düâ okurdu. Fen ile bulunan 

ilâcları kullanırdı. Her ikisini karışık kullanırdı. (Kur’ân-ı kerîmden şifâ beklemiyene 

şifâ nasîb olmaz) buyururdu. (Fâtiha) sûresini okumanın, hastalıklara şifâ 

olduğunu bildiren hadîs-i şerîfler (Beydâvî) ve (Çerhî) tefsîrlerinde ve Senâullah-ı 

Dehlevî “rahmetullahi aleyh”nin yazdığı (Tefsîr-i Mazherî)de yazılıdır. 

İmâm-ı Kuşeyrî “rahmetullahi aleyh” buyuruyor ki, Kur’ân-ı kerîmdeki altı şifâ 

âyetini bir tabağa yazıp, su koyarak eritilir. Hasta içerse Allahü teâlâ şifâ ihsân e- 

der. Âyet-i kerîme ve düâ elbette şifâ verir. Fekat şartların gözetilmesi de lâzımdır. 

Okuyanın veyâ yazanın ve hastanın buna inanması şartdır. Hastanın, zararlı 

olan gıdâlardan, şübheli ilâclardan perhîz etmesi, soğukdan sakınması, lüzûmlu şeyleri 

yapması, harâmdan, zulmden sakınması lâzımdır. Hadîs-i şerîfde, (Allahü 

teâlâyı unutarak, gafletle edilen düâ kabûl olmaz) buyuruldu. Resûlullah “sallallahü 

aleyhi ve sellem” efendimiz hasta olunca, (Kul e’ûzü)leri okuyup, kendi 

üzerine üflerdi. 

(Şifâ âyetleri) şunlardır: Tevbe sûresi, ondördüncü âyetinin sonu, Yûnüs sûresi, 

elliyedinci âyetinin ortası, Nahl sûresi, altmışdokuzuncu âyetinin orta kısmı, İsrâ 

sûresi, seksenikinci âyetinin baş tarafı, Şü’ârâ sûresinin sekseninci âyeti, Fussilet 

sûresi, kırkdördüncü âyetinin orta yeridir. Bunlar, safranlı su gibi, renkli bir 

sıvı ile bir çanağa yazılıp, yağmur suyunda eritilir. Zevceden mehr parasından hediyye 

isteyip, bu para ile bal alınır. Balı bu su ile karışdırıp içmelidir. Şifâ âyetlerini, 

abdestli olarak, bir kâğıda yazıp, bu kâğıdı, bir kapdaki suya koymak da 

olur. 

(Tuhfe) kitâbının sonlarında, şî’îlerin onüçüncü te’assublarını anlatırken buyuruyor 

ki, imâm-ı Alî Rızâ hazretleri Nîşâpûra gelince, Ehl-i sünnetden yirmibinden 

çok âlim ve talebe, kendisini karşıladı. Dedelerinden gelen bir hadîs-i şerîf okuması 

için yalvardılar. İmâm hazretleri, bütün dedelerinin ismlerini sayarak, şu kudsî 

hadîsi okudu: (Lâ ilâhe illallah kal’amdır. Bunu okuyan, kal’ama girmiş olur. 

Kal’ama giren de, azâbımdan kurtulur). İmâm-ı Ahmed ibni Hanbel hazretleri buyurdu 

ki, bu hadîs-i şerîf, bildirenlerin ismleri ile berâber, deliye okunursa, aklı başına 

gelir. Hastaya okunursa, şifâ bulur. Böyle olduğunu, İbni Esîr “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” de, (Kâmil) kitâbında bildiriyor. Bu hadîs-i şerîfin hastaya nasıl okunacağı 

(Hak Sözün Vesîkaları) kitâbının (Birleşelim-Sevişelim) kısmında bildirilmişdir. 

Yirmibeş kerre (Estagfirullah) denir. Sonuncusunda (ve etûbü ileyh)e kadar okunur. 

Sonra, onbir (İhlâs) ve yedi kerre (Fâtiha-i şerîfe) ve otuzüç kerre (Allahümme 

salli ve sellim alâ seyyidinâ Muhammedin ve alâ âli seyyidinâ Muhammed) okuyup 

sevâbını Peygamberimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” ve Eshâb-ı kirâmın “rıdvânullahi 

aleyhim ecma’în” ve Evliyânın “rahmetullahi aleyhim ecma’în” rûhlarına 

ve sonra büyük âlimlerin ismlerini söyleyip, bu büyüklerin rûhlarına hediyye 

edilir. Bu büyükler hurmetine şifâ vermesi için Allahü teâlâya düâ edilir. Hergün 

sabâh ve akşam böyle düâ edilir ve gerekli ilâc alınıp, perhîz yapılır. Büyük âlim 

Abdüllah-i Dehlevî, (Mekâtîb) kitâbının yirmisekizinci mektûbunda buyuruyor ki, 

(Düâ istiyorsunuz. Büyüklerimizin ismlerini gönderiyorum. Birincisindeki ismlerin 

rûhlarına, başka zemânda da, ikincisindeki büyüklerin rûhlarına Fâtiha okur, 

bunların vâsıtası ile Allahü teâlâya düâ edersiniz!). Yüzonyedinci mektûbda bu- 

– 992 –

yuruyor ki, (Her işiniz için, büyüklerin temiz rûhlarını vesîle ederek, Allahü teâlâya 

yalvarınız! Ona sığınınız! Allahü teâlâ sevdiklerinin vâsıtası ile yapılan düâları 

kabûl ederek, din ve dünyâ ihtiyâclarınızı ihsân eder). Yâ, doğruca şifâ ihsân e- 

der, yâhud, şifâ için sebeb yapdığı tabîbi, ilâcı karşınıza çıkarıp, onun vâsıtası ile 

şifâ verir. Çünki, sebebler vâsıtası ile yaratmak âdetidir. Bunun için, sebeblere yapışmak 

sünnetdir. (Silsile-i aliyye), ya’nî büyük âlimlerin ismleri, üçüncü kısm, elliüçüncü 

madde sonunda yazılıdır. Şifâ için (Kasîde-i Bürde) okumanın çok fâideli 

olduğu, (Kıyâmet ve Âhıret) 126.cı sahîfesinde uzun yazılıdır. 

(Tefsîr-i Azîzî) sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki, kırk gün sabâh nemâzının 

sünneti ile farzı arasında kırkbir kerre Fâtiha okunur. Besmelenin sonundaki 

Mîmi Fâtihanın Lam harfi ile birlikde okunur. [Ya’nî (Rahîm-ilhamdü) denir.] 

Sonra yapılan düâ kabûl olur. Suya üfleyip hasta veyâ büyülenmiş kimseye içirilirse, 

[eceli gelmemiş olan hasta] şifâ bulur ve büyü çözülür. Baş, diş, mi’de ve her 

ağrı için, yedi Fâtiha okuyup, üflemelidir. Bir Fâtiha okuyup edilen düâ kabûl olur. 

(Tefsîr-i Mazherî) sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Talâk) sûresinin üçüncü 

âyetinin tefsîrinde buyuruyor ki, (İmâm-ı Rabbânî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, 

din ve dünyâ zararlarından kurtulmak için, hergün beşyüz kerre (Lâ havle velâ kuvvete 

illâ billah) okurdu. Buna (Kelime-i temcîd) denir. [İkinci kısm, onbirinci 

maddeye bakınız!] Okumağa başlarken ve okudukdan sonra da yüzer kerre (Salevât) 

okurdu. Hadîs-i şerîfde, (Allahü teâlânın bir ni’met vermesini ve bunun devâmlı 

olmasını isteyen, Lâ havle velâ kuvvete illâ billah çok okusun!) buyuruldu. (Sahîhayn)daki 

hadîs-i şerîfde, (Bu, Cennet hazînelerinden bir hazînedir!) buyuruldu. 

Bir hadîs-i şerîfde de, (Lâ havle velâ kuvvete okumak, doksandokuz derde devâdır. 

Bunların en hafîfi, hemmdir) buyuruldu. Hemm, gam, hüzn, sıkıntı demekdir.) 

(Fevâid-i Osmâniyye) sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki, (Fâtiha), 

(Âyet-el-kürsî) ve (Dört Kul) yedişer kerre okunup hastaya üflenirse, bütün âfetler, 

derdler için ve sihr, nazar için ve hayvân sokması ve ısırması için iyi gelir. Tuz 

üzerine okunup, suda eritip içirmek ve ısırılan yere sürmek de tecribe edilmişdir. 

Dört Kul, Kâfirûn, İhlâs ve Mu’avvizeteyn sûreleridir. Süleymâniyye kütübhânesi 

Lâleli kısmında, 3653 sayılı risâlenin 211.ci sahîfesinde diyor ki, (Cum’a günü seher 

vaktinde sağ elinin avucuna şu âyet yazılıp, sonra dili ile yalayıp yutulur. 

Kırk senelik sihr dahî olursa, def’ olur. Zâil olur. Nisâ sûresi 99.cu âyeti (ve men 

yahruc)den (rahîmâ)ya kadardır.) 

(Bostân-ül-Ârifin) sonunda diyor ki, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, Osmân 

bin Ebil’âsı “radıyallahü teâlâ anh” ziyârete geldi. Hasta idi. Çok ağrısı ve sancısı 

vardı. (Ağıran yeri sağ elin ile yedi kerre mesh eyle! Her def’asında E’ûzü bi’izzetillahi 

ve kudretihi min şerri mâ-ecidü ve ühâzirü oku!) buyurdu. Osmân diyor 

ki, buyurduğu gibi yapdım. Hastalığım hiç kalmadı. Abdüllah ibni Mes’ûd buyurdu 

ki: Bir kimse sabâh ve akşâm, Bekara sûresinin başından dört âyet ve Âyet-elkürsî 

ile sonraki iki âyeti ve bu sûrenin sonundaki üç âyeti okursa, evine şeytân girmez. 

Mecnûn üzerine okunursa, iyi olur. Sıkıntısı olan kimse, çok (istigfâr) okusun! 

(Hazînet-ül-esrâr)da diyor ki: Ömer-ül-Fârûk “radıyallahü teâlâ anh” dedi ki, Resûlullah 

“sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” buyurdu ki: (Yağmur suyunu toplayıp, 

üzerine, Fâtiha-i şerîfe, Âyet-el-kürsi, İhlâs-ı şerîf ve Kul-e’ûzü sûreleri yetmişer kerre 

okunur. Bu sudan aralıksız yedi sabâh içenlerin hastalıkları, ağrıları zâil olur.). [Beş, 

on sâlih müslimân toplanıp, okuyup, suya üflemelidirler.] İmâm-ı Ahmed ve Tirmüzî 

ve Nesâî ve Hâkim ve Beyhekî bildirdiler ki, Sa’d ibni Mâlik “radıyallahü teâlâ 

anh” dedi ki, Resûlullah “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” buyurdu ki: (Yûnüs aleyhisselâm 

balığın karnında, Enbiyâ sûresinin 87. ci âyetini söyliyerek düâ etdi. [Düâsını 

kabûl eyledi ve kıyâmete kadar bunu okuyan mü’minlerin düâlarını kabûl edeceğini 

bildirdi.] Bir müslimân, bu âyet-i kerîmeyi okuyup düâ edince, Allahü teâlâ 

düâsını muhakkak kabûl eder). Kırk kerre okumalıdır. 1249.cu sahîfeye bakınız! 


56 — MEYYİTE YAPILACAK DÎNÎ VAZÎFE, KEFEN 

Aşağıdaki yazılar, (Dürr-ül-muhtâr) kitâbından ve bunun (İbni Âbidîn) hâşiyesinden 

terceme edilmişdir: 

Cenâze, ölü, ya’nî meyyit demekdir. Bugün, içinde meyyit bulunan tabuta, cenâze 

diyoruz. Cinâze, teneşir tahtası demekdir. Mevt, ölüm demekdir. 

Ölümün yaklaşdığına alâmet, ayakların gevşeyip uzaması, burnun kıvrılması, şakakların 

çukurlaşmasıdır. Böyle bir hasta, sağ yanı üzere yatırılıp, yüzü kıbleye çevrilir. 

Böyle yatırmak sünnetdir. Ayakları kıbleye doğru, sırt üstü yatırmak da câizdir. 

Şimdi böyle yapılmakdadır. Fekat, baş altına birşey koymalıdır. Böylece yüzü 

kıbleye karşı olur. Bunlar güc olursa, kolayına gelecek şeklde yatırmak da câiz 

olur. 

Kelime-i tevhîd telkîn ederken (Muhammedün resûlullah) da söylemek iyi 

olur. Fekat bir kâfirin îmâna gelmesi için (Eşhedü) ile başlaması ve (Muhammeden 

abdühü ve resûlüh) de demesi şartdır. 

Ölüm başladığı, hayâtdan ümmîd kesildiği zemân, tevbe kabûl olabilir ise de, 

kâfirin îmâna gelmesi kabûl olmaz. 

Ölüm hâlinde iken küfre sebeb olan şey söyleyen kimse, mü’min kabûl edilir. 

Çünki, o anda aklı başında değildir. 

Ölüm alâmeti, sertleşme, soğumak ve kokmakdır. Bu alâmetlerden önce de ölüm 

anlaşılınca [soluğun kesilmesi, ağzına tutulan aynanın buğulanmaması ile, kalbin 

durduğu, nabz ile anlaşılır] gözlerini kapamak ve çenesini bağlamak sünnetdir. Çenesi, 

geniş bez ile başı üstüne bağlanır. Gözlerini kaparken (Bismillâh ve alâ millet-i 

resûlillah) demek ve düâsını okumak sünnetdir. Soğumadan önce, el parmaklarını, 

dirseklerini, dizlerini açıp kapayıp, kollarını ve bacaklarını düz bırakmak 

sünnetdir. Böylece, yıkaması ve kefene sarması kolay olur. 

Soğumadan önce, elbisesi çıkarılıp, geniş, hafîf bir çarşaf ile örtülür. Çarşafın 

bir ucu başının altına, diğer ucu ayakları altına sokulur. Karnı üzerine, çarşafın üstüne 

veyâ altına, birşey [bıçak veyâ başka demir] konup, şişmesi önlenir. Yüz gramdan 

çok olması uygundur. Muhterem ilmlerin kitâblarını koymamalıdır. Elden geldiği 

kadar, cenâzeyi çabuk kokutacak, çürütecek şeylerden korumak lâzımdır. Rûhu 

çıkarken, yatağı yanında (Behûr) denilen koku yakılmalıdır. Ölüm haberi 

komşulara ve akrabâya, ahbâba, hemen bildirilmelidir. 

Meyyit yıkanmadan evvel yanında Kur’ân-ı kerîm okumak mekrûh diyenler varsa 

da, üzeri örtülü iken ve yatağına bitişik olmıyarak, sessiz okumak câizdir. 

Ölüm belli olunca, acele etmek sünnetdir. Bozulmak, kokmak ihtimâli varsa, acele 

etmek vâcib olur. Ölüm belli olmaz, şübheli olursa, belli oluncıya kadar beklenir. 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” cenâzenin, ehli, âilesi arasında kalmasını 

uygun görmezdi. Kalb sektesi ile ölenleri, soğumak, kokmak ile öldüğü iyi anlaşılıncıya 

kadar gecikdirmek vâcibdir. 

Serîr, ya’nî teneşîr etrâfında, önce (Behûr) yakılıp üç def’a dolaşdırılır. Beş def’a 

da olur. Behûr bir otdur. Buna öd ağacı talaşları ve günnük denilen ağacın zamkı 

da karışdırılıp, bir kapdaki ateşe koyup, teneşir, çıkan dumanlara tutulur. 

Cenâze, örtülü olarak, tütsülenmiş serîr üzerine, sırt üstü veyâ kolay olan şeklde 

yatırılır. Göbek ile diz arası örtülü olarak yıkanır. Çünki, kadının kadınlar için 

avret yeri, erkeğin erkekler için olan avret yeri gibidir. Serîr üzerinde kıbleye karşı 

yatırmak sünnetdir. Gömleği uzun ise, gömlek içinde yıkanır. 

Yıkamak, kefenlemek, cenâze nemâzı kılmak ve gömmek farz-ı kifâyedir. 

Ya’nî, lüzûmu kadar kimse tarafından yapılınca, başkalarına farz olmaz. [Bu farzları, 

ücretsiz olarak, Allah rızâsı için yapmak lâzımdır. Böyle yapanlara farz sevâbı 

verilir ki, bütün hayrâta, hasenâta verilen sevâblardan katkat dahâ çokdur. 

– 994 –

Bu farzları yapan olmazsa, haber alıp da gelmiyenlerin hepsi günâha girer, fâsık 

olurlar. Bu farzları vazîfe bilmiyenin, ehemmiyyet vermiyenin îmânı gider, mürted 

olur.] Çocuğun yıkaması da câizdir. Kâfir, yıkanmaz. Bir beze sarılıp, gömülür. 

Kadın bulunmadığı zemân, kadını erkek yıkayamaz. Fekat, cenâze başdan ayağa 

örtülü olarak, akrabâsı, akrabâ yoksa, başkası, eline bez sararak, elini örtü altına 

sokup, teyemmüm yapdırır. Çünki, ölünün avreti, dirinin avreti gibidir. Bakması 

harâm olan yere dokunmak da, harâmdır. Dahâ iyisi, çocuğa öğretilip, yıkatılır. 

Serîr, göbeğe kadar yüksek ve az eğik olmalıdır. Su, pek sıcak olmamalı, tuzlu 

olmalıdır. Serin ve tuzlu su, çürümeği gecikdirir. Meyyit, çocuk da olsa, önce abdest 

aldırılır. Fekat, ağzına, burnuna su verilmeyip, bez ile temizlenir. Ağzına su 

kaçarsa çabuk çürümesine sebeb olur. Önce yüzü yıkanır. Sonra kolları yıkanıp, 

başı, kulakları ve ensesi mesh edilir ve ayakları yıkanır. Sedr ağacı yaprağı veyâ 

çevgen, ya’nî sabun otu ile kaynatılıp ılıtılmış veyâ kâfûr (Camphre) denilen beyâz, 

kokulu şey konmuş su ile, bunlar yok ise, yalnız su dökerek, başı ve sakalı, hatmi 

veyâ sabun ile yıkanır. Sonra sol yanına çevrilip, sağ yanına su dökülür. Su, teneşir 

tahtasına değen yerlerine kadar akıtılmalıdır. Sonra, sağ yanına yatırılıp, sol 

tarafına, omuzdan ayağa kadar su dökülür. Sonra oturtulup, karnı hafîfce basdırılır. 

Birşey çıkarsa, yıkanır [ya’nî su döküp giderilir]. Sonra sol yanına yatırıp, sağ 

yanı tekrâr yıkanır [ya’nî omuzdan ayağa kadar su dökülür]. Böylece sünnete 

uygun, ya’nî üç kerre yıkanmış olur. Her yan yıkanırken, üç def’a su dökülür. 

Hasta, cünüb olarak vefât ederse, yine bir kerre yıkanır. Yıkandıkdan sonra, abdesti 

bozan şeyler çıkarsa, tekrâr yıkanmaz ve abdest aldırılmaz. Yalnız çıkan şeyler, 

su dökerek giderilir. Meyyiti yıkarken niyyet etmek sünnetdir. Niyyetsiz, temiz 

olur ise de, farz sâkıt olmaz. 

Meleklerin ve cinnin yıkadığı anlaşılırsa, yine yıkanır. Yıkama yerine, yıkayandan 

ve yardımcıdan başkası girmez. Yıkayanlar, emîn kimse olmalıdır. Cenâzede 

gördüğü se’âdet alâmetlerini söyler, şekâvet alâmetlerini söylemez. Meyyitin aybını 

açığa çıkarmaz. Velî içeri girebilir. 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” efendimizi, Abbâsın oğlu Fadl ile Alî 

“radıyallahü anhüm” yıkadı. Üsâme “radıyallahü anh” su döküyordu. Abbâs “radıyallahü 

anh” girip çıkıyordu. 

Cânlıya eziyyet veren şey, ölüye de verir. Bunun için, çok soğuk ve çok sıcak su 

ile yıkanmaz. [Kokmaması için buzhâneye de konmaz. Kokmaması için, çabuk gömmeli, 

yolcu gelecek diye bekletmemelidir.] Zemzem suyu ile yıkamak câiz değildir. 

Saçları dökülürse, kefeni içine konur. Çünki, insanın her parçası muhteremdir, 

gömülür. Diri insandan düşen ve kesilen tırnakları, saçları ve dişleri de defn 

etmek sünnetdir. 

Yıkandıkdan sonra, teneşir üzerinde, bez ile kurulanır. Saçları ve sakalı arasına, 

hanût denilen kokulu şeylerin karışımı veyâ kâfûrî konur. Safran koymak 

mekrûhdur. Secde etdiği uzvlarına [alnına, burnuna, dizlerine, el, ayak parmaklarına], 

kâfûrî serpilmiş pamuk konur. 

Meyyitin saçlarını taramak, saç, sakal, bıyık ve tırnaklarını kesmek, Hanefî mezhebinde 

câiz değildir. Ağzı, burnu, kulağı deliğine, gözlere pamuk koymak câizdir. 

Hanefî mezhebinde, kadını, efendisi yıkayamaz ve dokunamaz. Çünki, kadın 

ölünce, nikâh hemen bozulur. Bakması, câizdir. Kadını, zevci yıkaması, diğer üç 

mezhebde câizdir. Kadının, zevcini yıkaması, Hanefîde de câizdir. Çünki, zevcin 

vefâtından sonra, nikâh, iddet bitinceye kadar [dört ay] devâm eder. Kadını erkek, 

erkeği kadın yıkayamaz. Eline bez sarıp teyemmüm yapar. Teyemmüm yapan 

– 995 –

erkek, yabancı kadının kollarına bakamaz. Akrabâsı ise, eline bez sarmak istemez. 

Çünki, mahrem olan akrabâsının kollarına ve yüzüne bakması ve dokunması câizdir. 

İnsanın yalnız başı veyâ bedenin yarısı ele geçerse, yıkanmaz ve nemâzı kılınmaz. 

Öylece gömülür. Bedenin yarıdan fazlası, başı olmasa bile veyâ bedenin yarısı 

ve başı bulunursa, yıkanır ve nemâzı kılınır. 

Parasız yıkamak çok sevâbdır. Para istemek de câiz ise de, parasız yıkayan 

başkası yok iken para istemek câiz olmaz. Cenâze taşımak, kabr kazmak ücreti de 

böyledir. Suda boğulan da, üç kerre yıkanır veyâ yıkamak niyyeti ile, suda üç kerre 

hareket etdirilir. Yağmurda ıslanan da yıkanır. 

Meyyiti yıkamak, her dinde var idi. Âdem aleyhisselâmı melekler yıkadı. (Ölülerinizi 

böyle yıkayınız) dediler. 

Sâhibsiz bir ölü bulunsa ve müslimân veyâ kâfir olduğu bilinmese, islâm alâmeti 

varsa, yıkanır ve nemâzı kılınır. İslâm alâmeti, sünnet olmak, sakal boyamak ve 

kasık traş etmekdir. Bugün, bunların üçü de islâm alâmeti olmakdan çıkmışdır. İslâm 

alâmeti yoksa, islâm memleketinde ise, müslimân kabûl edilir. 

Müslimân ve kâfir cenâzeleri karışık ise ve alâmetleri yok ise, çoğu müslimân 

ise, hepsinin nemâzı kılınır. Hepsi müslimân mezârlığına gömülür. Müsâvî sayıda 

veyâ azı müslimân ise, hepsi yıkanır. Kefenlenir, nemâzları, müslimân olanları niyyet 

edilerek kılınır. Hepsi kâfir mezârlığına gömülür. 

Su bulunmadığı zemân, teyemmüm yapdırılıp, nemâzı kılınır. Sonra su bulunursa, 

yıkanır. Fekat, nemâzı tekrâr kılınmaz. Diri insan da, su bulunca tekrâr kılmaz. 

Ölü yıkayacak kimsenin, önce gusl abdesti alması müstehabdır. Cünübün ve özrlü 

kadının yıkaması mekrûhdur. Cenâze yıkanmış su, (Mâ-i müsta’mel) olur. 

Necs, pis olur. Bunun için, yıkayanların üstüne sıçramaması, peştemâl sarınmaları 

lâzımdır. Cenâze, yıkandıkdan sonra temiz olur. 

(Bahr-ür-râık)da diyor ki, meyyitin kefeni, diri iken giydiği gibi yapılır. Bunun 

için fakîr kadınlara (Kefen-i kifâye) olarak izâr, lifâfe ve himâr sarılır. (Tebyîn-ülhakâik)da 

diyor ki, (Kadının kefen-i kifâyesi, izâr, lifâfe ve himârdır. Çünki, hayâtda 

iken, en az giydiği bunlardır. Bunlarla nemâz kılması, kerâhetsiz câizdir). (Halebî-i 

kebîr)de diyor ki, (Kadınlar Der’ ile örtünürdü. Önü göğse kadar açıkdı. 

Ayaklara kadar uzundu). [Görülüyor ki, Selef-i sâlihîn zemânında, müslimân kadınları, 

antâri, geniş uzun manto ve baş örtüsü ile örtünürlerdi. Çarşaf dediğimiz 

iki parça ile örtünmezlerdi.] Erkeğin kefeni üç parça olmak sünnetdir: 

1 — İzâr: Başdan ayağa kadardır. Genişliği bir metreden fazladır. 

2 — Kamîs [antâri gibi uzun gömlek]: Bunun uzunluğu omuzlardan ayaklara 

kadar olan uzunluğun iki katıdır. Bu uzunluk, ortadan ikiye katlanıp, kat yerinden, 

baş geçecek kadar, düz kesilir. Kol ve etek yerleri kesilmez. 

3 — Lifâfe: Başdan ve ayaklardan aşırı uzunlukda olup, dahâ genişdir. Baş üstünden 

ve ayak altından ucları büzülüp, bezle bağlanacakdır. 

(Berekât)da diyor ki, (Meyyitin başına imâme [sarık] sarmanın mekrûh olduğu, 

seyyid Şerîf Cürcânînin (Şerh-ı Sirâcî)sinde de yazılıdır. Tabut üzerine sarık sarmak 

ve süslü şeyler koymak da mekrûhdur. Kefenin üçden fazla olması câiz olur 

ve olmaz demişlerdir. İmâm-ı Rabbânî bid’at olur buyurmakdadır. Kefenin, yeni, 

temiz, kıymetli olması sünnetdir. Zenginliğine uygun kefen yapılır. Beyâz pamuklu 

[patiska] olması sünnetdir. Erkeğe ipek kefen harâmdır. Tabutunu da ipekle 

örtmek harâmdır. Kadınlara ipek câizdir. Kefenin, meyyitin kendi halâl malından 

olması, başkasının vermesinden dahâ iyidir. Diri iken halâl kefen hâzırlamak 

iyidir. Zemzem ile yıkanmış kefen Hanefîde câiz, Şâfi’î mezhebinde harâmdır. Hanefî 

mezhebinde, kuruyunca zemzemin hepsi gider. Şâfi’îde ise, eseri kalıp, meyyitin 

kanı, irini ile kirletmeğe sebeb olur. Besmele-i şerîfeyi, âyet-i kerîmeleri, muh- 

– 996 –

terem ismleri kefene yazmak ve kabre koymak câiz değildir. Sâlihlerin, Velîlerin 

çamaşırından, elbisesinden kefen yapmak veyâ kefen içine, yüzüne, göğsüne koymak 

fâideli olduğu (Ma’sûmiyye) cild 1, üçüncü mektûbunda da yazılıdır. 

Kadının kefeni beş parça olmak sünnetdir: Kamîs, izâr, lifâfe, himâr ve göğüs 

bezi. Himâr, baş örtüsü olup, yetmişbeş santim kadar uzundur. Uçları yüze sarkıkdır, 

başa sarılmaz. Göğüs bezi: Omuzdan dize kadardır. 

Fakîr olan veyâ çok borcu olan erkeklere (Kefen-i kifâye) olarak izâr ve lifâfe, 

kadınlara kamîs, lifâfe ve baş örtüsü câiz olur ise de, dahâ azı mekrûhdur. Zarûret 

hâlinde, erkeğe ve kadına yalnız lifâfe lâzımdır. Meyyitin malı yoksa, başkalarının, 

Beyt-ül-mâlın [ya’nî devletin] vermesi farzdır. Avret yerini örtmesi kâfi değildir. 

Bez küçük ise, açık kalan kısmlar, yaprakla, otla örtülür. 

Tabutun içine, önce lifâfe serilir. Sonra üzerine izâr yayılır. Kamîs de, tabutun 

içine konur. Kadınlarda, izârdan önce veyâ sonra göğüs bezi serilir. Sonra, tabutun 

etrâfında üç veyâ beş kerre behûr dolaşdırılır. Behûr, tütsüdür. [Meselâ, bir kürek 

içindeki ateşe öd ağacı, günnük, misk, sandal ağacı, çendene [candana], zerîre, 

aselbend gibi kokulu maddeler koyup dumanı çıkarılır.] Kefenleri tabuta koymadan, 

herbirini ayrıca tütsülemek dahâ iyidir. Böyle tütsüleme, rûhu çıkarken ve 

yıkamağa başlarken de yapılır. Cenâze taşırken ve kabre koyarken yapılmaz. 

[(Fetâvâ-i fıkhiyye)de yazılı hadîs-i şerîfde, (Âdem “aleyhisselâm” vefât edince, 

melekler Cennetden hanût ve kefen getirdiler. Su ve sedr yaprağı ile yıkadılar. 

Üçüncüsünde kâfûr koydular. Üç kefen ile kefenlediler. Nemâzını kıldılar. Lahd 

yapdılar. Defn etdiler. Sonra çocuklarına dönerek, ey Âdem oğulları! Ölülerinize 

böyle yapınız dediler) buyuruldu]. 

Kefen yeni olursa da, önceden yıkanmış olarak hâzır bulundurulmalıdır. Kefeni 

önceden hâzırlamak lâzımdır. Kefenlerin her üçü üzerine de hanût serpilir. 

Meyyit kurulandıkdan sonra, kamîs tabutdan alınarak, başından geçirilip, yarısı 

önünden, yarısı arkasından, ayaklarına kadar uzatılır. Tabutun içine, izârın üstüne 

Besmele ile yatırılır. İzârın önce sol tarafı, sonra sağ tarafı, meyyit üzerine kapatılır. 

Lifâfe de böyle kapatılır. Ya’nî sağ kenârları sol kenârlarının üstüne kapatılır. 

Nitekim diri iken de, ceket, gömlek ve sâire böyle kapatılır. 

Kadınların kamîsi kapandıkdan sonra, saçları ikiye bölünüp, iki yandan göğsü 

üzerine, kamîs üstüne konur. Saçları üstüne hımâr konup, üzerine izâr kapatılır. 

İzârdan önce veyâ sonra göğüs bezi sarılır. Sonra lifâfe kapatılır. Lifâfenin baş ve 

ayak uçları ve ortası [ya’nî mi’de hizâsından] bir bezle sararak bağlanır. Büyük oğlan, 

adam gibi kefenlenir. Büyük kız, kadın gibi kefenlenir. Küçük oğlan bir, küçük 

kız, iki parça kefene sarılır. Ölü doğan çocuk, düşük ve insan uzvu [meselâ kolu] 

kefenlenmez, bir beze sarılıp gömülür. 

Mezârdan çıkarılmış, çıplak görülen bir ölü, kokmamış ise, sünnet üzere kefenlenip 

gömülür. Kokmuş ise, bir beze sarılıp gömülür. 

Sünnet mikdârı kefen, meyyitin malından alınır. Borcundan, vasıyyetinden ve 

mîrâsından önce, kefen parası ayrılır. Malı olmıyan meyyitin kefenini, nafakasını 

vermek vâcib olan akrabâsı, mîrâs mikdârları hesâbı kadar ortaklaşa alır. Nitekim, 

diri iken nafakasını da mîrâs mikdârları nisbetinde verirler. Fekat, oğulları 

ve kızları varsa, bunlar müsâvî mikdârda verir. Çünki, çocukların nafaka vermesi, 

mîrâsa göre olmayıp, müsâvî mikdârdadır. 

Babası ve oğlu kalan kimsenin kefenini yalnız oğlu verir. Kadının kefenini, kadın 

zengin olsa bile, zevci verir. Nafakasını verecek kimsesi olmıyan meyyitin kefenini, 

Beyt-ül-mâl verir. Beyt-ül-mâl müntezam işlemiyorsa, haberi olan her 

müslimânın vermesi, farz-ı kifâye olur. Haberi olanlar fakîr ise, başkalarından zarûret 

kefeni, ya’nî bir kefenlik bez isterler. İstanbulda kefen için, erkeklere yedi 

metre, kadınlara sekiz metre patiska almak âdetdir. Eni 130-140 santimetredir. Ta- 

– 997 –

ut kapatılıp, üzeri yeni bir yatak çarşafı ile sarılıp, çamaşır ipi ile bağlanır. Bu ip, 

tabutu kabre indirirken de işe yarar. Üzerine yeşil ve yazılı örtü konup bunun kenârları 

iğnelerle çarşafa rabt edilir. Kadınlarda, bu örtünün baş tarafına üç köşe 

yemeni de örtülür. Tabutun, çivisiz, tahtadan geçme olması lâzımdır. Kısa bir 

düâ ve hak halâl edildikden sonra, musallâya götürülüp nemâzı kılınır. 

Üç dürlü (Şehîd) vardır: 1- Cünüb, hâiz olmıyan, âkıl ve bâlig bir müslimân, zulm 

ile, haksız olarak, vurucu veyâ kesici vâsıtalarla öldürülünce ve harbde din düşmanları 

ile, Allah için cihâd ederken, düşman tarafından, sulhda âsîler, yol kesiciler, 

şehr eşkıyâları, gece hırsız tarafından, herhangi bir vâsıta ile öldürülünce, hemen 

ölürlerse veyâ müslimânların ve ehl-i zimmetin cânlarını, mallarını korumak 

için olan çarpışma yerinde bulunan ölü üzerinde yara, kan akması gibi öldürülme 

alâmetleri görülürse veyâ şehrde öldürülmüş bulunup, kâtili bilinir ve kısâs yapılması 

lâzım gelirse, bunlara (Dünyâ ve âhıret şehîdi) ve (Tâm şehîd) denir. Tâm şehîd 

yıkanmaz. Kefene sarılmaz. Kefen mikdârından fazla olan elbisesi soyulup, çamaşırı 

ile defn olunur. Cenâze nemâzı, Hanefîde kılınır. Şâfi’î mezhebinde kılınmaz. 

Âhıretde de şehîd sevâbına kavuşurlar. 2- Allah rızâsı için cihâd yapmağa niyyet 

etmeyip, dünyâ kazancı için harb eden, yalnız (Dünyâ şehîdi) olur. Bunlar, yıkanmaz 

ve kefenlenmez. Fekat, âhıretde şehîd sevâbına nâil olmazlar. 3- Allah için 

olan cihâdın hâzırlığı ta’lîmlerinde ölürse, zulm ile öldürülünce veyâ cihâdda ve 

eşkıyâ, âsî, yol kesici, gece hırsız savaşında yaralanınca, hemen ölmez, bir nemâz 

vakti çıkıncaya kadar aklı başında kalır veyâ başka yere götürülüp orada ölürse veyâ 

cünüb, hâiz iseler, yalnız (Âhıret şehîdi) olurlar. Bunlar yıkanır ve kefenlenirler. 

Had, ta’zîr, kısâs cezâları ile öldürülenler [kurşuna dizilenler, i’dâm edilenler] 

ve hayvan tarafından öldürülenler de yıkanırlar. 

Boğularak, yanarak, garîb, kimsesiz olarak, dıvâr ve enkâz altında kalarak 

ölenler ve ishâlden, tâ’ûndan [sârî hastalıklardan], lohusalıkda, sar’a hastalığında, 

Cum’a gecesinde ve gününde, din bilgilerini öğrenmekde, öğretmekde ve yaymakda 

iken ölenler ve âşık olup, aşkını, iffetini, nâmûsunu saklarken ölenler, zulm ile 

habs olunup ölenler, Allah rızâsı için müezzinlik yaparken, islâmiyyete uygun ticâret 

yaparken, çoluk çocuğuna din bilgisi öğretirken ve ibâdet yapmaları için çalışırken 

vefât edenler, hergün yirmibeş kerre (Allahümme bârik lî filmevt ve fî-mâ 

ba’d-el-mevt) okuyanlar, Duhâ ya’nî kuşluk nemâzı kılanlar, her ay üç gün oruc 

tutanlar, yolculukda da vitr nemâzını terk etmiyenler, ölüm hastalığında, kırk 

kerre (Lâ ilâhe illâ ente sübhâneke innî küntü min-ez-zâlimîn) okuyanlar, her gece 

Yasîn okuyanlar, abdestli olarak yatanlar, devâmlı olarak mudârâ edenler 

[ya’nî dîni korumak için dünyâlık verenler], gıdâ maddeleri getirip ucuza satanlar, 

soğukda gusl abdesti alınca hastalanıp ölenler, her sabâh veyâ akşam devâmlı olarak 

üç kerre (E’ûzü billâhissemî’il’alîmi mineş-şeytânirracîm) ile (Haşr) sûresinin 

sonunu [Hüvallahüllezî..yi] okuyanlar (Âhıret şehîdi) olurlar. [Hiç harâm lokma 

yimemiş, (Takvâ ehli) çürümez. Başka sebeble çürümemenin, şehîdlik ile alâkası 

yokdur.] 

Mâlikî âlimlerinden Alî Echürî diyor ki, (Yol kesici haydûd, suda boğulursa ve 

çaldığı at üzerinde cihâd ederken öldürülen kimse ve bir odada günâh işliyenler üzerine 

ev çökse, bunların hepsi şehîd olur. Çünki, günâh sebebi ile ölenler şehîd olmaz. 

Günâh işlerken, şehîdliğe sebeb olan bir sebeble ölürse, Âhıret şehîdi olur ve 

günâhının cezâsını da yüklenir. Bunun gibi, şerâb içip çatlayan şehîd olmaz. Fekat 

şerâb içip, serhoş hâlde iken, zulm ile öldürülen kimse şehîd olur. Çünki, şerâbdan 

ölmemiş, başka sebeble ölmüşdür. Fekat, şerâb günâhını da yüklenir.). Bunlar İbni 

Âbidînde yazılıdır. İbni Nüceymin (Eşbâh) kitâbının şârihlerinden Hayreddîn-i 

Remlînin ve Müeyyed zâde Abdürrahmân efendinin “rahmetullahi teâlâ 

aleyhim” Fetâvâlarında da diyor ki, (Şerâb içen kimse, serhoş iken öldürülse, şehîd 

olur. Şerâb içmek büyük günâhdır. Fekat şehîd olmağa mâni’ olmaz). 

– 998 –

57 — CENÂZE NEMÂZI 

Bir mü’minin vefât etdiğini haber alan erkeklere, erkek yoksa, kadınlara cenâze 

nemâzı kılmak, gasl, techiz ve defn farz-ı kifâyedir. Ehemmiyyet vermiyen, kâfir 

olur. Cenâze nemâzını bir kadının yalnız kılması ve çok kadının cemâ’at ile kılmaları 

mekrûh olmaz. Nemâzın kabûl olması için, altı şart lâzımdır: 

1 — Meyyit müslimân olmalıdır. 

2 — Yıkanmış olmalıdır. Yıkanmadan gömülen, üzerine toprak atılmamış 

ise, çıkarılıp yıkanır, sonra nemâzı kılınır. Cenâzenin ve imâmın bulunduğu yerin 

temiz olması lâzımdır. Cemâ’atinki şart değildir. Çünki, yalnız imâmın kılması ile, 

farz yapılmış olur. Elbise, ayakkabı ve basılan yer necs ise nemâz sahîh olmaz. (Tahtâvî) 

“rahmetullahi teâlâ aleyh” (İmdâd) hâşiyesinde diyor ki, (Meyyit temiz tabut 

içinde ise ve üst yüzü temiz olan ayakkabı çıkarılıp, üzerine basılırsa, yerin necs 

olması zarar vermez). Kadının, câriyenin imâm olması ile, farz yapılmış olur. 

Çünki, kadına uyan erkeklerin nemâzı kabûl olmaz ise de, kadının cenâze nemâzı 

kabûl olur ve bir kişinin kılması ile farz yerine gelmiş olur. Çocuğun, cenâze yıkaması 

câiz ise de, nemâzını kıldırması câiz değildir. 

3 — Cenâzenin veyâ bedeninin yarısı ile başının veyâ başsız yarıdan fazla bedenin, 

imâmın önünde bulunması lâzımdır. 

4 — Cenâze, yerde veyâ yere yakın, ellerle tutulmuş veyâ taşa konmuş olmalıdır. 

Başka bir yerde bulunan veyâ hayvân üstünde veyâ el ile yüksekde tutulan 

cenâzenin nemâzı kabûl olmaz. Cenâzenin başı, imâmın sağına, ayağı soluna gelecekdir. 

Tersine koymak günâhdır. 

5 — Cenâze, imâmın önünde hâzır olmalıdır. 

6 — Cenâzenin ve imâmın avreti örtülü olmalıdır. 

Cenâze nemâzının farzı ikidir: 

1 — Dört kerre tekbîr getirmekdir. 

2 — Ayakda kılmakdır. Özrsüz, oturarak veyâ hayvân üstünde kılmak câiz değildir. 

Yağmurdan, çamurdan dolayı hayvândan inemezse câiz olur. 

Cenâze nemâzının sünneti üçdür: 

1 — Sübhâneke okumak. 

2 — Salevât okumakdır. Çünki, düâdan önce salevât okumak, düânın sünnetidir. 

3 — Kendine ve meyyite ve bütün müslimânlara afv ve magfiret için bildirilmiş 

olan düâlardan bildiğini okumak. 

Dört müslimânın nemâzı kılınmaz: 

1 — Bâgî, ya’nî âsîlerin, ya’nî haksız olarak halîfeye ısyân edenler, döğüşürken 

öldürülünce, nemâzı kılınmaz. Bunları yıkamak da lâzım değildir. 

2 — Müslimânların yolunu kesen hırsızlar, döğüşürken öldürülünce, yıkanmaz 

ve nemâzları kılınmaz. 

Bâgîler ve yol kesenler, kaçarak sonradan (Had) ve (Kısâs) cezâları ile ölürlerse, 

yıkanır ve nemâzları kılınır. 

3 — Zulm ile meşhûr olan kabîleler, döğüşürken ölünce, nemâzı kılınmaz. 

4 — Silâh ile ev basan kimse, o zemân öldürülürse, nemâzı kılınmaz. 

İntihâr eden, ya’nî kendini öldüren kimse, hemen ölse bile, yıkanır ve nemâzı 

kılınır. İntihâr etmenin, başkasını öldürmekden dahâ büyük günâh olduğu (Hindiyye)de 

yazılıdır. 

Anasını, babasını öldüren kimse, kısâs ile öldürülünce, nemâzı kılınmaz. 

Cenâze nemâzının dört tekbîrinden herbiri, bir rek’at gibidir. Dört tekbîrin yal- 

– 999 –

nız birincisinde eller kulaklara kaldırılır. İndirilince, göbek altına bağlanır. Sonraki 

üç tekbîrde eller kaldırılmaz. İki el bağlanınca (Sübhâneke) okunur ve okunurken 

(Ve celle senâüke) de denir. Fâtiha okunmaz. İkinci tekbîrden sonra, teşehhüdde 

otururken okunan salevât okunur. Üçüncü tekbîrden sonra, cenâze 

düâsı okunur. Dördüncü tekbîrden sonra, hemen sağa ve sonra sola selâm verilir. 

[Ellerin ne zemân indirileceğini, kitâblarda bulamadık. (Dürer) ve (Halebî-yi sagîr) 

hâşiyelerinde, (Ayakda, okurken eller bağlanır. Okumak yoksa, eller indirilir. 

Evvelâ eller indirilir. Sonra iki tarafa selâm verilir) diyor. Büyüklerimizin, sağa 

selâm verirken, sağ ellerini, sola selâm verirken, sol ellerini salıverdiklerini gördük. 

Selâm vermeden evvel, iki elin birlikde indirileceği de anlaşılmakdadır.] Selâm 

verirken, cenâzeye ve cemâ’ate niyyet edilir. İmâm yalnız dört tekbîri ve iki 

omuza selâmı, yüksek sesle söyler, başkalarını içinden okur. [Cenâze düâsı yerine, 

Rabbenâ âti-nâ..., veyâ yalnız Allahüm-magfir leh demek veyâhud düâ niyyeti 

ile besmelesiz Fâtiha-i şerîfe okumak da olur. Düâ okumak, meyyitin afvına sebeb 

olur. Peygamberlerin ve çocukların derecelerinin yükselmesine sebeb olur. Kırk 

yâhud yüz kişi üç saf olarak kılarsa, meyyitin afvına sebeb olur. Gömmeden önce 

kılınır.] Son safda kılmak dahâ sevâbdır. 

İmâm dördüncü tekbîrde selâm vermeyip beşinci tekbîri söylerse, cemâ’at söylemez. 

Sessizce bekleyip, imâmla birlikde selâm verirler. 

İmâm, cenâzenin göğsü hizâsında durur. Nemâza geç yetişen hemen durmaz. 

Bekleyip, imâm herhangi bir tekbîri getirirken, berâber tekbîr getirip nemâza başlar. 

Bu tekbîre (İftitâh tekbîri) olarak niyyet eder. İmâm selâm verdikden sonra, 

kaçırdığı tekbîrleri birbiri arkasından söyleyip, birşey okumadan selâm verir. 

Dördüncü tekbîre yetişemiyen, nemâzı kaçırmış olur. 

Birkaç cenâze birlikde ise, herbirinin nemâzını ayrı kılmak efdaldir. Hepsi için 

bir nemâz kılması da câizdir. Bunun için, birinin başı ötekinin ayağına gelmek üzere 

sıralanır. İmâm, derecesi yüksek olanın önünde durarak kılar. Cenâzelerin bir 

kısmı imâmın sağında, bir kısmı da imâmın solunda bulunur. Yâhud, hepsini imâmın 

önünde olarak yan yana koyup, imâm hepsinin göğsü hizâsında durur. Önce 

erkekler, sonra oğlan, sonra kadın, en sonra kız cenâzesi konur. [Bunlar için niyyet 

ederken, erkek veyâ kadın olduklarını söylemek şart değildir.] 

Cenâze nemâzını, devlet reîsi kıldırır. O yoksa, hükûmet reîsi, o yoksa vâlî, sonra 

hâkim, sonra kaymakam, sonra bunun vekîli, sonra hâkim vekîli, sonra mahalle 

imâmı kıldırır. Meyyitin velîsi sâlih ise, imâm yerine, velî kıldırır. Velî, erkek olur. 

Kadın olmaz. Çocuk da olamaz. Velî, kan ile olan yakınlarıdır. Zevc de velî olmaz. 

Ancak başka velîsi hâzır bulunmaz ise, zevc de, imâm olabilir. Küçük çocuğun nikâhını 

kıydırmağa, evlendirmeğe hakkı olanlar, velîdir. Baba, oğuldan önce velîdir, 

ya’nî sâhibidir, koruyucusudur. Oğul, kardeş, amca, dayı ve nihâyet zevci de 

yoksa, komşuları imâm olur. Velîler, herhangi bir yabancıyı vekîl edebilir. İznsiz 

imâm olurlarsa, velî tekrâr kıldırabilir. 

Nemâzı kılınmadan veyâ yıkanmamış olarak nemâzı kılınan, gömülüp toprak 

örtülmüş ise, kokduğu zan edilmedikce, kabri üstünde nemâzı kılınır. Kokmağa başlama 

zemânı, toprağın cinsine, mevsimine, sıcaklığa, soğukluğa, za’îf, şişman olmasına 

göre değişir. Üç gün ile bir ay arasında değişir. 

[Kırkıncı gün burnu düşmesi, elliüçüncü gecesi çürümeğe başlaması ve bu gecelerde 

mevlid okutmalı gibi sözler doğru değildir. Ahmed isminde bir türbedârın 

rü’yâda gördüm diye söylediği şeylerdir. Meyyite yapılan her hizmet ibâdetdir. 

İbâdetler, yalnız âyet-i kerîme, hadîs-i şerîfler ve müctehidlerin sözü ile belli 

olur. Şunun, bunun emri ile, rü’yâ ile ibâdetler değişdirilemez. İbâdetleri değişdirmek, 

bozmak istiyenler kâfir olur. Ölülere Kur’ân-ı kerîm okumak, sadaka vermek, 

düâ etmek gibi yardımları yapmak için, elliüçüncü gecesini beklememeli, birinci 

günü yaparak, imdâdına bir ân önce yetişmelidir. Bu yardımları, yedinci, kırkın- 

– 1000 –

cı, elliüçüncü gecelere bırakmak, boğulmak üzere olan birine, biraz bekle yardıma 

birkaç gün sonra geleceğim demeğe benzer. Muhammed Ma’sûm hazretleri 

(Mektûbât)ının birinci cildi, onbirinci mektûbunda buyuruyor ki, (Âdet olarak, riyâ, 

gösteriş olarak değil de, Allah rızâsı için, fakîrlere yemek, sadaka verip, sevâblarını 

meyyitin rûhuna göndermek, iyi olur ve büyük ibâdet olur. Fekat, bunun belli 

gün veyâ gecede yapılması için güvenilir bir haber yokdur. Ya’nî aslı yokdur). 

İstanbul gazetelerinde, hıristiyan ölülerine, kırkıncı günlerinde mezârlıklarında âyîn 

yapılacağını, tanıdıklarını oraya çağırdıklarını çok okudum. Onlara sordum. Kırkıncı 

gün ölüye yardım yapmak âdetimizdir dediler. Ölüler için sadaka, mevlid gibi 

hayrâtın belli günlerde yapılmasının müslimânlara hıristiyanlardan sirâyet etmiş 

olduğu anlaşılmakdadır.] 

Meyyiti câmi’ içine koyup nemâzını kılmak Hanefî ve Mâlikî mezheblerinde harâmdır. 

Cenâze dışarda, cemâ’atin bir kısmı câmi’de olursa, mekrûh olmaz diyenler 

varsa da, böyle de kılmak harâm olur. Cemâ’at de dışarda kılmalıdır. Çünki, câmi’ler 

beş vakt nemâz kılmak için ve buna bağlı olan sünnet ve nâfile [ve kazâ] nemâzları 

kılmak için ve okumak, va’z, ders için yapılmışdır. Yağmur, fırtına ve hastalık 

gibi özrlerle, cenâze nemâzı câmi’de kılınabilir. Fekat, cenâze câmi’e sokulamaz. 

Doğdukdan sonra hemen ölen çocuk yıkanır ve nemâzı kılınır ve vâris olur ve 

mîrâsı kalır ve ismi konur. Cânsız doğan çocuk, dört aylık değil ise, yıkanmaz ve 

nemâzı kılınmaz. Dört aylık olmuş ise, yıkanıp bir kefene sarılıp gömülür, nemâzı 

yine kılınmaz. Anası, babası ile birlikde esîr alınan çocuk ve esîr alınan büyük 

deli de ölünce böyle yapılır. Bunlar Cehenneme girmez ise de, dünyâda kâfir 

mu’âmelesi yapılır. Anasız ve babasız esîr alınan çocuk veyâ anası, babası ile alınıp 

da ana, babasından biri islâma gelen veyâ akllı, ya’nî yedi yaşında olarak 

kendi îmâna gelen çocuk ölünce, nemâzı kılınır. Bir kâfirin îmâna gelmesi için, Kelime-i 

şehâdeti temâm söylemesi ve îmânın altı şartını [ya’nî Âmentü...yü] işitince 

inanması lâzımdır. 

Câhillere, îmânın, islâmın şartını sormamalı, ona, bunları sayıp, söyleyip, bunlara 

inandın mı? demelidir. Evet inandım deyince müslimân olduğu anlaşılır. Câhile 

îmân ve islâm sorulduğu vakt, cevâb vermezse, zararı olmaz. Çünki, bunun cevâbını, 

belli, müntezam kelimeleri söylemek sanarak, bilmiyorum derler. Ya’nî îmânı 

bilmiyorum değil de, îmânın nasıl söyleneceğini bilmiyorum derler. Müslimânın, 

kâfiri yıkaması, kefenlemesi ve gömmesi vâcib değildir. Kâfirlere verilir. Kâfirler 

yoksa, kirli çamaşır yıkar gibi yıkayıp bir beze sararak kâfir mezârlığına gömmek 

câiz olur. Mürted ölüsü ise, yıkanmaz, kefenlenmez, hangi dîne geçdi ise, onlara 

da verilmeyip, köpek ölüsü gibi, bir çukura bırakılır. Kâfirlerin ve müslimânın, 

hiç kimsenin ölüsü yakılmaz. Külü saklanmaz. Kâfir ölüsünün bile kemiğini 

kırmak, kesmek câiz değildir. 

Müslimânın, kâfir olan akrabâsı tarafından yıkanması câiz değildir. 

Birinci kısm altmışıncı maddede, üç vaktde nemâz kılmak câiz olmadığı bildirilmişdi. 

Bu vaktlerden önce hâzırlanmış olan cenâzenin nemâzını, bu vaktlere gecikdirmek 

câiz değildir. (Merâkıl-felâh)da diyor ki, (Bu vaktlerde cenâze defn etmek 

mekrûh değildir, câizdir). Günün her vaktinde cenâze nemâzı kılmak câizdir. 

Beş vakt nemâzdan sonraya bırakmak şart değildir. 

Cenâze nemâzı bir kerre kılınır. Bir kadın kıldıkdan sonra bile, tekrâr kılınırsa, 

nâfile olur. Cenâze nemâzını nâfile olarak kılmak mekrûhdur. 

Cenâze nemâzı ve gasli ve techîzi, tekfîni, defni, farz-ı kifâye, bayram nemâzı 

ise vâcib ise de, cemâ’ate geç gelenlerin bunu bayram nemâzı sanarak şaşırmamaları 

için önce bayram nemâzı kılınır. Hâzır olan cenâzenin nemâzı, bayramın hutbesinden 

ve akşamın, Cum’anın, yatsının ve öğlenin son sünnetlerinden önce kılınacağı, 

Bayram nemâzları anlatılırken bildirilmekdedir. Fekat (Hilye) ve (Bahr) 

– 1001 –

kitâblarının sâhibleri “rahmetullahi teâlâ aleyhimâ” da, önce son sünnetlerin farz 

ile birlikde kılınmaları lâzımdır diyor. Techîz, tekfîn ve nemâzı çabuk yapmak mendûbdur. 

[Görülüyor ki, cenâze nemâzı, sünnetlerden önce veyâ sonra kılınır denilmişdir. 

Fekat, cenâze nemâzı için sünnetin terk edileceğini hiçbir âlim bildirmemişdir. 

Bunun için, cenâze nemâzı kılınacağı zemân, câmi’lerde tesbîhleri terk etmemelidir. 

Cenâze nemâzını acele kılmak vâcib olduğu için tesbîhleri terk ediyoruz 

diyenler yanılıyorlar. Cenâze nemâzını acele kılmak vâcib değildir, müstehabdır. 

Cenâze nemâzını, cemâ’at çok olsun diyerek bekletmek mekrûh olduğu hâlde, cemâ’at 

çok olmak için, cenâzeyi sâatlerce bekletip, sonra acele etmek vâcib diyerek, 

Âyet-el-kürsîyi ve nemâz tesbîhlerini terk etmek pek yanlışdır. Bu yanlış âdeti 

ortadan kaldırarak, cenâze olunca da Âyet-el-kürsîyi ve tesbîhleri okuyan müezzin 

efendilere müjdeler olsun. Birinci kısm, 64. cü madde sonundaki düâ bahsine 

bakınız!]. 

Cenâze nemâzı kılındıkdan sonra tabutun yanında düâ etmek câiz değildir. 

(Zübdet-ül-makâmât)da diyor ki, (İmâm-ı Rabbânî “kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz” 

hazretlerinin cenâze nemâzı kılındıkdan sonra, durup düâ yapılmadı. Hemen 

mezârlığa götürüldü. Cenâze nemâzından sonra, ayakda düâ etmenin mekrûh 

olduğu, fıkh kitâblarında yazılıdır. Ba’zı imâmlar yapıyorlar ise de, sünnete uygun 

değildir.) [Câiz olmadığı (Bezzâziyye) fetvâsında da yazılıdır.] 

Gözlerimi kapayıp, derin düşünüyorum, 

hayâlimde, rûhumda, bir delîl görüyorum. 

Kalbleri temizliyen, bakışlar önündeyim, 

fekat bu, rü’yâ değil, bilmiyorum nerdeyim. 

Bir teveccühle, gaflet perdelerini gideren, 

bir tebessümle, sonsuz se’âdetleri veren. 

İlm, irfân, kerâmet, hârikalar menba’ı, 

bu dünyâ nazarında, sanki örümcek ağı. 

Âşıkları ma’şûka, bu delîl kavuşdurmuş, 

onun ardından giden, ebedî sultân olmuş. 

Her sözünde rûhlara, âb-ı hayât damlıyor, 

her kelâmı, kalblerden, pasları kaldırıyor. 

Yalnız bir arzûsu var, bir mahbûb peşindedir, 

tecellî ile yanan, dağın ateşindedir. 

Sohbeti, ehl-i soffa, huzûru andırıyor, 

derdlere devâ olan, tiryâki dağıtıyor. 

(İnsanların üstünü, doğru yolun rehberi, 

hayât sırrını çözen, âriflerin serveri. 

Güzellerin güzeli, rûhların tek matlûbu, 

değil mahlûkun yalnız, Hâlıkın da mahbûbu). 

Ya’nî, Resûlullahı, gösteren aynadır bu! 

hadîsde bildirilen, (Sıla) sâhibidir bu! 

İkibin müceddidi, o vâris-i enbiyâ, 

hurmeti için yâ Rab, bizi ondan ayırma. 

– 1002 –

58 — CENÂZE TAŞIMAK VE DEFN 

Cenâze taşımakda önce ön tarafda, meyyitin sağ tarafı, sağ omuza alınıp, on adım 

taşınır. Sonra, arka sağ bacak tarafı sağ omuzda, on adım taşınır. Sonra meyyitin 

sol tarafına, ya’nî arkadan bakıldığına göre, tabutun sağ tarafına geçip, sol omuzda, 

on adım önde, on adım arkada taşınır. Hepsi kırk adım eder. Hadîs-i şerîfde 

buyuruldu ki: (Cenâzeyi kırk adım taşıyanın kırk büyük günâhı afv olur.) 

Dükkânda, kahvede olan müslimânlar, bir cenâze görünce, gidip hiç olmazsa kırk 

adım taşımalı ve biraz arkasından yürümeli, rûhuna Fâtiha ve düâ okumalıdır. Cenâzeyi 

görünce, olduğu yerde ona karşı dikilip beklemenin tahrîmen mekrûh olduğu, 

(Merâkıl-felâh)da ve (Halebî-i kebîr)de yazılıdır. Cenâzeyi taşıdıkdan sonra, 

arkasından yürümelidir. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, Sa’d bin 

Mu’âzın “radıyallahü anh” cenâzesini taşıdı. Ne büyük bahtiyârlık! 

Cenâzeyi (Beynel’amûdeyn) taşımak, ya’nî sedye gibi, biri önde, biri arkada olmak 

mekrûhdur. (Terbî’) şeklinde, ya’nî omuzda, kolundan el ile tutarak dört kişinin 

taşıması sünnetdir. Omuz, kolu altına geçirilmez. Tabutun kolu el ile tutulup 

omuz üstüne alınır. Cenâzeyi sırtda ve hayvân üstünde taşımak câiz değildir. 

[Cenâzeyi, zarûret olmadıkca kâfirlerin âdetine göre, araba ve otomobil ile götürmek 

kerîhdir ve meyyite zulmet ve zarar verir. Taşıyanlara günâh olur. İbâdet 

yaparken, İslâm âdetlerini bırakıp, ecnebî âdetlerini almak büyük günâhdır. Peygamberimizin 

“sallallahü aleyhi ve sellem” ve Eshâb-ı kirâmın “aleyhimürrıdvân” 

zemânlarında, cenâze yalnız terbî’ sûretinde taşınırdı. Hükûmet, kanûn, arabada 

taşımağı emr ederse, emre uyulur. Üçüncü kısmda, 26. cı maddeye bakınız!] 

Süt çocuğunu ve biraz büyüğünü, bir kişi iki eli üzerinde götürür. Bu kişi, hayvân 

üzerinde de olabilir. Büyük çocuklar, tabut ile götürülür. 

Cenâzeyi, meyyiti sarsmıyacak kadar, hızlı götürmelidir. 

Cemâ’at çok olsun diye Cum’a nemâzından sonraya bırakmak mekrûhdur. Cenâzeyi 

gömerken, Cum’a nemâzını kaçırmak tehlükesi olursa, bu zemân cenâze nemâzı, 

Cum’a nemâzından sonraya bırakılabilir. [Uzak yerlerdeki akrabâsının yetişmesi 

için, cenâzeyi bir veyâ birkaç gün sonra kaldırmak câiz değildir.] 

Bayram nemâzı cenâze nemâzından önce, hâzır olan cenâzenin nemâzı da bayram 

hutbesinden önce kılınır. Musallâda cenâze nemâzı için bekliyenler, cenâze 

yere konmadan önce ayağa kalkmazlar. (Surret-ül-fetâvâ) sâhibi “rahmetullahi teâlâ 

aleyh” diyor ki, (Musallâda oturanlar, cenâze gelince, ayağa kalkmamalıdır.) 

Cenâzede bulunanlar, arkasında ve ona yakın yürümelidir. Cenâzede bulunmak 

sünnet-i müekkededir. Şâfi’î mezhebinde cenâzenin önünde gidilir. Kadınlar cenâzede 

bulunmaz. Sessiz götürülür. Yüksek sesle tekbîr, tehlîl, ilâhîler okumak 

bid’at ve günâh olduğu (Halebî-i kebîr) ve (Merâkıl-felâh) ve Tahtâvî hâşiyesinde 

ve (Ni’met-i islâm)da ve (Şir’atül-islâm şerhi) sonunda uzun yazılıdır. Câhillerin 

yapmalarına ve yazmalarına aldanmamalıdır. Böyle bid’atler bulunan cenâzeyi 

terk etmemeli, mümkin ise, mâni’ olmalıdır. Fekat, bid’at bulunan ziyâfeti terk 

etmek lâzımdır. Cenâzenin ön ve yan taraflarında yürümek câiz ise de, arkasında 

gitmek dahâ iyidir. 

Hayâtda iken, kendi için kabr kazdırmak câizdir. Kendi mülkünde ise, ona 

mahsûs olur. Kendi mülkünde değil ise ve kabristânda yerini satın almamış ise, başkası 

da oraya gömülebilir. 

Meyyiti büyük mezârlıkda gömmek lâzım ve sünnet ve çok fâidelidir. Sâlihlere 

ve Evliyâya “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” yakın defn etmelidir. Fâsıkların, 

fâcirlerin ve hele kâfir ve mürtedlerin kabrlerinden uzak olmalıdır. Rutûbetli 

yerlerde defn etmek iyi değildir. Mümkin olduğu kadar kuru yerlere defn etmelidir. 

Nemli yerde defn, çabuk çürümesine sebeb olur. Dîn-i islâmda, meyyitin geç 

– 1003 –

çürümesi lâzımdır. Toprak nemli veyâ gevşek olursa, tabut ile gömmek iyi olur. 

Cenâze ile çiçek ve çelenk götürmek ve bunları mezâr üstüne koymak ve mâtem 

alâmetleri taşımak, yakaya rozet, resm gibi şeyler takmak, kâfirlerin âdetidir. 

Müslimânların bunları yapması harâmdır ve meyyit için zararlıdır. (Künûz-üd-dekâık)da 

yazılı ibni Mâcenin bildirdiği hadîs-i şerîfde, (Cenâzeyi yüksek sesle ve ateş, 

ışık ve başka şeyler taşıyarak götürmeyiniz!) buyuruldu. Türbe, oda içindeki kabr 

üzerine ipekli veyâ başka bez serip üzerine gül serpmek, böylece türbenin güzel 

kokmasını sağlamak iyi olur. Bunun câiz olduğu, Ahmed Sa’îd-i Serhendînin 

“rahmetullahi teâlâ aleyh” fârisî (Tahkîk-ul-hakk-ıl-mübîn) kitâbında yazılıdır. 

Kabr kazıp, kabrin içine defn etmek farz-ı kifâyedir. [Defn için lâzım olan 

müslimân bulunmazsa, bunu haber alan her müslimânın defnde bulunması farz olur. 

Hizmet eden bulunmayıp, ücret vererek mezârcılara defn etdirmek lâzım olursa, 

haberi olup hizmet etmiyen bütün müslimânlar günâha girer. Fâsık olurlar. Ölüyü 

defn etmek, cenâze nemâzı kılmak gibi, ibâdetdir. Bu ibâdeti de ücretsiz yapmak 

farzdır. Alınan ücret harâm olur. Ücretsiz yapan bulunmadığı zemân, bu farzın 

yapılması ve müslimânların ölülerinin açıkda kalmaması için, fakîrlerin bu farzı 

ücret ile yapması câiz olur. Bunun alacağı ücret halâl olur ise de, ücretsiz hizmetden 

kaçanlar günâhdan, fıskdan kurtulamazlar. Meyyiti toprağa gömmek farz 

olduğu için, bu farza ehemmiyyet vermiyerek hizmetden kaçanın ve ilmi, fenni ileri 

sürerek, ölüleri gömmek gericilikdir. Buda, Berehmen, komünist kâfirleri gibi, 

ölüleri yakmak dahâ iyidir diyenin îmânı gider. Mürted olur.] 

Toprağı kazmayıp, yer yüzüne, binâ içine, mermerler içine koymak câiz değildir. 

Gemide ölen, karaya götürülemezse, gömmek farz olmaz. Zarûret olmadıkca, 

bir kabre, iki kişi gömülmez. Bir ölü çürüyüp, kemikleri toprak olmadan, bu 

mezâra başkası gömülemez. Başka mezâr kazılamazsa, kemikler toplanıp, mezâr 

içinde, toprakla örtülerek, başkası, toprağın öte yanına gömülebilir. Meyyit çürüyüp, 

toprak olunca, bu mezâra başkası defn olunabilir. Toprak vakf olmayıp birinin 

mülkü ise, mâliki tarafından kabr üzerine tarla ve ev yapılabilir. Fetvâ da böyledir. 

(Hadîka)da, el âfetlerinde diyor ki, (Meyyit çürüyüp toprak oldukdan sonra, 

buraya başkasını gömmek veyâ toprak üzerine tarla, binâ yapmak câiz olur. Mezârlar, 

sel, nehr suları altında kalırsa, çıkarıp başka yere gömmek câiz değildir). 

Eski kâfir mezârlarında, kâfirlerin alâmetleri kalmayınca, buraya mü’minler gömülebilir 

ve câmi’ yapılabilir. Nitekim, Medîne-i münevverede (Mescid-i nebî)nin 

yeri önce kâfirlerin kabristânı idi. Kazılıp, kemikler başka yere götürülüp, 

buraya mescid yapıldı. 

(Câmi’-ul-fetâvâ)da diyor ki, (Kabrin derinliği, insanın göğsüne kadar olmalıdır. 

Adam boyunca olması dahâ iyidir.) Kabr, su girmemesi, koku çıkmaması ve 

hayvanların açmaması için, derin olmalıdır. Uzunluğu meyyitin boyu kadar, genişliği, 

boyunun yarısı olmalıdır. Kabrin uzunluğuna istikâmeti, kıble ciheti ile dik açı 

yapacak şeklde olmalıdır. Lahd yapmak sünnetdir. Lahd, kabr kazıldıkdan sonra, 

kabrin taban sathından kıble cihetine ve kabr boyunca, içine meyyit sığacak kadar 

genişlik ve yükseklikde kazılan yerdir. Meyyit, lahd içine, sağ yanı üzere konur. 

Şak yapılmaz. Ya’nî kabr kazıldıkdan sonra ortasına çukur açıp, meyyit buraya 

konmaz. Toprak çürük, nemli ise, erkeği lahdin veyâ doğruca kabrin içine tabut 

ile koymak câiz olur. Toprak kuru ve sağlam ise, erkeği tabut ile gömmek mekrûh 

olur. Meyyitin altına keçe, hasır gibi şeyler sermek de mekrûhdur. Tabut ile 

gömünce tabut içine biraz toprak konur. Kadınları, her zemân tabut ile gömmek 

efdaldir. 

Gemide ölen kimse, karaya gidinceye kadar kokacak ise, yıkanır, kefenlenir, nemâzı 

kılınır. Kâfir memleketi yakın ise, ağır birşey bağlıyarak denize bırakılır. İslâm 

sâhili yakın ise, ağır şey bağlanmaz. 

Öldüğü odayı kazıp, buraya gömmek câiz değildir. Mekteb, tekke yanına da göm- 

– 1004 –

meyip, islâm mezârlığına götürmelidir. 

(Şir’at-ül-islâm)da diyor ki: (Cenâzeyi kabr başına koyunca, iş yapmıyanlar oturmalı 

veyâ çömelmelidir. Yehûdîler ve hıristiyânlar gibi ayakda durmamalıdır. 

Meyyit defn edilirken, yedi sûreyi okumak müstehabdır. Bu yedi sûre, İnnâ enzelnâ 

ve Kâfirûn, İzâ câe, İhlâs, iki Kul e’ûzü ve Fâtiha sûreleridir. Defnden sonra bir 

hafta hergün sadaka verip, sevâbını meyyitin rûhuna hediyye etmek de müstehabdır.) 

Kabre tek veyâ çift sayıda kimse girip, kıbleye dönüp, kabrin kıble tarafına ve 

kabre muvâzî [paralel] olarak bırakılmış olan meyyiti alıp, kabr içine veyâ lahd içine, 

yüzü kıbleye karşı korlar. Koyarken, (Bismillâh ve billah ve alâ millet-i Resûlillah 

“sallallahü aleyhi ve sellem”) derler. Ezân okumazlar. Meyyitin yüzü, lahdin 

içine doğru olup, arkasına toprak ve kerpiç konur. Sonra mezârın içi toprakla 

doldurulur. Ters konmuş meyyiti kıbleye çevirmek için mezâr açmak câiz değildir. 

Çünki, mezârı açmak harâmdır. Kabrde unutulan bir malı almak için açılabilir. 

Kabrde kefenin uçları çözülür. 

(Mîzân-ül-kübrâ) sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki, (Dört mezheb 

sözbirliği ile bildiriyor ki, lahdin kabr tarafı, kerpiç dizerek veyâ hasırla kapatılır. 

Burasını pişmiş tuğla ile, tahta ile kapatmak mekrûhdur. [Çivi, tuğla gibi fırınlanmış 

şeyler, zînet eşyâsıdır. Bunları kabrin içinde kullanmak mekrûhdur.] Kabrin 

üstünü, dışardan tuğla, ağaç ve mermerle örtmek câizdir. Resûlullahın “sallallahü 

aleyhi ve sellem” mubârek lahdi, dokuz dâne kerpiç ile kapatılmışdır. Kadınlar 

kabre tabutsuz konurken, büyük bez ile perde tutulur.) 

Kabr toprakla örtülür. Kabr bir karışdan yüksek olmamalıdır. Kabr üzerine baş 

tarafından üç avuc toprak atmak müstehabdır. 

Defn etdikden sonra, birkaç dakîka etrâfında oturup veyâ çömelip, Bekara 

sûresinin başını ve sonunu okumak, meyyit için düâ ve istigfâr etmek müstehabdır. 

[Papaslar, kabr yanında ayakda okuyorlar. Müslimânlar papas gibi ayakda okumamalı, 

çömelip okumalıdır.] Sâlih müslimânlar, aralarında paylaşıp, bir evde toplanarak 

veyâ herkes kendi evinde, ücretsiz olarak hatm ve hatm-i tehlîl okumaları 

ve sevâbını meyyitin rûhuna göndermeleri çok fâidelidir. [Kabr yanında nutk söylemek 

kâfirlerin âdetidir. Kâfirler gibi nutk söylemek, meyyiti kendinde bulunmıyan 

şeylerle övmek câiz değildir. Kendinde bulunan sıfatlar ile de övmekde fâide 

ve lüzûm yokdur. Meyyit için sessiz ağlamak câizdir. (Şerh-us-sudûr) ve (Berekât)da, 

(Mü’minin ölümüne gökler ağlar) yazılıdır. Meyyit için yüksek sesle ağlamak, 

mâtem tutmak, siyâh elbise giymek, siyâh perdeler ve rozetler, işâretler asmak, 

mâtem işâretleri, resmini taşımak câiz değildir. (Hazânet-ür-rivâyât) sâhibi 

“rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki, (Cenâzeye ve cenâze çıkan yere siyâh örtmek 

ve siyâh giyinmek câiz değildir.)] 

Kabr üzerine su dökmek sünnetdir. Kabrin üzerine terbî’ yapmak, ya’nî düz yapmak 

Hanefîde sünnet değildir. Müsennem, ya’nî balık sırtı gibi yuvarlak yapmak 

sünnetdir. Kabr içini kireç ve çimento ile sıvamak câiz değildir. Âlimlerin, büyüklerin 

kabrlerini korumak için, türbe, binâ yapmanın, Hanefî mezhebinde câiz olduğu, 

(Halebî-yi kebîr) sonunda bildirilmişdir. (Mîzân)da ve (Ukûd-üd-dürriyye) 

sonunda da yazılıdır. Fekat, süs için yapmak harâmdır. Kabr üzerine taş, çimento, 

demir parmaklık yaparak korumak câizdir. 

Mezâr taşı dikmek câizdir. Taş üzerine âyet-i kerîme, mubârek ismler, şi’r, 

medhiye gibi şeyler, Fâtiha kelimesini yazmak, resmini koymak câiz değildir. 

Asrlardan beri yazılıyor ise de, kötü bir bid’atdir. Kötü âdetler, câiz olmağı göstermez. 

Mezâr taşına, ism ve ölüm hicrî senesi yazılabilir dediler. 

Hâmile kadın ölünce, çocuk diri ise, batnı sol tarafdan yarılıp, çocuk çıkarılır. 

Hâmile bir kadının çocuğu ölmüş ise ve anasının ölümüne sebeb olacaksa, ebe eli- 

– 1005 –

ni ferce sokup âlet ile çocuğu parçalayıp çıkarır. Çocuk diri iken, anasının ölümüne 

sebeb olacak ise, çocuğu parçalamak [öldürmek] câiz olmaz. Çünki, anasının 

ölümüne sebeb olacağı kat’î değildir. Zan ve ihtimâldir. Zan edilen bir tehlüke için 

insan öldürmek câiz değildir. Birinin malını yutup ölen kimsenin, ödeyecek malı 

yoksa, karnı yarılıp malı çıkarılır. Komşusunun, akrabâsının, arkadaşının cenâzesine 

gitmek, erkekler için nâfile ibâdet yapmakdan dahâ çok sevâbdır. 

Cenâzeyi, bulunduğu şehrde gömmek müstehabdır. İki veyâ dört kilometreden 

az uzağa götürmek sözbirliği ile câizdir. Dahâ uzağa götürmek ihtilâflıdır. Ya’kûb 

ve Yûsüf aleyhimesselâmın cenâzeleri Mısrdan Şâma nakl edildi ise de, onların dinlerinde 

nakl câiz idi. Defnden sonra câiz değildir. (Redd-ül-muhtâr) beşinci cild. 

Başka yere götürülmesini vasıyyet etmek bâtıldır. 

Meyyit sâhiblerinden büyük, küçük erkeklere ve yaşlı kadınlara rast gelince, 

ta’ziye etmek, ya’nî, başın sağ olsun demek gibi, sabr tavsıye etmek müstehabdır. 

Ta’ziye için, (A’zamallahü ecrek ve ahsene azâek ve gafere limeyyitik) denir ki, 

(Allahü teâlâ, sevâbını, dereceni artdırsın ve güzel sabr etmeni nasîb eylesin ve meyyitinin 

günâhlarını afv eylesin) demekdir. Musîbetlere, elemlere sevâb olmaz. 

Bunlara sabr etmeğe sevâb verilir. Fekat, elemlere sabr edilmese de, günâhların 

afvına sebeb olurlar. Hastalık da musîbetdir. Meyyit sâhibinin, ta’ziye için, üç günden 

az, bir yerde bulunması câiz ise de, câmi’de beklemesi ve kadınların hiçbir yerde 

beklemeleri câiz değildir. Defnden sonra düâ edilir. Sessiz olarak Kur’ân-ı kerîm 

okunur. Yüksek sesle okumak mekrûhdur. Sonra cemâ’at ve meyyit sâhibi, işleri 

başına dağılmalıdır. Üç günden sonra ta’ziye yapmak mekrûhdur. Ancak 

uzakda olanlar ve yakın olup da, geç haber alanlar için mekrûh olmaz. İki kerre 

ta’ziye etmek ve kabr başında ve meyyit sâhiblerinin kapılarında ta’ziye mekrûhdur. 

Ta’ziye, mektûb ile de olur. Cenâze çıkan eve komşuların ve yakında oturan 

akrabânın, bir gün ve gecelik yemek göndermeleri müstehabdır. Ca’fer-i Tayyâr 

“radıyallahü anh” yetmişden ziyâde kılınc ve ok yarası alarak şehîd olunca, Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem” bunun evine yemek gönderilmesini emr buyurdu. 

Ölü evinden yemek, helva dağıtılması mekrûh ve çirkin bir bid’atdir. Birinci, 

üçüncü, yedinci [kırkıncı ve elliüçüncü] gibi günlerde helva, çörek gibi şeyler 

yapmak ve kabr başında yemek dağıtmak ve hâfızları, hocaları, mevlidcileri toplayıp, 

okutup yemek vermek mekrûhdur. Bunların çoğu, gösteriş için, şöhret için 

yapılmakdadır. Bu bid’atler yapılırken, araya nice harâmlar da karışmakdadır. Bunların 

yapılmasını vasıyyet etmek de bâtıldır. Dinlenmez ve günâhdır. Kırkıncı 

günü beklememeli, düâ, hatm, sadaka ve kadın ile erkek karışık olmıyarak mevlid 

okutmak gibi ibâdetler, hemen yapılıp, sevâbları meyyitin rûhuna hediyye 

edilmelidir. Câmi’lerde, ölüler için, islâmiyyete uymıyan toplantılar yapmak günâhdır. 

Dışarda, kadın erkek birlikde oturmak günâh olduğu gibi, mevlid için bir 

araya toplanmaları dahâ fenâdır. İbâdet şeklinde günâh işlemek, başka yerde işlemekden 

dahâ günâhdır. Üç harâm sâatde nemâz kılmak yasak olması da bunun 

gibidir. Yasak olan zemânda ve yerde kılınan nemâzın sevâbı olmaz. Günâh da olur. 

Çünki, yasak edildiği hâlde yapılmakdadır. Kadınların, örtülü olarak dahî, yabancı 

erkeklerle karışık oturmaları yasak edilmişdir. Bu yasak, ibâdethâne olan câmi’lerde 

ibâdet şeklinde olursa, dahâ büyük günâh olur. 

Defnden sonra [kabre ve kıbleye karşı ayakda durarak] telkîn vermek sünnetdir. 

Verilmese de olur denildi. (Mecmâ’ul-enhür)de diyor ki, (Öldükden sonra da 

telkîn verilir denildi. Çünki, rûhu ve aklı geri verilir ve yapılan telkîni anlar. Şâfi’î 

mezhebinde de böyledir. Telkîn emr olunmadı, yasak da olunmadı, câiz değil 

diyenler de oldu ise de, yapılması iyi olur). Kabrdeki meyyite telkîn yapmanın meşru’ 

olduğu (Cevhere)de yazılıdır. (Nûr-ul yakîn fî mebhas-it telkîn) kitâbında, telkînin 

sünnet olduğu çeşidli delîller ile isbât edilmekdedir. (Cilâ-ül-kulûb)de ve (Gâliyye)de 

diyor ki: (Resûlullah “aleyhissalâtü vesselâm”, defnden sonra telkîn ver- 

– 1006 –

meği emr eyledi. Kendisi de telkîn verdi). Kâdî-zâdenin (Birgivî vasıyyetnâmesi) 

şerhinde (Telkîn)in nasıl verileceği uzun yazılıdır. Kabr süâli olmıyan kimselere 

telkîn verilmeğe lüzûm yokdur. (Sirâc)da diyor ki, (Bütün insanlara kabr süâli olacağını, 

Ehl-i sünnet âlimleri sözbirliği ile bildirmekdedir. Sabî iken ölene de cenâb-ı 

Hak, cevâb vermesini ilhâm edecekdir). İbni Abdül-Berr ve imâm-ı Süyûtî 

(Mü’min ve münâfık olan ehl-i kıbleye süâl vardır) buyurdu. Buna göre, hazret-i 

Ömere kabr süâli olduğunu ve verdiği cevâbı bildiren haber doğru olmakdadır. Süyûtînin 

talebesi olan Muhammed bin Alkamî, hicretin 929. cu senesi vefât etdi. Hocasının 

(Câmi’us-sagîr) hadîs kitâbını şerh ederken diyor ki, (Kâfirlere kabr süâli 

olmaz. Mü’minlerden dokuz kimseye de süâl olmaz: Şehîd, düşmân karşısında nöbetde 

iken ölen, vebâ, kolera gibi bulaşıcı hastalıkdan ölen, böyle hastalıklar yayıldığı 

zemân kaçmayıp, sabr ederek başka sebeble ölen, Sıddîklar, bâlig olmıyan 

çocuklar, Cum’a günü veyâ gecesi ölenler, her gece (Tebâreke) sûresi [ve Secde 

sûresini] okuyanlar ve ölüm hastalığında (İhlâs) sûresi okuyanlara kabr süâli olmaz. 

Peygamberler “aleyhimüsselâm” da, Sıddîklara dâhildir). Birkaç gün tabutda 

kalan mevtâya tabutda iken süâl olmaz. Süâl kabrde olur. Kâdî-zâde Ahmed 

efendi, (Ferâid-ül-fevâid) ismindeki (Âmentü şerhı)nde diyor ki, (Kabr süâli, 

ba’zı akâidden veyâ akâidin hepsinden, yâhud çeşidli akâid ile amelden veyâ herkese 

başka şeylerden olur denildi). Müderris Muhammed Demir hâfızın (Îmân ve 

İbâdet) kitâbı 1344 [m. 1926] da basılmış ve diyânet reîsliği tedkîk heyetince tasdîk 

edilmişdir. Bu kitâbda diyor ki, (Kabrde Münker ve Nekîr meleklerine cevâb 

olarak şunları ezberlemelidir: Rabbim Allahü teâlâ, Peygamberim Muhammed 

aleyhisselâm, dînim dîn-i islâm, kitâbım Kur’ân-ı azîmüşşân, kıblem Kâ’be-i şerîf, 

i’tikâdda mezhebim Ehl-i sünnet vel-cemâ’at, amelde mezhebim imâm-ı a’zam Ebû 

Hanîfedir). Ahmed Âsım efendi, (Emâlî) şerhinde diyor ki: (Bir kimseyi kurtlar 

parçalayıp yiseler yâhud ateşde yaksalar, denizde çürüse, süâl olunup, kabr azâbını 

veyâ ni’metini bulur. Kâfirlere ve tevbesiz ölen fâsıklara kabrde azâb yapılır. 

Hadîs-i şerîflerde, (Kabr, Cennet bağçelerinden bir bağçe yâhud Cehennem çukurlarından 

bir çukurdur) ve (Kabr azâbından Allaha sığınırız) ve (Üzerinize idrâr 

sıçratmayınız! Çok kimseye kabr azâbı bundan olacakdır) ve (Meyyit, ehlinin, 

evlâdının ağlamalarından azâb duyar) buyuruldu. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve 

sellem”, iki kabr yanında durup, (Bunlardan biri, idrâr sıçramasından sakınmadığı 

için, diğeri ise, müslimânlar arasında söz taşıdığı için, kabr azâbı çekiyorlar) buyurdu). 

Ölürken kaç yaşında olursa olsun, Cennetde erkekler de, kadınlar da, hep 

otuzüç yaşında olacakdır. 

(Necât-ül-müsallî)de diyor ki, (Hısn-ül-hasîn)de diyor ki, hadîs-i şerîfde, (Bir 

hasta, lâ ilâhe illâ ente sübhâneke innî küntü minezzâlimîn kırk def’a okursa, şehîd 

olarak vefât eder. Şifâ bulursa, günâhları afv olur) buyuruldu. 

Ey, yerin gökün sâhibi, ey vasfı Allahüssamed! 

sayısız ısyânla geldim, kapına, beni kılma red! 

Lutfunla bu bîçâreye, fadlınla bu âvâreye, 

afvınla yüzü kâreye, ey Rabbim sen eyle meded! 

Âsîlere gufrân senden, derdlilere dermân senden, 

adâletle ihsân senden, rahmetine yokdur aded! 

Sen canların cânânısın, derdlilerin dermânısın, 

âlemlerin sultânısın, ben bir garîb-i hâcetmend! 

Derdime kılmazsan devâ, senden başka kime varam, 

her iyilik ancak senden, hâlık, ma’bûd Allah ehad! 

– 1007 –

59 — KABR ZİYÂRETİ ve KUR’ÂN-I KERÎM 

OKUMAK 

İmâm-ı Birgivî “rahmetullahi aleyh” (Etfâl-ül müslimîn) kitâbında buyuruyor 

ki, müslimânların kabrlerini ziyâret etmek sünnetdir. (İhyâ-ül-ulûm)de diyor ki, 

(Ölümü hâtırlamak ve ölüden ibret almak için kabr ziyâret etmek ve Sâlihlerin, Velîlerin 

kabrlerinden bereketlenmek müstehabdır). İbret almak için, meyyitin çürüdüğü, 

yanaklarının, dudaklarının döküldüğü, ağzından pis sular akdığı, karnının 

şişip patladığı, içine kurtların, böceklerin dolduğu düşünülür. Hâtim-i Esâm diyor 

ki, (Kabristândan geçen kimse, onları düşünmezse ve düâ etmezse, kendine ve onlara 

hıyânet etmiş olur). Erkeklerin kabr ziyâret etmeleri emr olundu. Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem”, kabr ziyâret eden kadınlara la’net etdi. Sonradan izn 

verdi diyenler vardır. Ba’zıları da mekrûhdur dedi. Kadınların cenâze götürmeleri 

sözbirliği ile câiz değildir. Fâtıma “radıyallahü anhâ”, hazret-i Hamzanın kabrini 

her sene ziyâret eder, düzeltir, ta’mîr ederdi. Hadîs-i şerîfde, (Ana-babasının 

veyâ ikisinden birinin kabrini her Cum’a günleri ziyâret edenin günâhları afv 

olur. Haklarını ödemiş olur) buyuruldu. Muhammed bin Vâsi’, her Cum’a kabr ziyâret 

ederdi. Pazartesi günleri ziyâret etsen dahâ iyi olmaz mı? dediklerinde, 

(Meyyitler, Cum’a, Perşembe ve Cumartesi günleri kendilerini ziyâret edenleri tanırlar) 

buyurdu. Dahhâk diyor ki, (Cumartesi günü güneş doğmadan önce kabr ziyâret 

edeni meyyit tanır. Bu, Cum’a gününün fazîletini göstermekdedir.) Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem”, mü’min olan akrabâsının ve Eshâbının kabrlerini 

ziyâret ederdi. Hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (Bir mü’minin kabrini ziyâret ederken, 

Allahümme innî es’elüke-bi-hurmet-i Muhammed aleyhisselâm en lâ tü’azzibe 

hâzelmeyyit derse, o meyyitin azâbı kıyâmete kadar ref’ olur). (Şir’a)da diyor 

ki, (Sünnete uygun ziyâret yapmak için, abdest alınır. İki rek’at nemâz kılıp, 

sevâbı meyyitin rûhuna gönderilir. Kabristâna gelince ve aleyküm selâm denir. Yukarıda 

yazılı düâ okunup, meyyitin yüzüne karşı oturulur. Yasîn-i şerîf veyâ bildiği 

sûreleri okur. Tesbîh okuyup, meyyit için düâ eder). Ebül Kâsım diyor ki, (Kabr 

yanında Kur’ân-ı kerîm okununca, meyyit sesi işiterek râhat eder). Hadîs-i şerîfde 

buyuruldu ki, (Bir kimse, tanıdığının kabri yanından geçerken selâm verirse, 

meyyit bunu tanır ve selâmına cevâb verir). Abdüllah ibni Ömer “radıyallahü anh”, 

bunun için, bir kabr yanından geçerken durup selâm verirdi. Nâfi’ diyor ki, Abdüllah 

ibni Ömer, Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” kabri yanına gelir, (Esselâmü 

alennebiyy, esselâmü alâ Ebî Bekr, esselâmü alâ Ebî) derdi. Böyle söylediğini 

yüzden fazla gördüm. İmâm-ı Gazâlî “rahmetullahi aleyh”, (İhyâ) kitâbında 

buyuruyor ki, (Kabr ziyâret ederken, kıbleyi arkada bırakıp, meyyitin yüzüne 

karşı oturup selâm vermek müstehabdır. Kabre el, yüz sürülmez, öpülmez). Kıbleyi 

arkada bırakıp, ayak tarafında, ayakda durmak efdaldir (İbni Âbidîn). Hadîs-i 

şerîfde buyuruldu ki, (Bir kimse, kabristândan geçerken, onbir kerre İhlâs sûresi 

okuyup sevâbını meyyitlere hediyye ederse, kendisine ölüler adedince sevâb verilir). 

Ahmed bin Hanbel “rahmetullahi teâlâ aleyh” buyurdu ki, (Kabristâna girince, 

Fâtiha, Kul-e’ûzüler ve İhlâs sûrelerini okuyunuz! Sevâbını meyyitlere 

gönderiniz! Sevâbı hepsine vâsıl olur.) 

İbâdetler üçe ayrılır: Birincisi, yalnız mal ile yapılır. Zekât, sadaka böyledir. İkincisi, 

hem mal ile ve hem beden ile yapılır. Hac ve cihâd böyledir. Üçüncüsü, yalnız 

beden ile yapılır. Kur’ân-ı kerîm okumak, nemâz kılmak, tesbîh, tehlîl ve tahmîd 

okumak ve düâ etmek böyledir. Birincilerin sevâbını meyyitlere hediyye etmenin 

câiz olduğunu, sevâbın onlara vâsıl olup fâide vereceğini, Ehl-i sünnet 

âlimleri sözbirliği ile bildirdiler. Üçüncüden düâ da böyledir. İkincilerin de böyle 

olduğunu âlimlerin çoğu bildirdi. Üçüncüden düâdan başkası için dört mezheb 

arasında ayrılık oldu. Hanefî ve Hanbelî mezhebinde, üçüncüler de birinciler gi- 

– 1008 –

idir. Hasen “rahmetullahi aleyh” diyor ki, (Kabristâna girince, Allahümme 

Rabbel-ecsâdil bâliyeh vel’izâmin-nahiret-illetî harecet mineddünyâ ve hiye bike 

mü’minetün. Edhil aleyhâ ravhan min indike ve selâmen minnî okursa, meyyitlerin 

sayısı kadar sevâb verilir). (Etfâl-ül-müslimîn)den terceme temâm oldu. 

İmâm-i Şâfi’î ve imâm-ı Mâlik “rahmetullahi teâlâ aleyhimâ”, yalnız beden ile yapılan 

ibâdetlerin sevâbları meyyite vâsıl olmaz dediler. Fekat, sonradan gelen şâfi’î 

âlimleri, meyyitin yanında okuyup hediyye edince veyâ uzakda okuyup sonra, 

(Yâ Rabbî! Okuduğumdan hâsıl olan sevâbın mislini vâsıl et!) gibi düâ edince, vâsıl 

olur dediler. 

(Şir’at-ül-islâm) şerhindeki hadîs-i şerîfde, (Ümmetimin yapdığı ibâdetlerin 

en kıymetlisi, Kur’ân-ı kerîmi, Mushafa bakarak okumakdır) buyuruldu. (Kitâbüt-tibyân)da, 

(Kur’ân-ı kerîm okumanın en efdali, nemâzda okumakdır) buyuruldu. 

[Muhammed Ma’sûm hazretlerinin (Mektûbât)ının üçüncü cildi, doksanüçüncü 

mektûbunda yazılı hadîs-i şerîfde, (Nemâzda okunan Kur’ân, nemâz dışında 

okunan Kur’ândan dahâ hayrlıdır) buyuruldu. Bu hadîs-i şerîf, senedleri ile birlikde, 

(Hazînet-ül-esrâr)da da yazılıdır.] Hazret-i Alî “radıyallahü anh” buyurdu 

ki, (Nemâzda ayakda iken okunan Kur’ânın her harfi için yüz sevâb verilir. Nemâz 

dışında abdestli okuyunca, her harfi için yirmibeş sevâb verilir. Abdestsiz okuyunca, 

on sevâb verilir. Yürürken ve iş yaparken okuyunca, dahâ az sevâb verilir.) 

Ma’nâsını düşünerek bir âyet okumak, başka şey düşünerek, bütün Kur’ânı hatm 

etmekden dahâ çok sevâbdır. Son zemânlarda, hâfızların, Kur’ân-ı kerîmi tegannî 

ederek mûsikî perdelerine uyarak okumaları, çok çirkin bid’atdir. Çok günâhdır. 

Kur’ân-ı kerîmi, güzel ses ile, Allahdan korkarak ve hüzn ile okumalıdır. 

Kerderî, (Bezzâziyye fetvâsı)nda diyor ki, (Tegannî ile, şarkı söyler gibi Kur’ân okuyana 

sevâb verilmez). Sûre veyâ âyet okumağa başlarken E’ûzü okumak vâcibdir. 

Fâtiha okumağa başlarken Besmele okumak da vâcibdir. Diğer sûrelere başlarken 

Besmele okumak sünnetdir. Hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (Kur’ân-ı kerîmi tecvîd 

bilgisine uyarak okuyunca, her harfine yirmi sevâb verilir. Tecvîde uymazsa, on sevâb 

verilir). Bir âyeti ezberledikden sonra unutmak, en büyük günâhlardandır. 

(Kur’ân-ı kerîm okunan evden, Arşa kadar nûr yükselir) hadîs-i şerîfdir. Ebû 

Hüreyre “radıyallahü anh” buyurdu ki, (Kur’ân okunan eve, bereket, iyilik gelir. 

Melekler oraya toplanır. Şeytânlar oradan kaçar). Kur’ân-ı kerîmi dinlemek çok 

sevâbdır. Hadîs-i şerîfde, (İnsanın dinlediği bir âyet, kıyâmetde kendine nûr olur) 

buyuruldu. Kur’ân-ı kerîm okumağı geçim vâsıtası yapmamalıdır. Hadîs-i şerîfde, 

(Kur’ân-ı kerîm okuyunca, Allahü teâlânın rızâsını ve Cenneti isteyiniz! Dünyâlık 

istemeyiniz! Bir zemân gelir ki, hâfızlar, Kur’ân-ı kerîmi, insanlara yaklaşmak 

için vâsıta yaparlar) buyuruldu. 

(Şir’a)da diyor ki, (Kur’ân-ı kerîmi kırk günde hatm etmek, ya’nî başından 

sonuna kadar okumak müstehâbdır. Üç günden önce hatm etmek câiz değildir. 

Hatm sonunda yapılan düâ kabûl olur. Hatm düâsında bulunmağa çalışmalıdır. 

Hatm bitince, yeniden hatme başlamak niyyeti ile Fâtiha okumalıdır. Hadîs-i şerîfde, 

(İnsanların en iyisi, hatmi bitirince, yeniden başlıyandır) buyruldu. (Kadîhân), 

nemâzda kırâeti anlatırken diyor ki, Ramezânda ve başka zemânlarda cemâ’at 

ile hatm düâsı yapmak mekrûhdur diyenler vardır. Sonra gelen âlimler ise iyi 

olur dedi. Buna mâni’ olmamalıdır.) 

(Tenbîh-ül-gâfilîn)deki hadîs-i şerîfde, (Kur’ân-ı kerîm okuyanın ana-babası kâfir 

olsalar bile, azâbları hafîfler) buyuruldu. Haberde bildirildi ki: (Cennet derecelerinin 

sayısı, Kur’ân-ı kerîmin âyetlerinin sayısıncadır. Kur’ân-ı kerîmi hatm eden 

kimse, bütün derecelere kavuşur). (Künûz-üd-dekâ’ık)da yazılı, Taberânînin ve 

İbni Hibbânın bildirdikleri hadîs-i şerîfde, (Kur’ân-ı kerîmi hatm edenin düâsı kabûl 

olunur) buyuruldu. (Kitâb-üt-tibyân)da diyor ki, (Kur’ân-ı kerîmin hatm edildiği 

yere rahmet yağar. Hatmden sonra düâ etmek müstehabdır. Kur’ân-ı kerîm 


hatm olunurken toplanmak müstehabdır. Abdüllah ibni Abbâs hazretleri, hatm 

okuyan kimsenin yanında adamını bulundururdu. Hatm biteceği zemânı işitince, 

kendi de hâzır olurdu. Enes bin Mâlik hazretleri, hatm etdiği zemân, çoluk çocuğunu 

toplayıp düâ yapardı. Hatm bitince, ikincisine başlamak müstehabdır. Hadîs-i şerîfde, 

(İbâdetlerin en iyisi, hatm okuyup, bitince yenisine başlamakdır) buyuruldu). 

(Hazînet-ül-esrâr)daki hadîs-i şerîflerde, (Kur’ân-ı kerîmi hatm eden kimseye 

altmışbin melek hayr düâ eder) ve (Hatm düâsı yapılan yerde bulunan, ganîmet 

dağılırken bulunan kimse gibidir. Hatme başlanan yerde bulunan, cihâd eden 

kimse gibidir. İkisinde de bulunan, iki sevâba da kavuşur ve şeytânı rezîl eder) buyuruldu. 

Sa’d ibni Ebî Vakkâs buyurdu ki, (Bir kimse, gündüz hatm okursa, melekler 

ona akşama kadar düâ eder. Gece okunursa, sabâha kadar düâ ederler). 

(Künûz-üd-dekâ’ık)da yazılı, Deylemînin bildirdiği hadîs-i şerîfde, (Kur’ân-ı kerîmi 

tecvîde uygun okuyana şehîd sevâbı verilir) buyuruldu. 

Görülüyor ki, her âyetini okumağa ayrı sevâblar vardır. Kur’ân-ı kerîmin hepsini 

hatm edene verilen sevâb, dahâ çokdur. Nemâz kılmak, oruc tutmak ve 

Kur’ân-ı kerîm okumak ve zikr etmek, yalnız bedenle yapılan ibâdet oldukları için 

bunları herkesin kendisi yapması lâzımdır. Başkasını vekîl edip yapdırmak câiz değildir. 

Bunun için (Behcet-ül-fetâvâ)da diyor ki, (Kur’ân-ı kerîmi Fâtihadan başlayıp 

Fil sûresine veyâ İhlâs sûresine kadar okuyup, sonra olan birkaç sûreyi başkasına 

emr edip okutsa, o da birinciye vekîl olarak kalan sûreleri okursa, Kur’ân-ı 

kerîmi başından beri okumuş olan, (Hatm) okumuş olmaz. Bunlardan birisini 

dinleyen kimseler, hatm dinlemiş olmazlar. Hiçbiri hatm sevâbına kavuşamazlar). 

Okumuş olanlar, sevâbını, meyyitlerin rûhlarına ayrı ayrı hediyye etseler veyâ birisi, 

hepsi için hediyye etse, ya’nî hatm düâsı yapsa, okuyanlar da (Âmîn) deseler, 

âyetlerin sevâblarının toplamı, meyyitlere de verilir. Fekat, hatm için va’d olunan 

sevâba kavuşamazlar. Bir hatmi, yalnız bir kişinin okuması ve sevâbını, bunun bağışlaması 

lâzımdır. Meyyit için, çeşidli kimselerin sessiz olarak çeşidli cüz’ler 

okuyup, Kur’ân-ı kerîmi hatm etmeleri ve herbirinin okuduğunun sevâbını ölünün 

rûhuna göndermeleri veyâ birinin hepsi için hediyye etmesi, ya’nî hatm düâsını yapması, 

okuyanların da (Âmîn) demeleri câiz olur ve çok fâideli olur. Fekat, bu sûretle 

hatm sevâbı hâsıl olmaz. Hatmi bir kişinin okuması veyâ bir kişi, evvelce okumuş 

olduğu hatmin sevâbını hediyye etmesi lâzımdır. Secde âyetini okumak da böyledir. 

(Dürr-ül-muhtâr) sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki, (Birkaç kişiden 

herbiri, secde âyetinden birer kelime okusalar, bunu işitenlere tilâvet secdesi 

yapmak lâzım olmaz. Çünki, secde âyetini bir kişi okuyunca, bunu işitenlerin 

secde yapması vâcib olur). Çeşidli kimselerin okudukları kelimeler toplanarak, bir 

kişi bütün âyeti okumuş gibi yapılamaz. Çünki, Kur’ân-ı kerîm okumak için, kimse 

başkası yerine vekîl yapılamaz. 

(Hülâsat-ül-fetâvâ) sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki, (Kur’ân-ı kerîmin 

hatmi sonunda, ayrıca üç İhlâs okumağı, Irâk âlimleri iyi bulmamışlardır). 

İbni Âbidîn buyuruyor ki, (Mevtâ, Cum’a günü kabrini ziyâret edeni tanır. 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” her sene Uhud dağındaki şehîdleri ziyâret 

edip, (Esselâmü aleyküm bi-mâ sabertüm fe-ni’me ukbeddâr) okurdu. Hâcılar 

burasını perşembe, sabâh erken ziyâret edip, öğle nemâzını (Mescid-i Nebî)de 

kılmalıdırlar. Uzak kabrleri ziyâretin mendûb olduğu buradan anlaşılmakdadır. 

Halîl-ür-rahmân, seyyid Ahmed-i Bedevî gibi Evliyâ bunun için ziyâret 

edilmekdedir. İmâm-ı Gazâlî diyor ki, hadîs-i şerîfde, (Üç mescidden başka mescidlere 

ziyâret için gidilmez) buyuruldu. Çünki, başka mescidlerin fazîletleri birbiri 

gibidir. Fekat, Evliyânın Allahü teâlâya kurbları hep bir değildir. Ziyâret 

edenler, herbirinden başka başka fâidelere kavuşurlar. İbni Hacer fetvâlarında, günâh 

işliyenler bulunsa da, (Kurbet)leri terk etmemeli, gitmeli, bid’at işliyenler görülürse, 

onlara mâni’ olmalıdır buyurdu. Cenâzede bulunmak da böyledir). Hâfız 

– 1010 –

Ahmed ibni Teymiyye, Peygamberimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” rûhuna, ancak 

islâmiyyetin izn verdiği şey, meselâ, salevât ve ezân düâsı okunur. Kur’ân-ı 

kerîm okunamaz dedi ise de, (Fetâvâ-i fıkhiyye) kitâbında buyuruyor ki, sevâb hediyye 

etmek için, izn lâzım değildir. Nitekim, Abdüllah ibni Ömer “radıyallahü 

anhümâ”, Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” için, vefâtından sonra, ömre 

yapdı. Hâlbuki, ömre yapmasını vasıyyet etmemişdi. Bunun gibi, İbnül-muvaffık, 

Cüneyd-i Bağdâdî için yetmiş hac yapdı. İbni Serrâc, Peygamberimiz “sallallahü 

aleyhi ve sellem” için, onbinden fazla hatm okudu ve kurban kesdi. (Fetâvâ-i 

hadîsiyye) sâhibi buyuruyor ki, ümmetin hediyyeleri sebebi ile Resûlullahın 

“sallallahü aleyhi ve sellem” derecesi yükselir. Nitekim, kendisi, (Yâ Rabbî! İlmimi 

artdır!) diye düâ buyururdu. 

Kabr ziyâret ederken, kabr üzerinde oturmak, uyumak mekrûhdur. Mezârlıkdaki 

yolu, kabrler üzerinde, sonradan yapılmış zan eden kimse, bu yoldan geçmez. 

Bir kabre Kur’ân-ı kerîm okumak için, yanındaki eski kabrlerin üstüne basmak ve 

oturmak îcâb ederse, mekrûh olmaz. Yeni kabr üzerine, yine oturulmaz. 

Mezârlıkdaki yeşil otları, dalları koparmak da mekrûhdur. Kuru otları koparmak 

câizdir. Kabr üzerine çiçek ve ağaç dikmek meyyite fâidelidir, iyidir. Buna verilecek 

parayı, nemâz kılan fakîre sadaka vermek dahâ iyidir. 

(Fetâvâ-ı Hindiyye)de, Kerâhiyyet kısmının onbirinci bâbında diyor ki, (Kabristânda 

bulunan ağaç, orası kabristân yapılmadan evvel yetişmiş ise, toprak sâhibinin 

mülkü olur. Ağacı ve meyvelerini dilediğine verir. Sâhibsiz toprak olup, halk 

tarafından kabristân yapılmış ise, ağaçlar, meyveler ve toprak, önceden gelen 

âdete göre kullanılır. Ağaçlar, kabristân yapıldıkdan sonra yetişmiş ise, bunları diken 

ma’lûm ise, o kimsenin mülkü olurlar. Bunları ve meyvelerini fakîrlere sadaka 

verir. Ağaçlar, kendiliklerinden yetişmiş iseler, diken kimse bilinmiyorsa, hâkimin 

karârı ile amel olunur. İsterse, satdırıp, parasını kabristânın ihtiyâclarına sarf 

etdirir. Şehrde olsun, köyde olsun, ağaçdan sokağa düşmüş, ceviz gibi çürümiyen 

meyveleri, sâhibinin izn vermiş olduğu haber alınırsa, alıp yimek câiz olur. Çürüyecek 

meyve ise, sâhibinin yasak etdiği bilinmedikce alıp yinilebilir. Alıp, evine 

götürmek câiz değildir. Nehrin götürdüğü meyveleri, tahta parçalarını alıp toplamak 

câizdir. Sokakda çeşidli yerlerden toplanan ceviz dâneleri, satılabilecek mikdârı 

bulsa dahî, halâl olur. Hepsini birlikde, bir yerde bulursa, (lukata) olur). 

Vakf kabristândaki ağaçlar, meyveler, vakfın şartına göre kullanılır. Şartı bilinmiyorsa, 

hâkimin karârı ile amel olunur. (Hindiyye)de ve (Kâdîhân)da, lukata ve vakf 

bahsleri sonuna bakınız! 

Cenâzeyi gündüz gömmek müstehab olup, gece gömmek de câizdir. 

Kemikleri kırmak, açıkda bırakmak, yakmak, diriye olduğu gibi, ölüye de eziyyet 

verir, harâmdır. Zimmînin, ya’nî gayr-i müslim vatandaşların da kemiklerini kırmak, 

yakmak câiz değildir. Çünki bunları, diri iken incitmek harâm olduğu gibi, ölülerini 

de incitmek câiz olmaz. Ehl-i harbin kabrini açmak câizdir. Onların ölüsünü 

de yakmak câiz değildir. (Kâmûs-ül-a’lâm)da diyor ki, (Hindistânda, Berehmen 

kâfirleri, mevtâlarını Ganj [Kenk] nehrine atıyorlar. Timsahlar parçalıyor, yiyorlar. 

Pis kokular ve kolera gibi, sârî hastalıklar hâsıl olduğundan, ma’bedlerinde yakıp, 

küllerini bu nehre atmağa başladılar.) Abdül’Azîz Dehlevî “rahmetullahi teâlâ 

aleyh”, Abese sûresinin tefsîrinde diyor ki, (Allahü teâlâ, meyyitin toprağa gömülmesini 

emr eyledi. Hindû kâfirleri ölülerini yakıyorlar. Ölü yakılınca, beden gözden 

gayb oluyor. Rûhun beden ile bağlılığı hiç kalmıyor. Ölü gömülünce, rûh bedene 

ve bedenin bulunduğu mezâra bağlı kalır. Rûhun bağlı bulunduğu belli yer 

olur. İnsanlar burasını ziyâret ederek, rûhları meyyitin rûhu ile tanışırlar. Fâideleşirler. 

Okunan âyetlerin, düâların ve sadakaların sevâbları rûha kolay vâsıl olur. 

Dirilerin de, Evliyânın, sâlihlerin rûhlarından istifâdeleri kolay olur). Bundan 

sonraki, altmışıncı maddede, bu konu dahâ geniş açıklanmışdır. 

– 1011 –

Meyyit için gözyaşı ile ağlamak câizdir. Sesle ağlamak, meyyite azâb yapar. 

Meyyitin başına, kefenine (ahdnâme) yazmak, ya’nî dîni, îmânı bildiren yazı, düâ 

ve sûreler yazmak ve yazılı kâğıd veyâ başka şey koymak fâideli olur diyen âlimler 

var ise de, meyyitin kanı, irini ile bulaşacağı için câiz değildir. Peygamberimiz 

“sallallahü aleyhi ve sellem” zemânında yazıldığı bildirilmemişdir. Paraların, câmi’ 

mihrâbının, dıvârlarının ve yerdeki halıların üzerine Kur’ân-ı kerîmi ve Allahü 

teâlânın ismlerini yazmak câiz olmadığı gibi, mezâra koymak da, elbet câiz olmaz. 

Çünki, buraya yazmakda, hurmetsizlik ve hakâret dahâ çokdur. Meyyitin alnına 

ve göğsü üzerine kalem ile yazmayıp, gaslden sonra parmak ile, Kelime-i tevhîd 

ve Besmele yazar gibi yapmak câizdir. 

Gönlüm nûru, feyz kaynağım, oldu bizden irak, 

zulmet-i hicrânda kaldı rûhum pür iftirâk. 

Göz yumup dâr-ı fenâdan baş açık, çıplak endâm, 

can atıp dâr-ı bekâya eyledi azm-i hirâm. 

Etdi ol sabî, genc gibi, zîr-i zemînde durak, 

söylerim alevlenince canda nâr-ı iştiyak. 

Hasret kaldım, hep karardım, oldum nûrumdan cüdâ, 

feyz kaynağım, el-vedâ’, âh el-vedâ’, âh el-vedâ’. 

Uğrayıp bâd-i hazân, gitdi bizden ol bî-bedel, 

sohbetine mahrûm kaldım, götürdü bir soğuk yel. 

Uçdu çün ol rûh-ı ma’sûm, bizlere verdi melel, 

kapdı nâ-geh ol kuzuyu sürüden gürk-i ecel. 

Gam çölünde vâlüh-ü hayrân kaldım pür kesel, 

dâr-ı ukbâda haşr ede onu bizle Lem-yezel. 

Nûr haznesi, mahmel-i tâbûta olunca sürûr, 

menzil-i aslına azm etdi o rûh-ı pür-nûr. 

Kaldı dil, râh-i felâket içinde bî-kes-ü zâr, 

âteş-i hasret yakıp etdi vücûdüm hâk-i sâr. 

Netdiğim, ne söylediğim bilmezem mecnûn gibi, 

gözlerim yaşı akar, selle olur bî-ihtiyâr. 

Zilhicce başlamışdı, giydi kefen ihrâmını, 

dedi lebbeyk, işitince ecelin peygâmını. 

Bakmadı dünyâ-yı denîye, fehm etdi encâmını, 

sa’y edip, kurb-i hudâda eyledi bayrâmını. 

Dilerim Safâ üzre bula Hakkın in’âmını, 

cânını kurban edip, nûş etdi mevtin camını. 

Hâfız-ı Kur’ân olmuşdu oniki yaşındayken, 

şâfi’î Zinnûreyn Osmân, yoldaşı gılmân ola, 

Hem de o yaşda kavuşdu bir Velî nazarına, 

bağ-ı Cennetde makâmı ravda-i Rıdvân ola. 

Sohbeti olmadıkca, dünyâ bana zından ola, 

kabri içre mûnisi îmân ola, Kur’ân ola. 

Kabr-i pâkin her Cum’a varıp ziyâret edelim, 

meşhedi tâşına yüz sürüp, kanâ’at edelim. 

– 1012 –

Kur’ân-ı kerîmi rûh-ı pâkine tilâvet edelim, 

rûz-u şeb hayr ile yâd etmeği âdet edelim. 

Îş-ü nûşundan fânî dehrin ferâgât edelim, 

çünki takdîr-i Hudâdır buna itâ’at edelim. 

Şiddetli ecel rüzgârı buldu, o körpe dalı, 

kara toprak aldı altına o feyz menba’ını. 

Ağla ey Dâ’î kaçırdın kalbinin devâsını, 

Resûlullahdan gelen silsilenin halkasını. 

Göz yaşların gam değil, yıkarsa dehrin çarkını, 

diyelim hasretle her ân, âh ölüm târîhini (1057). 

Hasret kaldım, hep karardım, oldum nûrumdan cüdâ, 

feyz kaynağım, elvedâ’, âh elvedâ, âh elvedâ’. 

[Yukarıdaki şi’r Nevha-tül-uşşakdan alınmışdır.] 

Devâmı 1038. ci sahîfededir. 

60 — KABR ZİYÂRETİNİN FÂİDESİ 

Mezhebsizler, ölüden fâide ve zarar gelmez diyorlar. (Feth-ul-mecîd) kitâblarının 

ikiyüzdoksandokuzuncu sahîfesinde, (Allah, takvâ sâhibi olan mü’min kullarının 

elinde kerâmet hâsıl eder. Onların düâsı veyâ sâlih amelleri ile kerâmet hâsıl 

olur) diyor. Beşyüzüncü sahîfesinde, (Peygamberden veyâ sâlih olan her 

mü’minden diri iken düâ istenebilir. Fekat, ölüden düâ istenmez. Ölüye düâ edilir) 

diyor. İkiyüzsekizinci sahîfesinde, (Ölüden birşey, yardım istemek şirkdir. 

Ölü, fâide ve zarar yapmaz. Allahdan şefâ’at istiyemez. Ondan şefâ’at istiyen 

müşrik olur) diyor. Dörtyüzseksenbeşinci sahîfesinde, (Kabr ziyâret edilir. Ölüye 

düâ edilir. Şimdi müşrikler bunu tersine çevirdi. Kabrlere tapıyorlar. Ondan düâ 

istiyorlar. Ondan yardım bekliyorlar. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, Medîne 

kabristânına geldi. Kabrlere karşı durup, (Esselâmü aleyküm yâ ehlel-kubûr! 

Allah, bizi ve sizleri mağfiret etsin! Siz önce gitdiniz. Biz sonraya kaldık) dedi. Ümmetine 

de, böyle ziyâret yapmalarını bildirdi) diyor. Hemen sonra da, (Selef-i sâlih, 

Resûlullahı ziyâret ederdi. Selâm verdikden sonra kabre arkasını dönüp, kıbleye 

karşı düâ ederdi. Dört mezhebin imâmları böyle bildirdi) diyor. İkiyüzyetmişikinci 

sahîfesinde, (Evliyâdan diri iken de, öldükden sonra da yardım istiyorlar. Kerâmet 

olarak fâide ve zarar yapacaklarına inanıyorlar. Bunun gibi taşkınlıklar, Allahdan 

başkasına ibâdet etmekdir) diyor. İkiyüzellisekizinci sahîfesinde, (Her 

nerede bana salevât okursanız, bana bildirilir. Nemâz kılmak için mescide girenin, 

selâm vermek için Resûlullahın kabrine gelmesi yasakdır. Eshâbdan kimse, selâm 

vermek için Peygamberin kabri önünde durmadı) diyor. Görülüyor ki, kitâbın yazıları 

birbirini tutmamakda, dört mezheb imâmlarına da “rahmetullahi teâlâ aleyhim 

ecma’în” iftirâ etmekdedir. 

Mezhebsizlerin bu yalanlarına karşı Ehl-i sünnet âlimleri “rahmetullahi teâlâ 

aleyhim ecma’în” vesîkalarla, misâllerle cevâb verdiler. Âlûsî bile (Gâliyye) kitâbında, 

(Kabrim yanında salevât okuyanı işitirim. Uzakda okuyanları, melek bana 

haber verir) hadîsini bildiriyor. (Câmi’u-kerâmât-il-evliyâ)dan alınan aşağıdaki yazıları, 

anlayışlı ve insâflı olan, okuyunca, yapıcı ile yıkıcıyı kolayca ayırabilir: 

Fahr-üd-dîn-i Râzî, tefsîrinde, Sûre-i Kehfde diyor ki, Ebû Bekr-i Sıddîkın cenâzesini, 

vasıyyeti üzerine, Resûlullahın kabri yanına getirdiler. Selâm verip, kapına 

gelen Ebû Bekrdir yâ Resûlallah dediler. Türbenin kapısı açıldı. İçerden (Sevgiliyi 

sevgilinin yanına koyunuz!) sesi işitildi. Beyhekî, Abdüllah-i Ensârîden bildiriyor 

ki: Sâbit bin Kays, Yemâme cenginde şehîd oldu. Kabre korken, (Muham- 

– 1013 –

medün resûlullah ve Ebû Bekr-i Sıddîk ve Ömer-i şehîd ve Osmân-ı rahîm) sesini 

duyduk. Ebû Nu’aym ve İbni Asâkir bildiriyorlar ki, (Bir sapık, hazret-i Hasenin 

kabri üzerine pisledi. Hemen deli oldu. Sonra öldü) Beyhekî ve Vâkıdî bildiriyorlar 

ki, Fâtıma-i Huzâ’ıyye, hazret-i Hamzanın kabrini ziyâret etdi. Selâm 

verince, (Ve aleyküm selâm) denildiğini işitdi. Şeyh Mahmûd-i Kürdî, hazret-i Hamzanın 

kabrini ziyâret edip selâm verince, kabrden (Ve aleyküm selâm. Oğlunun ismini 

Hamza koy!) sesini işitdi. Evine gelince, oğlu oldu. Adını Hamza koydu. 

(Üsüd-ül-gâbe)de diyor ki, Resûlullahın kölesi Sefîne gemide idi. Gemi batdı. Bir 

tahtaya sarıldı. Dalgalar sâhile getirdi. Karaya çıkınca, bir arslan gördü. (Ey arslan! 

Ben Resûlullahın kölesi Sefîneyim) dedi. Arslan, koyun gibi, Sefîneyi yola kadar 

götürdü. Kuyruğunu sallayıp vedâ’ etdi. İbni Mende, Talha bin Ubeydüllahdan 

haber veriyor: Talha, bir gece, Abdüllah bin Amr bin Hirâmın kabrini ziyâret 

etdi. Kabrden Kur’ân sesi işitdi. Gelip Resûlullaha söyledi. (O Abdüllahdır. Allahü 

teâlâ, şehîdlerin rûhlarını Cennete koyar. Her gece rûhları bedenleri ile buluşur. 

Sabâh olunca, yine Cennetde olurlar) buyurdu. Beyhekî, Sa’îd bin Müseyyibden 

haber veriyor ki, hazret-i Alî ile Medîne kabristânına geldik. Selâm verip, 

(Hâlinizi bize bildirir misiniz? Yoksa, biz mi hâlimizi haber verelim?) dedi. Bir ses 

işitdik: (Ve aleykesselâm yâ Emîr-el mü’minîn. Bizden sonra olanları sen söyle!) 

dedi. İbni Ebiddünyâ diyor ki, hazret-i Ömer kabristâna gelip selâm verince, (Yâ 

Ömer! Dünyâda yapdıklarımızın karşılığını bulduk) sesi işitildi. İbni Asâkir diyor 

ki, hazret-i Ömer, bir gencin kabri yanına gelip selâm verdi. (Allahdan korkarak 

harâmdan sakınan için iki Cennet vardır) dedi. Kabrden bir ses gelip, (Yâ Ömer! 

Rabbim bana iki Cenneti de ihsân eyledi) dedi. Sehâvî diyor ki, bir kimse, Amr ibni 

Âs hazretlerinin kabrini ziyârete geldi. Orada duran birine kabrin yerini sordu. 

O da, ayağını uzatarak gösterdi. Ayağına felc gelip yürüyemedi. Beyhekî, Ya’lâ bin 

Mürreden haber veriyor: Ya’lâ, Resûlullah ile bir kabr yanına geldi. Kabrde azâb 

olduğunu işitip, Resûlullaha haber verdi. Resûlullah, (Ben de işitdim. Söz taşıdığı 

ve üzerine idrâr sıçratdığı için, azâb yapılmakdadır) buyurdu. 

Büyük islâm âlimi Ahmed bin Süleymân bin Kemâl pâşa “rahmetullahi aleyh” 

hazretlerinin [934] hicrî yılında yazdığı kırk hadîs-i şerîf, [979] yılında, seyyid pîr 

Muhammed Nitâî “rahmetullahi teâlâ aleyh” tarafından türkçeye çevrilmişdir. 

[1316] da İstanbulda basılan bu tercemenin onsekizinci hadîs-i şerîfinde, (Bir işinizde 

şaşırırsanız ölmüşlerden yardım isteyiniz!) buyuruldu. Şeyh-ul-islâm Ahmed 

efendi, bu hadîs-i şerîfi açıklarken diyor ki: 

Rûhun bedene bağlanması, kuvvetli bir aşk ile olmuşdur. İnsanın ölmesi, rûhun 

bedenden ayrılması demekdir. Fekat, rûh ayrıldıkdan sonra, bu aşkı bitmez. Rûhun 

bedene olan sevgisi, kuvvetli çekmesi, öldükden sonra, uzun zemân bitmez. 

Bunun içindir ki, ölülerin kemiğini kırmak, mezârı üstüne basmak yasakdır. 

Bir insan, kuvvetli, olgun ve te’sîri çok olan bir zâtın mezârı yanında durup, o 

toprağı ve o zâtın bedenini düşünse, o zâtın rûhunun, bedenine ve dolayısı ile, o 

toprağa bağlılığı olduğundan, bu iki rûh karşılaşır. Gelen insanın rûhu, o zâtın rûhundan 

çok şeyler edinir ve güzelleşir, olgunlaşır. İşte bu fâideden dolayı, kabr ziyâretine 

izn verilmişdir. Bundan başka sebebler de yok değildir. İmâm-ı Fahreddîn-i 

Râzî “rahmetullahi aleyh”, (Metâlib-i âliyye) ve (Zâd-ı Me’âd) kitâblarında 

diyor ki, (Gelen insanın rûhu ile, kabrdeki zâtın rûhu, birer ayna gibidir. Birbirinin 

karşısına gelince, herbirinin ışığı, ötekinde aks eder, yansır. Gelen kimse, o toprağa 

bakıp, Hak teâlânın büyüklüğünü, öldürmesini, diriltmesini düşünüp, kazâ ve 

kaderine râzı olup, nefsi kırılırsa, rûhunda ma’rifet, feyz hâsıl olur. Bunlar, o zâtın 

rûhuna sirâyet eder. Bunun gibi, o zât, öldükden sonra, rûh âleminden ve 

rahmet-i ilâhîden ona gelmiş olan ilmler, kuvvetli eserler, onun rûhundan, gelen 

insanın rûhuna sirâyet eder, geçer.) 

(El a’lâm) kitâbının sâhibi diyor ki, Peygamberlerin rûhları “aleyhimüsselâm” 

– 1014 –

göklerde ve diledikleri yerlerde ve kabrlerinde zuhûr eder. Kabrlerinde her ân bulunmadıkları 

gibi, hep de ayrı kalmazlar. Kabrleri ile ilişkileri ve o toprağa ayrı bir 

bağlılıkları vardır. Bunun nasıl olduğu bilinemez. Bunun için, onları ziyâret etmek 

müstehabdır. Her müslimânın rûhu ile kabri arasında, devâmlı bir bağlılık vardır. 

Kendilerini ziyâret edenleri anlarlar. Selâmlarına cevâb verirler. Bunun içindir ki, 

hâfız Abdülhak-ı İşbîlînin “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Âkıbet) kitâbındaki hadîs-i 

şerîfde, (Bir mü’min, tanıdığı bir mü’minin kabrine gelip selâm verince, onu tanır 

ve cevâb verir) buyuruldu. Onsekizinci hadîs-i şerîfin açıklaması temâm oldu. 

(Râbıta-i şerîfe) kitâbının [1324] hicrî yılında yapılan ikinci baskısının yirminci 

sahîfesinde diyor ki, (Büyük bir zâtın kabrini ziyâret eden kimse, ona râbıta ederse, 

ya’nî dünyâ işlerini hiç düşünmeyip, kalbine hiçbirşey getirmeyip, o zâtın rûhunu, 

his organları ile anlaşılamıyan bir nûr farz ederek, bunu kalbinde bulundurursa, 

o rûhdan, kendi kalbine birşeyler akmağa başlar. O zâtın feyzlerinden bir 

feyz ve hâllerinden bir hâl, kendinde hâsıl oluncıya kadar, bu nûru kalbinde saklamalıdır. 

Çünki, Evliyânın rûhları, feyzlerin kaynağıdır. Kaynağı kalbine koyan, 

bunun feyzine, ni’metine, bilinmeyen ihsânlarına elbette kavuşur. Rûhu kuvvetlenir, 

olgunlaşır. Kabr yanına gelince, önce selâm verilir. Mezârın sağ yanına, 

ya’nî kıble tarafına, ayak ucuna yakın durur. Tanıdığı gibi, şeklini, sûretini hâtırına 

getirir. E’ûzü ve besmele ile bir Fâtiha ve onbir İhlâs okur. Sevâbını Resûlullah 

efendimizin ve bütün Peygamberlerin “aleyhimüsselâm” ve Eshâb-ı kirâmın 

ve Evliyâ-i izâmın “aleyhimürrıdvân” rûhlarına ve bu zâtın rûhuna hediyye eder. 

Sonra oturur. Onun rûhunu, gönlünde bulundurur. Kalbinde birşey hâsıl oluncıya 

kadar durur. Gelen kimse almasını bilir ise, o zât da vermeğe ehl, olgun bir Velî 

ise ve şartları gözeterek beklerse, elbette birşey ele geçer. Bu şartlar, o zâtın kendisini 

tanıdığına, selâmını işitip cevâb verdiğine, rûhunun, kâmil, olgun olduğuna, 

rûhunun bir zemâna ve yere bağlı olmadığına, nerede hâtırlarsa, orada imiş gibi 

feyz vereceğine, Allahü teâlâ, feyzini, rûhun gıdâsını, onun rûhu ile gönderdiğine 

inanmakdır. Üzüm istiyen, bağa gidip asmadan koparır. Erik ağacına gitmez. Su 

istiyen, kaynağa, çeşmeye gider. Ağaca veyâ sobaya gitmez. Buğday istiyen, tarlasını 

sürer, eker, biçer. Çocuk istiyen, evlenir. İlâc istiyen bir hasta, tabîbe ve eczâhâneye 

gider. Bakkala, avukata gitmez. Kalbin gıdâsını, rûhun temizliğini istiyen 

de, Evliyânın “kaddesallahü teâlâ esrârehümül’azîz” kalbine, rûhuna başvurur. 

Allahü teâlâ, bu ni’metlerini, Evliyânın kalbinden göndermekdedir. Herşeyi 

yaratan, gönderen, yalnız Allahü teâlâdır. Fekat, herşeyi belli bir sebeble göndermek, 

Onun âdetidir. Onun ni’metine kavuşmak istiyenin, Onun âdetine uyması, sebebi 

arayıp, bulup, öğrenip, Onun sebebine yapışması lâzımdır. Sebebleri aramamak 

ve öğrenmek istememek, Allahü teâlânın âdetini bozmak olur. Fen derslerini, 

fen bilgilerini öğrenmek, Onun âdetine uymak, sebebleri öğrenmek demekdir. 

Bir kabrden feyz almak için, o zâta karşı, diri imiş gibi, edeb ve saygı göstermek, 

kabri üzerine basmamak da lâzımdır. O zât, mürşid-i kâmil ise, kalbdeki nisbet, geç 

hâsıl olup, uzun zemân kalır. Mürşid olmıyan Velî ise, hâsıl olan feyz ve nisbet, keskin 

ve çabuk gelip geçici olur. Bu hâlleri bilmiyenler, yukarıdaki hadîs-i şerîfe inanmaz, 

mevdû’dur derler. Üsûl-i hadîs âlimleri, bir hadîsin sahîh olması için koydukları 

şartları taşımıyan bir hadîse (Mevdû’) der ki, (Benim ictihâdıma göre sahîh olmamışdır) 

demekdir. Hadîs değildir demezler. 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” efendimizin mubârek rûhundan feyz almağa 

ermiş olan bir zât, bulunduğu yerden Ona teveccüh edince, Resûl-i ekrem 

“sallallahü aleyhi ve sellem” efendimizin mubârek rûhu, Medîne-i münevverede 

bulunan kabr-i se’âdetinden, bu zâta feyz verir. Bunun gibi, ehl olan, başarabilen 

de, Evliyânın rûhlarından fâide görür.) Kırkıncı sahîfede buyuruyor ki, (Hanbelî 

mezhebi âlimlerinden Şemseddîn ibn-ül-Kayyım-ı Cevziyye (Kitâb-ür-rûh) 

adındaki kitâbında diyor ki, (Rûhun bedendeki hâlinden başka hâlleri vardır. 

– 1015 –

Mü’min öldükden sonra, rûhu, Refîk-i a’lâ denilen mertebede bulunur. Bedene ilgisi 

de vardır. Bir kimse, mezârdaki bedene selâm verse, Refîk-i a’lâda bulunan rûhu, 

bu kimseye selâm verir). [Mezhebsizleri red etmek için, İbn-ül-Kayyımın bu 

yazısı yetişir. Çünki, (Feth-ul-mecîd) kitâblarında, buna (Allâme) diyerek, yazılarını 

sened olarak göstermekdedirler.] İmâm-ı Süyûtî de, (Kitâb-ül-müncelî)de, 

İbn-ül-Kayyım gibi yazmakdadır. [Rûhun işitdiği ve cevâb verdiği, İstanbulda 

Hakîkat Kitâbevi tarafından müteaddid baskıları yapılan arabca (Minhâtül-vehbiyye 

fî redd-il-vehhâbiyye) kitâbında ve bunun tercemesi (Kıyâmet ve Âhıret) kitâbının 

(Müslimâna Nasîhat) kısmının 24.cü maddesinde yazılıdır.] Evliyâ vefât etdikden 

sonra bir nev’ tesarrufa, iş yapmağa sâhib olur demişlerdir. (Muhtasar) kitâbının 

sâhibi, Mâlikî âlimlerinden şeyh Halîl “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki, 

(Allahü teâlâ, Evliyânın rûhlarına öyle bir kuvvet verir ki, çeşidli şekllerde görünebilirler. 

Bedenleri mezârdan çıkmaz. Rûhları şekl alıp görünür).) 

Alâüddevle Ahmed-i Semnânîden “rahmetullahi teâlâ aleyh” sordular ki, mezârdaki 

beden rûhsuzdur. İşitmez. Rûh ise, mekânsızdır. Her yerde hâzır olabilir. 

Evliyânın mezârına gidip, ziyâret etmeğe ne lüzûm var? Nerde olursa olsun, bir Velînin 

rûhuna teveccüh olunursa, rûhu orada hâzır olmaz mı? 

Cevâbında buyurdu ki, kabr başına gitmenin çok fâidesi vardır: Evliyâyı ziyârete 

giden kimse, yolda hep onu düşünür. Ona teveccühü, her adımda artar. Mezâr 

başına gelip, toprağını görünce, hep onunla meşgûl olur. Teveccühü çok artar. 

Teveccühü artdıkca, ondan fâidesi de artar. Evet rûhlar için bir mâni’, perde yokdur. 

Onlar için, her yer birdir. Fekat, dünyâda iken, yıllarca berâber bulunduğu ve 

âhıretde sonsuz olarak berâber kalacağı beden, o toprakdadır. Onun için, rûhun 

bu toprağa uğraması, nazarı ve te’alluku, bağlılığı, başka yerlere olandan dahâ çokdur. 

Alâüddevle diyor ki, birgün, Cüneyd-i Bağdâdînin “kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz” 

vaktîle çile çekmiş olduğu odaya girdim. Burada çok zevklendim. Sonra, 

Cüneydin mezârına gitdim. Orada, önceki zevkı bulamadım. Sebebini mürşidime 

sordum. O zevkler, Cüneyd sebebi ile mi hâsıl oldu? dedi. Evet dedim. Ömründe 

birkaç gün kaldığı yerde zevk hâsıl olduğuna göre, senelerle birlikde bulunduğu 

bedeni yanına gidince, elbette dahâ çok zevk hâsıl olmak lâzım gelir. Belki, 

mezârı başında başka şeyleri görerek, ona teveccühün azalmış olabilir dedi. Bir kimse, 

kendi memleketinde iken, Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” rûhâniyyetine 

teveccüh ederse, fâide bulur. Fekat Medîne-i münevvereye giderse, Resûlullahın 

rûhâniyyetinin, onun yolculuğundan ve yolda çekdiği zahmetlerden haberi 

olur. Oraya erişip, Ravda-i pâkini görünce, teveccühü tam olur. Fâidelenmesi 

de öyle çok olur ki, memleketinde iken olan fâide, onun yanında hiç kalır. Evliyâ-i 

kirâm, bu bildirdiğimizi kalbleri ile duyarak anlamakdadır. 

Celâleddîn-i Rûmî “kuddise sirruh”, son hastalığında buyurdu ki, (Ben ölünce 

üzülmeyiniz! Her yerde benimle olunuz, beni düşününüz! İmdâdınıza yetişir, size 

yardım ederim. Rûhumun, bu dünyâda iki dürlü bağlılığı vardır: Biri, bedenime olan 

bağlılığı, ikincisi, sizlere olan bağlılığı. Allahü teâlânın inâyeti ile, ferd ve mücerred 

olunca, ya’nî rûhum bedenden ayrılınca, bedene olan bağlılığı da, size olur.) 

Evliyânın büyüklerinden Abdüllah-ı Dehlevî “kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz”, 

(Mekâtib-i şerîfe) kitâbının sekizinci mektûbunda buyuruyor ki, (Bâtındaki, ya’nî 

kalbindeki nisbetin [bağlılığın] artmasına çalış! Allah ismini, ba’zan da Kelime-i 

tehlîli çok zikr ederek, ba’zan salevât okuyarak, Kur’ân-ı kerîm okuyarak, Allahü 

teâlâya yaklaşmağa uğraş! Bu çalışmalarda gevşeklik olursa, bu fakîrin rûhaniyyetine 

teveccüh ediniz! Yâhud, Mirzâ Mazher-i Cân-ı Cânânın kabrine geliniz! 

Ona teveccüh edince, çok terakkî edilir. Ondan hâsıl olan fâide, bin dirinin fâidesinden 

dahâ çokdur. Gavs-üs-sekaleyn Abdülkâdir-i Geylânî ile ve Behâeddîn-i Buhârî 

ile de murâkabe ediniz!) Sâlihlerin kabrlerini ziyâret ve bunlara tevessül ve 

istigâse etmenin câiz olduğu, (Et-Tevessülü bin Nebî ve bis-sâlihîn) kitâbında 

– 1016 –

ve mevlânâ Hamdullah Sehârenpûrînin (El-besâir-li-münkirit-tevessül-i bi-ehl-ilmekâbir) 

kitâbında uzun yazılıdır. Bu iki kitâb 1395 [m. 1975] de İstanbulda arabî 

olarak neşr edilmişdir. 

61 — RESÛLULLAHIN (Sallallahü aleyhi ve sellem) 

TA’ZİYE MEKTÛBU 

Bu mektûb, Allahü teâlânın Peygamberi, Muhammed “aleyhisselâm” tarafından, 

Mu’âz bin Cebele “radıyallahü teâlâ anh” yazdırılmışdır: 

Allahü teâlâ sana selâmet versin! 

Ona hamd ederim. Herkese iyilik ve zarar, yalnız Ondan gelir. O dilemedikce, 

kimse kimseye iyilik ve kötülük yapamaz. 

Allahü teâlâ, sana çok sevâb versin. Sabr etmeni nasîb eylesin! Onun ni’metlerine 

şükr etmenizi ihsân eylesin! 

Muhakkak bilmeliyiz ki, kendi varlığımız, mallarımız, servetimiz, kadınlarımız 

ve çocuklarımız, Allahü teâlânın, sayısız ni’metlerinden, tatlı ve fâideli ihsânlarındandır. 

Bu ni’metleri, bizde sonsuz kalmak için değil, emânet olarak kullanmak, 

sonra geri almak için vermişdir. Bunlardan, belli bir zemânda fâideleniriz. Vakti 

gelince, hepsini geri alacakdır. 

Allahü teâlâ, ni’metlerini bize vererek sevindirdiği zemân, şükr etmemizi, vakti 

gelip geri alarak üzüldüğümüz zemân da, sabr etmemizi emr eyledi. Senin bu oğlun, 

Allahü teâlânın tatlı, fâideli ni’metlerinden idi. Geri almak için sana emânet 

bırakmış idi. Seni, oğlun ile fâidelendirdi. Herkesi imrendirecek şeklde sevindirdi, 

neş’elendirdi. Şimdi, geri alırken de, sana çok sevâb, iyilik verecek, acıyarak, 

doğru yolda ilerlemeni, yükselmeni ihsân edecekdir. Bu merhamete, ihsâna kavuşabilmek 

için sabr etmeli. Onun yapdığını hoş görmelisin! Kızar, bağırır, çağırırsan, 

sevâba, merhamete kavuşamazsın ve sonunda pişmân olursun. İyi bil ki, ağlamak, 

sızlamak, derdi belâyı geri çevirmez. Üzüntüyü dağıtmaz! Kaderde olanlar 

başa gelecekdir. Sabr etmek, olmuş bitmiş şeye kızmamak lâzımdır. 

Allahü teâlâ, hepinize selâmet versin! Âmîn. 

Kabristândan geçer idim, 

dedim burda, kimler yatır. 

Etrâfına şanlar saçan, 

kimbilir ne erler yatır. 

Kimi yiğit, kimi koca, 

kimi vekîl, kimi paşa. 

Kimi doçent, kimi hoca, 

zengin nice beğler yatır. 

Sırma gibiydi saçları, 

hergün yıkanır başları. 

Renkli, parlak kumaşları, 

devşiren gelinler yatır. 

Liseyi, tıbbiyeyi hep, 

okumuş, yıllar uğraşmış. 

Çok hastaya, şifâ veren, 

professör hekimler yatır. 

Allah, Resûlullah için, 

îmânı korumak için. 

Kahbe düşmana saldıran, 

arslan Mehmedcikler yatır. 

– 1017 –

62 — BİRİNCİ CİLD, 104. cü MEKTÛB 

Bu mektûb, Perkene şehri kâdîlarına yazılmış olup, baş sağlığı dilemekdedir: 

Merhûm hazretin ölümünün acısı, her ne kadar pek şiddetli ve çok çetin ise de, 

kul için, sâhibinin işinden râzı olmakdan başka çâre yokdur. İnsan, bu dünyâda kalmak 

için yaratılmadı. Dünyâda iş yapmak, çalışmak için yaratıldık. Çalışmalıyız! 

Çalışıp da, kazanıp da ölen bir kimse için korkacak birşey yokdur. Hattâ, böyle ölmek, 

bir devlet ele geçirmekdir. Ölüm bir köprü gibidir. Sevgiliyi sevgiliye kavuşdurur. 

Ölmek, felâket değildir. Öldükden sonra başına gelecekleri bilmemek felâketdir. 

Ölülere, düâ ile, istigfâr etmekle, onun için sadaka vermekle yardım etmek, 

imdâdlarına yetişmek lâzımdır. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu 

ki: (Ölünün mezârdaki hâli, imdâd diye bağıran, denize düşmüş kimseye benzer. 

Boğulmak üzere olan kimse, kendisini kurtaracak birini beklediği gibi, meyyit 

de, babasından, anasından, kardeşinden, arkadaşından gelecek bir düâyı gözler. 

Kendisine bir düâ gelince, dünyânın hepsi kendine verilmiş gibi sevinmekden 

dahâ çok sevinir. Allahü teâlâ, yaşıyanların düâları sebebi ile, ölülere dağlar gibi 

çok rahmet verir. Dirilerin de ölülere hediyyesi, onlar için düâ ve istigfâr etmekdir.) 

[(Düâ), istemek demekdir. Aç bir adamın, iştihâlı olduğu bir zemânda yiyecek 

istemesi gibidir. Îmân ile ölenlere hatm-i tehlîl yapmak, ya’nî yetmişbin Kelime-i 

tevhîd okuyup, sevâbını rûhuna hediyye etmek çok fâidelidir. Fekat, bu zemânda 

îmân ile giden pekazdır. (Makâmât-i Mazheriyye)de diyor ki: (Hadîs-i şerîfde, (Bir 

kimse, kendisi için veyâ başkası için yetmişbin aded Kelime-i tevhîd okursa, günâhları 

afv olur) buyuruldu. Mazher-i Cân-ı Cânân “kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz” 

hazretleri, fâhişe bir kadının kabri yanına oturmuşdu. Kabre teveccüh eyledi. 

[Ya’nî hâtırına başka hiçbirşey getirmeyip; yalnız onu düşündü.] Bu mezârda 

Cehennem ateşi var. Kadının îmânlı olmasında şübhe ediyorum. Rûhuna 

(Hatm-i tehlîl) sevâbı bağışlıyacağım. Îmânı varsa, afv olur buyurdu. Hatm-i tehlîlin 

sevâbını bağışladıkdan sonra, elhamdülillah îmânı varmış, Kelime-i tayyibe 

te’sîrini gösterip azâbdan kurtuldu buyurdu.) (Menâhic-ül-ibâd)da diyor ki: (Yetmişbin 

Kelime-i tevhîdi bir kimse veyâ birkaç kimse okur). (Mekâtîb-i şerîfe) yüzyirminci 

mektûbunda, (Hatm-i tehlîlin dirilere de fâidesi çokdur) buyurmakdadır. 

Süleymâniyye kütübhânesi İbrâhîm efendi “rahmetullahi teâlâ aleyh” kısmında, 

[520] sayılı fetvâ kitâbında diyor ki, (Düâ sessiz olur. Cum’a nemâzından sonra cemâ’at 

ile düâ yapmak câhillikdir. Vâ’zdan sonra toplanarak vâ’ızın yüksek sesle 

düâ yapması bid’atdir. Selefden böyle bir haber gelmemişdir. Böyle yapmak, yehûdîlerden 

ve hıristiyanlardan sirâyet etmişdir)]. 

Göç zemânıdır dedi mevt, ammâ ki cân duymıyor, 

asker-i a’zâya lerze düşdü, sultân duymıyor. 

Düşdü ömür binâsından, hergün bir taşı yere, 

can yatır gâfil, binâsı oldu vîrân duymıyor. 

Gönlüm kalmak, dostum almak istiyor bu bedenim, 

bir devâsız derde düşdüm, âh ki Lokman görmiyor. 

Bir ticâret yapamadım, ömr sermâyesi bitdi, 

yola geldim, gemi kalkdı, beni kaptan görmiyor. 

Azığım yok, yazığım çok, yolda dürlü korku var, 

âh-u figân eyliyorum, dîv-ü şeytân duymıyor. 

Yol eri yolda gerekdir, çok sıkıntı çekse de, 

ey Niyâzî uyan sen de, sanma cânân görmiyor! 

– 1018 –

63 — MEYYİT İÇİN İSKÂT 

(Nûr-ül-îzâh)da ve bunun (Tahtâvî) hâşiyesinde ve (Halebî) ile (Dürr-ül-muhtâr)da, 

nemâzların kazâsı sonunda, (Mültekâ)da ve (Dürr-ül-müntekâ)da ve (Vikâye)de, 

(Dürer)de ve (Cevhere)de ve Kâdî-zâdenin (Birgivî vasıyyetnâmesi) 

şerhinin sonunda ve başka kıymetli kitâblarda, meyyit için iskât ve devr yapmak, 

hanefî mezhebinde lâzım olduğu yazılıdır. Meselâ, (Tahtâvî) hâşiyesinde diyor ki, 

(Tutulmamış orucların fidye vererek iskât edilmesi için nass vardır. Nemâz orucdan 

dahâ mühim olduğundan, şer’î bir özr ile kılınamamış ve kazâ etmek istediği 

hâlde, ölüm hastalığına yakalanmış bir kimsenin, kazâ edemediği nemâzları için 

de, orucda yapdığı gibi iskât yapılması için, bütün âlimlerin sözbirliği vardır. Nemâzın 

iskâtı olmaz diyen kimse câhildir. Çünki, mezheblerin sözbirliğine karşı gelmekdedir. 

Hadîs-i şerîfde, (Bir kimse, başkası yerine oruc tutamaz ve nemâz kılamaz. 

Fekat, onun orucu ve nemâzı için fakîri doyurur) buyuruldu). Ehl-i sünnet 

âlimlerinin üstünlüklerini anlıyamayan ve mezheb imâmlarımızı da, kendileri gibi 

hayâl ile konuşuyor sanan ba’zı kimselerin, (İslâmiyyetde iskât ve devr yokdur. 

İskât, hıristiyanların günâh çıkartmasına benziyor) gibi şeyler söylediklerini işitiyoruz. 

Bu gibi sözleri, kendilerini tehlükeli duruma düşürmekdedir. Çünki, Peygamber 

efendimiz, (Ümmetim dalâlet üzerinde birleşmez) ve (Mü’minlerin güzel 

gördüğü şey, Allah indinde de güzeldir) buyurdu. Bu hadîs-i şerîfler, (Berîka)nın 

94. cü sahîfesinde yazılıdır ve devr yapmanın elbette doğru olduğunu gösteriyor 

demekdedir. Devr yapmağa inanmıyan, bu hadîs-i şerîflere inanmamış olur. İbni 

Âbidîn, vitr nemâzını anlatırken, (Dinde zarûrî olan, ya’nî câhillerin de bildikleri 

icmâ’ bilgilerine inanmıyan kimse, kâfir olur) buyuruyor. (İcmâ), müctehidlerin 

sözbirliği demekdir. İskât, günâh çıkartmağa nasıl benzetilebilir? Papaslar, günâh 

çıkartıyoruz diyerek, insanları soyuyorlar. Hâlbuki, islâmiyyetde din adamları 

iskât yapamaz. İskâtı yalnız ölünün vasîsi, vasıyyeti yoksa, vârisi yapabilir ve 

para din adamlarına değil, fakîrlere verilir. 

Bugün, hemen her yerde, iskât ve devr işleri islâmiyyete uygun yapılmamakdadır. 

İslâmiyyetde iskât yokdur diyenler, böyle söylemeyip de, bugün yapılmakda 

olan iskât ve devrler islâmiyyete uygun değildir deselerdi, çok iyi olurdu. Biz de 

kendilerini desteklerdik. Böyle söylemeleri ile, hem korkunç bir tehlükeye düşmekden 

kurtulurlardı, hem de islâmiyyete hizmet etmiş olurlardı. İskât ve devrlerin 

nasıl yapılacağı İbni Âbidîn, kazâ nemâzlarının sonunda geniş yazılıdır. 

Fâite nemâzları olan [ya’nî özr ile kaçırıp, kazâya kalmış nemâzları bulunan] bir 

kimse, bunları îmâ ile de kılmağa gücü yeter iken kılmamış ise, öleceği zemân, keffâretinin 

iskât edilmesi için vasıyyet etmesi vâcibdir. Kazâya gücü yetmemiş ise, 

vasıyyet etmesi lâzım olmaz. Ramezân-ı şerîfde oruc yiyen müsâfir ve hasta da, kazâ 

edecek zemân bulmadan ölürse, vasıyyet etmeleri lâzım gelmez. Allahü teâlâ, 

bunların özrlerini kabûl eder. Hastanın keffâretlerinin iskâtı, öldükden sonra velîsi 

tarafından yapılır. Ölmeden önce yapılmaz. Diri insanın, kendi için iskât yapdırması 

câiz değildir. Şâfi’î (Envâr) kitâbında, (Meyyitin kılmadığı nemâzlar için 

fidye vermek, şâfi’î mezhebinde vâcib değildir. Verilirse, iskât olmaz) diyor. Hanefî 

âlimlerinden imâm-ı Birgivî “rahmetullahi teâlâ aleyh” (Cilâ-ül-kulûb) kitâbında 

diyor ki, (Üzerinde Allahü teâlânın hakkı veyâ kul hakkı bulunan kimsenin, 

iki şâhid yanında vasıyyet söylemesi veyâ yazmış olduğunu bunlara okuması vâcibdir. 

Üzerinde hak bulunmıyanın vasıyyet etmesi müstehabdır.) 

Keffâret iskâti için vasıyyet eden meyyitin velîsi, ya’nî mîrâsını yerlerine sarf için 

vasıyyet etdiği vasîsi, vasî yoksa vârisi olan kimse, mîrâsın üçde birinden, herbir 

vakt nemâz için ve vitr nemâzı için ve kazâ edilmesi lâzım olan bir günlük oruc için, 

birer fıtra mikdârı, ya’nî yarım sâ’ [beşyüzyirmi dirhem veyâ binyediyüzelli gram] 

buğdayı fakîrlere [veyâ fakîrlerin vekîllerine] fidye olarak sadaka verir. 

– 1019 –

Vasıyyet etmedi ise, velînin keffâret iskâtı yapması, Hanefîde lâzım olmaz. 

Şâfi’î mezhebindeki (Nef’ul-enâm fî-iskâtissalâti vessıyâm)da diyor ki, (Bâcûrî [1] , 

İbni Kâsımın, Ebû Şücâ metni şerhinin hâşiyesinde diyor ki, meyyitin kılmadığı nemâzları 

için fidye verilmez. Verilir kavli de vardır. Hanefîyi taklîd ederek, iskâtının 

yapılması iyi olur. Şâfi’înin kavl-i kadîmine göre, velîsi meyyitin nemâz ve oruclarını 

kazâ eder.) Kul hakkını, vasıyyet olmasa da, meyyitin bırakdığı maldan velînin 

ödemesi, her mezhebde lâzımdır. Hattâ alacaklılar, mîrâsı ele geçirince, 

mahkemesiz alabilirler. Kazâya kalan orucların fidyesini, ya’nî mal ile ödenmesini 

vasıyyet etdi ise, bunu yerine getirmek vâcibdir. Çünki, islâmiyyet emr etmekdedir. 

Vasıyyet etmedi ise, vârisi kendi malı ile yapabilir. Nemâzı vasıyyet etdi ise, 

nemâz fidyesini vermek vâcib değil, câiz olur. Bu son ikisi kabûl olmaz ise, hiç olmazsa 

sadaka sevâbı hâsıl olup, günâhlarını temizlemeğe yardım eder. İmâm-ı Muhammed 

böyle buyurmuşdur. (Mecma’ul-enhür)de diyor ki, (Nefsine ve şeytâna 

uyarak nemâzlarını kılmamış, ömrünün sonuna doğru buna pişmân [olup kılmağa 

ve kazâ etmeğe başlamış] olanın, kazâ edemediği nemâzlarının iskâtının yapılması 

için vasıyyet etmesi câiz olduğu (Müstasfâ)da yazılıdır.) 

(Cilâ-ül-kulûb)da diyor ki: (Kul hakları, ödenecek borçlar, emânet, gasb, sirkat, 

ücret ve bey’ sebebi ile verecekler ve döğmek, yaralamak, haksız olarak kullanmak 

gibi beden hakları ve söğmek, alay, gîbet, iftirâ gibi kalb haklarıdır.) 

Vasıyyet eden meyyitin malının üçde biri iskât yapmağa kifâyet ediyorsa, velînin 

bu mal ile fidye vermesi lâzımdır. Kifâyet etmiyorsa, sülüsden fazlasını vârisin 

teberru’ etmesi câiz olduğu, (Feth-ul-kadîr)de yazılıdır. Bunun gibi, farz olan 

haccının yapılması için vasıyyet etse, vârisi veyâ başka biri, hac parasını hediyye 

verse, câiz olmaz. Ölmeden vasıyyet etmeyip, vârisi kendi parası ile iskât yapsa veyâ 

hacca gitse, meyyitin borcu ödenmiş olur. Vârisden başkasının parası ile bunlar 

câiz olmaz diyenler varsa da, (Dürr-ül-muhtâr) ve (Merâkıl-felâh) ve (Cilâ-ülkulûb) 

kitâblarının sâhibleri “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” olur dediler. 

Keffâret iskâtı, yalnız hanefîde, buğday yerine un veyâ bir sâ’ arpa, hurma, üzüm 

ile de hesâb edilerek, bunlar da verilebilir. [Çünki, bunlar buğdaydan dahâ kıymetli 

oldukları için, fakîre dahâ fâidelidirler.] Hepsi yerine kıymetleri olan altın veyâ 

gümüş de verilebilir. Diğer üç mezhebin hanefîyi taklîd etmeleri câizdir. [Kâğıd 

para ile iskât yapılmaz.] Secde-i tilâvet için fidye vermek lâzım değildir. 

Fidye parası, mîrâsın üçde birini aşarsa, vârisler izn vermedikce, velî üçde birden 

fazlasını sarf edemez. (Kınye) kitâbında diyor ki, meyyitin borcu da olsa, alacaklısı, 

vasıyyetin yapılmasına izn verse de, vasıyyetin yapılması câiz olmaz. Çünki, 

islâmiyyet, önce borcun ödenmesini emr etmekdedir. Borcu ödemek, alacaklının 

râzı olması ile sonraya bırakılamaz. Bütün nemâzların iskât edilmesi için vasıyyet 

eden kimsenin kaç yaşında öldüğü bilinmiyorsa, bırakdığı mîrâsın üçde biri, 

nemâzlarının iskâtına yetişmediği zemân, bu vasıyyeti câiz olur. Mîrâsın üçde 

biri, iskât için yetişir ve artarsa, bu vasıyyeti câiz olmaz, bâtıl olur. Çünki, malın 

üçde biri, iskâta yetişmediği zemân, üçde biri ile iskât edilecek nemâzların sayısı 

belli olduğundan, vasıyyeti bu nemâzları için sahîh olur. Geri kalan nemâzları için 

olan vasıyyeti, lagv, ya’nî boş lâf olur. Üçde biri, çok olduğu zemân, ömrü ve dolayısı 

ile nemâz sayısı belli olmadığı için, vasıyyeti bâtıl olur. Kâdî-zâde, (Birgivî) 

şerhinde diyor ki: 

Kerâhet ve fesâd bulunması ihtimâlinden dolayı, bütün nemâzlarının iskâtı 

için vasıyyet eden meyyitin hiç malı yoksa veyâ üçde biri, vasıyyete yetişmiyorsa 

veyâ hiç vasıyyet etmemiş olup, velî kendi malı ile iskât yapmak istiyorsa, (Devr) 

yapar. Fekat velî devr yapmağa mecbûr değildir. Devr yapmak için, velî, bir aylık 

veyâ bir senelik iskât için lâzım olan altın liralık veyâ beşibiryerde veyâ bileyzik, 

[1] Bâcûrî İbrâhîm, Câmi’ul-ezherde müderris idi. 1276 [m. 1859] da vefât etdi. 

– 1020 –

yüzük veyâ gümüş geçer para ödünc alır. Meyyit erkek ise, yaşından oniki sene, kadın 

ise dokuz sene düşerek, kaç sene borcu olduğunu hesâblar. Bir kız 9 yaşına, bir 

oğlan 12 yaşına gelince (Âkıl ve bâlig) olur. Buna (Mükellef) de denir. [9 yaşını bitiren 

kız ve 12 yaşını bitiren oğlan, bâlig olduğunu söylerse, (Âkıl-bâlig) oldu denir. 

Bu çocuk (Mükellef) olur. Ya’nî islâmiyyete uyması lâzım olur. Dört mezhebde 

de harâm olan bir şeyi severek, beğenerek yapan, söyleyen kâfir olur. Mecbûr 

olarak, âdete uyarak, nefsine uyarak veyâ nafaka te’mîni için, istemiyerek, üzülerek 

yaparsa, kâfir olmaz. Fekat, tevbe etmezse, harâm işlemek azâbını çekecekdir. 

Hürriyyet bulunan memleketde halâli, harâmı bilmemek özr değildir. Dizleri açık 

olan sporcuları, hanbelî mezhebi küfrden kurtarmakdadır. Liseli ve üniversiteli kızlar, 

mektebi bitirip, tevbe edince, harâmdan kurtulur. Me’mûr olan kadınlar da böyledir. 

Harâmı inkâr eden kâfir olur. Harâma devâm edenin kâfir olma tehlükesi vardır.] 

Hanefî mezhebinde, bir günlük altı nemâz için, onbuçuk kilo, bir güneş yılı için, 

üçbinsekizyüz kilo buğday vermek lâzımdır. Meselâ, bir kilo buğday yüz seksen kuruş 

olduğu zemân, bir senelik nemâz iskâtı altıbinsekizyüzdoksansekiz veyâ kısaca 

altıbindokuzyüz lira olur. Bir altın lira [yedi gram ve yirmi santigram olup], buğdayın 

kilosu yüzseksen kuruş olduğu zemân yüzyirmi lira idi. Ya’nî bir kilo buğday 

bedeli, bir gram altın kıymetinin takrîben onda biri [9,26 da biri]dir. Bir aylık 

nemâz iskâtı için dört ve üç çeyrek, bir senelik için elliyedi buçuk veyâ ihtiyâtlı olarak 

altmış altın lâzım olur. Bir aylık nemâz iskâtı için, beş altın lira vermek lâzım 

demekdir. Meyyitin velîsi beş altın lira veyâ bu ağırlıkda [36 gr] bileyzik ödünc alsa 

ve dünyâya düşkün olmıyan, dînini bilen ve seven bir veyâ birkaç, meselâ dört 

fakîr bulsa: [Bunların fıtra veremiyecek, ya’nî zekât alabilecek fakîr olmaları şartdır. 

Fakîr olmazlar ise, iskât kabûl olmaz.] Meyyitin velîsi, ya’nî vasıyyet etdiği kimse 

veyâ vârislerinden biri veyâ bunlardan birinin vekîl etdiği kimse, (Merhûm 

.................. efendinin iskât-ı salâtı için, bedel olarak, bu beş altını sana verdim) diyerek, 

beş altını birinci fakîre sadaka niyyet ederek verir. Sadakayı fakîre verirken 

(hediyye ediyorum) demek câizdir. Sonra fakîr, (Aldım, kabûl etdim. Sana hediyye 

ediyorum) diyerek bunu vârise veyâ vârisin vekîline hediyye eder. O da teslîm 

alır. Sonra, yine buna veyâ ikinci fakîre verir ve hediyye olarak ondan geri teslîm 

alır. Böylece, aynı fakîre dört kerre veyâ dört fakîre birer kerre verip ve almakla 

bir devr olur. Bir devrde, yirmi altınlık nemâz keffâreti iskât edilmiş olur. Meyyit 

erkek ve altmış yaşında ise, kırksekiz senelik nemâz için, 48x60=2880 altın vermek 

lâzım olur. Bunun için de, 2880:20=144 kerre devr yapar. Altın adedi on veyâ 

bunların ağırlığında bileyzik ise, 72 devr; altın yirmi ise, 36 devr yapar. 

Fakîr adedi on ve altın adedi de on ise, 48 senelik nemâz keffâretinin iskâtı için, 

yirmidokuz devr yapar. Çünki: 

Nemâz kılmadığı yıllar x bir yıllık altın sayısı = fakîr sayısı x bir fakîre verilen 

altın sayısı x devr sayısıdır. Misâlimizde yaklaşık olarak: 

48 x 60 = 4 x 5 x 144 = 4 x 10 x 72 = 4 x 20 x 36 = 10 x 10 x 29 dur. 

Görülüyor ki, nemâz iskâtında, devr sayısını bulmak için, bir yıllık altın sayısı 

ile meyyitin nemâz borcu yılı çarpılır. Ayrıca, devr olunan altın lira sayısı ile, fakîr 

sayısı da çarpılır. Birinci çarpım, ikinci çarpıma bölünür. Bölüm, devr sayısı olur. 

Buğdayın ve altının kâğıd lira karşılığı değerleri her zemân yaklaşık olarak aynı 

oranda değişmekdedir. Ya’nî, iskat için, bir yıllık buğday mikdârı değişmediği gibi, 

altının kıymeti, dünyâ piyasasına bağlanarak, aşırı yükselmediği zemânlarda, 

bir yıllık altın sayısı da, ya’nî hanefî mezhebi için, yukarda bulduğumuz altmış altın 

lira da hemen hemen aynı olmakdadır. Bunun için, böyle fevkal’âde hâller hâricinde: 

Bir aylık nemâz iskâtı beş altındır. 

Bir aylık Ramezân orucu iskâtı takrîben bir altındır. 

kabûl edilmekdedir. Devr edilecek altın lira ve devr sayısı, buradan bulunur. 

– 1021 –

Altın lira yok ise, velî, bileyzik, yüzük gibi altın eşyâ, bir hanımdan ödünc alır. 

Bundan, (nemâz kılmadığı sene adedi x 7,2) gram dartılıp, bir mendile konur. Mendilde, 

nemâz kılmadığı sene adedi kadar altın lira vardır. 60 adedi, devre oturan 

fakîr adedine bölününce, devr adedi ma’lûm olur. Altın az ise, birincidekinin yarısı 

kadar dartılır. Devr adedi, birincinin iki misli olur. Misâlimizde, 48 x 7,2 = 350 

gram altın ve on fakîr ile altı devr, 70 gram altın ile otuz devr yapılır. Devr bitince, 

sondaki fakîr, elindeki altınları velîye hediyye eder. Bu da borcunu öder. Velîde 

altın liralar varsa, nemâz kılmadığı seneler adedince, altın lira ile devr yapılır. 

60 adedi, devre oturan fakîr adedine bölününce, devr adedi ma’lûm olur. Altın 

adedi, nemâz borcu olan seneler adedinden birkaç def’a az olursa, devr adedi, 

o kadar def’a çok olur. Yukarıdaki misâlde, 48 altın lira ve bir fakîr ile 60 devr ve 

4 fakîr ile 15 devr, 10 fakîr ile 6 devr yapılır. Altın lira 10 aded ise, 48 yerine 50 kabûl 

edip, 4 fakîr ile 75 devr yapılır. Fakîr adedi de 10 olursa, 30 devr yapılır. 

Nemâz iskâtı bitdikden sonra, tutulmıyan, kazâ edilmeleri lâzım olan, 48 senelik, 

orucların iskâtı için, beş altını dört fakîre üç kerre devr eder. Çünki, bir senelik 

ya’nî, otuz günlük oruc keffâret iskâtı, elliikibuçuk kilo buğday veyâ 5,25 gram 

altın, ya’nî 0,73 aded altın lira olmakdadır. Görülüyor ki, hanefîde bir altın bir senelik 

oruc keffâretini iskât eder ve kırksekiz sene için kırksekiz altın vermek lâzım 

olur. Beş altın ile, dört fakîre bir devr yapınca, yirmi altın verilmiş oluyor. Kazâ edilmeleri 

lâzım olan orucların iskâtı yapıldıkdan sonra, zekât için, sonra kurban ve sadaka-i 

fıtr, nezr ve vârisleri bilinmeyen kul hakları için de birkaç devr yapılır. 

Mâlikî ve şâfi’î mezheblerinde, nemâz için de fidye verilir kavline göre, vitr nemâzı 

sünnet olduğu için, bir günde beş nemâz fidyesi verilir. Bu iki mezhebde, bir 

nemâz ve bir oruc fidyesi olarak bir müd’ buğday verileceği (El-Envâr) ve (Nef’ulenâm)da 

yazılıdır. Bir müd’ 173,3 dirhem olup, bir günlük beş nemâz fidyesi 2,1 

kgr. bir ay için 63 kgr. buğday, ya’nî 0,875 aded altın lira, bir sene için 705 kgr. buğday 

veyâ 10,5 aded altın ve bir aylık oruc fidyesi 5,2 kgr. buğday, 0,07 aded altın 

olur. Mâlikî ve şâfi’îler, hanefî mezhebini taklîd ederken, bir aylık nemâz fidyesi 

5 altın, bir aylık oruc fidyesi bir altın hesâb eder. 

Bir yemîn keffâreti için, bir günde on fakîr ve özrsüz bozulup keffâret lâzım olan 

bir günlük oruc keffâreti için, bir günde altmış fakîr lâzımdır ve bir fakîre bir günde, 

yarım sâ’ buğdaydan fazla verilemez. Ya’nî, birkaç yemîn keffâreti bir günde 

on fakîre verilemez. O hâlde, yemîn ve oruc keffâretleri için bir günde devr yapılamaz. 

Birinci kısm, 83. cü maddeye bakınız! Yemîn vasıyyeti varsa, bir yemîn için, 

bir günde on fakîrin herbirine ikişer kilo buğday veyâ un veyâ bu değerde herhangi 

bir mal, altın, gümüş verilir. Bunları, bir fakîre, on gün arka arkaya vermek de 

olur. Yâhud bir fakîre kâğıd para verip, (Seni vekîl ediyorum. Bu para ile, hergün, 

sabâh ve akşam olmak üzere, iki kerre on gün karnını doyuracaksın!) demelidir. 

Karnını böyle on gün doyurmayıp, kahve, gazete parası yaparsa, câiz olmaz. En iyisi, 

bir aşcı ile pazarlık edip, on günlük parayı aşçıya verip, fakîr, bu aşçıda, hergün, 

sabâh ve akşam olmak üzere iki kerre on gün karnını doyurmalıdır. Niyyet etdikden 

sonra bozulan oruc ve zıhâr keffâretleri de böyle olup, bu ikisinde, bir günün 

keffâreti için, altmış fakîre bir gün veyâ bir fakîre altmış gün yarım sâ’ buğday veyâ 

bu değerde başka mal vermek veyâ hergün iki kerre doyurmak lâzımdır. 

Vasıyyet edilmiyen zekât iskâtı yapılması lâzım değildir. Vârisin, zekât iskâtı için 

de, kendiliğinden devr yapabileceğine fetvâ verilmişdir. 

Velî, altınları fakîrlere her verişde, nemâz veyâ oruc iskâtı diye niyyet etmelidir. 

Fakîr de, velîye geri verirken, hediyye ediyorum demeli ve velî teslîm aldım 

demelidir. (Eşi’at-ül lemeât)da, sadaka, zekât alması câiz olmıyanı anlatırken diyor 

ki, (Âişe “radıyallahü anhâ” buyurdu ki, (Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” 

odama geldi. Çömlekde et kaynıyordu. Ekmek ile evde bulunan birşey ikrâm 

etdim. (Et pişdiğini gördüm) buyurdu. Hizmetçimiz Berîreye sadaka verilen et idi. 

– 1022 –

Siz sadaka [zekât] yimediğiniz için, bundan vermedim dedim. (Bu et Berîre için sadakadır. 

Onun bize verdiği ise hediyye olur) buyurdu). Fakîr aldığı zekâtı, zengine 

verebilir. Verdiği hediyye olur. Zenginin bunu alması halâl olur. Çünki fakîr kendi 

mülkünden vermişdir. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” zengin, fakîr ayırmadan, 

herkesin hediyyesini kabûl eder, hepsine, dahâ fazla karşılığını verirdi.) [Velî, 

iskât yapamıyacak hâlde ise, o meyyitin iskâtlarını yapmak için yabancı birini 

vekîl eder. İskâtları, devri, başkalarına tercîhen bu vekîl yapar]. 

[İmâm-ı Birgivînin (Vasıyyetnâme) kitâbının sonunda ve bunun Kâdî zâde 

Ahmed efendi şerhınde “rahmetullahi teâlâ aleyhimâ” diyor ki, fakîrlerin nisâba 

mâlik olmaması şartdır. Meyyitin akrabâsından olsa, câizdir. Fakîre verirken, 

(Falancanın şu kadar nemâzının iskâtı için, şunu sana verdim) demesi lâzımdır. Fakîr 

de, (Kabûl etdim) demelidir ve altınları alınca, kendinin mülkü olduğunu bilmesi 

lâzımdır. Bilmezse, önceden öğretmelidir. Bu fakîr de lutf edip, kendi isteği 

ile (Falancanın nemâzının iskâtı için, bedel olarak şunu sana verdim) diyerek 

başka fakîre verir. O fakîr de, eline alıp, (Kabûl etdim) demelidir. Alınca, kendi 

mülkü olduğunu bilmelidir. Emânet, ödünc gibi alırsa devr kabûl olmaz. Bu ikinci 

fakîr de, (Aldım, kabûl etdim) dedikden sonra, (Ol vech ile sana verdim) diyerek 

üçüncü fakîre verir. Böylece nemâz, oruc, zekât, kurban, sadaka-i fıtr, adak ve 

kul hakları, hayvân hakları için devr yapmalıdır. Fâsid ve bâtıl alışveriş de, kul hakları 

içindedir. Yemîn ve oruc keffâretleri için devr yapmak câiz değildir. 

Ondan sonra, altınlar hangi fakîrde kalırsa, lutf edip, arzûsu ve rızâsı ile, velîye 

hediyye eder. Velî alıp, kabûl etdim der. Eğer fakîr hediyye etmezse, kendi malıdır, 

zor ile alınmaz. Velî bir mikdâr altını veyâ kâğıd para veyâ meyyitin eşyâsından 

bu fakîrlere verip, bu sadaka sevâbını da meyyitin rûhuna hediyye eder. Borcu 

olan fakîr ve bâlig olmamış çocuk devr yapmağa katılmamalıdır. Çünki borclunun, 

eline geçen altınlar ile borcunu ödemesi farzdır. Bu farzı yapmayıp, altınları 

meyyitin keffâreti için yanındaki fakîre hediyye vermesi câiz olmaz. Devr kabûl 

olur ise de, kendisi hiç sevâb kazanmaz. Hattâ günâha girer. Çocuğun da hediyye 

vermesi sahîh olmadığı İbni Âbidînde “rahmetullahi teâlâ aleyhimâ” yazılıdır.] 

Malı olmıyan meyyit, devr yapılmasını vasıyyet ederse, velînin devr yapması vâcib 

olmaz. Meyyitin keffâretlerini iskât edecek kadar malının hepsini, mîrâsın üçde 

birini aşmamak üzere vasıyyet etmesi vâcib olur. Böylece, devre lüzûm kalmadan, iskât 

yapılır. Üçde biri iskâta yetişdiği hâlde, üçde birinden az malın devr edilmesini 

vasıyyet ederse, günâha girer. İbni Âbidîn, beşinci cild, ikiyüzyetmişüçüncü [273] sahîfede 

buyuruyor ki, (Küçük çocukları olan veyâ fakîr olup mîrâsa muhtâc hâlde bâlig 

çocukları sâlih olan hastanın, nâfile olan hayrât ve hasenâtı vasıyyet etmeyip, sâlih 

çocuklarına bırakması dahâ iyidir). (Bezzâziyye)de, hediyyeyi anlatırken diyor ki, 

(Malını hayrâta sarf edip, fâsık olan çocuğuna mîrâs bırakmamalıdır. Çünki, günâha 

yardım etmek olur. Fâsık çocuğa da nafakadan fazla para, mal vermemelidir.) 

Çok sayıda nemâz, oruc, zekât, kurban ve yemîn borcları olup da, bunlar için, 

mîrâsın üçde birinden az bir malın devr edilmesini ve geri kalan mal ile, Kur’ân-ı 

kerîm, hatm-i tehlîl ve mevlid okutulmasını vasıyyet etmek câiz değildir. Bunları 

okumak için para veren ve alan günâha girer. Kur’ân-ı kerîm öğretmek için para 

alıp vermek câizdir. Okumak için câiz değildir. 

Meyyitin borclu olduğu nemâzları, orucları, vârislerin ve herhangi bir kimsenin 

kazâ etmesi câiz değildir. Fekat, nâfile nemâz kılıp, oruc tutup, sevâbını meyyitin 

rûhuna hediyye etmek câiz ve iyi olur. 

Meyyitin borcu olan haccını, vekîl etdiği kimsenin, meyyitin parası ile kazâ etmesi 

câiz olur. Ya’nî, meyyiti borcdan kurtarır. Çünki hac, hem beden ile, hem de 

mal ile yapılan ibâdetdir. Nâfile hac, başkası yerine her zemân yapılır. Farz hac ise, 

ancak ölünciye kadar hacca gidemiyecek kimse yerine, vekîli tarafından yapılır. 

(Mecma’ul-enhür)de ve (Dürr-ül-müntekâ)da diyor ki, (Meyyitin iskâtını defn- 

– 1023 –

den önce yapmalıdır.) Defnden sonra da câiz olduğu, (Kuhistânî)de yazılıdır. 

Meyyit için yapılan nemâz, oruc, zekât, kurban keffâretlerinin iskâtında, bir fakîre 

nisâbdan fazla verilebilir. Hattâ, altınların hepsi, bir fakîre verilebilir. 

Ölüm hastasının, kılmadığı nemâzların fidyesini vermesi câiz değildir. Oruc tutamıyacak 

kadar ihtiyâr olanın, tutamadığı orucların fidyesini vermesi câizdir. Hastanın, 

nemâzlarını başı ile îmâ ederek de kılması lâzımdır. Böyle îmâ ile bir günden 

fazla nemâz kılamıyacak hastanın, kılamadığı nemâzları afv olur. İyi olursa, 

bunları kazâ etmesi lâzım gelmez. Tutamadığı orucları, iyi olunca tutması lâzımdır. 

İyi olmayıp, vefât ederse, bu orucları afv olur. 

Şimdi, İstanbulda, bir kimse ölünce, hemen nüfûs kâğıdı ve iki şâhid ile, belediyye 

tabîbliğine gidilip, (Defn ruhsatiyyesi) alınır. Mezârlıklar müdürlüğüne götürülür. 

Buraya, yıkama, cenâze arabası ve mezâr ücreti yatırılır. Buradan, mezârlıkdaki 

me’mûra hitâben defn emri alınır. Meyyit, yâ evde yıkanır. Yâhud mezârlıklar 

müdürlüğü yıkatır. Her iki şeklde de, cenâze arabası, meyyiti evden alır. Câmi’ye 

ve sonra mezârlığa götürür. 

Hemen kabristâna gidilip, mümkin olduğu kadar derin bir mezâr kazdırılır. 

Verâset i’lâmı lâzım ise, mahkemeye, şöyle bir dilekçe verilir. Meselâ: 

İstanbul sulh hukûk nöbetci hâkimliğine 

Da’vâcı: Nefîse Sîret Işık — Fâtih, Şeyh resmî mah. 

Müstakîm zâde sokak No. 23. 

Annem Sü’adâ Akışık, dul olarak, 1.9.1958 târîhinde, vefât ile benden başka mîrâscısı 

bulunmadığından ve işin mühim ve müsta’cel mevâddan bulunması hasebîle, 

her ne kadar, adlî ta’tîl ise de, fekat bu verâsetin alınmasında, acele mühim bir iş zuhûr 

etmiş bulunduğundan, müsta’celiyyet karârı ile, da’vânın kabûlünün ve bu sûretle, 

verâset vesîkası verilmesine müsâ’ade buyurulmasını saygı ile diler, arz eylerim. 

Bu dilekçe, doğruca hâkime verilip, imzâdan sonra kalem odasına verilir. Kayd 

etdirilip üzerine yazılan para, mahkeme veznesine yatırılır. Tekrâr kalem odasına 

gelip, dilekçe nüfûs me’mûrluğuna havâle etdirilir. Nüfûs me’mûrluğuna götürülüp, 

tasdîkli nüfûs sûreti alınarak mahkemeye getirilir. Mahkemenin bildireceği günde, 

iki şâhid ile mahkemeye gelip, muhâkemeden sonra, kalem odasından üç aded 

verâset i’lâmı istenir. Parası vezneye yatırılıp bildirilen günde, gidip alınır. 

Bu işleri sıcağı sıcağına, derhâl yapmalıdır. Hemen yapılmazsa, senelerle sürüncemede 

kalır ve birçok işlerin yapılması, bu yüzden geri kalır. Verâset i’lâmı birçok 

işler için lâzım ise, noterlikden, lâzım olduğu kadar sûret çıkarmalıdır. 

Ölüm vardır, gâfil olma, sakın meyl etme dünyâya! 

Kapılma mal-ü emlâke, sakın aldanma dünyâya. 

Çalış emr-i ilâhîyi yetdikçe icrâya! 

Gelenler hep sefer eyler, muhakkak dâr-ı ukbaya! 

Yüzün dön, ilticâ eyle, Cenâb-ı Zât-i Mevlâya! 

Bu dünyâ bir köprüdür, her gelen bir bir geçer durmaz! 

Hani âbâ-ü ecdâdın, ne oldu, kimseler sormaz. 

Hani annen, baban nerde, bu dünyâ kimseye kalmaz. 

Gelenler hep sefer eyler muhakkak dâr-ı ukbaya. 

Yüzün dön, ilticâ eyle, Cenâb-ı Zât-i Mevlâya! 

Ecel bir gelir, ondan aceb kurtulan var mı? 

Hiç ölmem diyenler ölmüş, bakın hiç kurtulan var mı? 

Hani şahlar ve sultânlar, bakın hiç nişan var mı? 

Gelenler hep sefer eyler muhakkak dâr-ı ukbâya, 

Yüzün dön, ilticâ eyle, Cenâb-ı Zât-ı Mevlâya. 

– 1024 –

64 — FERÂİZ BİLGİSİ 

Vefât eden kimsenin bırakdığı malın kimlere verileceğini ve nasıl dağıtılacağını 

öğreten ilme, (İlm-i ferâiz) denir. Allahü teâlânın Kur’ân-ı kerîmde, en açık ve 

en geniş bildirdiği şey, meyyitden kalan mîrâsın nasıl dağıtılacağıdır. Burada yapılacak 

işlerin çoğu farz olarak emr olunduğu için, hepsine (Ferâiz ilmi) denilmişdir. 

(Tezkire-i Kurtubî) muhtasarında, İbni Mâce ve Dâre Kutnînin “rahmetullahi 

teâlâ aleyhim ecma’în “bildirdikleri hadîs-i şerîfde, (Ferâiz ilmini öğrenmeğe çalışınız! 

Bu ilmi gençlere öğretiniz! Ferâiz ilmi, din bilgisinin yarısı demekdir. Ümmetimin 

en önce unutacağı, bırakacağı şey, bu ilm olacakdır) buyuruldu. 

(Dürr-ül-müntekâ) sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki: (Gayb olan kimse, 

hükmen öldü sayılır. Ana rahminde öldürülüp diyeti verilen cenîn, takdîren ölü 

sayılır. Bu ikisinin de malları vârislerine taksîm edilir. Ölüm zemânında ana rahminde 

bulunan vâris, takdîren diri sayılır. Bu cenîn, bir oğlan veyâ bir kız imiş gibi 

iki dürlü ferâiz hesâbı yapılıp, ikisinden hissesi çok olanı ayrılıp, geri kalan, diğer 

vârislere taksîm edilir. Bu cenîn iki seneden önce, diri olarak doğarsa, hemen 

ölse bile vâris olur ve ölünce mîrâs bırakır.) (İbni Âbidîn)de ve (Dürr-ül-müntekâ)da 

diyor ki, (İki kardeşden biri Çinde, diğeri Endülüsde, aynı gün, güneş doğarken 

ölseler, Endülüsde ölen, diğerine vâris olur. Çünki, [Erd küresi garbdan şarka 

doğru döndüğü için], güneş şarkda dahâ önce doğmakdadır.) 

1 — Meyyitin bırakdığı maldan ve mülkden, sıra ile, yıkama, kefenleme, defn 

masrafları ve sonra kul borcları ayrılıp verilir. Geriye kalan mal, mülk, piyasaya 

göre değerlendirilip, üçe bölünür. Bir kısmı ile, islâmiyyete uygun olan vasıyyetleri 

yerine getirilir. Diğer iki kısm eşyânın, değerlerine göre kendileri veyâ satılıp 

paraları vârislerine şöyle dağıtılır: 

(1): Önce, eshâb-ı ferâiz denilen oniki kişiye, Kur’ân-ı kerîmde bildirilen hakları 

verilir. Bu haklara, (Farz) adı da verilmişdir. Bunlardan dördü erkekdir. 

(2): Eshâb-ı ferâizden artan mal, asabe denilen akrabâdan meyyite en yakın olanına 

verilir. Asabelerin ismi sonra bildirilecekdir. Asabe yok ise, bu artanlar da, 

eshâb-ı ferâize dağıtılır. Fekat, zevc ve zevceye, bu sefer verilmez. 

(3): Eshâb-ı ferâizden ve asabelerden kimse yok ise, zevil-erhâm denilen akrabâya 

verilir. Zevil-erhâm beş sınıfdır. İsmleri, üçüncü kısm, 65. madde sonuna doğru 

yazılıdır. 

(4): Zevil-erhâmdan da kimse yoksa, mevlel-muvâlât denilen adama verilir. [On 

numaraya bakınız!] Bu da yok ise, kardeşimdir demesi gibi, bir vâsıta ile soyu olduğunu 

söylediği, fekat o vâsıtanın kabûl etmediği kimseye verilir. 

(5): Yukarıdaki vârislerden hiçbiri yok ise, mîrâsın üçde ikisi dahî, vasıyyete harcanır. 

Vasıyyeti de yok ise, meyyit zimmî olsa bile, Beyt-ül-mâl alır. 

2 — Eshâb-ı ferâizi Kur’ân-ı kerîm altı sınıfa ayırmışdır: Her sınıfın hissesini 

[farzını] şöyle bildirmişdir: 

NISF: Mîrâs kalan maldan vasıyyet edilen mikdârı ayrıldıkdan sonra, geriye kalanın 

yarısını, aşağıdaki beş cins insandan biri alır. Şöyle ki, ilk dört cinsin birinden 

bir kişi varsa, o ve zevc alır. Bu dört cinsden ikisi bir arada bulunamaz. 

Kızı: Meyyitin oğlu yok ise, kızı yarısını alır. 

Oğlunun kızı: Çocuğu [ya’nî oğlu ve kızı] ve oğlunun oğlu yok ise, yarısını alır. 

Kız kardeşi: Meyyitin çocuğu, oğlunun çocuğu ve erkek kardeşi veyâ babası olmadığı 

zemân, yarısını alır. 

Babadan kız kardeş: Kız kardeşi olmadığı vakt, onun yerine, yarısını alır. 

Zevc: Meyyitin çocuğu veyâ oğlunun çocuğu olmadığı zemân yarım alır. 

Bu beş kimseden ilk dördü, kendi erkek kardeşi ile birlikde olunca, farzını 


alamaz. Yalnız asabe olur. Asabe olunca, erkek, kız kardeşinin iki katını alır. 

Bunun sebebi, 588. ci sahîfede îzâh edilmişdir. Bu dört cinsin birinden birden fazla 

bulunursa, nısf yerine Sülüsân alıp paylaşırlar. 

RUBU’: Dörtde birini alacak olanlardır. Bunlar iki kimsedir: 

Zevc: Çocuğu veyâ oğlunun çocuğu varsa, zevc dörtde bir alır. 

Zevce: Çocuğu veyâ oğlunun çocuğu olmadığı zemân rubu’ alır. 

Zevc ve zevce, talâk-ı ric’îde, kadının iddet zemânında, birbirlerine vâris olurlar. 

SÜMÜN: Sekizde birini alacak olan, yalnız bir kimsedir. 

Zevce: Çocuğu veyâ oğlunun çocuğu olduğu zemân sekizde bir alır. 

SÜLÜSÂN, ya’nî üçde iki: Hissesi nısf olanlardan zevcden başka birinden, 

birden fazla olunca, üçde ikiyi alıp aralarında müsâvî olarak bölerler. 

SÜLÜS, ya’nî üçde birini iki kimse alır: 

Anası: Meyyitin çocuğu, oğlunun çocuğu veyâ her dürlü kardeşden birden fazla 

yok ise, anası, üçde birini alır. Babası ve zevc veyâ zevcesi de varsa, anası, zevc 

veyâ zevceden ve babadan kalanın üçde birini alır. Baba yerine ced varsa, ana tekmîl 

malın üçde birini alır. 

Anadan kardeşler: Bunlara, (Benûl-ahyâf) denir. Birden fazla oldukları zemân, 

üçde birini alıp aralarında paylaşırlar. Erkeği ve kadını hep aynı mikdârda alır. Meyyitin 

çocuğu veyâ oğlunun çocuğu yâhud babası, dedesi var ise, benûl-ahyâf mîrâs 

alamaz. 

SÜDÜS, ya’nî altıda birini yedi kimse alır: 

Babası: Meyyitin çocuğu veyâ oğlunun çocuğu olduğu zemân, baba altıda birini 

alır. 

Anası: Meyyitin çocuğu, oğlunun çocuğu veyâ her dürlü kardeşden birden fazla 

varsa, anası altıda birini alır. 

Sahîh dede ve nineler: Meyyitin babası olmaz, oğlu varsa, ced ve ceddeler, altıda 

bir alır. 

Oğlunun kızları: Meyyitin bir kızı ile birlikde bulundukları zemân, oğlunun kızları 

altıda bir alıp paylaşırlar. 

Babadan kız kardeşi: Meyyitin bir kız kardeşi ile birlikde olduğu zemân, südüs 

alır. 

Anadan kardeş: Anadan kız veyâ erkek kardeşi bir dâne ise, südüs alır. 

İhtâr: Baba altıda bir aldığı zemân, önce baba südüs alıp, geri kalanın üçde birini 

ana alır. Ana olmazsa, nineler yine südüs alır. Ana yerine geçemeyip, sülüs alamazlar. 

3 — Erkek vâris on kişi olup, dokuzu asabedir. Zevc, asabe olamaz. 

Baba: Meyyitin çocuğu veyâ oğlunun çocuğu yoksa, baba yalnız asabe olur. Kızı 

veyâ oğlunun kızı varsa, hem eshâb-ı ferâizden olur, hem de asabe olur. Oğlu veyâ 

oğlunun oğlu varsa, yalnız südüs alır. 

Sahîh ced: Meyyite ana taraflarından bağlı olmıyan dedeler demekdir. Meyyitin 

çocuğu ve babası bulunmazsa, baba yerine asabe olur. Oğlu bulunursa, baba 

yerine yalnız südüs alır. Baba varsa, hiç vâris olamaz. 

Oğul: En kuvvetli asabe olup, oğul bulunduğu zemân, diğer asabelerin hiçbiri 

asabe olamaz. Dünyâya gelecek çocuk varsa, oğul kabûl edilerek hissesi ayrılır. 

Oğlunun oğlu: Meyyitin oğlu bulunmadığı zemân, oğlunun oğlu, en kuvvetli asabe 

olur ve başka asabeler, asabe olamaz. 

Birâder: Şakîk, yalnız babadan, yalnız anadan birâder olmak üzere üç dürlüdür: 

– 1026 –

Şakîk, ya’nî anadan ve babadan erkek kardeş, birâder veyâ baba bir birâder, 

meyyitin oğlu, oğlunun oğlu, babası ve dedeleri bulunmadığı zemân asabe olurlar. 

Birâder oğlu, amca ve babadan amca veyâ babanın amcası ve bunların oğulları 

ve meyyit âzâd olmuş köle veyâ câriye ise, bunu âzâd eden adam, kendilerinden 

dahâ kuvvetli asabe bulunmazsa, sıra ile asabe olurlar. 

Zevc: Yalnız eshâb-ı ferâizdendir. Asabe olmaz. 

4 — Kadın vâris yedi kişidir: Meyyitin kızı, oğlunun kızı, anası, sahîh ceddeleri, 

üç dürlü kız kardeşi, zevcesi, meyyit âzâd olmuş köle veyâ câriye ise, bunu âzâd 

eden kadın. Birden fazla zevce bir farz alarak paylaşırlar. 

5 — Meyyitin kızı birden çok olursa, oğlunun kızları vâris olamaz. Fekat, oğlu 

olmıyarak, oğlunun oğlu da bulunursa, oğlunun kızları, bununla birlikde asabe 

olarak, kızlardan artanı, oğlunun oğulları ile, oğlunun kızları arasında, erkeğe iki 

kat olarak taksîm edilir. Oğul varsa, oğul çocukları vâris olamaz. 

6 — (Benûl-a’yân), ya’nî şakîkler, ya’nî ana baba bir erkek kardeşler ve (Benûl’allât), 

ya’nî yalnız baba bir kardeşler; oğul, oğul oğlu, baba, dededen biri bulunduğu 

zemân vâris olamazlar. 

Kız kardeşler; meyyitin kızı veyâ oğlunun kızı bulunduğu zemân veyâ kendi birâderi 

bulunduğu zemân, yalnız asabe olurlar. Oğul, oğlun oğlu veyâ baba varsa, 

vâris olamazlar. 

Meyyitin şakîkası, ya’nî ana baba bir kız kardeşi birden fazla ise, babadan kızkardeşleri, 

yalnız iken vâris olamaz. Fekat, babadan birâderi de varsa, babadan kızkardeşleri 

asabe yaparlar ve meyyitin kız kardeşlerinden artan mal, baba bir kardeşler 

arasında, erkeğe iki kat olmak üzere taksîm edilir. 

Babadan kız kardeşler; meyyitin kızı veyâ oğlunun kızı bulunduğu zemân veyâ 

kendi erkek kardeşi bulunduğu zemân, yalnız asabe olurlar ise de, meyyitin iki 

kız kardeşi, oğul, oğlun oğlu veyâ baba varsa, vâris olamazlar. Meyyitin ana baba 

bir kardeşlerinin bulunması, anadan olan kardeşleri vâris olmakdan çıkarmaz. Ya’nî 

benûl-ahyâf, benûl-a’yân sebebi ile vârislikden düşmez. 

7 — Meyyitin zevcesinden veyâ câriyesinden olan oğlu ve kızı, babası, anası, 

zevci ve zevcesi, mîrâsdan hiç mahrûm kalmaz. Bunlardan başka asabelerden, meyyite 

bir kişi ile bağlı olan kimse, bu kişi bulunduğu zemân, vâris olamaz. Meyyite 

yakın olanlar, uzak olanları mahrûm bırakır. [Meselâ, kız kardeş asabe olduğu zemân, 

amcası veyâ erkek kardeşin oğlu asabe olamaz.] Yalnız, ana bir kardeşler bundan 

müstesnâdır. İki yakınlığı olan, bir yakınlığı olanı mahrûm eder. Meselâ, baba 

bir birâderler, ana ve baba bir erkek kardeş bulununca, mîrâs alamazlar. Baba 

bir kız kardeşler, asabe oldukları zemân, meyyitin erkek kardeşi bulununca, asabelikden 

düşerler. Bunun gibi, meyyitin kızı bulunduğu zemân, baba bir erkek kardeşi 

düşürmeyip, anadan kardeşi düşürür. 

Eshâb-ı ferâiz, bir sahîfe önce yazılı olan şartlara göre, mîrâs alabilir. 

8 — Ceddelerin, ya’nî büyük annelerin hepsi, meyyitin anası bulunduğu zemân, 

mîrâsdan düşerler. Baba tarafından olan ceddeler, baba bulunması ile de, düşerler. 

Fekat, ceddin bulunması ile düşmezler. 

9 — Köle, meyyiti öldüren, başka dinden olanlar ve mürtedler mîrâs alamaz. 

[Şu hâlde, müslimân evlâdı olduğu hâlde, halâle, harâma, farzlara, meselâ, nemâza, 

gusl abdesti almağa ehemmiyyet vermiyen, oruc tutmak istemiyen, günâh işleyince 

pişmân olmayan mürted olur, müslimândan mîrâs alamaz.] Babası sâhib 

çıkmıyan veled-i zinâ, babasına vâris olamaz. Hâlbuki, müslimânın kâfire, kâfirin 

de müslimâna mal vasıyyet etmeleri câizdir. 

10 — Bir zimmî [ya’nî gayr-i müslim vatandaş] veyâ harbî [ya’nî vatandaşımız 

olmıyan kâfirler], bir müslimânın yardımı ile îmâna gelir ve bu müslimânı velî kabûl 

ederse, ya’nî onun emrine girerse ve bu müslimân da, bunun ile muvâlâtı ka- 

– 1027 –

ûl ederse, ya’nî bunun borclarını ödemeği kabûl ederse, bu müslimân, onun 

(Mevlel-muvâlâtı) olur. 

Birinci kısmda, yetmişsekizinci maddede, toprak mahsûlleri zekâtını bildirirken, 

erâzî kanûnu şerhınde, beş nev’ toprak olduğunu yazmışdık. Birincisi mülk olan 

topraklar idi. Bunların sâhibi vefât edince, toprak satılıp, parası ile, sâhibinin 

borcu ödenebilir. Kalanın üçde birinden vasıyyeti yapılır. Üçde ikisi vârislerine, 

mîrâsları mikdârında verilir. İkinci nev’ topraklar, Beyt-ül-mâlın olan mîrî topraklardır. 

Bunlar, şahslara peşin para karşılığı, tapu senedi ile kirâya verilir. Alanın 

mülkü olmaz. Sâhibi ölünce, satılıp borcu ödenmez, vasıyyeti yapılmaz. Vârislerine 

mîrâs olmaz. Başkasına kirâya verilir. Fekat, millete iyilik olmak için, sâhibinin 

mîrî toprağı, para karşılığı başkasına devr etmesi veyâ hediyye etmesi ve 

ölünce, peşin para almadan çocuklarına devr olunması devletce kabûl edilmişdi. 

Tapunun, çocuklarına devr edilmesi mîrâs olmayıp, devletin ihsânıdır. Vârise 

mülk olmaz. Kirâ ile verilmiş olur. Kanûnun ellidördüncü ve sonraki maddelerine 

göre, tapu sâhibi ölünce, toprak, erkek ve kız çocuklarına müsâvî olarak verilir. 

Çocukları yok ise, torunlarına, bunlar da yok ise, babasına, baba da yok ise, anasına 

parasız verilir. Fekat, devr hakkı babaya veyâ anaya verilirken, dörtde biri zevc 

veyâ zevceye verilip, dörtde üçü baba veyâ anaya verilir. Çocuk veyâ torun varken, 

zevc veyâ zevce, mîrî toprakdan pay alamaz. Meyyitin torunları, çocukları ile 

birlikde eşit pay alırlar. Şimdi mîrî toprak kalmamış, herkesin mülkü olmuşdur. Şimdi, 

mîrâs gibi bölünmeleri lâzımdır. (Berîka) ve (Hadîka) kitâblarının sonuna 

bakınız! 

Her müslimân, ölüm hastalığında bir (Vasıyyet) yazmalıdır. (Mâ-lâ-büdde)de 

diyor ki, (Vasıyyetnâmeyi maraz-ı mevtde yazmak vâcib, sıhhatde iken yazıp, 

yanında taşımak müstehabdır.) Burada evlâdına, ahbâbına son nasîhatini yapmalıdır. 

Kendinde hakkı bulunanlardan, halâllaşmalarını, alacaklarını, vereceklerini, 

borcların ödenmesini, iskât yapılmasını, hac borcu varsa, vekîl gönderilmesini 

istemeli, cenâze hizmetindeki ve defnden sonraki isteklerini bildirmelidir. Zevcesine 

olan (Mehr-i müeccel) borcunun ödenmesi için vasıyyet etmesini unutmamalıdır. 

Bu isteklerinin ahkâm-ı islâmiyyeye uygun yapılması için, âdil iki şâhid yanında 

bir vasî seçmelidir. (Kâdîhân) “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki, (Tarlasının 

kabristân yapılması veyâ malının üçde biri ile yolcular için hân, mescid yapılması 

yâhud yolcular için çeşme yapılması, müslimânlara kefen, tabut alınması, 

kabr kazdırılması, bir mescide sarf edilmesi için vasıyyet etmek, imâm-ı Muhammede 

göre “rahmetullahi teâlâ aleyh” câizdir. Malının sülüsü ile habshâne yapılmasını 

vasıyyet câiz değildir. Bunu yapdırmak hükûmetin vazîfesidir. Hac yapılmasını 

vasıyyet edince, bulunduğu şehrden gönderilir. Malı az ise, malının yetişeceği 

yerden gönderilir. Gazâ edilmesi için vasıyyet edince, harb edenlere ve harb 

malzemesi için verilir. Ehl-i kitâb kâfirlerin fakîrlerine verilmek için vasıyyet câizdir. 

Kilise yapmaları için vasıyyet câiz değildir. Kâtilinin afv edilmesini vasıyyet 

bâtıldır. Yalnız ev bırakan kimsenin, birinin evde oturmasını vasıyyet etmesi câizdir. 

Ölünciye kadar evde oturur. Maraz-ı mevt hâsıl olmadan önce, çocuklarından 

birine, fazla hizmet etdiği veyâ muhtâc olduğu için, birşey hediyye etmek câizdir. 

Malının sülüsünün bir şehrdeki fakîrlere dağıtılmasını vasıyyet edince, başka 

şehrdeki fakîrlere dağıtılması câiz olur. Bu parayı on fakîre dağıt denilip, hepsinin 

bir fakîre verilmesi ve bunun aksi de câiz olur. On günde dağıt denilip, hepsini 

bir günde dağıtsa câiz olur. Malımın sülüsünü akrabâma dağıtın dese, vârislerin 

gayrısına dağıtılır. Vârisler arasında küçükler olsa veyâ meyyitin borcu olsa da, 

büyükler mîrâsdan yiyebilirler. (Şirketler) maddesine bakınız! Bir kimse vasıyyetini 

ibtâl edebilir. Vasıyyetini inkâr etmesi, ibtâl olmaz. Vasıyyeti kabûl eden vasî, 

hasta öldükden sonra vazgeçemez. Emîn olmıyan fâsık veyâ zimmî vasî yapılırsa, 

hâkim bunları değişdirir. Ücret ile vasî yapmak câiz değildir. Fekat, söylediği 

– 1028 –

ücret, ona vasıyyet edilmiş olup, onu alır ve vasî olur. Vasî ta’yîn etmiyenin babası 

küçük torunlarına vasî olur ise de, borc ödemek için birşey satamaz. Vasî ve baba, 

yetîmin malını ödünc veremezler. Hâkim verebilir. Vasî, meyyitin borclarını 

yetîmin malı ile ödeyemez. Onun fıtrasını veremez. Kurbanını kesdiremez. Baba, 

ödeyebilir. Vasî muhtâc olunca, yetîmin malından yiyebilir. Kimseye hibe edemez. 

Helâk ederse, azl olunur. Vasî, yetîmin malından kendi için kullanıp sonra benzerini 

yerine korsa, câiz olmaz. Büyüdüğünde vermesi lâzım olur.) [1288] târîhli 

(Dürr-üs-sukûk) kitâbında şer’î mahkeme karârları yazılıdır. Vasî ta’yînini bildiren 

huccetlerden biri şöyledir: 

İslâmbol şehrinde Gedikpâşa yakınında, filân mahallede oturan bezzâz [manifaturacı] 

Osmân efendi meclis-i şer’ı şerîf-i enverde ve Ahmed ağanın yanında der 

ki, Allahü teâlânın emri ile vefât etdiğim zemân, bırakdığım malın hepsi ve bütün 

alacaklarım alınarak, önce âdet üzere techîz ve tekfînim yapılıp, sonra, borcum çıkarsa, 

bunları ödeyip geriye kalanın üçde biri ayrılsın. Bu ayrılan sülüs içinden şu 

kadar kuruşu ile nemâz iskâtı ve oruc, yemîn ve adaklarım için keffâretlerim yapılsın. 

Ahkâm-ı islâmiyyeye uygun olarak iskât yapılarak müslimân fakîrlere dağıtılsın. 

Şu kadar kuruşu ile de tatlı [helva ve lokma] pişirip, fakîrlere yidirilsin. Şu 

kadar kuruşu ile kabrim yapılsın! Bu ayrılan sülüs malımın arta kalanını da, seçdiğim 

vasîm, dilediği hayrât ve hasenâta harc etsin, diye vasıyyet etdi. Bu vasıyyetimi 

yerine getirmeğe yanımdaki Ahmed ağayı seçdim ve ta’yîn eyledim dedi. 

Ahmed ağa da bu vasıyyeti dinleyip kabûl etdi ve hepsini en iyi şeklde yapmağı üzerine 

aldı. Biz de hâzır bulunup gördük, işitdik, şâhid olduk. 

İmzâ İmzâ Şâhid Şâhid 

Hasen oğlu Osmân Alî oğlu Ahmed Süleymân oğlu Ömer Velî oğlu Bekr 

(Behcet-ül-fetâvâ)da diyor ki, (Malının üçde birini hayrlı işlerde kullanması için 

biri vasî ta’yîn edilip, vasî de bu kadar malı hayrlı işlere verse, ölünün vârisleri, bu 

malı nerelere verdin diye vasîye soramazlar.) 

Vasî ta’yîn etmeden ölen kimsenin vasıyyetini yerine getirmek için, hâkim bir 

vasî ta’yîn eder. 

(Redd-ül-muhtâr) sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” fâsid bey’leri anlatırken buyuruyor 

ki, (Vârisler, mîrâs kalan malda, başkalarının hakkı bulunduğunu bildiği 

zemân, hak sâhiblerini de biliyorlarsa, bunlara haklarını vermek lâzımdır. Bu 

mal, vârislere harâm olur. Hak sâhiblerini bilmiyorlarsa, fekat başkasının olan malı 

ayırd edebiliyorlarsa, bu belli mal, vârislere yine harâm olur. Sevâbı sâhibine olmak 

niyyeti ile, bunu fakîrlere sadaka vermelidir. Bu mal, meyyitin halâl malı ile 

karışmış ise ve sâhibi de belli değilse, vârislerine halâl olur, denildi. [Bir me’mûr 

vefât ederken, vârislerden birine, tazmînât veyâ ma’âş olarak, para verirse, bu para, 

alanın mülkü olur. Diğer vârisler, bu paradan bir hak taleb edemez.] 

Zulm ile, rüşvet ile, gasb ile, sirkat ile edindiği veyâ alacakları böyle harâm para 

ile ödendiği bilinen bir kimsenin yemeğini yimek câizdir. Yemeğin kendisi harâmdan 

geldiği bilinirse, câiz olmaz. Kadının, zevcinin getirdiğini yimesi de böyledir. 

Borcları, bırakdığı maldan çok olan meyyitin vârisleri, kalan malı satdırmayıp, 

kıymetlerini, alacaklılara kendi mallarından ödiyebilirler. Alacaklılar, borcun 

hepsini ödemezseniz, malları size bırakmayız diyemezler.) 

Mîrâs bölünürken, erkek çocuklara kız çocukların iki katı verilmesi, ba’zı kimselerin 

yanlış düşünmesine sebeb oluyor. Din câhilleri, buradan da islâmiyyete saldırıyorlar. 

Müslimânlıkda kadınların hakkı çiğneniyor diyorlar. Ziyâ Gökalpin bu 

yolda düzdüğü çok aşağı bir şi’ri (Fâideli Bilgiler) kitâbının (Doğru Söze İnan, Bölücüye 

Aldanma) kısmında, kırkbirinci maddesinde yazılıdır. Hâlbuki, islâmiy- 

– 1029 –

yetde kadın, mîrâsdan hiçbirşey almağa muhtâc bırakılmamışdır. Onun bütün 

ihtiyâclarını, kocası, babası, erkek kardeş ve amca gibi mahrem yakınları, çalışıp, 

kazanıp, ona vermeğe mecbûr tutulmuşdur. Erkeklerin, bu güc vazîfelerinden 

dolayı, mîrâsın hepsini almaları lâzım gelirken, islâmiyyet kadınlara iltimâs ederek, 

erkeğe verilenin yarısını da onlara vermekdedir. Erkek, kadına bakmağa 

mecbûr, kadının ise, kendine bile bakması lâzım olmadığı hâlde, islâmiyyet kadını 

kayırmakda, ona ayrıca mîrâs da vermekdedir. İslâmiyyetde kadınların çok kıymetli 

oldukları, buradan da anlaşılmakdadır. Bir kız, (Ben, erkek kardeşim kadar 

isterim) derse, mîrâsı altı kısma bölerek, erkek dört kısmı, kız iki kısmı alıp, (Allahü 

teâlânın bu emrine râzı olduk) derler. Sonra erkek dört hisseden birini kız kardeşine 

hediyye eder. 

65 — FERÂİZ HESÂBLARI 

Ferâiz problemlerini çözebilmek için, bundan evvelki maddede bildirilmiş olan 

on bilgiyi iyi anlamak ve ezberlemek lâzımdır. Kur’ân-ı kerîmde açıkca emr edilmiş 

olan, yukarıda, ikinci numarada yazılı, altı farzdan, nısf, rubu’, sümün cinslerine 

(Birinci nev’), sülüsân, sülüs ve südüs cinslerine (İkinci nev’) denir. Ferâiz hesâbı 

iki kısma ayrılır: 

BİRİNCİ KISM: Eshâb-ı ferâiz ve asabe, birlikde mevcûddür. Bu kısmda beş 

hâl olabilir: 

1 — Nısf, ikinci nev’ ile birlikde bulunursa, mîrâs altıya bölünür. Buna, 

mes’elenin [problemin] aslı altıdan oldu denir. 

Meselâ, zevc ve iki aded anadan kız kardeş ve bir aded amca varsa, problemin 

aslı altıdan olup, zevc üç hisse, anadan iki hemşîre iki hisse alıp, geri kalan bir hisse 

amcaya verilir. Bir kadın ölünce dokuzbin liralık mal bıraksa, kadının zevci: 9000 

x 3 / 6 = 4500 lira, anadan iki hemşîre: 9000 x 2 / 6 = 3000 lira, amca: 9000 x 1 / 6 = 

1500 lira alır. Kız kardeşin herbirine binbeşyüz lira düşer. 

İkinci misâl: Zevc, ana ve ced bulunduğu zemân, zevc üç hisse, ana iki hisse alıp, 

geri kalan bir hisse dedenin olur. 

2 — Rubu’, ikinci nev’ ile birlikde bulunursa, mes’elenin aslı onikiden olur. 

Meselâ, zevce ve ana ve iki kız kardeş ve anadan iki kız kardeş bulunduğu zemân, 

mîrâs onikiye taksîm edilip, zevceye üç hisse, anaya iki hisse, iki kız kardeşe 

sekiz hisse [herbirine dört hisse], ana bir kız kardeşe dört hisse [herbirine ikişer 

hisse] verilir ki, hisseler mecmû’u onyedi oluyor. Şu hâlde, mes’elenin aslı onyediye 

(Avl) etdi denir ve mîrâs onyediye taksîm edilir. 

İkinci misâl: Meyyitin zevcesi, babasının anası ve babadan amcası kaldığı zemân, 

oniki hisseden üç hisse zevceye, iki hisse ceddeye ve geri kalan yedi hisse, asabe 

olan babadan amcaya verilir. 

3 — Sümün, ikinci nev’ ile birlikde bulunduğu zemân, mes’elenin aslı yirmidörtden 

olur. Meselâ, zevce, iki kız, ana ve amca bulunduğu zemân, problemin aslı 

yirmidörtden olup, [24 x 1 / 8 = 3] üç hisse zevceye, [24 x 2 / 3 = 16] onaltı hisse 

iki kıza, dört hisse anaya verilip, geri kalan bir hisse amcanın olur. 

İkinci misâl: Zevce, kız, oğul kızı, ana ve kız kardeş bulunduğu zemân, yirmidört 

hisseden üç hisse zevceye, dört hisse oğul kızına, dört hisse anaya, oniki hisse 

kıza ve geri kalan bir hisse de asabe olan kız kardeşe verilir. 

4 — Bir hisse, birkaç kişiye bölünemezse, mes’elenin aslı, bu kişilerin sayısı ile 

çarpılarak, mes’elenin yeni aslı elde edilir. Mîrâs, bu yeni asla bölünür. 

Meselâ, zevc ve beş kız kardeş bulunduğu zemân, mes’elenin aslı altıdan ise de, 

hisselerin toplamı yediye avl ediyor [ya’nî hisselerin toplamı yedi oluyor] ve beş 

– 1030 –

kız kardeşe, dört hisse düşüyor. Dört hisse, beş kız kardeşe bölünemiyeceği için, 

mes’elenin aslı, 5 x 7 = 35 olur. Beş kıza, [4 x 5 = 20] yirmi hisse verilir. Zevc, [3 x 

5 = 15] onbeş hisse alır. 

5 — Birkaç hisse, bu hisselerin sâhiblerine bölünemezse, böyle hisselerin sâhiblerinin 

sayılarının en küçük ortak katı ile, mes’elenin aslı çarpılarak, yeni asl 

bulunur. Mîrâs, bu yeni asla bölünür. 

Meselâ, üç kız ve üç amca bulunduğu zemân, mes’elenin aslı üç olup, kızlara iki, 

amcalara bir hisse düşerse de, hisseler, şahs adedine bölünemediği için, mes’elenin 

aslı, [3 x 3 = 9] dokuz olup, [9 x 2 / 3 = 6] altı hisse kızlara ve [9 x 1 / 3 = 3] üç 

hisse amcalara verilir. 

İkinci misâl: İki zevce, on kız, altı cedde, yedi amca bulunduğu zemân, mes’elenin 

aslı yirmidört olup, üç hisse zevcelere, onaltı hisse kızlara, dört hisse büyük annelere 

verilip, geri kalan bir hisse amcaların olur ise de, hisse sâhiblerinin sayısı, 

hisse sayısı ile bölünemediğinden iki, on, altı ve yedinin en küçük ortak katı olan 

(ikiyüzon) adedi mes’elenin aslı olan (yirmidört) ile çarpılarak, mes’elenin aslı, [24 

x 210 = 5040] beşbinkırk bulunur. Zevceler [5040 x 1 / 8 = 630] altıyüzotuz hisse, 

kızlar [5040 x 2 / 3 = 3360] üçbinüçyüzaltmış hisse, nineler [5040 x 1 / 6 = 840] sekizyüzkırk 

hisse ve amcalar [5040 x 1 / 24 = 210] ikiyüzon hisse alırlar. Böylece, bir 

zevce 315 hisse, bir kız 336 hisse, bir cedde 140 hisse ve bir amca 30 hisse alır. 

İKİNCİ KISM: Yalnız eshâb-ı ferâiz vardır. Asabe yokdur. Asabe bulunmadığı 

için eshâb-ı ferâizden geri kalan mal, yine eshâb-ı ferâize, hisseleri oranında bölünür. 

Ya’nî eshâb-ı ferâize geri verilir, red olunur. Fekat, zevc ile zevceye geri verilmez. 

Bu ikisine, (Red olunmıyanlar) denir. Zevc ve zevceden başka eshâb-ı ferâize, 

(Red olunanlar) ya’nî tekrâr verilenler denir. İkinci kısm problemlere, 

(Reddiyye mes’eleleri) denir. Reddiyye mes’elelerinde iki hâl vardır: 

1 — Reddiyye mes’elesinde red olunmıyan bulunmazsa, iki şekl vardır: 

A: Red olunanlar, bir sınıfdan farz sâhibi oldukları zemân, mes’elenin aslı ikiden 

olur. 

Meselâ, iki kız kardeş bulunduğu zemân, herbiri, mîrâsın yarısını alır. 

İkinci misâl: Cedde ve anadan kız kardeş bulunduğu zemân, herbiri yarısını alır. 

Çünki, her ikisinin farzı da südüsdür. 

B: Red olunanlar, aynı sınıfdan farz sâhibi olmadıkları zemân, reddiyye mes’elesinin 

aslı, hisse sayılarının toplamı olur. 

Meselâ, mes’elede sülüs ve südüs sınıfları varsa, mes’elenin aslı altıdan olacakdı 

ve farzı sülüs olanın hissesi 6 x 1 / 3 = 2, farzı südüs olanın 6 x 1 / 6 = 1 olacakdı. 

Fekat, asabe bulunmadığı için, mes’elemiz, reddiyye mes’elesi olur. Mes’elenin 

aslı altı yerine [2 + 1 = 3] üç olur. Ana ve anadan iki kız kardeş gibi ki, burada 

ananın farzı südüs, anadan iki kız kardeşin farzı sülüs olduğundan, bu reddiyye 

mes’elesinin aslı üç olup, iki hissesi kardeşlere, bir hissesi anaya verilir. 

İkinci misâl: Reddiyye mes’elesinde, nısf ve südüs sınıfları varsa, mes’elenin aslı 

altı olacakdı. Farzı nısf olanın hissesi 6 x 1 / 2= 3 ve farzı südüs olanın hissesi 6 

x 1 / 6 = 1 olacakdı. Reddiyye mes’elesinin aslı ise [3 + 1 = 4] dört olur. Kız ve oğul 

kızı bulunduğu zemân üç hisse kız için, bir hisse oğul kızı için olur. 

Üçüncü misâl: Reddiyye mes’elesinde, nısf ve sülüs yâhud südüsân [iki aded altıda 

bir] ve nısf veyâhud sülüsân [iki aded üçde bir] ve südüs varsa, mes’elenin aslı, 

altı yerine, beşden olur. Kız kardeş ve anadan iki kız kardeş bulunduğu zemân, 

reddiyye mes’elesinin aslı [3 + 2 = 5] beş olup, üç hisse kız kardeşe, iki hisse anadan 

iki kız kardeşe verilir. 

2 — Reddiyye mes’elesinde, red olunmayan da bulunuyorsa, yine iki şekl 

vardır: 

A: Red olunanlar, bir sınıfdan farz sâhibi iseler, iki hâl vardır: 

– 1031 –

Birinci hâl: Red olunmıyan, hissesini aldıkdan sonra, geri kalan mal, red olunanlar 

sayısına bölünebiliyor ise, red olunmıyan, hissesini alır, geri kalan, red olunanlar 

sayısına bölünür. 

Meselâ, zevc ve üç kız bulunduğu zemân, zevc dörtde bir hisse alıp, geri kalan 

üç hisse, kızlara taksîm olunur. 

İkinci hâl: Red olunmıyan hissesini aldıkdan sonra, geri kalan mal, red olunanlar 

sayısına bölünemezse, red olunan kimselerin sayısı, red olunmıyanın farzının 

[hissesinin] paydası ile çarpılarak, mes’elenin aslı elde edilir. 

Meselâ, zevc ve beş kız bulunduğu zemân, zevc rubu’ alıp, geri kalan üç hisse, 

beş kıza bölünemediğinden, mes’elenin aslı, [4x5=20] yirmi olup, zevc beş hisse, 

kızlar onbeş hisse alır. Bir kıza üç hisse verilir. 

B: Red olunanlar, iki veyâ üç ayrı sınıfdan farz sâhibi iseler, red olunmıyan kimse, 

hissesini alır. Geri kalan mal, reddiyye mes’elesi gibi çözülür. Burada da, iki hâl 

vardır: 

Birinci hâl: Red olunmıyanlardan kalan hisseler, reddiyye mes’elesinin aslına 

bölünebiliyor ise, mes’elenin aslını bulmak için, red olunan ve red olunmıyan 

kimselerin sayılarının en küçük ortak katı ile, red olunmıyan farzının [hissesinin] 

paydası çarpılır. 

Meselâ, bir zevce, dört cedde ya’nî büyük anne, anadan altı kardeş varsa, zevce 

rubu’ alınca, geriye üç hisse kalır. Red olunanların mes’elesinin aslı ise, ceddelerin 

hissesi 6 x 1 / 6 = 1, kardeşlerin hissesi 6 x 1 / 3 = 2 olduğundan 1 + 2 = 3 olur. 

Geri kalmış olan üç hisse, reddiyye mes’elesinin aslı olan üçe bölündüğünden, 

mes’elenin aslı, [12 x 4 = 48] kırksekiz olur. Çünki, cedde sayısı olan dört ile, kardeş 

adedi olan altının en küçük ortak katı onikidir. Zevceye 48 x 1 / 4 = 12 hisse, 

dört ceddeye 1 x 12 = 12 hisse ve birine üç hisse, altı kardeşe 2 x 12 = 24 hisse ve 

her birine dört hisse düşer. 

İkinci hâl: Red olunmıyan, hissesini aldıkdan sonra, geri kalan hisseler, reddiyye 

mes’elesinin aslına bölünemiyor ise, mes’elenin aslını bulmak için, reddiyye 

mes’elesinin aslı ile, red olunmıyan farzının paydası [ya’nî kesrin mahreci] çarpılıp, 

bulunan aded ile, tekrâr, red olunan ve red olunmıyan kimselerin sayılarının 

en küçük ortak katı çarpılır. 

Meselâ, dört zevce, dokuz kız, altı cedde bulunduğunu farz edersek, zevceler sümün 

alıp, geriye yedi hisse kalır. Reddiyye mes’elesinin aslı ise, dokuz kız 6 x 2 / 

3 = 4 hisse, altı cedde 6 x 1 / 6 = 1 hisse alacağı için, 4 + 1 = 5 olur. Geri kalan yedi 

hisse, reddiyye mes’elesinin aslı olan beş sayısına bölünemediğinden, mes’elenin 

aslı, [5 x 8 x 36 = 1440] bindörtyüzkırk olup, zevcelere [1440 : 8 = 180] yüzseksen 

hisse, kızlara [(1440 - 180) x 4 / 5 = 1008] binsekiz hisse, ceddelere [(1440 - 180) 

x 1 / 5 = 252] ikiyüzelliiki hisse verilir ki, herbir zevceye kırkbeş hisse, her kıza [1008 

: 9 = 112] yüzoniki hisse, her ceddeye [252 : 6 = 42] kırkiki hisse verilir. 

(Kâdîhân) “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki, vefât eden kadının yalnız zevci 

kalsa ve malının yarısını yabancı birine vasıyyet etmiş olsa, malın yarısını bu yabancı 

alır. Üçde birini zevci alır. Altıda biri de Beyt-ül-mâle kalır. Çünki, yabancı 

kimse önce üçde birini alacakdır. Kalan üçde ikinin yarısını zevc alır ki, mîrâsın 

üçde biridir. Geriye mîrâsın üçde biri kalır. Bunun altıda biri yabancıya verilerek, 

buna vasıyyet edilmiş olan mîrâsın yarısı temâmlanır. Geriye kalan altıda 

biri de Beyt-ül-mâlın olur. Çünki kalan, zevc’e veyâ zevceye verilmez. Malının yarısını 

zevcine vasıyyet etseydi, mîrâsın hepsi zevcin olurdu. 

(Fetâvâ-yı Hindiyye)de diyor ki, meyyitenin zevci, kızkardeşi ve babadan kızkardeşi 

olsa, zevc yarısını ve kızkardeş de yarısını, babadan kızkardeş altıda birini 

alıp, mes’elenin aslı, altıdan yediye avl eder. Babadan erkek kardeş de bulunsaydı, 

babadan kızkardeşi, farz hissesinden düşürüp asabe yapardı. Zevcden ve kız- 

– 1032 –

kardeşden geriye birşey kalmadığı için, babadan kızkardeş, hiçbirşey alamazdı. 

ZEVİL-ERHÂM 

1 — Eshâb-ı ferâizden ve asabelerden kimse bulunmazsa veyâ bunlardan yalnız 

zevc, zevce varsa, mîrâs zevil-erhâma verilir. Mîrâsdan, cenâze kaldırma, ya’nî 

yıkama, kefenleme, defn ve kul borclarını ödeme masrafları çıkdıkdan sonra, geri 

kalanın üçde birinden vasıyyetler yapılır. Geri kalan üçde ikisi, zevil-erhâmdan 

en yakın olana verilir. (Zevil-erhâm) beş sınıf olup, meyyitin yakınlık sırası ile şunlardır: 

I — Birinci sınıf, meyyitin Fürû’udur. Fürû’, fer’ler, çocuklar demekdir. Bu sınıfda, 

kızlarının çocukları ve oğlunun kızlarının çocukları ve bunların çocukları vardır. 

II — İkinci sınıf, meyyitin aslıdır. Bunlar, fâsid cedler ve fâsid ceddeler ve 

bunların anaları ve babalarıdır. Meyyitin anasının babası ve bunun babası veyâ anası 

bunlardandır. 

III — Üçüncü sınıf, meyyitin babasının fürû’udur. Her nev’ kızkardeş çocukları 

veyâ torunları ve anadan erkek kardeş çocukları ve her nev’ erkek kardeş kızları 

veyâ torunları bunlardandır. 

IV — Dördüncü sınıf, ceddin ve ceddenin fürû’udur. Halalar, teyzeler, dayılar 

ve anadan amcalar bu sınıfdandır. Anadan amca, babanın anadan erkek kardeşidir. 

Babanın ana-baba bir kardeşi ve baba bir kardeşi olan amcalar, asabedir. Her 

nev’ amca kızları ve hepsinin çocukları da dördüncü sınıfdandır. 

V — Beşinci sınıf, babanın ve ananın ceddinin fürû’udur. Ananın veyâ babanın 

halaları, teyzeleri, dayıları, babanın anadan amcaları, ananın amcaları, ananın ve 

babanın amcalarının kızları, ananın amcalarının çocukları beşinci sınıfdandırlar. 

2 — Zevil-erhâmdan, bir kişi bulunur ve başka hiç vâris bulunmazsa, mîrâsın 

hepsini bu alır. Zevil-erhâmın beş sınıfından birinde bulunanlardan bir kişi varsa, 

bundan sonraki sınıflarda bulunanlar, meyyite dahâ yakın olsalar bile, vâris olamazlar. 

Bir sınıfdan birkaç kişi varsa, bunlardan meyyite dahâ yakın derecede olan, 

uzak derecede olanları mîrâsdan mahrûm eder. Meselâ, ananın babası bulununca, 

bunun anası veyâ babası vâris olamaz. Bunun gibi, dayı ve dayı oğlu bulunursa, 

dayının oğlu mîrâs alamaz. Bundan sonra, meyyite iki yoldan yakın olan, bir cihetden 

yakın olanı mahrûm eder. Meselâ ana baba bir olan dayı varken, yalnız baba 

cihetinden olan dayı vâris olamaz. Bunlar dahî müsâvî olursa, meyyite vâris ile 

bağlanan vâris olur. Meselâ, oğul kızının kızı bulunursa, kız kızının oğlu vâris olamaz. 

Çünki birinci, farz sâhibinin çocuğudur. 

3 — Yakınlık ciheti farklı ise, meselâ baba anasının babası ile, ana babasının 

babası birlikde bulunduğu zemân, babası cihetinden olan, üçde iki alır. Anası cihetinden 

olan, üçde bir alır. 

4 — Meyyite yakınlık dereceleri ve yakınlık kuvvetleri ve cihetleri berâber olursa 

ve içlerinde vâris ile bağlanan yoksa, erkekler, kadınların iki katı olarak bölünür. 

Kızın oğlu ile kızın kızı bulunduğu zemân böyledir. 

Katle yardım eden de, kâtil gibi mîrâs alamaz. Bunların âkıl ve bâlig olmaları 

da şartdır. Mürtede vâris olunur. Fekat mürted, müslimâna vâris olamaz. 

(Hadîka) ve (Berîka) sonunda ve (Seyf-üs-sârim) ve (İnkaz-ül-hâlikin) ve (Cilâ-ül-kulûb) 

kitâblarında diyor ki, (Bir kimse, altın veyâ gümüş vakf etse ve bunlarla 

Kur’ân-ı kerîm okunmasını veyâ nâfile nemâz kılınmasını, tesbîh, tehlîl, 

mevlid, salevât okutulmasını, bunların sevâblarını kendisinin veyâ ismlerini bildirdiği 

kimselerin rûhlarına hediyye edilmesini şart etse, böyle vakf, vasıyyet sahîh 

değildir, bid’atdir. Sevâbları onlara vâsıl olmaz. Bunların karşılığı olarak alınan para, 

ibâdetin ücreti olur, harâm olur. Bu tâatları kendiliklerinden yapıp, sevâbları- 

– 1033 –

nı ölü veyâ diri, dilediklerine hediyye ederlerse, sevâbları onlara da vâsıl olur. Bunlara 

karşılık olarak pazarlıksız, hediyye olarak verileni almaları halâl olur. Böyle 

vakf sahîh olur.) 

İstanbul barosu avukatlarından Toma Andonyaki beg, 1310 [m. 1892] târîhinde 

İstanbulda neşr etdiği büyük (Kâmûs-i kavânîn) kitâbında, Osmânlı kanûnlarını 

bildirmekde, mîrâs taksîmi hakkında mufassal ma’lûmât vermekdedir. Adanalı 

avukat Kasbaryan beg de 1312 [m. 1894] de İstanbulda basılan (Cüzdân-ı kavânîn-i 

Osmâniyye) kitâbında, (Mecelle)yi ve diğer ondört Osmânlı kanûnunu madde 

madde yazmakdadır. 


Bu mektûb, Bedî’uddîn-i Sehârenpûrîye yazılmış olup, kabr hayâtını ve tâ’ûn 

sevâbını bildirmekdedir: 

Allahü teâlâya hamd olsun. Onun seçdiği iyi insanlara selâm olsun! Kıymetli 

mektûbunuz geldi. O taraflarda, iki korkunç hâdise başladığını, birinin tâ’ûn 

[ya’nî vebâ hastalığı], ötekinin de kaht [ya’nî kıtlık, gıdâ maddelerinin azlığı] olduğunu 

yazıyorsunuz. Allahü teâlâ, bizi ve sizi belâlardan korusun. Hepimize 

âfiyet versin! 

Bu büyük sıkıntı arasında, gece gündüz ibâdet ve murâkabe etmekdeyiz. Kalbimiz 

her ân Onun iledir yazıyorsunuz. Bunu okuyunca, Allahü teâlâya hamd eyledik. 

Böyle zemânlarda dört (Kul)u çok okuyunuz! [Ya’nî, Kul yâ eyyühel kâfirûn 

ve Kul hüvallahü ve Kul e’ûzüleri okuyunuz! Cinnin ve insanların şerrinden 

korur!]. 

Erkeklerin kefeni, üç parça olmak sünnetdir. Sarık sarmak bid’at olur. (Ahdnâme) 

denilen [süâl meleklerine verilecek cevâbları ve düâ ve istigfâr] yazılı kâğıdı, 

kabre koymamalıdır. Mubârek yazıların, ismlerin, meyyitin pislikleri ile karışmasına 

sebeb olur ve [islâmiyyetin dört delîlinden] bir sened ile bildirilmemişdir. 

Mâverâ-ün-nehr [Aral gölüne akan Seyhûn ve Ceyhûn nehrleri arasındaki şehrler] 

âlimleri, böyle birşey yapmamışdır. Meyyite kamîs yerine, bir âlimin gömleğini 

giydirmek iyi olur. Şehîdlerin kefenleri, elbiseleridir. [Silâh yarası alarak 

ölen şehîdler yıkanmaz ve kefenlenmez. Muhârebede yara almadan ölen ve sulhda, 

sârî hastalık ve âfetlerle ölenler, şehîd sevâbı kazanırsa da, bunlar yıkanır ve 

kefenlenir.] Ebû Bekr-i Sıddîk “radıyallahü anh”, (Beni, bu iki çamaşırım ile kefenleyiniz!) 

buyurmuşdu. 

Kabrdeki hayât, bir bakımdan, dünyâ hayâtına benzediği için, meyyit terakkî 

eder, derecesi yükselir. Kabr hayâtı, insanlara göre değişir. Peygamberler “aleyhimüsselâm”, 

kabrlerinde nemâz kılar buyuruldu. Peygamberimiz “sallallahü 

aleyhi ve sellem”, mi’râc gecesinde, Mûsâ aleyhisselâmın kabri yanından geçerken, 

mezârda nemâz kılarken gördü. O ânda göke çıkınca, Mûsâ aleyhisselâmı gökde 

gördü. Kabr hayâtı, şaşılacak birşeydir. Bu günlerde, merhûm büyük oğlum [Muhammed 

Sâdık “rahmetullahi aleyh”] dolayısı ile, kabr hayâtına bakarak, şaşılacak 

gizli şeyler görülüyor. Bunlardan az birşey bildirsem, akl ermez. Fitnelere, karışıklığa 

sebeb olur. Cennetin tavanı, Arşdır. Fekat, kabr de, Cennet bağçelerinden 

bir bağçedir. Akl gözü bunu göremiyor. Kabrdeki şaşılacak şeyler, başka bir 

gözle görülüyor. Evet îmân [inanmak], nasıl olursa olsun, azâbdan kurtulmağa sebebdir. 

Fekat, o güzel kelimenin [Kelime-i tevhîd] Hak teâlâ tarafından kabûlü için, 

[dünyâda islâmiyyete uymak], sâlih amelleri işlemek lâzımdır. 

Ölmemek için, vebâ hastalığı bulunan yerden kaçmak büyük günâhdır. Muhârebede, 

düşmân karşısından kaçmak gibidir. Vebâ bulunan yerden kaçmayıp sabr 

eden kimse, ölünce, şehîdlerin sevâbına kavuşur. Kabr sıkıntısı çekmez. Sabr 

eden kimse, ölmezse, gâzîler sevâbına kavuşur. 

– 1034 –


Bu mektûb, Mirzâ Hüsâmeddîn Ahmede gönderilmiş olup, bu dünyâ sıkıntıları, 

acı görünse de, insanı yükseltirler ve tâ’ûndan ölmenin kıymetini bildirmekdedir: 

Önce, Allahü teâlâya hamd ve Peygamberimize “sallallahü aleyhi ve sellem” salevât 

eder, size de düâ ederim. Yazılarımla sizi râhatsız ediyorum. Başımıza gelenlere 

sabr tavsıye buyurduğunuz, kıymetli mektûbu, şeyh Mustafâ getirdi. Okumakla 

şereflendik. Hepimiz, Allahü teâlânın mülküyüz. Hepimiz, Onun huzûruna gideceğiz! 

Başımıza gelenler, görünüşde çok yakıcı, çok acıdır. Fekat, hakîkatde ilerletici, 

yükseltici ilâclardır. [İlâclar, elbette acı olur.] Bu acıların, dünyâda sebeb olduğu 

fâideler, âhıretde beklediğimiz ni’metlerin yüzde biri olamaz. O hâlde evlâd, 

Allahü teâlânın büyük bir ihsânıdır. Yaşadıkları müddetce, insan, çok fâidelerini 

görür. Ölümleri de, sevâb kazanmağa, yükselmeğe sebeb olur. Büyük âlim, Muhyissünne 

[Nevevî] “rahmetullahi aleyh” (Hilyet-ül-ebrâr) ismindeki kitâbında 

diyor ki: (Abdüllah ibni Zübeyr “radıyallahü anhümâ” halîfe iken, tâ’ûn hastalığı 

oldu. Bu tâ’ûnda, Enes bin Mâlikin “radıyallahü anh” seksenüç çocuğu öldü. Kendisi, 

Peygamber efendimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” hizmetcisi idi ve bereket, 

bolluk için düâsını almışdı. Bu tâ’ûnda, Abdürrahmân bin Ebû Bekr Sıddîkin 

“radıyallahü anhümâ” kırk çocuğu ölmüşdü). İnsanların en iyisi, en kıymetlisi olan 

Eshâb-ı kirâma “aleyhimürrıdvân” böyle yapılınca, bizler gibi günâhı çok olanlar, 

hesâba dâhil olur mu? Hadîs-i şerîfde buyuruldu ki, (Tâ’ûn, eski ümmetlere, azâb 

olarak gönderildi. Bu ümmet için şehîd olmağa sebebdir). Doğrusu, bu vebâda ölenler, 

şaşılacak bir huzûr, Allahü teâlâya teveccüh içinde ölüyor. Bu belâ gününde, 

insan, bu mubârek cemâ’ate karışmağa hevesleniyor. Onlarla birlikde, dünyâdan 

ayrılıp, âhırete gitmeğe özeniyor. Tâ’ûn belâsı, bu ümmete gazab, azâb gibi görünmekde 

ise de, iç yüzü rahmetdir. Meyân şeyh Tâhir dedi ki, tâ’ûn günlerinde, Lâhorda, 

bir kimse sesler duyduğunu ve, (Bu günlerde ölmiyene yazıklar olsun!) dediklerini 

söyledi. Evet öyledir! Bu şehîdlerin hâline dikkat olunduğu zemân, şaşılacak 

hâller, anlaşılamıyan işler görülüyor. Böyle ikrâmlar, yalnız Allah için 

cânını fedâ edenlere mahsûsdur. 

Efendim! Çok sevgili oğlumun ayrılığı, pek büyük musîbet oldu. Beni yakdı. Bu 

kadar yakan bir elem, kimsenin başına gelmemişdir. Fekat, Allahü teâlânın, bu felâket 

karşısında, kalbi za’îf olan bu fakîre ihsân eylediği sabr ve şükr ni’meti de, 

en büyük ihsânlarından olmuşdur. Allahü teâlâdan dilerim ki, bu musîbetin karşılığını 

dünyâda vermesin. Hepsini âhıretde versin! Bu dileğin de, yüreğimin darlığından 

olduğunu bilmez değilim. Çünki, Onun rahmeti sonsuz, merhameti boldur. 

Dünyâda da, âhıretde de bol bol vericidir. Kardeşlerimizden umarız ki, son 

nefesde îmân ile gitmemize ve insanlık îcâbı yapdığımız kusûrların afv edilmesine 

düâ buyurarak yardım ve imdâd edeler. Yâ Rabbî! Bizi afv et, doğru yoldan ayırma! 

Kâfirlere karşı korunmakda yardımcımız ol! Âmîn. Size ve hidâyetde olanlara 

selâm ederim. 


Bu mektûb, molla Bedî’uddîne yazılmışdır. Kazâya râzı olmağı ve sâhibinin yapdığından 

lezzet duymak lâzım olduğunu bildirmekdedir: 

Allahü teâlâya hamd olsun ve Onun seçdiği, sevdiği kullarına selâm olsun! İyi 

kul, sâhibinin yapdıklarından râzı olan, onları beğenen kuldur. Kendi isteklerini 

beğenen kimse, kendine kuldur. Sâhibi, kulunun buğazına bıçak dayasa, kulun bundan 

râzı olması, sevinmesi lâzımdır. Allah korusun, eğer bunu beğenmez, istemezse, 

Onun kulluğundan çıkmış olur. Sâhibinden uzaklaşmış olur. Tâ’ûn [gibi sârî ve 

tehlükeli hastalıklar], Allahü teâlânın dilemesi ile gelmekdedir. Kendi isteği ile gel- 

– 1035 –

miş gibi sevinmek lâzımdır. Tâ’ûn [ya’nî vebâ ve her bulaşıcı hastalık] gelince, kızmamalı, 

üzülmemelidir. Sevgilinin yapdığı şey olduğunu düşünerek sevinmelidir. 

Herkesin belli bir eceli, ya’nî ölüm zemânı vardır. Bu zemân hiç değişmez. Onun 

için, hastalıkda sıkılmamalı, telâşa düşmemelidir. Böyle derd ve belâlar gelince, 

Allahü teâlâya sığınmalı, âfiyet vermesi, kurtarması için düâ etmeli, Ona yalvarmalıdır. 

Allahü teâlâ düâ edenleri, sıhhat ve selâmet istiyenleri sever. Mü’min sûresindeki 

âyet-i kerîmede meâlen, (Düâ ediniz! Düânızı kabûl ederim!) buyuruyor. 

[Bunun için her nemâzda, fâtiha okurken, Allahü teâlâdan hidâyet istiyoruz.] 

Allahü teâlâ, sizi, görünür ve görünmez belâlardan korusun! Âmîn. 

[Ya’kûb bin Seyyid Alî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Şir’a-tül-islâm) şerhinde diyor 

ki, hadîs-i şerîfde, (Düâ etmek, ibâdetdir) buyuruldu. Kabûl olmazsa da, sevâb 

hâsıl olur. Düânın kabûl olması için şartlar vardır: Halâl yimelidir. Harâm lokma 

yiyenin düâsı kırk gün kabûl olmaz. Düâ ihtiyâcı gideren, se’âdete kavuşduran 

kapının anahtarıdır. Bu anahtarın dişleri, halâl lokmadır. Giydiği de tîb olmalıdır. 

Hazar olmayan, men’ edilmiş olmayan mala halâl denir. Hazer olmıyan, ya’nî şübheli 

olmıyan mala tîb denir. Düâ ederken, kalb uyanık olmalı, kabûl edileceğine 

inanmalıdır. Söylediğinden haberi olmıyan gâfilin düâsı kabûl olmaz. Düâdan 

evvel tevbe ve istigfâr etmelidir. Düânın kabûlü için acele etmemelidir. Düâya devâm 

etmeli, usanmamalıdır. Allahü teâlâ, düâ etmeği ve düâ edeni sever. Kabûl 

etdiği hâlde, istenileni vermeği gecikdirerek, düânın ve sevâbının çok olmasını ister. 

Düâyı, hiç olmazsa, yedi kerre tekrâr etmelidir. Râhat ve huzûr zemânlarında 

çok düâ edenin, derd ve belâ zemânlarındaki düâları çabuk kabûl olur. Düâdan 

evvel, Allahü teâlâya hamd ve Resûlullaha salât ve selâm söylemelidir. Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem” düâya başlarken, (Sübhâne Rabbiyel aliyyil a’lel- 

Vehhâb) derdi. Evvelâ, günâhlarına tevbe etmeli, sonra bütün mü’minlerin sıhhat 

ve selâmetleri için düâ etmeli ve her dileğini söyleyip, vermesini cân ve gönülden 

istemelidir. Akla ve şer’a uymıyan şey istememeli, meselâ, Cennetin sağ tarafında 

beyâz bir köşk ver dememelidir. Kalbine gelen hayrlı şeyi istemeli, söylediğinin 

ma’nâsını öğrenmelidir. Düâ, bir temennî olmamalı, istediği şeye kavuşduracak 

sebeblere yapışmalıdır. Meselâ, önce tâ’at ve ibâdâta sarılmalı, sonra Allahın 

rızâsına kavuşmak için düâ etmelidir. Tâ’atler, ibâdetler, rızânın, muhabbetin 

sebebleridir. Sebeblere yapışmadan yapılan düâ kabûl olmaz. Buna düâ denmez. 

Fâidesiz temennî denir. Ümmîd edilmiyen şeyi istemeğe temennî denir. Ümmîd 

edilen şeyi istemeğe recâ denir. İstenilen şeyin sebeblerine kavuşdurmasını dilemelidir. 

Hadîs-i şerîfde, (Çalışmadan düâ eden, silâhsız harbe giden gibidir) buyuruldu. 

Abdest alıp, diz üstüne, kıbleye karşı oturup, elleri göğüs hizâsında ileri 

uzatıp, avuçları [semâya karşı] açıp, Peygamberlere ve Evliyâya tevessül ederek, 

Onların hâtırları ve hurmetleri için istemeli, sonunda (Âmîn) demelidir. Herşeyden 

önce, afv ve mağfiret ve âfiyet için düâ etmelidir. Bunların hepsini ihtivâ eden 

çok kıymetli düâ, (Allahümme rabbenâ âti-nâ fiddünyâ haseneten ve fil-âhıreti haseneten 

ve kı-nâ azâbennâr)dır. Kendisi, ehli ve evlâdı için zararlı düâ yapmamalı, 

[meselâ (Yâ Rabbî! Canımı al) dememelidir]. Kabûl olursa, pişmânlık fâide vermez. 

Şir’a şerhinden terceme temâm oldu.] 


Bu mektûb, mîr Muhammed Nu’mâna “kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz” yazılmış 

olup, sevgiliden gelen sıkıntıların, acıların, seven kimseye, Onun ni’metlerinden, 

tatlılarından dahâ tatlı olduğunu bildirmekdedir: 

Allahü teâlâya hamd olsun ve Onun seçdiği, sevdiği kimselere selâmlar olsun! 

Kıymetli seyyid kardeşim! Dikkatle dinleyiniz! İyi düşünceli olan kardeşlerimizin 

derdlerden kurtulmamız için, her çâreye baş vurduklarını, hiçbirinin fâide vermediğini 

haber aldım. (Allahü teâlânın yaratdıklarında, gönderdiklerinde hayr, iyi- 

– 1036 –

lik vardır) hadîs-i şerîfi meşhûrdur. İnsan olduğumuz için, başımıza gelenlerden, 

bir aralık üzülmüşdük. İçimiz sıkılmışdı. Birkaç gün sonra, Allahü teâlânın lutfü 

ile, üzüntü ve sıkıntılar gitdi, hiç kalmadı. Onların yerine sevinc, genişlik geldi ki, 

bizimle uğraşanlar, Allahü teâlânın istediğini istemekde ve yapmakdadırlar. Böyle 

olunca, sıkılmanın, üzülmenin yersiz olduğu, Allahü teâlâyı seviyorum diyenin 

böyle olmaması gerekdiği anlaşıldı. Çünki, sevene, sevgilinin gönderdiği acıların 

da, Ondan gelen iyilikler gibi sevgili ve tatlı olması lâzımdır. Sevgilinin iyilikleri 

tatlı geldiği gibi, Onun acıtması da tatlı gelmelidir. Hattâ, Ondan gelen acılarda, 

tatlılardan dahâ çok lezzet bulmalıdır. Çünki, acılar, sıkıntılar nefse tatlı gelmez. 

Nefs, böyle şeyleri istemez. Her bakımdan güzel olan, herşeyi güzel olan Allahü 

teâlâ, bir kulunu incitmek dileyince, Onun irâdesi, isteği, bu kula elbette güzel gelmelidir. 

Dahâ doğrusu, bundan zevk almalıdır. Bizimle uğraşanların diledikleri, 

istedikleri, Allahü teâlânın dilediğine uygun olduğu için ve bunların dilekleri, O 

sevgilinin dilediğini gösterdiği için, bunların diledikleri ve yapdıkları da, elbette 

güzeldir ve tatlı gelmekdedir. Sevgilinin işini gösteren bir kimsenin işi de, sevene 

sevgilinin işi gibi, sevimli ve tatlı gelir. Bunun için bu kimse de, sevene sevgili olur. 

Şaşılacak şeydir ki, bu kimsenin vereceği acılar, sıkıntılar, ne kadar çok olursa, sevenin 

gözüne o kadar çok tatlı görünür. Çünki, onun verdiği sıkıntılar, sevgilinin 

düşman gibi olduğunu göstermekdedir. Bu yolda aklı gidenlerin işlerine akl ermez. 

Demek ki, o kimseye karşılık yapmak, onu kötü bilmek, sevgiliyi sevmeğe uymaz. 

Çünki, o kimse, sevgilinin işlerini gösteren bir ayna gibidir. Bizimle uğraşanlar, incitenler, 

başkalarından dahâ sevimli görünüyorlar. Kardeşlerimize, dostlarımıza 

söyleyiniz! Bizim için üzülmesinler, sıkılmasınlar. Bizi incitenleri kötü bilmesinler. 

Onlara kötülük yapmasınlar! Bunların yapdıklarına sevinseler, yeridir. Evet, 

düâ etmekle emr olunduk. Allahü teâlâ, düâ edenleri, Ona boyun bükenleri ve yalvaranları, 

sızlıyanları sever. Böyle yapmak, Ona tatlı gelir. Belâların, sıkıntıların 

gitmesi için düâ ediniz! Afv ve âfiyet için yalvarınız! 

O kimsenin incitmesi, sevgiliyi düşman gibi göstermekdedir dedim. Evet çünki, 

sevgilinin düşmanlığı, düşmanlar içindir. Dostlarına düşmanlığı, görünüşdedir. 

Bu ise, merhametini, acımasını bildirmekdedir. Böyle düşman görünmesinin, sevene 

nice fâideleri vardır ki, anlatılmakla bitmez. Bundan başka, dostlarına düşmanlık 

gibi görünen işler yapması, bunlara inanmıyanları harâb etmekde, onların 

belâlarına sebeb olmakdadır. Muhyiddîn-i Arabî “kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz”, 

(Ârifin niyyeti, maksadı olmaz) buyuruyor. Ya’nî, Allahü teâlâyı tanıyan 

kimse, belâdan kurtulmak için birşeye başvurmaz demekdir. Bu sözün ne demek 

olduğunu iyi anlamalıdır. Çünki, derd ve belâların, sevgiliden geldiğini, 

Onun dileği olduğunu bilmekdedir. Dostun gönderdiği şeyden ayrılmak ister mi 

ve o şeyin geri gitmesini özler mi? Evet düâ ederek, gitmesini söyler. Fekat, düâ 

etmeğe emr olunduğu için, bu emre uymakdadır. Yoksa, gitmesini hiç istemez. Ondan 

gelen herşeyi de sever, hepsi kendine tatlı gelir. Doğru yolda bulunanlara, Allahü 

teâlâ selâmet versin! Âmîn. 

[(Miftâh-un-necât) da yazılı hadîs-i şerîfde, (Bir kimse, mü’minler için, hergün 

yirmibeş kerre, istigfâr okursa, Allahü teâlâ, bu kimsenin kalbinden gıl ve hasedi 

çıkarır. İsmi, Ebdâl ismleri arasına yazılır. Ona, bütün mü’minler adedince, sevâb 

yazılır. Kıyâmet günü, bütün mü’minler: Yâ Rabbî, bu kulun bizim için, istigfâr 

okurdu. Sen de onu afv eyle! derler) buyuruldu. Gıl, hîyle demekdir. Ebdâl, 

Evliyâdan bir sınıfın ismidir. Hergün (Allahümmagfir lî ve li-vâlideyye ve lilmü’minîne 

vel-mü’minât vel-müslimîne vel-müslimât el-ahyâ-i minhüm vel-emvât 

bi-rahmetike yâ Erhamerrâhimîn) okumalıdır. Bu düâ, (Kitâbüssalât) kitâbımızda 

da yazılıdır.] 

– 1037 –

MÜNÂCÂT 

Gel ey Dâ’î, hemen başla düâya, 

elin aç bârgâh-i kibriyâya. 

Nice zemânların âh boşuna geçdi, 

yapdıkların hep mâzîye karışdı. 

Şimdiden sonra insâfa gel bârî, 

tevbe et, yalvar da, afv ede Bârî. 

Kalbimden söyledim (Estagfirullah), 

rücû’ etdim dedim (Tübtü ilallah). 

Olup nâdim elim çekdim hevâdan, 

pâk etdim kalbimi hubb-i sivâdan. 

Hevây-i nefse ve şeytâna uydum, 

hatâ etdim ilâhî, şimdi duydum. 

İnâbet eyleyip geldim kapına, 

yüzüm yere sürüp durdum bâbına. 

Yüzüm kara, günâhım çok, elim boş, 

lâfa geldikde ammâ sözlerim hoş. 

Beni gören sanır ki bir Velîyim, 

fekat bilmez ki, bir ahmak deliyim. 

Eğer bende olaydı akl-i kâmil, 

muhakkak olmaz idim böyle gâfil. 

Temizler rahmetinin suyu İlâhî, 

benim gibi nice rûy-ı siyâhı. 

Ümmîdim kesmem hiç senden İlâhî, 

ki Sensin cümle mahlûkun penâhı. 

Yüzüm karasına bakma İlâhî, 

Cehennem nârında yakma İlâhî. 

Yüzüm yokdur, sözüm yokdur İlâhî, 

yaşım çokdur, gamım çokdur İlâhî. 

Bu Beykozlu Dâ’î kapında bir aç, 

fakîrim, bî-kesem gufrâna muhtâc. 

Atâ eyle, ganîsin yâ İlâhî, 

ki Sensin pâdişâhlar pâdişâhı. 

Beni sen yokdan var etdin yâ Rabbî, 

nice ni’metler lutf etdin yâ Rabbî. 

Aldandım ins ve cin şeytânlarına, 

uyamadım Habîbinin yoluna. 

Nasîb oldu şimdi bana hidâyet, 

gelip sığındım afvına nihâyet. 

Niyâz edip, yüzüm sürmeğe geldim, 

merhamet için yalvarmağa geldim. 

Düâma eyle yâ Rabbî icâbet, 

hem dahî şu dileğimi kabûl et. 

Kanâ’at ver, tâ olmasın gözüm aç, 

senden gayrıya yâ Rab etme muhtâc. 

Boyun eğdirme yâ Rab bir habîse, 

şükr edeyim lutfuna her ne ise. 

– 1038 –

Rızkımı halâl yoldan nasîb eyle, 

rızânı her işime karîb eyle. 

Azrâîle verdiğin zemân fermân, 

beni hıfz et ki, aldatmaya şeytân. 

Vereyim îmân ve Kur’ânla cânı, 

göreyim fadlınla dâr-ı cinânı. 

Eyleme kabrimi hufre-i nîrân, 

beni o kara yerde etme hayrân. 

Gelince Münker ve Nekîr melekler, 

yine Senden budur o dem dilekler. 

Bana yumuşak etsinler süâli, 

vereyim lutfunla doğru cevâbı. 

Geldiğinde (Men Rabbüke) hitâbı, 

kolayca diyeyim (Allahü Rabbî). 

Hem, (Men nebiyyüke) deyince bana, 

(Muhammed nebiyyî) diyeyim ona. 

Sorduklarında dîn-i mübîni, 

diyeyim avninle (vel-islâmü dînî). 

Diyem sordukda kıblemle imâmım, 

ki, kıblem Kâ’bedir, Kur’ân imâmım. 

Sen et yâ Rab bana o zemân telkîn, 

ede o iki melek beni tahsîn. 

Diyem ol demde Münkerle Nekîre, 

Senin ihsânın ile bu fakîre. 

Hayâtımda bunu her vakt der idim, 

nice mevtâya telkîn eyler idim. 

Diyeler bana ol dem (tâbe mesvâh) 

(henîen lek) murâdın verdi Allah. 

Râhat et, tâ olunca rûz-i mahşer, 

ede Hak kabrini vâsi’ münevver. 

Yâ Rab! Kabrimi (Ravda-i Cennet) et, 

yalnız bırakma, refîkım rahmet et. 

Hem et âbâ ve ecdâdıma rahmet, 

olalar, tâ cinânın içre râhat. 

Husûsâ vâlideynim eyle magfûr, 

ola her birisinin kabri pür nûr. 

Ölen ma’sûmlarıma magfiret et, 

bana onları mahşerde şefî’ et. 

Kimin evinde yidimse bir kez nân, 

nasîb eyle ona da âb-ı cinân. 

Kelâmında buyurdun çünki ey Hak, 

(Ücîbü da’veteddâ’) muhakkak. 

Dahî evlâdımı, ey yüce Hâlık, 

hatâdan hıfz eyle beynel-halâyık. 

Önümde bunları izzü şeref kıl, 

sonunda her birin hayrül-halef kıl. 

Masûn et sû-i ef’âlden İlâhî, 

nasîb eyle râzı olduğun râhi. 

– 1039 –

Edeler dâimâ tahsîl-i irfân, 

olalar herbiri bir kâmil insân. 

İlâhî eyledim sana emânet, 

kimse etmeye kasd-i hiyânet. 

Edip sâlih amellerle mu’ammer, 

rızân et bunlara her ân müyesser. 

Bu Dâ’îden edenler istifâde, 

irişe iki âlemde murâde. 

Husûsâ Muhammed ve Mustafâya, 

rahmetler eyle bî-nihâye. 

Ayırmadın cihânda birbirinden, 

ayırma hem cinânda birbirinden. 

Olunca yâ İlâhî rûz-i mahşer, 

gele karşıma o iki birâder. 

Mülâkat nasîb et Cennetde yâ Rab, 

ola yanımda her iki müeddeb. 

Hele Muhammedin kalbi pür nûrdu, 

ledünnî bir ilmle konuşurdu. 

Onbeş yaşındayken o fener söndü, 

hak âşıkları hep mecnûna döndü. 

Kamu üstâdıma hem rahmet eyle, 

her birinin makamın Cennet eyle. 

Cenâbından budur bir dahî maksûd, 

atâ kıl anı da, ey Hayyu Ma’bûd. 

Bu günlerdir husûsâ ıyd-i edhâ, 

dolacak rahmetinle hâk-i Bathâ. 

Bu günlerde açıkdır bâb-ı rahmet, 

düâmı red etme yâ Rab rahmet et. 

Bu aşkla dökdüm gözyaşını bol bol, 

benim bu nevhamı sen eyle makbûl! 

[Yukarıdaki münâcât, Beykozda muallim Muhammed bin Receb efendinin 1059 [m. 1649] 

da yazdığı (Nevha-tül-uşşak) kitâbından alınmışdır.] 

70 — SE’ÂDET-İ EBEDİYYENİN SON SÖZÜ 

Etrâfımızı beş duygu organımız ile tanıyoruz. His organlarımız olmasaydı, hiçbir 

şeyden haberimiz olmıyacakdı. Kendimizi bile bilemiyecekdik. Yürüyemiyecek, 

birşey yapamıyacak, yaşıyamıyacakdık. Anamız, babamız olamıyacak, var olamıyacakdık. 

Rûhumuza tatlı gelen güzelleri göremiyecek, güzel sesleri duyamıyacak, 

onları sevemiyecekdik. Allahımıza yalnız duygu organlarımız için, durmadan 

şükr etsek, şükrünü ödemiş olamayız. 

Duygu organlarımıza etki eden herşeye (Varlık) veyâ (Mevcûd) diyoruz. Kum, 

su, güneş birer mevcûddür. Çünki, bunları görüyoruz. Ses de bir mevcûddür. Çünki, 

işitiyoruz. Hava, bir mevcûddür. Çünki, elimizi açıp yelpâze gibi sallayınca, havanın 

elimize çarpdığını duyuyoruz. Rüzgâr da yüzümüze çarpıyor. Bunun gibi, sıcaklık, 

soğukluk da birer mevcûddür. Çünki, derimizle bunları duyuyoruz. Elektrik, 

harâret, ya’nî ısı ve miknâtıs gibi enerjilerin [kudretlerin] de mevcûd olduklarına 

inanıyoruz. Çünki, elektrik akımının harâret ve miknâtıs veyâ kimyâ reaksiyonları 

meydâna getirdiğini, ısı gelince sıcaklık olduğunu, ısı azalınca soğukluk 

– 1040 –

olduğunu ve miknâtısın demiri çekdiğini his ediyoruz, anlıyoruz. (Ben havanın, ısının, 

elektriğin mevcûd olduklarına inanmam. Çünki, bunları görmiyorum) sözüne 

yanlışdır diyoruz. Çünki, bunlar görülemezlerse de, kendilerini veyâ yapdıkları 

işleri, duygu organlarımız ile anlıyoruz. Bunun için de, görülemiyen birçok 

varlıklara inanıyoruz. Göremediğimiz için, yok olmaları lâzım gelmez diyoruz. Bunun 

gibi, (Ben Allaha inanmam. Melek, cin gibi şeyler yokdur. Var olsalardı görürdüm) 

sözü de doğru değildir. Akla, fenne uygun olmıyan bir sözdür. 

Fen dersleri bildiriyor ki, ağırlığı ve hacmi olan varlıklara (Madde) denir. Buna 

göre, hava, su, taş, tahta maddedirler. Işık, elektrik akımı birer varlık iseler de, 

madde değildirler. Maddenin şekl almış parçalarına, (Cism) denir. Çivi, kürek, maşa, 

iğne birer cismdirler. Hepsi, aynı demir maddesinden yapılmışlardır. Duran bir 

cismi harekete getiren, hareketde olan bir cismi durduran veyâ hareketini değişdiren 

sebebe (Kuvvet) denir. Duran bir cisme kuvvet etki etmezse, hep durur. Hareket 

eden bir cisme, kuvvet etki etmezse, hareketi değişmez ve hiç durmaz. 

Maddelerin, cismlerin ve maddelerde bulunan enerjilerin hepsine (Âlem) veyâ 

(Tabî’at) denir. Âlemde her cism hareket etmekde, değişmekdedir. Demek ki, 

her cisme, her ân çeşidli kuvvetler te’sîr etmekde, değişiklik hâsıl olmakdadır. Cismlerde 

meydâna gelen değişikliğe (Hâdise) veyâ (Olay) denir. 

Cismlerin yok olduklarını, başka cismlerin meydâna geldiklerini görüyoruz. Dedelerimiz, 

eski milletler yok olmuşlar, binâlar, şehrler yok olmuş. Bizden sonra da 

başkaları meydâna gelecek. Fen bilgimize göre, bu mu’azzam değişiklikleri yapan 

kuvvetler vardır. Allaha inanmıyanlar, (Bunları tabî’at yapıyor. Herşeyi tabî’at kuvvetleri 

yaratıyor) diyorlar. Bunlara deriz ki, bir otomobilin parçaları, tabî’at kuvvetleri 

ile mi bir araya gelmişdir? Suyun akıntısına kapılan, sağdan soldan çarpan 

dalgaların te’sîri ile biraraya yığılan çöp kümesi gibi biraraya yığılmışlar mıdır? Otomobil 

tabî’at kuvvetlerinin çarpmaları ile mi hareket etmekdedir? Bize gülerek, 

hiç böyle şey olur mu? Otomobil, akl ile, hesâb ile, plân ile, birçok kimselerin, titizlikle 

çalışarak yapdıkları bir san’at eseridir. Otomobil, dikkat ederek, akl, fikr 

yorarak, hem de trafik kâ’idelerine uyarak, şoför tarafından yürütülmekdedir 

demez mi? Tabî’atdeki her varlık da, böyle bir san’at eseridir. Bir yaprak parçası, 

mu’azzam bir fabrikadır. Bir kum dânesi, bir cânlı hücre, fennin bugün biraz anlıyabildiği 

ince san’atlerin birer meşheri, sergisidir. Bugün fennin buluşları, başarıları 

diye öğündüklerimiz, bu tabî’at san’atlerinden birkaçını görebilmek ve taklîd 

edebilmekdir. İslâm düşmânlarının, kendilerine önder olarak gösterdikleri, İngiliz 

doktoru Darwin bile, (Gözün yapısındaki san’at inceliğini düşündükce, hayretimden 

tepem atacak gibi oluyor) demişdir. Bir otomobilin tabî’at kuvvetleri ile, 

tesâdüfen hâsıl olacağını kabûl etmiyen kimse, başdan başa bir san’at eseri olan 

bu âlemi tabî’at yaratmış diyebilir mi? Elbette diyemez. Hesâblı, plânlı, ilmli, 

sonsuz kuvvetli bir yaratıcının yapdığına inanmaz mı? Tabî’at yaratmışdır. Tesâdüfen 

var olmuşdur demek, câhillik, ahmaklık olmaz mı? 

Allahü teâlâ herşeyi en güzel ve en fâideli olarak yaratdı. Meselâ, Erd küresini 

güneşden yüzelli milyon kilometre uzakda yaratdı. Dahâ uzakda yaratsaydı, hiç 

sıcak mevsim olmaz, çok soğukdan ölürdük. Dahâ yakın yaratsaydı, çok sıcak olur, 

hiç bir canlı yaşayamazdı. Etrâfımızı saran hava, hacmen yüzde yirmibir oksijen, 

yüzde yetmişsekiz azot ve onbinde üç karbondioksid gazlarının karışımıdır. Oksijen 

hücrelerimize kadar girip, oraya gelmiş olan gıdâ maddelerini yakarak, bize kuvvet, 

kudret veriyor. Oksijenin havadaki mikdârı dahâ çok olsaydı, hücrelerimizi de 

yakar, hepimiz kül olurduk. Mikdârı 21 den az olsaydı, gıdâlarımızı yakamazdı. Yine, 

hiçbir canlı yaşayamazdı. Yağmurlu, şimşekli havalarda, oksijen azotla birleşerek, 

havada nitrat tuzları hâsıl olup, yağmurla toprağa iniyor. Bunlar, nebâtâtı 

besliyor. Nebâtlar da, hayvanlara, hayvanlar da insanlara gıdâ oluyor. Görülüyor 

ki, rızkımız semâda hâsıl olmakda, göklerden yağmakdadır. Havadaki karbon dioksid 

gazı, dimâgçedeki kalb ve teneffüs merkezlerini tenbîh ediyor, çalışdırıyor. 


Havadaki karbon dioksid mikdârı azalırsa, kalbimiz durur ve nefes alamayız. 

Mikdârı artarsa boğuluruz. Karbon dioksid mikdârının hiç değişmemesi lâzımdır. 

Bunun için de, denizleri yaratdı. Karbon dioksid mikdârı artınca, kısmî tazyîki de 

artıp, fazlası denizlerde eriyerek, sudaki karbonat ile birleşerek, onu bi-karbonat 

hâline çeviriyor. Bu da, dibe çökerek deryâların dibinde çamur tabakası hâsıl 

oluyor. Havada azalınca, çamurdan ayrılıp suya ve sudan havaya geçiyor. Bütün 

canlılar havasız yaşayamaz. Bunun için, havayı, her yerde, her canlıya çalışmadan, 

parasız veriyor ve ciğere kadar gönderiyor. Susuz da yaşayamayız. Suyu da heryerde 

yaratdı. Fekat, susuzluğa dahâ fazla tehammül edildiği için, bunu arayıp bulacak, 

taşıyacak şeklde yaratdı. Fe-tebârekâllahü ahsenül-hâlikîn! İnsanlar, bunları 

yapmak şöyle dursun görebilenlere, anlayabilenlere ne mutlu! 

Allahü teâlânın, sayamıyacağımız kadar çok nizâm ve âhenk içinde, halk etdiği 

sayılamıyacak kadar çok varlıklar tesâdüfen olmuşdur diyenlerin sözleri câhilcedir. 

Şöyle ki: Üzeri birden ona kadar numaralanmış on taşı bir torbaya koyalım. Bunları 

elimizde torbadan birer birer çıkararak, sıra ile, ya’nî önce bir numaralı, sonra 

iki numaralı ve nihâyet on numaralı olacak şeklde çıkarmağa çalışalım. Çıkarılan bir 

taşın numarasının sıraya uymadığı görülürse, çıkarılmış olan taşların hepsi hemen 

torbaya atılacak ve yeniden bir numaradan başlamak üzere çıkarmağa çalışılacakdır. 

Böylece, on taşı numaraları sırası ile ardarda çıkarabilmek ihtimâli onmilyarda 

birdir. On aded taşın bir sıra dâhilinde dizilme ihtimâli bu kadar az olursa, kâinatdaki 

sayısız düzenin tesâdüfen meydâna gelmesine imkân ve ihtimâl yokdur. 

Daktilo ile yazmasını bilmeyen bir kimse, bir daktilonun tuşlarına gelişigüzel 

meselâ beş kerre bassa, elde edilen beş harfli kelimenin türkçe veyâ başka bir dilde 

bir ma’nâ ifâde etmesi acabâ ne derece mümkindir? Şâyed gelişigüzel tuşlara 

basmakla bir cümle yazmak istenilse idi, bir ma’nâ ifâde eden bir cümle yazılabilecek 

mi idi? Kaldı ki, bir sahîfe yazı veyâ kitâb teşkîl edilse, sahîfenin ve kitâbın, 

tesâdüfen belli bir konusu bulunacağını sanan kimseye akllı denilebilir mi? 

Cismler yok oluyor. Bunlardan, başka cismler meydâna geliyor ise de, bu işde, 

yüzbeş madde hiç yok olmuyor. Yalnız yapıları değişiyor denilirse, radioaktif bozulmalar, 

elementlerin ve hattâ atomların da yok olduklarını, maddenin enerjiye 

döndüğünü haber vermekdedir. Hattâ, Einstein adındaki Alman fizikcisi, bu dönüşmenin 

matematiksel formülünü ortaya koymuşdur. 

Cismlerin, maddelerin durmadan değişmeleri, birbirlerinden hâsıl olmaları, 

sonsuz olarak gelmiş değildir. Ya’nî, böyle gelmiş böyle gider denilemez. Bu değişmelerin 

bir başlangıcı vardır. Değişmelerin başlangıcı vardır demek, maddelerin 

var oluşlarının başlangıcı vardır demekdir. Ya’nî hiçbirşey yok iken, hepsi yokdan 

yaratılmışdır demekdir. İlk, ya’nî birinci olarak maddeler yokdan yaratılmış 

olmasalardı ve birbirlerinden hâsıl olmaları, sonsuz öncelere doğru uzasaydı, 

şimdi bu âlemin yok olması lâzımdı. Çünki, âlemin sonsuz öncelerde var olabilmesi 

için, bunu meydâna getiren maddelerin dahâ önce var olmaları, bunların da var 

olabilmeleri için, başkalarının bunlardan önce var olmaları lâzım olacakdır. Sonrakinin 

var olması, öncekinin var olmasına bağlıdır. Önceki var olmazsa, sonraki 

de var olmıyacakdır. Sonsuz önce demek, bir başlangıç yok demekdir. Sonsuz öncelerde 

var olmak demek, ilk, ya’nî, başlangıç olan bir varlık yok demekdir. İlk, 

ya’nî birinci varlık olmayınca, sonraki varlıklar da olamaz. Herşeyin her zemân yok 

olması lâzım gelir. Ya’nî, herbirinin var olması için, bir öncekinin var olması lâzım 

olan sonsuz sayıda varlıklar dizisi olamaz. Hepsinin yok olmaları lâzım olur. 

Âlemin şimdi var olması, sonsuzdan var olarak gelmediğini, yokdan var edilmiş 

bir ilk varlığın bulunduğunu göstermekde olduğu anlaşıldı. Âlemin yokdan var edilmiş 

olduğunu, o ilk âlemden hâsıl ola ola, bugünki âlemin var olduğunu anladık. 

Âlemi yokdan var eden bir yaratıcının bulunduğunu ve bu yaratıcının kadîm olması, 

ya’nî hep var olması, hiç değişmeden, sonsuz var olması lâzım geldiğini, 

– 1042 –

(Şerh-i mevâkıf) kitâbı, beşinci mevkıfın birinci mersadında uzun isbât etmekdedir. 

Kısacası şöyledir ki, değişmek, başka şey olmak demekdir. Yaratıcı değişince, başka 

olur. Yaratıcılığı bozulur. Kitâbımızın üçüncü kısm, 28. ci maddenin 2. ci sahîfesinde 

bildirildiği gibi, yaratıcının değişmemesi, hep aynı kalması lâzımdır. Âlemin 

sonsuz olamıyacağını anlatdığımız gibi düşünürsek, değişmiyen yaratıcının kadîm olması, 

sonsuz var olması lâzımdır. Bunun için, hiç değişmiyen sonsuz var olan bir yaratıcı 

vardır. Bu hiç değişmiyen bir yaratıcının ismi (Allah)dır. Allahü teâlâ, kendini 

tanıtmak için, insanlara Peygamberler göndermişdir. Son ve en üstün Peygamberi 

olan Muhammed aleyhisselâmın hayâtını, üstünlüklerini, doğru yazılmış kitâblardan 

okuyan anlayışlı ve insâflı bir kimse, Allahü teâlânın var olduğunu ve Muhammed 

aleyhisselâmın Onun Peygamberi olduğunu hemen anlar. Seve seve müslimân 

olur. Allahü teâlânın var olduğuna, bir olduğuna ve Muhammed aleyhisselâmın 

Onun Peygamberi olduğuna ve Peygamberlerinin en üstünü olduğuna ve bunun her 

sözünün doğru, fâideli olduğuna inanmağa (Îmân etmek) ve (Müslimân olmak) 

denir. Böyle inanan kimseye (Mü’min) ve (Müslimân) denir. Muhammed aleyhisselâmın 

sözlerine (Hadîs-i şerîf) denir. Kur’ân-ı kerîmde ve hadîs-i şerîflerde açık 

olarak bildirilenlerden birine bile inanmıyana (Kâfir) denir. Aslları Hak teâlânın kelâmı 

olan ve sonradan değişdirilip, birer târîh kitâbı hâline çevrilmiş bulunan, Tevrât, 

Zebûr ve İncîli, Allah kelâmı zan eden kâfirlere (Ehl-i kitâb), kitâblı kâfir denir. 

Yehûdîlerin ve Hıristiyanların çoğu kitâblı kâfirdir. Kendisinde ülûhiyyet sıfatı 

bulunduğuna inandıkları bir insanın heykeli, mezârı karşısında secde ederek, 

onun herşeyi yapacağına inananlara (Müşrik) veyâ (Putperest) denir. Berehmen, Budist 

ve Ateşperestler böyledir. Yehûdîlerin ve hıristiyanların bir kısmı, büyük Kostantinden 

sonra, müşrik oldu. Hiçbir dîne inanmayanlara (Ateist) ve (Dehrî) denir. 

Komünistler ve Masonlar ve bunların tuzaklarına düşen din câhilleri böyledir. 

Müslimânın öğrenmesi lâzım olan ilmlere (Ulûm-i islâmiyye) denir. İslâm bilgileri, 

iki kısmdır: Birinci kısmı, (Din bilgileri)dir. Bunlara (Ulûm-i nakliyye) denir. 

Ulûm-i nakliyye de ikiye ayrılır: Zâhirî ilmler ve bâtınî ilmler. Birincilere, (Îmân 

bilgileri) ve (Fıkh bilgileri) veyâ (Ahkâm-ı islâmiyye) denir. Îmân ve ahkâm-ı islâmiyye 

bilgileri, Tefsîr, Kelâm, Fıkh ve ahlâk kitâblarında yazılıdırlar. İkincisi, 

(Ulûm-i bâtınıyye), kalb bilgileridir. Bunlar, Resûlullahın mubârek kalbinden çıkıp, 

Evliyânın kalblerine gelen bilgilerdir. Bu bilgilere (Tesavvuf) denir. Ahkâm-ı 

islâmiyye ve tesavvuf bilgileri, hiç değişmez. İkinci kısmı, (Fen bilgileri) veyâ 

(Ulûm-i akliyye)dir. Bunlar, maddelerin, cismlerin yapılarını, değişmelerini inceler. 

Tecribe ve hesâb ile öğrenilir. Bu bilgiler, zemân ile değişir. Birinci kısm, 

11.ci ve ikinci kısm, 5.ci maddeye bakınız! Din bilgilerini, fen bilgilerine göre değişdiren 

kâfirlere (Felesof) ve (Dinde reformcu) denir. Bunlar nakle değil, akla 

inanırlar. Din bilgilerini, fen bilgileri ile isbât eden mü’minlere (Hukemâ) denir. 

Kur’ân-ı kerîmde ve hadîs-i şerîflerde açık bildirilmemiş, şübheli bilgilere islâm 

âlimleri muhtelif ma’nâlar verdi. Böylece, îmân edilecek şeylere, birbirlerinden 

farklı inanan yetmişüç fırka meydâna geldi. Bunlardan îmânları doğru olan bir fırkaya 

(Ehl-i sünnet) ve (Sünnî) denildi. Yanlış ma’nâ verenlere (Bid’at ehli) ve sapık 

denir. Şî’îler ve Vehhâbîler böyledir. Fen bilgilerine yanlış ma’nâ vererek müslimânın 

îmânını bozana (Zındık) ve (Fen yobazı) denir. 

Allahü teâlâ, Cenneti ve Cehennemi yaratdı. Her ikisini de dolduracağını bildirdi. 

İnsanların ve cinnin çoğu Cehenneme girecekdir. Fekat, mahlûklarının çoğunu 

Cennete koyacak, rahmeti gazabını aşacakdır. Çünki, cinnîler, bütün insanların 

on katından dahâ çokdur. Melekler de, cinnîlerin on katından dahâ çokdur. 

Meleklerin hepsi Cennetde olduğundan, Cennetdekiler dahâ çok oluyor. 

Cehennemde kimler sonsuz kalacak? Nemâz kılmıyanlar mı? Günâh işliyenler 

mi? Hayır! Cehennemde, Allahü teâlânın düşmânları, sonsuz yanacakdır. Günâh 

işliyen müslimânlar, Allahü teâlânın düşmanı değildir. Kabâhatli kullarıdır. Bunlar, 

yaramaz, suçlu çocuğa benzer. Yaramaz çocuğa, anası, babası düşman olur mu? 

– 1043 –

Cehennem yedi tabakadır. Birinci tabaka, en hafîfdir. Fekat, dünyâ ateşinden 

yetmiş kat dahâ şiddetlidir. Adı (Cehennem)dir. Burada, müslimânlardan bir 

kısmı yanıp, günâhlarından temizleneceklerdir. Bid’at sâhibi olanlar, muhakkak 

Cehennemde bir müddet yanacaklardır. 

İmâm-ı Muhammed Birgivînin (Vasıyyetnâmesi)ni şerh eden Kâdî zâde Ahmed 

Emîn efendi diyor ki, (Cehennemden en son çıkacak mü’min, yedibin âhıret senesi 

yanacakdır. Âhıretin bir günü, dünyânın bin senesi kadar uzundur.) 

Cehennemin ikinci tabakası dahâ şiddetlidir. Adı (Sa’îr)dir. Burada, Tevrâtı değişdirenler 

yanacak [İbni Âbidîn]. Bunlar, Allahın Peygamberi olan Îsâ aleyhisselâma 

da inanmıyor ve bu büyük Peygambere, (Bilinmeyen babanın çocuğu) diye iftirâ 

ediyorlar. Tevrâtı değişdirip, Allahü teâlânın kitâbını bozdular ve Mûsâ aleyhisselâmdan 

sonra, kendilerine nasîhat için gönderilen bin Peygamberi şehîd etdiler. 

Cehennemin üçüncü tabakası dahâ şiddetli olup, adı (Sekar)dır. Burada İncîli 

değişdirenler yanacakdır. Çünki bunlar, Îsâ aleyhisselâma inanmamış oldukları gibi, 

onda (ülûhiyyet sıfatı) bulunduğuna inanıyorlar. Tanrı üçdür. Îsâ tanrıdır 

[ba’zıları ise, Îsâ tanrının oğludur] diyerek, yehûdîlerden kötü oluyor, müşrik 

oluyorlar [İbni Âbidîn]. Hıristiyanlık çıkmadan ve putlara tapınmak başlamadan 

önce, Îsevîler mü’min idi. Muhammed aleyhisselâma inanmadıkları için, kitâblı kâfir 

oldular. Yehûdîler, islâmiyyete, bunlardan dahâ uzakdır. [(Ma’rifetnâme) ve 

(Tezkire-i Kurtubî)] 

Dördüncü tabakanın adı da (Cahîm)dir. Burada, güneşe, yıldızlara tapanlar, (Hutame) 

denilen beşincisinde, ateşe, ineğe tapanlar, müşrik olan Budistler, Berehmenler 

yanacak. Altıncı tabakası, (Lazy)dir. Burada hiç dîni olmıyanlar, müşrikler 

yanacak. 

Cehennemin yedinci tabakası, en dibi, en şiddetli tabakası olup, adı (Hâviye)dir. 

Burada münâfıklar, mürtedler yanacak. Bu yedi tabakanın ismlerinin sırası, 

(Tefsîr-i Mazherî)de ve (Gâliyye)de başka dürlü yazılıdır. Bir kimsenin Cehenneme 

gideceği ve îmânsız olduğu, son nefesinde belli olur. Bir kâfir, müslimân olursa 

ve günâhı, suçu çok olan veyâ bid’at sâhibi olan bir müslimân tevbe ederse, tertemiz 

müslimân olurlar. Cehenneme girmekden kurtulurlar. 

Mürtedler, anaları, babaları müslimân olduğu hâlde, islâm terbiyesi ile büyüdüğü 

hâlde, câhil veyâ okuyup, diploma alıp, kendilerini âlim, fen adamı sanan dinsizlerdir. 

İlm, fen denizinden bir damla tatmakla, deryâyı yutduk sanan bu zevallıların 

islâm âlimlerinden, din bilgilerinden haberleri olmadığı için, küçük yaşda işitdikleri 

kelimelere, hayâlleri ile ma’nâlar uydurarak, müslimânlık bunlardır sanıyor, islâmiyyeti 

inkâr ediyorlar. Analarına, dedelerine örümcek kafalı, müslimânlara gerici 

diyorlar. Nefslerine uyarak yalnız dünyâ arkasında koşanlara, zevk ve safâya dalanlara, 

aydın, ilerici diyor. Dünyâ ile berâber âhıreti de düşünenlere, başkalarının 

hakkını gözetenlere yobaz, ahmak diyor. Bu dünyâ böyle gelmiş, böyle gider. Cennet, 

Cehennem boş lâfdır, kim görmüş, burada ne yaparsan kârdır diyorlar. Başkaları 

ne olursa olsun, yalnız kendi kazançlarını, nefslerini, şehvetlerini düşünüyorlar. 

Herkesi aldatmak için ve geçinmek için de, iyiliği, insanlığı dillerinden düşürmüyorlar. 

En fecî’, en alçak suç olarak da, gençleri, islâm yavrularını aldatmağa, bunların 

dinlerini, îmânlarını çalarak, kendileri gibi felâkete sürüklemeğe uğraşıyorlar. 

İslâm dîninin inançlarını, emrlerini ve yasaklarını bildiren binlerce kıymetli kitâb 

yazılmış, bunların çoğu, yabancı dillere çevrilerek, her memlekete yayılmışdır. 

Buna karşılık, bozuk düşünceli, kısa görüşlü kimseler, her zemân, islâmın fâideli, 

feyzli ve ışıklı prensiplerine saldırmış, onu lekelemeğe, değişdirmeğe, müslimânları 

aldatmağa uğraşmışlardır. Dahâ çocuk iken, böyle yanlış yolda olanlara acırdım. 

Niçin doğruyu göremediklerine, İslâm dîninin yüksekliğini anlıyamadıklarına 

şaşardım. Herkesin doğru yolu bulmasını, dalâletden, dünyâ ve âhıret felâketlerinden 

kurtulmalarını istiyordum. Bu yolda, insanlara hizmet için çırpınıyordum. 

– 1044 –

Kıymetli gençleri, asîl ve temiz yavruları, şehîd evlâdlarını, bozuk yazılardan ve 

sözlerden koruması için ve müslimânlığın tam ve doğru ve ana kaynaklarına uygun 

olarak anlaşılması için, Allahü teâlâya yalvarıyordum. 

Din câhilleri, islâmiyyete ilm ile, fen ile, ahlâk ile, sıhhat ile, temizlik ile saldıramadıklarından, 

yalan söyliyerek, nâmerdce hücûm ediyorlar. 

İslâmiyyete ilm ile nasıl karşı durulabilir? İslâmiyyet, ilmin tâ kendisidir. 

Kur’ân-ı kerîmin birçok yeri, ilmi emr etmekde, ilm adamlarını övmekdedir. Meselâ 

Zümer sûresi, dokuzuncu âyetinde meâlen, (Bilen ile bilmiyen hiç bir olur mu? 

Bilen elbette kıymetlidir) buyruldu. Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” ilmi 

öven ve teşvîk buyuran sözleri o kadar çokdur ve meşhûrdur ki, düşmanlarımız 

da, bunları biliyor. Meselâ (İhyâ-ül’ulûm) ve (Mevdû’ât-ül’ulûm) kitâblarında, ilmin 

fazîleti anlatılırken, (İlmi, Çinde de olsa, alınız!) hadîs-i şerîfi yazılıdır. Ya’nî 

dünyânın en uzak yerinde ve kâfirlerde de olsa, gidip ilm öğreniniz! Bu gâvur îcâdıdır, 

istemem, demeyiniz. Bir hadîs-i şerîfde de, (Beşikden mezâra kadar ilm öğreniniz, 

çalışınız!) buyuruldu. Ya’nî, bir ayağı mezârda olan seksenlik ihtiyârın da 

çalışması lâzımdır. Öğrenmesi ibâdetdir. Bir def’a da, (Yarın ölecekmiş gibi âhırete 

ve hiç ölmiyecekmiş gibi dünyâ işlerine çalışınız!) buyurdu. Bir hadîs-i şerîfde, 

(Bilerek yapılan az bir ibâdet, bilmiyerek yapılan çok ibâdetden dahâ iyidir!) buyurdu. 

Bir kerre, (Şeytânın bir âlimden korkması, câhil olan bin âbidden korkmasından 

dahâ çokdur!) buyurdu. İslâm dîninde kadın, kocasının izni olmadan nâfile 

hacca gidemez. Sefere, müsâfirliğe gidemez. Fekat, kocası öğretmezse ve izn vermezse, 

ondan iznsiz, ilm öğrenmeğe gidebilir. Görülüyor ki, büyük ibâdet olan hacca 

iznsiz gitmesi günâh olduğu hâlde, ilm öğrenmeğe iznsiz gitmesi günâh olmuyor. 

O hâlde, kâfirler, islâmiyyete ilm ile nasıl saldırabilir? İlm, ilmi kötüler mi? Elbette 

beğenir. Kıymetlendirir. İslâmiyyete, ilm ile saldıran, mağlûb olur. 

Fen ile de saldıramazlar. Fen (Mahlûkları, hâdiseleri görmek, inceleyip anlamak 

ve deneyip benzerini yapmak) demekdir ki, bu üçünü de, Kur’ân-ı kerîm emr etmekdedir. 

Fen bilgilerine, san’ate, en modern harb silâhlarını yapmağa uğraşmak, 

farz-ı kifâyedir. Düşmanlardan dahâ çok çalışmamızı, dînimiz emr etmekdedir. Resûlullahın 

“sallallahü aleyhi ve sellem” fenni emr eden pek cânlı sözlerinden birini 

kitâbımın birinci kısm, 11. ci madde, ikinci sahîfesinde bildirmişdim. O hâlde, 

islâmiyyet, fenni, tecribeyi, müsbet çalışmayı emr eden dinamik bir dindir. 

İslâm dînine karşı olanlar, ona doktorluk ile de saldıramıyor. Peygamberimiz “sallallahü 

aleyhi ve sellem”, tıb bilgisini çeşidli şekllerde medh buyurdu. Meselâ, (İlm 

ikidir: Beden bilgisi, din bilgisi). Ya’nî ilmler içinde en lüzûmlusu, rûhu koruyan din 

bilgisi ve bedeni koruyan sıhhat bilgisidir diyerek, herşeyden önce, rûhun ve bedenin 

zindeliğine çalışmak lâzım geldiğini emr buyurdu. Bu hadîs-i şerîf, (Riyâd-unnâsıhîn) 

üçyüzseksenbirinci [381] sahîfesinde yazılıdır ve (Zübdet-ül-ahbâr)dan 

aldığını bildirmekdedir. Bunun, imâm-ı Şâfi’înin “rahmetullahi teâlâ aleyh” sözü olduğunu 

bildirenler de vardır. Bu yüce imâmın her sözü, âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîflerin 

açıklamasıdır. İslâmiyyet, beden bilgisini, din bilgisinden önce öğrenmeği emr 

ediyor. Çünki, bütün iyilikler, bedenin sağlam olması ile yapılabilir. 

Bugün, bütün üniversitelerde okutuluyor ki, doktorluk iki kısmdır: Biri hijiyen, 

ya’nî sıhhati korumak. İkincisi, terapötik, ya’nî hastaları, iyi etmekdir. Bunlardan 

birincisi başda gelmekdedir. İnsanları hastalıkdan korumak, sağlam kalmağı sağlamak, 

tıbbın birinci vazîfesidir. Hasta insan, iyi edilse de, çok kerre, ârızalı, çürük 

kalır. İşte islâmiyyet, tabâbetin birinci vazîfesini, hijiyeni garanti etmiş, te’mînât 

altına almışdır. (Mevâhib-i ledünniyye) ikinci kısmda, Kur’ân-ı kerîmin, tıbbın 

iki kısmını da teşvîk buyurduğu, âyet-i kerîmeler gösterilerek isbât edilmekdedir. 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, Rum imperatörü Herakliüs ile mektûblaşırdı. 

Birbirlerine elçi gönderirlerdi. Her iki tarafın sözlerini, mektûblarını, 

kitâblarda okuyoruz. (Mevâhib-i ledünniyye) tercemesi, ikiyüzotuzsekizinci [238] 

– 1045 –

sahîfesinde mektûbların aslı da var. Sefîrlerin ismleri, hayâtları, vak’aları ile meydânda 

iken, bindörtyüz sene sonra, bunlar yalandır demek, hangi ilm, hangi iz’ân 

sâhibine yakışır. Din düşmanlığı, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” efendimize 

karşı kinleri, akllarını örtmüş, muhâkemelerini işlemez hâle getirmiş olacak 

ki, gençleri aldatmak için, vak’aları, senedleri, vesîkaları göremiyor, açık yalanlar 

söylemekden de çekinmiyorlar. Yalan, iftirâ, insanı herkese karşı rezîl eder, yüz 

karasını meydâna çıkarır! Yâ Rabbî! Senin adâletin tâm yerindedir. İslâmiyyete, 

insanların se’âdetine saldıranlar, sonsuz azâbları hak etmekdedir! 

Bir def’a, Herakliüs birkaç hediyye göndermişdi. Bu hediyyelerden biri, bir doktor 

idi. Doktor gelince dedi ki, (Efendim! İmperatör hazretleri, beni, size hizmet 

için gönderdi. Hastalarınıza bedâva bakacağım!). Resûlullah “sallallahü aleyhi ve 

sellem”, kabûl buyurdu. Emr eyledi, bir ev verdiler. Hergün nefîs yiyecek, içecek 

götürdüler. Günler, aylar geçdi. Bir müslimân, doktora gelmedi. Doktor, utanıp 

gelerek, (Efendim! Buraya, size hizmet etmeğe geldim. Bugüne kadar, bir hasta 

gelmedi. Boş oturdum, yiyip içip, râhat etdim. Artık gideyim) diye izn isteyince, 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” tebessüm buyurdu. (Sen bilirsin! Eğer dahâ 

kalırsan, müsâfire hizmet etmek, ona ikrâm etmek, müslimânların başda gelen 

vazîfesidir. Gidersen de uğurlar olsun! Yalnız şunu bil ki, burada senelerce kalsan, 

sana kimse gelmez. Çünki, Eshâbım hasta olmaz! İslâm dîni, hasta olmamak yolunu 

göstermişdir. Eshâbım temizliğe çok dikkat eder. Acıkmadıkca birşey yimez 

ve sofradan, doymadan önce kalkar!) dedi. Görülüyor ki, müslimân, ya’nî islâmiyyetin 

emrlerine uyan, hastalık çekmez. Müslimânlardan hastalık çekenler, emrleri 

öğrenmiyenler ve yapmıyanlardır. Evet, ölüm hastalığı herkese gelecekdir. Bu 

hastalık mü’minlere bir ni’metdir. Âhıret yolculuğunun habercisidir. Hâzırlanmak, 

tevbe, vasıyyet etmek için, alârm işâretidir. Cenâb-ı Hak, çeşidli hastalıkları, ölüme 

sebeb kılmışdır. Eceli gelen, bir hastalığa yakalanacakdır: 

Ecel geldi cihâna, 

baş ağrısı behâne. 

Ahkâm-ı islâmiyyeye uyan, ya’nî islâmiyyetin gösterdiği yolda giden kimsenin 

hayâtı hastalıkla geçmez. Fekat, Peygamberlerden başka herkes, nefsine uyabilir. 

Günâh işliyebilir. Cenâb-ı Hak, günâh işliyen müslimânları, illet, kıllet veyâ zilletle 

îkâz etmekde, gafletden uyandırmakdadır. 

Din câhilleri, islâmiyyete temizlik ile de hiç saldıramıyor. Çünki, Tâbi’înden 

gençler, Eshâb-ı kirâma “rıdvânullahi teâlâ aleyhim ecma’în”, Allahü teâlâ sizi çok 

seviyor. Kur’ân-ı kerîmde sizi övüyor. Bunun sebebi nedir? Bize söyleyin de, biz 

de, sizin gibi olalım, bizi de çok sevsin dediklerinde, (Bizi çok seviyor. Çünki biz, 

temizliğe çok dikkat ederiz) diye cevâb verdiler. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde 

çeşidli yerlerde, (Temiz olanları severim!) buyuruyor. Resûlullahın “sallallahü aleyhi 

ve sellem” o güzel nûrlu yüzünü gören kimseye, (Sahâbî) denir. Birkaç dânesine 

(Eshâb) denir. O güzeli göremeyip de, yalnız, Sahâbîyi görenlere (Tâbi’în) denir. 

Müslimânlar, câmi’lere, evlere ayakkabı ile girmez. Halılar, döşemeler, tozsuz, 

temiz olur. Her müslimânın evinde hamâm olur. Kendileri, çamaşırları, yemekleri 

hep temiz olur. Onun için, mikrop ve hastalık bulunmaz. Fransızların dünyâya 

övündükleri Versay serâyında bir hamâm yok. Kâfirler pis oluyor. 

İslâmiyyete, ahlâk, fazîlet, adâlet, insanlık meziyyetleri ile de, hiç saldıramıyorlar. 

İslâm dîni, başdan başa ahlâk ve fazîletdir. İslâm dîninin, dostlara ve düşmanlara 

karşı yapılmasını emr etdiği iyilik, adâlet, cömertlik, aklları şaşırtacak derecede 

yüksekdir. Ondört asrlık hâdiseler, bunu düşmanlara da, pek iyi göstermişdir. 

Sayılamıyacak kadar çok vesîkalardan hâtıra geleni bildirelim: 

Bursa müzesi arşivinde [ya’nî evrâk mahzeninde] ikiyüz sene öncesine âid bir 

mahkeme kaydında diyor ki, Altıparmakdaki yehûdî mahallesi yanında bir arsaya 

müslimânlar câmi’ yapıyor. Yehûdîler, arsa bizimdir, yapamazsınız diyerek, iş, 

– 1046 –

mahkemeye düşüyor. Arsanın yehûdîlere âid olduğu anlaşılarak, mahkeme, câmi’in 

yıkılmasına, arsanın yehûdîlere verilmesine karâr veriyor. Adâlete bakınız! 

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki, (İyi huyları temâmlamak, 

iyi ahlâkı dünyâya yaymak için gönderildim). Bir hadîs-i şerîfde, (Îmânı yüksek olanınız, 

ahlâkı güzel olanınızdır!) buyuruldu. Îmân bile, ahlâk ile ölçülmekdedir! (İslâm 

ahlâkı) kitâbında, islâmın güzel ahlâkı yazılıdır. 

İslâmiyyete karşı olan câhiller, ahlâkla da hiç hücûm edemedikleri için, müslimân 

yavrularını aldatmak, bu ma’sûmların îmânını çalmak için, (İngiliz üsûlü) ile, 

ya’nî yalan ile, iftirâ ile, alçakca hücûm ediyorlar. Çok def’a, müslimân şekline girip 

abdestsiz, guslsüz nemâz kılarak, câmi’ yapılırken para vererek, müslimân 

görünüyorlar. Yalanlarına, hîle ve uydurmalarına inandırmağa çalışıyorlar. 

Mevkı’i, etiketi ne olursa olsun, dîne saldıranların, din câhili oldukları, islâmiyyetden 

birşey bilmedikleri anlaşılır. 

Kâfirlerin tuzaklarına düşmemek için ne lâzım olduğunu Peygamberimiz bildiriyor: 

(Nerede ilm varsa, orada müslimânlık vardır. Nerede ilm yoksa, orada kâfirlik 

vardır!) buyuruyor. İşte burada da, ilmi emr etmekdedir. 

O hâlde, kâfirlere aldanmamak için dînimizi öğrenmekden başka çâre yokdur. 

Dînimizi nereden öğreneceğiz? Gençleri aldatmak için iftirâ ve yalanlarla hâzırlanan 

veyâ papas, mason kitâblarından terceme edilmiş olan süslü yazılardan, 

radyolardan, filmlerden, gazetelerden mi? Yoksa, para kazanmak için yanlış kitâbları, 

Kur’ân tercemeleri yazan câhillerden mi? 1960 senesi Ramezân-ı şerîfinde 

de Moskova radyosu, çok iğrenç, pek alçak yalanlarla, islâmiyyete küstâhca saldırdı. 

Düşman filmleri, Peygamberlerin “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” hayâtını, 

islâm târîhini, yanlış, iğrenç olarak gösteriyor, uydurma resmler yapıyorlar. Müslimânlar, 

bu bozuk filmleri, doğru sanarak, seyr ediyor. Dinleri, îmânları bozuluyor. 

Düşmanların radyosu, filmleri, mecmû’aları, böyle yaylım ateşine devâm etmekdedir. 

Bu hücûmlardan korunmak için, dînimizi nereden öğrenelim! 

Gözü ağrıyan kime baş vurur? Çöpçüye mi, avukata mı, matematik öğretmenine 

mi, yoksa göz mütehassısı olan doktora mı? Elbet, mütehassısa gidip, çâresini öğrenir. 

Dînini, îmânını kurtarmak için çâre arayanın da, avukata, matematikçiye, gazeteye, 

sinemaya değil, din mütehassısına baş vurması lâzımdır. Din mütehassısı nerede 

ve kim? Beyrutda, Mısrda, Sûriyede, Irâkda arabca öğrenen tercümânlar mı? 

Hayır. Din mütehassısları, şimdi toprak altında! Dünyâda bulmak çok güc! 

Din âlimi olmak için, edebiyyât ve fen üzerinde, fen ve edebiyyât fakültelerinden 

diploma almış olanlar kadar bilgi sâhibi olmak, Kur’ân-ı kerîmi ve ma’nâlarını 

ezberden bilmek, binlerle hadîs-i şerîfi ve ma’nâlarını ezber bilmek, islâmın 

yirmi ana ilminde mütehassıs olmak ve bunların kolları olan seksen ilmi iyi bilmek, 

dört mezhebin inceliklerine vâkıf olmak, bu ilmlerde ictihâd derecesine yükselmek, 

tesavvufun en yüksek derecesi olan (Vilâyet-i hâssa-i Muhammediyye) denilen kemâle 

yetişmiş olmak lâzımdır. Böyle bir âlim şimdi nerede? Şimdi, din adamı tanınanlar, 

mükemmel arabca bilenler, acabâ bu büyüklerin kitâblarını okuyabilir 

ve anlıyabilir mi? Şimdi böyle bir âlim meydâna çıksa idi, kimse dîne saldıramaz, 

hayâsızca iftirâlar savuran kahramânlar(!) kaçacak yer arardı. Eskiden medreselerde, 

câmi’lerde, zemânın fen bilgileri de okutulurdu. İslâm âlimleri fen bilgilerini 

öğrenmiş olarak yetişirdi. Sultân Abdülmecîd zemânında, mason Reşîd pâşanın, 

ingiliz sefîri ile berâber hâzırladığı ve 26 Şa’bân 1255 [m. 1839] da i’lân etdiği 

tanzîmât kanûnu, fen derslerinin medreselerde okutulmasını yasakladı. Böylece, 

din adamlarının câhil olmalarına ilk adım atıldı. 

Hakîkî din âlimi, vaktîle çok vardı. Bunlardan biri, imâm-ı Muhammed Gazâlîdir 

“rahmetullahi aleyh”. Din bilgilerindeki derinliğine, ictihâdda derecesinin yüksekliğine, 

eserleri şâhiddir. Bu eserleri okuyup anlıyabilen, onu tanır. Onu tanıyamıyan, 

kendi kusûrunu Ona yüklemeğe yeltenir. Âlimi tanımak için, âlim olmak 

– 1047 –

lâzımdır. O, zemânının bütün fen bilgilerinde de, mütehassıs idi. Bağdâd Üniversitesinin 

rektörü idi. O zemânın ikinci dili olan rumcayı iki senede öğrenmiş, eski 

Yunân ve Roma felsefesini, fennini incelemiş, yanlışlarını, yüz karalarını kitâblarında 

bildirmişdir. Dünyânın döndüğünü, maddenin yapısını, ay, güneş tutulmasının 

hesâblarını, dahâ nice teknik ve sosyal bilgileri yazmışdır. 

İslâm âlimlerinden biri de, İmâm-ı Rabbânî Ahmed-i Fârûkîdir “rahmetullahi 

teâlâ aleyh”. Bunun din bilgilerindeki derinliği ve ictihâd derecesinin yüksekliği, 

hele tesavvufdaki, vilâyetdeki kemâli, aklın, idrâkin üstünde olduğunu, dinde 

söz sâhibi olanlar, ittifakla söylediği gibi, Amerikada yeni çıkan kitâblar da, bu 

se’âdet güneşinin ışıkları ile aydınlanmağa başlamışdır. İmâm-ı Rabbânî “rahmetullahi 

aleyh”, zemânının fen bilgilerinde de mütehassıs idi. (Mektûbât)ın birinci 

kısmının ikiyüzaltmışaltıncı mektûbunda, (Oğlum Muhammed Ma’sûm “rahmetullahi 

teâlâ aleyh”, bugünlerde, (Şerh-ı mevâkıf) kitâbını temâmladı. Derslerinde, 

Yunân felsefecilerinin hatâlarını anladı) buyuruyor. Bu kitâb, islâm medreselerinin, 

yüksek [Üniversite] kısmında son zemânlara kadar okutulan bir fen kitâbıdır. 

Kâdî Adûd yazmış, seyyid şerîf Alî Cürcânî “rahmetullahi teâlâ aleyhimâ” 

şerh etmişdir. Bin sahîfe kadar olup, o zemânın fen bilgilerini anlatmakdadır. 

Kitâb, altı mevkıfe ayrılmış olup, her birinde mersadlar vardır. Dördüncü mevkıf, 

birinci mersad üçüncü kısm, ikinci maksadda yer küresinin yuvarlak olduğunu, altıncı 

maksadda da, batıdan doğuya doğru döndüğünü isbât etmekde, atomu, maddenin 

çeşidli hâllerini, kuvvetleri ve psikolojik olayları bildirmekdedir. 

Avrupalılar, fen bilgilerinin çoğunu ve hepsinin temelini islâm kitâblarından aldı. 

Avrupalılar, dünyâ tepsi gibi düz, etrâfı dıvar çevrili zan ederken, müslimânlar 

yer küresinin yuvarlak olup döndüğünü buldular. (Şerh-i mevâkıf) ve (Ma’rifetnâme) 

kitâbları, bunu uzun yazmakdadır. Mûsul ve Diyâr-ı Bekr arasındaki Sincâr 

sahrâsında, meridyenin uzunluğunu ölçdüler ve bugünkü gibi buldular. 581 [m. 

1185] de vefât eden Nûr-üd-dîn Batrûcî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, Endülüs İslâm 

Üniversitesinde astronomi profesörü idi. (El-hayât) kitâbında bugünkü astronomiyi 

yazmakdadır. Galile, Kopernik, Newton, dünyânın döndüğünü müslimân 

kitâblarından öğrenip söyleyince, bu sözleri suç sayıldı. Galile, papaslar tarafından 

muhâkeme edilip habs olundu. Tanzîmâta kadar medreselerde fen dersleri okutuluyordu. 

Aydın din adamları yetişiyordu. Dünyâya önderlik ediyorlardı. Fen dersleri 

kaldırılınca, keşfler, buluşlar da durdu. Batı, doğuyu geçmeğe başladı. 

Bugün, dînimizi, o büyük âlimlerin kitâblarından okuyup, öğreneceğiz! Din bilgileri, 

Ehl-i sünnet âlimlerinden veyâ bunların kitâblarından öğrenilir. Keşf ile, ilhâm 

ile, ilm elde edilmez. Bunların kitâblarını okuyan, hem ilm öğrenir, hem de 

kalbleri temizlenir. 

İnsânların, sıhhatli, sağlam ve râhat, neş’eli yaşamalarına ve âhıretde sonsuz 

se’âdete kavuşmalarına sebeb olan fâideli şeylere (Ni’met) denir. Allahü teâlâ, çok 

merhametli olduğu için, kullarına lâzım olan bütün ni’metleri yaratdı. Bunlardan nasıl 

istifâde edileceğini, nasıl kullanacağımızı, Peygamberleri ile gönderdiği kitâblarında 

bildirdi. Bu bilgilere (Din) ve (Ahkâm-ı islâmiyye) denir. Müslimân olsun, kâfir 

olsun, herhangi bir insan, bu kitâblara uygun yaşarsa, dünyâda râhat ve huzûr içinde 

olur. Meselâ, bir eczâhânede yüzlerce fâideli ilâc vardır. Her ilâcın kutusunda târifnâmesi 

vardır. İlâcı, târifeye uygun kullanan, fâidesini görür. Târifeye uymayan 

ilâcdan zarar görür. Kur’ân-ı kerîme uygun yaşayan da ni’metlerden fâide görür. 

Dünyâda ve âhıretde se’âdete kavuşmak, râhat ve neşeli yaşamak için müslimân 

olmak lâzımdır. Îmânı olan ve ahkâm-ı islâmiyyeye uyan, ya’nî harâmlardan sakınıp 

ve ibâdetlerini yapan kimseye, müslimân denir. Îmân, belli altı şeye ve bütün 

emr ve yasakların hepsine inanmak demekdir. Allahü teâlâ hakîkî müslimândan 

râzı olur. Onu sever. Hakîkî müslimân olmak için, Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdikleri 

gibi îmân etmek ve ibâdetlerini doğru ve (İhlâs) ile yapmak lâzımdır. Al- 

– 1048 –

lahü teâlâ doğru ve ihlâs ile ibâdet yapanları seveceğini, bunların kalblerine dünyâda 

feyzler, nûrlar vereceğini, âhıretde de (Sevâb), ya’nî iyilik vereceğini va’d etdi. 

(İbâdet), emrleri yapmak, (Takvâ) harâmlardan, yasak edilmiş olanlardan sakınmak 

demekdir. İbâdetlerin doğru olması için, nasıl yapılacaklarını öğrenmek 

ve öğrendiklerine uygun olarak yapmak lâzımdır. (İhlâs), gerek beden ile, gerek 

mal ile yapılan farz veyâ nâfile bütün ibâdetleri, meselâ hayrât ve hasenât yapmağı, 

müslimânları sevindirmeği, onları sıkıntıdan kurtarmağı, zikri, istigfârı Allah rızâsı 

için yapmakdır. Mal, mevkı’, hurmet, şöhret kazanmak için yapılan ibâdetde 

ihlâs olmaz, riyâ olur. Böyle ibâdete sevâb verilmez. Günâh olur, azâb yapılır. Bid’at 

işliyenlerin, harâm işliyenlerin ve böyle kimselerle ve kâfirlerle, mezhebsizlerle arkadaşlık, 

komşuluk yapanların kalblerinde, ihlâs kalmaz. Zulmet, kara lekeler hâsıl 

olur. İmâm-ı Rabbânî “rahmetullahi aleyh” birinci cildin elli dokuzuncu mektûbunda 

buyuruyor ki, (Bütün mü’minler ibâdet yaparken, Allahü teâlâ emr etdiği 

ve beğendiği için yapmağa niyyet ediyorlar. Böylece ihlâs ile yapıyorlar. Fekat 

bütün işlerin, iyiliklerin hep ihlâs ile yapılması ve bu ihlâsın kalbe hemen gelmesi 

lâzımdır. Ba’zı kimselerde, ibâdetlere başlarken yapılan niyyet, ihlâs, zahmet çekerek, 

kendini zorlıyarak hâsıl oluyor ve kısa bir zemân devâm ediyor. Sonra kalbe 

nefsin arzûları geliyor. Devâmlı ihlâs sâhiblerine (Muhlas) denir. Zahmet çekerek 

elde edilen, devâmsız ihlâsın sâhiblerine (Muhlis) denir. Muhlas olana, ibâdet 

yapmak, tatlı ve kolay olur. Çünki bunlarda, nefslerinin arzûsu ve şeytânın vesvesesi 

kalmamışdır. Böyle ihlâs, insanın kalbine ancak bir Velînin kalbinden gelir). 

İbâdete başlarken nefs ve şeytân ile mücâdele ederek, devâmsız olan ihlâs elde 

edilebilince, böyle ihlâs ile yapılan ibâdetler de, zemânla nefsi za’îfletir, devâmlı 

ihlâs elde etmeğe sebeb olur. Fekat buna kavuşmak senelerce sürer. 

Şimdi biliyoruz ki, ültra viyole şuâ’lar, mikropları öldürüyor. Verem hastaları 

senatoryumlarda şuâ’ tedâvîsi ile ciğerlerini temizliyor. Ültra viyole ışınlar, ciğerleri 

temizlediği gibi, kalb aynasını temizleyen, kalbi hastalıkdan kurtaran şuâ’lar 

da vardır. Bu şuâ’lara (Nûr), (Feyz) denir. Kalbin hasta olması, nefse uyarak harâmları 

beğenmesi, bunlara düşkün olması demekdir. Ültra viyole ışınlarını güneş 

yayıyor. Nûrların saçıldığı kaynak ise, Evliyânın kalbleridir. Evliyânın kalbleri, ondördüncü 

ay gibidir. Ay güneşden aldığı ışıkları saçıyor. Velîlerin kalbi de, Resûlullahın 

“sallallahü aleyhi ve sellem” güneş gibi nûr saçan mubârek kalbinden saçılıp, 

kendilerine gelen nûrları cihâna yaymakdadır. Evliyâ, öldü. Bugün bulunanın 

da nerede olduğu bilinmiyor. Fekat, insan ölünce, kalb ve rûh ölmez. Hattâ, beden 

kafesinden kurtulduğu için, dahâ kuvvetli olur. Bugün, her yerde, her odada 

elektro manyetik dalgalar var. Fekat, haberimiz olmuyor. Bunları almak, duymak 

için, alıcı kuvvet, meselâ radyo lâzım. Her yerde nûr şuâ’ları da vardır. Fekat, bunlardan 

da haberimiz yok. Bunları almak, fâidelenmek için de, bir kuvvet, bir âlet 

lâzımdır. Bu alıcı kuvvet, yine kalbdir. Kalbler, fosforessans hâssası olan madde 

gibidir. Aldığı nûrları, karanlık kalblere saçarak, onları parlatır. Mü’min çok yaşayıp, 

ibâdetleri ve takvâsı artdıkca, kalbinin alabileceği nûr mikdârı da artar. Fekat, 

bu nûrları, feyzleri çabuk ve çok alabilmek için, bir Velîyi sevmek lâzımdır. Sohbetinde, 

yanında bulunarak, onun sevgisini de kazanırsa, dahâ çok feyz alır. 

Kalb, göğsümüzün sol tarafındaki et parçası demek değildir. Ona yürek denir. 

Yürek, hayvanda da bulunur. İnsana mahsûs olan kalbe (gönül) diyoruz. Kalb, bir 

kuvvetdir, görünmez. Te’sîrleri ile, eserleri ile tanınır. Elektrik cereyânı da görünmiyor. 

Ampulden geçdiği zemân, rezistans telini ısıtarak, ışık saçdırdığı için, ampulde 

bulunduğunu anlıyoruz. Hâlbuki, elektrik madde değildir. Bir yer kaplamaz. 

Kalb dediğimiz kuvvet de, madde değildir. Yer kaplamaz. Yürek denilen et parçasında 

eserleri göründüğü için, kalbin yeri yürekdir diyoruz. 

[Kalb adalesi veyâ kapakları bozuk olup ameliyyat ile düzeltilemiyen kimsenin 

yüreği çıkartılarak, ölüm hâline gelmiş olan başkasının sağlam yüreği buna takılmakdadır. 

Kalb takılanların birkaç günde öldüklerini işitiyoruz. Yaşıyacaklarını dü- 

– 1049 –

şünürsek, bunların gönül dediğimiz kalb latîfesi değişmemekde, kalbinde ve rûhunda 

bir değişiklik olmamakdadır. Yürek veyâ başka bir organ takılan kimse gençleşmez. 

Yaşı ilerlemesine devâm eder.] 

Elektrik, bakır tel ile iletiliyor. Radyo vericisi ile alıcısı, birbirine elektromanyetik 

titreşimlerle bağlanıyor. Kalbleri birbirine bağlıyan bağın da, muhabbet olduğu 

(Mektûbât)ın dördüncü cildinin yirmibirinci mektûbunda yazılıdır. Bir insan, 

bir Velîyi görüp konuşarak veyâ kitâblarını okuyarak, onun islâmiyyete tâm bağlı 

olduğunu, deryâ gibi ilm sâhibi olduğunu, güzel ahlâkını, herkese iyilik yapdığını 

anlayıp sever. Resûlullahı çok sevdiği için, Onun izinde bulunanı da sever. Fekat, 

bu güzel sıfatları sevmesi yetişmez. Bu sıfatların sâhibini iyi tanıyıp sevmesi 

lâzımdır. Çünki, bu sıfatlar münâfıklarda, kâfirlerde, masonlarda da görülebilir. 

Bunun için, mürşid olduğunu anlayıp, onu görmekden ve kendini göremeyince, şeklini, 

sûretini kalbine, hayâline getirmekden zevk almak lâzımdır. Bu hâle (Râbıta) 

yapmak denir. Ona her zemân râbıta yaparak, görmüş gibi olur. His uzvlarına 

te’sîr eden herşey kalbe de te’sîr eder. Güzel birşeyi görmek kalbe te’sîr etdiği gibi, 

o şeyi düşünmek de kalbe te’sîr eder. Ya’nî, (Râbıta) yapmak, yanında bulunmak 

gibi olur. Ne kadar çok sevişirlerse, o kadar çok feyz alır. Ubeydüllah-ı Ahrâr, 

(Kalbi, mala, mülke ve her çeşid dünyâ işlerine bağlamak suç olmuyor da, bir 

mü’mine bağlamak niçin suç olsun?) buyurmuşdur. 

Güneşin karşısına bir ayna koyalım. Bu ayna karşısına, ikinci bir ayna, bunun 

karşısına da üçüncü bir ayna, bunun karşısına dördüncü, böylece otuzuncu aynaya 

bakınca, güneş bu aynada görünür. Çünki, her ayna birbirine güneşi göstermekdedir. 

Bunun gibi, Eshâb-ı kirâmın “aleyhimürrıdvân” hepsinin kalbi, Resûlullahın 

“sallallahü aleyhi ve sellem” mubârek kalbinden saçılan nûrların te’sîri ile, ayna 

gibi cilâlandı. Çünki Onu, çok, pekçok seviyorlardı. Onun güzel ahlâkını, tatlı 

sözlerini ve mu’cizelerini ve nûrlu yüzünü görerek, kendisine âşık olmuşlardı. Her 

işlerinde Onun gibi olmağa çalışıyorlardı. Herbiri, canını, Onun bir işâreti ile fedâ 

ediyordu. Onu iyi anlayıp, çok severek ve sohbetinde bulunarak, bol bol aldıkları 

nûrları, kendilerine âşık olan, bağlanan genç kalblere yayıp, bunları temizlediler. 

Bu nûrlar, bu kalblerden de, bunlara bağlanan başka gençlerin kalbine geldi. 

Böylece, binüçyüz sene kadar, aynı nûrlar, Evliyânın kalbinden saçılarak, her 

asrda, bu kalblere bağlanan kalbleri temizleyip ayna gibi yapdılar. Ya’nî, kalb gözleri 

açıldı. Bu se’âdete kavuşan bahtiyârlara, (Velî), (Evliyâ) denildi. Evliyânın büyüklerinden, 

zemânının kutbu, Mazher-i Cân-ı Cânân buyuruyor ki, (Bütün kazanclarıma, 

mürşidlerimi çok sevmekle kavuşdum. Se’âdetlerin anahtarı, Allahü teâlânın 

sevdiklerini sevmekdir). Alî Râmîtenî “kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz” hazretleri 

buyurdu ki, (Allah adamlarının kalbleri, Hakkın nazargâhıdır. O kalblere 

girmiş olanlara da, o nazardan nasîb erişir.) 

Kalb, hem nefse, hem his uzvlarına bağlıdır. His uzvları ne ile meşgûl olursa, kalb 

ona bağlanır. İnsan güzel bir şeyi görünce, güzel bir ses duyunca, tatlı birşey alınca, 

kalb bunlara bağlanır. Bu sevgi insanın elinde olmaz. İnsan güzel birşey okuyunca, 

kalb, bunların ma’nâlarına, yazarına bağlanır. Güzel, tatlı demek, kalbe güzel, 

tatlı gelen şey demekdir. İnsan, çok def’a hakîkî güzelliği anlıyamaz. Nefse güzel 

gelen ile, kalbe güzel geleni birbiri ile karışdırır. Kalb kuvvetli ise, hakîkî güzelliği 

anlayıp, onu sever, bağlanır. Âyet-i kerîmeler, hadîs-i şerîfler, Evliyânın sözleri, 

düâ, tesbîh gibi kıymetli şeyler, aslında güzeldir. Çok tatlıdır. Kalbin nefse bağlılığı 

azalınca ve nefsin elinden kurtulunca, bunları okuduğu, duyduğu zemân, bunların 

güzelliğini anlar ve bağlanır da, insanın haberi olmaz. Kur’ân-ı kerîm okuyunca 

veyâ dinleyince, zikr yapınca, ibâdetleri yapınca, Allahü teâlâyı sever. Kalbi, 

nefsin elinden, baskısından kurtarmak için, nefsi ezmek, kalbi uyandırıp kuvvetlendirmek 

lâzımdır. Bu da, Resûlullaha uymakla olur. Muhammed aleyhisselâma 

uyarak, kalbini nefsinin pençesinden kurtaran bir kimse, bir Velîyi incelerse, 

onun Resûlullahın vârisi, Allahın sevgili kulu olduğunu anlar. Allahü teâlâyı 

– 1050 –

çok sevdiği için, Allahın sevdiğini de çok sever. Fekat, sevebilmek kolay birşey değildir. 

Nefsin sevdiklerini, kalbin sevdiği hakîkî güzellikler sanarak aldananlar çok 

olmuş, felâkete sürüklenmişlerdir. 

Allahü teâlânın sevgisine kavuşmak için çalışana (Sâlih) denir. Bu sevgiye kavuşmuş 

olana (Ârif) veyâ (Velî) denir. Başkalarının da kavuşmalarına vâsıta olana 

(Vesîle) ve (Mürşid), bunların üçüne de (Sâdık) denir. Allahü teâlâ, Âl-i İmrân 

sûresinin otuzbirinci âyetinde, meâlen buyuruyor ki, (Onlara söyle! Eğer Allahı seviyorsanız, 

bana tâbi’ olunuz! Allah, bana tâbi’ olanları sever). Allahü teâlâyı sevmenin 

alâmeti, Onun Resûlüne tâbi’ olmakdır. Tâbi’ olmak, emrlerine ve yasaklarına 

uymak demekdir. Onun emrlerine ve yasaklarına (İslâmiyyet) ve (Ahkâm-ı islâmiyye) 

denir. Allahü teâlâyı seviyorum diyenin, islâmiyyete uyması lâzımdır. İslâmiyyete 

uyan kimseye (Müslimân) denir. Allahü teâlâ, müslimânların, birbirlerini 

sevmelerini emr etdi. Kâfirleri ve münâfıkları ve mürtedleri sevmemeği emr etdi. 

Bunun için, (Hubb-i fillah), ya’nî Allahı sevenleri sevmek ve (Bugd-ı fillah) ya’nî 

Allahü teâlânın düşmanlarını sevmemek, îmânın şartı oldu. Müslimân olmıyana (Kâfir) 

denir. Müslimânlıkdan ayrılıp, kâfir olana (Mürted) denir. Müslimân olmıyan, 

fekat, müslimân görünen kâfire (Münâfık) denir. Bunların üçünü de sevmemek, îmânın 

şartıdır. Tevbe sûresi, yüzyirminci âyetinde meâlen, (Ey mü’minler! Dâimâ, her 

zemân, sâdıklar ile birlikde bulunun!) buyuruldu. Bu âyet-i kerîme, berâber olmağı 

emr etmekdedir. Bir hadîs-i şerîfde, (Allahü teâlânın, kalbime akıtdığı, doldurduğu 

feyzlerin, nûrların hepsini Ebû Bekrin kalbine akıtdım!) buyuruyor. Ebû Bekr 

“radıyallahü teâlâ anh”, takvâsı ve ibâdetleri herkesden çok olduğu için ve Resûlullahın 

büyüklüğünü ve Ona nazaran kendinin hiç olduğunu herkesden çok anladığı 

ve Resûlullahın sevgisini herkesden çok kazandığı için, feyzler, Ona başkalarına 

gelenden dahâ çok geldi ve gelen feyzlerin hepsini aldı. Bunlardan ve benzerlerinden 

anlaşılıyor ki, dînimiz, Evliyâ ile berâber bulunmağı, Resûlullahın yolunu 

bunlardan öğrenmeği istemekdedir. 

Eshâb-ı kirâm ile Tâbi’în-i izâma (Selef-i sâlihîn) denir. Bunlardan sonra, hicretin 

dörtyüz senesi sonuna kadar gelen Ehl-i sünnet âlimlerine, (Halef-i sâdıkîn) denir. 

Halef-i sâdıkîn, îmân ve amel bilgilerinde ve kalb ma’rifetlerinde, hep Selef-i 

sâlihîne tâbi’ olmuşlar, bunların yolundan hiç ayrılmamışlardır. Dörtyüz senesinden 

sonra, mutlak müctehid kalmadığı gibi, bindörtyüz senesinden sonra da, insân-ı kâmil 

görülemez oldu. İnsân-ı kâmil olmıyan, Evliyâ ve müctehid olmıyan müceddidler 

“rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în”, kıyâmete kadar, yeryüzünde bulunacakdır. 

Bu müceddidler, müctehidlerin kitâblarını her tarafa yayacaklar, unutulmuş 

olan hak yolunu, Ehl-i sünnet bilgilerini insanlara bildireceklerdir. Dünyâya yayılmış 

olan, bid’at sâhiblerinin ve sahte tarîkatcıların ve zındıkların, fen ve din yobazlarının, 

yalanlarına, iftirâlarına cevâblar vereceklerdir. Bunların yazdıkları doğru 

kitâbları bulup okuyanlar, dünyâda ve âhıretde se’âdete kavuşacaklardır. 

Büyük islâm devleti olan Gaznevî imperatorluğunun kurucusu, sultân Mahmûd-i 

Gaznevî, Ebül-Hasen-i Harkânîye, (Bâyezîd-i Bistâmî nasıl bir zât idi?) diye 

sordu. Cevâbında, (Bâyezîd, öyle kâmil bir Velî idi ki, Onu görenler hidâyete kavuşurdu. 

Allahü teâlânın râzı olduğu kimselerden olurdu) dedi. Sultân Mahmûd, bu 

cevâbı beğenmedi. (Ebû Cehl, Ebû Leheb gibi kimseler, Fahr-i kâinâtı, Server-i âlemi 

“sallallahü aleyhi ve sellem” nice kerre gördüler. Bunlar hidâyete gelmedi de, 

Bâyezîdi görenlerin hidâyete geldiklerini nasıl söylüyorsun? O, Resûlullahdan 

“sallallahü aleyhi ve sellem” dahâ yüksek mi ki, iki cihânın efendisini, üstünlerin üstünü 

olan, Allahü teâlânın sevgili Peygamberini gören, küfrden kurtulamadı da, Bâyezîdi 

görenler nasıl kurtulur?) dedi. Ebül-Hasen “rahmetullahi aleyh” buyurdu ki, 

(Ebû Cehl ve Ebû Leheb gibi ahmaklar, Allahü teâlânın sevgili Peygamberini “sallallahü 

aleyhi ve sellem” görmediler. Ebû Tâlibin yetîmi, Abdüllahın oğlu Muhammedi 

“sallallahü aleyhi ve sellem” gördüler. O gözle bakdılar. Eğer, Ebû Bekr-i Sıddîk 

gibi bakarak, Resûlullah olarak görselerdi, eşkıyâlıkdan, küfrden kurtulur, 

– 1051 –

Onun gibi kemâle gelirlerdi). Meâl-i şerîfi, (Onların sana bakdıklarını görürsün. Onlar, 

seni anlıyamıyorlar. Üstünlüğünü göremiyorlar) olan A’râf sûresinin yüzdoksanyedinci 

[197] âyeti bu inceliği bildirmekdedir. Sultân Mahmûd hân “rahmetullahi 

teâlâ aleyh” bu cevâbı çok beğendi. Din büyüklerine olan sevgisi artdı. 

(Se’âdet-i Ebediyye) kitâbını okuyarak anlıyan bahtiyâr bir kimse, hem din bilgilerini 

öğrenir, hem de İmâm-ı Rabbânîyi “rahmetullahi aleyh” tanıyarak, kalbi Ona 

meyl eder, bağlanır. Onun bütün dünyâya saçdığı nûrları alıp, olgunlaşmağa, kemâle 

gelmeğe başlar da haberi olmaz. Ham bir karpuz, güneşin ışıkları karşısında zemânla 

olgunlaşdığı, tatlılaşdığı gibi yetişerek kâmil bir insan olur. Bu dünyâyı, hayâtı 

görüşünde değişiklikler olduğunu his eder. Hâller, zevkler, tatlı rü’yâlar görmeğe 

başlar. İmâm-ı Rabbânîyi, Evliyâyı, Eshâb-ı kirâmı ve Resûlullahı “sallallahü aleyhi 

ve sellem” rü’yâda görmeğe, uyanık iken rûhlarını insan şeklinde görmeğe, bunlarla 

konuşmağa başlar. Nefsi de gafletden kurtulup, nemâzın tadını duymağa, ibâdetlerden 

zevk almağa başlar. Günâhlardan, harâm olan şeylerden, kötü huylardan 

nefret duyar. İyi huylar onun âdeti olur. Herkese iyilik eder. Cem’iyyete, millete fâideli 

olur. Se’âdet-i ebediyyeye kavuşur ve başkalarını da kavuşdurur. Hanefî mezhebinin 

büyük âlimlerinden seyyid Şerîf Cürcânî hazretleri, (Şerh-i mevâkıf) sonlarında 

ve (Şerh-ul-metâli’ hâşiyesi) baş tarafında ve (Berîka)nın ikiyüzyetmişinci sahîfesinde 

buyurduğu gibi, Evliyânın sûretleri, öldükden sonra da talebesine görünüp 

feyz verirler. Fekat, bunları görebilmek ve rûhlarından feyz alabilmek kolay değildir. 

Ehl-i sünnet i’tikâdını ve ahkâm-ı islâmiyyeyi, kitâblardan öğrenmek ve öğrendiklerine 

uymak ve Evliyâyı sevmek, saygılı olmak lâzımdır. (Merec-ül-bahreyn)de 

diyor ki: (Tesavvuf büyüklerinin hepsi, Ehl-i sünnet idi. Bid’at sâhiblerinden hiçbiri, 

Allahü teâlânın ma’rifetine yaklaşamamışdır. Vilâyet nûrları, bunların kalblerine 

girmemişdir. Amelde ve i’tikâdda olan bid’atin zulmeti, vilâyet nûrunun kalbe girmesine 

mâni’ olur. Kalb, bid’at pisliklerinden temizlenmedikce ve Ehl-i sünnet i’tikâdı 

ile süslenmedikce, hakîkat güneşinin ışıkları oraya giremez. O kalb, yakîn nûru 

ile aydınlanamaz). (Mekâtîb-i şerîfe)de altmışdokuzuncu mektûba bakınız! 

(İrşâd-üt-tâlibîn)de diyor ki, (Büyük âlim vefât edince, feyz vermesi kesilmez. 

Hattâ artar. Fekat [kalb hastalıklarına şifâ olan bakışları ve sözleri devâm etmediği 

için] bir insanın meyyit ile olan bağlılığı, diri ile olan gibi olamaz. Bunun için, 

(Üveysî) olmak, ya’nî meyyitin rûhâniyyetinden feyz almak az olur. Fenâ ve Bekâya 

yükselen dirilerin meyyit ile irtibâtları, diri iken olduğu kadar değil ise de, 

çok olur ve bunlar meyyitden çok feyz alırlar. Fekat, diri iken dahâ fazla alırlar. 

Çünki diriler, yanındakilerin ahkâm-ı islâmiyyeye yapışmalarını sağlar. Bütün 

hâlleri ve sözleri ile kalblerine te’sîr ederek, muhabbetin artmasına, böylece dahâ 

çok feyz almalarına sebeb olurlar). Görülüyor ki, bir Mürşid aramak lâzımdır. 

Sâdık ve temiz bir müslimân, Evliyâ diri iken de, kabrde iken de, rûhlarından feyz 

alır ise de, diri olan Evliyâ, bunun yapması lâzım olan vazîfeleri söyler. Hatâlarını 

düzeltir. Böylece, feyz alması kolaylaşır ve çok olur. Ölüler ise birşey söyliyemez. 

Yol gösteremez. Kusûrlarını bildiremez. Feyz alması azalır veyâ durur. İlhâm 

ve rü’yâ ile meyyitden ders almak da olamaz. Çünki, ilhâmlara ve rü’yâlara, 

vehm, hayâl ve şeytân karışabilir. Karışmamış olanları da, te’vîlli, ta’bîrli olabilir. 

Doğruları, iğrilerinden ayırd edilemez. Kazanç pek kıymetli ise de, zarar da, o derece 

tehlükelidir. Böyle olmakla berâber, hakîkî âlim bulunmadığı zemânlarda, 

mürşid geçinen câhillere aldanmayıp, mevtâların rûhlarından feyz almağa çalışmalıdır. 

Buna kavuşmak için, Ehl-i sünnet i’tikâdında olmak ve ahkâm-ı islâmiyyeye 

uymak ve hakîkî âlimlerin kitâblarını okumak ve okuyan ile sohbet etmek 

şartdır. Küçük çocuk, en çok anasını sever ve ona sığınır. Aklı başına gelince, babasına 

dahâ çok güvenir, buna sığınır ve bundan fâidelenir. Mektebe veyâ san’ata 

başlayınca, hocasına, ustasına sarılır. Bunlardan fâidelenir. Allahü teâlânın âdeti 

böyledir. Rûhun kazançları da, bunun gibi, önce ana, baba ve âlim, sonra Resûlullah 

“sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” vâsıtası ile alınıyor. 

– 1052 –

Süâl: Hicrî ondördüncü asrın yarısından sonra, dünyânın hiçbir yerinde Velî görülemediğine 

göre, eski Velîlerin sözlerini okuyup, onları tanıyarak, kalbimizi, kalblerine 

bağlayacağımıza, niçin doğruca, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” efendimizin 

kalbine bağlamıyor, Onun kuvvetli olan nûrunu almıyoruz. Ona intisâb, 

ya’nî bağlanmak, ya’nî inanmak ve sevmek, zâten îmânın şartı değil midir? 

Cevâb: Doğruca Resûlullaha “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem”, vefâtından sonra 

da, mubârek rûhuna bağlanmak, elbet dahâ fâideli, hattâ lâzım ve vâcibdir. (Mekâtîb-i 

şerîfe)nin seksenbirinci mektûbunda diyor ki, (Evliyâyı bir gözlük olarak düşünüp, 

Resûlullaha ve Allahü teâlâya bu gözlük ile bakmalıdır.) Bir Velîyi veyâ kitâblarını 

bulup, bunu tanımak, buna râbıta yapmak, Resûlullahın “sallallahü teâlâ 

aleyhi ve sellem” mubârek rûhuna bağlanmak içindir. Bir insânın hiç görmediği kimsenin 

şeklini, sûretini, yalnız işitmekle, okumakla öğrenerek, hayâline getirmesi çok 

zordur. Onun kendisi değil, başkası görünebilir. Bunun için, Resûlullaha râbıta 

yapılmaz. Çünki, başkasının Resûlullah olduğuna inanmak küfr olur. Evliyâyı düşünmekde, 

bu tehlüke yokdur. Bir Velîyi düşünen, gönül gözü ile, onun mubârek kalbine 

bakmış olur. Orada Resûlullahın mubârek kalbini görür. Böylece, Resûlullaha 

bağlanmış olur. Bizim gibi câhillerin, gâfillerin, Resûlullahı düşünmemiz ancak 

böyle olur. Bu sûret ile, Ondan feyz aldıkdan sonra, doğruca kendisine bağlanmak 

ve Evliyânın kabrlerinden, rûhlarından feyz almak, mümkin ve kolay olur. Resûlullaha 

bağlanarak feyz alan kimse, Onu çok sever. İmâm-ı Gazâlî “rahmetullahi 

aleyh” (Eyyühel-veled) kitâbının sonunda buyuruyor ki, (Her müslimân, terbiye edici 

bir üstâda muhtâcdır. Üstâd onu terbiye ederek, kötü huylardan kurtarır. Bunların 

yerine iyi huyları yerleşdirir. Terbiye etmek, çiftçinin tarladaki dikenleri, zararlı 

otları temizliyerek ekdiği tohumların kuvvetli, iyi olmasına çalışması gibidir. Allahü 

teâlâ, kullarına doğru yolu göstermek için, Peygamber “sallallahü aleyhi ve sellem” 

gönderdi. Peygamber vefât edince, Ona vekîl olarak Evliyâyı yaratdı. Velînin 

alâmeti şunlardır: ..........) Bu kitâbın arabî olan aslı ile türkçe ve fransızca tercemeleri 

Hakîkat Kitâbevi tarafından basdırılmışdır. Velî, Resûlullahı “sallallahü teâlâ 

aleyhi ve sellem” iyi tanıdığı ve bağlandığı için, Onun mubârek kalbinden feyz almakda 

ve bu feyzler, bunun kalbinden, kendisine bağlananların kalblerine akmakdadır. 

[Feyz gelen kalbler temizlenir. Ahlâkı güzel olur.] İmâm-ı Rabbânî “kuddise 

sirruh” ikiyüzaltmışıncı mektûbda diyor ki, (Velînin kalbindeki feyzler, nûrlar, 

güneşin ziyâsı gibi, her yere yayılmakdadır. Ahkâm-ı islâmiyyeye uyan ve Onu seven 

müslimânların kalblerine akar. Onların bu feyzleri aldıklarından haberleri olmaz. 

Kalblerinin temizlendiğini anlarlar. Karpuzun güneş karşısında olgunlaşdığı gibi, 

kemâle gelirler. Eshâb-ı kirâm “rıdvânullahi teâlâ aleyhim ecma’în”, Resûlullahın 

“sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” sohbetinde, böyle kemâle geldiler. Müslimânın 

feyz almasına mâni’ olan en zararlı şey, bid’at sâhibi olmasıdır.) Altmışbirinci 

mektûbda diyor ki, (İnsanda Allahü teâlânın rızâsına kavuşmak arzûsunu yok eden 

en zararlı şey, yalancı, câhil tarîkatcılardır. Bunların kitâbları, sözleri, kalbleri karartır. 

Bunların tuzaklarına düşen kimse, sahte, câhil doktora giden hastaya benzer.) 

Hakîkî Velîyi, yalancı sahte şeyhden ayıran en açık alâmet, hakîkî Velînin vera’ ve 

takvâ sâhibi olmasıdır. (Takvâ), Ehl-i sünnet i’tikâdına uygun olarak îmân edip, harâmlardan 

sakınmak demekdir. Şübheli olan şeylerden de sakınmağa (Vera’) denir. 

Ehl-i sünnet âlimleri, vera’ ve takvâ sâhibleri idi. Muhammed Ma’sûm “rahmetullahi 

aleyh” (Mektûbât)ının ikinci cildinin 112. ci mektûbundaki hadîs-i şerîfde, 

(Vera’ sâhibi ile birlikde oturmak ibâdetdir) buyuruldu. Böyle islâm âlimleri küfre 

sebeb olan şeyleri ve harâmları ve şübheli olanları bildiren çok kitâb yazdılar. İbni 

Nüceym-i Mısrînin “rahmetullahi aleyh” (El-kebâir) kitâbı meşhûrdur. Türkçe 

tercemesi ile birlikde, 1304 de İstanbulda basdırılmışdır. Seyyid Abdülhakîm Arvâsînin 

“rahmetullahi aleyh” (Küfr ve kebâir) risâlesinde, üçyüzüç büyük günâh ile yüzonbir 

küfre sebeb olan şey yazılıdır. 

Resûlullahdan “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” gelen din bilgileri, ikiye ayrılır: 

– 1053 –

Beden bilgileri ve kalb bilgileri. Beden bilgilerini, ya’nî kalb ile inanılması ve yapılması 

ve beden ile yapılması ve sakınılması lâzım olan îmân ve ibâdet bilgilerinin hepsini 

Eshâbının hepsine teblîg etmek, öğretmek vazîfesi idi. Bunları bizzât ve bilvâsıta 

bildirdi. Ma’rifet ve tesavvuf denilen kalb bilgileri ise, güneş şuâ’ları gibi, mubârek 

kalbinden her ân etrâfa yayılıyordu. Bunlara (Nûr) ve (Feyz) denir. Her Sahâbî, 

kendi kalbine gelen feyzlerden [akanlardan] kendi isti’dâdı, kâbiliyyeti kadarının hepsine 

hemen kavuşdu. Resûlullaha muhabbetleri pekçok olduğu için, yayılan nûrlardan 

isti’dâdları kadarına hemen kavuşdular. Kavuşdukları nûrlar, ihlâslarının çabuk 

ve çok artmasına sebeb oldu. Birinci kısm, 46. cı maddenin sonuna bakınız! Beden bilgileri 

(Edille-i şer’ıyye) denilen dört kaynakdan öğrenilmiş, fıkh kitâbları vâsıtası ile 

bizlere gelmişdir. Resûlullaha uymak istiyenlerin, fıkh kitâblarının bildirdiği ve mürşid-i 

kâmilin söylediği gibi ibâdet etmeleri lâzımdır. Kalb bilgileri ise, bizlere Evliyânın 

kalbleri vâsıtası ile gelmişdir. Resûlullahın mubârek kalbinden bu bilgileri almak 

istiyenin, bir Velînin yanında bulunarak, bunun kalbinden alması lâzımdır. Velî, insanın 

kalbi ile, Resûlullahın “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” mubârek kalbi arasında, 

bir vâsıtadır, yoldur. Kalb bilgilerine, tesavvuf kitâblarını okumakla kavuşulamaz. 

Bu bilgileri sunan menba’, âriflerin kalbleridir. Böyle olduğu, (Semerât-ül-füâd) kitâbının 

sonunda da yazılıdır. Her Sahâbî de, Resûlullahdan aldıkları, beden ve kalb 

bilgilerini, istiyen müslimânlara bildirdiler. Dahâ sonra gelen müslimânlar da, beden 

bilgilerini fıkh kitâblarından, kalb bilgilerini, Evliyânın kalblerinden aldılar. (Ben, beden 

bilgilerini, doğruca Resûlullahın sözlerinden, ya’nî hadîs-i şerîflerden öğreneceğim) 

diyenler, hadîs-i şerîfleri yanlış anlıyarak, nefsin ve şeytânın tuzaklarına düşdükleri 

gibi, (Ben kalb bilgilerini doğruca Resûlullahın kalbinden alacağım) diyenler de, 

nefsin ve şeytânın tuzaklarına düşmüşlerdir. Beden bilgilerinin, Ehl-i sünnet âlimlerinin 

sözlerinden veyâ kitâblarından, kalb bilgilerinin de, bu âlimlerin, hayâtda olanlarının 

kalblerinden, vefâtlarından sonra da, rûhlarından alınması lâzımdır. Bu bilgilerin 

mütehassısları, ya’nî Müctehidler ve Velîler, böyle söylemişlerdir. (Künûz-üddekâık)da 

yazılı olan, (Talebesi arasında âlim, Eshâbı arasındaki Peygamber gibidir), 

(Âlimin talebesinden üstünlüğü, Peygamberin ümmetinden üstünlüğü gibidir), (Herşeyin 

bir kaynağı vardır. Takvânın menba’ı âriflerin kalbleridir), (Fıkh dersinde bulunmak, 

bir sene ibâdet yapmakdan dahâ iyidir), (Âlimin yüzüne bakmak ibâdetdir) 

hadîs-i şerîfleri, yukarıdaki yazımızın vesîkasıdır. Allahü teâlâ, islâm dîninin kıyâmete 

kadar devâm edeceğini va’d etdi. Beden bilgilerini muhâfaza için Osmânlı devletini, 

kalb bilgilerini muhâfaza için Evliyâyı yaratdı. İslâmın en büyük düşmanı olan 

ingiliz devleti asrlarca çalışarak, bu iki muhâfızı yok etdi. Allahü teâlâ, yeni muhâfızlar 

yaratmakda, islâmiyyet devâm etmekdedir. 

Şunu da bildirelim ki, kalbin, rûhun hastalığı, herkesde başkadır ve herkesin (İdiosynkrasie=Überempfindlichkeit 

gegen bestimmte Reize) denilen hassâsiyyeti, 

isti’dâdı ayrıdır. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” yalnız kalbin hastalıklarını 

ve tedâvîsini bildirmekle kalmamış, ferdlere, âilelere, cem’iyyetlere, harblere, 

mîrâs hesâblarına, ya’nî her çeşid dünyâ ve âhıret işlerine âid yüzbinlerle bilgiyi söylemişdir. 

Kendi hastalığını ve kalbinin ilâcını bilmiyen bizim gibi câhillerin, bu hadîs-i 

şerîflerden kendine uygun olanları seçip alması imkânsız gibidir. İkinci cild, 

54. cü mektûbda diyor ki, (Şimdi hadîsler unutuldu. Bid’atler yayıldı. Doğru ve iğri 

kitâblar birbirine karışdı.) Evliyâ, kalb, rûh mütehassısları olup, herkesin bünyesine 

ve hastalığına ve zemânının zulmetine ve fesâdına uygun rûh ilâclarını, hadîs-i 

şerîflerden seçerek söylemişler ve yazmışlardır. Resûlullah “sallallahü aleyhi 

ve sellem”, dünyâ eczâhânesine yüzbinlerce ilâc hâzırlayan baş tabîb olup, Evliyâ 

da, bu hâzır ilâcları, hastaların derdlerine göre dağıtan, emrindeki yardımcı tabîbler 

gibidir. Yüzondokuzuncu mektûba bakınız! Hastalığımızı bilemediğimiz, ilâcları 

tanımadığımız için, yüzbinlerce hadîs içinden, kendimize ilâc aramağa kalkarsak, 

(Allergie) aks-i te’sîr hâsıl olarak, câhilliğimizin cezâsını çeker, fâide yerine 

zarar görürüz. İşte bunun için, hadîs-i şerîfde, (Kur’ân-ı kerîmi kendi anladığına 

göre tefsîr eden kâfir olur) buyuruldu. Mezhebsizler, bu inceliği anlıyamadık- 

– 1054 –

ları için, (Herkes Kur’ân ve hadîs okumalı, dînini bunlardan kendi anlamalı, mezheb 

kitâblarını okumamalıdır) diyerek, Ehl-i sünnet âlimlerinin kitâblarının okunmasını 

yasak ediyorlar. Bütün müslimânları felâkete sürükliyorlar. Fârisî (Redd-i 

vehhâbî) kitâbı, mezhebsizlerin bu iftirâlarına, çok güzel cevâb vermekdedir. 

İmâm-ı Rabbânî de, ikinci cildin, 97. ci mektûbunda, cevâb vermekdedir. 

Sonsöz olarak, yine bildireyim ki, Velî demek, Allahü teâlânın rızâsına, sevgisine 

kavuşmuş olan, Ehl-i sünnet âlimi demekdir. (Ehl-i sünnet) demek, Kur’ân-ı kerîmin 

ve hadîs-i şerîflerin gösterdiği yol demekdir. Ehl-i sünnet âlimleri, bu yolu Eshâb-ı 

kirâmdan öğrendiler. Kendi anladıklarına değil, Eshâb-ı kirâmdan işitdiklerine sarıldılar. 

Ehl-i sünnetden ayrılmak, Kur’ân-ı kerîmin ve hadîs-i şerîflerin doğru yolundan 

ayrılmak olur. Ehl-i sünnetden ayrılanlar arasında, Kur’ân-ı kerîmdeki ve mütevâtir 

olan hadîs-i şerîflerdeki açıkca anlaşılamıyan delîlleri yanlış te’vîl edenler, kâfir 

olmazlar ise de, bid’at sâhibi oluyorlar. Bu delîllerden çıkardıkları yanlış ve bozuk 

bilgilere, (Kur’ân yolu), (Eshâb yolu) diyerek, ahmakları, câhilleri aldatıyorlar. 

Allahü teâlânın rızâsına, sevgisine kavuşmak için, ihlâs, kalb-i selîm sâhibi olmak 

lâzımdır. Kalb de, ancak Resûlullaha “sallallahü aleyhi ve sellem” inanmak, Onu sevmek 

ve Ona tâbi’ olmakla temizlenir. Bunun için, birinci yol, hayâtda olan bir Velîyi 

tanıyıp, Onun sözlerinden, kitâblarından Ehl-i sünnet i’tikâdını, ahkâm-ı islâmiyyeyi 

ve tesavvufun edeblerini öğrenmek ve bunlara uymak şartı ile, Ona (Râbıta) 

yapmak, ya’nî kalbini Onun kalbine bağlamakdır. Bir Velî, kendi üstâdlarından 

almış olduğu yazılı vesîkadan ve bütün sözlerinin, hareketlerinin ahkâm-ı islâmiyyeye 

uygun olmasından anlaşılır. Böyle bir Velî görülemediği zemân, herhangi bir 

Velîye râbıta yapan Onun (Üveysî)si olur. Birinci cildde ikiyüzseksenaltıncı ve 

ikinci cildde seksendokuzuncu mektûbda diyor ki, (Bir Ârifin sohbetine kavuşamıyana, 

büyüklerin rûhlarından feyz almak nasîb olur. Allahü teâlâ onun ilerlemesi için, 

bunların rûhlarını vâsıta yapar.) Ârifler, Velîler, birinci kısmın kırkaltıncı maddesinin 

sonunda bildirdiğimiz hadîs-i kudsîde, Allahü teâlânın va’d etdiği müjdeye kavuşdukları 

için, öldükden sonra da, tâliblere feyz verirler. İkinci kısmda, ellidördüncü 

maddeye bakınız! Ve ikiyüzdoksanbirinci mektûba da bakınız! Vefât etmiş olan 

Velînin rûhundan nasıl feyz alınacağı, ikinci kısmın, onyedinci maddesinde bildirildi. 

Muhammed Masûm-i Fârûkî “rahmetullahi aleyh” üçüncü cildin yüzkırkikinci 

mektûbunda buyuruyor ki, (İmâm-ı Rabbânînin “kuddise sirruh” kabr-i şerîfini ziyâret 

niyyeti ile Serhend şehrine gelmeniz çok iyi olur. Buradaki feyzlere ve bereketlere 

kavuşursunuz. Medîne-i münevveredeki menba’dan buraya gelen nûrlardan 

ve esrârdan istifâde edersiniz. Hindistândaki küfr ve isyân zulmetleri, kalbleri karartmakda, 

rûhları hasta yapmakda ise de, rûhlara hayât veren ve kalbleri temizliyen 

şifâlı su, karanlık ormanlarda bulunduğu gibi, bugün Serhend şehri, Medîne-i 

münevveredeki kaynakdan [Evliyânın mubârek kalbleri vâsıtası ile] gelen feyzlerin, 

nûrların yayıldığı yerdir. Burasını Hindistânın küfr, zulm yerleri gibi sanmayınız. Burası, 

[insanı Allahü teâlânın rızâsına, sevgisine kavuşduran] vilâyet yolunun kapısıdır. 

Resûlullahın “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” mubârek kalbinden gelen 

envâr ve esrâr, buradan fışkırmakdadır. Allahü teâlânın rızâsına kavuşmak istiyenler, 

inanarak bu mezârı ziyâret ediyor, sevgileri nisbetinde, bu feyzlere, bereketlere 

kavuşuyorlar. Bu mubârek makâmda bulunanların çoğu, inanmadıkları, kıymetini 

bilmedikleri için, bu ni’metden mahrûmdurlar. Misk bulunan odaya giren, güzel 

kokuyu duyar. Miski, nezle hastasının burnuna soksan, kokusunu duyamaz.) Bunların, 

Eşrefzâde Abdüllah Rûmînin, (Müzekkin-nüfûs) kitâbının sonunda da yazılı 

olduğu, arabî (Tuhfet-ül-uşşak)da bildirilmekdedir. (Tuhfe), (El-münkız) sonunda 

basılmışdır. Sohbetde feyzler, ma’rifetler bol bol alındığı hâlde, Üveysîler damla 

damla alabilir. Fekat bunun tek damlası, bütün dünyâ kazançlarından dahâ kıymetli 

ve pek lezzetlidir. Kabrini ziyâret etmek, damlaların artmasına, mezhebsizlerin, 

sapıkların ve sahte, yalancı şeyhlerin tuzaklarına düşmek de, büsbütün kesilmesine 

sebeb olur. Kalblerin, rûhların arasındaki bağ, inanmak, sevmek ve istemekdir. 

– 1055 –

Bir müslimân, bir Velînin sohbetine kavuşursa veyâ hep onu düşünürse, ya’nî 

onun sûretini, yüzünü hayâline getirirse, yâhud hayâtını, sözlerini öğrenip, severek, 

ağlayarak düşünürse, onun kalbindeki feyzler, ma’rifetler, bunun kalbine 

akar. Yalnız uzakdan düşünerek yetişmiş, Velî olmuş mes’ûd, bahtiyâr zatlar çok 

vardı. Bu kazançlarını ve kavuşdukları yüksek dereceleri, kitâblarında bildirmişlerdir. 

Allahü teâlânın bu merhameti, bu ihsânı, kıyâmete kadar devâm edecekdir. 

Bir kimseyi seviyorum deyince, ona karşı sûrî, mecâzî muhabbeti olduğu anlaşılır. 

Câhil ve bid’at sâhibi ve sâlih ve sâdık her müslimân, Resûlullahı böyle sevmekdedir. 

Müslimân olmak için de, bu kadar muhabbet kâfîdir. Feyz getiren hakîkî 

sevginin hâsıl olması için, onun sözlerini, işlerini, hâllerini ve ahlâkını öğrenmesi 

ve bunları sevmesi lâzımdır. Sevilene itâ’at edilir. Herşeyde ona tâbi’ olunur. 

Hakîkî sevgi pekçok olursa, sevdiğinden başka herşeyi unutur. Bu unutmağa (Fenâ-yi 

kalb) denir. Hattâ kendini de unutur. Kendini de unutmağa (Fenâ-yı nefs) 

denir. (Mekâtîb-i şerîfe)nin doksanıncı mektûbunda diyor ki, (Fenâ-yi kalb hâsıl 

olunca, kalbde hatara [mahlûkların düşüncesi] kalmaz. Fekat dimâgdan gitmezler. 

Fenâ-yi nefs olunca, dimâgdan da giderler. Bu yazımızı tesavvuf ehli anlar. Liselerde, 

üniversitelerde okumakla öğrenilmez.) Böylece, (Fenâ) hâsıl olunca, 

ya’nî bir Ârif böyle çok sevilince, onun kalbine Resûlullahdan “sallallahü teâlâ aleyhi 

ve sellem” gelmiş olan feyzler, ilâhî ma’rifetler, nûrlar, sevenin kalbine akarak, 

hakîkî ihlâsa kavuşur. Böylece hakîkî ibâdet yapmak nasîb olarak, Allahü teâlânın 

rızâsına, sevgisine kavuşur. Bundan sonra (Fenâ fir-Resûl) hâsıl olur. Ya’nî Resûlullahı 

“sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” hakîkî muhabbet ile severek, feyzleri 

doğruca Onun mubârek kalbinden alır. Artık, vesîleye ihtiyâc kalmaz. 

Dünyâ ve âhıret se’âdetine kavuşmak için biricik yol, müslimân olmakdır. 

Müslimân olmak için, Allahü teâlânın var olduğuna, bir olduğuna, herşeyi gördüğüne, 

bildiğine, herşeyi Onun yapdığına [yaratdığına] ve Muhammed aleyhisselâmın 

Peygamber olduğuna ve öldükden sonra, Cennet denilen yerde sonsuz ni’metler, 

tatlı hayât olduğuna ve Cehennem denilen yerde sonsuz olarak ateşde yanmak 

olduğuna ve müslimân olanın Cennete gideceğine, müslimân olmıyanın, ya’nî 

işitdikden sonra inanmayanın, inkâr edenin, Cehennemde sonsuz olarak yanacağına 

inanmak lâzımdır. Dünyâ nüfûsunun yüzde doksandan fazlası, ya’nî bütün hıristiyanlar, 

bütün yehûdîler, Avrupadaki, Amerikadaki bütün siyâset ve devlet 

adamları, bütün fen adamları, kumandanlar, berehmenler, budistler, ateşe, putlara 

tapanlar, öldükden sonra tekrâr dirileceğimize, Cehennemde sonsuz azâb olduğuna 

inanıyor. İnanmamak, dünyâdaki bütün ilm, fen ve siyâset adamlarına uymamak 

olur. Böyle kimse tam gerici ve ahmakdır. İnanmak yalnız laf ile olmaz. 

Kalb ile olur. Kalbde îmân bulunduğunun iki alâmeti vardır: Söz ve iş. 

İslâm dîninden, islâmın güzel ahlâkından ve insan haklarından haberi olmıyan 

ba’zı câhilleri, ahmakları işitiyoruz. Gündüzleri spor sâhalarında, plajlarda, 

geceleri de eğlence yerlerinde, kızlarla, oğlanlarla, zevk, safâ, fuhş içinde, çalgı, 

oyun, kumar, içki ile ömrlerini ziyân ediyorlar. Zevkleri için lâzım olan parayı, hak, 

hukuk, kanûn tanımadan topluyorlar. Bu taşkınlıkları, hîleleri, azgınlıkları ile 

hem kendilerine, hem de cem’iyyete, insanlara, canlara, ırzlara zarar veriyorlar. 

Dinsizliğe, îmânsızlığa (ilericilik), (aydın gençlik) diyorlar. Aklı olan böyle yaşar 

diyorlar. Böyle yapmakla Avrupalılara, Amerikalılara benziyoruz diyerek 

övünüyorlar. Dîni, îmânı, temiz ahlâkı olan, herkesin hakkını tanıyan, doğru, 

nâmûslu müslimânlara, gerici, yobaz diyorlar. Böylece kendilerini avutuyorlar. 

Bütün Avrupalılar, Amerikalılar, dinlerine bağlı oldukları için, aklsız da, yalnız bunlar 

mı akllı? Felâket yolunda olduklarını, birkaç senelik zevk için, sonsuz azâblara 

sürüklendiklerini anlıyamıyorlar. Târîhden de ibret almıyorlar. Hâlbuki islâmiyyet, 

dünyâ zevklerinden hiçbirini yasak etmemişdir. Bunların, hayvanlar gibi, 

açıkca, azgınca, zararlı olarak yapılmasını men’ etmişdir. Bunların tuzaklarına 

düşenlere, ancak acınır! Dünyâ zevklerine düşkün, gâfil, can yakan ve başkasının 

– 1056 –

malına, nâmûsuna saldıranlar islâm dînini gençlerden saklıyorlar ise de, aklı olan 

bir insanın, fen, biyoloji ve astronomi bilgilerini öğrenince, dinleri inceliyerek, akla, 

ilme uygun olan islâm dînini seçmesi îcâb eder. Bunu başaramıyanın da, bütün 

dünyânın inandığı, Cehennemde sonsuz yanmak tehlükesi karşısında, korkarak, 

titriyerek hemen müslimân olması lâzımdır. Yine inanmazsa, akla uymamış olur. 

Hulâsa, dünyâ ve âhıret se’âdetlerinin başı, en iyisi, Allahü teâlânın rızâsına, sevmesine 

kavuşmakdır. Allahü teâlâya yakın olmak, Onun sevmesine kavuşmak 

demekdir. Bu se’âdete kavuşana (Velî) ve (Ârif) denir. Velî olmak için, farzları yapmak 

lâzımdır. Farzlar, sıra ile, evvelâ Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdikleri gibi îmân 

etmek, sonra harâmlardan sakınmak, farz olan ibâdetleri yapmak ve sâlih olan 

mü’minleri sevmekdir. İhlâs ile yapılmıyan ibâdetin fâidesi olmaz, sevâbı olmaz. 

(İhlâs), herşeyi yalnız Allah rızâsı için yapmakdır. İhlâs, Allahü teâlâdan başka hiçbir 

şeyi sevmemekle, yalnız Onu sevmekle, kendiliğinden hâsıl olur. Kalbin yalnız 

Onu sevmesine (Kalbin tasfiyesi), (Kalbin itmînânı) veyâ (Fenâ fillah) denir. Kalbin 

itmînâna kavuşması, ancak Onu çok hâtırlamakla, büyüklüğünü, ni’metlerini 

düşünmekle olacağını, Ra’d sûresinin yirmisekizinci âyeti bildirmekdedir. İnsanda, 

akl, kalb ve nefs denilen üç kuvvet vardır. Aklın ve nefsin yeri dimâgdır. Kalbin 

yeri yürekdir. Akl, mekteb dersleri, san’at hesâbları, mâl sâhibi olmak, âhıreti 

kazanmak yolları gibi şeyleri düşünür. İsterse düşünür. İstemezse düşünmez. Aklın 

bu düşünceleri ve insanın bunlara kavuşmak için çalışması câizdir. Hattâ, çok 

sevâb olur. Bunların kalbe sirâyet etmeleri zararlıdır. Nefs dâimâ harâmları, zararlı 

şeyleri yapmağı düşünür. Kalbin kendinde hiç düşünce yokdur. Ona, aklın ve nefsin 

ve his uzvlarından dimâga ve dimâgdan kalbe ulaşan harâm şeylerin düşünceleri 

gelerek hasta yapar. Kalbi bu hataralardan kurtarmak güçdür. Bu düşüncelerden 

kurtulursa, Allahü teâlâyı hâtırlar, düşünür. Ya’nî kalb, hiç düşüncesiz kalmaz. Kalbin 

hataralardan kurtulması Allahü teâlânın ismini çok söylemekle veyâ bir Velîyi 

severek görmek ile olur. Bir Velî bulamazsa, ismini işitdiği bir Velînin hayâtını 

okuyup öğrenir. Onu çok sever. Hep onu düşünür. Bir Velîyi görmek, Allahü 

teâlâyı hâtırlamağa sebeb olacağı, (Onlar görüldükleri zemân, Allahü teâlâ zikr edilmiş 

olur) hadîs-i şerîfi ile bildirilmişdir. Bu hadîs-i şerîf, (İrşâd-üt-tâlibîn), (İbni 

Mâce), (Ezkâr) ve Abdülhakîm efendinin (Râbıta-i şerîfe)sinde ve Dost Muhammed 

Kandihârînin onbirinci mektûbunda vardır. Bir insan, kendisine islâmiyyeti 

doğru olarak öğreten, kendisini dünyâ ve âhıretde felâketlerden kurtaran, ebedî 

se’âdete kavuşduran vesîleyi görerek veyâ kitâblarından tanıyarak, onu cânı gibi 

sever. Onu görünce, göremezse, severek düşündükce, Resûlullahdan ona gelen feyzler 

bunun kalbine de akar. (Makâmât-i Mazheriyye), 74. cü sahîfesinde diyor ki, 

(Mükerrem hân öleceği zemân, başına Ubeydüllah-ı Ahrârın takkesini koydular. 

Onu alın! Yerine üstâdımın külâhını geçirin! Çünki, beni se’âdetlere kavuşduran 

odur, dedi). Düşünülen şeklin, Velînin tam kendisi olması şart değildir. Hergün, 

sabâh ve akşam gözleri kapatıp, beş-on dakîka aynı sûret düşünülürse, bir müddet 

sonra, bu Velînin rûhu, o sûretde görünerek, rü’yâda olduğu gibi, konuşmağa 

başlar. İhsânlarda bulunur. İkinci kısmın 17. ci maddesinde bildirdiğimiz hadîs-i kudsîden 

anlaşılıyor ki, bir müslimân, sohbetlerinde bulunarak veyâ kitâblardan okuyarak, 

tanıdığı ve sevdiği, uzakda veyâ kabrde bulunan bir Velîyi, ismi ile çağırır 

ve yalvarırsa, Allahü teâlâ, o Velîye işitdirir. Velî de, ona imdâd eder. Bir Velî, olmuş 

veyâ ilerde olacak birşeyi öğrenmek isterse, Allahü teâlâ, ona bildirir. Allahü 

teâlânın, Velîlere olan, bunlar gibi ihsânlarına, ikrâmlarına (Kerâmet) denir. Bedreddîn-i 

Serhendî, (Hadarât-ül-kuds) kitâbında, imâm-ı Rabbânînin kerâmetlerinden 

binlerce gördüğünü ve işitdiğini yazıyor ve bunlardan yüzden fazlasını bildiriyor. 

Kalb fânî olunca, ya’nî hiçbirşeyi hâtırlamayınca, aklın, fikrin ve hâfızanın 

da dünyâ işlerini unutması îcâb etmez. Kalb, fânî iken de, bütün organlara, akla, 

fikre, hâfızaya, her nev’ dünyâ işlerini yapdırır, başka insanlar gibi dünyâ işlerine 

de çalışır. Bütün insanlık vazîfesini, her iyiliği Allah rızâsı için yapar. Bütün yapdıkları 

ibâdet olur. Birinci kısmda, 46. cı madde sonuna bakınız! 


ALLAH VARDIR: 

Ulemâ-i meşhûreden şeyh Muhammed Rebhâmî, (Riyâd-ün-nâsıhîn) sahîfe 

15.de diyor ki: (Zâd-ül-mukvîn) kitâbında diyor ki, Rûm kayseri, yedinci Abbâsî 

halîfesi Me’mûn bin Hârûna bir haberci gönderdi. Bunun yanında, heybetli, kendini 

beğenmiş biri vardı. Haberci, halîfeye, (Bu adam dinsiz, kâfirdir. Bir yaratıcı 

olduğuna inanmıyor. Rûm papasları buna cevâb veremedi. İslâm âlimleri bunu 

susdurursa, milyonlarca hıristiyanı ve müslimânı sevindirecekdir) dedi. Bağdâd 

âlimleri, buna ancak Ahmed Nişâpûrî cevâb verir, dediler. Halîfe serâyda, belli gün 

ve sâatde âlimlerin toplanmasını emr etdi. Nişâpûrî meclise geç geldi ve (yolda, acâib, 

şaşılacak birşey gördüm. Onu seyr edince, buraya geç kaldım. Dicle kenârında 

gemi bekliyordum. Yerden büyük bir ağaç çıkdı. Sonra yıkıldı, parçalandı. 

Tahtalar hâsıl oldu. Sonra tahtalar birleşerek, bir gemi oldu. Gemici olmadan, suda 

hareket etdi) dedi. Rûm kâfiri bu sözleri işitince, yerinden fırladı ve (bu adam 

deli olmuş. Hiç böyle şey olur mu? Böyle söyliyen, yalancıdır ve buna aklı olmıyanlar 

inanır) dedi. Nişâpûrî, söze karışarak, (Bunlar, kendi kendine olamayınca, 

yer yüzündeki şaşılacak şeyler, kendi kendilerine nasıl var olur? Bunları yaratan 

biri olmadığını söyleyen dahâ ahmak ve alçak olmaz mı?) dedi. Kâfir, (Her şeyin 

bir yaratıcısı olduğunu şimdi anladım ve buna inandım) diyerek LÂ İLÂHE İL- 

LALLAH diyerek müslimân oldu. Böyle bir hâdisenin, imâm-ı Gazâlî zemânında 

da vâki’ olduğu rivâyet edilmekdedir. Halîfe Me’mûn, hicretin 218.ci senesinde 

vefât etdi. 

KALB TEMİZLİĞİ: 

Tenbîh: İnsanda iki dürlü kalb vardır. Birisi, bildiğimiz, göğsümüzdeki et parçasıdır. 

Buna (Yürek) diyoruz. İkincisi, bu et parçasında bulunan bir kuvvetdir. Buna 

(Gönül) diyoruz. Biz, kalb deyince, bu gönlü bildireceğiz. İnanmak ve inanmamak, 

muhabbet ve düşmanlık bu kalbde olur. İnsanın a’zâları bu kalbin emrindedir. 

Temiz kalbin sâhibi akla uyar, hep iyi işler yapar. Kalbi bozuk, hasta olan, nefse 

uyar, hep zararlı işler yapar. İhlâs ile yapılan ibâdetler, bilhâssa nemâz kılmak, 

kalbi temizler. Allahü teâlâ, kalbi bozan, hasta yapan şeyleri harâm etmişdir. 

Günâh işliyenin kalbi hasta olur. Günâhın büyüklüğüne göre, hastalık hafîf veyâ 

ağır olur. Kalb hasta olunca, ibâdet yapmak güç olur. Kalb hastalığının birinci ilâcı, 

tevbe ve istigfârdır. Tevbenin kabûl olması için, günâhı terk etmek ve ibâdet yapmak 

lâzımdır. Kalb hastalığının ilâcı olan tevbenin kabûl olması için, en fâideli ibâdet, 

nemâz kılmakdır. Hergün bir kerre nemâz kılmak, çok kolaydır. Hergün beş 

kerre nemâz kılmak, kalbi hasta olanlara güç gelir. Hâlbuki, nemâz çok kılınırsa, 

kalbde Allah sevgisi hâsıl olur. Allah sevgisi zemânla kalbi doldurur. Se’âdetlerin 

en büyüğü, kalbe Allah sevgisini yerleşdirmekdir. [Dünyâ işleri ile uğraşanların ve 

geçici olan dünyâ ni’metlerine ve lezzetlerine kavuşmağı düşünenlerin kalblerinde 

Allah sevgisi kalmaz. İnsanı bu felâketden kurtaran en kuvvetli ilâc, kelime-i 

tevhîd okumakdır. Bunun için, Allahü teâlâ, sonsuz merhametinden dolayı, hergün 

bir vakt değil, beş vakt nemâz kılmağı emr buyurmuşdur. Allahü teâlânın bu 

emri, insanlara sıkıntı vermek için değil, onları kalb hastalığından kurtarmak 

içindir.] 

Nemâz dînin temelidir. Nemâz kılanın dîni sağlam olur. 

Nemâz kılmıyanın dîni yıkılır, yok olur. 

Osmânlılar zemânında gençler, dinlerini ve vatan sevgisini öğrenmek için, bir 

âlimin, bir velînin etrâfına toplanırlardı. Büyük âlimlerin gösterdiği yola (Tarîkat) 

denildi. Tarîkatlar etrâfa yayıldı. Müslimânlar ve vatan sevgisini öğrenen gençler, 

çoğaldı. Hükûmetleri ele geçiren masonlar, bu hâli görünce, tarîkatlara dinsiz, soysuz 

kimseleri karışdırdılar. Hakîkî müslimânlar azalıp, kalmayınca, tarîkatlar, 

dinsizlerin, ahlâksızların elinde kaldı. 

– 1058 –

SE’ÂDET-İ EBEDİYYE KİTÂBINDA 

ADI GEÇENLERİN HÂL TERCEMELERİ 

Kitâbda yazılı binyirmi [1020] ism, harf sırası ile aşağıdadır. Herbirinin kitâbda 

bulunduğu sahîfelerin numarası, hâl tercemelerinin sonuna yazılmışdır. Târîhler 

hicrî seneye göredir. Başında (m.) bulunanlar mîlâdî senedir. 

1 — ABBÂS “radıyallahü anh”: Abdülmuttalibin en küçük oğludur. Resûlullahın 

amcasıdır. Üç yaş büyükdür. Bedr gazâsında düşman askeri arasında idi. Müslimânların 

eline esîr düşdü. Kendisi için ve kardeşlerinin oğulları Ukayl ve Nevfel 

bin Hâris için para verip kurtuldular. O sene îmân etdi. En son hicret eden budur. 

Mekkenin fethinde ve Huneyn gazâsında Resûlullahın yanında bulundu. 32 [m. 652] 

senesinde seksensekiz yaşında vefât etdi. Bakî’de medfûndur. Uzun boylu, beyâz 

ve güzel idi. Abbâsî halîfeleri hazret-i Abbâsın soyundandır. Abbâsî devletinin bayrağının 

rengi siyâh idi. Me’mûn yeşile çevirdi. (Eshâb-ı Kirâm) kitâbında geniş bilgi 

vardır. 62, 350, 376, 389, 447, 450, 506, 995, 1065, 1068, 1098, 1129, 1185. 

2 — ABDUH: Muhammed Abduh, islâm âlimlerinin büyüklüğünü, üstünlüklerini 

anlıyamıyan bir din adamıdır. Kâhire mason locası reîsi olan Cemâleddîn-i Efgânînin 

(din adamı perdesi altında islâmı içerden yıkmak) propagandalarına aldanmışdır. 

1265 [m. 1849] de Mısrda tevellüd, 1323 [m. 1905] de vefât etdi. (Fâideli Bilgiler) 

kitâbında Abduh hakkında geniş bilgi verilmişdir. 195.ci sırada Cemâleddîn ismine 

bakınız! 461, 462, 765, 861, 887, 1086, 1117, 1140, 1141, 1154, 1160, 1162, 1169, 1192. 

3 — ABDÜL’AZÎM-İ MÜNZİRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hâfız Abdül’azîm-i 

Münzirî Kayrivânî, Mısrlıdır. Şâfi’î mezhebindendir. 581 [m. 1185] de 

tevellüd, 656 [m. 1258] de vefât etdi. (Ettergîb vetterhîb) hadîs kitâbı çok kıymetlidir. 

Türkçe tercemesi, yedi cild hâlinde, İstanbulda (Hikmet Kitâbevi) tarafından 

m.1993 de neşr edilmişdir. 313, 419, 458. 

4 — ABDÜL’AZÎZ HÂN: Osmânlı pâdişâhlarının otuzikincisi ve islâm halîfelerinin 

doksanyedincisidir. Sultân ikinci Mahmûdun ikinci oğludur. 1245 [m. 1830] 

de tevellüd edip, 25 Hazîran 1277 [m. 1861] de halîfe oldu. 1288 [m. 1871] de tramvay 

işletdi. 1292 [m. 1875] de galata tünelini yapdırdı. 1293 [m. 1876] de Dolmabağçe 

serâyından alınıp, Topkapı serâyına habs edildi. Birkaç gün sonra Midhat 

pâşa ve serasker [savunma bakanı] Hüseyn Avnî pâşa ve arkadaşları tarafından, 

Fer’ıyye serâyında Kur’ân-ı kerîm okurken bilek damarları kesdirilerek şehîd 

edildiği, sultân Vahîdeddînin baş kâtibi Alî Fuad beğin hâtıralarında yazılıdır. 

Fer’ıyye serâyı, Beşiktaş ile Ortaköy arasında, Galata-serây lisesinin orta kısmı olan 

yalıdır. Sultân Mahmûd türbesindedir. Sultân Murâd, bu ölümü işitince, korkudan 

aklı bozuldu. (Eshâb-ı Kirâm) kitâbında Abdül’azîz ismine bakınız! Vâlidesi Pertevniyal 

Vâlide Sultân olup, İstanbulda Akserâyda bir mescid ve bir mekteb yapdırmışdır. 

Kabri mescidin yanındadır. 51, 1063, 1153, 1161, 1197. 

5 — ABDÜL’AZÎZ-İ DEHLEVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Abdül’azîz bin 

Hamîdeddîn-i Dehlevî, 741 [m. 1340] senesinde Hindistânda vefât etdi. Fârisî 

(Umde-tül-islâm) kitâbı çok kıymetlidir. m.1989 da, Hakîkat Kitâbevi basdırmışdır. 

Abdürrahmân bin Yûsüf bunu 950 [m. 1543] de türkçeye çevirmiş ve (İmâdül-islâm) 

adı ile 1290 [m. 1872] da İstanbulda basılmışdır. 

6 — ABDÜL’AZÎZ-İ DEHLEVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Şâh Abdül’azîz Gulâm 

Halîm-i Fârûkî Dehlevî, 1159 [m. 1745] da Delhîde tevellüd, 1239 [m. 1824] senesinde 

orada vefât etdi. Hind âlimlerinin büyüklerindendir. Meşhûr şâh Veliyyullah 

Ahmed Sâhib Dehlevînin oğludur. Derin hadîs âlimidir. Çok kitâb yazdı. Eserlerinin 

en kıymetlisi (Tuhfe-i isnâ aşeriyye)dir. Fârisî olup, bin sahîfeye yakındır. 1266 

[m. 1849] senesinde Delhîde basılmışdır. İstanbul Üniversite ve Süleymâniyye ve Bursa 

kütübhânelerinde vardır. Yeniden tab’ edilerek, m.1988 de, Hakîkat Kitâbevi ta- 

– 1059 –

afından neşr edilmişdir. Şî’î adındaki kimselerin yanlış yazılarına vesîkalarla cevâb 

vermekdedir. 1227 [m. 1811] senesinde, Hindistânda hâfız Muhammed bin Muhyiddîn 

Eslemî tarafından arabîye terceme edildi. Bu arabîyi Irâk âlimlerinden Ebülfevz 

Muhammed Emîn bin Alî Süveydî ve ayrıca seyyid Mahmûd Şükri Âlûsî 1301 [m. 

1883] de arabî olarak kısaltmışlardır. (Muhtasar-ı Tuhfe) adındaki ikincisi, 1315 [m. 

1896] de Bombayda ve 1373 [m. 1953] de Kâhirede ve 1396 [m. 1976] da, ofset yolu 

ile İstanbulda basıldı. Bekara sûresinin yüzseksendördüncü âyetine kadar ve 

yirmidokuzuncu ve otuzuncu cüz’lerin fârisî tefsîri olan (Tefsîr-i Azîzî)si de çok kıymetlidir. 

1386 [m. 1966] da Kâbil şehrinde basılmışdır. 455, 765, 903, 993, 1011. 

7 — ABDÜL’AZÎZ BİN SÜ’ÛD: Sü’ûd oğullarından iki Abdül’azîz vardır. Birincisi 

Abdül’azîz bin Muhammed bin Sü’ûd olup, 1134 [m. 1721] de tevellüd, 1217 

[m. 1802] de Der’ıyye câmi’inde bir şî’î tarafından hançerle öldürüldü. 1178 [m. 1765] 

de vehhâbîlerin ikinci reîsi oldu. 1217 [m. 1802] de Tâifde Ehl-i sünnet âlimlerini ve 

kadın, çocuk, binlerce müslimânı katl etdi. Açlıkdan ölenler de çokdu. 

İkincisi, Abdül’azîz bin Abdürrahmân bin Faysal olup, 1297 [m. 1880] de Rıyâdda 

tevellüd, 1372 [m. 1953] de vefât etdi. Sü’ûdî hükûmetinin ondokuzuncu reîsidir. 

Birinci cihân harbinde İngilizlerle birlikde Osmânlılara karşı harb etdi. O zemân 

Necdde bundan başka, ibn-ür-Reşîd kabîlesi de vardı. İbn-ür-Reşîd, Osmânlılara 

sâdık kalıp, Türklerle birlikde İngilizlere ve Sü’ûd oğullarına karşı 

harb etdi. Sulh oldukdan sonra, Abdül’azîz, İbn-ür-Reşîdi öldürtdü. 13 Ramezân 

1338, 1 Hazîran 1920 târîhli İstanbul gazetelerinde şu haber okundu: 

(Arabistânın başlıca iki hâkiminden biri olan Necd emîri İbn-ür-Reşîdin öldürüldüğünü 

on Mayıs târîhli The Times gazetesi yazmışdır. Harb esnâsında İbn-ür- 

Reşîd Türkiye ile işbirliği yapmışdı. İbn-üs Sü’ûd ise, İngilizlerle birlikde İbn-ür- 

Reşîde ve Türklere karşı harb etmişdi.) 1337 [m. 1919] ilk aylarında Kuwaitden Riyâda 

gelerek vehhâbîlerin başına geçdi. 1342 [m. 1924] de İngilizler Tâifi ve Mekkeyi, 

şerîf Hüseyn efendiden alarak, buna verdiler. 1351 [m. 1932] de Sü’ûdî hükûmeti 

kurmasını sağladılar. 9 Eylül 1926 da İstanbulda çıkan Son Sâat gazetesi 

şu haberi vermişdi: 

MEDÎNE BOMBARDIMANI 

Abdül’azîz tarafından Medîne-i münevverenin bombardıman edilmesi, Hindistân 

halkı arasında galeyân yapdığını yazmışdık. Hindistânda çıkan (The Times of 

India) diyor ki: Son zemânlarda Medîneye hücûm ve Kabr-i Nebevîyi bombardıman 

haberlerinin Hind müslimânlarında husûle getirdiği te’sîri hiçbir hâdise vücûde 

getirmemişdir. Hindistânın her tarafında bulunan müslimânlar, bu hâdise dolayısı 

ile o makâm-ı mukaddese ne derece hurmetkâr olduklarını göstermişlerdir. 

Hindistânda ve Îrândaki bu mühim teessürât, hiç şübhesiz İbni Sü’ûd üzerinde te’sîr 

yapacak ve onu bütün İslâm memleketlerinin nefretini kazanmamak için, böyle hareketlerde 

bulunmakdan men’ edecekdir. Hind müslimânları, İbn-üs-Sü’ûde bu fikrlerini 

açıkça bildirmişlerdir. 461. 

8 — ABDÜLBEHÂ ABBÂS: Behâullahın büyük oğludur. Bu da zındık idi. Sultân 

Hamîd hân, hal’ oluncaya kadar Akkada habs edildi. Hayfaya yerleşdi. Mısr, Avrupa 

ve Amerikaya giderek Behâîliği yaydı. 1339 [m. 1921] da öldü. Hayfaya gömüldü. 

Bâbın kemikleri de Îrândan buraya getirildi. Yerine, oğlu Şevkî geçdi. 483, 1179. 

9 — ABDÜL EHAD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İmâm-ı Rabbânînin babasıdır. 

[927] de tevellüd etdi. Genç iken, Hindistânın büyük Evliyâsından olan Abdülkuddüs 

“kuddise sirruh” hazretlerinin sohbetinde bulundu. İlm öğrenmesini emr 

etdi. Tahsîlden dönünce, hocası [944] de ölmüşdü. Oğlu olan Rükneddîn-i Çeştî 

“kuddise sirruh” hazretlerinin sohbetinde yetişdi. Kâdirî ve Çeştî yolunda kemâle 

erdi. Seksen yaşında iken 1007 [m. 1598] senesinde vefât etdi. Serhend şehri dışında 

şimâl tarafında medfûndur. Yedi oğlu vardı. Dördüncüsü, İmâm-ı Rabbânî 

– 1060 –

hazretleri idi. 93, 946, 962, 1064, 1163. 

10 — ABDÜLFETTÂH-I BAĞDÂDÎ AKRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hâlid-i 

Bağdâdînin talebelerindendir. Senelerce İstanbul halkını irşâd etdi. Binikiyüzseksenbir 

1281 [m. 1865] Muharrem ayının dokuzuncu Cum’a günü vefât etdi. 

Üsküdârda Eski vâlide câmi’inden Karaca-Ahmed mezârlığına çıkan yol ile (Selîmiye-Bağlarbaşı) 

caddesinin kesişdiği köşedeki, Şeyh-ul-islâm Ârif Hikmet beğin 

kabristânındadır. Ârif Hikmet beğ yüzbeşinci şeyh-ul-islâm olup, 1275 [m. 1858] 

de vefât etmişdir. Dedesi vezîr İsmâ’îl Râif pâşa ile, babası kadı-asker İsmet 

efendi de bu kabristândadır. Medînede, büyük kütübhâne yapdırmışdır. 1198. 

11 — ABDÜLGANÎ NABLÜSÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası İsmâ’îl 

Nablüsîdir. 1050 [m. 1640] de Şâmda tevellüd, 1143 [m. 1731] de vefât etdi. Şâmdadır. 

Fıkh, tefsîr ve hadîs ilmlerinde ve tesavvufda çok derin âlim idi.Alâüddîn Attârın 

“kuddise sirruh” rûhâniyyetinden de feyz aldı. İstanbulda, Mısrda ve Hicâzda 

da ders verdi. Yüzden fazla değerli kitâb yazdı. (Hadîka) kitâbı, Birgivînin (Tarîkat-i 

Muhammediyye)sinin şerhıdir. (Keşf-ün-nûr an eshâb-il-kubûr) kitâbında, 

Tâcüddîn-i Hindînin, râbıtayı isbât eden (Tâciyye) risâlesine yapdığı şerhde, Evliyânın 

öldükden sonra da kerâmet sâhibi olduklarını ve rûhlarından istigâse ve istifâde 

edileceğini çok güzel anlatmakdadır. Birinci kitâb, Süleymâniyye kütübhânesinde 

(Es’ad efendi) kısmında [3601] sayı ile mevcûddur. (Hulâsat-üt-tahkik) kitâbı, 

mezheblerin birleşdirilemiyeceğini isbât etmekdedir. (Keşf-ün-nûr) ve (Hülâsat-üt-tahkîk) 

kitâbları, Hakîkat Kitâbevi tarafından yeniden tab’ edilmişdir. Şâm 

matba’asında ilk basılan, bunun (Evrâd) kitâbıdır. 248, 419, 438, 458, 463, 497, 629, 

635, 639, 730, 843, 1074, 1083, 1132, 1153, 1159, 1191. 

12 — ABDÜLHAK-I DEHLEVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Seyfeddîndir. 

Hindistânın büyük âlimlerindendir. 958 [m. 1551] de tevellüd, 1052 [m. 1642] 

de vefât etdi. Muhammed Bâkî-billahın talebelerindendir. Hicâzda hadîs âlimi oldu. 

Delhîdedir. Çok kitâb yazdı. (Medâric-ün-nübüvve) ve (Merec-ül-bahreyn) ve 

(Eşi’at-ül-leme’ât) ismindeki (Mişkât) şerhı kitâbları fârisî olup, Hindistânda basılmışdır. 

278, 349, 357, 426, 455, 456, 457, 478, 730, 733, 771. 

13 — ABDÜLHAK-I SÜCÂDİL SERHENDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: 

Muhammed Ma’sûm-i Fârûkînin yetişdirdiği büyüklerdendir. Urvetül-vüskâ Muhammed 

Ma’sûmu gasl etdi. Fârisî (Şerh-ı Vikâye) ve (Mesâil-i şerh-ı Vikâye) fıkh 

kitâbları meşhûr olup, her ikisi de Hindistânda basılmışdır. 181. 

14 — ABDÜLHAKÎM EFENDİ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Zâhir ve bâtın ilmlerinde 

kâmil ve dört mezhebin de fıkh bilgilerinde mâhir, veliy-yi kâmil idi. Rûh bilgilerinin 

mütehassısı idi. Binikiyüzseksenbir 1281 [m. 1865] senesinde Van vilâyetinin 

Başkale şehrinde tevellüd, 1362 [m. 1943] de, Eyyûbde Murtedâ efendi tekkesi 

câmi’i imâmı iken, tevkîf edilip, Ankarada vefât etdi. Bağlumda medfûndur. Babası 

seyyid Mustafâ, seyyid Tâhâ-i Hakkârînin “kuddise sirruh” oğlu olan, seyyid 

Ubeydüllahın talebesi idi. Seyyid Mustafâ çok kâmil idi. Gördüğü kimsenin, hangi 

nemâzı kılmadığını, yüzünden anlardı. Bunun babası, seyyid Muhyiddîndir. Onun 

babası, seyyid Muhammed, bunun babası da, seyyid Abdürrahmândır. İmâm-ı Alî 

Rızâ bin Mûsâ Kâzım soyundan olup, Seyyid oldukları, Irâkdaki şer’î mahkeme defterlerinde 

yazılı olduğu gibi, seyyid Abdülkâdir-i Geylânînin torunu olan seyyid Abdürrezzakın 

mübârek el yazısı ile de tasdîk edilmiş olduğu, Van mebûsu İbrâhîm Arvâsın 

1371 [m. 1952] de basdırdığı (Seyâhatnâme-i Kâsım-ı Bağdâdî) kitâbında yazılıdır. 

4, 10, 33, 46, 50, 73, 76, 146, 238, 260, 276, 291, 334, 378, 386, 393, 402, 413, 421, 

454, 462, 486, 534, 579, 617, 639, 651, 656, 715, 729, 735, 743, 747, 791, 877, 917, 922, 

923, 969, 988, 1053, 1057, 1075, 1112, 1134, 1169, 1171, 1191, 1193. 

15 — ABDÜLHAKÎM-İ SİYALKÛTÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İmâm-ı Rabbânî 

hazretlerinin sınıf arkadaşı idi. Hocaları mevlânâ Kemâleddîn-i Kişmîrî idi. Ba- 

– 1061 –

ası Şemseddîn Muhammeddir. 1067 [m. 1656] senesinde, Siyâlküt şehrinde vefât 

etdi. Hanefî fıkh ve kelâm âlimidir. (Beydâvî)ye hâşiyesi, Sa’deddîn-i Teftâzânînin 

(Şerh-ı akâ’id)ine hâşiyesi ve Ahmed Hayâlînin Teftâzânî şerhıne yapdığı hâşiyenin 

de (Siyalkûtî hâşiyesi) ve Teftâzânînin (Mevâkıf şerhı)ne ve (Mutavvel) adındaki 

Beyân ve Me’ânî kitâbına hâşiyesi ve (Ed-Dürret-üssemîne fî-isbât-il-vâcib-i 

teâlâ) kitâbı meşhûrdur. 864. cü isme bakınız! 456, 1124. 

16 — ABDÜLHÂLIK-I GONCDÜVÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Vilâyet 

yolunun rehberlerindendir. İslâm âlimlerinin büyüklerindendir. Buhârâda Goncdüvân 

köyünde tevellüd ve 575 [m. 1180] de orada vefât etdi. Yirmiiki yaşında iken 

Buhârâda Yûsüf-i Hemedânî hazretlerinin sohbetinde kemâle geldi. İmâm-ı Mâlik 

soyundandır. Babası Abdülcemîl, Malatyalı idi. Hızır aleyhisselâmdan ders aldı. 

Tesavvufda meşhûr olan (Onbir temel kelime) Abdülhâlık Goncdüvânînin sözlerindendir. 

(Vasıyyetnâme) kitâbında diyor ki, (Sana vasıyyet eylerim ey oğul ki, 

her hâlinde ilm ve edeb ve takvâ üzere ol! İslâm âlimlerinin kitâblarını oku! Fıkh 

ve hadîs öğren! Câhil tarîkatcılardan sakın! Şöhret yapma! Şöhretde âfet vardır. 

Çok simâ’ eyleme! Çok simâ’, kalbde nifak yapar, kalbi öldürür. Simâ’ı inkâr da 

etme ki, büyüklerin çoğu simâ’ yapmışlardır. Arslandan kaçar gibi, câhillerden kaç! 

Bid’at sâhibi, sapıklar ile ve dünyâya düşkün olanlar ile arkadaşlık etme! Halâldan 

yi! Çok gülme! Kahkaha ile gülmek, gönlü öldürür. Herkese, şefkat ve merhamet 

et! Kimseyi hakîr görme! Kimse ile münâkaşa, mücâdele etme! Kimseden 

birşey isteme! Tesavvuf büyüklerine dil uzatma! Onları inkâr eden felâkete düşer. 

Mayan fıkh ve evin mescid olsun!) Pencere camı bunun zemânında keşf edildi. 957, 

969, 1098, 1105, 1191, 1193. 

17 — ABDÜLHAMÎD HÂN-I “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Osmânlı pâdişâhlarının 

yirmiyedincisi ve islâm halîfelerinin doksanikincisidir. Sultân üçüncü Ahmedin 

oğlu, sultân dördüncü Mustafâ ile, sultân ikinci Mahmûdun babalarıdır. 1137 

[m. 1725] de tevellüd etdi. 1187 [m. 1773] de halîfe oldu. 1203 [m. 1789] de vefât 

etdi. Sirkecide, dördüncü vakf hânı karşısında, köşedeki türbededir. Oğlu dördüncü 

Mustafâ hân da bu türbededir. Türbede, Yeni câmi’ tarafındaki dıvardaki dolaba 

yerleşdirilmiş taşda Resûlullahın mubârek ayaklarının izleri mevcûddur. 

Türbe yanındaki ince san’atlı olan sebili, cumhûriyyet devrinde Gülhâne parkı kapısı 

karşısına nakl edilmişdir. Yerine üçüncü Selîm hân geçdi. Vâlidesi Râbi’a sultânın 

rûhu için, [1192] de, Beğlerbeğinde, deniz kenârında, bir minâreli câmi’ 

yapdırdı. İkinci minâresini sultân Mahmûd yapdırdı. Emîrgân câmi’ini de birinci 

Abdülhamîd hân yapdırmışdır. Eski ismi Emîrgün idi. Çünki, dördüncü Murâd hân 

Revân [Erivan] kal’asını feth edince, kal’a kumandanı Mirgün oğlu, afv diledi. Kabûl 

edilip, şî’îlik propagandası yapmamak şartı ile, pâşalık rütbesi ve ayrıca Emîrgânda 

bir serây kendine verildi. Mirgün oğlu burada kaldı. Fekat, sultân Murâd vefât 

edince, yerine geçen kardeşi, sultân İbrâhîm hân zemânında, kızılbaşlık propagandasına 

başlayıp, müslimânları aldatdığı görülünce, başı kesildi. Halk arasında 

kesikbaş denilen mezârda, işte bu hurûfî babası yatmakdadır. Hurûfîler ve mülhîdler, 

bundan dolayı sultân İbrâhîme düşman oldular. Bu mubârek Türk sultânına 

deli İbrâhîm dediler. Gençler de, bu yalana ve uydurma hikâyelere inanıyor. Bu 

temiz sultâna ve afîfe zevcesi Turhân sultâna bilmiyerek dil uzatıyorlar. Sultân İbrâhîm, 

amcası Mustafâ hânın Ayasofyadaki türbesindedir. Emîrgân korusu şimdi 

belediyenin olup halk için umûmî bağçedir. 850 dönüm olup Mısr Hidîvi İsmâ’îl 

pâşanın bağçesi idi. Köşkü, tepededir. İsmâ’îl pâşa, İbrâhîm pâşanın oğlu olup, 1246 

[m. 1830] da tevellüd ve 1313 [m. 1895] de vefât etdi. 1279 [m. 1863] da hidîv oldu. 

1296 [m. 1879] da azl edildi. Yerine oğlu Tevfîk pâşa geçdi. Bu, yirmialtı yaşında 

idi. İngilizler bunun zemânında Mısrın idâresine karışdı. 1309 [m. 1892] da 

vefât etdi. Yerine oğlu Abbâs Hilmi pâşa geçdi. Onsekiz yaşında idi. Çubukludaki 

köşk ve koru bunun idi. Bunun yerine, 1332 [m. 1914] de İsmâ’îl pâşanın oğlu 

– 1062 –

Hüseyn Kâmil pâşa geçip, ittihâdcılara karşı oldu. 1335 [m. 1917] de Mısrda vefât 

etdi. Yerine kardeşi Ahmed Füâd geçip, 1340 [m. 1922] da, türklerden ayrılarak, 

devlet reîsi demek olan melik adını aldı. 1354 [m. 1936] de vefât etdi. Yerine oğlu 

Fârûk melik oldu ise de, 1371 [m. 1952] de, askerî ihtilâl olarak yurd dışına çıkarıldı. 

347, 1119, 1120, 1131, 1167, 1184. 

18 — ABDÜLHAMÎD HÂN-II “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Osmânlı pâdişâhlarının 

otuzdördüncüsü ve islâm halîfelerinin doksandokuzuncusudur. Sultân Abdülmecîd 

hânın ikinci oğludur. 21 Eylül 1258 [m. 1842] de tevellüd, 1 Şubat 1336 

[m. 1918] da Beğlerbeği serâyında vefât etdi. Çenberlitaşda, dedesi sultân ikinci 

Mahmûdun türbesindedir. Sultân Abdül’azîz hânı şehîd eden Midhat pâşa ve arkadaşları 

30 Mayıs 1293 [m. 1876] günü serây hazînesini ve sultân Azîz hânın şahsî 

servetini de yağma etdikden sonra, sultân Abdülmecîdin Şevk-efzâ vâlide sultândan 

olan birinci oğlu beşinci Murâdı o gün halîfe yapdılar. Otuzaltı yaşında idi. Beş 

gün sonra, 4 Hazîran 1293 [m. 1876] de sultân Abdül’azîz Fer’ıyye serâyında şehîd 

edilince, sultân Murâdın şü’ûru bozuldu. Üç ay ve bir gün süren saltanatından sonra, 

31 Ağustos günü tahtdan indirildi. Çırağan serâyına götürüldü. Yirmisekiz sene 

dahâ burada yaşadı. 29 Ağustos 1322 [m. 1904] de vefât edince, Eminönünde Turhân 

vâlide sultân türbesine defn edildi. 11 Şa’bân 1293 ve 31 Ağustos 1876 da ikinci 

Abdülhamîd hânı halîfe yapdılar ve devlet işlerine karışmaması, yalnız millet meclisinin 

çıkaracağı kanûnlara göre hareket etmesi için söz aldılar. (Tanzîmât-i hayriyye)ye 

sâdık kalacağını bildiren (Kanûn-ı esâsî)yi i’lân etdirdiler. Abdülmecîd hânın 

ikinci oğlu olan sultân Abdülhamîd onbir yaşında iken annesi Tîr-i Müjgân ikinci 

kadın efendi vefât etmişdi. Dördüncü kadın efendi Perestu sultân tarafından büyütüldü. 

Pâdişâh olunca, bunu Valîde sultân i’lân etdi. Büyük kardeşi ile berâber 

tahsîl gördü. Arabca, farsca, fransızca ve dînî ilmlerde çok iyi yetişdirildi. (Türkiye 

târîhi)nde diyor ki, (İkinci Abdülhamîd hân, ittihâdcıların propaganda etdikleri 

gibi câhil değil, onların hemen hepsinden dahâ bilgili idi.)Merkezi Selânikde 

bulunan üçüncü ordunun genç subayları, İstanbula gelerek, 1327 [m. 1909] de halîfeyi 

tahtından indirip, Selâniğe götürdü. Mâbeyn başkâtibi Es’ad beğ (Hâtırât-ı 

Abdülhamîd hân) kitâbında, ikinci Abdülhamîd hânın memlekete hizmetlerini uzun 

yazmakdadır. 377, 399, 542, 636, 732, 1072, 1078, 1083, 1097, 1098, 1138, 1140, 1154, 

1189, 1196, 1197. 

19 — ABDÜLHAYY “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hindistânda Safâ şehrindendir. 

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin sohbetinde yıllarca bulundu. Çok feyzlere kavuşdu. 

Muhammed Ma’sûm hazretlerinin emrleri ile, (Mektûbât)ın ikinci cildini 

topladı. Tesavvufu âşıklara bildirmek için, Pütne şehrine gönderildi. Orada bulunanları 

irşâd eyledi. Velîler, halîfeler yetişdirdi. Kutb olduğu müjdelendi. Abdülhayy 

Luknevî için 82. ci isme bakınız! 910, 952. 

20 — ABDÜLKÂDİR-İ GEYLÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhyiddîn 

Ebû Muhammed bin Ebû Sâlih Mûsâ Cengî dost, Îrânın Geylân şehrinde, 471 [m. 

1078] de tevellüd, 561 [m. 1166] de Bağdâdda vefât etdi. Babası hazret-i Hasenin 

oğlu Hasen-i müsennânın oğlu Abdüllahın soyundandır. Hazret-i Hüseynin kızı 

Fâtımanın Abdüllahın vâlidesi olduğu (Kısas-ı Enbiyâ)da yazılıdır. Bunun için Abdülkâdir-i 

Geylânî, hem seyyid, hem de şerîfdir. Anası Fâtıma binti Ebû Abdüllah 

seyyidedir. Fıkh ve hadîs ilmlerinde müctehid idi. Önceden Şâfi’î mezhebinde 

idi. Hanbelî mezhebi unutulmak üzere olduğundan, Hanbelî mezhebine geçdi. 

Böylece, bu mezheb yayıldı. Önceleri ders verirdi. Çok meşhûr oldu. Sonra tesavvufa 

daldı. Cüneyd-i Bağdâdî yolundaki Ebû Sa’îd Alî Mahzûmîden feyz aldı. 

İnsanı Allahü teâlânın sevgisine kavuşduran yol ikidir: Birisi (Nübüvvet yolu) 

olup, aslın aslına kavuşdurur. Eshâb-ı kirâmın hepsi, bu yoldan vâsıl oldular. Sonra 

gelenlerden pekaz zevât da, bu yoldan ermişdir. Bu yolda sebebe, vâsıtaya lü- 

– 1063 –

zûm yokdur. Bir kâmil ve mükemmilin sohbetinde kemâle geldikden sonra, feyzi 

asldan alıp ilerlerler. İkinci yol, (Vilâyet yolu)dur. Kutblar, Evtâd, Nücebâ, Büdelâ 

ve bütün Evliyâ bu yoldan vâsıl olmuşdur. Bu yola, (Sülûk yolu) da denir. Bu 

yolda, vâsıta, aracı lâzımdır. Her iki yolun reîsi ve rehberi Resûlullahdır. Vilâyet 

yolunun imâmı, feyz kaynağı, hazret-i Alîdir. Bu yolda, Resûlullah onu vekîl etmişdir. 

Hazret-i Fâtıma ve Hasen ile Hüseyn onunla ortakdırlar. Bu yolda gidenlerin 

hepsine feyz ve hidâyet, hazret-i Alînin aracılığı ile gelir. Ondan sonra hazret-i 

Hasen ve Hüseyn bu vazîfeyi teslîm aldı. Bunlardan sonra, sıra ile, oniki imâmın 

evlâdına verildi. Sonları olan Muhammed Mehdîden sonra, başkasına verilmedi. 

Bütün Evliyâya feyz ve hidâyet bunlardan gelmeğe devâm etdi. Abdülkâdir-i 

Geylânî kemâle gelince, bu mansıb, ona verildi. Bundan sonra da, kimseye verilmediği 

keşf ve müşâhede ile anlaşılmakdadır. Vefâtından sonra da, kıyâmete kadar, 

herkese, feyz, rüşd ve hidâyet, onun rûhâniyyetinden gelmekdedir. Her asrda 

gelen müceddidler, onun vekîlleridir. İmâm-ı Rabbânî (Nübüvvet yolu) ile 

vâsıl olduğundan, vâsıtaya ihtiyâcları yokdur. Ebû Bekr-i Sıddîk, nübüvvet yolunda 

Resûlullahın vekîlidir. 50, 60, 66, 90, 91, 120, 278, 281, 357, 456, 458, 509, 511, 

766, 771, 909, 919, 922, 929, 958, 1016, 1061, 1164, 1169, 1171, 1180, 1181, 1193. 

21 — ABDÜLKERÎM “radıyallahü anh”: Eshâb-ı kirâmdandır. Mu’âviye 

“radıyallahü anh”ın İstanbulu feth etmek için, gönderdiği askerler arasında iken 

hastalanarak, Akyazı ile Pazarköy arasında vefât etmişdir. 

22 — ABDÜLKERÎM-İ RÂFİ’Î “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Muhammeddir. 

623 [m. 1226] de Kazvinde vefât etdi. Şâfi’î âlimlerindendir. (Muharrer) 

adındaki fıkh kitâbı meşhûrdur. Bunu birçok âlimler şerh etmişdir. İmâm-ı Nevevînin 

(Minhâc) adındaki muhtasarı çok kıymetlidir. (Minhâc)ı da şerh etmişlerdir. 

Bunların en kıymetlisi İbni Hacer-i Mekkînin (Tuhfe-tül-muhtâc) adındaki şerhıdir. 

Dört cilddir. 415, 1156. 

23 — ABDÜLKUDDÜS: Babası Abdüllahdır. Muhammed bin Muhammed Ârif 

Çeştînin ve Derviş Muhammed Sühreverdînin halîfesi, imâm-ı Rabbânînin babası 

Abdül-Ehad hazretlerinin üstâdı idi. Çok kitâbı vardır. Bunlardan (Envârül-uyûn) 

meşhûrdur. Buyururdu ki, (Hataralar, vesveseler iki dürlüdür: Birincisi, ibtilâ ve 

imtihân için gelir. Bunlara günâh, cezâ olmaz. Yükselmeğe sebeb olurlar. İkincisi, 

sonsuz felâkete sebeb olur.) Oğlu ve halîfesi Rükneddîne yazdığı mektûbda buyuruyor 

ki, (Vaktin kıymetini bil! Gece gündüz ilm öğrenmeğe çalış! Her zemân 

abdestli bulun! Beş vakt nemâzı, sünnetleri ile ve ta’dîl-i erkân ile, huzûr ve huşû’ 

ile ve dînin sâhibinin bildirdiği gibi kılmağa çalış! Bunları yapınca, dünyâda ve 

âhıretde, sayısız ni’metlere kavuşursun. İlm öğrenmek, ibâdet yapmak içindir. Kıyâmet 

günü, işden sorulacak, çok ilm öğrendin mi diye sorulmıyacakdır. İş ve ibâdet 

de, ihlâs elde etmek içindir. İhlâs da, hakîkî ma’bûd ve kaydsız, şartsız var olan 

sevgiliyi sevmek içindir.) 944 [m. 1538] de, Hindistânda, Kenküh şehrinde vefât etdi. 

Hâcı Abdülvehhâb-ı Buhârî bir tefsîr yazmışdı. Abdülkuddüs hazretlerine 

gönderdi. Bir yerini açınca, Ehl-i beytin temizliğini bildirirken, (Fâtıma son nefesinden 

emîn idi. Onun sonu, elbette hayrlı idi) yazılmış gördü. Bunun kenârına, (Bu 

yazı, Ehl-i sünnet mezhebine uygun değildir) yazıp geri gönderdi. Abdülkuddüsün 

yazısının doğru olduğu anlaşıldı. Hâl tercemesi, 1036 da te’lîf ve 1336 da tab’ 

edilen fârisî (Siyer-ül-aktâb) kitâbında yazılıdır. 1060, 1163. 

24 — ABDÜLLAH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Resûlullahın Hadîce-tül-kübrâdan 

olan son çocuğudur. Nübüvvetden sonra tevellüd edip, memede iken vefât 

etdi. Tayyib ve Tâhir de denilir. Abdüllah vefât edince, Âs bin Vâil (Muhammed 

ebter oldu) ya’nî soyu kesildi dedi. (İnnâ a’taynâ) sûresi gelerek, Âs kâfirine Allahü 

teâlâ cevâb verdi. 

25 — ABDÜLLAH AĞA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Üçüncü Murâd hânın bostancı 

başıdır. 1000 [m. 1591] de Kısıklı câmi’ini yapdırdı. Beğlerbeğinde ıstavroz 

– 1064 –

câmi’i ve Langada da bir câmi’i vardır. Kabri Kısıklı câmi’inin yanındadır. 

26 — ABDÜLLAH BİN ABBÂS “radıyallahü anhümâ”: Resûlullahın en küçük 

amcası olan Abbâsın oğludur. Hicretden üç yıl önce Mekkede tevellüd, 68 [m. 

687] de, Tâifde vefât etdi. Uzun boylu, beyâz, güzel idi. 3, 71, 82, 208, 210, 376, 383, 

387, 391, 392, 416, 452, 467, 505, 514, 516, 553, 620, 643, 781, 790, 1010, 1070, 

1116, 1139, 1165. 

27 — ABDÜLLAH BİN ABDÜLMUTTALİB “rahmetullahi teâlâ aleyh”: 

Muhammed aleyhisselâmın mubârek babasıdır. Babasının onuncu oğludur. Onsekiz 

veyâ yirmibeş yaşında iken, hazret-i Âmine ile evlendi. Birkaç ay sonra, Medîneye 

giderken yolda, Resûlullah efendimiz dünyâya gelmeden yedi ay önce vefât 

etdi. Hazret-i Hamza, Abdüllahdan, hazret-i Abbâs da, Hamzadan dahâ küçük 

idi. 350, 375, 376, 378, 390, 391, 1051, 1068, 1078, 1139. 

28 — ABDÜLLAH BİN CAHŞ “radıyallahü anh”: Resûlullahın halası Ümeyme 

ile Cahşın oğludur. Zevcât-ı tâhirâtdan Zeyneb binti Cahşın kardeşidir. Habeşe 

iki kerre hicret etdi. Birkaç kerre ordu kumandanı yapıldı. Bedr gazâsı esîrleri 

için, Resûlullah hazret-i Ebû Bekre ve Ömere ve buna danışmışdı. Uhudda şehîd 

olup, dayısı olan hazret-i Hamza ile bir mezâra defn edildi. 1196. 

29 — ABDÜLLAH BİN EBÎ EVFÂ “radıyallahü anh”: Eshâb-ı kirâmdan, Kûfe 

şehrinde, en son vefât eden budur. 86 [m. 705] senesinde vefât etdi. 441. 

30 — ABDÜLLAH BİN FAYSAL: Terkînin torunudur. 1306 [m. 1888] da 

Vehhâbî emîri idi. Babası Faysal zemânında, 1271 [m. 1854] senesinde, Ummâna 

karşı harb ederek, vergiye bağlamışdı. Medîne şimâlindeki (Hâil)de bulunan Muhammed 

ibnür-Reşîde mağlûb ve esîr oldu. 447. 

31 — ABDÜLLAH BİN HANZALA “radıyallahü anhümâ”: Ensâr-ı kirâmın 

büyüklerindendir. Uhud gazâsından bir yıl sonra dünyâya geldi. [63] yaşında Abdüllah 

bin Zübeyr vak’asında Medînede şehîd oldu. Babası Hanzala, Uhud gazâsına 

çıkılacağı gece evlenmişdi. Ertesi gün şehîd olup, melekler yıkamışdı. Bunun 

için (Gasîl-ül-melâike) ismi ile şereflenmişdi. 787. 

32 — ABDÜLLAH BİN KEVÂ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Tâbi’îndendir. Deve 

vak’asında Alî “radıyallahü anh”ın yanında idi. 510. 

33 — ABDÜLLAH BİN MAHMÛD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Mecdeddîn-i 

Mûsulî denir. Hanefî mezhebi fıkh âlimlerindendir. [599] da tevellüd, 683 [m. 1285] 

de vefât etdi. (Muhtâr) ve bunun şerhı olan (İhtiyâr) kitâbları meşhûrdur. 444, 617. 

34 — ABDÜLLAH BİN MES’ÛD “radıyallahü anh”: İslâma gelenlerin altıncısıdır. 

Genç iken îmân etdi. Kur’ân-ı kerîmi ve çok hadîs-i şerîf ezberledi. İki kerre 

Habeşe ve Medîneye hicret etdi. Bütün gazâlarda ve Yermük muhârebesinde 

bulundu. Cennetle müjdelendi. 32 [m. 651] senesinde vefât etdi. Bakî’dedir. 3, 95, 

268, 439, 440, 447, 628, 641, 644, 787, 993, 1077, 1185. 

35 — ABDÜLLAH BİN MUBÂREK “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Tebe’i tâbi’înin 

büyüklerindendir. Hanefî, hadîs ve fıkh âlimidir. [118] de tevellüd, 181 [m. 

797] de vefât etdi. 99, 211, 467, 607, 611. 

36 — ABDÜLLAH BİN MUHAMMED BİTÛŞÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: 

Bağdâd şimâlinde Zûr şehrinde tevellüd ve 1211 [m. 1796] senesinde Basrada vefât 

etdi. (Hadîkatüs-serâir) kitâbı meşhûrdur. 

37 — ABDÜLLAH BİN ÖMER “radıyallahü anhümâ”: Eshâb-ı kirâmın büyüklerindendir. 

Hicretden ondört sene önce tevellüd ve 73 [m. 692] senesinde Mekkede 

vefât etdi. Babası ile birlikde îmân etdi. Çocuk olduğundan en önce Hendek 

gazâsında bulundu. Çok müttekî idi. Hilâfet için, bir tarafa karışmamağa ictihâd 

etmişdir. (Kısas-ı Enbiyâ)da, Hayber gazâsını anlatırken diyor ki, (Eshâb-ı kirâm 

arasında, en çok hadîs bilen, Abdüllah bin Ömer idi. İşitdiklerini yazardı. Ondan 

– 1065 –

sonra, en çok hadîs bilen, Ebû Hüreyre idi). 209, 258, 287, 457, 477, 607, 643, 691, 

721, 733, 734, 780, 917, 1008, 1011, 1092. 

38 — ABDÜLLAH BİN SÂLİH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: 900. cü sırada, Tâhâ-yı 

Hakkârî ismine bakınız! 

39 — ABDÜLLAH BİN SELÂM “radıyallahü anh”: Ensâr-ı kirâmın büyüklerindendir. 

Yehûdî âlimlerinden idi. Fahr-i âlemi “sallallahü aleyhi ve sellem” işitince, 

yanına gitdi. Bunu, nübüvvet nûru ile tanıyıp, (Sen Medîne âlimi İbni Selâm 

mısın?) buyurdu ve İhlâs-ı şerîf okudu. Abdüllah, hemen (Tevrâtın haber verdiği 

âhır zemân Peygamberi budur) diyerek, îmân etdi. Osmân “radıyallahü anh” 

vak’asında âsîlere çok nasîhat etmişdi. [43] senesinde vefât etdi. 364. 

40 — ABDÜLLAH BİN SÜ’ÛD: Sultân ikinci Mahmûd hân zemânında, [1231] 

de vehhâbî emîri oldu. Ehl-i sünnete çok zulm yapdı. 1233 [m. 1818] de yakalanarak 

Mısra ve sonra İstanbula getirilip i’dâm edildi. 

41 — ABDÜLLAH BİN TÂHİR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Me’mûn halîfe zemânında 

Horâsân vâlîsi idi. Onyedi sene adâlet ile idâre edip, 230 [m. 844] da Nişâpûrda 

vefât etdi. 211. 

42 — ABDÜLLAH BİN ZEYD “radıyallahü anhümâ”: Tâbi’înin büyüklerindendir. 

Ensârdan Zeyd bin Erkamın “radıyallahü anh” oğludur. Babası Zeyd bin 

Erkam, küçük olduğundan Uhud gazâsına götürülmemiş, diğer gazâların hepsinde 

hâzır bulunmuşdu. 61 [m. 680] senesinde Kûfede vefât etmişdi. 392. 

43 — ABDÜLLAH BİN ZÜBEYR “radıyallahü anhümâ”: Aşere-i mübeşşereden 

olan Zübeyr bin Avvâmın oğludur. Ebû Bekr-i Sıddîkın kızı Esmânın oğludur. 

Medînede Muhâcirlerden ilk önce dünyâya gelen çocuk budur. Çok cesûr 

idi. Çok ibâdet ederdi. Tunus muhârebesinin kazanılmasına sebeb olmuşdu. Deve 

harbinde babası ile birlikde, Âişe “radıyallahü anhüm” yanında idi. Yezîde bî’at 

etmedi. Hazret-i Hüseyn şehîd olunca, Mekkede halîfe oldu. Yezîdin vefâtından 

sonra da, dokuz sene halîfelik yapdı. Abdülmelikin gönderdiği Haccâc bin Yûsüf 

tarafından 73 [m. 692] de yetmişüç yaşında şehîd edildi. 172, 801, 1035, 1135. 

44 — ABDÜLLAH BİN ZÜBEYR “radıyallahü anh”: Abdül-Muttalibin 

oğlu Zübeyr, babası hayâtda iken vefât etdi. Oğlu Abdüllah îmâna gelip, Huneyn 

gazâsında Resûlullahın yanından hiç ayrılmadı. Hazret-i Ebû Bekr zemânında 

Filistinde (Ecnâdeyn) muhârebesinde çok kahramânlık gösterip, şehîd oldu. 

Cesedini on rum ölüsü arasında buldular. Hepsini bunun öldürdüğü anlaşıldı. 

1065. 

45 — ABDÜLLAH BOSNEVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Abdüllah Abdî 

bin Muhammed, Bayrâmiyye meşâyıhinden olup, 1054 [m. 1645] de Konyada vefât 

etdi. 

46 — ABDÜLLAH HÂŞİMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ürdün Emîri idi. 

Şerîf Hüseynin oğludur. 1299 [m. 1882] da tevellüd, 1370 [m. 1951] de mescidde şehîd 

edildi. Yerine oğlu Talâl geçdi ise de, [m. 1953] de yerini oğlu Hüseyne terk etdi. 

Emîr Hüseyn 1354 [m. 1936] de tevellüd etdi. Ürdün devletini çok iyi idâre etmişdir. 

Komünist komandolarla mücâdele edip zafer kazanmışdı. m. 1999 da vefât 

etmişdir. 376. 

47 — ABDÜLLAH-İ DÂRİMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İkiyüzdokuzuncu 

[209. cu] sırada, Dârimî ismine bakınız! 

48 — ABDÜLLAH-İ DEHLEVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Seyyiddir. Babası 

şâh Abdüllatîf, rü’yâda hazret-i Alînin emri ile adını Alî koymuşdur. Kendisi Gulâm-ı 

Alî yapdı. Tesavvuf mütehassıslarının büyüklerindendir. Müslimânların gözbebeğidir. 

1158 [m. 1744] de Hindistânın Pencâb şehrinde tevellüd, 1180 [m. 1765] 

de, Mazher-i Cân-ı Cânân ile teşerrüf eyledi. Çok kerâmetleri görüldü. En büyük 

– 1066 –

kerâmeti, gelen sâdık kimselerin kalblerine bir teveccüh ederek feyz ve bereketle 

doldururdu. Binlerce âşıkı, bir bakışda cezbelere ve vâridât-i ilâhiyyeye kavuşdururdu. 

1240 [m. 1824] da Delhîde vefât eyledi. Şâhcihân câmi’i yakınındaki kendi 

Dergâhında, çok san’atle yapılmış mermer dıvâr içinde üstâdının yanında ve onun 

garb tarafında medfûndur. Çeşidli memleketlere göndermiş olduğu mektûblarından 

yüzyirmibeş adedi talebelerinden Rauf Ahmed müceddidî tarafından toplanarak 

(Mekâtîb-i şerîfe) ismi verilmiş ve önce 1334 [m. 1915] senesinde Madrasda ve 

sonra binüçyüzyetmişbir 1371 [m. 1951] senesinde Lâhorda ve 1396 [m. 1976] senesinde, 

İstanbulda, basılmışdır. Şâh Rauf Ahmed, bir sene içinde işitdiklerini de bir 

kitâb hâlinde toplamış, buna (Dürr-ül-me’ârif) ismini vermişdir. 1394 [m. 1974] senesinde 

İstanbulda yeniden tab’ edilmişdir. Rauf Ahmed, İmâm-ı Rabbânînin küçük 

oğlu Muhammed Yahyâ soyundan olup, 1253 [m. 1837] de hacca giderken, Yemende, 

denizde şehîd oldu. Behûpal şehrinde irşâd ile meşhûr idi. 459, 466, 486, 733, 

765, 766, 771, 773, 789, 921, 957, 969, 992, 1016, 1072, 1073, 1086, 1095, 1105, 1121, 

1133, 1143. 

49 — ABDÜLLAH-İ ENSÂRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası, Muhammed 

bin Alîdir. 396 [m. 1005] da Hirâtda tevellüd, 481 [m. 1088] de orada vefât etdi. 

Şeyh-ul-islâm idi. Hanbelî idi. (Te’arrüf) kitâbına şerhı ve (Menâzil-üs-sâyirîn) kitâbı 

meşhûrdur. 91, 92, 312, 749, 750, 1013. 

50 — ABDÜLLAH-İ KURTUBÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: 551. ci sırada Kurtubî 

ismine bakınız! 

51 — ABDÜLLAH-İ NESEFÎ: 717. ci sırada Nesefî ismine bakınız! 

52 — ABDÜLLAH-İ RÛMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Yeni-şehrli Abdüllah 

efendi, 1130 [m. 1717] da şeyh-ul-islâm oldu. Buğaziçinde Kanlıcada 1156 [m. 

1743] senesinde vefât etdi. Kanlıcada, İskender pâşa câmi’i yanındadır. (Behcetül-fetâvâ) 

fetvâ kitâbının sâhibidir. 319, 390, 392, 490, 542, 592, 602, 862, 886. 

53 — ABDÜLLAH-İ TERCÜMÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Akdenizde Balear 

adalarının büyüğü olan Mayorka adasında bir hıristiyanın tek çocuğudur. Asl ismi 

Anselmo Turmeda olup bir İspanyol papası idi. Nebuniye şehrinde, en meşhûr papas 

olan Nikola Mertilin yanında yetişdi. İncîli ezberledi. Bu papasın yol göstermesi 

ile Tunusa geldi. Müslimân oldu. Arabcayı ve islâm ilmlerini iyi öğrendi. Hıristiyanlığın 

iç yüzünü, nasıl bozulduğunu gösteren (Tuhfe-tül-erîb) adında bir kitâb yazdı. 

Kitâbı 823 [m. 1420] de temâmladı. 1290 [m. 1873] da Londrada ve (Elmünkız) kitâbı 

ile birlikde 1402 [m. 1981] de Hakîkat Kitâbevi tarafından, İstanbulda basdırılmışdır. 

Hâcı Zihnî efendi türkçeye çevirdi. Oğlu Abdül-Halîm, bu kitâbı arabca kısaltmışdır. 

Yazması Berlin kütübhânesindedir. Türkçesi, Osmânlılar zemânında İstanbulda 

basıldığı gibi, lâtin harfleri ile, 1385 [m. 1965] de tekrâr basdırılmışdır. 

54 — ABDÜLLATÎF-İ HARPÛTÎ: 1330 [m. 1912] senesinde İstanbul Dâr-ülfünûnunda 

(İlm-i kelâm) mu’allimi [profesörü] idi. (Tenkîh-ul kelâm) adındaki kitâbında, 

islâm dînini ilm, akl ve fen ile çok güzel müdâfe’a etmekdedir. 543. 

55 — ABDÜLMECÎD HÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Osmânlı pâdişâhlarının 

otuzbirincisi ve islâm halîfelerinin doksanaltıncısıdır. Sultân ikinci Mahmûdun 

oğludur. Sekiz oğlundan dördü pâdişâh oldu. 1237 [m. 1821] de doğdu. 1255 [m. 1839] 

de pâdişâh oldu. 24 Hazîran 1277 [m. 1861] de vefât etdi. Sultân Selîm câmi’i bağçesindedir. 

Dolmabağçe serâyını ve galata köprüsünü yapdırdı. (Eshâb-ı kirâm) kitâbında 

geniş bilgi vardır. 538, 698, 732, 826, 1047, 1063, 1083, 1131, 1153, 1167, 1187. 

56 — ABDÜLMESÎH: Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” efendimize 

süâl sormak için Necrandan gelen hıristiyanların reîsi idi. 369, 370. 

57 — ABDÜLMUTTALİB: İsmi Şeybedir. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” 

efendimizin dedesidir. Kureyş kabîlesinin reîsi idi. Hâşimin oğludur. Amcası 

Muttalib, Mekkelilere bunu, kölesi olarak tanıtdığı için, Abdülmuttalib ismi ile 

– 1067 –

şöhret bulmuşdur. Hazret-i İsmâ’îlden kalmış olan zemzem kuyusu, Cürhüm hükûmeti 

zemânında gayb olmuşdu. Bu kuyuyu bularak temizletdi. Oniki oğlu ve altı 

kızı vardı. En büyükleri Ebû Tâlib, en küçükleri Abbâs idi. Abdüllah, Resûlullahın 

tevellüdünden yedi ay önce vefât etdiği için, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve 

sellem” dedesinin yanında büyüdü. Sekiz yaşında iken dedesi de vefât etdi. İsmâ’îl 

aleyhisselâmın dînine göre ibâdet ederdi. 378, 390, 1059. 

58 — ABDÜLVEHHÂB-İ ŞA’RÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Aliy-yül-Havâsın 

talebesidir. 973 [m. 1565] de vefât etdi. Dört mezhebin fıkh bilgilerini anlatan 

(Mîzân-ül-kübrâ) kitâbı iki cilddir. [1275] de Mısrda basılmışdır. (Letâif-ülminen) 

kitâbının birinci cildi 56. cı sahîfesinden i’tibâren kimyâ ilmini ve Câbir 

bin Hayyânı uzun anlatmakdadır. Buna (Minen-ül kübrâ) da denir. 1357 de basılmışdır. 

Kenârında Tâcüddîn-i İskenderînin (Letâif-ül minen) ve (Miftâh-ul-felâh) 

kitâbları vardır. (Envâr-ül-kudsiyye)si, (Tabakât-ül-kübrâ)sının kenârında 

basılmışdır. Hadîs ve Şâfi’î fıkh âlimidir. Çok kitâbı vardır. 80, 388, 458, 775, 825, 

1005, 1129. 

59 — ABDÜ-MENÂF: Resûlullahın ikinci dedesi olan Hâşim, Abdü-Şems, Muttalib 

ve Nevfelin babaları ve Kusayyin oğludur. İsmi Mugîredir. Menâf, Kureyş ve 

Huzeyl kabîlelerinin bir putu idi. Abd-üd-dâr ve Abd-ül-Uzzâ adındaki kardeşleri 

arasında en şereflisi ve Kâ’be bekçisi oldu. Kâ’benin anahtarı Abd-üd-dâr oğullarında 

idi. 390. 

60 — ABDÜRRAHÎM: Tütün içmenin günâh olmadığını bildirmişdir. 639. 

61 — ABDÜRRAHÎM SEMERKANDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû 

Bekr-i İmâdînin oğlu olup, Mergınânî, Fergânî ve Semerkandî lakabları ile meşhûrdur. 

Hanefî fıkh âlimidir. (Hidâye) kitâbının sâhibi olan Burhân-üd-dîn Alînin 

torunudur. Altıyüzellibir 651 [m. 1253] de hayâtda idi. (Füsûl-i imâdî) fıkh kitâbı 

meşhûrdur. 

62 — ABDÜRRAHMÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Zebid müftîsi idi. Seyyiddir. 

(Vehhâbîleri Reddiyye)si çok kıymetlidir. 454. 

63 — ABDÜRRAHMÂN BİN AVF “radıyallahü anh”: Abd-i Avf bin Hars bin 

Zühre bin Kusay torunudur. Eshâb-ı kirâmın büyüklerinden ve aşere-i mübeşşeredendir. 

Önce îmân eden sekiz kişiden biridir. Uzun boylu, beyâz idi. Bütün gazâlarda 

bulundu. Uhudda iki kâfir öldürdü. Hazret-i Ömerin halîfe olmak için seçdiği 

altı kişiden biridir. Uhud gazâsında yirmi yerinden yaralandı. Topal oldu ve 

oniki dişi düşdü. Çok zengin idi. Çok sadaka verirdi. [31] senesinde, yetmişbeş yaşında 

vefât etdi. Beyâz, iri, güzel idi. 133, 510, 621, 696, 772, 790, 845, 1095. 

64 — ABDÜRRAHMÂN BİN EBÛ BEKR “radıyallahü anhümâ”: Babası, dedesi 

ve oğlu hep Eshâbdandırlar. Bedr ve Uhudda düşman ordusunda idi. Hudeybiyede 

müslimân oldu. Yemâme cenginde çok kahramânlık etdi. Yedi kâfiri öldürdü. 

Deve günü, kız kardeşi Âişenin “radıyallahü anhümâ” yanında idi. 53 [m. 673] 

senesinde vefât etdi. Mekkededir. 506, 1035. 

65 — ABDÜRRAHMÂN BİN MUHAMMED “rahmetullahi teâlâ aleyh”: 

Gelibolulu Süleymân efendinin torunudur. Şeyhîzâde denir. Dâmâd adı ile meşhûrdur. 

Rumeli kâdî-askeri idi. Şeyh-ul-islâmın dâmâdı idi. 1078 [m. 1668] de vefât 

etdi. (Mecma’ul-enhür) adındaki (Mültekâ şerhı) meşhûrdur. 

66 — ABDÜRRAHMÂN CEVZÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Alîdir. 

Hanbelî fıkh âlimidir. [508] de tevellüd, 597 [m. 1202] de Bağdâdda vefât etdi. Ebülferec 

ibni Cevzî adı ile meşhûrdur. Tefsîr, hadîs ve Hanbelî fıkh ve târîh bilgilerinde 

derin âlim idi. Yüzden fazla kitâb yazdı. (El-mugnî) tefsîri meşhûrdur. 210, 

311, 442, 457, 458, 494, 497, 641, 1070. 

67 — ABDÜRRAHMÂN İMÂDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Mu- 

– 1068 –

hammed Imâd-üd-dîndir. Şâm müftîsi idi. 978 [m. 1571] de tevellüd, 1051 [m. 

1641] de vefât etdi. Hanefî fıkh âlimlerindendir. (El-hediyye fil-ibârât-il-fıkhiyye) 

kitâbı meşhûrdur. 487, 629, 639. 

68 — ABDÜRREZZAK KÂŞÎ: Tesavvuf ve fıkh âlimidir. Tefsîr, Füsûs şerhı 

ve kıymetli eserleri vardır. 730 da vefât etdi. 

69 — ÂBİDÎN PÂŞA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: [1259] da tevellüd, 1324 [m. 

1906] de vefât etdi. Fâtih câmi’i şerîfi bağçesindedir. Ankara vâlîsi iken (Mesnevî)yi 

şerh etmişdir. 732. 

70 — ADAM SMİTH: İngiliz iktisâdcısıdır. 1135 [m. 1723] de İskoçyada tevellüd, 

1214 [m. 1799] de vefât etdi. Yirmibir yaşında iken Glaskow üniversitesine mantık 

profesörü oldu. [m. 1759] da yazdığı (Ahlâk duyguları teorisi) kitâbı ile devrinin 

filozofları arasına girdi. [m. 1776] da neşr etdiği (Milletlerin tabî’atleri ve 

zenginlikleri) kitâbında, ticâretde serbest rekâbeti ve iktisâdda liberalizmi savundu. 

(Servetin kaynağı çalışmakdır. Paranın değeri, arz ve taleb üzerine kurulmuşdur. 

Bunlar hükûmetler tarafından zorlanamaz) dedi. 792. 

71 — ADDÂS “radıyallahü anh”: Mekkede Utbe ve Şeybe kâfirlerinin kölesi, 

Nusaybinli nasrânî idi. Resûlullahı bir görüşde îmân etdi. 353. 

72 — ÂDEM “aleyhisselâm”: Yeryüzünde yaratılan ilk insandır ve ilk Peygamberdir. 

Bütün insanların babasıdır. Çeşidli memleketlerden getirilen toprakları melekler 

su ile çamur yapıp, insan şekline koydu. Mekke ile Tâif arasında kırk sene 

yatıp (Salsâl) oldu. Pişmiş gibi kurudu. Önce Muhammed aleyhisselâmın nûru alnına 

kondu. Sonra Muharremin onuncu Cum’a günü rûh verildi. Herşeyin ismi ve 

fâidesi bildirildi. Boyu ve yaşı kesin olarak bildirilmedi. Bir rivâyetde boyu beşyüz 

zrâ’ [ikiyüzelli metre] idi. Cennetden çıkınca altmış zrâ’ oldu. Allahü teâlânın 

emri ile, bütün melekler, Âdeme doğru secde etdi. Meleklerin hocası olan İblîs, 

emri dinlemedi. Secde etmedi. Kırk yaşında iken (Firdevs) adındaki Cennete götürüldü. 

Cennetde yâhud dahâ önce, Mekke dışında uyurken sol kaburga kemiğinden, 

hazret-i Havvâ yaratıldı. Allahü teâlâ, bunları nikâh etdi. Cennetde, bin sene 

kadar yaşayıp, yasak edilen ağaçdan unutarak, önce Havvâ, sonra kendisi, 

buğday yidikleri için çıkarıldılar. Âdem “aleyhisselâm”, Hindistânda, Seylân (Serendip) 

adasına, Havvâ ise, Ciddeye indirildi. İkiyüz sene ağlayıp yalvardıkdan sonra, 

tevbe ve düâları kabûl olup, hacca gelmesi emr olundu. Arafât ovasında, Havvâ 

ile buluşdu. Kâ’beyi yapdı. Her sene hac yapdı. Arafât meydânında veyâ başka 

meydânda, kıyâmete kadar gelecek çocukları, belinden zerreler hâlinde çıkdı. 

(Ben sizin Rabbiniz değil miyim?) soruldu. Hepsi (Evet) dedi. Sonra, hepsi zerreler 

hâline gelip, beline girdiler. Yâhud, belinden yalnız kendi çocukları çıkdı. Her 

çocuğun belinden, bunun çocukları çıkdı. Böylece, herkes, kendi babasından zâhir 

oldu. Sonra Şâma geldiler. Burada yirmi def’a ikiz evlâdı, bir def’a da yalnız Şît 

“aleyhisselâm” oldu. Neslinden kırkbin kişiyi gördü. Binbeşyüz yaşında iken evlâdına 

Peygamber oldu. Evlâdı çeşidli dil ile konuşdu. Cebrâîl “aleyhisselâm” 

oniki kerre gelmişdir. Oruc, her gün bir vakt nemâz, gusl abdesti emr edildi. Kitâb 

gelip, fizik, kimyâ, tıb, eczâcılık, matematik bilgileri öğretildi. Süryânî, İbrânî 

ve Arabî diller ile kerpiç üstünde çok kitâb yazıldı. Hiç sakalı yok idi. İlk sakalı 

çıkan Şît aleyhisselâmdır. Çok güzel idi. Siyâh saçlı, buğday renkli idi. Havvâ da 

böyle idi. Bir rivâyete göre, ikibin yaşına gelince, onbir gün hasta olup, Cum’a günü 

vefât etdi. Havvâ, kırk sene sonra Ciddede vefât etdi. Kabrleri, Kudüsde veyâ 

Minâda mescid-i Hîfde veyâ Arafâtdadır. Hayâtlarını bildiren rivâyetler de çok 

farklıdırlar. 3, 18, 26, 57, 64, 79, 80, 81, 83, 84, 95, 106, 208, 210, 265, 290, 344, 354, 

355, 356, 364, 378, 379, 387, 390, 391, 440, 442, 450, 451, 482, 488, 501, 502, 507, 519, 

525, 541, 544, 545, 574, 601, 679, 714, 715, 745, 801, 996, 997, 1109, 1157, 1180, 1188. 

73 — ADNÂN: Resûlullahın yirmibirinci babasıdır. Alnında Resûlullahın nû- 

– 1069 –

u parlıyordu. Hicâzda bulunan arab kabîleleri hep bunun soyundandır. Resûlullahın 

bundan önceki dedelerinin adı kesin olarak belli değildir. Abdüllah ibni Abbâs 

buyurdu ki, (Adnân ile İsmâ’îl “aleyhisselâm” arasında otuz baba vardır. Fekat, 

kimler oldukları belli değildir). 390, 1157. 

74 — AHMED ÂSIM “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ayntablıdır. Seyyiddir. 1235 

[m. 1820] de İstanbulda vefât etdi. Üsküdârda Nûh kuyusundadır. Fîrûzâbâdînin 

arabî (Kâmûs) ve fârisî (Burhân-ı kâtı’) lügat kitâblarını türkceye terceme, (Emâlî 

kasîdesi)ni türkce şerh etmişdir. Üçü de basılmışdır. 699, 759, 760, 1007. 

75 — AHMED BABA: Hurûfî babalarındandır. Samatyada hurûfî şeyhi olan 

Halîl babanın çömezi idi. Merdiven köyündeki tekkeyi kurmuşdur. 501. 

76 — AHMED-İ BEDEVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Alî efendidir. Şerîflerdendir. 

596 [m. 1199] da Fasda tevellüd, 675 [m. 1276] de Mısrda Tantada vefât 

etdi. Yüzüne peçe örterdi. (Câmi’u kerâmât-il-evliyâ)da diyor ki, (Ahmed 

Bedevî, hem seyyiddir, hem şerîfdir. Mısrdaki Evliyâ arasında, imâm-ı Şâfi’îden 

sonra en üstünü Ahmed-i Bedevîdir. Ondan sonra seyyidet Nefîsedir. Sonra Şerefeddîn-i 

Kürdî, sonra Abdüllah Menûfî Şâzilîdir.) (Mir’ât-ı Medîne)de diyor ki, 

(Kutb-i rabbânî seyyid Ahmed Bedevî hazretlerinin vefâtından altmışbeş sene sonra, 

Tantadaki türbesinin bulunduğu câmi’i şerîfde her sene, Rebî’ulevvel ayının birinci 

Cum’a gecesi mevlid okumak âdet olmuşdur. Bu mevlide her memleketden 

binlerce âlim, Velî toplanır. Bir hafta sürer. İmâm-ı Bedevî, şeyh Berînin, bu da 

Alî bin Nu’aym Bağdâdînin, bu da seyyid Ahmed Rıfâ’înin halîfesidir.) Allahü teâlâ, 

Evliyâsının kimine az, kimine çok kerâmet vermişdir. Ahmed Bedevî hazretlerine, 

vefâtından sonra da çok kerâmet vermişdir. 331, 909, 1010. 

77 — AHMED-İ BEZZÂR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Amrdır. Hadîs 

âlimlerindendir. 292 [m. 905] de Remle kasabasında vefât etdi. (Müsned) kitâbı 

meşhûrdur. 340, 424. 

78 — AHMED BİN ABDÜLLAH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Nu’aym Isfehânî 

adı ile meşhûrdur. Şâfi’îdir. Hadîs âlimidir. 336 [m. 948] da tevellüd, 430 [m. 

1039] da vefât etdi. Kıymetli kitâbları vardır. (Hilye-tül-Evliyâ)sı Beyrutda, (Mekteb-üt-ticârî) 

tarafından ve Berlinde basılmışdır. 70, 208, 786, 891, 1014. 

79 — AHMED BİN ATÂULLAH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sekizyüzdoksanaltıncı 

[896] sırada Tâcüddîn-i İskenderî ismine bakınız! 

80 — AHMED BİN HANBEL “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hanbelî mezhebinin 

reîsidir. Dedesi Hanbeldir. 164 senesinde Bağdâdda tevellüd, 241 [m. 855] de 

orada vefât etdi. Üçyüzbinden fazla hadîs ezberlemişdi. İmâm-ı Şâfi’înin talebesidir. 

Hâl tercemesini, Beyhekî ve İbni Cevzî ve başka âlimler yazmışlardır. (El- 

Müsned) hadîs kitâbında otuzbin hadîs-i şerîf vardır. Mu’tezile fırkası ile çok 

mücâdele ve onları rezîl etdiği için, Me’mûn tarafından habs edildi. 50, 211, 415, 

424, 458, 476, 567, 581, 582, 609, 629, 643, 686, 788, 842, 881, 992, 993, 1008, 1184. 

Ahmed bin Muhammed Nâtıfî Taberî başka olup, 446 da vefât etmişdir. 

81 — AHMED CÂMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebül-Hasen Ahmed bin 

Alî Nâmıkî Câmî, büyük âlim ve büyük velîdir. Eshâb-ı kirâmdan Cerîr bin Abdüllah 

soyundandır. Cerîr “radıyallahü anh”, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve 

sellem” vefât edeceği sene îmân etmişdi. Çok güzel, boylu idi. Ahmed Câmînin 

otuzdokuz oğlu vardı. Ölünce, ondördü kaldı. Hepsi de derin âlim ve âmil ve kâmil 

idi. Çok kitâb yazmışlardı. [441] de tevellüd ve 536 [m. 1142] da vefât etdi. Altıyüzbin 

kimsenin îmâna gelmesine sebeb oldu. (Miftâh-un-necât) ve (Üns-üt-tâibîn) 

kitâbları basılmışdır. (Miftâh-un-necât) kitâbı, Hakîkat Kitâbevi tarafından 

yeniden basılmışdır. 61, 419, 1197. 

82 — AHMED DAHLÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed bin Seyyid Zey- 

– 1070 –

nî Dahlân, Mekkenin müftîsi ve reîs-ül-ulemâsı ve Şâfi’î şeyh-ul-hutebâsı idi. 1231 

[m. 1816] de Mekkede tevellüd, 1304 [m. 1886] de Medînede vefât etdi. Birçok eserleri 

olup (Hulâsat-ül-kelâm fî beyân-i umerâ-i beled-il-harâm), (Firredd-i alelvehhâbiyye-ti-etbâ-ı 

mezheb-i İbni Teymiyye) ve (Ed-Dürer-üs-seniyye firredd-i 

alel-vehhâbiyye) kitâblarında vehhâbîlerin, yanlış yolda olduklarını âyet-i kerîme 

ve hadîs-i şerîflerle göstermekdedir. (Hulâsat-ül-kelâm)ın ikinci cüz’ü ve (Ed- 

Dürer-üs-seniyye) ve (El-Fütûhât-ül-İslâmiyye) kitâbının bir parçası olan (Fitne) 

ismlerindeki eserleri Hakîkat Kitâbevi tarafından ofset yolu ile basdırılmışlardır. 

Hindli Muhammed Beşîr bin Bedreddîn, (Sıyânet-ül insân) kitâbında, Ahmed 

Dahlâna reddiyye yazdı ise de, mevlânâ Abdülhay bin Abdülhalîm Lüknevî, Beşîri 

rezîl etmişdir. Abdülhay Lüknevî binüçyüzdört, Beşîr binüçyüzyirmiüç 1323 [m. 

1905] senelerinde vefât etdi. 450, 453, 454, 458, 460, 595. 

83 — AHMED HAMEVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Muhammed 

Mekkîdir. Seyyiddir. Hanefî fıkh âlimidir. Mısrda müderris [profesör] idi. 1098 [m. 

1686] de vefât etdi. Çok sayıda kitâb yazmışdır. (Uyûn-ül-besâir) ismindeki (Eşbâh) 

şerhi ve (Nefehât-ül-kurb vel-ittisâl bi-isbâtittesarrufi li-evliyâ ba’del-intikal) 

kitâbları çok kıymetlidir. 245, 250, 388, 443, 460, 623, 629, 738, 779. 

84 — AHMED HÂN-I “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İslâm halîfelerinin yetmişdokuzuncusu 

ve Osmânlı pâdişâhlarının ondördüncüsüdür. Binoniki 1012 [m. 

1603] de halîfe oldu. 1026 [m. 1617] da, yirmisekiz yaşında vefât etdi. Nemçe ile ya’nî 

Avusturya ile ve Îrânla ve Celâlî eşkıyâsı ile harb edip gâlib geldi. Akllı ve iyi idâreli 

idi. Devlet idâresindeki başarılarında zevcesi Mâhpeyker sultânın çok yardımı 

olmuşdur. At meydânında, sultân Ahmed Câmi’ini, mekteb ve imâretini yapdırmışdır. 

Câmi’in altı minâresi, dördünde üçer olmak üzere, onaltı şerefesi vardır. 

İki kerre Edirneye, bir kerre de Bursaya seyâhat etdi. Câmi’ yanındaki türbededir. 

Beytullahın ve Hucre-i se’âdetin perdeleri Mısrda dokunurdu. Ahmed 

hân, İstanbulda dokutup saygı ile göndermişdir. 1119, 1125, 1128, 1132, 1135, 

1144, 1150, 1158. 

85 — AHMED HÂN-III “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İslâm halîfelerinin seksensekizinci 

ve Osmânlı pâdişâhlarının yirmiüçüncüsüdür. [1084] de tevellüd, 1149 [m. 

1736] da vefât etdi. Turhân sultân türbesindedir. 1115 [m. 1703] de cülûs edip, 1143 

[m. 1730] de hal’ edildi. İsveç kralı onikinci Şarl, ruslara mağlûb olarak, Ahmed 

hâna sığınmışdır. Bunun üzerine başlıyan Osmânlı-Rus harbinde ruslar bozguna 

uğramış, büyük Petro, zor kurtulmuşdur. 

Üçüncü Ahmed hânın ve ikinci Mustafâ hânın vâlideleri (Gülnûş Emetullah) 

sultân, 1109 [m. 1696] da (Galata yeni câmi’) demekle meşhûr (Vâlide câmi’i)ni 

yapdırdı. Üsküdârda (Yeni vâlide câmi’i), vâlide sultân için, 1120 [m. 1707] senesinde, 

Ahmed hân tarafından yapdırılmışdır. Bu vâlide sultân 1127 [m. 1714] de, 

Edirnede vefât etdi. Üsküdâra getirilip, câmi’i önüne defn edildi. Ahmed hânın kızı 

Zeyneb sultân Gülhâne parkı karşısındaki mescidi yapdırdı. 1062, 1092, 1099, 

1100, 1119, 1123, 1126, 1153, 1184, 1191. 

86 — AHMED İBNİ KEMÂL “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Şemseddîn Ahmed 

efendi, Süleymân efendinin oğludur. Dedesi, Kemâl pâşadır. Kânûnî sultân 

Süleymân hân zemânında, 932 [m. 1526] den 940 [m. 1534] senesine kadar Osmânlıların 

dokuzuncu şeyh-ul-islâmı idi. Cinnîlere de fetvâ verirdi. Bunun için (Müfti-yüs-sekaleyn) 

adı ile meşhûr oldu. Edirnelidir. İstanbulda Edirnekapı mezârlığındadır. 

Buğaz köprüsünün çevre yolu yapılırken, etrâfındaki kabrler nakl 

edilmiş, kendi kabri, on metre kadar geri alınmışdır. Tefsîr, hadîs ve fıkhda derin 

âlim idi. Çok kitâb yazdı. Fetvâları ve arabîden fârisîye lügat kitâbı ve (El-münîre)si 

ve (Hadîs-i erba’în) şerhi çok kıymetlidir. 940 [m. 1534] da vefât etdi. 234, 286, 

365, 444, 476, 698, 728, 908, 1014, 1164. 

– 1071 –

87 — AHMED KÂDIYÂNÎ: Hindistânda Pençabda, 1296 [m. 1879] da, ingilizlerin 

yardımı ile, (Kâdıyâniyye) veyâ (Ahmediyye) adında yeni bir din kurdu. Peygamber 

olduğunu söyledi. İstanbulda ofset baskısı yapılan (El-mütenebbî) kitâbında 

uzun bilgi vardır. 1326 [m. 1908] de öldü. 484, 485, 486. 

88 — AHMED NA’ÎM EFENDİ: Mustafâ Zihnî pâşanın oğludur. Babanzâde 

adı ile meşhûrdur. 1290 [m. 1872] da tevellüd, 14 Ağustos 1352 [m. 1934] de kalb 

sektesinden vefât etdi. Edirnekapıdadır. Galataserây Lisesinde ve mülkiyye mektebinde 

okudu. Orta boylu, sakallı idi. Galataserâyda ders verdi. Felsefe üzerinde 

fransızcadan tercemeler yapdı. 1346 [m. 1928] da (Buhârî hulâsası)nı terceme 

ve iki cildini neşr etdi. Dâr-ül-fünûnda yirmiiki sene profesörlük yapdı. 1351 [m. 

1933] de dârülfünûn lâğv edilince, kıymeti bilinmiyerek açıkda bırakıldı. Tâm ve 

hâlis müslimân idi. Arabî ve fransızca iyi bilirdi. Felsefe âlimi idi. Tevfik Fikretle 

Abdüllah Cevdetin islâm düşmanlıklarını hiç beğenmezdi. Kuru mütercim değil, 

mütefekkirdi. Tevfik Fikret için (Ma’nevî en büyük destekden mahrûm, bedbaht, 

ölmeğe mahkûm bir kimsedir) derdi. Garb felesoflarından iki üç kimseden 

başka hiçbir felesofun ulûhiyyeti inkâr etmediğini söylerdi. Fikretin niçin dalâlete 

düşdüğüne şaşardı. Onu felsefede olgunlaşmamış sayardı. Na’îm beğin eserleri: 

(Ahlâk-ı islâmiyye esâsları), (Buhârî tercemesi), (Da’vâ-yı kavmiyyet), (Felsefe 

dersleri), Nevevînin (Hadîs-i erba’în) i tercemesi, (İlm-ün-nefs) [psikoloji], 

(Mantık), (Temrînât) ve sâiredir. 422. 

89 — AHMED RIFÂ’Î “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebül Abbâs Ahmed bin Ebül 

Hüseyn Alî, seyyiddir. Evliyânın büyüklerindendir. Basra civârında [512] de tevellüd, 

578 [m. 1183] de Mısrda vefât etdi. Şâfi’î idi. Türbesi ve mescidi, ikinci Abdülhamîd 

hân tarafından ta’mîr edilmişdir. 909, 1070, 1093. 

90 — AHMED SA’ÎD-İ FÂRÛKÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed Sa’îd ibni 

Ebî Sa’îd bin Safî bin Azîz bin Muhammed Îsâ bin muhtesib-ül-ümme şeyh Seyfeddîn-i 

Fârûkî Serhendî “rahmetullahi aleyhim”, hicretin [1217] senesinde Hindistânda 

Rampur şehrinde tevellüd ve 1277 [m. 1861] de Medîne-i münevverede 

vefât etdi. Bakî’ kabristânında, Osmân “radıyallahü anh” türbesi yanındadır. 

Ahmed Sa’îd hazretlerinin üç oğlu vardı. Birinci Muhammed Mazher, binikiyüzkırksekiz 

[1248] de tevellüd ve 1301 [m. 1884] de Medîne-i münevverede vefât etdi. 

Babasının yanındadır. 1277 senesinde yazdığı (Makâmât-ı sa’îdiyye) kitâbı 

fârisî olup, babası Ahmed Sa’îdin ve mürşidlerinin “kuddise sirruhüm” hâllerini 

ve yüksek makâmlarını bildirmekdedir. Kitâb 1281 de Delhîde basdırılmışdır. 

İmâm-ı Rabbânîyi bildiren risâlesi (Hak Sözün Vesîkaları) kitâbında basılmışdır. 

Mekkede seyyid Fehîm Efendi ile sohbet eylemişdir. 

İkinci oğlu mevlânâ Ebüsse’âdet Muhammed Ömer, binikiyüzkırkdört [1244] 

de tevellüd ve binikiyüzdoksansekiz 1298 [m. 1881] de Rampurda vefât etdi. Oğlu 

Ebülhayrın mürşidi idi. Ebülhayr, binüçyüzkırkbir [1341] de Delhîde vefât etdi. 

Kabri, Abdüllah-i Dehlevî dergâhında, dedesi Ebû Sa’îdin yanındadır. Mermerden 

tabut şeklindeki dört kabr, mermerden pek san’atli dört dıvâr içinde ve Dergâhın 

ortasındadırlar. Ebülhayrın oğlu Ebül-Hasen Zeyd-i Fârûkî, 1324 [m. 1906] 

senesinde, Delhîde Abdüllah-i Dehlevî dergâhında tevellüd etdi. Bu dergâhda vefât 

etdi. 1391 [m. 1971] Şa’bân ayında Delhîyi ziyâretimde, sohbeti ile iki def’a şereflendim. 

1376 [m. 1957] da basdırmış olduğu fârisî (Menâhic-üs-seyr) kitâbını bu 

fakîre hediyye etdi. Câmi’ul-ezherde okuduğunu, Mısrda şeyh-ül-islâm Mustafâ 

Sabrî efendi ile çok sohbet etdiğini de söyledi. 1394 [m. 1974] de, Kandihârda basdırdığı, 

fârisî (Makâmât-i ahyâr) kitâbında dedelerini uzun anlatmakdadır. Zeyd 

efendi, kitâbında diyor ki, babam, Peygamberimizi rü’yâda görmüş. Çok üzüntülü 

imiş, sebebini sormuş. (Türkler benim halîfemi bugün makâmından ayırdılar. 

Bunun cezâsını çok acı çekeceklerdir) buyurmuş. 

– 1072 –

Üçüncü oğlu Mevlânâ Abdürreşîd, binikiyüzotuzyedi [1237] de Lucknowda 

tevellüd ve binikiyüzseksenyedi 1287 [m. 1870] de Mekke-i mükerremede vefât etdi. 

Bu da, oğlu Şâh Muhammed Ma’sûm-i Ömerînin mürşidi idi. Muhammed 

Ma’sûm [1263] de Abdüllah-i Dehlevî hazretlerinin tekkesinde tevellüd etdi. 

1274 [m. 1858] de İngilizler Delhîde büyük fitne çıkardı. Sultân ikinci Behâdır şâhı, 

iki zevcesi ve iki oğlu ile Kalkuteye götürüp habs etdiler. Hindistânın her tarafında 

müslimânlar şehîd edildi. Müslimânlar, Medîne-i münevvereye hicret etdi. 

[1290] da Hindistâna döndü. Otuzüç sene sonra akrabâ ve talebesinden altmış 

kişi ile [1323] de Medîneye döndü. Burada İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin (Mebde’ 

ve me’âd) kitâbını arabîye terceme etdi ve çok kitâb yazdı. Bunlardan (Ahsenül-kelâm 

fî-isbât-i mevlid-i vel-kıyâm) kitâbı, Hindistânın Urdu dilinde olup, 

vehhâbîleri red ve rezîl etmekdedir. Hindistânda basılmış ve arabîye terceme 

edilmişdir. (Es-sebe’ul-esrâr fî medâric-il-ahyâr) kitâbı, tesavvufu çok açık anlatmakdadır. 

Urdu dilindedir. Oğlu Muhammed Abdülkâdir Medenî tarafından 

[1329] da arabîye terceme edilmiş, 1331 [m. 1913] de İstanbulda basılmışdır. İkinci 

oğlu şeyh Ebülfeyz Muhammed Abdürrahmânın kitâbın başına yazdığı takrîz 

çok istifâdelidir. Mütercim, önsözünde buyuruyor ki, (Şâh Veliyyullah muhaddis 

Ahmed-i Dehlevî (Mukaddeme-tüs-seniyye fî isbât-i mezheb-is-sünniyye) kitâbında, 

İmâm-ı Rabbânîyi uzun övmekde ve mü’minler onu sever, münâfıklar, şakîler 

ise kötüler demekdedir). Şâh Muhammed Ma’sûm, 1341 [m. 1923] de Mekke-i mükerremede 

vefât etdi. 

Ahmed Sa’îd-i Serhendî, babası ile birlikde Abdüllah-ı Dehlevî hazretlerinin sohbetinde 

bulunup, on yaşına varmadan tarîkat-i Nakşibendiyyeye intisâb etdi. Onbeş 

yaşına kadar bu sohbetde kemâle geldi. Abdüllah-i Dehlevî hazretleri evlenmemiş 

idi. Bunu oğulluğa kabûl buyurdu. Hilâfet-i mutlaka ile şereflendirdi. Çok 

Velî yetişdirdi. Çok kitâb yazdı. (El-hakk-ul-mübîn fî-redd-i alelvehhâbîn) kitâbı 

vehhâbîlere cevâb vermekdedir. (Mektûbât-i Ahmediyye)si çok kıymetlidir. (Tahkîk-ul-hakkılmübîn) 

kitâbı 1386 senesinde Karaşide basılmış olup, (Mesâil-i erba’în)e 

cevâb vermekdedir. 455, 459, 1004, 1095, 1146. 

91 — AHMED-İ YEKDEST “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Dokuzyüzaltmışsekizinci 

[968] sırada, Yekdest ismine bakınız! 

92 — AHMED-İ ZERRÛK “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Şihâb-üd-dîn Ahmed bin 

Ahmed Fâsî, 846 [m. 1442] da Trablus-garbda tevellüd, 899 [m. 1493] da orada vefât 

etdi. Mâlikî fıkh âlimi ve tesavvuf büyüklerindendir. Çok sayıda kıymetli eserleri 

vardır. (Şerh-ı hizb-il-bahr) ve (Kavâ-id-üttarîka fil-cem’-i beyneşşerî’at-i velhakîka) 

ve (Kavâid-üt-tesavvuf) kitâbları meşhûrdur. Sonuncusu büyük olup, 

Mısrda basılmışdır. 50, 456, 458, 627, 1187. 

93 — AHMED-İ ZEYNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Seksenikinci [82] sayıda 

Ahmed Dahlân ismine bakınız! 

94 — ÂİŞE “radıyallahü anhâ”: Resûlullahın zevce-i mutahherasıdır. Ebû 

Bekr-i Sıddîkın kızıdır. Çok akllı, zekî, âlime, edîbe ve afîfe ve sâliha idi. Hâfızası 

pek kuvvetli olduğu için, Eshâb-ı kirâm, birçok şeyleri ondan sorup öğrenirdi. 

Âyet-i kerîme ile medh edildi. İctihâdı hazret-i Alîye uymadığı için, Deve vak’asında 

hazret-i Alî ile harb eden Eshâb-ı kirâm ile birlikde idi. Hazret-i Alî şehîd edilince 

pek üzüldü. Şî’îler kendisine çok iftirâ ediyor. Hazret-i Alîyi sevmezdi diyorlar. 

Hâlbuki (Alîyi sevmek îmândandır) hadîs-i şerîfini, hazret-i Âişe haber verdi. 

Böylece, onu sevdiğini ve herkesin de sevmesi lâzım geldiğini bildirdi. Hicretden 

sekiz sene önce tevellüd, üç sene evvel nikâh ve ikinci yıl Şevvâl ayında zifâf, 

57 [m. 676] senesinde Medînede vefâtı vâkı’ oldu. 60, 349, 380, 381, 382, 398, 457, 

473, 503, 574, 601, 643, 646, 695, 730, 740, 784, 952, 1022, 1066, 1068, 1077, 1169, 

1197, 1198. 


95 — ÂİŞE HANIM: Hüseyn Hilmi Işıkın vâlidesidir. 1374 [m. 1954] de vefât 

etdi. Ankarada Bağlûmdadır. 

96 — AKKERMÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Mustafâ 

1174 [m. 1760] de Mekke-i mükerremede kâdî iken vefât etdi. Akkermân, Karadeniz 

sâhilinde Dinyester nehri yakınındadır. Çok kitâb yazdı. 698, 701. 

97 — AKREME (yâhud İkrime) “radıyallahü anh”: Resûlullahın en büyük 

düşmanı olan Ebû Cehlin oğludur. Önceden, babası gibi düşman idi. Mekke feth 

edildiği gün öldürülmesi emr olunan sekiz erkek ile dört kadından biri idi. Gemiye 

binip Yemene kaçdı. Yolda fırtına çıkıp gemi batıyordu. (Kurtulursak, Resûlullahın 

ayaklarına kapanacağım) diye niyyet etdi. Kurtuldular. Yemende müslimân 

oldu. Zevcesi ve amcasının kızı olan Ümm-ül-Hakîm bint-il Hâris dahâ önce 

müslimân olmuşdu. Medînede onun için emân aldı. Yemene gidip, (İnsanların 

en halîmi ve kerîmi olan zât tarafından sana emân getirdim) dedi. Müslimân oldukdan 

sonra, Eshâb-ı kirâmın kahramânlarından oldu. Ummanda, Yemende cihâd 

edip, 13 [m. 634] senesinde, Yermük muhârebesinde şehîd oldu. 383, 1090. 

98 — AKŞEMSEDDÎN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Hamza, Şihâbüddîn-i 

Sühreverdî neslindendir. Şâmda tevellüd etmişdir. Hâcı Bayram-ı velînin 

halîfesi olup, Göynükde yerleşdi. İstanbulun fethinde bulunup, hazret-i Hâlidin 

kabrini keşf etdi. 864 [m. 1460] de Göynükde, ya’nî Torbalıda vefât etdi. (Risâlet-ün-nûriyye) 

ve (Maddet-ül-hayât) kitâbları vardır. İstanbulda, Hırka-i şerîf 

câmi’i civârında mescidi ve sübyan mektebi ve mahallesi vardır. 1092. 

99 — ALÂÜDDEVLE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Rükneddîn Ahmed, Semnân 

pâdişâhının oğludur. Tesavvufa intisâb etdi. Kübreviyye tarîkatinde kemâle 

geldi. 659 [m. 1260] da Semnânda tevellüd, 736 [m. 1335] senesinde vefât etdi. Sofî 

Âbâd şehrindedir. 112, 768, 936, 1016, 1076. [(Mesmû’ât)da sahîfe 110.] 

100 — ALÂ’ÜDDÎN-İ ATTÂR: Muhammed bin Muhammed Buhârî, Muhammed 

Behâ-üddîn-i Buhârî hazretlerinin dâmâdı ve talebesi idi. Zemânının 

kutb-i irşâdı idi. Buhâranın Cağanyân nâhiyesinde sekizyüziki 802 [m. 1400] de vefât 

etdi.(Evliyânın kabrlerini ziyâret etmenin te’sîri çokdur. Rûhlarına teveccüh 

etmek dahâ fâidelidir) buyururdu. Abdülganî Nablüsînin, bunun mubârek rûhundan 

çok feyz aldığı (İrgâmül-merîd) de yazılıdır. Büyük âlim Seyyid Şerîf-i Cürcânî 

diyor ki, (Alâüddîn-i Attâr hazretlerinin sohbetine kavuşunca, Rabbimi tanıyabildim). 

458, 480, 969, 1061, 1098, 1137, 1163, 1171, 1185, 1190. 

101 — ALÂ’ÜDDÎN-İ BAĞDÂDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Alî bin Muhammed, 

Şâfi’î fıkh ve tefsîr âlimidir. [678] de Bağdâdda tevellüd, 741 [m. 1340] senesinde 

Halebde vefât etdi. (Hâzin) tefsîrini yazmışdır. 418. 

102 — ALÂ’ÜDDÎN-İ HASKEFÎ: Muhammed bin Alî, [1021] de Haskefde tevellüd, 

1088 [m. 1677] de vefât etdi. Şâm müftîsi idi. (Dürr-ül-muhtâr) kitâbına İbni 

Âbidîn, Burhâneddîn İbrâhîm bin Mustafâ Halebî ve Ahmed Tahtâvî hâşiyeler 

yapmışlardır. 292, 299, 318, 392, 612, 723, 855, 872, 1010, 1020, 1025, 1109. 

103 — ALB ARSLAN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Dâvüd 425 

[m. 1033] de tevellüd etdi. Selçûkî sultânlarının ikincisidir. 455 [m. 1063] de amcası 

Tuğrul beğ vefât edince, tahta çıkdı. İstanbul imperatoru Diyojenin ordusunu Malazgirdde 

[463] hicrî, [1071] mîlâdî yılında mağlûb etdi. Rey şehrindeki Selçûkî devleti, 

429 [m. 1037] dan 590 [m. 1193] senesine kadar devâm etdi. Konyadaki Selçûkîler 

477 [m. 1083] den 699 [m. 1299] a kadar devâm etdi. 533, 1107, 1134, 1157. 

104 — ALEKSANDRUS: Mîlâdın [325]. ci senesinde büyük Kostantinin İznikde 

topladığı üçyüzonsekiz papasın başkanı idi. İskenderiyye patrîki idi. [Bu ism, 

(Fâideli Bilgiler) kitâbındadır.] 

105 — ÂLEMGÎR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed Evrenkzîb, Şâhcihâ- 

– 1074 –

nın üçüncü oğlu olup, 1028 [m. 1619] de tevellüd ve 1118 [m. 1707] de vefât etdi. Birinci 

oğlu Dârâ Şekve çok âlim ve kâdirî idi. (Hasenât-ül-ebrâr) kitâbında islâmiyyeti 

Hindû dîni ile birleşdirdiği için, 1069 [m. 1658] da Evrenkzîb tarafından i’dâm 

edildi. Fârisî (Sefînet-ül-Evliyâ) kitâbı (Pişâver)de basılmışdır. Âlemgîr, 1068 [m. 

1657] de babasını habs edip, tahta çıkdı. Çok müttekî ve âlimleri severdi. Berehmenlerle 

ve şî’îlerle mücâdele etdi. Muhammed Ma’sûm-i Fârûkî ve oğlu Muhammed 

Seyf-üd-dîn hazretlerinden feyz aldı. Elli sene adâletle hükm sürdü. Şeyh Nizâm Muînüddîn-i 

Nakşibendî başkanlığındaki bir hey’ete, Hanefî mezhebi üzerine (Fetâvâ-i 

hindiyye) adındaki çok kıymetli fetvâ kitâbını hâzırlatdı. Binüçyüzon 1310 [m. 

1891] da Mısrda basılmış, 1393 [m. 1972] de üçüncü baskısı yapılmışdır. Daken şehrlerini 

de ele geçirdi. Ölünce, yerine oğlu birinci Şâh-ı âlem Behâdır tahta çıkdı. 

106 — ALÎ “radıyallahü anh”: Resûlullahın amcası olan Ebû Tâlibin oğlu idi. 

İslâm halîfelerinin ve Cennetle müjdelenen on kişinin dördüncüsüdür. Resûlullahın 

dâmâdıdır. Ehl-i beytin birincisidir. Hicretden yirmiüç yıl önce Mekkede tevellüd 

etdi. On yaşında iken îmân etdi. Bütün gazâlarda kahramânlıklar gösterdi. 

Yalnız Uhudda onaltı yerinden yaralandı. Otuzbeş [35] senesinin Zilhicce ayında 

halîfe oldu. 40 [m. 660] da, Ramezân-ı şerîf ayı onyedinci Cum’a günü sabâh nemâzına 

giderken Abdürrahmân ibni Mülcem isminde bir hâricî tarafından kılıncla 

alnına vurularak şehîd edildi. Kûfede ya’nî Necef denilen yerde medfûndur. Buğday 

benizli, uzun gerdanlı, güler yüzlü, iri ve siyâh gözlü, geniş göğüslü, iri yapılı 

idi. Sakalı sık idi. Muhârebe zemânlarında uzatırdı ve omuzlarına kadar yayılırdı. 

Son zemânlarda saçı ve sakalı pamuk gibi beyâz olmuşdu. Evliyânın büyüğü, 

Vilâyet yolunun reîsidir. Her tarîkatde herkese Vilâyetin feyzleri ve ma’rifetleri 

hazret-i Alîden gelmekdedir. 18, 27, 59, 60, 61, 62, 85, 98, 109, 114, 258, 278, 281, 

311, 328, 356, 357, 367, 381, 384, 388, 390, 392, 393, 408, 412, 421, 441, 442, 443, 449, 

472, 473, 487, 489, 497, 498, 501, 502, 503, 504, 506, 509, 510, 511, 512, 513, 514, 516, 

570, 605, 620, 621, 633, 650, 652, 693, 695, 696, 707, 717, 738, 740, 752, 765, 772, 784, 

840, 845, 887, 903, 909, 919, 989, 995, 1009, 1014, 1064, 1065, 1066, 1073, 1077, 1082, 

1084, 1085, 1087, 1088, 1091, 1094, 1096, 1100, 1107, 1108, 1111, 1114, 1116, 1117, 

1138, 1142, 1160, 1176, 1180, 1182, 1185, 1186, 1188, 1189, 1196, 1198. 

107 — ALÎ BİN AHMED HÎTÎ: (Seyf-ül-bâtir li-rikâbişşî’at-i verrâfıda-til-kevâfir) 

kitâbı çok kıymetlidir. Bu kitâbı 1025 [m. 1616] da İstanbulda yazmışdır. 

108 — ALÎ BİN EMRULLAH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: 916 [m. 1509] da tevellüd, 

979 [m. 1571] da Edirnede vefât etdi. (Ahlâk-ı Alâî) kitâbını yazdı. Tefsîr, 

kelâm ve fıkh şerhleri de vardır. 758. 

109 — ALÎ BİN HÜSEYN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hüseyn vâ’ız-ı Kâşifînin 

oğludur. Fahrüddîn ve Safî ismleri ile meşhûrdur. 867 [m. 1462] de tevellüd ve 939 

[m. 1533] senesinde Hirâtda vefât etdi. Fârisî eserleri arasında (Reşehât) kitâbı çok 

kıymetlidir. Şeyh Ahmed Allân-ı Mekkî ve sonra Muhammed Murâd-ı Kazânî tarafından 

arabîye terceme edilmişdir. Üçüncü Murâd hân zemânında, 993 [m. 1584] 

senesinde, Muhammed Şerîf-i Abbâsî tarafından türkceye terceme edilmişdir. 

Türkcesi çeşidli târîhlerde basılmışdır. Binikiyüzdoksanbirde İstanbulda taşbasması 

harekeli olup, sonunda mevlânâ Hâlid-i Bağdâdînin arabî (İrâde-i cüz’iyye) 

kitâbı ve kenârında, mevlânâ-i mezkûrün (Râbıta) risâlesinin arabîsi ve ayrıca türkcesi 

ve yine onun (Âdâb-ı tarîkat) risâlesinin türkcesi ve fârisî (Silsile-i aliyye)si 

ve ayrıca İsmâ’îl Hakkı Bursevînin (Huccet-ül bâliga) risâlesi ve (Hatm-i hâcegân) 

ve Niyâzî Mısrînin (Süâl-cevâb) risâlesi ve şeyh Sâdık efendinin (Abdestin âdâbı) 

ve (İnsân-ı kâmil) ve Edirne müftîsi Feyzi efendinin (Ayn-ül hakîka) adındaki çok 

kıymetli kitâbları ve hazret-i Alînin “radıyallahü anh” kırk sözü ve tercemeleri vardır. 

Sözün kısası, Reşehât tercemesinin bu baskısı bir hazînedir. Eline geçip okuyan, 

dünyânın en tâli’li insanıdır. Abdülhakîm efendi, (Reşehât okumak, insanın 

ihlâsını artdırır) buyururdu. 

– 1075 –

110 — ALÎ BİN İSMÂ’ÎL “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Alâüddîn Konevî olup, 

[668] de tevellüd ve 729 [m. 1329] da vefât etdi. Şâfi’î fıkh âlimidir. Mısrda ders verdi. 

Şâmda kâdîlık yapdı. (El a’lâm fî-hayât-il-Enbiyâ aleyhimüssalâtü vesselâm) 

ve (Hâvî) ile (Te’arrüf) şerhleri ve (Minhâc) muhtasarı meşhûrdur. 

111 — ALÎ BİN MA’BED “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İmâm-ı Muhammedin talebesidir. 

Onun (Câmi’ul-kebîr) ve (Câmi’üs-sagîr) kitâblarını rivâyet etmişdir. 

Mervden Mısra geldi. 218 [m. 833] Ramezânında vefât etdi. 608. 

112 — ALÎ BİN YÛSÜF: Nûreddîn 741 [m. 1340] senesinde vefât etdi. 

113 — ALÎ CÜRCÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Abdül’azîzdir. 392 

[m. 1001] senesinde Cürcânda vefât etdi. Şâfi’î fıkh ve tefsîr âlimidir. Rey şehrinde 

kâdî idi. 375. 

114 — ALÎ ECHÜRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İkiyüzdoksanbirinci [291] sırada, 

Echürî Alî ismine bakınız! 398, 629, 632, 633, 639, 998. 

115 — ALÎ EFENDİ “Çatalcalı” “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Osmânlı Şeyh-ülislâmlarının 

kırküçüncüsüdür. 1041 de Çatalcada doğdu. Dördüncü Muhammed 

hân zemânında, 1084 [m. 1673] de Şeyh-ül-islâm oldu. Onüç sene sonra azl edildi. 

1103 [m. 1692] de vefât etdi. (Alî efendi fetvâsı) meşhûrdur. 167, 901. 

116 — ALÎ HAYDAR BEĞ: Ahiskalı hoca Emîn efendi zâde, temyîz mahkemesi 

a’zâlığında ve başkanlığında, fetvâhâne-i âlî emînliğinde ve adliye nezâretinde 

bulunmuşdur. Dâr-ül-fünûn hukûk fakültesinde ve medresetül-kuddâtda ve mülkiye 

[siyâsal bilgiler] okulunda müderrislik ya’nî profesörlük yapdı. (Mecelle) kitâbına 

yapdığı (Dürer-ül-hükkâm) adındaki şerhi çok kıymetlidir. Bu şerhin 1323 

[m. 1905] de basılan (Kitâb-ül-kefâle) sonunda bildirildiği gibi, (Erâzî kanûnu şerhı) 

ve (Evkâfda muvâda’a) ve (Risâle-i mefkûd) ve (İntikâl kanûnu)na şerhı vardır. 

1355 [m. 1937] de vefât etdi. 1321 [m. 1903] de vefât ederek Üsküdârda Nesûhî 

kabristânına defn edilmiş olan büyük Alî Haydar beğ başkadır. O da, hukuk fakültesinde 

usûl-i fıkh ve mecelle profesörlüğü yapmışdı. 616, 798, 806, 823, 830. 

117 — ALÎ HULLÎ: Babası Hasendir. [601] de vefât etdi. 418. 

118 — ALÎ KUŞCU “rahmetullahi aleyh”: Alâüddîn bin Muhammed, Semerkandda 

Ulug beğin doğancı başısı idi. İstanbula geldi. Ayasofya medresesine müderris 

oldu. Akâid ve astronomi kitâbları vardır. 879 [m. 1474] de vefât etdi. Eyyûbdedir. 

119 — ÂLİM BİN ALÂ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hanefî fıkh âlimidir. 688 

[m. 1289] de vefât etdi. Büyük tatâr hânı için hâzırladığı (Tatârhâniyye) adındaki 

fetvâ kitâbı çok kıymetli olup, (Zâd-ül-müsâfir) adı ile meşhûrdur. 299. 

120 — ALÎ RÂMİTENÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İslâm âlimlerinin büyüklerindendir. 

(Hâce azîzân) ve (Pîr-i nessâc) ismleri ile meşhûrdur. Mahmûd-i İncîr-fagnevînin 

talebesidir. Dokumacılık yapardı. Şeyh Alâüddevle-i Semnânî ile 

mektûblaşırdı. Celâlüddîn-i Rûmî ile sohbet etdiği (İrgâm-ül-merîd) de yazılıdır. 

Buhârânın Râmiten köyünde tevellüd ve yediyüzyirmibir 721 [m. 1320] de yüzotuz 

yaşında Hârezm şehrinde vefât etdi. Eshâb-ı hâcât ziyâret edip teberrük etmekdedir. 

449, 969, 1050, 1105, 1141. 

121 — ALÎ RIZÂ: Yediyüzyetmişikinci [772] sırada Rızâ ismine bakınız! 

122 — ALÎ ÛŞÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Osmândır. [569] da (Sirâciyye) 

fetvâ kitâbını ve ayrıca Ehl-i sünnet i’tikâdını bildiren (Emâlî kasîdesi)ni 

yazdı. Fergânelidir. 575 [m. 1180] de vefât etdi. 

123 — ALÎ-ÜL-A’LÂ: Hurûfî babalarındandır. Fadlullah-ı Hurûfînin mürîdlerinden 

idi. Tîmûr hândan kaçıp, Kırşehre geldi. Bektâşî şekline girdi. Bektâşîlik 

tarîkâtini, islâm düşmanlığı hâline çevirdi. (Câvidân) kitâbını Anadoluya, el altından 

yaydı. Binlerle müslimânın dinden, îmândan çıkmasına sebeb oldu. 500. 

– 1076 –

124 — ALİYY-ÜL-KÂRÎ: Hirâtlıdır. Babası Muhammeddir. Yazıcılıkla geçinirdi. 

Çok kitâb terceme ve şerh etdi. (Ehâdîs-ül-mevdû’ât) adındaki kitâbında, 

sahîh hadîslere mevdû’ demekdedir. İmâm-ı a’zamın (Fıkh-ı ekber)ini şerh ederken, 

Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” mubârek ana ve babasının kadr ve 

kıymetlerini küçültücü yazılarından ve tesavvuf büyüklerinin şânlarına yakışmıyacak 

iftirâlarından dolayı islâm âlimlerinin gözlerinden düşmüşdür. 1014 [m. 1606] 

de Mekke-i mükerremede vefât etdi. Fıkh-ı ekberin (El-Kavl-ül-fasl) adındaki şerhinde, 

böyle saygısız yazı yokdur. (El-Müstened-ül-mu’temed) kitâbında ve 

(Mektûbât-ı Ahmediyye)nin altmışüçüncü mektûbunda, Aliyy-ül-kârîye cevâb verilmişdir. 

(Fâideli Bilgiler) kitâbına bakınız! (Mektûbât-i Ahmediyye) kitâbı, 

1372 [m. 1953] senesinde, Karaşide basdırılmışdır. 

(Turub-ül-emâsil bi-terâcim-il-efâdıl) kitâbının sonunda diyor ki, (Alî Hirevî, 

Hiratda doğdu. Mekkede yerleşdi. İbni Hacer-i Hiytemîden de okudu. Çok eser 

bırakdı ise de, din büyüklerine i’tirâzları çirkin oldu. İmâm-ı Şâfi’înin ve imâm-ı 

Mâlikin ictihâdlarına dil uzatdı. Büyük âlim Muhammed Miskin, ona lâyık olan reddiyyeyi 

yazdı. (Sedâd-üd-dîn fî-isbâtin-necât-i lil-vâlideyn)de diyor ki, (Aliyyül-kârî, 

Fıkh-ı ekberi şerh ederken, Resûlullahın vâlideynine dil uzatmış, bu yetmiyormuş 

gibi, ayrıca bir risâle de yazmışdır. Şifâ kitâbını şerh ederken, küfrlerini 

bildiren risâle yazmış olduğunu, öğünerek bildirmişdir. Mekke-i mükerreme müftîsi 

iken, 1033 de vefât eden İmâm-ı Abdülkâdir Taberî, o risâleyi red için bir risâle 

yazmışdır.) (Turub-ül-emâsil) 1393 [m. 1973] de Karaşide basılmışdır. 391, 418, 

442, 765, 1156. 

125 — ALKAMA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Kaysdır. İbrâhîm-i Nehâînin 

dayısı idi. Abdüllah ibni Mes’ûddan ve Alî ve Âişe “radıyallahü anhüm”den 

ders almışdır. 62 [m. 681] senesinde vefât etdi. 268, 439. 

126 — ÂLÛSÎ: Şihâbüddîn seyyid Mahmûd bin Abdüllah Âlûsî-i kebîr Bağdâdî, 

Bağdâdda müftî idi. Şâfi’î âlimlerindendir. 1217 [m. 1803] de Bağdâdda tevellüd, 

1270 [m. 1853] de orada vefât etdi. İstanbula da geldi. Şî’îlere cevâb olarak, 

(El-ecvibe-tül-Irâkıyye anil es’iletil-Îrâniyye) kitâbı ve (Nehc-üs-selâme) ve (Elecvibe-tül-Irâkıyye 

anil-es’ile-til-Lâhûriyye), (Nefehât-ül-kudsiyye fî-mebâhîsil-imâmiyye) 

kitâblarını yazmışdır. Birincisi 1317 [m. 1899] de İstanbulda sanâyı’ 

mektebinde, üçüncüsü 1301 [m. 1883] de Bağdâdda basılmışdır. (Rûh-ul-me’ânî) 

adındaki tefsîri, dokuz cilddir. Gençler arasında şöhret bulan bu tefsîr, din âlimleri 

arasında bir kıymet kazanamamışdır. İçindeki haberlerden ba’zısının doğru olmadığı, 

(Dürerüs-seniyye)de yazılıdır. İbni Teymiyyenin fikrlerini benimsemişdir. 

349, 887. 

127 — ÂLÛSÎ: Seyyid Mahmûd Şükrî bin Abdüllah, şî’îlere cevâb olarak, 

(Minhatül-ilâhiyye muhtasar-ı tuhfe-i isnâ aşeriyye) ve (Se’âdetül-dâreyn) ve 

(Süyûf-i müşrika) ve (Sabbül’azâb) kitâbları yazmışdır. Alûsî-i kebîrin torunudur. 

İbni Teymiyyecidir. [6]. cı sırada Abdül’azîz ismine bakınız! 1060, 1181. 

128 — ÂLÛSÎ: Nu’mân bin Mahmûd bin Abdüllah Âlûsî, Bağdâdda [1252] de 

tevellüd, 1317 [m. 1899] de vefât etdi. Mevtâ işitmez derdi. (Cilâ-ül-ayneyn) kitâbında 

İbni Teymiyyeyi övmekde, İbni Hacer-i Mekkî hazretlerine dil uzatmakdadır. 

Yûsüf Nebhânî (Şevâhid-ül-hak) kitâbında, bunun haksız olduğunu isbât etmekdedir. 

(Gâliyye-tül-mevâ’ız) kitâbında dört mezheb imâmlarını çok övüyor ve 

İmâm-ı a’zamı müjdeliyen hadîs-i şerîfleri yazıyor ve Hanefî fıkh kitâblarından bilgiler 

bildiriyor ise de, yüzondokuzuncu [119] sahîfesinde, Evliyânın kabrini ziyâret 

için (Cilâ-ül-ayneyn) kitâbını tavsiye etmekdedir. 60, 349, 450, 467, 469, 1013, 

1159. 

129 — ÂMİDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Seyf-üddîn Alî bin Muhammed, 

şâfi’î fıkh ve kelâm âlimidir. 551 de Âmid, ya’nî Diyâr-ı Bekrde tevellüd, 631 [m. 

– 1077 –

1234] de Şâmda vefât etdi. 490. 

130 — ÂMİNE “rahmetullahi teâlâ aleyhâ”: Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve 

sellem” muhterem annesidir. Veheb bin Abd-i Menâf bin Zühre bin Kilâb kızıdır. 

Ondört yaşında iken Abdüllah ile evlendi. Abdüllahın alnındaki nûr, Âminenin 

alnına geçip parladı. İki ay sonra Abdüllah vefât etdi. Yirmi yaşında iken, Medîne 

ile Mekke arasında, (Ebvâ) denilen yerde vefât etdi. [Kusayy adına bakınız!]. 

375, 376, 378, 387, 1065, 1129. 

131 — AMR İBNİ ÂS “radıyallahü anh”: Âs bin Vâil-i Sehmînin oğludur. Eshâb-ı 

kirâmın meşhûrlarındandır. Hicretin sekizinci [8] senesinde, Mekkenin fethinden 

altı ay önce, Hâlid bin Velîd ile birlikde Medîneye gelerek müslimân olmuşlardır. 

Fethden önce îmâna gelenlerin şereflerine ve yüksek derecelerine kavuşmuşlardır. 

Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” Ummânda vâlîsi idi. Hiç 

azl olunmadı. Ebû Bekr-i Sıddîk tarafından Şâmın fethine gönderildi. Mısra vâlî 

yapıldı. Doksan yaşında iken 43 [m. 663] senesinde Mısrda vefât etdi. Çok zekî idi. 

Meşhûr dâhîlerden idi. (Amr ibni Âs, Kureyşin sâlihlerindendir) hadîs-i şerîfi (Medâric-ün-nübüvve)de 

yazılıdır. 469, 641, 1014, 1090, 1094, 1104, 1142. 

132 — AMR İBNİ LUHAY: Hicâzda Huzâ’a hükûmetinin reîsi idi. Şâmdaki puta 

tapınma dînini Mekkeye getirdi. Hicretden bin sene önce öldü. 737. 

133 — A’RÂBÎ PÂŞA: Mısrda millî cebhe reîsi idi. İngilizlerin zulmüne karşı 

mücâdele etdi. 1329 [m.1911]de vefât etdi. 

134 — ARFECE “radıyallahü anh”: Arfece bin Es’ad Temîmî, Eshâb-ı kirâmdandır. 

Altın burun takmasına izn verilmişdir. 133, 1090. 

135 — ÂRİF-İ RÎVEGERÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Buhârânın Rîvgir köyündendir. 

İslâm âlimlerinin büyüklerindendir. Çok yaşadı. 616 [m. 1219] da Rîvgirde 


136 — ARİSTO: Yunan felesoflarındandır. Mîlâddan [384] sene önce doğdu. Babası 

tabîb idi. Eflâtunun talebesi idi. İskenderin hocası oldu. Sonra, Atinada Lisyonda 

mekteb yapdı. Onun için mekteblere lise denildi. Altmışiki yaşında Agriboz 

adasında öldü. Rûh kadîmdir, derdi. Tecribeden ziyâde, aklına dayandığından, 

yanılmışdı. Orta çağda unutuldu. Eserleri, sonradan arabcadan lâtinceye çevrildi. 

41, 539, 758, 759, 1097, 1123. 

137 — ARND: Yirminci asrın büyük kimyâgerlerindendir. Sultân ikinci Abdülhamîd 

hân zemânında İstanbul Dâr-ül-fünûnunda, uzun yıllar kimyâ profesörü idi. 

[m. 1934] de İstanbul üniversitesine tekrâr getirildi. Fritz Arnd iyi türkçe konuşurdu. 

[m. 1969] sonunda Hamburgda öldü. Kıymetli din kitâbları yazarlığı ile tanınmış 

Hüseyn Hilmi Işık, [m. 1936] senesinde, Arndın yanında çalışarak organik bir 

cism keşf etdi. Bu buluş, İstanbul fen fakültesi dergisi, 1937 senesi, ikinci cildin ikinci 

sayısında ve Berlinde çıkan [m. 1937] yıl ve [2519] sayılı almanca (Zentrall 

Blatt) kimyâ kitâbında (Işık Hilmi) adı ile yazılıdır. 41, 975. 

138 — ARŞİMED: Eski yunan fizik ve matematikcisidir. Mîlâddan [278] sene 

önce, Sicilya adasında doğdu. [212] sene önce öldürüldü. İskenderiyyede Öklidin 

talebesi idi. Kaldıraclar üzerinde çok uğraşdı. (Bana bir destek noktası veriniz! Dünyâyı 

yerinden oynatayım) demişdir. Kitâbları Me’mûn zemânında arabcaya çevrildi. 

433. 

139 — ARYÜS: Mîlâdın [270] senesinde doğdu. [336] da öldürüldü. Büyük Kostantinin 

mîlâdın üçyüzyirmibeşinde [325] İznikde topladığı üçyüzonsekiz [318] papasa 

karşı, yeni yapılan (İncîl)in yanlış olduğunu, Barnabas İncîlinin doğru olduğunu, 

orada Allah birdir denildiğini söyledi. Mısra kaçdı. 43, 411, 783, 1080, 1099, 

1128. 

140 — ÂTIF BEĞ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Kuyucaklı zâde Âtıf beğ, mül- 

– 1078 –

kiyye mektebi [siyâsal bilgiler okulu] mecelle [hukûk] mu’allimi idi. 1316 [m. 

1898] da, Bağdâdın Süleymâniyye kazâsında vefât etdi. 305, 535, 823, 865. 

141 — ATTİLÂ: (Kâmûs-ül a’lâm)da diyor ki, (Orta çağlarda, Avrupayı basan 

vahşî Hunların reîsi idi. Mîlâdın [432] senesinde idâreyi ele aldı. Çok zâlim ve kan 

dökücü bir kumandan idi. [451] de Galyaya, ya’nî Fransaya girdi. [453] de içki içerken 

öldü. Allahın gadabı denirdi). 431, 532, 533, 1135. 

142 — AYNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: (Buhârî) şârihidir. Bedreddîn Mahmûd 

bin Ahmeddir. (Hidâye şerhı) ve (Akd-ül-cümân) adındaki ondokuz cild târîhi 

ve (Keşf-ül-lisân) adındaki İbni Hişâm şerhı meşhûrdur. 760 [m. 1359] da Ayntâbda 

tevellüd, 855 [m. 1451] de Kâhirede kâdî iken vefât etdi. 738, 872, 1114. 

143 — AYNÜLKUDÂT HEMEDÂNÎ: Sôfiyyedendir. İmâm-ı Gazâlî ile sohbet 

etmişdir. 533 [m. 1138] de vefât etdi. 

144 — ÂZER: İbrâhîm aleyhisselâmın amcası ve üvey babası idi. Kâfir idi. İbrâhîm 

aleyhisselâmın kendi babası Târuh idi. 375, 387, 389, 390, 391, 1118, 1182. 

145 — BÂBÂ ÂBRİZ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: (Reşehât) kitâbında diyor ki, 

(Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin dedelerinden Ömer Dağistânî, Hasen-i Bulgârînin, 

bu da Muhammed Râzînin, bu da Hasen-i Sekânın, bu da Ebünnecîb-i Sühreverdînin 

talebesidir. Bâbâ Âbriz, şeyh Ömerin talebesi olup, çok kerâmetleri görülmüşdür.) 

745. 

146 — BÂBERTÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Altıyüzkırkyedinci [647] sırada, 

Muhammed bin Mahmûd Bâbertî ismine bakınız! 

147 — BÂBÜR ŞÂH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Emîr Tîmûr Gürgân hânın oğlu 

olan Esterâbâd fâtihi Mîrân şâhın torunu sultân Ebû Sa’îdin torunudur. Sultân 

Ebû Sa’îd, Ubeydüllah Ahrârın düâsını almışdı. Bâbür, 888 [m. 1482] de tevellüd, 

933 [m. 1526] de Hindistânı alıp büyük bir islâm devleti kurdu. Bu devlet 1274 [m. 

1858] senesinde ingilizlerin işgâline kadar, 342 sene sürdü. 937 [m. 1530] de vefât 

etdi. Kâbildedir. Âlim, âdil ve edîb idi. Hayâtını kendi yazdı. (Tüzük Bâbürî) dediği 

bu kitâbı, Ekber şâh zemanında Çagatay dilinden fârisîye, sonra ingilizceye 

terceme ve neşr edildi. Bâbürün kurduğu (Tîmûr oğulları) veyâ (Gürgâniyye) devletinin 

onyedi hükümdârı vardır. 1097. 

148 — BACON: İngilterenin büyük fizikcisi idi. Fransisken tarîkatinde papas 

idi. 610 [m. 1214] da tevellüd, 691 [m. 1292] de vefât etdi. 27. 

149 — BÂKÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Nûreddîn Mahmûd Bâkânî Kâdirî, 

Hanefî fıkh âlimidir. Dokuzyüzseksenyedi 987 [m. 1579] de vefât etmiş olan allâme 

şeyh-ul-islâm Muhammed Behnesînin talebesidir. (Mecrel-enhür) adındaki 

(Mültekâ) şerhı çok kıymetlidir. Bu şerhıni dokuzyüzdoksanbeş 995 [m. 1577] de 

temâmlamışdır. (Risâletü-fişşürût-is-salât-il-cum’a) ve (Şerh-ün-nikâye-muhtasaril-vikâye) 

kitâbları da vardır. 1003 [m. 1594] senesinde vefât etdi. 269, 1084. 

150 — BÂKÎ EFENDİ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Mahmûd Abdülbâkî efendi, 

hem şâ’ir, hem âlim idi. 933 [m. 1526] de tevellüd, 1008 [m. 1600] de vefât etdi. 

Edirnekapıdadır. Nişâncı pâşayı cedîd yanında (Bâkî efendi mescidi)ni yapdırdı. 

Kâdîasker iken vefât eyledi. Önce sarâc çırağı idi. Sonra ilm adamı oldu. Müderrislik 

yapdı. Hazret-i Hâlid bin Zeydin bildirdiği hadîs-i şerîfleri toplamışdır. 

374. 

151 — BARNABAS: Pâkistânda çıkan (Müslimmerks) mecmû’ası 1393 [m. 1973] 

târîhli nüshasında diyor ki: (Joseph Barnabas, Kıbrısda doğdu. Yehûdî idi. Îsâ aleyhisselâma 

îmân etdi. Eshâbından oldu. Fekat oniki Havârîsinden olup olmadığı belli 

değildir. Îsâ aleyhisselâma inandığı ve çok sevdiği için, Havârîler, ona (Barnabas) 

ismini verdiler. Fransızlar (Saint Barnabe) diyorlar. 11 Hazîranda yortusunu 

yapıyorlar. Yunan felsefesine saplanmış olan Bolüs, buna yanaşdı. Yıkıcı fikrleri- 

– 1079 –

ni aşılamak için, kendisi ile senelerce arkadaşlık yapdı. Avlıyamıyacağını anlayınca, 

düşmanlığını açığa vurdu. İkisinin tarafdârları çoğalarak Îsevîler ikiye ayrıldı. 

Polcüler Avrupa krallarını elde edip kuvvetlendiler. Barnabacıların ise sayıları artdı. 

Bunlardan Antakya piskoposu Lucian, teslîse inanmadığı için 312 de öldürüldü. 

Bunun talebesi, Libyalı Ariusa, İskenderiyye piskoposu Peter tarafından kilisede 

vazîfe verildi. Sonra aforoz edildi. Çünki, bu da, Barnabas gibi, Îsâ insandır. 

Ona tapılmaz diyordu. Büyük Kostantinin zevcesi Polcü, kızkardeşi Kostantinia 

ise Ariuscu olmuşdu. İskenderiyyenin yeni piskoposu Aleksander ile Ariusun 

düşmanlığı, Kostantinin milletini ikiye bölüyordu. İznik toplantısında Ariusun aforoz 

edilmesine ve Barnabas İncîlinin yok edilmesine ve bu İncîli okuyanların öldürülmelerine 

karâr verildi. Ariuscular yok edilmeğe başlandı. Kostantin pişmân 

olup, Ariusu İstanbula da’vet etdi ise de, gelirken öldürüldü. F.P. Sozzini 1562 

de bir kitâb yazarak teslîsi red etdi. 1578 de Transilvanyada Kalusenberge gitdi. 

Buranın hükümdârı Ariuscu idi. Buranın piskoposu Francis David de [1510-1579] 

teslîse karşı idi. 

Barnabasın yazdığı İncîl, mîlâdın 325. ci senesine kadar İskenderiyye kiliselerinde 

okunuyordu. 383 senesinde Papa bu İncîlden bir nüsha elde ederek husûsî 

kütübhânesine koydu. Papa beşinci Sixtus, (1585-1590) arasındaki papalık zemânında, 

arkadaşı F.O. Marinoya bunu ibrâniceden italyancaya terceme etdirdi. 

Prusya kralının müşâviri J.F. Gramer, bunu bulup 1713 de, Osmânlılarla yapdığı 

mühârebeleri ile meşhûr olan, kitâb meraklısı prens Eugene hediyye etdi. Prens 

1149 [m. 1736] da öldükden iki sene sonra, kütübhânesi Viyana (Hofbibliyothek) 

kütübhânesine katıldı. Bu el yazma İncîl, Viyana imperatorluk kütübhânesinde, 

hâlâ durmakdadır. Aynı senelerde, Madridde bir italyanca nüsha dahâ bulundu 

ise de, kilise baskısı ile yok edildi. Viyanadaki İncîl, 1325 [m. 1907] de Oxfordda, 

Ragg ve hanımı tarafından ingilizceye terceme edildi. Bu tercemenin birçok 

nüshaları da, ingilizler tarafından yok edildi. Bu nüshadan foto-ofset yolu ile, 

1973 de Pâkistânda ikibin nüsha basılmışdır. İkiyüzelli sahîfedir. S.Alî Yûsüf, 

P.O.Box 2120, Karachi -18- den istiyenlere gönderilmekdedir.) 42, 43, 411, 1078, 

1109, 1122, 1128, 1161. 

152 — BATLEMYÜS: Buna Batlemyus ve Ptolemee de denir. Mısrda Sa’îdde 

tevellüd ve mîlâdın [167] senesinde İskenderiyyede vefât etdi. Astronomi, târîh ve 

coğrafya ile uğraşdı. (Dünyâ duruyor, gökler dönüyor) derdi. Astronomi üzerinde 

eski yunanca yazdığı Mecistî kitâbı meşhûrdur. (Mecistî), ekber [büyük] demekdir. 

Arabîye terceme edilmişdir. Arabîden de lâtinceye çevrilmişdir. 538, 761. 

153 — BATTÂL GÂZÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Seyyid Battâl gâzî, islâm mücâhidlerindendir. 

Rumlarla çok cihâd etdi. Mesleme kumandasındaki ordu ile, doksanaltı 

96 [m. 715] senesinde İstanbula geldi. Yüzyirmibir [121] senesinde şehîd oldu. 

Eskişehrin Seyyid gâzî kazâsındadır. 1136. 

154 — BÂYEZÎD-I “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Yıldırım sultân Bâyezîd, Osmânlı 

pâdişâhlarının dördüncüsüdür. Murâd-ı Hüdâvendigârın oğlu ve Çelebî sultân Muhammedin 

babasıdır. 761 [m. 1360] de tevellüd etdi. 791 [m. 1388] de, babası şehîd 

olunca, tahta çıkdı. Rumelide ve Anadoluda çok şehrler aldı. Macaristana kadar feth 

etdi. İstanbulu almak için Anadolu hisârını yapdı ise de, 791 [m. 1388] de İstanbul 

imperatörü, senede onbin altın cizye vermeği ve şehrde bir müslimân mahalle ve 

câmi’ yapmağı istedi. Fekat üç sene sonra, bunları yıkdı. Yıldırım, şehri on sene muhâsara 

etdi. Alman, Macar, Fransız orduları yardıma gelirken, 799 [m. 1396] da Yıldırım 

hücûm ederek Niğboluda hepsini perişân etdi. 805 [m. 1402] de, Ankarada 

Tîmûr ile harb ederken, oğlu Süleymân efendinin emrindeki asker Tîmûr tarafına 

geçince, mağlûb ve esîr oldu. Tîmûr çok i’zâz ve ikrâm etdi ise de, kederinden sekiz 

ay sonra nefes darlığından vefât etdi. Bursaya defn edildi. Tîmûr, Yıldırımın ölümünü 

işitince, (Yazık oldu. Büyük bir mücâhid gayb etdik) dedi. Çok cesûr ve âdil 

– 1080 –

idi. İslâm düşmanları, bu kahramân mücâhidi lekelemek için, içki içerdi diye iftirâ 

etdi ise de, bunu bildiren hiç bir vesîka yokdur. 797 [m. 1394] de Bursada yapdırdığı 

(Câmi’-i kebîr), islâmiyyete olan bağlılığının büyük bir vesîkasıdır. 1097, 1149, 

1175, 1183. 

155 — BÂYEZÎD-İ BİSTÂMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Evliyânın büyüklerindendir. 

Üveysî idi. [136] veyâ [188] senesinde Îrânda, Hazer denizi kenârında, 

Bistâmda tevellüd, 231 [m. 846] veyâ 261 [m. 875] senesinde burada vefât etdi. Adı 

Tayfur, babası Îsâ idi. İmâm-ı Ca’fer-i Sâdıkın vefâtından kırk sene sonra tevellüd 

ederek, imâm-ı Alî Rızânın sohbetinden ve bunun bereketi ile imâm-ı Ca’ferin 

rûhâniyyetinden istifâde etmişdir. (Şerh-ı mevâkıf) altıyüzonyedinci [617] sahîfesinde 

diyor ki, (Ebû Yezîd, imâm-ı Ca’fer-i Sâdık zemânında yokdu. Fekat, imâmın 

rûhundan istifâde etdi. Bundan feyz alması ile meşhûr oldu.) Bu husûsda Ebûlesfâr 

Alî Muhammed Belhînin (Târîh-u evliyâ) kitâbında geniş ma’lûmât vardır. 

Otuz sene Şâm civârında dolaşmış, yüzonüç Velî ile sohbet etmişdir. 50, 94, 503, 

564, 684, 957, 958, 969, 1051, 1093, 1094, 1162, 1178. 

— Bedr Gazâsı: Hicretin ikinci senesinde Ramezân ayında Cum’a günü oldu. 

Müslimânlar 313, Kureyşliler bin kişi idi. Yüzü süvârî idi. 14 Sahâbî şehîd oldu. Ebû 

Cehl ile yetmiş kâfir katl edildi. 506.cı sahîfeye bakınız! 

156 — BEDRÜDDÎN-İ LÜ’LÜ: Mûsul atabeklerinden Nûreddîn-i Arslan şâhın 

kölelerinden idi. 607 [m. 1210] senesinde, şâh ölünce oğlu adına idâreyi ele aldı. 

Elli sene hükm sürdü. Hülâgüye itâ’at etdi. 657 [m. 1259] de öldü. 489, 1120. 

157 — BEDRÜDDÎN SAMÂVNEVÎ: Samavne kâdîsi oğlu Mahmûd Bedreddîn, 

Mısrda okuyup, sultân Ferruh bin Berkuka hoca olmuş, şeyh Hüseyn Ahlâtîden 

tesavvuf öğrenmişdir. Tebrîzde Tîmûrun sohbetlerinde bulundu. Edirnede 

Mûsâ çelebînin kâdî-askeri oldu. Mehmed çelebî, Mûsâ çelebîyi öldürünce, bunu 

afv edip, İznikde vazîfe verdi. Buradan İsfendiyar beğe kaçdı. Sonra ilhâda sapıp, 

mürîdleri halkın îmânlarını bozmağa başladılar. Üzerlerine Bâyezîd pâşa gönderilip 

dağıtıldılar. Kendisi Bosnaya kaçdı. Mürîdler topladı. Yine sapık yol tutdular. 

Üzerlerine yine asker gönderildi. Tevbe eden mürîdleri tarafından yakalanıp 

teslîm edildi. Mevlânâ Hayder Hirevînin başkanlığındaki ilm heyeti tarafından 

muhâkeme olunarak, verdikleri fetvâ ile, sekizyüzonsekiz 818 [m. 1415] 

veyâ 823 [m. 1420] de Serezde i’dâm edildi. 504, 1144. 

158 — BEETHOVEN: Almandır. Mûsîkîcidir. Dokuz symphonisi meşhûrdur. 

1184 [m. 1770] de tevellüd, 1243 [m. 1827] de vefât etdi. 46, 733. 

159 — BEGAVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hüseyn bin Mes’ûd, Muhyissünne 

denir. Horâsânda (Bâg) şehrinde tevellüd ve 516 [m. 1122] da vefât etdi. Şâfi’î 

fıkh âlimidir. (Me’âlim-üt-tenzîl) adındaki tefsîri ile, (Mesâbih) hadîs, (Tehzîb) fıkh 

kitâbı meşhûrdur. 389, 391, 412, 507, 644, 787, 1141. 

160 — BEHÂEDDÎN MUHAMMED BİN MUHAMMED BUHÂRÎ “rahmetullahi 

teâlâ aleyh”: Şâh-ı Nakşibend denir. Evliyânın büyüklerindendir. Müslimânların 

gözbebeğidir. Seyyiddir. Buhârâda (Kasr-ı ârifân) şehrinde 718 [m. 1318] de 

tevellüd ve 791 [m. 1389] de orada vefât etdi. İki def’a hacca gitdi. Çok evliyâ yetişdirdi. 

(Evrâd), (Tuhfe) ve (Hediyye) kitâbları çok kıymetlidir. Hâl tercemesi ve 

kerâmetleri, fârisî (Enîs-üt-tâlibîn) de uzun yazılıdır. Bu kitâb, Fâtihde, Hakîkat Kitâbevi 

tarafından m.1993 de, ofset ile basdırılmışdır. İzzî Süleymân efendi türkçeye 

terceme ve tab’ edilmiş ve 1168 [m. 1851] de vefât etmişdir. Murâd-i Münzâvî kabristânındadır. 

(Mekâtîb-i şerîfe)nin seksenyedinci mektûbunda da, uzun yazılıdır. 

Muhammed Huccetullah Nakşibend-i sânî, Muhammed Ma’sûm hazretlerinin oğlu 

olup, 1115 [m. 1703] de vefât etdi. Serhenddedir. 89, 106, 112, 459, 733, 751, 903, 

904, 909, 922, 937, 957, 960, 969, 988, 1016, 1074, 1098, 1134, 1146, 1190, 1197. 

161 — BEHÂÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Osmânlı şeyh-ul-islâmlarının otuzi- 

– 1081 –

kincisidir. 1064 [m. 1654] de vefât etdi. Tütün câiz derdi ve içerdi. 639. 

162 — BEHÂULLAH: Mirzâ Hüseyn Alî Nûrî denir. 1232 [m. 1817] de Îrânda 

Nûr kasabasında doğdu. 1309 [m. 1892] da Akkâda öldü. Bunun için Filistin Behâîlerin 

mukaddes yeridir. Elbâb Alî Muhammed adında bir acemin talebesi idi. 

Hocasının düşüncelerini, yüzden fazla mektûb ve kitâbları ile dünyâya yaydı. Bu 

fikrlere (Behâîlik) dedi. Îrânda, habs edilip, Bağdâda kaçdı. Bağdâddan İstanbula, 

buradan da Akkâya sürüldü. Burada yirmidört sene habsde kaldı. (Hüvallah) 

adındaki kitâbı 1326 [m. 1908] senesinde Petersburgda basılmışdır. 483, 484, 1060. 

163 — BEL’AM BİN BÂÛRÂ: Mûsâ “aleyhisselâm” zemânında idi. İsm-i 

a’zamı biliyor, her düâsı kabûl oluyordu. Bulunduğu Belka şehrinin vâlîsi Belâk, 

Mûsâ aleyhisselâmın askerinin şehre girmemesi için, düâ etmesini istedi. Ölüm ile 

tehdîd etdi. Cân korkusu ile ve halkın verdiği rüşvete aldanarak, Mûsâ aleyhisselâma 

karşı düâ etdi. Mûsâ aleyhisselâmın askeri tarafından öldürüldü. (A’râf) sûresinde 

soluyan köpeğe benzetildi. 64. 

164 — BELKIS: Yemende Sebe’ şehrinde hükûmet süren Himyerîlerden bir kadın 

sultândır. Süleymân “aleyhisselâm” bunu Filistine çağırdı. Geldi ve îmân etdi. 

Mûsâ aleyhisselâmın vefâtından beşyüzotuzbeş sene sonra, Dâvüd “aleyhisselâm” 

vefât edince, oniki yaşındaki oğlu Süleymân “aleyhisselâm” babasının yerine 

geçdi. Sultân ve sonra Peygamber oldu. Dört sene sonra, Mescid-i aksâyı yapmağa 

başladı. Yedi senede temâmlandı. Sonra hükûmet serâyına başladı. Bu da 

onüç senede yapıldı. Bundan bir sene sonra, Belkıs gelip, görüşdüler. Süleymân 

“aleyhisselâm” kırk sene hükûmet eyledikden sonra, vefât etdi. Belkısın Süleymân 

“aleyhisselâm” ile mektûblaşması ve Kudüse gelmesi, Kur’ân-ı kerîmde Neml 

sûresinde uzun beyân olunmakdadır. 737, 738, 1172. 

165 — BERÂ’ BİN ÂZİB “radıyallahü anh”: Eshâb-ı kirâmdandır. Ensârdandır. 

Bedr gazâsında çocuk idi. Diğer gazâlarda bulundu. Hazret-i Alî ile birlikde 

Cemel, Sıffîn ve Hâricî savaşlarında bulundu. 72 [m. 691] de Kûfede vefât etdi. 394. 

166 — BERGSON: Fransız fikr adamıdır. 1275 [m. 1859] de tevellüd, 1360 [m. 

1941] da vefât etdi. (Madde ve hâfıza), (Din ve ahlâkın iki kaynağı), (Şu’ûrun vergileri) 

kitâbları meşhûrdur. 27, 405. 

167 — BEŞÎR AĞA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: 1129 [m. 1717] da Dâr-üs-seâde 

ağası, ya’nî İstanbul vâlîsi olmuş, otuz sene bu vazîfede bulunmuşdur. 1159 [m. 

1746] da, doksanaltı yaşında vefât etmişdir. Bâb-ı âlîde bir câmi’ ve burada ve Eyyûbde 

Baba-Haydarda mekteb, kütübhâne ve çeşme yapdırmışdır. Ahmed Yekdestin 

talebesidir. Kabri Eyyûb sultân türbesinin kapısı yanındadır. 1191. 

168 — BEYDÂVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Kâdî Abdüllah bin Ömer, Şîrâz 

civârında Beydâ şehrinde tevellüd, 685 [m. 1286] senesinde Tebrîzde vefât etdi. Şîrâzda 

kâdî idi. Tefsîr ilminin büyük üstâdıdır. (Envârüttenzîl) tefsîr kitâbı çok kıymetlidir. 

Şâfi’î mezhebinde fıkh âlimidir. İlminden, takvâsından bir parçası (Mevdû’ât-ül-ulûm)da 

yazılıdır. Okuyup anlıyan, onun tefsîrine dil uzatamaz. Fıkh ve 

ahlâk ilminde de kitâbları vardır. (Tavâli’ul-envâr) ismindeki kelâm kitâbında, eski 

yunan felesoflarının birçok yazılarını bildirip, bunlara cevâblar vermişdir. Bu 

kitâbı gören câhiller, (İmâm-ı Beydâvî, kitâblarına yunan felsefecilerinin yazılarını, 

fikrlerini karışdırmışdır) demişlerdir. Hâlbuki, onların fikrlerini benimsememiş, 

onları cevâblandırmış, red etmişdir. Tefsîrinde, onların fikrleri hiç mevcûd değildir. 

389, 392, 416, 417, 475, 479, 490, 491, 537, 644, 963, 1179. 

169 — BEYHEKÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Nişâpûrun Beyhek kasabasında 

384 [m. 994] de tevellüd ve 458 [m. 1066] de orada vefât etdi. Ebû Bekr Ahmed bin 

Hüseyn, hadîs ve Şâfi’î fıkh âlimi idi. Kitâblarının adedi binden fazladır. Bunlar 

arasında (Delâil), (Sünen) ve (Şu’abül-îmân) kitâbları çok kıymetlidir. 164, 279, 

313, 419, 424, 465, 511, 643, 723, 740, 993, 1013, 1014, 1070. 

– 1082 –

170 — BEZM-İ ÂLEM SULTÂN “rahmetullahi teâlâ aleyhâ”: Abdülmecîd hânın 

vâlidesidir. Câmi’, çeşme ve mekteb gibi çok hayrâtı vardır. Topkapıda (Gurebâ 

hastahânesi)ni ve Dolma-bağçe serâyı yanındaki vâlide câmi’ini yapdırdı. 1269 

[m. 1852] de vefât etdi. Sultân Mahmûd türbesindedir. 1143. 

171 — BİLÂL-İ HABEŞÎ “radıyallahü anh”: Babası Ribâhdır. Resûlullahın müezzini 

idi. Umeyye bin Halefin kölesi idi. Müslimân olduğu için karnına taş bağlayıp 

kızgın kum üzerinde iple, ayağından çekerlerdi. Ebû Bekr-i Sıddîk satın 

alıp azâd etdi. Her gazâda bulundu. [20] senesinde Şâmda vefât etdi. Sesi çok güzeldi. 

Ezân okurken, herkes ağlardı. 204, 376, 511, 644, 769. 

172 — BİRGİVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Zeyn-üd-dîn-i Muhammed efendi. 

Babası Alîdir. 928 [m. 1521] de Balıkesirde tevellüd, 981 [m. 1573] de (Birgi)de 

tâ’ûndan vefât etdi. (Vasıyyetnâme), (Tarîkat-ül-Muhammediyye), (Avâmil) ve 

(İzhâr) kitâbları ve (Etfâl-ül-müslimîn) risâlesi ve kadınların hayz hâllerini bildiren 

(Zuh-rul-müteehhilîn) risâlesi çok kıymetlidir. İbni Âbidîn (Zuhr)u şerh ederek 

(Menhel-ülvâridîn) ismini vermişdir. (Tarîkat)i Abdülganî ve Hâdimî şerh, Süleymân 

Fadıl efendi, ihtisâr etmişlerdir. Bu muhtasara (Miftâh-ul-felâh) ismini vermiş, 

bu üçünü ve (Menhel)i Hakîkat Kitâbevi ofset ile basdırmışdır. (Ziyâret-ülkubûr) 

risâlesine, (İgâse-tül-lehfân)daki sapık yazılardan karışdırmışdır. 449, 

640, 646, 736, 740, 923, 1008, 1019, 1023, 1044, 1061, 1164. 

173 — BİŞR-İ HÂFÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Evliyânın büyüklerindendir. 

150 [m. 767] de Mervde tevellüd, 227 [m. 841] de Bağdâdda vefât etdi. 564, 565, 608, 

609, 689, 692, 1101. 

174 — BOHR: Danimarkalı fizikcidir. [m. 1885] de doğdu. 1340 [m. 1922] da 

atomların devâmlı değil, kesik kesik enerji verdiklerini tesbit ederek, enerjinin ve 

atomun yapısının son şeklini gösterdi. Nobel mükâfâtı aldı. 550. 

175 — BOLÜS: Yediyüzellidördüncü [754] sırada Paulus ismine bakınız! 42. 

176 — BOYLE: Robert Boyle İngiliz fizikçisi ve kimyâgeridir. 1034 [m. 1624] 

de tevellüd, 1102 [m. 1691] de vefât etdi. Fransız fizikcisi olan Mariot ile aynı zemânda 

gazların basıncı kanûnunu buldu. 967. 

177 — BROCKELMANN: Alman müsteşrikidir. Arabî din kitâblarının kılavuzunu 

almanca olarak yazmışdır. 1362 [m. 1943] de Hollandada Leiden şehrinde basılmışdır. 

22. 

178 — BUHÂRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin İsmâ’îl 194 [m. 

810] de Buhârâda tevellüd, 256 [m. 870] da Semerkandda vefât etdi. Kur’ân-ı kerîmden 

sonra dünyânın en kıymetli kitâbı olan (Câmi-i sahîh) hadîs kitâbı, (Buharî-i 

şerîf) adı ile meşhûrdur. İçinde [7275] sahîh hadîs vardır. Bunları altıyüzbin 

hadîs-i şerîf arasından seçmişdir. Bu kitâbını onaltı senede vücûde getirmişdir. Çok 

şerhleri ve baskıları yapılmışdır. 1312 [m. 1894] senesinde sultân Abdülhamîd hân 

tarafından Mısrda yapdırılan iki cild baskısı, pek nefîs cildlenmiş, altın tugra ve 

nukûş ile tezyîn edilmişdir. 1315 senesinde, İstanbulda (Matbaa-i âmire) baskısı 

da latîf olup, 1413 [m. 1992] de ziyâ üsûlü ile teksîr edilmişdir. Başka çok kitâbları 

da vardır. Zeyn-üd-dîn Ahmed Zübeydînin 889 da hâzırladığı, iki cild, Buhârî 

muhtasarı, (Tecrîd-i sarîh) ismi ile, 1347 de Mısrda basılmış, 1390 [m. 1970] da 

Beyrutda ofset baskısı yapılmışdır. 423, 449, 1152. 

179 — BUHTUNNASAR: Nabuchodonosor, Âsûrî devletinin en meşhûr hükümdârıdır. 

Mîlâddan [603] sene önce, Filistini alıp Kudüsü yıkdı. Tevrât nüshalarını 

imhâ etdi. Yehûdî âlimlerini ve Danyal aleyhisselâmı Bâbilde esîr etdi. 

Esîrlik yetmiş sene sürmüşdür. Sûriye ve Mısrı da çöllere kadar aldı. Mîlâddan [562] 

sene önce vefât etdi. Ateşe tapardı. 62. 

180 — BURHÂNEDDÎN-İ BUHÂRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Beşyüzyet- 

– 1083 –

mişdördüncü [574] sırada, Mahmûd-i Buhârî ismine bakınız! 

181 — BURHÂNEDDÎN-İ MERGINÂNÎ: Burhâneddîn Alî bin Ebî Bekr, Fergâne 

kasabalarından Mergınânda tevellüd ve 593 [m. 1197] de Cengiz askeri tarafından 

şehîd edildi. Çok kitâb yazdı. Bunlardan (Hidâye) ve (Tecnîs) meşhûrdur. 

Cengizin Buhâra şehrini tahrîb ve ehâlisini katl etmesi 616 hicrî senesinde olduğu 

ve Burhâneddîn Mahmûd Buhârînin bu esnâda şehîd olduğu (Kısas-ı enbiyâ) 

ve (Kâmûs-ul-a’lâm)da yazılıdır. (Hidâye)si Milton tarafından ingilizcesi ile birlikde 

1206 [m. 1791] de basıldı. (Hidâye) şerhleri çokdur. Talebesi, Hüseyn bin Alî 

Hüsâmeddîn Sagnâkî, yapdığı şerhe (Nihâye) ismini vermiş, 710 [m. 1309] da vefât 

etmişdir. Ekmeleddîn-i Bâbertînin (İnâye) adındaki şerhıne Sa’dî Çelebînin hâşiyesi 

meşhûrdur. 392, 393, 444, 731, 1068. 

182 — BURHÂN-ÜŞ-ŞERÎ’A “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Mahmûd bin Sadrüş-şerî’a-tül-evvel 

Ahmed bin Ubeydüllah Mahbûbî, 673 [m. 1274] de Moğol askerlerinin 

işkencelerinde yüzlerce âlimler ile birlikde şehîd oldu. (Vikâye) kitâbı 

meşhûrdur. (Vikâye) kitâbını, kızının oğlu olan Sadr-üş-şerî’a-i sânî Ubeydüllah 

bin Mes’ûd için yazmışdır. (Hidâye) kitâbından önemli gördüğü yerleri alarak 

yazmışdır. Bu da, (Vikâye)yi kendisi hem şerh etmiş, hem de ihtisâr etmişdir. Şerhı 

(Sadr-üş-şerî’a şerhı) adı ile meşhûrdur. (Muhtasar)ına da, (Muhtasar-ı Vikâye) 

veyâ (Nikâye) adını vermişdir. (Nikâye)nin çeşidli arabî şerhleri vardır. Bâkânînin 

şerhı ve Kuhistânînin (Câmi’ur-rümûz) adındaki şerhı en meşhûrlarındandır. 

(Nikâye)nin fârisî şerhlerinden, Celâleddîn Mahmûd bin Ebû Bekrin (Terceme-tül-muhtasar) 

adındaki şerhı 1317 [m. 1898] de İstanbulda basılmışdır. 

Mahmûd bin Ubeydüllah, Burhâneddîn-i Mergınânînin torunlarındandır. Dâmâdı, 

Mes’ûd bin Tâc-üş-şerî’a Ömerdir. (Vikâye)nin şerhleri arasında İznik 

medresesinde müderris Alâüddîn Alî bin Ömerin (İnâye) adındaki şerhı meşhûrdur. 

(Vikâye)nin Sadr-üş-şerî’a şerhıne yapılan hâşiyeler arasında Ehî Çelebînin 

(Zahîre-tül-ukba)sı ve Şeyhülislâm Mevlânâ İsâmeddîn İsferâyînin hâşiyesi çok kıymetlidir. 

İsâmeddîn İbrâhîm bin Muhammed 944 [m. 1536] de Semerkandda vefât 

etdi. 1164, 1181. 

183 — BUSAYRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İmâm-ı Muhammed bin Sa’îd Şeref-üd-dîn, 

büyük islâm şâ’iridir. Hadîs ilminde ve hattâtlıkda mâhir idi. Ebül Abbâs-ı 

Mürsînin talebesidir. 609 [m. 1213] da Mısrda Busayr şehrinde tevellüd ve 695 

[m. 1295] de Mısrda vefât etdi. (Bürde) ve (Hemziyye) kasîdeleri olup, çeşidli dillerde 

doksandan fazla şerhleri vardır. 386, 1093. 

184 — CÂBİR BİN ABDÜLLAH “radıyallahü anh”: Eshâb-ı kirâmdandır. İstanbulu 

muhâsara ederken, 74 [m. 693] senesinde şehîd olduğu ve Koca Mustafâ 

pâşada bulunduğu sanılmakda ise de, kitâblar Medîne-i münevverede vefât etdiğini 

yazmakdadır. 210, 313, 384, 507, 642, 644. 

185 — CÂBİR BİN SÜMRE “radıyallahü anh”: Eshâb-ı kirâmdan olup, Sa’d 

ibni Ebî Vakkâs hazretlerinin hemşîresi Hâlidenin oğludur. Kûfede yerleşdi. 66 [m. 

685] senesinde vefât etdi. 384. 

186 — CA’FER-İ SÂDIK “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Abdüllah da denir. 

Hazret-i Alînin torununun torunudur. Muhammed Bâkırın oğlu ve Mûsâ Kâzımın 

babasıdır. Oniki imâmın altıncısıdır. [83] de Medînede tevellüd, 148 [m. 765] de orada 

vefât etdi. İmâm-ı a’zam ve kimyâger Câbir, bunun talebesi idiler. Büyük oğlu 

İsmâ’îl, babasından önce vefât etdi. Yedinci imâm İsmâ’îldir ve ondan sonra çocuklarıdır 

diyen sapıklara (İsmâ’îlî) denir. Şî’îler, kendilerine (Ca’ferî) diyor. 

Hâlbuki, bu büyük imâm, Ehl-i sünnet idi. Ehl-i sünnet âlimlerinin ve Evliyânın 

üstâdı idi. Büyük islâm âlimlerinin gözbebeğidir. Din bilgisi üzerinde hiç kitâb yazmadı. 

Şî’îlerin dört esâs kitâbı olan Küleynînin (Kâfî)si, İbni Bâbeveyh Ebû 

Ca’fer Muhammed bin Ahmed Alî Kummînin (Menlâ yahdur)u, Ebû Ca’fer Mu- 

– 1084 –

hammed bin Hasen Tûsînin (Tehzîb) ve (İstibsâr) kitâblarında, imâm-ı Ca’fer Sâdıkdan 

emrler, haberler yazılı ise de, bunları bildirenlerin sağlam ve sahîh olmadıklarını 

kendileri de bildirmekdedir. İmâmiyyenin otuzikinci fırkasına (Ca’feriyye) 

denilir. Bunlar, Hasen-i Askerî öldükden sonra, kardeşi Ca’fer bin Alî imâm 

oldu. Hasen-i Askerînin evlâdı yokdu derler. Bu Ca’ferîlerin, imâm-ı Ca’fer Sâdıkla 

bir ilgileri yokdur. Şî’îlerin bugün ellerinde bulunan hadîs ve fıkh kitâblarını 

Ebû Ca’fer Muhammed bin Ya’kûb Küleynî ile Ebû Ca’fer Muhammed bin Hasen 

Kummî yazdıkları için, kendilerine Ca’ferî diyorlar. 62, 361, 416, 441, 488, 538, 

648, 929, 969, 1081, 1126, 1141, 1152. 

187 — CA’FER TAYYÂR “radıyallahü anh”: Ebû Tâlibin oğludur. Hazret-i Alîden 

on yaş büyük, hazret-i Ukaylden on yaş küçük idi. Habeşe hicret edip, Hayber 

günü avdet buyurmuşdu. Hicretin sekizinci [8] senesinde, üçbin askerle, Şâm 

civârında (Mü’te)de rumlarla harb ederken, çok hücûm etdi ve kırkbir yaşında şehîd 

oldu. O gün yetmişden fazla yara almışdı. Resûlullaha çok benziyen yedi kişiden 

biri bu idi. 350, 1006, 1094, 1100, 1195. 

188 — CALVİN: Kalven, protestanlığı kuran papaslardandır. 914 [m. 1509] de 

tevellüd, 971 [m. 1564] de ölmüşdür. 43. 

189 — CÂMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: 615.ci sırada Molla Câmî ismine bakınız! 

190 — CÂMÎ AHMED: Seksenbirinci [81] sırada Ahmed Câmîye bakınız! 

191 — CELÂLEDDÎN-İ DEVÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed 

Es’ad, büyük âlimdir. 833 [m. 1426] de tevellüd, 908 [m. 1502] de vefât etdi. Şîrazda 

yaşadı. Çok kitâb yazdı. (Akâid-i Adûdiyye) şerhı meşhûrdur. (Levâmi’ul işrak) 

ismindeki (Ahlâk-ı celâlî) kitâbı ingilizceye terceme edilmişdir. 962, 964, 1117, 1124. 

192 — CELÂLEDDÎN-İ EGRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hindistânda kâdî 

idi. Derin âlim idi. 946. 

193 — CELÂLEDDÎN-İ HİNDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin 

Mahmûd Celâleddîn-i kebîr pânî-pütî, Çeştiyye meşâyıhindendir. Hazret-i Osmân 

soyundandır. Şems-üddîn-i pânî-pütînin halîfesidir. O da, hâce mahdûm Alî Sâbirin, 

bu da Ferîdeddîn Genc şekerin halîfesidir. Yediyüzaltmışbeş 765 [m. 1363] de 

vefât etdi. Pânî-püt şehrinde büyük türbesi vardır. (Fevâid-ül-füâd) ve (Zâd-ül-ebrâr) 

kitâbları çok kıymetlidir. Senâüllah-i pânî-pütî ismine bakınız! 1168. 

194 — CELÂLEDDÎN MUHAMMED RÛMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: 

Evliyânın büyüklerindendir. (Mekâtîb-i şerîfe)nin yüzyedinci mektûbunda diyor 

ki, (Mevlânâ Celâlüddîn Rûmî, Ehl-i sünnet Evliyâsının büyüklerindendir.) Kâdirî 

tarîkatinde idi. 604 [m. 1207] de Belh şehrinde tevellüd, 672 [m. 1273] de Konyada 

vefât etdi. Babası sultân-ül-Ulemâ Muhammed Behâeddîn-i Veled büyük âlim 

ve Velî idi. Dahâ çocuk iken babasının kalbindeki feyzlere kavuşdu. (Nefehât)da 

diyor ki, (Beş yaşında iken kirâmen kâtibîn meleklerini, Evliyânın rûhlarını ve sokakda 

dolaşan cinnîleri görürdü.) Pederi, oğlu ile Hicâza, sonra Şâma ve Konyaya 

geldi. Babası ölünce, oğlu ders verirdi. Önce Pederinin halîfesi olan Seyyid Bürhâneddîn 

Tirmüzîden dokuz sene feyz aldı. Seyyid Bürhâneddîn Kayseride medfûndur. 

Bundan sonra, Şemseddîn-i Tebrîzî gelip irşâd eyledi. Ney ve dümbelek 

çalmadı. Dönmedi, raks etmedi. Bunları, sonra gelen câhiller uydurdu. Dîvânında 

otuzbin, (Mesnevî)sinde kırkyedibin beyt vardır. Fârisîdirler. Türkce şerhleri 

çokdur. Oğlu Behâüddîn Ahmed sultân Veled, 712 [m. 1311] de Konyada vefât etdi. 

Torunlarına çelebî denir. Yerine Husameddîn Çelebî ve sonra oğlu sultân Muhammed 

Burhâneddîn Veled çelebî halîfe oldu. Nakşibendî tarîkatinin büyüklerinden 

Abdüllah-i Dehlevî hazretleri, (Üç kitâbın eşi yokdur. Bunlar, (Kur’ân-ı kerîm) 

ve (Buhârî-i şerîf) ve Celâleddîn-i Rûmînin (Mesnevî)sidir) buyurdu. Ya’nî, 

Evliyâlık yolunun kemâlâtını bildiren kitâbların en üstünü (Mesnevî)dir. Evliyâ- 

– 1085 –

lık ve nübüvvet yollarının kemâlâtını ve inceliklerini bildirmekde ise, imâm-ı 

Rabbânînin (Mektûbât)ının eşi yokdur. Görülüyor ki, tesavvuf büyükleri, birbirlerini 

sever ve överlerdi. Abdüllah-ı Dehlevî hazretleri, yüzyedinci mektûbda 

buyuruyor ki, (Mollâyı Rûm, Evliyânın büyüklerinden ve Ehl-i sünnet ve cemâ’at 

âlimlerinden idi.) 50, 93, 388, 707, 732, 904, 909, 989, 1016, 1076, 1164, 1178. 

195 — CEMÂLEDDÎN-İ EFGÂNÎ: Mason idi. Mısrlı Edîb İshak, (Ed-dürer) 

kitâbında, bunun Kâhire mason locası reîsi olduğunu yazmakdadır. 1380 [m. 

1960] de Fransada basılan, fransızca (Les franco-maçons) kitâbının yüzyirmiyedinci 

sahîfesinde, (Mısrda kurulan mason localarının başına Cemâleddîn Efgânî ve ondan 

sonra Muhammed Abdüh getirildi. Bunlar, müslimânlar arasında masonluğun 

yayılmasına çok yardım etdiler) diyor. Bu sahîfesinde, bir şarklının mason locası 

başkanlık elbisesi ile büyük bir resmi de vardır. Erzurum üniversitesi profesörlerinden 

M.Kaya Bilgegil (Ziyâ pâşa) adındaki kitâbında, Ziyâ pâşanın ve Cemâleddîn-i 

Efgânînin mason olduklarını yazmakdadır. Bütün masonlar gibi, çeşidli kılıklara 

girerek, islâmiyyeti içerden yıkmağa çalışmışdır. 1254 [m. 1838] de Efganistânda 

tevellüd ve 1314 [m. 1897] de İstanbulda vefât etdi. Din bilgisi azdı. Zındıkların 

kitâblarını okuyarak dinden çıkmışdır. Bir aralık ruslar tarafından satın alınarak, 

ana vatanı olan Efganistâna karşı câsûsluk yapdı. Dînine ve vatanına hiyânet 

etmekden çekinmedi. İngiliz masonları ile de işbirliği yaparak zengin oldu ise 

de, Osmânlı şeyh-ul-islâmı Hasen Fehmî efendi, onun câhilliğini ve zındıklığını ortaya 

koydu. (Fâideli Bilgiler) kitâbında hâl tercemesi uzun yazılıdır. 1944 senesinde, 

kemikleri, İstanbuldan, Kâbile nakl edildi. Abdüh ismine bakınız! 461, 861, 1059. 

196 — CEMŞÎD: Cem de denir. Îrânda ilk hükûmet kuran Pişdânî oğullarının 

dördüncü hükmdârı olup, sekizyüz sene saltanat sürmüş, beşyüz sene Îrânda kimse 

hasta olmamış. Bunun için, milleti kendine tapdırmışdır. Martın yirminci günü 

tahta çıkdığı için, bugüne Nevruz diyerek yılbaşı ve dînî bayram yapmışdır. Bu kâfir 

bayramı, Îrânda bugün de kutlanmakdadır. Câhiller, Îrânda ve başka islâm memleketlerinde, 

islâmiyyetden önce yaşamış olan kâfirlerin âdetlerini, tapınmalarını, 

bugün meydâna çıkararak, ecdâd yâdigârı diyor, millete bunları yapdırıp, dinden 

çıkarıyorlar. İngilizler de, bu islâm düşmanlığını körüklüyorlar. Cemşîd bin 

yaşında iken, Şeddâdın birâderzâdesi olan Dahhâk ile muhârebede yakalanmış, destere 

gibi olan balık kemiği ile ikiye biçilmişdir. 53, 405. 

197 — CENGİZ HÂN [Dechingis-chan]: Cengiz veyâ Timoçin denir. Türk değildir. 

Moğol olduğu bütün dillerdeki târîhlerde yazılıdır. Kitâbsız kâfir olduğu, (Kısas-ı 

Enbiyâ)nın sekizyüzonbirinci sahîfesinde yazılıdır. 551 [m. 1155] da tevellüd, 

624 [m. 1227] de vefât etdi. (Kâmûs-ül-a’lâm)da diyor ki, Cengiz, dünyânın en büyük 

cihângirlerinden ve en meşhûr zâlim ve kan dökücülerindendir. Moğoldur. İslâmiyyete 

çok zararı dokunmuş olan bu adam, bir kabîle reîsi iken, 599 [m. 1202] 

da (Kara-kurum)da moğol ve tatâr hânlarının başı, ya’nî hakânı oldu. Câhil ve vahşî 

moğollardan ve tatârlardan büyük bir ordu, dahâ doğrusu yağmacılar gürûhu toplayıp, 

doğu Türkistânı, Çini aldı. 616 [m. 1219] da, sultân Kutb-üd-dîn Muhammed 

Hârizm şâhın memleketine saldırdı. Horâsân, Kandihar, Mültan gibi medeniyyet 

merkezlerini yakdı, yıkdı. Milyonlarca müslimânı öldürdü. Çoğunu câmi’lerde kılıncdan 

geçirdi. 290.cı sahîfeye bakınız! 119, 377, 577, 802, 1084, 1101, 1110, 1154, 

1157, 1158. 

198 — CEVDET PÂŞA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed Cevdet pâşa 1238 

[m. 1823] de Lofcada tevellüd, 1312 [m. 1894] de vefât etdi. Fâtih câmi’i şerîfi bağçesinde 

mermer kabri vardır. Bütün milletlerin çok kıymet verdiği (Mecelle) 

adındaki kitâbı hâzırlamakla, islâmiyyete büyük hizmet etmişdir. (Kısas-ı Enbiyâ) 

ve (Ma’lûmât-i nâfi’a) kitâbları meşhûrdur. 514, 515, 528. 

199 — CEZÛLÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Altıyüzellibirinci [651] sırada Muhammed 

bin Süleymân Cezûlî ismine bakınız! 

– 1086 –

200 — CİHÂNGÎR ŞÂH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sekizyüzonikinci [812] sırada 

Selîm şâh ismine bakınız! 

201— CİRCİS: İbnül’amîd, rûm târîhcilerindendir. 601 [m. 1205] de tevellüd, 

671 [m. 1273] de Şâmda vefât etdi. Bu ism, (Fâideli Bilgiler) kitâbında geçmekdedir. 

202 — CÜNEYD-İ BAĞDÂDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Seyyid-üt tâife ismi 

ile meşhûrdur. Babası Muhammed Zeccâcdır. Hanefîdir. 207 [m. 821] de Nehâvendde 

tevellüd, 298 [m. 910] de Bağdâdda vefât etdi. Dayısı ve mürşidi Sırrî Sekâtînin 

yanındadır. Sırrî Sekâtînin mürşidi Ma’rûf-i Kerhîdir. Ma’rûf-i Kerhî, 

imâm-ı Alî Rızâdan ve Dâvüd-i Tâîden feyz almışdır. 

Tarîkatlerin çeşidli ismler alması, başka başka olduklarını göstermez. Aynı 

Velînin talebeleri, birbirlerini tanımak ve üstâdları ile öğünmek için, bulundukları 

yola, üstâdlarının ismini vermişlerdir. Tarîkatler başlıca ikidir: (Zikr-i hafî), 

ya’nî sessiz zikr yapan ve (Zikr-i cehrî), ya’nî yüksek sesle zikr yapan tarîkatler. 

Birincisi hazret-i Ebû Bekrden gelmiş olup, üstâdlarının adına göre, (Tayfûriyye), 

(Yeseviyye), (Medâriyye), hakîkî olan (Bektâşiyye), (Ahrâriyye), (Ahmediyye-i 

müceddidiyye) ve (Hâlidiyye) gibi ismler almışlardır. 

Zikr-i cehrî hazret-i Alîden oniki imâm vâsıtası ile gelmişdir. Bunlardan sekizincisi 

olan imâm-ı Alî Rızâdan Ma’rûf-i Kerhî almış ve Cüneyd-i Bağdâdînin çeşidli 

halîfelerinin silsilelerinde bulunan meşhûr Velîlerin ismi verilerek, kollara ayrılmışdır. 

Böylece Ebû Bekr-i Şiblî yolundan (Kâdirî) ile (Şâzilî), (Sa’dî) ve (Rıfâ’î), 

Ebû Alî Rodbârî yolundan Ahmed Gazâlî ve Dıyâ-üd-dîn Ebû-Necîb-i Sühreverdî 

vâsıtaları ile (Kübrevî), Mimşâd-i Dîneverî yolundan yine Ebû Necîb-i Sühreverdî 

meydâna gelmişdir. İmâm-ı Alîden Hasen-i Basrî vâsıtası ile (Edhemî) ve 

bundan (Çeştî) hâsıl olmuşdur. (Bedeviyye), Rıfâ’iyyeden hâsıl olmuşdur. 

Ebû Necîb-i Sühreverdî, Şihâbüddîn Ömer-i Sühreverdînin mürşidi ve amcası idi. 

[563] de Bağdâdda vefât etdi. Şihâbüddînden (Sühreverdî) hâsıl olmuş, Ebû Necîbden 

bir kol da Rükn-üd-dîn Muhammed Sencâsîye gelmiş, bundan Şems-i Tebrîzî 

ile Rükneddîn İbrâhîm-i Zâhid feyz almışlardır. Birincisinden (Mevlevî) meydâna 

gelmiş, ikincisi ikiye ayrılmışdır. Birincisinden Safiyyeddîn Erdebîlî yolu ile (Bayrâmî) 

ve bundan da (Celvetî)ler hâsıl olmuş, ikincisinden Muhammed bin Nûr Halvetî 

yolu ile (Halvetî) ve (Zeyniyye) meydâna gelmişdir. Halvetîlerden seyyid Yahyâ 

Şirvânî hâsıl olup, 868 [m. 1464] senesinde vefât etmişdir. Bunun bir talebesinden 

(Gülşenî) meydâna geldi. Şirvânînin diğer talebesi pîr Muhammed Erzincânî 876 

[m. 1472] da vefât etmişdir. Bundan ayrılan bir koldan (Niyâzî Mısrî), (Ümmî Sinân) 

ve (Cerrâhî) tarîkatleri hâsıl oldu. Cerrâhî pîri olan Nûreddîn Cerrâhî, Kara-gümrükde 

Kedhudâ câmi’i yanındaki tekkede onsekiz sene vazîfe yapıp, 1133 [m. 1720] 

senesinde orada vefât etdi. Pîr Muhammedin diğer halîfesi Çelebî halîfe Muhammed 

Cemâleddîn efendinin bir talebesinden (Şa’bâniyye) hâsıl oldu. İkinci talebesi Sünbül 

Sinân Yûsüf efendidir. 852.ci sırada bu isme bakınız! Topkapıda otobüs durak 

yerinin ismi olan Pazar tekkesinin şeyhi Ümmî Sinân efendi 958 [m. 1551] senesinde 

vefât etmiş ve Eyyûbde talebesi Nasûh dedenin Düğmecilerdeki tekkesine defn 

edilmişdir. Bunun yerine, talebesi Kazzâz Muhammed Harîrî efendi şeyh olmuş, bu 

makâmda doksan sene kalarak, 1050 [m. 1639] de vefât etmişdir. Bu tekke ile kürkcübaşı 

Ahmed beğ câmi’i arasındaki türbesindedir. Tekke yerinde şimdi benzin istasyonu 

vardır. Eyyûbdeki Ümmî Sinân tekkesinin son şeyhi Yahyâ Gâlib, dedelerinin 

yolundan ayrıldı. Halk partisine girerek, Kırşehir vâlîsi ve sonra meb’ûs oldu. 

İslâmın son halîfesi Vahîdeddîn hâna Ankaradan gönderdiği iğrenç tehdîd mektûbları 

ile halîfeyi İstanbulu terke mecbûr etdiğini, Cumhûriyyet gazetesinde neşr etdiği 

hâtırâtında yazmakdadır. İngiliz askerleri, halîfeyi yatağından kaldırarak, harb 

gemisi ile, Malta adasına götürdü. Vahîdeddîn hân 1344 [m. 1926]de vefât etdi. Yahyâ 

Gâlib 1359 [m. 1940] da öldü. Eyyûbde, Bahâriyyededir. 

– 1087 –

Hâcı Bayram-ı Velînin talebesi Ömer Sekînînin talebesi Hızır Dede, Üftâde efendiye 

rûhsat verdi. Bunun talebesi de, Hüdâyî Azîz Mahmûd efendidir. 

(Uşâkî) yolunun reîsi Hasen Hüsâmeddîn efendidir. Buhârâda seyyid Ahmed-i 

Semerkandîden feyz aldı. Uşakda yerleşdiği için Uşâkî denildi. 1003 [m. 

1594] de Konyada vefât etdi. (Ticânî) yolu, Afrikanın batısında yayılmışdır. Ticânî 

ismine bakınız! 50, 94, 312, 686, 689, 848, 958, 1011, 1016, 1063, 1090, 1091, 

1094, 1119, 1156, 1171, 1172. 

203 — CÜVEYRİYYE “radıyallahü anhâ”: Benî Mustalak kabîlesi reîsi olan 

Hârisin kızı idi. Hicretin beşinci senesinde yapılan (Müreysi’) gazvesinde esîr 

alınmışdı. Amcasının oğlu olan zevci muhârebede katl edildi. Yirmi yaşında, çok 

hasnâ idi. Cüveyriyye satılığa çıkarıldıkda, bir rivâyetde babası satın almak için Medîneye 

bir sürü deve getirdi. İki a’lâ deveye kıyamayıp şehr dışında sakladı. Resûl 

“aleyhisselâm”, filân yerde sakladığın iki deveyi de getir dedi. Hâris, şaşırıp, 

iki oğlu ve dahâ nice kimse ile îmân etdi. Resûl “aleyhisselâm” develeri alıp, kızını 

geri verdi. Kız da îmâna geldi. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, Cüveyriyyeyi 

babasından isteyip nikâh buyurdu. Hicretin ellialtı 56 [m. 675] senesinde 

vefât etdi. 381, 1106. 

204 — DAHHÂK “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Dahhâk bin Kays, Tâbi’îndendir. 

Cemel harbine karışmadı. Sıffînde hazret-i Alî ile birlikde idi. Hazret-i Mu’âviyenin 

huzûrunda pek acı konuşduğu hâlde, hazret-i Mu’âviye, riâyeti ve hurmeti bırakmayıp, 

buna yine ihsân ederdi. 37 [m. 657] senesinde, yetmiş yaşlarında vefât 

etdi. Semerkandın fethinde bir gözü sakatlandı. Tefsîr sâhibi Dahhâk-i Belhî 102 

de vefât etdi. 391, 537, 1008. 

205 — DALTON: İngiliz fizikcisi ve kimyâgeridir. 1179 [m. 1766] da tevellüd, 

1260 [m. 1844] da vefât etdi. 967. 

206 — DANYAL “aleyhisselâm”: Hazret-i Dâvüd evlâdından bir Peygamberdir. 

Mîlâddan [606] sene önce Bâbile götürülüp, Buhtunnasar serâyında büyüdü. 

1083. 

207 — DÂRÂ: Eski Îrânın Kiyâniyân şâhlarının dokuzuncusu ve sonuncusudur. 

Mîlâddan önce [342] den [330] senesine kadar hükm sürdü. Erbilde İskendere mağlûb 

olup kaçarken öldü. Sonra İşkâniyân, dahâ sonra Sâsâniyân devletleri kurulmuşdur. 

1123. 

208 — DÂRE KUTNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Alî bin Ömer, hadîs âlimidir. 

306 [m. 918] senesinde Bağdâdda Dâre kutnda tevellüd, 385 [m. 995] de vefât 

etdi. (Sünen) kitâbı meşhûrdur. 424, 1025. 

209 — DÂRİMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Abdüllah bin Abdürrahmân hâfız 

Ebû Muhammed, 181 [m. 798] de Semerkandda tevellüd, 255 [m. 869] de vefât etdi. 

Hadîs âlimidir. (Müsned) adındaki kitâbı çok kıymetlidir. 61, 424, 465. 

210 — DARWİN: İngiliz tabî’iyyecisidir. 1224 [m. 1809] de doğdu. 1299 [m. 1882] 

da öldü. 81, 540, 1041. 

211 — DAVENPORT: John Davenport. Ondokuzuncu asrın sonunda yaşamış 

olan lord Davenport, İngiliz müşteşriklerindendir. (Hazret-i Muhammed ve 

Kur’ân-ı kerîm) adındaki ingilizce kitâbı, önce Londrada, sonra birkaç kerre de 

Hindistânda basılmışdır. 1346 [m. 1928] da Ömer Rızâ tarafından türkcesi neşr 

edilmişdir. [m. 1966] sonunda türkcesi latin harfleri ile basılmışdır. Misyonerlerin 

[m. 1925] de çıkardıkları (The Islamic World Today) ya’nî (Bugünkü islâm âlemi) 

adındaki kitâbın yirminci faslında Davenport ve kitâbı hakkında geniş bilgi 

vardır. 534. 

212 — DÂVÜD “aleyhisselâm”: Hem Nebî, hem sultân idi. Mîlâddan [1086] sene 

önce Kudüsde tevellüd, [1016] sene önce orada vefât etdi. Kumandanlarından 

– 1088 –

Urya, muhârebede öldürülünce bunun zevcesini alıp, bundan Süleymân “aleyhisselâm” 

tevellüd etdi. Çok güzel ve te’sîrli sesi vardı. Kendisine ibrânî dilinde 

(Zebûr) kitâbı geldi. 381, 479, 482, 545, 677, 699, 787, 1082, 1088, 1130, 1135, 

1172, 1182, 1189. 

213 — DÂVÜD BİN SÜLEYMÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hâlid-i Bağdâdînin 

talebelerindendir. 1222 [m. 1807] de Bağdâdda tevellüd, 1299 [m. 1881] da 

orada vefât etdi. Onsekiz sene Mekkede kaldı. (Minhat-ül-vehbiyye fî reddil- 

Vehhâbiyye) kitâbı [1305] de Bombayda ve [1389] da İstanbulda basıldı. Arabîdir. 

Türkcesi (Kıyâmet ve Âhıret) kitâbının (Müslimâna nasîhat) kısmındadır. 453. 

214 — DÂVÜD-İ TÂÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Süleymân Dâvüd bin 

Nasîr, Hanefî fıkh âlimi ve çok zâhid idi. Horâsânlıdır. İmâm-ı a’zamın talebesi ve 

Habîb-i Acemînin halîfesi idi. 165 [m. 781] de vefât etdi. 211, 1087, 1103. 

215 — DÂVÜD-İ ZÂHİRÎ: Dörtyüzkırkbeşinci [445] sırada İbni Hazm ismine 

bakınız! 

216 — DEBBÛSÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Zeyd Ubeydüllah bin Ömer, 

Buhârânın meşhûr yedi kâdîsından biridir. Debbûs, Semerkandda bir kasabadır. 

Hanefî fıkh âlimlerindendir. 432 [m. 1039] de Buhârâda vefât etdi. (Te’sîs) fıkh kitâbı 

Mısrda basılmışdır. (Esrâr fil-üsûl-i vel-fürû’) kitâbı, (Hazâne) fetvâ kitâbı ve 

imâm-ı Muhammedin (Câmi’ul-kebîr)ine şerhı vardır. 308 

217 — DEMÎRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Kemâleddîn Muhammed bin Îsâ, 

Mısr Şâfi’î âlimlerindendir. [742] de tevellüd, 808 [m. 1405] de vefât etdi. (Hayâtül-hayvân) 

kitâbı Beyrutda (Mektebe-tül-ticârî)de satılmakdadır. İki cilddir. Kenârında 

Zekeriyyâ Kazvînînin (Acâib-ül-mahlûkât) kitâbı vardır. 418, 741. 

218 — DERVÎŞ MUHAMMED “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Evliyânın büyüklerindendir. 

Rûh ilmlerinin mütehassısı idi. Dayısı Muhammed Zâhid hazretlerinden 

feyz aldı. Dayısının vefâtından sonra, bu da Semerkandda dalâlet ve bid’atleri 

yok etdi. Önce onbeş sene zühd ve riyâzetle, zikr ve fikrle çalışdı. Sonra Hızır 

aleyhisselâmın tavsiyesi ile hâce Muhammed Zâhid hazretlerinin sohbetine kavuşup 

kemâle erdi. Çok Velî yetişdirdi. Hicretin dokuzyüzyetmiş 970 [m. 1562] senesinde 

Mâverâünnehrde Büster nâhiyesinin Dasferâr köyünde vefât etdi. Silsile-i 

aliyyenin yirminci ferd-i kâmilidir. 969, 1148. 

219 — DEYLEMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Şehrdâr bin Ebû Şücâ’ Şîreveyh 

[483] de Hemedânda tevellüd, 558 [m. 1163] senesinde vefât etdi. Ebû Nasr Deylemî, 

hadîs âlimidir. (Müsned-ül-firdevs) kitâbı meşhûrdur. 89, 419, 420, 452, 465, 

476, 1010. 

220 — DIHYE-İ KELBÎ: Geç îmâna geldi. Zengin tüccâr idi. Müslimân olmadan 

önce de Resûlullahı sever, uzakdan geldikce hediyye getirirdi. Müslimân 

olunca, Resûlullah çok sevindi. İyi rumca bilirdi. Rum devletine sefîr olarak gönderildi. 

Yermük ve Şâm savaşlarında bulundu. 50 [m. 670] senesinde vefât etdi. 376. 

221 — DİOSKORÜS: İskenderiyye patrîki idi. [m. 451] senesinde Kadıköyünde 

toplanan beşinci meclisde, fikrleri red edildi. Fikrlerine (Monofisiyye) veyâ 

(Ya’kûbiyye) denir. 490. 

222 — DIRÂR: Mısrda, Fâtımîler zemânında bulunan bir yehûdî dönmesidir. 

Halîfe Hâkimi aldatdı. İslâmiyyeti yıkmağa uğraşdı. Bunun ve talebesi Hamzanın 

yolunda olanlara (Derezî) veyâ (Dürzî) denir. 487, 740, 1104. 

223 — DRAPER: William Draper, hıristiyan dînine düşmânlığı ile meşhûr ingilizdir. 

1226 [m. 1811] da tevellüd ve 1299 [m. 1881] da vefât etdi. 537. 

224 — EBÛ ABDÜLLAH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Mûsâ 

bin Nu’mân Merâkişî Tilimsânî, tesavvuf büyüklerindendir. Mâlikîdir. 683 [m. 1284] 

de vefât etdi. (Misbâh-uz-zulâm) kitâbı çok kıymetlidir. 458. 


225 — EBÛ ALÎ DEKKAK “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Adı, Hasen bin Muhammeddir. 

Ebül-Kâsım Kuşeyrînin kayın pederi ve üstâdı idi. 405 [m. 1014] senesinde 

Nîşâpûrda vefât etdi. 265. 

226 — EBÛ ALÎ FÂRMEDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Adı Fadl bin Muhammeddir. 

Ebül-Kâsım Kuşeyrînin talebesi ve Ebül-Kâsım Gürgânî ile Ebül- 

Hasen Harkânînin halîfesidir. Ebül Kâsım da, Ebû Osmân-ı Magribînin, bu da Cüneyd-i 

Bağdâdînin halîfesidir. Rûh ilmlerinin mütehassısı idi. Ebû Sa’îd-i Ebül-Hayr 

hazretlerinden de feyz aldı. Zâhir ilmlerinde derin âlim idi. İmâm-ı Gazâlînin ve Yûsüf-i 

Hemedânînin mürşididir. Dörtyüzotuzdörtde [434] tevellüd ve dörtyüzyetmişyedide 

477 [m. 1085] Meşhedde, ya’nî Tusda vefât etdi. 969, 1193. 

227 — EBÛ BEKR BİN ALÎ HADDÂD-İ YEMENÎ “rahmetullahi teâlâ 

aleyh”: Hanefîdir. 800 [m. 1397] senesinde vefât etdi. (Kudûrî Muhtasarı)nı şerh 

etdi. Bu şerhı üç cild olup, (Sirâc-ül-vehhâc) adını vermişdir. Bunu ihtisâr ederek 

(Cevheretün-neyyire) demişdir. İbrâhîm İbnül-Lakânînin ilm-i kelâmda yazdığı 

(Cevhere-tüt-tevhîd) başkadır. İbrâhîm Lakânî Mâlikî kelâm âlimi ve büyük Velî 

olup, 1041 [m. 1632] senesinde vefât etmişdir. Abdülganî ganîmî Meydânînin (Ellübâb) 

ismindeki Kudûrî şerhı meşhûrdur. İbni Âbidînin talebesi olup, 1274 [m. 

1857] de vefât etmişdir. 

228 — EBÛ BEKR-İ BÂKILLÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Kâdî Muhammed 

bin Tayyib, Basrada tevellüd, 403 [m. 1013] de Bağdâdda vefât etdi. Kelâm 

âlimi idi. Eş’arî mezhebinde idi. İlmi ve zekâsı çok idi. İstanbula elçi gönderildi. 

Çok kıymetli eserleri vardı. 431. 

229 — EBÛ BEKR-İ BELHÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hamîdeddîn-i Belhî, 

Belh kâdîsı idi. Babası, Ömer bin Mahmûddur. 559 [m. 1165] senesinde vefât etdi. 

Fârisî (Makâmât) kitâbı meşhûrdur. 578, 885. 

230 — EBÛ BEKR-İ SIDDÎK “radıyallahü anh”: Adı Abdüllah bin Ebû Kuhâfe 

bin Âmir bin Amr bin Kâ’b bin Sa’d bin Teym bin Mürredir. İlk îmâna gelen 

hür adamdır. Büyük tüccâr idi. Bütün malını, evini, barkını Resûlullah uğruna verdi. 

Gençlikde de arkadaş idiler. Müslimânların birinci halîfesidir. Resûlullah “sallallahü 

aleyhi ve sellem” âhırete teşrîf edince, Mekkeden ve Medîneden ve Tâifden 

başka, bütün Arabistân mürted oldu. Halîfe, önce Medîneye yakın dört kabîle 

üzerine yürüyüp, bunları itâ’ate getirdi. Sonra, onbir kabîleye bölükler gönderdi. 

Bunlardan İkrime emrindeki asker, Yemâmede, Müseylemenin kırkbin askerine 

karşı gelemedi. Halîfe, Hâlid bin Velîdi imdâda gönderdi. Hâlid, Talîha ve Sücâh 

ve Mâlik bin Nüveyreyi perîşan edip Medîneye dönmüşdü. Yemâmede de büyük 

zafer kazandı. Yirmibin mürted öldürdü. İki bine yakın müslimân şehîd oldu. 

Amr ibni Âs da, Huzâ’a kabîlesini îmâna getirdi. Alâ bin Hadremî, Bahreynde çetin 

muhârebeler yapıp mürtedleri dağıtdı. Huzeyfe ve Arfece ve İkrime, Ummân 

ve Bahreynde birleşip, mürtedleri bozdular. Onbin mürted öldürdüler. Halîfe, Hâlid 

bin Velîdi Irâk tarafına gönderdi. Hîreden yüzbin altın cizye aldı. Hürmüz kumandasındaki 

Îrân ordusunu bozdu. Basrada otuzbin kişilik orduyu perîşan etdi. 

İmdâda gelen büyük ordudan yetmiş bin kâfir öldürüldü. Sonra, çeşidli muhârebelerle, 

büyük şehrler aldı. Halîfe, Medînede ordu toplayıp, Ebû Ubeyde kumandasında 

Şâm tarafına, Amr ibni Âsı da Filistine gönderdi. Sonra Yezîd bin Ebû 

Süfyânı Şâma yardımcı gönderdi. Sonra asker toplayıp, hazret-i Mu’âviye kumandasında, 

kardeşi Yezîde yardıma gönderdi. Hâlid bin Velîdi de, Irâkdan Şâma 

gönderdi. Hâlid, askerin bir kısmını Müsennâya bırakıp, birçok muhârebe ve zaferlerle 

Sûriyeye geldi. İslâm askerleri birleşerek (Ecnâdeyn)de büyük rum ordusunu 

yendiler. Sonra, (Yermük)de kırkaltı bin islâm askeri, Herakliüsün ikiyüzkırk 

bin askeri ile uzun ve çok çetin savaşlar yapıp gâlib geldi. Yüzbinden ziyâde rum 

askeri öldürüldü. Üçbin müslimân şehîd oldu. Bu muhârebede islâm kadınları da 

harb etdi. Başkumandan Hâlid bin Velîdin ve tümen komutanı İkrimenin şaşıla- 

– 1090 –

cak kahramanlıkları görüldü. Bütün bu zaferler, halîfenin cesâreti, dehâsı ve güzel 

idâresi ve bereketi ile oldu. Yermük savaşı yapılırken, halîfe Medînede vefât 

etdi. 

Hazret-i Ebû Bekr, Aşere-i mübeşşerenin birincisidir. Peygamberlerden sonra, 

bütün insanların en üstünüdür. Bütün gazâlarda bulundu. Âyet-i kerîmeler ile 

medh olundu. Kur’ân-ı kerîmi kitâb hâlinde ilk toplıyan budur. 13 [m. 634] senesinin 

Cemâzil-âhır yirmisekizinci salı gecesi, altmışüç yaşında vefât etdi. Resûlullahın 

yanındadır. Beyâz idi. Yüzü ve göğdesi za’îf, yanakları üstünde sakalları az, 

gözleri çukurca, alnı yumruca idi. 44, 45, 59, 60, 89, 98, 108, 109, 114, 210, 249, 252, 

307, 349, 354, 355, 379, 380, 381, 442, 447, 452, 473, 480, 503, 506, 507, 508, 509, 510, 

511, 514, 516, 607, 621, 684, 686, 689, 694, 752, 802, 858, 909, 913, 920, 921, 923, 942, 

952, 969, 1013, 1014, 1034, 1035, 1051, 1064, 1065, 1066, 1073, 1078, 1083, 1087, 1098, 

1126, 1129, 1138, 1144, 1152, 1158, 1160, 1163, 1168, 1180, 1182, 1186. 

231 — EBÛ BEKR-İ ŞİBLÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Evliyânın büyüklerindendir. 

Adı Ca’fer bin Yûnüsdür. 247 [m. 861] de Samrâda tevellüd, 334 [m. 945] 

de Bağdâdda vefât etdi. Mâlikî idi. Cüneyd-i Bağdâdînin talebelerindendir. 50, 60, 

109, 1087. 

232 — EBÛ BERZE “radıyallahü anh”: Adı Fadl bin Muhammed Eslemîdir. 

Eshâb-ı kirâmdandır. Gazâlarda bulundu. Hazret-i Alî ile birlikde hâricîlerle 

harb etdi. Horasanda, çok yaşlı iken vefât etdi. 640. 

233 — EBÛ CA’FER “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Haddâd denir. Cüneyd-i 

Bağdâdînin hocalarından idi. 686. 

234 — EBÛ CA’FER-İ MENSÛR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası, Muhammed 

bin Alî bin Abdüllah bin Abbâsdır. Abbâsî hükümdârlarının ikincisi, islâm 

halîfelerinin yirmibirincisidir. [95] senesinde tevellüd, 158 [m. 775] senesinde 

Mekkede vefât etdi. [136] da, kardeşi Abdüllah ölünce, halîfe oldu. [137] de, devletin 

kurucusu olan Ebâ Müslimi öldürdü. [145] de Bağdâd şehrini yapdı. 441, 444, 

1092, 1106. 

235 — EBÛ CEHL: Adı Amr bin Hişâm bin Mugîre bin Abdüllah bin Amr bin 

Mahzûmdur. Ebû Hakem ve İbni Hanzala da denir. İslâmiyyetin en azılı düşmanı 

idi. Bedr gazâsında yetmiş yaşında iken öldürüldü. 376, 509, 513, 1051, 1074, 1081, 

1104, 1188. 

236 — EBÛ DÂVÜD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sekizyüzotuzdördüncü [834] 

sırada, Sicstânî ismine bakınız! 164. 

237 — EBÜDDERDÂ “radıyallahü anh”: Eshâb-ı kirâmdandır. Hazrec kabîlesindendir. 

Bedrden sonraki gazâlarda bulundu. 33 [m. 653] senesinde Şâmda vefât 

etdi. 694. 

238 — EBÛ DÜCÂNE “radıyallahü anh”: Hazrec kabîlesindendir. Bedr ve 

Uhud gazâlarında ve Yemâme cenginde çok kahramanlık yapdı. 11 senesinde, Hâlid 

bin Velîdin idâresinde, Müseylemetül-kezzâb ile yapılan Yemâme cenginde şehîd 

oldu. Bu cengde müslimânlardan iki bin, mürtedlerden yirmi binden ziyâde telef 

oldu. 740, 1152. 

239 — EBÛ EYYÛB-İ ENSÂRÎ “radıyallahü anh”: Hâlid bin Zeyddir. Eshâb-ı 

kirâmın büyüklerindendir. Resûlullah Medîneye hicret edince, bunun 

evinde yedi ay müsâfir oldu. Bütün gazâlarda bulundu. Yüzelli hadîs-i şerîf bildirmişdir. 

50 [m. 670] de, Süfyân bin Avf emrinde İstanbula gelen ve içlerinde 

Yezîdin de bulunduğu asker arasında otuzüç Sahâbî vardı. Bunlardan hazret-i 

Hâlid dizanteriden vefât etdi. Fâtih sultân Muhammedin hocalarından Akşemseddîn 

efendi kabrini keşf etdi. Üzerine güzel türbe ile bir câmi’ yapıldı. Ramezânlarda 

câmi’lere mahya kurulması emr olununca, 1136 [m. 1723] da uzun iki 

– 1091 –

minâre yapıldı. (Mir’at-ülharemeyn) sekizyüzikinci sahîfede diyor ki, (Çifte minâreli 

câmi’lere mahya kurulması, sultân üçüncü Ahmed hân devrinde oniki sene 

kadar sadr-ı a’zamlık yapmış olan dâmâd İbrâhîm pâşanın 1132 [m. 1719] senesinde 

ihdas eylediği bid’atdir.) Eyyûb sultân câmi’i, üçüncü Selîm hân tarafından 

1215 [m. 1800] de yeniden yapıldı. İlk Cum’a nemâzında sultân da bulundu. 

Câmi’in son ta’mîrini 1380 [m. 1960] de başvekîl şehîd Adnan Menderes yapdırmışdır. 

Türbenin son ta’mîrini ikinci Mahmûd hân yapdırmışdır. Sanduka üzerindeki 

yazılar, sultânın el yazısıdır. Türbede asılı levhadaki iki beyti üçüncü Selîm 

hân söylemiş, Yesârîzâde yazmışdır. Nakş-i kadem-i Peygamberî, Birinci Mahmûd 

hânın emri ile 1044 [m. 1634] de serâydan türbeye getirildi. Türbe civârındaki 

kabrler, (Hadîkat-ül-cevâmi’) de uzun yazılıdır. 333, 1074, 1079, 1105, 1131. 

240 — EBÛ EYYÛB-İ SAHTIYÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Bekr-il 

Basrî, Tâbi’înin büyüklerinden ve fıkh âlimlerindendir. Çok kerâmetleri görüldü. 

Basrada deri satardı. Yüzotuzbir 131 [m. 748] senesinde tâ’ûndan, altmışbeş yaşında 

vefât etdi. 211, 1098. 

241 — EBÛ EYYÛB-İ SÜLEYMÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Medîne-i 

münevverede bulunan yedi büyük âlimlerden biridir. 104 [m. 722] de vefât etdi. 66. 

242 — EBÛ HANÎFE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İmâm-ı a’zam Nu’mân bin Sâbit, 

İslâm âlimlerinin en büyüklerindendir. 80 [m. 699] senesinde Kûfede tevellüd, 

150 [m. 767] de Bağdâdda şehîd edildi. İkinci Abbâsî halîfesi Ebû Ca’fer Mensûr 

zâlim idi. İmâmı, hergün on sopa artdırarak, zındanda döğdürdü. Sopa adedi yüz 

olduğu gün, İmâm yıkıldı. Yatarken ağzına zehr akıtdılar, şehîd oldu. Fıkh bilgilerini, 

Ehl-i sünnet i’tikâdını topladı. Yüzlerce talebesine öğretip, kitâblara geçirilmesine 

sebeb oldu. Müslimânlar tarafından kâğıd i’mâli bunun zemânında başladı. 

22, 23, 49, 50, 59, 95, 106, 114, 115, 120, 125, 126, 133, 134, 136, 137, 144, 149, 

155, 176, 178, 179, 194, 215, 223, 228, 229, 231, 234, 244, 258, 260, 268, 270, 271, 273, 

294, 303, 304, 307, 318, 321, 322, 324, 339, 349, 352, 388, 393, 408, 435, (437), 439, 

440, 441, 442, 443, 444, 451, 455, 457, 466, 467, 470, 490, 491, 503, 513, 574, 575, 595, 

611, 619, 621, 625, 626, 637, 701, 738, 770, 792, 801, 803, 828, 830, 840, 844, 849, 858, 

868, 869, 880, 893, 894, 897, 980, 1007, 1077, 1084, 1089, 1094, 1097, 1106, 1107, 1108, 

1119, 1127, 1142, 1147, 1156, 1175, 1191, 1193, 1194, 1198. 

243 — EBÛ HASEN-İ SÜBKÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Alî bin Abdülkâfî hâfız 

Takıyyüddîn Sübkî, 683 [m. 1284] de Mısrda Sübk kasabasında tevellüd, 756 [m. 

1355] da Kâhirede vefât etdi. Tâc-üddîn-i İskenderînin talebesidir. Mısrda ve Şâmda 

Şâfi’î âlimlerinin reîsi idi. Şâmda kâdıl-kudât ya’nî temyîz reîsi iken imâm-ı Nevevînin 

evini ziyâret etdiği zemân, Nevevînin mubârek ayakları basmışdır diyerek 

halılara yüzünü, sakalını sürmüşdü. Yüzelliden fazla kitâb yazdı. İbni Teymiyyeye 

çok nasîhat etdi. Ona reddiyye olan kitâblarından (Şifâ-üs-sikâm), Beyrutda (Dârül-âfâk-ı 

Cedîde) kitâbevi tarafından ve ofset yolu ile İstanbulda yeniden basılmışdır. 

Oğlu Abdülvehhâb Tâc-üddîn-i Sübkî, Şâfi’î âlimlerinden olup, 771 [m. 1370] 

de Şâmda vefât etmişdir. 136, 341, 348, 360, 448, 450, 454, 458, 496, 498, 499, 1117, 

1156, 1181. 

244 — EBÛ HÂTİM-İ TEMÎMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Dörtyüzkırkaltıncı 

[446] sırada İbni Hibbân ismine bakınız! 

245 — EBÛ HÜREYRE “radıyallahü anh”: Adı Abdürrahmândır. Hayberde 

müslimân oldu. Hazret-i Ömer zemânında Bahreyn vâlîsi, hazret-i Osmân zemânında 

Mekke kâdîsi ve hazret-i Mu’âviye zemânında Medîne vâlîsi oldu. 57 [m. 676] senesinde, 

yetmişsekiz yaşında Medînede vefât etdi. Abdüllah bin Ömerden sonra, en 

çok hadîs bilen budur. 99, 289, 313, 350, 383, 415, 419, 449, 644, 727, 786, 1009, 1066. 

246 — EBÛ HUZEYFE BİN UTBE “radıyallahü anh”: Babası Utbe bin Rebî’a 

bin Abd-i Şems, Bedr gazâsında Kureyş ordusunun kumandanlarından idi. Ut- 

– 1092 –

e, kardeşi Şeybe ve oğlu Velîd ile birlikde katl edilmişdi. Ebû Huzeyfe ise ilk îmâna 

gelenlerdendir. Gazâların çoğunda bulundu. Bedr gazâsında, babası Utbeye ve 

kardeşi Velîde karşı harb etdi. Yemâme harbinde ellidört yaşında şehîd oldu. 

Uzun boylu, beyâz, çok güzeldi. Utbe ismine bakınız! 506, 1152, 1185, 1188. 

247 — EBÛ İSHAK GÜLÂBÂDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Bekr Muhammed 

bin İbrâhîm Buhârî Gülâbâdî, Sôfiyye-i aliyyedendir. 380 [m. 990] senesinde 

vefât etdi. (Te’arrüf) kitâbı çok kıymetlidir. İsmâ’îl bin Muhammed tarafından 

yapılan fârisî şerhi 1330 [m. 1912] de Lüknovda basılmışdır. Şârih 434 [m. 1042] 

de vefât etmişdir. 1388 [m. 1969] de Câmi’ul-ezherde basılmışdır. 927, 928, 963. 

248 — EBÛ İSHAK ŞÎRÂZÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İbrâhîm bin Alî, Şâfi’î 

fıkh âlimlerindendir. 476 [m. 1082] da Bağdâdda vefât etdi. Ebû İshak İbrâhîm İsferâînî 

418 [m. 1026] de Nişâpûrda vefât etdi. (El-Mühezzeb) kitâbı meşhûrdur. 1193. 

249 — EBÛ KATÂDE “radıyallahü anh”: Ensâr-ı kirâmdan olup, süvârilerden 

idi. 45 [m. 665] de yetmiş yaşında, Medînede veyâ Kûfede vefât etdi. 991. 

250 — EBÛ KEBŞE “radıyallahü anh”: Ensâr-i kirâmdan idi. 641. 

251 — EBÜL ABBÂS-I MÜRSÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed bin Ömeril-ensârî, 

Mâlikî olup, zemânının kutbu idi. Ebül-Hasen-i Şâzilînin halîfesi ve 

Tâc-üddîn-i İskenderî ile İmâm-ı Busayrînin ve Abdüllah-i İsfehânînin mürşidleridir. 

686 [m. 1287] da İskenderiyyede vefât etdi. 386, 419, 1084, 1181. 

252 — EBÜL-BEKÂ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Şeyh-ül-islâm idi. Tütün günâh 

değildir derdi. Ebülbekâ Muhammed bin Ahmed bin Diyâüddîn Sâgânî başkadır. 

Yediyüzseksendokuzda tevellüd, sekizyüzellidört 854 [m. 1450] senesinde 

vefât etmişdir. (Kâfî) şerhı olan (Şâfî) ve Nesefînin (Vâfî)sine şerhı ve (Diyâülma’neviyye 

alâ mukaddime-til-gazneviyye) ve (Mecma’ul-bahreyn) şerhı ve (Menâkıb-ül-İmâm-il-a’zam) 

kitâbları meşhûrdur. 638. 

253 — EBÜLBEREKÂT NESEFÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Yediyüzonyedinci 

[717] sırada, Nesefî Abdüllah ismine bakınız! 

254 — EBÜLHÂRİS BİN ALKAMA: Necrandan Resûlullaha gelen altmış hıristiyanın 

en âlimi idi. 369. 

255 — EBÜL-HASEN-İ ALÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Alî bin Müzeyyen 

idi. Sôfiyye-i aliyyedendir. 323 [m. 934] de Mekkede vefât etdi. 91. 

256 — EBÜL-HASEN-İ EŞ’ARÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Adı Alî bin İsmâ’îldir. 

Ehl-i sünnetin i’tikâddaki iki imâmından biridir. 260 veyâ 266 [m. 879] da Basrada 

tevellüd, 324 veyâ 330 [m. 941] da Bağdâdda vefât etdi. (Kitâb-ül’ulûm)u 

[1953] de ingilizceye terceme edilmişdir. 22, 60, 409, 491, 492, 701. 

257 — EBÜL-HASEN-İ HARKÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sôfiyye-i 

aliyyenin büyüklerindendir. Hâl tercemesi (Reşehât)da ve (Tezkiret-ül Evliyâ)da 

ve (Nefehât)da yazılıdır. Adı, Alî bin Ca’ferdir. Bâyezîd-i Bistâmînin rûhâniyyetinden 

terbiye gördü. (Esrâr-ı sülûk) kitâbını Salâhâddîn-i Uşâkî türkceye çevirmişdir. 

(Beşâret-nâme) kitâbı çok kıymetlidir. 425 [m. 1034] de Harkanda vefât etdi. 

395, 969, 1051, 1090. 

258 — EBÜL-HASEN-İ ŞÂZİLÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Nûr-üddîn Alî bin 

Abdüllah şerîfdir. Mâlikîdir. 592 [m. 1196] de Tûnusda Şâzile kasabasında tevellüd 

etdi. Silsilesi, Sırrî Sekâtîden gelmekdedir. Bir yoldan da, seyyid Ahmed Rıfâ’îye 

bağlanmakdadır. İskenderiyyede Şâzilî tarîkatini te’sîs etdi. (Her istediğim 

zemân, Resûlullahı baş gözümle görmezsem, kendimi Onun ümmeti saymam) 

buyururdu. (Hizb-ülbahr) düâ kitâbı meşhûrdur. Mekke yolunda 654 [m. 1256] de 

vefât etdi. Ebül Hasen Alî bin Nâsirüddîn Şâzilî Mâlikî başkadır. 386, 497, 733, 744, 

909. 

259 — EBÜL-HÜSEYN BİN SEM’ÛN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed 

– 1093 –

in Ahmeddir. (Nâtık-ı bil-hikme) adı ile meşhûrdur. Birgün Bağdâdda, minberde 

va’z veriyordu. Minberin önünde oturanlardan biri uyudu. İbni Sem’ûn hemen 

susdu. Uyandığı zemân (Resûlullahı rü’yâda gördün değil mi?) dedi. Evet gördüm 

dedi. (Seni uyandırıp da, tatlı rü’yânı yarıda bırakmamak için susdum) buyurdu. 

Zâhid olmağı, dünyâya gönül bağlamamağı söylüyorsun, kendin yeni, şık giyiniyorsun 

ve çeşidli yemekler yiyorsun dediklerinde, Allahü teâlâyı, islâmiyyetin emr 

etdiği gibi bilen kimseye, dünyâ malı zarar vermez buyurdu. (Allahü teâlânın adı 

bulunmıyan söz, kıymetsizdir. Allahü teâlâyı hâtırlamadan susmak, boşuna vakt 

geçirmekdir. İbret almadan bakmak fâidesizdir) buyururdu. 387 [m. 997] senesinde 

vefât etdi. Evinin bağçesine defn edildi. Otuz dokuz sene sonra kabristâna nakl 

etmek îcâb etdi. Kefeni hiç solmamış, yepyeni görüldü. 92. 

260 — EBÜL-HÜSEYN MÜSLİM “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Altıyüzdoksanyedinci 

[697] sırada Müslim ismine bakınız! 

261 — EBÜL-HÜSEYN-İ NÛRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed bin Muhammed, 

Cüneyd-i Bağdâdînin arkadaşı idi. 295 [m. 907] de ölünce, Cüneyd, (İlmin 

yarısı gitdi) buyurdu. 564. 

262 — EBÛ LEHEB: Resûlullahın amcası idi. Düşmanı idi. Bedr gazâsından yedi 

gün sonra çiçek hastalığından Mekkede öldü. Kokdu. Karısı Ümm-ı Cemîl, Ebû 

Süfyân bin Harbin hemşîresi idi. 376, 378, 389, 391, 509, 513, 714, 1051, 1162, 

1186. 

263 — EBÜL-KÂSIM-I SEMERKANDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed 

bin Yûsüf, Hanefî fıkh âlimlerindendir. 556 [m. 1161] senesinde vefât etdi. (Câmi’ul-fetâvâ) 

kitâbı meşhûrdur. Buna (Câmi’ul kebîr) de denir. (Mültekıt) ve 

başka kitâbları da vardır. 286. 

264 — EBÜLLEYS-İ SEMERKANDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Nasr bin Muhammed, 

hanefî fıkh ve tefsîr âlimidir. (Bostân-ül’Ârifîn), (Tenbîh-ül-gâfilîn), (Mukaddime) 

kitâbları meşhûrdur. (Ebülleys tefsîri)nin türkçe Mûsâ İznikî tercemesi 

m. 1983 de basılmışdır. 373 [m. 983] de vefat etdi. 45, 268, 583, 611, 644, 792. 

265 — EBÜLVEFÂ: Ebülvefâ bin Ma’rûf Hamevî, halvetî meşâyihindendir. 

1016 [m. 1607] da Hamâda vefât etdi. Tâc-ül-ârifîn Muhammed Ebül-Vefâ 501 h. 

[m. 1107] de Irâkda vefât etdi. Şeyh Müslih-uddîn Mustafâ Vefâ bin Ahmed, 896 

[m. 1490] da İstanbulda vefât etdi. Abdüllatîf-i Kudsînin, bu da Zeyn-üddîn-i 

Hâfînin halîfesidir. Hocası Bursada Zeynîlerde, kendisi Vefâdadır. 1197. 

266 — EBÛ MENSÛR-I MÂTÜRÎDÎ: Muhammed bin Mahmûd, Ehl-i sünnetin 

iki i’tikâd imâmından birincisidir. Hocası Ebû Nasr-ı İyâd, Ebû Bekr-i Cürcânînin 

talebesi idi. Bu da imâm-ı Muhammed Şeybânînin talebesi idi. 333 [m. 944] 

de Semerkandda vefât etdi. Kabrini bir yehûdî ruslardan satın alarak eğlence 

yeri yapdı. İstanbuldan gelen İhlâs şirketi, bu çirkin hâli görünce, 1416 h.k. [1996 

m.]de, [yehûdîden 30000] dolara satın alarak kıymetlendirdi. İmâm-ı a’zam Ebû 

Hanîfeden gelen kelâm bilgilerini kitâblara geçirdi. Îzâh ve isbât etdi. 22, 439, 491, 

492, 701. 

267 — EBÛ MÛSÂ DÎNEVERÎ: Bâyezîd-i Bistâmînin talebesinden idi. Adı Ahmed 

bin Dâvüddür. Çok kitâb yazdı. 281 [m. 894] senesinde vefât etdi. 684. 

268 — EBÛ MÛSEL-EŞ’ARÎ “radıyallahü anh”: Abdüllah bin Kays, Eshâb-ı 

kirâmdandır. Hicret-i seniyyeden evvel, Yemenden iki kardeşi ve arkadaşları ile 

Habeşistâna gitdi. Orada Ca’fer-i Tayyar “radıyallahü anh” ile konuşarak müslimân 

oldu. Hayberin fethinde Medîne-i münevvereye geldi. Resûlullahın “sallallahü 

aleyhi ve sellem” Zebîd, Aden ve Yemende vâlîsi idi. Ömer “radıyallahü anh” 

zemânında da Basra ve Kûfe vâlîliklerinde bulundu. Çok memleketler feth etdi. 

Sıffîn muhârebesinden sonra, sulh için hazret-i Alînin “radıyallahü anh” vekîli idi. 

Hazret-i Mu’âviyenin vekîli olan Amr ibni Âsın “radıyallahü anhümâ” dehâsı kar- 

– 1094 –

şısında mağlûb olmuşdu. Kırkiki 42 [m. 662] senesinde Kûfede veyâ Mekke-i mükerremede 

vefât etdi. Yazılarda islâm târîhini ilk kullanan budur. 

269 — EBÛ NASR-I AKTA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed bin Muhammed, 

fıkh âlimidir. 474 [m. 1082] senesinde İsfehânda, Ram Hürmüz şehrinde vefât 

etdi. 161. 

270 — EBÛ NU’AYM: Yetmişsekizinci [78] sırada, Ahmed ismine bakınız! 

271 — EBÛ SA’ÎD-İ FÂRÛKÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: [1196] da Rampurda 

tevellüd ve binikiyüzelli 1250 [m. 1834] senesinde fıtr bayramında, hacdan dönerken 

(Tonk) şehrinde vefât etdi. Delhîye getirilip, mürşidi Abdüllah-i Dehlevînin 

yanına defn edildi. Fârisî (Hidâyet-üt-tâlibîn) kitâbı çok kıymetlidir. Urdu 

tercemesi ile birlikde 1385 [m. 1965] de Karaşinin Nâzımâbâd kasabasında basılmışdır. 

Bunun babası Safiyyülkadr, [1165] de tevellüd ve 1236 [m. 1820] senesinde 

(Lucknow)da vefât etdi. Ebû Sa’îd hazretlerinin üç oğlu vardı. Birincisi Ahmed 

Sa’îddir. [Bu isme bakınız!] İkincisi Abdülganî Müceddidî, [1235] de tevellüd ve 

binikiyüzdoksanaltı 1296 [m. 1879] da Medîne-i münevverede vefât eyledi. (Hüvelganî) 

adındaki Abdüllah-i Dehlevî hazretlerinin makâmâtını fârisî olarak yazmışdır. 

Bu eseri [1296] da Hindistânda basılmışdır. Üçüncü oğlu, Abdülmugnî, 1291 

[m. 1874] de Medîne-i münevverede vefât etdi. 

272 — EBÛ SA’ÎD-İ HAREZMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin 

Mensûr, üçüncü selçûkî sultânı Melikşâhın vezîrlerindendir. 494 [m. 1101] senesinde 

vefât etmişdir. Mirzâ Ebû Sa’îd bin Muhammed başka olup, Mîrân şâhın torunu 

idi. Ubeydüllah-ı Ahrâr hazretlerinin sohbetinde bulundu. Düâsını alıp, Semerkand 

sultânı oldu. 873 [m. 1468] senesinde Uzun Hasenle harb ederken şehîd 

oldu. Yerine geçen oğlu mirzâ Ahmed de, Ubeydüllah hazretlerinden feyz almış 

ve 899 [m. 1494] senesinde vefât etmişdir. 441. 

273 — EBÛ SA’ÎD-İ HARRÂZ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed bin Îsâ, Sôfiyye-i 

aliyyedendir. 277 [m. 890] de Bağdâdda vefât etdi. 91, 420, 939. 

274 — EBÛ SA’ÎD-İ HUDRÎ “radıyallahü anh”: İsmi Sa’ddır. Kendisi ve babası 

Mâlik bin Sinân Sahâbedendir. Babası Uhud gazâsında şehîd olmuşdu. Uhudda 

onüç yaşında idi. Diğer gazâlarda bulundu. 64 [m. 683] senesinde vefât etdi. İstanbulda 

Ka’riyye câmi’i yanında denilmekdedir. 383, 392. 

275 — EBÛ SA’ÎD KÜKBÛRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Erbil meliki idi. İsmi 

El-Muzaffer ibnü Zeynüddîn-i Alî bin Büktekindir. Salâhüddîn-i Eyyûbînin eniştesidir. 

Mevlid gecelerinde yapdığı büyük ziyâfetleri meşhûrdur. 630 [m. 1232] da 

haçlı ordularına karşı Akkâ kal’ası cihâdında şehîd olmuşdur. 378, 1120. 

276 — EBÛ SELEME “radıyallahü anh”: Resûlullahın halası Berre ile Abdül- 

Esed bin Hilâl Mahzûmînin oğludur. İsmi Abdüllahdır. Resûlullahın ve hazret-i 

Hamzanın Süveybeden süt kardeşidir. Habeşistâna ve Medîneye zevcesi ile ilk hicret 

eden budur. Bedr ve Uhud gazâlarında akrabâları olan Mahzûm oğullarına karşı 

kahramanca cihâd etdi. Uhudda aldığı yaradan kan akarken, Resûlullah mubârek 

elleri ile gözlerini kapayıp hayr düâ etdi. Böylece şehîd oldu. 1186. 

277 — EBÛ SELEME “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Aşere-i mübeşşereden Abdürrahmân 

bin Avfın oğludur. Tâbi’înin büyüklerindendir. Yirmiiki [22] senesinde 

tevellüd, 94 [m. 713] senesinde vefât etdi. 66. 

278 — EBÜSSÜ’ÛD EFENDİ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed bin Mustafâ, 

onüçüncü şeyh-ul-islâmdır. Cinnîlere de fetvâ verirdi. Eyyûbde yazılı medresedeki 

odası, şimdi de duruyor. 896 [m. 1490] da tevellüd, 982 [m. 1574] de vefât 

etdi. Eyyûb câmi’i karşısındadır. 952 [m. 1544] de şeyh-ul-islâm oldu. Tefsîri ve fetvâları 

çok kıymetlidir. 156, 233, 244, 248, 249, 271, 297, 305, 464, 604, 698, 714, 734, 

897, 1125, 1171. 

– 1095 –

279 — EBÛ SÜFYÂN BİN HARB “radıyallahü anh”: Dedesi Ümeyye bin 

Abd-i Şems bin Abd-i Menâfdır. Hazret-i Mu’âviyenin babasıdır. İslâmın büyük düşmanı 

idi. Kureyş ordusunun baş kumandanı olup, çok müslimân şehîd etdi. Resûlullahın 

kayın pederi idi. Mekke feth olunacağı zemân islâm ordusuna gelip müslimân 

oldu. Tâif gazâsında bir gözü, Yermük harbinde ikinci gözü şehîd oldu. 31 [m. 

651] senesinde seksensekiz yaşında vefât etdi. 380, 785, 1094, 1110, 1129, 1138, 1186. 

280 — EBÛ SÜFYÂN BİN HÂRİS “radıyallahü anh”: Resûlullahın amcası oğlu 

ve süt kardeşidir. Önce çok severken, Nebî olduğunu bildirince çok düşman oldu. 

Mekke fethine gidilirken yolda îmâna geldi. Yapdıklarına utandığından Resûlullahın 

yanında başını eğer, mubârek yüzüne bakamazdı. Huneyn gazâsında Resûlullahın 

yanından hiç ayrılmadı. Düşmana kılınç sallarken, Resûlullahın mubârek 

ayağını öper, afv dilerdi. (Ebû Süfyân Cennet yiğitlerindendir) hadîs-i şerîfi 

ile şereflendi. 20 [m. 641] senesinde Medînede vefât etdi. Resûlullaha çok benziyen 

yedi kişiden biri bu idi. 506. 

281 — EBÛ SÜLEYMÂN-I DÂRÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Abdürrahmân 

bin Ahmed, âlim ve müttekî idi. 205 [m. 820] senesinde Şâmda vefât etdi. 691, 

728, 788. 

282 — EBÛ TÂLİB: Resûlullahın amcası ve hazret-i Alînin babası idi. Resûlullah 

sekiz yaşında iken dedesi vefât edince, Ebû Tâlibin yanında kaldı. İslâma 

düşmanlık etmedi. Hicretden üç sene önce, seksen yaşını aşmış olarak vefât etdi. 

Diriltilerek îmân etdiği, İbni Hacer-i Mekkînin (Ni’met-ül-kübrâ) mevlid kitâbında 

ve (Mir’ât-i Mekke) 1096 sahîfesinde yazılıdır. Dört oğlu ve Ümm-i hânî 

ve başka bir kızı vardır. 353, 388, 389, 740, 1051, 1068, 1075, 1085, 1100, 1139, 

1185, 1186. 

283 — EBÛ TÂLİB-İ MEKKÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Alî 

mâlikî, Sôfiyye-i aliyyenin meşhûrlarındandır. 386 [m. 996] senesinde Bağdâdda 

vefât etdi. (Kût-ül-kulûb) kitâbı meşhûrdur. 689. 

284 — EBÜTTUFEYL ÂMİR BİN VÂSİLE “radıyallahü anh”: Uhud günü tevellüd, 

100 [m. 718] senesinde Mekkede vefât etdi. Eshâb-ı kirâmdan en son vefât 

eden budur. 441. 

285 — EBÛ UBEYDE BİN CERRÂH “radıyallahü anh”: Âmir bin Abdüllah 

bin Cerrâh bin Kâ’b bin Dabbe bin Hars bin Fehr, bütün gazâlarda bulundu. Çok 

kahramân idi. Bedrde pederini katl etdi. Uhudda Resûlullahın yanağına batan iki 

demir halkayı dişleri ile çekip çıkardı. Rumlar ile olan muhârebede, senelerce nefer 

olarak savaşırken, halîfe Ömer “radıyallahü anh” tarafından Şâm ordularına 

baş kumandan yapıldı. Adâleti ile rum halkını hayretde bırakdı. Şâmlıların seve 

seve îmân etmelerine sebeb oldu. Onsekiz [18] senesinde, ellisekiz yaşında, Kudüs 

ile Remle arasında tâ’ûndan vefât etdi. 370, 510, 738, 1090. 

286 — EBÛ ÜMÂME “radıyallahü anh”: Sadî bin Aclân-i Bâhilî, sahâbîdir. Yüzelli 

hadîs-i şerîf haber vermişdir. Mısrda yerleşdi. Humsda, 81 [m. 700] senesinde 

vefât etdi. Şâmda en son vefât eden budur. 164, 365. 

287 — EBÛ YA’KÛB-İ BASRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sôfiyyedendir. 

687. 

288 — EBÛ YA’LÂ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed bin Alî, hadîs âlimidir. 

(Müsned) kitâbı meşhûrdur. [210] da tevellüd, 307 [m. 920] senesinde Mûsulda vefât 

etdi. 392, 424. 

289 — EBÛ YÛSÜF “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ya’kûb bin İbrâhîm Ensârî, Ebû 

Hanîfenin talebesinin en büyüğüdür. Hanefî mezhebinde ilk kitâb yazan budur. 113 

[m. 731] senesinde Kûfede tevellüd, 182 [m. 798] de Bağdâdda vefât etdi. (Kitâbül-harâc)ı 

fransızcaya terceme edilmişdir. 72, 120, 132, 133, 137, 139, 155, 167, 202, 

– 1096 –

231, 234, 240, 268, 288, 293, 294, 300, 301, 304, 324, 414, 415, 439, 444, 567, 575, 586, 

591, 593, 616, 621, 625, 637, 648, 801, 803, 806, 809, 824, 826, 830, 857, 861, 862, 866, 

868, 897. 

290 — EBÛ ZER-İ GIFÂRÎ “radıyallahü anh”: Müncidde Zer kelimesinde Gaffârî 

yazıyor. İlk müslimân olanlardandır. Hendekden sonra Medîneye geldi. 32 [m. 

652] senesinde Medîneye yakın Rebzede vefât etdi. Hadîs-i şerîf ile medh edilmişdir. 

364, 447, 694. 

291 — ECHÜRÎ ALÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Mısrdaki Mâlikî âlimlerinin 

büyüklerindendir. [967] de tevellüd, 1066 [m. 1656] da vefât etdi. Tütün içmenin 

mubâh olduğuna fetvâ verdi. 398, 629, 632, 633, 639, 998. 

292 — EDİSON: Thomas, Amerikalı fizikcidir. 1263 [m. 1847] de tevellüd, 

1350 [m. 1931] de vefât etdi. Phonograph, megaphon, elektrik ampulüne son şeklini 

vermişdir. 433, 704. 

293 — EFLÂTUN: Platon, eski yunan felsefecisidir. Sokratın talebesi, Aristonun 

hocasıdır. Avrupalılar, mîlâddan [429] sene önce tevellüd etmiş diyorlar ise 

de, Îsâ “aleyhisselâm” zemânında yaşadığı (Burhân-ı kâtı)da yazılıdır. Mısra da gitdi. 

Sekseniki yaşında vefât etdi. Çok kitâb yazdı. Tenâsüha inanırdı. (Trinite) denilen 

(Teslîs) inancını ilk olarak ortaya çıkaran budur. Îsâ “aleyhisselâm” göke çıkarıldıkdan 

sonra, dört İncîli yazanlar, bu inancı karışdırarak, beşeriyyeti büyük 

felâkete sürüklediler. 43, 758, 761, 955, 1078, 1128, 1171. 

294 — EHÎ ÇELEBÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Dokuzyüzyetmişdokuzuncu 

[979] sırada Yûsüf bin Cüneyd ismine bakınız! 90, 454, 467, 1084. 

295 — EİNSTEİN: Aynştayn, Alman fizikçisi bir yehûdîdir. 1296 [m. 1879] da 

tevellüd, 1375 [m. 1955] de vefât etdi. 539, 554, 967, 968, 1042. 

296 — EKBER ŞÂH: Celâleddîn Muhammed, Hindistânda Bâbür şâhın torunu 

ve Hümâyûn şâhın oğludur. 949 [m. 1542] da tevellüd, 1014 [m. 1605] de vefât etdi. 

[963] de hükûmet reîsi oldu. Mecûsî, Berehmen ve Hıristiyanlara hürriyyet tanır. 

Müslimânlara zulm, işkence ederdi. Egrede büyük türbesi vardır. 1079, 1106, 1167. 

297 — EKMELÜDDÎN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Altıyüzkırkyedinci [647] sırada 

Muhammed bin Mahmûd ismine bakınız! 636. 

298 — ELBÂB ALÎ: Alî Muhammed, Îrânda 1236 [m. 1821] da tevellüd etdi. 

Tesavvuf ile felsefeyi karışdıranlardan (Ahmed Zeyneddîn İhsâî)nin talebesi idi. 

Îrân ve Hindistânda dolaşdı. Birkaç def’a hacca gitdi. [1260] da Şîrâzda yeni bir din 

kurdu. Şîrâzda bir büyük câmi’, Kâ’be ve kıble yapdı. Yalnız iki rek’at sabâh nemâzı 

ile senede bir ay oruc farzdır dedi. (Bâbî) denilen bu dîne girmiyenleri öldürmek 

halâldir dedi. Öldürüldükden sonra, Kurre-tül-ayn adında bir acem kızı, bu 

dîni yaymağa çalışdı. Mini etek ve çıplak gezmek modasını çıkardı. Yakalanıp diri 

olarak yakıldı. Bâb fikrlerini, yirmiüç kitâbda bildirdi. Buna Behâîlik denildi. 

1266 [m. 1850] da Îrân hükûmeti tarafından, Tebrîzde kurşuna dizildi. 483, 1082. 

299 — ELMALILI HAMDİ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed Hamdi bin 

Nu’mân, Antalyanın Elmalı kazâsında [1294] de tevellüd, 1361 [m. 1942] de, İstanbulda 

vefât etdi. Erenköydedir. Sultân ikinci Abdülhamîd hân zemânında yetişen 

din adamıdır. Zemânının âlimi idi. Tefsîri meşhûrdur. 198, 207, 216, 461, 722, 726. 

300 — EMÎR GİLÂL “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Seyyiddir. Muhammed Buhârînin 

üstâdıdır. Buhârânın Sûhârî kasabasında tevellüd, 772 [m. 1370] de orada 

vefât etdi. Hâce Bâbâ Semmâsînin talebesi idi. Gençliğinde güreş yapardı. Sonra, 

çömlekcilik yapdığı için Gilâl ismi ile meşhûr olmuşdur. 89, 957, 969. 

301 — EMÎR SULTÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Adı Muhammed Şemsüddîndir. 

Buhârâda tevellüd etdi ve oradaki Evliyâdan feyz aldı. Kerâmetleri görüldü. 

Bursada molla Fenârîden okudu. Yıldırım Bâyezîde dâmâd oldu. 833 [m. 1430] 

– 1097 –

de vefât etdi. İsmi ile anılan câmi’ yanındaki türbesindedir. 1103, 1138. 

302 — ENES BİN MÂLİK BİN NADR “radıyallahü anh”: Ebû Hamza Ensârî 

Huzrecîdir. Dokuz yaşında Resûlullaha hizmete başlayıp, vefâtlarına kadar 

ayrılmadı. Yüz yaşlarında, [91] de vefât etdi. İmâm-ı Mâlikin babası Enes başkadır. 

374, 383, 384, 441, 616, 641, 642, 643, 646, 651, 784, 1010, 1035, 1106. 

303 — ENGELS: Fredirik Engels bir Alman fabrikatörünün oğludur. 1235 [m. 

1820] de tevellüd, 1313 [m. 1895] de vefât etdi. Carl Marx ile birlikde komünist beyânnâmesini 

neşr etdi. 523, 1126. 

304 — ENVER PÂŞA: (İslâm Ahlâkı) 474.cü sahîfeye bakınız! 

305 — ENVER ÖREN: Hüseyn Hilmi Işıkın en çok sevdiği talebesi ve dâmâdıdır. 

1939 da Denizlide tevellüd etdi. İhlâs Holdingin ve Türkiye gazetesinin sâhibi 

idi. 1434 [m. 2013] de vefât etdi. Kaşgârî dergâhı yakınında, çok sevdiği hocası 

Hüseyn Hilmi Işık “rahmetullahi aleyh” yanında medfûndur. Ehl-i sünnet bilgilerinin 

basılmasına ve yayılmasına çok hizmet etmişdir. 628 

306 — ESÎRÜDDÎN-İ EBHERÎ: Müfaddal bin Ömer, matematik, astronomi, 

fizik ve mantık âlimi idi. Mûsulda ve Anadoluda bulundu. (Hidâye) fizik kitâbını 

yazmış, Hüseyn Kâdî mîr bunu şerh etmişdir. (Îsâgûcî) mantık kitâbı da meşhûrdur. 

Îsâgûcî yunancada başlangıç demekdir. 663 [m. 1265] de vefât etdi. Esîreddîn 

Muhammed Ebû Hayyân Endülüsî 745 [m. 1344] de Mısrda vefât etdi. 538. 

307 — ESMÂ “radıyallahü anhâ”: Hazret-i Ebû Bekrin büyük kızı, aşere-i 

mübeşşereden Zübeyr bin Avvâmın zevcesi idi. 73 [m. 692] senesinde, yüz yaşında 

vefât etdi. 1066, 1185. 

308 — EŞREFZÂDE-İ RÛMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Abdüllah bin Eşref 

bin Muhammed Mısrî, babasının ismi ile şöhret bulmuşdur. Kâdirî meşâyıhindendir. 

Çok kitâb yazdı. (Müzekkin-nüfûs) kitâbı meşhûrdur. Sekizyüzseksendokuz 

889 [m. 1484] senesinde İznikde vefât etdi. 1055. 

309 — EVZÂÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Abdürrahmân bin Amr Evzâî, 88 [m. 

707] de Ba’lebekde tevellüd, 157 [m. 774] de vefât etdi. Şâmın en büyük fıkh âlimi 

idi. Beyrutun cenûbunda, kendi adını taşıyan câmi’ kıblesindedir. 219, 789. 

310 — EYYÛB “aleyhisselâm”: Benî-Îsrâîl Peygamberlerindendir. Yedi kişi îmân 

etdi. Çok malı ve on oğlu vardı. Çocukları öldü. Malı, mülkü gitdi. Hasta oldu. Hep 

şükr etdi. Yaralarının kurtlandığını büyük âlim Alâüddîn-i Attâr yazmakdadır. Yeniden 

sıhhat verildi. Çok malı ve çocukları oldu. Yüzkırk sene yaşadı. 356, 482, 844. 

311 — EYYÛB SABRİ PÂŞA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İkinci Abdülhamîd 

hânın amirallerinden idi. 1308 [m. 1890] de vefât etdi. Türkçe (Mir’ât-ül-Haremeyn) 

târîh kitâbı beş cilddir. Türkçe (Târîh-i Vehhâbiyân) kitâbı 1296 [m. 1879] da İstanbulda 

basdırılmışdır. 377, 458, 525. 

312 — EYYÛB-İ SAHTİYÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İkiyüzkırkıncı 

[240] sırada, Ebû Eyyûb ismine bakınız! 211. 

313 — FADL “radıyallahü anh”: Resûlullahın amcası olan hazret-i Abbâsın büyük 

oğludur. Annesi, Meymûne vâlidemizin hemşîresi olan Lübâbe idi. Huneynde 

çok kahramânlık gösterdi. Resûlullah yıkanırken su döküyordu. Çok güzel idi. 

Yermük gazâsında şehîd oldu. 995. 

314 — FADL BİN RUZBEHÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İsfehânlıdır. Ehl-i 

sünnet âlimlerindendir. Şî’îlerden İbnül-Mutahhiri red eden (İbtâl-ül-menhec-il-bâtıl) 

kitâbı çok kıymetlidir. 852 [m. 1448] senesinde yazmışdır. Abdül-Hâlık-ı Goncdüvânînin 

vasıyyetlerini şerh eden (Şerh-ul-vasâyâ) kitâbı da meşhûrdur. 

315 — FADLULLAH-I HURÛFÎ: Fadlullah bin Abdürrahmân Tebrîzî, hurûfîlik 

denilen sapık inançların kurucusudur. Bir acem yehûdîsidir. 741 [m. 1340] de Îrâ- 

– 1098 –

nın kuzeyinde Esterâbâd şehrinde tevellüd, 796 [m. 1393] da Tîmûr hânın oğlu Mîrân 

şâh tarafından, babasının emri ile öldürüldü. Karâmıtî fırkasının döküntülerinden 

idi. (Câvidân) adında fârisî büyük bir kitâb yazdı. Burada Kur’ân-ı kerîmdeki 

harflere ma’nâlar vererek, kendisinin tanrı olduğunu bildirdi. Bütün dinleri inkâr 

ve islâmiyyet ile alay etdi. Talebesinden Şemseddîn adındaki hurûfînin halîfesi 

Bâyezîdin talebesinden olan Ferişteh oğlu denilen Abdülmecîd İzzeddîn (Aşknâme) 

adı ile, bu kitâbı genişletdi. Kitâblarında dinsizlik, ahlâksızlık olduğundan ve herşeye 

halâl dediklerinden gizli tutarlar. (Sır) derler. Tîmûr hân, Fadlullahı öldürtdü. 

Tekkelerini dağıtdı. Esterâbâd şehrini yakdı, yıkdı. İslâmiyyeti bu sapıklardan temizledi. 

Yavuz sultân Selîm hân, şî’îliğin yayılmasını önlediği gibi, Tîmûr hân da bu 

din ve ırz düşmanlarının yayılmasını önleyerek, islâmiyyete çok büyük hizmet etmişdir. 

Hurûfîlik sonradan bektâşî tekkelerine yayıldı. Bektâşî adını müslimânlardan 

alarak, kendilerine mâl etdiler. 500, 501, 502, 503, 1076, 1101, 1155, 1183. 

316 — FAHRÜDDÎN-İ RÂZÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin 

Ömer, büyük islâm âlimidir. Tefsîr, kelâm, fıkh, fizik, matematik ve tıb üzerinde 

çok kitâb yazmışdır. Tefsîr ve Şâfi’î fıkh âlimidir. Allâme ve şeyh-ul-islâm ismleri 

verilmişdir. 544 [m. 1149] de Rey şehrinde tevellüd, 606 [m. 1209] da Hiratda vefât 

etdi. 370, 371, 391, 417, 458, 480, 490, 491, 537, 538, 644, 714, 758, 1013, 1014. 

317 — FAHR-UL-İSLÂM “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Alî bin Muhammed 

Pezdevî, Hanefî fıkh âlimlerindendir. 400 senesinde tevellüd, 482 [m. 1089] de Semerkandda 

vefât etdi. Çok kitâb yazdı. 444, 636. 

318 — FÂRÂBÎ: Muhammed bin Turhân, felsefeci ve mûsikî üstâdı idi. 259 [m. 

873] da Seyhûn nehrine yakın Fârâb kasabasında tevellüd, 339 [m. 950] da Şâmda 

vefât etdi. Çok kitâb yazdı. 759, 962. 

319 — FÂTİH MUHAMMED HÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Osmânlı pâdişâhlarının 

yedincisidir. Halîfe değildi. İkinci Murâd hânın oğlu, ikinci Bâyezîd 

hânın babasıdır. 833 [m. 1429] de Edirnede tevellüd, 886 [m. 1481] da Gebzede vefât 

etdi. Türbesi Fâtih câmi’i yanındadır. 855 [m. 1451] de pâdişâh oldu. Bosna Herseği 

ve birçok yerleri aldı. 857 [m. 1453] Mayıs ayının yirmidokuzuncu Salı günü İstanbulu 

Bizans rumlarından alarak, orta çağa son verdi. Ayasofya kilisesini câmi’ 

yapdı. Kıyâmete kadar câmi’ kalmasını yazılı vasıyyet ve vakf eyledi. Fekat, 1354 

[m. 1935] Ramezân ayında müze yapıldı. 1990 Ramezân ayında, bir kısmı ibâdete 

açıldı. Ayasofya [Sainte Sophie] câmi’i, İstanbulda, Topkapı serâyı yanındadır. Mîlâdın 

325 senesinde, büyük Kostantin tarafından ahşap olarak yapıldığı, Aryüs mezhebinde 

olup, 408 de vefât eden Arkadyus zemânında yandığı, bunun oğlu Teodosyusun 

yeniden yapdırdığı, Jüstinyanus zemânındaki ihtilâlde yine yandığı, bunun 

tarafından şimdiki binânın yapdırıldığı (Kâmûs-ül-a’lâm)da yazılıdır. Justinyanus, 

565 de ölmüşdür. Bunun zemânında, zelzelede kubbesi yıkılmış, şimdiki kubbe 

548 de yapılmışdır. Şarkdan garba 81, şimâlden cenûba 73, yüksekliği 57 metredir. 

Makedonyalı Vasil [Balis I.] ve Roman ve Andronik zemânlarında tâmir edilmişdir. 

Fâtih, bir tuğla minâre yapdırmışdır. Serây kapısı köşesindeki minâreyi ikinci 

Bâyezîd, diğer iki minâreyi ikinci Selîm hân yapdırmışdır. Şadırvanı birinci 

Mahmûd hân, büyük top kandili üçüncü Ahmed hân yapdırmışdır. Bağçesinde, ikinci 

Selîmin, üçüncü Murâdın, üçüncü Muhammedin, birinci Mustafânın ve üçüncü 

Murâd şahzâdelerinin olarak beş türbe vardır. Kumkapıdaki küçük Ayasofyayı da 

Jüstinyanus yapdırmışdır. Sultân Mahmûd türbesi yanındaki kırmızı mermerden 

(Çemberli taş)ı büyük Kostantin Romadan getirmişdir. Üzerinde Apolonun heykeli 

vardı. Sonra Jülyanus ve Teodosyüs heykellerini koydurdular. Komnus zemânında 

yıldırım heykelleri yıkdı, yerlerine haç kondu. Bu da yandı. Demir çemberlerle 

bağladılar. Fâtih câmi’i, Yedikule câmi’i, Kireç iskelesi câmi’i, Şehremini câmi’i 

ve Rumeli-hisârı, Fâtih sultân Muhammedin türklere bırakdığı yâdigârlarının 

en kıymetlilerindendir. Rumeli-hisârı câmi’ini hâcı Kemâleddîn efendi yapdırmış- 

– 1099 –

dır. Kabri de oradadır. 1159 [m. 1746] da yandığı için birinci Mahmûd hân yeniden 

yapdırdı. Ayvanserâyda Tahta-minâre ve Akserâyda Horhor çeşmelerine bitişik Hindiler 

tekkesi mescidlerini de Fâtih yapdırdı. Havan topunu ilk yapdıran Fâtihdir. 

Fâtih sultân Muhammedin vezîrlerinden Murâd pâşa, 870 [m. 1465] de Akserâyda 

Murâd pâşa câmi’ini yapdırdı. 879 [m. 1474] de Ak-koyunlu uzun Hasen ile 

harb ederken Diyâr-ı Bekrde şehîd oldu. Şadırvanını yapdıran Kara Dâvüd pâşa 

ikinci Osmân hânı şehîd eden zorbalarla işbirliği yapdığından, i’dâm olunup Murâd 

pâşa câmi’i yanına defn edilmişdir. Sadr-ı a’zam Mesîh Alî pâşa ve şeyh-ul-islâm 

pîrî zâde Osmân Sâhib efendi de oradadır. Fâtih sultân Muhammed, Kâsım pâşada 

Dîvânhâne mescidini de yapdırmışdır. Sultân Süleymân, bu câmi’in etrâfına 

bir serây ve bir dîvânhâne yapdı. Osmânlılarda ilk tersâneyi 922 [m. 1516] de 

Yavuz sultân Selîm hân yapmışdır. Okmeydânı câmi’ini de Fâtih yapdırmışdır. İstanbulu 

kuşatınca, yetmiş gemiyi Balta limanından kızaklarla karadan Kâsım pâşaya 

indirdi. Bir sene sonra Bâyezîd kulesinin olduğu yerde, ilk türk serâyını 

yapdırdı. Bu büyük serâya (Eski serây) denir. 25, 1092, 1103, 1128, 1132, 1137, 1138, 

1168, 1174, 1183, 1185, 1189. 

320 — FÂTIMA “radıyallahü anhâ”: Resûlullahın dördüncü kızı, hazret-i Alînin 

zevcesi ve hazret-i Ömerin kayın vâlidesidir. Nikâh yapılırken onbeş yaşında 

idi. Mehri dörtyüz miskal gümüş olduğu (Mevâhib-i ledünniyye)de Sevîk gazvesinde 

yazılıdır. 57,14 miskal altın demekdir. Bugün için 38 altın liradır. Alî “radıyallahü 

anh” yirmibeş yaşında idi. Ehl-i beytdendir. Beyâz, çok güzel idi. Hicretden 

onüç sene önce, Mekkede tevellüd, onbirinci [11] senede yirmidört yaşında vefât 

etdi. Hasen, Hüseyn ve Muhsîn adında üç oğlu ile Ümm-i Gülsüm ve Zeyneb 

adında iki kızı oldu. Resûlullahın soyu, Fâtımadan türedi. Zeyneb, Abdüllah bin 

Ca’fer Tayyâr ile nikâhlanıp, Alî ve Ümm-i Gülsüm ve zürriyyetleri oldu. Bunlara 

(Şerîf-i Ca’ferî) denir. 60, 349, 519, 575, 740, 752, 919, 1008, 1063, 1064. 

321 — FÂTIMA BİNTİ ESED “radıyallahü anhâ”: Ebû Tâlibin zevcesi, Alî, 

Ukayl ve Ca’fer Tayyâr hazretlerinin annesidir. Mekkede müslimân oldu. Medîneye 

hicret etdi. Resûlullaha annelik etdi. Çok iyi bakdı. Medînede vefât etdi. Resûlullah 

nemâzını kıldırdı. Elleri ile kabre koydu. 449. 

322 — FÂTIMA SULTÂN “rahmetullahi teâlâ aleyhâ”: Üçüncü Ahmed hânın 

kızıdır. [1140] da Bâb-ı âlîde bir câmi’ yapdırmışdır. İbrâhîm pâşanın zevcesi idi. 

1145 [m. 1732] de vefât edip, Turhân sultân türbesinin hâricine defn edildi. 

323 — FÂTIMA SULTÂN “rahmetullahi teâlâ aleyhâ”: Yâvuz sultân Selîm hânın 

kerîmesidir. Topkapıda, zevci kara Ahmed pâşanın câmi’ine yakın (Fâtıma sultân 

mescidi)ni yapdırmışdır. Kara Ahmed pâşanın yapdırdığı (Topkapı câmi’i), (Pazartekke 

mescidi)nin yanındadır. Ahmed pâşa dokuzyüzaltmışiki 962 [m. 1554] senesinde 

şehîd edilince, inşâsı yarım kalmışdı. Dokuzyüzyetmişikide [972], kardeşi 

Rüstem pâşa temâmlamağa başladı. Yedi senede temâm oldu. Ahmed pâşa câmi’i 

yanındaki türbededir. Zevcesi Fâtıma sultân, bu türbenin yanındadır. 

324 — FAYSAL: Sü’ûdî devlet reîslerindendir. İkinci Abdül’azîzin oğludur. Kardeşi 

Sü’ûd müsrif hareketleri ile memleketi felâkete götürdüğünden, 1384 [m. 1964] 

de tahtdan indirildi. Yerine, ellisekiz yaşındaki Faysal geçdi. m.1975 de, serâyında 

yeğeni tarafından öldürüldü. Yerine kardeşi Hâlid geçdi. Hâlid de, 1402 [m. 1982] 

de öldü. Yerine kardeşi Fahd geçdi. 1174. 

325 — FEHÎM-İ ARVÂSÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sekizyüzyirmialtıncı [826] 

numarada, seyyid Fehîm kelimesine bakınız! 

326 — FENÂRÎ ŞEMSÜDDÎN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin 

Hamza, Osmânlı şeyh-ul-islâmlarının birincisidir. 751 de tevellüd, 834 [m. 1431] 

de vefât etmişdir. Bursada, Keşiş dağı eteğindeki mescidi yanındadır. Din ve fen 

bilgilerinde, zemânının en meşhûru idi. Çok talebe yetişdirdi. Kütübhânesinde on- 

– 1100 –

inden fazla kitâb vardı. Tesavvufda yüksek dereceye kavuşmuşdu. İki oğlu da, kendisi 

gibi âlim idi. Soyundan Alî bin Yûsüf, Akserâyda vatan caddesindeki kiliseyi 

câmi’ yapmışdır. İmâmı, Îsâ efendi, câmi’e çok vakf yapdığından, (Fenârî Îsâ) 

mescidi denilmişdir. Bursada kâdî iken 903 de vefât etmişdir. Ahfâdından Muhyiddîn 

bin Muhammed Fenârî, onüçüncü şeyh-ul-islâm olup, Beykoza bağlı (Dere-seki)de 

ve Rumeli-hisârında birer mescid yapdırmış, dokuzyüzellidört [954] de 

vefât etmişdir. Eyyûb sultândadır. 1097, 1124, 1127, 1146, 1164. 

327 — FERİDÜDDÎN-İ ATTÂR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin 

İbrâhîm, Sôfiyye-i aliyyedendir. (Mantık-ut-tayr) kitâbında, tesavvufu kuşlar ağzından 

anlatmakdadır. Fârisî (Tezkiret-ül-Evliyâ)sından bir kısmı (Hakîkat Kitâbevi) 

tarafından (Akâid-i Nizâmiyye) içinde tab’ edilmişdir. [513] de Nîşâpûrda tevellüd, 

627 [m. 1230] de Cengiz askeri tarafından, orada şehîd edildi. Babası attâr 

idi. Ya’nî, ilâc, esans satardı. Ferîdeddîn-i Genc-i şeker başkadır. Sekizyüzaltmışdokuzuncu 

[869] sırada Şeker Genç ismine bakınız! 312. 

328 — FERİŞTEH OĞLU: Hurûfî babalarındandır. Hurûfîliğin kurucusu olan 

Fadlullah-ı Hurûfînin müridlerindendir. Adı Abdülmecid İzzeddîndir. 874 [m. 

1469] de öldü. Hurûfî dedelerinin dinden çıkmalarına sebeb olan (Aşknâme) kitâbını 

yazmışdır. 500, 501, 1099. 

329 — FERRÛH SÎR ŞÂH: Hind sultânlarının dokuzuncusu Ferrûh Sîr Şâh 1122 

[m. 1710] de vefât etdi. Muhammed Ma’sûmun oğlu Muhammed Sıddîkın mürîdi 

idi. [(Umdetül-makâmât) sahîfe 395.] 

330 — FETH-İ MÛSULÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Alî efendidir. 

Bişr-i Hâfînin arkadaşı idi. 220 [m. 835] senesinde Bağdâdda vefât etdi. 689. 

331 — FEYZULLAH EFENDİ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Erzurumludur. Şemseddîn-i 

Tebrîzî soyundandır. Osmânlı şeyh-ul-islâmlarının kırkaltıncısıdır. Edirnede 

1115 [m. 1703] senesinde şehîd edildi. Medrese, kütübhâne, mektebler yapdırdı. 

Feyzullah Erzincânî, Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdînin (İ’tikâdnâme) kitâbını türkçeye 

terceme etmiş, (Herkese Lâzım Olan Îmân) kitâbının birinci risâlesi olarak 

basılmışdır. 1323 [m. 1905] de vefât etmişdir. 579. 

332 — FİHR: Resûlullahın onbirinci babasıdır. Mâlikin oğlu, Gâlibin babasıdır. 

Fihr, avuc dolusu taş demekdir. İsmi Kureyşdir. Bunun soyundan olanlara (Kureyşî) 

denir. Kureyş, köpek balığı demekdir ve cem’ olmak ve toplanmak demekdir. 

Hac için Mekkede toplandıkları için Kureyş denildi. 390, 1128. 

333 — FİR’AVN: Eski Mısr hükümdârlarına verilen ismdir. Yirmialtı Fir’avn sülâlesi 

vardır. Her sülâlede çeşidli Fir’avnlar asrlarca hükümdârlık etdi. Çoğu, insanları 

kendilerine tapındırdı. Mûsâ “aleyhisselâm” zemânındaki Fir’avn, Muharrem 

ayının onuncu günü, askeri ile birlikde bahr-i ahmerin Süveyş kısmında boğuldu. 

Îmânı kabûl olmadı. 105, 356, 452, 485, 525, 640, 641, 695, 850, 1105, 1123, 1151. 

334 — FÎRÛZÂBÂDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Ya’kûb, (Kâmûs) 

lügâtini yazmışdır. Îrânda Şîrâzın cenûbunda, Fîrûz-âbâdda, 729 [m. 1329] da 

tevellüd, 816 [m. 1414] da Yemende Zebîdde kâdî iken vefât etdi. Tefsîr, hadîs, fıkh 

ve lügât âlimi idi. Yıldırım ve Tîmûr ile görüşüp ihsânlarına kavuşdu. 390, 1070, 1164. 

335 — FÎRÛZ ŞÂH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Delhîde hükm süren Tuğluk sülâlesindendir. 

[752] de tahta çıkdı. Çok âdil idi. Bendler, barajlar, kal’a ve mektebler 

yapdı. Çeştiyye meşâyıhından Kutb-ı zemân Celâl-i Buhârînin halîfesi idi. 

Mürşidinin emri ile Serhend şehrini yapdı. 790 [m. 1388] da, seksen yaşında vefât 

etdi. Yapdırdığı su yolu, Serhend kısmını sulamakdadır. İkiyüzkırk kilometre 

uzunluğundadır. Geçdiği yerleri sulamakdadır. 1121, 1129. 

336 — FUDAYL BİN IYÂD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Evliyânın büyüklerindendir. 

[107] de tevellüd, 187 [m. 803] senesinde Mekkede vefât etdi. Sırrî-yi Se- 

– 1101 –

kâtînin mürşidlerindendir. (Hicâb-ül-aktâr) kitâbı Pârisdedir. 90, 497, 692, 842, 1171. 

337 — GALİLE: İtalyan astronomlarındandır. 981 [m. 1574] de Pizede tevellüd, 

1051 [m. 1642] de vefât etdi. Yirmiiki yaşında, Üniversite matematik profesörü oldu. 

Dünyâ dönüyor dediği için, yetmiş yaşında habs edildi. Habshânede gözleri kör 

oldu. 704, 1048. 

338 — GANÎM-İ BAĞDÂDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Muhammeddir. 

Hanefî âlimlerindendir. Çok kitâb yazdı. Tütün içmenin harâm olmadığına fetvâ 

verdi. 1030 [m. 1621] da vefât etdi. 639. 

339 — GAZÂLÎ MUHAMMED “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin 

Muhammed Gazâlî, islâm âlimlerinin en büyüklerindendir. 450 [m. 1058] senesinde, 

Îrânın Tus ya’nî Meşhed şehrinin Gazâl kariyyesinde tevellüd, 505 [m. 1111] 

de orada vefât etdi. Müctehid idi. İctihâdı, Şâfi’î mezhebine uygun oldu. O kadar 

çok kitâb yazdı ki, ömrüne bölününce, bir güne onsekiz sahîfe düşmekdedir. [484] 

de Bağdâdda Nizâmiyye üniversitesine profesör oldu. Hacca gidip gelince, Şâmda 

profesörlük yapdı. Sonra Nişâpûrda profesörlüğü zorla kabûl etdi. Kitâbları çok 

kıymetlidir. Garb dillerine çevrilmekdedir. (Eyyühel-veled) kitâbı arabîdir. Fârisî 

tercemesi, Bursada, Orhân câmi’i kütübhânesinde mevcûddür. Bu kitâbı, 1364 

[m. 1945] de kurulmuş olan milletler arası ilm yayma (Unesco) teşkilâtı tarafından 

1370 [m. 1951] de fransızcaya, ingilizceye ve ispanyolcaya terceme edilerek, hepsi 

basılmışdır. [m. 1959] da, dört alman ordinaryüs profesörünün, Gazâlînin kitâblarını 

okuyarak, islâm dînine âşık olduklarını ve imâmın kitâblarını almancaya çevirmekde 

olduklarını gazetelerde okuduk. 

İmâm-ı Gazâlîye islâm felesofu diyenler oluyor. Bu büyük imâm, felesof değildir. 

Bir islâm âlimi, bir müctehid idi. Onun kitâblarında mevdu’ hadîs var sanan kimse, 

yâ onu tanımıyan, din imâmı ve müctehid ne demek olduğunu bilmiyen câhillerdendir. 

Yâhud Ehl-i sünnete düşman olan vehhâbîlerin tuzağına düşmüş bir zevallıdır. 

İslâm âlimlerinin hiçbiri felesof değildir. Felesof, islâm âlimi olamaz. Nasıl 

ki, cam parçası pırlanta olamaz. İslâm felesofu diye birşey yokdur. İslâmiyyetde 

felsefe yokdur. Binüçyüzseksenüç 1383 [m. 1963] senesinde Pâkistânda basılan 

(Me’ârif-üs-sünen) adındaki yedi cild kitâbın birinci cildinde de (İslâm âlimlerine 

göre rûh cismdir. Eski yunan felsefecileri rûh cism değildir dedi. İmâm-ı Gazâlî 

de böyle dedi. Onun felsefeye bağlılığı birçok yerde kendine hâkim olmuşdur) 

diyor. Mücessimeden olan İbni Teymiyyenin rûh hakkındaki sözlerini, islâm âlimlerinin 

sözü diye yazarak koca Gazâlîyi küçümsemek gafletine düşmekdedir. Arabî 

beş cild (İhyâ-ül-ulûm) kitâbı 1387 [m. 1968] senesinde Beyrutda ve fârisî bir cild 

(Kimyâ-i se’âdet) kitâbı Muhammed Şâh Rızâ Pehlevî zemânında 1374 [m. 1955] 

de Tahranda ve 1398 [m. 1977] de İstanbulda basılmışdır. Bu Ehl-i sünnet kitâbının 

ve benzerlerinin Tahranda basılması ve Îrânda Ehl-i sünnet medrese ve tekkelerinin 

açılması sebebi ile taşkın şî’îler, Humeynî ismindeki bir âhundun teşvîkı 

ile şâha karşı isyân ederek, Îrânda Şî’î Cumhûriyyeti kurdular. (Dürret-ül-fâhire) 

kitâbının arabîden türkçeye tercemesi, (Kıyâmet ve Âhıret hâlleri) ismi ile basılmışdır. 

Îsâ aleyhisselâmın, Allahü teâlânın kulu ve Peygamberi olduğunu vesîkalarla 

isbât eden (Er-reddül-cemîl li-ülûhiyyet-i Îsâ bi-sarîh-il İncîl) kitâbı, fransızca 

tercemesi ile birlikde, 1359 [m. 1939] senesinde Robert Chidiac tarafından Parisde 

basdırılmış, 1407 [m. 1986] da İstanbulda Hakîkat Kitâbevi tarafından, ikisi 

de ofset ile basdırılmışdır. 18, 26, 34, 42, 82, 105, 108, 116, 120, 132, 279, 412, 415, 

418, 419, 420, 430, 455, 470, 490, 491, 497, 600, 605, 677, 698, 700, 719, 758, 761, 766, 

909, 962, 964, 1008, 1010, 1047, 1053, 1058, 1079, 1090, 1103, 1116, 1118, 1173, 1184. 

— Gazevât-ı Peygamberî: (İslâm Ahlâkı) sahîfe 195 e bakınız! 

340 — GÖTE (Goethe): Ünlü alman şâ’iridir. 1162 [m. 1749] de tevellüd, 1248 

[m. 1832] de vefât etdi. Hikâye ve tiyatro kitâbları yazdı. Faust tiyatrosu çok 

– 1102 –

meşhûr oldu. Kur’ân-ı kerîmin büyüklüğünü söylerdi. 543. 

341 — GÜLŞENÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İbrâhîm bin Muhammed Gülşenî, 

tanınan velîlerdendir. [830] da Azerbaycanda tevellüd, 940 [m. 1534] senesinde 

Mısrda vefât etdi. Seyyid Yahyâ-yı Şirvânî halîfelerinden Ömer Rûşenîden feyz 

aldı. Şâh İsmâ’îlin işkenceleri zemânında Mısra gitdi. (Ma’nevî) adındaki kırkbin 

beytlik mesnevîsinin bir kısmını halîfelerinden Muhammed Fenâî efendi türkceye 

terceme etmişdir. Bu terceme ve sonunda Gülşenî hazretleri ile Gülşenî meşâyıhinden 

Hasen Sezâî efendinin mektûbâtı ve hâl tercemelerini eklemişdir. 1289 

[m. 1871] da İstanbulda basılmışdır. Sezâî efendi, Edirnede Muhammed Sırrî 

efendiden ve sonra Fenâî efendiden feyz alıp, 1151 [m. 1737] de vefât etmişdir. Torunları 

asrlarca Edirnede irşâdda bulundular. 1087. 

342 — HABÎB-İ ACEMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Dâvüd-i Tâînin mürşidi 

ve Hasen-i Basrînin halîfesidir. 120 [m. 739] senesinde vefât etdi. 1089. 

343 — HÂCEGÎ MUHAMMED İMKENEGÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hicretin 

dokuzyüzonsekiz [918] senesinde Buhârânın İmkene kasabasında tevellüd, 

binsekiz 1008 [m. 1600] de orada vefât etdi. Rûh ilmlerinin mütehassısı idi. Babası, 

Derviş Muhammed hazretlerinden feyz aldı. Çok Velî yetişdirdi. 969, 1141. 

344 — HÂCE-ZÂDE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muslih-uddîn Mustafâ bin Yûsüf, 

Bursalıdır. Fâtih sultân Muhammed hânın hocası ve İstanbul kâdîsı oldu. 

Fâtihin emri ile, Gazâlînin (Tehâfüt-ül-felâsife)si ile, İbnür-Rüşdün buna olan reddiyyesini 

incelemiş, Gazâlînin haklı olduğunu bildiren kıymetli bir kitâb yazmışdır. 

893 [m. 1487] de vefât etdi. Bursada, Emîr Sultân kabristânındadır. 

345 — HÂCI BAYRAM-I VELÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sôfiyye-i aliyyedendir. 

Ankarada Zülfadl [Sol-Fasol] köyünde tevellüd ve orada 833 [m. 1429] senesinde 

vefât etdi. Kayseride Somuncu baba denilen Hamîdüddîn Hâmid-i Akserâyîden 

feyz aldı. Edirnede eski câmi’de va’z etdi. Ankaradadır. 909, 970, 1074, 

1088, 1132, 1164. 

346 — HÂCI BEKTÂŞ-I VELÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Adı seyyid Muhammed 

bin İbrâhîm Atadır. Hicrî [680] senesinde Horâsânın Nîşâpûr şehrinde tevellüd 

etdi. 738 [m. 1338] de vefât etdiği (Kısas-ı Enbiyâ)da yazılıdır. Anadoluda Kırşehrdedir. 

Şeyh Lokmân-ı Horâsânînin halîfesi idi. Bu da, şeyh Ahmed-i Yesevînin, 

bu da, Yûsüf-i Hemedânînin halîfesi idi. Hâcı Bektâş-ı Velî hazretleri, sultân 

Orhân ile sohbet etdi. Yeniçeri askeri kurulurken düâ etdi. Bundan feyz alanlara 

Bektâşî denildi. Bu temiz, iyi bektâşîler, zemânla azaldı. Hurûfî denilen zındıklar, 

bu mubârek ismi kendilerine mal edindi. 499, 500, 501, 502, 503, 504. 

347 — HADÎCE SULTÂN “rahmetullahi teâlâ aleyhâ”: Dördüncü Muhammed 

hânın kerîmesidir. Binyüzellibirde [1151] Defterdâr ile Ayvânserây arasında 

(Sultân câmi’i)ni yapdırdı. Buna (Yâ-Vedûd câmi’i) de denir. Çünki, önceden şeyh 

Abdül-Vedûd yapdırmışdı. Kendisi, Buhârâdan, İstanbulu almak için gelenlerdendir. 

860 [m. 1456] senesinde vefât edip, orada defn olundu. Sonra, halîfelerinden 

Tokmak dede, vakfını ta’yîn etdi. Bu da orada medfûndur. Bunun için oradaki 

kabristâna (Tokmaktepe) denir. Hadîce sultân, buradaki sâhil serâyları yerine çeşme, 

sebil ve mekteb ve mektebin altında Muhammed Ensârînin “radıyallahü anh” 

türbesini yapdırırken, bu mescidi yeniden yapdırmışdır. Rumeli-kavağı câmi’ini de 

Hadîce Turhân sultân yapdırmışdır. 1156 [m. 1743] da vefât etdi. Turhân sultân türbesindedir. 

Zevci Hasen pâşa, Üsküdârda (Nesûhî tekkesi mescidi)ni yapdırmışdır. 

348 — HADÎCE-TÜL-KÜBRÂ “radıyallahü anhâ”: Huveylid bin Esed bin Abdil-Uzza 

bin Kusayy kızıdır. Resûlullahın ilk zevcesidir. Çok zengin ve âlim ve âkıl 

idi. Bütün malını Resûlullaha bağışladı. Yirmibeş sene çok iyi hizmet etdi. Hicretden 

üç yıl önce, altmışbeş yaşında Mekkede vefât etdi. İlk îmâna gelen hür kadındır. 

Resûlullahın bütün kızlarının ve iki oğlunun annesidir. 379, 380, 388, 574, 

– 1103 –

598, 952, 1064, 1126, 1139, 1164, 1195, 1196, 1198. 

349 — HÂDİMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Mustafâ, Konyanın 

Hâdim kasabasında tevellüd, 1176 [m. 1762] da, orada vefât etdi. 264, 629, 638, 

643, 1083. 

350 — HAFÎDZÂDE SÂDIK “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Altıyüzyetmişüçüncü 

[673] sırada Muhammed Sâdık ismine bakınız! 

351 — HÂFIZ-I ŞÎRÂZÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Şemseddîn Muhammed 

bin Kemâleddîn, [720] de Şîrâzda tevellüd, 791 [m. 1389] de orada vefât etdi. Büyük 

islâm şâ’iridir. Nakşibendî idi. Tîmûr hân ile görüşdü. Dîvânı fârisîden garb 

dillerine terceme edildi. 958. 

352 — HÂFIZ ES’AD: Kanlı bir ihtilâl ile Sûriye devlet reîsi oldu. Şî’îlerin en 

kötüsü olan Nusayrî fırkasındandır. Çok zâlim idi. Yalnız Hamâ şehrinde binlerce 

Ehl-i sünnet müslimânı öldürdü. 1421 [m.2000] de öldü. 

353 — HAFSA “radıyallahü anhâ”: Hazret-i Ömerin kerîmesi idi. Zevci ile Habeşistâna 

ve Medîneye hicret etmişdi. İlk zevci Huneys bin Huzâfe Bedrde bulundu. 

Sonra vefât etdi. Hicretden iki buçuk sene sonra Resûlullaha zevce olmakla şereflendi. 

Kırkbeş 45 [m. 665] senesinde altmış yaşında iken vefât etdi. 380, 381. 

354 — HAHN: Atom çekirdek enerjisini ve bombasını bulanlardandır. Alman 

kimyâgeridir. 1296 [m. 1879] da Frankfurtda tevellüd etdi. Nobel mükâfâtı aldı. 563. 

355 — HÂKİM-Bİ-EMRİLLAH: Altıncı Fâtımî hükümdârıdır. Babası Azîzdir. 

375 [m. 985] de tevellüd etdi. Onbir yaşında tahta çıkdı. 411 [m. 1020] senesinde 

öldürüldü. Dırâra aldanarak, dînini sapıtdı. Tanrılık da’vâsına kalkışdı. 487, 740, 

1106. 

356 — HÂKİM NÎŞÂPÛRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Abdüllah 

hadîs âlimlerindendir. [321] de tevellüd ve 405 [m. 1014] senesinde Nîşâpûrda 

vefât etdi. (Buhârî)de ve (Müslim)de bulunmıyan sahîh hadîsleri toplıyarak meydâna 

getirdiği (Müstedrek) kitâbı çok kıymetlidir. Beyrutda (Mekteb-üt-ticârî)de 

satılmakdadır. 164, 194, 450, 993. 

357 — HÂKİM-İ ŞEHÎD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Muhammed 

bin Ahmed, fıkh âlimidir. 334 [m. 946] senesinde şehîd edildi. (Gurer), 

(Kâfî) ve (Müntekâ) kitâbları meşhûrdur. 268. 

358 — HAKÎM-İ TİRMİZÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Abdüllah Muhammed 

bin Alî, hadîs imâmlarındandır. 320 [m. 932] senesinde şehîd edildi. Çok kitâb 

yazdı. (Nevâdir-ül-üsûl) kitâbı çok kıymetlidir. 515. 

359 — HALEBÎ İBRÂHÎM “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İbrâhîm bin Muhammed, 

fıkh âlimidir. [866] da Halebde tevellüd ve 956 [m. 1549] da vefât etdi. İstanbulda 

Fâtih câmi’inin imâmı idi. Edirnekapı kabristânından, Buğaz köprüsü yolu 

yapılırken, yanındaki Sakızağacı kabristânına nakl edilmişdir. (Mültekâ) kitâbı 

fransızcaya terceme edilmişdir. (Halebî) kitâbı meşhûrdur. Ayasofya ders-i-âmlarından 

ve nakşî meşâyıhından Alî Yektâ efendi, buna hâşiye yapmışdır. Siyer sâhibleri 

Nûreddîn Alî Halebî Hanefî 1044 [m. 1633] de ve Burhâneddîn Alî Halebî 

şâfi’î 1014 [m. 1604] de vefât etmişlerdir. 269, 274, 729, 1074. 

360 — HALEBÎ MUHAMMED: 439.cu sırada, İbni Emîr ismine bakınız! 

361 — HÂLİD BİN VELÎD “radıyallahü anh”: Velîd bin Mugîre bin Abdüllah 

bin Amr bin Mahzûm oğludur. Ebû Cehl bin Hişâm ile ve Velîd bin Abd-i Şems 

ile kardeş çocuklarıdır. Velîd bin Velîdin kardeşidir. Kardeşi Velîd, Bedrde esîr olup 

fidye ile kurtulunca, Mekkeye gitdikden sonra îmâna gelmiş, Medîneye hicret etmişdi. 

Hâlid, Mekkenin fethinden evvel kardeşi Velîdin tavsıyesi ile, Amr ibni Âs 

ile berâber Medîneye gelip îmân etdiler. Uhudda ve Hudeybiyyede düşman ordusunda 

idi. Mekkenin fethinde Resûlullahın yanında idi. Mûte gazâsında üçbin 

– 1104 –

kişi ile yüzbin rûma gâlib geldi ve (Seyf-ullah) ismi ile şereflendi. Yemâme cenginde 

ve Îrân, Rûm gazâlarında hep zafer kazandı. Hicretin yirmibirinde [21] Humsda 

vefât etdi. 1078, 1090, 1091, 1129, 1152, 1187, 1195. 

362 — HÂLİD KARSIALAN: Hâlid pâşa, Kars fâtihidir. Meclis kürsîsinde konuşma 

yaparken, vurularak şehîd edildi. 

363 — HÂLİD-İ BAĞDÂDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sôfiyye-i aliyyenin büyüklerindendir. 

İslâm bilgilerinin mütehassıslarındandır. Hayâtı, (Mecd-i tâlid) ve 

(Şems-üş-şümûs)da ve hesâb, hendese ve heyet ilmlerinde ve (Rub-ı-dâire) üzerinde 

mâhir olduğu (El-Hadâik-ul-verdiyye)de yazılıdır. Yüzlerce büyük âlim yetişdirdi. 

Bağdâdın şimâlinde Zûr şehrinde 1192 de tevellüd ve Şâmda 1242 [m. 1826] de 

vefât etdi. Cenâze nemâzını allâme İbni Âbidîn kıldırdı. Ehl-i sünnet düşmanları, bu 

büyük âlime kürd asllı diyor. Bu sözleri, temâmen yanlış ve iftirâdır. Üçüncü halîfe 

Osmân “radıyallahü anh” soyundan olduğu vesîkalarla sâbitdir. 1224 [m. 1809] de 

Bağdâddan hareket ederek, bir senede Dehlîye geldi. Abdüllah-ı Dehlevîden dokuz 

ay feyz aldı, 1226 da Bağdâda avdet etdi. (İkdül-cevherî) kitâbında irâde-i cüz’iyyeyi 

uzun yazmakdadır. (İ’tikâdnâme) kitâbı, fârisî olarak, hadîs-i Cibrîlin şerhidir. Arabî 

tercemesi, (El-îmân vel-islâm) ismi ile 1981 de İstanbulda basılmışdır. Türkçe tercemesi 

ve arabî (Câliyet-ül-ekdâr) düâ kitâbı Hakîkat Kitâbevi tarafından basdırılmışdır. 

Fârisî dîvânı çok kıymetlidir. 188, 460, 506, 579, 639, 701, 909, 922, 969, 

1061, 1075, 1089, 1112, 1121, 1132, 1143, 1158, 1169, 1174, 1181, 1187, 1198. 

364 — HALÎL (ŞEYH) “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Mâlikî fıkh âlimlerindendir. 

Babası İshakdır. 767 de vefât etdi. (Muhtasar)ı meşhûrdur. 458, 632, 1016. 

365 — HALÎL BİN OSMÂN: Kârî’lerdendir. 811 [m. 1408] de vefât etdi. 418. 

366 — HALÎMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hüseyn bin Hasen bin Muhammed 

bin Halîm Cürcânî, Şâfi’î fıkh ve hadîs âlimidir. 338 de tevellüd ve 403 [m. 1012] 

de vefât etdi. (Minhâc-üd-dîn) kitâbı meşhûrdur. 242, 465. 

367 — HALLÂC-I MENSÛR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sôfiyye-i aliyyedendir. 

Tarîkat serhoşluğunda gördüklerini, islâmiyyete uymıyan kelimelerle söylediğinden 

306 [m. 919] da Bağdâdda şehîd edildi. Alî Râmitenî hazretleri buyurdu ki, 

(Hüseyn Mensûr zemânında, hâce Abdülhâlık-ı Goncdüvânînin oğullarından biri 

bulunsaydı, Mensûr i’dâm edilmezdi.) Hâcenin ma’nevî oğullarından biri bulunsaydı, 

Hüseyn Mensûru terbiye ederek, o makâmdan geçirirdi. 94, 497, 765, 943. 

368 — HALVÂNÎ: Dörtyüzonbeşinci [415] sırada, Hulvânî ismine bakınız! 

369 — HÂMÂN: Fir’avnın vezîri idi. Îmâna gelmesine mâni’ oldu. Âsiyenin şehîd 

edilmesine sebeb oldu. Mûsâ aleyhisselâmın da öldürülmesini istedi. 

370 — HAMDAN KURMUT: Karmat da denir. Gözleri kırmızı demekdir. 

İsmâ’îlî mezhebinde iken, mürîdleri çoğalınca (Kurmutî) tarîkatını kurdu. Kûfe şehrinde 

tüccâr idi. (Dâr-ül-hicre) adında bir tekke yapdı. 277 [m. 890] senesinde öldü. 

(Karamıta) devletini kurdu. Müslimânlara çok zulm yapdılar. 488. 

371 — HAMDİ AKSEKİ: Diyânet işleri reîsi idi. Mezhebsiz Reşîd Rızânın (Muhâverât) 

kitâbını türkçeye terceme ederek (Mezheblerin telfîkı) ismini vermişdir. 

1162. 

372 — HAMEVÎ AHMED ve HAMEVÎ SA’DEDDÎN: [83] numarada, Ahmed-i 

Hamevî ve [784] de Sa’düddîn Hamevî ismlerine bakınız! 

373 — HAMÎDULLAH: 1326 [m. 1908] senesinde Hindistânın güneyinde Haydarâbâtda 

tevellüd etdi. [m. 1971] de İstanbulda kendisi ile konuşuldu. İslâm 

âlimlerine, Selef-i sâlihîne güvenmediğini, Haydarâbâtdaki hocasının sözlerine uymıyan 

bilgilere inanmadığını söyledi. Orada Osmâniye üniversitesinde okudu. Devletler 

hukûku üzerinde doktora yapdı. [m. 1947] de Hindistân hükûmeti kendisini 

vatandaşlıkdan çıkardı. Pârisde CNRS ilmî araşdırma a’zâsı idi. İsmâ’îlî mezhe- 


inde, koyu Ehl-i sünnet düşmanı olarak yetişdi. Açıkca ve sinsice, islâmiyyeti bozmağa, 

Ehl-i sünnet âlimlerini lekelemeğe çalışdı. (İslâma Giriş) ve (İslâm Peygamberi) 

kitâblarında, bozuk düşüncelerini açığa vurmakdadır. Sebe’ sûresinin yirmisekizinci 

[28] âyetinin meâl-i şerîfi, (Seni bütün insanlara Peygamber gönderdim)dir. 

O ise, kitâbına, yalnız müslimânların Peygamberi olduğunu anlatan ism 

takmışdır. Kâfirlerin çoğunun inançları böyledir. (Fâideli Bilgiler) kitâbımızın sonundaki 

63.cü maddede, bozuk yazılarına cevâblar verilerek, azgın bir islâm düşmanı 

olduğu, isbât edilmişdir. 1424 [m. 2003] de öldü. 307, 310, 410, 462, 571, 970. 

374 — HAMMÂD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû İsmâ’îl bin Ebî Süleymân 

Müslim, İmâm-ı a’zamın hocasıdır. İbrâhîm-i Neha’înin ve Enes bin Mâlikin talebeleridir. 

120 [m. 738] senesinde vefât etdi. 268, 439, 440, 441, 443, 849, 1119. 

375 — HAMZA “radıyallahü anh”: Resûlullahın amcasıdır. Hicretden yedi yıl önce 

îmâna geldi. Bedr gazâsında çok kahramânlık gösterdi. Uhud gazâsında Vahşî tarafından 

şehîd edildi. Uhud gazâsında şehîd olanların ismleri (Mir’ât-i Medîne)de 

yazılıdır. (Vahşîye niçin bed düâ etmiyorsunuz) dediklerinde, (Mi’râc gecesi, Hamza 

ile Vahşîyi kolkola Cennete giderken gördüm) buyuruldu. Uhud gazâsı, hicretin 

üçüncü senesi Şevvâl ayında oldu. Kâfir ordusu üçbin [3000] kişi olup, yediyüzü zırhlı 

ve ikiyüzü atlı idi. Onbeş de kadın olup def çalar, şarkı söylerlerdi. Düşmandan 

otuza yakın kişi öldürüldü. İslâm askeri yediyüz [700] olup, yüzü zırhlı idi. İki at vardı. 

Eshâb-ı kirâmdan yetmiş kişi şehîd oldu. Altısı Muhâcirlerden, kalanı Ensârdan 

idi. Uhud gazâsından dört ay sonra, Necd halkına da’vet için, yetmiş genc gönderildi. 

(Bi’ri Me’ûne) denilen yerde, hücûm edip, hepsini şehîd etdiler. Yalnız, iki sahâbî 

kurtuldu. 1008, 1014, 1065, 1095, 1110, 1152, 1179, 1185, 1186, 1187. 

376 — HAMZA BİN AHMED: Derezîlerin bozuk inanışlarını yayan, Mısrlı bir 

sapıkdır. Fâtımî hükmdârı olan Hâkim-bi-emrillah da, bunun yalanlarına aldanarak, 

yoldan çıkdı. 487, 740, 1089. 

377 — HAMZA EFENDİ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: (Bey’ ve şirâ risâlesi) çok 

istifâdelidir. Bu kitâbı İsmâ’îl bin Osmân şerh etmiş, 1306 [m. 1890] da İstanbulda 

basılmışdır. 640, 797, 811, 845, 873. 

378 — HÂN-I HÂNÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Mirzâ Azîz Abdürrahîm, 

Ekber şâhın ve Selîm şâhın devlet adamlarındandır. Şâ’ir idi. Gücerat vâlîsi iken 

1036 [m. 1627] da vefât etdi. Delhîdeki büyük türbesi harâbe hâlindedir. İmâm-ı 

Rabbânî hazretlerini çok severdi. Hân-ı a’zam ise, 1033 de vefât etmişdir. 54, 97, 

746, 747, 753, 1147. 

379 — HÂRİCE TEBNİ-ZEYD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Tâbi’înden ve fukahâ-i 

seb’a [yedi büyük âlim]dan idi. Doksandokuz 99 [m. 717] senesinde Medînede 

vefât etdi. Babası Zeyd bin Sâbit, Sahâbenin büyüklerinden idi. 66. 

380 — HARÎRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed bin Alî, Halvetî idi. Tütün 

içmenin harâm olmadığını bildirdi. 1048 [m. 1639] de vefât etdi. 638. 

381 — HÂRİS “radıyallahü anh”: Arabistânda Benî-Mustalak kabîlesinin reîsi 

idi. Hicretin beş veyâ altıncı yılında, islâmiyyeti kabûl etmediğinden harb edilerek 

esîr alındı. Mu’cize görünce müslimân oldu. Kızı Cüveyriyyeyi Resûlullaha 

nikâh eyledi. 381, 1088. 

382 — HÂRÛN “aleyhisselâm”: Beni-İsrâîl Peygamberlerindendir. Mûsâ aleyhisselâmın 

büyük kardeşi idi. Mûsâ aleyhisselâmdan üç sene önce, yüzyirmiüç yaşında, 

yolda vefât etdi. 482, 1151, 1152. 

383 — HÂRÛNÜRREŞÎD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed Mehdînin 

oğlu, Ebû Ca’fer-i Mensûrun torunu idi. Beşinci Abbâsî halîfesi idi. [148] de tevellüd, 

193 [m. 809] de Tus ya’nî Meşhed şehrinde vefât etdi. [170] de büyük kardeşi 

Mûsâ Hâdînin yerine halîfe oldu. Orduları ile Üsküdâra kadar geldi. Fransa kra- 

– 1106 –

lı birinci Şarl, ya’nî büyük Şarlmanla mektûblaşırdı. Ona bir dıvâr sâati hediyye göndermişdi. 

Avrupalılar, sâatin kendi kendine işlediğini görünce, içinde şeytân var 

diyecek kadar câhil idiler. Çalar sâat 516 [m. 1022] de yapıldı. Muhammed bin Alî 

ibni Sââtî, sâat i’mâlinde mâhir idi. Rakkaslı sâati, ilk olarak papa ikinci Silvestr 

Endülüs müslimânlarında görerek Avrupaya getirdi. 1003 [m. 1594] de öldü. 172, 

300, 465, 467, 649, 783, 1115, 1127, 1152, 1177. 

384 — HASEN ADVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hasen bin Advî Hamzâvî Mısrî, 

Mâlikî âlimlerindendir. 1220 [m. 1806] de Advede tevellüd, 1303 [m. 1885] de 

vefât etdi. Câmi’ul-ezherde yetişdi ve müderris oldu. Çok kitâb yazdı. (İrşâd-ülmürîd 

fî-hulâsa-ti ilmi tevhîd) ve (En-nefehât-üş-şâziliyye fî şerh-ı Burde-til-Busayriyye) 

kitâbları çok kıymetlidir. 458. 

385 — HASEN BİN ALÎ “radıyallahü anhümâ”: Resûlullahın kızı hazret-i Fâtımanın 

oğludur. Beyâz ve güzel yüzlü olup, yüzü Resûlullahın yüzüne çok benziyen 

yedi kişiden biri bu idi. Resûlullaha bundan dahâ çok benziyen kimse yokdu. Oniki 

imâmın ikincisi, islâm halîfelerinin beşincisidir. Hicretin üçüncü [3] senesi, Medînede 

tevellüd, [49] da Medînede vefât etdi. Babası hazret-i Alî şehîd olunca, kırk 

[40] senesinde Kûfede halîfe seçildi. Kûfe, Basra, Irâk, Horâsân, Mekke, Medîne, 

Hicâz ve Yemen ehâlisine, pederi gibi halîfe oldu. Diğer memleketler, hazret-i 

Mu’âviyenin elinde idi. Yedi ay sonra, Bağdâd yanında Anbar denilen yerde, ikisinin 

ordusu harbe hâzır iken, müslimân kanı dökülmemesi için, hilâfeti hazret-i 

Mu’âviyeye bırakdı. Hazret-i Mu’âviye kendisine dörtyüzbin akça gümüş para hediyye 

gönderdi. Sonra hazret-i Hasen Medîneye geldi. Ölünciye kadar orada yaşadı. 

Hazret-i Mu’âviye, kendisinden sonra hazret-i Hasenin halîfe olmasına karâr verdi. 

Bu haber her tarafa yayıldı. Fekat, hazret-i Hasen, kadın yüzünden, zevcesi tarafından 

zehrlendi. Soyundan olanlara (Şerîf) denir. 60, 62, 377, 381, 421, 511, 513, 

514, 609, 621, 717, 752, 769, 846, 919, 1014, 1063, 1064, 1100, 1118, 1138, 1171. 

386 — HASEN BİN ALÎ ASKERÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Oniki imâmın 

onbirincisi, Alî Nakînin oğludur. [232] de Medînede tevellüd, 261 [m. 875] senesinde 

Bağdâdda vefât etdi. 62, 487, 1116. 

387 — HASEN BİN SABBÂH: Yemen âmirlerinden Yûsüf-i Humeyrî neslindendir. 

Nizâm-ül-mülk ve Ömer Hayyâm ile birlikde, imâm-ı Muvaffak-ı Nîşâpûrînin 

talebesi idiler. Alb Arslanın hâcibi oldu. [472] de Nizâm-ül-mülkle arası 

açılarak Mısra kaçdı. Şî’î olduğu için, Fâtımî hükümdârı Müstansırdan iltifât gördü. 

Orada İsmâ’îl bin Ca’fer Sâdık torunlarından birisi ile tanışıp, İsmâ’îliyye 

yolunu tutdu. Tevellüd yeri olan Rey şehrine geldi. Câhilleri aldatdı. Yol kesiciliğe, 

eşkıyâlığa, meşhûr adamlara pusu kurup öldürmeğe başladı. [473] de Selçûkîlere 

ısyân edip birkaç kal’a aldı. İsmâ’îliyye devletini kurdu. Afrikadaki (İsmâ’îliyye) 

devletinden ayırmak için, buna (Şarkî), doğu devleti denir. [654] senesine 

kadar sekiz hükümdâr geldi. Hasen, kırkbeş sene hükm sürüp, 518 [m. 1124] de vefât 

etdi. İsmâ’îlî fırkasını yaymak için çok zulm yapdılar. Ortalığı kana boyadılar. 

Ehl-i sünnet âlimlerini şehîd etdiler. [498] de Hind, Türkistân ve Horâsân hâcılarının, 

Rey yakınında, yollarını kesip öldürdüler. 488, 500, 1110. 

388 — HASEN BİN ZİYÂD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hanefî fıkh âlimlerindendir. 

204 [m. 819] senesinde vefât etdi. İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfenin talebesinin 

meşhûrlarındandır. İbni Ziyâd şâfi’î Yemenî başkadır. 120, 268, 439. 

389 — HASEN HULÛSÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Karadeniz sâhilindeki Çarşamba 

kasabası müftîsi idi. Türkçe (Mecma’ul-âdâb) kitâbı meşhûrdur. 392. 

390 — HASEN-İ BASRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Tâbi’înin en büyüğüdür. 

Babası, Eshâb-ı kirâmdan Zeyd bin Sâbitin kölesi olan Ca’fer idi. Annesi de, 

Ümm-i Seleme “radıyallahü anhâ” vâlidemizin câriyesi idi. Hadîs ve fıkhda çok derin 

idi. [21] de tevellüd, yüzon 110 [m. 728] da vefât etdi. Basradadır. Alî “radıyal- 

– 1107 –

lahü anh” ile sohbet etdiği (Fetâvâ-yı hadîsiyye)de uzun yazılıdır. 99, 688, 722, 1087, 

1103, 1161, 1188. 

391 — HASEN-İ BERKÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hindistânda Ahmed-i Berkînin 

talebesidir. İmâm-ı Rabbânînin bereket-i sohbeti ile şereflenmişdir. Öleceği 

zemân buyurdu ki, bana bağlı olanların afv olunacakları müjdesini aldım. Dahâ 

fazla istedim. Sana inananlar mağfûrdur denildi. Dahâ ziyâdesini istedim. Seni işitip 

de sevenler, kıyâmete kadar mağfûrdurlar buyuruldu. [Ya’nî kalbi yumuşıyarak 

tevbe eder ve Cennete girmeğe sebeb olan sâlih amelleri yapması nasîb olur.] 397. 

392 — HASSÂF “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Bekr Ahmed bin Ömer, fıkh 

âlimidir. (Edeb-ül-kâdî) kitâbı meşhûrdur. 261 [m. 874] de Bağdâdda vefât etdi. 444. 

393 — HÂŞİM: Resûlullahın üçüncü babasıdır. İsmi Amrdır. Mekkede Tirid çorbasını 

ilk yapdığı için Hâşim denildi. Kureyşlilerin Şâmda ticâret yapmaları için 

Kayserden izn aldı. Nevfelin, Muttalibin ve Benî-Ümeyyenin ceddi olan Abd-i Şemsin 

birâderidir. Abd-i Şems ile ikiz olarak tevellüd etmişlerdir. Abd-i Şemsin oğlu 

Ümeyye, Kureyş kabîlesinin büyüklerinden idi. Resûlullahın ve amcalarının oğullarına 

(Hâşimî) veyâ (Benî-Hâşim) denir. 386, 390, 1067, 1068, 1175, 1178. 

394 — HÂŞİM-İ KEŞMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: 660. cı sırada, Muhammed 

Hâşime bakınız! 

395 — HATÎB-İ BAĞDÂDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hâfız Ahmed bin Alî, 

hadîs âlimlerindendir. Çok sayıda, kıymetli kitâb yazdı. Şâfi’î idi. 392 [m. 1002] de 

Bağdâdda tevellüd, 463 [m. 1071] de orada vefât etdi. İmâm-ı a’zama ve imâm-ı Ahmede 

dil uzatdı ise de, mağlûb edildi. 392, 472, 476. 

396 — HÂTİM-İ ESÂM “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İsmi Ebû Abdürrahmân 

bin Alvân olup, Sôfiyye-i aliyyedendir. Şakîk-i Belhînin eshâbındandır. Belh şehrinde 

tevellüd ve ikiyüzotuzyedi 237 [m. 852] de vefât etmişdir. 1008. 

397 — HÂTİM-İ TÂÎ: Cömertliği ile meşhûr bir şâ’irdir. Dîvânı ilk olarak 

1289 [m. 1872] da Londrada, sonra 1315 [m. 1897] de almanca tercemesi ile basıldı. 

Bi’setden önce ölmüşdür. 644. 

398 — HATTÂT HÂFIZ OSMÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hattât şeyh 

Hamdullahın talebesi olup, hocasını geçmişdir. Ayasofyada bulunan mushafından 

foto-kopiler yapılarak çoğaltılmışdır. 1110 [m. 1699] da vefât etmişdir. Koca Mustafâ 

pâşa câmi’i bağçesindedir. 

399 — HAVÂRÎLER: Îsâ aleyhisselâmın Eshâbı, ya’nî kendisini görüp de 

îmân edenler azdı. Kendisinden sonra Îsevîliği dünyâya yaymak için, Eshâbı arasından 

seçdiği oniki mü’mine (Havârî) denir. Fransızlar (Douze Apotres), Almanlar 

(Apostel), Müncid ise, (Resûller) diyor. Bunlar; 1- (Petrus) veyâ (Pierre) 

olup, asl ismi Kâmûsda (Şem’ûn), Lexiconda (Simon), Müncidde ise (Sim’ân) 

olarak yazılıdır. Çok kimseleri îmâna getirdi. Antakyada büyük bir ma’bed yapdı. 

Kırkıncı senede Romaya gitdi. Birkaç kerre Kudüse geldi. Altmışbeşde, Neron 

tarafından haça gerilerek i’dâm edildi. Îsâ aleyhisselâm sanarak (Yehûdâ)yı da böyle 

çarmıha germişlerdi. Papaların birincisi sayılmakdadır. Mezârı üzerine (Saint pierre) 

kilisesi yapılmışdır. Hazîranın yirmidokuzunda yortusu yapılır. 2- (Andreas), 

Petrusun kardeşidir. (André) de denir. X şeklindeki çarmıha gerilerek öldürüldü. 

İkinci teşrînin [kasım] otuzunda yortusu yapılır. 3- (Yuhannâ) olup, (Yahyâ) demekdir. 

Buna (Johannes), (Jean) ve (Jani) de denir. Ortodokslar (Juvan), İngilizler 

(John), ermeniler de (Ohannes) derler. Yüz senesinde Efesde ölmüşdür. Onikinci 

ayın yirmiyedisinde yortusu yapılır. 4- (Büyük Ya’kûb)dur. İngilizler (James), 

Fransızlar (Jacque) diyor. Yuhannânın kardeşidir. Temmuzun yirmibeşinde yortusu 

yapılmakdadır. 5- (Filip), Anadoluda öldü. Mayısın birinci günü yortusu yapılmakdadır. 

6- (Toma), yâhud (Thomas), Îrân ve Hind taraflarına gidip, oralarda 

şehîd edilmiş, Urfaya getirilmişdir. Son ayın yirmibirinde yortusu yapılır. Barnabas 

İncîlinde bunun ismi yazılı değildir. 7- (Bartelemi) veyâ (Bartolome), 71 se- 

– 1108 –

nesinde Erzurumda şehîd edildi. Ağustosun yirmidördünde yortusunu yaparlar. 

8- (Matthias) veyâ (Mathias) olup, mürted olan ve Îsâ aleyhisselâmın bulunduğu 

yeri yehûdîlere haber veren ve onun şekline çevrilerek çarmıha gerilen (Yudas İsharyot) 

[Yehûdâ]nın yerine, havârîler tarafından havârî seçilmişdir. Habeşe ve Îrâna 

gitmiş, 61 de Îrânda şehîd edilmişdir. Şubâtın yirmidördünde yortusu yapılır. 

Îsâ aleyhisselâmdan sekiz sene sonra, ondan işitdiklerini yazmış olan (Mettâ) 

[Matthaus=Mattieu] başka olup, havârîlerden değildir ve yortusu eylülün yirmibirindedir. 

9- (Küçük Ya’kûb) veyâ (Jacque), altmışiki senesinde şehîd edildi. Mayısın 

ilk günü yortusu yapılır. 10- (Simon) veyâ (Şem’ûn), hazret-i Meryemin 

hemşîresinin oğlu olduğu ve yüzyedi senesinde şehîd edildiği (Kâmûs)da yazılıdır. 

(Müncid)de buna (Sim’ân) denilmekdedir. Yirmisekiz ekimde yortusu yapılmakdadır. 

11- (Yehûdâ) veyâ (Yudas), küçük Ya’kûbun kardeşidir. Yirmisekiz ekimde 

yortusu yapılmakdadır. 12- (Taddeus) [Thaddaus]un havârî olduğu Markusun 

İncîlinde yazılıdır. Lukanın İncîlinde, bunun yerine, (Judas Yakobi) yazılıdır. 

Mettânın İncîlinde ise (Lebbaus) denildiğini Knaurs Lexikon bildiriyor. 

Îsâ aleyhisselâmdan gördüklerini ve işitdiklerini doğru olarak yazmış olan (Barnabas), 

kendisinin oniki Havârîden biri olduğunu bildiriyor. Hâlbuki hıristiyan kitâblarında 

bunun yerinde Thomas yazılıdır. Îsâ aleyhisselâmdan işitdik dediklerini 

yazmış olan (Marko) ve (Luka)nın Havârî olmadıkları ve (Yuhannâ)nın Havârî 

olduğu bellidir. 42, 389, 448, 534, 761, 1079, 1122, 1152, 1161, 1190, 1192. 

400 — HAVVÂ: Âdem aleyhisselâmın zevcesidir. Cenâb-ı Hak, Âdem aleyhisselâmı 

toprakdan halk buyurdukdan sonra, sol kaburga kemiğinden hazret-i Havvâyı 

yaratdı. İkisini Cennete koydu. İblîs, Havvâyı aldatıp, yasak edilen meyveden 

yediler. Cennetden çıkarıldılar. İbni İshak, kırkbir erkek, kırk kızı oldu diyor. Kitâbların 

çoğunda ise, yirmi def’a ikiz evlâdı, bir def’a da yalnız Şît “aleyhisselâm” 

olmuşdur denilmekdedir. Âdem aleyhisselâmdan sonra Ciddede vefât etdi. 344, 

386, 387, 574, 601, 1069. 

401 — HAYÂLÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed bin Mûsâ, büyük âlimlerdendir. 

İzniklidir. Mısra gitdi. 870 [m. 1465] senesinde Bursada vefât etdi. (Şerh-i 

akâid hâşiyesi) çok kıymetlidir. 1062, 1147. 

402 — HAYÂTÎ HALÎL EFENDİ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Elbüstânlı seyyid 

Halîl bin Hayâtî, 1267 [m. 1851] de vefât etdi. 538, 1138. 

403 — HAYREDDÎN-İ REMLÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Ahmeddir. 

Hanefî mezhebinde büyük fıkh âlimidir. 993 [m. 1585] de Remlede tevellüd, 1081 

[m. 1670] de orada vefât etdi. Fetvâları, İstanbulda Süleymâniyye kütübhânesi, Yeni 

Câmi’ kısmında vardır. 1300 senesinde Mısrda Bulakda, gâyet nefîs basılmış, 1974 

de Beyrutda ofset baskısı yapılmışdır. (Levâih-ul-envâr) ismindeki (Minah-ul-Gaffâr) 

hâşiyesi ve (Eşbâh) hâşiyesi çok kıymetlidir. (Dürr-ül-muhtâr) sâhibi Alâ-üddîn-i 

Haskefînin hocasıdır. 393, 395, 398, 591, 616, 825, 872, 998, 1162. 

404 — HEİSENBERG “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Atomun yapısı ile uğraşdı. 

Müslimân oldu. 1376 [m. 1956] da İstanbulda konferans verdi. 563. 

— Hempher: (İngiliz Câsûsunun İ’tirâfları) kitâbındadır. 

405 — HERAKLİÜS: Rum imperatörü idi. Resûlullah ile mektûblaşırdı. Karşılıklı 

elçi ve hediyye gönderirlerdi. Îmâna gelmedi. 20 [m. 641] senesinde, otuz bir 

yaşında öldü. 376, 1045, 1046, 1091, 1118. 

406 — HERDER (Von): Alman dinler târîhi profesörü idi. 1157 [m. 1744] de 

tevellüd, 1218 [m. 1803] de vefât etdi. Dünyâ çapında bir teolog idi. İnsanlık târîhinin 

felsefesi üzerinde uğraşdı. Hıristiyanlığa karşı yapılan düşmanlığın, körü körüne 

islâmiyyete de yapılmasının yanlış olacağı fikrini ortaya koydu. 

407 — HEREM BİN HAYYÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Veysel Karânîyi 

gördü. Ondan çok nasîhat aldı. 677. 

– 1109 –

408 — HEROD (Büyük): Romalıların emrinde Filistin vâlisi idi. Yehûdî idi. Îsâ 

aleyhisselâmı çocuk iken, öldürmek için emr verdi. Hazret-i Meryem bunu işitince, 

oğlunu Mısra götürdü. 1190. 

409 — HİND “radıyallahü anhâ”: Mekke kâfirlerinden Utbe bin Rebî’a bin 

Abd-i Şems bin Abd-i Menâf kızı, Ebû Süfyânın zevcesi idi. Uhud gazâsında düşmân 

askerlerine cesâret veriyordu. Hazret-i Hamzanın şehîd edilmesine sebeb oldu. 

Mekke fethinde müslimân oldu. Kadınlar adına Resûlullah ile sözleşme yapdı. 

Hayrlı düâya mazhar oldu. 11 senesinde yapılan Yermük gazâsında, islâm ordusunda 

bulunup, askeri harbe teşvîk etdi. Onüç [13] senesinde vefât etdi. Hazret-i 

Mu’âviyenin annesidir. 785, 1138, 1185, 1186, 1187. 

410 — HİTLER: 1307 [m. 1889] da tevellüd etdi. 1353 [m. 1934] de alman devlet 

başkanı oldu. Çok sayıda yehûdî öldürdü. 1358 [m. 1939] Eylül ayında ikinci dünyâ 

harbini açdı. İspanyadan başka bütün Avrupayı, Balkanları, Libyayı aldı. Moskovaya 

kadar yayıldı. Sonra mağlûb oldu. 1364 [m. 1945] de intihâr etdi. 

411 — HIZIR: İbrâhîm aleyhisselâmdan sonra yaşamış bir Nebî veyâ Velîdir. Zülkarneyn 

askerinin reîsi idi. Mûsâ aleyhisselâm ile yolculuk etdi. Ümmet-i Muhammedden 

değildir. Fekat rûhu, ba’zı Velîlere feyz vermişdir. Öldükden sonra, rûhu insan şeklinde 

görünüp garîblere yardım etmekdedir. 686, 743, 744, 1062, 1089, 1123, 1193. 

412 — HÛD “aleyhisselâm”: Yemende bulunan Âd kavmine Peygamber idi. 

İnanmadılar. Rüzgâr ile helâk oldular. Hûd “aleyhisselâm”, îmân edenlerle Mekkeye 

gelmişdi. Orada vefât etdi. İbni Âbidîn, ön sözünde diyor ki, (Şâmda Ümeyye 

câmi’inin kıble dıvarının yeri, Hûd aleyhisselâmın makâmı idi. (Kurtubî tefsîri)nde, 

Câmi’-i Ümeyyeyi Velîd bin Abdülmelik yapdırmadan önce, burası zeytinlik 

idi. Vaktîle Hûd aleyhisselâmın bostanı idi yazılıdır. Bu câmi’in dört dıvarını 

ilk önce Hûd “aleyhisselâm”, bostan dıvarı olarak yapmışdır.) 142, 482, 1128. 

413 — HUGO DE VRİES: Hollandalı nebâtâtcıdır. Mutasyon teorisini kurdu. 

1264 [m. 1848] de tevellüd, 1353 [m. 1934] de vefât etdi. 540. 

414 — HÜLÂGÜ HÂN: Cengizin torunudur. Onun gibi kâfir idi. Îrânda ilhânî 

devletini kurdu. 656 [m. 1258] da Bağdâdı yakdı, yıkdı. Sekizyüzbin müslimân 

öldürdü. Buna karşılık, Hasen Sabbâhın kurmuş olduğu İsmâ’îliyye devletinin son 

reîsleri olan Rükneddîni öldürdü. Horâsân ve Azerbaycândaki İsmâ’îliyye eşkıyâlarını 

kılıncdan geçirdi. Yüzlerce kal’a ve sığnaklarını yıkdı. Müslimânları büyük 

bir felâketden kurtardı. Yalnız Süriyedeki kal’a ve tekkeleri kaldı. 663 [m. 1265] 

senesinde Îrânda Merâgada öldü. 377, 388, 1081. 

415 — HULVÂNÎ ŞEMS-ÜL-EİMME “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sekizyüzyetmişbeşinci 

[875] sırada, Şems-ül-eimme-i Hulvanî ismine bakınız! Halvânî de 

denir. Halvânî, tatlıcı demekdir. 216, 223, 271, 309, 444, 826. 

416 — HÜMÂYÛN ŞÂH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hindistândaki büyük islâm 

devletinin ikinci sultânıdır. 913 [m. 1508] de Kâbilde tevellüd edip, [937] de 

tahta çıkdı. [947] de hükûmetden ayrılıp, Îrâna ilticâ etdi. [962] de Efganlılarla harb 

edip, Delhîde tekrâr hükümdâr oldu. 963 [m. 1556] de vefât etdi. Delhîde türbesi, 

müze hâlindedir. Âlim ve âdil olup, islâmiyyete çok hizmet etdi. 1097. 

417 — HÜSÂMEDDÎN AHMED “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Kâdî Nizâmüddîn 

Bedahşînin oğludur. Hindistânda Hâce Bâkî-billahın eshâbındandır. İmâm-ı 

Rabbânî hazretlerinin büyüklüğünü de herkesden iyi bilirdi. İmâm-ı Rabbânî vefât 

edince, Muhammed Hâşim-i Keşmîye yazdığı başsağlığında, (Allahü teâlâ, o 

sûrî ve ma’nevî kemâllerin, fazîletlerin, toplandığı yer olan zâtı, dostların kalblerinin 

ve gözlerinin ışığı eylesin! O Evliyâların sığınağının ayrılık acısı hangi kelime 

ile anlatılabilir ki, yalnız onu tanıyanlara değil, bütün müslimânlara yazık oldu. 

Îmânı olan herkes, ciğerleri yakan bu olaydan ağlamalı, sızlamalıdır) demişdir. 

Her tanıdığını, imâm-ı Rabbânînin hizmetine, sohbetine, derslerine sarılmağa 

teşvîk ederdi. Binkırküç 1043 [m. 1634] de vefât etdi. Kabri, Delhîde hâce Bâ- 

– 1110 –

kî-billah türbesinin yanındadır. 398, 933, 953, 966, 1035. 

418 — HÜSÂMEDDÎN ÖMER “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ömer bin Abdül’azîz, 

Hanefî fıkh âlimidir. [483] de tevellüd, 536 [m. 1142] da Semerkandda şehîd 

oldu. Sadr-üş-şehîd de denir. Muhammed Şeybânînin kitâblarını şerh etdi. (Fetâvâ-i 

kübrâ)sı ve (Umdetül-müftî)si çok kıymetlidir. 

419 — HÜSÂMEDDÎN-İ RÂZÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hanefî fıkh âlimidir. 

Adı, Alî bin Ahmeddir. 598 [m. 1203] senesinde Şâmda vefât etdi. 

420 — HÜSEYN “radıyallahü anh”: Resûlullahın torunu, hazret-i Alînin ikinci 

oğludur. Oniki imâmın üçüncüsü, Ehl-i beytin beşincisidir. Bunun soyundan olanlara 

(Seyyid) denir. Hicretin altıncı [6] senesinde tevellüd, 61 [m. 680] senesinin Muharrem 

ayının onuncu günü Kerbelâda şehîd oldu. Mubârek başı, Mısrda, Karâfe kabristânındadır. 

Resûlullahın torunu ve çok sevdiği olduğu için, Ehl-i sünnetin gözbebeğidir. 

Şî’îler, kendisini, hazret-i Alînin oğlu olduğu için, aşırı seviyoruz diyerek, 

Muharremin onuncu günü mâtem tutuyorlar. 60, 62, 356, 377, 421, 513, 514, 538, 717, 

738, 752, 769, 846, 919, 1063, 1064, 1066, 1100, 1126, 1141, 1171, 1191, 1196. 

421 — HÜSEYN BİN ALÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Şerîf Hüseyn, Mekke 

emîri idi. [1268] de tevellüd, 1349 [m. 1930] da vefât etdi. Birinci cihân harbinde, 

ingilizler Arabistân çöllerinde yaşıyan câhilleri silâhlandırıp, Mekkeye saldırtdı. 

Şerîf Hüseyni, seni koruyacağız diye aldatıp, Kıbrısda bir otele habs etdi. Hicâz [m. 

1924] de vehhâbîlerin eline geçince, Kıbrısdan çıkardı. Otel parasını da kendisinden 

aldılar. 461, 1060, 1066. 

422 — HÜSEYN HİLMİ IŞIK “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Nâm-ı müsteârı 

(Sıddîk Gümüş)dür. Babası Sa’îd, dedesi Lofcanın Tepova köyünden İbrâhîm 

Pehlivândır. İkisi de Eyyûb Sultânda medfûndur. Balkan harbinde şehîd olduğu 

tepeye ismi verilen Bursalı Kâmil efendi ile hemşîresi Âişe hanımın anneleri Fâtıma 

hanım İbrâhîm Pehlivânın birâderinin kızıdır. Çeşidli din ve fen kitâblarının 

yazarıdır. Türkçe, arabî, fârisî, fransızca, almanca ve ingilizce kitâbları neşr etmişdir. 

Kitâbları bütün memleketlerde okunmakdadır. Teğmenlikden albaylığa kadar 

türk ordusunda zehrli gazlar mütehassıslığı ve kimyâ öğretmenliği yapmış, çok 

subay yetişdirmişdir. İstanbul üniversitesinde çalışarak, (Phenyl-ciyan-nitrometan) 

cisminin sentezini yapmış ve formülünü bulmuşdur. Bunu bildiren raporunu Fen 

fakültesi 1937 de, (Fritz Arndt, Lotte Loewe, Hilmi Işık) ismleri ile Devlet matbaasında, 

ingilizce olarak, 2.ci cild numarası ile basdırmışdır. Ayrıca fen fakültesinin 

1937 senesi ikinci kânûn târîhli (Fen fakültesi mecmu’asında) 139.cu sahîfesinde 

neşr edilmişdir. Bu başarılarından dolayı çok tebrîkler almışdır. Din bilgilerinde 

derin âlim ve tesavvuf ma’rifetlerinde kâmil ve mükemmil olan, kerâmetler, 

hârikalar sâhibi seyyid Abdülhakîm efendinin yetişdirdiği salâhiyyetli bir din 

adamıdır. 1929 dan 1362 [m. 1943] senesine kadar o büyük zâtdan ders almış, 

arabî ve fârisî tercemeler yaparak gençliğe hizmet için çalışmışdır. (Hakîkat Kitâbevi)nde, 

1415 hicrî ve 1995 mîlâdî senesinde, kendi hâzırladığı 60 arabî ve 25 fârisî 

ve 14 türkçe ve bunlardan terceme etdirdiği, fransızca, ingilizce, almanca, rusca 

ve arnavudca ve diğer dillerdeki kitâbların mikdârı yüzden fazladır. Vehhâbî, 

râfızî ve teblîg-ı cemâ’at denilen Ehl-i sünnet düşmanlarını rezîl etmişdir. Hakîkat 

Kitâbevinin basdırdığı kitâblar, (İnternet) vâsıtası ile bütün dünyâya dağılmakdadır. 

(Çok kitâb okudum. Ehl-i sünnet âlimlerinin yükseklikleri yanında, pek câhil, 

bir hiç olduğumu anladım. Onları tanıyabilmek, yollarında bulunmak, büyük 

ni’metdir. Resûlullahın yolu, onların gösterdikleri yoldur. Resûlullahın güzel ahlâkı, 

onların ahlâkıdır. Dünyâda ve âhıretde se’âdete kavuşmak isteyen, o büyüklerin 

yoluna, sımsıkı sarılsın!) derdi. 1911 de, Eyyûb Sultânda, (Vezîr tekkesi)nde 

tevellüd etdi. İlk tahsîlini Eyyûb sultân Reşâdiye nümûne mektebinde, lise tahsîlini 

Halıcıoğlu askerî lisesinde yapdı. 1960 da tekâ’üd oldu. 2000 ve sonraki senelerde 

Boğaziçinde Sarıyerdeki yalısında, kitâblarına ilâveler yaparak ve tevbe ve 

istigfâr ile vaktlerini kıymetlendirdi. Talebelerinden başka hiç kimse ile görüşmez- 

– 1111 –

di. Hüseyn Hilmi Işıkın “rahmetullahi aleyh” babası Sa’îd efendi 1929 senesinde Eyyûb 

Sultânda vefât etmiş, Eyyûb Sultân kabristânında medfûndur. Annesi Âişe hanım, 

Mamakda vefât etmiş, Bağlumda medfûndur. Büyük birâderi Mustafâ efendi, 

astsubay mektebini bitirip, bu mektebde öğretmen iken, Şifâ yokuşundaki babasının 

evinde hastalanarak vefât etmiş, Eyyûbde defn edilmişdir. Diğer birâderi 

İbrâhîm efendi, deniz astsubay mektebini bitirip, Almanyada ihtisâs yapdıkdan sonra, 

Karaköyde polis me’mûru iken, bir kazâ kurşunuyla şehîd olmuş ve karakol civârındaki 

kabristâna defn edilmişdir. Küçük birâderi, Mehmed Sedâd efendi, Türkiye 

gazetesinde yazar iken, 1997 de vefât etmiş, Kaşgârî dergâhı yanında medfûndur. 

Hemşîreleri Zehrâ, Fâika ve Nazîme hanımlar evlenmemiş, Zehrâ ve Nazîme 

hanımlar İstanbulda vefât etmişler, Fâika hanım, Fâtihdeki evinde oturmakda 

iken, 1424 [m.2003]de vefât etmişdir. Mehmed Sedâd beğin hanımı Fâtıma hanım, 

Fâtihdeki evinde oturmakdadır. Hüseyn Hilmi Işıkın amcası Halîl efendi, Ca’fer ve 

Mustafâ efendiler vefât etmişlerdir. İki teyzesi, Cemîle ve Fevziye hanımlardır. Fevziye 

hanımın oğlu Şemi’ beğ ve kızı Suhandan hanımdır. Şemi’ beğin üç kızı ile Suhandan 

hanım Fâtihde oturmakdadırlar. [Hüseyn Hilmi Işık “rahmetullahi aleyh” 

26 Ekim 2001 [9 Şa’bân 1422]de vefât etmiş olup, Kaşgârî dergâhı yanında medfûndur. 

Kıymetli insan Abdülhakîm Işık, 25 Mart 2001 [30 Zilhicce 1421]de vefât etmiş 

olup, kabri babasının yanındadır.] 89, 359, 975, 1078, 1145, 1193. 

423 — HÜSEYN-İ BUHÂRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Yahyâdır. 400 

[m. 1010] senesinde vefât etdi. 466. 

424 — HÜSEYN VÂ’IZ-I KÂŞİFÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hüseyn bin Alî 

Hirâtda vâ’ız idi. 910 [m. 1505] da orada vefât etdi. Çok kitâb yazdı. Fârisî (Mevâhib-i 

aliyye) tefsîri meşhûrdur. [1246] da İsmâ’îl Ferrûh Kırîmî, türkceye çevirmiş, 

(Mevâkib) ismini vermişdir. Muhammed Bitlîsî [vefâtı 982] başka bir tercemesini yapmışdır. 

(Ahlâk-ı Muhsinî) kitâbı ingilizceye terceme edilmişdir. 70, 392, 1075. 

425 — HUSRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed Alî bin İbrâhîm Husrî 

Basrada tevellüd etdi. Hanbelî idi. Bağdâdda büyük Velî Ebû Bekr Muhammed 

Şiblînin talebesinden idi. 371 [m. 981] de vefât etdi. 92. 

426 — HUZEYFE-İ MER’AŞÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İbrâhîm Edhemin 

talebesindendir. 207 [m. 822] de vefât etdi. Mer’aş Şâmdadır. (Sohbet az da olsa, 

te’sîr eder) hadîsini okur. Dünyâ ehlinin sohbetinden kaçınırdı. 687. 

427 — HUZEYFE-TÜBNİ YEMÂN “radıyallahü anh”: Babası Yemân ile berâber 

Medîneye gelip müslimân oldu. Uhud gazâsında bulundu. Münâfıkları yalnız 

bu bilirdi. Îrân fütûhâtında bulundu. Nusaybin vâlîsi oldu. Hazret-i Osmânın 

şehâdetinden kırk gün sonra vefât etdi. 415, 633, 1090. 

428 — İBNİ ABDİLBERR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hâfız Cemâleddîn Ebû 

Ömer Yûsüf bin Abdüllah, Mâlikî fıkh ve hadîs âlimidir. 368 [m. 978] de Kurtubada 

tevellüd, 463 [m. 1071] de Şâtıbede vefât etdi. (El-isti’âb fî-ma’rife-til-eshâb) 

kitâbı iki cild olup, Hindistânda basılmışdır. Berlinde el yazısı ile mevcûddür. 1328 

de Mısrda basılan (El-isâbe fî-temyîz-is-sahâbe) kitâbının kenârında da vardır. Beyrutda 

ofsetle yeniden basılmışdır. 1007. 

429 — İBNİ ÂBİDÎN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Seyyid Muhammed Emîn bin 

Ömer bin Abdül’azîz fıkh âlimlerindendir. 1198 [m. 1784] de Şâmda tevellüd, 

1252 [m. 1836] de orada vefât etdi. Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdînin sohbeti ile şereflenerek 

kemâle geldi. O vilâyet güneşinin Şâmda cenâze nemâzını bu kıldırdı. Çok 

kitâb yazdı. (Dürr-ül-muhtâr)a yapdığı hâşiyesi beş cild olup, (Redd-ül-muhtâr) 

adı ile, birkaç def’a basılmışdır. Hanefîde en sağlam fıkh kitâbıdır. (Se’âdet-i 

ebediyye) kitâbının her üç kısmındaki yüzotuz madde tutan fıkh bilgilerinin çoğu 

bu hâşiyenin [1272] hicrî senesinde Mısrda, Bulak matba’asında basılan beş cildinden 

terceme edilmişdir. Fetvâları da basılmışdır. 9, 19, 20, 21, 34, 35, 52, 53, 72, 96, 

97, 113, 120, 125, 130, 132, 134, 142, 143, 145, 148, 151, 154, 157, 158, 159, 163, 167, 

– 1112 –

177, 181, 194, 207, 208, 210, 215, 216, 221, 237, 245, 248, 249, 257, 258, 259, 260, 268, 

278, 279, 282, 284, 285, 287, 292, 293, 294, 295, 296, 297, 298, 300, 302, 304, 307, 308, 

309, 310, 311, 315, 317, 319, 320, 322, 323, 324, 325, 326, 330, 333, 335, 336, 337, 351, 

357, 364, 365, 382, 388, 393, 407, 409, 418, 421, 432, 434, 435, 437, 439, 450, 454, 462, 

465, 471, 472, 473, 477, 479, 487, 546, 572, 581, 586, 588, 599, 602, 613, 614, 615, 616, 

622, 626, 629, 634, 636, 637, 692, 731, 732, 734, 747, 761, 780, 786, 796, 812, 813, 825, 

826, 829, 837, 838, 852, 858, 861, 863, 867, 872, 874, 886, 889, 890, 897, 899, 1010, 

1019, 1023, 1074, 1083, 1090, 1105, 1110, 1115, 1190. 

430 — İBNİ ADÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Ahmed Abdüllah ibnül’adî, 

hadîs imâmlarındandır. [242] de Cürcânda tevellüd, 323 [m. 935] de Esterâbâdda 

vefât etdi. Hadîs-i şerîf toplamak için, Irâk, Mısr, Şâm ve Hicâzı dolaşdı. 61, 465. 

431 — İBNİ ASÂKİR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Alî bin Hasen fıkh ve hadîs 

âlimidir. 499 [m. 1105] da Şâmda tevellüd, 571 [m. 1176] de orada vefât etdi. Seksen 

cild (Şâm târîhi) yazmışdır. 511, 761, 1014. 

432 — İBNİ BATTÂL: Alî bin Halef, Kurtubada Mâlikî âlimlerindendir. 449 

[m. 1057] senesinde Valensiyada vefât etdi. (Buhârî)yi şerh etmişdir. 644. 

433 — İBNİ CERÎR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sekizyüzdoksanbeşinci [895] 

sırada Taberî ismine bakınız! 391. 

434 — İBNİ CEVZÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Altmışaltıncı [66] sırada Abdürrahmân 

Cevzî kelimesine bakınız! 210, 311, 442, 457, 458, 494, 497, 641, 1070. 

435 — İBNİ CEZERÎ: Şemseddîn Muhammed bin Muhammed bin Alî, Şâfi’î 

âlimlerindendir. 751 [m. 1350] de Şâmda tevellüd, 833 [m. 1429] de Şîrâzda vefât 

etdi. Yıldırımdan ve Tîmûr hândan çok iltifât gördü. (Hısn-ül-hasîn) düâ kitâbı, 

arabî ve fârisî şerhleri ile birlikde basılmışdır. Bunu okuyan hastanın iyi olacağı, 

(Hadarât-ül-kuds) 191. ci sahîfesinde yazılıdır. 1249. 

436 — İBNİ CÜREYC “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Abdülmelik bin Abdül’azîz 

Kureyşî ve Emevî, [80] senesinde tevellüd, 149 [m. 766] senesinde, Mekkede vefât 

etdi. İslâmda, ilk kitâb yazan budur. (Tefsîr) ve (Sünen) kitâbı vardır. 644. 

437 — İBNİ EBİDDÜNYÂ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Bekr Abdüllah bin 

Muhammed, târîhcidir. Üçyüze yakın kitâb yazdı. 208 [m. 823] de tevellüd, 281 [m. 

894] de Bağdâdda vefât etdi. Kureyşlidir. Şâfi’î idi. 418, 643, 891, 1014. 

438 — İBNİ EBÎ ŞEYBE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Bekr Abdüllah bin 

Muhammed, hâfız idi. Yüzbin hadîs-i şerîfi râvîleri ile birlikde, ezber bilene (Hâfız) 

denir. 234 [m. 850] senesinde vefât etdi. (Müsned) kitâbı meşhûrdur. 392, 457, 

476, 477. 

439 — İBNİ EMÎR HÂC HALEBÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin 

Emîr hâc Muhammed bin Muhammed Halebî, Hanefî âlimlerindendir. İbni Hümâmın 

talebesidir. Kâdî idi. 879 [m. 1474] da vefât etdi. İbni Hümâmın (Tahrîr) 

adındaki fıkh kitâbını ve (Münyetül-musallî) fıkh kitâbını ve (Muhtâr) fıkh kitâbını 

şerh etmişdir. Birincisine (Takrîr), ikincisine (Hilye-tül-mücellî) adını vermişdir. 

134, 148, 1001. 

440 — İBNİ ESÎR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebül-Hasen İzzeddîn Alî bin Ebilkerem 

Cezrî 555 [m. 1160] de Cezîre-i İbni Ömerde tevellüd, 630 [m. 1232] da Mûsulda 

vefât etdi. Hadîs âlimi ve târîhci idi. (Kâmil) adındaki târîhi 1282 [m. 1866] 

de Felemenkde Leiden şehrinde ve Beyrutda basıldı. (Üsüd-ül-gâbe) kitâbı, beş 

cild olup, yedibinbeşyüz Sahâbînin hâl tercemesini bildirmekdedir. 698, 992. 

441 — İBNİ HACER-İ ASKALÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Şihâbüddîn Ahmed 

bin Alî, hadîs imâmı ve Şâfi’î fıkh âlimidir. 773 [m. 1371] de Mısrda tevellüd, 

852 [m. 1448] de orada vefât etdi. Yüzelliden çok kitâbı vardır. (El-isâbe fî-temyîzissahâbe) 

kitâbı İbni Esîrin (Üsüd-ül-gâbe) kitâbından dahâ mükemmeldir. 

Dört cilddir. [1280] de Hindistânda ve [1328] de Mısrda ve Beyrutda basılmışdır. 

– 1113 –

(Buluğ-ul-merâm) kitâbının ve bunun (Sübül-ü-selâm) adındaki arabî şerhınin 1379 

[m. 1960] senesinde Beyrutda ofsetle dördüncü baskısı yapılmışdır. Beyrutda 

(Mekteb-üt-ticârî)de satılmakdadır. 442, 458, 500, 644, 765, 1117, 1155. 

442 — İBNİ HACER-İ MEKKÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Şihâbüddîn Ahmed 

bin Muhammed Hiytemî, Mekke-i mükerremenin büyük âlimi ve Şâfi’î fükahâsından 

idi. 899 [m. 1494] da tevellüd, 974 [m. 1566] de Mekkede vefât etdi. Fetvâları ve 

(Savâ’ık) kitâbı ve (Minhâc) şerhı olan (Tuhfe)si ve (Zevâcir)i ve (Kalâid-ül-ukbân) 

kitâbı çok kıymetlidir. (Savâ’ık-ul muhrıka)sı, Mısrda ikinci def’a olarak, 1385 [m. 

1965] de basılmışdır. (Hayrât-ül-Hisân) kitâbı 1304 de Mısrda ve Urdu tercemesi Pâkistânda 

ve Hakîkat Kitâbevi tarafından İstanbulda, (El-i’lâm bi-kavâti’il-islâm)ı, 

(Zevâcir)inin ve (Sebîl-ün-necât)ın sonlarında basdırılmışdır. 47, 63, 172, 238, 247, 

280, 297, 390, 391, 420, 441, 442, 443, 449, 452, 453, 457, 458, 469, 477, 496, 498, 722, 

724, 739, 741, 780, 1010, 1064, 1077, 1096, 1116, 1117, 1123, 1134, 1144, 1156, 1162. 

443 — İBNİ HALDUN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Abdürrahmân bin Muhammed 

büyük islâm târîhcisidir. 732 [m. 1332] de Tûnusda tevellüd, 808 [m. 

1406] de vefât etdi. Târîhi yedi büyük cilddir. Türkçeye ve Avrupa lisânlarına terceme 

edilmişdir. 541. 

444 — İBNİ HANEFİYYE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Hanefiyye, 

hazret-i Alînin oğludur. Annesi Havle binti Ca’fer bin Kays-il-Hanefiyye olduğu 

için, İbni Hanefiyye denilir. Hicretin yirmibirinde [21] tevellüd, 71 [m. 690] 

senesinde de, Medînede vefât etdi. Verâ’ ve takvâsı çokdu. Çok cesûr idi. 452. 

445 — İBNİ HAZM: Ebû Muhammed Alî bin Ahmed, Endülüs felsefeci ve âlimlerindendir. 

Vezîr [bakan] idi. 384 [m. 994] de Kurtubada tevellüd, 456 [m. 1064] 

da vefât etdi. Çok kitâb yazdı. Selef-i sâlihîni beğenmeyip, doğru yoldan çıkdığı, 

(Keşf-üz-zünûn)da, (Milel-nihal) kelimesinde yazılıdır. (Zâhiriyye) mezhebinde 

olduğu, Dâvüd-i Bağdâdînin (Eşeddül-cihâd) kitâbı sonunda yazılıdır. Bu mezhebin 

kurucusu Dâvüd bin Alî İsfehânî olup, 202 [m. 817] de Kûfede tevellüd, 270 

[m. 883] de Bağdâdda vefât etmişdir. Şâfi’î idi. Fekat taklîde ve kıyâsa karşı idi. 

Mezhebi tutunamamış, kalmamışdır. 272, 463, 467, 532, 538, 1089, 1184. 

446 — İBNİ HİBBÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Hâtim Muhammed bin 

Ahmed Temîmî, hadîs imâmı ve Şâfi’îdir. Semerkand kâdîsı idi. Sicstânda Bust kasabasında 

tevellüd ve 354 [m. 966] de Semerkandda vefât etdi. 391, 392, 450, 1009. 

447 — İBNİ HİŞÂM “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Muhammed Abdülmelik 

bin Hişâm-i Humeyrî, Basrada tevellüd, 218 [m. 833] senesinde Mısrda, Füstat şehrinde 

vefât etdi. Resûlullahın hayâtını anlatan (İbni İshak sîreti)nin şerhı olan (Sîret-i 

İbni Hişâm) kitâbı çok kıymetlidir. (Sîret-i İbni Hişâm) târîhini çok kimseler 

şerh etmişdir. Bu şerhler arasında Süheylînin (Ravd-ül-enf)i ve (Aynî şerhı) meşhûrdur. 

374, 1079. 

448 — İBNİ HÜMÂM “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Kemâleddîn Muhammed bin 

Abdülvâhid Sîvâsî, Hanefî fıkh âlimlerindendir. 790 [m. 1388] da tevellüd, 861 [m. 

1456] de vefât etdi. (Hidâye) şerhı olan (Feth-ul kadîr) kitâbı ve (Tahrîr) kitâbı çok 

kıymetlidir. [988] de vefât eden onaltıncı şeyh-ul-islâm Kâdî zâde Şemsüddîn 

Ahmed efendi (Feth-ul-Kadîr)e hâşiye yapmışdır. Sekiz cild olup Mısrda basılmışdır. 

1006 [m. 1597] da vefât eden, halvetî meşâyıhinden Ahmed Şemsüddîn bin Muhammed 

Sîvâsî başka olup, (İrşâd-ül-avâm) ve (Mevlid-ün Nebî) kitâbları meşhûrdur. 

120, 136, 271, 275, 629, 1113. 

449 — İBNİ İSHAK: Muhammed bin İshak, ilk islâm târîhcisidir. 151 [m. 768] 

senesinde Bağdâdda vefât etdi. (Sîret-i Resûl) kitâbını İbni Hişâm şerh ederek (Tezhîb-i 

siyer-i İbni İshak) demiş, alman Westenfeld basdırmışdır. (Sîret-i Resûl) târîhini 

çok kimseler şerh etmişdir. Bunlar arasında (Aynî) ve (Süheylî) meşhûrdur. 

Süheylî şerhine (Ravd-ül-enf) denir. Abdürrahmân bin Abdüllah-i Süheylî 508 de 

Endülüsde tevellüd ve beşyüzseksenbir 581 [m. 1186] senesinde Merrâküşde ve- 

– 1114 –

fât etmişdir. Başka kitâbları da vardır. Hadîs âlimi İbni İshak başkadır. 374, 391, 

1109, 1189. 

450 — İBNİ İSHAK-I KİNDÎ: Ebû Yûsüf Ya’kûb bin İshak-ı Kindî, meşhûr felsefecidir. 

Tıb ve matematikde yüzlerce kitâb yazdı. 260 [m. 873] de vefât etdi. Babası, 

Mehdî ve Hârûn-ür-Reşîd zemânlarında Kûfe emîri idi. Büyük dedesi Eş’as 

bin Kays Sahâbedendir. 361, 409. 

451 — İBNİ KAYYIM-İ CEVZİYYE: Ebû Abdüllah Muhammed bin Ebû 

Bekr Zer’î, Şâmda ibni Teymiyyenin yetişdirdiği, Hanbelî âlimlerindendir. 691 [m. 

1292] de tevellüd, 751 [m. 1350] de vefât etdi. Hocasının bozuk fikrlerine kapılmışdır. 

Çok sayıda kıymetli kitâbları da vardır. Tesavvuf büyüklerinin keşflerini, aklı 

ile çözmeğe kalkmış, (Hed-yün-Nebevî) ismi ile meşhûr olan (Zâd-ül-me’âd) kitâbında 

Ehl-i sünnetden ayrılmışdır. Kâfirlere Cehennemde azâb sonsuz değildir, 

derdi. 349, 454, 459, 463, 467, 469, 490, 491, 1015, 1016, 1172. 

452 — İBNİ KESÎR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İsmâ’îl bin Ömer, Şâfi’î hadîs 

âlimidir. 774 [m. 1372] de Şâmda vefât etdi. On cild tefsîrini hadîs-i şerîflerle 

açıklamış ve kendi görüşlerini de karışdırmış olduğu (Keşf-üz-zunûn)da yazılıdır. 

887. 

453 — İBNİ MÂCE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Abdüllah Muhammed bin 

Yezîd, hadîs âlimlerindendir. (Sünen) kitâbı çok kıymetlidir. 209 [m. 824] da 

Kazvinde tevellüd, 273 [m. 886] de vefât etdi. 424, 449, 467, 643, 775, 784, 1004, 1025. 

454 — İBNİ MELEK (veyâ MELİK) “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Adı Abdüllatîfdir. 

Hanefî fıkh âlimlerindendir. İzmirin (Tire) kasabasında ders verirdi. 801 

[m. 1399] de vefât etdi. (Üsûl-i fıkh) kitâbı olan (Menâr) şerhı meşhûrdur. 279, 473. 

455 — İBNİ MENDE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Abdüllah Muhammed 

bin İshak bin Muhammed bin Yahyâ bin Mende, hadîs âlimidir. Üçyüzonda tevellüd 

ve üçyüzdoksanbeş 395 [m. 1005] senesinde vefât etdi. (Esmâ-üs-sahâbe) ve (Târîh-i 

isbehân) kitâbları meşhûrdur. 1014. 

456 — İBNİ MERZÛK “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Ahmed bin 

Merzûk Şemseddîn Ebû Abdüllah Tilmsânî, Mâlikî fıkh âlimidir. 711 [m. 1311] de 

Tilmsânda tevellüd ve 781 [m. 1379] de vefât etdi. İBNİ MERZÛK, Muhammed 

bin Ahmed bin Muhammed, birincinin torunu olup, 842 de Kâhirede vefât etdi. Çok 

kitâb yazdı. İBNİ MERZÛK, Osmân bin Merzûk, tesavvuf büyüklerinden ve 

Hanbelî idi. 564 de Mısrda vefât etdi. 632. 

457 — İBNİ MUVAFFIK: Alî bin Muvaffık Bağdâdî, Zünnûn-i Mısrînin arkadaşı 

idi. Yetmişdört hac yapdı. 265 [m. 879] senesinde vefât etdi. 1011. 

458 — İBNİ NASR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Nasr bin İbrâhîm bin Nasr 

Mukaddesî Şâmda hadîs ve Şâfi’î reîs-ül-ulemâsı idi. 490 [m. 1097] senesinde vefât 

etdi. (Hucce) kitâbı meşhûrdur. Çok âlim, müttekî idi. 465. 

459 — İBNİ NÜCEYM-İ ÖMER “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ömer bin İbrâhîm 

ibni Nüceym-i Mısrî, Hanefî fıkh âlimidir. 1005 [m. 1597] senesinde Mısrda vefât 

etdi. Büyük kardeşi ve hocası olan Zeynel’âbidîn ibni Nüceym-i Mısrî yanındadır. 

İmâm-ı Nesefînin (Kenz) fıkh kitâbını şerh ederek, (Nehr-ül-fâık) adını vermişdir. 

460 — İBNİ NÜCEYM ZEYNÜL’ÂBİDÎN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Zeynel’âbidîn 

bin İbrâhîm ibni Nüceym-i Mısrî, [926] da tevellüd ve 970 [m. 1562] de 

Mısrda vefât etdi. Hanefî fıkh âlimidir. (Eşbâh), (Zeyniyye), (Kebâir) kitâbları ve 

üsûl-i fıkhdan (Menâr) şerhı meşhûrdur. (Kenz) kitâbını şerh ederek (Bahr-ür-râık) 

adını vermişdir. Yedi cild olup, bir cild tekmilesi ile ve İbni Âbidînin bunlara 

Hâşiyesi ile birlikde 1311 de Mısrda ve 1393 [m. 1973] de Beyrutda basılmışdır. 219, 

282, 284, 310, 316, 318, 319, 341, 365, 587, 619, 629, 822, 845, 872, 998, 1001, 1053. 

– 1115 –

461 — İBNİ NUSAYR: Onbirinci imâm olan Hasen bin Alî Askerînin adamlarından 

olduğunu söylemişdir. Buna inananlar, kendilerine (Nusayrî) dediler. Îrânda, 

Irâkda ve Sûriyede çokdurlar. Şî’îlerin bir fırkası olduğu (Milel ve Nihal)de yazılıdır. 

Allah, hazret-i Alîye ve çocuklarına hulûl etmişdir. Onların şeklinde görünmüşdür. 

Bâtın esrârını ancak onlar bilir dedi. 259 [m. 873] da öldü. 487. 

462 — İBNİ RÂVENDÎ: Ahmed bin Yahyâ, İsfehanlı bir yehûdî dönmesinin 

oğludur. Bağdâdda Mu’tezilî fırkasında iken, taşkınlık yaparak mülhid olmuşdur. 

Ya’nî mezhebsizdir. Çok hadîs uydurmuşdur. Yehûdîlerden para alarak müslimânları 

aldatıcı kitâblar yazardı. 293 [m. 906] senesinde öldü. 650. 

463 — İBNİ SÎNÂ: Ebû Alî Hüseyn bin Abdüllah, felesof ve tabîb idi. 370 [m. 

980] de Buhârâ civârında tevellüd, 428 [m. 1037] de Hemedânda vefât etdi. Arabî 

ve fârisî, çok kitâb yazdı. Vezîr iken, işlediği haksız işlerine hastalandığında tevbe 

etdi ise de, eski Yunan felesoflarının küfre sebeb olan fikrlerinden sıyrılamadığı, 

(Mu’âd) ve (Müstezâd) kitâblarından anlaşıldığı, imâm-ı Rabbânînin 245. ci 

ve 266. cı mektûblarında ve imâm-ı Gazâlînin (El münkız) kitâbında bildirilmekdedir. 

81, 497, 737, 757, 758, 759, 962. 

464 — İBNİ SÎRÎN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Bekr Muhammed bin Sîrîn 

Tâbi’îndendir. Basralıdır. [33] de tevellüd, 110 [m. 729] senesinde vefât etdi. 

Hadîs âlimi ve rü’yâ ta’bîrcisi idi. 600. 

465 — İBNİSSÂ’ATÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed bin Alî Ba’lebekî, hanefî 

fıkh âlimidir. 694 [m. 1294] senesinde vefât etdi. (Mecma’ul-bahreyn ve Mültekânehreyn) 

ve bunun şerhi meşhûrdur. İbni Sâatî Muhammed bin Alî başka olup, 

sâat i’mâlinde mâhir idi. Sultân Nûreddîn Zengînin emri ile, Şâmda câmi’i kebîr 

kapısındaki sâatları yapmış, 628 [m. 1230] da vefât etmişdir. 444. 

466 — İBNİSSERRÂC “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Bekr Muhammed bin 

Sırrı nahv âlimi idi. 316 [m. 928] senesinde vefât etdi. Bir de Muhammed bin 

Sa’îd vardır ki, Endülüsde tevellüd, 549 [m. 1155] senesinde Mısrda vefât etdi. Mâlikî 

idi. Nahv âlimi idi. 478, 1011. 

467 — İBNİ TEYMİYYE: Ahmed bin Abdülhalîm Harrânî, Şâmda hanbelî fıkh 

ve hadîs âlimi idi. 661 [m. 1263] de Harrânda tevellüd, 728 [m. 1328] de Şâmda 

kal’ada habsde iken, hastalanarak vefât etdi. Çok kitâb yazdı. Şî’îleri ve eski Yûnân 

felesoflarını red etdi. Ehl-i sünnete uymıyan yazılarından dolayı Mısrda iki def’a 

habs edildi. (El-ubûdiyyet) kitâbında, Allahü teâlânın ismini zikr etmenin bid’at 

ve dalâlet olduğunu bildirmekde ve tesavvuf âlimlerine çirkin iftirâlar yapmakdadır. 

Bu kitâbını, Pâkistânda Sadrüddîn sâhib isminde bir vehhâbî, urdu diline terceme 

etmiş ve 1401 [m. 1981] de, (Hakîkat-i ubûdiyyet) ismi ile neşr edilmişdir. Merdan 

şehrinin kâdısı, allâme Habîb-ül-Hak Permûlî, buna bir reddiyye yazarak, (Zikrullah) 

ismi ile neşr eylemişdir. Bu reddiyyeye Pâkistân âlimleri, takrîzler, tasdîkler 

yazmışlardır. İbni Teymiyyeden önce vefât etmiş olan, Tâcüddîn Ahmed ibni 

Atâullah İskenderânînin (Miftâh-ul-felâh fî-zikrillah) kitâbı da, bu iftirâları, kuvvetli 

delîllerle, vesîkalarla red etmekdedir. Allâme İbni Hacer-i Mekkî hazretleri 

(Fetâvâ-yı hadîsiyye) kitâbında, buna, (Allahü teâlânın, sapıtmasına ilmini sebeb 

etdiği kimsedir) buyurdu. Câmi’ul-ezherdeki hanefî âlimlerinden Muhammed 

Bahîtin (Tathîr-ül-füâd min-denisil i’tikâd) kitâbı ve (Et-Tevessülü bin Nebî ve bis- 

Sâlihîn) ve (Şevâhid-ül-hak) ve (Cevâhir-ül-bihâr) kitâbları, İbni Teymiyyenin dalâlete 

düşdüğünü vesîkalarla isbât etmekdedirler. İlk iki kitâb, 1396 [m. 1976] senesinde, 

İstanbulda, ofset yolu ile basdırılmışdır. İkinci kitâb (Berâet-ül-Eş’ariyyîn) 

adı ile Şâmda basılmışdır. (Cevâhir)in bu kısmı, (En-ni’met-ül-kübrâ) mevlid 

kitâbına ek olarak, İstanbulda basdırılmışdır. (Essırât-ul-müstekîm) kitâbında, 

Abdüllah ibni Abbâs gibi büyük sahâbîleri tekfîr etdiği (Keşfüzzünûn)da yazılıdır. 

Hindistândaki büyük âlimlerden Muhammed Abdül’azîz Ferhârevî, (Nebrâs) 

– 1116 –

ismindeki, şerh-i Akâid şerhınin hâşiyesi, yüzonaltıncı sahîfesinde diyor ki: İbni 

Hacer Askâlânî, (Ed-dürer-ül-kâmine)de diyor ki, (İbni Teymiyye, kabrin-Nebîyi 

“sallallahü aleyhi ve sellem” ziyâret için sefere çıkmak harâmdır dedi. Alî “radıyallahü 

anh” îmân etdiği zemân çocuk olduğu için müslimânlığı sahîh olmadı dedi. 

Osmân ibni Affân “radıyallahü anh”, malı çok severdi dedi. (Sünen) kitâblarındaki 

hadîslerden za’îf olanları bile red etdi. Âlimler, bunun hakkında ihtilâf etdiler.) 

Onu övenlerden, imâm-ı Zehebî bile, (O da insandır. Günâhları, hatâları 

elbet olacakdır) dedi. Allâme Ahmed ibni Hacer-i Mekkî (El-cevher-ül-munzam)da 

diyor ki, (İbni Teymiyye öyle bir kimsedir ki, bozuk sözlerine ve çürük vesîkalarına, 

büyük âlimler cevâb vermişler ve düşüncelerinin çirkinliğini ortaya koymuşlardır. 

[Şâm, Mısr ve Kudüsde kâdîlık yapmış olan şâfi’î fıkh ve hadîs âlimlerinden 

Muhammed] İzz-ibni Cemâ’a, onun için, Allahü teâlânın dalâlete sürüklediği, 

azdırdığı ve zillet gömleği giydirdiği kimsedir. İslâm âlimlerine ve bilhâssa Hulefâ-i 

râşidîne karşı ahmakca i’tirâzlarda bulunmuşdur demişdir. Aklı noksan 

olan kimsede irfân bulunur mu?). İmâm-ı Ebül-Hasen Sübkî diyor ki, (İbni Teymiyye, 

ilmi aklından çok olan bir kimsedir. Ona Şeyh-ul-islâm diyenin kâfir olacağını 

söyliyenler vardır.) Celâlüddîn-i Devânî (Akâid-i Adudiyye şerhı)nde diyor 

ki, (İbni Teymiyyenin ba’zı kitâblarında, Arş kadîmdir dediğini gördüm.) 

Celâlîye yapılan hâşiyede, (İbni Teymiyyenin sapık sözleri haddi aşınca, Kâhirede 

Kal’a-i Cebelde, Kadilkudât Zeynüddîn-i Mâlikî başkanlığında, derin âlimler 

toplandı. İbni Teymiyye bunlara cevâb veremedi. Yediyüzbeş senesi idi. Habsine 

karâr verildi. Şâmda ve başka yerlerde, (İbni Teymiyyeye uyanın malı ve canı halâldir) 

denildiği (Mirâtül-cenân)da yazılıdır. Yediyüzyedide tevbe edip, serbest bırakıldı. 

Sözünde durmadı. Tekrâr habs edildi. Yine tevbe etdi. Şâmda yerleşdi.) 

Nebrâsın hâşiyesinden terceme temâm oldu. İbni Teymiyyenin (Kazâ nemâzı kılmak 

lâzım değildir. Her hayrlı iş kazâ nemâzı olur) sözü, dalâletinin büyük şâhididir. 

Büyük âlim Cemâlüddîn Muhammed Muzcâcî, (Hidâyet-ül-hâlik) kitâbında, 

Muhyiddîn-i Arabî hazretlerini medh ve müdâfe’a ve İbni Teymiyyeyi red ve ibtâl 

etmekdedir. Bu kitâb, İstanbulda Süleymâniyye umûmî kütübhânesinde, Vehbî 

efendi kısmında altıyüzkırkaltı [646] numarada mevcûddur. 

İbni Teymiyye, Ehl-i sünnet âlimlerinin büyüklüğünü anlamamış, tesavvufu inkâr 

etmiş, Ehl-i sünnetden ayrılmışdır. Kitâbları, kendilerine (Selefiyye)ci diyen 

mezhebsizlere kaynak olmakdadır. Mezhebsizler, onu övmekde, islâm müceddidlerinin 

pîri demekdedirler. İbni Teymiyyenin şakî ve dalâletde olduğu (Seyf-ül-Cebbâr) 

ve fârisî (Ta’lîm-üs-sübyân)da da yazılıdır. Abdürrâzık pâşa diyor ki, (Vehhâbîlik, 

bir bakımdan ibni Teymiyyeye bağlı olduğu gibi, son asrın islâm müceddidi 

bilinen Muhammed Abdühdeki dinde reform fikrleri de, bir bakımdan, ibni 

Teymiyyeye bağlıdır.) Abdürrâzık pâşa, 1366 [m. 1946] da öldü. Hocası Abdühün 

ve yardımcısı Reşîd Rızânın Câmi’ul-ezherde yaydıkları yıkıcı fikrleri yerleşdirmek 

için uğraşmaları başarısız kaldı. Sudândaki mâlikî âlimlerinden Tâhir Muhammed 

Süleymân, (Zahîretül-fıkhil-kübrâ) kitâbında diyor ki, (İbni Teymiyyenin sözlerinin 

kıymeti yokdur. O, dalâletdedir ve müslimânları dalâlete sürüklemekdedir. 

Müslimânların icmâ’ından ayrılmış, bid’at yolunu tutmuşdur. İslâm âlimleri, 

onun dalâletde [sapık] olduğunu, sözbirliği ile bildirdi. Kutbüd-Berdîrî, (Şerh-i 

Muhtasar)da, bunu uzun yazmakdadır). (Zahîre)nin ikinci baskısı, 1409 [m.1989]da 

yapılmışdır. Dâl ve mudil olduğu, (Sâvî tefsîri) 107.ci sahîfesinde de yazılıdır. 

Dahâ çok bilgi almak için ikinci kısmda, onyedinci maddeyi ve (Fâideli Bilgiler) 

kitâbını okuyunuz! 

Yukarıda adı geçen, bid’at sâhibi Ahmed ibni Teymiyye ile Ehl-i sünnet olan Fahrüddîn 

Muhammed bin Ebilkâsım ibni Teymiyyeyi birbiri ile karışdırmamalıdır. Bu, 

542 [m. 1146] de Harrânda tevellüd ve 621 [m. 1223] de vefât etmişdir. Hanbelî fıkh 

– 1117 –

kitâbı ve tefsîri vardır. 58, 131, 262, 272, 280, 310, 348, 349, 408, 419, 442, 447, 448, 450, 

453, 454, 459, 461, 462, 463, 467, 469, 482, 490, 491, 492, 494, 496, 497, 498, 499, 531, 1011, 

1077, 1092, 1102, 1115, 1127, 1136, 1148, 1168, 1179, 1181, 1183, 1184, 1192, 1194, 1198. 

468 — İBNİ VERDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Zeyneddîn Ömer ibni Verdî 

Halebî, edîb ve Şâfi’î fıkh âlimidir. 688 [m. 1289] de tevellüd, 749 [m. 1348] da Halebde 

vefât etdi. (Lâmiyye) kasîdesi meşhûrdur. 1136. 

469 — İBNÜRRÜŞD: Kâdî Muhammed bin Ahmed ibnürrüşd, âlim değil, Endülüsde 

yetişen bir felesof idi. 514 [m. 1120] de Kurtubada tevellüd, 595 [m. 1198] 

de Merrâküşde vefât etmişdir. Çok kitâb yazdı. Kitâbları latinceye terceme edilmişdir. 

Fransız (Ernest Renan), bunun hayâtını, fikrlerini yazmış, bu kitâbı üçüncü 

olarak 1272 [m. 1856] de Pârisde basılmışdır. Din bilgilerini, kendi görüşüne göre 

anlatmış, imâm-ı Gazâlîye karşı, felsefecileri müdâfe’ada bulunmuşdur. Ehl-i 

sünnet âlimi olan Muhammed İbnürrüşd, bunun dedesi idi. 462, 463, 532, 1103. 

470 — İBN-ÜS-SAKKÂ: 982. ci sırada Yûsüf Hemedânî ismine bakınız! 

471 — İBRÂHÎM “aleyhisselâm”: Muhammed aleyhisselâmın dedelerindendir. 

Ondan sonra, Peygamberlerin en üstünüdür. Halîlullahdır. İshak aleyhisselâmın 

babasıdır. İshak aleyhisselâmın annesi Sârâ idi. İsmâ’îl aleyhisselâmın da babasıdır. 

Bunun annesi Hâcer idi. İbrâhîm aleyhisselâmın babası, Târuh adında bir 

mü’min idi. Kâfir olan Âzer, üvey babası ve amcası idi. Irâkda, eskiden hükûmet 

süren Geldânîler yıldızlara tapardı. Cenâb-ı Hak, bunlara İbrâhîm aleyhisselâmı 

peygamber olarak gönderdi. Ona on suhûf [forma] indirdi. Bunlar Süryânî konuşurdu. 

Süryânî yazısı, islâm yazısına benzemekdedir. Başşehrleri Bâbil idi. İnanmadılar. 

Başları olan Nemrud, onu ateşe atdı. Ateş, onu yakmadı. İbrâhîm “aleyhisselâm”, 

kardeşinin oğlu Lût “aleyhisselâm” ile amcasının kızı ve zevcesi Sârâyı 

ve kendisine inananları alıp önce Şâma, sonra Mısra ve oradan Ken’ân iline gitdi. 

İsmâ’îl “aleyhisselâm” ile birlikde Kâ’be-i mu’azzamayı yeniden yapdılar. 

Yüzyetmişbeş yaşında vefât edip, Kudüsde Halîlürrahmân civârına defn edildi. 30, 

343, 354, 356, 364, 373, 375, 379, 386, 387, 389, 390, 391, 420, 482, 488, 677, 683, 740, 

757, 769, 779, 988, 1079, 1110, 1122, 1123, 1130, 1139, 1154, 1182. 

472 — İBRÂHÎM “radıyallahü anh”: Resûlullahın oğullarının üçüncüsü ve 

bütün çocuklarının sonuncusudur. Herakliüsun Mısr vâlîsi olan Mukavkasin hediyye 

gönderdiği Mâriyenin oğludur. Hicretin sekizinci [8] senesi tevellüd edip, birbuçuk 

yaşında iken, vefât etdi. Hasta iken, Resûlullah kucağına alıp mubârek gözlerinden 

yaş akardı. Vefâtı için güneş tutuldu dediler. Resûlullah “sallallahü aleyhi 

ve sellem” bunu işitince, (Ay ve güneş Allahü teâlânın varlığını ve birliğini gösteren 

iki mahlûkudur. Kimsenin ölmesi, kalması ile tutulmazlar. Onları görünce 

Allahı hâtırlayınız!) buyurdu. İbrâhîm vefât edince, (Yâ İbrâhîm! Ölümüne çok 

üzüldük. Gözlerimiz ağlıyor, kalbimiz sızlıyor. Fekat, Rabbimizi gücendirecek birşey 

söylemeyiz) buyurdu. Mâriye hâtun müslimân olup, hicretin onaltısında Medînede 

vefât etdi. Cenâze nemâzını Ömer “radıyallahü anh” kıldırdı. 329, 453. 

473 — İBRÂHÎM AĞA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Üçüncü Murâd hânın bâbüsse’âde 

ağasıdır. Haydarpâşa ile Koşuyolu arasında bir mescidi vardır. 988 [m. 

1580] senesinde yapılmışdır. Sürre alayları hacca giderken, burada veda’laşırlardı. 

474 — İBRÂHÎM BİN ABDÜLLAH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İmâm-ı Hasenin 

soyundandır. Halîfe olmak istedi. Mensûr askeri ile yapdığı savaşda 145 [m. 

763] senesinde şehîd edildi. 444. 

475 — İBRÂHÎM BİN EDHEM: Belh pâdişâhının veyâ kızının oğludur. Babası 

Edhemdir. Ömerül-Fârûk neslindendir. Şâmda Çeştiyye Evliyâsının büyüklerindendir. 

[96] da tevellüd, 162 [m. 779] senesinde vefât etdi. 73, 644, 677, 687, 787, 

788, 789, 909, 1112. 

– 1118 –

476 — İBRÂHÎM BİN ŞEYBÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Kazvinlidir. Sôfiyye-i 

aliyyedendir. İbrâhîm-i Havvâsın arkadaşı idi. 337 [m. 949] de vefât etdi. 

477 — İBRÂHÎM HAKKI “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sôfiyye-i aliyyedendir. 

Erzurumda, Hasen kal’a kasabasında tevellüd, 1195 [m. 1781] senesinde Si’ridde, 

Tilloda vefât etdi. Kâdirî idi. Fakîrullah İsmâ’îl Tilevînin halîfesidir. (Ma’rifetnâme) 

kitâbı ve 1263 [m. 1846] de divânı basılmışdır. 187, 541. 

478 — İBRÂHÎM HÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sultân İbrâhîm, İslâm halîfelerinin 

seksenüçüncüsü ve Osmânlı pâdişâhlarının onsekizincisidir. Birinci 

Ahmed hân ile Mâh-ı peyker kösem Sultânın oğludur. Binyirmidörtde tevellüd etdi. 

Binkırkdokuz 1049 [m. 1640] da halîfe oldu. 1058 [m. 1648] de şehîd edildi. Girid 

adasının fâtihidir. Dînine çok bağlı olduğu için, kâfirler, bunu çok kötülediler. 

Yalan hikâyeler uydurdular. Gençleri aldatdılar. Onyedinci sırada, Abdülhamîd 

hân (I) ismine bakınız! 1062, 1132, 1144, 1184. 

479 — İBRÂHÎM-İ HAVVÂS “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Cüneyd-i Bağdâdînin 

eshâbından idi. 291 [m. 903] de Rey şehrinde câmi’de vefât etdi. Babası İsmâ’îldir. 

Havvâs, hurma yaprağından, zenbil dokuyucu demekdir. 685, 686. 

480 — İBRÂHÎM-İ MÜTEFERRİKA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Macar iken 

islâm dînini tercîh etmiş, müslimân olmuşdur. [1139] da ruhsat alıp, metal harfler 

dökerek ilk islâm matba’asını kurmuşdur. En önce (Vankuli) lügatini basdı. İlm 

ve fen adamı idi. Latinceden tercemeleri ve fennî kitâbları vardır. 1158 [m. 1744] 

senesinde vefat etdi. 542. 

481 — İBRÂHÎM-İ NEHA’Î “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Fıkh âlimlerindendir. 

Hammâdın hocası idi. Hammâd da, imâm-ı a’zam Ebû Hanîfenin hocası idi. 96 [m. 

715] senesinde Kûfede vefât etdi. 211, 268, 439, 1077, 1106. 

482 — İBRÂHÎM PÂŞA (Dâmâd) “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Bosnalıdır. 991 

[m. 1582] de Mısr vâlîsi oldu. Derezîleri terbiye etdi. 992 [m. 1583] de sultân 

üçüncü Murâdın dâmâdı oldu. 1004 [m. 1595] de sultân üçüncü Muhammedin 

sadr-ı a’zamı [Başvekîli] oldu. 1010 [m. 1601] senesinde vefât etdi. Şâhzâde câmi’i 

şerîfi yanındaki türbededir. 487. 

483 — İBRÂHÎM PÂŞA (Dâmâd) “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Nevşehrlidir. 

Üçüncü Ahmed hânın dâmâdı ve sadr-ı a’zamı idi. 1143 [m. 1730] de, patrona Halîl 

ısyânında şehîd edildi. Şâhzâde başında yapdırmış olduğu mescid yanındadır. 

Çengelköyünde, kuleli lisesi önündeki câmi’i İbrâhîm pâşanın dâmâdı, kaptan-ı deryâ 

Kaymak Mustafâ pâşa 1137 [m. 1724] de yapdırdı. 1143 [m. 1730] de patrona Halîl 

ısyânında şehîd edildi. Divân yolunda Parmakkapı Kara Mustafâ pâşa medresesi 

kabristânındadır. Üsküdârda (Kaptan pâşa câmi’i)ni de 1140 [m. 1727] da bu 

yapdırmışdır. 1092, 1100. 

484 — İBRÂHÎM PÂŞA (Kavalalı) “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Mehmed Alî pâşanın 

büyük oğlu idi. 1204 [m. 1789] de Kavalada tevellüd, 1265 [m. 1848] de Mısrda 

vefât etdi. Cidde vâlîsi oldu. Sultân Mahmûd hânın emri ile vehhâbîlerle harb etdi. 1233 

[m. 1818] sonunda, başşehrleri Der’iyyeyi aldı. Vehhâbîler, sonra Riyâdı hükûmet merkezi 

yapdılar. Sonra Mora isyânını basdırdı. 1247 [m. 1831] de de sultân ikinci Mahmûda 

ısyân ederek Sûriyeyi aldı. Kütahyaya kadar geldi. 1248 [m. 1832] de Sûriye ve 

Adana, Mısra verildi. 1264 [m. 1847] de tekrâr ısyân etdi ve ilerledi ise de, İngiltere 

işe karışıp Sûriyeyi Osmânlılara bırakdı. 1262 [m. 1845] de, babası Mısrın idâresini buna 

bırakdı. 1265 [m. 1848] de halîfeden, müstekıl vâlî demek olan (Hidîv) unvânını aldı 

ise de, o senede babasından birkaç ay evvel vefât etdi. Yerine Tosun pâşanın oğlu 

birinci Abbâs hidîv oldu. Bu da 1271 [m. 1854] de vefât edince, yerine İbrâhîm pâşanın 

oğlu Sa’îd pâşa geçdi. Sa’îd pâşa 1238 [m. 1822] de tevellüd etdi. Süveyş kanalını 

ve Port Sa’îd şehrini yapdırdı. 1280 [m. 1863] de vefât etdi. Yerine kardeşi İsmâ’îl 

pâşa hidîv oldu. Onyedinci [17] sırada Abdülhamîd hân (I) adına bakınız! 1062. 

– 1119 –

485 — İDRÎS “aleyhisselâm”: Şît aleyhisselâmın torunlarındandır. Allahü teâlâ, 

buna otuz sahîfe [forma] gönderdi. Eski Yunânlıların Hermens dedikleri 

kimse ve dahâ sonraki felesofları, fizik, kimyâ ve tıb bilgilerini, İdrîs aleyhisselâmın 

kitâbından çaldılar. Kalem ile kitâblar yazan ve iğne ile dikiş diken budur. Dahâ 

önce, deriden elbise giyilirdi. Diri olarak göke kaldırıldı. 79, 81, 356, 482, 525, 

737, 1157. 

486 — İLYÂS: Resûlullahın onyedinci babasıdır. Kâ’beye sel basınca ye’se 

düşdüğü için İlyâs denildi. Kâ’beye kurban kesmek bundan kalmışdır. Hac yaparken 

belinde Resûlullahın tekbîr, telbiye sesini işitirdi. 390. 

487 — İMÂD İBNİ KESÎR: Ebül-fidâ İsmâ’îl bin Ömer 774 [m. 1372] de vefât 

etdi. Şâfi’îdir. Dörtyüzelliikinci sırada, İbni Kesîr ismine bakınız! 887. 

488 — İMÂDÜDDÎN-İ ZENGÎ: Atabek sultânlarından üçünün ismidir. Birincisi, 

Mûsulda ve Halebde hükûmet süren Atabek devletinin kurucusudur. Selçuk 

hükümdârı sultân Mahmûd bin Muhammed bin Melikşâhın Mûsulda vâlîsi iken 521 

[m. 1127] de Halebi aldı. 524 [m. 1130] de Haçlılarla harb edip gâlib geldi. Ondokuz 

yıl hükûmet sürüp 540 [m. 1146] senesinde vefât etdi. Mülkü ikiye ayrıldı. Oğlu 

Nûreddîn Mahmûd Zengî Haleb sultânı oldu. Diğer oğlu, Kütbüddîn Mevdûd, 

Mûsul sultânı oldu. İkinci İmâdüddîn bin Kutbüddîn Mevdûd Zengînin babası, 

beşyüzaltmışbeş [565] de ölünce, kardeşi Seyfüddîn bin Kutbüddîn, sonra diğer 

kardeşi İzzeddîn Mes’ûd, Mûsul sultânı, İmâdüddîn de Sincâr sultânı oldular. 

Haleb sultânı İsmâ’îl Sâlih bin Nûreddîn beşyüzyetmişyedi [577] de vefât edince, 

İmâdüddîn Haleb sultânı oldu. Beşyüzdoksaniki [592] de vefât edince, yerine oğlu 

Kutbüddîn Muhammed geçdi. İzzeddîn Mes’ûd beşyüzseksendokuz [589] da vefât 

edince, oğlu Nûreddîn Arslan Şâh, Mûsul sultânı oldu. Bedreddîn Lülü, bunun 

kölesi idi. Bu da altıyüzyedi 607 [m. 1210] de vefât edince, yerine oğlu Kahir İzzeddîn 

Mes’ûd geçdi. Bu da altıyüzonyedi 617 [m. 1220] senesinde vefât etdi. Yerine 

oğlu ikinci Arslan Şâh geçdi. Bu on yaşında olduğundan, Lülü idâreyi eline 

aldı. Az zemânda Arslan Şâh ölünce, oğlu üçüncü İmâdüddîn, Nusaybin ve Hakkârîde 

sultân oldu. İmâdüddînin zevcesi, Erbil hâkimi Muzafferüddîn Ebû Sa’îd 

Kükbûrînin kızı idi. Kükbûrî, mevlid cem’ıyyetleri yapmakla meşhûrdur. Bunun 

zevcesi Rabî’a hâtun, Salâhuddîn-i Eyyûbînin hemşîresi idi. İmâdüddîn ile birleşerek 

Bedreddîni mağlûb etdiler. İmâdüddînin mülkü genişledi. Bedreddîn Lülü 

şeyh Hasen-i Yezîdî üzerine gönderildi. Yezîdîler dağıldı. 489. 

489 — İMÂM-I RABBÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed bin Abdülehad, 

derin âlim, büyük Velî idi. Müctehid idi. İslâm âlimlerinin gözbebeğidir. Tesavvuf 

bilgilerinin mütehassısı idi. Âlimlerin önderi, Velîlerin baş tâcı idi. (Mektûbât) kitâbı, 

üç cild olup, beşyüzotuzaltı mektûbunun toplanmasından meydâna gelmişdir. 

Kelâm, fıkh bilgilerini ve Resûlullahın güzel ahlâkını açıklıyan bir deryâdır. 

Bu deryâdan inci mercan çıkarmak, ancak usta dalgıclara nasîb olur. Fârisî aslı Hindistânda 

ve Efganistânda basılmış ise de, 1392 [m. 1972] senesinde Pâkistânda basılmış 

olanı pek nefîsdir. Bu fârisî baskının, foto-kopisi 1397 [m. 1976] senesinde, 

İstanbulda Hakîkat Kitâbevi tarafından gâyet nefîs olarak basdırılmışdır. Birinci 

cildi türkçeye terceme edilerek (Mektûbât Tercemesi) adı ile basdırıldı. Fârisî 

el yazması, İstanbul Bâyezîd kütübhânesinde [1790] sayıda ve Süleymâniyyenin çeşidli 

kısmlarında vardır. 971 [m. 1563] de Hindistânda, Serhend şehrinde tevellüd 

etdi. Ömrünün sonuna doğru, mezhebsizlerin iftirâları üzerine, 1027 senesinde Selîm 

şâh tarafından Gwaliyar şehrinde habs edildi. [1029] da çıkarıldı. Bin rupye ihsân 

olunup, iki sene dahâ askerde kaldı. Kış aylarında nefes darlığı olurdu. [1624] 

Kanûn-ı evvel [aralık] ayının onuncu ve binotuzdört 1034 Safer ayı yirmidokuzuncu 

salı günü, Serhendde vefât etdi. Evinin yanına defn edildi. Efganistân pâdişâhı 

Şâh-i zemân, imâm için büyük ve çok san’atli bir türbe yapdırdı. İki oğlu Muhammed 

Sâdık ve Muhammed Sa’îd de bu türbededirler. Şâh-i zemân, on metre 

– 1120 –

uzakdaki türbede zevcesi ile birlikdedir. 

(Mektûbât) kitâbını Muhammed Murâd-ı Kazânî fârisî dilinden arabîye terceme 

etmişdir. Bundan seçilen yüzdoksandört ve fârisî (Mektûbât)dan seçilen yüzelliüç 

mektûb (Müntehabât) adı ile iki kitâb hâlinde basdırılmışdır. İmâm-ı Rabbânî 

hazretlerinin hâl tercemesi, Muhammed Hâşim-i Keşmî tarafından fârisî olarak 

yazılmış, buna (Berekât) veyâ (Makâmât-i Ahmediyye) ve (Zübde-tül-makâmât) 

denilmişdir. Muhammed Ma’sûm-i Fârûkînin torununun oğlu olan Gulâm Muhammed 

Ma’sûmun torununun torunu hâce Muhammed Fadlullah, (Umde-tülmakâmât) 

adındaki fârisî kitâbında, dedelerinin hayâtlarını uzun bildirmekdedir. 

1397 de Kâbilde ve 1416 [m.1996] da İstanbulda basılmışdır. 99.cu sahîfesinde diyor 

ki, (İmâm-ı Rabbânînin ondördüncü dedesi Şihâbüddîn Alî Ferrûh Şâh, Gaznevî 

sultânlarının Kâbil vâlîsi idi. Gaznevî hükûmeti yıkılınca, Kâbilde hükûmet reîsi 

oldu. Birkaç sene sonra, hükûmeti terk ederek, tesavvufda çalışarak büyük velî 

oldu. Kâbil civârında medfûndur. Mahdûm-ı cihâniyân seyyid Celâlüddîn-i Buhârî 

Buhârâdan Hindistâna gelirken, dâmâdı ve halîfesi olan imâm-ı Refî’üddîni berâber 

getirdi. İmâm-ı Refî’üddîn, imâm-ı Rabbânînin altıncı ceddidir. Delhî sultânı 

Firûz Şâhın emri ile, ormanlık olan Serhendi şehr hâline koydu. Şehr hâricindeki 

türbededir. İmâm-ı Rabbânînin valîdesi de burada medfûndur). Hakîkat Kitâbevinin 

İstanbulda neşr etdiği (Documents of the Right Word) kitâbında, ingilizce 

olarak yazılıdır. Muhammed Fadlullah, [1238] de Kandihârda vefât etdi. Bedrüddîn-i 

Serhendînin fârisî (Hadarât-ül-kuds) kitâbında da, hâl tercemesi uzun yazılıdır. 

Bu kitâb 1391 [m. 1971] de Pâkistânda çok güzel basılmışdır. İstanbul Bâyezîd 

kütübhânesinde [1788] sayıda el yazısı ile vardır. Hâce zâde Ahmed Hilmi efendinin 

İstanbulda [1318] de basılan türkçe (Hadîka-tül-evliyâ) kitâbı da, İmâm-ı Rabbânînin 

ve üstâdlarının hayâtlarını ve kerâmetlerini uzun bildirmekdedir. 

Şâh-ı Dehlevî Gulâm Alî Abdüllah “kuddise sirruh”, talebesinin büyüklerinden 

mevlânâ Hâlid-i Bağdâdîye “kuddise sirruh” gönderdikleri bir mektûbda, Mevlânânın 

derece ve fazîletlerini uzun uzun anlatdıkdan sonra, İmâm-ı Rabbânî “kuddise 

sirruh” hakkında şöyle buyuruyor: (Âlimler ve ârifler söylemişler ve yazmışlardır 

ki, imâm-ı Rabbânîyi sevenler, mü’min ve müttekî olanlardır. Sevmiyenler 

de, münâfık ve şakîlerdir. İslâm memleketleri hazret-i Müceddidin feyz ve nûrları 

ile doldu. Bütün müslimânlara, hazret-i Müceddidin “rahmetullahi aleyh” 

ni’metlerine şükr ve hamd etmesi vâcib oldu.) Başka bir mektûbunda, (İnsanda bulunabilecek 

her kemâli, her üstünlüğü, Allahü teâlâ, İmâm-ı Rabbânî hazretlerine 

vermişdir. Vermediği yalnız Peygamberlik makâmı kalmışdır) demiş ve aşağıdaki 

rubâ’îyi yazmışdır: 

Her letâfet ki, nihân bûd pes-i perde-i gayb, 

heme der sûret-i hûb-i tû ıyân sâhte end, 

Herçi ber safha-i endîşe keşed kilk-i hıyâl, 

şekl-i matbû’i tû zîbâ-ter ezân sâhte end. 

1394 [m. 1974] senesinde, Pâkistânın Şeyhûfûre şehrinde, Urdu dili ile basılmış 

olan (Meslek-i Müceddid) kitâbında ve (El-Hadâik-ul-verdiyye) kitâbında da, 

imâm-ı Rabbânî hazretlerinin hâl tercemesi yazılıdır. Bu iki kitâbdaki hâl tercemeleri 

bir arada olarak, 1396 [m. 1976] senesinde, İstanbulda ofset yolu ile basdırılmışdır. 

(Hak Sözün Vesîkaları)nda da çok güzel yazılıdır. 

Muhammed bin yâr Muhammed Burhânpûrînin (Atıyyet-ül-vehhâb El-fâsılatü 

beynel-hakkı vessavâb firreddi alelmu’terıdı aleşşeyhi Ahmed-el-Fârûkî) kitâbında 

kerâmetleri yazılıdır. Bu kitâb, arabî mektûbâtın üçüncü cildi hâşiyesinde 

basılmışdır. Muhammed beg 1110 [m. 1698] da vefât etdi. 

İmâm-ı Rabbânînin fârisî (Redd-i revâfıd) kitâbı ve türkçe tercemesi ve (İsbâtün-nübüvvet) 

ve (Mebde ve me’âd) kitâbı İstanbulda neşr edilmişdir. (Âdâb-ül- 


mürîdîn), (Ta’lîkât-ül-avârif), (Tehlîliyye), (Şerh-ı rubâ’ıyyât-i Abd-il-Bâkî), 

(Me’ârif-i ledünniyye), (Mükâşefât-i gaybiyye) ve başka eserleri de vardır. (Çehl 

hadîs-i mubârek) risâlesi, (Mükâşefât) kitâbının sonunda basılmışdır. 9, 10, 11, 16, 

20, 33, 43, 50, 70, 78, 84, 120, 125, 135, 148, 215, 263, 280, 282, 314, 365, 372, 398, 

400, 404, 419, 438, 462, 509, 510, 604, 646, 713, 720, 741, 742, 761, 765, 768, 771, 772, 

776, 777, 785, 852, 909, 911, 915, 918, 920, 921, 922, 923, 931, 935, 936, 947, 950, 952, 

953, 956, 958, 962, 969, 973, 980, 993, 996, 1002, 1048, 1049, 1052, 1053, 1055, 

1057, 1060, 1061, 1063, 1064, 1067, 1072, 1073, 1086, 1106, 1108, 1111, 1116, 1129, 

1134, 1141, 1142, 1144, 1145, 1146, 1147, 1148, 1149, 1154, 1163, 1165, 1167, 1182, 

1195. 

490 — İMÂM-ÜL-HAREMEYN: İki dânedir. Biri, hanefî âlimlerinden Ebû 

Muzaffer Yûsüf Cürcânîdir. İkincisi, Abdülmelik bin Abdüllah Nîşâpûrî olup, Şâfi’î 

hadîs ve fıkh âlimidir. [419] da Nîşâpûrda tevellüd ve 478 [m. 1085] de orada 

vefât etdi. Uzun zemân Bağdâdda, Mekkede ve Medînede bulundu. Vezîr Nizâmül-mülk 

bunun için Nîşâpûrda medrese yapdı. 465, 633, 747. 

491 — ÎSÂ “aleyhisselâm”: İnsan idi. Peygamber idi. Allahü teâlâ, Onu babasız 

yaratdı. Annesi hazret-i Meryem, Hunnenin kızı idi. Hunne, Imrânın hem 

üvey kızı, hem zevcesi idi. Kudüsün Beyt-i Lahm kasabasında tevellüd etdi. Annesi 

yirmi yaşında idi. Rum Kayserinin Şâmda vâlîsi olan Herdüs, babasız doğduğu 

için, ikisini öldürmek istedi. Meryemin amcası oğlu Yûsüf Neccar, bunları 

Mısra götürdü. Oniki sene sonra, Herdüsün öldüğünü haber alınca, Şâmın Nâsıra 

kasabasında cebel-i Halîl köyüne getirdi. Otuz yaşında Peygamber oldu. Otuzüç 

yaşında, diri olarak göke kaldırıldığı, bütün islâm kitâblarında yazılıdır. Kendisine 

az kimse inandı. Kıyâmet yaklaşınca Şâmda, Ümeyye câmi’i minâresine inecek, 

evlenecek, çocukları olacak, hazret-i Mehdî ile buluşacak, kırk sene yaşayıp, 

Medînede vefât edip, Hucre-i se’âdete defn edilecekdir. Allahü teâlâ, buna (İncîl) 

kitâbını gönderdi. İncîlde Allahü teâlânın bir olduğu, Îsâ aleyhisselâmın, Allahın 

kulu ve Peygamberi olduğu, âhır zemânda, Ahmed isminde bir Peygamber 

geleceği yazılı idi. Bolüs [Pavlos] isminde bir yehûdî, Îsevî görünüp, Havârîler arasına 

karışdı. Îsâ aleyhisselâmdan sonra, ilk işi, hakîkî İncîli yok etmek oldu. Havârîlerden 

olan Barnabas, Îsâ aleyhisselâmdan gördüklerini ve işitdiklerini doğru 

olarak yazdı ise de, Bolüs bunun yayılmasına mâni’ oldu. Dahâ sonra, bozuk İncîl 

kitâbları her yere yayıldı. Kitâbın sonundaki ism cedvelinde Barnabas ismine 

bakınız! Şimdi elde bulunan İncîller birbirlerine benzemiyor. Katolikler, ortodokslar 

ve protestanlar, hep başka başka İncîller okuyorlar. Birbirlerini beğenmiyorlar. 

Îsâ aleyhisselâm kendisine inananlar arasından oniki kişiyi seçdi. Bunlara 

(Havârî) denir. Yehûdîlerin çoğu inanmadı. Kendisine ve annesine çok kötü şeyler 

söylediler. Îsâ aleyhisselâm göke çıkarıldıkdan kırk sene sonra, Romalılar 

Kudüse hücûm etdi. Yehûdîlerin çoğunu öldürdü, bir kısmını da esîr etdiler. Şehri 

yağma etdiler. Kitâblarını yakdılar. Yehûdîler, sonra hakîr, zelîl oldular. 22, 36, 

38, 42, 43, 49, 57, 62, 63, 106, 256, 327, 334, 355, 356, 358, 369, 370, 371, 372, 379, 

388, 389, 411, 482, 484, 485, 486, 488, 490, 501, 545, 564, 570, 695, 740, 761, 770, 775, 

783, 788, 919, 920, 1044, 1079, 1080, 1097, 1102, 1108, 1109, 1110, 1128, 1130, 

1133, 1134, 1135, 1136, 1151, 1155, 1161, 1189, 1190, 1191, 1192, 1194. 

492 — İSHAK “aleyhisselâm”: İbrâhîm aleyhisselâmın ikinci oğludur. İshak, (gülüyor) 

demekdir. Annesi Sârânın gençlikde çocuğu olmamışdı. İhtiyârlıkda, çocuğu 

olacağı, Allah tarafından müjdelenince, şaşırıp güldüğü için oğluna bu ism verilmişdi. 

Bunun da, İys ve Ya’kûb adında iki oğlu oldu. 389, 740, 1118, 1190. 

493 — İSHAK BİN RÂHEVEYH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hanefî âlimlerindendir. 

[161] de tevellüd, 233 [m. 848] senesinde vefât etdi. 211. 

494 — İSHAK EFENDİ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Tokatlıdır. Şeyh-ul-islâm 

Mustafâ Sabri efendinin amca zâdesidir. Onun gibi Kayseri medresesinde Divrik- 

– 1122 –

li hâcı Emîn efendiden ders okumuşdur. Hurûfîlerin iç yüzünü bildiren türkçe (Kâşif-ül-esrâr) 

kitâbı ve yetmişiki fırak-ı dâlleyi açıklıyan kitâbı meşhûrdur. 499, 501. 

495 — İSHAK EFENDİ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Harputludur. 1309 [m. 1891] 

de vefât etdi. Hıristiyanlara cevâb olarak, (Dıyâ-ül-kulûb) ve (Şems-ül-hakîka) kitâblarını 

yazmışdır. Birincisi türkce olup, (Cevâb veremedi) ismi ile, ingilizceye terceme 

edilmiş, her iki dilde, Hakîkat Kitâbevi tarafından basdırılmışdır. 

496 — İSKENDER: Üç İskender vardır: 1- Makedonya kralı Filipin oğludur. Mîlâddan 

[356] sene önce tevellüd, [323] sene önce otuzüç yaşında vefât etdi. Onüç 

yaşında Aristonun terbiyesine bırakıldı. Yirmi yaşında hükümdâr oldu. Yunanistânı, 

Îrân ve Anadoluyu aldı. Ayaş yanında Dârâyı esîr aldı. Sûriye ve Mısrı aldı. 

İskenderiye şehrini yapdı. Erbilde Dârâyı ikinci def’a bozguna uğratdı. Dârâ kaçarken 

öldü. Horâsân, Hirât ve Belhi de aldı. Bu zaferleri, ahlâkını bozdu. Zulme 

başladı. İşret ve sefâhetle öldü. 2- İkinci İskender, çok eski Yemen hükümdârı olup, 

birinci İskenderden ikibin sene önce idi. Çine kadar gitmişdi. Adı Münzir idi. 3- 

Üçüncü İskender, Kur’ân-ı kerîmde Zülkarneyn adı ile bildirilen, mubârek bir zâtdır. 

Peygamber veyâ Evliyâdandır. Doğuya ve batıya gitdiği için Zülkarneyn denildi. 

Yâfes soyundan idi. Hızır “aleyhisselâm” bunun kumandanlarından idi ve teyzesinin 

oğlu idi. Birinci ve ikinci İskenderlerden önce idi. Hazret-i İbrâhîm ile görüşdü. 

Düâsını aldı. Avrupa ve Asya kıt’alarının bir kısmına mâlik oldu. Asyanın 

şark şimâlindeki, ya’nî kuzey doğusundaki mü’min türklerin ricâsı üzerine Ye’cûc 

ve Me’cûc kavminden korunmak için büyük dıvar yapdı. Bu sed, iki dağ arasında, 

altı kilometre uzunluğunda, yirmibeş metre genişlik ve yüz metre yükseklikde idi. 

Taş ve demirden yapıldı. Bugün, bilinen Çin seddi başkadır. Ye’cûc ve Me’cûc sed 

arkasında kaldı. Sedden dışarı kalanlar, türklerdir. Târîhler, hattâ ba’zı tefsîrler, 

bu üç İskenderi birbiri ile karışdırmakdadır. 62, 740, 1078. 

497 — İSMÂ’ÎL “aleyhisselâm”: İbrâhîm aleyhisselâmın büyük oğludur. Annesi, 

Fir’avnın hediyye etmiş olduğu Hâcer adındaki câriyedir. Hâceri oğlu ile Kudüsden 

Mekkeye götürdü. Kendi geri döndü. Annesi su ararken, yatan çocuğu tepindi. 

Ayaklarının vurduğu, yâhud Cebrâîl aleyhisselâmın vurduğu yerden Zemzem 

suyu çıkdı. Konuşmağa başlayınca, bunu kesmesi için İbrâhîm aleyhisselâma 

emr verildi. Bıçak buğazını kesmedi. Üzülüp taşa vurdu. Taşı kesdi. Sonra gökden 

gönderilen koçu kurban etdi. Büyüdükde babası ile birlikde Kâ’benin yerini bulup, 

temelinden yapdılar. Sonra, Mekkeye Yemenden Cürhüm kabîlesi gelip yerleşdi. 

Bunlardan kız aldı. Bunlara Peygamber oldu. Bunun dîni, islâmiyyete kadar 

doğru olarak, devâm etdi. Muhammed aleyhisselâmın bütün dedeleri, bunun soyundan 

ve bunun dîninden idi. İsmâ’îl aleyhisselâmın ve vâlidesi hazret-i Hâcerin, 

Kâ’be-i muazzama şimâl dıvarı önündeki Hatîm denilen yerde medfûn oldukları, 

(Dürr-ül-muhtâr)da yazılıdır. 241, 386, 387, 389, 390, 391, 492, 740, 1068, 1070, 1118, 

1128, 1129. 

498 — İSMÂ’ÎL AĞA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Üçüncü Ahmed hân zemânında, 

ellialtıncı Şeyh-ul-islâm idi. Alâiyyelidir. Binyüzotuzaltıda [1136], Fâtih Çarşambasında 

(İsmâ’îl ağa câmi’i)ni yapdırmışdır. Binyüzotuzyedide 1137 [m. 1724] 

de vefât etmişdir. Câmi’in yanındadır. İsmâ’îl ağa mescidi, iki kat olup, eni, boyu 

ve yüksekliği Kâ’benin eni, boyu ve yüksekliği kadardır. 

499 — İSMÂ’ÎL BİN ABDÜLGANÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Nablüslüdür. 

Önce Şâfi’î idi. Sonra Hanefî oldu. 1062 [m. 1652] de vefât etdi. Hanefîde oniki cild 

(Dürer şerhi) ve Şâfi’îde, İbni Hacerin (Tuhfe)sine hâşiyesi vardır. 629, 1061. 

500 — İSMÂ’ÎL HAKKI “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sôfiyye-i aliyyeden, Celvetî 

meşâyıhındandır. 1063 [m. 1652] de Aydosda tevellüd edip, Üsküdarda Atpazarında 

Osmân efendiden hilâfet aldı. 1137 [m. 1725] de Bursada vefât etdi. Çok 

kitâb yazdı. (Kenz-i mahfî)si meşhûrdur. Tütün içmeğe önceleri harâm diyordu. 

– 1123 –

Sonra, mubâh dedi. (Rûh-ul-beyân) tefsîri on cild olup, Beyrutda ve İstanbulda 1389 

da basdırılmışdır. Üsküdârdaki Ahmediyye câmi’inde Cum’a vâ’ızı idi. Bu câmi’i 

[1134] de tersâne emîni Ahmed ağa yapdırmışdır. 433, 500, 501, 632, 1075, 1155. 

501 — İSMÂ’ÎL İSFEHÂNÎ: İsmâ’îl bin Muhammed Kavvâmüssünne, hadîs âlimidir. 

[459] da tevellüd, 535 [m. 1141] senesinde vefât etdi. Çok kitâb yazdı. 419. 

502 — İSMÂ’ÎL MER’AŞÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Fıkh âlimlerindendir. Tütün 

içmek harâm değildir derdi. 639. 

503 — İSMÂ’ÎL NABLÜSÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Dörtyüzdoksandokuzuncu 

[499] sırada İsmâ’îl bin Abdülganî ismine bakınız! 629. 

504 — İSMÂ’ÎL PÂŞA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Bağdâdlıdır. Jandarma genel 

kumandanlığı ikinci şu’be müdîrliğinden emekli iken 1339 [m. 1921] da vefât 

etdi. (Keşf-üz-zünûn) kitâbına iki zeyl [ek] yapmış, ayrıca iki cild (Esmâ-ül-müellifîn) 

kitâbını yazmışdır. Hepsi arabîdir. 1941-1955 de İstanbulda basılmışdırlar. 

Bunlar için otuz seneden fazla çalışmışdır. 22. 

505 — İSMÂ’ÎL RÛMÎ: 576. cı sırada Mahmûd Hân-II ismine bakınız! 

506 — İSMÂ’ÎL SİVÂSÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Şeyh Şemseddîn-i Sivâsînin 

kardeşinin torunudur. 1048 [m. 1639] senesinde vefât etdi. 365. 

507 — İŞBÎLÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Abdülhak, Endülüsde Mâlikî âlimlerindendir. 

[510] da tevellüd, 582 [m. 1187] senesinde vefât etdi. 1015. 

508 — İTKANÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Lutfullah bin Emîr Ömer, Hanefî 

fıkh âlimlerindendir. [685] de tevellüd, 758 [m. 1356] de Mısrda Kâhirede vefât etdi. 

(Gâyet-ül-beyân) adındaki (Hidâye) şerhı meşhûrdur. 144. 

509 — ITRÎ: Mustafâ Itrî efendi, sultân üçüncü Muhammed hân zemânında bulunan 

mûsikî meraklısı idi. Tekbîri segâh makâmına besteledi. 1039 [m. 1630] senesinde 

vefât etdi. Edirnekapıda Eyyûb sultâna inen yolun sağındadır. 733. 

510 — KÂ’B “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Resûlullahın sekizinci babasıdır. Lüvey’in 

oğlu ve Gâlibin torunudur. İlk olarak Cum’a günleri Kureyşlileri toplayıp 

hutbe okuyan budur. Kendi soyundan Peygamber geleceğini söyler, ona yetişeceklerin 

îmân etmelerini emr ederdi. Söylediği şi’r ve sözleri meşhûrdur. 390, 1129, 

1151. 

511 — KÂ’B “radıyallahü anh”: Eshâb-ı kirâmdandır. 641. 

512 — KA’B-ÜL-AHBÂR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Tâbi’îndendir. Yemen 

yehûdîsi iken îmâna geldi. Tevrât âlimi idi. 32 [m. 652] senesinde Humusda vefât 

etdi. 699. 

513 — KÂDÎ ADÛD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Abdürrahmân bin Ahmed 

Adûd-üd-dîn-i Îcî [700] senesinde Şîrâzda Îc kasabasında tevellüd, Fâris vilâyetinde 

kâdî [hâkim] oldu. 756 [m. 1354] da vefât etdi. (Mevâkıf) kitâbını seyyid Şerîf-i 

Cürcânî şerh etdi. Hasen Çelebî, Kara Kemâl ve Celâleddîn-i Devânî ve Abdülhakîm-i 

Siyalkûtî birer hâşiye yapdı. Kendi (Mevâkıf)ını kendisi kısaltarak, (Cevâhir) 

adını vermişdir. Şemseddîn-i Fenârî, (Cevâhir)i şerh etdi. 1048. 

514 — KÂDÎ BEDRÜDDÎN MUHAMMED: Kâdî Bedrüddîn Muhammed bin 

Abdüllah-i Şeblî, Trablusda ve Şâmda Hanefî kâdîsı idi. Yediyüzaltmışdokuz 769 

[m. 1367] da vefât etdi. (Akâm-ül-mercân) ve başka kitâbları vardır. 741. 

515 — KÂDÎ HÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hasen bin Mensûr Fergânî, 592 

[m. 1196] de vefât etdi. Şerhleri ve (Hâniyye) isminde bir fetvâ kitâbı meşhûrdur. 

Hanefî fıkh âlimidir. Fetâvâsı çok kıymetli olup, (Fetâvâyı Hâniyye) ve (Mecmû’ayı 

Hâniyye) de denir. 1310 hicrî senesinde Mısrda basılan (Fetâvâ-yı Hindiyye)nin 

kenârında basılmışdır. 1393 [m. 1973] de ofset tarîkı ile yeniden basılmışdır. 

133, 247, 282, 444, 768, 1028, 1032. 

– 1124 –

516 — KÂDÎ IYÂD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Mûsâdır. Mâlikîdir. Hadîs 

âlimidir. [476] da tevellüd, 544 [m. 1150] de Merrâküşde vefât etdi. Çok kitâb 

yazdı. (Meşârik-ul-envâr) adındaki hadîs kitâbı ile (Şifâ) kitâbı pek kıymetlidir. 

Çeşidli şerhleri yapılmışdır. 262, 458. 

517 — KÂDÎ-ZÂDE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed Emîn bin Abdüllah, 

[1133] de tevellüd, 1197 [m. 1783] senesinde vefât etdi. (Birgivî vasıyyetnâmesi)ni 

şerh etdi. (Âmentü şerhı) olan (Ferâid) kitâbını yazdı. İkisi de çok kıymetlidir. 108, 

110, 140, 164, 395, 431, 434, 435, 462, 613, 740, 743, 908, 1007, 1019, 1020, 1023, 1044, 

1170. 

518 — KÂDÎ-ZÂDE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Şemseddîn Ahmed bin Mahmûd 

efendi, Osmânlı şeyh-ul-islâmlarının onaltıncısıdır. Dokuzyüzonsekizde tevellüd, 

dokuzyüzseksensekiz 988 [m. 1580] senesinde vefât etdi. Kabri küçük Karamandadır. 

Çivi-zâdeden ve Ebüssü’ûd efendiden okudu. (Hidâye) şerhı olan 

(Feth-ul-kadîr)e tekmilesi, (Miftâh) ve (Tecrîd) şerhlerine hâşiyeleri çok kıymetlidir. 

(Feth-ul-kadîr), (Vekâlet) bahsine kadar olup, sonra (Tekmile) başlamakdadır. 

İkisi birlikde sekiz cild hâlinde 1318 de Mısrda basılmış ve 1388 [m. 1968] 

de Beyrutda foto-kopisi yapılmışdır. Kenârına da, (İnâye) kitâbı ve Sa’dî Çelebînin 

buna yapdığı hâşiye basılmışdır. 858, 1114. 

519 — KÂDÎ-ZÂDE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed Ârif efendi, 

1173 [m. 1759] senesinde vefât etdi. 

520 — KARABAŞ EFENDİ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Karabaş Tecvîd kitâbının 

sâhibi olarak üç kişi vardır. Bunlardan birincisi, Kastamonili şeyh Şa’bân-ı 

Velî silsilesinden Alî efendidir. Bindoksanyedi 1097 [m. 1685] senesinde vefât etmişdir. 

İkincisi, Ahmed efendi, Eyyûbde Şâh sultân türbesinin Eyyûb tarafında, 

Defterdâr caddesi üzerindeki türbesindedir. Başvekîl Adnan Menderes, Câmi’leri 

ve türbeleri ta’mîr ederken, bunu da yenilemişdir. Üçüncüsü, Abdürrahmân Karabaş 

efendidir. Karagümrükde Karabaş mescidini yapdırdı. Dokuzyüzkırk 940 [m. 

1534] senesinde vefât etdi. Mihrâbı önündeki türbesindedir. Bu mescid yanında, 

Öküz Mehmed pâşa câmi’i vardı. Câmi’ yapılırken, taş taşıyan arabanın öküzü sakatlanınca, 

pâşa yerine girip arabayı çekdiği için, bu ismle şeref duymuşdur. Birinci 

Ahmed hânın Sadr-ı a’zamı idi. 1029 [m. 1620] da Halebde vefât etdi. 1156. 

521 — KARÂFÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Şihâb-üddîn Ahmed bin İdrîs Karâfî, 

Mâlikî fıkh âlimidir. [626] da tevellüd ve 684 [m. 1285] de Mısrda vefât etdi. 

Çok kitâb yazdı. 632. 

522 — KARAMÂNÎ KEMÂLEDDÎN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İsmâ’îl Kemâleddîn, 

Hanefî âlimlerindendir. 920 [m. 1514] de vefât etdi. (Şerh-i mevâkıf)a 

ve (Vikâye)ye hâşiyesi ve (Beydâvî tefsîri)ne ve (Keşşâf)a şerhleri meşhûrdur. 

523 — KARLAYL [Carlyle]: İngiliz müsteşriklerindendir. Aleksi Karlayl 1176 

[m. 1762] da tevellüd, 1220 [m. 1805] de vefât etdi. Arabîyi Bağdâdda öğrendi. 

Kembric üniversitesinde arabî profesörü idi. 

524 — KARLAYL [Carlyle]: İngiliz yazarlarındandır. Thomas Karlayl 1210 [m. 

1795] da tevellüd, 1298 [m. 1881] de vefât etdi. Fransız ihtilâlini, büyük Friedrich 

târîhini yazdı. (Kahramânlar ve kahramânlara saygı) kitâbında, Muhammed aleyhisselâmın 

üstünlüğünü, başarılarını uzun yazmakda ve çok övmekdedir. 

525 — KARL MARX: Sosyalizm rejimini ortaya çıkartan bir Alman yehûdîsidir. 

1233 [m. 1818] de tevellüd etdi. 1300 [m. 1883] de öldü. Sosyalizm, bir iktisâdî 

metod diyerek kuruldu. Tatbîkâtde tiranlığa, diktatörlüğe döndü. Komünistliğe 

yol açdı. Sosyalizm, işçinin, çiftçinin doymasını sağlamadı. Şarlatanların, nutk 

çekenlerin, akademik aydınların yüksek mevkı’, bol ma’âş almalarına yaradı. 

Bunlar da dizgini ellerinden kaçırmamak için, dîne, islâmiyyete, âileye, cem’ıyyetlerin 

cânlı kaynaklarına saldırdılar. İnsan haklarını yok etmek için çalışdılar. İlk 

– 1125 –

sosyalist devlet olan Rusyada, kendi milletini ve bütün dünyâyı aldatmak ve korkutmak 

için, ağır sanâyı’, aya gitmek gibi ilerlemeler gösterilmekdedir. Fekat, iktisâdın 

asl gâyesi olan (sosyal refâh) elde edilememişdir. Sovyet rejimi, fezâya insan 

yollıyabilmek için, halkın günlük çorbasını azaltdı. Millete leş yidirdi. Doymıyan 

halk, Gagarin ve Sputnikden önce, ne yiyeceğini, ne cezâya çarpdırılacağını 

düşündü. Ferdin her hakkını elinden alarak, herşeyi devlet kapitalizminin eline vermeği 

istiyen Marx usûlü, Rusyada da, liberalizmden alınan çârelerle değişdirildi. 

Sovyet idârecileri, Marksist iktisâdî gidişe (geri dön) emrini vermek zorunda kaldılar. 

Birçok fabrikalar, liberal nizâmda olduğu gibi, kâr esâsına göre çalışmağa başladı. 

[m. 1917] den beri Moskova meydânlarında Marksın, Engelsin ve Leninin dev 

gibi heykellerinde putlaşan komünizm, silinmekde, yerini ilâhî hak dînin gösterdiği 

ticâret ahkâmına yakın olan liberalizme bırakmakdadır. Hak gelmekde, bâtıl 

uzaklaşmakdadır. 523, 524, 526, 792, 1098, 1126, 1130. 

526 — KÂRÛN: Mûsâ aleyhisselâmın ümmetinden ve akrabâsından idi. Ondan 

kimyâ öğrenerek, çok mal mülk sâhibi oldu. (Tevrât)ı pek iyi okurdu. Fakîr iken 

iyi huylu idi. Zengin olunca kibrli oldu. Emr olunan zekâtı vermedi. Mûsâ benimle 

zinâ etdi demesi için bir kadına iki kese altın verdi. Kadın, herkesin arasında, 

Allahdan korkarak doğruyu söyledi. Kârûn, bütün malı ile yere batdı. 64. 

527 — KÂSIM “radıyallahü anh”: Resûlullahın üç oğlundan birincisidir. Bunun 

için, Resûlullaha (Ebül-Kâsım) denildi. Nübüvvetden önce Mekkede dünyâya 

geldi. Annesi, Hadîcet-ül-kübrâdır. Onyedi aylık iken vefât etdi. 1139. 

528 — KÂSIM BİN MUHAMMED “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Bekr-i Sıddîkın 

torunudur. (Reşehât)da diyor ki, (Îrândaki Sâsânî devletinin yirmidokuz hükümdârından 

sonuncusu, üçüncü Yezdecerdin orduları Kadsiye ve Nehâvendde 

mağlûb olunca, halîfe Ömer “radıyallahü teâlâ anh” esîrler arasında bulunan şâhın 

üç kızını, Hüseyn bin Alîye, Muhammed bin Ebû Bekre ve oğlu Abdüllaha verdi. 

Bu üç câriyeden, Zeynel’âbidîn, Kâsım ve Sâlim tevellüd etdi.) Buradan, Kâsımın 

19. cu senede tevellüd etdiği anlaşılmakdadır. Tâbi’înin büyüklerinden, 

Medîne-i münevveredeki yedi âlimdendir. Selmân-ı Fârisînin teveccühleri ile kemâle 

geldi. 106 [m. 725] senesinde Mekke ile Medîne arasında Kudeyd denilen yerde 

vefât etdi. İmâm-ı Ca’fer-i Sâdık hazretleri, bunun sohbetinden feyz aldı. 66, 969. 

529 — KÂSIM PÂŞA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Kânûnî sultân Süleymân hânın 

serâyında terbiye olup, dokuzyüzyirmidokuz 929 [m. 1523]da Mısr vâlîsi olmuşdur. 

(Güzelce Kâsım Pâşa) câmi’ini yapdırmış, bunun için Halicin bu tarafına Kâsımpâşa 

adı verilmişdir. Üçüncü Ahmed hân zemânında ta’mîr edildi. 

530 — KASTALÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İmâm-ı Ahmed bin Muhammed 

Şihâbüddîn, Şâfi’î âlimlerindendir. 821 [m. 1418] de tevellüd, 923 [m. 1517] 

de Mısrda vefât etdi. Çok kitâb yazdı. (Mevâhib-i ledünniyye)si türkçeye terceme 

edilmiş [1313] ve 1392 [m. 1972] senelerinde İstanbulda basılmışdır. 374, 458, 

1195. 

531 — KÂŞÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Bekr bin Mes’ûd Alâüddîn-i 

Şâşî, Türkistânda Kâşânda tevellüd, 587 [m. 1191] senesinde Halebde vefât etdi. Hocası 

Alâüddîn Muhammed bin Ahmed Semerkandînin, (Tuhfe-tül-fükahâ) fıkh kitâbını 

şerh ederek (Bedâyı-us-sanâyı’ fî-tertîb-iş-şerâyı’) adını vermişdir. Bu kitâbı 

1328 [m. 1910] senesinde Mısrda basılmışdır. Üç cilddir. Semerkandîye dâmâd 

olmuşdur. 855. 

532 — KÂTİB ÇELEBÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Mustafâ bin Abdüllah, büyük 

târîhcidir. Hâcı halîfe ismi ile meşhûrdur. 1017 [m. 1608] de İstanbulda tevellüd, 

1067 [m. 1656] de vefât etdi. Kabri, Vefâdan Unkapanındaki Mahmûdiyye Köprüsüne 

inen büyük caddenin sağ kenârındadır. Târîh kitâbları ve (Keşf-üz-zünûn)u 

çok kıymetlidir. (Keşf-üz-zünûn)da onbine yakın islâm kitâbını ve yazarla- 

– 1126 –

ını tanıtmakdadır. Mısrda, İstanbulda ve Almanyada basıldı. Lâtinceye de terceme 

ve tab’ edildi. Arabîsi Beyrutda (Mekteb-üt-ticârî)de satılmakdadır. 22. 

533 — KEFEVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hüseyn bin Rüstem, Mekkede 

Hanefî kâdîsı idi. 1010 [m. 1601] da vefât etdi. 741. 

534 — KEHVÂKÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed Kehvâkî fıkh âlimlerinden 

idi. Tütün günâh değil buyurdu. 639. 

535 — KELEBÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebün-Nasr Muhammed bin Sâib, 

Tâbi’îndendir. 146 [m. 764] da Kûfede vefât etdi. Abdüllah bin Sebe’ ile çok sohbet 

etdiğinden, tefsîri sağlam sayılmaz. Oğlu Hişâm ibnül-Kelbî şî’î idi. 391, 537, 

1165. 

536 — KEMÂLEDDÎN MUHAMMED “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Taşköprü 

zâde Muhammed bin Ahmed Usâm-üd-dîn, [959] da tevellüd, 1032 [m. 1623] de 

İstanbulda vefât etdi. (Mevdû’ât-ül-ulûm) tercemesi meşhûrdur. 22, 1182. 

537 — KERDERÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İbn-ül-Bezzâz Muhammed bin 

Muhammed Kerderî, hanefî fıkh âlimidir. (Müncid) lügat kitâbında Bizzâz denilmekdedir. 

Bursada molla Fenârî ile çok sohbet etdi. 827 [m. 1424] de vefât etdi. 

(Bezzâziyye) fetvâsı (Fetâvâ-yı Hindiyye) ile bir arada 1310 da ve 1393 [m. 1973] 

de Mısrda basılmışdır. (Menâkıb-i imâm-ı Ebî Hanîfe)si meşhûrdur. 309, 1009. 

538 — KERHÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ubeydüllah bin Hüseyn Ebül-Hasen, 

Hanefî fıkh âlimlerindendir. [260] da tevellüd, 340 [m. 952] senesinde Bağdâdda 

vefât etdi. (Câmi’us-sagîr), (Câmi’ul-kebîr) ve (Muhtasar) kitâbları çok kıymetlidir. 

(Muhtasar)ı Kudûrî şerh etmişdir. 97, 444, 611. 

539 — KİLÂB “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İsmi Hakîmdir. Resûlullahın altıncı 

babasıdır. Mürrenin oğludur. 390, 1129. 

540 — KİLÂ’Î “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Süleymân bin Mûsâ, Mâlikî hadîs âlimidir. 

567 [m. 1172] de Gırnatada tevellüd, 634 [m. 1237] de cihâd ederken şehîd 

oldu. İmâm ve kâdî idi. Çok kitâb yazdı. (Misbâh-uz-zulâm fil-müstegîsîn bi-hayril-enâm) 

kitâbını okuyan, İbni Teymiyyenin bozuk ve sapık düşüncelere aldanarak 

doğru yoldan ayrıldığını iyi anlar. 458. 

541 — KILINC ALÎ PÂŞA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Üçüncü Murâd hân ve 

babası zemânlarında kaptan-ı deryâ idi. Dokuzyüzseksensekiz 988 [m. 1580] de Tophânede 

kendi adına câmi’ yapdı. 995 de vefât etdi. Câmi’i yanındadır. Birinci 

Mahmûd hân bu câmi’ yanında 1145 [m. 1732] de güzel bir çeşme yapdı. 

542 — KİRMÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Rükn-üd-dîn Ebû Bekr Muhammed 

bin Abdürreşîd, Hanefî fıkh âlimidir. İshak-ı Kirmânî soyundan olup, Abdürrahmân-ı 

Kirmânînin talebesidir. Beşyüzaltmışbeş 565 [m. 1169] senesinde 

vefât etdi. (Cevâhir-ül-fetâvâ)sı meşhûrdur. 457. 

543 — KİSÂÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Alî bin Hamza, kurrâ-i seb’a ya’nî yedi 

meşhûr hâfızdan biridir. Hârûn Reşîd ile Rey şehrinde iken 189 [m. 805] senesinde 

vefât etdi. Nahv ve lügat âlimi idi. 418. 

544 — KLAUDİUS: İkinci Klaudius Roma imperatörlerindendir. Mîlâdın 

[215] senesinde tevellüd, [m. 271] de vefât etdi. 1192. 

545 — KOPERNİK: Polonyalı astronomi âlimidir. 877 [m. 1473] de Prusyada 

tevellüd, 949 [m. 1543] da vefât etdi. Fraynburg şehrinde papas idi. Dünyânın ve 

diğer seyyârelerin güneş etrafında döndüğünü islâm kitâblarından okuyarak, isbât 

etdiğinden, buna Kopernik Usûlü dediler. Beğenilmez diyerek, bunu çok zemân 

açıklıyamamışdır. Ömrünün sonlarında yazdı. 27, 1048. 

546 — KOSTANTİN: Avrupalılar buna Constantine derler. İstanbuldaki Roma 

imperatörlerinin birincisidir. Mîlâdın [274]. cü senesinde Sırbistânda Niş şehrin- 

– 1127 –

de tevellüd etdi. m.306 da imperatör oldu. m.337 de vefât etdi. Yerine üç oğlundan 

ikincisi olan Kostans bizans imperatörü oldu ve m.361 de öldü. Ayasofya cami’ini 

360 da bunun yapdırdığı söylenilmekde ise de bu, babasının yapdığını tevsi’ 

etmişdir. Büyük Kostantin Galyayı, ya’nî Fransayı, İngiltereyi, İtalyayı, Afrikanın 

şimâlini, Yunânistânı aldı. Bayrağına haç resmi koydu. m.325 de İznikde üçyüzonsekiz 

papas toplayıp, yeni İncîl yazdırdı. Îsâ aleyhisselâmın dînine sonradan 

karışdırılmış olan, Eflâtunun ortaya çıkarmış olduğu teslîs [Trinite] inancını bu yeni 

İncîle de koydurdu. Bu dinde teslîs bulunmadığını, Allahın bir olduğunu söyliyen 

Aryüsü aforoz etdirdi. Doğru olan Barnabas İncîlini yasak etdi. Noel gecesini 

bayram i’lân etdi. m.330 da Bizans kasabasını büyültüp, Kostantîniyye ismini 

verdi. Sonradan İstanbul, İstambol, İslâmbol, Derseâdet ismleri de verilmişdir. 

İstanbul şehrini (Sûr) denilen büyük bir dıvar ile çevirdi. Sonra gelen kayserler tarafından 

ta’mîr edilmişdir. Kara tarafında yedi, deniz tarafında dokuz kapusu 

vardır. Yedi Kule zındanları, sur ile birlikde yapılmışdır. Asrlar boyunca, binlerce 

hıristiyana, zulm, işkence yapılmış olan bu zındanlar, Fâtih tarafından kapatıldı. 

Hiçbir pâdişâh zemânında kullanılmadı. Osmânlı sultânlarının onaltıncısı olan 

ikinci Osmân bin birinci Ahmed hân, onsekiz yaşında iken, 1031 [m. 1622] senesinde 

bu zındanda şehîd edilmişdir. Şehîd eden sadr-ı a’zam Bosnalı Dâvüd pâşa 

da, bir sene sonra bu zındanda katl edilip, Akserâydaki Murâd pâşa câmi’ine 

defn edilmişdir. 42, 43, 53, 535, 1043, 1074, 1078, 1080, 1099, 1138, 1176. 

547 — KUDÛRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebül-Hüseyn Ahmed bin Muhammed 

Bağdâdî, hanefî fıkh âlimlerindendir. 362 [m. 973] de tevellüd, 428 [m. 1037] 

de Bağdâdda vefât etdi. (Muhtasar) kitâbı meşhûrdur. Şerhleri ve türkçesi vardır. 

1127. 

548 — KUDSÎ: Altıyüzonyedinci [617] sırada Molla Kudsî ismine bakınız! 

549 — KUHİSTÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Şemseddîn Muhammed bin Hüsâmeddîn, 

Hanefî fıkh âlimi ve Buhârâ müftîsi idi. 962 [m. 1555] de Buhârâda vefât 

etdi. (Câmi’ur-rumûz) adındaki (Nikâye) şerhi ve (Câmi’ul-mebânî) adındaki 

fârisî (Fıkh-ı Gîdânî) şerhı meşhûrdur. 731, 1024, 1084. 

550 — KUREYŞ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Kureyş, Resûlullahın onbirinci babası 

olan Fihrin ismidir. Nûh aleyhisselâmdan sonra Arabistân yarım adasında yerleşenlere 

(Arab-ı bâide) denir. Âd, Semûd ve Amâlika bunlardandır. Hûd aleyhisselâm 

Âd kavmine, Sâlih aleyhisselâm Semûd kavmine gelmişlerdir. Hepsi 

(Sâm) soyundandır. Bunlardan sonra, gelip Yemene yerleşen (Kahtân) evlâdlarına 

(Arab-ı âribe) denir. Bunlar Yemende (Himyer) devletini kurdu. Bu devlet 

çökünce, önce Habeşliler, sonra Îrânlılar Yemene vâlî ta’yîn etdiler. Etrâfa dağılan 

Himyerîlerden Medînede (Evs) ve (Hazrec) kabîleleri meydâna geldi. Şâm tarafına 

gelenler, (Gassân) devletini kurup hıristiyan oldular. Irâka gelenler (Hîre) 

devletini kurdu. İsmâ’îl aleyhisselâmın oniki evlâdının (Arab-ı âribe) ile karışmasından 

(Arab-ı müsta’ribe) meydâna geldi. Arablar, islâmiyyetden sonra yabancılarla 

karışdı. Lisânları değişerek (arab-ı müsta’cime) meydâna geldi. 

Arab-ı müsta’ribeden (Benî Adnân) ve bunlar arasında da (Mudar) ve (Rebîa) 

kabîleleri meşhûr oldu. (Benî Mudar)dan (Kenâne), (Kureyş), (Hevâzîn), (Sakîf), 

(Temîm) ve (Müzeyne) kabîleleri meydâna geldi. Bunlardan (Kureyş) Mekkede 

yerleşmekle ayrıca şeref kazandı. Kabîle reîsleri, mühim işlerde anlaşmak için, Mekkede 

(Dâr-ün-nedve) denilen yerde toplanıp meşveret ederlerdi. 

Kureyş kabîlesi de, (Hâşimî), (Emevî), (Nevfel), (Abdüddâr), (Esed), (Teym), 

(Mahzûm), (Adîy), (Cumah) ve (Sehm) adında on kola ayrılmışdı. Zemzem dağıtmak 

ve Kâ’beyi ta’mîr ve tezyîn, Hâşimîlere, Kâ’be kapısını açmak, Abdüddâr oğullarına, 

Ukâh denilen Kureyş sancağını taşımak Emevîlere, hac zemânı ziyâfet 

vermek Nevfel oğullarına, Dârünnedve reîsliği Benî Esede, mahkeme hâkimliği 

– 1128 –

Teym oğullarına, asker toplamak Benî-Mahzûma, başka kabîlelerle görüşmek, anlaşmak 

Adîy kabîlesine, (Ezlâm) denilen kur’a ve fal işleri Cumah kabîlesine, putlara 

adak yapmak da Benî-Sehme mahsûs vazîfeler idi. Kureyşden Abbâs, Teymden 

Ebû Bekr, Adîyden Ömer-ül-Fârûk, Mahzûmdan Hâlid bin Velîd, Umeyyeden 

Ebû Süfyân bu vazîfeleri yapıyorlardı. Teym, Mürrenin oğlu olup, hazret-i Ebû 

Bekrin ceddidir. Adî, Kâ’b bin Lüvey oğlu olup, hazret-i Ömerin ceddidir. (Mahzûm) 

kabîlesi, Mürrenin oğlu (Yakaza)dan meydâna gelmişdir. 386, 1068, 1101. 

551 — KURTUBÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Abdüllah Muhammed bin Ahmed, 

Endülüs âlimlerinin büyüklerindendir. Ensâr-ı kirâm sülâlesindendir. 671 [m. 

1272] de vefât etdi. Mâlikî mezhebi âlimlerindendir. (Câmi’ul-ahkâm) adındaki tefsîri 

ve birçok kıymetli eserleri vardır. Abdülvehhâb-ı Şa’rânî, bunun (Tezkire) kitâbını 

ihtisar etmiş, (Muhtasar) ismini vermişdir. 1302 [m. 1884] de Mısrda ve (Hakîkat 

Kitâbevi) tarafından 1421 [m. 2000] de İstanbulda basılmışdır. Ebül-Abbâs Ahmed Kurtubî, 

(Müslim) şârihi olup, 656 [m. 1258] da vefât etmişdir. 80, 388, 740, 775. 

552 — KUS BİN SA’ÎDE: İslâmiyyetden evvel Arabistânda bulunan hatîblerdendir. 

Allahın bir olduğuna inanır. Herkesi İsmâ’îl aleyhisselâmın dînine çağırırdı. 

Konuşurken kılınca veyâ bastona dayanırdı. 367. 

553 — KUSAYY “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Kilâbın oğludur. İsmi Mücemmi’dir. 

Çünki, dağılmış olan Kureyşlileri toplayıp Mekkede bir kuvvet meydâna 

getirdi ve bunun reîsi oldu. Kâ’benin hizmeti, İsmâ’îl oğullarından Cürhüm kabîlesine 

ve sonra Huzâ’a kabîlesine geçmişdi. Kusayy, bu şerefli vazîfeyi Huzâ’adan 

aldı. (Dâr-ün-nedve) denilen danışma evini kurdu. Kusayyin Zühre ismindeki 

kardeşi soyundan Âmine hazretleri oldu. 390, 1068, 1078. 

554 — KUŞEYRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebül-Kâsım Abdülkerîm bin 

Hevâzın, 376 [m. 986] da tevellüd, 465 [m. 1072] de Nîşâpûrda vefât etdi. Şâfi’î âlimidir. 

(Risâle-i Kuşeyrîyye)si 1379 [m. 1959] da Mısrda basılmışdır. 992. 

555 — KUTB-I ZEMÂN: Bendegî mahdûm-i cihâniyân seyyid Celâl-i Buhârî, 

707 de tevellüd, 785 [m. 1383] de Küceratın Ahmedâbâd şehrinde vefât etdi. Hindistânda 

Çeştiyye ve Sühreverdiyye Evliyâsının büyüklerindendir. Şeyh Nasîreddîn-i 

Mahmûd Dehlevînin halîfesidir. Bu da, Nizâmüddîn Evliyânın halîfesidir. (Hazâne-i 

Celâlî) kitâbı meşhûrdur. İmâm-ı Rabbânî (Mektûbât)ının ellidördüncü 

mektûbunda kitâbları tavsiye olunmakdadır. İmâm-ı Rabbânînin altıncı ceddi 

imâm-ı Refî’uddînin ve Delhî sultânı Fîrûz şâh Tuglukun mürşidleridir. Hâl tercemesi, 

fârisî (Ahbâr-ül-ahyâr)da uzun yazılıdır. Fîrûz şâh ismine bakınız! 1101. 

556 — KUTBÜDDÎN-İ İZNÎKÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Muhammed 

Rûmî, Hanefî fıkh âlimi ve tesavvuf büyüklerindendir. Tîmûr hân kendisine 

çok saygı göstermişdir. Sekizyüzyirmibir 821 [m. 1418] senesinde İznikde vefât 

etdi. Türkçe (Râhat-ül-kulûb) kitâbı Ayasofya, (Mukaddime-tüs-salât)ı Nûr-ı 

Osmâniyye kütübhânesindedir. Tefsîri ve başka eserleri de vardır. Oğlu Muhammed 

İznîkî de derin âlim idi. Çok kitâb yazdı. Sekizyüzseksenbeş 885 [m. 1480]de 

Edirnede vefât etdi. Meşhûr (Mürşid-ül-müteehhilîn) kitâbını ve (Mızraklı ilmihâl) 

de denilen (Miftâh-ül-Cennet) kitâbını oğlu yazmışdır. 585. 

557 — LAKÂNÎ: 227. ci sırada Ebû Bekr bin Alî ismine bakınız! Muhammed 

Nâsır Lakânî mâlikî 958 [m. 1551] de vefât etmişdir. 1090. 

558 — LAMARCK: Fransız doktorudur. 1157 [m. 1744] de tevellüd, 1244 [m. 

1829] de vefât etdi. Cânlıların basîtden mükemmele doğru değişdiğini ilk yazan budur. 

540. 

559 — LÂMİ’Î: Bursada tevellüd ve 938 de orada vefât etdi. (Şevâhid-ün-nübüvve) 

ön sözüne bakınız! 1137. 

560 — LAWE: Alman fizikçisidir. 1269 [m. 1852] da tevellüd etdi. Işığın dalga 

– 1129 –

oylarının ayrılmasını [tayf] buldu. [m. 1914] de Nobel mükâfatı aldı. 550. 

561 — LAVOİSİER: Fransız kimyâgeridir. 1156 [m. 1743] da tevellüd etdi. 1209 

[m. 1794] da cumhûriyyetci ihtilâlciler tarafından giyotinle başı kesildi. Kimyâ 

reaksiyonlarında, maddenin yok olmadığını ve yaratılmadığını, insanların birşeyi 

yok edemiyeceklerini ve yaratıcı olmadıklarını deney ile açıklamışdır. 539, 758, 

967. 

562 — LEMOİNE ve GERARD: İki Fransız doktorudur. Birlikde (Formulaire 

medicales) doktorluk kitâbını yazdılar. 652. 

563 — LENİN: Vladimir Lenin, Rusyadaki biricik siyâsî parti olan komünist partisinin 

kurucusudur. Karl Marx’ın ortaya koyduğu sosyalist fikrlerin ilk tatbikcisidir. 

1286 [m. 1870] da tevellüd, 1342 [m. 1924] de vefât etdi. Rus tatârıdır. [m. 1900] 

den beri Rusyada sınıf kavgalarını hâzırladı. [m. 1917] de Alman orduları Rusyaya 

girince, Stalin ile birlikde bolşevik ihtilâlini çıkardı. Komünist idâresini kurdu. 

Ölünciye kadar kan dökdü. Lenine göre komünizmin başarılı olması için, kullanacağı 

birinci vâsıta (yalan) söylemek, aldatmakdır. Ne kadar büyük yalan söylerseniz, 

o kadar muvaffak olmuş sayılırsınız demişdir. Çok yalancı ve o kadar da çok 

zâlim ve kan kusdurucu idi. Yedi senelik iktidârı içinde, otuzikimilyon insanın cânına 

kıydı. 2 Aralık 1917 de, Stalinle birlikde, Rusyadaki müslimânlara (Çarlar ve 

zâlimler tarafından dinleri tahkîr edilen müslimânlar! Dîninizin ve kültür müesseselerinizin 

serbest olduğunu bildiriyoruz) dedi. Anayasaya da din ve vicdân 

hürriyyetini koydu. Hâlbuki, kitâblarında, (Din ile mücâdele edeceğiz. Dinleri yok 

etmek materyalizmin, marksizmin alfabesidir) diyordu. Ateistler birliğini kurdu. 

Leninizm denilen, din düşmanlığı, önce yalan ve yaldızlı sözlerle aldatmak, sonra 

zulm ve işkence ile yok etmek prensibine dayanmakdadır. 524, 526, 1126, 1172. 

564 — LOKMAN HAKÎM “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Peygamber veyâ Velîdir. 

Dâvüd “aleyhisselâm” zemânında idi. Arabistânın Ummân tarafında idi. Ahlâkî 

sözleri meşhûrdur. 99, 482, 740, 788, 878, 1018. 

565 — LOTHER MEYER: Alman kimyâgeridir. 1245 [m. 1830] de tevellüd, 1312 

[m. 1895]de vefât etdi. Elementlerin periyodik sistemini bulanlardandır. 549. 

566 — LUİ [LOUİS]: Fransa kralı yedinci Lui, altıncı şişman Luinin oğludur. 

514 [m. 1120] de doğdu. 576 [m. 1180] da öldü. Vitri şehrini alınca, kiliseyi ateşe 

verdi. İçindeki binüçyüz kişiyi yakdı. Pişmân olup, buna karşılık, kendi askerlerini 

öldürdü. 

567 — LUKA: Antakyalı bir papasdır. Îsâ aleyhisselâmı görmedi. Göke çıkarıldıkdan 

sonra, yehûdî dönmesi olan Bolüs tarafından Îsevî dînine alınmışdır. Bolüsün 

zehrli fikrleri ile aşılanarak, şimdi elde bulunan dört (İncîl)den, en yanlışını 

yazmışdır. 1109, 1161. 

568 — LÛT “aleyhisselâm”: Peygamberdir. İbrâhîm aleyhisselâmın kardeşinin 

oğludur. Lût gölü yanında Sedum şehri halkına Peygamber oldu. Onları çirkin işlerinden 

men’ etdi. Karısı da dinlemedi. Kendisi şehrden çıkdı. Şehr yerin dibine 

geçdi. Seksen yaşında Hicâzda vefât etdi. Yehûdîlerin ve hıristiyanların (Mukaddes 

kitâb) dedikleri ve her memlekete yaymağa çalışdıkları kitâbın (Ahd-i atîk) 

kısmındaki (Genesis) veyâ (Tekvîn)in ondokuzuncu bâbının otuzuncu ve sonraki 

âyetlerinde diyor ki, (Lut şehrden çıkıp iki kızı ile berâber dağda sâkin oldu. Büyük 

kızı küçüğe dedi ki, pederimiz ihtiyâr oldu. Yer yüzünde erkek dahî kalmadı. 

Gel, pederimize şerâb içirip, onun ile yatarak, pederimizden zürriyyet peydâ edelim. 

O gece pederine şerâb içirerek pederi ile yatdı. O dahî onu tanımadı. Ertesi 

gece pederlerine yine şerâb içirdiler ve küçük kız onun ile yatdı. Lûtun iki kızı babalarından 

hâmile oldular. Büyük kız oğluna (Muâb), küçük kız da oğluna (Amî) 

ismini koydu. Muvâbî ve Amûnî denilen kimselerin cedleri bu iki çocukdur.) Kitâb-ı 

mukaddesin bu yazısı, açık bir fuhş hikâyesidir. Bu yazı, bugün, dünyânın 

– 1130 –

her yerinde pornografi [müstehcen] neşriyyât sınıfına girer ve neşr edilmesi yasaklanır. 

Kitâbı mukaddesde buna benzer dahâ birçok gayr-i ahlâkî bahsler vardır. İslâm 

âlimleri bunları bulup açıklıyarak, bugünki Tevrât ve İncîl denilen kitâbların 

Allah kelâmı olmadıklarını, sonradan insanlar tarafından değişdirmeler ve ilâveler 

yapılarak ortaya çıkarıldıklarını, bu sûretle de isbât etmişlerdir. Bu kıymetli islâm 

kitâblarından birkaçının ismleri, birinci kısm, 93. cü madde sonunda yazılıdır. 

Bunlardan (Tuhfe-tül-erîb) arâbî ve (Mîzân-ül-mevâzîn) fârisî olup, İstanbulda, 

Hakîkat Kitâbevi tarafından basdırılmışdır. 140, 482, 640, 641, 1118. 

569 — LUTHER MARTİN: Alman papasıdır. Protestanlığı kurdu. 888 [m. 

1483] de tevellüd, 953 [m. 1546] de öldü. İtalyadaki papa onuncu Leon ile arası açıldı. 

Tel’în edildi. 931 [m. 1524] de Nürnbergde protestanlığı i’lân etdi. Çok kitâbı 

vardır. İslâmiyyete karşı çirkin hücûmları vardır. Katoliklerle protestanlar birbirlerine 

düşmandırlar. 43. 

570 — LUTFULLAH EFENDİ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Lutfullah bin Abdüllah, 

Kastamonilidir. Latîfî ismi ile meşhûrdur. 990 [m. 1582] da vefât etdi. 

(Tezkire-tüş-şu’ara) kitâbı basılmışdır. 1155. 

571 — MAHDÛM-İ CİHÂNİYÂN: (Kutb-i zemân) ismine bakınız! 1129. 

572 — MAHMÛD BİN MUHAMMED BUHÂRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: 

Ebülmehâmid Mahmûd bin Muhammed bin Dâvüd Buhârî, fıkh âlimlerindendir. 

671 [m. 1272] de Buhârâda vefât etdi. (Hakâyık-i manzûme) kitâbı meşhûrdur. Bu 

kitâb, (Manzûme-i Nesefî) şerhı olup iki cilddir. Fıkh kitâbıdır. 

573 — MAHMÛD BİN SADR-ÜŞ-ŞERÎ’A “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Yüzseksenikinci 

[182] sırada Burhân-üş-şerî’a ismine bakınız! 

574 — MAHMÛD BUHÂRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Burhâneddîn Mahmûd 

bin Tâc-üd-dîn Ahmed bin Abdül’azîz Buhârî, Hanefî âlimlerindendir. 551 [m. 

1156] de tevellüd, 616 [m. 1219] da şehîd oldu. (Tecrîd), (Muhît-i Burhânî), (Zahîre), 

(Fetâvâ-i Burhânî) ve (Vâkı’ât) kitâbları meşhûrdur. 622. 

575 — MAHMÛD GAZNEVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Sübektekin, Buhârâdaki 

Sâmânî devletinin Horâsândaki vâlîsinin kölesi iken, vâlî ölünce, yerine vâlî 

oldu. Sultân Mahmûd 357 [m. 967] de tevellüd etdi. Horâsân vâlîsi oldu. Babası ölünce, 

387 [m. 997] de hükûmet kurdu. Türkistânı, Irâkın bir kısmını, Lâhoru, Delhîyi 

aldı. Çok kiliseleri câmi’ yapdı. Hindûların hazînelerini Haremeyn-i şerîfeyne [Mekkeye 

ve Medîneye] hediyye etdi. Berehmenlerin, kadınların, kocalarının cenâzesi ile 

birlikde, diri diri yakılması, ölülerin nehre atılması gibi, insanlığa yakışmayan âdetlerini 

yasak etdi. Âlimleri, edîbleri severdi. Çok kitâb yazdırdı. Firdevsînin (Şâh-nâme)si 

bunlardan biridir. Ehl-i sünnet âlimleri yetişdirdi. 421 [m. 1030] de Gaznede 

vefât etdi. Devleti 543 [m. 1148] senesine kadar devâm etdi. 1051, 1052. 

576 — MAHMÛD HÂN-II “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İslâm halîfelerinin doksanbeşincisi 

ve Osmânlı pâdişâhlarının otuzuncusudur. Birinci Abdülhamîd hânın 

oğlu, sultân Abdülmecîd hânın babasıdır. 1199 [m. 1785] de tevellüd, 1255 [m. 1839] 

de vefât etdi. 1223 [m. 1808] de halîfe oldu. Yeniçerileri kaldırdı. Vehhâbîleri Hicâzdan 

çıkardı. Harbiyye ve tıbbiyye-i mülkiyye mekteblerini vücûde getirdi. 1241 

[m. 1826] de Tophânede Nusratiyye câmi’ini yapdırdı. 1244 [m. 1828] de Bâyezîdde 

Eski serây bağçesine yangın kulesi yapdırdı. 1253 [m. 1837] de Unkapanı ile Azapkapı 

arasında (Mahmûdiyye) köprüsünü yapdırdı. 1247 [m. 1831] de İstanbulda ilk 

gazete çıkarıldı. Dünyâda ilk gazete 1051 [m. 1641] de çıkarıldı. 1253 [m. 1837] de 

mâliye nezâretini kurdu. 1254 [m. 1838] de karantina vücûde getirdi. Bağçekapıda 

(Hidâyet câmi’i), Üsküdârda Şemsi pâşa câmi’i yanında, 1232 [m. 1816] de (Adliye) 

câmi’ini, yağlı boyalı ahşâb Beğlerbeyi ve Çırağan serâylarını yapdırdı. 1235 [m. 1819] 

de hazret-i Hâlidin türbesini ta’mîr etdi. Sandûkası pûşîdesi üzerindeki kendi el yazılarıdır. 

1241 [m. 1825] de hurûfî tekkelerini kapatdı. 1235 [m. 1819] de Beyoğlun- 

– 1131 –

da Galata-serây lise binâsını yapdırdı. Burası 1250 [m. 1834] de Tıbbiyye mektebi 

yapıldı ise de, 1266 [m. 1850] da yandı. 1267 [m. 1851] de (Tıbbiyye-i şâhâne) yapdırdı. 

Arnavutköy sâhilinde (Tevfîkiyye) câmi’ini yapdırdı. Çeşidli yerlerde çeşmeler 

yapdırdı. Tophânede Kâdirî câmi’ ve tekkesini Tosyalı İsmâ’îl Rûmî yapdı ve 1053 

[m. 1644] de vefât etdi. İkinci Mahmûd hân 1239 [m. 1823] da yeniden yapdı. Türbesi 

Çenberlitaşdadır. 461, 500, 533, 1059, 1062, 1063, 1066, 1067, 1083, 1092, 1119, 

1168, 1174, 1189. 

577 — MAHMÛD HÜDÂYÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Azîz Mahmûd Hüdâyî 

efendi, Celvetiyye meşâyıhindendir. Koçhisârlıdır. Bursada, hâcı Bayram-ı Velînin 

halîfelerinden, Muhammed Üftâde hazretlerinden feyz aldı. 1007 de Üsküdârda 

câmi’ ve tekke yapdı. Dördüncü Murâd hân tahta çıkınca Eyyûbde kılıncını 

Hüdâyî efendi takdı. 1038 [m. 1628] de vefât etdi. Tekkesi yanındaki türbesindedir. 

Üftâde efendi 989 [m. 1581] da Bursada vefât etmişdir. 1088, 1191. 

578 — MAHMÛD İNCİRFAGNEVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İslâm âlimlerinin 

büyüklerinden bir ferd-i kâmildir. Buhârânın Fagne köyünde tevellüd 

edip, Akbenî nâhiyesinde yerleşdi. Mi’mârlık ile geçinirdi. Yediyüzonbeş 715 [m. 

1315] de vefât etdiği (Sebe’ul-esrâr) ve (Tâc-ül-asfiyâ)da yazılıdır. 720, 969, 1076. 

579 — MAHMÛD KİRMÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Tâc-ül-Kurrâ Mahmûd 

bin Hamza Kirmânî 500 [m. 1106] senesinde vefât etdi. 419. 

580 — MAHMÛD-İ KÜRD-İ ŞEYHÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: (Câmi’u 

kerâmât-i Evliyâ)da diyor ki, (Mahmûd-i Kürdî, Medîneye yerleşdi. Abdülganî 

Nablusî diyor ki, (1205 [m. 1790] senesinde Medînede Mahmûd-i Kürdîyi gördüm. 

Beni evine götürdü. Uyanık iken Resûlullahı “sallallahü aleyhi ve sellem” 

çok gördüm dedi. Kıymetli sözlerinden ve güzel hâllerinden doğru söylediğini anladım.) 

Uykuda iken de, uyanık iken de Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” 

görüldüğünü ve görenleri (Se’âdet-üd-dâreyn) kitâbında uzun bildirdim). 1014. 

581 — MAHMÛD NÛREDDÎN ZENGÎ: Mahmûd Nûreddîn Zengî, Haleb sultânı 

idi. 569 [m. 1173] de vefât etdi. Salâhuddîn-i Eyyûbî, bunun kumandanlarından 

idi. Şâmda Eyyûbî devletini kurmuş, 589 [m. 1193] de vefât etmişdir. 

582 — MAHMÛD PÂŞA: Fâtih sultân Muhammed zemânında iki def’a sadr-ı 

a’zâm olmuşdur. Nûr-i Osmâniyyede câmi’ ile hamâm ve yokuşda çarşısı vardır. Sofyada 

da büyük bir câmi’i vardır. 878 [m. 1473] de vefât etmişdir. 

583 — MAHMÛD SÂMİNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Alî Septînin sohbetinde 

kemâle gelmişdir. Alî Septînin İcâzetnâmesi Mahmûd Sâhib tarafından hâzırlanıp 

mevlânâ Hâlid tarafından tasdîk edilerek, Abdüllah-i Mekkî ile kendisine gönderilmişdir. 

Mahmûd Sâminî, seyyiddir. Palu kasabasının Hun köyünde tevellüd 

ve 1313 [m. 1895] senesinde Paluda vefât etdi. Kabri Murâd suyu kenârındadır. Şâfi’î 

mezhebinde ve tesavvufda mütehassıs idi. Ârif-i billah idi. Alî Septîye onüç sene 

hizmet yapdı. Tütün içerdi. Birisi buna, kalbinden i’tirâz edince, (Bizim çubuğumuzu 

düşüneceğine, Allahü teâlâyı zikr et. Başka birşey düşünme!) buyurdu. Yirmiye 

yakın ârif yetişdirdi. Bunlardan Harputlu Osmân Bedreddîn efendi ve o zemân 

Erzurumun kazâsı olan Kiğı kasabasında hâcı Yûsüf efendi ile oğlu Muhammed 

efendi ve Kiğı müftîsi Muhammed Nûreddîn efendi meşhûrdur. Nûreddîn 

efendi [m. 1964] yılında Antalyada vefât etdi. Alî Septî 1287 [m. 1870] de Paluda 

vefât etdi. Kabri bir tepede mescidinin yanındadır. Bunun torunu Sa’îd efendi 

1926 da Diyârıbekrde vefât etdi. 639, 1158. 

584 — MÂHPEYKER SULTÂN “rahmetullahi teâlâ aleyhâ”: Sultân Ahmed 

hânın zevcesi ve sultân dördüncü Murâd ile Sultân İbrâhîmin vâlidesidir. (Kösem 

sultân) da denir. 1000 [m. 1592] de tevellüd, 1061 [m. 1651] de şehîd edildi. 

Hüsn-i cemâli, aklı ve zekâsı ve hayrât ve hasenâtı ile meşhûr sâliha ve afîfe bir 

sultân idi. Yeni câmi’in temelini atdı. Çarşambadaki (Vâlide medresesi mescidi) 

– 1132 –

ve 1050 [m. 1640] de Üsküdârda Çinili câmi’ini yapdırdı. Çakmakcılar yokuşunda 

büyük vâlide hânı ile içindeki mescid de, bunun eseridir. Rumelinde milyonlar 

değerinde vakfları ve hayrâtı vardır. Otuz sene, devletin idâresinde hizmetleri 

oldu. Âsîler ve şakîler tarafından serâyda şehîd edildi. Sultân Ahmed türbesindedir. 

Sultân dördüncü Murâdın kızı Safiyye sultân da bu türbededir. Hayrât 

ve hasenâtı ile millete hizmetleri (Naîmâ Târîhi)nde uzun yazılıdır. 1033 [m. 

1623] de, Anadolu kavağı câmi’ini yapdırmışdır. Bu mescid şimdi gazinodur. 

İki kavağın kal’aları da 1033 [m. 1623] de yapılmışdır. 1071, 1119, 1150, 1184. 

585 — MAKDONYUS: Papas idi. Îsâ aleyhisselâma tapılmaz. O mahlûkdur, diyordu. 

Mîlâdın [381]. ci senesinde İstanbulda kurulan ikinci meclisde, tel’în edildi. 

586 — MÂLİK: Resûlullahın onikinci babasıdır. Nadrın oğludur. Nadr, altun 

demekdir. Nadrın ismi Kaysdır. Nadr, Kinânenin oğludur. 390. 

587 — MÂLİK BİN DÎNÂR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Âlim ve velî idi. 131 

[m. 748] senesinde Basrada vefât etdi. 691. 

588 — MÂLİK BİN ENES: Ebû Abdüllah Mâlik bin Enes bin Mâlik bin Ebî 

Âmir bin Umeyr Teymî Esbahî Humeyrî, Cennet ile müjdelenmiş olan (Ehl-i 

sünnet vel-cemâ’at)in dört büyük mezhebinden biri olan (Mâlikî) mezhebinin 

reîsidir. Doksan [90] senesinde Medînede tevellüd, 179 [m. 795] da orada vefât etdiği 

(İbni Âbidîn) mukaddemesinde yazılıdır. Bir hadîs-i şerîf okumak için abdest 

alır, edeble diz çökerdi. Medînede hayvana binmezdi. Haksız bir fetvâyı vermediği 

için, yetmiş kırbaç vuruldu. Abdesti sık bozulan hastalar ve ihtiyârlar için ve 

necâsetden tahâret için çok kolaylık gösterdiğinden, diğer üç mezhebde olan 

müslimânlar, Mâlikî mezhebini de taklîd ederek, ibâdetlerini râhatlıkla yapmakdadırlar. 

(Muvattâ) adındaki hadîs kitâbı çok kıymetlidir. 50, 125, 132, 159, 172, 

251, 288, 423, 465, 466, 467, 575, 783, 881, 1009, 1062, 1077, 1098, 1175, 1195. 

— MANASTIRLI İSMÂ’ÎL HAKKI: Ehl-i sünnet âlimi olduğu meşhûr ise de, 

sinsi bir mason idi. 

589 — MARKO: St. Marc, dört (İncîl)den birini yazmışdır. Îsâ “aleyhisselâm” 

göke çıkarıldıkdan sonra Îsevî oldu. Petrosdan işitdiklerini Romada Yunanca 

yazmış, bu yazılarına (İncîl) denilmişdir. [68] senesinde Mısrda âyin yaparken tutulup 

öldürüldü. Meşhûr Marko pâşa, [1874] den 1309 [m. 1891] e kadar İstanbulda 

Tıbbiyye mektebi nâzırı idi. (Derdini Marko pâşaya anlat) sözü meşhûrdur. 1109. 

590 — MARCONİ: İtalyan fizikcisidir. 1874 de tevellüd, 1355 [m. 1937] de vefât 

etdi. Telsiz-telgrafa son şeklini verenlerdendir. 1910 da nobel mükâfâtı aldı. 

591 — MA’RÛF-İ KERHÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İmâm-ı Alî Rızânın 

halîfesi ve Sırrî Sekâtînin mürşidi idi. İkiyüzde Bağdâdda vefât etdi. 120, 448, 456, 

1087, 1171. 

592 — MÂVERDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Alî bin Muhammed Mâverdî, 364 

[m. 974] de Basrada tevellüd, 450 [m. 1058] de Bağdâdda vefât etdi. Şâfi’î fıkh ve 

tefsîr âlimidir. (Hâvî) fıkh kitâbı çok kıymetlidir. (Ahkâm-üs-sultâniyye) adındaki 

sosyal kitâbı Mısrda ve 1269 [m. 1853] da Almanyada Bonn şehrinde basıldı. 

Mısrda ikinci baskısı 1386 [m. 1966] da yapıldı. 735. 

593 — MAZHER-İ CÂN-I CÂNÂN: Şemsüddîn Habîbullah seyyiddir. Tesavvuf 

mütehassıslarının büyüklerindendir. Müslimânların gözbebeğidir. 1111 [m. 

1699] de Hindistânda Ramezân-ı şerîfin onbirinci Cum’a günü tevellüd ve 1195 [m. 

1781] de şehîd edildi. Abdüllah-ı Dehlevî kabrinin yanındadır. Şâhcihân câmi’inin 

civârında, Dergâh câmi’indeki dört kabrden birincisidir. Yirmiiki yaşında iken, Seyyid 

Muhammed Nûr-i Bedevânî hazretlerinin vâris-i ekmeli oldu. Seyyid Abdüllah-ı 

Dehlevînin üstâdıdır. Yetişdirdiklerinden biri de kâdî allâme Muhammed Senâullah-ı 

Dehlevî hazretleridir. Abdüllah-ı Dehlevî hazretleri, (Makâmât-i maz- 

– 1133 –

heriyye) kitâbında diyor ki, Hadîs âlimi Şâh Veliyyullah buyurdu ki, (Allahü teâlâ, 

bize sahîh keşfler ihsân eyledi. Bu zemânda, hiçbir yerde mirzâ Cân-ı Cânânın 

benzeri yokdur. Makâmlarda ilerlemek istiyen onun hizmetine gelsin!) Hadîs 

öğrenmek için kendisine gelenleri istifâde etmek için, Mazher-i Cân-ı Cânân hazretlerine 

gönderirdi. Ona yazdığı mektûblarda, (Allahü teâlâ, fazîletlerin tecellî 

yeri olan sizlere uzun zemân selâmet versin ve bütün müslimânları bereketlerinize 

kavuşdursun!) derdi. (Makâmât-ı Mazheriyye)de, Mazher-i Cân-ı Cânân “kuddise 

sirruh” buyuruyor ki, Evliyânın mezârlarını ziyâret edip, cem’iyyet için feyz 

dilemelidir. Meşâyıh-ı kirâmın rûhlarına fâtiha ve salevât sevâbı göndererek, onları 

Allahü teâlâya kavuşmak için vesîle yapmalıdır. Zâhir ve bâtın se’âdetlerine 

ancak onların güzel ahlâkına sarılmak ile kavuşulur. Başlangıcda olan sâliklerin, 

kalbleri tasfiye bulmadan, temizlenmeden önce, Evliyânın kabrlerinden feyz almaları 

güçdür. Bunun için Behâeddîn-i Buhârî “kaddesallahü sirrehül’azîz”, (İslâmın 

güzel ahlâkına mâlik bir kimse ile olmak, Evliyânın kabrleri ile olmakdan 

dahâ iyidir) buyurdu. İkinci kısmda, dörtyüzellidokuzuncu sahîfedeki yazı böylece 

açıklanmış oluyor. Fârisî (Kelimât-i tayyıbât) denilen kitâbda 87 mektûbu ve 

melfûzâtı vardır. 38, 113, 366, 410, 412, 459, 462, 466, 696, 721, 769, 903, 969, 

1016, 1018, 1050, 1066, 1168, 1171, 1176. 

594 — MEHDÎ: Hazret-i Mehdî, âhır zemânda dünyâya gelecekdir. Adı, Muhammed, 

babasının adı Abdüllahdır. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” efendimizin 

soyundan olacakdır. Îsâ aleyhisselâmla buluşacak, mezhebleri kaldıracak, yalnız onun 

mezhebi kalacak, her yeri alacak, her yerde adâlet olacak, Eshâb-ı Kehf, uyanıp mağaradan 

çıkarak, Mehdînin askeri olacakdır. Ba’zı saf kimseler, büyük zan etdikleri 

kimselere Mehdî demekdedir. Mehdînin alâmetlerini Resûlullah “sallallahü aleyhi ve 

sellem” efendimiz bildirmişdir. İbni Hacer-i Mekkînin (Alâmet-ül-Mehdî) kitâbında 

ve Süyûtînin (Cüz’ün minel ehâdîs velâsâril vârideti fî alâmetil mehdî) kitâbında 

bunlardan ikiyüze yakın alâmet yazılıdır. (El-fütûhât-ül-islâmiyye), ikinci cüz, ikiyüzdoksanyedinci 

sahîfesinde diyor ki, (Beklenilen Mehdî, hazret-i Fâtımanın soyundan 

olacakdır. Mekkede zuhûr edecekdir. O zemân, müslimânlar halîfesiz olacakdır. İstemediği 

hâlde, zor ile halîfe yapılacakdır. Zuhûr edeceği zemân ve yaşı ve ömrü kesin 

belli değildir.) Mehdî çıkacağı zemân yeryüzünde halîfe bulunmıyacağı ve Mehdîliklerini 

i’lân edenlerin Mehdî olmadıkları, buradan anlaşılmakdadır. İmâm-ı Rabbânî 

hazretleri, birinci cildin ikiyüzellibeşinci mektûbunda, Mehdînin Medînedeki sapık 

din adamlarını öldüreceğini yazmakdadır. 62, 63, 398, 484, 485, 488, 919, 920, 1122. 

595 — MEKKÎ EFENDİ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed Mekkî efendi, 

âlim, ârif, veliy-i kâmil olan seyyid Abdülhakîm efendinin büyük oğludur. Annesi, 

büyük velî, kerâmetler sâhibi seyyid Fehîm efendinin torunu Âişe hanımdır. Mekkî 

Üç-Işık, [1314] de tevellüd, 1387 [m. 1967] de vefât etdi. Medrese tahsîlini bitirdikden 

sonra, peder-i âlîlerinden ulûm-i zâhirenin inceliklerini alarak icâzetle şereflenmiş, 

yüksek teveccühlerine ve himmetlerine mazhar olarak, tesavvuf bilgilerinde 

de kemâle gelmişdir. Son derece edeb ve şaşılacak bir tevâzu’ ile, kendilerini 

agyârdan setr ederdi. Sâf kalbli, temiz rûhlu olan yüzlerce genci ilm ve fazîletle 

süsledi. Cenâb-ı Hak, bu feyz ve bereket kaynağından, İstanbul halkını, yıllarca fâidelendirdi. 

Edirnekapı kabristânında iken Ankarada Bağluma nakl edildi. 2, 5, 376. 

596 — MELİKŞÂH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Celâlüddîn, Selçûkî pâdişâhlarından 

üçüncüsüdür. Alb Arslanın oğludur. 447 [m. 1054] de tevellüd, 485 [m. 1091] de 

Bağdâdda zehr verilerek vefât etdi. İsfehânda defn edildi. Babası şehîd olunca, vezîr 

Nizâm ül mülkün yardımı ile 465 [m. 1072] de sultân oldu. Mâverâünnehri, Şâmı, Mısrı, 

Anadolunun çoğunu aldı. Abbâsî halîfesini emrine aldı. Çok hayrât yapdı. [471] hicrî 

senesinde, güneş takvîmi yapdırdı. Buna (Takvîm-i Celâlî) denir. 441, 1095, 1157. 

— ME’MÛN BİN HÂRÛN: Yedinci Abbâsî halîfesidir. 218 [m. 832] de vefât etdi. 

597 — MENDELEYEF: Dimitri, Rus kimyâgeri olup, 1249 [m. 1834] da tevel- 

– 1134 –

lüd, 1325 [m. 1907] de öldü. Elementlerin devrî [Periyodik] sistemini bulanlardandır. 

Petrollerin teşekkülü teorisi meşhûrdur. 549. 

598 — MERGINÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Yüzseksenbirinci [181] sırada, 

Burhâneddîn-i Mergınânî ismine bakınız! 

599 — MER’Î “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Mer’î bin Yûsüf Mukaddisî, Hanbelî 

fıkh âlimlerindendir. 1033 [m. 1623] de vefât etdi. Çok kitâb yazdı. (Tahkîk-ul 

burhân fî şân-id-duhân) ve (El-Kevâkib-üd-dürriyye fî menâkıb-il-imâm-ı İbni Teymiyye) 

kitâbları meşhûrdur. 633, 638. 

600 — MERKEZ EFENDİ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muslih-ud-dîn Mûsâ 

efendi, Kütahyadan İstanbula gelip molla Hızır beğ oğlu Ahmed pâşadan okurken, 

Halvetî Sünbül Sinân yanında yetişdi. Önce Koğacı tekkesinde, sonra Eyyûbde Şâh 

sultân tekkesinde iken, Sultân Süleymânın Topkapı dışında, vâlidesi nâmına yapdırdığı 

tekkede yerleşdi. Sünbül efendi, 936 [m. 1529] da vefât edince, Koca Mustafâ 

pâşadaki yerine geçdi. 959 [m. 1551] da vefât etdi. Türbesi karşısındaki mektebi 

Abdülbâkî pâşa yapdırdı. Tokat vâlîsi iken 1034 [m. 1625] senesinde vefât edince, 

İstanbula getirilip, mektebi yanına defn edilmişdir. 

Merkez efendi vefât edince, yerine oğlu ve halîfesi seyyid Ahmed efendi, bundan 

sonra da, şeyh Ya’kûb efendi geçdi. Ya’kûb efendi, Sünbül Sinân efendinin halîfesidir. 

Bu da, 978 [m. 1570] de vefât edince, oğlu Yûsüf Sinân efendi şeyh oldu 

ise de, altı sene sonra, Medîne-i münevverede Şeyh-ul-harem oldu ve 989 [m. 1580] 

da vefât etdi. Bakî’dedir. Bunun yerine Hasen Necmüddîn efendi şeyh oldu. Alaca-hisârlıdır. 

Ya’kûb efendinin halîfesidir. Eğri seferinde bulundu. Sonra hacca ve 

Yemene gitdi. Orada, mevlid gecesi, 1019 [m. 1610] senesinde vefât etdi. Mevlid 

geceleri minârede kandil yakmak âdeti idi. Sultân birinci Ahmed hân beğenerek 

bütün câmi’lerde kandil yakılmasını fermân eyledi. 1167, 1174. 

601 — MERKYÂNUS: Bizans ya’nî şarkî Roma devleti kırallarındandır. Buna 

Marsiyanus da denir. Mîlâdî [391] senesinde tevellüd etdi. Asker iken, ilerliyerek 

senatör oldu. İkinci Teodosyus [m. 450] de ölünce yerine kız kardeşi Polherya 

kraliçe oldu. Merkyânus bununla evlendi. Bu kadın ölünce, kral oldu. Cesûr idi. 

Attilânın tehdîdlerine cevâb verip, geri çevirdi. Rumlar kendisi ile zevcesi için, Şubatın 

onyedisinde yortu yapıyorlar. [Bu ism, (Fâideli Bilgiler) kitâbındadır.] 

602 — MERVÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası, Hakem bin Ebil’âs bin 

Ümeyye bin Abd-i Şems bin Abd-i Menâfdır. Mekkenin fethinde îmân etdiler. 

Emevî halîfelerinin dördüncüsüdür. Hicretin ikinci yılında tevellüd etdi. 65 [m. 683] 

senesinde boğduruldu. Yerine, büyük oğlu Abdülmelik geçdi. Hazret-i Osmân bin 

Affânın amcası oğlu ve dâmâdı ve baş kâtibi idi. Çocuk iken, babası Tâife sürülüp, 

oraya götürüldü. Sohbetden mahrûm kaldı. Hazret-i Osmân halîfe olunca, babasını 

afv etdi. Babası ile Medîneye geldi. Halîfeye kâtib oldu. Deve harbinde, hazret-i 

Talhayı kazârâ şehîd etdi. Hazret-i Mu’âviye zemânında Medîne vâlîsi olup, 

[48] de azl edildi. [64] de İkinci Mu’âviye halîfelikden çekilince, Abdüllah bin Zübeyr 

ile harb ederek, halîfe oldu. Zâlim idi. Kardeşi Abdürrahmân bin Hakem ve 

ikinci oğlu Abdül’azîz bin Mervân âdil ve sâlih idiler. 1159, 1196. 

603 — MERVÂN BİN MUHAMMED: Mervân bin Hakemin torunudur. Emevî 

devletinin ondördüncü ve son halîfesi idi. [72] senesinde tevellüd, [127] de halîfe 

oldu. 132 [m. 750] senesinde, Abbâsîler tarafından Mısrda yakalanıp öldürüldü. 

441, 1191. 

604 — MERYEM: Îsâ aleyhisselâmın annesidir. Dâvüd “aleyhisselâm” soyundan 

olan İmrân ile Hunnenin kızı idi. Annesi ölünce, Kudüsde Beyt-ül-mukaddesin 

imâmı Zekeriyyâ aleyhisselâmın zevcesi olan teyzesi Îsâ’nın yanında büyüdü. 

Onbeş yaşında iken, amcasının oğlu Yûsüf-i Neccârla nişânlandı ise de, onunla hiç 

evlenmemişdi. Allahü teâlâ, buna babasız olarak Îsâ aleyhisselâmı verdi. Îsâ “aley- 

– 1135 –

hisselâm” (Beyt-ül-lahm)da tevellüd etdi. Rum kayserinin Şâmda bulunan vâlîsi, 

zinâ etdiğini zan ederek, ikisini de öldürmek istedi. Yûsüf-i Neccâr, bunları Mısra 

götürdü. Oniki sene orada kaldılar. Sonra, Kudüse gelip (Nâsıra) kasabasında 

yerleşdiler. Îsâ “aleyhisselâm” göke çıkarıldıkdan altı sene sonra, elliüç yaşında vefât 

etdi. Kudüsdedir. Yehûdîler, bunu kötüliyor. Hıristiyanlar da, Allahın anası, bir 

kısmı da Allahın zevcesi diyor. 334, 448, 875, 1109, 1110, 1122, 1155, 1189, 1194. 

605 — MESLEME “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Abdülmelik bin Mervânın oğludur. 

122 [m. 740] de Şâmda vefât etdi. Seyyid gâzî ile Muhammed Battâl gâzî de 

bu senede vefât etdiler. Başkumandan olarak çok cihâd yapdı. 86 [m. 704] senesinde 

Erzurumu ve Trabzonu feth etdi. Emevî halîfelerinin altıncısı, kardeşi Velîd bin 

Abdülmelikin emri ile, hicretin doksanaltıncı 96 [m. 714] senesinde büyük bir ordu 

ile Ankara, Eskişehr ve Amûriyyede kanlı savaşlar yapıp, Çanakkal’adan Gelibolu 

ve Edirneye, sonra İstanbula geldi. Kardeşi Süleymân da denizden gemilerle 

geldi. Bizans imperatörünü korkutdu. Galatayı elegeçirdi. İmperatör ile yapdığı 

sözleşme ile Ayasofyada nemâz kıldı. Halic kenârında (Arab câmi’i)ni yapdı. İstanbulda 

yedi sene kalıp geri döndü. Hastalık ve sıkıntı yüzünden, Câmi’in bulunduğu 

yere (Kahr köyü) adını verdi. Şimdi Kara-köy deniliyor. Muhyiddîn-i Arabî 

hazretleri (Musâmere) kitâbında Meslemenin İstanbul seferini uzun anlatmakdadır. 

Mesleme çekilince, Rumlar verdikleri sözü bozup câmi’i kilise yapdılar. Dördüncü 

Murâd hân zemânına kadar kilise olarak kalıp, 1046 [m. 1637] da eski yeri 

keşf olunarak mescide çevrildiği 1288 [m. 1870] de İstanbulda basılmış olan (Fezleke-i 

târîh-i Osmânî)nin yüzaltmışaltıncı [166] sahîfesinde yazılıdır. Birinci Mahmûd 

hânın vâlidesi Sâliha sultân, câmi’i 1147 [m. 1734] de yeniledi. Binikiyüzyirmiiki 

yangınında yanıp yeniden ta’mîr edildi. 

Karaköydeki Yeraltı câmi’inin adı (Kurşunlu Mahzen) câmi’idir. Mesleme tarafından 

yapılmış bir mescid iken sonra depo olarak kullanılmışdır. Sadr-ı a’zam 

Mustafâ pâşa 1166 [m. 1749] senesinde mahzeni temizletmiş, içinde birkaç kabr olduğu 

görülmüşdür. Bin seneden fazla kapısı kapanarak kilidine kurşun akıtılmış, 

terk edilmiş idi. Birinci Sultân Mahmûd hân tarafından câmi’ hâline getirilmiş, sonradan 

minâre de yapılmışdır. Sultân Mahmûd hân ilk Cum’a nemâzında bulunmuşdur. 

Mustafâ pâşaya samur kürk hediyye etmişdir. Câmi’de üç kabr vardır. Şehîd 

Alî pâşa önceden 1128 [m. 1812] de câmi’ üstüne bir binâ yapmışdı. Bu binâ, 

1237 [m. 1821] de yenilenmişdir. 1080. 

606 — MES’ÛD KANÂVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Seyyid Mes’ûd bin Hasen 

Kanâvî, Mısrda şâfi’î âlimlerindendir. 1205 [m. 1790] hicrî senesinde yazdığı 

(Feth-ur-rahîm) kitâbında İbnül-Verdînin (Lâmiyye) kasîdesini şerh etmekdedir. 

Bu kitâbı Mısrda [1281] ve 1315 [m. 1897] senesinde basılmışdır. Burada, tütünün 

harâm olmadığını yazmakdadır. 632. 

607 — MEVDÛDÎ: Hicretin [1321]. ci senesinde Hindistânda tevellüd ve 

1399 [m. 1979] da Amerikada vefât etdi. İbni Teymiyyenin fikrlerine saplanmışdır. 

Siyâsî düşüncelerini islâmiyyet olarak tanıtarak (Cemâ’at-ül İslâmiyye) dediği 

bir islâm fırkası meydâna getirdi. Mevdûd-i Çeştî hazretlerinin soyundandır. 

Mevdûd-i Çeştî, 527 [m. 1133] de vefât etdi. İstanbul yüksek islâm enstitüsü eski 

müdîri ve öğretim üyesi Ahmed Dâvüdoğlu (Din tahrîbcileri) kitâbında, 

(Mevdûdî bir felesofdur, şaşırabilir) diyor. Hindistânda molla İlyâsın kurmuş olduğu 

(Teblîgul-cemâ’at)cılar da Mevdûdî gibidirler. Her ikisinin sapık fikrlerine 

(El-üstâd-ül Mevdûdî) ve (Fâideli Bilgiler) kitâblarında uzun yazılmış ve 

cevâb verilmişdir. 310, 399, 410, 462, 499, 842, 1176. 

608 — MEYMÛNE “radıyallahü teâlâ anhâ”: Resûlullahın zevcelerindendir. İsmi 

Birre iken Resûlullah Meymûne yapdı. Hayberin fethinden sonra Mekkeye ömre 

için gidildikde Meymûnenin zevci vefât etmişdi. Resûlullahın nikâhı ile şereflendi. 

53 [m. 673] senesinde Mekkede hastalandı. (Beni Mekkeden çıkarınız! 

– 1136 –

Çünki, Resûlullah benim Mekkenin dışında vefât edeceğimi haber verdi) dedi. Çıkardılar. 

Resûlullaha nikâhı yapılmış olduğu yerde vefât etdi. 1098. 

609 — MİDHAT PÂŞA: İngiliz masonudur. Tâifde sürgünde iken, ingilizler tarafından 

boğduruldu. 51, 1059, 1063. (Eshâb-ı Kirâm) sahîfe: 370 

610 — MİHAEL KİROLARIUS: Ortodoks kilisesinin kurucusudur. İstanbul 

patrîki iken, hicretin [446]. cı ve mîlâdın [1054]. cü senesinde Romadaki papadan 

ayrıldı. Şark kiliselerine ortodoks denildi. Mihael-i Süryânî başkadır. 490. 

611 — MİHR-İ MÂH SULTÂN “rahmetullahi teâlâ aleyhâ”: Kânûnî sultân Süleymân 

hânın kızıdır. Zevci Rüstem pâşa, Eminönü ile Unkapanı arasındaki meşhûr 

câmi’i yapmışdır. Mihr-i Mâh sultân da, Edirnekapı yanında büyük câmi’i ve 

954 [m. 1546] senesinde Üsküdâr iskelesindeki Mihri-Mâh câmi’ini yapdırmışdır. 

985 [m. 1578] senesinde vefât etmişdir. Süleymâniyyede babasının türbesindedir. 

Rüstem pâşanın kardeşi kapdân-ı deryâ Sinân pâşa, Beşiktaş iskelesi yanında 

meşhûr câmi’i yapdırdı. 961 [m. 1553] senesinde vefât edip, Üsküdârda Mihr-i Mâh 

sultân câmi’i mihrâbı önüne defn edildi. Câmi’i Rüstem pâşa 963 [m. 1555] de temâmladı. 

Rüstem pâşa 968 [m. 1560] de vefât etdi. Şâhzâde câmi’i bağçesindeki türbesindedir. 

953 [m. 1545] de kapdân-ı deryâ olan Barbaros Hayreddîn pâşa, Akdenize 

gideceği vakt, gemileri bağlamak için, sâhile beş taş direk yapdırmışdı. Buraya 

zemânla Beşiktaş denildi. 

612 — MİHR-İ ŞÂH SULTÂN “rahmetullahi teâlâ aleyhâ”: Üçüncü Selîm hânın 

vâlidesidir. Halıcıoğlu kışlası ile yeni köprü arasındaki câmi’i yapdırmışdır. Eyyûb 

câmi’i ile Bostan iskelesi arasında 1210 [m. 1796] da yapdırdığı türbesindedir. 

Kızı Hadîce sultân da yanındadır. 1145, 1184. 

613 — MİLTON: İngilterenin büyük şâ’irlerindendir. [m. 1608] de Londrada doğdu. 

1085 [m. 1674] da öldü. Meşhûr Kromwell bunu genel sekreter yapınca şöhreti 

artdı. Onun ölümünden sonra bir kenâra çekildi. İki gözü kör oldu. Çok kıymet 

verilen (Gâib olmuş se’âdet) şi’rini zevcesine ve iki kızına yazdırdı. Târîh, lügat ve 

mantık üzerine eserleri vardır. Kur’ân-ı kerîmi incelemiş ve çok övmüşdür. 535, 1084. 

614 — MÎRÂN ŞÂH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Tîmûr hânın üçüncü oğludur. 

[769] da tevellüd, 810 [m. 1407] da Âzerbaycânda Karakoyunlu Yûsüfle harb 

ederken şehîd oldu. Tîmûrden sonra üç sene saltanat sürdü. Delhîdeki Gürgâniyye 

sultânları bunun soyundandır. 500, 1079, 1095, 1099, 1183. 

615 — MOLLA CÂMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Abdürrahmân bin Nizâmeddîn 

Ahmed Nûreddîn-i Câmî, şeyh-ul-islâm idi. Âlim, veliy-yi kâmil idi. 817 [m. 

1414] de, Îrânda Câm kasabasında tevellüd, 898 [m. 1492] Muharreminin onsekizinci 

günü, Cum’a ezânı okunurken, Hirâtda vefât etdi. İmâm-ı Muhammed Şeybânî 

hazretlerinin soyundandır. Beş yaşında iken Muhammed Pârisâ hazretlerinin 

huzûruna götürülüp teveccühüne mazhar oldu. Ubeydüllah hazretlerine yazdığı 

mektûblardan ikisi (Reşehât)da mevcûddur. Mevlânâ Sa’düddîn-i Kaşgarîden 

feyz alarak kemâle geldi ve irşâda me’zûn oldu. Sa’düddîn hazretleri, Nizâmeddîn-i 

Hâmûşün halîfesi olup, sekizyüzaltmış senesinde Hirâtda vefât etmişdir. 

Nizâmüddîn-i Hâmûş hazretleri, Alâ’üddîn-i Attâr hazretlerinin halîfelerinin 

en üstünü idi. Molla Câmî hazretleri çok kitâb yazdı. (Şevâhid-ün-nübüvve) kitâbı, 

Mahmûd bin Osmân Lâmi’î ve Ehî-zâde Abdülhalîm tarafından, farscadan 

türkceye terceme edilmiş ve fârisîsi ve türkçe tercemesi Hakîkat Kitâbevi tarafından 

basdırılmışdır. Kerâmetleri görüldü. Fâtih sultân Muhammed, kendisini İstanbula 

da’vet etdi. Konyaya kadar geldi. Fâtihin vefâtını haber alarak geri döndü. 

387, 732, 739, 947, 962, 1085, 1156, 1163, 1185, 1192. 

616 — MOLLA HÜSREV “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed efendi, 

Osmânlıların üçüncü şeyh-ul-islâmı idi. Hanefî fıkh âlimidir. Babası dönme idi. Bir 

düğünde, Fâtih sultân Muhammed, molla Gürânîyi sağ yanına, molla Hüsrevi sol 


yanına aldı. [865] de şeyh-ul-islâm oldu. Yirmi sene, bu vazîfeyi çok iyi yaparken 

885 [m. 1480] de vefât etdi. Nemâzı Fâtih câmi’inde kılınıp, Bursaya götürülüp, Emîr 

Sultânın doğusunda defn edildi. (Dürer ve gurer) fıkh kitâbı, çok kıymetlidir. 

1319 [m. 1900] da İstanbulda, Şernblâlî şerhı basılmışdır. Vefâda Ekmekci medresesi 

yanında mescidi vardır. 138, 285, 393, 586, 620. 

617 — MOLLA KUDSÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hindli Abbâs kulu molla 

Kudsî, arabî (Esrâr-ı melekût) astronomi kitâbının sâhibidir. 1262 [m. 1846] senesinde 

Mekke-i mükerremede vefât etdi. Bu kitâbı Elbüstânlı Hayâtî zâde Halîl Şeref 

efendi türkceye terceme ederek (Efkâr-ül-ceberût) adını vermişdir. Şeref 

efendi [1211] de Elbüstânda tevellüd, 1267 [m. 1851] de orada vefât etmişdir. 

538. 

618 — MOLYER: Moliére, Fransız komedi yazarıdır. 1031 [m. 1622] de Pârisde 

tevellüd, 1083 [m. 1673] de vefât etdi. Tiyatroculuk yapdı. Yazdığı komedileri 

oynardı. 46. 

619 — MOSELEY: Henri Mosli, ingiliz fizikcisidir. 1304 [m. 1887] de tevellüd, 

1334 [m. 1916] de vefât etdi. [m. 1913] de Mosli kanûnunu buldu. Buna göre, bir 

elementin hâsıl etdiği Röntgen şuâ’larının frekanslarının kare kökleri, bu elementin 

periyodik sistemdeki sıra numarası [atom numarası] ile orantılıdır. Mosli, 

böylece, elementlerin atomlarındaki proton sayısını hesâblamış oldu. Mosli [m. 

1916] da İngiliz subayı olarak Çanakkalede Türklere karşı harb etdi. 549, 550. 

620 — MOZART: Avusturyalı bestekârdır. 1169 [m. 1756] da tevellüd, 1205 [m. 

1791] de vefât etdi. Kilise müziğine hizmet etdi. Figaronun evlenmesi meşhûrdur. 

46. 

621 — MU’ÂVİYE “radıyallahü anh”: Babası Ebû Süfyân bin Harb bin Ümeyyedir. 

Annesi Hind bint-i Utbe bin Rebî’a bin Abd-i Şemsdir. Hicretden ondokuz 

sene önce tevellüd, 60 [m. 680] senesinde, Receb ayında vefât etdi. Mekkenin feth 

edildiği gün, babası ile berâber, Resûlullahın önünde müslimân oldu. Eshâb-ı kirâmın 

büyüklerindendir. Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” vahy kâtibi ve 

kayınbirâderi idi. Hazret-i Ömer zemânında dört yıl, Osmân zemânında oniki yıl, 

Alî zemânında beş yıl, imâm-ı Hasen zemânında altı ay olarak Şâmda yirmibirbuçuk 

sene vâlî oldu. [41]. ci senede, Şevvâl ayında Kûfede halîfe seçildi. Ondokuz sene, 

dört ay halîfelik yapdı. Bir islâm devletinin reîsine (Halîfe) denir. İslâmiyyetde 

ilk seçilen halîfe, Ebû Bekr-i Sıddîkdır. Bundan sonra sıra ile Ömer, Osmân, Alî, 

Hasen ve Mu’âviyedir. Emevî ve Abbâsî halîfelerinin ismleri, (Eshâb-ı Kirâm) ve 

(Fâideli Bilgiler) kitâblarında yazılıdır. Aklı, zekâsı, fesâhatı, sabrı, yumuşaklığı, 

ikrâmı, cömertliği fevkal’âde çok idi. Müslimânların başına geçeceği, hadîs-i şerîfde 

bildirilmişdi. Kendisinden çok hadîs-i şerîf alınmış, kitâblara yazılmışdır. Bu da, 

büyüklüğünü ve kendisine güvenildiğini göstermekdedir. Şâmdaki Emevî devletinin 

kurucusudur. Şâmda medfûndur. Hicretin 42 senesinde Sicistânı, 43 de Sudanı, 

44 de Efganistânı ve Kâbil şehrini ve Hindistânın şimâl kısmını, 45 de Tunusda 

Efrîkıyye şehrini aldı. 48 de gemilerle kendisi Kıbrısa giderek Bizans devletinden 

feth etdi. [Ada 586 [m. 1191] de İngilizlerin ve 878 [m. 1473] de Venediklilerin eline 

geçdi. 978 [m. 1570] de İkinci Selîm hân tarafından feth edildi. 1295 [m. 1878] 

Ayastefanos muâhedesi ile Balkan yarım adası ve Anadolunun mühim kısmları Ruslara 

verilince, ikinci Abdülhamîd hân, devletin idâresini eline alıp, ingilizleri Kıbrısın 

idâresine ortak ederek, Berlin muâhedesini hâzırladı. Bütün toprakları kurtardı. 

Balkan harbinin fecî’ bozgunundan sonra, 1331 [m. 1913] de Londra muâhedesinde, 

İttihâdcılar, bütün Rumeliyi ve Kıbrısı, Edirneyi düşmanlara terk etdi.] Hazret-i 

Mu’âviye, 50 de Îrânda büyük Kuhistan şehrini aldı. Yine 50 [m. 670] senesinde, 

Bizans imperatoru dördüncü Kostantin zemânında, oğlu Yezîdi büyük bir ordu 

ile İstanbula cihâd etmeğe gönderdi. Her sene büyük vergi almak şartı ile sulh 

yapıldı. 54 de Ubeydüllah bin Ziyâdı Horâsândaki orduya kumandan yapıp, Cey- 

– 1138 –

hûn nehrini develerle geçerek, Buhârâyı aldı. Kudüs-i şerîfi hazret-i Ömer feth etmişdi. 

Sonra, kâfirler geri almışlardı. Hazret-i Mu’âviye tekrâr feth etdi. Yemen, 

Mısr, Kayruvan, Irâk, Azerbaycan, Anadolu, Horâsân ve Mâverâ-ün-nehr şehrlerine 

hâkim oldu. Bütün millete kendini sevdirdi. Büyük saltanata nâil oldu. Resûlullahın 

sohbetinin ve hayrlı düâlarının bereketi ile islâmiyyetden hiç ayrılmadı. 114, 

204, 469, 472, 489, 502, 509, 510, 511, 512, 513, 514, 621, 785, 790, 801, 1064, 1088, 

1090, 1092, 1094, 1096, 1107, 1110, 1135, 1160, 1185, 1186, 1191. 

622 — MU’ÂZ BİN CEBEL “radıyallahü anh”: Eshâb-ı kirâmın büyüklerindendir. 

İkinci Akabede îmân eden yetmiş Ensârdandır. Bütün gazâlarda bulundu. Onsekiz 

yaşında îmân etdi. 18 [m. 639] senesinde tâ’ûndan vefât etdi. Resûlullahın Yemende 

vâlîsi idi. 474, 644, 651, 848, 873, 1017. 

623 — MÜCÂHİD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası, Cebr-i Mahzûmîdir. Tâbi’înin 

ve tefsîr imâmlarının büyüklerindendir. [24] senesinde tevellüd, 104 [m. 723] 

senesinde Mekkede, nemâzda secdede vefât etdi. Abdüllah ibni Abbâsın talebesi 

idi. Tefsîri vardır. 99, 391, 644. 

624 — MUDAR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Resûlullahın onsekizinci babasıdır. 

Nizârın oğludur. Mudarın sesi çok güzel idi. Deve yanında okuyup onu harekete 

getirmek Mudardan kalmışdır. İbrâhîm aleyhisselâmın islâm dîninde idi. 

390. 

625 — MÜDRİKE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Resûlullahın onaltıncı babasıdır. 

İsmi Amr idi. Tavşan arkasından koşup yakaladığı için, babası buna Müdrike 

demişdi. Dedelerinin şereflerini kendinde topladığı için de Müdrike denilmişdir. 

390. 

626 — MUHAMMED “aleyhisselâm”: Allahü teâlânın Resûlüdür. Habîbidir. 

Peygamberlerin en üstünü ve sonuncusudur. Babası Abdüllahdır. Mîlâdın beşyüzyetmişbir 

[571] senesi nisan ayının yirmisine rastlayan, Rebî’ul-evvel ayının onikinci 

pazartesi gecesi, sabâha karşı, Mekkede tevellüd etdi. Babası, dahâ önce vefât 

etmiş idi. Altı yaşında iken annesi, sekiz yaşında iken dedesi vefât etdi. Sonra, 

amcası Ebû Tâlibin yanında büyüdü. Yirmibeş yaşında iken, Hadîce-tül-kübrâ 

ile evlendi. Bundan dört kızı, iki oğlu oldu. İlk oğlunun adı Kâsım idi. Bundan 

dolayı, kendisine (Ebül-Kâsım) da denir. Kırk yaşında iken, bütün insanlara ve cinne 

Peygamber olduğu bildirildi. Üç sene sonra, herkesi îmâna çağırmağa başladı. 

Elliiki yaşında iken, bir gece Mekkeden Kudüse ve oradan göklere götürülüp 

getirildi. Bu yolculuğuna (Mi’râc) denir. Mi’râcda, Cennetleri, Cehennemleri ve 

Allahü teâlâyı gördü. Beş vakt nemâz, bu gece farz oldu. Târîhcilere göre mîlâdın 

622 senesinde, Allahü teâlânın emri ile, Mekkeden Medîneye gitdi. Bu yolculuğuna 

(Hicret) denir. Medîne şehrinin Kubâ köyüne geldiği, Rebî’ul-evvel ayının sekizinci 

pazartesi gününe tesâdüf eden efrencî Eylül ayının yirminci günü müslimânların 

(Hicrî şemsî) târîh başlangıcı oldu. Müslimânların (Hicrî kamerî) seneleri de, 

o senenin Muharrem ayından başlar ve gökdeki ayın, dünyâ etrafında oniki def’a 

dönmesi bir kamerî sene olur. Hicrî 11 [m. 632] senesinde, Rebî’ul-evvel ayının onikinci 

pazartesi günü, öğleden evvel vefât etdi. Salıyı çarşambaya bağlıyan gece [Çarşamba 

gecesi] yarısı, vefât etmiş olduğu odaya defn edildi. Vefâtında, kamerî 63, 

şemsî seneye göre 61 yaşında idi. 

Muhammed “aleyhisselâm” beyâz idi. Bütün insanların en güzeli idi. Güzelliğini, 

herkese belli etmezdi. Onun güzelliğini bir kerre gören, hattâ rü’yâda gören 

kimsenin ömrü, lezzet ve neş’e ile geçmekdedir. O, her zemânda, dünyânın her yerinde 

olan ve gelecek olan her insandan, her bakımdan üstündür. Aklı, fikri, güzel 

huyları, bütün organlarının kuvveti her insandan ziyâde idi. 

Çocuk iken iki kerre, ticâret edenlerle Şâm tarafına gitdi ve Busrâ denilen 

yerden geri döndüler. Ondört veyâ onyedi yaşında amcası Zübeyr ile Yemene git- 

– 1139 –

di. Başka hiçbir zemân, hiçbir yere gitmedi. Ümmî idi. Ya’nî hiç mektebe gitmedi. 

Kimseden ders almadı. Fekat, herşeyi biliyordu. Ya’nî her neyi düşünse, her neyi 

bilmek istese, Allahü teâlâ Ona bildiriyordu. Cebrâîl “aleyhisselâm” adındaki melek 

gelip, Ona her istediğini söylüyordu. Mubârek kalbi, güneş gibi, nûr saçıyordu. 

Onun saçdığı ilm, ma’rifet nûrları, radyo dalgaları gibi, yerlere, göklere, heryere saçılıyordu. 

Şimdi, kabrinden de yaymakdadır. Yayma kuvveti, her ân artmakdadır. 

Elektro-manyetik dalgaları almak için, radyo alıcısı lâzım olduğu gibi, Onun nûrlarını 

almak için de, Ona inanan ve seven ve gösterdiği yolda giderek temizlenen kalb 

lâzımdır. Böyle kalbi olan insan, bu nûrları alır ve bu da, etrâfa neşr eder, yayar. Böyle 

büyük insanlara (Velî) denir. Bu Velîyi tanıyan, inanan ve seven kimse, bunun 

karşısında edeble oturur veyâ uzakda, onu edeb ile, sevgi ile düşünürse, bu kimsenin 

de kalbi, nûr, feyz almağa, temizlenmeğe, olgunlaşmağa başlar. Allahü teâlâ, bedenimizi, 

maddemizi, yetişdirmek için güneş enerjisini sebeb kıldığı gibi, rûhlarımızı, 

kalblerimizi olgunlaşdırmak, insanlıkda yükseltmek için de, Muhammed aleyhisselâmın 

kalbini, oradan fışkıran nûrları sebeb kılmışdır. İnsanı besliyen, yapısını 

ve enerjisini sağlıyan bütün besi maddeleri, güneş enerjisi, özümleme ile hâsıl oldukları 

gibi, kalbe, rûha gıdâ olan, Evliyânın sohbetleri, sözleri ve yazıları da, hep 

Resûlullahın mubârek kalbinden fışkıran nûrlarla hâsıl olmuşdur. 

Allahü teâlâ, Cebrâîl “aleyhisselâm” adındaki bir melek ile, Muhammed aleyhisselâma 

(Kur’ân-ı kerîm)i gönderdi. İnsanlara dünyâda ve âhıretde lüzûmlu, fâideli 

olan şeyleri emr etdi. Zararlı olanları yasak etdi. Bu emrlerin ve yasakların 

hepsine (İslâm dîni) veyâ (İslâmiyyet) denir. 

Muhammed aleyhisselâmın her sözü doğrudur, kıymetlidir, fâidelidir. Böyle olduğuna 

inanan kimseye (Mü’min) ve (Müslimân) denir. Muhammed aleyhisselâmın 

sözlerinden birine inanmıyan, beğenmiyen kimseye kâfir denir. Allahü teâlâ, 

mü’min olanı sever. Bunu Cehennemde sonsuz olarak bırakmaz. Yâ Cehenneme 

hiç sokmaz, yâhud, kabâhati için, soksa da, sonra Cehennemden çıkarır. Kâfir olan 

kimse, Cennete giremez. Doğru Cehenneme girer ve oradan hiç çıkmaz. Ona 

inanmak, Onu sevmek, bütün se’âdetlerin, râhatlıkların, iyiliklerin başıdır. Onun 

Peygamber olduğuna inanmamak ise, bütün felâketlerin, sıkıntıların, kötülüklerin 

başıdır. Aklı, zekâsı, güzel ahlâkı ve deryâ gibi olan her nev’ ilmi ve mu’cizeleri, 

islâmiyyetin hak din olduğunu gösteren vesîkalardır. 4, 9, 17, 18, 21, 22, 23, 24, 

32, 33, 36, 40, 41, 43, 44, 45, 47, 48, 49, 51, 52, 53, 56, 57, 59, 60, 65, 66, 69, 71, 89, 

94, 98, 99, 102, 103, 104, 106, 109, 166, 209, 229, 263, 267, 274, 276, 285, 289, 311, 

313, 327, 329, 332, 337, 352, 353, 354, 355, 356, 358, 364, 367, 368, 369, 370, 372, 373, 

(374), 378, 380, 383, 384, 385, 386, 387, 388, 390, 393, 399, 404, 407, 408, 411, 435, 

449, 450, 451, 457, 475, 479, 480, 482, 485, 486, 488, 489, 493, 495, 501, 509, 510, 512, 

525, 528, 531, 535, 564, 575, 598, 625, 698, 717, 737, 738, 761, 770, 771, 908, 910, 943, 

952, 954, 955, 960, 961, 969, 995, 1008, 1017, 1043, 1050, 1051, 1056, 1065, 1069, 1070, 

1075, 1118, 1123, 1125, 1157. 

627 — MUHAMMED ÂKİF “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Osmânlı şâ’irlerindendir. 

1290 [m. 1873] da tevellüd, 1354 [m. 1936] de İstanbulda vefât etdi. Edirnekapı 

kabristânındadır. Fâtih rüşdiyesinden sonra, mülkiye i’dâdîsini bitirdi. Baytar 

mektebini okuyup, veteriner oldu. Dînî, millî şi’rleri çok heyecânlıdır. Her müslimân 

türkün kalbine yerleşmiş olup ve her evde saygı ve sevgi ile okunan türk istiklâl 

marşının yazarıdır. (Safahât) kitâbı heyecânlı şi’rlerle dolu ise de, seksenaltıncı 

sahîfesinde (İstibdâd) adındaki yazısında ve dörtyüzbeşinci sahîfesinde, 

müslimânların halîfesi ve islâmiyyetin bekçisi olan sultân ikinci Abdülhamîd hânın 

şânını ve kıymetini zedeleyen çok çirkin ve bayağı iftirâları ve Mısr müftîsi sicilli 

mason, Muhammed Abdühü öven ve bir çalgıcıyı, çalgısının seslerini nidâ-yı 

ilâhîye benzeterek öven şi’rleri kendisini lekelemekde, îmânlı kalblerde nefret hâsıl 

etmekdedir. İstanbuldaki yüksek islâm enstitüsü eski müdîrlerinden ve öğretim 

– 1140 –

üyelerinden Ahmed Dâvüdoğlu, 1394 [m. 1974] senesinde İstanbulda basılan (Dîni 

ta’mîr da’vâsında din tahrîbcileri) kitâbında, Muhammed Âkifin de sâir reformcular 

gibi, ilhâmı doğrudan doğruya Kur’ân-ı kerîmden almak istediğini bildirmekdedir. 

44, 1160, 1170. 

628 — MUHAMMED AKKERMÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Doksanaltıncı 

[96] sırada, Akkermânî ismine bakınız! 

629 — MUHAMMED ALÎ PÂŞA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: 1183 [m. 1769] 

de Kavalada tevellüd, 1266 [m. 1849] da Mısrda vefât etdi. [1215] de Mısr vâlîsi oldu. 

Dînine bağlı iyi adam idi. Bundan sonra, Mısr bozuldu. 461, 1119, 1184. 

630 — MUHAMMED ARABÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Tebbânî 

Magribî, (İfâde-tül-ahyâr) kitâbının yazarıdır. Bu kitâbı iki cilddir. Mekkede 

basılmışdır. Burada, Abdühün Ehl-i sünnete karşı yapdığı haksız hücûmları açıklamakda, 

herbirine cevâb vermekdedir. 461. 

631 — MUHAMMED BÂBÂ SEMMÂSÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İslâm 

âlimlerinin büyüklerindendir. Râmîten ile Buhârâ arasında Semmâs köyünde tevellüd, 

755 [m. 1354] de orada vefât etdi. Alî Râmitenînin halîfesidir. Çok kerâmetleri 

görüldü. 969, 1097. 

632 — MUHAMMED BÂKÎ-BİLLAH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası 

kâdî Abdüsselâm Semerkandîdir. Sôfiyye-i aliyyenin büyüklerindendir. Rûh ilmlerinin 

mütehassısı idi. İmâm-ı Rabbânî Ahmed-i Fârûkînin “kuddise sirruhümâ” 

üstâdıdır. 971 [m. 1563] senesinde Kâbil şehrinde tevellüd etdi. Kâbilden Semerkanda 

gidip, zâhir ilmlerinde yüksek dereceye yetişdikden sonra, hâce İmkenegî 

hazretlerinin sohbet ve teveccühleri ile de şereflenerek vilâyetin yüksek mertebelerine 

kavuşdu. Şâh-ı Nakşîbend ve Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin rûhâniyyetlerinden 

de feyz alarak (Üveysî) oldu. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin eshâbından 

mevlânâ Bedreddîn-i Serhendî (Hadarât-ül-kuds) adındaki fârisî kitâbında, hayâtını 

ve kerâmetlerini uzun yazmakdadır. Bu kitâb, fârisî olup, Bâyezîd kütübhânesi 

(Veliyyeddîn) kısmında [1788] sayıda mevcûddür. Muhammed Bâkî-billah, 

Delhîde 1012 [m. 1603] senesinde vefât etdi. Kutabrol denilen yerdeki mescidinin 

yanında ziyâret edilmekdedir. Türbesinin şarkında vâlidesi ile oğlu Ubeydüllah, 

garbında diğer oğlu Abdüllah medfûndur. 1387 [m. 1967] de Lâhorda basılan 

(Külliyât-i Bâkî-billah) kitâbında, hayâtı ve mektûbları yazılıdır. (Hadarât-ülkuds) 

kitâbı da, 1391 [m. 1971] de Lâhorda basılmışdır. 312 sahîfedir. 696, 750, 775, 

935, 940, 953, 954, 959, 962, 966, 969, 1061, 1111, 1179. 

633 — MUHAMMED BÂKIR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Oniki imâmın beşincisidir. 

Zeynel’âbidîn Alî bin imâm-ı Hüseynin oğlu, imâm-ı Ca’fer-i Sâdıkın babasıdır. 

[57] senesinde Medînede tevellüd, 113 [m. 732] senesinde vefât etdi. Medînede, 

Bakî’de, babasının yanındadır. 62, 442, 1084, 1197. 

634 — MUHAMMED BÂKIR-I LÂHORÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası 

Şerefeddîndir. Muhammed Ma’sûm Fârûkînin halîfelerindendir. İmâm-ı Rabbânî 

hazretlerinin (Mektûbât)ını 1080 [m. 1669] senesinde fârisî olarak hulâsa etmiş, 

(Kenz-ül-hidâyât) adını vermişdir. Ayrıca fârisî (Ürve-tül-vüskâ) kitâbını 

yazmışdır. 1080 [m. 1669]de vefât etmişdir. 

635 — MUHAMMED BEDEVÂNÎ: Seyyid Nûr ismine bakınız! 1170. 

636 — MUHAMMED BEHÂEDDÎN-İ BUHÂRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: 

Yüzaltmışıncı [160] sırada Behâeddîn-i Buhârî ismine bakınız! 

637 — MUHAMMED BİN ABDÜLLAH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Veliyyüddîn 

hatîb-i Tebrîzî, şâfi’î hadîs âlimlerindendir. 749 [m. 1348] senesinde vefât etdi. 

İmâm-ı Begavînin (Mesâbîh) kitâbına ek ve açıklamalar yaparak (Mişkât-ül- 

Mesâbîh) adını verdiği kitâbı meşhûrdur. 458. 

– 1141 –

638 — MUHAMMED BİN ABDÜLVEHHÂB: 1111 [m. 1699] senesinde, 

Necdde, Hureymile kasabasında tevellüd, 1206 [m. 1791] da öldü. Genç yaşında 

iken, 1125 [m. 1713] de Basrada, Hempher isminde bir ingiliz câsûsunun tuzağına 

düşdü. Ehl-i sünnet i’tikâdından ve islâmın güzel ahlâkından ayrıldı. İngilizlerin 

(İslâmiyyeti yok etmek) çalışmalarına âlet oldu. Hempherin yazdırdığı bozuk 

şeyleri, 1150 [m. 1737] de (Vehhâbîlik) ismi ile neşr eyledi. (İngiliz Câsûsunun 

İ’tirâfları) kitâbımızda, vehhâbîliğin kurulması uzun yazılıdır. 447, 449, 454, 

459, 468, 472, 1172, 1176. 

639 — MUHAMMED BİN ABDÜRRESÛL: Berzencî âlimlerindendir. Seyyiddir. 

[1040] da Zûr şehrinde tevellüd, 1103 [m. 1692] de Medînede vefât etmişdir. 

Şî’îleri red eden mirzâ Mahdûmun (Nevâkıd) kitâbını ihtisâr etmişdir. Çok bilgili 

olduğu hâlde, tesavvufdan nasîbi olmamışdır. İmâm-ı Rabbânî hazretlerine karşı 

edeb dışı hücûmlarda bulunmuşdur. (Makâmât-i Mazherî)de diyor ki, (İmâm-ı 

Rabbânînin “rahmetullahi aleyh” torunlarından Muhammed Ferruh Şâh bin Muhammed 

Sa’îd, çok âlim idi. Hacca gitdi. Muhammed Berzencî bunu mahcûb etmek 

için, Medîneden Mekkeye gitmek istedi. Ağır hastalandı. Muhammed Ferruh, 

Medîneyi de ziyâret edip gemi ile Hindistâna döndü. Berzencî iyi oldu. Kayıkla gemiye 

yetişmek istedi. Yolda boğuldu.) 

640 — MUHAMMED BİN AHMED EBŞÎHÎ: Behâeddîn Muhammed, [790] 

senesinde tevellüd, 850 [m. 1446] de Mısrda vefât etdi. (Mustatraf) kitâbı, Rat tarafından 

fransızcaya terceme edilmiş, [m. 1902] de Pârisde basılmışdır. 418. 

641 — MUHAMMED BİN AHMED SEMERKANDÎ “rahmetullahi teâlâ 

aleyh”: Alâüddîn-i Semerkandî 540 [m. 1145] da vefât etdi. 531. ci isme bakınız! 

642 — MUHAMMED BİN AHMED ZÂHİD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: 

Hindistânda 632 [m. 1234] de vefât etdi. Hanefî fıkh âlimlerindendir. (Tergîb-üssalât) 

kitâbı meşhûrdur. Nûr-i Osmâniyye kütübhânesinde vardır. 283. 

643 — MUHAMMED BİN EBÛ BEKR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Onuncu 

[10] senede, Vedâ’ haccına giderken tevellüd etdi. 38 [m. 659]. ci senede işkence 

ile öldürüldü. Sahâbî değildir. Tâbi’îndendir. Hazret-i Osmânı şehîd edenler arasında 

idi. Deve ve Sıffîn harblerinde hazret-i Alî ile birlikde idi. Hazret-i Alî tarafından 

Mısr vâlîsi yapıldı. Amr ibni Âs ile yapdığı muhârebede şehîd oldu. 

1126. 

644 — MUHAMMED BİN EBÎ BEKR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İmâmzâde 

ve Rükn-ül-islâm denir. Buhârâda müftî idi. 573 [m. 1178] senesinde vefât etdi. Bunun 

(Şir’atül-islâm) kitâbını Ya’kûb bin Seyyid Alî şerh etmişdir. 392. 

645 — MUHAMMED İBNİ HANEFİYYE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Dörtyüzkırkdördüncü 

[444] sırada İbni Hanefiyye ismine bakınız! 

646 — MUHAMMED BİN İSHAK “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Dedesi Huzeymedir. 

[223] yılında tevellüd, 311 [m. 923] senesinde Nîşâpûrda vefât etdi. İmâmül-eimme 

denir. Yüzkırkdan fazla kitâbı vardır. Hadîs âlimidir. 313, 391. 

647 — MUHAMMED BİN MAHMÛD BÂBERTÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: 

Ekmelüddîn-i Mısrî, Hanefî fıkh âlimidir. 712 [m. 1312] de Bağdâdın Bâberta 

kasabasında tevellüd ve 786 [m. 1384] da, Mısrda vefât etdi. (Tercîh-u mezheb-i 

İmâm-ı a’zam) risâlesi ve (İrşâd) ismindeki (Fıkh-ı ekber) şerhı ve (Envâr) isminde 

(Menâr) şerhı ve (Tuhfe-tül-ebrâr) ismindeki (Meşârık) şerhı ve (Takrîr) ismindeki 

(Pezdevî usûli) şerhı ve (İnâye) isminde (Hidâye) şerhı ve dahâ şerhleri ve 

tefsîri vardır. Sa’dî Çelebînin bu (İnâye)ye hâşiyesi vardır. 636, 1084. 

648 — MUHAMMED BİN MAHMÛD HAREZMÎ: İmâm-ı a’zamın (Müsned)ini 

toplamışdır. 665 [m. 1266] de vefât etmişdir. Celâlüddîn-i Pânî-pütî, başka olup, 

yüzdoksanüçüncü sırada bildirilmişdir. 1085. 

– 1142 –

649 — MUHAMMED BİN MÜNKEDİR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sôfiyye-i 

aliyyedendir. Bezzâz idi. 130 [m. 748] senesinde Medînede vefât etdi. 845. 

650 — MUHAMMED BİN SÜLEYMÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Medîne-i 

münevverenin Şâfi’î âlimlerinden idi. 1124 [m. 1712] de Şâmda tevellüd, 

1194 [m. 1780] de Medînede vefât etdi. Çok kitâb yazdı. İki cild fetvâsı meşhûrdur. 

Vehhâbîlerin i’tikâdlarının bozuk olduklarına fetvâ verdi. 453. 

651 — MUHAMMED BİN SÜLEYMÂN CEZÛLÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: 

Ebû Abdüllah Cezûlî [veyâ Cüzûlî], hadîs âlimidir. Şerîflerdendir. Fasda yetişdi. 

Şâzilî tarîkatinde yükseldi. 870 [m. 1465] senesinde zehrlenerek Fasda şehîd edildi. 

Yetmişyedi sene sonra Merrâküşe nakl edildi. Bunun (Delâil-ül-hayrât) salevât 

kitâbını Kara Dâvüd Muhammed bin Kemâl İzmîtî türkçeye terceme ve şerh 

etmiş, 948 [m. 1541] de Bursada vefât etmişdir. 1087. 

652 — MUHAMMED BİN SÜ’ÛD: Arabistânda, Necd çölünde kabîle reîsi idi. 

Vehhâbîlik meydâna çıkınca, hâkimiyyetini artdırmak için vehhâbî oldu. İngilizlerin 

yardımı ile herkesi zorla vehhâbî yapdı. Vehhâbî olmıyan çok müslimânı öldürdü. 

Birinci Vehhâbî Sü’ûdî devletini kurdu. 1178 [m. 1765] de öldü. 447, 1060. 

653 — MUHAMMED BUHÂRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin 

Mensûr Nevkadî, Semerkand müftîsi iken 434 [m. 1043] de ve Kâdî Muhammed 

Zahîrüddîn Buhârî 619 [m. 1222] de ve Muhammed bin Abdürrahmân Zâhid Buhârî 

546 [m. 1151] de vefât etdi. 

654 — MUHAMMED CEVÂD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Oniki imâmın dokuzuncusudur. 

Takıy ismi ile meşhûrdur. İmâm-ı Alî Rızânın oğludur. Yüzdoksanbeş 

[195] senesinde Medînede tevellüd ve ikiyüzyirmi 220 [m. 835] senesinde 

Bağdâdda vefât etdi. Zevcesi Ümm-ül-fadlın amcası olan Mu’tesım halîfe ile görüşmek 

için Bağdâda gidince vefât etmişdir. Zevcesi serâya alınmışdır. 62, 1162. 

655 — MUHAMMED ES’AD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İmâmzâde Muhammed 

bin Abdüllah, Konyalı olup, İstanbulda tevellüd etdi. 1267 [m. 1851] de vefât 

etdi. (Dürr-i yektâ) ve (Hilyetün-nâcî) fıkh kitâbları İstanbulda basılmışdır. 392, 702. 

656 — MUHAMMED ES’AD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Seyyiddir. Nakîb-üleşrâf 

idi. (Sahhâflar şeyhi zâde) adı ile meşhûrdur. 1264 [m. 1848] senesinde, 

meclis-i me’ârif-i umûmiyye reîsi iken vefât etmişdir. Ayasofya câmi’i yanındaki 

meşhûr (Es’ad efendi) kütübhânesi, şimdi Süleymâniyye umûmî kitâblığındadır. 

Yeniçeri askerinin ilgâsını anlatan (Üss-i zafer) târîh kitâbı çok kıymetlidir. Başka 

eserleri de vardır. Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdînin seyyid Es’ad efendiye yazdığı 

arabî mektûb, türkce tercemesi ile berâber, (Reşehât) kitâbının kenârında basılmışdır. 

(Ulemâ-ül-müslimîn ve Vehhâbiyyûn) kitâbının sonunda da vardır. 282, 283, 

420, 670, 701, 835. 

657 — MUHAMMED HAKKI “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Seyyid Muhammed 

Hakkı bin Alî, Hanefîdir. Nâzillide tevellüd, Mekke-i mükerremede 1301 [m. 

1884] de vefât etdi. Üstâdları Ödemişli Halîl efendi ve Muhammed Cân Mekkî vâsıtası 

ile Abdüllah-i Dehlevîye vâsıl olmakdadır. Bezm-i âlem sultân, Muhammed 

Cân için Mekkede bir tekke yapdırmışdır. (Sakal-bıyık risâlesi), (Hazîne-tül-esrâr) 

arabî olup, Beyrutda (Mekteb-üt-ticâri)de satılmakdadır. 418. 

658 — MUHAMMED HÂN-I “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Osmânlı pâdişâhlarının 

beşincisi ve Osmânlı devletinin ikinci kurucusudur. Tîmûr bozgununda esîr 

olmadan Amasyaya geldi. Pederinin vefâtından sonra, burada saltanatını i’lân 

etdi. Bursadaki Îsâ çelebiye ve sonra Rumelide Mûsâ çelebîye gâlib geldi. Oniki 

sene aralıkdan sonra 816 [m. 1413] da Osmânlı sultânı oldu. Anadoludaki isyânları 

basdırdı. Rumelide Macaristâna kadar aldı. Herekeyi ve Gebzeyi de Bizansdan 

aldı. Serezde ilhâd ve isyân çıkaran Samâvne kâdîsı oğlu denilen şeyh Bedreddîni 

yakalayıp i’dâm etdi. 824 [m. 1421] senesinde Edirnede vefât edip Bursaya ge- 

– 1143 –

tirildi. Haremeyne her sene Surre alayı göndermek güzel âdetini çıkarmışdır. 

1080, 1081. 

659 — MUHAMMED HÂN-III: İslâm halîfelerinin yetmişsekizincisidir ve 

Osmânlı pâdişâhlarının onüçüncüsüdür. Üçüncü Murâd hânın oğlu ve birinci Ahmed 

hânın babasıdır. Eğri fâtihidir. 974 [m. 1566] de tevellüd, 1012 [m. 1603] de 

vefât etdi. Ayasofya câmi’i bağçesindeki türbesindedir. Bu türbede, Ahmed hânın 

vâlidesi Handan sultân ve Ahmed hânın üç şâhzâdesi ile altı kerîmesi ve Murâd hânın 

onbeş kerîmesi olmak üzere yirmialtı sandûka vardır. Türbenin hâricinde de 

Murâd hânın dört kerîmesi vardır. Üçüncü Muhammed hânın oğlu, birinci Mustafâ 

hân, babasının türbesi yanındaki türbesindedir. Sultân Mustafâ türbesinde onbeş 

sanduka olup, birâder zâdesi İbrâhîm hân ve dördüncü Murâd hânın kerîmesi 

İsmihân sultân ve şâhzâde ve sultânlar vardır. 1003 [m. 1593] de halîfe oldu. Celâlî 

eşkıyâsı ile ve Macarlarla uğraşdı. İçkiyi sıkı yasak edip, bütün meyhâneleri kapatdı. 

Bunun zemânında, 1012 [m. 1603] de tütün içilmeğe başlandı. 733, 1099, 1119, 

1124, 1149, 1150. 

660 — MUHAMMED HÂŞİM-İ KEŞMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Asyada 

Bedahşânın Keşm kasabasındandır. Seyyid Muhammed Nu’mân hazretlerinin huzûrunda 

tevbe ve inâbet eyledi. Sohbetinde yetişip, Seyyid hazretlerinin işâreti ile, 

[1031] senesinde, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin sohbeti ile şereflendi. İmâm-ı Rabbânî 

iki sene askerde kaldığı zemân hep hizmetinde bulunup, teveccüh ve ihsânlarına 

kavuşdu. Hâşim-i Keşmî diyor ki, seyyidim Muhammed Nu’mân buyurdu 

ki, Burhânpur şehrinin câmi’inde Resûlullahı “sallallahü aleyhi ve sellem” dört 

halîfesi ile rü’yâda gördüm. Beni görünce, hazret-i Sıddîk-ı ekbere karşı buyurdu 

ki, (Şeyh Ahmedin kabûl etdiği kimseyi biz de ve Allahü teâlâ da kabûl ederiz. 

Şeyh Ahmedin red etdiği kimseyi, biz de ve Allahü teâlâ da red ederiz.) Bu 

sözü işitince, İmâm-ı Rabbânînin makbûllerinden olduğum için, Cenâb-ı Hakka 

şükr eyledim. 

Hâşim-i Keşmî, hazerde ve seferde, İmâm-ı Rabbânînin meclis-i şerîfinde bulunmakla 

şereflendi. Binotuzüç senesinde (Mektûbât)ın üçüncü cildini toplamağa 

başladı. 1040 da temâm oldu. [1037] hicrî senesinde (Berekât) veyâ (Zübde-tülmakâmât) 

ismlerini verdiği kitâbı yazarak, bu se’âdet güneşinin ve üstâdlarından 

ve talebesinden meşhûr olanların kerâmetlerini, hâl tercemelerini insanlığa duyurdu. 

(Berekât) kitâbı, fârisî olup, Bombayda basılmışdır. İstanbulda (Murâd molla) 

kütübhânesinde, [1317] numarada (Makâmât-i Ahmediyye) adı ile, el yazması 

mevcûddür. Binüçyüziki ve binüçyüzyedi senelerinde Hindistânın Rampur ve 

Lüknov şehrlerinde basılmış, 1396 [m. 1976] da İstanbulda ikincisi ofset yolu ile 

tekrâr basılmışdır. İkinci cildin altmışbeşinci mektûbu buna yazılmışdır. 1054 [m. 

1645] de Burhânpur şehrinde vefât etdi. Muhammed Hâşim sâhib cân başkadır. 905, 

924, 926, 927, 929, 1111, 1121. 

661 — MUHAMMED HAYÂT “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Şeyh Muhammed 

Hayât muhaddis Medenî Sindî 1163 [m. 1749] de Medînede vefât etdi. Babası İbrâhîmdir. 

Hanefî fıkh âlimidir. Nevevînin (Erba’în)ini, Münzirînin (Tergîb)ini 

ve (Hikem-i Atâıyye)yi şerh, İbni Hacerin (Zevâcir)ini ihtisâr etmişdir. Mezheb 

taklîdini bildiren (Gâyet-üt-tahkîk) ve (Nihâyet-üt-tedkîk) risâlesini 1413 [m. 

1992] de, Hakîkat Kitâbevi basdırmışdır. 208, 466. (Misbâh)ın 103.cü sahîfesi. 

662 — MUHAMMED KASSÂB : Sôfiyye-i aliyyedendir. Dâmeganda va’z verirdi. 

(Kör olanlar yalnız sıfata bakar. Ni’metleri, ihsânları görür. Sôfiyye ise, zâta, 

ihsân yapana bakar. Zâtdan başka olan şeyler perdedir, mâni’ olur) derdi. 

663 — MUHAMMED MA’SÛM-İ FÂRÛKÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: 

İmâm-ı Rabbânî “kuddise sirruhümâ” hazretlerinin üçüncü oğludur. [1007] yılında 

Serhendde tevellüd, binyetmişdokuz 1079 [m. 1668] da orada vefât etdi. Mu- 

– 1144 –

ârek babası türbesinin birkaçyüz metre şimâlindeki büyük türbededir. 

[1068] de hacca gitdi. Hacdaki hâlleri (Yevâkît-ül-Haremeyn) kitâbında ve 

Yüsûf-i Nebhânînin (Câmi’u kerâmât-il-evliyâ) kitâbında yazılıdır. İmâm-ı Rabbânînin 

mescidini Şâh-ı Cihân mermerden yenilemiş, yanında Muhammed Ma’sûm 

hazretleri için bir oda yapdırmışdır. (Urve-tül-vüskâ) adı ile meşhûrdur. İmâm-ı 

Rabbânî müceddid-i elf-i sânî Ahmed-i Fârûkî Serhendînin “kuddise sirruhümâ” 

halef-üs-sıdk ve vâris-i a’zamı idi. Aklî ve naklî ilmlerin, sûrî ve ma’nevî kemâlâtın 

câmi’iyyetini edinmiş idi. (Kutbiyyet) makâmına ve (Kayyûmiyyet) mansıbına, 

yüce pederinden beşâretler almış idi. Tarîk-i Ahmedînin nisbetini, pederinin 

teveccühlerinden, bütün âleme yaymış idi. Uzak memleketlerden kendine bağlı 

olanlara, filân (Vilâyet-i Mûseviyye)ye kavuşmuşdur, filân (Vilâyet-i Muhammediyye) 

ile şereflenmişdir diye bildirirdi. Dokuzyüzbin kişi, onun vâsıtası ile, (Allah)ı 

irâde etmişlerdir. Yüzkırkbin talebesini vilâyet mertebesi, yedibin kimseyi 

hilâfet makâmı ile mümtâz eyledi. Hizmetlerinde ve huzûr-ı âlîlerinde, tâlibler 

ba’zan bir ayda, ba’zan bir haftada kemâlât-i vilâyete erişirlerdi. Ba’zılarını, bir teveccühde, 

makâmların hepsine ulaşdırırlardı. Makâmları, keşfleri ve kerâmetleri, 

bu yüksek hânedânın hâllerini bildiren kitâblarda uzun uzun yazılı olduğundan, 

burada açıklamağa lüzûm görülmedi. Bu kitâblar arasında beşi, her memlekete yayılmışdır. 

Birincisi, Muhammed Hâşim-i Bedahşînin (Berekât) kitâbı olup, fârisîdir. 

(Zübde-tül-makâmât) adı ile Murâd molla kütübhânesinde [1317] sayıda ve 

Süleymâniyye Pertevniyâl kısmında [406] sayı ile mevcûddür. Hindistânda Kanpur 

şehrinde 1307 senesinde ve İstanbulda (Hakîkat Kitâbevi) tarafından 1408 [m. 

1988] de tab’ ve neşr edilmişdir. İkincisi Bedreddîn-i Serhendînin (Hadarât-ül-kuds) 

kitâbıdır. 1391 [m. 1971] de Lâhorda çok güzel basılmışdır. Üçüncüsü (El-hadâikul-verdiyye 

fî hakâik-ı ecellâ-in nakşibendiyye) olup basılmışdır. Dördüncüsü, (Hadîkat-ül-evliyâ) 

türkçedir. [1318] hicrî senesinde İstanbulda basılmışdır. Beşincisi 

(Umdet-ül-makâmât) kitâbıdır. Hakîkat Kitâbevi tarafından basdırılmışdır. 

Altı oğlu ve bütün nesl-i necîbleri, zemânlarının kutbu olmuşdu. Bütün islâm 

memleketleri, kalblerinden saçılan nûrlarla nûrlanmışdı. Cenâb-ı müstetabının vârisleri, 

yer yüzünde meşhûr olmuşlardır. Hidâyet ve irşâdda yüksek derece kazanmışlardır. 

İrfân ehlinin ve yakîn sâhiblerinin anladıkları gibi, feyz kaynakları, bu 

âna gelinceye kadar, akmakdadır. İnşâallah, âhır zemâna kadar da, böylece cârî 

olacakdır. Üç cild olan fârisî (Mektûbât-ı Ma’sûmiyye) kitâbı 1396 [m. 1976] senesinde 

Pâkistânın Karaşi şehrinde basdırılmışdır. Bu üç cildin içinde bulunan altıyüzelliiki 

mektûbdan yüzaltmışbeş adedi seçilerek, (Müntehabât-i Ma’sûmiyye) 

adı ile, 1979 senesinde İstanbulda ofset baskısı yapılmışdır. Bunun sonunda, Hüseyn 

Hilmi Işıkın eserleri bildirilmekdedir. Muhammed Ma’sûmun altı kızının her 

biri velî idi. [(Umdet-ül-makâmât) sahîfe 395.] 11, 65, 89, 110, 113, 118, 181, 219, 

427, 472, 512, 596, 651, 692, 754, 784, 923, 930, 969, 1001, 1009, 1048, 1053, 1055, 

1061, 1063, 1075, 1081, 1121, 1141, 1142, 1150, 1169, 1185, 1190, 1198. 

664 — MUHAMMED MA’SÛM-İ ÖMERÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Doksanıncı 

[90] sırada Ahmed Sa’îd ismine bakınız! 

665 — MUHAMMED MER’AŞÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Kâdı Muhammed 

bin Reşîd Mer’aşî İstanbulda yerleşmişdir. Hanefîdir. Vehbî ve Sünbülzâde ismleri 

ile meşhûrdur. 1224 [m. 1809] de vefât etdi. (Tuhfe-i Vehbî) lügati çok basılmışdır. 

Eyyûb câmi’i ile Bostan iskelesi arasındaki Mihr-i şâh sultânın türbesi ve 

imâreti dışında yazılı kasîdeler bunun olup, Yesârî-zâdenin yazısıdır. 1174. 

666 — MUHAMMED MURÂD-I KAZÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: [1272] 

hicrî senesinde Rusyada, Kazan vilâyetinin Ufa kasabasında tevellüd etdi. Memleketinde 

medrese tahsîlini bitirip, 1293 [m. 1876] de Buhârâya geldi. Buhârâ ve 

Taşkendde tahsîlini temâmlayıp 1295 [m. 1878] de Hindistâna ve Hicâza geldi. Medîne-i 

münevverede tarîkat-ı Nakşibendiyyeye intisâb edip, rûh âleminde terak- 

– 1145 –

kî etdi. 1352 [m. 1933] de vefât etdi. 

1302 [m. 1884] de (Reşehât) kitâbını ve sonra, İmâm-ı Rabbânînin (Mektûbât)ını 

fârisîden arabîye terceme etdi. (Mektûbât)ın arabîsine (Dürer-ül-meknûnât) adını 

verdi. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin hâl tercemesini de arabî uzun yazıp, 1317 

[m. 1898] de Mekke-i mükerremede (Mîriyye) matba’asında, (Mektûbât)ın kenârında 

basıldı. İstanbulda Bâyezîdde belediye kütübhânesinde elliüç [53] numarada 

mevcûddür. Bunun foto-kopisi 1383 [m. 1963] de İstanbulda basılmışdır. Bu baskılardaki 

hâl tercemesinin uzun bir kısmı (Eshâb-ı Kirâm) ve (Hak Sözün Vesîkaları) 

kitâblarında mevcûddur. Bu arabî mektûbâtdan yüzdoksandört mektûb seçilerek, 

(El-Müntehabât) ismi ile 1392 [m. 1972] senesinde İstanbulda ofset yolu 

ile basdırılmışdır. 1075, 1121. 

667 — MUHAMMED NU’MÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Mîr Muhammed 

Nu’mân bin Seyyid Şemseddîn, 977 [m. 1567] senesinde Semerkandda tevellüd etdi. 

Binaltmış 1060 [m. 1650] senesinde Egre şehrinde vefât etdi. Hindistâna gelip, 

hâce Bâkîbillah hazretlerinin sohbeti ile şereflendi. Vefâtına kadar Delhîde hizmetinde 

bulundu. Hâce hazretlerinin vefâtında, İmâm-ı Rabbânî Dehlîye teşrîf etmişdi. 

Merhamet buyurup, seyyid Nu’mânı, Serhende götürdü. Uzun zemân hizmet 

ve sohbetde bulundukdan sonra, talebe yetişdirmesi için Burhânpura gönderildi. 

101, 267, 481, 515, 746, 749, 756, 1036, 1144, 1148. 

668 — MUHAMMED OSMÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hâcı Muhammed 

Osmân Sâhib, Hindistânda yetişen Evliyânın büyüklerindendir. Hicretin binikiyüzkırkdört 

[1244] senesinde Pencâbın Loni kasabasında tevellüd, 1314 [m. 1896] 

de Pencâb Musâ zey kasabasında vefât etdi. Binikiyüzaltmışaltı senesinde, Ahmed 

Sa’îd-i Serhendî hazretlerinin talebesinden hâcı Dost Muhammed Kandihârînin 

sohbetine kavuşdu. Onsekiz sene feyz aldı. Zâhir ve bâtın ilmlerinde kemâle geldi. 

Üstâdı [1284] senesinde vefât edince yerine geçmekle şereflendi. Binlerle Velî 

yetişdirdi. Yirmidokuz sene, tâlibleri irşâd eyledi. Vefâtından bir sene sonra, babasının 

yerinde onyedi yaşında irşâda başlayan oğlu Muhammed Sirâcüddînin emri 

ile talebelerinden seyyid Ekber Alî Dehlevînin yazdığı (Fevâid-i Osmâniyye) kitâbında 

mektûbları ve kerâmetleri uzun bildirilmişdir. 1382 [m. 1962] de Mültanda 

basılmışdır. Siracüddîn binüçyüzotuzüç 1333 [m. 1915] senesinde vefât edince, 

oğlu Muhammed Zâhid “rahmetullahi aleyh” zâhir ve bâtın ilmlerinin menbaı oldu. 

Sirâcüddînin halîfelerinden Muhammed Fadl Alî Şâh 1354 [m. 1935] de vefât 

etdi. Yerinde irşâda başlıyan Muhammed Sa’îd Kureyşî Ahmed purî de 1363 [m. 

1944] de Pânî-püt şehrinde vefât etdi. Dost Muhammed Kandihârînin (Mektûbât)ındaki 

otuz mektûbu Muhammed Âdil toplamış, Muhammed Zâhid bin Sirâcüddînin 

emri ile Atâ Muhammed tarafından 1383 [m. 1964] de Mültanda basılmışdır. 

783, 1198. 

669 — MUHAMMED PÂRİSÂ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin 

Muhammed bin Mahmûd [756] da Buhârâda tevellüd, 822 [m. 1419] de Medînede 

vefât etdi. Nemâzını, Molla Fenârî kıldırdı. (Umdet-ül-makâmât)da diyor ki, 

(Zeyneddîn Hâfî, kabr taşını Mısrdan gönderdi. Taş 1212 de yerinde idi. 1225 de 

görmedim. Vehhâbîler kırmış.) Medrese tahsîlini bitirip, hadîs ve fıkh bilgilerinde 

ihtisâsını ilerletdi. Sonra Muhammed Behâeddîn-i Buhârî hazretlerinin sohbet 

ve teveccühlerine kavuşarak kemâle geldi. (Risâle-i kudsiyye), (Tuhfe-tüssâlikîn), 

(Tahkîkât) ve (Faslül-hitâb) kitâbları meşhûrdur. Hepsi de fârisîdir. (Tuhfe)si 

1390 [m. 1970] senesinde Delhîde basılmışdır. 49, 106, 470, 720, 750, 1137, 

1185. 

670 — MUHAMMED REBHÂMÎ : “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hindistânın fıkh 

âlimlerindendir. 835 [m. 1432] de yazdığı fârisî (Riyâd-un-nâsıhîn) ismindeki ilmihâl 

kitâbı 1313 de Bombayda basılmış, 1981 de İstanbulda ofset baskısı yapılmış- 

– 1146 –

dır. Bunu dörtyüzkırkdört kitâbdan toplamışdır. 210, 420, 1058. 

671 — MUHAMMED SÂDIK “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin 

birinci oğludur. Vilâyet bostanının meyveli ağacı idi. Bin [1000] senesinde 

Serhendde tevellüd, 1025 [m. 1616] senesinde tâ’ûndan, orada vefât etdi. Babası, 

kabri üzerine kubbe yapdırdı. [1008] senesinde, pederi ile birlikde hâce Muhammed 

Bâkî ile teşerrüf edip, zikr almakla, murâkabe, cezbe ve nisbet-i şerîfe ile 

şereflendi. İsti’dâdı ve fıtrati yüksek olduğundan, onların terbiyesi ve merhametli 

nazarlarının bereketleri sâyesinde kıymetli hâllere ve büyük işlere kavuşdu. Dahâ 

çocuk iken, uzak yerlerdeki şeyleri, mezârdaki hâlleri keşf ederdi. Sonra, kendi 

peder-i âlîsinden feyz alarak kemâl mertebelerinin sonuna erişdi. Babasının esrârına 

mahrem oldu. Hazret-i Îşân her Cum’a nemâzlarından sonra, kabr-i şerîfine 

gelip, bir müddet mürâkabe buyururdu. 951, 1034, 1121. 

672 — MUHAMMED SÂDIK “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Alîdir. Sakızlıdır. 

1059 [m. 1649] senesinde vefât etdi. (Surre-tül-fetâvâ) kitâbı meşhûrdur. 

1003. 

673 — MUHAMMED SÂDIK EFENDİ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hafîdzâde 

Muhammed Sâdık bin Muhammed efendi 1230 [m. 1815] da vefât etdi. (Nevâdir-i 

fıkhiyye) kitâbı meşhûrdur. 282. 

674 — MUHAMMED SA’ÎD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İmâm-ı Rabbânî 

hazretlerinin ikinci mahdûmudur. [1005] senesinde tevellüd, 1070 [m. 1660] senesinde 

vefât etdi. Babasının türbesindedir. Ahlâkının güzelliği, fazîletlerinin çokluğu, 

güler yüzü, yumuşak sözü, işlerinin hâlis olması ile zînetlenmişdi. Tahsîlini 

genç yaşında bitirdi. Aklî ve naklî bilgilerde mütehassıs oldu. Babasının tesarrufu 

ve teveccühleri sâyesinde, büyüklerinin nisbetine ve yüksek hâllere kavuşdu. Onyedi 

yaşında sûrî ve ma’nevî kemâlâta vâsıl oldu. Birçok kıymetli kitâblara ta’lîkler 

ve hâşiyeler yapdı. (Mişkât-i Mesâbîh) ve Hayâlî hâşiyesine ta’lîkleri çok kıymetlidir. 

Nemâzda otururken parmak kaldırmamak için, Hanefî mezhebine göre 

yazdığı risâlesi şâh-eserdir. Parmak kaldırmamanın dahâ iyi olduğunu isbât etmişdir. 

Pederinin garîb sırlarına, acîb ma’rifetlerine mahrem idi. (Mektûbât-i Sa’îdiyye) 

kitâbında yüz mektûb vardır. 1385 [m. 1965] de Pâkistânda basılmışdır. 271, 425, 

741, 930, 941, 1121. 

675 — MUHAMMED SIDDÎK “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hidâye ismi ile meşhûrdur. 

Bedahşânın Keşm kasabasındandır. Küçük iken, Hân-ı Hânân Abdürrahîmin 

sohbetinde bulundu. Bunun vâsıtası ile, Hâce Bâkî-billahın sohbeti ile şereflendi. 

Vefâtından sonra, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin sohbet ve hizmetine kavuşdu. 

Vilâyet-i hâssa ile müşerref oldu. 1032 [m. 1622] de izn alarak hacca gitdi. 

Hicâzda iken, İmâm-ı Rabbânî buyurdu ki, (Şimdi, uzakda olan kardeşlerimizden 

ba’zısının ahvâline müteveccih idim. Mevlânâ Muhammed Sıddîk göründü. Tam 

bir sevgi ve ihlâs ile bize müteveccihdir. Şu ânda Mâverâ’ün-nehrde, Bedahşânda 

yolcudur. Hâli hoş olsun!). 1019 senesinde, İmâm-ı Rabbânînin (Mebde’ ve 

me’âd) risâlesini toplamışdır. Fârisî olup, Urdu tercemesi ile birlikde, 1388 [m. 1968] 

de Pâkistânda basılmış, 1977 de İstanbulda ofset baskısı yapılmışdır. 

676 — MUHAMMED ŞEYBÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İmâm-ı a’zam Ebû 

Hanîfenin derslerinde yetişen islâm âlimlerinin en üstünlerindendir. Büyük müctehid 

idi. İmâm-ı a’zamın derslerini, sözlerini kitâblara geçiren budur. Adı, Muhammed 

bin Hasen bin Abdüllah bin Tâvus bin Hürmüzdür. Bu Hürmüz, imâm-ı 

a’zam Ebû Hanîfenin ceddi olup, Bağdâd sultânı idi. Hazret-i Ömerin elinde îmân 

etmiş idi. 135 [m. 752] senesinde Vâsıt şehrinde tevellüd, 189 [m. 805] senesinde Reyde 

vefât etdi. 120, 133, 134, 137, 138, 144, 154, 155, 231, 234, 268, 269, 285, 293, 294, 

301, 303, 304, 324, 325, 340, 413, 415, 439, 443, 444, 565, 566, 568, 576, 586, 595, 621, 

625, 626, 630, 634, 636, 637, 786, 792, 801, 803, 806, 809, 821, 826, 830, 851, 857, 858, 

– 1147 –

861, 862, 863, 865, 866, 868, 1020, 1028, 1076, 1089, 1094, 1111, 1137, 1178, 1194, 1196. 

677 — MUHAMMED TARSÛSÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin 

Ahmed bin Muhammed, Hanefî âlimlerindendir. 1117 [m. 1705] senesinde vefât 

etdi. Birçok kitâblara hâşiyesi vardır. Tütün harâm değildir, derdi. 639. 

678 — MUHAMMED ZÂHİD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hâce Muhammed 

Zâhid-i Semerkandî, derin âlim ve veliy-yi kâmil idi. Rûh bilgilerinin mütehassısı 

idi. Dokuzyüzotuzaltı 936 [m. 1530] senesinde Hisârın Vahş köyünde vefât etdi. 

Önce çok riyâzet ve mücâhede yapdı ise de, Ubeydüllah-i Ahrâr “kuddise sirruh” 

hazretlerinin teveccühü ile birinci sohbetinde kemâle kavuşdu. Ya’kûb-i 

Çerhî hazretlerinin kızının oğludur. (El-Hadâik-ul-verdiyye) kitâbında kerâmetleri 

yazılıdır. Mevlânâ Muhammed Kâdînın (Silsile-tül’ârifîn) kitâbı meşhûrdur. 

(Mesmû’ât) kitâbı Mîr Abdülevvele âid olup, Süleymâniyye kütübhânesi (Es’ad 

efendi) kısmında [1715] sayıda mevcûddur. (Hakîkat Kitâbevi) tarafından 1414 [m. 

1993] de neşr edilmişdir.Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin fârisî sözleridir. Yetişdirdiği 

Velîler arasında, hemşîresinin oğlu mevlânâ Dervîş Muhammed, bu silsilenin 

büyüklerindendir. 969, 1089, 1184. 

679 — MUHAMMED ZİHNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hâcı Zihnî efendi, Osmânlı 

devleti me’ârif meclisi a’zâsından idi. [1262] de tevellüd, 1332 [m. 1914] senesinde 

vefât etdi. Beğlerbeği küplücesindedir. (Ni’met-i İslâm) kitâbı, (Kimyâ-i 

se’âdet mukaddimesi) ile (Elmünkızü aniddalâl) tercemeleri meşhûrdur. 462, 1067. 

680 — MUHİBBULLAH-I MANKPÛRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hindistânda, 

Burhânpurda, şeyh Muhammed bin Fadlullah sohbetine devâm ile halîfe olmuş, 

irşâda icâzet almış iken, seyyid Muhammed Nu’mânın hizmetine devâm etmiş, 

burada İmâm-ı Rabbânînin ismini işiterek ve (Mektûbât)ı dinliyerek aşk ve 

şevk ile Serhende gelmişdir. Hizmet ederek, icâzet aldı. Mankpûra irşâda gönderildi. 

401, 426, 906. 

681 — MUHYİDDÎN-İ ARABÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Bekr ibnü 

Arabî ismi ile de meşhûrdur. Sôfiyye-i aliyyenin büyüklerindendir. Adı şeyh-i ekber 

Ebû Bekr-i Muhammed bin Alîdir. 560 [m. 1165] da, Endülüsde Mürsiye kasabasında 

tevellüd, 638 [m. 1240] de Şâmda vefât etdi. Büyük Velî ve müctehid 

idi. Konyaya gelip, Sadreddîn-i Konevînin üvey babası oldu. Nakl etdiği bilgilerin 

hepsi, birer vesîkadır. Devlet ve mevkı’ sâhiblerinden çok hediyye gelir, hepsini 

fakîrlere dağıtırdı. Beşyüzden fazla kitâb yazdı. Câhiller, buna zındık dedi. 

İbni Teymiyye gibiler kâfir dedi. Âlimler, Ârifler ise, veliy-yi kâmil olduğunu anladı. 

(Fütûhât-i Mekkiyye)si dört büyük cild hâlinde 1393 [m. 1973] de Beyrutda 

basılmışdır. 50, 79, 84, 90, 93, 94, 279, 388, 414, 458, 497, 696, 727, 736, 739, 750, 

927, 928, 942, 947, 962, 968, 1037, 1117, 1136, 1164, 1193. 

İbn-ül-arabî ismi ile meşhûr olan Kâdî Ebû Bekr ibn-ül-arabî başkadır. İsmi Muhammed 

bin Abdüllahdır. Endülüsde 468 [m. 1076] de tevellüd etmiş, 543 [m. 1149] 

de Fasda vefât etmişdir. Mâlikîdir. 391, 431. 

Muhyiddîn Muhammed bin Behâüddîn başka olup, (El-Kavl-ül-fasl) ismindeki 

(Fıkh-ı ekber) şerhı çok kıymetlidir. Bu şerh, yeniden yazdırılıp 1979 da, Hakîkat 

Kitâbevi tarafından İstanbulda basdırılmışdır. Dokuzyüzellialtıda vefât etmişdir. 

1077. 

682 — MU’ÎNÜDDÎN-İ ÇEŞTÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hindistânda yetişen 

Evliyânın büyüklerindendir. Hâce Kutbüddîn-i Bahtiyârın üstâdıdır. Hâce 

Osmân-ı Hârûnîden Bağdâdda feyz alıp, Hâce hazretleri altıyüzonyedi 617 [m. 

1220] senesinde vefât edinciye kadar hizmetinde bulundu. [1312] de Hindistânda 

basılan (Enîs-ül-ervâh) kitâbında, hocasının sohbetini anlatmakdadır. Kitâb 

otuzaltı sahîfe olup fârisîdir. Hâce Osmân-i Hârûnî, hâce Şerîf-i Zendenînin, bu 

– 1148 –

da Mevdûd-i Çeştînin talebesidir. Mu’în-üd-dîn-i Çeştî, [531] de tevellüd, 633 [m. 

1235] senesinde Ecmîrde vefât etdi. Çeşt, Hirâta bir sâat mesâfede bir kariyyedir. 

İmâm-ı Rabbânî Ahmed-i Fârûkî “kuddise sirruh” hicretin binotuzüç [1033] 

senesinde Ecmîr şehrine gitmişdi. Orada hâce Mu’înüddîn-i Çeştînin kabrini ziyâret 

etdi. (Hoca hazretleri merhamet eyledi. İhsânda bulundu. Husûsî bereketlerinden 

ziyâfetde bulundu. Çok konuşduk. Esrâr açıldı. Bana, asker arasında kalmamak 

için uğraşma! Allahü teâlânın rızâsına tâbi’ ol dedi) buyurdu. Kabre bakan 

türbedârlar gelip, kabr üzerinden kaldırılmış olan örtüyü hediyye verdiler. Kabûl 

ederek, (Hâce hazretleri en yakın elbisesini bize ihsân etdi. Bunu kefenim olmak 

için saklıyalım) dedi. Bir sene sonra, buna kefenlendi. 90. 

683 — MUKÂTİL “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İmâm-ı Mukâtil bin Süleymân, 

tefsîr âlimlerindendir. Belhde tevellüd edip, Mervde yetişdi. Basrada yerleşdi. 150 

[m. 767] de orada vefât etdi. Tefsîri meşhûr olup, Londrada basılmışdır. 391, 738. 

684 — MÜNÂVÎ [veyâ Menâvî]: Abdürraûf-i Münâvî Şâfi’î âlimi idi. 924 [m. 

1518] de tevellüd, 1031 [m. 1621] de Kâhirede vefât etdi. Çok kitâb yazdı. (Künûzüd-dekâ’ık) 

kitâbı, [1285] de İstanbulda basılmışdır. İçinde onbin hadîs-i şerîf 

vardır. 398, 419, 420, 448, 458, 465, 469, 631, 633, 638, 726. 

685 — MÜNÎB EFENDİ: Hâce Muhammed Münîb efendi, Ayntablıdır. [1182] 

de İstanbula geldi. Anadolu kâdî-askeri oldu. (Siyer-i kebîr) şerhini türkçeye 

terceme etmişdir. 1238 [m. 1823] senesinde Aydın Güzelhisârında vefât etdi. 786. 

686 — MURÂD HÂN-I “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sultân Murâd-ı Hüdâvendigâr, 

Osmânlı pâdişâhlarının üçüncüsüdür. Sultân Orhânın oğlu, Yıldırım sultân 

Bâyezîdin babasıdır. 726 [m. 1326] da tevellüd etdi. Bursa vâlîsi oldu. Babası zemânında 

altın para basılmasında hizmeti görüldü. 763 [m. 1362] de, pederi vefât 

edince tahta çıkdı. Selçûkî devleti parçalanınca Ankarada bir devlet kuran Ehîlerin, 

Konyadaki Karaman oğulları ile, Osmânlı aleyhine birleşdikleri işitilince, 

763 de Ankarayı aldı. Lala Şâhin pâşayı ilk serdâr ve sadr-ı a’zam yapdı. Çorlu, Keşân, 

Edirne, Gümülcineyi alıp Bursaya döndü. Bigayı aldı. Haçlı ordusu geldiğinden 

Rumeliye geçip (Sırp Sındığı) muhârebesini kazandı. Tunaya kadar aldı. İkiyüzbin 

kişilik ikinci haçlı ordusu geldi. Kosova ovasında çetin savaşı kazandı. 

Sırb Kralı Lazari ve kumandanları öldü. Sırb devleti yok edildi. 791 [m. 1389] de, 

bir yaralı sırbın hâlini sorarken şehîd edildi. Bursada Çekirgede defn edildi. Dîni 

bütün, âdil, merhametli, fazîletli idi. Otuzyedi gazâ etdi. 1080, 1155. 

687 — MURÂD HÂN-III “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İslâm halîfelerinin yetmişyedincisi, 

Osmânlı pâdişâhlarının onikincisidir. İkinci Selîm hânın oğlu, sultân 

üçüncü Muhammed hânın babasıdır. 953 [m. 1546] de tevellüd, 1003 [m. 1595] de 

vefât etdi. Türbesi Ayasofya câmi’i yanındaki, babası ikinci Selîm hân türbesinin 

yanındadır. Selim hânın türbesinde kırkdört sandûka olup, üçüncü Murâd hânın 

vâlidesi Nûr Bânû sultân ve iki pâdişâhın şâhzâdeleri ve kerîmeleri vardır. 1288 [m. 

1871] de beşinci baskısı yapılan (Fezleke-i Târîh-i Osmânî) kitâbında diyor ki: (İkinci 

Selîm hân, serâydaki yangında yanıp yeniden yapılan dâireleri ve hamâmı gezerken, 

ayağı kayıp mermerler üzerine düşdü. Bu kazâ, ölümüne sebeb oldu.) İslâm 

düşmânları, (Sarı Selîm hamâmda zevk, safâ yaparken serhoş olduğundan düşüp 

öldü) diye gençleri aldatıyorlar. Uydurma târîh kitâblarına da, bu yalan ve çirkin 

iftirâları yazarak ecdâdımızı lekeliyorlar. Evlâdları, babalarına düşman yapıyorlar. 

Hâlbuki, ikinci Selîm hân halvetiyye meşâyıhinden Süleymân Âmedîden 

feyz almış, sâlih müslimân idi. Murâd hânın türbesinde ellidört sandûka olup, Muhammed 

hânın vâlidesi Safiyye sultân ve şâhzâde ve sultânlar buradadır. 982 [m. 

1574] de halîfe oldu. Tûnusu aldı. Azerbaycânı, Tebrîzi aldı. Âlimleri çok severdi. 

Nakşibendî meşâyıhinden hâce Ahmed Sâdık Kâbilîden feyz alarak kemâle geldi. 

Rasadhâne ve astronomik araştırmalar ile logaritma hesâbları yapdırdı. Toptaşı 

tımarhânesini yapdı. Çok hayrât yapdı. Mescid-i harâma kârgir kubbeler yap- 

– 1149 –

dırdı. Çok para sarf ederek su da getirtdi. Türkçe dîvânını Şems-üd-dîn-i Sîvâsî şerh 

etmişdir. 

Murâd hânın vâlidesi Nûr Bânû sultân 991 [m. 1582] senesinde Üsküdârda 

Zeyneb Kâmil çocuk hastahânesi yakınında bulunan Atîk Vâlide câmi’ini yapdırmışdır. 

İki minârelidir. Nûr Bânû sultân 991 [m. 1582] de vefât etmişdir. Bu câmi’in 

artıklarından Dabaklar mescidini yapmışdır. Câmi’e yakın olarak bir de (Dâr-üşşifâ) 

mescidi yapdırmışdır. 267, 487, 1064, 1075, 1099, 1118, 1119, 1127, 1144, 

1156, 1171. 

688 — MURÂD HÂN-IV “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İslâm halîfelerinin seksenikincisi, 

Osmânlı pâdişâhlarının onyedincisidir. 1018 [m. 1609] de tevellüd, 1049 

[m. 1640] da vefât etdi. Babası, birinci Ahmed hânın türbesindedir. Kardeşi ikinci 

Osmân hân da buradadır. 1032 [m. 1623] de halîfe oldu. Yavuz gibi cesûr idi. Annesi 

Mâhpeyker Kösem sultânın yardımı ile, iş başına, kıymetli adamlar getirerek, 

ortalığı düzeltdi. Şâh Abbâs Bağdâdı alıp, otuzbin Ehl-i sünneti kadın, çocuk 

ayırmadan kesdi. Sadr-ı a’zam hâfız Ahmed pâşa Bağdâdı geri aldı. Îrân askeri telef 

oldu. Tütün, enfiye ve içkiyi yasak etdi. Kendi harbe giderek Tebrîzi geri aldı. 

İkinci def’a giderek Bağdâdı tekrâr aldı. Kâ’be-i mu’azzamayı yeniden yapdırdı. 

Hâfız Ahmed pâşa, Fâtihde Malta çarşısındaki câmi’inin kıble dıvarı önündedir. 

Murâd hân, Revân seferine çıkarken Kandillide bir serây yapılmasını emr eyledi. 

1042 [m. 1632] de seferden dönüşde bu serâya yerleşdi. Burada Muhammed 

adında oğlu oldu. Yedi gece kandiller asılıp şenlik yapıldı. Bu sebeble, buraya, Kandilli 

denildi. Kandilli câmi’ini, 1165 [m. 1751] de birinci Mahmûd hân yapdırmışdır. 

Birinci cihân harbinden sonra yeniden yapıldı. Topkapı serâyında Bağdâd köşkünü 

de yapdırdı. 1033 [m. 1623] de Kavaklardaki kal’aları yapdırdı. 347, 629, 632, 

1062, 1132, 1133, 1136, 1144. 

689 — MURÂD-İ MÜNZÂVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed Murâd 

bin Alî Keşmîrî, İstanbuldaki meşâyıhin büyüklerindendir. Buhârâda 1054 [m. 1643] 

de tevellüd etdi. Şâm ve Hicâz taraflarında çok seyâhat etdi. Hindistânda Serhend 

şehrinde Muhammed Ma’sûm-i Fârûkî hazretlerinden feyz aldı. Kemâle erip hilâfetle 

şereflendi. Şâmda yerleşip, bir medrese yapdı. 1092 [m. 1680] de İstanbula 

geldi. Eyyûbde beş sene kalıp, Şâma ve hacca gitdi. 1120 [m. 1707] de İstanbula 

geldi. Sultân Selîmde yerleşdi. Çorlulu Alî pâşa tarafından Bursaya sürüldü. 1129 

[m. 1716] da tekrâr İstanbula gelip, Eyyûbde reîs-ül-etibbâ Nûh efendi yalısında 

ikrâm edildi. 1132 [m. 1719] senesinde vefât etdi. Edirnekapı dışında, Münzevî câmi’i 

karşısında, birinci sultân Mahmûd hân şeyh-ül-islâmlarından Ahmed Ebül-hayr 

efendinin kabri yanındaki türbesini ziyâret edenler, mubârek rûhundan feyz almakdadırlar. 

Türkçe (Âdâb-ı tarîkatin-nakşibendiyye) risâlesi meşhûrdur. (El-müfredât-ül-Kur’âniyye) 

tefsîri çok kıymetlidir. Tefsîrler, arabî, fârisî ve türkce bir 

aradadır. Ebül-hayr efendi 1154 [m. 1741] senesinde vefât etmişdir. 666. cı sırada 

Muhammed Murâd bin Abdüllah Kazânî ismine bakınız! 1081. 

690 — MURÂD MOLLA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Dâmâd zâde Murâd efendi, 

İstanbulda Çarşambada 1189 [m. 1775] da bir tekke ve bir büyük kütübhâne yapmışdır. 

[1332] deki sayımda, burada [2276] kıymetli kitâb vardı. 248, 271, 1144, 1145. 

691 — MURÂD PÂŞA: Nemçe, ya’nî Avusturya muhârebesinden başarı ile dönünce, 

1015 [m. 1605] de Sadr-ı a’zam oldu. Üçüncü Muhammed hânın son senesi 

1012 [m. 1602] de Şâh Abbâsa yenilen ordunun kaçakları, hurûfî kızılbaşları ile 

birlikde Celâlî ısyânı çıkardılar. Bu ısyân Anadolunun yarısına yayıldığından, 

Murâd pâşa, 1017 [m. 1607] de bunların üzerine yürüdü. Reîsleri Canpolad, Kalenderzâde 

ve Kara Saîd gibi şakîleri ve otuzbinden ziyâde kızılbaşı, çoğunu kuyulara 

gömerek öldürdü. Doğu Karahisârdaki yuvalarını da basarak, yüzbin âsiyi 

imhâ etdi. 1019 [m. 1610] da Îrâna yürüdü. Zafer kazandıkdan sonra, hastala- 

– 1150 –

narak 1020 [m. 1610] senesinde vefât etdi. İstanbula getirilip medresesine defn edildi. 

Doksan yaşında idi. Gayretli, dindâr, Nakşibendî idi. Üçyüzondokuzuncu 

[319] sırada Fâtih ismine bakınız! 1100. 

692 — MÜRRE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Resûlullahın yedinci babasıdır. 

Kâ’bın oğludur. 390, 1127, 1129. 

693 — MÛSÂ “aleyhisselâm”: Büyük Peygamberdir. Benî İsrâîle gelen Resûldür. 

Avrupalılar, buna Möise, Moşe der. Ya’kûb aleyhisselâmın soyundandır. İmrân 

adında bir zâtın oğludur. Yûsüf aleyhisselâmdan sonra, Benî İsrâîl, Mısrda çoğaldı. 

Dinlerine sarılıp, ibâdet ederlerdi. Fekat, zulm ve hakâret görürlerdi. Îsâ aleyhisselâmdan 

bir rivâyete göre, binyediyüzbeş [1705] sene önce, Mûsâ “aleyhisselâm” 

tevellüd etdi. Annesi bunu bir beşiğe koyup, Nil nehrine bırakdı. Beşik 

Fir’avnın serâyı önünden geçerken, Fir’avnın zevcesi (Âsiye) bunu alıp büyütdü. 

Kırk yaşına gelince, akrabâlarını öğrenip, onların yanına gitdi. Kendisinden üç yaş 

büyük olan Hârûn ile buluşdu. Birgün, bir Mısrlı kâfirin [kıptînin], Benî-İsrâîlden 

birine işkence etdiğini gördü. Kurtarırken, kıptî öldü. Korkup, Medyen şehrine gitdi. 

Orada Şu’ayb aleyhisselâmın kızı ile evlendi. Ona, on sene hizmet etdi. Mısra 

dönmek için yola çıkdı. Yolda Tûr dağında, Allahü teâlâ ile konuşdu. Mısra gelip 

Fir’avnı dîne da’vet etdi, Benî İsrâîle serbestlik verilmesini istedi. Fir’avn kabûl 

etmedi. (Mûsâ büyük sihrbâzdır. Bizi aldatıp, memleketimizi elimizden almak istiyor) 

dedi. Yanındaki vezîrlere sordu. Onlar da, (Sihrbâzları topla, onu mağlûb 

etsinler) dediler. Sihrbâzlar geldiler. Mısr halkı önünde, ipleri yere atdılar. Her ip, 

yılan görünüp, Mûsâ aleyhisselâma doğru yürüdü. Mûsâ “aleyhisselâm” asâsını yere 

bırakdı. Büyük yılan oldu. İpleri yutdu. Sihrbâzlar şaşırdı. Îmân etdiler. Fir’avn 

kızdı. (O, sizin ustanız imiş. Ellerinizi, ayaklarınızı keseceğim. Hepinizi hurma dallarına 

asacağım) dedi. (Biz Mûsâya inandık. Onun Rabbine sığınıyoruz. Yalnız 

Onun afv ve merhametini isteriz) dediler. Kâfirlerin suları kan oldu. Kurbağa yağdı. 

Cild hastalıkları ve üç gün karanlık oldu. Fir’avn, bu mu’cizeleri görünce korkdu. 

İzn verdi. Mûsâ aleyhisselâm, Benî İsrâîl ile, Mısrdan çıkıp, Kudüse doğru giderken, 

Fir’avn pişmân oldu. Askerleri ile arkalarına düşdü. Süveyş körfezi açılıp, 

mü’minler karşıya geçdi. Fir’avn geçerken, deniz kapandı. Fir’avn askeri ile birlikde 

boğuldu. Benî İsrâîl, yolda öküze tapanları gördüler. (Biz de böyle tanrı isteriz) 

dediler. Mûsâ aleyhisselâm, (Allahdan başka ma’bûd yokdur. Allah sizi 

kurtardı) dedi. Sonra Tîh çölüne düşdüler. Yolu şaşırdılar. Aç ve susuz kaldılar. 

Gökden (Men) ve (Selva) inerdi. Bunları yirlerdi. Asâsı ile yere vurdu. Su çıkdı. 

Bundan içerlerdi. (Helva ile etden bıkdık. Bakla, soğan gibi şeyler isteriz) dediler. 

Mûsâ aleyhisselâmı gücendirdiler. Bunun için, kırk sene çölde kaldılar. Mûsâ 

“aleyhisselâm”, Hârûn “aleyhisselâm”ı vekîl bırakıp, Tûr dağına gitdi. Orada 

kırk gün ibâdet etdi. Allahü teâlânın kelâmını işitdi. (Tevrât) kitâbı kendisine indirildi. 

Tîh çölünde, Sâmirî adında bir münâfık, herkesdeki altınları, süs eşyâsını 

eritip, bunlardan bir buzağı yapdı. (Mûsânın ilâhı budur. Buna tapınız!) dedi. 

Tapmağa başladılar. Hârûn aleyhisselâmı dinlemediler. Mûsâ “aleyhisselâm” Tûrdan 

gelip bu hâli görünce çok kızdı. Sâmirîye la’net etdi. Kardeşinin sakalından tutup 

darıldı. Pişmân olup kendisine yalvardılar. (Tevrât)a göre ibâdet etmeğe başladılar. 

Mûsâ “aleyhisselâm” ümmeti ile Lût gölünün cenûb tarafına geldi. (Üc bin 

Unk) adında bir melik ile harb etdi. Şerî’a nehri şarkındaki yerleri ele geçirdi. Erîha 

şehri karşısındaki dağa çıkdı. Ken’ân ilini uzakdan gördü. Yerine Yûşa’ aleyhisselâmı 

halîfe bırakıp, yüzyirmi [120] yaşında, orada vefât etdi. Erîha şehrini, sonra 

Kudüsü, Amâlika kâfirlerinden Yûşa’ “aleyhisselâm” ele geçirdi. Yûşa’ “aleyhisselâm”, 

Mûsâ aleyhisselâmın hemşîresinin oğludur. Yûsüf aleyhisselâmın soyundan 

olan (Nûn)un oğludur. Mısrda dünyâya gelmişdir. İstanbula geldiği ma’lûm değildir. 

Mûsâ aleyhisselâmdan yirmiyedi sene sonra, yüzyirmiyedi [127] yaşında vefât 

etdi. Kabri Nablüs şehrinde veyâ Halebe yakın Me’arre şehrinde veyâ İstan- 

– 1151 –

uldadır. Hıristiyanlar buna Yeşû’ diyor. 

(Hadîka-tül-cevâmi’) de diyor ki: (İstanbulda, Beykoz tepelerinden birinde 

ziyâret edilmekde olan kabrin, Yûşa’ Nebî olduğu söyleniyor ise de, târîhî bilgilere 

uygun değildir. Bir Velî veyâ havârîlerden birinin kabri olabilir. Böyle ise, yine 

kıymetlidir. Yûşa’ Nebînin kabri olup olmadığını kesin olarak söylemek câiz değildir. 

Buradaki mescidi, 1169 [m. 1755] da üçüncü Osmân hânın sadr-ı a’zamı Muhammed 

Sa’îd pâşa yapdırdı. Mescidde sık sık mevlid okunur. Dinlemeğe akın akın 

gidilirdi. Çok toplanıldığından, üçüncü Selîm hân, fitneye sebeb olmamak için, burada 

meşâyıhın zikr yapmasını men’ ve yalnız mevlid okunmasına izn verdi.) 

Mûsâ aleyhisselâmdan sonra yine bozuldular. Yetmişbir fırkaya ayrıldılar. 

Tevrâtı değişdirdiler. (Talmud) denilen din kitâbı yazdılar ki, (Mişnâ) ve (Gamârâ) 

diye iki kısmdır. (Mîzân-ül-mevâzîn) kitâbı, yehûdîlerin ve hıristiyanların ellerindeki 

Tevrât ve İncîl dedikleri kitâbların Allah kelâmı olmadıklarını isbât 

etmekdedir. Kitâb fârisîdir. Hakîkat Kitâbevi tarafından basdırılmışdır. İkiyüzelliyedinci 

sahîfesinde diyor ki, (Yehûdî i’tikâdına göre, Allahü teâlâ, Mûsâ aleyhisselâma, 

Tûr dağında Tevrât kitâbını verdiği gibi, ba’zı ilmleri de ilhâm eylemiş. Mûsâ, 

bu ilmleri Hârûna, Yûşa’a ve El-Ye’âzâra bildirmiş. Bunlar da, sonra gelen peygamberlere 

ve nihâyet mukaddes Yehûdâya bildirmişler. Bu da, mîlâdın ikinci asrında, 

bu ilmleri, kırk senede, bir kitâb hâline getirmiş. Bu kitâba (Mişnâ) denilmiş. 

Mîlâdın üçüncü asrında Kudüsde ve altıncı asrında Bâbilde Mişnâya birer şerh 

yazılmış. Bu şerhlere (Gamârâ) denilmiş. Mişnâ ile iki Gamârâdan birini, bir kitâb 

hâline getirip, bu kitâba (Talmud) demişlerdir. Kudüs Gamârâsından meydâna 

gelen Talmuda (Kudüs Talmudu), Bâbil Gamârâsından meydâna gelene (Bâbil 

Talmudu) demişlerdir. Hıristiyanlar bu üç kitâba düşmandır. Bu düşmanlıklarının 

sebeblerinden birisi, Îsâ aleyhisselâmı asmak için hâzırladıkları çarmıhı taşıyan 

ve çarmıha gerilme hâdisesinde bulunan Şem’un, Mişnâyı rivâyet edenler arasındadır 

derler. Talmudda müslimânların inandığı şeyler de bulunduğu için, hıristiyanlar, 

müslimânları bu bakımdan da inkâr ediyorlar.) Yehûdîler kendi din 

adamlarına (Haham) derler. El-Ye’âzâr, Şuayb aleyhisselâmın oğlu idi. 22, 43, 64, 

92, 99, 105, 356, 370, 372, 379, 389, 448, 452, 482, 488, 501, 522, 545, 693, 694, 695, 

714, 715, 908, 913, 1034, 1044, 1082, 1101, 1105, 1106, 1110, 1126. 

694 — MÛSÂ CÂRULLAH BEYKIYEF: Rusyada dinde reformcudur. Ehl-i 

sünnet düşmanıdır. (Fâideli Bilgiler) kitâbımıza bakınız! 

695 — MÛSÂ KÂZIM: Oniki imâmın yedincisidir. Ca’fer-i Sâdıkın oğlu, 

imâm-ı Alî Rızânın babasıdır. 128 [m. 745] de Medînede tevellüd ve 183 [m. 

799] de Bağdâdda habshânede vefât etdi. Kâzimiyyededir. Mehdî, sonra Hârûn 

Reşîd kendisini Medîneden Bağdâda getirip habs etdiler. İsmâ’îliyye fırkası bunun 

imâmlığını inkâr etdi. 62, 455, 1061, 1084, 1162, 1175. 

696 — MÜSEYLEME-TÜL KEZZÂB: Yemâmede, Peygamber olduğunu iddi’â 

eden bir yalancıdır. Önce îmâna gelmişdi. Mürted oldu. Ebû Bekr-i Sıddîkın 

“radıyallahü anh” hilâfetinin ikinci senesinde, Hâlid bin Velîdin askeri ile Yemâmede 

büyük muhârebe yapdı. Mürtedlerden yirmibin, müslimânlardan ikibin kişi 

öldü. Müseyleme askeri mağlûb oldu. Hazret-i Hamzanın “radıyallahü anh” kâtili 

olan Vahşî, hazret-i Hamzayı şehîd etmiş olduğu kılınc ile Müseylemeyi öldürdü. 

Hazret-i Ömerin büyük kardeşi Zeyd bin Hattâb bu muhârebede bayrak taşıyordu. 

Bu ve hatîb-i nebevî Sâbit bin Kays Ensârî ve Ebû Dücâne ve Ebû Huzeyfe-tebni 

Utbe ve üçyüzaltmış Muhâcir ve o kadar Ensâr ve binden fazla Tâbi’în 

şehîd oldu. Yetmişden ziyâdesi kurrâ hâfız idi. 423, 1090, 1091, 1187. 

697 — MÜSLİM “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebül-Hüseyn Müslim bin Haccâc 

Kuşeyrî, Şâfi’îdir. Hadîs âlimlerinin en üstünlerindendir. 206 [m. 821] da Nîşâpûrda 

tevellüd, 261 [m. 875] de orada vefât etdi. (Sahîh-i Müslim) kitâbı, (Buhâ- 

– 1152 –

î)den sonra, müslimânların en kıymetli temel kitâbıdır. İçinde yedibinikiyüzyetmişbeş 

[7275] hadîs vardır. Bu iki kitâba (Sahîhayn) denir. İmâm-ı Buhârî ile 

Nîşâpûrda buluşdu. 386, 423, 476. 

698 — MUSTAFÂ ÂTIF: Defterdâr Mustafâ Âtıf efendi, İstanbulludur. [1104] 

de Vefâda kütübhâne yapdı. 1155 [m. 1742] senesinde vefât etdi. 

699 — MUSTAFÂ BEKRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Kutb-üd-dîn Mustafâ bin 

Kemâlüddîn 1099 [m. 1688] da Şâmda tevellüd, 1162 [m. 1749] de orada vefât etdi. 

Fıkhı Abdülganî Nablüsîden, tesavvufu Abdüllatîf-i Halvetîden aldı. Yazdığı 

kitâblar [222] yi aşmakdadır. (El-hikem-ül-ilâhiyye vel-mevârid-ül-behiyye) ve (Elvasıyyet-ül-celiyye) 

ve (Ber-ül-eskâm) kitâbları çok kıymetlidir. 458. 

700 — MUSTAFÂ HÂN-II: Sultân dördüncü Muhammedin oğlu, birinci Mahmûd 

ile sultân üçüncü Osmânın babalarıdır. 1074 [m. 1664] de tevellüd, 1115 [m. 1703] 

de vefât etdi. 1106 [m. 1695] da halîfe oldu. Yeni Câmi’ yanında, Turhân sultân türbesindedir. 

Babası da bu türbededir. Mustafâ hânın silâhdârı olan Çorlulu Alî pâşa 

tarafından tersâne içinde iki katlı bir câmi’ yapılmışdır. Mihrâbı üstünde Kâ’be 

taşı yerleşdirilmişdir. İkinci Mustafâ hânın zevcesi Sâliha sultân, oğlu Birinci Mahmûd 

hân zemânında, Azâbkapısı dâhilinde sebîl ve çeşme, hamâm, mekteb yapmış 

ve Arab câmi’ini tecdîd ve tevsî’ eylemişdir. Ta’mîr târîhinin 1147 [m. 1734] olduğu, 

şâdırvânı etrâfındaki beytlerde yazılıdır. 347, 622, 1071, 1184, 1188, 1191. 

701 — MUSTAFÂ HÂN-III: Sultân üçüncü Ahmedin oğlu, üçüncü Selîm hânın 

babasıdır. 1129 [m. 1717] da tevellüd, 1187 [m. 1774] de vefât etdi. 1171 [m. 1757] 

de halîfe oldu. Yapdırmış olduğu Lâleli câmi’inin yanındaki türbededir. Dört kerîmesi 

ile iki oğlu da buradadır. Fâtih câmi’ini yeniden yapdırdı. Çakmakçılar yokuşunda 

kendi adında bir câmi’i vardır. [1174] de Kâdî-köy İskele câmi’ini yapdırdı. 

1177 [m. 1763] de Pâşabağçe İncirliköy câmi’ini yapdırdı. Üsküdârda Ayazma 

câmi’ini de 1174 [m. 1760] de yapdırmışdır. 1167, 1176, 1184. 

702 — MUSTAFÂ KEMÂL PÂŞA: 1881 de Selânikde doğdu. Osmânlı ordusunda 

subay oldu. 1923 de Lozan antlaşması ile Osmânlı devletine son verip, 

Türkiye Cumhûriyyetini kurdu. 1934 de Atatürk soyadını aldı. 1938 de İstanbulda 

vefât etdi. Ankaradadır. 

703 — MUSTAFÂ NÂİLÎ: Sultân Abdül’azîz hân zemânında sadr-ı a’zam 

[Baş vekîl] idi. Kabri Fâtih Câmi’i yanındadır. 

704 — MUSTAFÂ REŞÎD PÂŞA: 1262 [m. 1846] da sadr-ı a’zam oldu. 1274 [m. 

1857] de öldü. 1252 [m. 1836] de Londra sefîri iken mason oldu. Bir sene sonra hâriciye 

nâzırı oldu. İngilterenin Osmânlı sefîri lord Redcliffe ile berâber hâzırladıkları 

(Tanzîmât fermânı)nı sultân Abdülmecîd hâna tasdîk etdirerek, Osmânlı 

türklerinin din, ahlâk, fen, teknikdeki muvâffakıyyetlerine büyük darbe indirdi. 

26 Şa’bân 1255 [m. 1839] da Gülhâne meydânında okunan bu fermâna göre, birçok 

şehrlerde mason locaları açılarak, gençler dinsiz yetişdirilmeğe başlandı. 

Medreselerden fen dersleri kaldırılarak, din adamları câhil bırakıldı. İktisâd doktoru 

profesör Ömer Aksu, 22 Ocak 1989 târîhli Türkiye gazetesine verdiği beyânâtda, 

(Bizde batılılaşma hareketinin başlangıcı olarak, 1839 Tanzîmât fermânı gösterilir. 

Biz, batıdan almamız gereken şeyin teknoloji olduğunu, kültürün ise millî 

olması gerekdiğini görememişiz. Batılılaşma hareketine, hıristiyanlığı benimseme 

olarak bakmışız. Mustafâ Reşîd Pâşanın, ingilizlerle yapdığı ticâret anlaşması, 

sanâyileşmemize büyük darbe vurmuşdur) demekdedir. 1047. 

705 — MUSTAFÂ SABRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İslâm halîfelerinin sonuncusu 

olan sultân Vahîdeddîn hân zemânındaki islâm âlimlerindendir. Tokad 

meb’ûsu idi. 4 Mart 1337 [m. 1919] de şeyh-ul-islâm oldu. Yedi ay sonra yerine Hayderî 

zâde İbrâhîm efendi geçdi. 31 Temmuz 1920 de ikinci def’a şeyh-ul-islâm olup, 

iki ay sonra yerine, son şeyh-ul-islâm olan Medenî Mehmed Nûrî efendi geçdi. Kay- 


seri medresesinde Divrikli hâcı Emîn efendiden ders okudu. [1277] de Tokadda tevellüd, 

1373 [m. 1954] de Mısrda vefât etdi. 1340 [m. 1922] senesinde, İstanbuldan 

Kâhireye hicret etdi. Orada yazdığı arabî eserleri ile, zemânının âlimlerini hayretde 

bırakdı. (Mevkıf-ül’akl) kitâbı dört cilddir. Burada Abdühün islâmı yıkmak için 

çalışdığını göstermekde, fikrlerini red etmekdedir. 399, 461, 485, 1072, 1122, 1193. 

706 — MUTRİF BİN ABDÜLLAH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Tâbi’îndendir. 

Çok takvâ sâhibi idi. Doksanbeş 95 [m. 714] senesinde vefât etdi. 694. 

707 — NÂBÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Yûsüf Nâbî efendi Osmânlı şâ’irlerindendir. 

Urfalıdır. 1124 [m. 1712] senesinde vefât etdi. 44. 

708 — NÂMIK KEMÂL: Yenişehrli Mustafâ Âsım beğin oğlu, Râtıb bin Osmân 

pâşanın torunudur. İstanbulda doğmuş, 1306 [m. 1889] da Sakız adasında ölmüşdür. 

Anası Arnavuddur. Tanınmış masonlardandır. Bir yandan, ikinci Abdülhamîd 

hâna, (Zemânımızın kutbu, asrımızın imâm-ı Rabbânîsi) diye mektûblar 

yazar ve Ziyâ pâşa gibi mesâî arkadaşlarını jurnal ederdi. Öte yandan da, halîfeyi 

kötüleyici yazılar yazıp hürriyyet kahramanı olmağa çalışırdı. Riyâkârca yazdığı 

mektûb ve jurnallarından birçoğu, İstanbulda başvekâlet arşivinde mevcûddur. 

709 — NAPOLYON: Bonapart âilesinin birincisidir. 1182 [m. 1769] de Korsika 

adasında tevellüd, 1236 [m. 1821] da öldü. Ondokuz sene sonra kemikleri 

Fransaya götürüldü. General ve kumandan iken, kendinden kat kat fazla Avusturya 

ordularını mağlûb etdi. İngilizlere karşı gönderilmek istendi ise de, önce Hindistânın 

yolunu kesmek için Mısrı almak lâzım dedi ve 1212 [m. 1798] de Mısra geldi. 

Şâma da yürüdü. Sayda vâlîsi Cezzâr Ahmed pâşa Akkâ kal’asını kahramanca 

müdâfe’a edip, Napolyonun ordusu dağıldı, kaçdı. Ahmed pâşa Şâm vâlîsi yapıldı. 

1219 da Şâmda vefât etdi. Napolyon, [m. 1804] de Fransız imperatörü oldu. 

[m. 1812] de Moskovaya kadar ilerledi. [m. 1814] de mağlûb olup hükûmetden çekildi. 

Tekrâr iş başına geldi ise de, Belçikada Vaterlo muhârebesini gayb edip, çekildi. 

Yerini oğlu ikinci Napolyona bırakdı. İngiliz harb gemisine sığındı. İngilizler, 

iyi karşılamadı. (Sent Halen) adasına habs etdiler. Orada öldü. 406, 460. 

710 — NASREDDÎN HOCA: Latîfe sözleri ve hikâyeleri ile meşhûrdur. Akşehirde 

683 [m. 1284] de vefât etdi. 1183. 

711 — NECÂŞÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Habeş pâdişâhlarının hepsine 

(Necâşî) denir. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” zemânındaki Necâşînin adı 

Eshame idi. Nasrânî iken müslimân oldu. Cenâze nemâzını Resûlullah “sallallahü 

aleyhi ve sellem” Medînede kıldırdı. 380, 1186. 

712 — NECMEDDÎN-İ GAZZÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin 

Muhammed Gazzî, Şâfi’î fıkh âlimlerindendir. [977] de tevellüd, 1061 [m. 1651] senesinde 

vefât etdi. 629, 635. 

713 — NECMEDDÎN-İ KÜBRÂ: Ahmed bin Ömer, Hârezmlidir. Bir kimseye 

teveccüh edince, vilâyet derecesine yükselirdi. Amcası olan Ebû Necîb-i Sühreverdîden 

ve Mısrda şeyh Rûz-i Behân hazretlerinden feyz aldı. 539 [m. 1145] da 

tevellüd etdi. 618 [m. 1221] senesinde Hârezme Cengiz askeri tatârlar hücûm 

edince, talebelerine: (Memleketinize gidiniz! Şarkdan fitne ateşi geliyor. Her tarafı 

yakacakdır. İslâmiyyetde bu kadar fitne görülmemişdir) dedi. (Düâ buyursanız, 

bu belâ müslimân memleketlerinden uzaklaşsın) dediler. Bu, (Kazâ-i mübremdir. 

Düâ bunu gideremez) buyurdu. Eshâbı Horâsâna gitdi. Kâfirler şehre girince 

cihâda çıkdı. Şehîd oldu. Kübreviyye veyâ Zehebiyye tarîkatinin reîsidir. 1163. 

714 — NEMRÛD: Keldânî pâdişâhlarına denir. Birinci Nemrûd, Nûh aleyhisselâmın 

oğlu Hâm soyundandır. Bâbil şehrini yapdı. Heykellere tapardı. İbrâhîm 

aleyhisselâmı ateşe atdı. Sivri sineklerle öldü. 62, 356, 391, 850, 1118. 

– 1154 –

715 — NERON: Roma imperatörlerinin beşincisidir. Mîlâdın [37]. ci senesinde 

doğdu. [m. 68] de vatan hâini i’lân edildi. Mağarada saklanıp kama ile intihâr 

etdi. [m. 54] de üvey babası birinci Klavdiyos ölünce tahta çıkdı. Çok zulm yapardı. 

Tiyatrolarda oynardı. [m. 64] de, tiyatro piyesi hâzırlamak için Romanın büyük 

bir kısmını yakdı. Kendi annesini öldürdü. Etrâfına nâmûssuzları topladı. Zevcesini 

de öldürdü. Çok işkence yapdı. Çok adam öldürdü. 1108, 1161. 

716 — NESÂÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Abdürrahmân Ahmed bin Alî, 

215 [m. 829] de Horâsânda, Nesâ şehrinde tevellüd, 303 [m. 915] de Remle şehrinde 

vefât etdi. Hadîs âlimidir. (Sünen-i kebîr) ve (Sünen-i sagîr) adında iki hadîs kitâbı 

çok kıymetlidir. (Sünen-i sagîr) kütüb-i sittedendir. 424, 993. 

717 — NESEFÎ ABDÜLLAH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebülberekât Hâfızüddîn 

Abdüllah bin Ahmed, Hanefî fıkh âlimidir. 710 [m. 1310] da Bağdâdda vefât 

etdi. (Vâfî) ve bunun şerhı (Kâfî) ve (Kenz-üd-dekâık) kitâbları ve (Medârik) tefsîri 

ile (Menâr) adında üsûl-i fıkh kitâbı meşhûrdur. Ömer Nesefînin (Manzûme)sini 

şerh edip, (Müstasfâ) adını vermişdir. (Umde-tül-akâid) kitâbı, William Courton 

tarafından 1259 [m. 1843] da Londrada basılmışdır. 229, 1067, 1093, 1115. 

718 — NESEFÎ LÜTFULLAH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hanefîdir. (Hulâsa-i 

Gîdânî) fıkh kitâbı meşhûrdur. 750 [m. 1349] de vefât etmişdir. 

719 — NESEFÎ ÖMER: Necm-üd-dîn Ebû Hafs Ömer bin Muhammed, Îrânın 

Fâris vilâyetinde, Nesef kasabasında 461 [m. 1068] de tevellüd, 537 [m. 1143] de Semerkandda 

vefât etdi. (Akâid-i Nesefî) kitâbı ve Teftâzânînin şerhi ve Abdül’azîz 

Ferhârevî Hindînin bu şerhe yapdığı (Nebrâs) hâşiyesi çok kıymetlidir. Çeşidli şerhleri 

vardır. (Zahîre) fıkh kitâbı ve (Manzûme)si meşhûrdur. 48, 292, 747, 856. 

720 — NESEFÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Meymûn bin Muhammed Nesefî, 

Hanefîdir. (Temhîd) akâid kitâbı meşhûrdur. Beşyüzsekiz 508 [m. 1114] senesinde 

vefât etmişdir. Ebû Şekür Muhammed Sülemînin (Temhîd)i başkadır. 

721 — NESÎMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Seyyid İmâd-üddîn-i Nesîmî, şâir ve 

tesavvuf ehlinden idi. (Kâmûsül-a’lâm)da, Bağdâdın Nesim nâhiyesinde doğduğu 

yazılıdır. Sultân birinci Murâd-ı Hüdâvendigâr zemânında Bursaya geldi. Mısrdaki 

Çerkes sultânlarının elinde bulunan Haleb şehrinde yerleşdi. Orada iken, Vahdet-i 

vücûd serhoşluğundaki ba’zı yazıları ve sözleri, islâmiyyete uygun görülmiyerek, 

820 [m. 1417] de i’dâm edildi. Mesnevî şârihlerinden sarı Abdüllah efendi, (Semerât-ül-füâd) 

kitâbında ve İsmâ’îl Hakkı efendi, (Rûh-ul-beyân) tefsîrinde, kendisinin 

Ehl-i sünnet ve ehl-i tarîk olduğunu yazmakdadırlar. (Müncid)de ve 990 da 

ölen, Tokatlı şâir Lutfullah efendinin türkçe (Tezkiret-üş-şu’arâ)sında, Nesîmînin 

hurûfî zındıklarından olduğu bildirilmekdedir. Alî Cânib beğ, (Edebiyyât) kitâbında 

diyor ki, (Bu türk şâiri hakkında en mevsûk ma’lûmâtı, kendi asrında yaşamış olan 

meşhûr âlim İbni Hacer-i Askalânî vermekdedir. İbni Hacere göre, seyyid Nesîmî 

Tebrîzlidir. Asl ismi şeyh Nesîmeddîndir. Hurûfîlik denilen yolun müessisi Fadlullah 

Esterâbâdînin talebesidir. Dîvânının en doğru olanı Bâyezîd kütübhânesindedir. 

Âzerî lehcesi ile yazmışdır.) Önce hurûfî olduğu, sonra tevbe etdiği anlaşılıyor. Sarı 

Abdüllah efendinin hâl tercemesi, (Mesnevî) şerhinin önsözünde yazılıdır. 504. 

722 — NESLİ ŞÂH SULTÂN: 813. cü sırada Selîm hân I ismine bakınız! 

723 — NESTORİUS: Hıristiyanlığın Nestûriyye fırkasını kurdu. Mîlâdın [428]. 

ci senesinde, Kostantîniyye patrîki oldu. [m. 421] senesinde, İstanbulda yapılan toplantıda, 

bunun kitâbı incelendi. Kabûl edildi. Buna göre, Allah birdir. Bunun vücûd, 

hayât ve ilm sıfatlarından, ilm uknûmu [kelime] Îsâya hulûl etmiş, ilâh olmuşdur. 

Meryem, ilâh anası değil, insan anasıdır. Îsâ, Allahın oğludur diyordu. Bu fikrleri, 

şark memleketlerinde yayıldı. [m. 431] senesinde, Efesus [Efes]de, dördüncü 

papas meclisi kurulup, Nestorius red ve tekfîr edildi. Mısra gitdi. [m. 439] da orada 

öldü. 

– 1155 –

724 — NESÛHÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Nesûh, Halvetî meşâyıhindendir. 

Kastamonili şeyh Şa’bân-i Velî torunlarındandır. Şa’bân-ı Velî silsilesinden 

Karabaş tecvîd sâhibi Alî efendinin halîfesidir. 1130 [m. 1717] Ramezânında 

vefât etdi. Üsküdârda, Doğancılarda, 1099 [m. 1687] senesinde Dördüncü 

Muhammed hânın dâmâdı Hasen pâşanın yapdırdığı câmi’ yanında medfûndur. 

On cild tefsîri, Niyâzî Mısrî gazelinin şerhı ve çeşidli risâleleri vardır. 1087. 

725 — NEŞ’ET EFENDİ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hoca Süleymân Neş’et 

efendi, Osmânlı âlim ve şâ’irlerindendir. 1148 [m. 1735] de Edirnede tevellüd, 1222 

[m. 1807] de İstanbulda vefât etdi. (Mesnevî) dersi verirdi. Mesnevînin iki beytine 

Molla Câmî tarafından yapılan fârisî manzum şerhı türkçeye terceme etmişdir. 

Bu şerh ve tercemesi, [1263] de basılmışdır. Dîvânı vardır. 732. 

726 — NEVEVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Yahyâ bin Şeref Nevevî, büyük islâm 

âlimlerindendir. Şâfi’îdir. 631 [m. 1233] de tevellüd, 676 [m. 1277] da Şâmda 

vefât etdi. Çok kitâb yazdı. (Minhâc-üt-tâlibîn) fıkh kitâbı, Râfi’înin (El-muharrer)inin 

muhtasarıdır. Minhâcın çok şerhleri vardır. Sübkînin ve Süyûtînin ve 

ibni Hacer Mekkînin ve Celâlüddîn Mehallînin şerhleri ile Nevreddîn Alî bin Yahyâ 

Ziyâdînin Mehallî şerhine hâşiyesi meşhûrdur. (Ravda-tüt-tâlibîn), (Rıyâd-ussâlihîn) 

ve (Hilye-tül-ebrâr) da denilen (Ezkâr) kitâbları çok kıymetlidir. 47, 

113, 243, 248, 352, 415, 422, 434, 513, 632, 780, 782, 1035, 1064, 1072, 1092, 1144, 

1162. 

727 — NEWTON: İngiliz matematik ve fizikcisidir. 1052 [m. 1642] de tevellüd, 

1140 [m. 1727] da vefât etdi. Yer çekimi kanûnunu buldu. Işık üzerinde de buluşları 

vardır. Bir gök dürbünü yapdı. 539, 545, 551, 1048. 

728 — NİŞÂNCI MUHAMMED PÂŞA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Haleb 

kâdîsi pîr Ahmed efendinin oğludur. Üçüncü Murâd hânın nişancısı iken bindört 

1004 [m. 1596] de vefât etdi. Fâtih ile Kara-gümrük arasında yapdırdığı Nişancı câmi’i 

yanındaki türbesindedir. Câmi’, harâb olmakda iken, 1380 [m. 1960] de başvekil 

Adnan Menderes tarafından temelden ta’mîr ve tezyîn edilmişdir. 

729 — NİŞÂNCI ZÂDE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Ahmed 

bin Muhammed bin Ramezân, Edirnede kâdî idi. [898] de tevellüd etdiğini 

(Mir’ât-i kâinât) kitâbında yazmışdır. 1031 [m. 1622] de Edirne yolunda vefât etdi. 

(Mir’ât-i kâinât) ve (Fetâvâ-i rûmiyye) ve başka eserleri vardır. 

730 — NİYÂZÎ-İ MISRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sôfiyyenin meşhûrlarından, 

Halvetî meşâyıhindendir. Anadoluda Soğanlıda tevellüd, Mısrda tahsîl etdi. 

Bursada yaşadı. Midilliye nefy edildi. 1105 [m. 1693] de Limni adasında vefât etdi. 

Türkçe divânı çok yanık ve tatlı olup, birkaç kerre basılmışdır. Ba’zı yazarlar, 

bunun için, sonradan sapıtdı diyorlar. (Peygamberimiz Muhammed Mustafâ hepimizden 

üstündür. Âli güzel, Eshâbı çok temizdir) beytleri, sapık olmadığını 

göstermekdedir. İkiyüzikinci [202] sırada Cüneyd-i Bağdâdî ismine bakınız! 220, 

504, 651, 932, 1018, 1075, 1087. 

731 — NİZÂMÜDDÎN EVLİYÂ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sultân-ül meşâyıh 

Evrenk-Âbâdîdir. Babası Buhârâdan Hindistâna gelip, Bedâyün kasabasında 

yerleşmişdir. Kendisi 633 de tevellüd, yediyüzyirmibeş 725 [m. 1325] de vefât etdi. 

Delhî civârında Gıyâspurda, Emîr Hüsrev Dehlevî türbesine yakın büyük türbesi 

ziyâret edilmekdedir. Yirmi yaşında iken Çeştiyye meşâyıhinden Ferîdeddîn-i 

Genc-i şekere intisâb ederek kemâle gelmişdir. (Ferâid-ül-fevâid) ve (Râhat-ül-muhibbîn) 

kitâbları vardır. Talebesinden Hasen Sencerînin yazdığı (Fevâid-ül-füâd) 

kitâbında hâl tercemesi uzun bildirilmişdir. Talebesinden M.Fahrüddîn, İmâm-ı a’zamın 

(Fıkh-ı ekber)inin Molla Aliyy-ül-kârî tarafından yapılan şerhini kısaltarak fârisî 

ve urdu dillerine terceme ederek (Akâid-i nizâmiyye) ismini vermiş, (Hakîkat Kitâbevi) 

tarafından 1993 de baskısı yapılmışdır. 721, 733, 767, 1129, 1171, 1177. 

– 1156 –

732 — NİZÂM-ÜL-MÜLK “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hâce Kıvâm-üd-dîn Ebû 

Alî Hasen bin Alî, Îrân Selçûkîlerinden Alb Arslanın ve oğlu Melikşâhın vezîridir. 

408 [m. 1018] de Tus şehrinde tevellüd, 485 [m. 1092] de Nihâvendde Hasen 

Sabbâhın adamı tarafından şehîd edildi. Fıkh ve hadîs âlimi idi. Akl, tedbir ve adâleti 

ile devleti idâre etdi. Âlimlere, zâhidlere çok ihsân ederdi. Çok sayıda câmi’, 

medrese, hayrât yapdı. Bağdâdda (Medrese-i nizâmiyye) adında bir üniversite yapdı. 

İsfehânda da büyük mekteb yapdı. 1107, 1122, 1134. 

733 — NİZÂR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Resûlullahın ondokuzuncu babasıdır. 

Nizâr, az demekdir. Dünyâya gelince, babası Me’add, bunun alnındaki nûru 

gördü. Çok sevinip, büyük bir ziyâfet vermişdi. Böyle oğul için, bu kadar ziyâfet 

az birşey demişdi. Bunun için oğlunun ismi Nizâr kaldı. Bu nûr, Âdem aleyhisselâmdan 

beri oğuldan oğula gelmiş, nihâyet, asl sâhibi olan Muhammed aleyhisselâmda 

kalmışdır. Böylece Adnân oğulları arasında, nûrlu bir soy vardır. Her asrda, 

bu soydan olan zât, alnındaki nûrdan belli olurdu. Bu zât hangi kabîlede ise, 

o kabîle şerefli olurdu. Nizâr oğulları arasında bu şeref, Mudar ve İlyâs kabîlesinde 

bulundu. Sonra Kureyş kabîlesinde kaldı. 387, 390, 1139. 

734 — NÛH “aleyhisselâm”: İdrîs “aleyhisselâm” göke çıkarıldıkdan sonra, insanlar 

azdı. Doğru yoldan ayrıldı. Putlara ya’nî heykellere tapmağa başladılar. Cenâb-ı 

Hak, bunlara Nûh aleyhisselâmı gönderdi. O zemân, elli yaşında idi. Nice yıl, 

onları dîne da’vet etdi. Yalnız oğulları Sâm, Hâm, Yâfes ile az kimse îmân etdi. Çoğu 

kulak asmadı. Kendi oğlu Yâm, ya’nî Ken’ân bile îmân etmedi. Alay ve işkence 

etdiler. Onlara bed düâ etdi. Beşyüz yaşından sonra, gemi yapması emr olundu. 

Gemi bitince, tûfân oldu. Mü’minler ile gemiye bindi. Gemiye binenlerin 

seksen kişi olduğu ve geminin üç kat olduğu (Arâis-ül-mecâlis)de yazılıdır. Bu kitâb 

Mısrda basılmışdır. Her hayvandan da birer çift aldı. Oğlu Ken’ânı da gemiye 

çağırdı. Ben, dağa çıkar kurtulurum dedi. Bir dalga geldi. Oğlunu alıp boğdu. 

Sular dağları aşdı. İnsanlar ve hayvanlar telef oldu. Altı ay sonra, yağmurlar durdu. 

Sular çekildi. Gemi, Hakkârîde Cûdî dağına oturdu. İnsanlar, üç oğlundan üredi. 

Nûh aleyhisselâma ikinci Âdem “aleyhisselâm” denildi. Sâmdan arab, fars ve 

rum, Hâmdan Hindistân, Habeş ve Afrika halkı, Yâfesden de Asyalılar ve türkler 

meydâna geldi. Behreng buğazından Amerikaya da geçip yerleşenler oldu. Nûh 

“aleyhisselâm”, bin yaşında vefât etdi. 26, 62, 81, 83, 106, 354, 356, 377, 379, 431, 

482, 483, 488, 525, 1128, 1154, 1166, 1180, 1189. 

735 — NÛH BİN MUSTAFÂ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Allâme Nûh efendi, 

Konyalıdır. Mısra gitdi. 1070 [m. 1659] de Kâhirede vefât etdi. 416, 1180. 

736 — NÜZHET “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Me’ârif mektûbcusu idi. 1244 de 

İstanbulda tevellüd ve 1304 [m. 1886] de, Sivâsda vefât etdi. Hıristiyanlara cevâb 

olan (İzhâr-ul hak) kitâbının birinci kısmını türkceye terceme ederek (Îzâh-ul-hak) 

ismini vermişdir. 1161. 

737 — OĞUZ HÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Eski türkler, şark ve garb 

türkleri diye ikiye ayrılmışdı. Şark türkleri, beş, garb türkleri, onbeş kabîle idi. Uygurlar 

şark, Oğuz ve Kırgızlar da, garb türklerinden idi. Hicretden beşbin sene önce, 

Hind, Îrân ve Irâka yayılmışlardı. 

Oğuz türkleri hicretden binüçyüz sene önce, Oğuz hânın kumandasında, Şâma 

kadar gelmişdi. İslâmiyyet yayılınca, Mâverâünnehr ve Buhârâ tarafları (Horâsân) 

emâretine verildi. Me’mûn halîfe tarafından buraya vâlî ta’yîn edilen Sâmân oğulları, 

sonra [261] de hükûmet kurdu. Merkezleri Buhârâ idi. Oğuz türkleri ve Selçuk 

türkleri, Abbâsî halîfesi Mutî’ zemânında [334] de müslimân oldu. Oğuzların 

en kıymetlisi, Kayı hânın kabîlesi idi. Bunun torunlarından Süleymân şâh, Cengiz 

zemânında Anadolu tarafına gelip, 626 [m. 1229] senesinde Fıratda boğuldu. 

Dört oğlu kaldı. Bunlardan Ertuğrul beğ, Cengizlerden uzaklaşmak için, kabîle- 

– 1157 –

si ile Sivâs tarafına geldi. Bir tatâr ordusu ile, Selçuk sultânı Alâ’üddîn harb ediyordu. 

Selçuklulara yardım etdi. Sultân, Ertuğrul beğin Kayı hân kabîlesini Ankara 

civârına yerleşdirdi. Sonra, beşyüz kişi ile Söğüde yerleşdi. 680 [m. 1281] senesinde 

vefât etdi. Üç oğlundan küçüğü olan Osmân beğ, babası yerine emîr seçildi. 

699 [m. 1299] da Osmânlı devletini kurdu. 533. 

738 — OSMÂN AĞA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sultân Ahmed hân-ı evvelin 

bâb-üs-seâde ağası idi. Binyirmibir 1021 [m. 1612] senesinde Kadıköyünde Osmân 

ağa câmi’ini yapdı. Bunun yerinde kadı Muhammed efendi câmi’i vardı. Bunun için 

oraya Kadı-köyü denilmişdir. 

739 — OSMÂN BEDREDDÎN: Seyyid Selmân efendinin oğludur. 1274 [m. 1857] 

de Erzurumda tevellüd, 1340 [m. 1922] da Harputda vefât etdi. 1293 [m. 1875] de Karsda 

üçüncü tabur imâmı oldu. O yıllarda seyyid Tâhânın oğlu ve halîfesi seyyid Ubeydüllah 

ile ve mevlânâ Hâlidin halîfelerinden Kufrevî şeyh Muhammed ve Gümüşhâneli 

Ahmed Ziyâeddînin ve Erzincanlı Terzi baba demekle meşhûr Vehbî Hayyâtın 

talebelerinden hâcı Fehmi efendilerle sohbet eyledi. 1297 [m. 1879] de Palu 

kasabasında yirmisekizinci alayın üçüncü tabur imâmı iken seyyid Mahmûd-i Sâminî 

ile mülâkî oldu. Sâminî, sekizinci müceddid demekdir. Onsekiz günde icâzet 

aldı. 1325 [m. 1906] de emekli olunca, Harputda birçok zevâtı sülûk ile, bir kısmını 

da yalnız sohbet ile cehâletden kurtardı. İkiyüzbine yakın teşnedilân, çeşme-i 

feyzinden sîrâb olmuşdur. 1327 [m. 1908] de Hicâz seferinde, Şâm, Mekke ve 

Medîne âlimlerinin ta’zîm ve tekrîmlerine mazhar olmuşdur. (Gülzâr-ı Sâminî) 

adındaki mektûbâtı ve (Gülbün-i irşâd) ve (Mecâlis-i sâminiyye) adındaki beş cild 

kasîdeleri vardır. Beyâz fes üzerine beyâz sarık sarardı. Oğulları Nûreddîn ve Ziyâeddîn 

Uz birer cevher idi. 639, 1132. 

740 — OSMÂN BİN AFFÂN “radıyallahü anh”: Ebul’âs bin Ümeyye bin 

Abd-i Şems bin Abd-i Menâf torunudur. Aşere-i mübeşşeredendir. Üçüncü halîfedir. 

Resûlullahın iki kızını aldığı için (Zinnûreyn) denir. Önce müslimân olanların 

beşincisidir. Zevcesi Rukayye “radıyallahü anhâ” ile iki kerre Habeşistâna ve 

sonra Medîne-i münevvereye hicret etdi. Çok zengin tüccâr idi. Bütün malını, 

dîn-i islâm için sarf etdi. Hilm ve hayâ ile meşhûrdur. Hicretin yirmidördüncü [24] 

sene başı olan Muharremin birinci günü halîfe seçildi. Kıbrıs adasının ilk fâtihidir. 

[35]. ci senenin Zil-hicce ayında, Kur’ân-ı kerîm okurken şehîd edildi. Mubarek kanı 

bulunan Kur’ân-ı kerîm için, 388. ci sahîfeye bakınız! Hadîs-i şerîflerle medh-u 

senâ edilmişdir. Orta boylu, gür sakallı, sarışın güzel yüzlü, doğan burunlu idi. Sallanan 

dişlerini altın tel ile sardırmışdı. Bedr gazâsından başka her gazâda bulundu. 

Bedrin fazîletine de dâhil edildi. Nemâzda bir rek’atde bütün Kur’ân-ı kerîmi 

okuyan dört kimseden biridir. Çok okumakdan iki mushaf eskitdi. Hazret-i Ebû 

Bekrin topladığı bir Kur’ân-ı kerîmden altı nüsha dahâ yazdırıp, altı vilâyete gönderdi. 

44, 47, 59, 60, 114, 204, 242, 261, 350, 376, 380, 381, 388, 440, 510, 511, 621, 

628, 717, 738, 752, 772, 790, 802, 1012, 1014, 1066, 1072, 1085, 1092, 1105, 1112, 1117, 

1135, 1138, 1142, 1162, 1163, 1165, 1168, 1186, 1187. 

741 — OSMÂN GÂZÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sultân birinci Osmân hân, 

Ertuğrul beğin oğlu ve Süleymân şâhın torunudur. Süleymân şâh, Cengiz fitnesinde 

Ahlat taraflarına yerleşmişdi. Osmân hân, Osmânlı devletinin kurucusudur. 656 

[m. 1258] da Söğüdde tevellüd, 726 [m. 1326] da Söğüdde vefât etdi. Bursadadır. 

680 [m. 1281] de babası Ertuğrul beğ vefât edince yerine geçdi. İnegölü, Karacahisârı 

rumlardan aldı. 699 [m. 1299] da Konyadaki Selçûk sultânı üçüncü Alâüddîn 

Keykûbâd, Gazân hâna esîr olunca, Yenişehrde Osmânlı devletini kurdu. 

Cesûr, zekî ve tam bir müslimân idi. Çok cömerd idi. Şeyh Edebâlî hazretlerinin 

kızı ile teehhül edip, bundan Alâüddîn pâşa oldu. Ömer beğin kızı Bâlâ hâtundan 

da sultân Orhân oldu. Konya Selçûkî sultânı Alâüddîn şâhın altıyüzseksensekiz 

[688] senesinde sultân Osmâna gönderdiği takdîr ve iltifât ve nasîhatlerle dolu uzun 

– 1158 –

mektûbu ve sultân Osmânın edeb ve nezâket dolu cevâbı, (Mir’ât-i kâinât) kitâbında 

yazılıdır. Ömrü, rum kâfirleri ile savaşmakla ve islâmiyyeti yaymakla geçdi. 

Müslimânları râhata, huzûra kavuşdurmak için çalışdı. Vefât edeceği zemân, 

oğlu Orhân beğe gönderdiği vasıyyetnâmesi, islâmiyyete olan sevgi ve saygısını ve 

türk milletinin râhat ve huzûrunu düşündüğünü ve insan haklarına olan gönülden 

bağlılığını açıkça bildirmekdedir. Vasıyyetnâmenin özü şöyledir: 

(Allahü teâlânın emrlerine muhâlif bir iş işlemiyesin! Bilmediğini islâm ulemâsından 

sorup anlıyasın! İyice bilmeyince bir işe başlamıyasın! Sana itâ’at edenleri 

hoş tutasın! Askerine in’âmı, ihsânı eksik etmiyesin ki, insan ihsânın kulcağızıdır. 

Zâlim olma! Âlemi adâletle şenlendir. Ve Allah için cihâdı terk etmiyerek beni 

şâd et! Ulemâya ri’âyet eyle ki, ahkâm-ı islâmiyye işleri nizâm bulsun! Nerede 

bir ilm ehli duyarsan, ona rağbet, ikbâl ve hilm göster! Askerine ve malına gurûr 

getirip, islâmiyyet ehlinden uzaklaşma! Bizim mesleğimiz Allah yoludur ve maksadımız 

Allahın dînini yaymakdır. Yoksa, kuru gavga ve cihângirlik da’vâsı değildir. 

Sana da bunlar yaraşır. Dâimâ herkese ihsânda bulun! Memleket işlerini 

noksânsız gör! Hepinizi Allahü teâlâya emânet ediyorum.) Osmânlı sultânları, bu 

vasıyyetnâmeye cândan sarılmış, devletin altıyüz sene hiç değişmiyen anayasası olmuşdur. 

532. 

742 — OSMÂN HÂN-III: İslâm halîfelerinin doksanıncısı ve Osmânlı pâdişâhlarının 

yirmibeşincisidir. Binyüzaltmışsekiz 1168 [m. 1754] de cülûs etdi. Binyüzyetmişbir 

1171 [m. 1757]de vefât etdi. Yeni câmi’ yanında, Turhân sultân türbesindedir. Kardeşi 

birinci Mahmûd hân da buradadır. 1169 [m. 1755] da Üsküdârda (İhsâniyye câmi’i) 

ile (İhsâniyye mescidi)ni ve aynı senede İstanbulda (Nûr-i Osmâniyye) câmi’ini 

yapdırmışdır. Bu câmi’i, kardeşi birinci Mahmûd hân yapdırmağa başlamışdı. 

Vâlidesi Şâhsuvâr sultân, câmi’ yanındaki türbededir. 666, 1152, 1153, 1184. 

743 — OSMÂN HOPAVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Hasendir. 1241 [m. 

1825] de vefât etdi. (Dürre-tün-nâsıhîn) tefsîri ve hadîs kitâbları vardır. 419, 732. 

744 — OSMÂN KARABIYIK: Hüseyn Hilmi Işıkın talebesi ve Hakîkat Kitâbevinin 

müdîridir. İslâm kitâblarının basılması ve yayılmasına çok hizmet etmişdir. 

745 — OSMÂNLI SULTÂNLARI “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în”: Osmânlı 

devleti 699 [m. 1299] da kuruldu. Dîn-i islâm ile idâre edildi. Osmânlı sultânları 

923 [m. 1517] den i’tibâren bütün müslimânların halîfeleri oldular. Her işlerinde 

islâmiyyete uydular. Altıyüzyirmiüç sene islâmiyyete hizmet etdiler. Ehl-i sünnet 

olup, hanefî mezhebinde idiler. Üçüncü kısm, 65. ci maddenin sonuna bakınız! 

İslâmiyyeti yaymak ve müslimânları korumak için kâfirlerle cihâd yapdılar. İslâmiyyeti 

bozmak, müslimânları bölmek için saldıran mezhebsizleri terbiye etmek için 

çok uğraşdılar. Âlûsî (Gâliyye)nin doksanbeşinci sahîfesinde diyor ki, (Yeryüzünü 

sâlih kullarıma mîrâs bırakırım) meâlindeki âyet-i kerîmenin Osmânlı sultânlarını 

övdüğünü Abdülganî Nablûsî bildirmekdedir. (Burhân) kitâbı da bunu yazmakdadır. 

940 [m. 1534] da Hindistân sâhillerine gitdiler. Masonların ve İngilizlerin 

oyunları ile 1326 [m. 1908] da halîfelerin salâhiyyetleri sınırlandı. 1340 [m. 

1922] da Devlete ve 3 Mart 1342 [m. 1924] de hilâfete son verildi. Azgın islâm düşmanlarından 

İngiliz câsûsu Lawrence’in bu işlerde çok te’sîri oldu. Osmânlı toprakları 

üzerinde kurulan küçük arab devletleri, Avrupalıların kontrolu altında kaldı. 

İkinci cihân harbinden sonra da, başlarına geçen din câhili devlet adamları, islâmiyyeti 

içerden yıkdılar. Doktor Muhammed Harb tarafından 1413 h. [m. 1991]de Şamda 

üçüncü baskısı yapılan arabî (Müzekkiratü sultân Abdülhamîd) kitâbında Osmânlı 

devletinin yıkılması ve islâmiyyetin yok edilmesi için, ingilizlerin hîleleri ve 

askerî hücûmları uzun yazılıdır. 350, 441, 460, 532, 621, 802. 

746 — ÖMER BİN ABDÜL’AZÎZ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Mervân bin Ha- 

– 1159 –

kemin torunudur. Emevî halîfelerinin sekizincisidir. Annesi, Ömer bin Hattâbın 

oğlu Âsımın kızıdır. [60] senesinde Medînede tevellüd, 101 [m. 720] senesinde zehrlenerek 

şehîd edildi. [99] da halîfe oldu. Amcası olan halîfe Abdülmelikin dâmâdı 

idi. Adâletde ikinci Ömer idi. Hazret-i Mu’âviyeden sonra hutbelerde, Ehl-i beyte 

la’net edilmeğe başlanmışdı. Bu kötü âdeti kaldırdı. Beyâz, ince ve nâzik yüzlü, 

za’îf, güzel sakallı, sevimli bir zât idi. İmâmlığı, Resûlullah efendimize çok benzerdi. 

Malatyayı rumlardan, yüzbin esîr karşılığı satın aldı. 120, 350, 465, 512, 

513, 609, 738, 988. 

747 — ÖMER BİN ALÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İbni Mülkın Sirâcüddîn Ebû 

Hafs Mısrî, Şâfi’î hadîs ve fıkh âlimlerindendir. [723] de tevellüd, 804 [m. 1401] senesinde 

vefât etdi. Çok kitâb yazdı. 

748 — ÖMER BİN FÂRID “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Tesavvuf büyüklerinden 

ve Resûlullahın âşıklarındandır. Benî-Sa’d kabîlesindendir. 576 [m. 1180] da 

Mısrda tevellüd, 636 [m. 1238] da orada vefât etdi. (Kurâfe)dedir. Onbeş sene Hicâzda 

kaldı. (Hamriyye) ve (Tâiyye) kasîdeleri çok makbûldür. (Tâiyye)sinde 

din bilgilerinin hakîkatini ve Evliyânın zevklerini toplamışdır. Böyle olgun kasîde 

yazmak başkasına nasîb olmamışdır. Yediyüzelli beyt kadardır. 497. 

749 — ÖMER BİN HATTÂB “radıyallahü anh”: Resûlullahın ikinci halîfesidir. 

Aşere-i mübeşşeredendir. Hicret-i Nebeviyyede kırk yaşında idi. Kureyşin eşrâfından 

idi. Önce, islâma düşman oldu. Bi’setin altıncı yılında, kırkıncı veyâ 

kırkbeşinci olarak îmâna geldi. Bununla müslimânlar çok kuvvetlendi. Silâhlı 

olarak, açıkca hicret etdi. Resûlullahın gelmekde olduğunu Medînedeki müslimânlara 

müjdeledi. Bütün gazâlarda bulundu. Çok kahramânlık gösterdi. Fârûk adını 

aldı. Ebû Bekri halîfe yaparak, karışıklık çıkmasını önledi. Onüçüncü yılın Cemâzil’âhır 

ayı yirmisekizinci Salı günü halîfe seçildi. Çok memleket aldı. İslâmın 

adâletini bütün dünyâya tanıtdı. Yirmiüçüncü [23] senenin son ayında, câmi’de sabâh 

nemâzına durunca, Mugîre bin Şu’benin kölesi Ebû Lü’lü Fîruz kâfiri tarafından 

bıçakla, karnından yaralanıp yirmidört sâat sonra vefât etdi. Resûlullahın yanına 

defn edildi. Oğluna, islâmiyyetin emr etdiği kadar değnek vurulmasını emr 

etdi. Eshâb-ı kirâm yalvardığı hâlde, bir değnek az vurulmasına izn vermedi. 

Dayakdan oğlu bayıldı. Çok üzüldü ise de, pişmân olmadı. Çok hadîs-i şerîf ile 

medh edildi. Bunların çoğunu hazret-i Alî haber vermişdir. İri yarı, buğday renkli, 

uzun boylu, gözleri kızıl, bıyıklarının ucu sarı idi. Üzüntülü veyâ düşünceli olunca 

uclarını bükerdi. Sakalı ve bıyıkları sık idi. Yanaklarının üzerinde az idi. Sol elini, 

sağ eli gibi iyi kullanırdı. Eğere dokunmadan ata binerdi. Çok heybetli, yüreği 

çok kuvvetli idi. Edebinden, hayâsından, Resûlullahın huzûrunda o kadar yavaş 

konuşurdu ki, (Yüksek söyle yâ Ömer! İşitmiyorum) buyurulurdu. Resûlullahın 

kayın pederi idi. Hazret-i Alînin dâmâdı idi. Benî-Adiy kabîlesi büyüklerinden 

olup, soyu Hattâb bin Nüfeyl bin Abdül’uzza bin Rebâh bin Abdüllah bin Kurat 

bin Rezâh bin Adiy bin Kâ’bdır. 21, 28, 44, 45, 59, 60, 71, 108, 109, 114, 204, 235, 

249, 252, 259, 263, 347, 349, 350, 379, 380, 381, 388, 442, 447, 448, 450, 452, 457, 471, 

473, 478, 497, 498, 505, 506, 507, 508, 509, 510, 511, 516, 532, 578, 583, 584, 595, 607, 

608, 609, 610, 616, 621, 645, 687, 696, 698, 699, 717, 719, 729, 738, 752, 788, 801, 802, 

848, 885, 909, 913, 920, 923, 952, 993, 1014, 1065, 1068, 1092, 1094, 1096, 1100, 1104, 

1118, 1126, 1129, 1138, 1139, 1147, 1152, 1165, 1168, 1169, 1176, 1180, 1186, 1189, 

1195, 1197. 

750 — ÖMER FEHMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Seyyid Ömer Fehmî bin Hasen 

1292 [m. 1875] de (İzhâr-ül-hak) ikinci kısmını terceme ederek, (İbrâz-ül-hak) 

ismini vermişdir. 1161. 

751 — ÖMER RIZÂ: Şâ’ir Muhammed Âkifin dâmâdıdır. 1310 [m. 1893] da Kâhirede 

tevellüd, 1371 [m. 1952] de İstanbulda vefât etdi. Edirne-kapıdadır. Câmi’ulezherde 

okudu. Muhammed Abduhun reformcu fikrlerine saplandı. Mu- 

– 1160 –

hammed Alî ismindeki bir Kadyânînin ingilizce tefsîrini türkçeye terceme ederek 

(Tanrı buyruğu) ismini verdi. Burada, Îsâ aleyhisselâmın babası vardır demekde 

ve Nahl sûresinin altmışsekizinci âyetine verdiği ma’nâ da küfre sebeb olmakdadır. 

İngilizceden çevirdiği (Asr-ı se’âdet târîhi) de, onun gibi düşünen bir zümre 

tarafından halkın önüne sürülmekdedir. 468, 499, 887, 1088. 

— PÂNİ-PÜTÎ: Senâüllah ismine bakınız! 

752 — PASKAL: Fransız fizikcisidir. 1032 [m. 1623] de tevellüd, 1072 [m. 1662] 

de vefât etdi. Papas idi. Fizikde sıvıların basınc kanûnu ile ve geometride bilhâssa 

koniler üzerindeki buluşları ile meşhûrdur. Dahâ onsekiz yaşında iken bir hesâb 

makinesi yapmışdır. Dînî düşünceleri fransız papasları ve papa tarafından kabûl edilmemişdir. 

Hıristiyanlık dîni, ilm ve fen adamlarını kabûl etmemekdedir. 27. 

753 — PASTÖR: Fransız kimyâgeridir. 1237 [m. 1822] de tevellüd, 1312 [m. 1895] 

de vefât etdi. Bulaşıcı hastalıklar, mikroblar ve aşılar üzerine keşfleri vardır. Cenâzesinin 

hıristiyan merâsimi ile kaldırılmasını vasıyyet etmişdir. 27, 704. 

754 — PAULUS: Bolüs adında bir yehûdî idi. Fransızlar (Saint Paul) derler. Mîlâdın 

ikinci yılında Tarsusda doğdu. Îsevî görünüp, kendini din âlimi tanıtdı. Îsâ 

aleyhisselâmdan sonra ilk işi, semâdan inen İncîli yok etdirmek oldu. Îsâ, Allahın 

oğludur dedi. Şerâbı ve domuzu halâl etdi. Kıblelerini Kâ’beden şarka, güneşin doğduğu 

tarafa döndürdü. Allahın kendisi birdir. Sıfatları üç dürlüdür dedi. Bu sıfatlara 

(Uknûm) dedi. Dönme yehûdînin bu sözleri ilk yazılan dört (İncîl)e, bilhâssa 

Lukanın İncîline karışdı. Havârîlerden olan Barnabas, bunun yalanlarına aldanmadı. 

Îsâ aleyhisselâmdan gördüklerini ve işitdiklerini doğru olarak yazdı. Fekat 

bozuk dört İncîle aldananlar, fırka fırka ayrıldı. Birbirine uymaz yetmişiki fırka hâsıl 

oldu. Paulusün düşmanlığı anlaşılarak Kudüsde iki kerre habs edildi. Sonra Romaya 

götürüldü. Mîlâdın altmışyedinci [67] senesinde Neron tarafından orada başı 

kesildi. Kemikleri, Sen Piyer kilisesindedir. Hazîranın yirmidokuzunda yortusu 

yapılır. 42, 1079, 1083, 1122, 1130. 

755 — PETRUS: Sen Piyer de denir. Eski ismi Şem’ûn idi. Havârîlerdendir. Andriyasın 

kardeşidir. Üçyüzdoksandokuzuncu [399] sırada (Havârîler) ismine bakınız! 

1108, 1133. 

756 — PEZDEVÎ: Üçyüzonyedinci [317] sırada Fahr-ul-islâm ismine bakınız! 

757 — PİSAGOR: Eski yunan filosofudur. Bunun felsefesine (İşrâkıyyun) denir. 

758 — RÂBİ’A-İ ADVİYYE “rahmetullahi teâlâ aleyhâ”: Babası İsmâ’îldir. 

Zühd ve salâh ile meşhûr bir hâtundur. Basralıdır. Süfyân-ı Sevrî ve Hasen-i Basrî, 

Râbi’adan feyz alırlardı. 135 [m. 752] de Kudüs civârında vefât etdi. 212. 

759 — RÂFİ’Î: Yirmiikinci [22] sırada Abdülkerîm-i Râfi’î ismine bakınız! 

760 — RAHMETULLAH EFENDİ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Rahmetullah 

bin Halîl-ür-rahmân Hindî, Hanefî fıkh âlimidir. Delhîde yetişdi. Abdül’azîz hân 

kendisini İstanbula da’vet etdi. Madalya verdi. Ma’âş bağladı. Hıristiyanlara bir 

reddiye yazmasını istedi. İstanbulda, arabca (İzhâr-ül-hak) kitâbını yazdı. Kitâb 

dört cilddir. Mekke baskısı pek nefîsdir. Londradan Hindistâna gelen protestân papasları 

ile yapdığı mücâdelesini ve onları kaçırdığı yazılıdır. Kitâbı Sultân Abdül’azîz 

Hân için yazmışdır. İngiliz gazeteleri, (Bu kitâb yayılırsa, hıristiyanlık mahv 

olur) yazmışlardır. Nüzhet efendi bunun birinci kısmını, Ömer Fehmî efendi de ikinci 

kısmını türkceye terceme etdi. Delhîde hıristiyan papasları ile mücâdele edip, 

hepsini mağlûb etdi. Bu mücâdeleleri (Beyân-ül-hak) kitâbında ve türkce tercemesinde 

yazılıdır. 1306 [m. 1889] da 75 yaşında iken Mekkede vefât etdi. 389. 

761 — RÂKIM EFENDİ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Mustafâ Râkım efendi, 

meşhûr hattâtlardandır. Yedi-kulelinin talebesidir. 1181 [m. 1767] de vefât etmişdir. 

Merkez efendidedir. Yüz kadar Mıshaf-ı şerîf yazdı. 

– 1161 –

762 — RÂKIM EFENDİ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Meşhûr hattâtdır. Anadolu 

kâdı-askeri idi. 1242 [m. 1826] de vefât etdi. Kara-gümrükde Zincirli kuyu civârındadır. 

Mezâr taşındaki yazı kendisinindir. 

763 — RÂSİM EFENDİ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Eğri kapılı Muhammed Râsim 

efendi, hattât ve şâ’irdir. 1099 da İstanbulda tevellüd, 1185 [m. 1771] de vefât 

etmişdir. Ahmed Yekdest hazretlerinin talebesi olan Tatâr Ahmed efendiden 

feyz almışdır. Nûr-i Osmâniyye câmi’i şerîfi orta kapı hâricindeki âyet-i kerîmeler 

bunun yazısıdır. Câmi’in târîhini gösteren (Humâyûn ola bu nev’u câmi’i sultân 

Osmânın) beytini de bu yazmışdır. Kabri İğri kapı hâricinde, kapıya karşı parmaklık 

içindeki Eshâb-ı kirâmdan Abdüs-Sâdık Âmir bin Ubâdenin ayak tarafındadır. 

764 — RAT: Fransız müsteşriki olup, kıymetli islâm kitâblarını fransızcaya 

terceme etmişdir. 1142. 

765 — REBÎ’ BİN HAYSEM “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Zühd ve takvâsı ile 

meşhûrdur. 68 [m. 687] de Tus şehrinde vefât etdi. 633, 692. 

766 — REMLÎ HANEFÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Dörtyüzüçüncü [403] sırada 

Hayreddîn-i Remlî ismine bakınız! 825. 

767 — REMLÎ ŞÂFİ’Î “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed bin Hüseyn Şihâbüddîn-i 

Remlî, Şâfi’î olup, 753 de tevellüd, 844 [m. 1440] de vefât etmişdir. 

768 — REMLÎ ŞÂFİ’Î “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed bin Ahmed Şihâbüddîn-i 

Remlî, şâfi’î âlimlerinden olup, 973 [m. 1565] de vefât etmişdir. 

769 — REMLÎ ŞEMSÜDDÎN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Allâme Şemseddîn 

Muhammed bin Ahmed bin Ahmed Menûfî, 919 da tevellüd ve 1004 [m. 1596] de 

vefât etmişdir. Çok eser yazmış ve babasının fetvâlarını toplamışdır. Bu fetvâlar, 

İbni Hacerin (Fetâvâ-yı kübrâ)sı kenarında Mısrda 1357 de basılmışdır. Nevevînin 

(Minhâc)ını da şerh etmişdir. 223, 323. 

770 — REŞÎD PÂŞA: Şerîf Ahmed Reşîd bin seyyid Nu’mân Fikri, Mûsul vâlîsi 

idi. Tekaüd olunca, 1325 [m. 1907] de (Rûh-ul-Mecelle) kitâbını, sekiz cild olarak, 

İstanbulda, bir senede yazmış, bu ve (Dîn-i mübîn-i islâm) kitâbı basılmışdır. 

367, 816, 823. 

771 — REŞÎD RIZÂ: Muhammed Reşîd Rızâ, 1281 [m. 1865] de Lübnânda Kalemun 

kasabasında tevellüd ve 1354 [m. 1935] de vefât etdi. Muhammed Abdühün 

talebesi olduğu (Müncid)de de yazılıdır. Hocasının dinde reformcu fikrlerini yaymak 

için Mısrda (El-Menâr) mecmû’asını çıkardı. (Elda’vetü vel-irşâd) medresesinde 

hocalık yapdı. (El-muhâverât) kitâbında, Ehl-i sünnet mezhebine ve fıkh kitâblarına 

saldırdı. Diyânet işleri reîslerinden Hamdi Akseki bu kitâbı türkçeye çevirmişdir. 

(Fâideli Bilgiler) kitâbında, buna cevâb verilmişdir. 310, 1105, 1117. 

772 — RIZÂ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İmâm-ı Alî Rızâ, oniki imâmın sekizincisidir. 

İmâm-ı Mûsâ Kâzımın oğlu ve Muhammed Cevâd Takînin babasıdır. 153 

[m. 770] de Medînede tevellüd ve 203 [m. 818] de Tus, ya’nî Meşhedde vefât etdi. 

Nemâzını halîfe kıldırdı. Me’mûn halîfe, İmâm hazretlerini çok sever ve sayardı. 

İmâmı dâmâd yapdı. Yerine halîfe olmasını emr ve i’lân edip, paralara ismini 

yazdı. Bayrağı ve asker elbisesini siyâh yerine yeşil yapdı. Fekat, İmâm önce vefât 

etdi. Bâyezîd-i Bistâmî, İmâmın sohbeti ile şereflendi. 62, 992, 1061, 1081, 

1087, 1133, 1143, 1152. 

773 — RİŞLİÖ: Fransada onüçüncü Louisnin başvekîli idi. 993 [m. 1585] de tevellüd, 

1052 [m. 1642] de vefât etdi. Papas idi. Kardinal olmuşdu. Protestan düşmanı 

idi. Çok kurnaz ve zâlim idi. 27. 

774 — RUKAYYE “radıyallahü anhâ”: Resûlullahın kızıdır. Otuzüç yaşında iken 

tevellüd eyledi. Çok güzel idi. Ebû Lehebin oğlu Utbeye nikâh edildi. (Tebbet ye- 

– 1162 –

dâ) sûresi gelince Utbe, düğünden önce boşadı. Vahy gelerek hazret-i Osmâna nikâh 

edildi. Birlikde iki kerre Habeşistâna hicret etdiler. Yirmiiki yaşında iken, Bedr 

gazâsında hasta oldu. Hazret-i Osmâna Bedre gelmeyip zevcesine hizmet etmesi 

emr olundu. Bedr zaferinin müjdesi Medîneye geldiği gün defn olundu. 1158, 

1186. 

775 — RUTHERFORD: 1288 [m. 1871] de Yeni Zelândada tevellüd, 1356 [m. 

1937] de vefât etdi. Fizikcidir. Radio-aktif şu’âların üç çeşid olduğunu buldu. 

Atomun yapısını keşf etdi. Gazların ionisation teorisini kurdu. 1326 [m. 1908] da 

Nobel mükâfâtını aldı. 549, 550. 

776 — RUZBEHÂN-I BAKLÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Şeyh Ebû Muhammed 

Şîrâzî, Kübrevîyye meşâyıhindendir. Necmüddîn-i Kübrânın mürşididir. Ebû 

Necîb-i Sühreverdînin halîfesi olan Ammâr Yâserin halîfesidir. Altıyüzaltı 606 [m. 

1209] târîhinde Şîrâzda vefât etdi. (Tefsîr-i arâyis), (Kitâb-ül envâr) ve (Şerh-ulşathiyyât) 

kitâbları vardır. 765, 1154. 

777 — RÜKNEDDÎN-İ ÇEŞTÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İmâm-ı Rabbânînin 

“kuddise sirruh” babası olan Abdül-Ehadın üstâdıdır. Şeyh Abdül-kuddüsün 

ikinci oğlu ve halîfesidir. Tesavvufun ve islâmiyyetin esrârını bildiren (Merec-ülbahreyn) 

kitâbı ve (Mektûbât)ı çok kıymetlidir. 983 [m. 1575] senesinde vefât etdi. 

Hindistânda babasının yanındadır. 93, 1060, 1064. 

778 — RÜKNEDDÎN-İ HÂFÎ: (Mesmû’at) 99.cu sahîfesinde ismi geçmekdedir. 

99.cu sırada Alaüddevle ismine bakınız! 

779 — SÂBİT BİN KAYS “radıyallahü anh”: Ensâr-ı kirâmdandır. Resûlullahın 

hatîbi idi. Bütün gazâlarda bulundu. Hazret-i Ebû Bekr zemânında, Arabistânın 

ortasındaki Yemâme cenginde şehîd oldu. 644, 1013, 1152. 

780 — SA’D BİN EBÎ VAKKÂS “radıyallahü anh”: Mâlik bin Übeyd bin 

Abd-i Menâf bin Kâ’b bin Zühre bin Hakîm bin Mürre torunudur. İlk müslimân 

olanların yedincisidir. Cennetle müjdelenen on kişiden biridir. Onyedi yaşında müslimân 

oldu. Mekkede nemâz kılarlarken, alay eden kâfirin başına deve kemiği atarak 

ilk kâfir kanı akıtan bu oldu. Bütün gazâlarda bulundu. Düşmana ilk ok atan 

budur. Îrânı alan, Kadsiye zaferini kazanan ordunun başkumandanı idi. Sonra Irâk 

vâlîsi oldu. Hazret-i Osmân zemânında Kûfe vâlîsi oldu. Deve ve Sıffîn muhârebelerine 

karışmadı. Ellibeş 55 [m. 675] senesinde vefât etdi. Medîne-i münevverededir. 

510, 607, 643, 1010, 1084. 

781 — SA’D BİN MU’ÂZ “radıyallahü anh”: Evs kabîlesinin reîsi idi. Hicretden 

evvel Medînede îmân etdi. Bedr, Uhud ve Hendek gazâlarında bulundu. Beşinci 

yılda, Hendekde aldığı yaradan vefât etdi. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” 

buna çok ağladı. Cenâze nemâzını kendisi kıldırdı. Hadîs-i şerîflerle medh 

edilmişdir. 506, 693, 1003. 

782 — SA’DÜDDÎN-İ CEBÂVÎ: Sa’dî tarîkatinin reîsidir. Babası, Mûsâ Şeybânîdir. 

Şâmda Havran ile Kuds arasında Cebâ kasabasındandır. Üç vâsıta ile Ebû 

Medyen-i Magribîden feyz almışdır. Yediyüz 700 [m. 1300] senesinde vefât etmişdir. 

783 — SA’DÜDDÎN-İ KAŞGARÎ: Molla Câmî’nin üstâdı, Nizâm-i Hâmûşun 

halîfesidir. Bu da, Alâüddîn-i Attârın talebesi idi. Vefâtı 860 dadır. 720, 1137. 

784 — SA’DÜDDÎN-İ MUHAMMED HAMEVÎ: Büyük Velîdir. Necmüddîn-i 

kübrâdan feyz almışdır. Sadr-eddîn-i Konevî ile de sohbet etmişdir. (Mahbûbül-muhibbîn) 

kitâbı meşhûrdur. 650 [m. 1252] senesinde vefât etmişdir. 

785 — SA’DÜDDÎN-İ TEFTÂZÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Mes’ûd bin 

Ömer, en büyük şâfi’î âlimlerindendir. 722 [m. 1322] de Horâsânda, Teftâzânda tevellüd, 

792 [m. 1389] de Semerkandda vefât etdi. (Mutavvel) kitâbı, (Telhîs) şer- 

– 1163 –

hi olup, bedî, beyân, me’âni ve belâgat ilmlerini bildirmekdedir. 1309 İstanbul baskısı 

nefîsdir. (Telhîs)i Celâlüddîn Muhammed Kazvîni yazmış, 739 da vefât etmişdir. 

(Akâid-i Nesefî şerhı) meşhûrdur. Sadr-üş-şerî’anın (Tenvîh) kitâbına şerhı 

olan (Telvîh) kitâbından, imâm-ı Rabbânînin ders verdiği, (Berekât)da, Bedî’uddîn 

isminde yazılıdır. İlm-i kelâmda yazdığı (Mekâsıd) kitâbı ve buna yapdığı 

şerhı çok kıymetlidir. 1062, 1183. 

786 — SA’DÎ ÇELEBÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sa’dullah bin Îsâ, Kastamonilidir. 

İstanbul kâdîsı ve müftîsi idi. Kemâl pâşa zâdeden sonra, onuncu Şeyh-ulislâm 

oldu. 945 [m. 1539] de vefât etdi. Eyyûbdedir. Beydâvî tefsîrine ve (İnâye) 

adındaki Hidâye şerhine ve Fîrûzâbâdî Kâmûsuna yapdığı hâşiyeleri çok kıymetlidir. 

518. ci sıraya bakınız! 1084, 1125. 

787 — SA’DÎ ŞÎRÂZÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Müslih-ud-dîn şeyh Sa’dî, 

Ehl-i sünnet âlimlerindendir. Tesavvuf büyüklerindendir. 589 [m. 1193] da Şîrâzda 

tevellüd ve 691 [m. 1292] de orada vefât etdi. Abdülkâdir-i Geylânînin halîfesinin 

talebesidir. İlm öğrenmekle, tâlibleri irşâdla ve kâfirlerle cihâdla uğraşdı. Nazm 

ve nesr üzere kitâblar yazdı. (Gülistân) kitâbında Etabekler devletinin beşinci sultânı 

Ebû Bekr bin Sa’di çok medh etmekdedir. (Gülistân) ve (Bostân) kitâbları çeşidli 

dillere terceme edilmişdir. Ondört kerre hacca gitdi. Haçlı ordularına esîr düşdü. 

Şîrâzdaki Etabekler devleti 543 den 662 ye kadar devâm etdi. 621, 955. 

788 — SADREDDÎN-İ KONEVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebülme’âlî Muhammed 

bin İshak, Sôfiyye-i aliyyeden ve şâfi’î kelâm âlimlerindendir. Konyalıdır. 

Üvey babası olan Muhyiddîn-i Arabîden feyz aldı. Celâleddîn-i Rûmînin ve 

Sa’îdeddîn-i Fergânînin hocaları idi. 671 [m. 1272] senesinde vefât etdi. Konyadadır. 

964, 1148, 1163, 1165. 

789 — SADR-ÜŞ-ŞEHÎD HÜSÂMEDDÎN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Dörtyüzonsekizinci 

[418] sırada Hüsâmeddîn Ömere bakınız! 

790 — SADR-ÜŞ-ŞERÎ’A-İ SÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ubeydüllah bin 

Mes’ûd bin Tâc-üş-şerî’a Ömer, Burhân-üş-şerî’a Mahmûd bin Ubeydüllahın kızının 

oğludur. Birinci Sadr-üş-şerî’a Ahmed bin Ubeydüllah, anasının da, babasının da dedesidir. 

Dedesinin (Vikâye) kitâbını hem şerh etmiş, hem de kısaltmışdır. Kısaltdığına 

(Muhtasar-ı Vikâye) veyâ (Nikâye) adını vermişdir. Bunun (Vikâye şerhı)ne çeşidli 

hâşiyeler yapılmışdır. Bunlar arasında, Ehî Çelebînin ve Hasen Çelebînin ve 

imâm-ı Birgivînin hâşiyeleri meşhûrdur. (Tenkîh) ve bunun şerhi (Tevdîh) üsûl kitâbları 

çok kıymetlidir. 750 [m. 1349] de Buhârâda vefât etdi. Hasen bin Muhammed 

Çelebî, molla Fenârî neslinden olup, 886 [m. 1480] da vefât etmişdir. 1084. 

791 — SAFİYYE “radıyallahü anhâ”: Resûlullahın halasıdır. Halaları arasında 

yalnız bu îmâna geldi. Zevci Hâris, nübüvvetden evvel ölmüş, Hadîce-tül-kübrânın 

kardeşi Avvâm ile nikâhlanmış, Zübeyr tevellüd etmişdi. Safiyye, Hendek 

gazvesinde bir yehûdî öldürüp, ganîmetden hisse aldı. 20 [m. 641] senesinde yetmişüç 

yaşında Medînede vefât etdi. 1198. 

792 — SAFİYYE “radıyallahü anhâ”: Hayber yehûdîlerinin başı olan Huyey ibni 

Ahtabın kızı idi. Hayberde bir yehûdîye nişanlı idi. Sonra çok zengin olan Kenâne 

bin Hakîk ile evlenmişdi. Hicretin yedinci senesinde Hayber feth olundukda Safiyye 

de esîr edilmişdi. Resûlullahın hissesine düşüp âzâd buyurdu. Îmân eyledi ve 

Resûlullahın nikâhı ile şereflendi. 50 [m. 670] senesinde Medînede vefât etdi. 166. 

793 — SAFİYYÜDDÎN-İ ERDEBÎLÎ: Tanınmış tesavvufculardandır. Muhammed 

Geylânîden feyz almışdır. Yediyüzotuzbeş 735 [m. 1335] senesinde Erdebilde 

vefât etdi. Hâcı Bayram-ı velînin feyzi, Erdebîlî yolundan gelmekdedir. Erdebil, 

Tebrîz civârında bir kasabadır. 1087, 1175. 

794 — SALÂH [İbni]: İbni Salâh Osmân şâfi’î şehr-i zûrî, 643 [m. 1277] de vefât 

etdi. 

– 1164 –

795 — SA’ÎD BİN CÜBEYR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Tâbi’înin büyüklerindendir. 

Hadîs ve tefsîrde bir dâne idi. 95 [m. 714] de Vâsıtda vefât etdi. 440, 677. 

796 — SA’ÎD EFENDİ: Hüseyn Hilmi Işıkın pederidir. Eyyûb sultânda Vezîr 

tekke mahallesinin eşrâfından idi. 1929 da vefât etdi. 

797 — SA’ÎD BİN MENSÛR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hadîs âlimlerindendir. 

Horâsânlıdır. 229 [m. 844] senesinde Mekkede vefât etdi. 392. 

798 — SA’ÎD BİN MÜSEYYİB “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Muhammed 

Medenî, Tâbi’înin büyüklerinden ve Medînedeki yedi büyük âlimdendir. Onbeşinci 

[15] senede tevellüd, 91 [m. 710] senesinde Medînede vefât etdi. Kırk hac yapdı. 

66, 628, 641, 1014. 

799 — SA’ÎD BİN ZEYD “radıyallahü anh”: Aşere-i mübeşşeredendir. Dedesi 

Amr, hazret-i Ömerin amcasıdır. Yine bunun kayın birâderi ve eniştesi idi. 

Bedrden başka gazâlarda bulundu. Yermük muhârebesinde ve Şâmın fethinde bulundu. 

51 [m. 671] senesinde vefât etdi. 510. 

800 — SA’ÎDEDDÎN-İ FERGÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin 

Ahmed, Sôfiyye-i aliyyeden ve fıkh âlimlerindendir. Necîbeddîn Alî Şîrâzîden, bu 

da Şihâbüddîn-i Sühreverdîden ve Sadreddîn-i Konevîden feyz aldı. 699 [m. 1299] 

senesinde vefât etdi. (Füsûs)u şerh etmişdir. (Menâhic-ül-ibâd) fıkh kitâbını dört 

mezhebe göre fârisî yazmışdır. 1409 [m. 1988] senesinde, Hakîkat Kitâbevi tarafından, 

ofset baskısı yapılarak neşr edilmişdir. 1164. 

801 — SA’LEBE: Sa’lebe bin Ebî Hâtıb, Ensârdan idi. Bedr gazâsında bulunmadı. 

Tefsîrlerin çoğuna göre, (Hazret-i Osmân zemânında vefât etdi. Malının çok 

olması için düâ istedi. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, (Kanâ’at et!) buyurdu. 

Düâ için, tekrâr tekrâr isrâr etdi. Düâ buyurunca malı, hayvânları çoğaldı. 

Onlarla uğraşıp nemâza gelmez oldu. Resûlullahın gönderdiği zekât toplama 

me’mûrlarına zekât vermedi. Hakkında Tevbe sûresinin yetmişaltıncı [76] âyeti nâzil 

oldu. Bunu işitince, sadakasını getirip yalvardı ise de, kabûl buyurulmadı. 

(Sa’lebeye yazıklar olsun!) hadîs-i şerîfine hedef olmak felâketine dûçâr oldu.) Yukarıdaki 

âyet-i kerîmenin çeşidli kimseler hakkında geldiği ve bunlardan Sa’lebe 

bin Ebî Hâtıbın meşhûr olduğu (Beydâvî) hâşiyesinin tercemesi olan (Tibyân) tefsîrinde 

ve (Hüseynî), (Ebüssü’ûd) ve (Râzî) tefsîrlerinde uzun yazılıdır. (El-isâbe 

fî-temyîz-is-sahâbe)de birinci cüz, yüzdoksansekizinci sahîfede diyor ki, (Münâfık 

olan Sa’lebe, Bedr gazâsında bulunan Sa’lebe “radıyallahü anh” değildir. Çünki, 

Bedr gazâsında bulunan Sa’lebenin Uhud gazâsında şehîd olduğunu İbni Kelbî 

bildirmekdedir. Bundan başka, Ahmed bin Mûsâ ibni Merdeveyh tefsîrinde yazdığı 

üzere, ibni Abbâs “radıyallahü anh”, Sa’lebenin zekât vermediğini anlatırken, 

Sa’lebe bin Ebî Hâtıb demekdedir. Bedr gazâsında bulunan ise Sa’lebe bin Hâtıbdır. 

Bundan başka, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, (Bedr gazâsında ve 

Hudeybiyede bulunanların hiçbiri Cehenneme girmez!) buyurdu. Bunlardan biri 

münâfık olabilir mi?) Bunun gibi, iki Hâtıb vardır. (Tefsîr-i Mazherî)de, Nisâ sûresinin 

altmışbeşinci âyetinde diyor ki, (Hâtıb ibni Ebî Beltea muhâcirînden idi. 

Bedr gazâsında bulundu. [Otuz senesinde vefât etdi.] İkincisi, Hâtıb ibni Beltea 

ise, Ensârın arasında olup, bir münâfık idi.) Eshâb-ı kirâmın hepsi Cennete gireceklerdir. 

Allahü teâlâ, hepsinden râzı olduğunu bildirmişdir. Bu müjde, hepsinin 

îmân ile öleceklerini haber vermekdedir. Fekat, Aşere-i mübeşşereden başkasının 

îmân ile öleceği önceden bilinemezdi. Çünki, aralarına karışmış olan münâfıkları 

Resûlullahdan başka kimse bilmezdi. Bu münâfıklar îmânsız gitdi. Resûlullahın 

vefâtından sonra, Eshâb-ı kirâmdan hiçbiri mürted olmadı. Hepsi Sahâbî olarak 

öldü. Cennete gitdiler. 64. 

802 — SA’LEBÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû İshak Ahmed bin Muhammed, 

fıkh âlimidir. Nîşâpûrda tevellüd, 427 [m. 1035] de orada vefât etdi. 416. 

– 1165 –

803 — SÂLİH GÜLÂBÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İmâm-ı Rabbânî “kuddise 

sirruh” hazretlerinin eshâbındandır. İbrik tutmak hizmetini görürdü. Kemâle 

yetişdi. İrşâda izn verildi. Mevlânâ Muhammed Sâlih bir mektûbunda diyor ki: (O 

mukaddes makâmın süpürgecilerinin en aşağısı olan Muhammed Sâlih, o kapının 

hizmetcilerine arz ederim ki, bu garîb zerre, o makâmın kölelerinin sadakasına kavuşarak, 

muhlislerinize ihsân buyurduğunuz hâller içindeyim. Hep tecellîlerle 

şereflenmekdeyim. Her tecellîde, başka bir fenâ hâsıl olmakdadır. Bir tecellîde, 

bundan başka tecellî olmaz sanıyorum. Bu sonsuz tecellîlerden anlaşılıyor ki, 

ismlerde ve sıfatlarda ayrı ayrı seyr edip ilerlemek nasîb olmakdadır. Böyle ayrı 

ayrı tecellîlerle, bu yolda ilerlemek pek güc olacakdır. O hakîkî kıblenin kapısına 

sığınarak, bu hiçbirşeye yaramıyan beceriksizi, alçak olan yerinden kaldırdığınız, 

böyle şerefli hâllere ulaşdırdığınız ve bu alçağın hâtırına, hayâline bile gelmiyen 

ni’metlere kavuşdurduğunuz gibi, lutf ve ihsân buyurarak, husûsî bir teveccühünüz 

ile, bu yolun sonuna ulaşdırmanızı, noksânlıkdan, yolda kalmakdan kurtarmanızı, 

kendi murâdlarından, isteklerinden vaz geçerek, Allahü teâlânın rızâsından 

başka hiçbirşey söylememek, yapmamak ve düşünmemek se’âdetine kavuşdurmanızı, 

yalvarırım. Arayanların özlediği o yüksek teveccühünüz ve ihsânınız 

olmadıkça, bunlara kavuşmak imkânsızdır. Ucu bucağı olmıyan, o merhamet deryânızdan 

bu fakîre birkaç damla serpmekle şereflendireceğinizi ümmîd ediyorum. 

Bunları yazmak, bunları istemek, bu alçak için çok yersiz olduğunu düşünüyorum. 

Bu garîbi, doğru olarak, size lâyık olarak sevebilmekle şereflendiriniz. İnsanı, bütün 

se’âdetlere, bütün yüksekliklere kavuşduracak, ancak, sizi böyle sevebilmekdir. 

Allahü teâlâ, sizin yetişdirme, yükseltme gölgenizi, bütün insanların başları üstünden 

ayırmasın! Âmîn.) 

Mevlânâ Sâlih, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin hergün ve her gece yapdığı ibâdetleri 

ve vazîfeleri, mubârek oğullarının işâret ve emrleri üzerine, toplamış ve yazmışdır. 

Bir yerinde diyor ki, (İbâdetlerinin, vazîfelerinin hepsini yapmaklığım 

için izn vermelerini ricâ etdim. Yapılacak, uyulacak iş yalnız Resûlullahın “sallallahü 

aleyhi ve sellem” yapdıklarıdır. Bunları, hadîs kitâblarından öğrenip, hepsini 

yapmağa çalışmalı buyurdu. Efendim sizin her hareketiniz, her işiniz, o insanların 

ve cinnin en yükseğinin işleri gibidir dedim. Evet öyledir. Ammâ, her yapacağınızı 

iyi düşününüz! Sünnete uygun olan her sözü, her işi yapınız. Uygun olmıyanı 

yapmayınız, buyurdu.) Mevlânâ Sâlih, 1038 [m. 1628] senesinde Hindistânda 


804 — SÂLİH “aleyhisselâm”: Semûd kavmine gönderilen Peygamberdi. Bunlar, 

Hicâz ile Şâm arasında idi. Âd kavminden sonra idiler. Putlara, heykellere tapıyorlardı. 

Dinlemediler, inanmadılar. Kayadan deve çıkdı, yavruladı. Yine inanmadılar. 

Deveyi öldürdüler. Dağları, taşları oyup, sağlam sığınaklar yapdılar. Sâlih 

“aleyhisselâm”, îmân eden birkaç kişi ile, Mekkeye veyâ Kudüse gitdi. Kâfirlere 

gökden azâb gelip helâk oldular. 482, 1128. 

805 — SÂM: Nûh aleyhisselâmın büyük oğlu idi. Keldânîler, Âsûrîler, Süryânîler, 

Finikeliler, İbrânîler ve Arablar, bunun soyundandır. 1128, 1157. 

806 — SAN’ÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Abdüllah bin Îsâ, Yemen âlimlerindendir. 

(Seyf-ül-hindî fî-ibâneti tarîkatiş-şeyhinnecdî) kitâbında vehhâbîleri red 

etmekdedir. Bu kitâbı 1218 [m. 1803] senesinde yazmışdır. 

807 — SAN’ÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Abdürrezzak Ebû Bekr San’ânî, 

fıkh âlimidir. Yüzyirmiyedide [127] tevellüd ve 211 [m. 826] de vefât etmişdir. (Elmusannef) 

kitâbı 1392 [m. 1972] de Beyrutda basılmışdır. Altı cilddir. 

808 — SEDİDEDDÎN-İ KAŞGARÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed, 

705 [m. 1305] de vefât etdi. (Münye-tül-musallî) fıkh kitâbı meşhûrdur. 

809 — SEHL-İ TÜSTERÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Muhammed Sehl bin 

– 1166 –

Abdüllah, Sôfiyye-i aliyyedendir. 200 [m. 815] senesinde tevellüd, 283 [m. 896] de 

Basrada vefât etdi. 22, 607, 689, 694, 788, 1198. 

810 — SEHL BİN SA’D “radıyallahü anh”: Ensârî ve Sâ’idî, Eshâb-ı kirâmdandır. 

Resûlullahın vefâtında onbeş yaşında idi. Seksensekiz 88 [m. 707] senesinde 

vefât etdi. Medîne-i münevverede en son vefât eden Sahâbî budur. 441. 

811 — SELÂMÎ EFENDİ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Selâmî Alî efendi, İstanköy 

müftîsi iken Zâkirzâde Abdüllah efendiden hilâfet almışdır. Kısıklıda tekke, 

Selâmsızda ve Acıbâdemde ve Bulgurluda birer câmi’ ve Bursada bir tekke yapdırmışdır. 

1104 [m. 1693] senesinde vefât edip Kısıklıda defn edilmişdir. Pîrdâşi olan 

seyyid Osmân efendi, Üsküdâr Atpazarında bir câmi’ yapdırmışdır. 1103 [m. 1692] 

de vefât etmişdir. Selâmî efendinin halîfesi Kütâhyalı seyyid Alî Fenâyî efendi, eski 

vâlide câmi’ine yakın bir tekke ve mescid yapmışdır. Mağnisâda da bir câmi’i 

vardır. Baltacı Muhammed pâşanın Rusya seferinde bulunarak bayrak taşımışdır. 

1151 [m. 1738] de vefât etmişdir. Kendi adındaki câmi’i yanındadır. 

812 — SELÎM CİHÂNGÎR ŞÂH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hindistândaki Tîmûr 

sultânlarının dördüncüsüdür. Ekber şâhın oğlu, Hurrem Şâhcihânın babasıdır. 

977 [m. 1569] de tevellüd edip, [1014] de babasının yerine geçdi. 1037 [m. 1627] de 

vefât etdi. Lâhordadır. İmâm-ı Rabbânî hazretlerini 1027 [m. 1617] de habs etdi. İki 

sene sonra pişmân olup özr diledi. Fekat iki sene dahâ askerde bırakdı. Hindistânda 

ingilizlere ilk ticâret te’sisleri veren budur. Yerine geçen oğlu, otuzbir sene hükûmet 

sürmüş ve sekiz sene Egrede habs olmuşdur. Zevcesi için burada yapdırmış 

olduğu (Tâc mahal) türbesine 1076 [m. 1665] da defn edilmişdir. 400, 1087, 1106, 1120. 

813 — SELÎM HÂN-I “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İslâm halîfelerinin yetmişdördüncüsü 

ve Osmânlı pâdişâhlarının dokuzuncusudur. İkinci Bâyezîd hânın oğlu, sultân 

Süleymân hânın babasıdır. Hilâfeti Osmânlı pâdişâhlarına bağlıyan budur. 875 

[m. 1470] de tevellüd, 926 [m. 1520] da vefât etdi. Fâtihde sultân Selîm câmi’i bağçesindedir. 

920 [m. 1514] de Çaldıranda Îrân şâhı İsmâ’îl-i Safevîyi mağlûb ederek, 

bozuk inanışlarının yayılmasını önledi. Böylece islâmiyyete büyük hizmet etdi. 

Tebrîzi de aldı. 922 [m. 1516] de İstanbulda ilk tersâneyi yapdı. Burada gemiler inşâ 

edildi. 923 [m. 1517] de Mısrı aldı. Haremeyn-i şerîfeyn de ele girmiş oldu. Hutbelerde, 

(Mekke ve Medînenin hizmetcisi) diye ismini okutdu. Mısrdaki son Abbâsî 

halîfesi olan Ya’kûb bin Müstemsîk-billahdan emânetleri alarak halîfe oldu. Büyük 

donanma yapdı. 926 [m. 1520] da Çorlu ovasında hastalanarak vefât etdi. Sekiz 

buçuk senede devleti iki kat büyütdü. Yavûz adını kazandı. Türbesinin yanındaki 

bir türbede, kızı Hadîce sultân ile bunun da kızı Hânım sultân vardır. Başka bir türbede, 

sultân Süleymânın vâlidesi Hafsa sultân ile sultân Süleymânın üç oğlu Murâd, 

Mahmûd ve Abdüllah efendiler vardır. Bir türbede de sultân Abdülmecîd hân 

medfûndur. Kızı Şâh sultân, Dâvüdpâşada bir câmi’ ve tekke ve Eyyûbde Bahâriyye 

caddesi ile deniz arasında (Şâh Sultân câmi’i)ni ve yanında, ilk şeyhi Merkez efendi 

olan tekkesini 963 [m. 1555] de yapdırmış olup, bu câmi’ yanındaki türbededir. 

Selîm hânın kızkardeşi Gevher Mülûk sultânın kızı Nesli-şâh sultân, Edirnekapıda 

ve İstinyede birer câmi’ yapdırmışdır. Zevci İskender beğ ile birlikde Eyyûbde 

zâl Mahmûd pâşa câmi’i yanındadır. Gevher Mülûk sultân ve zevci Muhammed 

beğ de buradadır. 487, 500, 504, 1100, 1173, 1175, 1176, 1195. 

Çaldıran bozgununda Anadoluya dağılan kızılbaşlardan yirmibin kadarı Bozok 

şeyhi Celâl adında bir sapık yanında toplanarak Turhalda ısyân etdiler. Ankaraya 

yürüdüler. Mer’aş vâlîsi Şâhsuvâr oğlu Alî beğ, 926 da bunları imhâ etdi. Böyle 

kızılbaş ısyânlarına (Celâlî vak’ası) denildi. 1099. 

814 — SELÎM HÂN-III “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İslâm halîfelerinin doksanüçüncüsü 

ve Osmânlı pâdişâhlarının yirmisekizincisidir. Sultân üçüncü Mustafânın 

oğludur. 1175 de tevellüd etdi. 1203 [m. 1789] de amcası birinci Abdülhamîd 

– 1167 –

hândan sonra halîfe oldu. 1222 [m. 1807] de ingiliz câsûslarının teşvîki ile, yeniçeri 

zorbaları ısyân ederek tahtdan indirildi. 1223 [m. 1808] de Topkapı serâyında şehîd 

edildi. Halîm, selîm ve çok zekî idi. Dâhilde, hâricde düşmanların saldırdığı sırada 

tahta çıkdı. Vehhâbîlik bunun zemânında ortaya çıkdı. Yeni, modern ordu kurmağa 

başladı. 1205 [m. 1791] de Bahriye mektebi ve Halıcıoğlunda mühendis ve 

topçu mektebleri yapdı. Üsküdârda Selimiyye kışlasını ve 1220 [m. 1805] de Selimiyye 

câmi’ini ve Çiçekçi câmi’ini yapdı. Eyyûb câmi’ini yeniden büyük olarak yapdı. 

Bunu önce Fâtih, küçük yapdırmışdı. Karaca-Ahmedde Miskînler tekkesi denilen 

(Dedeler Mescidi)ni yapdı. Küçük Mustafâ pâşada (Gül câmi’i)ni kiliseden 

çevirdi. Yeni bölükler kurdu. Tâm islâhata başlıyacağı sırada şehîd edildi. Lâleli 

câmi’i yanında, babasının türbesindedir. Yerine amcasının oğlu sultân dördüncü 

Mustafâ hân ve bir yıl sonra bunun kardeşi, ikinci Mahmûd hân geçdi. 406, 460, 461, 

1062, 1092, 1137, 1152, 1153, 1173. 

815 — SELMÂN-I FÂRİSÎ “radıyallahü anh” İsfehânlı idi. Mecûsî idi. Îrânda 

iken kiliseye girip hıristiyan oldu. Anadoluya kaçıp, kiliselerde hizmet etdi. Şâma 

geldi. Medînede âhır-zemân Peygamberinin çıkacağını bir papasdan işitdi. (İncîl)i 

öğrendi. Âlim oldu. Medîneye girerken, köle yapdılar. Hicretden sonra, 

Medîneye gelerek, evvelce işitmiş olduğu alâmetleri gördü. Hemen îmân etdi. Çok 

hâlis müslimân oldu. Ehl-i beytden sayıldı. Hendek gazâsında, hendek kazılmasını 

istedi. Ondan sonraki gazâların hepsinde bulundu. Hazret-i Ömer zemânında 

Medâyn vâlîsi oldu. Resûlullahın huzûrunda ve sohbetinde kemâle geldi. Zâhir 

ve bâtın ilmlerinde çok yüksek derecelere kavuşdu. Eshâb-ı kirâmın hepsi de 

böyle olmuşdu. Fekat, Resûlullahdan herkes, kendi kâbiliyyeti ve kapasitesi kadar 

feyz alırdı. Hazret-i Ebû Bekrin kavuşduğu derecelere hiçbir Sahâbî kavuşamadı. 

Selmân-ı Fârisî, Resûlullahdan sonra, hazret-i Ebû Bekrin sohbetinde ve 

hizmetinde de çok bulunarak, hazret-i Ebû Bekrin almış olduğu kemâlâtdan da 

ba’zılarına kavuşdu. Resûlullaha kendi kalbi ile bağlanmış olduğu gibi, hazret-i 

Ebû Bekrin dahâ parlak olan kalb aynası ile de bağlanarak, dahâ çok feyzlere, 

ma’rifetlere kavuşdu. İkiyüzelli yaşında Medâynda, bir rivâyete göre, 33 senesinde 

vefât etdi. 47, 313, 487, 969, 1126. 

816 — SEMHÛDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Nûr-üd-dîn Alî bin Abdüllah, 844 

[m. 1440] de Mısrda tevellüd, 911 [m. 1506] de Medînede vefât etdi. Şâfi’îdir. Şerîflerdendir. 

Mescid-i Nebînin ta’mîri, kütübhâne inşâsı ile uğraşdı. Çok kitâb yazdı. 

(Hulâsat-ül-vefâ) ve (Cevâhir-ul-akdeyn) kitâblarını okuyan, İbni Teymiyyenin 

ve Vehhâbîlerin bozuk yola sapmış olduklarını iyi anlar. 458. 

817 — SEMNÂNÎ: Doksandokuzuncu sırada, Alâüddevle ismine bakınız! 

818 — SENÂÜLLAH-İ PÂNÎ-PÜTÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed Senâüllah, 

Şeyh Celâl-i kebîr-i Çeştînin onikinci torunudur. Hazret-i Osmân bin Affân 

soyundandır. Hanefî, Mazherîdir. 1143 [m. 1730] senesinde Hindistânda Pânî-püt 

şehrinde tevellüd etdi. Yedi yaşında Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Naklî ve aklî ilmlerde 

ihtisâs kazandı. Delhîye giderek Şâh Veliyyullah-i Dehlevîden hadîs ilminde kemâle 

geldi. Önce mevlânâ Muhammed Âbid-i Semânînin, bundan sonra, Mazher-i Cân-ı Cânânın 

teveccühleri ile büyük Velî oldu. Sonra, vatanına gidip, ölünceye kadar kâdîlık 

ile hizmet etdi. 1225 [m. 1810] de Pânî-püt şehrinde vefât etdi. Mazher-i Cân-ı Cânân 

hazretlerinin zevcesinin kabri yanındadır. Şeyh Celâlüddîn de orada büyük bir türbededir. 

Otuzdan fazla kitâb yazmışdır. (Tefsîr-i Mazherî)si arabîdir. 1384 [m. 1964] senesinde 

Delhîde basılmışdır. On cilddir. Büyük fıkh kitâbı ve (İrşâd-üt-tâlibîn) tesavvuf 

kitâbı da çok kıymetlidir. (Kıyâmet ve Âhıret) kitâbı, 290.cı sahîfeye bakınız! Fârisî 

(Mâ-lâ-büdde) fıkh kitâbı 1409 [m. 1989] da Hakîkat Kitâbevi tarafından da basdırılmışdır. 

(İbn-ül-hüdâ) adı ile meşhûr oldu. Mazher-i Cân-ı Cânân buyurdu ki, 

(Kıyâmet günü, bana, ne getirdin denilince, Senâ-üllah-ı pânîpütîyi getirdim, diyeceğim.) 

Muhammed Âbid hazretleri, Abdül-ehad hazretlerinin talebesidir. Abdül-ehad 

– 1168 –

hazretleri de, Muhammed Sa’îd-i Fârûkî hazretlerinin oğlu ve talebesi olup, 1126 

[m. 1714] de vefât etmişdir. (Gülşen-i vahdet) adındaki fârisî mektûbâtı, 1386 [m. 1966] 

da Karaşide basılmışdır. 165, 263, 390, 461, 604, 992, 993, 1085, 1133. 

819 — SERAHSÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Şems-ül-eimme Ebû Bekr Muhammed 

bin Ahmed, Türkistândaki islâm âlimlerindendir. 483 [m. 1090] de vefât etdi. 

On sene habsde kaldı. Habsde iken yazdığı (Usûl) kitâbı ve (Câmi’-i kebîr) ve 

(Câmi’-i sagîr) ve (Siyer-i kebîr), (Muhtasar-ı Tahâvî) şerhleri ve (Mebsût) adındaki 

(Kâfî şerhi) ve (Muhît) kitâbları meşhûrdur. 444, 786. 

820 — SEVDE “radıyallahü anhâ”: Sevde binti Zem’a, Resûlullahın üçüncü zevcesidir. 

Zevci ile îmâna gelip Habeşistâna hicret etmişlerdi. Mekkeye dönünce zevci 

vefât etdi. Resûlullah önce hazret-i Âişeyi, sonra Sevdeyi nikâhladı. Sevdeyi Mekkede, 

hazret-i Âişeyi ise Medînede evine aldı. Yaşlı olduğundan Medînede sırasını 

hazret-i Âişeye bağışladı. Hazret-i Ömer zemânında vefât etdi. 349. 

821 — SEYF BİN ZİLYEZEN: Habeş pâdişâhı iken, Abdülmuttalibi Yemende 

serâyına da’vet etdi. Konuşmaları, (Şevâhid-ün-nübüvve)de yazılıdır. 

822 — SEYFEDDÎN-İ FÂRÛKÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed 

Ma’sûm-i Fârûkînin altı oğlu da kemâle gelmiş, vilâyet-i hâssa-i Muhammediyyeye 

kavuşmakla şereflenmişlerdir. Bunlardan Muhammed Seyfeddîn, tesavvuf 

bilgilerinin mütehassısı idi. (Muhyis-sünne) adı ile meşhûr oldu. Binkırkdokuz 

[1049] senesinde Serhend şehrinde tevellüd, 1096 [m. 1684] da orada vefât etdi. 

Mubârek babasının türbesinin birkaçyüz metre cenûbundaki büyük türbededir. 

Çok kerâmetleri görüldü. (Açlık çekmeğe lüzûm yokdur. Açlık ve nefsle mücâhede 

hârika ve kerâmeti artdırır. Evliyânın sohbeti ise, kalbe zikr etmeği yerleşdirir. 

Sünnete tâbi’ olmağı kolaylaşdırır) buyururdu. Her sâat emr-i ma’rûf yapardı. 

Bindörtyüz Velî yetişdirdi. (Mektûbât-ı Seyfiyye) adındaki kitâbı, 1331 [m. 

1913] de Haydarâbâdda basılmışdır. İçinde yüzdoksan [190] mektûb vardır. 969, 

1075, 1170. 

823 — SEYYİD ABDÜLHAKÎM EFENDİ: 14. cü sıradadır. 

824 — SEYYİD ABDÜLLAH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Abdüllah-i Şemdînî, 

Hâlid-i Bağdâdînin Süleymâniyye kazâsındaki medresede arkadaşı ve talebesinin 

büyüklerindendir. 1229 [m. 1813] da ruhsat aldı. Abdülkâdir-i Geylânînin 

onuncu torunu ve Tâhâ-i Hakkârînin amcasıdır. Şemdinanın Nehri köyünde medfûndur. 

922, 969, 1181. 

825 — SEYYÎD EMÎR GİLÂL “rahmetullahi teâlâ aleyh”: 300. cü sırada, 

Emîr Gilâl ismine bakınız! 

826 — SEYYİD FEHÎM EFENDİ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İslâm âlimlerinin 

büyüklerinden ve Sôfiyye-i aliyyedendir. Tâhâ-i Hakkârînin sohbetinde kemâle 

geldi. Seyyid Tâhâ “kuddise sirruh”, 1269 [m. 1852] de vefât edince, kardeşi olan 

seyyid Muhammed Sâlihi ziyâret ederdi. Muhammed Sâlih [1281] de vefât etdi. 

Nehride Seyyid Tâhâ yanındadır. Fazla bilgi almak için, (Abdülhakîm Efendi) ve 

(Tâhâ-yı Hakkârî) “rahmetullahi teâlâ aleyh” ismlerini ve (Eshâb-ı Kirâm) kitâbında, 

bu ismleri okuyunuz! Seyyid Fehîm efendi [1241] de tevellüd, 1313 [m. 1895] 

de vefât etdi. Vanda, Müküs kazâsının Arvâs köyünde medfûndur. Babası, molla 

Abdülhamîd efendidir. Vâlidesi Âmine hânım, hâcı İbrâhîm efendinin kızıdır. 

Dedesi seyyid Abdürrahmân, seyyid Abdülhakîm efendinin dedesinin dedesidir. 

Seyyid Fehîm efendinin kardeşi Molla Safiyyüddînin torunu Abdülhamîd efendi 

[m. 1967] de hayâtda idi. 291, 922, 969, 1072, 1134, 1171. 

827 — SEYYİD KUTB: 1321 [m. 1903] de Mısrda doğdu. Kâhire ilm enstitüsünde 

okudu. Önce sosyalist fikrlerini yaydı. Sonra din adamı şekline girerek, eski Kâhire 

müftîsi ve mason locası başkanı olan Abduhun dinde reformist yolunu tutdu. 

Bütün kitâblarında olduğu gibi, (Fî-zılâl-il-Kur’ân) ismindeki tefsîrinin birinci 


cildinde de, cihâdın bir kısmını kabûl, esâs kısmını inkâr etmekde, (İnsanların dîne 

girmelerini kolaylaşdırmak için cihâd edilmez) demekdedir. Seyyid Kutb hakkında 

bize sorulanları ve cevâbları, (Fâideli Bilgiler) kitâbında uzun yazılıdır. 

Lütfen oradan okuyunuz! (Cihâd, zulm edenlere ve zâlimlere karşıdır) meâlindeki 

âyet-i kerîmeyi ileri sürerek hükûmetlere karşı ayaklanmağa, ısyâna ve fitne çıkarmağa 

kışkırtmakdadır. Hâlbuki, zâlim sultânlara, hattâ kâfir hükûmetlere bile 

ayaklanmağı dînimiz yasak etmekdedir. Böyle ayaklanmak, cihâd değil, ahmaklıkdır. 

Böyle zemânlarda yapılacak cihâd, islâm bilgilerini yaymak, îmânlı 

gençlik yetişmesine çalışmakdır. Hac sûresinin otuzdokuzuncu âyetinde meâlen, 

(Mü’minlere saldıran zâlimlerle cihâd etmeğe izn verildi) buyruldu. Mekkede kâfirler, 

müslimânlara, zulm edip, öldürünce, bunlarla döğüşmek için, tekrâr tekrâr 

izn istediler. İzn verilmedi. Medîneye hicret edince, bu âyet gelerek, yeni kurulan 

islâm devletinin, Mekkedeki zâlimler ile cihâd etmesine izn verildi. Bu âyet, müslimânların 

kâfir, zâlim hükûmete isyân etmesi için değil, islâm devletinin, insanların 

islâm dînini işitmelerine, müslimân olmalarına mâni’ olan, zâlim diktatörlerin 

orduları ile cihâd etmesine izn vermekdedir. Seyyid Kutbun bu câhilce, ahmakca 

yazıları, Mısrda fitne çıkarmasına, onbinlerce müslimânın zindânlarda çürümelerine, 

çoklarının ölmesine sebeb oldu. Bu fâci’a ve fitnelerin cezâsını kıyâmetde çekecekdir. 

Câhilce davranışları ve gâfilce yazıları ile devlete karşı ihtilâle sebeb olduğu 

için, kendisi de 1386 [m. 1966] da i’dâm edildi. İlmi, aklı ve ihlâsı olmıyan din 

adamları târîh boyunca, hep böyle felâketlere sebeb olmuşlardır. İslâm bilgilerini 

sessizce yayan ilmli ve akllı din âlimleri, hep başarı sağlamışlardır. Kâdî zâde Ahmed 

efendi, (Birgivî vasıyyetnâmesi) şerhinde 200. cü sahîfesinde buyuruyor ki, (El 

ile, güc kullanarak emr-i ma’rûf ve nehyi münker yapmak, ya’nî günâh işliyene mâni’ 

olmak; devlet adamlarının vazîfesidir. Söz ile, yazı ile cihâd etmek, âlimlerin vazîfesidir. 

Kalb ile, düâ etmekle mâni’ olmak ise, her mü’minin vazîfesidir. Te’sîrli, 

başarılı olacağı zan olunursa, bu vazîfeleri yapmak vâcib olur. Fitneye sebeb olacağı 

zan olunursa, terk etmek vâcib olur. Fitne bulunan mahalle zarûretsiz varmak 

câiz değildir. Eğer dînini korumak için hicret ederse, güzel olur. Cennete girmeğe 

lâyık olur. Şefâ’ate mazhar olur. Emr-i ma’rûf ve nehy-i münker yaparken niyyetin 

hâlis olması ve işi anlayıp, Allahü teâlânın buradaki emrini iyi bilmesi ve sabrlı 

olup münâkaşa ve kavga etmemesi, yumuşak ve tatlı dil ve yazı ile yapması lâzımdır.) 

Görülüyor ki, zor kullanarak cihâdı devlet yapar. Cihâd, Seyyid Kutbun 

anladığı gibi değildir. Eğer cihâd ile emr-i ma’rûfu iyi anlamış olsaydı, kendi başını 

yimez ve kırkbinden fazla müslimânı felâkete sürüklemezdi. İstanbuldaki yüksek 

islâm enstitüsü eski müdîrlerinden ve öğretim üyelerinden Ahmed Dâvüdoğlu, 

1394 [m. 1974] de İstanbulda basılan (Dîni ta’mîr da’vâsında din tahrîbcileri) kitâbında, 

(Seyyid Kutb bir edîbdir. Biraz dînî kültürü vardır. Mehmed Âkife benzemekdedir. 

Sözü dinde sened olamaz. Çünki, din âlimi değildir) demekdedir. Seyyid 

Kutb, Zümer sûresinin üçüncü âyetinin tefsîrinde, (Tevhîd ve ihlâs sâhibi, Allahdan 

başka kimseden birşey istemez. Hiçbir mahlûka i’timâd etmez. İnsanlar, islâmiyyetin 

bildirdiği tevhîdden ayrıldı. Bugün bütün islâm memleketlerinde Evliyâya 

ibâdet ediliyor. Câhiliyye zemânındaki arabların meleklere, heykellere tapınmaları 

gibi, onlardan şefâ’at istiyorlar. Tevhîd ve ihlâs sâhibleri, Allah ile kul arasına 

vâsıta koymaz. Kimseden şefâ’at istemez) diyor. Bu sözleri ve Ehl-i sünnet âlimlerinin 

bunlara verdikleri cevâblar (Fâideli Bilgiler) kitâbımızın ve arabî olarak (Fitne-tül-vehhâbiyye) 

kitâbımızın sonunda da yazılıdır. Bu sözleri ile de, vehhâbî, mezhebsiz 

olduğunu i’lân etmekdedir. 310, 399, 409, 452, 461, 462, 842, 887, 970. 

828 — SEYYİD NÛR: Muhammed Bedâyûnî, Berillî şehrine yakın Bedâyûn kasabasındandır. 

Zâhir ve bâtın ilmlerinde mütehassıs idi. Seyf-üd-dîn-i Fârûkînin 

talebesi ve Mazher-i Cân-ı Cânânın üstâdıdır. Kerâmetleri şöhret bulmuşdu. 1135 

[m. 1722] senesinde vefât etdi. Türbesi, Delhînin cenûbunda, Nizâmeddîn-i Evli- 

– 1170 –

yânın garbındadır. Bir teveccühü ile tâliblerin kalbleri zikre başlardı. Tecellî-i sıfat 

hâsıl olurdu. (Sokakda fâsıkla karşılaşmak, kalbde zulmet hâsıl eder) buyurur, 

talebesinin hangi fıskı işliyenle karşılaşdığını haber verirdi. 969, 1133. 

829 — SEYYİD SÂLİH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin 

onbirinci torunu ve seyyid Tâhâ-i Hakkârînin kardeşidir. 1281 [m. 1865] 

de Nehrîde vefât etdi. Halîfelerinden şeyh Ezrâ’î, Giride ve oradan Brezilyaya hicret 

edip, orada islâmiyyeti neşr etdi. Şeyh Ezrâ’înin kerîmesi, seyyid Fehîm Arvâsînin 

zevcesi ve seyyid Reşîdin annesidir. Bir halîfesi de, seyyid Fehîm-i Arvâsî olup, 

seyyid Abdülhakîm-i Arvâsînin mürşididir. 922, 969, 1181. 

830 — SEYYİD ŞERÎF-İ CÜRCÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Alî bin Muhammed 

Cürcânî, 740 [m. 1339] da Cürcânda tevellüd, 816 [m. 1413] da Şîrâzda vefât 

etdi. Hanefî âlimlerindendir. Alâeddîn-i Attâr hazretlerinin sohbetinde bulundu. 

Çok kitâb yazdı. 42, 411, 489, 996, 1048, 1052, 1074, 1124. 

831 — SEYYİDET NEFÎSE “rahmetullahi teâlâ aleyhâ”: Hazret-i Hasenin oğlu 

Zeydin oğlu Hasenin kızıdır. [145] de Mekkede tevellüd, Medînede ikâmet, Mısra 

hicret edip, 208 [m. 823] senesinde Mısrda vefât etdi. İshak bin Ca’fer Sâdıkın 

zevcesi idi. Velî idi. Çok kerâmeti görüldü. Buna nezr olunarak yapılan düâ kabul 

olunmakdadır. (Tabakât-ül-kübrâ)ya, 1290 senesinde Mısrda basılmış olan (Nûrul-ebsâr) 

kitâbının 188. ci ve kenârındaki (İs’âf) kitâbının 212. ci sahîfelerine bakınız! 

479, 1070. 

832 — SEYYİDET SÜKEYNE: Hazret-i Hüseynin kızı idi. Aklı, zekâsı, ilmi ve 

şi’rleri ve edebi ve hüsn-i cemâli ile meşhûrdur. 117 [m. 735] de Mısrda vefât etdi. 538. 

833 — SIBGATULLÂH-İ HÎZÂNÎ: Seyyid Tâhâ-i Hakkârînin halîfelerindendir. 

(Eshâb-ı Kirâm) kitâbına bakınız! 969. 

834 — SİCSTÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hâfız Ebû Dâvüd Süleymân 

bin Eş’âs, hadîs âlimlerindendir. Hanbelî mezhebindendir. 202 [m. 817] de tevellüd, 

275 [m. 888] de Basrada vefât etdi. (Sünen) ve (Delâil-ün-nübüvve) kitâbları 

meşhûrdur. 164, 338, 364, 424, 452, 651, 1091. 

835 — SIRRI PÂŞA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Muhammed 

Sâlih, Osmânlı vâlî ve ilm adamlarındandır. [1260] da Giridde tevellüd, 1312 [m. 

1895] de vefât etdi. Sultân Mahmûd türbesi kabristânındadır. (Şerh-i akâid) tercemesi 

ve (Sırr-ül-Furkân) tefsîri basılmışdır. 367, 368. 

836 — SIRRÎ-Yİ SEKÂTÎ: Ebül-Hasen denir. Sôfiyye-i aliyyedendir. Ma’rûf-i 

Kerhîden ve Fudayl bin Iyâddan feyz aldı. Cüneyd-i Bağdâdînin dayısı ve mürşididir. 

251 [m. 865] de Bağdâdda vefât etdi. 312, 845, 1087, 1093, 1102, 1133. 

837 — SÎRET NEFÎSE: Hüseyn Hilmi Işıkın zevcesidir. Annesi Sü’adâ hânım, 

babası Yûsüf Ziyâ Akışıkdır. 1024. 

838 — SOKRAT: Eski yunan hakîmlerindendir. Mîlâddan [470] yıl önce Atinada 

tevellüd etmiş, yetmiş yaşında habs olunarak, zehr içirilerek öldürülmüşdür. 

Bir yaratanın bulunduğuna inanmış ise de, madde ve rûha kadîm demiş, küfrden 

sıyrılamamışdır. Hiç kitâb yazmadı. Eflâtun, Ksenefon ve Oklidis, Sokratın talebeleridir. 

Kendisi de, Fisagorsun talebesidir. Din bilgilerini, eski Peygamberlerin 

kitâblarından ve kendi zemânına kadar ağızdan ağıza gelen sözlerden öğrenmişdir. 

377, 758, 1097. 

839 — SOKULLU MUHAMMED PÂŞA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Kânûnî 

sultân Süleymân hân ve ikinci Selîm hân ve üçüncü Murâd hân zemânlarında onbeş 

sene kadar Sadr-ı a’zamlık yapmışdır. Bosnanın Sokol kasabasındandır. [969] 

da dâmâd-ı şehriyârî olmuşdur. [972] de Sadr-ı a’zam olmuş, [985] de Azâbkapı câmi’ini 

yapdırmış, 987 [m. 1579] de dîvân kurmuş iken, bir meczûb tarafından şehîd 

edilmişdir. Eyyûbde Şeyh-ul-islâm Ebüssü’ûd efendinin kabri yanındaki tür- 

– 1171 –

esindedir. Türbesi yanındaki (Yazılı medrese)yi de kendisi yapdırmışdır. Zevcesi 

İsmi-hân sultân, ikinci Selîm hânın kızıdır. Sultân Ahmed câmi’i ile Kumkapı arasındaki 

Muhammed pâşa câmi’ini, Sokullu, zevcesi İsmi-hân sultân için yapdırmışdır. 

Orta kapısı, mihrâbı ve minber kapısı üstlerinde birer (Hacer-i esved) taşı parçaları 

vardır. Câmi’ [979] da yapılmışdır. Sultânın kabri, Ayasofyada babasının türbesindedir. 

840 — STALİN: Josef Cugaşvilî, 1295 [m. 1879] de Rusyada tevellüd, 1371 

[m. 1952] de Moskovada vefât etdi. Teflisde yetişmişdir. [m. 1920] de komünist partisinin 

genel sekreteri oldu. [m. 1924] de, Lenin ölünce, Rusyanın idâresini eline 

aldı. Ölünciye kadar Rus milletini ve hele Rusyadaki müslimânları işkence altında 

inletdi. Yirmisekiz sene içinde ellibeşmilyon vatandaşın cânına kıydı. Milleti kendine 

tapındırdı. Ölümünden sonra, heykelleri yıkıldı. Resimleri her yerden kaldırıldı. 

Stalingrad dediği büyük şehrin adı Volga-grad yapıldı. Rus târîhlerine kötü 

adam diye yazıldı. Cugaşvilî, gürcü lisânında, yehûdî oğlu demekdir. 524, 526, 1130. 

841 — SÜ’ADÂ AKIŞIK: Hüseyn Hilmi Işıkın kayın vâlidesi olup, 1958 de vefât 

etmişdir. Edirnekapı kabristânında, zevci Yûsüf Ziyâ Akışıkın yanında medfûn 

iken, 2000 senesinde, Eyyûbde Kaşgârî dergâhı yanındaki kabrlerine nakl edilmişlerdir. 

1024. 

842 — SÜBKÎ: İkiyüzkırküçüncü [243] sırada, Ebû Hasen ismine bakınız! 136, 

341, 348. 

843 — SÜFYÂN BİN UYEYNE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Muhammed, 

müctehid idi. Mezhebi zemânla unutuldu. [107] de Kûfede tevellüd, 198 

[m. 813] senesinde Mekke-i mükerremede vefât etdi. 91, 443. 

844 — SÜFYÂN-I SEVRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Abdüllah bin Sa’îd, 

büyük islâm âlimlerindendir. Müctehid idi. Mezhebi zemânla unutuldu. 95 [m. 713] 

senesinde Kûfede tevellüd, 161 [m. 778] de Basrada vefât etdi. Cüneyd-i Bağdâdî 

bunun mezhebinde idi. 50, 565, 607, 609, 641, 909, 1161. 

845 — SÜHEYB-İ RÛMÎ “radıyallahü anh”: Ebû Yahyâ Süheyb bin Sinân, ilk 

islâma gelenlerdendir. Rumların elinde köle idi. Bütün gazâlarda bulundu. Hadîs-i 

şerîfle medh olundu. Otuzsekiz 38 [m. 659] senesinde, yetmiş yaşında, Medîne-i 

münevverede vefât etdi. İyi rumca bilirdi. 693. 

846 — SÜLEMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Abdürrahmân Muhammed bin 

Hüseyn, Nîşâpûrludur. [330] da tevellüd, 412 [m. 1021] de vefât etdi. Tefsîr, hadîs 

ve tesavvuf âlimidir. (Tabakât-i sôfiyye)si ve (Hakâyık) tefsîri meşhûrdur. Hâl tercemesi 

(Nefehât)da yazılıdır. (Temhîd) kitâbının sâhibi olan Ebû Şekûr Muhammed 

Ebû Bekr Sülemî başkadır. 415. 

847 — SÜLEYMÂN “aleyhisselâm”: Dâvüd aleyhisselâmın oğludur. Hem 

Peygamber, hem sultân idi. Kudüsde, Mescid-i aksâyı yedi yılda, çok san’atlı yapdı. 

Serâylar yapdırdı. Akabe körfezinden Fırat kenârına kadar kırk sene adâletle 

hükûmet sürdü. Ticâret gemileri yapdı. Kızıl deniz ve Ummân denizinde ticâret 

yapdırdı. Yemendeki Sebe’ sultânı olan Belkıs ile evlendi. Vezîri (Âsâf) çok 

akllı ve hakîm idi. 62, 381, 482, 736, 737, 772, 790, 1082, 1089, 1194. 

848 — SÜLEYMÂN BİN ABDÜLVEHHÂB “rahmetullahi teâlâ aleyh”: 

Ehl-i sünnet âlimlerinden idi. Kardeşi Mehmedin kitâblarına reddiyyeler yazdı. 

Bunlardan (Savâik-ul-ilâhiyye firredd-i alel-vehhâbiyye) kitâbında diyor ki, (İbnül-kayyım-ı 

Cevziyye (Şerh-ul-menâzil) kitâbında, Allahü teâlâ bir kimseyi bir bakımdan 

sever, başka bir bakımdan sevmez diyor. Böylece bir kimsede îmân ile küfr 

birlikde bulunur. Peygamberlere inanmazsa, îmânının fâidesi olmaz. Peygamberlere 

inanmış ise, çeşidli şirkleri onu îmândan çıkarmaz, diyor. Vehhâbîlerin her 

biri, bir müslimânda başka başka küfr bulunduğunu söylüyor. Her birine göre, bir 

müslimâna başka çeşid kâfir diyenlerin kendilerinin de kâfir olmaları lâzım ge- 

– 1172 –

lir. Vehhâbîler, kendilerinin Hanbelî mezhebinde olduklarını söylüyorlar. Hanbelî 

mezhebinin çok kıymetli (İknâ’) kitâbında, Peygamberlerin ve Evliyânın mezârlarına 

ilticâ ve istigâse etmenin mekrûh olduğu yazılıdır. Küfr, şirk diyen hiç 

yokdur. Vehhâbîler ise, mezârlardan istigâse eden müşrik olur diyor. Kendi kendilerini 

yalanlıyorlar.) Süleymân hazretleri, ölünciye kadar onlarla mücâdele etdi. 

Onları tasvîb eden bir eser bırakmadı. 454. 

849 — SÜLEYMÂN BİN CEZÂ’ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Birçok kitâbdan 

ve en çok hüccet-ül-islâm imâm-ı Gazâlînin kitâblarından toplıyarak hâzırladığı (Ey 

oğul) ilm-i hâl kitâbını 960 [m. 1552] senesinde yazmışdır. Çok kıymetlidir. Hakîkat 

Kitâbevi tarafından (İslâm Ahlâkı) kitâbının üçüncü kısmı olarak çeşidli baskıları 

yapılmışdır. Yanlış olarak (Huccet-ül-islâm) adı ile de sık sık basılmakdadır. 

850 — SÜLEYMÂN ÇELEBÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Süleymân bin Ivez 

pâşa bin Mahmûd, meşhûr türkce mevlidin yazarıdır. Mevlidin asl adı (Vesîle-tünnecât)dır. 

Süleymân Çelebî 800 [m. 1398] senesinde Bursada vefât etdi. Çekirgededir. 

Dedesi Mahmûd beğ, 738 [m. 1338] senesinde, Süleymân pâşa ile, Rumeliye 

sal ile geçenlerdendir. Mevlid cem’iyyeti, ilk olarak 604 [m. 1207] de yapıldı. 386. 

851 — SÜLEYMÂN HÂN-I “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Kânûnî sultân Süleymân, 

islâm halîfelerinin yetmişbeşincisi ve Osmânlı pâdişâhlarının onuncusudur. 

Yavuz sultân Selîm hânın oğlu, ikinci Selîm hânın babasıdır. Dokuzyüz 900 [m. 

1494] senesinde tevellüd, 974 [m. 1566] de vefât etdi. Süleymâniyye câmi’i yanındaki 

türbededir. İkinci Süleymân ve ikinci Ahmed hân da bu türbededirler. 926 [m. 

1520] de halîfe oldu. Onüç kerre cihâd yapdı. Hepsinde zafer kazandı. Yapdığı donanma, 

Avrupada birinci idi. Atlas okyânusundan Ummân denizine kadar ve 

Macaristân, Kırım ve Kazandan Habeşistâna kadar geniş yerleri, Allahü teâlânın 

dîni ile, adâlet ile idâre etdi. Almanya İmperatoru ve İspanya kralı olan Şarlkent 

ya’nî beşinci Şarl 932 [m. 1526] senesinde Fransaya saldırdığı zemân, Fransızlar Osmânlı 

devletinden yardım istedi. Sultân Süleymân, Barbaros Hayreddîn pâşayı büyük 

bir donanma ile imdâda gönderdi. Şarlkent, Fransa ile sulh yapmağa mecbûr 

oldu. Karada da, sultân Süleymânın idâre etdiği Osmânlı ordusuna mağlûb oldu. 

Sultân Süleymân hân pekçok hayr ve hasenât yapdı. Sultân Selîm, Şâhzâdebaşı, 

Cihângir ve Süleymâniyye câmi’lerini ve Anadolu ve Rumelinin her yerinde, Rodos 

ve başka adalarda müzeyyen câmi’ler, medrese, hastahâneler, aşhâneler, yollar, köprüler 

yapdı. Kızları, dâmâdları, kumandanları da sayılamıyacak kadar çok hayrlı eserler 

bırakdı. 969 [m. 1561] da İstanbulda kahve içilmesine başlandı. Kur’ân-ı kerîmi 

sekiz kerre yazdı. 932 [m. 1526] de Fransa hükûmeti, sultân Süleymâna sığındı. 

945 [m. 1539] de Osmânlı donanması, Avrupalıların birleşik deniz kuvvetlerini 

bozguna uğratdı. 963 [m. 1555] de Süleymâniyye câmi’i ve külliyesi yapıldı. 967 [m. 

1559] de Avrupalıların donanmaları ikinci bozguna uğradı. Eyyûbde (Baba Haydar) 

câmi’ini yapdırdı. Baba Haydar, Ubeydüllah-ı Ahrâr halîfelerinden olup, 957 [m. 

1549] de vefât etdi. Edirne-kapı mezârlığında, Münzevîye giden yol üzerinde (Emîr 

Buhârî Tekkesi) mescidini yapdırdı. Bu tekkenin ilk şeyhi Mahmûd Çelebî efendi, 

câmi’in karşısında medfûndur. Seyyid Ahmed-i Buhârînin dâmâdıdır. Kayınpederi 

vefât edince, yerine geçerek Maltadaki Emîr Buhârî tekkesine nakl etdi. 1391 [m. 

1971] de Buğaz köprüsü çevre yolu yapılırken, tekke ve kabrler yıkılıp kaldırıldı. Süleymâniyye 

câmi’ini ve Edirnedeki Selîmiye câmi’ini mi’mâr Sinân yapdı. 

(Kâmûs-ul a’lâm)da diyor ki, (Sultân Süleymânın torunu ve sultân ikinci Selîm 

hânın kızı Şâh sultân ile dâmâdı Zâl Mahmûd pâşa, Eyyûbde Defterdâr caddesinde 

büyük bir câmi’ yapmışlardır. İkisi de 988 [m. 1580] senesinde vefât etdiler.) Câmi’ 

yanındaki türbededirler. Sultân üçüncü Selîm hânın büyük hemşîresi Şâh sultân 

bu câmi’in yanına bir mekteb ve kendi için bir türbe yapdırdı. Türbede zevci 

Mustafâ pâşa ile vâlidesi sultân da vardır. Sultân Mahmûd hân ve son olarak 

1380 [m. 1960] de, başvekîl Adnân Menderes, câmi’i ve türbeyi ta’mîr etdiler. 

– 1173 –

Oğlu sultân Cihângirin rûhu için, 967 [m. 1559] de Cihângir câmi’ini yapdı. Cihângir 

960 [m. 1552] da Halebde vefât etmiş, Şâhzâde câmi’i yanında ağabeğsi Muhammed 

sultânın türbesine defn edilmişdir. Cihângir câmi’i üç def’a yandı. Son olarak, 

ikinci Mahmûd hânın sadr-ı a’zamı silâhdar Alî pâşa 1239 [m. 1823] da yapdırmışdır. 

978 [m. 1570] de, İskender pâşa, Kanlıca câmi’ini yapdırdı. Aynı senede 

Kıbrısda Magosa kal’asını feth etdikden iki gün sonra orada vefât etdi. Câmi’i 

önündeki türbede hangi İskender pâşa olduğu kesinlikle belli değildir. Câmi’in sağ 

tarafında Yenişehrli Abdüllah efendi medfûndur. 297, 504, 1071, 1100, 1126, 1135, 

1137, 1167, 1171, 1176, 1185, 1190, 1195. 

852 — SÜNBÜL SİNÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Şeyh Sinân-üd-dîn-i Yûsüf 

efendi, Merzifonludur. Halvetî tarîkatinin Sünbülî kolunun reîsidir. Çelebî halîfe 

Muhammed Cemâleddîn efendinin halîfesi ve Merkez efendinin mürşididir. 936 

[m. 1529] da vefât etdi. Koca Mustafâ pâşadaki tekkesindedir. Çelebî halîfe, sultân 

Bâyezîd-i Velî vezîrlerinden Koca Mustafâ pâşanın da mürşididir. Pâşa bir câmi’ 

ve tekke yapdı. Fâtih sultân Muhammedin oğlu Cem sultânı Napolide, Koca 

Mustafâ pâşa veyâ papa zehrledi. Pâşa 918 [m. 1511] de Bursada katl edildi. 

Sünbül Sinân efendi, önce Efdâlzâdeden ilm tahsîl eyledi. Sonra Mısra gitdi. Mürşidi 

hacca giderken, kendisini Koca-Mustafâ pâşadaki tekkesine halîfe bırakdı. Mürşidinin 

kızı Safiyye hânımı aldı. 936 [m. 1529] da vefât edince, yerine Şâh sultân tekkesindeki 

Merkez efendi geldi. Simâ’ ve raksın ve cenâze taşırken, cehren ilâhî, zikr 

okumanın efdal olduğunu bildiren (Tahkîkiyye) risâlesi vardır. Büyük âlim, büyük 

velî Ya’kûb-i Çerhî ve Sa’îdeddîn-i Fergânî “rahmetullahi aleyhimâ”nın (Ünsiyye) 

ve (Menâhic-ül ’ibâd) kitâblarında, simâ’ hakkında geniş bilgi verilmekdedir. 

Üçüncü kısm, 27. ci maddeye ve (Mektûbât Tercemesi)nde 286.cı mektûba bakınız! 

Efdâlzâde Hamîdüddîn efendi, yedinci şeyh-ul-islâm olup, 908 [m. 1501] de vefât 

etdi. Eyyûbdedir. Fâtih Maltasında medresesi vardır. 904, 1087, 1135. 

853 — SÜNBÜLZÂDE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Altıyüzaltmışbeşinci [665] 

sırada Muhammed Mer’aşî ismine bakınız! 

854 — SÜ’ÛD: Sü’ûd bin Abdül’azîz, iki kimsedir. Birincisi Sü’ûdî Arabistânın 

üçüncü meliki olup, 1217 [m. 1802] de idâreyi ele aldı. Çok müslimân kanı dökdü. 

[1231] de öldü. İkincisi, yirminci melikidir. 1372 [m. 1953] de hükûmet reîsi oldu. 

Ehl-i sünnete işkence yapdı. Zevk ve safâya daldı. 1384 [m. 1964] de tahtdan indirildi. 

Yunanistâna gidip, Atinada içkili, kadınlı kötü hayât geçirdi. 1388 [m. 

1968] de orada öldü. Yerine kardeşi, ellisekiz yaşındaki Faysal getirildi. 1100. 

855 — SÜVEYDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed Emîn bin Şeyh Alî, 

Şâfi’î fıkh âlimlerinden ve Hâlid-i Bağdâdînin talebelerindendir. 1246 [m. 1830] da 

hacdan dönerken Necdde Büreyde şehrinde vefât etdi. Çok kitâb yazdı. (El-cevâhir 

vel-yevâkît fî ma’rifetil-kıbleti vel-mevâkît) ve (Behce-tül-merdıyye fî ihtisâril-tuhfe-til-isnâ 

aşeriyye) kitâbları çok kıymetlidir. 1060. 

856 — SÜVEYDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Şeyh Alî bin Muhammed, Şâfi’î 

âlimlerindendir. Bağdâdda tevellüd, 1237 [m. 1821] senesinde Şâmda vefât etdi. 

(Reddü alel-imâmiyye) kitâbı çok kıymetlidir. 

857 — SÜVEYDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Abdüllah bin Hüseyn Bağdâdî, 

Şâfi’î fıkh âlimidir. 1104 [m. 1692] de tevellüd, 1174 [m. 1760] de vefât etdi. Nâdir 

şâh tarafından hâzırlanan meclisde, yetmiş şî’î âlimi ile münâzara edip, aldandıklarını 

hepsine tasdîk etdirdi. O meclisdeki konuşmaları (Hucec-i kat’ıyye) kitâbında 

yazmışdır. Arabca olup, 1323 [m. 1905] ve 1981 senelerinde Mısrda ve İstanbulda 

basdırılmışdır. Yine kendisi tarafından Türkceye terceme edilip, [1326] da 

Mısrda ve (Hak Sözün Vesîkaları) ismi ile İstanbulda (Hakîkat Kitâbevi) tarafından 

basdırılmışdır. Nâdîr şâh, 1148 de Îrân şâhı oldu. 1160 da vefât etdi. 

858 — SÜYÛTÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Celâleddîn Abdürrahmân bin 

Muhammed, şâfi’î âlimlerinin büyüklerindendir. Hadîs imâmı, müctehid idi. 849 

– 1174 –

[m. 1445] da Mısrda tevellüd, 911 [m. 1505] de orada vefât etdi. Her biri çok kıymetli 

olan, beşyüzden fazla kitâb yazdı. Çoğu Mısrda ve Avrupada ve İstanbulda 

basıldı. Dahâ yirmiiki yaşında iken, Celâleddîn Muhammed bin Ahmed Mehallînin 

İsrâ sûresine kadar yapdığı ve [864] de vefât edince, yarıda bırakdığı tefsîri temâmladı. 

Bunun için (Celâleyn tefsîri) denildi. Ahmed Sâvînin bu tefsîre hâşiyesi 

meşhûrdur. Almanca (Meyer Lexikon) adındaki kitâbda, (Yorulmadan, yılmadan 

yazan Süyûtînin üçyüzden fazla eseri vardır) diyor. Yetîm olarak büyüdü. Sekiz 

yaşında hâfız oldu. Tefsîr, hadîs, fıkh, nahv, me’ânî, beyân, bedî’ ve lügat ilmlerinde 

mütehassıs oldu. Şâma, Hicâza, Yemene, Hindistâna, Fasa gitdi. 45, 63, 120, 

390, 391, 418, 421, 442, 445, 450, 458, 463, 465, 467, 469, 504, 693, 741, 876, 1007, 

1016, 1134, 1156. 

859 — ŞA’BÂN-I VELÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Kastamonilidir. Hayreddîn-i 

Tokâdî 941 [m. 1535] de vefât edince, halîfesi olmuşdur. Hayreddîn efendi 

de, Çelebî halîfe Muhammed Cemâleddîn efendinin halîfesidir. Çelebî halîfe, 899 

[m. 1493] de, hacca giderken Şâmda vefât etmişdir. 1125, 1156. 

860 — ŞA’BÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Amr Âmir, Tâbi’înin büyüklerindendir. 

Kûfenin en büyük âlimi idi. İmâm-ı a’zamın hocalarındandır. Yirminci 

[20] senede Basrada tevellüd, 104 [m. 723] senesinde Kûfede vefât etdi. (El-Kifâye) 

kitâbı meşhûrdur. 504, 761. 

861 — ŞÂFİ’Î “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İmâm-ı Ebû Abdüllah Muhammed 

bin İdrîsin dedesinin dedesi Şâfi’, Kureyş kabîlesinden ve Eshâb-ı kirâmdan olduğu 

için, Şâfi’î adı ile meşhûr olmuşdur. Şâfi’in dedesinin dedesi de Hâşim bin 

Abd-i Menâfdır. Büyük müctehid ve mezheb reîsidir. 150 [m. 767] senesinde Gazzede 

tevellüd, 204 [m. 820] de Mısrda vefât etdi. Kurâfe kabristânındadır. İki yaşında 

Medîneye götürüldü. İmâm-ı Mâlikden okudu. Yedi yaşında hâfız oldu. 

Hadîs, fıkh, lügat ve edebiyyâtda çok yükseldi. Vera’, takvâ ve salâhda eşi yok idi. 

İmâm-ı Ahmedin hocasıdır. [195] de Bağdâda, [197] de Mekkeye, [199] da Mısra 

geldi. Üsûl-i fıkh ilmini ilk yazandır. Hadîsde (Sünen) ve (Müsned)i, fıkhda (Kitâb-ül-ümm)ü 

çok kıymetlidir. 49, 50, 59, 60, 120, 223, 251, 288, 340, 341, 352, 408, 

414, 415, 439, 443, 453, 455, 491, 512, 516, 567, 581, 582, 586, 587, 590, 621, 738, 739, 

770, 881, 882, 1009, 1045, 1070, 1077. 

862 — ŞÂH İSMÂ’ÎL: Şeyh Safiyyeddînin torunlarından olduğu için, Safevî denir. 

Îrânda, Tebrîzde 908 [m. 1502] de Safevî şî’î hükûmetini kurdu. İmâm-ı Mûsâ 

Kâzım “rahmetullahi aleyh” soyundan olduğunu söylerdi. Fekat, Hüseyn Şirvânînin, 

(Ahkâm-üd-dîniyye) kitâbında, bu sözü tekzîb ve red etdiği (Kâmûs-üla’lâm)da 

yazılıdır. Hatay denilen türk kabîlesindendir. Babası şeyh Haydar, Îrânın 

Erdebîl şehrinde yerleşen Hatay kabîlesinden şeyh Cüneydin oğlu olup, kızıl başlık 

giyerdi. 1355 [m. 1937] yılında Îrânın edebiyyât târîhini yazan ingiliz Eduard Braun 

(Yavûz sultân Selîm mektûblarında, kendisini efsânevî Îrân şâhlarına, şâh İsmâ’îli 

ise, türk Efrâsyâba benzetiyordu. Şâh İsmâ’îlin ordusu, Mûsullu, Şâmlı, Rumlu gibi 

türk kabîlelerinden askerlerle dolu idi. Türkçe konuşuyorlardı) diyor. [Efrâsyâb, 

eski Tûrân hükümdârı idi. Îrân şâhlarından Ferîdûnün oğlunun torunu idi. Îrânı aldı. 

Çıkarıldı. Tekrâr aldı. Zâl oğlu Rüstemin kahramânlıkları ile yine çıkarıldı. Nihâyet 

Keyhusrev tarafından öldürüldü. (Şâhnâme)de uzun yazılıdır.] Şâh İsmâ’îlin 

türkce şi’rleri, el yazma dîvânı, Erdebîlde türbesindedir. [892] de tevellüd etdi. Babasından 

kalan Hataylı tekkesinde şeyh oldu. [905] de, mürîdleri ile Şirvâna saldırdı. 

Şî’îliği i’lân edince, Ehl-i sünneti öldürdü. Bunu haber alan Yavuz Selîm hân, 

920 [m. 1514] senesinde, Çaldıranda şâhı ve askerlerini perîşan etdi. Kaçdılar. 930 

[m. 1524] da Erdebîlin Serab kasabasında öldü. İntikâmcı, sefîh, alçak bir zındık idi. 

(Mir’ât-i kâinât)da diyor ki, Yıldırım Bâyezîd zemânındaki Evliyâdan Abdürrahmân-ı 

Erzincânî, Safiyyeddîn-i Erdebîlî hazretlerinin halîfelerinden idi. Amasyada, 

bir sabâh çok üzgün olup, sebebi soruldukda, (Erdebîlî oğullarının i’tikâd ve tak- 

– 1175 –

vâları güzel idi. Şimdi şeytân onları doğru yoldan sapdırdı) buyurdu. Sonra, şeyh 

Haydarın şî’î olduğu haberi geldi. 61, 500, 502, 504, 515, 1103, 1167. 

863 — ŞÂH SULTÂN “rahmetullahi teâlâ aleyhinne”: Osmânlı pâdişâhlarından, 

birinci Selîm hânın ve birinci Süleymân hânın ve üçüncü Mustafâ hânın kızlarıdır. 

Selîm hân ve Süleymân hân ismlerine bakınız! 1167, 1173. 

864 — ŞÂH VELİYYULLAH-I DEHLEVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed 

bin Abdürrahîm, 1114 [m. 1702] de Delhîde tevellüd, 1176 [m. 1762] da Delhîde 

vefât etdi. Babası, hazret-i Ömer, vâlidesi hazret-i Alî soyundandır. Mevdûdînin 

yazdığı gibi, mezhebsiz değildir. Ehl-i sünnet âlimi idi. (Fâideli Bilgiler) kitâbına 

bakınız! Büyük Velî, Mazher-i Cân-ı Cânân buyurdu ki, (Şâh Velîyyullah derin hadîs 

âlimidir. Ma’rifet esrârının tahkîkinde ve ilmin inceliklerini bildirmekde, yeni 

bir çığır açmışdır. Bütün bu bilgileri ve üstünlükleri ile birlikde, doğru yolun âlimlerindendir.) 

Çok kitâb yazdı. Eserleri Pâkistânda yeniden basılmakdadır. Şî’îlere 

karşı (Kurretül ayneyn fî tafdîl-i şeyhayn) ve (İzâle-tül hafâ an hilâfet-il-hulefâ) 

kitâblarından birincisi türkçe kısaltılarak (Müslimânların iki gözbebeği) adı ile 

(Eshâb-ı kirâm) kitâbının içinde, 1394 [m. 1974] de İstanbulda neşr edilmişdir. 

Şâh Veliyyullah-ı Dehlevînin dört oğlu oldu. Birincisi, Şâh Abdül’Azîz [1159- 

1239] olup, hâl tercemesi altıncı sırada bildirilmişdir. Bunun kızının oğlu Muhammed 

İshak bin Muhammed Efdal, Nezîr Hüseyn Dehlevînin hocasıdır. (1262 

[m. 1845]). (Mesâil-i erba’în) kitâbı, vehhâbî olduğunu gösteriyor. Şâh Refî’uddîn 

(1163-1233) ile Şâh Abdülkâdir (vefâtı 1230) de büyük âlim idiler. Dördüncü oğlu 

Şâh Abdülganî (vefâtı 1227) genç iken vefât etdi. Bunun oğlu Şâh İsmâ’îl 1195 

[m. 1781] de Delhîde tevellüd etdi. Büyük ehl-i sünnet âlimi olan dedesinin yolundan 

ayrılarak vehhâbî oldu. Vehhâbîlik inançlarının Hindistânda yayılmasına önderlik 

yapdı. Bu fitnenin başı olan Muhammed bin Abdülvehhâb-ı Necdînin (Kitâb-üt-tevhîd)ini 

urdu diline terceme ederek (Takviyet-ül îmân) ismi ile basdırdı. 

Böylece, vehhâbîliğin Hindistânda yayılmasına önayak oldu. 1396 [m. 1976] da Pakistânda, 

fârisîye terceme edilip, (Takvîm-ül beyân) ismi ile basdırıldı. (Sırât-ı müstekîm) 

ve başka kitâblar da neşr etdi ise de, ehl-i sünnet âlimlerinin “rahmetullahi 

teâlâ aleyhim ecma’în” reddiyyeleri karşısında, 1243 [m. 1828] senesinde Pişâvur 

şehrine kaçdı. Müslimânlara önder olmak düşüncesi ile, orada Sîh (Sikhs)lere 

cihâd i’lân etdi. Çok müslimânın telef olmasına sebeb oldu. Kendisi de bu 

harbde, 1246 [m. 1831] târîhinde öldürüldü. Dedesinin şöhretine aldanarak, bunun 

tuzağına düşmüş olanlardan Abdüllah-ı Gaznevî ve Nezîr Hüseyn Dehlevî ve 

Muhammed Sıddık Hasen hân Pühüvâlî ve Reşîd Ahmed Kenkühî ve Diyobend 

şehrindeki medresenin ba’zı hocaları, vehhâbîliğe kendi düşüncelerini de karışdırıp, 

kitâblar neşr ederek, Hindistânda vehhâbîlik ismi altında, yeni bir çığır açdılar. 

Vehhâbîler, islâmiyyeti içerden yıkmak için ve sapık düşüncelerini bütün islâm 

memleketlerine yaymak için, şimdi (Râbıtat-ül-âlem-il-islâmî) teşkîlâtı te’sîs 

etdiler. Her memleketde, bilhâssa Afrikada câhil din adamlarını aldatarak satın 

alıyorlar. Bu din adamları, bunların sapık kitâblarını kendi dillerine terceme edip 

parasız dağıtıyorlar. Böylece, islâmiyyetin kal’ası olan, Ehl-i sünnet mezhebini içerden 

yıkmağa çalışarak islâm düşmanlarının ekmeklerine yağ sürüyorlar. 165, 263, 

467, 1059, 1073, 1134, 1168, 1184, 1194. 

865 — ŞÂHZÂDE SULTÂN MUHAMMED “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Kânûnî 

sultân Süleymânın oğludur. 949 [m. 1541] da vefât etdi. Sultân Süleymân, bunun 

adına Şâhzâde câmi’ini yapdı. Câmi’ 955 [m. 1547] de temâm oldu. Câmi’ yanındaki 

türbesindedir. Bu türbede, sağında birâderi Cihângir sultân, sol yanında da kızı 

Hümâ şâh sultân yatmakdadır. Şâhzade Cihângîr Halebde 960 [m. 1552] da vefât edip 

İstanbula getirildi. Babası, bunun için Beyoğlunda Cihângîr câmi’ini yapdırdı. 1173. 

866 — ŞARL: Fransa, Almanya, İngiltere, İsveç, Napoli, Sicilya, Navara ve Sardenya 

kralları arasında çok Charle vardır. Fransadaki onbir Şarl şunlardır: 

– 1176 –

Şarl Martel 69 [m. 689] dan 124 [m. 741] e kadar yaşadı. 113 [m. 732] senesinde 

Puvatiyye yakınında Endülüs müslimânlarına gâlip gelmiş ve papa üçüncü 

Greguvar [Grégoire] tarafından tebrîk edilmişdir. 

1. ci Şarl, buna Şarlman, ya’nî büyük Şarl denir. Şarl Martelin torunudur. [m. 

742-814] Endülüs müslimânlarına mağlûb oldu. Almanyanın çoğunu aldı. Hârûnürreşîd 

buna sâat ve başka hediyyeler göndermişdir. Senelerin, mîlâd gününden 

başlanmasını, ilk olarak 192 [m. 808] de, bunun kabûl etdiği, sonra Kostantin tarafından 

kânunlaşdırıldığı Hasîb beğin Kozmoğrafya kitâbında yazılıdır. 761, 

1107. 

2. ci Şarl [m. 823-877] âciz idi. Ömrü, kardeşleri ile harb etmekle geçdi. 

3. cü Şarl [m. 879-929], ömrü iç harblerle geçdi ve harbde öldü. 

4. cü Şarl [m. 1294-1328], güzel Filipin oğludur. İngiliz kralı ikinci Edvard bunun 

eniştesi idi. Edvarda hiyânet edip, öldürülmesine sebeb oldu. 

5. ci Şarl [m. 1368-1380], Fransayı İngiliz işgâlinden kurtardı. 1173. 

6. ci Şarl [m. 1368-1422] zemânında, İngiltere kralı beşinci Hanri Fransayı alıp 

Fransa krallığını i’lân etdi. 

7. ci Şarl [m. 1403-1461], Jandark isminde bir kızın yardımı ile Fransayı İngiliz 

işgâlinden kurtardı. 

8. ci Şarl [m. 1470-1498], Napoliyi almış, yine gayb etmişdir. 

9. cu Şarl [m. 1550-1574], on yaşında kral oldu. Annesi Katerina saltanat sürüp, 

kadınlar saltanatı Fransayı karışdırdı. Katoliklerle protestanlar arasında 

harbler oldu. Kral, hemşîresini, protestan olan Navara prensi dördüncü Hanriye 

verdi ise de, düğünde [Sent Bartelemi] yortusu gecesi, Fransadaki protestanların 

öldürülmesini emr etdi. Kendisi de, serây penceresinden silâh atmışdır. Sefâhat içinde 

öldü. 358, 534. 

10. cu Şarl Filip [m. 1757-1836], onbeşinci Louinin torunu ve onaltıncı Loui ile 

onsekizinci Louinin birâderidir. 1203 [m. 1789] ihtilâlinde Fransadan kaçdı. 1795 

de İngilizlerin yardımı ile Fransaya girmek istedi ise de, 1824 de girebildi. 1830 da 

zâlim idâresine karşı isyân çıkararak yine kaçdı. 

Şarl-kent başka olup, Alman imperatörleri olan yedi Şarlden beşincisidir. Bütün 

Avrupayı aldı ise de, 932 [m. 1526] de Osmânlılara mağlub oldu. 1071. 

867 — ŞÂZİLÎ: İkiyüzellisekizinci [258] sırada Ebül-Hasen ismine bakınız! 

868 — ŞEHÂBÜDDÎN SÜHREVERDÎ: 888. ci sırada (Şihâbüddîn-i Sühreverdi) 

ismine bakınız! 

869 — ŞEKER-GENC “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ferîd-üd-dîn Mes’ûd 

Genc-i şeker, Hindistândaki Çeştiyye Evliyâsındandır. 569 [m.1173] da Delhîde 

tevellüd, 664 [m. 1265] de Mültanda vefât etdi. Kutbeddîn-i Bahtiyârın talebesi 

ve Nizâm-üd-dîn-i Evliyânın üstâdıdır. Bahtiyâr Üşî, 633 [m. 1234] de Delhîde 

vefât etdi. Ağzına aldığı taş, toprak, çömlek parçaları şeker gibi tatlı olurmuş. 

Bunun için, (Şeker hazînesi) demek olan Genc-i şeker adı ile meşhûr olmuşdur. 

Fârisî (Râhat-ül-kulûb) ve (Fevâid-üs-sâlikîn) kitâbları ve başka eserleri ve kerâmetleri 

bilinmekdedir. Hicretin binellialtı [1056] senesinde yazılıp 1331 [m. 

1913] de Lüknov şehrinde basılmış olan (Siyer-ül-Evliyâ) kitâbında hâl tercemesi 

fârisî olarak uzun yazılıdır. (Mültân şeyhı) adı ile her sene, Muharremin beşinde 

kabri ziyâret edilmekdedir. 766, 1085. 

870 — ŞEMSÜDDÎN SÂMÎ: 1266 [m. 1850] da Arnavutlukda tevellüd, 1322 [m. 

1904] de İstanbulda vefât etdi. Erenköydedir. Fransızcadan türkceye resmli lügât 

kitâbı ve altı cild (Kâmûs-ül-a’lâm)ı basılmışdır. 388, 431, 441, 514. 

871 — ŞEMSÜDDÎN SEHÂVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Ab- 

– 1177 –

dürrahmân-ı Sehâvî, 830 [m. 1427] da Mısrda Sehâ kasabasında tevellüd, 902 [m. 

1496] de Medîne-i münevverede vefât etdi. Şâfi’î idi. Çok kitâb yazdı. 415, 1014. 

872 — ŞEMSÜDDÎN TÎMÛRTÂŞÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Şemsüddîn Muhammed 

bin Abdüllah Gazzî, Hanefî fıkh âlimlerindendir. 1004 [m. 1595] de 

Gazzede vefât etdi. (Tenvîr-ül-ebsâr) kitâbı ile (Kenz) ve (Vikâye) ve (Minah-ulgaffâr) 

adını verdiği (Tenvîr-ül-ebsâr) şerhleri meşhûrdur. Gazze, Filistindedir. Hâşim 

bin Abd-i Menâf oradadır. 462, 1183. 

873 — ŞEMS-İ TEBRÎZÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Mevlânâ Muhammed bin 

Alî, ilk mektebe giderken Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” aşkından, yimez, 

içmez olmuşdu. Ebû Bekr-i Kermânîden ve Bâbâ Kemâl-i Cündîden de feyz 

aldı. Bâbâ Kemâlin yanında şeyh Fahreddîn-i Irâkî de yetişmekde idi. Şeyh Fahreddîn, 

her keşf ve hâlini, şi’rler hâlinde, Bâbâ Kemâle bildirirdi. Bâbâ Kemâl, Şemseddîne, 

(Sana bu esrârdan ve hakîkatlerden birşey hâsıl olmıyor mu? Neden hiç 

söylemiyorsun?) dedi. (Ondan dahâ çok oluyor. Fekat, ben onun gibi şi’r söyliyemiyorum) 

dedi. Bâbâ Kemâl buyurdu ki, (Allahü teâlâ, sana öyle bir arkadaş ihsân 

eder ki, o senin adına her ma’rifet ve hakîkatleri söyler) buyurdu. 642 [m. 1244] 

de Konyaya geldi. Şekerrîzân hânına yerleşdi. Celâleddîn-i Rûmî talebesi ile geçerken 

karşılaşdılar. Celâleddîne Resûlullah ile Bâyezîdin derecelerini sordu. 

Aldığı cevâblardan bayıldı. Birgün, Mevlânâ havz kenârında idi. Yanında kitâblar 

vardı. Şemseddîn gelip, kitâbları sordu. (Sen bunları anlamazsın) dedi. Şemseddîn 

kitâbları suya atdı. Mevlânâ, âh babamın bulunmaz yazıları gitdi, diyerek 

çok üzüldü. Şemseddîn elini uzatıp herbirini aldı. Hiçbiri ıslanmamış görüldü. Mevlânâ 

(Bu nasıl işdir?) dedi. (Bu zevk ve hâldir. Sen anlamazsın) buyurdu. Bir kâfir, 

Allah nerede, kendisi ve bulunduğu yer bilinmeyen şey yok demekdir. O hâlde 

Allah yokdur dedi. Şeyh hazretleri, elindeki kerpiçi kâfirin başına atdı. Başı çok 

acıdı. Seni mahkemeye vereceğim dedi. Ağrıyı ve başının neresinde olduğunu göster, 

sana hak vereyim buyurdu. Kâfir bunları gösteremeyince, Allahın var olduğuna 

inandım deyip, müslimân oldu. 645 [m. 1247] de, bir gece Mevlânâ ile otururken, 

yedi kişi gelip dışarı çağırdılar ve şehîd etdiler. Bunlardan biri, Mevlânânın 

oğlu Alâüddîn Muhammed idi. Kuyuya atdılar. Mevlânânın diğer oğlu Behâüddîn 

Sultân veled rü’yâda görüp çıkardı. Mevlânânın medresesinde defn edildi. Sultân 

Veled 712 [m. 1311] de vefât edip, oraya defn edildi. 937, 1085, 1101. 

874 — ŞEMSİ AHMED PÂŞA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: 988 [m. 1580] de Üsküdârda, 

Şemsi pâşa câmi’ini yapdırmışdır. 

875 — ŞEMS-ÜL-EİMME HULVÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Abdül’azîz 

bin Ahmed, Hanefî fıkh âlimidir. 456 [m. 1064] da Buhârâda vefât etdi. Muhammed 

Şeybânînin (Câmi’ul-kebîr) ve (Siyer-ül-kebîr)ini şerh etmiş, (Nevâdir), 

(Mebsût), (Vâkı’ât) ve başka kitâblar yazmışdır. 216, 223, 271, 309, 444, 826. 

876 — ŞEMS-ÜL-EİMME-İ SERAHSÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sekizyüzondokuzuncu 

[819] sırada Serahsî ismine bakınız! 

877 — ŞEREFÜDDÎN AHMED MÜNÎRÎ: Babası Yahyâdır. Fârisî mektûbâtı 

vardır. 782 [m. 1380] de Bihârda vefât etdi. (Ahbâr-ül-Ahyâr) da hâl tercemesi 

yazılıdır. (Herkese Lâzım Olan Îmân) kitâbının 72.ci sahîfesine bakınız! 

878 — ŞERHABÎL “radıyallahü anh”: Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” 

ile konuşmak için Necrandan gelen altmış süvârî hıristiyanın en âlimi idi. Buna 

Seyyid derlerdi. Sonradan müslimân oldu. Sohbet ile şereflendi. 370. 

879 — ŞERNBLÂLÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebül-İhlâs Hasen bin Ammâr 

Şernblâlî, Hanefî fıkh âlimidir. Şürnblâlî de denir. Câmi’ul-ezherde müderris idi. 

(Câmi’ul-ezher), Mısrda Fâtımîler zemânında [361] de yapılan câmi’ olup, medrese 

olarak kullanılmakdadır. [994] de tevellüd, 1069 [m. 1658] da Mısrda vefât etdi. 

(Nûr-ül-îzâh) ve bunun şerhı olan (İmdâd-ül-Fettâh) veyâ (Merâkıl-felâh) 

– 1178 –

ismlerindeki kitâbı ve kelâm ilminde (Merak-ıs-se’âde) kitâbı ve (Dürer) hâşiyesi 

çok kıymetlidir. 97, 269, 279, 298, 316, 356, 393, 629, 796, 815, 858, 1020. 

880 — ŞEVBERÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Şems-üd-dîn Muhammed bin 

Ahmed Şevberî, Şâfi’î fıkh âlimidir. [977] de Şevberde tevellüd, 1069 [m. 1658] da 

vefât etdi. Kıymetli kitâbları vardır. Şevber Mısrdadır. 633, 638. 

881 — ŞEVKÂNÎ: Kâdî Muhammed bin Alî Şevkânî, 1173 [m. 1759] de San’a şehrinin 

Şevkân kasabasında tevellüd, 1250 [m. 1834] de San’ada vefât etdi. San’ada kâdî 

idi. Babasından ve başkalarından (Ezhâr-ül-fıdda) ve (Bahr-ül-zehhâr) şî’î kitâblarının 

şerhlerini senelerce okuyarak, şî’î mezhebinde yetişdirildiği, (Feth-ul-kadîr) 

tefsîri Mısrda basılırken eklenen önsözde yazılıdır. Şî’îlerin Zeydî fırkasından olduğu 

Kuveyt müftîsi Muhammed bin Ahmed Halefin (Cevâb-üs-sâil) kitâbının 69. cu 

sahîfesinde yazılıdır. Zeydî mezhebinde olduğunu saklar, hanefî görünürdü. Şî’îler, 

gitdikleri şehrlerdeki mezhebden olduklarını söylerler. Kendi mezheblerini saklarlar. 

Şevkânî de hanefî olduğunu söyler, fekat zeydî mezhebine göre fetvâ verirdi. Böylece 

şî’î mezhebini yaymağa çalışırdı. Şî’îler böyledir. Bu yola (Takıyye) yapmak denir. 

Çok sayıda, istifâdeli kitâbları vardır. Ehl-i sünnete uymıyan yazıları zararlıdır. 

1976 senesinde Pâkistânda Siyalküt şehrinde urdu dilinde basılmış olan (Vehhâbî 

mezhebinin iç yüzü) kitâbında, İbni Teymiyyenin ve Şevkânînin mezhebsiz oldukları, 

vesîkalarla isbât edilmekdedir. Hindistânın büyük âlimlerinden Abdülhay 

Lüknevînin, Şevkânî için (Şevkânînin kötü hâllerini ve bozuk kitâblarını öğrenmek 

istiyen, benim (Ferhat-ül-müderrisîn bi-zikril-müellefât-i vel-müellifîn) kitâbımı okusun! 

Burada İbni Teymiyyenin (Minhâc-üssünne) kitâbını anlatırken, Şevkânînin de 

İbni Teymiyye gibi olduğunu, onun gibi ilmi çok ve aklı az olduğunu ve ondan da 

aşağı olduğunu uzun bildirdim) dediğini yazmakdadır. Abdülhay Lüknevî (Fevâidül-behiyye) 

kitâbının sâhibidir. 415, 416, 417, 492. 

882 — ŞEVKÎ: Behâîlik dinsizliğini yaymağa uğraşanlardan biridir. Babası 

Abdülbehâ Abbâs 1339 [m. 1921] da Hayfada öleceği zemân büyük oğlu Şevkîyı, 

ilâhî emrin reîsi olarak rûhânî reis ve Behâîliğin açıklayıcısı ta’yîn etdi. Şevkî, 1315 

[m. 1897] de Akkâda doğdu. Oksford üniversitesinde okudu. Amerikalı bir kızla 

evlendi. Her yerde Behâî teşkîlâtının ve ma’bedlerinin kurulmasına çalışdı. 1377 

[m. 1957] de Londrada öldü. 483, 1060. 

883 — ŞEYBE: Rebî’anın oğlu, Utbenin kardeşi ve Abd-i Şems bin Abd-i Menâfın 

torunu idi. Ümeyyenin kardeşi oğlu [yeğeni] idi. Bedr gazâsında hazret-i Hamza 

tarafından öldürüldü. 353, 506, 1069, 1093, 1186. 

884 — ŞEYH EMÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sôfiyyedendir. 964. 

— Şeyh Müzzemmil: (Mektûbât Tercemesi) sahîfe 236 ya bakınız! 

885 — ŞEYH-İ NECDÎ: Şeytânın ismidir. Muhammedi öldürmek lâzım, bu işi 

Şeyh-i Necdî yapar dedi. (Fâideli Bilgiler) kitâbının 84.cü sahîfesine bakınız! 

886 — ŞEYH TÂCEDDÎN BİN ZEKERİYYÂ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hindistân 

asîlzâdelerinden idi. Delhî köylerinden birinde Şeyhullah Bahş hazretlerinden 

icâzeti olduğu hâlde, hâce Muhammed Bâkî-billah “kuddise sirruh” Mâverâün-nehr 

seferinden dönüp irşâda başlayınca, sohbetine koşdu. Tevâzu’ ve insâfına 

karşılık teveccühe ve husûsî ve mahrem halvetlere kavuşdu. Kemâle erdi. 

Tekrâr icâzet aldı. Hazret-i Hâce vefât edince, şeyh Tâc, şaşkına döndü. Seyâhate 

çıkdı. Hacca gitdi. Hicâzda çok kimselere nasîhat etdi. Mekke âlimlerinden Ahmed 

ibni Allân, (Reşehât) kitâbını arabîye terceme etmişdi. Şeyh Tâcın sohbeti ile 

şereflendi. Kemâle erdi. 1031 [m. 1621] senesinde vefât etdi. Şeyh Tâceddîn, arabî 

olarak çeşidli kitâb yazdı. Tesavvuf büyüklerinin fârisî kitâblarını arabîye çevirdi. 

Bu büyüklere dil uzatan din adamlarına, güzel cevâb yazdı. (Reşehât) ve (Nefehât)ı 

arabîye terceme etdi. 1050 [m. 1641] de vefât etdi. 954. 

887 — ŞEYHZÂDE MUHAMMED “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed 

– 1179 –

in Mustafâ, Hanefî âlimlerindendir. Müderris idi. 951 [m. 1544] de vefât etdi. Beydâvînin 

(Envâr-üt-tenzîl) tefsîrine hâşiyesi çok kıymetli olup, hicretin 1306 [m. 1888] 

senesinde İstanbulda matba’a-i Osmâniyyede basılmış ve Hakîkat Kitâbevi tarafından, 

dört cüz hâlinde basdırılmışdır. (Kasîde-i bürde), (Meşârık) ve (Vikâye) 

şerhleri meşhûrdur. Babası şeyh Mustafâ Müslih-uddîn efendi, Bâyezîd-i Velî 

zemânı meşâyıhından olup, Abdüllah-i ilâhînin halîfesi idi ve Hırka-i şerîfde 

(Müslih-uddîn) mescidini yapdırmışdır. Buna Tahta minâreli mescid de denir. 

Kabri, câmi’inin yanındadır. 491, 825. 

888 — ŞİHÂBÜDDÎN-İ SÜHREVERDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Hafs 

Ömer bin Muhammed, Şâfi’î fıkh âlimi ve Sôfiyye-i aliyyedendir. Ebû Bekr-i Sıddîkın 

soyundandır. 539 [m. 1145] da tevellüd, 632 [m. 1234] de, Bağdâdda vefât etdi. 

Ebû Necîb Sühreverdînin halîfesidir. Abdülkâdir-i Geylânînin sohbeti ile şereflenip 

kemâle erdi. Kitâbları arasında (Avârif-ül-me’ârif) kitâbı Beyrutda (Mektebüt-ticârî) 

kitâbevinde satılmakdadır. Ayrıca Beyrutda (Dâr-ül-ma’rife) tarafından 

basdırılan (İhyâ-ül-ulûm) beşinci cildine de ilâve edilmişdir. Tesavvuf bilgilerini 

çok iyi bildirmekdedir. Şihâbeddîn Yahyâ bin Hüseyn Sühreverdî başka olup, 

felsefeye bağlanmışdı. 586 [m. 1189] da, Salâhaddîn-i Eyyûbînin emri ile Halebde 

katl edildi. 748, 749, 927, 953, 958, 1074, 1087, 1165. 

889 — ŞİHRİSTÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebül Feth Muhammed bin Abdülkerîm, 

fıkh ve kelâm âlimidir. 479 [m. 1086] da Horâsânda tevellüd, 548 [m. 1154] 

de Bağdâdda vefât etdi. Eş’arî mezhebinde idi. Yetmişüç islâm fırkasını geniş anlatan 

(Milel-nihal) kitâbı 1070 [m. 1660] senesinde vefât eden Nûh bin Mustafâ tarafından 

Mısrda türkceye terceme edildiği gibi, çeşidli Avrupa dillerine de çevrilmişdir. 

Arabîsi Beyrutda (Mekteb-üt-ticârî)de satılmakdadır. 416. 

890 — ŞİLLER: Alman doktoru ve şâ’iridir. 1172 [m. 1759] de tevellüd, 1219 [m. 

1805] da vefât etdi. Papaslar elinde din terbiyesi ile büyüdü ise de, hıristiyanlıkda, 

akl ve ilm dışı olan bozuklukları görerek, fâci’a [trajedi] tiyatro şi’rleri yazarak 

şöhret kazanmışdır. 27. 

891 — ŞÎT “aleyhisselâm”: Âdem aleyhisselâmın oğludur. Babası ölünce, Peygamber 

oldu. Allahü teâlâ, buna elli suhuf (forma) gönderdi. Kâ’beyi taşdan yapdı. 

Nûh “aleyhisselâm” bunun soyundan olduğu için tûfândan kurtulanlar ve bütün 

insanlar bunun çocukları olmakdadırlar. Bunun için, ikinci Âdem sayılır. 81, 

386, 387, 482, 1069, 1109, 1120. 

892 — ŞOPEN: Chopin Polonyalı müzikcidir. 1225 [m. 1810] de tevellüd, 1265 

[m. 1849] de vefât etdi. Romantizm üzerinde idi. (Polonya) yazısı meşhûrdur. 46. 

893 — ŞÜREYH (KÂDÎ) “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Ümeyye bin Hars, 

Tâbi’înin büyüklerindendir. Kırk yaşında iken hazret-i Ömer tarafından Kûfeye 

kâdî [hâkim] yapıldı. Hazret-i Alî halîfe iken, bunun karşısında, bir zimmî yehûdî 

ile muhâkeme edilmişdi. Çok âdil idi. Fıkhda ve tecribî ilmlerde çok bilgisi vardı. 

Yetmişdokuz 79 [m. 698] senesinde, yüzyirmi yaşında vefât etdi. Babasının adı 

Hani idi. Elçi olarak Medîneye gelmişdi. Resûlullahı görünce, müslimân oldu. Resûlullah, 

buna Ebû Şüreyh diye soy adı verdi. Kâdî Şüreyk başkadır. 

894 — TABERÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Süleymân bin Ahmed Taberânî, 

hadîs âlimidir. Şâmda Taberiyyede [260] da tevellüd, 360 [m. 971] da orada vefât 

etdi. (Kebîr), (Evsat) ve (Sagîr) hadîs kitâblarını yazmak için, otuzüç sene, Irâk, 

Hicâz, Yemen, Mısr ve başka yerleri dolaşdı. 289, 386, 392, 450, 452, 472, 476, 645, 

917, 1009. 

895 — TABERÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Ca’fer Muhammed bin Cerîr, 

tefsîr ve hadîs ve Şâfi’î fıkh âlimidir. 224 [m. 839] de Taberistânda tevellüd ve 310 

[m. 923] da Bağdâdda vefât etdi. (Târîh-ul-ümem) ve yirmiüç cild (Câmi’ul-beyân) 

tefsîri çok kıymetlidir. Alî bin Muhammed Şimşâtî adında bir şî’î bu târîhi ihtisâr 

– 1180 –

etmiş, bu şî’î kitâbı, (Taberî târîhi) adı ile türkceye terceme edilmişdir. Okuyanlar 

aldanmakdadır. Muhammed bin Cerîr bin Rüstem Taberînin şî’î olduğu, Âlûsînin 

(Tuhfe-i isnâ-aşeriyye muhtasarı) kitâbının altmışsekizinci [68] sahîfesinde 

yazılıdır. Muhammed bin Ebil-Kâsım Taberînin de şî’î olduğu (Esmâ-ül-müellifîn)de 

yazılıdır. Bunları İbni Cerîr hazretleri ile karışdırmamalıdır. 548 [m. 1153] 

de vefât eden imâmiyye fırkasından Fadl bin Hasen Taberînin (Mecma’ul-beyân) 

adındaki (Tabersî) şî’î tefsîri de, (Taberî) tefsîri ile karışdırılmakdadır. Muhibbuddîn 

Ahmed Taberî şâfi’î 694 de vefât etdi. 391, 445. 

896 — TÂC-ÜD-DÎN-İ İSKENDERÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed bin 

Muhammed, İbni Atâullah İskenderî adı ile meşhûr olmuşdur. Mâlikî âlimlerinin 

ve Şâzilî tarîkatinin büyüklerindendir. Ebül Abbâs-ı Mürsînin talebesi ve Ebül-Hasen-i 

Sübkînin mürşididir. 709 [m. 1309] senesinde Mısrda vefât etdi. Kurâfe kabristânındadır. 

(Hikem-i Atâ-iyye) ve (Letâif-ül-minen) kitâbları ve İbni Teymiyyeye 

reddiyyesi meşhûrdur. [Hindli şeyh Tâc-üd-dîn-i Nakşibendî başka olup, 

râbıtayı isbât eden (Tâciyye risâlesi), Hâlid-i Bağdâdînin (Tahkîk-ı râbıta) 

risâlesinde mevcûddur. Bu risâle (İslâm Âlimleri) kitâbının sonunda basdırılmışdır. 

Tâcüddin 1050 de Mekkede vefât etmişdir.] 1061, 1068, 1070, 1092, 1093. 

897 — TÂC-ÜD-DÎN-İ SÜBKÎ: İkiyüzkırküçüncü [243] sırada Ebû Hasen-i Sübkî 

ismine bakınız! 496, 498, 1092. 

898 — TÂC-ÜŞ-ŞERÎ’A “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ömer bin Sadr-üşşerî’atül-evvel 

Ahmed bin Ubeydüllah Mahbûbî, Burhân-üş-şerî’a Mahmûdun kardeşidir. 

Tâc-üş-şerî’a Ömerin oğlu Mes’ûd, amcası olan Burhân-üş-şerî’a Mahmûdun 

dâmâdıdır. Tâc-üş-şerî’a, Buhârâda Hanefî fıkh âlimi idi. 673 [m. 1274] de, Moğol 

fitnesinde şehîd oldu. (Hidâye)yi şerh edip (Nihâye-tül-kifâye) adını vermişdir. 872. 

899 — TAHÂVÎ: Ebû Ca’fer Ahmed bin Muhammed, Hanefî fıkh âlimidir. 238 

de Mısrda tevellüd, 321 [m. 933] de orada vefât etdi. 264, 307, 444. 

900 — TÂHÂ-İ HAKKÂRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Seyyid Tâhâ, Abdülkâdir-i 

Geylânî hazretlerinin onbirinci torunudur. Ya’nî Peygamberimizin soyundan 

seyyid olup, kürdlükle bir ilgisi yokdur. Hâlid-i Bağdâdînin talebelerinin büyüklerindendir. 

Rûh bilgilerinin mütehassısıdır. Mevlânâ Hâlidin halîfesi olan seyyid 

Abdüllahın kardeşi molla Ahmedin oğludur. Seyyid Abdüllah, ma’kûl ve menkûl ilmlerde 

mâhir idi. 1229 da Bağdâda gelerek, tesavvufda da kemâle erdi. Seyyid Tâhâ, 

Nehri kasabasında ders vermeğe me’mûr edildi. 1269 [m. 1853] senesinde orada vefât 

etdi. Bütün hocaları gibi, islâmın güzel ahlâkını yaymış, siyâsete karışmamış, müslimânları 

hükûmete hizmet, kanûnlara itâat etmeğe ve herkese iyilik yapmağa teşvîk 

eylemişdir. Hâl tercemesi, Hakîkat Kitâbevinin İstanbulda neşr etdiği (The 

proof of prophethood) kitâbında ingilizce olarak yazılıdır. Oğlu, seyyid Ubeydüllah, 

Mekkede vefât etdi. Bunun dört oğlundan seyyid Abdülkâdir efendi İstanbulda a’yân 

[Senato] başkanı idi. 1344 [m. 1926] de Diyâr-ı Bekrde oğlu seyyid Muhammed ile 

birlikde şehîd oldu. Seyyid Muhammedin iki oğlundan seyyid Mûsâ, 1391 [m. 1971] 

de Şâh Rızâ Pehlevînin izni ve yardımı ile, Îrânın Rıdâiyye şehrinde Ehl-i sünnet bilgilerini 

ve tesavvuf ma’rifetlerini neşr etmekde idi. İkinci oğlu Ahmed Hıdır beğ Amerikada 

yüksek mühendislik tahsîli yapdı. Seyyid Ubeydüllah efendinin ikinci oğlu Muhammed 

Sıddîk efendi, Şemdinanda Katûne köyünde medfûndur. Bunun dört oğlu 

Râşid, Tâhâ, Şemseddîn ve Müslihüddîndir. Abdülkâdir efendinin ikinci oğlu Abdüllah 

efendi Rıdâiyyede neşr-i ilm ederken [m. 1969] da vefât etdi. Dize kasabasındadır. 

İki oğlundan Abdülkâdir efendi Rıdâiyyededir. Büyük oğlu Abdül’azîz efendi, 

1401 [m. 1981] de şî’î lideri Humeynî tarafından Îrândan çıkarıldı. Bağdâddadır. 

Seyyid Tâhânın babası Ahmed ve dedesi Seyyid Sâlih ve bunun babası Seyyid İbrâhîm, 

Nehridedirler. 922, 969, 1061, 1158, 1169, 1171. 

901 — TÂHİR-İ BEDAHŞÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Önce subay idi. Bir kal’a 

– 1181 –

almağa giderlerken, rü’yâda Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” buna, (Bu muhârebeden 

dönüşde askerlikden ayrıl, tesavvuf büyüklerinin sohbetinde bulun!) 

buyurdu. Seferden dönüşde, askerliği bırakdı. Delhîye geldi. Sorup, araşdırıp, 

İmâm-ı Rabbânî “kuddise sirruh” hazretlerinin sohbetine kavuşdu. Yalvardı. 

Cân ve gönülden hizmet etdi. Yüce İmâmın merhametine kavuşdu. Nasîbini aldı. 

Uyanık iken, tenhâda ve galabalıkda, hergün Resûlullahı “sallallahü aleyhi ve sellem” 

görürdü. Sâf ve temiz rûhlu idi. Ba’zı keşflerini ve hâllerini, öylece bildirir, 

İmâm hazretlerini güldürürdü. Yüksek ma’rifetleri işitirken, (Evet öyledir, evet 

doğrudur) buyurur, mubârek başını sallardı. Tâliblere ta’lîm için icâzet verilip, Cumbura 

gönderildi. 287. 

902 — TAHTÂVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed bin Muhammed bin İsmâ’îl, 

Kâhirede Hanefî müftîsi idi. 1231 [m. 1815] de vefât etdi. (Dürr-ül-muhtâr)a 

ve (Merâkıl-felâh)a hâşiyeleri basılmışdır. Dürr-ül-muhtâr hâşiyesini Ayntablı Abdürrahîm 

efendi, arabîden türkçeye terceme etmiş ve basılmışdır. 134, 135, 142, 143, 

181, 186, 200, 201, 238, 250, 262, 269, 278, 281, 283, 298, 316, 317, 318, 330, 344, 364, 

468, 628, 635, 638, 767, 869, 999, 1074. 

903 — TALHA “radıyallahü anh”: Talha bin Ubeydüllah bin Osmân bin Amr, 

ilk îmâna gelenlerden ve aşere-i mübeşşeredendir. Dedesi, Ebû Bekr-i Sıddîkın dedesinin 

kardeşidir. Bedr gazâsında, Şâm tarafında vazîfede idi. Diğer gazâlarda bulundu. 

Uhudda Resûlullahı korumak için çok yara aldı. Arkasında taşıyarak kayaya 

çıkardı. (Talha ile Zübeyr, Cennetde komşularımdır) hadîs-i şerîfi ile medh 

edildi. Çok zengin olup bütün malını Allah yolunda dağıtdı. Deve harbinde hazret-i 

Alîye karşı idi. Orada, ok ile şehîd oldu. Hazret-i Alî, buna çok üzüldü. Ağlıyarak, 

mubârek eli ile, yüzünden toprağı sildi. Nemâzını kendi kıldırdı. 510, 

621, 1014, 1135, 1198. 

904 — TÂLÛT: Benî-İsrâîlin ilk hükümdârı idi. İşmôîl “aleyhisselâm” ta’yîn buyurmuşdu. 

Filistinliler ve Amâlika ile harb edip, gâlib geldi. Askeri arasında bulunan 

Dâvüd “aleyhisselâm”, onsekiz yaşında idi. Filistin ordusundaki, cesûr ve çok 

kuvvetli olan Câlûtu öldürdü. İşmôîl “aleyhisselâm” Tâlût yerine Dâvüd aleyhisselâmı 

hükûmet reîsi yapdı. O sırada Tâlût, harbde öldü. Kırk sene hükûmet sürdü. 

Yerine Dâvüd “aleyhisselâm” melik oldu. 510. 

905 — TARSÛSÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Ahmed, Hanefî 

fıkh âlimlerindendir. 1117 [m. 1705] de vefât etdi. (Üsûl) ilminde (Mir’ât) kitâbına 

hâşiyesi meşhûrdur. 639. 

906 — TÂRUH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İbrâhîm aleyhisselâmın asl babası 

idi. Mü’min idi. (Mir’ât-i kâinât)da ve (Tefsîr-i teysîr)de ve molla Miskîn 

Mu’înin fârisî (Me’âric-ün-nübüvve) kitâbında ve tefsîrlerde, İbrâhîm aleyhisselâmın 

babası Târuhdur yazılıdır. Kâfir olan Âzer, İbrâhîm aleyhisselâmın öz babası 

değildi. Amcası idi. Târuh ölünce Âzer, İbrâhîm aleyhisselâmın annesini aldı. 

Böylece, üvey babası oldu. Târuh ile Âzer, iki kardeş idi. Âzerin (Tevrât)daki 

adı Târuh idi demek yanlışdır. 375, 389, 390, 391, 1079, 1118. 

907 — TAŞKÖPRÜ ZÂDE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed bin Mustafâ, 

Osmânlı âlimlerindendir. 901 [m. 1495] de Bursada tevellüd, 968 [m. 1561] de İstanbulda 

Âşıkpâşa mahallesinde vefât etdi. (Şakâ’ik-i Nu’mâniyye) târîh kitâbı ile 

(Miftâh-üs-se’âde) kitâbı meşhûrdur. Oğlu Kemâleddîn Muhammed, (Miftâh)ı 

türkçeye terceme ederek (Mevdû’ât-ül ulûm) ismini vermişdir. 22, 299, 442, 1127. 

908 — TAYYIBÎ: Şerefüddîn Hasen bin Muhammed 743 [m. 1342] de vefât etdi. 

(Mişkât) şerhi meşhûrdur. 

909 — TEFTÂZÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Yediyüzseksenbeşinci [785] 

sırada Sa’düddîn ismine bakınız! 

910 — TEMÎM-İ DÂRÎ “radıyallahü anh”: Ensâr-ı kirâmdandır. Nasrânî âlim- 

– 1182 –

lerinden idi. Hicretin dokuzuncu senesinde Filistinden Medîneye gelip, Resûlullahı 

görünce, hemen îmân etdi. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” Filistindeki 

Hebron, ya’nî Halîl-rahmân idâresini buna vermişdi. Şimdiki idârecileri bunun 

soyundandır. Şâmda vefât etdi. 440. 

911 — TERMAN: Amerikalı felsefeci ve fikr adamıdır. 1380 [m. 1960] senesinde 

hayâtda idi. 405. 

912 — TEZVEREN DEDE: Sultân Mahmûd türbesinden, Nûr-i Osmâniyye caddesine 

giden yolda, solda ufak bir türbededir. Fâtih sultân Muhammed zemânında 

idi. İstanbul halkı, hâcetlerinin hâsıl olması için, bu türbeye adak yapar idi. Bursada 

medfun olan seyyid Atâullah hazretlerine de Tezveren dede denilmekdedir. 334. 

913 — TİCÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebül’ Abbâs Ahmed ticânî, büyük 

tesavvuf âlimidir. Ahmed bin İdrîs hazretlerinin halîfesidir. Cezâirin cenûbunda 

(Ayn-ı mâdî) denilen yerde 1150 [m. 1737] de tevellüd ve Fasda 1230 [m. 1815] da 

vefât etdi. Halvetînin bir kolu olan (Ticânî) tarîkatinin reîsidir. (Cevheret-üt-hakâık 

fissalât-i alâ hayril-halâik) ve (Cevâhir-ül-me’ânî) ve (Kitâb-ür-remâh) ve (Fiddifâ’an 

turuk-ı ehl-il-hüdâ) ve (Câmi’u-kerâmât-il-Evliyâ) ve (Nasara-tüz-zâkirîn) 

kitâblarında ve (Gâyet-ül-emânî) kitâbında kendisi ve tarîkati uzun anlatılmakdadır. 

İlk ikisi birlikde 1344 [m. 1926] da Mısrda, diğerleri Beyrutda basılmışdır. 1088. 

914 — TİMOÇİN: Cengizin adıdır. 197. ci sırada Cengiz ismine bakınız! 1086. 

915 — TÎMÛR HÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Emîr Tîmûr Gürgân, 736 [m. 

1336] da Mâverâ-ün-nehrde, Semerkandla Belh arasında, Keş kasabasında tevellüd, 

807 [m. 1405] de vefât etdi. Semerkanddadır. Cengiz gibi Moğol soyundandır. 770 

[m. 1369] de Belhi alıp, hânlığını i’lân etdi. Çok harb etdi. Hep gâlib geldi. Çine ve 

Delhîye kadar bütün Asyayı, Irâk, Sûriye ve İzmire kadar Anadoluyu aldı. İkiyüzbin 

kişi ile Çine giderken vefât etdi. Âlimleri severdi. Çok medrese ve kütübhâneler 

yapdı. Kanûnlar çıkardı. Kendi târîhini kendi yazdı. Teftâzânî gibi büyük âlimleri 

meclisinde bulundurur, nasîhatlerini dinlerdi. Nasreddîn hoca ile sohbeti vâki’ 

değildir. Yıldırım ile harb etdiği için, Osmânlı târîhleri bunu haksız olarak kötülemekde, 

harb sâhasında ölenleri, zulm ve ortalığı kana boyamak şeklinde bildirmekdedir. 

Dört oğlundan ikisi kaldı. Biri Mîrân şâh olup, üç sene sonra, Kara-koyunlu 

askeri ile harb ederken öldürüldü. İkinci oğlu Mu’în-üddîn Şâhruh 779 [m. 1377] da 

Semerkandda tevellüd etdi. Babasının devletine hâkim oldu. 850 [m. 1445] de vefât 

etdi. Bunun oğlu Uluğ beğ 797 [m. 1395] de Semerkandda tevellüd etdi. Semerkand 

vâlîsi idi. İlme, fenne çok hizmet etdi. Babası ölünce, idâreyi ele aldı ise de, 853 

[m. 1448] de, oğlu Abdüllatîf tarafından öldürüldü. Bu da, altı ay sonra öldürüldü. 

Tîmûr hân, hurûfîliği kuran Fadlullah-ı Tebrîzîyi öldürterek ve yanındakileri dağıtarak, 

çoğalmalarını önleyerek, islâmiyyete büyük hizmet etmişdir. 500, 751, 752, 

1076, 1079, 1080, 1081, 1099, 1101, 1104, 1113, 1129, 1137, 1143. 

916 — TÎMÛRTÂŞÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: 872. ci sırada, Şemseddîn Tîmûrtâşî 

ve dokuzyüzseksenyedinci [987] sırada Zahîrüddîn Hârezmî ismlerine 

bakınız! Doğrusu Tümürtaş olup, Hârezm şehrinde bir kasabadır. 1178. 

917 — TİRMÜZÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Îsâ, hadîs âlimlerindendir. 

Buhârânın cenûbunda, Ceyhûn nehri kenârında Tirmüz kasabasında 

209 [m. 824] da tevellüd, 279 [m. 892] da Boğ şehrinde vefât etdi. (Sahîh-i Tirmizî) 

ve (Şemâil-i şerîfe) kitâbları çok kıymetlidir. (Şemâil) kitâbını Hüsâmeddîn-i Nakşibendî 

1248 [m. 1832] de türkceye çevirmiş, tekrâr tekrâr basılmışdır. (Sünen-i Tirmizî) 

adındaki sahîhinin, Hindistânda, Diyobend şehrindeki (Dâr-ül-ulûm) müderrislerinden 

Muhammed Enver şâh Keşmîrî tarafından arabî şerhı yapılmış, (Me’ârifüs-sünen) 

adı verilerek 1383 [m. 1963] senesinde, Muhammed Yûsüf Benûrî tarafından 

Pâkistânda basılmışdır. Altı cilddir. Enver şâh, burada İbni Teymiyyeyi 

mezheb imâmları derecesine çıkararak, onun sapık fikrlerine de yer vermiş, hattâ 

– 1183 –

irinci cildde, rûhun madde olduğunu söyliyerek, imâm-ı Gazâlînin madde değildir 

demesini felsefeye kaymakla ithâm etmişdir. Hâlbuki, çok övdüğü Şâh Veliyyullah-ı 

Dehlevî, (İzâle-tül-hafâ) kitâbının ikinci cildinde, Gazâlînin fıkh âlimi olduğunu, 

beşinci yüzyılın müceddidi olduğunu bildirmekde, onu çok övmekdedir. 

Yûsüf-i Benûrî, altıncı cildin yüzkırkdokuzuncu sahîfesinde, (İbni Teymiyyenin, kendi 

mezheb imâmı olan Ahmed bin Hanbelden ayrılarak, Dâvüd-i Zâhirî mezhebini 

tutduğunu) ve (İbni Teymiyye, birçok üsûl ve fürû’ mes’elesinde Ehl-i sünnet âlimlerinden 

ayrılmış, asrının âlimleri ve sonra gelenler, onu red etmişlerdir) diyerek, 

(Me’ârif-üs-sünen) kitâbının kıymet kazanmasını sağlamışdır. 194, 338, 386, 424, 620, 

640, 641, 993. 

918 — TOKÂDLI EMÎN EFENDİ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed 

Emîn efendi, İstanbulda bulunan meşâyıhın büyüklerindendir. Mekke-i mükerremede 

Ahmed Yekdest-i Cüryânîden 1114 [m. 1701] senesinde icâzet almakla şereflendi. 

Üç sene sonra İstanbula geldi. Ayvanserâydaki Emîr Buhârî tekkesinin 

şeyhi olan Kırîmî Ahmed efendi 1156 [m. 1743] da vefât edince, buna halef oldu 

ve 1158 [m. 1745] de vefât etdi. (Savâ’ık-ı Muhrika)yı türkceye terceme etdi. Unkapanına 

inen cadde ile Zeyrek yokuşunun kesişdiği tepe üzerinde Soğuk kuyu Pîrî 

pâşa medresesi kabristânında, âşıkları ziyâret edip feyz almakda, murâdlarına 

kavuşmakdadırlar. Talebesi Müstekîmzâde de orada medfûndur. Muhammed 

Emîn efendi kahve ve tütün içerdi. 419, 1190. 

919 — TOSUN PÂŞA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Mısr hâkimi Kavalalı Mehmed 

Alî pâşanın oğludur. Vehhâbîler Mekke ve Medîneyi ele geçirip yedi sene Ehl-i sünnet 

hâcılarını Mekkeye sokmadı. Tosun pâşa 1226 [m. 1811] de Mısrdan gönderildi 

ise de, muvaffak olamadı. Sonra Mısrda vefât etdi. 461, 1119. 

920 — TURHÂN SULTÂN “rahmetullahi teâlâ aleyhâ”: Sultân İbrâhîmin 

zevcesi ve dördüncü sultân Muhammedin vâlidesidir. Hadîce Turhân sultân, sâliha 

ve hayrı sever bir hânım idi. Eminönünde büyük Yeni câmi’in temelini Mâhpeyker 

Kösem sultân atmışdı. Turhân sultân temâmlatıp, 1074 [m. 1664] de ibâdete 

açıldı. Mekteb, medrese, imârethâne, kütübhâneler, çeşmeler yapdırdı. 1094 [m. 

1682] de vefât etdi. Yeni câmi’ yanındaki, Turhân sultân türbesindedir. Oğlu sultân 

dördüncü Muhammed ile torunları sultân ikinci Mustafâ ve üçüncü sultân Ahmed 

ve birinci sultân Mahmûd ve sultân üçüncü Osmân hân ve sultân beşinci Murâd 

ve sultân Mahmûdun vâlidesi Sâliha sultân ve diğer şâhzâdeler de buradadırlar. 

Üçüncü Mustafâ hânın vâlidesi Mihr-i şâh Emîne sultân ile birinci Abdülhamîd 

hânın vâlidesi Râbi’a sultân da buradadır. 1062, 1071, 1100, 1103, 1153. 

921 — TÜR-PÜŞTÎ: Fadlullah bin Hasen, hanefî fıkh âlimlerinden olduğu 

(Esmâ-ül-müellifîn)de yazılıdır. 661 [m. 1262] senesinde vefât etdi. Tesavvufda 

(Tuhfe-tüs-sâlikîn) kitâbı ve (Müyessir) adındaki (Mesâbîh) şerhı çok kıymetlidir. 

(El-mu’temed fil-mu’tekad) adındaki akâid risâlesini Hakîkat Kitâbevi 1990 da basdırmışdır. 

(Herkese Lâzım Olan Îmân) kitâbında, 53.cü sahîfeyi okuyunuz! 

922 — UBEYDÜLLAH-İ AHRÂR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ubeydüllah bin 

Mahmûd bin Şehâbüddîn, Sôfiyye-i aliyyenin büyüklerindendir. Müslimânların gözbebeğidir. 

Sekizyüzaltı [806] da Taşkendde tevellüd, 895 [m. 1490] de Semerkandda 

vefât etdi. Ya’kûb-i Çerhînin talebesi, Mevlânâ Hâce Muhammed Zâhid 

hazretlerinin üstâdı idi. Zâhirî ve bâtınî ilmlerin hazînesi idi. Dahâ çocuk iken kerâmetleri 

görülüyordu. Halâl kazanmak için, zirâ’at ile meşgûl olurdu. O kadar bereket 

oldu ki, binüçyüzden fazla çiftliği vardı. Herbirinde üçbin amele çalışırdı. Her 

sene sekizyüzbin batman zahîre uşr verirdi. (Tesavvuf bilgilerinin maksad ve netîcesi, 

kendini zorlamadan, uğraşmadan, her ân Allahü teâlâya teveccüh ve ikbâldir. 

Ya’nî, her ân, Allahü teâlâyı hâtırlamakdır) ve (Bir kimse, erbâb-ı cem’iyyet 

sohbetinde oturup, gönlünü Hak teâlâya verebilirse, ona zikr yapmağa ihtiyâc yokdur) 

buyururdu. (Râbıta edenler için, bedenin uzak olması, ma’nevî yakınlığa 

– 1184 –

mâni’ olmaz) derdi. (Çok açlık ve çok uykusuzluk dimâgı yorar. Hakîkatleri ve ince 

bilgileri anlamağı önler. Bunun için, riyâzet çekenlerin keşfleri hatâlı olur) ve 

(Zikr ve murâkaba, bir müslimâna hizmet yapılamadığı zemânda olur. Gönül kabûlüne 

sebeb olan hizmet, zikr ve murâkabadan önce gelir) buyururdu. 

Ubeydüllah-i Ahrârın talebelerinden biri, Abdüllah-i İlâhîdir. Simavlıdır. İlm 

edindikden sonra Semerkanda, Buhârâya giderek feyz aldı. İcâzetle şereflenip 

Ubeydüllah-i Ahrâra intisâbı bulunan Emîr Ahmed-i Buhârî ile İstanbula geldi. 

Yolda Molla Câmî ile sohbet eyledi. Zeyrek kilise câmi’inde va’z ve halkı irşâd etdi. 

Emîr Buhârîye icâzet verdi. Vardar Yenicesinde 896 [m. 1491] da vefât etdi. 

Ubeydüllah-i Ahrârın bir talebesi de Abdüllah-i Semerkandîdir. Önce, Ya’kûb-i 

Çerhîye intisâb etmiş ve Alâüddîn-i Attârın halîfelerinden olan Nizâmeddîn-i Hâmûşdan 

da feyz almışdır. Uluğ beğ medresesinde müderris idi. Yûsüf-i Nebhânî diyor 

ki, (Sokakda giderken, ansızın atını istedi. Eshâbı ile Semerkandın dışına çıkdı. 

Onlardan ayrılıp, çok zemân sonra yanlarına geldi. Türk sultânı Muhammed hân, 

kâfirlerle harb ediyordu. Onun yardımına gitdim. Gâlib geldi dedi.) Fâtih, İstanbulu 

bu sûretle aldı. Sekizyüzyetmişbeş 875 [m. 1470] de vefât etdi. Ubeydüllah-i 

Ahrârın bir talebesi de Haydar babadır. Kırk sene devâmlı Eyyûb câmi’inde i’tikâf 

etdi. Sultân Süleymân bu zâtın üstün hâllerini işitince, Eyyûb Nişâncası ile Halic 

arasında, Cezrî Kâsım pâşa câmi’ine inen yol üzerinde (Haydar baba mescidi)ni 

yapdırdı. Haydar baba, 957 [m. 1550] de vefât etdi. Mescide girerken soldadır. 

Muhammed Ma’sûm-i Fârûkînin oğlu Muhammed Ubeydüllah 1083 de, bunun 

oğlu Muhammed Pârisâ 1142 de vefât etdi. 93, 95, 112, 388, 751, 943, 957, 969, 1050, 

1057, 1079, 1095, 1137, 1141, 1148, 1173. 

923 — UBEYDÜLLAH BİN CAHŞ: Resûlullahın halası Ümeymenin oğludur. 

Önce îmâna geldi, Eshâbdan oldu. Zevcesi Ümm-i Habîbe ve kardeşi Abdüllah ile 

Habeşistâna hicret etdi. Orada, mal ve mevkı’ için, mürted oldu ve öldü. 380, 1186. 

924 — UBEYDÜLLAH BİN MES’ÛD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Yediyüzdoksanıncı 

[790] sırada Sadrüşşerî’a ismine bakınız! 1163. 

925 — UBEYDÜLLAH BİN UTBE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Abdüllah 

Ubeydüllah bin Mes’ûd bin Abdüllah bin Utbe, Tâbi’înin büyüklerinden ve Medînedeki 

yedi fıkh âlimlerindendir. Abdüllah ibni Mes’ûd “radıyallahü anh” hazretlerinin 

kardeşi olan Utbenin torunudur. 102 [m. 721] senesinde Medînede vefât etdi. 66. 

— Uhud Gazvesi: Hamza ismine bakınız! 

926 — UKÂŞE “radıyallahü anh”: Ebû Muhsin Esedîdir. Bedr gazâsında kılıncı 

kırıldı. Resûlullahın verdiği hurma dalı ile harb edip, çok kâfir katl etdi. Bütün 

gazâlarda bulundu. Çok yerinden yaralandı. Cennetle müjdelendi. Bir muhârebede 

Tuhayla bin Huveylid ismindeki bir papas tarafından sırtından hançerlenerek, 

kırkbeş yaşında şehîd edildi. Beyâz ve çok güzel idi. Kabri, Gâzîayntabda Nûrdağı 

kazâsı, Durmuşlar köyündedir. 677. 

927 — UKAYL “radıyallahü anh”: Ebû Tâlibin dört oğlundan ikincisidir. Bedr 

gazâsında esîr oldu. Hazret-i Abbâs kendisi ile bunun fidyelerini verip Mekkeye 

gitdiler. Hudeybiyyeden önce Medîneye gelip îmân etdi. Gazâlarda bulunup, iltifâta 

mazhar oldu. Neseb bilgisi çok idi. Kardeşi hazret-i Alîye karşı hazret-i 

Mu’âviye ile birlikde idi. 506, 1059, 1085, 1100. 

928 — URVE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Urve-tebniz-Zübeyr, Tâbi’înin büyüklerinden 

ve Medînedeki yedi büyük âlimden biridir. Zübeyr bin Avvâmın oğludur. 

Annesi, Esmâ bint-i Ebû Bekrdir. Yirmiikinci [22] senede tevellüd, 94 [m. 

712] senesinde Medîne yanında Fer’ ovasında vefât etdi. 66. 

929 — UTBE: Utbe bin Rebî’a bin Abd-i Şems bin Abd-i Menâf, Bedrde Kureyş 

ordusunun reîslerinden idi. Velîdin ve Ebû Huzeyfenin ve Hindin babası 

idi. Hind de, hazret-i Mu’âviyenin annesidir. Babası Rebî’a, Ümeyyenin kardeşi 


idi. Âyet-i kerîmeleri işitince, (Bu söz şi’r değil, sihr değil, kehânet değildir. Ey Kureyşliler! 

Beni dinlerseniz, bu adama dokunmayınız!) demişdi. Bedrde, kardeşi Şeybe 

ile birlikde, hazret-i Hamza tarafından öldürüldü. 353, 506, 1069, 1093, 1110, 

1179, 1188. 

930 — ÜMM-İ GÜLSÜM “radıyallahü anhâ”: Resûlullahın kızıdır. Ebû Lehebin 

ikinci oğlu Uteybeye nikâhlandı ise de, (Tebbet yedâ) sûresi gelince, dahâ düğünleri 

olmadan boşadı ve Resûlullaha üzücü sözler söyledi. Resûlullah “sallallahü 

aleyhi ve sellem” da, (Yâ Rabbî! Buna canavarlarından birini musallat et!) diye 

beddüâ eyledi. Şâm yolunda bir arslan bunu parçaladı. Rukayye öldükden 

sonra vahy gelerek, Ümm-i Gülsüm hazret-i Osmâna “radıyallahü anhüm” nikâhlandı. 

Hicretin dokuzunda [9] vefât etdi. Nemâzını Resûlullah kıldırıp, defn olunurken 

kabri yanında durup, mübârek gözlerinden yaş akardı. 

931 — ÜMM-İ HABÎBE “radıyallahü anhâ”: Ebû Süfyân bin Harb bin Ümeyyenin 

kızı idi. Hazret-i Mu’âviyenin kız kardeşi idi. Annesi Hind idi. Zevci Ubeydüllah 

bin Cahş ile birlikde müslimân olup, Habeşistâna hicret etdiler. Zevci, 

orada papaslara aldanıp mürted oldu ve öldü. Bu, yalnız, garîb, fakîr kaldı. Resûlullahın 

dîninden ayrılmam, dedi. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” onu sevindirmek 

için nikâh etmek istedi. Necâşîye, ya’nî Habeş sultânına hicretin yedinci 

[7] senesinde mektûb yazdı. Necâşî, bu emr-i nebevî üzerine, bunu Resûl-i ekreme 

nikâh etdi ve Medîneye gönderdi. Babası Ebû Süfyân, o zemân, henüz îmâna 

gelmemişdi. Mekke kâfirlerinin reîsi idi. 44 [m. 664] senesinde Medînede vefât 

etdi. 380, 1185. 

932 — ÜMM-İ HÂNÎ “radıyallahü anhâ”: Ebû Tâlibin kızı ve hazret-i Alînin 

“radıyallahü anh” kızkardeşidir. Hübeyre bin Amrin zevcesi idi. Öz adı Fâkite idi. 

Mekke-i mükerremenin feth edildiği gün, Hübeyre kaçdığı zemân, kendisi îmâna 

geldi. Resûlullah, bunun evinde gusl abdesti alıp, sekiz rek’at duhâ ya’nî kuşluk 

nemâzı kıldı ve su ile ekmek ıslatıp tuz ve sirke koyup yidi. (Ey Ümm-i Hânî! 

Sirke ne iyi yemekdir. Sirke bulunan ev fakîr olmaz!) buyurdu. 353, 354, 

1096. 

933 — ÜMM-İ MA’BED “radıyallahü anhâ”: Adı Âtike idi. Resûl “aleyhisselâm”, 

Hicretde bunun çadırına uğrayıp, za’îf koyunu sağınca, çok süt çıkmışdı. Bu 

mu’cizeyi zevcine söyledi. Sonra ikisi de, Medîneye gelip müslimân oldu. 738. 

934 — ÜMM-İ SELEME “radıyallahü anhâ”: Adı Hind idi. Zevci Ebû Seleme 

ile Habeşistâna ilk olarak hicret etdiler. Ebû Seleme, Resûlullahın halası Berrenin 

oğlu olup, Medînede, hicretin dördüncü [4] senesi Uhud gazâsında aldığı yaradan 

vefât etdi. Ümmü Seleme, Ebû Bekr ve Ömerin “radıyallahü anhümâ” nikâh taleblerini 

kabûl etmedi. Resûlullahın nikâhı ile şereflendi. 59 [m. 678] senesinde Medînede 

seksendört yaşında vefât etdi. Son vefât eden zevceleri bu idi. 629, 1107. 

935 — ÜMRİ-ÜL-KAYS: İslâmiyyetden önce yaşayan şâ’irlerdendir. Hîre hükümdârının 

oğludur. Ankarada, kralın Kayseriden gönderdiği zehrli gömleği giymekle 

vefât etdi. Kâ’beye asılan şi’ri edebî san’at bakımından çok kıymetlidir. Oğulları, 

zemân-ı se’âdete yetişmişdir. Şi’rleri Avrupa lisânlarına çevrilmiş, ilk olarak 

1294 [m. 1877] de Pârisde basılmışdır. 367. 

936 — ÜSÂME BİN ZEYD “radıyallahü anh”: Eshâb-ı kirâmın büyüklerindendir. 

Anası Ümm-i Eymen ve babası, Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” âzâdlılarındandır. 

Onsekiz yaşında iken, bir birliğe kumandan yapıldı. [54] veyâ 59 [m. 

678] senesinde Medînede vefât etdi. 376, 995, 1195, 1196. 

937 — ÜSTÜVÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Ahmed, Hanefî 

âlimlerindendir. Şâmda tevellüd ve 1072 [m. 1662] de orada vefât etdi. Ayasofya 

câmi’inde yıllarca va’z etdi. Fıkhda (Üstüvânî risâlesi) meşhûrdur. 207. 

938 — VAHÎDEDDÎN HÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sultân altıncı Muham- 

– 1186 –

med, İslâm halîfelerinin yüzbirincisi ve sonuncusudur. Osmânlı pâdişâhlarının otuzaltıncı 

ve sonuncusudur. Sultân Abdülmecîd hânın en küçük oğludur. 1277 [m. 

1861] de tevellüd, 1344 [m. 1926] de, İtalyada San Remoda vefât etdi. Şâmda, sultân 

Selîm câmi’i kabristânındadır. 4 Temmuz 1336 [m. 1918] da büyük kardeşi sultân 

Reşâdın öldüğü gün halîfe oldu. İngilizlerin türk ve islâm düşmanı olduğunu 

iyi biliyordu. İsmâ’îl Hâmî Danişmend, (Osmânlı Târîhi Kronolojisi) kitâbının dördüncü 

cildinde, Vahîdeddîn hân hakkında geniş bilgi vermekdedir. 735, 1059, 

1087, 1153, 1193. 

939 — VÂHİDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebül-Hasen Alî bin Ahmed, tefsîr 

âlimi idi. (Basît), (Vesît), (Vecîz) adında üç tefsîri meşhûrdur. 468 [m. 1075] de, 

Nîşâpûrda vefât etdi. 416, 629. 

940 — VAHŞÎ “radıyallahü anh”: Vahşî bin Harb Habeşî, hazret-i Hamzanın 

Bedr gazâsında öldürdüğü Tu’avme adındaki kâfirin kardeşinin oğlu Cübeyr bin 

Mut’imin kölesi idi. Uhud gazâsında, Cübeyr, buna, Hamzayı öldürürsen âzâd ol 

demişdi. Hind de babasının ve amcasının intikâmı için, Hamzayı öldürene çok altın 

va’d etmişdi. Bunlar için Vahşî, hazret-i Hamzayı, ok atarak ağır yaraladı ve kılıncı 

ile şehîd etdi. Ciğerlerini çıkarıp Hinde götürdü. Her ikisi de, dünyâ zîneti için, 

bu işi yapdı. Uhudda, Resûlullah, birkaç kâfire beddüâ etmişdi. Vahşîye niçin la’net 

etmiyorsun dediklerinde, (Mi’râc gecesi, Hamza ile Vahşîyi kolkola, birlikde 

Cennete girerlerken görmüşdüm) buyurdu. Mekkenin fethinden sonra, Vahşî, 

Tâiflilerle birlikde Medînede mescide gelip, îmân etdi. Afva kavuşdu. Fekat, Yemâme 

tarafına gitmesi emr olundu. Resûlullaha karşı çok mahcûb olup, başı 

önünde yaşadı. Bir dahâ Medîneye gelmedi. (Muhammediyye) kitâbında (Adı da 

Vahşî, kendi de vahşî) yazısı, müslimân olmadan önce Vahşî olduğunu bildiriyor. 

Îmân edince, tertemiz oldu. Bütün Evliyâdan yüksek oldu. Hicretin onbirinci 

[11] senesi Yemâmede mürtedler ile çok şiddetli harb oldu. Müseyleme ordusundan 

yirmibin, Hâlid ibni Velîd askerinden ikibin kişi öldü. Önce müslimânlar bozuldu. 

Sonra, Vahşî hazretleri kahramanca saldırıp, hazret-i Hamzayı şehîd etmiş 

olduğu kılınç ile Müseyleme-tül-kezzâbı öldürdü. Bunu gören müslimânlar hücûm 

edip, zafer elde edildi. Resûlullahın vaktîle, Vahşîyi Yemâme tarafına göndermesinin, 

büyük mu’cize olduğu böylece meydâna çıkdı. Yermük gazâsında da bulunup, 

rumlara karşı çok kahramânlıkları görüldü. Humsda yerleşdi. Hazret-i Osmân 

zemânında orada vefât etdi. Vahşînin îmân etdikden sonra, şerâb içdiğini ve bu yüzden 

had cezâsı verildiğini söyliyenler oluyor. Bu haberlere sahîh diyemeyiz. Sahîh 

desek bile, bu yüzden bir sahâbîye hattâ herhangi bir müslimâna dil uzatmak câiz 

olmaz. Her müslimânı ve Eshâb-ı kirâmın hepsini iyilikle yâd etmemiz emr olundu. 

Büyük âlim ve onüçüncü asrın müceddidlerinden mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî, 

(Âdâb-ı tarîka-i aliyye) kitâbında buyuruyor ki, (Ehl-ullaha i’tirâz eden kimsenin 

küfr üzere öleceğini gösteren hadîs-i şerîfler vardır. Velînin ma’sûm olması şart değildir. 

Eshâb-ı kirâm arasında had cezâsı verilen ve eli kesilen oldu. Hâlbuki, Sahâbenin 

en aşağı derecede olanı da Velî idi. Hepsi, Sahâbî olmıyan Velîlerin hepsinden 

dahâ yüksek idiler. Velîlerin hepsi, günâha devâm etmekden mahfûzdurlar. 

Hepsi tevbe ve istigfâr eder. Belki, ba’zan günâh işlediği için pişmânlıkları, ağlamaları, 

Allahü teâlâya yalvarmaları dahâ çok olur. Dereceleri artar. Bu sebeble, 

(Hikem-i Atâiyye)de, (Zillet ve inkisâra sebeb olan günâh, izzet-i nefse ve kibre 

sebeb olan tâ’atden dahâ hayrlıdır) denilmişdir. Amelleri ve sıfatları müsâvî olan 

iki Velîden, tevbesi dahâ çok olanın, ma’sûm olandan dahâ üstün olduğu bildirildi.) 

(Buhârî)de diyor ki, (Eshâb-ı kirâmdan Abdüllah adında birine, şerâb içdiği 

için had cezâsı verildi. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, buna la’net edildiğini 

işitince, (Ona la’net etmeyiniz! Çünki O, Allahı ve Resûlünü sevmekdedir) 

buyurdu.) (Merec-ül-bahreyn)de, Ahmed Zerrûkdan alarak diyor ki, (Ma’sûm olmak, 

kusûrsuz olmak, Peygamberlere mahsûsdur. Velînin ma’sûm olması şart de- 

– 1187 –

ğildir. İsrâr ve devâm olmadan, büyük günâh işlemek, vilâyeti bozmaz. Velî, günâhından 

vazgeçer ve tevbe eder. Günâh işlemek, insanı helâk etmez. Günâha devâm 

etmek, tevbeyi terk etmek, helâk eder. Âdem aleyhisselâmın zellesi ile, İblîsin 

ısyânı, bundan dolayı farklı oldular.) Eshâb-ı kirâmın hepsini sevmekle ve hepsine 

saygılı olmakla emr olunduk. Sevilmeleri az veyâ çok olabilir. Fekat, hiçbirine 

dil uzatmamız, kötü bilmemiz câiz değildir. Kendi kusûrlarımıza bakmamız, hiçbir 

müslimânı gıybet etmememiz lâzımdır. 1106, 1152. 

941 — VÂNÎ MUHAMMED EFENDİ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Kendisi 

Vanlıdır. Fâzıl Ahmed pâşa 1072 [m. 1661] senesinde Vandan getirmişdir. Serâyda 

sultân dördüncü Muhammed hâna, va’z ederdi. İkinci Mustafâ hânın hocası oldu. 

Binyetmişaltı 1076 [m. 1665] da Mevlevîlerin simâ’larını ve Halvetîlerin rakslarını 

yasak etdirdi. Babaeskideki Hurûfî tekkesini yıkdırdı. Binseksenbir 1081 

[m. 1670] de, şerâb satılmasını yasak etdirdi. Yeni câmi’de ilk Cum’a va’zı yapan 

budur. 1094 [m. 1682] de, sadr-ı a’zam Merzifonlu kara Mustafâ pâşa Viyanada 

haçlı orduları karşısında bozguna uğradığında, Vânî Muhammed efendi ordu 

şeyhi idi. Bunun için, Bursada Kestel köyüne sürüldü. Kestelde büyük câmi’ ve 

mekteb yapdırdı. 1096 [m. 1684] da orada vefât etdi. Boğaziçinde Vaniköy câmi’ini 

de yapdırmışdır. 

942 — VÂSIL BİN ATÂ: Mu’tezile fırkasının kurucusudur. 80 [m. 699] de 

Medînede tevellüd, 131 [m. 748] de vefât etdi. Hasen-i Basrî hazretlerinin talebesi 

idi. Bunu dersinden kovdu. 

943 — VÂSİLE BİN ESKA’ “radıyallahü anh”: Eshâb-ı kirâmdan idi. Tebük 

gazâsından önce îmâna geldi. Bu gazâda bulundu. 841. 

944 — VEHBÎ: Muhammed Vehbî bin Hüseyn Çelik, [1280] hicrî yılında, Konyanın 

Hâdim kazâsında tevellüd, 1362 [m. 1943] de Konyada vefât etdi. Siyâsî hayâta 

atıldı. Şer’ıyye vekîli iken, hilâfetin ilgâsı için fetvâ vermişdir. 45. 

945 — VEHBÎ EFENDİ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Altıyüzaltmışbeşinci [665] 

sırada Muhammed Mer’aşî ismine bakınız! 

946 — VEHEB BİN VERD MEKKÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: 153 [m. 770] 

senesinde vefât etdi. 608, 688. 

947 — VELÎD BİN MUGÎRE: Kureyş kâfirlerinin ileri gelenlerindendir. Ebû Cehlin 

amcasıdır. Babasına Mugayre de denir. Birgün Resûlullahın yanına gelip, bana 

bir mikdâr Kur’ân oku dinleyeyim dedi. Dinledi. Çok tatlı, latîf, derin ve çok fâideli, 

bunu insan söyliyemez, dedi. Kâfirlerin yanına gidip, içinizde, şi’ri benden iyi bilen 

yokdur. Muhammedin okuduğu kelâm, insan ve cin şi’rlerine benzemiyor. O kâhin 

değildir. Sözleri kâhin sözüne benzemiyor. Deli dersek kimse inanmaz. Onda cünûn 

alâmeti yokdur. Şâ’ir de değildir. Sihirbâz da diyemeyiz. Sihre benziyen bir işi 

yok. Okuyup, üflemiyor, düğüm bağlamıyor, dedi. Öyle ise, ne diyelim, dediler. Velîd, 

ne demeli bilmem. Fekat, şu sözlerimizin hiçbiri yakışmıyor. Hangisini söylesek 

inanılmaz dedi. Diyecek birşey bulamadılar. Çünki, Peygamberdir demekden başka 

birşey yakışdıramadılar. Hicretin birinci [1] senesinde Mekkede öldü. 

948 — VELÎD BİN UTBE: Kureyş kâfirlerinden Utbenin oğludur. Babası gibi, 

İslâm düşmanı idi. Kardeşi Ebû Huzeyfe ise, hâlis müslimân olup, bütün gazâlarda 

bulundu. Velîd, Bedrde babası ve amcası ile, meydâna yürüdü. Hazret-i Alî 

çıkıp, Velîdi bir hamlede katl eyledi. 506, 1093, 1185. 

949 — VELİYYÜDDÎN TEBRÎZÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Altıyüzotuzyedinci 

[637] sırada Muhammed bin Abdüllah ismine bakınız! 

950 — VELİYYULLAH DEHLEVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sekizyüzaltmışdördüncü 

[864] sırada Şâh Veliyyullah ismine bakınız! 

951 — VELVÂLİCÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Kâdî Zahîrüddîn Abdürreşîd 

– 1188 –

467 de Bedahşânın Velvâlc kasabasında tevellüd ve 540 [m. 1146] da vefât etmişdir. 

Semerkandda kâdî idi. Fıkhda (Emâlî) kasîdesi ve fetvâları vardır. 

952 — VEYSEL KARÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Üveys bin Âmir Karnî 

de denir. Tâbi’înin büyüklerinden olduğu hadîs-i şerîfde bildirilmişdir. Yemenlidir. 

Resûlullah sağ iken, görmediği hâlde müslimân oldu. Fekat, Sahâbî olamadı. 

Hazret-i Ömer zemânında Medîneye geldi. Çok hurmet gördü. Basrada yaşadı. Sıffîn 

muhârebesinde hazret-i Alînin yanında bulundu ve 37 [m. 657] de şehîd oldu. 

Anadoluya hiç gelmemişdir. Veysel Karânîye hediyye edilen hırka-i se’âdet, Van 

civârında İrisân beğlerine kadar gelmiş ve bunlardan Şükrüllah efendi, 1027 [m. 

1618] senesinde, halîfe-i müslimîn ikinci Osmân hâna getirip hediyye etmişdir. Abdülmecîd 

hân, bu hırka-i se’âdet için, Fâtih civârında (Hırka-i şerîf) câmi’ini yapdırmışdır. 

Her sene Ramezân-ı şerîfde camekân içinde olarak Şükrüllah efendinin 

torunları tarafından halka ziyâret etdirilmekdedir. İstanbuldaki bütün câmi’ler hakkında, 

geniş bilgi veren (Hadîkatül-cevâmi’) kitâbında (Akseki mescidi)ni anlatırken 

diyor ki, (Bu mescidi Kemâleddîn efendi yapmışdır. Fâtih sultân Muhammed 

hân ile gelenlerdendir. Mescidin karşısında, Çorlulu Alî pâşanın yapdırdığı 

binâda (Hırka-i şerîf) ziyâret edilmekdedir. Binânın yanına bir imâret ve çeşme 

de yapmışdır. Sultân Mahmûd-i Adlî, binikiyüzkırkaltı [1246] da, bu binâyı yeniden 

yapdı.) Bu kitâb 1193 [m. 1779] de te’lîf ve 1253 de tevsî’ ve 1281 [m. 1864] de 

tab’ edilmişdir. Rûhların terbiye etdiği kimseye (Üveysî) denir. 677, 678, 909, 

923, 1110. 

953 — VOLTER: Fransız şâ’irdir. 1105 [m. 1694] de tevellüd etdi. 1192 [m. 1778] 

de öldü. İslâm düşmanı idi. Resûlullahın hazret-i Zeynebi nikâh etmesini, tiyatro 

olarak yazmış, âdî, alçak iftirâlar etmişdir. Bu yüzden, düşmanı olan papadan 

tebrîk mektûbu almışdır. İkinci Abdülhamîd hân, bu tiyatronun Avrupada oynatılmasına, 

çok şiddet göstererek mâni’ olmuşdur. 381, 1197. 

954 — WEGENER: Meteoroloji âlimi ve kutub kâşifidir. 1297 [m. 1880] de tevellüd, 

1348 [m. 1930] de vefât etdi. Grönland seyâhatinde, buzlar arasında öldü. 

Kayaların kayması teorisini kurdu. 83. 

955 — WESTENFELD: Alman müsteşriklerindendir. İbni İshakın (Sîret-i Resûlillah) 

kitâbını basdırmışdır. 374, 1115. 

956 — WILLIAM CEYMS: Amerikalı felsefecidir. 1258 [m. 1842] de tevellüd 

etdi. 1328 [m. 1910] de öldü. (Pragmatizm)in kurucusudur. (Dînî tecribeler) ve başka 

kitâblarında, îmânlı olmağı övmüşdür. 27. 

957 — WILLIAM STERN: Alman psikolog ve pedagoglarındandır. 1287 [m. 

1871] de tevellüd etdi. Zekâyı ta’rîf ederken, zekâ, düşünceyi hayâtın yeni şartlarına 

uydurmakdır, demişdir. 405. 

958 — YÂFES: Nûh aleyhisselâmın üç oğlundan biridir. Çin, rus, slav ve türkler, 

bunun soyundandır. Yâfes beşyüz yaşında suda boğuldu. Binlerle torunu, 

Asyaya ve o zemân mevcûd olan kara yolları ile, okyânus adalarına yayıldılar. Nûh 

aleyhisselâmın ve Yâfesin dînini ve nasîhatlerini unutarak, yıldızlara, güneşe, 

heykellere tapınmağa başladılar. 62, 377, 431, 483, 1123, 1157. 

959 — YÂFİ’Î “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Afîf-üddîn Abdüllah bin Es’ad Yâfi’î, 

Şâfi’î mezhebi âlimlerindendir. 698 [m. 1298] senesinde Yemende tevellüd etdi. 

Mekkede yerleşdi. Kutb-i Mekke denir. 768 [m. 1367] de Mekkede vefât etdi. 

(Ravd-ur-rıyâhîn), (Neşr-ül-mehâsin-il-gâliyye) ve (Menâkıb-i Abdülkâdir) kitâbları 

meşhûrdur. (Neşr-ül-Mehâsin)de (Makâmât-i aşere)yi anlatmakdadır. Bu kitâbı, 

(Câmi’ul Kerâmât) kenârında basılmışdır. 419, 458. 

960 — YAHYÂ “aleyhisselâm”: Zekeriyyâ aleyhisselâmın oğludur. Annesi 

Elisâ, İmrânın kızı idi. Hıristiyanlar Elizabeth diyor. Hazret-i Meryemin teyzesi 

oğlu idi. Dâvüd “aleyhisselâm” soyundandır. (Tevrât)da yazılı olan Îsâ aleyhisse- 

– 1189 –

lâmın geleceğini haber verdi. Îsâ “aleyhisselâm” göke çıkarıldıkdan sonra, (İncîl)e 

uyduğu için, zâlim yehûdî hükümdârı büyük Herodun torunu, birinci Herod tarafından 

şehîd edildi. Mubârek bedeninin parçaları başka şehrlerdedir. İbni Âbidîn, 

önsözünde diyor ki, (Mubârek başı, Şâmda Ümeyye câmi’indedir.) 482, 507, 1194. 

961 — YAHYÂ BİN MU’ÂZ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Zekeriyyâ Sôfiyyedendir. 

Rey şehrinde tevellüd etdiği için Râzî denir. 258 [m. 872] senesinde 

Nîşâpûrda vefât etdi. 419, 607, 610. 

962 — YAHYÂ BİN MUHAMMED “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Kâdî İbn-ül- 

Hâşim-il-Bağdâdî [228] de tevellüd, 318 [m. 930] de vefât etdi. Fıkh ve hadîs âlimidir. 

(Kitâb-ül-kırâet) ve fıkhda (Sünen) ve hadîsde (Müsned) kitâbları vardır. 

963 — YAHYÂ EFENDİ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Beşiktaş ile Ortaköy arasındaki 

câmi’i şerîfi yapdı. Amasyalıdır. Dokuzyüz [900] de Trabzonda tevellüd, 

977 [m. 1569] de vefât etdi. Kabri üzerine ikinci Selîm hân tarafından türbe yapıldı. 

Tıb, matematik ve fizik bilgisi çok idi. Trabzonda vâlî olan sultân Süleymân ile 

süt kardeşi idi. Sultân Süleymân halîfe olunca, İstanbulda meşhûr olan yere yerleşdirdi. 

Babası Şâmlı Ömer efendi Trabzonda kâdî iken tevellüd etdi. Şi’r ve dîvânı 

vardır. Üveysîdir. Türbesinde dört erkek, dört kadın dahâ vardır. Yanındaki 

üç türbenin herbirinde birer Alî pâşa yatmakdadır. Yanında bir de niyyet kuyusu 

vardır.Bir niyyet kuyusu da, Eyyûbde Kaşgarî dergâhı yokuşunda 16 numaralı 

evin bağçesindedir. 

Fetvâ sâhibi Minkârî-zâde Yahyâ efendi başkadır. Kırkikinci şeyh-ul-islâm idi. 

1088 [m. 1677] de vefât etdi. Üsküdârda medresesi yanındadır. 250, 339, 631. 

964 — YA’KÛB “aleyhisselâm”: İshak aleyhisselâmın oğlu, Yûsüf aleyhisselâmın 

babasıdır. Adı İsrâîl idi. Oniki oğlunun torunlarına (Benî-İsrâîl), ya’nî İsrâîl 

oğulları denir. Sonradan yehûdî denildi. Şâmdadır. İshak aleyhisselâmın ikinci 

oğlu İys idi. Bunun oğlu Rûm sarışın olduğu için bunun soyundan olanlara (Rûm) 

veyâ (Benî-Asfer) denildi. 356, 389, 390, 391, 482, 1006, 1122, 1151. 

965 — YA’KÛB BİN SEYYİD ALÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Edirnede kâdî 

idi. Sonra Bursada müderris iken 931 [m. 1525] senesinde vefât etdi. (Gülistân) 

şerhı ve (Mefâtîh-ul-cinân) ismindeki (Şir’a-tül-islâm) şerhı meşhûrdur. Bu şerh 

1288 [m. 1871]de İstanbulda basılmış ve Hakîkat Kitâbevi tarafından 1413 [m. 1992] 

de İstanbulda ofset baskısı yapılmışdır. 392, 596, 1036, 1142. 

966 — YA’KÛB-İ ÇERHÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Alâüddîn-i Attâr hazretlerinin 

talebelerinin büyüklerindendir. Derin âlim, veliy-yi kâmil idi. Gaznede 

Çerh köyünde tevellüd ve 851 [m. 1447] de Hülfetûda vefât eyledi. Hirâtda ve Mısrda 

tahsîl edip, Buhârâda Behâeddîn-i Buhârî hazretlerinin sohbeti ve teveccühleri 

ile şereflendi. Tebâreke ve Amme cüz’lerinin tefsîri ve fârisî (Risâle-i ünsiyye) 

kitâbı Hindistânda basılmışdır. 957, 969, 1148, 1174, 1184, 1185. 

967 — YEHÛDÂ: Îsâ aleyhisselâma îmân eden oniki havârîden biridir. Bunun 

mürted olup, Îsâ aleyhisselâmı otuz dirhem gümüş karşılığında yehûdîlere haber 

verdiği söylenmekdedir. Yudas İsharyot da denilmekdedir. Üçyüzdoksandokuzuncu 

[399] sırada (Havârîler) ismine bakınız! 1108, 1109. 

968 — YEKDEST “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed Yekdest Cüryânî, Buhârânın 

Cüryân kasabasında tevellüd etdi. 1069 [m. 1658] da ticâret için Hindistâna 

giderken Cüryândaki tâ’ûnda çoluk çocuğunun öldüklerini işitdi. Yolda eşkıyâlar 

basıp mallarını aldılar ve sol kolunu kesdiler. Çok üzüntülü Serhend şehrine geldi. 

1069 [m. 1658] senesinde Muhammed Ma’sûm-i Fârûkînin hizmeti ile şereflendi. 

Onbir sene kahvesini pişirdi. Sonra hilâfet verilip Mekke-i mükerremede irşâda 

emr olundu. Otuzdokuz sene bu vazîfeyi yapdıkdan sonra 1119 [m. 1707] da Mekkede 

vefât etdi. Şeyh Ahmed Yekdest hazretlerinin çok talebesi vardır. Bunlardan 

biri, Muhammed Emîn Tokâdî hazretleridir. Bir talebesi de, Eğrikapı dâhilinde Emîr 

– 1190 –

Buhârî mescidi tekkesindeki tatâr Ahmed efendidir. 1156 [m. 1743] da vefât etmişdir. 

Bu mescid, İvez pâşa câmi’inden Ayvanserâya inerken sağda sed üzerinde olup, 

1384 [m. 1964] de kasden yakılmış, dört dıvârı ve mihrâbı dışındaki tatâr Ahmed 

efendinin ve başka birkaç taş kabr kalmışdır. Ahmed Yekdestin bir talebesi de, seyyid 

Abdülhakîm efendi hazretlerinin ikâmet etdiği, İdrîs köşkü civârındaki evi, Kaşgarî 

tekkesini ve câmi’i yapdıran, hâcı Murtezâ efendi olup, hesâb uzmanı idi. 1160 

[m. 1747] da vefât etmişdir. Bu tekkenin bağçesinde medfûndur. Bunları 1158 

[m. 1745] de yapdırmışdır. Tekkenin ilk şeyhi olan Abdüllah-i Kaşgârî, ondört sene 

sonra 1174 [m. 1760] de vefât etmişdir. Birinci sultân Mahmûd zemânındaki altmışüçüncü 

şeyh-ul-islâm seyyid Mustafâ efendi de, 1112 [m. 1699] de Ahmed 

Yekdest hazretlerine intisâb etmişdir. 1090 [m. 1678] da tevellüd ve 1158 [m. 

1745] de vefât edip Üsküdârda medfûndur. 1157 [m. 1744] de, Eyyûb Nişâncasında 

şeyh-ul-islâm tekkesini ve mescidini yapdırdı. Bu mescid kapısında ve ayrıca Sarâchânede 

birer çeşmesi vardır. Ahmed Yekdestin bir halîfesi de dördüncü Muhammed 

hânın baş çuhâdârı Kahramân ağadır. 1147 [m. 1734] de vefât eden târîhci Muhammed 

Râşid efendi, bunun halîfesi Emîr ağaya mensûbdur. İki cild târîh kitâbı 

çok kıymetlidir. Kahramân ağanın bir halîfesi de, Enderûnlu Sührâb efendi olup, 

sonra Abdülganî Nablüsîden de feyz almışdır. Üsküdârda Azîz Mahmûd-i Hüdâî 

tekkesindeki mürşidlerden Mudanyalı zâde Muhammed Revşen efendi, Sührâb 

efendiden feyz almışdır. Ahmed Yekdestin halîfelerinden biri, kâdî Zıyâüddîn efendi, 

biri de rûznâmeci başı Muhammed Kumul beğdir. 1132 [m. 1719] de vefât etmişdir. 

Fındıklıda sâhilde molla Çelebî câmi’i yanında, 1121 [m. 1708] de vefât eden 

şeyh-ul-islâm Muhammed Sâdık efendinin kabri yanındadır. Sâdık efendi, kırksekizinci 

şeyh-ul-islâm olup, ikinci Ahmed hân zemânında, 1105 [m. 1691] de şeyhul-islâm 

olmuş, dokuz ay sonra, ikinci Mustafâ hân tarafından azl edilmişdir. 

Üçüncü Ahmed hân zemânında tekrâr şeyh-ul-islâm yapılmış, ihtiyâr olduğundan 

bir sene sonra azl edilmişdir. Bu câmi’i yapdıran Molla Muhammed Çelebî, İstanbul 

kâdîsı [hâkimi] idi. 998 [m. 1590] de vefât etdi. Eyyûbde Defterdâr caddesi ile 

Kızılmescidden gelen yolun kesişdiği yerde büyük türbededir. Ahmed-i Yekdestin 

bir talebesi de, 1117 [m. 1704] de vefât edip, Karaca Ahmed kabristânında defn 

edilen Muhammed Semerkandîdir. Bir talebesi de, Dâr-üs-se’âde ağası [ya’nî İstanbul 

vâlîsi] Beşîr ağadır. Bu isme bakınız! 1073, 1082, 1162, 1184. 

969 — YESEVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed bin Muhammed Yesevî, Yûsüf-i 

Hemedânînin üçüncü halîfesidir. Türkistânda Yesi kasabasında tevellüd, 590 

[m. 1194] da orada vefât etdi. Hâce Atâ-i Yesevî denir. Nevâyî dilinde (Atâ), baba 

demek ise de türkler meşâyıh ulularına (Atâ) derler. Buhârâda irşâd edip, sonra Türkistâna 

gitdi. Vedâ’ ederken, hâce Abdülhâlık-ı Goncdüvânîye tâbi’ olmaları için 

talebesine vasıyyet etdi. Türkistân meşâyıhının birincisidir. 503, 1103, 1193. 

970 — YEZÎD: Emevî halîfelerinin ikincisidir. Hazret-i Mu’âviyenin oğludur. 

Yirmialtıncı [26] yılda Şâmda tevellüd etdi. [64] de vefât etdi. [60] senesinde halîfe 

oldu. 61 [m. 681] senesinin Muharrem ayında Kerbelâ fâci’ası oldu. Yezîd buna 

üzüldü. (Allah ibni Mercâneye la’net eylesin! Hüseynin istediklerini kabûl 

etmeyip de, onu katl etdirdi. Böylece, beni kötü tanıtdı) dedi. İbni Mercâne, 

Ubeydüllah bin Ziyâdın adıdır. Yezîd, müslimân idi. Nemâz kılardı. İslâmiyyete 

düşmân değildi. Yüzüğünün taşı üzerinde (Rabbünallah) yazılı idi. 490, 1066, 

1092, 1139. 

971 — YEZÎD BİN AMR HÜBEYRE: Emevîlerin son halîfesi olan Mervân bin 

Muhammed zemânında Irâk ve Horâsân vâlîsi idi. Ebâ Müslim ile çok harb etdi. 

İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfeyi habs etdi. Başına kamçı vurdurdu. 132 [m. 750] senesinde 

Ca’fer Mensûr tarafından öldürüldü. 441, 443. 

972 — YUHANNÂ: Îsâ aleyhisselâma îmân eden oniki havârîden biridir. İbrânî 

dilinde Yahyâ demekdir. Rumcada Yohannes, yâhud Yani, ermenilerde Ohan- 

– 1191 –

nes, ingilizlerde Con, fransızcada Jan denir. Dört İncîl yazanlardan biridir. Îsâ aleyhisselâmın 

teyzesinin oğlu idi. Üçyüzdoksandokuzuncu [399] sırada, (Havârîler) 

ismine bakınız! 372, 1109. 

973 — YÛNÜS “aleyhisselâm”: Yûnüs bin Metâ, Mûsul yanındaki Nineve 

ehâlîsine Peygamber idi. Dinlemediler. Heykellere tapmakdan vazgeçmediler. Yûnüs 

“aleyhisselâm” üzüldü. Dicle kenârına geldi. Gemiye bindi. Hâlbuki, Allahü 

teâlâ, böyle emr vermemişdi. Gemi yürümedi. Kur’a çekdiler. Buna isâbet etdi. Suçlu 

benim buyurdu. Denize atdılar. Balık yutdu. Tevbe etdi. Balık, bunu bir kenâra 

çıkardı. Ölüm hâlinde idi. Tekrâr kuvvet buldu. Tekrâr Nineveye gitmesi emr 

olundu. Yûnüs “aleyhisselâm” gelmeden önce, hava kararmış, her yeri kara duman 

kaplamışdı. Kavmi korkup, tevbe etmiş, tevbeleri kabûl olup, azâb geri alınmışdı. 

Gelince sözlerini dinlediler. Yıllar geçdi. Şarkda Midyalılar Bâbilde Keldânîler 

meydâna geldi. 353, 356, 427, 482, 993. 

974 — YÛNÜS BİN ABÎD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Takvâ ehli idi. Bezzâz 

idi. Ya’nî kumaş tüccârı idi. 841. 

975 — YÛNÜS EMRE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Tesavvuf ehli ve halk şâ’iridir. 

Boluludur. Porsuk çayının Sakaryaya karışdığı mahalde türbesi vardır. Tapdık 

Emreden feyz aldı. 843 [m. 1439] de vefât etdi. İlâhîleri zevkle okunmakdadır. 

976 — YÛNÜS ŞEMMÂS: Roma İmperatörlerinden ikinci Klaudius zemânında 

[m. 268-270] Antakya patrîki idi. Allahü teâlânın bir olduğunu, Îsâ aleyhisselâmın 

Onun kulu ve Peygamberi olduğunu i’lân etdi. Çok kimseleri doğru yola getirdi. 

(Kâmûs)da Şemmâs kelimesinde diyor ki, (Hıristiyanlıkda, Patrîk, müctehid, 

mezheb sâhibidir. Papa, halîfedir. Matrân, Kâdî, hâkimdir. Üskuf, müftîdir. Kıssîs, 

hâfız, okuyucudur. Câsilîk, imâmdır. Şemmâs, müezzindir.) 

977 — YÛSÜF “aleyhisselâm”: Yâ’kûb “aleyhisselâm” oniki oğlundan en çok 

Yûsüfü severdi. Kardeşleri, onu kıra götürüp kuyuya atdı. Onu kurt yidi dediler. 

Fekat Allahü teâlâ Onu korudu. Hem Peygamber yapdı, hem de Mısra hükümdâr 

yapdı. Dahâ çok bilgi için, (Eshâb-ı Kirâm) kitâbına bakınız! 356, 482, 522, 787, 

1006, 1151, 1190. 

978 — YÛSÜF BİN AHMED SİCSTÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: (Münyetül-müftî) 

ve (Gunye-tül-fükahâ) kitâblarını yazmışdır. Altıyüzotuzsekiz 638 [m. 

1240] senesinden sonra Sivâsda vefât etmişdir. 

979 — YÛSÜF BİN CÜNEYD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ehî Çelebî denir. 

İkinci Bâyezîd hân devri âlimlerindendir. Tokatlıdır. Bursada, Edirnede ve İstanbulda 

müderrislik yapdı. Vikâyenin (Sadr-üş-şerî’a-şerhı)ne hâşiye yaparak (Zahîret-ül-Ukbâ) 

ismini vermişdir. Bu hâşiyesi ve (Hediyyet-ül-mehdiyyîn) adındaki 

(Elfâz-ı küfr) kitâbı ve (Beydâvî hâşiyesi) meşhûrdur. (Hediyyet-ül-mehdiyyîn) 

kitâbı da arabî olup, Hakîkat Kitâbevi tarafından 1394 [m. 1973] de İstanbulda basdırılmışdır. 

Akserây ile Topkapı arasında (Ehî zâde) câmi’ini yapdı. 905 [m. 1499] 

de vefât etdi. Câmi’i yanındadır. Kızının torunu Ehî-zâde Abdülhalîm bin Muhammedin 

(Riyâdüssâdâd fî-isbât-il-kerâmât lil-Evliyâ-i hâlel-hayât ve ba’del-memât) 

kitâbı ve Molla Câmînin fârisî (Şevâhid-ün-nübüvve) kitâbının tercemesi meşhûrdur. 

85, 90, 454, 467, 1084, 1097, 1164. 

980 — YÛSÜF BİN ÖMER “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hanefî fıkh âlimlerindendir. 

832 [m. 1429] de vefât etdi. (Kudûrî muhtasarı)nı şerh edenlerdendir. Bu 

şerhıne (Câmi’ul-mudmerât) veyâ kısaca (Mudmerât) denir. Yûsüf bin Ömer Sakafî 

başka olup, Emevîlerin Irâk vâlîsi idi. 

981 — YÛSÜF DECVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Decve, Mısrda Dimyât 

yakınındadır. Fıkh âlimidir. İbni Teymiyyeyi ve Muhammed Abdühü red etmekdedir. 

Tütün içmek harâm değildir derdi. 1365 [m. 1945] de vefât etdi. 366, 461, 639. 

– 1192 –

982 — YÛSÜF-İ HEMEDÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Ya’kûb Yûsüf bin 

Eyyûb Hemedânî, Ehl-i sünnet âlimlerinden ve Evliyânın büyüklerindendir. Büyük 

âlimlerdendir. (Umdet-ül-makâmât)da diyor ki, (Piyâde olarak otuzyedi hac yapdı. 

Kur’ân-ı kerîmi binlerce hatm eyledi. Gece nemâzlarında, her rek’atde, bir cüz’ 

okurdu. Tefsîr, hadîs, kelâm ve fıkhdan yediyüz cüz’ ezberinde idi. İkiyüzonüç 

mürşid-i kâmilden istifâde etdi. Yedibin kâfirin îmâna gelmesine sebeb oldu. Hızır 

aleyhisselâm ile çok sohbet etdi. Hastalara ve nazar değenlere ta’vîz ve mıska yazardı. 

İmâm-ı a’zam soyundan idi). [440] da Hemedânda tevellüd, 535 [m. 1141] senesinde 

Hirâtda vefât etdi. Merv şehrindedir. Onsekiz yaşında Bağdâda gelip, Ebû İshak-ı 

Şîrâzîden okudu. Hanefî fıkh ve münâzara âlimi oldu. Ebû Alî Fârmedîden feyz 

alıp, kemâle geldi. Muhyiddîn-i Arabî hazretleri bir kitâbında diyor ki, [602] senesinde 

şeyh Evhâd-eddîn-i Hâmid Kezmânî Konyaya geldi. Hemedânda Yûsüf-i Hemedânî, 

altmış yıldan ziyâde irşâd etmişdir. Birgün bir yere gitmek istedi. Hayvânın 

yularını serbest bırakdı. Hayvân bunu, şehr hâricinde bir mescide götürdü. Mescidde 

bir genç, buna birşey sordu. Cevâbını verdi, dedi. Muhyiddîn-i Arabî hazretleri, 

burada buyuruyor ki, (Sâdık olan talebe üstâdı kendi yanına çeker.) (Fetâvâ-i hadîsiyye) 

sonunda diyor ki, (Ebû Sa’îd Abdüllah ve İbn-üs-sakkâ ve Abdülkâdir-i Geylânî 

hazretleri, ilm tahsîli için Bağdâda gelmişlerdi. Yûsüf-i Hemedânî Bağdâdda, 

Nizâmiyye medresesinde va’z ediyordu. İbn-üs-sakkâ adındaki meşhûr derin âlim, 

kalkıp birşey sordu. Otur, senin sözünden küfr kokusu geliyor buyurdu. Hakîkaten 

İstanbula sefîr olarak gidip, orada hıristiyan oldu.) Abdülhâlık-i Goncdüvânî ve Ahmed-i 

Yesevî gibi büyük Velîler yetişdirdi. (Zînet-ül-hayât), (Menâzil-üs-sâyirîn) ve 

(Menâzil-üs-sâlikîn) kitâbları meşhûrdur. 969, 1062, 1090, 1103, 1191. 

983 — YÛSÜF NEBHÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Yûsüf bin İsmâ’îl bin Yûsüf 

Nebhânî, Hayfada Eczîm kariyyesinde 1265 [m. 1849] de tevellüd, 1350 [m. 1932] 

Ramezân ayında Beyrutda vefât etdi. Ondördüncü asrın büyük âlimlerindendir. 

Câmi’ul-ezheri bitirdi. Çok kitâb yazdı. Bunlardan 46 sının ismleri, vehhâbîleri red 

eden (Şevâhid-ül-hak) kitâbının başında yazılıdır. Bunların hepsi basılmışdır. 

Fazla bilgi için (Eshâb-ı kirâm) kitâbına bakınız! 454, 458, 459, 469, 1077, 1185. 

984 — YÛSÜF ZİYÂ AKIŞIK “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Bosnada, Foçalıdır. 

[1303] de tevellüd, 1378 [m. 1958] de Fâtihde vefât etdi. Edirne-kapı kabristânında iken, 

mubârek cesedi m. 2000 senesinde, zevcesi Sü’adâ hanımın cesedi ile birlikde, Eyyûbde 

Kaşgârî dergâhı yanındaki kabrlerine nakl edilmişdir. Ahmed bin hâcı Sâlih bin Zülfikâr 

pâşa oğludur. Zülfikâr pâşa, Akkoyunlu soyundandır. Yûsüf Ziyâ beğ, Vefâda 

Karamürsel kumaş fabrikası müdîri idi. Yüzlerce müslimân fakîrin sığınağı idi. Yüzlerce 

gencin hidâyete kavuşmasına sebeb oldu. Seyyid Abdülhakîm efendinin sohbeti 

ve hizmeti ile şereflenmiş, teveccüh ve feyzlerine mazhar olmuş, derece-i kemâle vâsıl 

olmuşdur. Halk içinde, Hak ile idi. Seyyid Abdülhakîm efendi, 1348 [m. 1929] de 

Ziyâ beğe hediyye etdiği (Mektûbât) kitâbı iç kapağına (Bu kitâb, Yûsüf Ziyâ ibni Ahmede, 

din kardeşi hattâ babası yerindeki Abdülhakîm vâsıtası ile, Allahü teâlâ tarafından 

ihsân edilmişdir) yazmışdır. Bu kitâbı, altı cild bir arada, fârisî olarak, 1166 [m. 

1752] da Fâtihde Mesîh pâşa câmi’i civârındaki (Hâcı İlyâs Mescidi) imâmı Vâsık İbrâhîm 

efendi, çok nefîs olarak yazmışdır. Hüseyn Hilmi Işık, Ziyâ beğin dâmâdıdır. 

— YÛŞA’: Mûsâ aleyhisselâmın dînini yayan peygamberlerdendir. Kur’ân-ı kerîmde 

ismi yazılı değildir. Mûsâ aleyhisselâmın hemşîresinin oğludur. Kabri, İstanbulda, 

Beykozda Yûşa’ tepesinde olduğu söylenmekdedir. 482, 1152. 

985 — ZÂHİDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhtâr bin Mahmûd, Hanefî fıkh 

âlimlerindendir. Îrânda Hârezmde tevellüd, 658 [m. 1259] senesinde vefât etdi. (Hâvî), 

(Müctebâ), (Kudûrî şerhı) kitâbları çok kıymetlidir. (Kınye-tül-fetâvâ) kitâbında 

za’îf bilgiler de vardır. 269, 375, 852, 873. 

986 — ZÂHİD-ÜL-KEVSERÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed Zâhid bin 

Hasen, sultân Vahîdeddîn hân zemânında, şeyh-ul-islâm Mustafâ Sabrî efendinin 

– 1193 –

ders vekîli idi. Kafkasyalı çerkesdir. 1295 [m. 1878] de tevellüd, 1370 [m. 1951] de 

Mısrda vefât etdi. Zemânının tefsîr, hadîs ve fıkh âlimi idi. Vehhâbîliği red eden (Esseyf-üs-sakîl) 

kitâbı ile (Makâlât)ı çok kıymetlidir. (El-işfâk alâ ahkâm-ıt talâk) kitâbı 

Kâhirede ve (İrgâmül-merîd) kitâbı Hakîkat Kitâbevi tarafından İstanbulda basılmışdır. 

(Hüsn-üt-tekâdî) kitâbında Şâh Veliyyullahı tenkîd etmekdedir. 454. 

987 — ZAHÎRÜDDÎN-İ HÂREZMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed bin 

İsmâ’îl Zahîrüddîn-i Tîmûr-tâşî Hârezmî, 601 [m. 1204] de vefât etmişdir. Hanefî 

fıkh âlimlerindendir. İmâm-ı Muhammedin (Câmi’us-sagîr)ini şerh etmişdir. 1183. 

988 — ZAHÎREDDÎN-İ İSHÂK: Ebül Mekârim Velvâlicî. (Velvâliciyye fetvâsı) 

İstanbulda basılmışdır. 710 [m. 1310] da vefât etdi. 

989 — ZEBÎDÎ [Zübeydî]:Ahmed bin Ahmed, 893 [m. 1488] de vefât etdi. (Tecrîd-üs-sarîh) 

adındaki iki cild (Buhârî) muhtasarı meşhûrdur. Şerkâvî ve İbni Kâsım-ı 

Gazzînin hâşiyeleri ile birlikde 1347 [m. 1928] de Mısrda basılmışdır. 1083. 

990 — ZEHEBÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: İmâm-ı Ebû Abdüllah Şemseddîn 

Muhammed bin Ahmed bin Osmân bin Kaymaz Türkmânî Mısrî, hadîs ve târîh âlimlerindendir. 

673 [m. 1274] de Şâmda tevellüd, 748 [m. 1348] de Mısrda vefât etdi. 

Eserlerinden (Mîzân-ül i’tidâl), oniki cild (Târîh-ül-islâm), (Tecrîd fî-esmâ-i Sahâbe) 

ve (Es-sahîfe fî-menâkıb-i Ebî Hanîfe) kitâbları vardır. (Et-tıbbün-Nebevî) çok 

fâideli olup, İbrâhîm Ezrakın (Teshîl-ül-menâfî’)i hâmişinde olarak Mısrda ve 

1396 [m. 1975] da İstanbulda basılmışdır. (Tecrîd) Beyrutda, (Mekteb-üt-ticârî)de 

satılmakdadır. İbni Teymiyyenin talebesidir. 442, 443, 652, 719, 734, 765, 1117. 

991 — ZEKERİYYÂ “aleyhisselâm”: Süleymân aleyhisselâmın soyundandır. 

Kudüsde Beyt-i mukaddesde (Tevrât) yazmağı, kurban kesmeği idâre ederdi. 

Zevcesi Îsâ’ hâtûn veyâ Elîsa’, hazret-i Meryemin hemşîresi idi. Babaları İmrân idi. 

İmrân, önce Îsâ’ hâtûnun annesi ile, sonra bunun başka erkekden olan kızı Hunne 

ile evlenmişdi. Hazret-i Meryemin annesi Hunne, (Cenâb-ı Hak bana bir oğul 

ihsân ederse, Beyt-ül-mukaddese hizmetci yapacağım) diye adadı. Kızı oldu. Adını 

Meryem koydu. Hazret-i Meryem dünyâya gelmeden önce, babası İmrân vefât 

etdi. Hunne, kızını Beyt-ül-mukaddese hediyye etdi. Zekeriyyâ “aleyhisselâm”, onu 

evine götürdü. Teyzesi Îsâ’ büyütdü. Sonra, ona Beyt-ül-mukaddesde oda yapdırdı. 

Hazret-i Meryem, bu odada ibâdet ederdi. Yanına Zekeriyyâ aleyhisselâmdan 

başka kimse giremezdi. Cebrâîl “aleyhisselâm”, Zekeriyyâ aleyhisselâma gelip, Îsâdan 

Yahyâ adında oğlu olacağını haber verdi. Yahyâ aleyhisselâmdan altı ay sonra, 

(Beyt-üllahm) denilen yerde, hazret-i Meryemin oğlu Îsâ “aleyhisselâm” tevellüd 

etdi. Yehûdîler, Zekeriyyâ aleyhisselâma iftirâ etdiler. Sonra, şehîd etdiler, şehîd 

olurken, yüz yaşında idi. 482, 507, 1135, 1189. 

992 — ZEMÂHŞERÎ: Zimâhşerî de denir. Allâme Ebül-Kâsım Mahmûd Cârullah 

bin Ömer, tefsîr, fıkh ve lügat âlimi idi. Mu’tezile mezhebinde idi. Ölürken tevbe 

etdiği söylenmekdedir. 467 [m. 1074] de Hârezmde Zemâhşer kasabasında tevellüd, 

538 [m. 1144] de arefe gecesinde Cürcâniyyede vefât etdi. Belâgat ilminde 

çok yüksek idi. (Esâs-ül-belâga) kitâbı iki cilddir. Mısrda basılmışdır. (Mukaddeme-tül 

edeb) lügat kitâbı, [1117] de Bursada Murâdiyye medresesi müderrisi tarafından 

türkceye terceme edilmiş, İstanbulda basılmışdır. (Keşşâf tefsîri) Kur’ân-ı 

kerîmin belâgatini göstermekde bir şâheserdir. Hanefî mezhebine göre ibâdet 

ederdi. (Kudûrî muhtasarı)nı şerh etdi. İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfenin menâkıbını 

yazdı. Ayasofya câmi’i hakkında da bir risâlesi vardır. Bir ayağı kırık, takma idi. 

Mekke-i mükerremede beş yıl kaldı. Bunun için Cârullah denir. 416, 417, 644. 

993 — ZEMÂN ŞÂH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Şâh-ı zemân da denir. Efganistân 

hükümdârlarındandır. Ahmed Şâh-ı Ebdalînin torunu ve Tîmûr Şâhın oğludur. 

1207 [m. 1793] de pederi ölünce, Kâbilde hükümdâr oldu. 1210 da Lahore 

ve Delhîye ziyârete giderken Hirât hâkimi küçük kardeşi Mahmûd şâh Kâbile te- 

– 1194 –

câvüz edince, geri döndü. 1214 de Mahmûda mağlûb oldu. 1255 [m. 1839] de ingilizler, 

Kâbile en küçük kardeşi şâh Şücâ’ı getirdiler ise de, 1258 de Şâh-ı zemân 

hükûmeti tekrâr eline aldı. Serhend şehrinde imâm-ı Rabbânî hazretlerinin küçük 

türbesini ta’mîr edip üzerine büyük, çok müzeyyen, mermerden bir türbe yapdırdı. 

Bunun yanındaki türbede zevcesi ile birlikde medfûndur. 1120. 

994 — ZENBİLLİ ALÎ EFENDİ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Osmânlı Şeyh-ulislâmlarının 

sekizincisidir. Karamanlıdır. Mevlânâ Muslih-uddîn efendinin talebesi 

ve dâmâdıdır. 908 [m. 1502] de Şeyh-ul-islâm oldu. 932 [m. 1526] de vefât edinciye 

kadar ikinci Bâyezîd ve Yavuz sultân Selîm ve Kânûnî sultân Süleymân zemânlarında, 

bu makâmda başarı ile çalışdı. Yavuz sultân Selîmin şiddetli hareketlerini 

bile teskîne muvaffak oldu. Zühd ve takvâsı ve istikâmeti ile şöhret yapdı. İbni 

Kemâl Ahmed Şemseddîn efendi, kendisine halef oldu. Cemâlî ismini kullanırdı. 

(El-muhtârât) fıkh kitâbı çok kıymetlidir. Zeyrek yokuşundaki türbesindedir. 

995 — ZENON: Eski yunan filosofudur. Bunun felsefesine (Revakuyyun) denir. 

996 — ZERDÜŞT: Mecûsî ya’nî ateşe tapma dîninin kurucusudur. Mîlâddan altıyüz 

[600] sene önce Hindistânda doğdu. Berehmen din adamları tarafından kovuldu. 

Belhde Mecûsî dînini yaydı. İyilik tanrısı (Îzed) veyâ (Ormüzd) ile kötülük 

ve karanlık tanrısı (Ehrimen) olmak üzere iki tanrı vardır dedi. (Zend) kitâbı ve 

(Avesta) denilen şerhı Avrupada basılmışdır. Îrân şâhı İsfendiyâr, bu dîni yaymak 

için Tûranlılarla çok harb etdi. Mejdek, Mecûsîliğe (İştirâkiyye) i’tikâdını da katdı. 

Ondan önce Îrânlılar (Sâbi’î) idi. Güneşe ve yıldızlara taparlardı. Hazret-i 

Ömer Îrânı alınca, acemler müslimân oldu. Mecûsî dîni Hindistânda kaldı. Bugün, 

Îrânlılar, eski millî âdetler diye mecûsî âyinlerini ve sayılı günlerini ortaya çıkarıyorlar. 

528. 

997 — ZERKÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Abdülbâkî 

Ezherî, Mısrda, Mâlikî hadîs ve fıkh âlimlerindendir. Babası gibi, Zerkânî adı ile 

meşhûrdur. 1055 [m. 1645] de Zerkânda tevellüd, 1122 [m. 1710] de vefât etdi. 

İmâm-ı Mâlikin (Muvattâ)ını ve Kastalânînin (Mevâhib)ini şerh etdi. Bu, sekiz 

cild olup, 1329 [m. 1911] senesinde Mısrda ve 1393 [m. 1973] de Lübnanda basılmışdır. 

43, 281, 378, 387, 391, 458, 633, 639, 695, 718, 783. 

998 — ZERKEŞÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Bedreddîn Muhammed bin Behâdır, 

Şâfi’î fıkh âlimidir. 745 [m. 1344] de tevellüd, 794 [m. 1391] de Mısrda vefât 

etdi. Şâmda kâdî idi. (Ukûd-ül-cemân fî-vefiyyât-il-a’yan)ı meşhûrdur. 419, 632. 

999 — ZEYD BİN HÂRİSE “radıyallahü anh”: Resûlullahın kölelerinin en sevgilisi 

idi. Hazret-i Hadîcenin kölesi idi. Resûlullaha hediyye etdi. O zemân sekiz 

yaşında idi. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” âzâd edip, evlâd edindi. Babası 

yıllarca oğlunu aramış, haber alınca Mekkeye gelip oğlunu istemişdi. Resûlullah, 

(Çocuğun re’yine bırakalım. Kimi isterse, onun olsun) buyurdu. Zeydi getirip 

sordular. Benim anam babam budur diyerek, Resûlullahın yanından ayrılmak 

istemedi. Resûlullah, bunun üzerine, (Zeyd benim oğlumdur) buyurdu. Babası ve 

amcası, sevinip geri döndüler. İlk îmân edenlerdendir. Bütün gazâlarda kahramânlık 

gösterdi. Resûlullah, Zeydi, kendi âzâdlısı Ümm-i Eymen ile nikâhladı. Üsâme 

tevellüd etdi. Sonra, Resûlullah kendi halası Ümeymenin kızı Zeyneb bint-i 

Cahşı da, Zeyde nikâh etdi. Zeyd, Zeynebin ri’âyetine kâdir olamayıp, hicretin 

üçüncü [3] senesinde, arzûları ile ayrıldılar. Hicretin sekizinci [8] senesinde, Şâm 

civârında Mu’te denilen yerde üçbin islâm askeri, yüzbinden ziyâde ve tam techîzâtlı 

rum ordusu ile cihâd ederken kumandan idi. Şehîd oldu. Yerine Ca’fer bin Ebî 

Tâlib kumandayı ele aldı. O da şehîd oldu. Sonra sancağı Abdüllah ibni Revâha 

eline aldı. O da şehîd oldu. Sonra Hâlid bin Velîd, kumandan oldu. Ansızın hücûm 

etdi. Elinde dokuz kılınc kırıldı. Düşman bozuldu. Resûlullah, Medînede Mesci- 

– 1195 –

dinde, bu hâli görüyor. Eshâbına haber veriyordu. Eshâbının şehîd olduğuna çok 

üzüldü. Zeydden başka hiçbir Sahâbînin ismi, Kur’ân-ı kerîmde açıkca bildirilmemişdir. 

Zeyd beyâz, güzel idi. Üsâme ise esmer idi. Çünki, Ümm-i Eymen, Resûlullaha 

annesinden mîrâs kalan habeşî câriye idi. 353, 381. 

1000 — ZEYD BİN SÂBİT “radıyallahü anh”: Eshâb-ı kirâmın büyüklerindendir. 

Hazrec kabîlesindendir. Hicretde on yaşında idi. Babası dört sene önce ölmüşdü. 

Hendek ve sonraki gazâlarda bulundu. Ferâiz ilminde derin bilgisi vardı. Süryânî 

öğrenmesi emr olundu. Resûlullahın komşusu idi. Vahy gelince, Resûlullah 

buna adam gönderir, çağırır, vahyi yazardı. Deve ve Sıffînde ictihâdı, hazret-i Alînin 

ictihâdına uymadı. Kur’ân-ı kerîm toplanırken, kendisi yazdı. [45] veyâ 55 [m. 

674] de vefat etdi. Nemâzını Mervân bin Hakem kıldırdı. 440, 534, 1106, 1107. 

1001 — ZEYD BİN VEHB “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Süleymân Cühnî, 

Resûlullahı uzakdan işitip îmâna geldi. Cemâlini görmekle şereflenmeğe gelirken 

vefât etdiğini yolda haber aldı. Tâbi’înin büyüklerinden oldu. Kûfede yerleşdi. Hazret-i 

Alînin sohbetinde bulundu. 289. 

1002 — ZEYD BİN ZEYNEL’ÂBİDÎN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hazret-i Hüseynin 

torunudur. Hişâm bin Abdülmelik zemânında, Kûfeliler Zeyde, halîfe olursan 

sana kırkbin asker veririz dediler. Fekat, sözlerinde durmadılar. Ehl-i beyte hıyânet 

etdiler. Bunların sözlerine aldanarak, yüzyirmiiki 122 [m. 739] de Kûfede halîfeliğini 

i’lân etdi. Irâk vâlîsi Yûsüf bin Âmirin askeri ile harb ederken yanındakilerin 

çoğu dağıldı. Zeyd şehîd oldu. (Eshâb-ı Kirâm) kitâbına bakınız! 61, 1197. 

1003 — ZEYLA’Î: Osmân bin Alî, Hanefî fıkh âlimlerindendir. 743 [m. 1343] 

de Mısrda vefât etdi. İmâm-ı Muhammedin (Câmi’ul-kebîr)ini şerh etmiş ve 

(Kenz) kitâbını şerh ederek (Tebyîn-ül-hakâık) adını vermişdir. (Tebyîn) kitâbı, 

Ahmed bin Muhammed Şelbînin hâşiyesi ile birlikde 1313 [m. 1895] senesinde Mısrda 

ve sonra Beyrutda basılmışdır. Şelbî 1031 [m. 1621] de Mısrda vefât etmişdir. 

284, 323, 867, 883. 

1004 — ZEYNEB “radıyallahü anhâ”: Resûlullahın dört kızından birincisidir. 

Otuz yaşında iken tevellüd etdi. Nübüvvetden önce, annesi Hadîcenin hemşîrezâdesi 

Ebul’âs bin Rebî’ ile evlendi. Ebul’âs îmân etmedi. Bedr gazâsında esîr olup, 

zevcesini Medîneye göndermek şartı ile bırakıldı. Kendi kardeşi ile gönderdi ise 

de, kâfirler Zeynebi yolda geri çevirdi. Resûl “aleyhisselâm” Zeyd bin Hâriseyi 

Mekkeye gönderip Zeynebi gece Medîneye kaçırdı. Ebul’âs, Hudeybiye gazâsından 

sonra îmâna geldi. Zeyneb tekrâr kendisine verildi. Hicretin sekizinci [8] senesinde 

otuzbir yaşında vefât etdi. Oğlu Alî, Mekkenin fethinde Resûlullahın 

devesinde ve arkasında idi. Zeynebin kızı Ümâmeyi hazret-i Alî kendine nikâh eyledi. 

1005 — ZEYNEB BİNT-İ CAHŞ “radıyallahü anhâ”: Resûlullahın halası olan 

Ümeymenin kızı, Abdüllah bin Cahşın kardeşi idi. Babasının adı Burre idi. Îmân 

etmediği için, Cahş denildi. Zeyneb ilk îmân edenlerdendir. Resûlullah “sallallahü 

aleyhi ve sellem” bunu, önce, oğulluğu olan Zeyd bin Hâriseye nikâh etdi. Zeyd, 

Zeynebin hakkını gözetemediğinden, hicretin üçüncü [3] senesinde ayrıldılar. 

Resûl “aleyhisselâm” nikâh etmek istedi. Zeyneb bunu işitince, sevincinden iki 

rek’at nemâz kılıp, (Yâ Rabbî! Senin Resûlün beni istiyor. Eğer Onun zevceliği ile 

şereflenmemi takdîr buyurdun ise, beni Ona sen ver!) diye düâ etdi. Düâsı kabûl 

olup, Ahzâb sûresinin, (Zeyd, onun hakkında istediğini yapdıkdan sonra [ya’nî Zeynebi 

boşadıkdan sonra], biz, onu sana zevce eyledik), meâl-i şerîfinde olan otuzyedinci 

âyeti nâzil oldu. Zeynebin nikâhını Allahü teâlâ yapdığı için, Resûlullah 

“sallallahü aleyhi ve sellem” ayrıca nikâh yapmadı. Hazret-i Zeyneb “radıyallahü 

anhâ” bununla her an öğünür ve her kadını babası evlendirir. Beni ise, Allahü 

teâlâ nikâhladı, derdi. O zemân otuzsekiz yaşında idi. Hicretin yirminci [20] yılın- 

– 1196 –

da, elliüç yaşında vefât etdi. Hayrı, ihsânı, sadakayı pekçok severdi. El işlerinde 

de mâhir idi. İşlediği şeyleri ve eline geçen herşeyi akrabâsına ve fakîrlere verirdi. 

Hattâ, halîfe Ömer “radıyallahü anh” Ezvâc-ı Mutahherâtın herbirine onikibin 

dirhem verirdi. Bu, alır almaz hepsini sadaka eder, dağıtırdı. Resûlullahdan sonra, 

Zevcât-i tâhirât arasında, en önce vefât eden budur. Hazret-i Âişe, bunu çok 

medh ve senâ eyledi. (Zevcelerim arasında, bana en önce kavuşacak olanı, eli uzun 

olanıdır) hadîs-i şerîfi, bunun önce vefât edeceğini haber vermişdi. Çünki, en çok 

sadaka veren bu idi. Fransız edebsiz şâ’iri Volter, Resûlullahın “sallallahü aleyhi 

ve sellem” hazret-i Zeynebi “radıyallahü anhâ” zevceliğe kabûl buyurmasını, târîhlere, 

vak’a ve haberlere taban tabana zıd ve uydurma, alçak iftirâlarla, şi’r düzerek 

bir tiyatro kitâbı yazmışdır. Edebiyyât ve fikr adamına yakışmıyan bu çirkin, 

iğrenç yazısı, kendisini aforoz etmiş olan, büyük düşmanı papanın hoşuna gitmiş, 

kendisini okşayıcı mektûb yazmışdır. Müslimânların halîfesi, sultân ikinci Abdülhamîd 

hân, bu piyesin sahnede oynatılacağını işitince, Fransa ve İngiltere hükûmetlerine 

ültimatom vererek hemen önlemiş, bütün insanlığı, yüz kızartıcı, 

aşağılıklardan kurtarmışdır. 381, 1065, 1189, 1195. 

1006 — ZEYNEB BİNT-İ HUZEYME “radıyallahü anhâ”: Resûlullahın zevcelerindendir. 

Çok ibâdet eder, çok sadaka verirdi. Önce Abdüllah bin Cahşın zevcesi 

idi. Abdüllah, Resûlullahın halası Ümeymenin oğlu idi. Uhud gazâsında şehîd 

oldu. Resûlullahın nikâhı ile şereflendi ise de, sekiz ay sonra vefât etdi. 381. 

1007 — ZEYNEL’ÂBİDÎN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Oniki imâmın dördüncüsüdür. 

Zeydin ve Muhammed Bâkırın babalarıdır. Alî bin Hüseyn bin hazret-i 

Alîdir. Bir ismi de Seccâddır. 46 da tevellüd, doksandört 94 [m. 713] de halîfe 

Velîdin emri ile, Medîne vâlîsi Osmân bin Hayyân tarafından zehrletilerek şehîd 

edildi. Mubârek başının, Mısrda Kurâfe kabristânında olduğu, (Tezkîre-i 

Kurtûbî muhtasarı)nda yazılı ise de, bunun Zeynel’âbidîn hazretlerinin oğlu Zeydin 

mübârek başı olduğu (Tuhfetürrâgıb fî sîreti cemâ’ati min ayânı Ehl-i beytil 

atayib) kitâbının 31. sahîfesinde tashîh edilmekdedir. 62, 1126, 1141. 

1008 — ZEYNÜDDÎN-İ HÂFÎ: İsmi Ebû Bekr Muhammeddir. Büyük Velîlerdendir. 

Nûreddîn Abdürrahmân Mısrînin halîfesi ve Abdüllatîf Kudsî Bursavînin 

mürşididir. [Nefehât.] Bu da, İstanbuldaki Ebül Vefâ hazretlerinin mürşididir. Halvetiyye 

kolundan Zeyniyye tarîkatinin müessisidir. 838 [m. 1435] de vefât etdi. Horasânın 

Haf kasabasındandır. [(Mesmû’ât)da sahîfe 110.] 1094, 1146. 

1009 — ZEYNÜDDÎN-İ TAYBÂDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Mevlânâ 

Zeyneddîn-i Ebû Bekr, mevlânâ Nizâmeddîn-i Hirevînin talebesi idi. İslâmiyyete 

yapışmakla, sünnete uymakla, bâtınî ilmlere kavuşdu. Evliyânın hâlleri, makâmları 

ihsân olundu. Üveysî idi. Şeyh-ul-islâm Ahmed-i Nâmıkî Câmînin rûhâniyyetinden 

feyz aldı. Onun türbesine çok gitdi. Şâh-ı Nakşibend Behâeddîn-i Buhârî 

hazretleri hacca giderken, Hirâtdan geçdi. Taybâda uğrayıp, mevlânâ Zeyneddîn 

ile görüşdü. 791 [m. 1388] senesinde vefât etdi. 903. 

— ZİYÂ BEĞ: 984 numarada YÛSÜF ZİYÂ ismine bakınız! 

1010 — ZİYÂDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Nûr-üd-dîn Alî bin Yahyâ Ziyâdî, 

Mısrdaki Şâfi’î âlimlerindendir. 1024 [m. 1615] de vefât etdi. (Minhâc şerhı)ne 

hâşiyesi, âlimler arasında çok makbûldür. (Muharrer)i şerh etmişdir. 633. 

1011 — ZİYÂ PÂŞA: Osmânlı devlet adamlarından ve şâ’irlerindendir. Erzurumludur. 

Abdül’azîz hân zemânında Mâ-beyn kâtibi idi. İkinci Abdülhamîd hân 

zemânında Adana vâlîsi oldu ise de, İstanbuldan ayrı kalmak zor geldi. 1295 [m. 1878] 

de vefât etdi. Kabri Adanadadır. Mason olduğu meydâna çıkmışdır. 1086, 1154. 

1012 — ZİYÂ-ÜD-DÎN-İ GÜMÜŞHÂNEVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed 

Ziyâ-üd-dîn efendi, [1235] de Gümüşhânenin Emîrler mahallesinde tevellüd 

ve 1311 [m. 1893] de İstanbulda vefât etdi. Süleymâniyye câmi’i bağçesindedir. Hâ- 

– 1197 –

lid-i Bağdâdînin talebelerinden Ahmed bin Süleymân Ervâdîden [1264] de icâzet 

aldı. İcâzet alırken, Hâlid-i Bağdâdînin talebelerinden veliy-yi kâmil Abdülfettâh-i 

Akrî hâzır idi. Bâb-ı âlîde Fâtıma sultân câmi’i yanında ders verirdi. 

Çok kitâb yazdı. (Râmûz-ül-ehâdîs) hadîs kitâbı çok kıymetlidir. 399, 460, 1158. 

1013 — ZÜBEYR BİN AVVÂM “radıyallahü anh”: Huveyled bin Esed bin 

Abdil’uzzâ bin Kusay torunudur. Eshâb-ı kirâmın büyüklerinden ve aşere-i 

mübeşşeredendir. Hazret-i Hadîcenin erkek kardeşinin ve Resûlullahın halası olan 

hazret-i Safiyyenin oğludur. Onsekiz yaşında dördüncü olarak îmâna geldi. İslâmda 

ilk kılınc çeken budur. Bütün gazâlarda bulundu. Çok yaralandı. Mısrın fethinde 

de bulundu. Zengin idi. Bütün malını Allah için dağıtdı. Eshâb-ı kirâm şehîd 

olunca, yetîmlerine vasî olur, onları beslerdi. Deve vak’asında hazret-i Talha ve 

hazret-i Âişe ile birlikde, hazret-i Alîye karşı idi. Harbden çekilip nemâz kılarken, 

İbni Cermuz tarafından [36]. cı senede, şehîd edildi. Altmışyedi yaşında idi. 

Hazret-i Alî bunu işitince, çok üzüldü. Nemâzını kendi kıldırdı. Zübeyr bin 

Ebül’ulâ müceddidî, Muhammed Nakşibend-i sânînin hafîdi olup 1152 de Serhendde 

vefât etdi. 133, 509, 510, 621, 1066, 1098, 1164, 1182. 

1014 — ZÜFER “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Züfer bin Hüzeyl, Hanefî fıkh âlimlerindendir. 

İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfenin talebesindendir. [110] da İsfehânda 

tevellüd, 158 [m. 775] de Basrada vefât etdi. Zarûret hâlinde imâm-ı Züferin sözü 

ile amel câizdir. 120, 304, 439, 443, 806, 863. 

1015 — ZÜHDÜ PÂŞA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed Zühdü pâşa seyyiddir. 

Me’ârif nâzırı idi. 1319 [m. 1901] da vefât etdi. Türkçe (Mecmû’at-üz- 

Zühdiyye) fıkh kitâbı çok fâidelidir. 1311 de İstanbulda basılmışdır. 

1016 — ZÜLKARNEYN: 496. cı sırada, İskender ismine bakınız! 62, 740, 

1110. 

1017 — ZÜLYEDEYN: Resûlullahın bir öğle veyâ ikindi nemâzında, ikinci 

rek’atde selâm verdiğini edeble soran, bu zâtdır. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve 

sellem”, sonra kalkıp iki rek’at dahâ kıldı ve secde-i sehv yapdı. 506. 

1018 — ZÜNNÛN-İ MISRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebülfadl Sevbân bin İbrâhîm, 

Sôfiyye-i aliyyedendir. Sehl-i Tüsterînin mürşididir. Mısrda, tesavvufu ilk 

olarak açıklıyan bu zâtdır. 245 [m. 860] de vefât etdi. 609, 788, 1115. 

1019 — ZÜVVÂR HÜSEYN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Pâkistânda Karaşi 

şehrinin Nâzımâbâd kısmında, 1401 [m. 1981] de vefât etmişdir. Pâkistânda Haydarâbâd 

üniversitesi profesörlerinden gulâm Mustafâ hânın mürşididir. Muhammed 

Sa’îd-i Kureyşînin halîfesidir. İmâm-ı Rabbânî Ahmed Fârûkînin “rahmetullahi 

aleyh” üç cild fârisî (Mektûbât) kitâbını 1392 [m. 1972] senesinde ve 

Muhammed Ma’sûm-i Fârûkînin “rahmetullahi aleyh”, üç cild fârisî (Mektûbât)ını 

1396 [m. 1976] senesinde, Pâkistânda Karaşi şehrinde tab’ etdirdi. İstanbulda 

Hakîkat Kitâbevi, birincinin hepsini 1397 [m. 1977] de ofset yolu ile basdırmış, 

bu üç cildden seçdiği yüzelliüç mektûbu ve arabîlerinden seçdiği yüzdoksandört 

mektûbu (El-müntehabât) ismi ile ayrı birer kitâb hâlinde basdırmışdır. 

Ma’sûmiyyeden seçdiği yüzaltmışbeş mektûbu da, (Müntehabât-i Ma’sûmiyye) ismi 

ile, 1399 [m. 1979] da basdırmışdır. Altıyüzaltmışsekizinci sırada Muhammed 

Osmân ismine bakınız! 1146. 

1020 — ZÜVÂVÎ ÎSÂ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Mâlikî fıkh âlimidir. İbni Teymiyyeyi 

red eden risâlesi ve (Müdevvene) şerhı meşhûrdur. 743 [m. 1342] de 

Kâhirede vefât etdi. 

___________________ 

Yâ Allah! Yâ Rahmân! Yâ Rahîm! Yâ Afüvvü yâ Kerîm! Fa’fü annâ, vagfirlenâ, 

verhamnâ, vensurnâ alel-kavmil kâfirîn! 

– 1198 –

Se’âdet-i Ebediyye kitâb›na ilâve edilen meflhûr insanlar›n ismleri ve kitâbdaki 

sahîfe numaralar› afla¤›dad›r. Parantez içindeki rakamlar, vefât târîhleridir: 

– A – 

Abbâs Hilmi Pâfla (1332), 1062. 

Abdal Mûsâ (hurûfî babas›) 502. 

Abd-i Yesû (1318), 367. 

Abdüddâr 1068. 

Abdül’azîz Bâz vehhâbî 471, 1218. 

Abdül’azîz bin Abdüllah 1181. 

Abdül’azîz bin ‹brâhîm (1222), 489. 

Abdül’azîz Debbâg (1131 Fasda) 

Abdül’azîz Dîrî (694), 1209. 

Abdül’azîz Ferhârevî (1239), 511, 1116, 1155. 

Abdül’azîz Menâfî (703 Kâhire). 

Abdül’azîz Mervân (85), 1135. 

Abdülcebbâr Râzî Esterâbâdî (415), 409. 

Abdül Ehad (1007), 94, 946, 962, 1064, 1162. 

Abdül Ehad müceddidî 1169. 

Abdül Ehad Nûrî Sivâsî (1061), 390. 

Abdülesed bin Hilâl Mahzûmî 1095. 

Abdülgafûr-i Lârî (912), 739. 

Abdülganî 887. 

Abdülganî Müceddidî (1296), 1095. 

Abdülhakîm Arvâsî 1061. 

Abdülhamîd Harpûtî (1320), 701. 

Abdülhalîm (Abdüllah-i Tercümân›n o¤lu) 1067. 

Abdülkâdir Cezâirî (1301 [m. 1883] fiâmda) 

Abdülkâdir efendi (seyyid flehîd) 399, 1181. 

Abdülkâdir Enbâlî 911. 

Abdülkâdir Gazzî (1005), 308. 

Abdülkâdir Taberî (1033), 1077. 

Abdülkâhir Ebû Mensûr Ba¤dâdî (429). 

Abdülkerîm ibni Sem’anî (562), 419. 

Abdülkerîm Muhammed (1405), 1195, 1216. 

Abdüllah (hazret-i Mehdînin babas›) 1134. 

Abdüllah (Kânûnînin o¤lu) 1167. 

Abdüllah Abdî bin Destân Mustafâ Manâstrî (1303), 

1213. 

Abdüllah bin Abdürrahmân 1210, 1216. 

Abdüllah bin Ebî Zeyd mâlikî (386), 739. 

Abdüllah bin ‹bâd 489. 

Abdüllah bin Sebe’ 61,62, 1127. 

Abdüllah bin Zeyd bin Sa’lebe 204. 

Abdüllah Desûkî 366. 

Abdüllah Geylânî Hakkârî (1383), 1181. 

Abdüllah Efendi [sar›] (1071 [m. 1661]), 1155, 1174. 

Abdüllah Efendi “Yeniflehrli” (1156), 542, 1067. 

Abdüllah-i Gaznevî 1176. 

Abdüllah-i ‹lâhî (896), 1185. 

Abdüllah-i Kâflgârî (1174), 1191. 

Abdüllah-i Mekkî 1132. 

Abdüllah-i Menûfî fiâzilî 632, 1070. 

Abdüllah-i Semerkandî (875), 1185. 

Abdüllatîf Harezmî 755. 

Abdüllatîf Halvetî Halebî 1153. 

Abdülmecîd bin Muhammed Hânî (1319 ‹stanbul). 

Abdülmelîk bin Abdüllah (478), 1122. 

Abdülmelîk bin Mervân (86), 204, 1066, 1159. 

Abdülmugnî (1291), 1095. 

Abdülvehhâb-› Buhârî 1064. 

Abdürrahîm Ayntabl› (1303), 1182. 

Abdürrahmân (III. Endülüs sultân›) (350), 532. 

Abdürrahmân Abdüllah-i Süheylî (581), 1115. 

Abdürrahmân bin Ebî Bekr (53), 506. 

Abdürrahmân bin Muhammed ‹mâdî 639. 

Abdürrahmân bin Yûsüf 1059. 

Abdürrahmân Cezîrî (1384), 807. 

Abdürrahmân Erzincânî 1175. 

Abdürrahmân Hasen-i Vehhâbî (1258), 447. 

Abdürrahmân ibni ebû Leylâ (83). 

Abdürrahmân fieref 297. 

Abdürraûf Münâvî (1031), 398, 419, 448, 465, 631, 

1149. 

Abdürrâz›k Pâfla 1117. 

Abdürreflîd ‹brâhîm efendi (1363 Japonyada) 484. 

Abdürrezzak (Seyyid) (603), 1061. 

Abdüssâd›k Âmir bin Ubâde 1162. 

Abdüssamed Sultânpûrî 429. 

Abdüsselâm Semerkandî 1141. 

Abdüsselâm kadyânî 310, 462, 499. 

Âdem Benûrî müceddidî (1054 Medînede). 

Adî (Yezîdîli¤i yayan Suriyeli) 489. 

Adnan Menderes (1381), 1092, 1125, 1156, 1173. 

Ahmed Allân-i Mekkî (1031), 1075. 

Ahmed Berkî (1028), 1108. 

Ahmed bin Alî Harîrî (1048), 638. 

Ahmed bin Alî Makrîzî (845), 802. 

Ahmed bin ‹drîs (1253 Yemen) 1183. 

Ahmed bin Muhammed Niflâpûrî (427). 

Ahmed bin Muhammed fielbî (1301), 1196. 

Ahmed bin Mûsâ ibni Merdeveyh (410), 1165. 

Ahmed bin Süleymân Ervâdî (1264), 1198. 

Ahmed Dâvüdo¤lu (1403 [m. 1983]), 9, 1136, 1141. 

Ahmed Didad 310, 462, 499. 

Ahmed Efendi (Tecvîd yazar›) 1125. 

Ahmed Gazâlî (520), 1087. 

Ahmed Hamdi Akseki [m. 1951], 1162. 

Ahmed R›zâ Hân Berîlevî (1340), 455, 472. 

Ahmed Sâvî Mâlikî halvetî (1241), 209, 1175. 

Ahmed Zeyneddîn ‹hsânî (1241), 1097. 

Ahmed Ziyâ Be¤ (1355), 171, 178, 185, 187, 197, 

198, 361, 379. 

Ahmed Ziyâeddîn (Gümüflhânevî) (1311), 399, 460, 

1197. 

Ahterî Mustafâ bin fiemsüddîn (968). 

Alâ bin Hadremî (14), 1090. 

Alan Bean 553. 

Alâüddîn Keykûbat (700), 1158. 

Alâüddîn Muhammed Semerkandî (540), 1126. 

Alâüddîn Pâfla (737), 1158. 

Aleksandr “birinci” (1241), 533. 

Aleksandr (‹skenderiyenin yeni baflpiskoposu) 1080. 

Alevî flâfi’î (1008 Mekke). 

Alî Arflî “flî’î” 765. 

Alî bin Ebil Hazm (687), 538. 

Alî bin Muhammed hanefî (1184). 

Alî bin Muhammed fiimflâtî (380), 1180. 

Alî bin Müzeyyen 91. 

Alî bin Nu’aym Ba¤dâdî 1070. 

Alî bin Osmân Ba¤dâdî 187, 1246. 

Alî bin Yahyâ Ziyâdî (1024), 633, 638, 1156. 

Alî Fuâd Be¤ 1059. 

Alî Harâzem 

Alî Mahfûz (1361), 219, 366. 

Alî Muhammed Beblâvî 469. 

Alî Nakî (254), 62, 1107. 

Alî Pâfla “silâhdâr” (1244), 1174. 

Alî Septî 1132. 

Alî fievberî 633, 638. 

Alî Yektâ efendi (1320), 1104. 

Aliyyül Havâs 1068. 

Allâme Abdül’azîz Ferhârevî (1239), 511, 1117, 1155. 

Allâme Abdürrahmân (fiâm müftisi) 487. 

Allâme Kullî 638. 

Allâme Muhammed Abdülhayy Ketânî ‹drîsî Fâsî 

469. 

– 1199 –

Allâme Muhammed Beflîr 350. 

Allâme Seyyid Ahmed Be¤ flâfi’î 469. 

Allâme fieyh Muhammed Halebî flâfi’î 469. 

Amr (hazret-i Ömerin amcas›) 1165. 

Amr bin Abdürrahmân-i Kirmânî (458), 538. 

Amr bin fiuayb 621. 

Amr Câhiz Basrî 409. 

Andriyas 1161. 

Arbeyrry 544. 

Ârif Hikmet Be¤ (1275), 1061. 

Ârif Allâme Süleymân fiübrâvî flâfi’î 469. 

Âsâf (Süleymân aleyhisselâm›n vezîri) 1172. 

Âsiye (Fir’avn›n zevcesi) 1105, 1151. 

Âs bin Vâil-i Sehmî 1078. 

Âfl›k efendi “küçük” 460. 

Âfl›k Pâfla (710), 1182. 

Atâ bin Ebî Rebâh (115), 391. 

Ât›f be¤ 535, 823, 865. 

Âtike 1186. 

Atâüllah fieyhul-islâm (1228), 454. 

Attâbî Ahmed Buhârî (586), 255. 

Avnî Pâfla (1293), 1059. 

– B – 

Baba Haydar (957), 1082, 1173. 

Baba Kemâl Cündî halîf-i Necmeddîn-i Kübrâ 1178. 

Bâcûrî ‹brâhîm (1256 Kâhire), 1020. 

Bagirof 527. 

Bahtiyâr Uflî Buhârî (633 Delhî), 1177. 

Baltac› Muhammed Pâfla (1124), 1167. 

Barbaros Hayreddîn Pâfla (952), 1137, 1173. 

Bâyezîd Hân II. (918), 504, 1099, 1167, 1174, 1180, 

1192, 1195. 

Bedîuddîn Sehârenpûrî 1034. 

Bedî’uz zemân Hibetullah Usturlâbî Ba¤dâdî (534). 

Bedrüddîn-i Serhendî 1057, 1121, 1141, 1145. 

Behâullah 483. 

Behlül Dânâ (190 Ba¤dâd) 

Bekrî Muhammed Tevfik Sadefî (1350), 469. 

Belkînî Ömer flâfi’î (805). 

Beowart-Smith 543. 

Berre (Resûlullah›n halas›) 1095. 

Berzencî Ca’fer flâfi’î (1317 Medîne) 

Beflîr (Kâdiyânînin o¤lu) (1385), 484, 485. 

Bezzâr Ahmed Remlî (292), 340, 424. 

Bezzâz Muhammed kerderî 1127. 

Bilâl bin Hâris (60), 451. 

Bosnal› ‹brâhîm Pâfla (1010), 487. 

Brejnev (1983), 524. 

Bryan Williyam Jennings (1925), 584. 

Bunsen (1317), 549. 

Burhânüddîn ‹brâhîm Halebî (1190), 1074. 

Bükâ’î ‹brâhîm flâfi’î (885). 

– C – 

Câbir bin Hayyân (160), 538, 1068, 1084. 

Câh›z mu’tezilî (255), 409. 

Câlût 479, 1182. 

Cehm bin Safvân (124), 65. 

Celâleddîn Melikflâh 1134. 

Celâleddîn Muhammed M›srî (864), 1174. 

Cemâleddîn Hüseyn 933. 

Cemâleddîn ‹sfehânî (589), 350. 

Cemâleddîn Muhammed Müzcâc› 1117. 

Cemil S›dk› Zehâvî (1357), 459. 

Cem sultân (900 Bursada), 1174. 

Cezerî 1213, 1249. 

Cezzâr Ahmed Pâfla (1219), 1154. 

Cihângir sultân (960), 1173, 1176. 

Claparede 405. 

Cübeyr bin Mut’im (57), 1187. 

– Ç – 

Çelebi Halîfe Muhammed Cemâlî 1087, 1174. 

Çelebi Sultân Muhammed 1080. 

Çivizâde Muhyiddîn (954), 1125. 

Çorlulu Alî Pâfla (1112), 1150, 1153. 

Çörçil (1384), 27. 

– D – 

Dârâ fiekve 1074. 

Dârendeli Hilmi efendi 460. 

Dâtâ Genc Bahfl Alî (465), 1192. 

Dâvüd-i Antâkî (1008), 652. 

Dâvüd-i Ba¤dâdî (1299), 1114. 

Dâvüd bin Alî ‹sfehânî (270), 1114. 

Dâvüd Pâfla (1032), 1167. 

Demir hâf›z Muhammed Efendi 1007. 

Dervifl Habîb Hâdim 748. 

Derd›r Ahmed Mâlikî (1201). 

Desûkî ‹brâhîm (676). 

Desûkî Muhammed Mâlikî (1230). 

D›râr bin Amr 66. 

Diyâuddîn Ebû Necib-i Sühreverdî (563), 1087. 

Dr. Alvan L.Barache 985. 

Dr. Domarrus 660. 

Dr. Gautier 986. 

Dr. Muhammed Harb 1159. 

Dr. Necmüddîn Ârif be¤ 21. 

Dr. Sâlih Efendi (1081), 664. 

Domityanus (Dokyanus) 783. 

Dost Muhammed Kandihârî (1284), 1057, 1146. 

– E – 

Ebâ Müslim Horâsânî (137), 1091. 

Ebbân bin Osmân (86), 204. 

Ebû Abdüllah Muhammed fiemsüddîn Ukaylî 

Behnesî (1001), 47. 

Ebû Abdürrahmân Sülemî (412), 1172. 

Ebû Alî Cübbâî (303), 409. 

Ebû Alî Ahmed Rodbârî (321 M›sr), 1087. 

Ebû Âmir fia’bî (104), 392. 

Ebû Âs›m Muhammed (458), 465. 

Ebû Azîz (eshâb-› kirâmdan) 506. 

Ebû Bekr Ahmed Râzî (370), 82, 444, 538. 

Ebû Bekr bin Sa’d bin Zengî (638), 1164. 

Ebû Bekr Cürcânî 439, 1094. 

Ebû Bekr Muhammed ibnül’arabî mâlikî (543), 391. 

Ebû Bekr ibni Ebî fieybe (234), 211. 

Ebû Bekr Kermânî (697), 1178. 

Ebû Bekr Muhammed Gülâbâdî 963. 

Ebû Bekr Muhammed Râzî (311), 538. 

Ebû Bekr [Muhammed bin] Râzî hanefî (660). 

Ebû Bekr fiatâ (fieyh-i Ezher 1310), 1191. 

Ebû Berze (61), 640. 

Ebû Ca’fer Mensûr (158), 441, 444. 

Ebû Ca’fer Muhammed bin Hasen (460), 1085. 

Ebû Ca’fer Muhammed Kummî (381), 1085. 

Ebû Ca’fer Muhammed Ya’kûb Kuleynî (329), 1085. 

Ebû Emâme (81), 365. 

Ebû Hafs-› Kebîr Ahmed (217 Buhârâda), 565. 

Ebû Hâmid bin Merzûk 459, 468. 

Ebû Hayyân Esîrüddîn Muhammed (745), 497. 

Ebû ‹shak Kâzrûnî (426). 

Ebû ‹shâk-› fiîrâzî (476), 1193. 

Ebû Lübâbe 349. 

Ebû Lü’lü Fîruz (23), 1160. 

Ebû Medyen fiu’ayb Endülüsî (594). 

Ebû Muhammed Abdüllah bin Sa’îd 409. 

Ebû Muhammed Halîl 458. 

Ebû Muhammed Viltôrî 1213. 

Ebû Muhammed Yûsüf Cürcânî 1122. 

– 1200 –

Ebû Mutî’ Belhî 598. 

Ebû Nasr-› Iyâd 439, 1094. 

Ebû Necîb-i Sühreverdî (563), 1079, 1087, 1163. 

Ebû Osmân Magribî (373), 1090. 

Ebû Sa’îd Abdüllah 1193. 

Ebû Sa’îd Ebül-hayr (440), 1090. 

Ebû Sa’îd Muzafferüddîn Kükbûrî (630), 378, 1120. 

Ebû se’âdet Muhammed Ömer (1258), 1072. 

Ebû Süleymân Mûsâ Cürcânî (201), 439. 

Ebû fia’bî 392. 

Ebû fiâme Abdürrahmân flâfi’î (665). 

Ebû fiekür Muhammed Sülemî 1155. 

Ebû Tâhir Süleymân K›rm›tî (332). 

Ebû Tâhir Muhammed Enbârî (596). 

Ebû Zühre 453, 494, 877. 

Ebû Zur’a Irâkî Râzî Ahmed (375). 

Ebûl Abbâs-› Hadremî 456. 

Ebûl Âs bin Rebî (12), 506, 1198. 

Ebûl-Esfâr Alî (1370 [m. 1935]), 1081. 

Ebûl Hasen Alî bin Muhammed Müzeyyen 91. 

Ebûl Hasen Bahâd›r 505. 

Ebülhattâb Ömer Endülüsî (633). 

Ebûl Hayr Ahmed Efendi (1154), 1150. 

Ebülhayr müceddidi 1072. 

Ebûl Kâs›m Gürgânî (450), 1090. 

Ebûl Kâs›m Abdülkerîm Kufleyrî (465), 1008, 1090. 

Ebûl Kâs›m Ahmed Saffâr (336). 

Ebûl Yesr Muhammed Pezdevî (493), 409. 

Ebünnecîb Sühreverdî (563), 1079. 

Edebâlî (726 Bilecikde), 1158. 

Edîb ‹shak (1302), 1086. 

Efdalzâde Hamîdüddîn Efendi (908), 1174. 

Ehî-zâde Abdülhalîm (1013), 85, 1192. 

Elkâî Hibetullah flâfi’î (418), 458. 

Emîr Ahmed Buhârî (922), 1185. 

Emîr Hüsrev Dehlevî (725), 1156. 

Enver Ören 628. 

Enver fiâh (1352), 486. 

Ertu¤rul Gâzî (680), 1158. 

Eflref Kaytbay (901), 350, 504. 

Evhâdeddîn-i Hâmid Kezmânî 1193. 

Ezrâ’î Ahmed flâfi’î (783). 

– F – 

Fâd›l Allâme fieyh Sa’îd-i Mûcî flâfi’î 469. 

Fadl bin Hasen Taberî (554), 1181. 

Fadl-ül-Hak çefltî (1278), 1210. 

Fadl-ür-Resûl Bedâyûnî (1289), 458, 1218. 

Fahreddîn-i Irâkî (709), 1178. 

Fahreddîn Kerîm (Dr) 781. 

Fâkihânî Ömer mâlikî (734), 1210. 

Fât›ma-i Huzâiyye bint-i Hamza 1014. 

Fâz›l Ahmed Pâfla (1087), 1188. 

F.D. Ruzvilt (h. 1366), 27. 

Fehmi efendi 399. 

Ferezdak Hümâm flâir (110). 

Ferîdûn Ahmed be¤ [târîhci] (991). 

Feriflteh o¤lu Abdüllatîf 500. 

Feriflteh o¤lu Abdülmecid (874), 500, 1099. 

Ferrûh fiâh Kâbilî 1121. 

Feth Hân 288. 

Feyzi Efendi (1302), 1075. 

Feyzullah Kemâhl› (1323), 579. 

Firdevsî 1131. 

Fisagors 758. 

F.P. Sozzini 1080. 

Francis David (h. 987), 1080. 

Gagarin 1126. 

– G – 

Gâlib bin Fihr (Kureyfl) 390, 1101, 1124. 

Gazân Hân (703), 1158. 

Gevher Mülûk Sultân 1167. 

Gelenbevî ‹smâ’îl (1205), 185. 

Genç Osmân Hân (1031), 1128. 

Gregoryos 533. 

Greguvar (h. 124), 1177. 

Gülâbâdî Muhammed bin Ebû ‹shak Buhârî 927, 

928, 963. 

Gulâm Muhammed Ma’sûm (1161), 1121. 

Gülnûfl Emetullah (1127), 1071. 

– H – 

Habîb bin Abdürrahmân 204. 

Habîb-ül-Hak permûlî Hindistânî 1116. 

Haccâc bin Yûsüf (95), 172, 1066. 

Hâce Ahmed Sâd›k Kâbilî 1150. 

Hâce Cemâleddîn Hüseyn 933. 

Hâce Ebûl Mekârîm 850. 

Hâce Hasen Mevdûdî 765. 

Hâce Kudbiddîn Bahtiyâr (635), 1148. 

Hâce Mahdûm Alî Sâbîr (664), 1085. 

Hâce Muhammed Abdüllah 764, 775. 

Hâce Muhammed Eflref (1117), 425. 

Hâce Muhammed Fadlullah (1238), 1121. 

Hâce Muhammed Sa’îd 425. 

Hâce Muhammed Ubeydullah (1083), 959. 

Hâce Muhammed Yahyâ 751. 

Hâce Osmân-› Hârûnî 1148, 1149. 

Hâcer 1118, 1123. 

Hâce fierâfeddîn Hüseyn 77, 100, 747. 

Hâce fierîf Zendenî 1149. 

Hâc› Emîn Efendi (Divrikli) 1122, 1153. 

Hâc› Firketi 947. 

Hâc› Kemâleddîn Efendi 1100. 

Hâc› Mürtazâ Efendi (1160), 1191. 

Hâc› Yûsüf 209. 

Hadîce Sultân (Yavuz Sultân Selîmin k›z›) 1167. 

Hafâcî Ahmed hanefî (1069). 

Hafsa Sultân 1167. 

Hâf›z Ahmed Pâfla (1040), 1150. 

Hâherzâde Muhammed Kerderî (651). 

Hâherzâde Muhammed Ebû Bekr Buhârî (483). 

Hakem bin Ebil’ As 1135. 

Hakem bin Uteybe 211. 

Hakîm Nureddîn (1332), 484. 

Hakîm Muhammed Tirmüzî (320 de flehîd oldu). 

Haldene 81. 

Hâlide 1084. 

Halîl Hilmi Efendi 1143. 

Halîl Si’ridî flâfi’î (1259), 135, 155, 1214, 1217. 

Halîme-i Sa’diyye 378. 

Halve bint-i Ca’fer bin Kays›l Hanefiyye 1114. 

Hâm 1157. 

Hâmid-i Akserâyî (Somuncu baba) 1103. 

Hammâd [‹mâm-› a’zam›n o¤lu] 444. 

Hammâd-i Debbâs 733. 

Hamza Efendi 1208. 

Hân-› Cihân 54, 425. 

Han›m Sultân 1167. 

Hârizmî Muhammed bin Mahmûd (665), 442. 

Hasen bin Ammâre 467. 

Hasen bin Muhammed Çelebî (866), 1164. 

Hasen bin Muhammed Nîflâpûrî (728). 

Hasen bin Zeyd bin Zeynel’âbidîn 1171. 

Hasen-i Bulgârî 1079. 

Hasen el-Bennâ (1949), 409, 842. 

Hasen Can Fârûkî (1349), 454, 455. 

Hasen Fehmî (1294), 1086. 

Hasen Hayrullah Efendi (1316), 147, 870. 

Hasen Hüsâmeddîn Efendi 202. 

Hasen Hüsâmeddîn Uflâkî (1003), 1088. 


Hasen Hüsnü Erdem 46. 

Hasen Necmüddîn (1019), 1135. 

Hasen Sabbâh (518), 488, 1157. 

Hasen-i Sekân 1079. 

Hasen Sencerî (707), 1156. 

Hasen Sezâî 1103. 

Hasîb be¤ 183, 358, 761, 1177. 

Hasnî Ebû Bekr flâfi’î (839). 

Hatîb hoca (Burdurda) 463. 

Hattât fieyh Hamdullah (920), 1108. 

Haydar Baba (957), 1082, 1173. 

Hayâtî zâde M.Emîn Efendi (1160), 666. 

Hayderî-zâde ‹brâhîm Fasîh (1299), 1153. 

Hayderî-zâde ‹brâhîm (1352 [m. 1933]). 

Hayri Aytepe (1387 m. 1966]), 713. 

Hayri Ürgüblü (1921), 399. 

Hayyât-i Vehbî Abdülvehhâb Erzincânî (1264). 

Hempher (‹ngiliz câsûsu) 447. 

Hezargradl› Hasen fievki 187. 

H›snî Ebû Bekr flâfi’î flâmî (829). 

H›z›r Dede 1088. 

Hindüvânî Muhammed (362 Buhârâda) 250. 

Hocazâde Ahmed Hilmi 1121. 

Humeynî (1409 [m. 1989]), 1102, 1181. 

Hüneys bin Huzâfe 1104. 

Hunne 1135. 

Hurrem fiâh Cihân 1167. 

Husrev Pervîz flâh (6), 382. 

Hübeyre bin Amr 1186. 

Hümâ fiâh Sultân 1176. 

Hürmüz 1090. 

Hüsâmeddîn Bursâvî (1925 ‹st. Kozlu) 399. 

Hüsâmeddîn-i Nakflibendî (1282), 202, 1183. 

Hüseyn Ahlâtî 1081. 

Hüseyn bin Talâl 1066. 

Hüseyn Cürcânî 242. 

Hüseyn Hilmi Ifl›k 1111. 

Hüseyn Kâmil Pâfla (1335), 1062. 

Hüseyn Mensûr (306), 1105. 

Hüzeyme 390, 1142. 

– ‹ – 

‹bni Abdil Hâdî Muhammed (774), 469. 

‹bni Abdüsselâm Sülemî (660), 448. 

‹bni Bâdis (1358), 410. 

‹bni Batûta Muhammed (780). 

‹bni Cermus 1198. 

‹bni Dakîk Tak›yyüddîn 314. 

‹bni Dakîk-ul-Iyd (702), 632. 

‹bni Ebî Hâtem Nîflâpûrî (320). 

‹bni Ebî Leylâ (83), 621. 

‹bni Ebî fieybe Muhammed (234), 392, 457. 

‹bni Ebî Zeyd Kayrevânî (386), 739, 740. 

‹bni Hâcib Osmân Mâlikî (646), 465. 

‹bni Halîfe Alivî 494. 

‹bni Hibbân Muhammed (354). 

‹bni Hilligân 378. 

‹bni Huzeyme Muhammed (311). 

‹bni Kâs›m flâfi’î Ezherî Ahmed (994), 1020. 

‹bni Kesîr ‹mâd 1120. 

‹bni Mercâne Ubeydullah (67), 1191. 

‹bni Merdeveyh Ahmed Isfehânî (410). 

‹bni Merzûk Hanbelî (564). 

‹bni Müflih Muhammed hanbelî (762). 

‹bni Mülcem (40), 1075. 

‹bni Mulkim Sirâcüddîn Ömer (804). 

‹bni Nâs›r-üd-dîn 388. 

‹bni Revâha 719. 

‹bni Rüsülan Ahmed Remlî (844). 

‹bni Sabbâg Abdüsseyyid fiâfi’î (477). 

‹bni Sa’d Muhammed Basrî (320). 

‹bni Salâh Osmân flâfi’î (643). 

‹bni Sebe’ 62, 1127. 

‹bni Seb’în Abdülhak Endülüsî (699 Mekkede), 497. 

‹bni fiâhin Ömer (385). 

‹bni fiât›r (777), 188, 1210. 

‹bni Ukayl Abdüllah hanbelî (769), 497. 

‹bni Uyeyne Süfyân (198 Mekkede) 

‹bni Veheb Abdüllah mâlikî (197). 

‹bni Zemlikânî Muhammed (727). 

‹bni Ziyâd 1107. 

‹bnül’amîd Circîs (671), 1087. 

‹bnül Arabî (fieyh Muhyiddîn Arabî), 1148. 

‹bnülhâc Muhammed Mâlikî (737). 

‹bnüli’mâd Abdürrahmân (1051). 

‹bnül-Kâs›m Abdürrahmân Mâlikî (191), 159. 

‹bni Kayy›m Cevziyye 1015. 

‹bnül-münzir Muhammed flâfi’î (318). 

‹bn-ün-nefîs (687), 538. 

‹brâhîm Arvâs (1965), 1061. 

‹brâhîm Esterâbâdî (958), 61. 

‹brâhîm Ezrak (895), 652, 1194. 

‹brâhîm Fasîh Hayderî (1299), 1210, 1219. 

‹brâhîm Fezârî Ba¤dâdî 1246. 

‹brâhîm Muhammed Neflat 272. 

‹dris Büdlîsî (930), 1212. 

‹lyâs Dehlevî 499. 

‹mâm-› Muvaffak Nîflâpûrî 1107. 

‹mâm-› Refî’üddîn 1121, 1129. 

‹mrân (Hazret-i Mûsân›n babas›) 1151. 

‹mrân (Hazret-i Meryemin babas›) 1135. 

‹mrân bin Husayn 471, 694. 

Îsâ Çelebî Sultân 1143. 

Îsâ Efendi 1101. 

‹sâmüddîn ‹brâhîm ‹sferâyîni 1084. 

‹sfehânî Ahmed Ebû Nu’aym 1070. 

‹sfendiyâr Be¤ (864) 1081. 

‹sfendiyâr fiâh Îrânî [m.ö. 549] 1195. 

‹shâk Dehlevî vehhâbî 1176. 

‹skender Be¤ (Nesli flâh›n babas›) 1167. 

‹skender Pâfla 1174. 

‹skilipli Ât›f Efendi (1926), 110, 625. 

‹smâ’îl bin Ca’fer Sâd›k 488, 1107. 

‹smâ’îl bin Osmân 1106. 

‹smâ’îl Cîlâtî (749), 489. 

‹smâ’îl Dehlevî vehhâbî 1176. 

‹smâ’îl Fehîm bin ‹brâhîm Hakk› 185. 

‹smâ’îl Ferrûh K›rîmî (1256), 1112. 

‹smâ’îl Hâmî Dan›flmend 1187. 

‹smâ’îl Süddî 391. 

‹smihân Sultân 1144, 1172. 

‹stikrârî 409. 

‹ys (‹shak aleyhisselâm›n o¤lu) 1122, 1190. 

‹zzeddîn ibni Cemâ’a (733), 1117. 

‹zzeddîn Abdül’Azîz bin Abdisselâm (660), 136. 

‹zzeddîn Muzaffer 802. 

Jûles Masserman 544. 

Juryö (1125), 534. 

– J – 

– K – 

Kabakç› Mustafâ (1223), 461. 

Kâ’bi Mu’tezilî 409. 

Kâdî Abdüllah bin Ömer (696), 1082. 

Kâdî Bedrüddîn Muhammed fieblî (769), 741, 1081. 

Kadîbüllân Hasen Mûsulî (570 h.) 

Kâdî Ebû Bekr Bâk›llânî (403), 431. 

Kâdî Hüseyn flâfi’î (462), 243, 465. 

Kâdî imâm-› Ebû Zeyd Debbûsî (432), 279. 

– 1202 –

Kâdî Nasrullah 763. 

Kâdî fiüreyk (87), 1180. 

Kâdî-zâde Muhammed Ârif Erzurûmî (1173), 1208. 

Kahramân A¤a 1191. 

Kara Ahmed Pâfla (962), 1100. 

Kara Çelebî-zâde Abdül’azîz (1068), 275. 

Kara Dâvüd Muhammed Efendi 1143. 

Kara Dâvüd Pâfla (1032), 1100. 

Kara Kemâl ‹smâ’îl Kemâli (920), 1124. 

Karakoyunlu Yûsüf (923), 1137. 

Kara Mustafâ Pâfla (1053), 1119. 

Kara Sa’îd 1150. 

Kardâvî Yûsüf 262, 263, 877. 

Kâs›m bin Katlûbuga hanefî M›srî (879), 136. 

Katerine (Kraliçe) (997 [m. 1589]), 534. 

Kaya Bilgegil 1086. 

Kay› Hân (‹ys bin ‹shak) 1190. 

Kays 1077. 

Kazzaz Muhammed Harîrî (1050), 1087. 

Kedüsî 171, 187. 

Kemâl Pâfla 1071. 

Kemâleddîn Efendi (Fâtih zemân›) 1189. 

Kemâleddîn Kiflmîrî 1061. 

Kenâne Hakîk 1164. 

Kepler (alman 1040 h, 1630 m), 184, 545. 

Keyhâtu (Îrân flâhlar›ndan) 802. 

Keyhüsrev (m. dan 530 y›l önce) 1175. 

K›z›ldeli (hurûfi babas›) 502. 

Kirchof [1304 (m. 1887)], 549. 

Kinâne (Resûlullah›n dedelerinden) 390, 1133. 

Kindî Ya’kûb 361, 409. 

Klavdiyos (m. 54), 1155. 

Klâvun Sâlihî (689), 350. 

Koca Mustafâ Pâfla (918 Bursada), 1174. 

Kromwell (h. 1068), 1137. 

Krutçef 524. 

Ksenefon (m.dan 355 y›l önce), 377, 1171. 

Kubat (Îrân flâh›) (m. 531), 527. 

Kufrevî fieyh Muhammed 1158. 

Kurretül’Ayn (1288) 1097. 

Kutbeddîn Bahtiyâr Ûflî (633), 1177. 

Kutbüddîn Muhammed ibnü Seb’în 497. 

Kürkçübafl› Ahmed Be¤ 1087. 

– L – 

Lala fiâhin Pâfla 1149. 

Lalkâî Ebülkâs›m H›betullah (418). 

Lamartine 544. 

Lâmi’î Mahmûd 1137. 

Lawrence (1343 [m. 1925]), 473, 1159. 

Leibniz 545. 

Leylâ 482, 522, 765. 

Leys bin Sa’d (175 Kurâfe) 

Lokmân-› Horâsânî 503, 1103. 

Lübâbe 1098. 

Lüveyy bin Gâlib 390, 1124. 

– M – 

Mahmûd Bedreddîn 1081. 

Mahmûd bin Ahmed (855), 738. 

Mahmûd bin Ebû Bekr 1084. 

Mahmûd Çelebî (938), 1173. 

Mahmûd Hân I (1168), 666, 1092, 1100, 1127, 1150. 

Mahmûd Piflâvürî 443. 

Mahmûd Sâhib (Hindistân âlimlerinden) 459. 

Mâhpeyker Kösem Sultân 1119, 1132. 

Makkarî Ahmed Mâlikî (1041). 

Maksimilyan Bütner 489. 

Malenkov 526. 

Mâlik bin Nüveyre 1090. 

Mâlik bin Sinân (Uhûd flehîdi) 1095. 

Marmaduke Pisthall 544. 

Mariot (1096 [m. 1684]) 1083. 

Markos (‹ncîl yazar›) 1109. 

Max planck (m. 1947), 494, 544, 545. 

Me’add bin Adnân 387, 390. 

Mecnûn Hays 482, 765. 

Medenî Mehmed Efendi 1153. 

Medîneli Osmân Efendi (1387 [m. 1967]), 82. 

Mege-Mourié 657. 

Mehdî (Abbâsî halîfesi) 348, 350, 

Mejdek mecûsî 528. 

Melîk Eflref Kaytebay (901), 504. 

Melîk Nâs›r Muhammed (741), 204. 

Me’mûn bin Hârûn (218), 52, 350, 538, 783, 1059, 

1066, 1070. 

Mensûr Halîfe (158), 444, 1092. 

Merzifonlu Kara Mustafâ Pâfla (1059), 1188. 

Mesîh Hâdim Alî Pâfla (917), 1100. 

Mesleme bin Mahled (62), 204. 

Mes’ud bin Tâcüflflerî’a Ömer 1084. 

Mevdûd-i Çefltî (527), 1149. 

Mevlânâ Abdülfettâh 853. 

Mevlânâ Abdülgafûr 753. 

Mevlânâ Abdürreflîd (1287), 1072. 

Mevlânâ Alîmullah 267. 

Mevlânâ Bingâlî 902. 

Mevlânâ Hâc› Muhammed 753. 

Mevlânâ Hamdullah Sehârenpûrî 1017. 

Mevlânâ Hâmid Ahmedî 116. 

Mevlânâ Haydar Hirevî 1081. 

Mevlânâ Hüseyn 915. 

Mevlânâ Nizâmeddîn-i Hirevî 1197. 

Mevlânâ Sâd›k Kiflmîrî (1018), 745, 763. 

Meyân fieyh Tâhir 1035. 

Michael H.Hart 544. 

Midhat Pâfla (1300 [m. 1883]), 1059, 1063. 

Mihâel-i Süryânî (594 [m. 1199]), 490, 1137. 

Mi’mâr Sinân Kayserili (996) 1173. 

Mimflâd-› Dîneverî (299), 1087. 

Mirgün o¤lu Yûsüf Pâfla (1049), 1062. 

Mîr Abdürrahmân 756. 

Mîr Muhammed Emîn 115. 

Mîr Mensûr 925, 947. 

Mîr Muhibbullah 69, 79. 

Mirzâ Ahmed (899), 1095. 

Mirzâ Ebû Sa’îd bin Muhammed (873), 1095. 

Mirzâ K›l›cullah 427. 

Mirzâ Mahdûm 1142. 

Mirzâ Menû Cehr 116. 

Mirzâ Muzaffer Hân 427. 

Mirzâ fiemseddîn 754, 948. 

Mirzâ Ubeydullah 90. 

Miskîn Mu’în Muhammed (954), 1182. 

M.Leoper 655. 

Molla Ahmed Ciyû Hindî (1130), 1218. 

Molla Ahmed fiemdînî 1181. 

Molla Alî Keflmî 428. 

Molla Maksûd Alî Tebrîzî 70. 

Molla Arab Bursavî (938), 504. 

Molla Ârif-i Hutenî 372. 

Molla Bedi’uddîn 1035. 

Molla Bedreddîn-i Serhendî 87. 

Molla Fenârî (834), 1101. 

Molla Gürânî Ahmed (893), 1138. 

Molla Halîl Si’ridî 135, 155, 

Molla H›z›r be¤ o¤lu Ahmed Pâfla 1135. 

Molla ‹brâhîm 68. 

Molla Muhammed Çelebî (998), 1191. 

Müeyyed-zâde Arvâsî (922). 

Mugayre 691. 

Mugîre bin fiu’be (50), 1160. 

– 1203 –

Muhammed Abdüllah 764, 940. 

Muhammed Abîd-i Semânî (1160), 1168, 1169. 

Muhammed Abdülkâdir Medenî 1073. 

Muhammed Abdürrahmân 1073. 

Muhammed Abdürrahmân Silhetî 459, 1217. 

Muhammed Alî Kadyânî 1160. 

Muhammed Alî Zemlikânî (727), 454. 

Muhammed Âfl›k Çelebî Nitâ’î (979), 1014. 

Muhammed Atâullah (1226), 454. 

Muhammed Bahît hanefî Ezherî (1354), 495, 876, 

1116. 

Muhammed Berhurdâr Mültânî 917. 

Muhammed Berzencî (1103), 1142. 

Muhammed Beflîr bin Bedreddîn (1323), 1071. 

Muhammed bin Abdül’azîm (1051). 

Muhammed bin Abdüllah Cevzakî (388), 1210. 

Muhammed bin Abdülvehhâb Necdî 447, 1141. 

Muhammed bin Ahmed Halef 1179. 

Muhammed bin Alî 1067. 

Muhammed bin Alî (386), 1096. 

Muhammed bin Alkamî (929), 1007. 

Muhammed bin Allân (1031), 1179. 

Muhammed bin Ebil Kâs›m Taberî (525), 1180. 

Muhammed bin Hamza Ayntâbî (1111), 1219. 

Muhammed bin Hasen ibni Haysem (430), 538. 

Muhammed bin Hasen fieybânî (183), 413. 

Muhammed bin Hîsûm 409. 

Muhammed bin ‹brâhîm (318). 

Muhammed bin Mensûr Buhârî 1209. 

Muhammed bin Muhammed Hânî (306), 187. 

Muhammed bin Muhyiddîn Eslemî 1060. 

Muhammed bin Nasr Merûzî (294 Semerkand). 

Muhammed bin Nûr Halvetî 1087. 

Muhammed bin Ömer (320), 1213. 

Muhammed bin Receb Beykozlu (1070), 1040. 

Muhammed bin Safvân 620. 

Muhammed bin Sa’îd (549), 1116. 

Muhammed bin Süleymân-› Ba¤dâdî (1234), 453. 

Muhammed bin Vâsi’ (112), 1008. 

Muhammed bin Yâr Muhammed (1160), 1121. 

Muhammed bin Yûsüf (942), 443. 

Muhammed Bitlîsî (982), 1112. 

Muhammed Cemâleddîn Efendi (899), 1175. 

Muhammed Cân Mekkî Bâcûrî (1266), 1143. 

Muhammed Demir Hâf›z 1007. 

Muhammed Ebû Bekr Semerkandî (552). 

Muhammed Efendi 1132. 

Muhammed Emîn Darîr 876. 

Muhammed Ensârî 1103. 

Muhammed Enver fiâh (1352), 485, 486, 1183. 

Muhammed Es’ad 702. 

Muhammed Es’ad bin Mahmûd Sâhib (1347 [m. 

1928]) 701. 

Muhammed Fadl Alî fiâh (1354), 1146. 

Muhammed Fadl-› Hak Hayr-âbâdî 

Muhammed Fadlullah 1121. 

Muhammed Fenâ’î 1103. 

Muhammed Ferruh müceddidî (1122), 1142. 

Muhammed Geylânî 1164. 

Muhammed Hân IV. 664, 1076, 1103, 1153, 1184, 

1188. 

Muhammed Hanîf Kâbilî (1075), 118, 119. 

Muhammed Hamîd 460. 

Muhammed Hasen Cân Serhendî (1349), 454, 455. 

Muhammed Hâflim Sâhib 1144. 

Muhammed H›z›r Efendi 1181. 

Muhammed Hilmi (1334), 460. 

Muhammed ibnür-reflîd (1338), 1060, 1065. 

Muhammed ibnür-rüfld (520), 1118. 

Muhammed ‹shak (1262), 1176. 

Muhammed Kandihârî (1284), 1146. 

Muhammed Kehvâkî 639. 

Muhammed Kutty (Kerelada Prof.) 460. 

Muhammed Mâzerî 497. 

Muhammed Mazhar Fârûkî (1301), 1072. 

Muhammed Mazhar Vânî (m. 1962), 157. 

Muhammed Mehdî (64), 62, 1064. 

Muhammed Mü’min 943. 

Muhammed Miskîn (954), 1077. 

Muhammed Murâd-› Bedahflî 289. 

Muhammed Murâd Kâzânî (1352), 1121. 

Muhammed Münib Efendi (1238), 786. 

Muhammed Nureddîn Efendi (1384), 1132. 

Muhammed Râzî 1079. 

Muhammed Sâd›k 281, 943. 

Muhammed Sa’îd Kureyflî (1363), 1146. 

Muhammed Sa’îd Pâfla (1172), 1152. 

Muhammed Semerkandi (1117), 892, 1191. 

Muhammed S›ddîk Hasen hân (1307), 410, 484, 

887, 1176. 

Muhammed Sirâcüddîn (1333), 1146. 

Muhammed flâh (1161 Delhî) 

Muhammed fierîf-i Abbâsî (1002), 1075. 

Muhammed Ubeydüllah Serhendî (1083), 651. 

Muhammed Üftâde (989), 1088, 1132. 

Muhammed Takî 79, 480. 

Muhammed Tarsûsî 638. 

Muhammed Vâsi’ 477. 

Muhammed Viltorî 259. 

Muhammed Yahyâ bin imâm-› Rabbânî (1098), 1067. 

Muhammed Yûsüf Benûrî (1398), 485, 486, 1183. 

Muhammed Yûsüf Dehlevî 499. 

Muhammed Yûsüf Keflmîrî 745. 

Muhammed Zeccâc 1087. 

Muhsin bin Alî 1100. 

Muhyiddîn bin Muhammed Fenârî (954), 1101. 

Muhyiddîn Muhammed (956), 1148. 

Muhyissünne Begavî Hüseyn (516), 1141. 

Mü’inüddîn-i fiahrûh (850), 1183. 

Müjdek Niflâpûrî (m. 531), 528. 

Mukavkas (17), 1118. 

Münzirî Abdül’azîm (656), 1059, 1144. 

Murâd Hân II. (855), 1099. 

Murâd Hân V. (1321 [m. 1904]), 1059, 1184. 

Mürtedâ Alî (436), 61. 

Mürtedâ efendi (1160), 1061, 1191. 

Mus’ab bin Umayr 506. 

Mûsâ bin Hüseyn ‹znikî (850), 1094. 

Mûsâ Çelebî (816), 1081, 1143. 

Mûsâ Hâdî (170), 1107. 

Mûsâ Kâz›m (1920), 147, 399. 

Mûsâ fieybânî 1163. 

Mustafâ Âs›m (Nam›k Kemâlin babas›) 1154. 

Mustafâ bin ‹brâhîm Siyâmî 459. 

Mustafâ Ebülfeyz 664, 666. 

Mustafâ Fehîm bin Osmân Akflehrî 1216. 

Mustafâ Fevzi (1934), 399. 

Mustafâ Hân I. (1048), 1144. 

Mustafâ Hân III. (1178), 1167, 1176, 1184. 

Mustafâ Hilmi 187. 

Mustafâ K›rîmî (1164), 453. 

Mustafâ Pâfla (1175), 1136, 1174. 

Mustafâ Rüfldü (1260), 638. 

Mustafâ Sabri (1954), 399, 461, 486. 

Mustafâ fiatti Hanbelî 458. 

Mustafâ Zihnî Pâfla 1072. 

Mustans›r (Fât›mî hükümdâr›) (487), 1107. 

Müstekîmzâde Süleymân (1202), 10, 1184. 

Mü’tes›m bin Hârûn (227), 1143. 

Müneccimbafl› Mustafâ efendi 194. 

Müstagfirî Ca’fer (432). 

Mutî Halîfe (364), 1157. 

Muttalib (Abdülmuttalibin amcas›) 1067, 

– 1204 –

Muzafferüddîn Kükbûrî (630), 378, 1095, 1120. 

Müzenî Bekr flâfi’î (264), 443. 

– N – 

Nâdir fiâh (1160), 1174. 

Nadr bin Kinâne 390, 1133. 

Nâfi’ 733, 1008. 

Nahc›vânî Ni’metullah (920), 1219. 

Napier (1026 [m. 1617]), 171, 190. 

Napolyon III. (1290 [m. 1873]), 657. 

Nâs›r Salâhuddîn 204. 

Nâs›reddîn Mahmûd Dehlevî (757), 1129. 

Nâs›r-üddîn Seyyid Ebülkâs›m Semerkandî 286. 

Nasr-ül Mukaddesî (490), 465. 

Nasr bin Muhammed (373), 1094. 

Nasreddîn hoca (683), 1154, 1183. 

Nasûh Dede 1087. 

Nazzâm ‹brâhîm Mu’tezilî (231), 409. 

Neccâr Hüseyn bin Muhammed (230), 66. 

Neccârzâde Mustafâ R›dâüddîn (1159). Hâl tercemesi 

(Eshâb-› kirâm) kitâb›m›zdad›r. 

Necibeddîn-i Alî fiirâzî 1165. 

Nesli-flâh sultân 1167. 

Nevfel bin Abd-i Menâf 1068. 

Nevreddîn Alî Ziyâdî (1024), 1156. 

Nevfel bin Hâris (15), 506, 1059. 

Nezîr Hüseyn Dehlevî (1320), 1176. 

Nîflâpûrî ‹mâmül haremeyn Abdülmelik Nuaym bin 

Hammâd Merâzî (229). 

Nizâmeddîn-i Hâmûfl (830), 1185. 

Nu’mân bin Beflîr Ensârî (64), 621. 

Nûr Abdürrahmân 756. 

Nûreddîn Alî flâfi’î (749), 458. 

Nûreddîn Alî bin Abdüllah (654), 1093. 

Nûreddîn Arslan flâh (607), 1081, 1120. 

Nûreddîn Batrûcî (581), 1048. 

Nûreddîn flehîd sultân 1116, 1131. 

Nûreddîn Cerrâhî (1133), 1087. 

Nûr Muhammed Tehârî 755, 919. 

Nusret Efendi (1208), 1216. 

Nûflirvân (m. 593), 528. 

– O – 

Orhân Hân (761), 622, 802, 1103, 1149, 1158. 

Osmân bin Ebil’âs 993. 

Osmân bin Huneyf “rad›yallahü anh” (56), 450. 

Osmân efendi (At pazarl›) (1103), 1123, 1167. 

Osmân sultân II. (1031) 1100, 1128, 1189. 

– Ö – 

Öklid 1171. 

Ömer Da¤›stânî 1079. 

Ömer Fehmi efendi 1161. 

Ömer Fûlî 1214. 

Ömer ibni Nüceym (1005), 1115. 

Ömer Hayyâm (517), 1107. 

Ömer Rûflenî (892), 1103. 

Ömer Sekî 1088. 

– P – 

Papa v. sixtüs 1080. 

Patrona Halîl (1143), 1119. 

Perestû sultân 1063. 

Peter 1080. 

Petro (deli) (1725), 1071. 

Pir Muhammed Erzincânî (976), 1087. 

Pîrî zâde Osmân Sâhib (1183), 1100. 

Polherya (m. 453), 1135. 

Prens Eugen (1149), 1080. 

Ptolema (m. 167), 1080. 

– R – 

Râbi’a sultân 1062, 1184. 

Radî bin Tâhir “flî’î” (406), 61, 765. 

Rag 1080. 

Râg›b-› Isfehânî Hüseyn (500). 

Râmizül-mülk 287. 

Râflid efendi 1181. 

Rât›b bin Osmân (1175), 1154. 

Raûf Ahmed (1253), 1067. 

Rebîa 353. 

Reîs-ül-küttâb Mustafâ efendi 390, 741. 

Reflîd Ahmed Kenkuhî (1323), 1176. 

R›zâ Nûr (m. 1943), 21. 

Ribâh 1083. 

Riflliyö 27. 

Romen Diojen (463 [m. 1071], 533, 1074. 

Rozen 538. 

Rûm (‹ys o¤lu. ‹shak aleyhisselâm›n torunu) 1190. 

Rükneddîn ‹brâhîm-i Zâhid 1087. 

Rükneddîn Muhammed Sencâsi 1087. 

Rüstem Pâfla (968), 1100, 1137. 

Rüstem (Zalo¤lu) 1175. 

Rûz-i behân (606), 1154. 

– S – 

Sâbit (‹mâm-› a’zam›n babas›) 441. 

Sâbunî Ahmed Buhârî (580), 1208. 

Sa’d bin Mu’az (5), 1003, 1163. 

Sâd›k Keflmîrî (1018), 745, 763. 

Sadr-üfl flerî’a Ahmed bin Ubeydullah (630), 1164. 

Sa’düddîn-i Kaflgârî (860), 720, 1137. 

Sa’dül Haremeyn 350. 

Safiyye Sultân 1133, 1149. 

Sa’îd bin ‹smâ’îl-i Ebû Osmân (298), 449. 

Sa’îd bin Müseyyib (93), 66, 628, 1165. 

Sa’îd bin Sa’d 844. 

Salâh bin Mubârek 1210. 

Sâliha Sultân 1136, 1153, 1184. 

Sâm 1157. 

Sâmirî 1151. 

Sârâ 1118, 1122. 

Sar› Abdüllah Efendi (1071), 1155. 

Sâriye 447, 448. 

Sefîne “rad›yallahü anh” 1014. 

Sehâvî fiemsüddîn Muhammed (902), 415, 1012, 

1178. 

Selâhaddîn-i Eyyûbî (589 fiâmda), 1131, 1180. 

Selîm Hân II (982), 1149, 1173. 

Sersem Alî (hurûfi) 502. 

Seyfeddîn-i Fârûkî (1096), 967, 1169. 

Seyyid Ahmed (Molla Ahmed) 1181. 

Seyyid Ahmed Buhârî (922), 1173. 

Seyyid Ahmed Efendi 1134. 

Seyyid Ahmed Rif’at be¤ 500. 

Seyyid Ahmed-i Semerkandî 1088. 

Seyyid Abdülbâkî Sârenkpûrî 913. 

Seyyid Abdülkâdir Efendi (1344), 1181. 

Seyyid Abdürrahmân 1061. 

Seyyid Alevî 458. 

Seyyid Alî Fenâî (1151), 1167. 

Seyyid Ekber Alî Dehlevî 1146. 

Seyyid Gâzî (122), 1136. 

Seyyid ‹brâhîm 1181. 

Seyyid ‹smâ’îl Efendi 769. 

Seyyid Muhammed Ârif 176, 177, 185. 

Seyyid Muhammed Sâlih (1281), 922, 967. 

Seyyid Mürtezâ Hanefî 458. 

– 1205 –

Seyyid Mustafâ Efendi (1158), 1191. 

Seyyid Osmân Efendi (1103), 1123, 1167. 

Seyyid Ömer 738. 

Seyyid Ubeydullah 1181. 

Seyyid Ubeydullah 1061, 1158. 

Seyyid Yahyâ-i fiirvânî (868), 1087, 1103. 

Sîbeveyh Amr nahvî (194). 

S›ddîk Hasen Hân (1307), 410, 887, 1176. 

S›ddîk Muhammed Emîn Dar›r 876. 

Sinân Pâfla (Kaptân-› Deryâ) (961), 1137. 

Somuncu Baba (815 Akserâyda), 1103. 

Spinoza (1089 [m. 1677]), 93. 

Sultân II. Bâhâd›r fiâh (1274), 1073. 

Sultân Cihangîr bin Süleymân (960), 1173. 

Sultân Muhammed Burhâneddîn 1085. 

Sultân Muhammed Hârizm fiâh (617), 1086. 

Sultân Mustafâ IV. (1223), 1062. 

Sultân Orhân Hân (761), 622, 802, 1103, 1149, 

1158. 

Sultân Sâlih Mensûr (793), 204. 

Sultân Serhendî 914. 

Sultân-ul-meflây›h 1156. 

Sultân Veled Çelebî (712), 1085. 

Sun’ullah-› Halebî 455. 

Sücâd, imâm-› zeynel’Âbidîn 1197. 

Süddî ‹smâ’îl “müfessir” (127), 391. 

Süfyân bin Avf 1092. 

Süheylî Abdürrahmân (581), 1114. 

Süleymân Amedî 1149. 

Süleymân bin Abdüllah Si’rîdî 155. 

Süleymân bin Hasen 489. 

Süleymân Cezûlî (870 Merâkeflde), 1143. 

Süleymân Efendi (Gelibolulu) 1068. 

Süleymân Efendi (Kemâlpâflazâde) 1071. 

Süleymân Fad›l bin Ahmed (1134), 1083. 

Süleymân (Y›ld›r›m o¤lu) (813), 1080. 

Süleymân Pâfla (626), 1158. 

Süveybe 378, 1095. 

– fi – 

fiâh Abbâs (fiâh ‹smâ’îlin torunu) (1038), 1150. 

fiâh Abdül’azîz (1239), 1176. 

fiâh Abdülganî (1227), 1176. 

fiâh Abdülkâdir (1230), 1176. 

fiâh Abdüllatîf 1066. 

fiâh Ahmed Sa’îd-i Dehlevî (1277), 455. 

fiâh Behik bin Zeki bin Ebû Hanîf bin Abdül’ehad bin 

Muhammed Saîd Fârûkî 113. 

fiâh-› Âlem Behâd›r (1124), 1075. 

fiâh-› Cihân (1076), 769, 1074, 1104. 

fiâh Ferîdûn (Cemflîdin torunu) 1175. 

fiâh ‹smâ’îl bin Abdülganî Dehlevî (1246), 1176. 

fiâh Refi’uddîn (1233), 1176. 

fiâh R›zâ Pehlevî (1401), 60, 1102, 1181. 

fiahsuvar o¤lu Alî Be¤ (926), 1167. 

fiahsuvar Sultân 1159. 

fiakik-i Belhî (174), 1108. 

fialtut “câmi’ulezherde” 861. 

fiarlkent (966 [m. 1558]), 1177. 

fiarlman (199 [m. 814]), 1107. 

fiarl Russel (1334 [m. 1916]),490. 

fieddâd 850, 1086. 

fiehîd Alî Pâfla (1128, mezâr› Belgradda), 1136. 

fiehrdâr bin Ebû fiücâ’ (558), 1020, 1089. 

fielbî (1031), 218, 1196. 

fiemseddîn Ahmed Efendi (940), 1071. 

fiemseddîn Ahmed Sürûcî Hanefî (710). 

fiemseddîn Alî Halhalî 917. 

fiemseddîn Efendi 1181. 

fiemseddîn Günaltay (1961), 399. 

fiemseddîn Hanefî 738. 

fiemseddîn Hurûfî 1099. 

fiemseddîn Muhammed bin Kemâleddîn (791), 1104. 

fiemseddîn Sivâsî (1006), 1114, 1150. 

fiemseddîn Türk Çefltî (715 Pânîpütde), 1085. 

fierefüddîn Hüseyn 77, 100, 425, 747. 

fierefüddîn Kürdî (701), 1070. 

fierhabîl bin Âmir 204. 

fierîf Hüseyn bin Alî (1349 [m. 1931]), 1111. 

fievk-efzâ vâlide Sultân 1063. 

fieybe (2), 353. 

fieyh Abdüllah 68. 

fieyh Abdülkerîm Râfi’î 469. 

fieyh Abdülvedûd (860), 1103. 

fieyh Abdürrahmân fierbînî 469. 

fieyh Ahmed Besyânî Hanbelî 469. 

fieyh Ahmed Hüseyn fiâfi’î 469. 

fieyh Alî Mahfûz 219, 366. 

fieyh Bedreddîn (823), 504, 1144. 

fieyh Ber’î 1070. 

fieyh Cüneyd (760), 1175. 

fieyh Ebülfeyz Muhammed Abdürrahmân 1073. 

fieyh Ebülhasen 632. 

fieyh Ebû Zühre 453, 494, 877. 

fieyh Ezrâ’î 1171. 

fieyh Hasen Yezîdî 489. 

fieyh Haydar 1175. 

fieyh ‹smâ’îl Sencidî 638. 

fieyh Muhammed bin Fadlullah 1148. 

fieyh Muhammed Nihrîrî 632, 638. 

fieyh Muhammed Tâhir (1040), 754. 

fieyh Mustafâ 1035. 

fieyh Mustafâ Muslihüddîn 1179. 

fieyh Nizâm Mu’înüddîn-i Nakflibendî 319, 1075, 

1211. 

fieyh Ömer 1079. 

fieyh Resülan (540 fiâmda). 

fieyh Rükneddîn-i Sencâsî 1087. 

fieyh Sâd›k Efendi 1075. 

fieyh Sa’îd-i Mûcî fiâfi’î 469. 

fieyh fia’bân-› Velî (977), 1156, 1175. 

fieyh Tâhir-üz Zâvî 586, 618, 858. 

fieyh Üdebâlî (726), 1158. 

fieyh-ül-islâm Ârif Sühreverdî (632), 927, 1180. 

fieyh-ül-islâm Muhammed Atâüllah (1126), 454, 

1218. 

fieyh-ül-islâm Muhammed Behnesî (987), 1079. 

fiiblî Ebû Bekr Muhammed (334), 1112. 

fiiblî Nu’mânî Hindî 499. 

fiihâbüddîn Haffâcî 458. 

fiu’ayb Aleyhisselâm 1151. 

fiücâ’eddîn (hurûfî babas›) 502. 

– T – 

Tâcüddîn-i Nakflibendî (1050), 1181. 

Tâhâ Efendi 1181. 

Tâhâ Habîb (Nûrül-islâm mecellesi yazar›) mezhebsizdir. 

Tâhir Müneccimbafl› 185. 

Tâhir Sünbül 458. 

Tak›yyüddîn Husnî fiâmî (829). 

Talâl bin Abdüllah Hâflimî 1066. 

Tabd›k Emre 1192. 

Tahsin Y›lmaz Öztuna 1219. 

Tatar Ahmed Efendi (1156), 1161, 1191. 

Teodos II. (m. 450), 783, 1099, 1135. 

Terkî 1065. 

Terzi Baba (Hayyât-› Vehbî) (1264), 1128. 

Tevfik Fikret (1332), 1072. 

Tevfîk Pâfla (Hidiv) (1309), 1062. 

Thomas (Havârîlerden) 1109. 

– 1206 –

Timürtafl Pâfla 52, 379. 

Tu¤rul Be¤ Selçûkî (455), 1074. 

Tuhayla bin Hüveylid 1185. 

Turtûflî 497. 

Tüsterî Sehl bin Abdüllah 22, 1166. 

– U – 

Ubeydullah Serhendî (1083), 651, 1185. 

Ubeyye ‹bnül-Ka’b-il Hazrecî (22), 440. 

Ulu¤ Be¤ bin fiahrûh (853), 361, 362, 1076, 1183. 

Uteybe bin Ebî Leheb 1186. 

Utîhâ 490. 

Uzun Hasen (Akkoyunlu) (882), 1095, 1100. 

– Ü – 

Übeyy ibni Halef 479. 

Üc bin Unk 1151. 

Üftâde Efendi (989), 1088, 1132. 

Ümeyye bint-i Abdülmuttalib 1065, 1196. 

Ümeyye bin Abd-i fiems 1108, 1179, 1186. 

Ümeyye bin Halef (2), 1083. 

Ümm-i Eymen 1158. 

Ümm-i Hirâm (Eshâb-› kîram kitab›nda). 

Ümm-i Sinân Muhammed (1068), 1087. 

Ümmül Fadl 1143. 

Ümmül Hakîm binti Hâris bin Hiflâm 1074. 

Üstüvânî Muhammed (1072), 1186. 

– V – 

Vahîdüzzemân Hindû vehhâbî (1338), 1212. 

Vâk›dî Muhammed (207), 1014. 

Vâs›tî Abdürrahmân fiâfi’î Rufâ’î (734). 

Vâs›tî Ebû Bekr Muhammed bin Mûsâ (320). 

Veheb bin Abdümenâf 1078. 

Veki’ Muhammed (306 Ba¤dâd). 

Velîd bin Abdülmelik (96), 348, 350, 1110, 1136. 

Velîd bin Velîd 1104. 

William Courton 1155. 

– W – 

– Y – 

Yahyâ Gâlip (1360 [m. 1941]), 399, 1087. 

Yahyâ Tevfîk 281. 

Yakaza bin Mürre 1129. 

Ya’kûb-i Berdeî (m. 578), 490. 

Ya’kûb Kindî 361, 409. 

Yâm (Ken’ân) 1157. 

Yâ-Vedûd=Abdülvedûd 1103. 

Yesârî-zâde 1092, 1145. 

Yezdi-cerd 1126. 

Yezîd bin Ebî Süfyân (19), 1090. 

Yezîd Enîse 489. 

Yezîd-i fieyh Emâvî 489, 490. 

Yûsüf Benûrî (1398), 485, 486, 1183. 

Yûsüf Erdebilî fiâfi’î (799), 1210. 

Yûsüf-i Kardâvî 262, 263, 877. 

Yûsüf-i Neccâr 485, 1136. 

Yûsüf-i Sekafî 62. 

Yûsüf Sinân Efendi (989), 1135. 

Yûfla’ aleyhisselâm 482, 1151, 1152. 

– Z – 

Zâhidî, Tergîb kitâb› müellifidir 1219. 

Zâkirzâde Abdüllah 1167. 

Zâti Efendi (876), 213. 

Zekeriyyâ Ensârî fiâfi’î (926), 

Zekeriyyâ Kazvînî (765), 1089. 

Zelihâ 522. 

Zendevistî Hüseyn (400), 466. 

Zeyd bin Erkam (61), 1066. 

Zeyd bin Hattâb (11), 1152. 

Zeyneb Sultân bint-i Ahmed-i Sâlis 1071. 

Zeyn-üddin Alî bin Ahmed Ermevî 68. 

Zihnî Efendi (1332 [m. 1914]), 1067. 

Ziyâ Gökalp (1341), 1029. 

Zübeyr bin Harb 211. 

Muhammed Zübeyr bin Hucetullah-i Nakflibend bin 

M.Ma’sûm 1152 de vefât etdi. Tabûtü Delhîden 

Serhende götürüldü. 

Zühre bin Kilâb 1129. 

Çok mühim ilâve: Peygamberler vâsıtası ile, Allah tarafından bildirilmiş olan 

yaşamak yoluna (Din) denir. İnsanların yapdığı yaşamak yoluna (Kanûn) denir. 

Din, anadan, babadan ve kitâbdan öğrenilir. Dinsiz insan olamaz. Her insan, 

dîninin emrlerine uygun olarak yaşar. Dînine uyanın, dünyâda râhat yaşayacağına 

ve âhıretde Cennete giderek, sonsuz se’âdete kavuşacağına, başka dinde 

olanların, dünyâda sıkıntı çekeceklerine ve âhıretde Cehennem ateşinde sonsuz 

yaşayacaklarına inanır. Herkes, dînini övmekdedir. Propagandalarla, reklâmlarla 

herkesi kendi dînine çağırmakda, böylece kendi dîninin doğru olduğuna 

inanmakda ve herkesi inandırmakdadır. İnsanın dünyâ ve âhıret se’âdeti, dînine 

bağlı olduğu için, insan, anasından, babasından öğrendiği dînine bağlı 

kalmamalı ve propagandalara ve reklâmlara aldanmamalı, mevcûd dinlerin 

hepsini incelemeli, doğru olduğunu anladığı dîne sarılmalıdır. 

Hakîkat Kitâbevinin çıkardığı kitâblar, bütün dinleri tarafsız olarak bildiriyor. 

Uzun senelerin tedkîki netîcesinde, bütün dinleri okuyucularına haber 

veriyor. İslâm dîninin ise, hiç değişdirilmemiş hak din olduğunu, bütün insanlara 

se’âdet yolunu gösterdiğini, inanılacak dînin yalnız islâmiyyet olduğunu bildiriyor. 

Tahsîlli, akllı her gencin, Hakîkat Kitâbevinin kitâblarını muhakkak okumalarını 

tavsiye ederiz. Aklı ile, ilmi ile, vicdânı ile karâr vererek, se’âdete kavuşmaları, 

yalan ve hîleli yazılar ile okuyucularını aldatanların tuzaklarına 

düşmemeleri, dünyâda ve âhıretde felâketlere, sonsuz azâblara uğramamaları 

için düâ ederiz. 

– 1207 –

SE’ÂDET-İ EBEDİYYE KİTÂBINDA ADI GEÇEN KİTÂBLAR 

Kitâb isimlerinin karşısındaki rakamlar sahîfe numarasıdır. 

Her kitâbın müellifi parantez içinde yazılıdır. 

Bir âlim kitâb yazarsa, bu kitâba (te’lîf), yazana (müellif) denir. Bunu kendi veyâ başkası 

açıklarsa, buna (şerh) ve açıklıyana (şârih) ve bu kitâba (metn) denir. Şerh de açıklanırsa, 

(hâşiye) olur. Hâşiyeyi yazana (Muhaşşî) denir. Kur’ân-ı kerîm âyetlerini yalnız 

Peygamber efendimiz açıklar. Bu açıklamalara (Tefsîr) denir. Tefsîrleri de islâm âlimleri 

açıklar. Bu açıklamalara (Meâl) denir. 

– A – 

Abdülhakîm Arvâsî kasîdesi 291, 917. 

Abdestin âdâb› (fieyh Sâd›k Efendi) 1075. 

acâ’ib-ül-Kur’ân (Mahmûd) 419. 

acâ’ib-ül-mahlûkât (Zekeriyyâ Kazvînî) 360, 1089. 

âdâb-ül müridîn (imâm-› Rabbânî) 1121. 

âdâb-› tarîkat (Hâlid-i Ba¤dâdî) 1075, 1187. 

âdâb-› tarîkatin-nakflibendiyye (Murâd-› Münzâvî) 

1150. 

ahbâr-ül-ahyâr (Abdülhak Dehlevî) 1129, 1178. 

âh›rül iflârât (‹bni Sînâ) 497. 

âh›retnâme (hurûfî babas›) 503. 

ahlâk-› alâî (Alî bin Emrullah) 719, 730, 758, 1075. 

ahlâk-› celâlî (Celâleddîn-i Devânî) 1085. 

ahlâk-› islâmiyye esâslar› (Ahmed Na’îm) 1072. 

ahlâk-› muhsinî (Hüseyn vâ’›z) 1112. 

ahkâm-üd-dîniyye (Hüseyn fiirvânî) 1175. 

ahkâm-üs-sultâniyye (Mâverdî) 1133. 

ahsen-ül kelâm fî isbât-› mevlid-i vel-k›yam (flâh 

Muhammed Ma’sûm-i Ömerî) 1073. 

ahterî lugat kitâb› (Mustafâ) 1199. 

ahvâl-i etfâl-il-müslimîn (Birgivî) 388, 449, 1008, 

1083. 

akâid-i Adudiyye flerhi (Celâleddîn-i Devânî) 1085, 

1117. 

akâid-i Celâliyye (........) 759. 

akâid-i nesefiyye (Nesefi Ömer) 48, 736, 1155, 1164. 

akâid-i nizâmiyye (M. Fahrüddîn) 1101, 1156. 

akâm-ül-mercân (Kâdî Bedrüddîn fieblî) 741, 1124. 

akdes (Behâullah) 483. 

akdül-cümân (Aynî) 1079. 

âk›bet (‹flbilî) 1015. 

akîdet-ül-islâm (Enver fiâh Keflmîrî) 485. 

akîdet-ün-necâh (.....) 284. 

akîdetüs-selef-i vel halef (‹bni Halîfe) 494. 

alâmet-ül Mehdî (‹bni Hacer-i Mekkî) 63, 1134. 

âlem-i islâm (Abdürreflîd) 484. 

alî efendi fetvâs› 167, 901, 1076. 

amelî cerrâhî (Necmüddîn Ârif) 21. 

âmentü flerhi (Kâdî-zâde Ahmed) 108, 110, 1007, 

1125. 

ankaravî fetvâs› (Muhammed bin Hüseyn) 

arâis-ül-mecâlis (Ahmed Nîflâpûrî) 1157. 

asr-› se’âdet târîhi (Ömer R›zâ) 499, 1161. 

aflk kasîdesi 173, 446, 585, 639, 928. 

aflknâme (Feriflteh o¤lu) 500, 503, 1099, 1101. 

at›yyet-ül vehhâb firreddi alel mu’ter›d› Ahmed-el 

Fârûkî (Muhammed Burhan pûrî) 1121. 

avâmil (Abdül-kâhir Cürcânî) (474). 

avâmil (Muhammed bin Alî Birgivî) 1083. 

avârifül me’ârif (fiihâbüddîn) 748, 749, 927, 953, 

958, 1180. 

aynî [(Kenz) ve (Hidâye) flerhleri] (Aynî) 269, 1114. 

aynî târîhi (Aynî Mahmûd) 738. 

aynül-hakîka (Fevzi Efendi) 1075. 

azîziyye Vikâye tercemesi (Fehîm pâfla) 1214. 

– B – 

Baba da¤› (‹brâhîm bin Abdüllah) 743. 

bahr-ül-fetâvâ (Kâdî-zâde Muhammed Ârif) 167, 

207, 576, 591, 813, 828, 890. 

bahr-ül-mevrûd (Abdülvehhâb-i fia’rânî) 458. 

– 1208 – 

bahr-ür-râ’›k (ibni Nüceym) 135, 264, 286, 315, 316, 

317, 318, 319, 320, 355, 589, 594, 779, 795, 

822, 826, 827, 872, 996, 1001, 1115. 

bahr-üz-zehhâr (Ahmed bin Yahyâ) 1179. 

barnabas incîli (Barnabas) 42, 1079, 1109. 

basîret-üs-sâlikîn (Muhammed Osmân) 82, 421. 

basît (Vâhidî) 1187. 

battâlgâzî (Hurûfîler) 501. 

bedây›’ (Kâflânî) 258, 260, 321, 337, 612, 620, 855, 

1126. 

behcet-ül-esrâr (Alî bin Yûsüf) 420. 

behcet-ül-fetevâ (Abdüllah-› Rûmi) 224, 237, 319, 

328, 392, 393, 394, 395, 490, 541, 542, 579, 

591, 592, 602, 624, 782, 813, 862, 886, 1010, 

1029, 1067. 

behcet-ül-merd›yye (Süveydî) 1174. 

bektâflî s›rr› (A.R›fk›) 503. 

berâet-ül efl’ariyyîn (Ebû Hamîd bin Merzûk) 459, 

468, 1116. 

berâhîm-ül ahmediyye (Ahmed Kad›yâni) 486. 

berekât (Muhammed Hâflim-i Keflmî) 696, 741, 742, 

1005, 1121, 1144, 1145, 1164. 

berekât-i ma’sûmiyye (Sefer Ahmed) [(Umdet-ül 

makâmât) sahîfe 387]. 

beflâretnâme (Ebul Hasen Harkânî) 1093. 

berîka (Hâdimî) 21, 23, 39, 70, 72, 123, 135, 164, 

205, 206, 219, 226, 237, 241, 242, 243, 246, 

252, 263, 264, 280, 365, 397, 398, 414, 436, 

442, 461, 462, 465, 490, 599, 603, 618, 622, 

629, 631, 634, 638, 699, 729, 730, 734, 781, 

826, 873, 880, 891, 892, 900, 908, 909, 1019, 

1028, 1033, 1052. 

ber’ul-eskâm (Mustafâ Bekrî) 458, 1153. 

ber’üs-sâ’a (Ebû Bekr-i Râzî) 538. 

beyân-ül-hak (Rahmetullah Hindî) 389, 1161. 

beydâvî hâfliyesi (Abdülhakîm-i Siyalkûtî) 1062. 

beydâvî hâfliyesi (Burhâneddîn-i Merg›nânî) 1084. 

beydâvî hâfliyesi (Ehî Çelebi) 1192. 

bey’ ve flirâ risâlesi (Hamza Efendi) 640, 693, 791, 

797, 845, 873, 899, 1106. 

bidâye muhtasar-› hidâye (Sâbûnî) 

birgivî vas›yyetnâmesi (Birgivî) 52, 433, 477, 740, 

743, 744. 

birgivî vas›yyetnâmesi flerhi (Kâdî-zâde) 89, 110, 

140, 164, 431, 434, 435, 462, 613, 740, 743, 

770, 908, 1007, 1019, 1020, 1125, 1170. 

bostân (Sa’dî fiîrâzî) 621, 1164. 

bostân-ül-ârifîn (Ebülleys) 44, 780, 781, 993, 1094. 

bugünkü islâm âlemi (The ‹slamic World today) 

1089. 

bugyet-ül-ahkâm (Nureddîn Alî) 458. 

bugyet-ül-vâcid (Muhammed Es’ad) 701. 

buhârî-yi flerîf (Buhârî Muhammed bin ‹smâ’îl) 20, 

210, 300, 313, 386, 407, 423, 442, 447, 449, 

451, 467, 470, 476, 502, 633, 641, 643, 644, 

646, 695, 737, 765, 787, 892, 909, 1079, 1083, 

1085, 1104, 1152, 1187. 

buhârî tercemesi (Ahmed Na’îm) 1072. 

burhân-› kât›’ (Hüseyn bin Halef) 528, 761, 802, 

1070, 1097. 

bülû¤-ul merâm (‹bni Hacer Askalânî) 1114. 

bürde kasîdesi (Busayrî) 1084.

– C – 

Câliyet-ül-ekdâr (Hâlid Ba¤dâdî) 332, 506, 604, 

1105. 

câmi’ul-beyân (Taberî) 1180. 

câmi’ul-fetâvâ (Ebul-Kâs›m-› Semerkandî) 275, 307, 

452, 611, 1004, 1094. 

câmi’ul-kebîr “f›kh” (Muhammed fieybânî) 1076, 

1089, 1178. 

câmi’ul kebîr flerhi (Debbûsî) 1089. 

câmi’ul kebîr “hadîs” (Süyûtî) 418. 

câmi’ul-kebîr (Serahsî) 1169. 

câmi’ul-kebîr (Kerhî) 1127. 

câmi’ul-kebîr flerhi (Zeylâ’î) 1196. 

câmi’u-kerâmât-il-Evliyâ (Yûsüf Nebhânî) 456, 469, 

1013, 1070, 1132, 1145, 1183, 1189. 

câmi’ul-mebânî (Kuhistânî) 1128. 

câmi’ul-mudmerât (Yûsüf bin Ömer) 1192. 

câmi’ur-rümûz (Kuhistânî) 143, 216, 218, 269, 299, 

1084, 1128. 

câmi’us-sagîr (Kerhî) 1127. 

câmi’us-sagîr “f›kh” (Muhammed fieybânî) 268, 

1076, 1178, 1194. 

câmi’us-sagîr “hadîs” (Süyûtî) 418, 458, 465, 1007. 

câmi’us-sagîr (Serahsî) 268, 1169. 

câmi’us-sagîr flerhî (Münâvî) 448, 631. 

câmi’us-sahîh “hadîs” (Buhârî) 423, 1083. 

câmi’us-sahîh “hadîs” (Müslîm) 423. 

câmi’us-sahîh “hadîs” (Tirmüzî) 424. 

câmi’ul-ezher mecellesi (Yûsüf-i Decvî) 461. 

câvidân (Fadlullah-› Hurûfî) 500, 501, 502, 503, 504, 

1076, 1099. 

celâl-ül hak (‹skenderiyyede) 633. 

cem’ül-esrâr (Abdülganî Nablüsî) 458. 

cennete götüren ilmihâl (Muhammed bin Kudbüddîn) 

1129. 

cerîde-i ilmiyye (Meflîhat-i islâmiyye) 859. 

cevâb-üs-sâil ve delîl-ül âk›l (Muhammed-ül Müftî) 

1179. 

cevâb veremedi (‹shak efendi) 41, 89, 368, 371, 

372, 400, 696, 710, 1123. 

cevâhir (Kâdî Adûd) 1124. 

cevâhir-ül akdeyn (Semhûdî) 458, 1168. 

cevâhir-ül-bihâr (Yûsüf Nebhânî) 1116. 

cevâhir-ül fetâvâ (Kirmânî) 247, 1127. 

cevâhir-ül-f›kh (Muhammed bin Mensûr Buhârî) 569, 

725. 

cevâhir-ül-me’ânî (Alî Ticânî) 1183. 

cevâhir-üz-zekiyye (Ahmed bin Türkî) 296. 

cevâzüt-tevessül (Ahmed bin Zeynî Dahlân) 460. 

cevhere-tün-neyyire (Ebû Bekri Alî) 69, 140, 168, 

206, 222, 275, 279, 281, 283, 294, 319, 323, 

325, 328, 344, 620, 626, 796, 811, 858, 872, 

1006, 1019, 1090. 

cevheret-üt-hakâik (.....) 1183. 

cevhere-üt-tevhîd (Lakânî) 1090. 

cezb-ül-kulûb (Abdülhak-› Dehlevî) 349, 350, 457. 

cihân sulhu ve islâm (Seyyid Kutb) 310. 

cilâ-ül-ayneyn (Âlûsî Nu’mân) 469, 1077. 

cilâ-ül-kulûb (Birgivî) 1006, 1019, 1020, 1033. 

cilâ-üz-zulâm (Seyyid Alevî bin Ahmed) 458. 

cürcâniyyât (Muhammed fieybânî) 268. 

cüzdân-› kavânîn-i Osmâniyye (Kasbaryan) 1034. 

cüz’ün minel-ehâdîs (Süyûtî) 63, 1134. 

– Ç – 

çehl hadîs (‹mâm-› Rabbânî) 1122. 

– D – 

Da’vây› kavmiyyet (Ahmed Na’îm) 1072. 

dâmâd (Abdürrahmân bin Muhammed) 294, 337. 

delâil-ül-hayrât (Cezûlî) 332, 420, 1143. 

delâil-ün-nübüvve (Müstagfirî) 

delâil-ün-nübüvve (Beyhekî) 740, 1082. 

delâil-ün-nübüvve (Sicstânî) 1171. 

der Mensch (Almanca) 971. 

der stern mecmû’as› 626. 

der Strom (Max Planck) 494, 545. 

dictionnaire thérapeutique (L.Perlemuter) 665. 

dîn-i mübîn-i islâm (Reflîd Pâfla) 1162. 

din tahrîbcileri (A.Dâvüdo¤lu) 1136, 1141, 1170. 

din ve ahlâk (Bergson) 27, 1082. 

dînî sözlük (Türkiye gazetesi) 1994 de ‹stanbulda bas›lm›fld›r. 

dînî tecribeler (William Ceyms) 27, 1189. 

dîvân-› cezrî (Ahmed bin Muhammed) (1050). 

dîvân-› mevlânâ Hâlid 1105. 

diyâ-ül-kulûb (Harputlu ‹shak efendi) 372, 1123. 

diyâ-ül-ma’nevî (Ebülbekâ) 309, 440, 1093. 

dürer (Molla Husrev) 127, 232, 239, 285, 316, 338, 

586, 616, 617, 723, 834, 858, 1019, 1138. 

dürer hâfliyesi (fiernblâlî) 97, 279, 393, 796, 1000, 

1179. 

dürer flerhi (‹smâ’îl Nablüsî) 629, 1123. 

dürer-ül-hükkâm (Alî Haydar Be¤) 28, 800, 806, 

812, 830, 836, 897, 901, 1076. 

dürer-ül-meknûnât (Murâd-› Kazânî) 1146. 

dürer-üs-seniyye (Ahmed Zeynî) 349, 450, 453, 

1071, 1077. 

dürerüs-seniyye fî-fedâil-i devletil-Osmâniyye 

(Muhammed bin Velî ‹zmir müftîsi) (1165). 

dürer-ül-mültek›te (Abdül’Azîz Dîrî) 166. 

dürret-ül-beydâ (Muhammed Berdûsî-zâde) 835. 

dürret-ül-fâhire (‹mâm-› Gazâlî) 18, 108, 1102. 

dürret-ül-madiyye firred-i alâ ibni Teymiyye 

(Muhammed ibni Zemlikânî) 454. 

dürret-ün-nâs›hîn (Osmân Hopavî) 419, 1159. 

dürr-i yektâ (Muhammed Es’ad) 59, 110, 119, 136, 

186, 300, 307, 308, 392, 393, 702, 1143. 

dürr-ül-me’ârif (Abdüllah-› Dehlevî) 721, 957, 1019, 

1067. 

dürr-ül-muhtâr (Alâ-üd-dîn-i Haskefî) 20, 39, 72, 

133, 148, 154, 159, 160, 167, 204, 210, 217, 

218, 219, 224, 226, 229, 231, 236, 241, 246, 

249, 260, 262, 269, 272, 275, 278, 279, 282, 

284, 285, 294, 297, 300, 307, 315, 318, 321, 

323, 333, 335, 336, 339, 348, 392, 393, 434, 

437, 440, 441, 442, 445, 462, 477, 490, 577, 

586, 595, 600, 612, 616, 622, 629, 637, 638, 

695, 723, 731, 740, 770, 783, 795, 808, 826, 

833, 855, 856, 858, 869, 872, 874, 879, 994, 

1010, 1019, 1020, 1074, 1109, 1112, 1123. 

dürr-ül muhtâr hâfliyesi (Tahtâvî) 134, 286, 468, 

595, 635, 740, 869, 1182. 

dürr-ül-müntekâ (Alâ-üd-dîn-i Haskefî) 141, 143, 

226, 229, 275, 281, 292, 294, 299, 342, 620, 

718, 722, 731, 817, 1023, 1025. 

dürr-üs-sukûk (Muhammed Azîz) 826, 836, 863, 1029. 

– E – 

ecvibe (Muhammed Necmüddîn G›tî) 

ecvibet-ül merdiyye (Abdülvehhâb-› fia’rânî) 458. 

eczâc›l›k mecmû’as› 650, 661, 986. 

edebiyyât (Alî Cânib be¤) 1155. 

edeb-ül-kâdî (Hassâf) 1108. 

ed-da’ve mecmû’as› 350. 

ed-dürer (Edîb ‹shâk) 1086. 

ed-dürer ül-kâmine (‹bni Hacer Askalânî) 1117. 

ed-dürret-üs semine fî isbât-il vâcib-i teâlâ (Abdülhakîm-i 

Siyalkûtî) 1062. 

efkâr-› ceberût (Hayâtî Zâde Halîl) 538, 1138. 

ehâdîs-ül-mevdû’at (Alî-ül-kârî) 418, 1077. 

ehl-i sünnet kasîdesi 114. 

el-akâidüssahîha (Hasen Cân) 454. 

el-a’lâm (Alî bin ‹smâ’îl) 1014, 1076. 

el-berâet-ül-efl’ariyyûn (Ebû Hâmid) 459, 468. 

el-besâir (Hamdullah-› Hindî) 459, 468, 1017. 

el-burhân (Süyûtî) 1159. 

– 1209 –

el-câmi’ (Hatîb-i Ba¤dâdî) 472. 

el-câmi’ul kebîr (imâm-› Muhammed) 268. 

el-câmi’us-sagîr (imâm-› Muhammed) 268. 

el-cevâhir (Süveydî) 1174. 

el-cevher-ül-munzam (‹bni Hacer-i Mekkî) 458, 1117. 

el-cürcâniyyât (imâm-› Muhammed) 268. 

el-ecvibe-tül ›râk›yye (Âlûsî) 1077. 

el-ecvibe-tül-irâniyye (Âlûsî) 1077. 

el-edilletül-kavât›’ (Muhammed Viltorî) 259, 724. 

el-envâr (Yûsüf Erdebîlî) 181, 192, 250, 296, 323, 

604, 1019, 1022. 

el-esmâ’i Ehl-i Bedr (Abdürrahmân) 506. 

el-fârûk (fiiblî Nu’mânî) 499. 

el-fasl (‹bni Hazm Alî bin Ahmed) 538. 

el-fâz-› küfr (Ehî Çelebi) 1192. 

el-feth-ul kebîr (Yûsüf Nebhânî) 469. 

el-fecr-üs-sâd›k firredd-i alel-münkir-i-tevessül-i 

vel havâr›k (Cemil S›dk›) 459. 

el-f›kh-u alel-mezâhib-il erbe’a (Abdürrahmân Cezîrî) 

130, 155, 158, 163, 212, 221, 229, 238, 250, 

271, 568, 604, 807. 

el-fütûhât-ül islâmiyye (Dahlân) 454, 1071, 1134. 

el-habl-ül-metîn (Sa’îd-ürrahmân) 455, 734. 

el-hakâikul-‹slâmiyye (Mâlik bin Dâvüd Beh) 460. 

el-hakk-ul-mübîn (Ahmed Sa’îd) 455, 457, 1004, 

1073. 

el-halâl-vel-harâm (Y.Kardâvî) 262, 263, 605, 877, 

900. 

el-hâmil-ül-fil-fülk (Abdülganî Nablüsî) 419. 

el-hârûniyyât (imâm-i Muhammed) 268. 

el-hayât (N.Batrûcî) 1048. 

el-hediyye fil ibârât-il f›khiyye (Abdürrahmân ‹mâdî) 

1069. 

el-hedy-ül-islâmî (Câmi’a-tül-islâmiyye) 618, 724. 

el-hikem-ül Atâiyye (Tâcüddîn) 279. 

el-hikem-ül-ilâhiyye ve mevârîd-ül behiyye (Mustafâ 

Bekrî) 1153. 

el ibdâ’ (Alî Mahfûz) 219, 338, 366. 

el-i’lâm (ibni Hacer-i Mekkî) 1114. 

el îmân (Hâlid-i Ba¤dâdî) 1105. 

el-insâf (fiâh Veliyyullah) 467. 

el-intisâr (Tâhir Sünbül) 458. 

el-lübâb (Abdülganî ganîmî Meydânî) 1090. 

el-isâbe (‹bni Hacer-i Askalânî) 1112, 1113, 1165. 

el-isti’âb fî ma’rife-til-eshâb (‹bni Abdülberr) 1112. 

el-iflfâk alâ ahkâm-› talâk (Zâhid-ül Kevserî) 1194. 

el-kavl-ül-fasl (Muhyiddîn Muhammed) 491, 1077, 

1148. 

el-kavl-ül muhtasar (ibni Hacer) 63, 1134. 

el-kevâkib-üd-dürriyye fî menâk›b-il ibni Teymiyye 

(Mer’î bin Yûsüf) 1135. 

el-kîsâniyyât (imâm-i Muhammed) 268. 

el-kitâbül-madnûn (Gazâlî) 497. 

el-makâmât-i Harîrî (Kâs›m bin Alî) (516). 

el-mebsût (imâm-› Muhammed) 268. 

el-medâricüsseniyye firred-i alel vehhâbiyye (Âmirül-kâdir 

Pakistânî) 351, 455. 

el-mekâs›d-fî-fedâil-il-mesâcîd (Molla Arab) 504. 

el-mekâs›d-ül-hasene (Sehâvî) 415, 465. 

el-mesâil-ül müntehabe (Kâdî Habîbülhak) 455. 

el-metâlib-ül-âliyye (Fahrüddîn-i Râzî) 480. 

el-mevrid fî-amelil-mevlid (fâkihânî) 1201. 

el-muallim (Hindistân âlimleri) 46, 250, 593, 724. 

el-müdevvene (‹bnül-Kâs›m Abdürrahmân) 159. 

el-müfredât-ül Kur’âniyye (Murâd-› Münzâvî) 1150. 

el-mugnî (ibni Cevzî) 210, 1068. 

el-muhâverât (Reflîd R›zâ) 1162. 

el-mukaddemet-ül-hadremiyye (Abdüllah bin Abdürrahmân) 

221, 250, 296. 

el-mukaddemet-ül-izziyye (Ebül-Hasen Alî bin 

Nâs›rüddîn fiâzilî Mâlikî) 146, 192. 

el-mühezzeb (Ebû ‹shak ‹brâhîm) 1093. 

el-münk›zü aniddalâl (Gazâlî) 41, 105, 116, 758,1055, 

1116, 1148. 

el-münîre (Ahmed ibni Kemâl) 740, 909, 1071. 

el-müsannef (San’ânî) 1166. 

el-müstened (A.R›zâ hân) 391, 468, 1077. 

el-mütenebbi-ül-kâd›yânî (Müfti Mahmûd) 486, 1072. 

el-müttefak (Muhammed bin Abdüllah) 

el-muhtârât (Zenbilli Alî Efendi) 1195. 

el-mu’temed (Türpüfltî) 1184. 

el-tebsire filhey-e (Muhammed Merûzî) (533). 

el-ubûdiyyet (ibni Teymiyye) 1116. 

el-üstâd-ül-Mevdûdî (M.Yûsüf Benûrî) 1136. 

el-varakat fil’amel-i bi-rub’il-mukantarât (Abdüllah 

Mardîni) (779), 1245. 

el-vasiyyet-ül-celiyye (Mustafâ Bekrî) 1153. 

el-vas›yyet (Ahmed Kad›yânî) 484. 

el-yevâkît (fia’rânî) 388, 458. 

emâlî “f›kh” (Velvâlicî) 1189. 

emâlî “f›kh” (Ebû Yûsüf) 268. 

emâlî kasîdesi (Alî Ûflî) 4, 89, 479, 699, 758, 1070, 

1076. 

emâlî flerh› (Tahâvî) 307. 

emâlî flerh› (Ahmed Âs›m) 699, 758, 1007, 1070. 

enbâ-› fadl (ibni Hacer-i Askalânî) 500. 

endless Bliss (Hakîkat Kitâbevi) 9. 

enîs-ül-celîs (Alî Hullî) 418. 

enîs-ül-ervâh (M.Çefltî) 1148. 

enîs-ül-va’›zîn (Hindli Ebû Bekr) 355. 

enîs-üt-tâlibîn fî-menâk›b-i fiâh-› nakflibend Behâüddîn 

(Salâh bin Mubârek Buhârî 793), 1081. 

en-nâhiye (Abdül’azîz) 511. 

en-nefehât-üfl-flâziliyye (Hasen-i Advî) 458, 1107. 

en-nef’ul’âm fil’amel-i birrub’ittâm il-mevâlît-il-islâm 

(‹bni fiât›r) (777), 188. 

en-ni’met-ül-kübrâ (ibni Hacer-i Mekkî) 390, 459, 

1096, 1116. 

envâr (Bâbertî) 1142. 

envâr li-a’mâl-il-ebrâr (Yûsüf Erdebîlî) 181, 192, 

250, 296, 323, 604, 1019, 1022. 

envâr-ül Muhammediyye (Yûsüf-i Nebhânî) 33, 374, 

390, 450. 

envâr-ül kudsiyye (Abdülvehhâb-› fia’rânî) 1068. 

envâr-ül-uyûn (Abdülkuddüs) 1064. 

envâr-üt-tenzîl (Beydâvî) 1082, 1180. 

erâzî kanûnu (Ât›f Be¤) 305, 1076. 

erâzî kanûnu flerh› (Alî Haydar Be¤) 1076. 

erba’în (Nevevî) 628, 1144. 

erba’în-i selmânî (Nesefî Ömer) 856. 

erravdurrâid (Alî bin Muhammed Hanefî) 579. 

erreddü alel-imâmiyye (Süveydî) 1174. 

erreddü li-ibni Teymiyye (Sübkî) 348. 

erreddül cemîl (Gazâlî) 372, 1102. 

erriyâd-ut tesavvufiyye (Abdülhakîm Efendi) 486. 

erruk›yyât (imâm-› Muhammed) 268. 

esâs-ül-belâga (Zemahflerî) 1194. 

eshâb-› kirâm (Abdülhakîm Efendi) 50, 61, 348, 387, 

434, 454, 516, 701, 1059, 1067, 1146, 1176, 

1192, 1193, 1196. 

eshâb-› kirâm kitâb› 1212. 

esmâ-i ehl-i bedr (Kabânî) 506, 783. 

esmâ-ül-müellifîn (‹smâ’îl Pâfla) 22, 61, 714, 1124, 

1181, 1184. 

esmâ-üs-sahâbe (ibni Mende) 1115. 

esnel-metâlib (ibni Hacer-i Mekkî) 420. 

esrâr (Debbûsî) 1089. 

esrâr-› melekût (Molla Kudsî) 538, 1138. 

esrâr-› sülûk (Ebül-Hasen Harkânî) 1093. 

es-sahîfe fî-menâk›b-i Ebî Hanîfe (Zehebî) 443, 1194. 

es-seâdetül-ebediyye (Abdülmecîd bin Muhammed) 

(1319). 103. 

es-sebe’ül-esrâr fî medâric-il-ahyâr (fiâh Muhammed 

Ma’sûm bin Abdürreflîd) 1073, 1132. 

– 1210 –

es sedât-fî fedâil-il-cihâd (Molla Arab) 504. 

es-sevretül-Hindiyye (M.Fadlül-Hak Hayr-âbâdî) 

esseyf-üs-sakîl (Zâhid-i Kevserî) 454, 1194. 

ess›rât-ul-müstekîm (ibni Teymiyye) 1116. 

es-s›rât-ul-müstekîm (‹brâhîm Hayderî) 372. 

es-sihâm-üs-sâibe (Yûsüf-i Nebhânî) 454. 

es-sîretünnebeviyye (fiiblî Nu’mânî) 499. 

es-siyer-üs-sagîr (imâm-› Muhammed) 268. 

es-siyer-ül-kebîr (imâm-› Muhammed) 268, 1149. 

essulhu beynel-ihvân (Nablüsî) 629. 

eflbâh (ibni Nüceym) 154, 167, 282, 284, 285, 301, 

310, 321, 324, 334, 341, 344, 443, 618, 629, 

737, 825, 827, 845, 859, 900, 998, 1115. 

eflbâh hâfliyesi (Abdülkâdir Gazzî) 308. 

eflbâh hâfliyesi (Hayreddîn Remlî) 1109. 

eflbâh flerh› (Karaçelebizâde) 275. 

eflbâh flerh› (Hamevî) 245, 250, 388, 623, 629, 1071. 

efledd-ül-cihâd (Dâvüd bin Süleymân) 1114. 

efli’at-ül-leme’ât (Abdülhak-› Dehlevî) 252, 258, 263, 

314, 422, 456, 605, 633, 730, 733, 844, 1022, 

1061. 

efl-flakîkân 499. 

eflflihâb mecmû’as› 287. 

etfâl-ül-müslimîn (Birgivî) 449, 1008, 1083. 

et-te’akkub-ül-müfîd (Ebû Hâmid) 459. 

ettergîb vetterhîb (Abdül-azîm) 313, 419, 458, 1059. 

ettergîb vetterhîb (‹smâ’îl ‹sfehânî) 419. 

et-tevessülü bin nebî (Ebû Hâmid) 459, 468, 492, 

1016, 1116. 

et-t›bb-ün-nebevî (Zehebî) 652, 715, 1194. 

evkâfda muvâda’a (Alî Haydar) 1076. 

evrâd (Behâeddîn-i Buhârî) 1081. 

evrâd (Abdülganî Nablüsî) 1061. 

evsat (Taberânî) 289, 1180. 

ey o¤ul ilmihâli (Süleymân bin Cezâ’) 110, 132, 

1173. 

eyyühel veled (imâm-› Gazâlî) 1053, 1102. 

ezhâr-ül F›dda 1179. 

ezkâr (Nevevî) 47, 352, 1057, 1156. 

ez-zehîre lil kurâfî (Ahmed) (684), 159. 

ez-ziyâdât (imâm-› Muhammed) 268. 

– F – 

Fadl-üz-zâkirîn (Abdülganî) 887. 

fâideli bilgiler (A.Cevdet Pâfla) 27, 89, 113, 165, 

310, 348, 391, 412, 417, 448, 458, 466, 499, 970, 

1029, 1059, 1074, 1077, 1086, 1087, 1106, 1117, 

1135, 1136, 1138, 1152, 1162, 1170, 1176, 1179. 

faslül-hitâb (Muhammed Pârisâ) 1146. 

faust (Göte) 1103. 

felsefe dersleri (Ahmed Na’îm) 1072. 

fenn-i hitân (R›zâ Nûr) (1943), 21. 

ferâid (imâm-› A’zam Ebû Hanîfe) 441. 

ferâid-ül fevâid (Kâdî-zâde) 395, 1007, 1125. 

ferâid-ül fevâid (Nizâmüddîn-i Evliyâ) 1156. 

ferâid-us-sirâciyye (Muhammed Sicâvendî) 

ferhat-ül müderrisîn (Abdülhay Lüknevî) 1179. 

ferhengi fârisî (Dr. Muhammed Mükrî) 802. 

fetâvâ-i Alî Efendi 167, 901. 

fetâvâ-i attâbî (Ahmed Attâbî) (586), 255. 

fetâvâ-i bezzâziyye (Muhammed Kerderî) 143, 154, 

167, 168, 206, 220, 227, 234, 241, 269, 292, 

303, 308, 309, 338, 395, 410, 413, 414, 434, 

582, 590, 596, 611, 618, 696, 743, 770, 779, 

792, 796, 826, 839, 1002, 1009, 1023, 1127. 

fetâvâ-i burhânî (Mahmûd Buhârî) 1131. 

fetâvâ-i ebülleys (Ebülleys) 567. 

fetâvâ-i Ebüssü’ûd (Ebüssü’ûd) 156, 233, 244, 248, 

271, 305, 897. 

fetâvâ-i feyziyye (fieyh-ül-islâm Feyzullah efendi) 

241, 536, 576, 579, 591, 822, 828, 839, 862, 

869. 

fetâvâ-i f›khiyye (ibni Hacer-i Mekkî) 47, 172, 245, 

– 1211 – 

280, 297, 453, 477, 784, 996, 1010, 1011. 

fetâvâ-i garâib (Ahmed bin Muhammed) 268. 

fetâvâ-i hadîsiyye (ibni Hacer-i Mekkî) 135, 458, 

496, 498, 739, 908, 1011, 1108, 1116, 1193. 

fetâvâ-i hâmidiyye (Hâmid Konevî) 471. 

fetâvâ-i hâniyye (Kâdîhân) 241, 568, 808, 890, 1124. 

fetâvâ-i haremeyn (Ahmed R›zâ Hân) 455, 472. 

fetâvâ-i hassî (Yûsüf Hârezmî) (634). 

fetâvâ-i hayriyye (Hayreddîn-i Remlî) 39, 128, 135, 

164, 330, 390, 393, 395, 487, 536, 573, 575, 

591, 592, 616, 809, 825, 828, 837, 862, 880. 

fetâvâ-i hindiyye (fieyh Nizâm) 143, 205, 207, 219, 

226, 228, 240, 241, 242, 245, 247, 259, 260, 

292, 294, 301, 315, 316, 318, 319, 395, 409, 

434, 462, 465, 466, 568, 575, 590, 591, 620, 

648, 727, 729, 783, 786, 812, 815, 817, 827, 

837, 839, 844, 858, 870, 878, 880, 999, 1011, 

1032, 1075, 1124. 

fetâvâ-i ibni nüceym (ibni Nüceym) 998. 

fetâvâ-i imâdiyye (Abdürrahmân-› Semerkandî) 487, 

830. 

fetâvâ-i Kâdîhân (Kâdîhân) 133, 158, 163, 226, 281, 

245, 315, 316, 435, 583, 611, 827, 838, 900, 

1011, 1028, 1032. 

fetâvâ-i kâri-ül hidâye (Ömer bin ‹shak) 247, 366, 

780. 

fetâvâ-i kerhî (imâm-› Kerhî) 611. 

fetâvâ-i kübrâ (Hüsâmeddîn Ömer) 593, 1111. 

fetâvâ-i kübrâ (ibni Hacer) 223, 284, 722, 724, 1162. 

fetâvâ-i Müeyyed-zâde (Abdürrahmân Arvâsî) 993. 

fetâvâ-i Radeviyye (Ahmed R›dâ hân) 472, 1207. 

fetâvâ-i rûmiyye (Niflânc›-zâde) 1156. 

fetâvâ-i sirâciyye (Alî Ûflî) 148, 242, 243, 269, 364, 

1076. 

fetâvâ-i flemseddîn (fiemseddîn-i Remlî) 183, 323. 

fetâvâ-i tatârhâniyye (Âlim bin Alâ) 216, 242, 264, 

287, 299, 448, 465, 477, 567, 695, 718, 1076. 

fetâvâ-i zahîriyye (Kâdî Muhammed bin Ahmed Zahîreddîn-i 

Buhârî) (619), 802. 

fetâvel-Rüstagfenî (Alî Saîd hanefî) 

feth-ûl bârî (ibni Hacer-i Askalânî) 458. 

feth-ul kadîr (ibni Hümâm) 43, 120, 134, 154, 207, 

262, 274, 583, 809, 826, 858, 1020, 1114, 1125. 

feth-ul-mecîd (Vehhâbî Abdürrahmân) 442, 447, 

450, 451, 453, 454, 457, 484, 717, 887, 1013, 

1016. 

feth-ur-rahîm (Mes’ûd Kânevî) 632, 1136. 

fethurrahmân (Bir kelimenin hangi âyetde oldu¤unu 

bildirir. Feyzullah. 1323 h. Beyrut) 

fetvâ (Muhammed ibni Süleymân) 453. 

fevâid-i câmi’a (Abdül’azîz Dehlevî) 650. 

fevâid-i Ebî Hafs-il kebîr (Ahmed 217), 565. 

fevâid-i Osmâniyye (Muhammed Osmân müceddidî) 

662, 783, 993, 1146. 

fevâid-ül behiyye (Muhammed Abdülhay Lüknevî) 

1179. 

fevâid-ül-füad (Muhammed bin Mahmûd Celâleddîn 

Pâni-putî) (765), 733, 767, 1085, 1156. 

fevâid-üs-sâlikîn (Ferîdüddîn Genc-i fieker) 1177. 

fezleke-i Târîh-i Osmânî (Matbaa-i âmire) 1136, 

1149. 

f›kh-› ekber (Ebû Hanîfe) 388, 490, 491, 1077, 1148. 

f›kh-› gîdânî (Lutfullah) 127, 419. 

f›kh-› gîdânî flerh› (Kuhistânî) 127, 419, 1128. 

fid-difâ’an turuk-› ehl-il-hüdâ (Muhammed Ticânî) 

1183. 

filozofi zoolojik (Lamarck) 540. 

fir redd-il vehhâbiyye (Dâvüd bin Süleymân) 453. 

fir redd-i alel vehhâbiyye (Ahmed Zeynî Dahlân) 

450, 1071. 

fir redd-i ales-sübkî (‹bni Abdül-Hâdî) 469. 

fitnet-ül vehhâbiyye (Ahmed Zeynî Dahlân) 250, 

1071, 1170.

fî-zilâl-il-Kur’ân (Seyyid Kutb) 409, 410, 887, 1170. 

formulaire (Doktor Gautier) 986. 

formulaire medical (Lemoine) 652, 1130. 

friedrich târîhi (Karlayl) 1125. 

furûk nîflâpûrî (Es’ad) (539). 

füsûl-i imâdî (Abdürrahîm) 1068. 

füsûl-i sitte (Muhammed Pârîsâ) 106. 

füsûs (Muhyiddîn-i Arabî) 93, 388, 390, 927, 928, 

1165. 

fütûhât-› mekkiyye (Muhyiddîn-i Arabî) 79, 388, 696, 

739, 970, 1148. 

fütûh-ul-gayb (Geylânî) 278, 357, 771. 

fütûh-ul gayb flerhi (Abdülhak-› Dehlevî) 357. 

– G – 

Gadâ-ül-mülâhazât (papas kitâb›) 41. 

gâliyye-tül-mevâ’iz (Âlûsî) 60, 349, 441, 443, 450, 

467, 1006, 1013, 1044, 1077, 1159. 

gavsiyye (Abdülkâdir-i Geylânî) 929. 

gâyet-ül beyân (‹tkânî) 1124. 

gâyet-ül beyân (Alî Echürî) 632. 

gâyet-ül-emânî (....) 1183. 

gâyet-ül-itkân (Doktor Sâlih efendi) 664, 674. 

gâyetüt-tahkîk (M.Hayât Sindî) 208, 1144. 

gayri tabî’i aflklar (F.Kerîm Gökay) 781. 

gerçek islâmiyyet (Beflîr Kad›yânî) 484. 

geschichte (Brockelmann) 22. 

g›yâs›yye (Dâvüd bin Yûsüf) 269. 

grundriss der inneren medzin (Dr. Domarrus) 660. 

gunyet-ül-fükahâ (Sicstânî) 1192. 

gunyet-üt-tâlibîn (Abdülkâdir Geylânî) 60, 66, 90, 

132, 510. 

gurer (Hâkim ve Molla Hüsrev) 138, 338, 1104. 

gurer flerhi (fiernblâlî) 815. 

gülbün-i irflâd (Osmân Bedreddîn) 1158. 

gülistân (Sa’dî) 1164, 1190. 

gülflen-i vahdet (Abdülehad Serhendî) 1169. 

gülzâr-› sâminî (Osmân Bedreddîn) 1158. 

– H – 

hadâik-ül-hakâik (Ömer bin Alî) 383. 

hadarât-ül-kuds (Bedreddîn-i Serhendî) 20, 1057, 

1113, 1121, 1141, 1145. 

hadâik-ül-verdiyye (Abdülmecid bin Muhammed 

Hânî 1319 ‹stanbul). 188, 1105, 1121, 1145, 1148. 

hâd-id-dâllîn (hâc› Tûsî) 70, 208, 637. 

hadd-i fâs›l der hak ve bât›l (Muhammed Ferruh) 

1142. 

hadîka (Abdülganî Nablüsî) 8, 19, 21, 23, 45, 70, 72, 

90, 96, 113, 123, 135, 142, 155, 168, 211, 226, 

237, 238, 239, 241, 248, 249, 252, 263, 264, 

280, 281, 310, 338, 340, 365, 394, 397, 408, 

409, 413, 414, 434, 435, 436, 438, 448, 449, 

465, 468, 469, 470, 471, 490, 497, 536, 546, 

588, 593, 594, 595, 596, 599, 602, 603, 611, 

621, 631, 635, 638, 642, 692, 699, 718, 721, 

724, 726, 729, 730, 731, 734, 739, 781, 789, 

790, 794, 801, 802, 810, 824, 826, 843, 851, 

873, 885, 886, 890, 891, 896, 898, 900, 908, 

909, 1004, 1005, 1028, 1033, 1061. 

hadîka-tün-nediyye (Muhammed Ba¤dâdî) 594. 

hadîkat-ül-cevâmi’ (Hüseyn bin Alî) 1092, 1152, 

1189. 

hadîkat-ül evliyâ (A.Hilmi) 1121, 1145. 

hadîkat-üs-serâir (Abdüllah Bîtûflî) 1065. 

hadîs-i erba’în (Nevevî) 113, 422. 

hadîs-i erba’în tercemesi (Ahmed Na’îm) 422, 1072. 

hâdîyyi mudillîn (Hâc› baba ‹brâhîm Tûsî) (1044). 

hakây›k-› manzûme (Mahmûd bin Muhammed 

Buhârî) 352, 1131. 

hakîkat-ül-yehûd (Füâd efendi: Kuveytde mektebetü-Sahâbet-il-islâmiyyede) 

hakîkatnâme (hurûfîler) 503. 

– 1212 – 

hak sözün vesîkalar› (Süveydî) 61, 94, 110, 434, 

596, 696, 701, 992, 1072, 1121, 1146, 1174. 

halebî-yi kebîr (Halebî ‹brâhîm) 127, 133, 153, 154, 

166, 175, 207, 216, 217, 223, 235, 237, 240, 

241, 244, 248, 251, 252, 266, 272, 274, 281, 

285, 603, 729, 743, 996, 1003, 1005, 1104. 

halebî-yi sagîr (Halebî ‹brâhîm) 122, 123, 125, 149, 

156, 212, 217, 222, 237, 249, 270, 274, 275, 

283, 284, 729, 743, 784, 1000, 1019. 

hâlid-i ba¤dâdî divân› (H.Ba¤dâdî) 4, 

halîmî (Hüseyn bin Hasen Cürcânî) 243, 

hamriyye kasîdesi (Ömer bin Fâr›d) 1160. 

hamza efendi risâlesi [Bey’ ve flirâ risâlesi] 575, 

811, 824. 

hamzanâme (hurûfîler) 501. 

hâniyye (Kâdîhân) 241, 567, 809, 890, 1124. 

hasenât-ül-ebrâr (Dârâ flekve) 1075. 

hâtem-ün-nebiyyîn (Enver flâh Keflmirî) 485. 

hât›rât-› Abdülhamîd hân-› sânî (Es’ad be¤) 1063. 

hatm-i hâcegân (Hâlid-i Ba¤dâdî) 1075. 

havenet-ül islâm (Aga fiûrifl Keflmîrî) 486. 

hâvî (flâfi’î) (Mâverdî) 241, 1133. 

hâvî (hanefî) (Zâhidi) 241, 873, 1193. 

hâvî flerhi (Alî bin ‹smâ’îl) 1076. 

hayât-ül hayvân (Demîrî) 418, 668, 741, 742, 778, 

1089. 

hayâtüssahâbe (Muhammed Yûsüf) 499. 

hayrât-ül hisân (ibni Hacer-i Mekkî) 440, 442, 443, 

1114. 

hazâne (Debbûsî) 1089. 

hazâne-i Celâlî (Kutb-i zemân) 1129. 

hazânet-ül f›kh (Ebülleys Semerkandî) 

hazânet-ül-müftîn (Hüseyn bin Muhammed) 324, 

440. 

hazânet-ür-rivâyât (Kâdî Hindî) 269, 592, 1005. 

hazînet-ül-esrâr (Muhammed Hakk›) 277, 279, 395, 

418, 740, 741, 993, 1009, 1010, 1143. 

hazînet-ül-me’ârif (Ubeydullah Serhendî) 207, 651. 

hazret-i Muhammed (Davenport) 534, 1088. 

hediyye (Muhammed Behâeddîn-i Buhârî) 1081. 

hediyye (‹mâdî) 629. 

hediyye-tül-ihvân türkçe zikr (Muhammed Saîd) 

hediyyet-ül-mehdiyyîn (Ehî Çelebî) 90, 467, 648, 1192. 

hediyyet-ül-mühdî (Vahîdüz-zemân) 

hedy-ül-islâmî (Libya evkâf dâiresi) 586, 858, 876, 

877. 

hest behiflt (‹drîs Büdlîsî) Osmânl› târihî 

hemziyye (Busayrî) 390, 1084. 

herkese lâz›m olan îmân (Feyzullah) 32, 34, 368, 

482, 499, 579, 740, 1178, 1184. 

hey’et-i felekiyye (Mustafâ Hilmi) 187, 1245. 

hicâb-ül-aktâr (Fudayl bin ‹yâd) 1102. 

hidâye “f›kh” (Burhâneddîn-i Merg›nânî) 20, 224, 

271, 392, 444, 477, 628, 1084, 1114, 1181. 

hidâye “fizik” (Esîreddîn-i Ebherî) 538, 1098. 

hidâyet-ül-hâl›k (Celâleddîn Muhammed) 1117. 

hidâyet-ül ibâd (Molla Arab) 504. 

hidâyet-ül-mübtedî fî-ma’rifetil-evkat (Alî bin Osmân) 

187, 1246. 

hidâye flerhî (Aynî, Tacüfl-flerî’a) 872, 1078, 1181. 

hidâyet-üt-tâlibîn (Ebû Sa’îd) 1095. 

hikem-i atâiyye (Tâcüddîn) 1144, 1181, 1187. 

hikmetül’ayn fil-mant›k (Alî Kazvînî) (675). 

hilye-tül-mücellî (ibni Emîr Hâc) 134, 1001, 1113. 

hilye-tül-ebrâr (Nevevî) 1035, 1156. 

hilyet-ül-Evliyâ (Ahmed bin Abdüllah) 70, 208, 786, 

1070. 

hilyet-ül-Evliyâ (Ebû Muhammed Halîl) 458. 

hilyet-ün-nâcî (Muhammed Es’ad) 1143. 

hindistânda ingiliz hâkimiyyeti (W.J.Bryan) 484. 

hindiyye (Fetâvâ-i hindiyye) 226, 228, 240, 241, 245, 

260, 294, 301, 315, 316, 318, 325, 327, 328, 337, 

395, 434, 435, 462, 465, 568, 575, 590, 591, 620,

727, 729, 786, 812, 815, 817, 827, 837, 839, 844, 

858, 870, 878, 880, 999, 1011, 1032. 

h›ristiyanl›k (‹ncîl hey’eti) 42, 372. 

h›sn-ül-hasîn (‹bni Cezerî) 449, 457, 1007, 1113, 

1249. 

hizb-ül-bahr (fiâzilî) 497, 1093. 

hizb-ül-kebîr (fiâzilî) 497. 

hucce (ibni Nasr) 448, 465, 1115. 

huccet-ül-bâliga (‹smâ’îl Hakk›) 433, 500, 501, 1075. 

hucce-tüllahi alel’alemîn (Yûsüf Nebhânî) 43, 62, 

374, 378, 458, 459. 

hucec-ül-beyyinât (Alî Belhî) Hadîka ile cildlidir. 

hucec-i kat’iyye (Süveydî) 1174. 

huccet-ül-islâm (Mahmûd Piflâvürî) 443. 

hukûkul-islâm (Senâüllah-i Pâniputî) 

hulâsa-i gîdânî (Nesefî Lutfullah) 1155. 

hulâsat-ül-fetâvâ (Tâhir-i Buhârî) 134, 269, 464, 

618, 729, 1010. 

hulâsat-ül-kelâm (Ahmed Dahlân) 450, 453, 454, 

461, 462, 595, 871, 1071. 

hulâsat-ül-vefâ (Semhûdî) 458, 1168. 

hulâsat-üt-tahkîk (Abdülganî) 409, 1061. 

hurûfî kitâblar› (hurûfîler) 503, 504. 

hüsniyye flî’î kitâb› (mürteda) 61, 732. 

hüsn-üt-tenebbüh (Necmüddîn M.Gazzî) 72. 

hüsn-üt-tekadî (Zâhid-ül-Kevserî) 1194. 

hüvelganî (Abdülganî Fârûkî) 957, 1095. 

hüvallah (Behâullah) 1082. 

– ‹ – 

Ifl›k kasîdesi 89, 114. 

l’ânet-üt-tâlibîn (Ebû Bekr fiatâ) 223. 

ibni Haldun Târîhi (ibni Haldun) 541. 

ibrâz-ül-hak (Ömer Fehmi) 372, 1160. 

ibrîz (‹bnulmubârek Fâsî (te’lîf 1129). 

ibtâl-ül-menhec (Fadl bin Ruzbehân) 1098. 

ibtigâül-vüsûl (Viltorî) 

i’câz (Mahmûd Konevî) (777). 

ifâdet-ül-ahyâr (Muhammed Arabî) 461, 1141. 

ifsâh-ül-metîn (M.Tâhir Sünbül Mekkî) 101. 

igâset-ül-lehfân (‹bni Kayy›m) 469, 1083. 

ihtiyâr-i cüz’î (Akkermânî) 698, 701. 

ihtiyâr (Abdüllah-i Mûsul) 444, 617, 838, 1065. 

ihvân-us-safâ [51 risâle] (Ebû Süleymân Muhammed 

ve arkadafllar›) 497. 

ihyâ-ül-ulûm (Muhammed Gazâlî) 365, 409, 420, 

468, 607, 610, 679, 680, 698, 1008, 1045, 1102, 

1180. 

ikdül-cevherî (Hâlid-i Ba¤dâdî) 701, 1105. 

ikdül ceyyid (fiâh Veliyyullah) 300, 302, 467. 

ikfâr-ül-mülhidîn (Enver fiâh Keflmirî) 485, 486. 

iknâ’ (Alî bin Abdüllah) 1173. 

ilcâm-ül-avâm anil kelâm (Gazâlî) 490, 491. 

ilm ile dînin çat›flmas› (William Draper) 537. 

ilm-i hey’et (Ahmed Ziyâ) 178, 191, 379. 

ilm-i nokta (Mahmûd) 500. 

ilmiyye sâlnâmesi 188. 

ilm-ün nefs (Ahmed Na’îm) 1072. 

imâd-ül-islâm (Abdürrahmân) 304, 320, 1059. 

îmân ile ibâdet (Demir Hâf›z) 1007. 

îmân vel-islâm 1105. 

imdâd [Merâk›l-felâh] (fiernblâlî) 219, 255, 260, 277, 

279, 308, 356, 1178. 

imdâd hâfliyesi [Tahtâvî] 134, 135, 142, 154, 182, 

219, 221, 238, 278, 283, 287, 330, 628, 729, 999. 

inâye [vikâye flerh›] (Alî bin Ömer) 127, 1084. 

inâye [hidâye flerh›] (Muhammed bin Mahmûd 

Bâbertî) 1084, 1142. 

inâye hâfliyesi (Sa’dî Çelebî) 1084, 1125, 1142, 

1164. 

incîl (Îsâ aleyhisselâma nâzil olan kitâb) 33, 42, 43, 

104, 368, 369, 372, 382, 388, 498, 570, 704, 

706, 718, 724, 773, 1043, 1044, 1078, 1122, 

1133, 1161, 1168, 1190. 

ingiliz câsûsunun i’tirâflar› 372, 447, 1142. 

inkazülhâlikin (Birgivî) 1033. 

insân-› kâmil (fleyh Sâd›k efendi) 1075. 

insan ve kâinat (Türkiye Gazetesi) 639. 

intikâl kanûnu flerh› (Alî Haydar) 1076. 

irâde-i cüz’iyye (Akkermânî) 698, 701. 

irâde-i cüz’iyye (Hâlid-i Ba¤dâdî) 701, 1075. 

irân edebiyyât târîhi (Edvard Braun) 1175. 

irgâm-ül-merîd (Muhammed Zâhid Kevserî), 1074, 

1076, 1194. 

irflâd (Muhammed Bâbertî) 1142. 

irflâd (‹smâ’îl bin Hibetullah) 620. 

irflâd-ül-avâm (Ahmed fiemseddîn) 1114. 

irflâd-ül-hiyâra (Yûsüf Nebhânî) 372, 595. 

irflâd-ül-mürîd (Hasen Advî) 1107. 

irflâd-üt-tâlibîn (Senâ-ullahi Dehlevî) 1052, 1057, 

1168. 

irtifâ-› flems risâlesi (Kedûsî) 187. 

is’âf 1171. 

îsâgûcî (Esîrüddîn-i Ebherî) 538, 1098. 

isbâtü-kerâmâtil-Evliyâ (Abdüllah Kayrevânî) 739. 

isbât-ün nübüvvet (imâm-› Rabbânî) 1121. 

islâm ahlâk› (Hakîkat Kitâbevi) 110, 121, 207, 355, 

430, 434, 450, 587, 645, 1047. 

islâma girifl (Hamîdullah) 307, 310, 571, 1106. 

islâm dîni ve di¤er dinler (Hakîkat Kitâbevi) 368. 

islâm kültürü (‹brâhîm Neflet) 272. 

islâm Peygamberi (Hamîdullah) 1106. 

islâm yolu (‹skilipli Ât›f efendi) 110. 

istibsâr (Muhammed bin Hasen Tûsî) 1085. 

istinâd (Alî Arflî) 765. 

i’tikâdnâme (Hâlid-i Ba¤dâdî) 579, 1105. 

îzâh [Kudûrî flerhi] (Kermânî) 292, 309. 

îzâh-ul-hak (Nüzhet efendi) 372, 1157. 

îzâh-ul-menâsik (‹bni Hacer-i Mekkî) 452. 

îzâh-ul-merâm fî keflf-izzulâm fî-esâs-› dîn-i Nasârâ 

(Abdüllah Abdî bin Destân) 372. 

izâlet-ül-hafâ (fiâh Veliyyullah) 193, 1176, 1184. 

izhâr-ul-esrâr finnahv (Birgivî) 1083. 

izhâr-ül-hak (Hindli rahmetullah) 372, 1157, 1160, 

1161. 

izziyye (Zerkânî) 633. 

– K – 

Kâdîhân (Hasen bin Mensûr) 133, 158, 163, 226, 

245, 282, 315, 316, 435, 583, 611, 727, 827, 

838, 900, 1011, 1028, 1032. 

kâfî (Hâkim flehîd) 268, 1104. 

kâfî (Kuleynî) 1084. 

kâfî (Nesefî Abdüllah) 229, 1093, 1155. 

kahramanlar ve kahramanlara sayg› (Karlayl) 1125. 

kalâid-ül-ukbân (ibni Hacer Mekkî) 443, 1114. 

kâmil târîhi (ibni Esîr) 992, 1113. 

kâmûs-i kavânîn (T.Andonyadi) 1034. 

kâmûs-ul a’lâm (fiemseddîn Sâmî) 52, 145, 381, 

388, 390, 431, 441, 490, 514, 532, 714, 742, 

1011, 1079, 1084, 1086, 1099, 1109, 1155, 1173, 

1175, 1177, 1192. 

kâmûs (Fîrûzâbâdî) 323, 390, 698, 699, 1070, 1101, 

1164. 

kanûn (ibni Sînâ) 737. 

karabafl tecvîdi (Abdürrahmân) 1125, 1156. 

kara dâvüd (Delâil tercemesi) 1143. 

kasîde-i bürde (Busayrî) 993, 1084, 1180. 

kasîde-i emâlî (Alî Ûflî) 4, 89, 479, 699, 758, 1070, 

1076. 

kasîde-i hamriyye (Ömer bin Fâr›d) 1160. 

kasîde-i hemziyye (Busayrî) 386, 1084. 

kasîde-i tâiyye (Ömer bin Fâr›d) 1160. 

kâflif-ül-esrâr (‹shak Tokatl›) 499, 501, 502, 503, 

1122. 

kavâid-ül-islâm (‹smâ’îl ‹bâdî) 489. 

– 1213 –

kavâid-üt-tarîkatil cem’-i beyneflflerî’at-i vel hakîka 

(Ahmed Zerrûk) 1073. 

kavâid-üt tesavvuf (Ahmed Zerrûk) 1073. 

kavlüssedîd (Muhammed bin Abdül’Azîm) 

kazâ ve kader (Ebüssü’ûd) 698, 714. 

kebâir (ibni Nüceym) 284, 1053, 1115. 

kebîr “hadîs” (Taberânî) 1180. 

kedûsî (Süleymân Murâd) 187, 199. 

keffür-reâ’an muharremât-il lehvi vessimâ’ (‹bni 

Hacer) 247. 

kelimât-i tayy›bât (Muhammed Murâd-âbâdî) 1134. 

kenz (Abdüllah bin Ahmed Nesefî) 444, 1116. 

kenz-i mahfî (‹smâ’îl Hakk›) 90, 420, 1123. 

kenz-üd-dekâ›k (Nesefî Abdüllah) 504, 1155. 

kenz-ül-hidâyât (Muhammed Bâk›r) 1141. 

kerâmât-ül Evliyâ (Lâlkâi) 458. 

kerhî muhtasar› [kudûrî flerhi] (Ubeydullah) 206. 

keflf-i rümûz-i gurer (fiâm kâdîs› Abdülhalîm) 297, 

796. 

keflf-ü gavâm›z (Ebû Ca’fer Hindüvânî) (693). 

keflf-ü hücubil-mahcûb (Dâtâ Genc bahfl Alî) 

keflf-ül-esrâr (Pezdevî) 

keflf-ül-k›nâ’ân ma’rifet-il-vakt minel-irtifâ’ 

(Muhammed Hânî) 188. 

keflf-ül-lisân (Aynî) 1079. 

keflf-ül-mahcûb (Dâtâ-Genc bahfl Alî Hecvîrî Gaznevî 

lâhorî) (465). 

keflf-ün-nûr (Nablüsî) 419, 452, 458, 463, 1061. 

keflf-üfl-flübühât (‹bni Abdülvehhâb) 106, 468. 

keflf-üz-zünûn (Kâtib Çelebi) 22, 1114, 1116, 1124, 

1126. 

keflkül (Abdülhakîm Efendi) 454, 656, 735. 

keflflâf (Zemâhflerî) 416, 513, 1125, 1194. 

k›nyetülfetâvâ (Zâhidî) 852. 1020, 1193. 

k›rk hadîs (Ahmed ibni Kemâl) 727, 1014. 

k›rk hadîs (imâm-› Birgivî) 923. 

k›rk hadîs (imâm-› Rabbânî) 1121. 

k›sas-› enbiyâ (Kisâî) 418. 

k›sas-› enbiyâ (Cevdet Pâfla) 387, 514, 1063, 1065, 

1084, 1086, 1087, 1103. 

k›yâmet ve âh›ret (imâm-› Gazâlî) 108, 113, 401, 

448, 452, 461, 478, 717, 742, 784, 923, 993, 

1016, 1089, 1102. 

kibrît-i ahmer (fia’rânî) 388. 

kifâye (Âmir fia’bî) 1175. 

kifâye (Alî Mardînî) (750). 

kifâye (Mahmûd hafîd-i Tâcüflflerî’a) 120. 

kimyâ-i se’âdet (Muhammed Gazâlî) 22, 34, 38, 64, 

65, 108, 127, 297, 323, 383, 430, 570, 600, 605, 

607, 622, 677, 679, 700, 719, 720, 725, 728, 

732, 766, 788, 789, 840, 845, 847, 1102. 

kimyâ-i se’âdet mukaddimesi (Muhammed Zihnî) 

1148. 

kîsâniyyât (Muhammed fieybânî) 268. 

kitâb-› mukaddes 327, 1130. 

kitâbül’amel-i bil-üstürlâb (Muhammed bin Ömer) 

1245. 

kitâb-ü fil’amel-i bil-üstürlâb (‹brâhîm Fezârî) 1246. 

kitâb-üd-derc-il-münîfe (Süyûtî) 390. 

kitâb-ül-celve (ibâhîler) 489. 

kitâb-ül-envâr (Ruzbehân) 1163. 

kitâb-ül-eymân (ibni Âbidîn) 454. 

kitâb-ül-ferâid (Ahmed ibni Kemâl) 365. 

kitâb-ül-f›kh alel-mezâhibil-erbe’a (Abdürrahmân 

Cezîrî) (1391), 130, 155, 158, 163, 212, 221, 229, 

250, 271, 568, 604, 807. 

kitâb-ül-harâc (Ebû Yûsüf) 300, 1096. 

kitâb-ül-hâvî (Ebû Bekr-i Râzî) 538. 

kitâb-ül-irflâd (‹smâ’îl bin Hibetullah) 620. 

kitâb-ül-izâ’a (S›dd›k Hasen Hân) 484. 

kitâb-ül-kefâle (Alî Haydar be¤) 1076. 

kitâb-ül-k›râe (Kâdî Yahyâ) 727, 1190. 

– 1214 – 

kitâb-ül-mikyâs-iz-zevâl (‹brâhîm Fezârî) 1246. 

kitâb-ül-müncelî (Süyûtî) 1016. 

kitâb-ül’ulûm (Efl’arî) 1093. 

kitâb-ül-ümm (fiâfi’î) 1175. 

kitâb-ün-nil (Abdül’azîz ‹bâdî) 489. 

kitâb-ür-rahme (Süyûtî) 128, 662, 673, 741. 

kitâb-ür-remâh (Ömer Ticânî) 1183. 

kitâb-ür-rûh (ibni Kayyîm) 1015. 

kitâb-üs-sünnet (Zâhid-i Saffâr) 366. 

kitâb-üs-sünnî (Muhammed Kutty) 460. 

kitâb-üs-sünnet-i vel cemâ’at (‹brâhîm) 366. 

kitâb-üt-tevhîd (Abdülvehhâb o¤lu) 447, 1176. 

kitâb-üt-t›byân (Nevevî) 394, 1009. 

kitâb-üz-zühd (Ahmed bin Hanbel) 458. 

knaurs lexikon (T.H.Knaur Nacht) 1109. 

kozmografya (Hasîb be¤) 183, 358, 761, 1177. 

kudûrî muhtasar› (Ahmed bin Muhammed Ba¤dâdî) 

(428), 69, 444, 826, 858, 1090, 1194. 

kudûrî muhtasar› tercemesi (M.Emîn Fehîm pâfla) 

kudûrî flerh› (Ebû Nasr-› Aktâ’) 161. 

kudûrî flerh› (Zâhidî) 1193. 

kudûrî flerh› (Yûsüf bin Ömer) 1192. 

kuhistânî nikâyesi (Kuhistânî) 1024, 1128. 

külliyât (Bakîbillah) 1141. 

kur’ân-› kerîm ve incîller (Hakîkat Kitâbevi) 368. 

kurret-ül-ayneyn (fiâh Veliyyullah) 516, 1176. 

kurret-ül-uyûn (Ebülleys) 213, 718. 

kût-ül-kulûb (Ebû Tâlib-i Mekkî) 420, 515, 1096. 

kübrâ (Hüsâmeddîn-i Ömer) 269. 

küfr ve kebâir risâlesi (Abdülhakîm Arvâsî) 1053. 

künüz-üd-dekâ›k (Münâvî) 114, 194, 212, 340, 398, 

419, 452, 465, 616, 627, 723, 949, 1004, 1009, 

1010, 1054, 1149. 

küriyet-ül-Erd (Ebû Bekr Râzî) 82. 

kütüb-i sitte (Buhârî, Müslîm) 407, 423, 486. 

– L – 

Lâmiyye (ibni Verdî) 1118, 1136. 

larousse (Claude Aaugé) 725. 

larousse medical (Frans›z akademisi) 142. 

lem’u berk-il makâmât (Mustafâ Bekrî) 458. 

les franco-macons (Serge Hutin) 1086. 

letâif-ül iflârât fittefsîr (Kufleyrî) 142. 

letâif-ül-minen (Tâc-üd-dîn) 419, 1068, 1181. 

letâif-ül-minen (Abdülvehhâb-i fia’rânî) 1068. 

levâih-ul-envâr (Remlî) 1109. 

levh-il-mahfûz (Ahmed ibni Kemâl) 698. 

lüzûm-ü ittibâ’› mezâhib (Muhammed Hâmid) 460. 

lübâb-üt-te’vîl (Alâüddîn) 418, 699. 

lügat-› Nâcî (muallim Nâcî [1893]) 604. 

lü’lu’iyyât (Ebû Mutî Belhî) 598. 

– M – 

maddet-ül-hayât (Akflemseddîn) 1074. 

madde ve hâf›za (Bergson) 27, 1082. 

ma’den-ül cevâhir (Sefer Ahmed) [(Umdet-ül makâmât) 

sahîfe 251, 387, 526.] 

ma’füvât (Molla Halîl) 135, 154, 155. 

ma’füvât flerh› (Süleymân bin Abdüllah) 135, 155. 

mahbûbül-muhibbîn (Sa’düddîn-i Muhammed 

Hamevî) 1163. 

mahflernâme (Emîr Alî) 503 

mahzen-ül-esrâr (M.Safiyyullah müceddidî) (1212). 

mahzen-ül-ulûm (Muhammed Tâhir) 422, 

makâlât (Zâhid-ül Kevserî) 454, 1194. 

makâlâtüssüneniyye fî-keflfi dalâlâti Ahmed ‹bni 

Teymiyye (Câsûs S.98). 

makâmât (Ebû Bekr-i Belhî) 1090. 

makâmât-› Ahmediyye (Muhammed Hâflim) 1121, 

1144. 

makâmât-› Ahyâr (Zeyd-i Fârûkî) 1072. 

makâmât-› Dehleviyye (Abdülganî) 1095. 

makâmât-› Mazheriyye (Abdüllah-› Dehlevî) 21, 351,

395, 459, 462, 466, 616, 623, 721, 903, 957, 

1018, 1057, 1133, 1134, 1142. 

makâmât-üs-sa’îdiyye (Muhammed Mazher) 1072. 

mâ-lâ-büdde (Senâullah Dehlevî) 266, 365, 1028. 

ma’lûmât-i nâfi’a (Cevdet Pâfla) 1087. 

ma’nevî (Gülflenî) 1103. 

mant›k (Ahmed Na’îm) 1072. 

mant›k-ut-tayr (Ferîdüddîn) 1101. 

manzûme-i Nesefî (Ömer Nesefî) 1131, 1155. 

ma’rifetnâme (‹brâhîm Hakk›) 24, 33, 42, 77, 78, 

82, 94, 170, 217, 236, 241, 284, 360, 419, 541, 

599, 775, 1044, 1048, 1119. 

me’âlim-üt-tenzîl (Begâvî) 389, 507, 1081. 

me’âric-ül-hidâye (Alî bin Ebî Bekr Alevî) (Misbâh)›n 

90, 96, 111.ci sahîfeleri. 

me’âric-ün-nübüvve (Molla Miskîn Muhammed 

Mü’în) (954 h.) 1182. 

me’ârif-i ledünniyye (imâm-› Rabbânî) 909, 918, 

962, 1122. 

me’ârif-üs-sünen (Enver flâh) 1102, 1183, 1184. 

mebde ve me’âd (imâm-› Rabbânî) 1073, 1121, 

1147. 

mebsût (Hulvânî) 1178. 

mebsût (Serahsî) 268, 1169. 

mecâlis-i sâminiyye (Osmân Bedreddîn) 1158. 

mecd-i tâlid (‹brâhîm Hayderî) 1105. 

mecelle (Cevdet Pâfla) 28, 57, 67, 120, 221, 226, 

288, 535, 571, 594, 597, 605, 623, 806, 812, 

817, 821, 822, 827, 828, 830, 833, 843, 865, 

872, 883, 884, 890, 898, 899, 1034, 1076, 1086. 

mecelle-i menâr (Reflîd R›zâ) 1162. 

mecelle flerh› (Alî Haydar be¤) 616, 798, 

mecellet-üfl-flübhân (Ahmed ‹brâhîm) 876. 

mecistî (Batlemyus) 538, 1080. 

mecma’ul âdâb (Hasen Hulûsî) 392, 393, 395, 1107. 

mecma’ul bahreyn (‹bnissâ’ati) 279, 444, 1093, 

1116. 

mecma’ul beyân (Fadl bin Hasen) 1181. 

mecma’ul enhür (Abdürrahmân fieyhîzâde) 70, 164, 

182, 260, 274, 287, 316, 436, 452, 579, 593, 

603, 634, 722, 823, 858, 899, 1006, 1020, 1023, 

1068. 

mecma’ul-fetâvâ (Ahmed bin Muhammed) 392, 

mecmû’at-ül fevâid (Kefevî) 741, 

mecmû’a-i cedîde (H.Hayrullah) 244, 304, 816, 827, 

870. 

mecmû’a-i zühdiyye (Ahmed Zühdü) 110, 133, 147, 

316, 325, 344, 437, 444, 445, 573, 582, 1198. 

mecrel-enhür (Bâkânî) 1079. 

medâric-ün-nübüvve (Abdülhak-› Dehlevî) 204, 219, 

284, 374, 478, 783, 784, 1061, 1078. 

medâric-üs-seniyye firreddi alel-vehhâbiyyeyi 

Hindiyye (Âmirül-Kâdirî) 351, 455. 

medhal (Ubeydullah Kerhî) 

medhal (‹bnülhac Muhammed Mâlikî) (737). 

mefâtîh-ul-cinân (Ya’kûb bin Seyyid Alî) 1190. 

mefâtîh-ul gayb (Fahreddîn Râzî) 417, 

mekârim-i ahlâk (ibni Ebiddünyâ) 418, 

mekâs›d (Teftâzânî) 1164. 

mekâs›d-ül-hasene (fiemseddîn Muhammed Sehâvî) 

(902), 415, 465. 

mekâtîb-i flerîfe (Abdüllah Dehlevî) 120, 238, 486, 

718, 765, 766, 771, 783, 992, 1016, 1018, 1053, 

1056, 1081, 1085. 

mektûbât (Muhammed Kandihârî) 1146. 

mektûbât (Rükneddîn Çefltî) 1163. 

mektûbât-i Ahmediyye (Ahmed Sa’îd) 459, 1073, 

1077. 

mektûbât kasîdesi 131, 617, 920, 1002. 

mektûbât-i Ma’sûmiyye (Muhammed Ma’sûm) 11, 

115, 230, 472, 512, 596, 616, 696, 898, 903, 

923, 957, 997, 1001, 1053, 1067, 1145. 

mektûbât-i flerîfe (imâm-› Rabbânî) 9, 10, 11, 19, 33, 

– 1215 – 

43, 48, 78, 135, 148, 314, 408, 419, 420, 438, 462, 

510, 530, 617, 754, 761, 772, 776, 784, 908, 

910, 920, 924, 926, 951, 1009, 1048, 1050, 1063, 

1086, 1120, 1121, 1129, 1141, 1144, 1146, 1148, 

1193, 1198. 

mektûbât-i sa’îdiyye (Muhammed Sa’îd) 1147. 

mektûbât-i seyfiyye (Seyfüddîn Fârûkî) 1169. 

mektûbât tercemesi (Hüseyn Hilmi Ifl›k) 10, 16, 78, 

351, 512, 710, 722, 1120, 1174, 1179. 

menâfi’ (Muhammed Semerkandî) (656). 

menâfi’un-nâs t›b kitâb› (Dervifl Nidâî) 128, 676, 

menâhic-ül-ibâd (Sa’îdeddîn) 126, 150, 155, 283, 

323, 324, 564, 1018, 1165, 1174. 

menâhic-üs-seyr (Zeyd-i Fârûkî) 1072. 

menâk›b-› Abdülkâdir (Yâfi’î) 1189. 

menâk›b-› ç›hâr yâr-› güzîn (Eyyüb bin S›ddîk) 61. 

menâk›b-› imâm-› a’zam (Ebûlbekâ) 1093. 

menâk›b-› imâm-› ebî hanîfe (Kerderî) 1127. 

menâr (Nesefî Abdüllah) 413, 1142, 1155. 

menâr flerh› (ibni Melek) 279, 473, 474, 1115. 

menâr flerh› (ibni Nüceym) 1116. 

menâzil-üs-sâlikîn (Yûsüf Hemedânî) 1193. 

menâzil-üs-sâyirîn (Abdüllah-i Ensârî) 749, 1067. 

menâzil-üs-sâyirîn (Yûsüf Hemedânî) 1193. 

menhel (ibni Âbidîn) 139, 1083. 

men’i müskirât (‹skilibli Ât›f Efendi) 625. 

men-lâ-yahdur (Muhammed bin Ahmed Alî) 1084. 

mensek (Halîl Mâlikî) 458, 

merâk›l-felâh (fiernblâlî) 141, 154, 206, 224, 237, 

274, 279, 281, 298, 314, 349, 450, 623, 1001, 

1003, 1020, 1178. 

merâk›l-felâh hâfliyesi (Tahtâvî) 134, 135, 142, 154, 

181, 186, 200, 207, 218, 275, 283, 316, 318, 

344, 349, 364, 450, 623, 638, 767, 1182. 

merâk-›s-se’âde (fiernblâlî) 1179. 

merâs›d (‹smâ’îl Gelenbevî) 185, 

merec-ül-bahreyn (Rükneddîn-i Çefltî) 1163. 

merec-ül-bahreyn (Abdülhak-› Dehlevî) 50, 515, 

627, 1052, 1061, 1187. 

mesâbîh (Begâvî Hüseyn) 241, 383, 787, 1081, 1141. 

mesâil-i erba’în (Muhammed ‹shak) 1073, 1176. 

mesâil-i vikâye (Abdülhak Sücâdil) 137, 181, 1061, 

mesalik-ül hünefâ (Kastalânî) 458, 

mesânîd (Çeflidli) 424. 

meslek-i müceddid (Cemîl Ahmed fiarkpûrî) 1121. 

mesmû’ât (Mîr Abdülevvel) 66, 112, 1074, 1148, 

1163. 

mesnevî (Celâleddîn-i Rûmî) 93, 388, 402, 420, 732, 

953, 1085, 1156. 

mesnevî flerh› (Âbidîn Pâfla) 732, 1069. 

mesnevî flerh› (Sar› Abdüllah Efendi) 1155. 

meflâr›k-ul-envâr (Kâdî ‹yâd) 1125, 1179. 

meflâr›k-ul-envâr (Rad›yuddîn Hasen Sagânî) 1179. 

metâli’ul-envâr [fil-mant›k] (Mahmûd Ermevî) 1052. 

metâli’un-nûr (Abdüllah-i Rûmî) 390, 

metâlib-i âliyye (Fahreddîn-i Râzî) 458, 1014. 

metâlib-ül-mü’minîn (F›kh-› hanefî) 365, 

mevâhib-i aliyye (Hüseyn Vâ’›z) 355, 392, 475, 479, 

731, 1112. 

mevâhib-i ledünniyye (Kastalânî) 33, 110, 166, 204, 

329, 374, 381, 387, 391, 422, 439, 450, 458, 

465, 511, 553, 620, 621, 648, 693, 695, 701, 

718, 719, 734, 761, 782, 783, 785, 992, 1045, 

1100, 1126, 1195. 

mevâk›f (Kâdî Adûd) 1048, 1124. 

mevdû’ât-ül-ulûm (Kemâleddîn Muhammed) 22, 48, 

183, 424, 440, 441, 442, 443, 1045, 1082, 1127, 

1182. 

mevk›f-ül-akl vel-ilm vel-âlem (Mustafâ Sabri) 461, 

485, 1154. 

mevkûfât (Muhammed Mevkûfâtî) 110, 228, 255, 

302, 306, 583, 811. 

mevlid kitâb› (ibni Hâcer Mekkî) 1114.

mevlid-ün-Nebî (Ahmed fiemseddîn) 1114. 

mevlid manzûmesi (Süleymân Çelebi) 386, 1173. 

mevlid-i flerîf (Abdülhakîm Efendi) 378. 

meyer Lexikon (Meyer) 1175. 

miftâh-ul-Cennet (Muhammed bin Kutbiddîn) 110, 

207, 1129. 

miftâh-ul felâh (Tâcüddîn) 1068, 1116. 

miftâh-ul felâh (Tarîkat-i Muhammediyye özeti) 1083. 

miftâh hâfliyesi (Kâdîzâde) 1125. 

miftâh-ul-hayât (Aliyyül-a’lâ) 500, 

miftâh-ul-kenz (Hayyât Vehbî) 

miftâh-un-necat (Ahmed Câmî) 18, 19, 419, 1037, 

1070. 

miftâh-us-se’âde (Kemâleddîn-i fiirvânî) 299. 

miftâh-us-se’âde (Taflköprü-zâde) 22, 1182. 

milel-nihâl (fiihristânî) 19, 63, 211, 408, 416, 419, 

476, 487, 489, 491, 736, 1114, 1116, 1180. 

minâh-ul-gaffâr (Timürtâflî) 1109, 1178. 

minhâc (Nevevî) 1064, 1156, 1162. 

minhâc (flî’î) 50. 

minhâc (Alî bin ‹smâ’îl) 1076. 

minhâc-ül-âbidîn (Gazâlî) 766. 

minhâcüddîn (Halîmî) 242, 1105. 

minhâc-üs-sünne (ibni Teymiyye) 1179. 

minhâc flerh› (Rafi’î) 1064. 

minhâc flerh› (Ziyâdî) 1197. 

minhat-ül-ilâhiyye (Mahmûd fiükrî) 1077. 

minhat-ül-vehbiyye (Dâvüd bin Süleymân) 453, 463, 

512, 741, 1016, 1089. 

mir’ât-› kâinât (Niflanc› Zâde) 382, 388, 440, 441, 

443, 504, 1156, 1159, 1175, 1182. 

mir’ât-i medîne (Eyyûb Sabrî) 222, 348, 1070. 

mir’ât-i mekke (Eyyûb Sabrî) 737, 1096. 

mir’ât-ül cenân (Muhammed Abdüllah Yâfi’î) 1117. 

mir’ât-ül haremeyn (Eyyûb Sabrî) 204, 377, 447, 

461, 525, 802, 1092, 1098. 

mir’ât-ül mekâs›d (Ahmed Rif’at) 19, 500. 

mirsâd-ül ibâd fârisî (Necmüddîn Ebû Bekr Râzî) 

(654). 

misbâh-un-necât (Muhammed Mazher) 157, 250, 296. 

misbâh-ul-enâm (Habîb Alevî) 460, 1144. 

misbâh-uz-zulâm (Ebû Abdüllah) 458, 1090. 

misbâh-uz-zulâm (Kilâ’î Süleymân) 458, 1127. 

misbâh-uz-zulâm (Muhammed Merâk›flî 683) 

miflkât-ül-envâr (Gazâlî) 497, 766. 

miflkât-ül-mesâbîh (Muhammed bin Abdüllah 

Tebrîzî) 20, 212, 261, 458, 1141, 1147, 1182. 

miflkât flerh› (Abdülhak-› Dehlevî) 365, 455, 1061, 

mi’yâr-ül-evkat (‹smâ’îl Fehîm) 185, 188, 

mi’yâr-ül-hak (Nezîr Hüseyn Dehlevî) (1320) 

mîzân-ül hak (papas yazm›fld›r) 

mîzân-ül i’tidâl (Zehebî) 1194. 

mîzân-ül-kübrâ (Abdülvehhâb) 135, 166, 192, 300, 

303, 324, 439, 440, 443, 444, 445, 465, 468, 

471, 566, 567, 575, 725, 744, 825, 1005, 1068. 

mîzân-ül-mevâzin (Alî bin Hasen) 372, 1131, 1152. 

mîzân-üfl-flerî’a (Muhammed Hilmi) 460. 

m›zrakl› ilmihâl (Muhammed bin Kutbüddin) 1129. 

mu’ad (ibni Sînâ) 758, 1116. 

mudmerât (Yûsüf bin Ömer) 269, 1192. 

muhammediyye (Gelibolulu Muhammed) 1187. 

muharrer “flâfi’î” (Râfi’î) 1064, 1156, 1197. 

muharrer (Hasen bin Ziyâd) 268. 

muhâverât (Reflîd R›zâ) 1105, 1162. 

muhît (Serahsî) 787, 1169. 

muhît (Mahmûd Buhârî) 268, 269, 365, 622, 1131. 

muhtâr (Abdüllah bin Mahmûd) 444, 1065, 1113. 

muhtar-ul-fetâvâ (Alî Merg›nânî) (593). 

muhtasar (Kudûrî) 1128. 

muhtasar (Tahâvî) 1169. 

muhtasar (ibni Hâcib) 465, 

muhtasar (Halîl Efendi) 1016, 1105. 

muhtasar (Kerhî) 1127. 

muhtasar-› kurtûbî (Abdülvehhâb-› fia’rânî) 80, 718, 

726, 1129. 

muhtasar-› mevâkid (Muhammed bin Abdürresûl) 

muhtasar-› tuhfe (Âlûsî) 1060. 

muhtasar-› tuhfe (Süveydî) 1160. 

mukaddimet-ül-edeb (Zemahflerî) 1194. 

mukaddimet-ül-hadremiyye (Abdüllah bin Abdürrahmân) 

221, 250, 296, 

mukaddimet-ül-hakây›k (hurûfî babas›) 503. 

mukaddimet-ül-izziyye (Ebül Hasen bin Nâs›r) 146, 

192, 

mukaddimet-üs-salât (Kutbiddîn ‹znikî) 175, 1129. 

mukaddime (Ebülleys) 1094. 

mukaddimet-üs-seniyye (fiâh Veliyyullah) 1073. 

mutavvel (Teftâzânî) 1062, 1163. 

mutavvel hâfliyesi (Abdülhakîm Siyalkûtî) 1062. 

muvâfaka-tül-ukûl-fittevessüli lirresûl (Muhammed 

bin Sa’îd mâlikî) 

muvattâ (Mâlik bin Enes) 423, 424, 467, 1133, 1195. 

mücteba (Zâhidî) 242, 1193. 

müdevvene (‹bnül-Kâs›m Abdürrahmân Mâlikî) (191), 

159. 

müdevvene flerhi (Ebül Hasen) 632. 

müdevvene flerhi (Züvâvî Îsâ) 1198. 

mükâflefât (imâm-› Rabbânî) 1122. 

mültekâ (Halebî) 39, 137, 281, 314, 318, 335, 634, 

725, 858, 1019, 1104. 

mültek›t (Debbûsî) 308, 1094. 

mültek›t (Ebûl-Kâs›m Ahmed Saffâr) 448, 

müncid (Louis Ma’lûf) 45, 61, 70, 247, 473, 487, 490, 

502, 538, 604, 1109, 1155, 1162. 

münîre (Ahmed ibni Kemâl) 740, 909, 1071. 

münfleât-üs-salâtîn (Ahmed Ferîdûn) (991 Eyyûbde) 

müntehabât-i Ma’sûmiyye (imâm-› Ma’sûm) 1145, 

1198. 

müntehabât (H.Hilmi Ifl›k) 1121, 1146, 1198. 

müntekâ (Hâkim) 1104. 

münye-tül-müftî (Yûsüf Sicstânî) 242, 243, 1192. 

münye-tül-musallî (Sedîdeddîn) 134, 1113, 1166. 

mürflid-ül-müteehhilîn (Muhammed ‹znîkî) 570, 585, 

599, 1129. 

mürflid-ün-nisâ (Mustafâ Fehîm bin Osmân Akflehrî) 

34, 139, 585, 

musaffâ muhtasar-› flerh-i manzûme (Abdüllah Nesefî) 

müsâmere (Muhyiddîn-i Arabî) 727, 1136. 

müslim merks mecmû’as› (Pâkistân) 1079. 

müslim sahîhi (Müslim) 193, 262, 312, 386, 388, 

407, 423, 434, 442, 467, 476, 478, 633, 641, 

642, 644, 646, 728, 765, 790, 880, 1104, 1152. 

müslim flerhi (Nevevî) 248, 513, 

müslimânlar›n iki gözbebe¤i (Veliyyullah-› Dehlevî) 

348, 516, 1176. 

müslimâna nasîhat (Hakîkat Kitâbevi) 452, 454, 461, 

478, 717, 1016, 1089. 

müslimânl›k ve h›ristiyanl›k (Hakîkat Kitâbevi) 368. 

müsned (Ahmed, Dârimî, Deylemî, Ebû Ya’lâ) 392, 

424, 476, 1070, 1088, 1089, 1096. 

müsned-i kebîr Ebû Hanîfe (Câmî Muhammed bin 

Mahmûd Hârezmî) (665). 

müsned (ibni Ebî fieybe) 1113. 

müsned (fiâfi’î) 1175. 

müsned (Yahyâ bin Muhammed) 1190. 

müstasfâ (Abdüllah Nesefî) 1020, 1155. 

müstatraf (Muhammed bin Ahmed) 418, 1142. 

müstedrek (Hâkim) 1104. 

müstevfâ (Abdüllah Nesefî) 

müstezad (ibni Sînâ) 962, 1116. 

müyessir (Tür-püfltî) 1184. 

müzekkin-nüfûs (Eflrefzâde Abdüllah) 1055, 1098. 

Müzekkiratü Sultân Abdülhamîd (...) 1159. 

müzîlüflflübehât fî-isbâtilkerâmât (‹smâ’îl 635) 

– 1216 –

– N – 

Nâhiye (Abdül’azîz Ferhârevî) 511. 

na’îmâ târîhi (Na’îmâ) 1133. 

nasaratüz-zâkirîn (Ganal› Ahmed Bâbe) 1183. 

nât›fî (Ahmed bin Muhammed) 133, 

nebrâs (Muhammed Abdül’azîz Ferhârevî Hindî) 

758, 917, 1117. 

nebrâs hâfliyesi (Berhurdâr) 758, 917, 1116. 

necât-ül-müsallî (Ahmed fievk›) 115, 1007, 1249. 

nefehât-ül kudsiyye (Âlûsî) 1077. 

nefehât-ül kurb vel-ittisâl (Ahmed Hamevî) 460, 

1071. 

nefehât-i flâziliyye (Hasen Advî) 458, 1107. 

nefehât-ül üns (Molla Câmî) 91, 486, 1085, 1093, 

1172, 1179, 1197. 

nef’ul-enâm (Süleymân bin Abdüllah Hâlidî Es’irdî) 

1020, 1022. 

nehc-ül-belâga (Radî Râf›zî) 765. 

nehc-ül-enâm fil’akâid (Halîl Si’ridî flâfi’î) (1259). 

nehc-us-selâme (Âlûsî) 1077. 

nehr-ül-fâik (ibni Nüceym Ömer) 135, 308, 1115. 

nemâz risâlesi (Abdülhakîm Efendi) 146. 

nemâz risâlesi (ibni Sînâ) 962. 

neflr-ül-mehâsin (Yâfi’î) 419, 458, 938, 1189. 

nevâdir (Hulvânî) 1178. 

nevâdir-i f›khiyye (Muhammed Sâd›k) 282, 1147. 

nevâdir-ül-üsûl (Hakîm Muhammed bin Alî Tirmüzî) 

(320), 1104. 

nevâk›d (Mirzâ Mahdûm) 1142. 

nevâzil (Ebülleys-i Semerkandî) 268, 465. 

nevhatül’uflflak (Muhammed Beykozlu) 1013, 1040. 

nev’lerin menfle’i (Darwin) 540. 

nihâye (Hüseyn bin Alî) 224, 250, 1084. 

nihâye (Tâc-üfl-flerî’a) 809, 1181. 

nihâye (Molla Arab) 504. 

nikâye (Ubeydüllah bin Mes’ud) 224, 250, 269, 586, 

588, 1084, 1164. 

ni’met-i islâm (Muhammed Zihnî) 135, 154, 167, 

220, 236, 266, 281, 314, 339, 450, 462, 566, 

568, 571, 574, 580, 583, 599, 901, 1003, 1148. 

ni’met-ül-kübrâ (ibni Hacer-i Mekkî) 390, 459, 1096, 

1116. 

nisâb-ül-ahbâr (Muhammed Ûflî) 239. 

nisâb-ül-f›kh (Tâhir Buhârî) 

niyâz-i m›srî dîvân› (Niyâzi M›srî) 1156. 

nuhab-ül mültek›ta (Süleymân bin Hasen) 489. 

nuhbet-ül-le’âlî (Muhammed bin Süleymân) 89, 479. 

nükûl-üfl-fler’›yye (Mustafâ fiattî) 458. 

nûr-ul-ebsâr (Mü’min bin Hasen bin Mü’min fieblencî) 

1171. 

nûr-ül-islâm (Abdülkerîm Muhammed) 450. 

nûr-ül-îzâh (fiernblâlî) 229, 249, 269, 316, 1019, 1178. 

nûr-ül-îzâh Tahtâvî flerh› (Tahtâvî) 243, 249, 259, 

282, 285. 

nûr-ül-yakîn (Mustafâ bin ‹brâhîm Siyâmî) 459, 1006. 

nusret efendi risâlesi (Harputlu Nusret) 652. 

nüzhet-ül-ebdân (Mustafâ Ebülfeyz) 626, 664, 666, 

675. 

– O – 

osmânl› târîhî (‹smâ’îl Hâmî) 1187. 

– P – 

peygamberler ve mu’cîzeler (imâm-› Rabbânî) 1121. 

pezdevî flerhi (Ekmelüddîn) 636. 

plantes medicinales (Dr. A.Heraud) 637. 

– R – 

râb›ta-i flerîfe (Abdülhakîm Efendi) 421, 528, 1015, 

1057. 

râb›ta-i flerîfe (Hâlid-i Ba¤dâdî) 1075. 

râhat-ül-kulûb (Genc-i fleker) 1177. 

râhat-ül-kulûb (Kutbuddîn ‹znîkî) 1129. 

râhat-ül-muhibbîn (Nizâmüddîn Evliyâ) 1156. 

râmûz-ül-ehâdîs (Ziyâ-üd-dîn) 789, 1198. 

ravda-tül-ulemâ (Hüseyn Buhârî) 466. 

ravda-tüt-tâlibîn (Nevevî) 1156. 

ravd-ul-enf (Süheylî) 1114. 

ravd-ur-r›yâhîn (Yâfi’î) 1189. 

redd-i alel-imâmiyye (Süveydî Alî) 1174. 

redd-i revâf›d (imâm-› Rabbânî) 509, 1121. 

redd-i vehhâbî (Müfti Mahmûd) 51, 120, 459, 465, 

467, 1055. 

redd-ü alâ-men-enkeret tesavvuf (Ahmed Cezâirî) 

(1034). 

redd-ül-cemîl (Gazâlî) 372, 1102. 

redd-ül-muhtâr (ibni Âbidîn) 9, 19, 20, 21, 34, 35, 43, 

50, 51, 52, 54, 72, 80, 96, 112, 115, 123, 124, 130, 

132, 134, 135, 142, 143, 148, 156, 157, 158, 

159, 160, 163, 165, 177, 181, 182, 184, 200, 

204, 205, 207, 210, 211, 215, 216, 217, 218, 

221, 230, 231, 236, 237, 238, 243, 244, 249, 

253, 257, 263, 275, 277, 278, 280, 281, 282, 

283, 285, 287, 288, 294, 296, 300, 301, 302, 

304, 309, 314, 317, 320, 321, 323, 330, 335, 

336, 338, 352, 356, 357, 363, 364, 382, 388, 

407, 408, 409, 410, 422, 432, 434, 435, 437, 

440, 441, 443, 444, 445, 448, 450, 453, 462, 

463, 468, 487, 546, 568, 572, 575, 577, 579, 

583, 588, 592, 593, 594, 598, 599, 601, 602, 

613, 614, 615, 616, 617, 618, 620, 622, 624, 

626, 634, 635, 646, 692, 695, 696, 722, 726, 

734, 740, 760, 779, 780, 781, 783, 784, 796, 

809, 812, 816, 817, 838, 863, 865, 869, 872, 

873, 874, 876, 880, 886, 889, 892, 897, 899, 

923, 994, 1006, 1025, 1029, 1044, 1112. 

redd-ül-muhtar tercemesi (Ahmed Dâvüdo¤lu) 9. 

reflehât (Alî bin Hüseyn) 458, 501, 720, 745, 751, 943, 

1075, 1079, 1093, 1126, 1137, 1143, 1146, 1179. 

revâ’iulbeyân (Muhammed Alî) 887. 

risâle-i bedreddîn (Hurûfi babas›) 503. 

risâle-i gavsiyye (Abdülkâdir Geylânî) 929. 

risâle-i hurûf (Hurûfî babas›) 503. 

risâle-i kudsiyye (Muhammed Pârisâ) 1146. 

risâle-i kufleyriyye (Kufleyrî) 448, 788, 1129. 

risâle-i mevkûd (Alî Haydar) 1076. 

risâle-i nokta (Hurûfî babas›) 503. 

risâle-i samsâmiyye fî reddin-nasârâ (Abdüllah bin 

Destân Mustafâ) 

risâle-i ünsiyye (Ya’kûb-i Çerhî) 132, 1174, 1190. 

risâletü fiflflürût-is salât il cum’a (Bâkânî) 1079. 

risâle-tül-efl-ariyye (Beyhekî) 465. 

risâle-tül-k›râe (Yahyâ) 727, 1190. 

risâle-tün-nûriyye (Akflemseddîn) 1074. 

risâle-tüs-sünniyyîn fî redd-i alel-mübtedi’în (Mustafâ 

K›rimî) 453. 

riyâd-ün-nâs›hîn (Muhammed Rebhâmî) 47, 64, 164, 

182, 210, 212, 231, 265, 286, 312, 313, 316, 

352, 364, 375, 383, 420, 569, 598, 627, 628, 

641, 728, 786, 856, 1046, 1058, 1146. 

riyâdüssâdât fî-isbât-il-kerâmât lil-Evliyâ-i hâlelhayât 

ve ba’del memât (Abdülhalîm bin Muhammed 

Siyâlkütî) 85, 454, 1192. 

riyâdussâlihîn (Nevevî) 364, 1156. 

rubâ’›yyât (Muhammed Bâkî) 970, 1121. 

rub-› dâirenin sûret-i isti’mâli (Ahmed Ziyâ Be¤) 

187, 189, 198. 

rubu’› mukantarât (Abdüllah bin Alî Mardînî) 1245. 

rûh-ul-beyân (‹smâ’îl Hakk›) 281, 355, 390, 418, 

531, 782, 783, 1124, 1155. 

rûh-ul-meânî [Âlûsî tefsîri] (Âlûsî) 451, 1077. 

rûh-ul-mecelle (hâc› Reflîd Pâfla) 816, 884, 1162. 

– S – 

Sabbül’azâb (Mahmûd fiükrî Âlûsî) 1077. 

sadrüflflerî’a flerh› (Sadrüflflerî’a) 1084. 


safahat (Muhammed Âkif) 1140. 

safve-tüs-safve (ibni Cevzî) 458. 

safve-tüs-safve (ibni Merzûk) 

sagîr (Taberânî) 1180. 

sahîhayn 212, 993, 1153. 

sahîh-i meslek (Redd-i vehhâbiyyet fiems-ül-hak 

Efgânî) 

sakal b›y›k risâlesi (Muhammed Hakk›) 1143. 

salât-› Mes’ûdî (Mes’ûd bin Muhammed Semerkandî) 

419. 

sârim-ül-Hindî fî-unuk-in-Necdî (Atâi Mekkî) Misbâh 

4. 

savâ’ik verru’ûd redden aleflflakiyyî Abdül’azîz Su’ûd 

(Afîfuddîn) Misbâh 6. 

savâ’ik-ul-ilâhiyye (Süleymân bin Abdülvehhâb) 454, 

1172. 

savâ’ik-ul-muhrika (ibni Hacer-i Mekkî) 465, 472, 

495, 1114, 1184. 

se’âdet-i ebediyye 3, 8, 9, 10, 11, 16, 17, 131, 208, 

280, 401, 713, 1052, 1112. 

se’âdet-üd dâreyn (Âlûsî) 1077. 

se’âdet-üd-dâreyn (Yûsüf Nebhânî) 458, 1132. 

sebe’ul-esrâr (......) 1132. 

sebîl-ün-necât (Abdürrahmân Kuttî) 455, 1114. 

sebîl-ür-reflâd (Mecmû’a) 197. 

sedâd-üd-dîn (Muhammed bin Abdürresûl) 1077. 

sefer-i âh›ret (Abdülhakîm Efendi) 988. 

sefer-üs-se’âdet flerhi (Abdülhak-› Dehlevî) 

sefînet-ül-Evliyâ (Dârâ fiekve) (1070) 1075. 

segâir ve kebâir (ibni Nüceym) 365, 1053, 1115. 

sell-ül-hisâm-il-hindî (ibni Âbidîn) 448. 

semerât-ül-füâd (Sar› Abdüllah) 1054, 1155. 

serhend-i flerîf (Ahmed Tuncer) 

seyâhatnâme-i Kâs›m Ba¤dâdî (‹brâhîm Arvas) 1061. 

seyf-ül-bât›r (Alî bin Ahmed Hîtî) 1075. 

seyf-ül-cebbâr (Fadl-› Resûl Bedâyûnî) 458, 1117. 

seyf-ül-cihâd reddü alel-müddeî-fil ictihâd (Abdüllah 

bin Abdüllatîf) Misbâh 5. 

seyf-ül-ebrâr (M.Abdürrahmân) 459, 468, 889. 

seyf-ül-Hak (Ahmed Bâbe) 460. 

seyf-ül-hindî (San’ânî) 1166. 

seyf-ullah (Sun’ûllah-› Halebî) 455. 

seyfüssârim (Birgivî) 1033. 

s›rât-ül-müstekîm (‹brâhîm Fasîh Hayderî) (1299), 

372. 

s›rât-› müstekîm (‹smâ’îl Dehlevî) 1176. 

s›rr-› fürkan (S›rr› Pâfla) 367, 1171. 

sîrac-ül-vehhâc (Ebû Bekr) 1007, 1090. 

silsile-i aliyye (Hâlid-i Ba¤dâdî) 966, 993, 1075. 

silsile-tül-ârifîn (Kâdî Muhammed) 1148. 

simtul’abkarî (Abdülhamîd Harpûtî) 701. 

siret-i ibni Hiflâm (ibni Hiflâm) 374, 1114. 

siret-i resûlullah (ibni ‹shak) 374, 1114, 1189. 

siret-i flâmî (Muhammed bin Yûsüf) (942), 443. 

siret-ün-nebeviyye (Ahmed Dahlân) 

siyerül-aktâb (Hediyye bin Abdürrahîm Çefltî) 722, 

1064. 

siyer-ül evliyâ (Muhammed bin Mahmûd) 733, 767, 

1177. 

siyer-ül-kebîr (Muhammed fieybânî) 268, 786, 1149, 

1178. 

siyer-üs-sagîr (Muhammed fieybânî) 268. 

siyâlkûtî hâfliyesi (Abdülhakîm Siyâlkûtî) 1062. 

siyânet-ül insan (Muhammed Beflîr) 1071. 

surre-tül-fetâvâ (Muhammed Sâd›k) 1003, 1147. 

süâl-cevâb (Niyâzî M›srî) 1075. 

sübül-üs-selâm (Emîr Muhammed bin ‹smâ’îl 

San’ânî) 1114. 

süddî tefsîri (‹smâ’îl Kûfî) 391. 

sükertah (Muhammed Bahît) 876. 

sülûk risâlesi (Tokatl› Muhammed Emîn) 419. 

sünen (Dâre Kutnî) 424, 1088. 

– 1218 – 

sünen (Sicstânî) 424, 1171. 

sünen (fiâfi’î) 1175. 

sünen (Yahyâ bin Muhammed) 1190. 

sünen “hadîs kitâblar›” (Ebû Dâvüd, Tirmüzî, Nesâî, 

ibni Mâce, Beyhekî) 63, 313, 424, 534, 1057, 

1082, 1115, 1155, 1183. 

sünen (ibni Cüreyc) 1113. 

süyûf-i müflrika (Âlûsî) 1077. 

süyûf-ullahil-ecille (Muhammed Âfl›k-ur-rahmân) 250. 

– fi – 

fiâfî (Abdülbekâ) 1093. 

flahnâme (Firdevsî) 1131, 1175. 

flakâ’›k-i nu’mâniyye (Taflköprü-zâde) 22, 504, 1182. 

flâm târîhî (ibni Asâkir) 1113. 

flemâil-i flerîfe (Tirmüzî) 620, 1183. 

flemâil-i flerîfe tercemesi (Hüsâmeddîn) 202. 

flems-ül-hakîka (‹shak Harputlu) 1123. 

flems-üfl-flümûs (Hasen fiükri) 1105. 

flerh-› akâid (Teftâzânî) 782, 1062. 

flerh-› akâid hâfliyesi (Hayâlî) 1062, 1109. 

flerh-› akâid tercemesi (S›rr› Pâfla) 1171. 

flerh-›l ihyâ (Seyyid Mürtedâ Hanefî) 458, 

flerh-› hadîs-i erba’în (ibni Kemâl) 286, 1071. 

flerh-› hizb-il bahr (Ahmed Zerrûk) 458, 1073. 

flerh-› mekâs›d (Teftâzânî) 472, 479. 

flerh-› menâr (ibni Melek) 279, 473, 474, 1115. 

flerh-› mevâk›f (Seyyid fierîf) 20, 82, 232, 411, 419, 

431, 1043, 1048, 1052, 1081, 1124, 1125. 

flerh-› mevâk›f hâfliyesi (Abdülhakîm Siyalkûtî) 1124. 

flerh-› muhtasar-il Vikâye (Bâkânî) 1079. 

flerh-› mühezzeb (Nevevî) 632. 

flerh-› rubâ’›yyât-› Abd-il Bâkî (imâm-› Rabbânî) 968, 

1122. 

flerh-› sirâcî (Seyyid flerîf Cürcânî) 996. 

flerh-› flifâ (fiihâbeddîn Haffâcî) 458. 

flerh-ul ma’fûvât (Süleymân Es’›rdî) 397. 

flerh-ul metâli’il envâr hâfliyesi (Seyyid fierîf) 1052. 

flerh-ul menâzil (ibn-ül Kayy›m) 1172. 

flerh-ül mevâhib (Muhammed Zerkânî) 43, 281, 378, 

387, 458, 783. 

flerh-ul flath›yyât (Ruzbehân-› Baklî) 1163. 

flerh-ul-vasâya (Fadl) 1098. 

fierh-ün-nikâye-muhtasar-il-vikâye (Bâkânî) 1079. 

flerh-ur-risâlet-ir-reddiyye alâ târifet-il vehhâbiyye 

(fieyh-ul-islâm Muhammed Atâullah) 454, 1206. 

flerh-ufl-flemâil (Münâvî) 458. 

flerh-us-südûr (Süyûtî) 1005. 

flerh-us-sünne (Begavî ve Lalkâî) 

flevâhid-ül hak (Yûsüf Nebhânî) 443, 449, 451, 454, 

458, 469, 471, 1077, 1116, 1193. 

flevâhid-ün-nübüvve fârisî (Câmî) 387, 1137. 

flevâhid-ün-nübüvve tercemesi 1137, 1169. 

flifâ-i flerîf (Kâdî ‹yâd) 458, 1125. 

flifâ-üs-sikâm (Alî Sübkî) 348, 450, 454, 492, 499, 

1092. 

flir’at-ül-islâm (Muhammed bin Ebû Bekr) 19, 286, 

329, 365, 366, 401, 439, 440, 601, 615, 634, 

1005, 1008, 1009, 1142. 

flir’at-ül-islâm flerh› (Ya’kûb bin Seyyid Alî) 127, 209, 

219, 271, 392, 476, 595, 596, 598, 605, 648, 728, 

730, 888, 1003, 1009, 1036, 1142, 1190. 

flu’âbül-îmân (Beyhekî) 1082. 

flürût (Ebû Hanîfe) 441. 

flu’ûrun vergileri (Bergson) 27, 1082. 

– T – 

Tabakât-i sôfiyye (Abdürrahmân Sülemî) 1172. 

tabakât-ül kübrâ (Abdülvehhâb-› fia’rânî) 1068, 

1171. 

taberî târîhi (Alî bin Muhammed fiimflâtî) 1181. 

tâciyye fî isbât-i râb›ta (Tâcüddin-i Hindî) 1181.

tâc-ül-asfiyâ (....) 1132. 

tahkîk ve îzâh (Abdül’azîz Bâz vehhâbî) 471. 

tahkîkât (Muhammed Pârîsâ) 1146. 

tahkîkiyye (Sünbül Sinân) 1174. 

tahkîk-ul-burhân (Mer’î) 633, 1135. 

tahkîk-ul hakk-›l mübîn (Ahmed Sa’îd) 455, 457, 

1004, 1073. 

tahrîr (ibni Hümâm) 629, 636, 1113, 1114. 

tahrîr flerh› (ibni Emîr Hâc) 134, 148. 

tahtâvî ‹mdâd hâfliyesi (Tahtâvî) 126, 204, 218, 219, 

221, 226, 250, 251, 259, 262, 279, 360, 445, 

465, 1003, 1019. 

tahzîr-ül-müslimîn (Ezherî Muhammed Beflîr) 419. 

tâ’iyye kasîdesi (Ömer bin Fâr›d) 1160. 

takrîb-ül-üsûl (Ahmed Dahlân) 458, 

takrîr (ibni Emîr Hâc) 120, 1113. 

takrîr (Muhammed Bâbertî) 1142. 

takvîm-i Ebüzziyâ (Ebüzziyâ Tevfîk) 358, 361, 761. 

takvîm-i Ziyâ 197. 

takviyet-ül-beyân (Gulâm Resûl Dervâzî) 1176. 

takviyet-ül îmân (‹smâ’îl Dehlevî) 1176. 

ta’lîkât-ül-avârif (imâm-› Rabbânî) 1122. 

talmud (Yehûdîler) 1152. 

ta’lîm-üs-sübyân (M.Yûsüf Horasân) 1117. 

tanr› buyru¤u tefsîri (Ömer R›zâ) 1161. 

ta’rifât (Seyyid fierîf) 489. 

târîh-i celâlî (Melikflâh) 1134. 

târîh-i evliyâ (Ebül-esfâr Alî) 1081. 

târîh-i devlet-i Osmâniyye (Abdürrahmân fieref) 297. 

târîh-i hanbelî (Ahmed ibni Hanbel) 390, 

târîh-i isbehân (ibni Mende) 1115. 

târîh-i vehhâbiyyân (Eyyüb Sabri pâfla) 458, 1098. 

târîh-ul-islâm (Zehebî) 1194. 

târîh-ul-ümem (Taberî) 1180. 

târîh-ul-mezâhib-il-islâmiyye (Ebû Zühre) 453, 494, 

tarîkat-i bektâfliyye (Münci baba) 504. 

tarîkat-i Muhammediyye (Birgivî) 337, 640, 646, 

736, 1061, 1083. 

tarîk-un-necât (Hasen Cân) 455, 

tâtârhâniyye (Âlim bin Alâ) 242, 264, 269, 287, 299, 

448, 465, 477, 567, 695, 718, 1076. 

tathîr-ul-cenân (ibni Hacer-i Mekkî) 

tathîr-ul-füâd (Muhammed Bahît) 492, 495, 1116. 

tavâli’ul envâr (Beydâvî) 457, 1082. 

te’arrüf (Ebû ‹shâk Gülâbâdî) 927, 928, 962, 1067, 

1082, 1093. 

te’arrüf flerhi (Alî bin ‹smâ’îl) 1075. 

tebsîr-ür-rahmân (Zeyn-üddîn Alî bin Ahmed) 68, 

tebyîn (Zeylâ’î) 204, 262, 996, 1196. 

tebyîn hâfliyesi (fielbî) 218, 262, 314, 1196. 

tecnîs (Burhâneddîn-i Alî Merg›nânî) 264, 269, 285, 

392, 393, 395, 1084. 

tecribî kimyâ (F.Arnd) 41. 

tecrîd (Zehebî) 1194. 

tecrîd (Mahmûd Nasîrüddîn Tûsî) 

tecrîd “f›kh” (Mahmûd Buhârî) 1125, 1131. 

tecrîd hâfliyesi (Kâdîzâde) 1125. 

tecrîd-i sarîh (Zübeydî) 66, 1083, 1194. 

tecvîd (Abdürrahmân) 1125. 

tefhîmât (fiâh Veliyyullah) 165, 263, 

tefsîr Ahmedî fârisî (Ahmed ciyû Hindî) (1130). 

tefsîr-i Alî Cürcânî (Alî Cürcânî) 375, 

tefsîr-i Âlûsî (Âlûsî fiihâbüddîn) 451, 1077. 

tefsîr-i arâyis (Ruzbehân) 1163. 

tefsîr-i Attâbî (Ahmed Hanefî) (586). 

tefsîr-i azîzî (Abdül’azîz-i Dehlevî) 82, 530, 903, 993, 

1060. 

tefsîr-i basît (Vâhidî) 311, 1187. 

tefsîr-i begavî (Begavî) 389, 507, 1081. 

tefsîr-i beydâvî [envâr-üt-tenzîl] (Kâdî Beydâvî) 45, 

82, 379, 389, 390, 463, 475, 825, 992, 1082, 

1125, 1180. 

tefsîr-i celâleyn (Süyûtî) 390, 1175. 

tefsîr-i çerhî (Ya’kûb-i Çerhî) 992 

tefsîr-i ebülleys (Semerkandî) 45, 1094. 

tefsîr-i ebüssü’ûd (Ebüssü’ûd) 417, 604, 1165. 

tefsîr-i hakâik (Sülemî) 415, 1172. 

tefsîr-i hâzin (Alâüddîn-i Ba¤dâdî) 418, 699, 1074. 

tefsîr-i hüseynî (Hüseyn Vâ’›z) 9, 70, 355, 475, 479, 

1165. 

tefsîr-i ibni cüreyc (Abdülmelik) 1113. 

tefsîr-i ibni kesîr (ibni Kesîr) 887. 

tefsîr-i ibni Merdeveyh (ibni Merdeveyh) 1165. 

tefsîr-i kebîr (Fahreddîn Râzî) 417, 480, 1013, 1165. 

tefsîr-i kelbî (Kelbî) 415, 

tefsîr-i kurtubî (Kurtubî) 264, 1110, 1129. 

tefsîr-i mazherî (Senâüllah) 9, 175, 252, 261, 262, 

390, 391, 427, 448, 461, 476, 479, 553, 604, 

770, 784, 992, 993, 1044, 1165, 1168. 

tefsîr-i me’âlim-üt-tenzîl (Begavî) 389, 507, 1081. 

tefsîr-i medârik (Nesefî Abdüllah) 731, 1155. 

tefsîr-i mevâk›b (‹smâ’îl Ferrûh) 45, 392, 475, 604, 

731, 1112. 

tefsîr-i mugnî (ibni Cevzî) 210, 211, 311, 1068. 

tefsîr-i mukâtil (Mukâtil) 415, 

tefsîr-i nahc›vânî (Ni’metullah) (920), 1205. 

tefsîr-i nesûhî (Muhammed bin nesûh) 1156. 

tefsîr-i niflâpûrî [Garâib] (Hasen bin Muhammed) 

tefsîr-i rûh-ul beyân (‹smâ’îl Hakk›) 281, 355, 390, 

418, 530, 782, 783, 1124, 1155. 

tefsîr-i Rüstagfenî (Abdürrezzak Hanbelî) (661). 

tefsîr-i sa’lebî (Sa’lebî) 416, 

tefsîr-i sâvî (Ahmed bin Sâvî) 82, 209, 1117. 

tefsîr-i sülemî [Hakâik] (Sülemî) 415, 1172. 

tefsîr-i süddî (‹smâ’îl Kûfî) (127), 391. 

tefsîr-i fleyhzâde (fieyhzâde) 82, 491, 825, 1180. 

tefsîr-i taberî (ibni Cerîr) 1180, 1181. 

tefsîr-i tabersî (Fadl fiî’î) 1181. 

tefsîr-i teysir (Nesefî Ömer) 1182. 

tefsîr-i tibyân (Muhammed bin Hamza) 45, 604, 

784, 1165. 

tefsîr-i Vâhidî [Vesît] (Vâhidî) 311, 416, 629, 1187. 

tefsîr-i vecîz (Vâhidî) 1187. 

tefsîr-i zâhidî (Muhammed bin Abdürrahmân Buhârî) 

(546), 375. 

tehâfü-tül-felâsife (Gazâlî) 82, 1103. 

tehlîliyye (imâm-› Rabbânî) 1122. 

tehzîb (Hüseyn Begavî) 809, 1081. 

tehzîb (tehzîb flerh-i câmi’ussagîr fieybânî) (Mutahhar 

Yezdî) (591). 

tehzîb (Molla Arab) 504. 

tehzîb (Ebû Ca’fer) 808, 1085. 

tehzîb-i siyer (ibni ‹shak) 1115. 

telhîs (Muhammed Kazvînî) 1164. 

telvîh flerh-› tenkîh (Sa’deddîn Teftâzânî) 630, 1163. 

temhîd (Ebû fiekür Muhammed Sülemî) 1155, 1172. 

temhîd (Meymûn bin Muhammed Nesefî) 1155. 

temrînât (Ahmed Na’îm) 1072. 

tenbîh-ül-gabî (Süyûtî) 463. 

tenbîh-ül-gâfilîn (Ebülleys) 442, 598, 644, 1009, 

1094. 

tenkîh (Sadrüflflerî’a-i sânî) 1164. 

tenkîh-ül-kelâm (Abdüllatîf) 543, 1067. 

Tenvîh (Sadrüfl-flerî’a) 1164. 

tenvîr-ül-ebsâr (fiemsüddîn Tîmûrtaflî) 452, 462, 

1178. 

tenvîr-ül-ezhân (Mustafâ) 204, 

tenvîr-ül-halek (Süyûtî) 463, 

terceme-tül-muhtasar (Celâleddîn) 884, 1084. 

tergîb (Abdül’azîm Münzirî) 1144. 

tergibüssalât (Muhammed bin Ahmed Zâhid) 98, 

110, 154, 164, 175, 236, 238, 239, 242, 244, 

250, 263, 265, 269, 283, 427, 723, 725, 727, 

742, 1142. 

te’sîs (Debbûsî) 1089. 

– 1219 –

teshîl-ül-menâfî (‹brâhîm Ezrak) 626, 649, 652, 656, 

661, 665, 666, 670, 673, 734, 741, 783, 784, 

1194. 

tetimme-tül-mazher (......) 384. 

tetimmet-ül-fetâvâ (Mahmûd Buhârî) (616). 

tevdîh flerh-› tenkîh (Sadrüflflerî’a) 1164. 

tevrât (Mûsâ aleyhisselâma nâzil olan kitâb) 33, 43, 

104, 368, 382, 388, 389, 498, 704, 714, 715, 

724, 773, 1043, 1044, 1126, 1151, 1182, 1189, 

1194. 

tezekkürü âsâril-vâride (ibni Hacer) 741. 

tezkire-tül Evliyâ (Ferîdeddîn-i Attâr) 312, 395, 787, 

1093, 1101. 

tezkire-i kurtubî (Ebû Abdüllah Kurtubî) 80, 442, 

477, 738, 740, 775, 1025, 1044, 1129, 1197. 

tezkire-i flu’arâ (Lutfullah) 1131, 1155. 

tezkiretü-ülil-elbâb (Dâvüd Antâkî) 652, 

tezkiye-i Ehl-i beyt (Mevlevî Osmân efendi) 61, 732, 

the gaspel in many tangues (‹ngiliz ‹ncîl Cem’iyyeti) 

376. 

the Proof of Prophethood (Hakîkat Kitâbevi) 1121, 

1181. 

t›bbî nebâtlar (Dr. Heraud) 674, 

t›bb›nnebevî (Zehebî) 652, 693, 719, 734, 1194. 

toprak (fiemseddîn Sâmî) 514. 

tuhfe (Behâeddîn-i Buhârî) 1081. 

tuhfe (ibni Hacer-i Mekkî) 269, 1064. 

tuhfe hâfliyesi (‹smâ’îl Nablüsî) 1123. 

tuhfe-i isnâ afleriyye (fiâh Abdül’azîz Dehlevî) 61, 

765, 992, 1059, 1181. 

tuhfe-i Vehbî (Muhammed Mer’aflî) 1145. 

tuhfe-tül-ebrâr (Muhammed Bâberti) 1142. 

tuhfe-tül-erîb (Abdüllah-i Tercümân) 372, 1067, 

1131. 

tuhfe-tül-fükahâ (Muhammed Semerkandî) 269, 

811, 892, 1126. 

tuhfe-tül-ihvân (Halîl bin Osmân) 418, 

tuhfe-tül-ihvân (Mustafâ Rüfldü) 638. 

tuhfe-tül-muhtâc (ibni Hacer-i Mekkî) 462, 1114. 

tuhfe-tül-uflflak (Hayder-i zâde ‹brâhîm) 1055. 

tuhfetürrâg›b (Ahmed bin Selâme efl-flâfi’î) 1197. 

tuhfe-tüs-sâlikîn (Muhammed Pârisâ) 470, 1146. 

tuhfe-tüs-sâlikîn (Tür-püfltî) 1184. 

tuhfe-tûz-züvvar (ibni Hacer-i Mekkî) 458. 

turâbnâme (hûrûfî babas›) 503. 

türkiye gazetesi (Enver Ören) 162, 187, 471, 628, 

654, 802. 

türkiye târîhi (T.Y›lmaz Öztuna) 1063. 

türpüfltî risâlesi (Fadlullah) 89, 

turub-ül-emâsil (Abdülhay Lüknevî) 1077. 

tüzük bâbürî (Bâbür fiâh) 1079. 

– U – 

Ukûd-üd-dürriyye (ibni Âbidîn) 205, 334, 341, 471, 

575, 591, 638, 731, 734, 825, 1005, 

ukûd-ül cem’ân fî vefiyyât-il a’yân (Zerkeflî) 1195. 

ulemâ-ül müslimîn vel muhâlifîn (Hakîkat Kitâbevi) 

458, 492, 512, 1143. 

umdet-ül-akâid (Abdüllah Nesefî) 1155. 

umdet-ül-islâm (Abdül’azîz) 163, 255, 256, 275, 

283, 401, 742, 1059. 

umdet-ül-kitâb (Ebülkâs›m Yûsüf) (415). 

umdet-ül-makâmât (M.Fadlullah) 1121, 1145, 1146, 

1193. 

umdet-ül-müftî (Sadr-üfl-flehîd Ömer) 269, 1111. 

urvet-ül-vüskâ (Muhammed Bâk›r) 1141. 

uyûn-ül-besâir (Hamevî) 157, 232, 248, 254, 279, 

285, 287, 338, 391, 594, 629, 802, 900, 1071. 

– Ü – 

Ünsiyye (Ya’kûb Çerhî) 132, 1174, 1190. 

üns-üt-tâibîn (Ahmed Câmî) 60, 419, 1070. 

üss-i zafer (Muhammed Es’ad) 1143. 

üstüvânî risâlesi (Üstüvânî) 207, 1186. 

üsüd-ül-gâbe (ibni Esîr) 1014, 1113. 

üsûl (Serahsî) 1169. 

üsûl-i f›kh (ibni Melek) 1115. 

üsûl-ül-erbe’a fî-terdîd-il vehhâbiyye (Muhammed 

Hasen Cân) 442, 447, 448, 466, 468, 

üsûl-üt-tevhîd (Ebül-Kâs›m Ahmed Saffâr) (336). 

– V – 

Vâfî (Abdüllah Nesefî) 1093, 1155. 

vakfunniyyât (Ahmed ibni Kemâl) 444. 

vâk›’at (Hulvânî) 1178. 

vâk›’at (Muhammed Buhârî) 1131. 

vâk›dî târîhi (Muhammed bin Ömer) 1014. 

vankuli (Lügat) 1119. 

vâs›ta (ibni Teymiyye) 491, 496, 499, 

vas›yyetnâme (Abdülhâl›k) 1062. 

vas›yyetnâme (Birgivî) 52, 110, 140, 164, 434, 1023, 

1044, 1083. 

vecîz (Vâhidî) 1187. 

vehbâniyye flerh› (fiernblâli) 629, 

vehhâbi mezhebinin iç yüzü (Ebül-Hâmid 

Muhammed Ziyâ) 1179. 

vehhâbîlere reddiyye (Atâullah) 454, 

velvâliciyye (Zahîrüddîn-i ‹shak) 257, 260, 269, 1194. 

vesîlet-ül-kabûl (Nakflibend-i sânî’nin Mektûbât›) 

vesîlet-ün-necât (Süleymân Çelebî) 1173. 

vesit (Vâhidî) 1187. 

vikâye (Burhân-üfl-flerî’a Mahmûd) 444, 858, 1019, 

1084, 1125, 1164. 

vikâye flerh› (Abdülhak-› Sücâdil) 269, 1061. 

vikâye flerh› (Sadr-üfl-flerî’a) 1084, 1164. 

vikâye flerh› (fieyhzâde Muhammed) 1180. 

vikâye flerh› (Timurtâflî) 1178. 

vilâyetnâme (hurûfî babas›) 503. 

virân abdal risâlesi (hurûfî) 503. 

– Y – 

Yahyâ efendi fetvâs› (Yahyâ Efendi) 339, 631, 

yenâbî’ (Muhammed ‹sferânî) (747). 

yeni dünyâ nizâm› (Beflîr Kâd›yânî) 485. 

yeni türkçe lügat (M.Behâüddîn) 

yevâkît-ül-Haremeyn (Muhammed Ma’sûm) 1145. 

yüz karas› (Hilmi Ifl›k) 8. 

– Z – 

Zâd-i me’âd (Fahr-üd-dîn-i Râzî) 1014. 

zâd-ül-ebrâr (Celâleddîn-i Hindî) 1085. 

zâd-ül-lebib (Abdülhakîm Siyalkütî) 456. 

zâd-ül-me’âd (ibni Kayy›m-› Cevziyye) 1115. 

zâd-ül-mukvîn (...) 211, 384, 1058. 

zahîret-ül fetâvâ (Mahmûd Buhârî) 834, 1131. 

zahîre (Nesefî) 292, 1155. 

zahîretül-f›kh-il-kübrâ (Tâhir Muhammed Mâlikî) 

296, 453, 1117. 

zahîret-ül-ukbâ (Ehî Çelebî) 1084, 1192. 

zebûr (Dâvüd aleyhisselâma nâzil olan kitâb) 104, 

368, 773, 1043, 1089. 

zehîre lil-Kurâfî (fiihâbüddîn Ahmed Mâlikî) 159. 

zemahflerî tefsîri (Zemahflerî) 416, 513, 1125, 1194. 

zend (Zerdüflt) 1195. 

zentrall Blatt (Alman Kimyâ Merkezi) 1078. 

zevâcir (ibni Hacer-i Mekkî) 132, 238, 453, 603, 

627, 1114, 1144. 

zeyniyye (ibni Nüceym) 1115. 

zikrullah (Allâme Habîb-ül-Hak) 1116. 

zînet-ül hayât (Yûsüf Hemedânî) 1193. 

ziyâdât (Muhammed fieybânî) 268, 292. 

ziyâ pâfla (Kaya Bilgegil) 1086. 

ziyâret-ül kubûr (Birgivî) 1083. 

zuhrul-müteehhilîn (Birgivî) 1083. 

zübdet-ül-ahbâr (Rükneddîn Ba¤dâdî) 1045. 

zübdet-ül-makâmât (Muhammed Hâflim Keflmî) 

1002, 1121, 1144, 1145. 

– 1220 –

SE’ÂDET-İ EBEDİYYE FİHRİSTİ 

Rakamlar sahîfe numaralarıdır 

Parantez içindeki sahîfe numarası, madde başı olduğunu göstermekdedir. 

– A – 

Abbâsîler 52, 119, 350, 489, 515, 535, (1059), 1135. 

abdest almak (122), 123, 124, 149, 150, 151, 161, 

643. 

abdestin edebleri (123). 

abdestin farzlar› (122). 

abdestin sünnetleri 86, (122). 

abdest suyu nas›l olmal› 155, (160), 161, 162. 

abdesti bozan fleyler (125), (126), 127, 129, 130. 

abdestsiz nemâz (122), 127. 

abdest bozmak âdâb› 122, 123, 124, (125), 242. 

Abdülhakîm efendinin bir mektûbu 10. 

Abdülhâl›k Goncdüvânînin o¤luna nasîhati 1062. 

abes (236), 399, 518, 594, 601, 637, 721, 750, 853. 

aç›k gezenler 35, (163), 164, 165, 166, 167. 

açl›k kerâmeti artd›r›r (749), 1169. 

âd kavmi 1110, 1166. 

adak sadaka (330), 448. 

adak kurban› 325, (332), 479, 778. 

adak orucu 314, (330), 336. 

adâlet 28, 39, 315, (403), 523, 527, 532, 533, 840, 

1046. 

adam öldürmek 54, 728, 874, 881, 882, (892), (893), 

894, 895, 1005. 

adem 73, 521, (754), 755, 911, 912, 930, 932, 963, 

964. 

âdet ve ibâdet (51), 52, 67, 96, 113, 164, 165, 286, 

(302), 336, 337, 723, 862, 1000. 

âdetler delîl-i fler’î olamaz 67, (302). 

âdet-i ilâhiyye 433, (434), 478, 479, 518, (683), 684, 

685, (747), 788, 963, (1015). 

âdet-i islâm 28, (52), 165, 302. 

âdetde bid’at 52, 70, (630), 631. 

âdet zemân› (136), 137, 138, 139, 602, 889. 

adevîler 489. 

âdil kime denir 133, 315, (403), 884. 

adliyye câmi’i 1131. 

âfâk 372, 522, 764, 924, (933), 934, 936, 937, 938, 

939. 

âfiyet nedir (695). 

afv-› ilâhî 17, 59, (98), 99, 132, 357, (519), 846, 

910, 989, 991. 

afyon otu 618, 626, 627, (632). 

a¤›rl›¤›n sak›m› kanûnu 539. 

a¤›r su 556, 557. 

a¤›z ile niyyet etmemelidir 123, 214, (215). 

ahdnâme yazmak 1012, (1034). 

âh›ret senesi (68), 1044. 

âh›r zemân 118, (775), 970, 1145. 

âh›r zuhûr nemâz› (258). 

âh›ret hayât› 32, 68, (88), 89, 283, 682, 707, 988. 

âh›ret kardefli 570. 

âh›rete inanmak 27, 40, 58, 107, 700, (707). 

âh›rete inanm›yanlar 31, 107, (758). 

ahkâm-› islâmiyye 9, (18), 20, 23, 25, 30, 34, 42, 48, 

50, 57, 63, 68, 95, 100, 103, 230, 401, (437), 

469, 959, 1048. 

ahkâm zemânla de¤iflir (28), 57, (67), 148, 470, 493. 

ahlâk 24, 28, 42, 430, 532, 601, 760, 788, 842, 

1045, 1046, 1047. 

ahmakl›k 32, 37, 41, 66, 67, 104, 470, 520, 601, 

(650), 758, 762, 771, 842, 907, 912, 1045, 1170. 

ahmediyye câmi’i 1124. 

ahmediyye f›rkas› (484), 1072. 

ahmed pâfla câmi’i 1100. 

– 1221 – 

aids hastal›¤› 140. 

akâid bilgisi (103). 

akar sular (161). 

akça denilen para 297. 

akîka kesmek (329). 

âk›l ve bâlig olmak 175, 226, (1021). 

akl nedir 32, 40, 78, 102, 106, (404), 405, 482, 491, 

(529), 530, 736, 762, 973, 988, 1057, 1248. 

akla uymak 26, 27, 32, 104, 252, 404, (405), 492, 

646, 679, 680, 729, (762), 771, 782, 928, 1044, 

1117. 

akl göz gibidir (762). 

akl hastas› için ilâç (992), 993. 

akl›n alâmeti 27, 41, 66, 307, (762), (899). 

akl›n hudûdu (41), 404, (405), 406, 467, 482, 492, 

753, 756, 761, 962, 1117. 

akl-› sakîm (405). 

akl-› selîm 32, (405), 530, 1248. 

akll› [âk›l] çocuk 226, 307, (797), (898), 1001. 

akrabây› ziyâret 118, 266, 356, 365, 590, 595, (699). 

aks›rmak 231, 363, (365). 

aks-i sadâ (724), 725. 

akflam nemâz› 121, (178), 182. 

alay etmemeli 39, (99), 1020. 

albüminüri (652). 

âlem 101, (116), 371, 756, (759), 926, 928, 930, 

947, 967, 968, 1041. 

âlem-i ecsâd (87), 88. 

âlem-i emr 719, 914, (915), 916, 917. 

âlem-i ervâh (87), 88, 719, 915. 

âlem-i halk 914, (915), 916, 917. 

âlem-i kebîr 86, (914), 915, 916, 917, 929. 

âlem-i misâl 79, 80, 84, 85, 86, (87), 88, 764, 928, 

929, 933. 

âlem yokdan var edilmifldir 1043. 

âlem-i mülk ve melekût (756), 758, 915. 

âlem-i sagîr (86), 914, 916. 

âlem-i flehâdet 80, 84, 87, (915). 

alev (548), 735. 

alevîler 61. 

alfa ›fl›nlar› 549. 

al›n yaz›s› 682. 

al›fl verifl 337, 607, 610, 786, (792). 

al›fl veriflde aldanmak 642, (807), (808), 841, 845, 846. 

al›fl veriflde kâfire inan›l›r (622), 817, 835. 

al›fl veriflde muhayyer olmak (806), 810, 821, 870. 

alkol pisdir 153, (154), 155, 624, 626. 

alkollü içkiler 39, 98, 154, 274, 357, 487, 618, (624), 

625, 673, 718, 721, 782, 880, 888. 

Allah baba diyenler 36, 104. 

Allahdan ümmîdi kesmek küfrdür 401. 

Allahü teâlân›n kulundan râz› olmas› 60, 785, (950). 

Allahdan baflka ism ile yemîn edilmez 335, (338). 

Allahdan baflkas› için hayvan kesilmez 333, 334, 

(778). 

Allahü teâlâ çal›flana verir 698, 760, 788, (789), 

(805), 891. 

Allahü teâlâ hulûl etmez 55, (104), 372, 755, 943, 

965, 969. 

Allahü teâlâ vard›r 56, (103), 116, 372, 541, 902, 

(906), 931, 962, 963, 1043. 

Allahü teâlâ zulm etmez (30), 75, (403), 404, 481, 

519, 701, 715, 955, 956. 

Allahü teâlân›n fi’lleri 86, (101). 

Allahü teâlân›n ismleri 47, 56, 86, 95, 327, 335, 

338, (431), 432, 434, 521, 935, 943, 954, 955, 956.

Allahü teâlân›n kudreti 4, 42, (73), 74, 75, 80, 117, 

442, 456, (478), 479, 519, 520, 541, (685), 756, 

930, 945, 963. 

Allahü teâlân›n ni’metleri 5, 6, 30, (31), (102), 113, 

478, 683. 

Allahü teâlân›n sevdikleri 21, 29, 43, 85, 118, 338, 

426, (448), 456, 695, (904), 922, 946, 1057. 

Allahü teâlân›n s›fatlar› 43, (55), 86, 101, (103), 335, 

433, 743, 744, 905, 929, 935, 936, 943, 955, 

963. 

Allahü teâlân›n flerîki olmaz 55, 66, 76, 86, (103), 

209, 372,403, 432, 475, 478, 744, 756, 757, 778. 

Allahü teâlâya yaklaflmak 92, 99, (113), 278, (449), 

1057. 

Allahü teâlân›n yak›n olmas› 55, 95, 99, (113), 373, 

743, 749, 752, 904, 925, (930), 943, 1057. 

Allahü teâlây› görmek 56, (104), 252, 265, 354, 379, 

(756), 757, 769, 926, 927, 928, 947, 956. 

Allahü teâlây› sevmek 21, 118, (426), (428), 610, 719, 

733, 767, 768, (917), 923, 938, 950, 965. 

alt› günde yarat›lanlar 915. 

alt›n difl 133, 142, 143, (144). 

alt›n eflyâ kullanmak 133, 134, 143, 146, (620), 621. 

alt›n oluk 348. 

alt›n para bas›lmas› 622, (802). 

alt›n yüzük 292, 378, (620), 621. 

alt›n zekât› 115, 292, (294). 

a’mâl-i fler’›yye (109). 

amel (19), 102, 480, 1249. 

amel defteri (58), 913. 

amel üçe ayr›l›r (19), 139, 143. 

ameliyat olmak 39, 895. 

âmentü (579), 1001. 

amonyak gaz› 155, 688. 

ampul 433, 548. 

ana baba hakk› 164, 312, 351, 357, 591, (595), 596, 

601, 710, 790, 888, 892, 900, 1008. 

anaya, babaya ve hükûmete karfl› gelmek büyük 

günâhd›r 601, (842). 

ana baban›n vazîfeleri 13, 34, 35, (595), 888, 895. 

anadolu hisâr› 1080. 

anadolu kava¤› câmi’i 1133. 

anâs›r-› erbe’a (917), 924. 

and vermek 335, 336, 337, (338). 

anemi hastal›¤› (653). 

angstrom uzunluk birimi 548. 

anlamamak ve anl›yamamak 941. 

anti-biotik ilâclar 666, 667, 671, 673, 690, 692. 

anti-septik ilâclar 690. 

anti-toksinler 977, (983). 

antropoloji 541. 

anyon 547. 

apartman hayât› (604), 810, 819, 822. 

apollo fezâ gemisi 552. 

arab edebiyyât› 45, 46, 47, 376. 

arab ne demekdir (375), 376, 1128. 

arab câmi’i 1136, 1153. 

arab kabîleleri 1070, (1128), 1166. 

arabada nemâz k›lmak (223). 

arabî ay›n birinci günü (359). 

arabî ilmler 45, 47. 

arabî ö¤renmek çok sevâbd›r 47. 

arafât meydân› 140, 203, 258, 266, 343, 344, 345, 346. 

arefe gecesi 346, (352), 356, 357. 

arefe günü 140, 266, 326, 339, 343, 346, 352, (357), 

360. 

ar› sokmas› (674). 

ârif kime denir 430, 679, 717, 927, 929, 940, 942, 

950, 965, 1037, (1051), 1055, (1057). 

âriyet vermek (606), 800, 827, 837, 853, 869. 

arkadafll›k 35, 38, 118, 365, 378, 627, (645), (646), 

1062. 

arnavutköy câmi’i 1132. 

arraf (falc›) (890). 

arfl-› ilâhî 55, 354, (915), 916, 917. 

art›klar (162). 

asâ-› mûsâ 372, 1151. 

ashâr (882). 

asr-› sânî (178). 

asr-› sânî [ikindi] vakti 178. 

astronomi ilmi 20, (42), 239. 

âsûrîler 431, 1083, (1166). 

aflere-i mübeflflere (510), 752, 1066, 1068, 1091, 

1095, 1098, 1158, 1160, 1165, 1182, 1198. 

afl› (24), 318, 692. 

âflir (307), 308, 309, 310. 

aflk ne demekdir 32, (520), 721. 

aflûre gecesi (356). 

aflûre günü (356). 

at zekât› (306). 

ateistler (tanr›s›zlar) 525, 1044, 1130. 

atefle tapanlar 240, 325, (488), 577, 578, 736, 770, 

1044, 1084, 1195. 

atf-i beyân 389. 

atîk vâlide câmi’i 1150. 

atlet, fanilâ ile nemâz 236, 

atmosfer (979). 

atom bombas› 25, 556, (560), 561. 

atom dinamosu 973. 

atom generatörü 558. 

atom nedir 432, (546), 759, 971, 972, (973). 

atom pili 558. 

atom reaktörü 558, 559. 

atomun yap›s› (550), 560, 561, 973, 1083, 1138, 

1162. 

atomun yar›lmas› 554, 560, 561. 

av etleri 328, 536, (619), 650. 

avret yeri 141, (163), 165, 166, 593, 598, 603, 880. 

avret yerini açmak harâmd›r 35, 125, 132, 141, 

(163), 166, 593, (603), 891. 

avrupa taklîdcili¤i 7, 24, 26, 36, 404, 529, (542), 

589, (891), 1045, 1057. 

avukat tutmak 683, 836. 

ay tutulmas› 63, 82. 

ay yolculu¤u 315, (551), 987. 

aya tapanlar 483. 

ayak bast› paras› 340, (875). 

ayak aç›k nemâz k›lmak 237. 

a’yân-› sâbite (947), 964. 

ayasofya câmi’i (1099), 1128, 1144, 1172, 1194. 

âyât-i h›rz (741), 742, 782. 

ayazma câmi’i 1153. 

âyet-el kürsî 70, 111, (218), 258, 476, (741), 783, 

784, 970, 993, 1002. 

âyeti, hadîsi inkâr edenler 107. 

âyet-i kerîmeler iki dürlüdür (389). 

âyise kad›n (137). 

ayn denilen mal 300, 301, (793), 794, 800, 851, 855. 

ay›n ilk gününü bulmak (359). 

ayn-› sâbite 95. 

ayn-ül-yakîn 87, (765). 

aynada görülen kendisi de¤ildir, benzeridir 88, 101, 

905, (925), 944. 

ayvan›n fâidesi (650), 693. 

ayvanserây sultân câmi’i 1103. 

azâbkap› câmi’i 1171. 

azâbkap› çeflmesi 1153. 

azâb niçin yap›l›r 20, 32, 40, 43, 404, 519, (680), 

955. 

âzâd etmek 19, 385, (820), 1164. 

a’zân›n flehâdet etmesi (58). 

azîmet ile hareket etmeli 72, (426). 

azot gaz› 688, 980. 

azrâîl “aleyhisselâm” 312, 695, 699, 743, 988. 

– 1222 –

– B – 

Baba haydar câmi’i 1173. 

ba¤dâd katl-iâm› 377, 388, 1110, 1150. 

bâgî (âsî) (473), 512, 813, 999. 

bahriye (deniz) mektebi 1168. 

bakmas› câiz olmayanlar (163), 167. 

bâlig olmak 121, 164, (226), 227, 292, 339, (797), (899). 

bal›¤›n her cinsi avlan›p yinir 619. 

ban otu (bak benç otu) 627, (632), 637, 881. 

bankalar 833, (851), 859, 864. 

bâsur hastal›¤› 126, 158, (665), 666, 977. 

bafl aç›k nemâz k›lmak 217, (236), 240. 

bafl a¤r›s› 668, 695. 

baflkas› için ibâdet yapmak 341, 477, (1010). 

bât›l sat›fllar 795, (808), 809, 855. 

bât›n 416, 745, (904). 

bât›n›yye f›rkas› 416, (462), 487, 736. 

batman denilen ölçek 323. 

bâyezîd câmi’i 4. 

bâyezîd kulesi 1100, 1131. 

bay›lmak 127, 141, 274, 344. 

bayra¤›n flekli ve rengi (52), 379, 506, 1059. 

bayram gecesi (352), 356. 

bayram ne demekdir 52, (266). 

bayram nemâz› 199, (266), 322, 326. 

bayram tekbîrleri 255, (266). 

bayramlaflmak (364). 

beden fenâs› (918). 

bedevî tarîkat› 1070. 1087. 

bedr gazâs› 313, 478, 506, 510, 519, 621, 1059, 

1068, 1081, 1091, 1095, 1162, 1165, 1185, 1196. 

behâîler (483). 

bekâ-billâh 428, (521), (912), 934, 949, 952. 

belâ ve derdler 75, 110, 229, 291, 425, 426, 427, 

(518), 694, 695, 960, 1034. 

benc (jüskiyam) otu 627, 632, (637), 881. 

benî-asfer 1190. 

benî-isrâîl 63, 419, (1151), 1190. 

berât gecesi 253, (352), 356, 357, 420, 699. 

berehmenler 94, 410, (411), 483, 1011, 1044. 

bereket 242, 265, 477, 642, 649, 805, (841), 842, 

1009. 

besmele düâs› 54, 427, (742). 

besmele ne zemân okumal› (3), 54, 121, 260, 357, 

619, 648. 

besmelenin fâidesi (3), 54, 742, 1009. 

besmelenin ma’nâs› (3), 54, 98, 1009. 

befl cevher (917). 

befliktafl ismi 1137. 

befl vakt nemâz (121), 122, 175, 210, 279, 379. 

beta ›fl›nlar› 550, 556. 

beykoz dere-seki mescidi 1101. 

beylerbeyi câmi’i 347, 1062. 

beylerbeyi serây› 1063, 1131. 

beyt-ül-mâl 290, 305, 306, (309), 310, 311, 435, 

438, 527, 536, 591, 790, 811, 817, 871, 877, 997. 

bey’ ve flirâ 159, 337, 608, 609, 611, 622, (792). 

bey’ ve flirâda fâiz (854). 

b›y›k kesmek 262, (264), 502. 

bî’at (766). 

bî’at-› r›dvân (507). 

bid’at ne demekdir 51, 69, (70), 91, 204, 205, 207, 

215, 247, 250, (252), 254, 261, 286, 334, 356, 

364, 408, 448, 470, 472, 473, 630, 631, 726, 

776, 887, 1003, 1006, 1009. 

bid’at ifllememek için sünnet terk edilir 123, 262, 

264, (286). 

bid’at sâhibleri 8, 16, 19, 23, 37, 38, 51, (66), 91, 

107, 250, 252, 260, 262, 280, 286, 315, 345, 

365, 408, 448, 470, 472, 473, 496, 726, 776, 

887, 1043. 

bid’at üç dürlüdür (70), 630. 

bilgisayar 10, 563. 

bilmece çözmek 614. 

bilmemek özr de¤ildir 19, (52), 408, 615. 

bioloji ilmi 20, 432. 

bira içmek harâmd›r 623, 625. 

bira kanser hastal›¤› yapmakdad›r 626. 

bira mayas› (625), 626, 655. 

bi’ri me’ûne flehîdleri (1106). 

birleflelim-seviflelim 8, 364, 465. 

bir fleye kavuflmak için (291). 

bono senedi 292, 801, 805, 824, (829), (832), 856, 

859. 

borç ödemek 97, 98, 294, 295, 339, 801, 804, 824, 

832, 836, (846), 853. 

boflamak 330, 335, 336, 436, 568, 572, 574, 575, 

(580), 581, 582, 583, 605, 837, 890, 897. 

boza içmek câizdir 625. 

bozuk dinler (483). 

bölünmiyelim 364, 464. 

breeders atom reaktörü 557. 

buda dîni 410, 483, 1044. 

Budin flehri (Cevâb Veremedi) s.363. 

bu¤d-› fillah (38), 90, 91, (92), 94, 276, 1051. 

buhârî-i flerîf (423), 892. 

bulama denilen tatl› 625. 

bulafl›c› hastal›klar 667, 982, 1007, 1035. 

bulunan çocuk [Lakît] (591). 

bulunan fley [Lukata] 310, 780, (817). 

burak denilen hayvan 354. 

bükrefl mu’âhedesi 460. 

bursa ulu câmi’i 1081. 

büyü (sihr) yapmak 483, 739, (748), (782), 783, 784, 

890, (993), 1151. 

büyük âlimler 457, 783, (969), 993. 

büyük günâhlar 64, 276, 277, 283, 884, (892). 

– C – 

Ca’ferî f›rkas› 62, 408, 416, (1084). 

ca’ferî flerîfler 1100. 

câhil din adamlar› 20, (23), 103, 112, 145, (147), 244, 

249, 259, 269, 277, 309, (410), 442, 472, 491, 

638, 726, 727, 744, 777, 1019, 1062, 1170. 

câhillere îmân› sormamal› 1001. 

câiz ne demekdir 38, 146, 249, 885. 

cam 547, 1062. 

câmi’ yapmak 19, 40, 100, (244), 330, 350, 613. 

câmi’de ayakkab›lar› arkaya b›rakmamal› (241). 

câmi’de ho-parlör 205, 206, (207), 231, 253, 255, 

722. 

câmi’ ile mescid aras›ndaki fark (235), 251. 

câmi’de yasak fleyler 142, 237, 243, (244), 245, 

246, 364, 637. 

câmi’lere hurmet 20, 140, 142, 243, (244), 245, 

637, 726, 1001. 

câmi’lerin efdali (246). 

câmi’ulezher medresesi 272, 469, 1072, 1107, 1160, 

(1178), 1193. 

canl› resmi 163, 168, (239), 240, 365, 411. 

canl›larda tekâmül teorisi 80, 81, (540), 1129. 

câriye 13, 166, 490, 577, 593, 813, (875), 885, 890. 

cebel-i nûr 379. 

cebîre sarg› üzerine mesh (130). 

cebrâîl aleyhisselâm 24, 43, 45, 58, 95, (353), 354, 

355, 357, 376, 379, 528, 612, 706. 

cebriyye f›rkas› 420. 

cehâletin zarar› 8, 10, 196, 316, 595, (988). 

cehennem 26, 32, 34, 40, (58), 66, 68, 354, 406, 408, 

529, 681. 

cehennem azâb› 32, 34, 40, (58), 66, 67, 68, 87, 107, 

(108), 265, 311, 520, 714, 728, 842, 990, (1044). 

cehennemden kurtulmak için 22, 31, 34, 37, (40), 43, 

54, 59, 89, 92, 94, 103, (110), (112), 164, 276, 

– 1223 –

282, 481, 776, 785. 

cehennemin yedi tabakas› (1044). 

cehl özr de¤ildir 19, 37, 52, 272, 275, 408, (436), 

615, 760. 

cehmiyye f›rkas› 66. 

celâlî takvîmi 1134. 

celâlî vak’alar› 1071, 1144, 1150, 1167. 

celvetî tarîkati 1087. 

cemâ’ati islâmiyye f›rkas› (499). 

cemâ’at-üt-teblîg›yye (499). 

cemâ’at ile nemâz 21, 63, 118, 136, 147, 204, 205, 

212, 218, 243, (248), 261, 276, 289, 290, 768. 

cenâze görülünce aya¤a kalk›lmaz 1003. 

cenâze nemâz› 91, 204, 252, 266, 330, 477, (999). 

cenâze tafl›mak 91, 330, (1003). 

cenâze y›kamak 140, 151, (994), 1001. 

cennet 26, 38, (58), 59, 265, 353, 354, 404, 529, 681, 

(1044). 

cennet ni’metleri (58), 66, 98, 107, 353, 518, (949), 

990, 1007. 

cennete gidecek on kifli (510), 1066. 

cennetde günefl yokdur 68. 

cennetde hayât sonsuzdur (58), 407. 

cennetde konuflma dili 374. 

cevher 759. 

cevflen-i kebîr (flî’î düâs›) 

cezbe ve sülûk 919, 933, 937, (954), 955. 

cezrî kâs›m pâfla câmi’i 1185. 

cihâd 23, (38), 89, 90, 91, 95, 290, 377, 400, 437, 

516, 546, 596, 618, 786, 788, 841, 865, 879, 

885, 901, 951, 1159, 1170. 

cihâd-› ekber 32, 92, 748, (950). 

cihâd sevâb› (35), 38, 92, 107, 138, 139, 290, 311, 

437, 546, 641. 

cihângir câmi’i 1173. 

cilbâb uzun gömlek (ya’nî manto)dur 604. 

cimâ’ 140, 141, 244, 345, (602), 603, 628. 

cimrilik 384, (640). 

cinâyetler (892). 

cin çarpmas›na karfl› 427, 740, (741), 742. 

cin görünmesi 84, 85, 240, (739), 740, 741. 

cine tapanlar 483, 778. 

cinni öldürmek 240, 893. 

cinnîler 26, 84, 141, 240, 251, 543, (735), 785. 

cins 793, 854, 856, 857. 

cism nedir 433, (546), 971, 1041. 

cizye 29, 39, (310), 437, 577. 

computer (elekt. beyin) 987. 

cömertlik 377, 383, (644), 1108, 1159. 

cum’a günü 257, (265), 477, 1008. 

cum’a hutbeleri (259), 265, 752, 900. 

cum’a nemâz› 204, 254, (257), 261, 265, 1018. 

curie ölçü birimi 559. 

cünüb olmak 122, 132, (140), 149, 206, 244. 

cüz’i lâ yete-cezzâ 973. 

– Ç – 

Çalg› çalarak kur’ân-› kerîm okumak 36, (725). 

çalg› harâmd›r 39, 98, 115, 239, 241, 357, 365, 596, 

602, (721), 727, 731, 732, 769, 885. 

çal›flmak lâz›md›r 8, 24, 25, 30, 37, (42), (50), 546, 

607, 618, 641, 646, (682), 772, 786, 790, 805, 

(848), 850, 852, 891, 1018, 1057. 

çarflaf giymek 165, 166, 590, (604). 

çek ile ödeme 796, (810), 859. 

çemen (buy) tohmu 665, (673). 

çengelköy kuleli câmi’i 1119. 

çeflidli bilgiler (817). 

çefltiyye tarîkati 733, 767, (1087), 1118, 1129, 1156, 

1177. 

çihâr yâr›güzîn 66. 

ç›k›k (675). 

ç›ra¤an serây› 1063, 1131. 

çiçek afl›s› (668). 

çiçekci câmi’i 1168. 

çi¤ dâneleri 85. 

çinili câmi’i 1133. 

çin seddi 1123. 

çocuk ald›rmak (781), 896. 

çocuk hakk› 34, 110, 434, 578, (579), 591, 595, 

616, 781, 789, 839, 898, 901, 1023. 

çocuk kaç›rmak 900. 

çocuk oyunca¤› 240, 790. 

çocuk terbiyesi 34, 35, 103, 110, 115, 210, (365), 

398, (579), 595, 596, 600, 730, 805, 888, 900. 

çocu¤a inan›l›r m›? (159), 172, 206, 229, 307, 790, 

797, 900. 

çocu¤a ism koymak (434), 1001. 

çocu¤u dövmek 115, (210), 888, 895, 900. 

çocu¤un dîni (404), 579, 612, 900. 

çocuklar›n sünnet edilmesi 21, (167), 263. 

çok yemîn etmek 337, 338. 

çokluk gösteren sözler 284, (848). 

– D – 

dabaglar mescidi 1150. 

dabbe-tül-erd 62. 

da¤ bafl›nda yetiflenler 404. 

da¤lama 677, (686), 690, 693, 694. 

dahve-i kübrâ vakti (179), 314, 318. 

dâire-i hindiyye (181). 

dâmâd seçmek 605. 

damarlar 653, (976). 

dank südüs dirhemdir 

dans etmek 90, 602, (732), 769. 

darg›nlar› bar›fld›rmak 337. 

dâr-ül-harb 13, 45, 70, 224, 257, 274, 435, 438, 

490, 577, 578, 579, 594, 612, 615, 616, 837, 

856, 858, 859, 864, 876, 877, 880, 896, 897. 

dâr-ül-islâm 257, 292, 435, 439, 577, 578, 615, 

837, 876, 877, 880, 882, 893. 

dâr-ün-nedve 1128. 

dâr-üfl-flifâ mescidi 1150. 

darwin teorisi 540. 

da’va etmek (883), 884, 900. 

da’vete gitmek 365, 574, (730). 

davul çalmak 574, (734), 872. 

deccâl (62), 63. 

dedeler mescidi 1168. 

dedi-kodu [söz tafl›mak] 39, 107, (115), 782, (1014). 

defn 478, (1003). 

defn ruhsatiyyesi 1024. 

dehrîler 81, (410), 758, 1043. 

deli olmak 125, (127), 229, 322. 

delîllerin te’vîlleri 9, 23, (83), (389), 390, 403, (414), 

435, 472, 492, 754, 771. 

dellâl ile sat›fl 799, 836, (874). 

derdlerden ve belâlardan korunmak için düâ 65, 

427, (741), 742, 783, 784, 970, 992. 

derd ve elemler 111, 229, 265, 291, 385, 427, 479, 

517, (518), 519, 696, 961, 992, 1035, 1037, 1046. 

derezîler (dürzîler) 327, (487), 1090, 1106. 

dervifl 746. 

deve zekât› (306). 

devlet topraklar› (305). 

devr hatmi 1010. 

devr, iskât (1019). 

devrî sistem (549). 

deyn olan mal 294, 295, 300, 301, (793), 804, 805, 855. 

deyr-i za’ferân kilisesi 368. 

deyyûs 887. 

dezenfeksiyon 626. 

d›râriyye f›rkas› 66. 

dilencilik 245, 309, 320, 527, (613), 788. 

– 1224 –

din âlimleri (23), 46, 82, 244, 269, 281, 311, (410), 

414, 439, 461, 467, 470, 754, 886, 1046. 

din bilgileri 25, (45), 65, 281, (413), 414, 480, 887, 

(1043), 1053, 1056. 

din bilgisi lâz›md›r 18, 20, 21, (23), 25, 35, 45, 52, 

102, (409), 439, 444, 529, 530, 543, 593, 595, 

608, (886), 887. 

din câhilleri 7, (23), 28, 36, 41, 59, 81, 94, 103, 144, 

243, 249, 257, 259, 270, 277, 309, 316, 319, 

388, 402, 414, 421, 430, 437, 470, 475, 529, 

542, (604), 637, 684, 725, (865), 1029, 1048, 

1052, 1054, 1056. 

din düflmanlar› iki k›smd›r 6, 27, (39). 

dîne karfl› olanlar›n siyâseti 7, (24), 25, 26, 35, 36, 

49, 81, 82, 210, 239, 380, 388, 418, 430, 438, 

(485), 492, 533, (539), 727, 1047, 1048, 1086, 

1106, 1117, 1125, 1130, 1160, 1179. 

din ifllerinde kâfire inan›lmaz 120, (172), 316, 399, 

410, 621, (623), 626. 

din kardeflini sevmek 36, (38), 118, 845. 

din kitâblar› 7, 22, 45, 82, (110), 112, 119, 316, 

410, (413), 444, 461. 

din ne demekdir (18), 102, 528, 1048, 1207. 

din ö¤retmek sevâb› 34, 35, (288), 397, 595. 

din ve akl 25, 27, 41, 42, (402), 406, 414, 481, 757. 

din ve dünyâ 30, 425, 463, (528). 

din ve fen 7, 24, 25, 42, 81, 82, 402, 532, (537), 538, 

761, 1045. 

din zemânla de¤iflmez 25, 28, 42, (57), 67, 468, 776. 

dinde kolayl›k 28, 30, (57), 147, 465. 

dinde reform 7, 25, (37), 70, 309, 464, 473, 722, 

(776), 864, 887, 1043, 1117, 1170. 

dinde reformcular 7, (37), 410, 413, (491). 

dîni dünyâya âlet edenler 7, 23, 244, 464, 473, 

(493), 617. 

dîn-i islâm 17, 18, (528). 

dîni nereden ö¤renmeli 9, 21, 23, 46, 52, 54, 82, 100, 

103, 110, 112, 118, 120, 244, (408), 410, 413, 

461, 494, 770, 849, (1047), 1048. 

dînini dünyâya satanlar 7, 23, 35, 67, 244, (493), 859, 

(1056), 1117, 1176, 1191. 

dinlerin hepsinin temeli birdir (18), 102, 106. 

dinsiz milletler 5, 762, (1086), 1126, 1130. 

dinsizlere aldanmamal› 4, 7, 8, 23, 24, 26, 29, 36, 61, 

117, 119, 147, 166, 168, 210, 316, 319, 398, 

(410), 413, 477, 541, (542), 761, 808, 891, 962, 

(1045), 1149. 

dinsizli¤in sebebi 24, 28, 35, 47, 66, 410, (541), 

758, 778, (886), 1044. 

dînâr denilen para (802). 

dirhemin çeflidleri 123, 153, 154, (296), 802. 

dirhem-i fler’î 153, (296), 516, 802, 881. 

difl doldurtmak (133), 134, 135, 142, 146, 147. 

difl kaplatmak 71, 72, (133), 135, 142, 146, 147, 251. 

difllerin ba¤lanmas› 133, 134, (142), 143, 145. 

difl temizli¤i 133, (142), 145, 649. 

divânhâne mescidi 1100. 

diyânât (159), 172. 

diyânet iflleri baflkanl›¤›n›n ta’mimi 723. 

diyet cezâs› (874), 883, 893, 894, 895, (896), 900. 

do¤ru yol 37, 43, 66, 89, (95), 264, 288, 481, 770, 864. 

doktor sözü 145, (149), 162, 215, 618, 630, 985. 

dolmaba¤çe serây› 1067. 

domuz 39, 155, 162, 435, 593, 613, 615, (619), 

655, 695, 856, 898. 

dört evlilik 571, (599). 

dört halîfe 37, 59, 60, 66, 109, 259, (480), 505. 

dört mezheb imâmlar› (50). 

dört mezheb rahmetdir (136), 302, (464), 467, 492. 

dört ana madde (646), 758, 917, 924, 951. 

döteryum gaz› 556, 557. 

duhâ nemâz› (111), 179, (200), 201. 

düâ belây› önler, giderir 400, 427, (698), 1036, 1170. 

düâ etmek ibâdetdir 100, (1036). 

düâ nas›l yap›l›r 73, 142, 212, 218, 219, 259, 338, 

(395), 449, 450, 451, 456, 457, 477, 607, 784, 

993, 1000, 1002, 1010, 1018, (1036). 

düân›n en k›ymetlisi 211, 218, 219, 262, 265, 356, 

357, 400, 427, 450, 607, 784, 1018, (1036). 

düân›n kabûl olmas› için (73), 100, (111), 401, 1036. 

dünyâ âh›retin tarlas›d›r 32, 40, (77), (78), 287, 425, 

988. 

dünyâ hayât› (77), 1057. 

dünyâ âh›retin z›dd›d›r 30, (32), 77, 89, 517, 731. 

dünyâ imtihân yeridir (517), 518. 

dünyâ lezzetleri 20, 30, 32, 40, 77, 96, 100, 118, 425, 

(517), 719, 1056, 1094. 

dünyâ ne demekdir (30), 77, 118, 607, 988. 

dünyâ sevgisi (77), 607, 609, 641, (720), 748, 790, 

1057. 

dünyâ s›k›nt›lar› 32, 77, 89, 425, (426), 427,516, 748. 

dünyân›n dönmesi (82), 188, 972, 1048, 1102, 1127. 

dünyân›n hakîkati 37, (77), 116, 925, 930, (944), 

945, 947, 988. 

dünyây› terk etmek 30, (77), 100, 609, (848), 1094. 

düflman karfl›s›nda okunacak düâ (291). 

düflmana yalan câizdir (337). 

düflmandan al›nan ganîmet (310). 

– E – 

Ebced hesâb› 359. 

ebrâr 420, (921). 

ecdâd›m›z 5, 6, 7, 8, 36. 

ecel-i kazâ (699), 1036. 

ecel-i müsemmâ (699). 

ecnâdeyn zaferi 1066, 1091. 

ecr 19, (681). 

edâ 52, 214, 257, (272). 

edeb (20), 90, 123, 237, (355), 383, 388, 394, 434, 

440, 751, 767, (1062), 1134, 1140, 1158, 1160. 

edille-i fler’›yye 25, 50, 136, (230), 271, (437), 472, 

493, 1054. 

edirnekap› câmi’i 1137, 1167. 

ef’âl-i mükellefîn (18), 413. 

efes konferans› 43. 

efsûn okumak 677, (686), 690, 692, 784. 

e¤ilmek 366. 

egoist kimdir (430), 903. 

ehîler 1149. 

ehl-i beyt 4, 476, 513, 769, (989), 1064, (1075), 

1100, 1111, 1168. 

ehl-i k›ble 68, 252, 315, (408), 411, 472, 473, 1007. 

ehl-i kitâb 27, 72, (327), 372, 411, 570, 858, 1043. 

ehl-i sünnet âlimleri (22), 23, 31, 54, 58, 59, 81, 89, 

115, 118, 309, 408, 420, 461, 462, (464), 469, 

470, 476, 491, 494, 759, 762, 864, 1007, 1054. 

ehl-i sünnet i’tikâd› lâz›md›r (22), 54, 58, 89, 95, 

110, 115, (286), 408, 445, (468), (470), 471, 510, 

513, 640, 784, 864, 886. 

ehl-i sünnet kasîdesi “k›sa” 114. 

ehl-i sünnet kasîdesi “uzun” 89. 

ehl-i sünnet kitâblar› (110), 115. 

ehl-i sünnet nedir (54), 56, 57, 63, 94, 286, (408), 

415, 420, (464), 466, 468, 491, 492, 493, 964, 

1044, 1055. 

ehl-i sünnetin dört mezhebi 49, 50, 408, 415, (437), 

444, 466, 468, 471, 473. 

ehl-i sünnetin k›ymeti 22, 61, (89), 94, 95, 356, 

(408), 453, 462, 470, 491, 532, 865, 1053. 

einstein hesâb› 554, 968. 

ekber-i kebâir 276, 283, (892). 

ekmek öpülür 365. 

ekviproduktif molekül 81. 

ekzema (668). 

el ile selâm vermek (365), 366. 

– 1225 –

elbise nas›l olmal› 112, 153, 164, 166, 217, (593), 

604. 

eldiven ile abdest ve nemâz (149), 240. 

elektrik nedir 432, 971, 1050. 

elektromanyetik dalgalar 548, 550, 

elektron 432, 550, (551), 554, 560, 971. 

elektronik âletler 558, (986). 

eleman (element) 432, (546), 547, 549, 557, 759, 

971, 973, 1138. 

elem çekmek 426, (517), 716, 960, 1006, 1035. 

ellidört farz 121. 

elliüçüncü gece 1001, 1006. 

el öpmek 365. 

emânet vermek 97, 309, 363, 536, (605), 611, 794, 

800, 803, 832, 835, 875. 

emekli sand›¤› 877. 

emevî ve abbâsî halîfeleri 1138 

emevîler 513, 532, 535, 1135, (1138). 

emîr buhârî tekkesi mescidi 1191. 

emîrgân ba¤çesi 1062. 

emîrgân câmi’i 1062. 

emperyalist devletler (525), 526. 

emr-i ma’rûf farzd›r 20, 35, (89), (90), 91, 94, 95, 259, 

290, 397, 437, 529, 714, 847, (885), 888, 959, 

1170. 

emri yapmak edebi gözetmekden öncedir (765). 

emvâl-i bât›na (309), 310. 

emvâl-i zâhire (309), 310. 

endülüs devleti 532, 1048, 1177. 

enerji 548, 551, 554, 560, 759, 968, 971, 976, 1083. 

enfüs 372, 521, 522, (764), 924, (933), 934, 936, 937. 

ensâr-› kirâm (507), 621, 1066. 

erâzî kanûnu 305. 

erd ile günefl aras›ndaki mesâfe 202. 

erd küresinin dönmesi (82), 189, 537. 

erd küresinin ömrü (79), 116. 

erkeklerin kad›nlar gibi olmas› 165, 263, (593). 

erken kalkmak için (110). 

eserden müessiri anlamak (763), 965. 

eshâb-› ferâiz (1025), 1030. 

eshâb-› kehf 63, 398, (783), 1134. 

eshâb-› kirâm âlim idi 45, 47, 50, (60), 61, 109, 467, 

470. 

eshâb-› kirâm birbirini sever idi (60), 61, 67, 93, 

(109), 464, 507, 509, (512). 

eshâb-› kirâm fakîr de¤ildi (621). 

eshâb-› kirâm›n hepsini sevmeliyiz 60, (61), 93, 

(109), 252, 467, 507, 508, 767, 1187. 

eshâb-› kirâm›n büyüklü¤ü 48, 60, (61), 63, 377, 

442, 445, 466, 468, 473, 476, 505, (506), (508), 

509, 510, (516), 517, 564, 717, 913, 1045, 1046, 

1051, 1054, 1090, 1197. 

eshâb-› soffa (621). 

eshâb-› flimâl (solcular) 633, (913). 

eshâb-› yemîn (sa¤c›lar) (913). 

esîr 506, (820), 875. 

eski serây 1100, 1131. 

eski vâlide câmi’i 1137, 1167. 

esmâ-ül-hüsnâ (431). 

esmâ-i ilâhiyye 431. 

esnemek 238. 

esrâr içmek 618, 626, 627, (632). 

estagfirullâhel’azîm çok okumal› 65, (110), 785, 970. 

efl’arî mezhebi 409, 490, 491, 492, 679, (701), 1090. 

etabekler devleti 1164. 

e’ûzünün fâidesi (3), 1009. 

e’ûzünün ma’nâs› (3). 

e’ûzü okumak (3), 260, (1009). 

evâmir-i teklifiyye, evâmir-i tekvîniyye (680). 

evde cemâ’at ile nemâz 194, (205). 

evlâd edinmek (899), 1195. 

evlâd› terbiye etmek 34, 35, 94, 110, 164, 210, 242, 

365, 398, 413, 578, 579, (595), 600, 605, (644), 

731, 805, 900, 1147. 

evlilik hayât› (564), 585, 599. 

evliyây› sevmenin fâidesi 398, 458, 459, 479, 717, 

739, 887, 938, 952, 990, 1010, (1050), (1051), 

1145, 1187. 

evliyâ islâmiyyetden ayr›lmaz 50, 94, 449, (750), 

946, 949. 

evliyâl›k nedir 53, 78, 95, (113), 486, 748, (749), 

750, 902, 934, 938, 952, 1055, 1145. 

evliyân›n kerâmeti hakd›r (85), 398, 449, 456, 457, 

479, (747), 1013, 1145. 

evs kabîlesi 1128. 

evsâf-› peygamberî 706. 

evvâbîn nemâz› (183). 

eyyûb câmi’i 1092, 1096, 1145. 

eyyûb yaz›l› medresesi 1096, 1171. 

ezân-› cavk (205). 

ezân okumak 70, (204), 205, 206, 207, 247, 254, 

261, 382, 432, 722, 726, 769. 

ezân›n ma’nâs› 204, (209). 

ezândan sonra düâ (207). 

ezânî sâat makinesinin ayâr›n› tashîh 188. 

ezânî sâati vasatîye çevirmek 194. 

ezik (675). 

– F – 

fadl-› dâir zemân› (187), 195, 202. 

fâidesiz fleylerden vazgeçmelidir 30, 282, 384, (480), 

(481), 614, 637, 720, 748, 764, 769, 782, 841, 

1094. 

fâiz harâmd›r 39, 118, 302, 336, 357, 607, 608, 611, 

(640), 641, 787, 844, 851, 859. 

fâiz ne demekdir 333, 794, 801, 810, 814, 824, 827, 

(851), 852, 853, 854, 855, 856, 857, 858, 859. 

fakîh (437), 439. 

fakîr kimdir (307), 324, 592. 

fakîrli¤in k›ymeti 68, 400, 687, (695), 787. 

falaka, islâmiyyetde yokdur (210). 

falc›ya inanmamal› 357, 677, 686, 693, (782). 

faraziyye 79, (81), 83, 402. 

farz ile sünnetin fark› 99, 111, 223, 275, (276), 277, 

280, 282, 357, 449. 

farz ne demekdir (17), 52, 94, 98, 100, (230). 

farz olan ilmler 25, (413), 414, 546, (886), 1043. 

farz-› kifâye 25, 410, (413), 437, 438, 729, 847, 

887, 994, 997, 999, 1001, 1004. 

farz› yapmamak büyük günâhd›r 94, 132, 210, (272), 

274, 275, 276, 278, 339, 357. 

farz› yapm›yan›n sünneti kabûl olmaz 19, 213, (277), 

278, 279, 357. 

farzlar›n ehemmiyyeti 99, 100, 110, 132, (210), 272, 

273, (276), 278, 279, 280, 282, 283, 351, 357. 

fâsid sat›fllar harâmd›r 608, 611, 613, 801, 803, 

804, 806, (810), 811, 812, 844, 846. 

fâs›k 30, 38, 98, 108, 157, 159, 206, 211, 249, 259, 

284, 340, 470, (608), 609, 789, (886), 896, 899. 

fâs›klardan kaç›nmak (38), 39, 120, (1170). 

fâtih câmi’i 1069, 1099, 1153. 

fâtiha sûresi flifâd›r 400, 427, (992). 

fât›ma sultân mescidi 1100, 1198. 

fât›mîler 119, 487, 532, 729, 740, 1089, 1104, 1106. 

fayans kanûnu 550. 

fecr-i sâd›k (176), 319. 

fels denilen para (796), 797, 854. 

felsefeciler 41, 42, 55, 56, 68, 93, 117, (409), 410, 

479, 490, 491, 492, 532, 541, 736, 758, (761), 763, 

928, 931, 962, 1043, 1072, 1078, 1097, 1120. 

fen adamlar› (27), 1044. 

fen taklîdcileri 8, 402, 492, (541), 563. 

fen ve islâmiyyet 7, 24, 25, 41, 42, 80, 81, 82, 238, 

315, 402, 409, 413, 433, 531, 533, (537), 542, 

543, 783, 891, (971), 1015, 1045. 

– 1226 –

fen ve medeniyyet 413, 534, (537), 563, 891. 

fen yobazlar› 8, 81, 473, (541), 758, 1043. 

fenâ arkadafl›n zararlar› 35, 94, (645), 720. 

fenâ fillâh 78, 428, (521), 749, 755, 764, 772, 902, 

(911), 912, (918), 933, 940, 949, 961, 1056, 1057. 

fenârî câmi’i 1101. 

fenâyî câmi’i 1167. 

ferâg etmek (813). 

ferâhl›k ilâc› 229, 427, (741). 

ferâiz hesâblar› (1025), (1030). 

fer’iyye serây› 1059, 1063. 

fes giymek 52. 

fetvâ (120), 133, 145, 147, 148, 268, 271, 324, 393, 

394, 395, 397, (444), 462, 586, 611, 632, 872, 894. 

fey-i zevâl (182). 

fey denilen mal 435, (577), 578. 

feyz almak (113), 927, 1049, (1053), 1055, 1057. 

fezâ gemisi 972, 987. 

f›kh âlimleri (444). 

f›kh ilmi 103, 268, 413, (437), 438, 439, 467, 480, 

770, 879, (886), 1092. 

f›kh kitâblar› 46, 110, 118, 257, (268), 269, 439, 

(462), 480, 1112, 1175. 

f›kh ö¤renmek lâz›md›r 49, 50, 100, 110, 145, 268, 

413, (437), 438, 439, 444, 462, 468, 480, 608, 

612, 615, 640, 851, 864, (886), 1062. 

f›rka-i dâlle 401. 

f›rsat ganîmetdir (747). 

f›sk (169), 602, 727, 728, 730, 734, 767, (886), 887, 

1004. 

f›tra vermek 266, 307, (322), 323, 324. 

fidye 272, 321, (1019), 1020, 1023. 

fil hastal›¤› (670). 

film seyr etmek 36, (168). 

firâset 747, (748), 749, 939. 

fir’avn 105, 452, (1101), 1151. 

fitne ç›karmamal› 8, 28, 96, 164, 167, 263, 276, 

326, 397, 398, (399), 437, 495, 590, 595, 599, 

(602), 604, 751, 842, 888, 959, 1170. 

fizik ilmi 20, 27, 239, 402, 432, (971), 1120. 

flüoressan lâmbas› 548. 

fransan›n osmânl›lara s›¤›nmas› 1173. 

frekans 548, 986. 

fudûl ile u¤raflmak 18, (428), (480), 594, 748. 

fuhfl söylemek 641, (891). 

fükahâ-i seb’a (66), 1106. 

fülûs denilen para 299, 300, 302, 321, 337, 793, 

(796), 815, 821, 855. 

füze 551, 562. 

– G – 

Gaben-i fâhifl 151, (807), 811, 845, 846, 877. 

gaben-i yesîr (az aldanmak) (808). 

gadab s›fat› 267, (530). 

gadab› ilâhiyye 4, (64), 337, 628. 

gaflet uykusu (112), 290, 472, 609, 747, 788. 

gâib, flâhide k›yâs edilmez (404), 757, 930. 

galata serây lisesi 1059, 1072, 1132. 

galata yeni câmi’i 1071. 

ganj nehri 1011. 

gamma ›fl›nlar› 550, 554, 561, 974. 

ganîmet 292, 307, 310, (577), 796, 882. 

garba [bat›ya] uymak 7, 533, (534). 

gasb etmek 96, 97, 276, 292, 326, 339, (536), 608, 

611, 613, 881. 

gassân devleti 1128. 

gayb olan fleyi bulmak için 452, 739, 749, (780), 991. 

gayb› kimse bilemez 25, 26, 48, 739, 782, (961). 

(gâye irtifâ’›-gölge boyu) cedveli (197). 

gayr-› müslim vatandafl (39), 817, 888. 

gazete okumak 4, 36, 1131. 

gaznevîler 535. 

gece gündüz 915. 

gece ibâdetleri 628. 

geiger sâati 558. 

geldânîler 1118. 

gelincik hastal›¤› 670. 

gemide nemâz (172), 215, (223), 224. 

gençleri yetifldirmek 26, (35), 36, 82, 210, 398, 410, 

539, (595), (891), 892, 1134, 1170. 

gençlikde ibâdet 115, 747. 

genç osmân 1150. 

gericilik (891), 1056. 

gîbet 39, 99, (115), 317, 318, 363, 365, 398, 449, 

612, 630, 720, 766, 769, 782, 1020, 1188. 

gitmesi câiz olm›yan yerler (365), 596. 

göbek kaçmas› ilâc› 662. 

gökde hilâli aramak 314, (315). 

görülmiyen fleye yok denemez 26, (736), 1041. 

gösterifl yapmak 20, 339, 365, (594), 620, 1005. 

göz a¤r›s› ilâc› 650, (693). 

gözlü¤ün keflfi 547. 

göze mi, akla m› uymal› (26), 736, 1041. 

gramofonda Kur’ân-› kerîm 229, (726), 728. 

gusl abdesti 71, (132), (133), 134, 140, 141, 146, 

149, 150, 158, 160, 162, 262, 265, 349. 

gusl abdesti alm›yanlar (132), 888. 

gusle sebeb olan fleyler 127, (140). 

guslün farzlar› 72, (132), 140. 

guslün sünnetleri (133). 

gübre satmak (612). 

gül câmi’i 1168. 

gülflenî tarîkati (1087). 

gümüfl eflyâ kullanmak 143, 144, 146, (620), 621. 

gümüfl zekât› (294). 

günâh ne demekdir 18, 19, 64, 65, 249, (519), 608. 

günâha devâm edenler 19, 59, (98), 260, 428, 470, 

840, 1188. 

günâha sebeb olanlar (276), 609, 1005. 

günâh› gizlemelidir 64, (274), 398, 958. 

günâhlar›n tad› zehrdir 30, 63, (96), 115. 

günefl tutulmas› 63, (82), 1048, 1118. 

günefle tapanlar 239, 431, (483), 1044, 1189, 1195. 

güneflin s›cakl›¤› 549, (560). 

gürgâniyye devleti (1079). 

güzel huylar 8, 29, 96, 430, 532, 767, 842, (1047). 

güzellik nedir 754, 780, (1050), 1139. 

– H – 

Habbe 803, (854). 

haberci 159, 623, 695, 798, (828), 834, 835, (837), 

888. 

habefller 376. 

habîs nelerdir 97, 292, 303, (611), 613, 629, (630). 

habs cezâs› 584, 590, (828), 853, 870, 871, 872, 874, 

880, 884, 885, 886, 888, 891, 894, (896), 899, 900. 

hacâmat olmak 319, 637, (693), 871, 895. 

hac için vasiyyet 293, 340, (341), 342, 1028. 

hac nedir 63, 111, 172, (339), 340, 341. 

hac paras› 295, (339). 

hacc-› ekber (339), 346. 

hacer-i esved denilen tafl (345), 347. 

had cezâlar› 280, 438, 624, 626, 632, 640, (879), 

989, 998, 999, 1187. 

hadesden tahâret 19, (122). 

hadîs âlimleri 418, (423), 466, 478, 1083, 1152. 

hadîs ilmi (413), 417, 422, 423. 

hadîs-i kudsî 43, (422), 915, 955. 

hadîs-i flerîfler (413), 418, 419, (422), 423, 465, 

470, 472, 476, 477, 603, 607, 727, 1043. 

hafaza melekleri 239, (240), 364. 

hâf›z ahmed pâfla câmi’i 1150. 

hâf›z ne demekdir 313, (423), 872, 873, 886, 1009, 

1113. 

– 1227 –

hakîkat kitâbevi (531). 

hakîkat kitâbevindeki 10 kitâb, eshâb-› kirâm kitâb›nda 

yaz›l›d›r 1210. 

hakîkî müslimân nas›l olur? 20, 21, 36, 112, (115). 

hak sat›lmaz (810), 832. 

hakay›k›l eflyâ 101, 944, (967). 

hâkimlik 884. 

hakk› bât›ldan ay›rmak (891). 

hakk›n büyük ni’meti (531). 

hakkulyakîn (87), 765. 

halâl kazanmak 97, 112, 565, 600, (607), 643, 786, 

(788), 789, 805, 851, 864. 

halâl ne demekdir 18, 97, (406), 613. 

halâya girmek âdâb› 20, 122, 123, (125), 240, 242. 

halef-i sâd›kîn ne demekdir 492, 768, (1051). 

halîfe ne demekdir (1138). 

halîfeler 59, 60, 108, 109, 305, (480), 505, 509, 511, 

1059, 1072, 1075, 1090, 1158, 1160. 

halîl-ür rahmân ziyâreti (1010), 1118. 

halvet 167, 252, 568, (570), 603, 885, 900. 

halvetî tarîkat› (1087). 

hamâma gitmek (141), 241, 343, 603. 

hamd etmek (3), 54, 96, 102, 716. 

hammall›k 87, (874). 

hanbeli mezhebi 50, 101, 127, 132, 136, 141, 154, 

166, 167, 168, 203, 211, 215, 221, (271), 272, 

296, 299, 300, 336, 341, 570, 582, 584, 588, 

604, 869, 872, 881, 1008. 

hanefî mezhebi (49), 50, 71, 101, 122, 123, 125, 127, 

128, 132, 133, 136, 140, 141, 146, 151, 154, 

166, 167, 170, 172, 178, 202, 211, (258), 267, 

269, 270, 271, 280, 296, 299, 302, 336, 341, 

393, (441), 466, 570, 575, 581, 582, 584, 588, 

604, 858, 872, 881, 1008. 

harac (güçlük) ne demekdir? 57, 72, 134, (135), 

144, 397. 

harâc vermek 257, 293, 296, (310), 575, (611). 

harâm iflleyenler 19, 30, 64, 65, 95, (286), 406, 472, 

594, (604), 605, 608, 617, 784, 786, 885. 

harâm mal ile ibâdet 19, 292, 339, (613). 

harâm mal› geri vermeli (97), 99, 288, 292, 339, 

609, 613, (615), 1029. 

harâm mal› satmak (97), 611, 613. 

harâm ne demekdir (18), 98, 100, 230, (406), (607), 

610, 627, 718, 782, 787, 885. 

harâma ald›r›fl etmiyenler 30, 66, (111), 164, 252, 

290, 570, 578, 598, 612, 613, 781, 787, 805, 

852, (885), 887. 

harâmda flifâ yokdur (695), 782, 790. 

harâmdan kaçmak önce gelir 30, (98), 99, 118, 133, 

157, 159, 167, 262, 277, 282, (286), 342, 365, 

608, 621, 730, 785, 790. 

harâmlar zehrdir 30, (64), 99, 607, 784, (787). 

harâmlar›n tad›na aldanmamal› 30, 96, (100), 164, 

730. 

harâret (›s›) 759. 

harbîler 93, 571, 595, (880). 

harbiyye mektebi 1131. 

hareket enerjisi 555. 

hâricîler 66, (472), 489. 

hârika (748), 749. 

hasenât 19, 101, 339, (681). 

hasîslik 357, 384, (640). 

hasta yemekleri (652). 

hasta ziyâreti 39, 330, 365, 377, 384, (990). 

hastal›k ni’metleri 427, (695). 

hastal›k sirâyeti 696, (782), 982. 

hasta tedâvîsi lâz›md›r 111, 427, 741, (784), 970, 

993. 

hastal›kda nemâz 125, 149, (215), 217, 223, 261, 

273, 274, 1023. 

hastan›n sat›fl yapmas› (816). 

haflevîler (420), 486. 

hâflimîler 1108, 1128. 

haflr ve neflr 23, 58, (107), 481, 700. 

hatîm denilen yer (241), 344, 348, 1123. 

hatm okumak 216, 314, 440, 443, 478, 1005, (1009), 

1010, 1023. 

hatm okumak paras› (872), 873, 1009. 

hatm-i tehlîl 341, 1005, (1018), 1023. 

hava (atmosfer) (979). 

hava paras› ile sat›fl câiz de¤ildir 813. 

havâle 813, 820, 824, 828, (830), 831, 832, 833, 

991. 

havârîler 42, 389, 448, 534, (1108), 1122, 1161, 1190. 

havf ve recâ 26, 31, (97), 165, 178. 

havl (lâhavle) 207, 684, (741), 977, 993. 

havz-› kebir (161). 

hayâ (29), 355, 377, 383, 528, (891), 1096, 1134, 

1158, 1159. 

hayâllere aldanmamal› (89), 93. 

hayâlin ehemmiyyeti (86), 89, 373, 521, 738, 905, 

922, 925, 930, 944. 

hayât müflterekdir (589), 591, 790. 

hayât nedir? 433, 540, (975). 

hayber gazâs› 166, 1065, 1095, 1164. 

haydar baba mescidi 1185. 

hayr ve fler 642, (707). 

hayrât, hasenât 20, 100, 101, 292, 339, 607, (681), 

839, 877. 

hayvan etleri 162, (327), 328, 618, 619, 623. 

hayvan hakk› (39). 

hayvan› ve insan› k›s›rlafld›rmak (166), 781. 

hayvan kesmek 54, (327), 778, 779. 

hayvanda nefs yokdur (950). 

hayvan üstünde nemâz 172, (222), 223. 

hayvan zekât› 292, (306). 

hayz hâli 132, (136), 137, 138, 139, (140), 320, 337, 

345, 602, 889. 

hazrec kabîlesi 1091, 1128. 

hediyye almak 151, 378, 611, 612, (616), 817, 826, 

838, 839, 872. 

hediyye vermek 151, 155, 267, 325, 333, 378, 449, 

568, 613, 616, 699, 810, 813, 816, 819, (838), 

839, (851), 852, 872, 878. 

helium madeni 560. 

hendek gazâs› 375, 1164, 1168, 1196. 

herkese mubâh fleyler 809, (818), 867. 

heroik maddeler 626, (632). 

herfley yokdan yarat›ld› (116), 432, 539. 

hesâb günü (58), 640, 748, 780, 841, 849. 

heykellere tap›nmak 66, 232, 238, (411), 431, (462), 

483, 906, (1154), 1157, 1166, 1189, 1192. 

heyûlâ (911), 964. 

h›çk›r›k (661). 

h›ristiyanlar 22, 27, 35, 36, (42), 365, 366, (372), 411, 

490, 532, 535, 537, 564, 578, 1001, 1005, 1044, 

1108, 1155. 

h›ristiyanl›k bozuldu (42), 1248. 

h›rka-i se’âdet 1189. 

h›rka-i flerîf câmi’i 1074, (1189). 

h›rs›zl›k 610, (611), 691, 692, 779, 780, (881), 882, 

888, 999. 

h›yânet 337, 342, 605, (611), 780, 841, 842, 843, 

(848), 863, 874, 887, 1086, 1196. 

hîle-i bât›la 28, 36, 93, 301, 302, (844), 899. 

hîle-i fler’›yye 301, (844), 859. 

hicr 645, (898), 899. 

hicret 91, 379, 842, (1139), 1169. 

hicrî, kamerî ve flemsî seneler 355, (358), 379, 1139. 

hicrî y›l› mîlâdîye çevirmek (358), 362. 

hidâne (585). 

hidâyet 30, 59, (961), 1036. 

hidâyet câmi’i 1131. 

hidivler (1062), 1119. 

– 1228 –

hidrogen bombas› 562. 

hidrogen gaz› 556, (557), 562. 

hil denilen yer (343), 348. 

hilâfet 59, 108, 508, 509, (768). 

hilâf-› evlâ (241). 

hilye-i se’âdet (374). 

himmet etmek (751). 

himyer devleti 1082, 1128. 

hindiler tekkesi câmi’i 1100. 

hind sultânlar› 1073, 1074, (1079), 1097, 1101, 

1111, 1121, 1129, 1131, 1137, 1167. 

hipnotik (uyutucu) maddeler (632). 

hipotez (81). 

hirâ da¤› 379. 

hîre devleti 1128. 

his organlar› ve akl 26, 31, 41, 646, 753, (782), 962. 

his ve vehm mertebesi 521, 905, 925, (926), 930, 

944. 

hisse senedi (aksiyon) 292, (859). 

hisse-i fecr, hisse-i flefak (198), 315. 

hisse-i flâyi’a 804, (818), 822, 865. 

hiflâmiyye f›rkas› (61). 

homoseksüel olmak harâmd›r (781). 

ho-parlör 70, (168), (204), 205, 206, 207, 208, 218, 

231, 243, 247, 250, 253, 260, 337, 722, (723), 

724, 776. 

ho-parlör ile ezân ve nemâz 70, (168), 204, (205), 

218, 247, 250, 302, (727). 

horoz dö¤üfldürmek (769), 813. 

hubb-i fillah 29, (38), (92), 94, 276, 1051. 

huccet’ül islâm (423). 

huceyre (selûl) 80, (975). 

huddâm 486. 

hudeybiye gazâs› 1068. 

hukbe denilen zemân 98, (283). 

hukemâ (1043). 

hul’ (584), 837. 

hulefâ-i râflidîn “rad›yallahü anhüm” 66, (480), 510. 

hulle 436, 568, (581), 584. 

huluk-i azîm 23, (383). 

hulul etmek (85). 

huneyn gazâs› 1059, 1066, 1096. 

hunlar (431), 532, 1079. 

hûriler (381), 989. 

hurmet-i musâhere (167), 568. 

hurûfîler 61, (499), 500, 501, 502, 503, 504, 1099, 

1101, 1155, 1188. 

hurumiyye f›rkas› (488). 

huflû 208, (241), 966, 1064. 

hutbe okumak 244, (259), 260, 261, 345, 752. 

huzâ’a hükûmeti 1078, 1129. 

hücre-i se’âdet 261, (348), 349, 1071, 1122. 

hükûmete isyân edilmez 8, 9, 29, 257, (399), 437, 

599, 631, (842), 897. 

hükûmet reîsleri 257, 397, (751). 

hükûmete karfl› gelmek câiz de¤ildir (397), 438, 

595, 599, 616, 751, 1170. 

hükûmetin câmi’ yapd›rmas› farzd›r (244), 331. 

hüsn-i zan etmek (29), 65, 68, 251. 

– I – 

›smarlama sat›fl 810, (822). 

›fl›¤›n dalga boyu (548). 

›fl›k nedir (548), 759. 

›fl›k usûlü ile ay›n ilk gününü bulmak 326, (359). 

›fl›ma (548), 973. 

›yâl 308, (789), 850. 

– Î – 

Îmâ ile nemâz k›lmak 130, (215), 222, 224, 274, 

275, 1024. 

îmân artar m›? (59), 407. 

îmân düâs› (436), 698. 

îmân ile küfr birbirinin z›dd›d›r (29). 

îmân nas›l olmal› 18, 23, 30, 41, 52, 54, 58, 91, 98, 

113, 372, (407), 435, 436, 445, 461, 464, 467, 

481, 613, 678, 682, (753), 758, 778, 842, 907, 

931, 947, 952. 

îmân nedir? (17), 18, 20, 21, (58), 63, 100, (108), 

(407), 408, 409, 435, 579, 678, 770, 948, 950, 

1043, 1048, 1056. 

îmân etmek çok kolayd›r (100). 

îmân son nefesde belli olur 59, (108), 627, 628, 

698, 988. 

îmân›n alâmeti 24, 29, 30, (38), 58, 63, 92, 113, 

210, (373), 842. 

îmân›n alt› flart› (103), 108, 117, (703), 704. 

îmâns›z gitme¤e sebeb 18, 45, (64), 91, 147, 168, 

211, 435, 445, 627, (640), 715. 

îsâ “aleyhisselâm” tanr› de¤ildir (369), (370), 371, 

529. 

îsâr (845). 

– ‹ – 

‹bâdât befle ayr›l›r (437). 

ibâdet baflka, âdet baflkad›r (51), 52, 67, (70), 432, 

723, 1003. 

ibâdet de¤ifldirilemez 28, (67), 102, 205, 237, 249, 

259, 432, (723), 727, 1000. 

ibâdetin sebebi dörtdür (52). 

ibâdet etmemek sebebi (113), 787. 

ibâdet için kime inan›l›r 110, (120), 134, 143, 145, 

158, 159, 205, 228, (315), 316, 317, 466, 623, 

962, 1001. 

ibâdet için ücret al›nmaz 252, 341, 728, (784), 872, 

1023, (1033). 

ibâdet on derecedir (607), 786. 

ibâdet sevâb› hediyye edilir 341, (477), 479, 922, 

1006, 1010, 1023. 

ibâdet üç k›smd›r (340), 1008. 

ibâdet yapana kolayl›k gösteren 72, 262, (313), 314, 

430. 

ibâdet zemân› takvîmle anlafl›l›r m›? (172), 183, 198, 

315, 360. 

ibâdete vekîl tutmak 337, (340), 341, 1000, 1010. 

ibâdetin k›ymetlisi 64, 92, 95, 99, (101), 111, 115, 

210, 284, 356, 357, 429, (439), 607, 779, 786. 

ibâdetin ma’nâs› 19, 20, 98, 162, 260, (289), 316, 

339, 357, 373, 430, (452), 789, 840, 902, 906, 

943, 948, 961. 

ibâdetin sahîh olmas› için 20, 215, 432, (889). 

ibâdetleri sonraya b›rakanlar (98), 99, 166. 

ibâdîler (489). 

ibâha etmek (839). 

ibâhî f›rkas› 420, 462, (500). 

iblîs 64, 489, (739), 932, 1069, 1109. 

ibrâhîm aleyhisselâm›n babas› 375, 387, (389), 390, 

391, 1118, 1182. 

ibrâhîm a¤a câmi’i 1118. 

icâre 819, (869). 

icmâ’-i ümmet 46, 50, 243, 407, 408, (437), 470, 

(473), 474, 634, 1019. 

ictibâ yolu (748), 953. 

ictihâd 28, 48, 49, (50), 60, 120, 393, 408, 444, 464, 

466, 468, 470, 493, 506, 512, 634, 635, 862. 

ictimâ’-› neyyireyn (314), 360. 

içki harâmd›r 64, 154, 357, 365, 618, (624), 637, 695, 

734, 782, 809, 880, 888, 898. 

iddet zemân› 340, 436, (584), 591, 890, 995. 

idrâr içmek harâmd›r 618, (626), 640. 

idrâr kaç›ranlar (126), (128), 130, 148, 672. 

idrâr s›çratanlar 107, (1014). 

idrârda fleker aramak 659. 

– 1229 –

idrîsîler 532. 

iftâr zemân› 186, (314), 316, 317. 

iftitâh tekbîri (215), 255. 

iftirâ 15, 39, 60, 143, 147, (398), 491, 493, 495, 

508, 509, 511, 512, 516, 523, 529, 603, 633, 

760, 769, (781), 903, 1020, 1045, 1047, 1149. 

ihlâs 10, 16, 20, (113), 212, 486, 788, 887, 904, 

971, 1048, (1057), 1064, 1075, 1249. 

ihlâs sûresini okumak 218, 219, 357, (892). 

ihrâm 339, (343), 348. 

ihsân 377, 404, 595, 765, 768, (845), 952, 1159. 

ihsâniyye câmi’i 1159. 

ihtikan 318, (319), 586, 624. 

ihtikâr 813, (840), 843, 899. 

ihtilâm olmak 140. 

ihtiyâç eflyâs› (295), 322, 323, 324, 339, 593, 851, 

876, 899. 

ihtiyârî hareket 57, 433, 679, (701), 714, 715. 

ikâle (846). 

ikâmet okumak (204), 254. 

iki nemâz› cem’ etmek 147, (172), 173, 203, 223, 

271. 

iki rûhlu insan olmaz (737). 

iki yüzlü insan 531. 

ikindi nemâz› 121, (178), 182. 

ikrâh (tehdîd) 618, 814, 889, (897). 

ikrâmiyeli sat›fllar 614, 813, 858. 

ilâ (584). 

ilâc kullanmak lâz›md›r 131, 162, 318, 586, (618), 

(652), 692, 693, 694, 699, 840, 992. 

ilâhiyyât (409), 413, 414, (491), 492, 563. 

ilericilik 529, (891), 1056. 

ilhâd (93), 416, 488, 955, 1144. 

ilhâm 49, (93), 909, 955, 1052. 

ilk insanlar (80), 83, 541, 1069, 1157. 

ilk üniversite (532). 

illet ne demekdir (122). 

illizyon (736), 739. 

ilm ma’lûma tâbi’dir (715). 

ilm s›fat› 55, (104), 411, 715, 756, 757. 

ilm iki k›smd›r (25), 924, (1043), 1054. 

ilm-i hâl kitâblar› 103, 414, (462). 

ilm-i kelâm (103), (409), 413, 414, 439, 480, 490, 

491. 

ilmin k›ymeti 16, 20, 25, 28, 257, 260, 401, (410), 

467, 476, 533, 535, 546, 596, 598, (641), 848, 

909, 1045, 1046, 1047, 1054, 1249. 

ilm ö¤renmek lâz›md›r 18, 19, 20, 25, 35, 46, 52, 402, 

(409), 413, 438, 439, 461, 468, 469, 541, 545, 

(595), 602, 608, 611, 615, 740, 849, 864, 886, 

952, 1064. 

ilm-ül-yakîn (87), 681, 763, 764, 765. 

ilm ve akl 40. 

ilm ve amel 33. 

imâm olmak 69, 131, 205, 213, 248, (249), 250, 

251, 252, 253, 259, 848. 

imâma uymak 213, 215, (249), 257, 276, 726. 

imâma geç yetiflmek 136, 214, 233, 254, (255). 

imâmeyn kimlerdir (803), 861. 

imâm-› a’zam›n büyüklü¤ü 22, 23, 49, (439), (440), 

441, 442, 443. 

imâm-› Rabbânînin düâs› (742). 

imâm›n yüksek sesle okumas› 207, (216). 

imâmiyye f›rkas› 62, (416), 467. 

imsâk vakti 176, 198, (316). 

inâbet (748). 

inân flirketi (866). 

incirin fâideleri 656. 

îne (iyne) denilen sat›fl (826), 827, 844, 859. 

ingilizlerin islâm düflmanl›¤› 8, 27, (51), 316, 401, 

447, 460, 471, 472, 473, 484, 492, 529, 952, 

1047, 1060, 1142, (1159), 1213. 

ingilizlerin hindistân› iflgâli 484, 1073, 1079, 1213. 

insan dö¤ülmez 39, 210, (288), 377, 886. 

insan k›ymetlidir (74), 115, 433, 534, 589, 618, 736. 

insan sevdi¤i ile olur 54, 764, 913, 946, (957). 

insan ve maymun 75, (540), 541. 

insan birfley yaratamaz 57, 66, 74, 105, 116, 373, 

(433), 434, 456, 540, 542, 962, 963, 1130. 

insan›n kudreti 41, 57, 74, 106, (433), 456, 479, 

745. 

insan›n yap›s› 41, 74, 433, 697, 738, 754, (917). 

insan›n siyâh olmas› kusûr de¤ildir (376), 377. 

insan ile hayvan aras›ndaki fark 26, (541), 950. 

insanlar›n birbirine bakmalar› 163, (165), 167. 

insanl›k vazîfesi 38, 64, 103, 586, (595), 746. 

internet 563. 

intihar büyük günâhd›r 897, (999). 

intikâm 64. 

ipek giymek 34, 163, 406, (594), 622. 

irâde-i cüz’iyye 4, 57, 75, 106, 429, 679, (701), 714. 

irâde-i ilâhiyye 4, 429, (679). 

irisân be¤leri (377), 1189. 

irflâd 30. 

(irtifâ-gölge uzunlu¤u cedveli) (197). 

isfirâr-› flems 200, (201). 

ishâl hastal›¤› 656, (659). 

iskât 333, (1019). 

islâm ahlâk› 36, 96, (365), (383), 430, 533, 842, 

891, 1046, 1098, 1102. 

islâm âlimleri 23, 45, 49, 50, 52, (54), 81, 91, 120, 

260, 265, 278, 279, 399, 410, 413, (414), 437, 

463, 464, 469, 470, 475, 537, 543, 754, 759, 

766, 887, 949, (956), 1148, 1193. 

islâm bankas› 860, (864). 

islâm bilgileri 24, (25), 28, 44, 110, 119, 120, 260, 

309, 315, 409, (413), 414, 891, (1043), 1045, 

1053. 

islâm düflman›na aldanmamal› (100), 316, 529, 

1248. 

islâm iyiliklerin kayna¤›d›r 5, 6, (28), 399, (528), 

533, 864, 892, 1134, 1181. 

islâm dîni herkes içindir (22), 28, 30, 39, 528, 532, 

(589), 1140. 

islâm câhiline cevâb 24, (25), 26, 41, 108, 380, 414, 

438, 535, 685, (788), 808, 891. 

islâm hukûku (28), 589, 791. 

islâm kad›n›n›n hürriyyeti 572, 583, (589), (598), 

790. 

islâm, önceki günâhlar› yok eder 946. 

islâm üniversiteleri 376, (532), 1048. 

islâmda âile 28, 564, 585, (598), 790. 

islâmda adâlet 28, 39, 41, (403), 528, 529, 533, 

535, 842, 1046, 1096, 1160. 

islâmda ilk kitâb yazan (1113), 1196. 

islâmda mülkiyyet hakk› 159, 292, 303, (523), 528, 

535, 611, 613, 798, 799, 808, (818), 870, 1028, 

1046. 

islâmda sosyal hükmler 28. 

islâm›n befl flart› 18, 63, 109, (703), 782. 

islâmiyyet dünyâ zevklerini yasak etmedi (100), 

1056. 

islâmiyyet fazîletdir 6, 29, 40, 41, 96, (528), 529, 530, 

531, 532, 1046. 

islâmiyyet garîb olacakd›r 7, 470, 472, (775). 

islâmiyyet nedir? (18), 25, 41, 57, 102, 411, (528), 

529, 579, 909, 1140, 1248. 

islâmiyyet hayâllere inanmak imifl (24). 

islâmiyyetin temeli 16, (38), 1249. 

islâmiyyet s›hhati korur 28, 528, 586, (1046). 

islâmiyyet ve fen 5, 7, 24, 25, 28, 41, 42, 81, 82, 239, 

332, 402, 433, 532, (537), 541, 542, 563, 847, 

891, 1045. 

islâmiyyet ve kad›n 572, 589, (598), 601, 790, 791, 

1029. 

islâmiyyetde felsefe yokdur 41, 407, 532, (762), 

– 1230 –

1102. 

islâmiyyetde kâr haddi yokdur 616, (808), 811. 

islâmiyyetde mûsikî 596, 626, (718), 731, 908. 

islâmiyyeti iflitmiyenler 403, (404). 

ismâ’îl a¤a câmi’i 1123. 

ismâ’îlî f›rkas› 416, 420, (487), 503, 736, 1084, 1106, 

1107, 1110, 1152. 

ism-i a’zam 64. 

ispirto necsdir 153, 154, 156, (624), 626, 632, 880. 

isrâf etmemeli 69, 118, 133, 308, 383, 384, 636, 

(640), 641, 644, 645, 899. 

isrâf›n ilâc› (645), 646. 

isrâîl o¤ullar› 42, 63, 419, (1151), 1190. 

istanbul surlar› 1128. 

istanbulun fethi (1099), 1138, 1185. 

istekli hareketler 105, (701). 

istibrâ 146, (158), 670. 

istidlâl 404, (763). 

istidrâc nedir? 16, 31, 40, 95, 288, 517, (748), 749. 

istifâ câiz midir? (787). 

istigâse (449), 451, 453, 454, 457, (479), 1016, 

1061, 1172. 

istigfâr 64, (65), 96, 98, (110), 118, 218, 219, 265, 

401, 427, 519, 531, 669, 780, 921, 969, 992. 

istigfâr düâs› 15, (65), (110), 265, 401, 652, 785, 969, 

970. 

istihâre nemâz› (923). 

istihâza (137), 139, 140. 

istikbâli kazanmak 110, (805). 

istikbâl-i k›ble (170). 

istimnâ (el ile) 64, (880). 

istincâ (157), 158, 242, 282. 

istinye câmi’i 1167. 

istisnâ’ 809, (822). 

ifl elbisesi ile câmi’e girmemeli (236). 

ifl görenler aras›nda Kur’ân okunmaz 246, 728, 

(729). 

iflçilik 788, (873), 874. 

iflçi sigortalar› (877). 

ifli sonraya b›rakmamal› (99). 

iflrâk nemâz› vakti 199, (200), 201, 266. 

ifltibâk-ün-nücûm vakti (178). 

ifltirâkiyye mezhebi (523), 1195. 

itâ’at kime edilir? 357, (397), 595, 938. 

i’tikâd nedir? 54, 102, (103), 112, 445, 480. 

i’tikâf 20, (246), 819. 

ittihâdc›lar 147, (399), 1063, 1138. 

ittikâ (96), 440. 

iyi insan olmak 970. 

iyiyi kötüden ay›rmak 32. 

iyon flebekesi 432, 547, 974. 

izn alarak okumal›d›r (784). 

izn almadan içeri girilmez 159, (365). 

izotop atomlar 550, 554, 556, 557. 

izzet-i nefs (113), 118. 

– J – 

Jüpiter füzesi 562. 

jüskiyam (ban-benç) otu (627), 632, 637, 881. 

– K – 

Kabatafl molla çelebi câmi’i 1191. 

kâ’be içinde nemâz (345),440. 

kâ’be-i mu’azzama 170, 172, 245, 267, 339, 344, 

345, 346, (347), 348, 354, 440, 1069, 1120, 1123, 

1128, 1150, 1180. 

kâ’be perdesi 346, (347), 1071. 

kâ’be resmi bulunan hal›lar (239). 

kâ’be tafl› (1153), 1172. 

kabr azâb› 23, 57, 86, 88, (107), 119, 204, 213, 

265, 449, (762), 984. 

kabrden feyz almak (459), 1052. 

kabr hayât› (88), 265, 449, 452, 476, 481, (1034). 

kabr-i se’âdet 349, (350), 458, 1008. 

kabr kaz›lmas› (1004). 

kabr sü’âli 107, (1007). 

kabr yan›nda nemâz k›lmak (241), 443. 

kabr ziyâreti 447, 448, 455, 456, 457, 475, 476, 

477, 478, 479, (1008), 1010, 1011, (1013), 1016, 

1134, 1147, 1149. 

kabrde çürümek 623, (998), 1004. 

kabz olma¤a karfl› ilâc 656. 

ka’de-i ahîre (218). 

kadere îmân 75, 402, (411), 698, (707). 

kaderiyye f›rkas› (735), 736. 

kad›köy iskele câmi’i 1153. 

kad›köy ismi 1158. 

kad›köy toplant›s› (43), 490, 1089. 

kâdî [hâkim]lik 883, (884). 

kadîm olmak (55), 84, 103, 963, (1043), 1117. 

kad›n cennetde kocas› yan›ndad›r (380), 949. 

kad›n›n çal›fl›p kazanmas› 589, 592, (598), 1029. 

kad›n›n kendini erke¤e benzetmesi 164, 263, (593). 

kad›nlara âid bilgiler (136), 137, 138, 139, 158, 163, 

164, (166), 220, 252, 264, 340, 585, (778). 

kad›nlara bakmamal› 64, 98, 99, 146, 163, (164), 

165, (166), 167, 363, 437, 438, 603, 781, 899. 

kad›n›n nemâz k›lmas› (220). 

kad›nlar›n câmi’e gitmesi 129, 130, 140, (249), 252, 

259, 260, 602. 

kad›nlar›n uzun yola gitmesi 167, (226), 340, 342, 

437, 575, 602, 901. 

kad›n›n hacca gitmesi (340), 901. 

kad›nlar›n haklar› 588, (598), 600, 790, 888, 1029. 

kad›nlar›n örtünmesi 35, (163), 164, 165, 166, 249, 

263, 437, 570, 578, 589, 593, (598), 603, 604, 

781, 880, 888, 901. 

kad›nlar›n saç kesmesi 144, 164, 263, (593). 

kad›nlar›n seslerini erkeklere duyurmalar› harâmd›r 

(164), 720, 781. 

kad›nlar›n süslenmesi 164, 168, (593), 603, 781, 

869, 888. 

kâdirî tarîkat› 767, 1063, (1087). 

kâd›yânî f›rkas› (484), 1072. 

kadr gecesi 4, 43, 253, 313, (352), 356. 

kadsiye zaferi 1126. 

kâfirler aldanmakdad›r 7, 21, (23), 24, 26, 27, 36, 40, 

(66), 103, 105, 244, 475, (520), 604, 621, 906. 

kâfirlere aldanmamal› (100), 316,529. 

kâfirler cehennemde sonsuz kalacak 27, 30, 31, 

58, 59, (68), 103, 107, 476, 478, 517, 520, 531, 

(1044). 

kâfir çocuklar› (404), 1001. 

kâfir hakk› (39), 874. 

kâfir kime denir? (17), 24, 30, 65, 98, 252, 408, 

411, (464), 484, 598, (1043), 1140. 

kâfir sevilmez 23, 24, 30, (32), 39, 65, (92), 259, 363, 

778. 

kâfir ile evlenilmez 565, (570), 577, 605. 

kâfirin evlenmesi (577). 

kâfirler pisdir 29, (71), 72, 387, 610. 

kâfirlere gelen ni’metler (31), 520. 

kâfirlere ibâdetler emr edilmedi (101), 211, 338, 

519. 

kâfire inan›l›r m›? 24, 26, 27, 36, 39, (159), 172, 

316, 542, (622), 835, 1047. 

kâfirlere uymak 7, 24, 51, (52), 165, 232, 237, 238, 

241, 257, 265, 364, 626, (770), 778, 869, 891, 

1003, 1005. 

kâfirlerin çeflidleri 7, (27), 39, 553, 579, (758). 

kâfirlerin iftirâlar› 5, 6, 7, (24), 26, 36, 61, 166, 316, 

413, 520, (525), 542, 603, 761, 765, 903, 1043, 

(1045), 1080, 1148. 

kâfirlerin yapd›klar› iyilikler 40, (101). 

kâ¤›d paralar 298, 299, 300, 302, 796, (802), 813, 

821. 

– 1231 –

kâ¤›d para zekât› (299), 300, 301, 302, 839. 

kahbe 887. 

kâhinler 553, (739), 782. 

kahve içmek (631), 1173, 1184, 1191. 

kalb bilgileri (914), 951. 

kalb (yürek) çal›flmas› (976). 

kalb, his organlar›na tâbi’dir 721, 781, 923, (1050). 

kalb nakli 593, 618, (699), (1049). 

kalb (gönül) nedir? (31), 78, 646, 719, 720, 923, 

(1049). 

kalb istigfâr ile temizlenir 64, 65, (67), (110), 401. 

kalb k›rmak harâmd›r 167, (612), 767, 782, 824, 

(914). 

kalbin fenâs› 904, 918, (924), 949, 1057. 

kalbin hasta olmas› 31, 78, 95, (110), 111, 426, 

607, 623, 645, 719, (720), 722, 731, 750, 767, 

788, 903, 1057. 

kalbin temiz olmas› (19), 70, 95, 119, (288), 401, 476, 

(720), 730, 767, 921, 923, 933, 1050, 1056, 1058. 

kalbin üstünlü¤ü (914), 915, 927. 

kalenderler (486). 

kan 126, 153, 154, (977). 

kanâ’at 99, (787), 1165. 

kandil geceleri (352), 356. 

kandilli câmi’i 171, 1150. 

kandilli serây› 1150. 

kan grublar› (978). 

kan kanseri 977. 

kanl›ca câmi’i 1067, 1174. 

kanser [seretan] hastal›¤› 626. 

kan tansiyonu 693, (977). 

kan vermek (586), 593, 618, 809, 869. 

kanûnlara karfl› gelmemelidir 8, 9, (29), 37, 96, 574, 

599, (842), 897. 

kap› çalmak âdâb› (365). 

kapitalizm (523), 527, 1126. 

karabafl mescidi 1125. 

kara borsac›l›k (840), 843. 

kara kediye arab demek çok fenâd›r (376). 

karaköy ismi 1136. 

karâmitalar 488, (500), 1099, 1105. 

kâr haddi yokdur 616, (808), 811. 

kar›n a¤r›s› (661). 

ka’riyye câmi’i 1095. 

karz-› hasen (824), 825, 826, 860, 864. 

kasabdan et almak (327). 

kâs›mpâfla câmi’i 1126. 

kaflgarî tekkesi 1190, 1191. 

kafllar› yolmak (264). 

katalizör madde 80, 433. 

katl 727, 874, 879, 882, 885, (892), 894, 1033, 

1107, 1111, 1130, 1154, 1173. 

katot ›fl›nlar› 549, 551. 

katyon 547. 

kaved (893), 894. 

kavme (289), 768, 780. 

kaylûle uykusu (20), 439, 648. 

kazâ ve kader (402), (411), 425, (698), 702, (707), 

(714). 

kazâ ve kader iki k›smd›r (698), 699, 1154. 

kazâya r›zâ lâz›md›r 38, 425, (426), 427, 696, (1035), 

1154. 

kazâ nemâz› nas›l k›l›n›r? 98, 205, 254, (272), 275, 

276, 285. 

kazâ nemâz› k›lmak 98, 111, 205, (272), 273, 275, 

278, 280, 281, 531, 1019. 

kazf haddi 398, 584, (881), 888. 

kefâlet 824, (830), 875, 900. 

kefen 643, (996), 1034, 1149. 

keffâretler 274, 318, 319, 320, 333, (334), 337, 584, 

643, (896), 900. 

keffâret orucu 314, (318), 336. 

kefil olmak 812, 824, (830), 900. 

kefîr denilen içki (625). 

kehânet (890). 

kehkeflân y›ld›zlar› (972). 

kelâm kitâblar› 46, 103, 409, (413), 414, 418, 480. 

kelâm s›fat› 43, (55), 56, 103, 104, 929. 

kelime-i flehâdet (109), 124, 313, 994, 1001. 

kelime-i tehlîl (218). 

kelime-i temcîd (427), 434, 741, 785, 977, (993). 

kelime-i tenzîh (111), 434. 

kelime-i tevhîdin fâidesi 119, 373, 401, 842, (902), 

910, 943, 994, 1018. 

kelime-i tevhîdin ma’nâs› 372, 373, 450, 678, 902, 

(906), 943. 

kemâlât-› nübüvvet 522, (902), 904, 938, 951, 952. 

kemâlât-› vilâyet (902), 951, 1145. 

kemik hastal›¤› (671). 

kerâhet zemân› 178, (201), 202. 

kerâmetin çok olmas› (748), 1169. 

kerâmet 73, 85, 398, 449, 456, 717, 739, (747), 748, 

749, 1014, (1057), 1061, 1066, 1070, 1144, 1193. 

kerbelâ: Ba¤dâd civâr›nda bir flehr 1111. 

kerbelâ vak’as› (356), 769, 1111, 1191. 

kesb 32, 56, (57), 105, 479, 680, 697, 702, (786), 

789. 

kesret-i vücûd (93), 94, 946, 962. 

keflfde hatâ 50, 88, 93, (373), 770, 928, 1185. 

k›ble sâati (171). 

k›bleye dönmek 124, (170), 171, 172, 223, 242, 

270, 769, 921. 

k›br›s adas› 1138. 

kîl-ü kal 213, 396. 

k›llar› yolmak (264). 

k›na sürmek (693). 

k›râet 47, 109, (216), 227, 233, 236, 241, 248, 252, 

255. 

k›râ’et-i flâzze (47). 

k›rat (a¤›rl›k birimi) 154, 295, (296), 802, 854. 

k›rk›nc› gece (1000), 1006. 

k›sa kollu gömlek ile nemâz 217, (236). 

kîsâniyye f›rkas› (61). 

k›sas (48). 

k›sâs 874, (880), 893, 998, 999. 

k›s›kl› câmi’i 1064. 

k›yâm (ayakda durmak) 159, (215). 

k›yâmet alâmetleri 23, 58, (62), 63, 107, 158, 190, 

398, 611, (727), 775. 

k›yâmetde dirilmek 27, 40, 58, (80), 86, 476, (700). 

k›yâs-› fükahâ 48, (437), 464, 468, 471, 473, 474, 

506, 634. 

k›ymetli geceler (352). 

k›ymetli yerler 245, (267). 

k›z›lbafl (408), 1062, 1150. 

kibr 64, 99, 286, 357, (429), 494, 622, 638, 739, 789, 

885, (932), 951, 1126, 1187. 

kilâbiyye f›rkas› (66). 

kilisede nemâz (241), 334. 

kimyâ ilmi 20, 64, 239, 432, 539, (549), 550, 560, 

1068, 1120. 

kimyâ olay› 432, 433, 551, 560, (971), 1130. 

kinin ilâc› 692. 

kirâc›l›k 805, (869), 870, 871, 872, 873. 

kirâmen kâtibîn 132, (240), 364, 476, 848. 

kireç iskelesi câmi’i 1099. 

kitâblara îmân 56, 108, (705). 

kitâbl› kâfirler 27, (72), 372, 619, 622, 736, 1043. 

koca mustafâ pâfla câmi’i 1108. 

kocas›n›n mal›n› çalan kad›n (780). 

kohezion kuvvetleri 975. 

kokmufl et yinmez (811). 

koku sürünmek 20, (262), 343. 

kolesterin 652, 654, 667, 672. 

– 1232 –

kollar› aç›k nemâz k›lmak 217, 232, (236). 

kolonya ile nemâz (154). 

komisyoncu 799, 836. 

kompütür 10, 987, 1207. 

komflu hakk› 118, 535, (596), 602, 818. 

komünistler 26, 411, 489, (523), 524, 525, 526, 598, 

604, 792, 1043, 1098, 1125, 1130, 1172. 

konuflmak âdâb› (384), 886. 

konyak 624. 

korkulu yerlerde okunacak düâ (291), 427, 457, 

784, 991. 

koyun zekât› 298, (306). 

kozmik fluâ’lar 974. 

kölelik 71, 593, 790, (820), 1027. 

köle azâd etmek 19, 320, 337, (820). 

köpek bulunan ev (132), 162, 240. 

kötü huylar (640). 

kromanyon iskeleti (541). 

kubâ mescidi (246), 349. 

kucaklaflmak 364, (365). 

kudret-i ilâhiyye 55, 103, (432), 433, 553, 560, 561, 

563, 968, 970, 1043. 

kudret nâr› k›ymetli ilâcd›r (661). 

kudüs 170, (246), 354, 379, 769, 1083, 1089, 1108, 

1122, 1161, 1166. 

kullanmas› harâm olanlar 365, 586, 594, 613, 614, 

(618), 620. 

kulleteyn denilen ölçü (72), 161, 271. 

kul hakk› 16, 65, (98), 99, 276, 288, 289, 294, 295, 

337, 438, 441, 531, 536, (597), 610, 612, 790, 

874, 888, 903, 952, 989, 1020. 

kumandanlar 531. 

kumâr harâmd›r 39, 54, 239, 292, (614), 637, 813, 

858, 874. 

kumis denilen içki (625). 

kunût düâs› 227, (228), 255, 393. 

kur’a çekmek (614), 1192. 

kur’ân-› kerîm Allah kelâm›d›r 33, 43, 46, 56, (367), 

368. 

kur’ân-› kerîm dinlemek 245, 246, 724, (726), 731, 

1009, 1010. 

kur’ân-› kerîmdeki âyetler iki k›smd›r (389). 

kur’ân-› kerîmdeki bilgiler üç k›smd›r (48). 

kur’ân-› kerîm mahlûk de¤ildir 43, (367), 368. 

kur’ân-› kerîm mu’cizedir 33, (43), 44, 475, 493. 

kur’ân-› kerîm nedir? (43), 367, 368, 1158. 

kur’ân-› kerîm okunmas› 33, 36, 47, 130, 142, 206, 

216, 229, 231, 253, 260, 277, 340, 429, 440, 

477, 722, 726, 727, 728, (731), 784, 872, 873, 

(1008), 1009. 

kur’ân-› kerîm ö¤renmeli 33, 34, 248, 253, 311, 477, 

(728), 1010. 

kur’ân-› kerîm satmak (873). 

kur’ân-› kerîm tefsîrleri 23, (44), 45, 68, 309, 390, 

391, (413), 461, 471, 475. 

kur’ân-› kerîm tercemeleri 23, 44, (45), (46), 82, 

461, 543, 1160. 

kur’ân-› kerîme sayg› 3, 36, 125, 127, 140, 142, 

242, (243), 246, 368, 434, (726), 727, 728, 729, 

886, 1009, 1010. 

kur’ân-› kerîm flifâd›r 6, 886, 991, (992), 1049, 1051. 

kur’ân-› kerîmi de¤ifldirmek 23, (46), (393), 394, 

395, 462, 475, 1099. 

kur’ân-› kerîm kurslar› 311, 351, (595). 

kur’ân-› kerîmin ma’nâs› 23, 43, (45), 260, 389, 390, 

449, 462, 464, 469, 471, 475, 487, 544. 

kur’ân-› kerîmi yazmak 44, 47, 723, 726, (1158), 

1161, 1173, 1196. 

kurban adamak 325, 326, (332). 

kurban hayvan› (326), 327. 

kurban kesmek 54, 222, 323, (324), 325, 326, 332, 

339, 343, 345, 346, 829, 1123. 

kurbet (19), 161, 449, (702), 722, 861, 1010. 

kureviyyin üniversitesi [ilk üniversite] 532. 

kureyfl dili (43), 47. 

kureyfl kabîlesi 420, 1067, 1101, 1124, (1128). 

kurtulufl yolu 22, 60, 95, (100), 482. 

kufl yuvas› bozmak (247). 

kuflluk nemâz› (111), 179, 201, 1186. 

kutb-i aktâb (909), 1064. 

kutb-i irflâd (909), 1064, 1145. 

kutb-i medâr 486, (909). 

kutub (909), 1064. 

kutublarda ibâdet vakti (315). 

kübrevî tarîkat› 1074, (1087), 1154, 1163. 

küfr alâmeti (52), 66, 70, 94, 212, 241, 370. 

küfr îmân›n z›dd›d›r 23, (776), 1172. 

küfr nedir? (17), 54, 67, 78, 252, (408), 467, 483, 

537, 578, 907, 955, 957, 1000. 

küfr-i hükmî (53), 232, 770, 897. 

küfre sebeb olan fleyler 18, 23, 24, 30, 36, 47, 52, 54, 

58, (59), 64, 65, (67), 81, 94, 119, 120, 211, 212, 

232, 233, 239, 252, 290, 334, 335, 336, 348, 

355, 363, 365, (408), 411, 413, 429, 432, 434, 

435, 436, 472, 484, 485, 486, 507, 516, 543, 

578, 579, 598, 603, 611, (612), 623, 626, 723, 

731, 735, 739, 743, 769, 770, 778, 782, 852, 

877, 887, 943, 1000, 1004, 1019, 1053. 

küfrün cezâs› 40, 54, 58, (67), 103, 107, 519, (520). 

küfv 211, 567, (573), 899. 

kümûn ve bürûz (85). 

kürdler 489. 

kürk giymek 164, (593). 

kürsiyyi ilâhi (915). 

kütüb-i sitte 407, (423), 486. 

kvant parçac›klar› 548, 976. 

– L – 

Lâ havle okumak 207, 684, (741), 785, 993. 

lâ’b [oyun] 546, (601), 637, 721, 725, 782. 

lâf tafl›mak 107, 115, 782, (1014). 

lahd kazmak 1004, (1005). 

lâhor flehri 852, 1067, 1167. 

lakît (sokakda bulunan bebek) (591). 

lâleli câmi’i 1153, 1168. 

la’net etmek 383, 512, (513). 

latîfe (84), 918, 924. 

lazer flu’âlar› (559). 

lavazye teorisi (539), 968. 

lehv 546, (602), 637, 721, 782. 

lefl 80, (153), 154, 155, 156, 159, 327, 610, 613, 618, 

619, 630, 636, (809), 898. 

levh-il mahfûz 3, 23, 43, 352, (698), 699, 964. 

levlâke-levlâk (33), 450, 955. 

li’ân (584). 

liberal iktisâd sistemi (792), 1069, 1126. 

li-îlâfi sûresi (291). 

limmî yolu ile anlama (103). 

lipoid maddeler 654, 673. 

lise ne demekdir? 1078. 

livâta (140), 141, 357, 880, 885, 887. 

livâ (bayrak) (52), 379. 

logaritma hesâblar› 170, 1150. 

lohusal›k (139), 781, 998. 

lokman hakîmin nasîhati (99), 1130. 

Lozan sulhunun gizli maddeleri 484. 

lökositler 561, 977. 

lösemi hastal›¤› 977. 

lukata (yerde bulunan) (310), 780, 817, 877, 1011. 

lüzûmsuz fleyleri sormamal› (740). 

– M – 

Madde nedir? (546), 735, 755, 759, 968, (971), 

1041, 1130. 

maddenin asl› 101, 412, 944, (945), 946, 968, 1042. 

maddenin enerjiye dönüflmesi (539), 554, 968, 1042. 


maddîciler 22, 27, 540, (758), 760, 962. 

mahalle câmi’i (251). 

mahkemede da’vâ nas›l aç›l›r? (883). 

mahlûklar›n hakîkat› 24, 101, 755, 925, 943, 944, 

(947). 

mahrem olan kad›nlar 167, 307, (569), 590, 602. 

mâ-› cârî (160). 

mâide sûresi 969. 

makâm sâhibi olmak 99. 

makâmât-i aflere (938), 939, 1189. 

mal kötü de¤ildir 30, 77, (641), 1057, 1094. 

mâlâya’nî 282, (384), 480. 

malazgirt muharebesi 533. 

mâl-› habîs (96), 292, 303, (611), 613, 629. 

mâlikî mezhebi 50, 101, 122, 123, 124, 126, 128, 

130, 132, 135, 136, 140, (146), 151, 153, 154, 

(158), 159, 166, 170, 172, 178, 211, 221, 223, 

228, 253, 271, 288, 296, 299, 303, 322, 323, 

336, 341, 570, 581, 582, 583, 584, 604, 619, 

825, 844, 872, 881, (889), 1001, 1133. 

mâlikî mezhebini taklîd 125, 130, 135, 136, 145, 

(146), 147, (158), 233, 825. 

mâliye bakanl›¤› 1131. 

mant›k ilmi 637, (759). 

maraz-› mevt 693, (816), 988, 989, 1028. 

margarin ya¤› 657. 

marko pâfla 1133. 

ma’rifet 94, (749), 761, 766, 767, (909), 936, 956, 

1052, 1054, 1056, 1169. 

maronî denilen h›ristiyanlar 490. 

ma’rûf nedir (90). 

ma’siyyet (19), 702. 

mâ-sivâ 78, 764, (924), 949. 

masonlar (25), 35, 94, 147, 411, 461, 503, 533, 604, 

887, 967, (1043), 1059, 1140, 1143, 1159, 1197. 

masonlar›n islâm düflmanl›¤› (25), 531, 969. 

matba’a aç›lmas› (542), 1119. 

mâtem tutmak 356, 1004, (1005), 1111. 

mâ-türîdî mezhebi 439, 490, 491, (701), 702. 

mâverâ-ünnehr (431), 1034. 

mâverâ-ünnehr âlimleri (921), 1034. 

maymun ve insan 75, (540), 541. 

mazmaza ve istinflak (122), 132, 262. 

meâl, Kur’âna âlimlerin verdi¤i ma’nâlar (1208). 

mebde-i te’ayyün (95), 522. 

mebî’ (794). 

mecnûn için ilâc (992). 

mecûsîler 240, 325, 366, 411, (488), 528, 577, 578, 

736, 770, 901, 1043, 1084, (1195). 

medeniyyet nedir? (532), 792, 881, 882, 1248. 

medînenin bombalanmas› (1060). 

medyum (rûhlara vâs›ta olan) (84). 

mehdî 62, 63, (1134). 

mehr paras› 288, 295, (568), 571, 585, 839, 991, 1028. 

Mekkenin fethi 507. 

mekke flehri 267, 345, 346, 347, (348), 378, 379, 612. 

mekr-i ilâhî (31), 698. 

mekrûh ifllememek için sünnet terk edilir (157), 244, 

(254), 275, 277, 730. 

mekrûh nedir? (18), 157, 216, 230, (236), 259, 261, 

596, 635, 1002. 

mekrûh sat›fllar (813). 

mektûbla sözleflme (573), 798. 

melâmîler (486), 499. 

melekler 26, 27, (58), 85, (106), 210, 335, 543, 633, 

735, 738, 743, 848, 989, 991, 1069. 

meleklere inanmak 58, 85, (106), 704, 735. 

mendûb 123, (240). 

menn denilen ölçek (323). 

merhale denilen ölçü (221), 222. 

merhamet-i ilâhiyye 4, 31, (98), 102, 212, 338, 387, 

479, 531, 846, (910), 917, 949, 991. 

meryem ana ayazmas› (875). 

mesbûkun nemâz› 233, (255). 

mescid-i aksâ (246), 1082, 1172, 1194. 

mescid-i nebî (246), 348, 349, 369, 1004, 1010. 

mescid-il-harâm 241, (246), 252, 345, (347). 

mescidin yeri de¤ifldirilemez 862. 

mest üzerine mesh (128), 129, 130, 253. 

meflakkat ne demekdir? 144, (147). 

meflveret sünnetdir 94, (506). 

metafizik (402), 563. 

metres hayât› 387, (599). 

mevdû’ hadîs 82, (417), 418, 419 423, 442, 1015. 

mevk›’ sâhibi olmak 99. 

mevkûf sat›fl (814). 

mevlevîler (732), 1087, 1188. 

mevlid kandili (352), 378, 1095. 

mevlid okumak 100, 164, 246, 334, 378, 386, 398, 

432, (459), 602, 609, 720, 721, 728, 731, 776, 

813, 873, 1006, 1070, 1173. 

mevlid okutmak çok sevâbd›r (459). 

meyyitden yard›m istemek 338, (449), 450, 455, 

(456), (457), 459, 460, 475, 477, 479, 480, 1008, 

1014, 1052, 1134. 

meyyit için düâ 427, 1005, (1008), 1009, 1018. 

meyyit için iskât (1019). 

meyyit için ibâdet 293, 477, 872, 1000, 1008, (1023). 

meyyit için mâtem 356, 1004, 1005, 1111. 

meyyit için sadaka (452), 477, 613, 1001, 1005, 

1006, 1008, 1018. 

meyyite hizmet 307, 427, 455, (475), 477, 873, 

(990), 994, 1000, 1009, 1010, 1011. 

meyyitin borçlar› 901, 989, (991), 1020, 1029. 

meyyitin çürümesi 998, (1003). 

meyyitin iflitmesi (456), 478, 1008, 1010, 1014, 1015. 

mezâr tafl›na yaz› (1005). 

mezârlara adak 333, 398, (449), 479, 778. 

mezâr topra¤›n› öpmek 

mezheb de¤ifldirmek (148), 889. 

mezheb taklîdi 71, 72, 125, 130, (134), 136, 145, 

(147), 148, 159, 172, 223, 397, 445, 464, (468), 

469, 470, 581, 582, 602, 604, 825, 843, 882, 

889, 901. 

mezhebler 49, 50, 136, 145, 147, 272, 323, 324, 408, 

(437), 463, (464), 465, 466, 471, 492. 

mezhebleri telfîk câiz de¤ildir 72, 135, 136, 468, 

(470), 602, 604, (843), 889, 1061. 

mezhebsizler 143, 244, 252, 302, 310, 315, 466, 470, 

472, 490, (491), 492, 494, 496, (499), 621, 887, 

1013, 1054, 1115, 1179. 

mi’de hastal›¤› (660), 661, 662. 

midye yimek harâmd›r (619). 

mihrâb nedir? (238). 

mihrican günü 314, (770). 

mîkât denilen yerler 341, 342, (343), 344. 

mikrop 433, 626, 693, (981). 

mil ölçüsü 149, 151, (221), 222. 

mîlâdî y›l› hicrîye çevirmek (358). 

milletleri idâre edenler 27, (67), 952. 

minâ denilen yer (345), 346. 

minâre (204). 

minârelerde kandil yak›lmas› (204), 334, 1135. 

minârelerde mahya kurulmas› (1092). 

minârelerde salât okunmas› (204). 

minber-i nebevî (267). 

mini etek modas› (1097). 

mi’râc mu’cizesi 105, (353), 379, 420, 1139. 

mi’râc gecesi 210, 224, (352), 364, 381, 420, 1106, 

1187. 

mîrâs taksîmi 97, 591, 611, 613, 816, 839, 901, 

1023, (1025), (1030). 

mîrî topraklar 304, (305), 536, 1028. 

m›ska kullanmak 125, 740, (741), (783), 873. 

– 1234 –

miskal denilen a¤›rl›k 123, 154, 295, (569), 686, 

796, 881. 

miskin kime denir (307). 

misvâk kullanmak (124), (142), 262, 266, 375, 630. 

misyoner teflkilât› 460, (490), 492, 527, 535. 

mîzân hakd›r 23, (58), 762. 

mizmâr 70, (168), 247. 

mizyâ’=radyo dinlemek 206, 722, (730). 

modaya uymak 67, 113, 364, (533), 534, 805. 

molekül 432, 547, (974). 

molla çelebî câmi’i 1191. 

monazit minerali 559. 

monofîsiye inanc› (490), 1089. 

mu’âmelât (159), 172, 438. 

mu’âmelâtda bir kifliye inan›l›r (159), 172, 619, 622. 

mu’âmele ile sat›fl (827), 844. 

mubâh nedir? (18), 19, 20, 30, 51, 67, 96, 409, 428, 

594, 609, 615, 618, 626, 631, 634, 636, 647, 

727, 818. 

mubârek geceler (352). 

mubârek yaz›lar› ve resmleri yere sermemeli (239). 

mu’cize 43, 371, 383, 478, 717, (747), 752, 1151, 

1166, 1186, 1192. 

mufâvada (müsâvât) ortakl›¤› (866). 

muhabbet 32, 53, 78, 92, 95, 119, 364, (716), 764, 

765, 767, 890, 936, 938, 952, 960, 961, 1050. 

muhâcirîn-i kirâm 400, (506), 621. 

muhammed aleyhisselâm beyâz idi 33, (375), (1139). 

muhammed aleyhisselâm habîbullahd›r (33), 354, 

378, 450, 956, (1139). 

muhammed aleyhisselâm misk kokard› (374), 384. 

muhammed aleyhisselâm resûlullahd›r 41, 57, 353, 

(370), 379, 531, 1043, (1139). 

muhammed aleyhisselâma salevât okumak (382). 

muhammed aleyhisselâma uymak 17, 21, 23, 24, 32, 

33, 39, 43, (53), 69, 90, 92, 94, 287, 382, 747, 754, 

909, 957, 1051. 

muhammed aleyhisselâm›n ahlâk› 33, (383), 384, 

1139, 1140. 

muhammed aleyhisselâm›n ana ve babalar› 375, 

(386), 387, 388, 389, 390, 391, 1069, 1077, 1123. 

muhammed aleyhisselâm hâtem-ül enbiyâd›r 45, 

(106), 352. 

muhammed aleyhisselâm›n hayât› 32, 33, (374), 

375, 376, 377, 383, 1114, 1139. 

muhammed aleyhisselâm›n nûru 375, 376, (386), 

387, 1069, 1140, 1157. 

muhammed aleyhisselâm›n ta’ziye mektûbu. (1017). 

muhammed aleyhisselâm ümmî idi 33, 382, (1140). 

muhammed aleyhisselâm›n çocuklar› 380, 1118, 

(1139). 

muhammed aleyhisselâm›n zevceleri 349, (380), 

381, 952, 1103, 1139, 1169, 1186, 1196. 

muhammed pâfla câmi’i 1172. 

muharrem ay› 314, (355), 375. 

muhasebe (94). 

muhtâriyye f›rkas› (61). 

mukaddes kitâblar 81, (327), 724, 1130. 

mukallidin bilgisi delîl-i fler’î olamaz 148, 268, (269), 

279, 470, (471), 586. 

mukarrebler 420, 610, (913), 921. 

mukâyada sat›fl› (795), 798, 802, 855. 

mukîm olmak 128, (222), 255. 

mum adamak (333), 334. 

murâbitîn devleti (532). 

murâd hâs›l olmak için (780), 784. 

murâd pâfla câmi’i 1100. 

murâkabe 765, 912, (966), 1016, 1034, 1147. 

mushaf [m›shaf] (44), 125, 127, 142, 242, 243, 336, 

365, 726, 728. 

mushafa [m›shafa] sayg› 3, 36, 98, 125, 127, 140, 

142, 217, 242, 243, 246, 365, (726), 728, 729, 

996, 1009, 1012. 

mûsikî 90, 233, 357, 432, (718), 732, 782, 872, 908. 

muska [m›ska] tafl›mak 125, 740, (783), 873. 

muska [m›ska] yazmak 740, 770, (784), 873. 

mûte gazâs› 1085, 1104, (1195). 

mu’tezile sap›k f›rkas› 55, 56, 66, 161, (409), 420, 

433, 448, 477, 497, 701, 729, 735, 747, 928, 

969, 1194. 

muvahhidîn devleti (532). 

muzâre’a ortakl›¤› 819, 860, (868). 

mübâhele âyet-i kerîmesi (369). 

mücâhede 636, 748, (933), 938, 955, 961, 1169. 

müceddidler 51, (120), 1051. 

mücessime f›rkas› (409), 486, 494, 753, 1102. 

müctehid 16, 23, 48, 49, (50), 120, 145, 169, 302, 

415, 423, (444), 464, 470, 471, 492, 493, 586, 

631, 633, 634, 1051, 1102, 1147, 1175. 

müctehide uymak lâz›md›r 49, (50), 72, 120, 145, 

269, 279, 586. 

müd denilen ölçek (133), 323, 516. 

müdâhene harâmd›r (398). 

müdârâ câizdir 398, 998. 

müdârebe ortakl›¤› 860, (867). 

müekked sünnetler (52), 263, 357. 

müezzinlerin ba¤›rmas› (204), 219. 

müftî kime denir? (119), 120, 394, 444. 

mühendis mektebi 1168. 

mühr-i süleymân 783. 

mükellef olmak 163, 210, 292, 322, 881, 988, (1021). 

müleff›k (135), 602, 843. 

mülessimîn devleti (532). 

mülhid 94, 288, 408, (463), 473, 487, 1116. 

mülk-i habîs (96), 292, (303), 611, 613, 629. 

mülkiyyet hakk› 159, 292, 303, 523, 534, (535), 611, 

612, 792, 799, 809, 817, 818, 870, 1028. 

mü’min kime denir? (17), 435, (1043), 1140. 

mü’minin alâmeti (18), 111, 210, 382, (408), 410, 

603, 695, 1121, 1140. 

mü’minin art›¤› 161, (420). 

mü’minin kalbini k›rmak 970. 

münâcât (713), 1038. 

münâf›klar (92), 210, 265, 290, 596, 678, 728, 883, 

(1044), 1073, 1121, 1165. 

münâkafla etmemelidir 91, 167, (267), 343, 398, 

590, 596, 740, (1062), 1170. 

münker (90). 

münker ve nekîr 57, 73, (107), 762, 1007. 

mürâh›k çocuk (226), 227, 340. 

mürcie f›rkas› (66). 

müreysî’ gazvesi 1088. 

mürflid (78), 96, 743, (952), 1051. 

mürted kime denir? (24), 141, 435, 436, 445, 612, 

1004, (1051). 

mürtedler 24, 67, 94, 211, 274, 404, (436), 438, 

570, 577, 612, 619, 622, 837, 856, 861, 890, 

1027, 1033, 1044, (1051). 

mürûr-i zemâna kalan da’vâlar (884). 

mürüvvet (640), 891. 

müsâfeha 167, (363), 364, 383. 

müsâfir nemâz› 206, (221), 222, 224, 256, 261. 

müsâfir olmak 128, (221), 319, 321, 322, 365, 779. 

müsâfirin su aramas› (151). 

müskirât 627, (632). 

müslimân çal›fl›r 10, 24, 25, 29, 36, 37, (39), 40, 42, 

47, 445, 607, 618, 641, (645), 646, 682, 696, 

772, 788, (790), 805, 849, 851, 1018. 

müslimân çocuklar› 26, (35). 

müslimân yaflad›¤› memleketde hükûmete isyân etmez 

28, (397), 438, 574, 595, (842), 890, 1170. 

müslimân kad›n› (163), 165, 166, 202, 249, 565, 

570, 578, 585, 593, (598), 599. 

müslimân kime denir? 17, (18), 21, 63, 103, (408), 

430, 486, 579, 612, 691, 766, 768, 769, 778, 

1043, 1048, 1086, 1140. 

– 1235 –

müslimân olmak için 21, 36, 37, 38, 39, 63, 78, 99, 

109, 111, 115, 290, 292, 311, 373, 385, 414, 

433, 434, (445), 530, 572, 577, 579, 604, 691, 

769, 778, 785, 994, 1001, 1048, 1056. 

müslimân temiz olur 20, 71, (989). 

müslimâna hüsn-i zan olunur 29, (68), 98, 250, 610, 

779, 959. 

müslimân›n befl hakk› (365). 

müslimân›n birinci vazîfesi 20, 22, (28), 35, 37, 69, 

98, (103), 109, (288), 382, 430, 480, (531), 538, 

546, 579, 615, 754, 805. 

müslimân›n k›ymeti 43, (99), 251, 534, 612, 618, 

(787). 

müslimâna eziyyet edenler 19, 26, 27, 35, (36), 38, 

65, 94, 212, 245, 252, 262, 357, 430, (525), 535, 

612, 641, 751, 782, 841, (885), 886, 887, 890, 

1088, 1107, 1144, 1174. 

müslimânlar›n parçalanmas› 401. 

müsta’mel su 141, (155), 160, 161, 162, 996. 

müstehab 18, 121, (123), 133, 149, 241, 248, 262, 

308, 326, 329, 363, 398, 594, 887, 1002. 

müste’min 439, (874), 875. 

müflebbihe f›rkas› (66), 486. 

müflrik kimdir 71, 76, (327), 372, 410, (411), 452, 

475, 529, 570, 628, 907, 967, 1043, 1044, 1171. 

müflrik pisdir 29, (71), 72, 529, 610. 

müvakkit efendiler (193). 

müt’a nikâh› (575), 880. 

müteflâbihât 48, 389, (754), 913, 925, 940, 962. 

müzdelife denilen yer 344, (346). 

müzik 90, 233, 432, (718), 731, 732, 782, 908. 

– N – 

Nabz atmas› 976. 

nafaka 295, 300, (588), 589, 590, 591, 592, 593, 618, 

647, 789, 850, 899, 901, 997, 1023. 

nâfile hac ve ömre 111, (348), 351. 

nâfile ibâdet (52), 64, 111, 278, 279, 280, 281, 

(282), 283, 314, 324, 341, 348, 351, 356, 357, 

887. 

nâfile nemâz 111, (202), 222, 224, 227, 252, 254, 

258, 273, 278, 279, 280, (282), 449, 477. 

naklî ilmler 25, 41, (413), 543, 1043. 

nakl-i sadâ (724). 

nakfli kadem-i nebî (769), 1062, 1092. 

na’leyn ile nemâz k›lmak 236, (237), 245, 265. 

nasârâ (42), 63, 262, 265, 411. 

nasîhat kime verilir? 90, (398), 437, 699, 885, 888, 

959. 

nasîhat nas›l olmal› 14, 96, (398), 959. 

nasîhatlar›n birincisi (115), (288), 430, 480, 754, 

775. 

nas olunca ictihâd yap›lmaz 48, 67, 93, (252), 393, 

492, 757. 

nautilus deniz alt›s› 558. 

nazar de¤mesi (783), 784, 785, 993. 

nazariyye (81). 

nebî ne demekdir (18). 

necâset iki dürlüdür (154). 

necâsetden tahâret 122, (153), 154, 155, 156, 232. 

neccâriyye f›rkas› (66). 

necdî f›rkas› (401). 

nefse uymak (31), 32, 77, 99, 168, 210, 279, 428, 

470, (530), 565, 731, 747, 938, 1050, 1057. 

nefs-i emmâre (31), 32, 109, 113, (428), 429, (529), 

530, 647, 730, 755, 949, 1057. 

nefsi nât›ka (754), 917, 950. 

nefsin itmi’nân› 53, 521, 908, (918), 924, 949, 950. 

nefsin tasfiyesi 40, 748, 765, 939, (1056), 1166. 

nefsin tezkiyesi 401, 918, 924, (939), 1050, 1166. 

nehavend zaferi 1126. 

nehy-i anil münker 28, 35, (89), (90), 94, 95, 96, 165, 

259, 398, 437. 

nemâz dînin dire¤idir (109), 118, 212, 283, (287), 

848. 

nemâz farz-› aynd›r 63, 98, (118), 121, 210, 212, 272, 

768. 

nemâz için iskât 274, (1019). 

nemâz içindeki sünnetler dahâ k›ymetlidir (277). 

nemâz k›lmamak büyük günâhd›r 64, 98, 111, 118, 

210, (276), 284, 357, 430, 989. 

nemâz mü’minin mi’râc›d›r 119, 287, (768), 902, 

956. 

nemâz nas›l k›l›n›r 121, (214), 251, 252, 289, 780. 

nemâz rek’atlar› (121), 254, 255, 471. 

nemâzdan sonra düâ 70, 111, 218, (219), 892. 

nemâzdan sonra secde etmek (230). 

nemâzdan sonra tesbîh okumak 70, (218), 219. 

nemâza ehemmiyyet vermiyenler 63, 98, 119, (211), 

212, 217, 280, 284, 289, 357, 430. 

nemâzda abdestin bozulmas› (127), (232), 253. 

nemâzda gülmek (127). 

nemâzda otururken parmak kald›rmak 218, (267), 

268, 269, 270, 271, 1147. 

nemâzda flafl›rmak (227). 

nemâz› bozan fleyler 108, 153, 207, (231), 232, 233, 

234, 235, 238, 253. 

nemâz› bozma¤a özr 110, 237, (242), 253, 254. 

nemâz› en iyi elbise ile k›lmal› 112, (217). 

nemâz› gecikdirme¤e özr 138, 172, 272. 

nemâz›n farzlar› (122), 214, 260. 

nemâz›n hakîkati 119, (768), 942, 943, 950, 965, 

(966). 

nemâz›n ehemmiyyeti 98, (210), 713, 768. 

nemâz›n mekrûhlar› 163, 216, (236), 237, 238, 239, 

240, 241, 260. 

nemâz›n sünnetleri 163, 214, (240), 277. 

nemâz›n vâcibleri (227), 288. 

nemâz k›lan›n önünden geçmek (235), 252. 

nemâz vaktleri (175), 176, 177, 180, 186, 190, 202. 

nemâzlar› cem’ etmek 147, (172), (203), 223, 271. 

Nemçe, Macaristan›n eski ismidir. 

nemîme [lâf tafl›mak] harâmd›r (115), 1014. 

neptünün ma’deni 555. 

nesh ne demekdir 18, (57), 72, 389, 471, 770. 

nesli flâh câmi’i 1167. 

nestûrî f›rkas› 1155. 

nesûhî tekkesi mescidi 1103. 

nevâdir haberleri (268), 269, 578. 

nevruz günü 53, 314, 503, 769, (770), 778, 1086. 

newton prensibi 539. 

ney çalmak 602, 721, (732), 733, 767, 1085. 

nezr 282, 322, 325, (330), 332, 449, 479, 778, 819, 

898. 

n›sf fadla zemân› (191). 

n›sfünnehâr 172, (177), 182, 199. 

nifâs 132, 136, (139), 140, 320, 345. 

nikâh 122, 246, (564), 565, 566, 567, 568, 570, 572, 

574, 575, 820, 900. 

nikâh için vekîl (566), 567, 573, 574. 

nikâh› câiz olm›yanlar 167, 364, 462, (569), 586. 

nikâh›n bozulmas› 159, 167, 435, 436, (567), 570, 

572, 578, 579, 587. 

nikâhlanmada küfv olmak 211, 573. 

nikâr ne demekdir 91. 

nikotin 635, 978, 985. 

ni’met-i ilâhiyye 5, 6, 30, 289, 641, 1048. 

nisâb mikdâr› 292, 298, 303, 306, 322, 324. 

niflân yüzü¤ü 622. 

niflanc› câmi’i 1156. 

nitrik asid (kezzab) 688. 

niyyet kalb ile olur 52, 123, (214), (215), 253, 293. 

niyyetin ehemmiyyeti 19, 20, 111, 123, 135, 149, 

150, 214, 215, 250, 258, 263, 282, 284, 290, 

– 1236 –

292, 325, 339, 357, 477, 594, 610, 617, 638, 

842, 847. 

niyyet kuyusu 1190. 

niyyet etmekle mülk gitmez 691. 

noel gecesi 42, 53, 355, 761, 769, 778, 1128. 

nokta-i cevvâle (926), 945. 

nötron 554, 555, 556, 560, 561, 973. 

nûh “aleyhisselâm” tufân› 26, 81, 83, 356, 1157. 

nûr 939, 941, 1009, 1049, 1051, 1052, 1053, 1054, 

1140, 1145. 

nûr-› osmâniyye câmi’i 1159, 1161. 

nusayrîler 98, 327, 1116. 

nusratiyye câmi’i 1131. 

nükleer enerji 556, 558, 561. 

nükleon 560. 

– O – 

O¤lanlara bakmak 163, (164). 

o¤uz türkleri (533), 1157. 

ok meydan› câmi’i 1100. 

oksidlenme 432, 548, 981. 

oniki imâm (62), 919, 1084, 1087, 1111, 1143, 1162. 

on latîfe (917), 924. 

organ nakli 593, 618, (699), 1050. 

ortakl›k 536, 818, (865). 

ortodoks kilisesi 1137. 

oruc bozmak için özr 140, 222, 319, 320, (594), 

1023. 

oruc kazâs› 319, (320). 

oruc keffâreti 272, 314, (320), 332, 1022. 

oruc nas›l tutulur 198, (314), 429. 

oruc tutanlara kolayl›k gösterenler 313, (314), 751. 

oruc tutmak farzd›r 63, (313), 314. 

orucu bozanlar 39, (317), 318. 

orucu bozmayan fleyler (318). 

orucun çeflidleri (314). 

orucun ehemmiyyeti 92, 99, 111, (313), 320, 779. 

osmân a¤a câmi’i 1158. 

osmânl›lar 22, 28, 302, 305, 460, 461, 492, (533), 

534, 574, 595, 604, 621, 622, 1060, (1159). 

osmânl›larda ilk takvîm 316. 

osmânl› türkleri 460, 463, 532, 1059, 1143, 1144, 

1149, (1159). 

otobüsde nemâz (223). 

otobüsde yer ay›rmak (246). 

oturarak nemâz (215). 

otuzüç farz 18, (121). 

oyunla vakt geçirmemeli (118), 365, 438, 546, (601), 

(602), 614, 637, 769. 

– Ö – 

Ödem [su toplanmas›] 652, 657, (670). 

ödeme senedi (134), 300, 796, 805, (824), 832. 

ödünç vermek 134, 294, 572, 645, 801, (824), 825, 

827, (828), 837, 844, 846, 852, 857, 858. 

ö¤le nemâz› 121, (177), 182. 

ö¤renmesi lâz›m olan bilgiler 25, 51, 339, 365, (413), 

616, 886. 

ö¤renmesi lâz›m olm›yan fleyler 414, (740). 

ö¤ünmek 20, (594), 614, 620, 1005. 

ölçü birimleri 222, 296, (323), 881. 

ölmek ne demekdir 80, 88, 89, 455, 479, 480, (988), 

1014, 1018. 

ölüden yard›m istemek 85, 338, (448), (450), 451, 

456, 457, 459, 460, 476, 477, 478, 1014, 1015, 

1052, 1134. 

ölü için adak 332, 398, (449), 778. 

ölü için a¤lamak 479, (1012). 

ölüleri yakmak harâmd›r 455, (1001), 1004, 1011, 

1131. 

ölülere yard›m 308, 427, 455, (475), 478, 852, 872, 

991, 994, 1000, 1008, 1009, 1010, 1011, 1018. 

ölüm hastal›¤› 693, 816, 989, (990). 

ölüm ›fl›nlar› 974. 

ölüme hâz›rl›k 98, 477, 695, (988), 989. 

ömr 98, 312, (699), 784. 

ömre sünnetdir 111, (339), 351. 

örf ve âdet 28. 

özr ne demekdir? (130), 172, 264, 274, 276. 

özr sâhibi olmak 126, (130), 137, 148, 233, 249. 

– P – 

Paleontoloji (541). 

panteizm=vahdet-i vücûd 92, 93, 94, 768, 935, 

(943), 944, 947, 959. 

papa 534, 1108, 1189. 

papaslar 27, 45, 238, 532, 564, 1019. 

para bozdurmak (815), 827, 854, 855. 

para çeflidleri 296, (802), 824. 

para karfl›l›¤› ibâdet 340, 783, (872), 873, 1023. 

parada resm, yaz› 142, (729), 802. 

paray› halâl yere harcetmeli 99, (118), 787. 

parmak izi (700). 

parmakla selâmlaflmak (365), 366. 

paflaba¤çe incirliköy câmi’i 1153. 

patrona halil vak’as› 1119. 

pazarl›k etmek 341, 843, (846). 

pazar tekkesi mescidi 1087, 1100. 

pekmez 625. 

penicilin ilâc› 667, 690. 

perhîz etmek (652), 660, 661, 992. 

peruk (takma saç) (593). 

peygamber gelmesi ni’metdir 23, 31, 34, 41, 92, 

(102), 106, 290, 480, 481, (681), 729, 762, 907, 

955, 956. 

peygamber yan›labilir 48, (505), 506. 

peygamberimizin “aleyhisselâm” flefâ’ati 38, 58, 

(476), 479, 910. 

peygamberimizin yolu 49, (50). 

peygamberler harâm olacak birfleyi yapmaz (71), 

946, 1188. 

peygamberlere inanmak 40, 57, 58, 63, 95, 106, 

481, (482). 

peygamberlik 18, 41, (481), 486, 748, 750, 760. 

pil nedir 556. 

piramidon ilâc› kanser yapmakdad›r 626. 

piyango çekmek (614), 813, 858. 

plâk ile ezân (206). 

plutonium bombas› 561. 

plutonium ma’deni 556, 557, 561. 

polaris denizalt›s› 558, 562. 

polaris füzesi 562. 

poliçe 833, 860. 

pragmatizm (27), 1189. 

prezervatif kullanmak 141, 781. 

prostat hastal›¤› 126, (670). 

proteinler 688, 980. 

proton 554, 560, 973, 1138. 

protoplazma 975. 

pusula ile k›ble ta’yîni 25, (171), 172, 183. 

puta tapanlar 66, 238, 411, 431, 452, (462), 476, 

479, 483, (529), 570, 628, 728, 736, 737, 769, 

907, 1044, 1151, 1157, 1166. 

– R – 

Râb›ta 113, 457, (904), (922), 1050, (1053), 1055, 

1057, 1184. 

(râb›tat-ül-âlem-il-islâmiyye) merkezi (471), 1176. 

rad ölçü birimi 559. 

radar (551), 562. 

radium ma’deni 559. 

radyoaktiflik sâati 80. 

radyo aktivite (549), 550, 556, 559, 560, 1042, 1162. 

– 1237 –

adyo izotoplar 557. 

radyo dinlemek 100, 605, 724, (725). 

radyoda kur’ân-› kerîm, ezân 168, 204, 206, 246, 

247, 337, 726, (728), 776. 

râhib 564. 

rahmet melekleri 240, (989). 

rahmet-i ilâhiyye 32, (107), 212, 324, 357, (465), 682, 

1035, 1062. 

rak› içmek harâmd›r 154, (624), 626. 

raks etmek 90, 627, (732), 733, 769, 904, 1085. 

ramezân nas›l bafllar 172, (314), 315, 360. 

ramezân›n k›ymeti (313), 315, 321. 

rasadhâne 1150. 

rasyonel ilmler (413). 

râflid târîhi 1191. 

ravda-i mutahhera 267, (348), 1016. 

reaktör 555, 556, 557. 

receb ay› (355), 357, 359, 375, 376, 420. 

receb ay›n›n ilk cum’as› (355), 357, 375. 

reformcular 25, 37, (66), 70, 142, 252, 310, 414, 463, 

466, 491, (776), 861, 864, 887, 1043, 1105, 1116, 

1136, 1140, 1160, 1170. 

regâib kandili 253, (355), 357, 375. 

rehn 825, 834, (853), 857. 

rek’at (nemâz rek’ati) (121), 253, 254. 

renkli elbise giymek (594). 

resm bulunan ev 132, 238, 239, (240), 990. 

resm yapmak 168, (239), 769. 

resmli elbise giymek 238, 239. 

resûl ne demekdir (18). 

resûle tâbi’ olmak 21, 34, 40, 43, (52), 53, 92, 95, 

407, 470, 471, 481, 603, 747, 754, 762, 788, 

955, 1111. 

resûlîler 119, (532), 729. 

resûlullah›n bayra¤› 379. 

resûlullah› ziyâret (348), 380, 457, 458, 476. 

resûlullah›n dedeleri 375, (386), 388, 390, 740, 

1067, 1068, 1069, 1101, 1118, 1123, 1124, 1127, 

1128, 1133, 1139, 1151, 1157. 

resûlullah›n çocuklar› 380, (1064), 1118, 1126. 

resûlullah›n kâ¤›d istemeleri 505, (506), 507. 

resûlullah›n papaslara cevâb› (370). 

reflîd olmak (899). 

revâtib sünnetler (263), 284. 

rezonans enerjisi 555. 

r›dâ (586). 

r›tl denilen ölçü birimi (133), 323, 516. 

r›zk ezelde ayr›lm›fld›r 30, 433, (687), 787, 791, 805. 

r›zk gökden iner 74, (688), 1042, 1151. 

r›fâi tarîkati (1087). 

riyâ 101, 240, 339, 365, (645), 735, (778), 885, 890, 

1001, 1049. 

riyâzet çekmek 647, (748), 749, 765, 770, 933, 938, 

955, 961, 1169, 1185. 

robot 558, 987. 

roket 552, 558, 562. 

roma felsefesi 758, (761). 

röntgen ›fl›nlar› (550), 974, 1138. 

rub’› dâire (187), 188, 190, 198, 199, 203, 1245. 

rûh nakli (84), 85. 

rûh nedir? 85, 87, 455, 480, 917, (929), 1183. 

rûhânîler 27, (740). 

rûhlar tecessüm eder 84, 354, 459, 480, 739, (745), 

957, (1016), 1182. 

rûhlardan yard›m 84, 85, 395, 421, 454, (459), (480), 

739, 745, (922), 957, 993, 1016, (1052), 1081, 1134. 

ruhsatla hareket (72), 426, 843. 

rûhun fenâs› (918). 

rûhun g›dâs› 718, 731, (732). 

rûhun hastal›¤› 96, (720). 

rukye (783), 873. 

rumlar 1190. 

rumatizma hastal›¤› (663), 692. 

rumeli hisâr› ve câmi’i 1099. 

rumeli kava¤› câmi’i 1103. 

ruslar›n türkistân› iflgâli 388. 

rükn (122), (228), 233, 347. 

rükü’ (216), 235, 241, 255, 287, 288, 289, 365, 780. 

rüflvet 340, 611, (615), 616, 630, 727. 

rü’yâ nedir 87, (88), 989. 

rü’yâya güvenmemeli (87), 88, 89, 93, 467, 1000, 

1052. 

rü’yet (757), 927, 928. 

– S – 

Sâat ayârlamas› 189. 

sâat farklar› 188. 

sâat makinalar› 184, (188), 1107. 

sâ’ denilen ölçek 133, 303, (323), 337, 1022. 

sabâh-akflam düâs› (111), 436. 

sabâh nemâz› (176), 194, 202, 273, 275, 276, 281, 284. 

sâbikûn [sâb›klar] 530, (913). 

sabr 36, 313, 426, 645, 690, 1007, (1017), 1034. 

saç boyamak 375, 594. 

saç dökülmesi (674). 

sadaka vermek 19, 96, 245, 303, 307, (309), 345, 

356, 384, 449, 589, 600, 607, (641), 644, 652, 

794, 837, 838, 845, 878, 1197. 

sadaka istemek 245, (309), 613. 

sadaka sevâb› 97, 98, 101, 308, 325, 607, 613, 

(641), 644, 840. 

sadaka vermiyenler (211). 

sadaka-i f›tr 298, 307, (322). 

sa’dî tarîkati (1087). 

sa¤dan bafllamal›d›r 248, 648, (738). 

sahûr vakti 198, (316), 319. 

sahv hâli (958). 

sa’îd olanlar (680). 

sâime zekât hayvan› 299, (306), 307. 

saint pierre kilisesi 1108. 

sakal boyamak (263), 375, 594. 

sakal trafl› 249, (262), (263), 264, 286, 326, 375, 454. 

sak›z çi¤nemek (142), 319. 

sâlihler (78), 118, 476, 608, 610, 636, 743, 1008, 

(1051). 

sâlik (87), 515, 517, 911, 912, 929, (933), 949, 955, 

1134. 

sallanan diflleri ba¤lamak 133, (143), 144. 

san’at edinmeli 534, 595, (786), 788, 847, 848. 

sandalyada oturarak nemâz k›lmak câiz de¤ildir 

(274). 

sanem (put) 411, (452), 529, 628. 

sap›klar 66, 327, 445, (1043). 

sapma aç›s› (171). 

sar’a hastal›¤› 127, 620, 737, 740, (741), 998. 

sarf sat›fl› (sarrafl›k) 299, 794, (814), 837, 855. 

sarg› üzerine mesh 129, 135, (151), 253. 

sar›k sarmak 129, (217), 378. 

sar›l›k hastal›¤› (656), 666. 

sâsânî devleti 1126. 

satmas› câiz olm›yan fleyler 612, (808), 809, 810, 

811. 

sa’y yapmak 339, (344), 345. 

se’âdete kavuflmak için 21, 23, 28, 29, 30, 32, 34, 

37, 39, 43, 93, 95, 102, 107, (118), 287, 383, 

401, 528, (531), 762, 777, 792, 805, 849, 891, 

921, (1051), 1052. 

sebbiyye f›rkas› 61, (488). 

sebebe yap›flmak lâz›md›r 73, 398, (432), 433, (451), 

456, 479, 519, 680, 683, 693, (696), 746, 784, 

(787), 993, 1015, 1042, 1054. 

secâvend (234). 

secde (217), 218, 237, 239, 241, 254, 289, 364, 

768, 780. 

secde yerine yüksek fley koymamal› 217, (218), 

– 1238 –

237, 274. 

secde-i sehv 147, 202, 216, 224, (227), 255, 261. 

secde-i flükr (230). 

secde-i tilâvet 100, 103, 201, 207, (229), 255, 724, 

1010, 1020. 

sedd-i zülkarneyn 1123. 

sedef otu 634. 

sefâhet (645), 762. 

sefer-der-vatan (937). 

seferî olmak 147, 172, (221), 225, 226, 293, 325, 

471, 901. 

sefîh kime denir? (645), 762, 813, 887, 899. 

seher vakti 118, 219, (316). 

sekr hâli (957), 958. 

seks bilgileri 731, (891), 892. 

selâmlaflmak 39, 91, 219, (363), 364, 571. 

selçûkî devletleri 1074. 

selef-i sâlihîn 47, 286, 309, (407), 408, 437, 490, 491, 

492, 493, 495, 498, 766, 768, 1013, (1051). 

selefiyye (silfiyye) (408), (490), 491, 494, 1117. 

selem sat›fl› 794, 795, 800, 807, 814, (821), 856. 

selîmiyye k›fllas› ve câmi’i 1168. 

semen (fiyât) 97, (794), 797, 798, 800, 801, 802, 810, 

855. 

semûd kavmi 1128, 1166. 

sene bafl›n›n hangi gün oldu¤u (358), 379. 

sene bafl›nda tebrîkleflmek (355), 356. 

sened yazmak 572, 801, (824), 829. 

serhend flehri Hindistândad›r 1120. 

serhofl olmak 125, 127, 141, 154, 249, 624, 626, 

(627), 879, 880, 881, 998. 

serum 977. 

setr-i avret 35, 39, 122, 124, 125, 132, 157, (163), 

164, 263, 589, (593), 598, 604. 

sevâb kazanmak 18, (20), 101, 325, 357, 617, 1048, 

(1049). 

sevâb neye denir (18), 19, (702). 

sev’eteyn 127, 136, (165), 166, 604. 

sevk-i tabî’î (405), 646. 

sevmenin alâmeti 17, 30, 92, 427, 518, 519, 716, 

720, 764, 767, 949, 965, (1036), 1050, 1051. 

seyr-i âfâkî ve enfüsî 87, 522, (933), 934, 935, 936, 

938, 939. 

seyr-i fillah 522, (949). 

seyr-i ilallah 934, 939, (949). 

seyyidler 376, (377), 1061, 1111, 1169, 1171, 1181. 

s›dd›klar 355, (609), 942, 1007. 

s›fât-› selbiyye 55, (104). 

s›fât-› sübûtiyye 55, (103), 905. 

s›¤›r zekât› (306). 

s›hhatli olmak 20. 

s›k›nt›dan kurtulmak için 229, 427, (742), (784), 993. 

s›la-i rahm 167, 302. 

s›rât köprüsü 3, 23, (58), 98, 107, 158, 211, 762. 

s›tma hastal›¤› 692, (695). 

sidre-tül müntehâ 354, (420). 

sigara içmek 54, 124, 125, 246, 598, (629), 646, 647, 

985, 986, 1093, 1097, 1102, 1106, 1123, 1127, 

1136, 1184. 

sigortac›l›k 309, (874). 

sîh kâfirleri 411. 

sihr (büyü) 483, 739, 741, (747), (748), (782), 783, 

784, (890), 908, (993), 1151. 

silâh yapmak farzd›r 546. 

silis-ül-bevl hastal›¤› (128), 672. 

silsile-i aliyye 783, (969), 970, 993. 

simâ’ 90, 627, 721, (767), 904, 1062, 1174. 

sinan pâfla câmi’i 1137. 

sinemaya gitmek 605, 730. 

sinir hastal›¤› 601, (669), (784), 993. 

sirkatin cezâs› 276, (881). 

sis 85. 

siyâh bafll›k ve elbise 378, (593). 

siyâh derili olmak kusûr de¤ildir (376). 

siyer kitâblar› (374). 

skolastik ilmler (413). 

snap atom pili 558. 

sôfîler 90, (486). 

sôfiyye-i aliyye (91), 103, 390, 395, (749), 751, 761, 

943, 944, 1119, 1144. 

sohbetin fâideleri 4, 93, 118, 402, (515), 517, 755, 

(1053), 1112, 1126, 1140, 1147, 1158, 1168. 

son nefes 108, 715, (988). 

sormas› câiz olm›yan fleyler (740). 

sosyal adâlet 309, (523), 535. 

sosyalizm (523), 528, 792, 1125, 1130. 

sömürücülük 523, (527), 860, 864. 

söz tafl›mak [dedi-kodu] harâmd›r 39, 107, (115), 

168, 782, (1014). 

spektroskopi 548, 551, 559. 

spor-toto (615). 

sputnik 972. 

stronsium ma’deni 558. 

su buhâr› 85, 971. 

suç ne demekdir 253, (519), 537. 

sular›n çeflidleri 156, (160), 161. 

sultân ahmed câmi’i 347, 1071. 

sultân selîm câmi’i 1067, 1167, 1173. 

sun’î ilkah (605). 

sun’î kat› ya¤lar (656), 657. 

sun’î peyk 25. 

sûret (86). 

surre alaylar› 1144. 

süâl hakd›r (58), 762, 780, 841. 

süâl melekleri 58, 73, (107), 762. 

sübhâ nemâz› (124). 

sübhâne rabbike âyeti 219, (392). 

süftece havâlesi (834). 

sühreverdî tarîkati (1087). 

sû’i zan (29), 99, 453, 517, 610, 612, 958. 

süleymâniyye câmi’i 1173, 1197. 

sülfamid ilâclar› 666, 671, 692. 

sülûk 902, 919, (933), 936, 937, 954, 955, 956, 961, 

1064. 

sünbül efendi câmi’i 1174. 

sünen-i hüdâ (52), 240, 263, 264. 

sünen-i zevâid (52), 240, 263, 264, (357). 

sünnet neye denir? 18, 49, (52), 69, 230, 240, 263, 

286, 357, 465, 471, 476. 

sünnet olmak (21), (167), 263, 378, 420, 890. 

sünnet nemâzlar› ne demekdir 276, (279), 280, 281, 

282, 285, 287. 

sünnet yerine kazâ k›lmal›d›r 276, 278, (280), 281, 

282, 283, 285. 

sünnete yap›flmak 18, 52, 215, (286), (401), 473, 

766, 1170. 

sünneti be¤enmiyenler 18, 52, 249, 280, (287), 

(768). 

sünnet kazâ edilmez (273), 275. 

sünneti terk edenler 52, 123, 251, (275), 287, 316, 

(768). 

sünneti terk etmek için özr 157, 262, (277), 316. 

sünnî olan müslimânlar 22, 23, 89, 270, 439, 492, 

(1043). 

sürme çekmek 164, 356, 375, (693). 

süryânîler (490), 1166. 

süslenmek 593, (594), 603, 620, 781, 869. 

süt kardefllik 134, 159, 167, 569, 570, (586), 869. 

sü’ûdi arabistân 1143, 1174. 

– fi – 

fia’bân ay› (357), 359. 

flafak 178. 

flâfi’î imâma uymak 228, (250). 

– 1239 –

flâfi’î mezhebi 50, 71, 101, 122, 123, 126, 135, 136, 

140, 141, (146), 153, 154, 157, 166, 178, 211, 

214, 215, 221, 222, 223, 253, 271, 280, (288), 

296, 303, 322, 323, 324, 336, 341, 477, 570, 

581, 582, 584, 586, 590, 598, 602, 604, 619, 

637, 738, 770, 825, 844, 853, 854, 872, 882, 

889, 998, 1003, 1175. 

flâfi’î mezhebini taklîd 71, 72, 133, (134), (135), 

136, 140, 145, (146), 172, 250, 296, 341, 581, 

590, 602, 882, 901. 

flâhid olmak 159, 194, 284, 315, 566, 567, 573, 

587, 805, 828, (884), 886. 

flâh sultân câmi’i 1167. 

flâhzâde bafl› câmi’i 1137, 1173, 1176. 

flakî olanlar (680), 1073, 1121. 

flakk-› sadr hâdisesi (354). 

flâm rumlar›n›n müslimân olmas› 532, 1096. 

flâmânîler (483). 

flâmda ümeyye câmi’i 1110, 1122, 1190. 

flapka kânûnu [m. 1925]. 

flark› söylemek 357, 728, (731), 733, 769. 

flart ile söylenen fleyler 282, 330, 568, 573, 583, 811, 

815, (819). 

flâzilî tarîkati (1087), 1093, 1143. 

flefâ’at 58, 107, 286, 385, 438, 451, 457, (475), 

476, 477, 478, 785, (910). 

flehîd kime denir? 290, 438, (998), 1034. 

flehîd sevâb› kazananlar 219, 286, 290, (397), 695. 

flehremini câmi’i 1099. 

flehvet (164), 166, 167, 168, 530, (628), 681, 721, 

781, 950. 

fleker hastal›¤› (657), 658. 

flemsi pâfla câmi’i 1131, 1178. 

flerâb içmek ve kullanmak harâmd›r 487, 613, 618, 

(624), 626, 627, 808, 809, (880), 888, 890, 898, 

998. 

flerâb necsdir 154, 155, (624), 626, 627. 

flerîfler (377), 1107. 

fley ne demekdir? (964). 

fleyhayn kimlerdir? (60), (324), 516, 821. 

fleyh-ul hadîs (423). 

fleytân nedir? 64, 95, (738), 739, 932. 

fleytân tersi reçinesi (742). 

fleytân›n aldatmas› 32, 72, (89), 95, 111, 164, 211, 

279, (280), 428, 470, 513, 701, 739, (741), 776, 

787, 848, 990, 1052, 1054, 1109. 

fl›k giyinmek (20). 

flifâ âyetleri ve düâlar 65, 783, 784, (992), 1113. 

flî’î f›rkas› (61), 122, 217, 220, 269, 364, 416, 434, 

(701), 1043, 1060, 1098, 1111, 1116, 1174, 1175, 

1183. 

flî’î kitâblar› 50, (61), (765), 1085, 1180. 

flî’îlere nasîhat kitâblar› 61, 509, (512), 1077. 

fli’r okumak 33, 44, 246, 378, 718, (730), 731, 733, 

1188. 

flira içmek 155, (624). 

flirk 54, 76, 373, 436, (452), 529, 628, 769, (778), 

784, 907. 

flirketler (865). 

fliflmanl›k perhîzi 669. 

flöhretde âfet vard›r 101, 165, 594, (1062). 

fluâ’ (›fl›n) nedir? 548, 549, 550, 559, 560, 759. 

flübheli fleyler 30, 96, 99, 118, 127, 158, 228, 365, 

(607), 608, 610, 611, (623), 633, 849. 

flüf’a hakk› (536), 818. 

flühûd-i hak 373, (763), 764, 931, 956. 

flükr (4), 98, 100, 111, 118, 429, 640, 642, 716, 

752, 785, (938), 940, 1017, 1035. 

flükr düâs› (111). 

flükr kurban› 339. 

flükr nemâz› 349. 

flükr secdesi (230), 331. 

flükr islâma uymakd›r 4, (102), 785. 

– T – 

Tâ’at (19), 20, 1159. 

tabî’at kuvvetleri 25, 82, (117), (432), 433, 747, 

1041. 

tabîb-i hâz›k 130, 149, 320, (618), 632, 809. 

tâbi’în 66, 441, 464, 490, (492), (495), 511, 516, 

564, (768), 1046. 

tabî’iyyeciler 22, 81, 117, 409, 433, (758). 

tabut 997, 998, (1003), 1004, 1005. 

tâc mahal 1167. 

ta’dîl-i erkân 63, 77, 227, 287, (289), 1064. 

ta’dîl-i zemân (184), 193. 

tafdîliyye f›rkas› (61). 

ta¤rîr [aldanmak] (807). 

tahâretlenmek 123, 133, (157). 

tahkîm yolu ile da’va açmak 884. 

tahrîme [iftitâh tekbîri] (215), 255, 282. 

tahta minâre câmi’i 1100, 1180. 

tahvîl senedi [obligasyon] 292, (859). 

takdîm ve tehîr ile nemâz (172), 223. 

takvâ (96), 99, 100, 113, 136, 300, 443, 611, 630, 

782, 949, 998, 1049, (1053), 1062. 

takvîm kullanmak 172, (194), 198, 316, 317, 360, 

379. 

takvîmi Celâlî 1134. 

talâk 331, 335, 336, 435, 574, (580), 581, 582, 583, 

584, 588, 605, 898. 

Tanr› ismini söylemek (431). 

tanr› ne demekdir 56, 371, (431). 

tansiyon yükselmesi 654, 693, (978). 

tanzîmat 1047, 1048, 1063. 

tarafeyn kimlere denir (234), 801, (830), 831, 861. 

târîh kitâblar› 5, 512, 513, (515), 1114. 

tarîkatc›lar 7, 9, (112), 766, 768, 1053, (1058), 1062. 

tarîkat, tesavvuf demekdir 53, 766, 771, 933, (949), 

953. 

tâ’ûn (vebâ) 696, 998, (1034), 1035, 1147. 

tavâf yapmak 140, 142, (344), 345, 346. 

ta’vîz ile tedâvî (783). 

tavflan yimek günâh de¤ildir (620), 650. 

tavuk hastal›¤› 651. 

tayf (spektr) 548, 549, 551, 1130. 

ta’yîn edilen mal 569, (793), 795, 802, 814, 836, 

851. 

tayyârede nemâz, otobüsdeki gibidir (172). 

ta’zîr cezâs› 39, 244, 319, 879, (884), 885, 886, 

887, 888, 894, 989, 998. 

ta’ziye (1006), 1017. 

tazmîn etmek (97), 292, 303. 

te’ayyün eden mal 569, (794), 803, 814, 836, 855. 

te’ayyün-i evvel 960. 

tebe-i tâbi’în 464, 490, (495), 511, 564. 

teberrî etmedikce tevellî olmaz (92). 

teberru’ 876, (877). 

teblîgutcemâ’a f›rkas› (499). 

tebzîr nedir (640). 

tecdîd-i îmân ve nikâh (436), 566, 731. 

tecellî 50, (373), 753, 763, 917, 933, 934, 938, (959), 

1166, 1171. 

tecessüs harâmd›r (612). 

tecribî ilmler 24, 25, 42, 533, (1043). 

tecvîd ilmi 248, 253, 397, (729), 731, 1010. 

tedâvî sünnetdir 618, (652), 693, 782, (992). 

tefekkür 99, 100, (903). 

tefsîr kitâblar› 23, 45, 47, (413), 414, 415, 416, 417, 

418, 461, 471, 475, 887, 1082, 1170. 

tefsîr nedir 44, (45), 461, 471, (475), 886, 887, 1054, 

1208. 

tefvîd yolu ile, kad›n boflanma¤a hak kazan›r 568, 

(582), 583. 

tegannî harâmd›r 204, 245, (718), 721. 

tegannî ile Kur’ân okumak 204, 206, 233, 245, 248, 

– 1240 –

432, 722, (728), 1009. 

tegannî ve müzik 115, 233, 432, (718), 731, 1009. 

teharrî [anlamak için arafld›rmak] (622). 

teheccüd nemâz› 77, (110), 111, 265, 284, 290. 

teh›yyet-ül-mescid nemâz› 219, (245), 283, 349. 

tehlükeden kaç›nmal› 631, (782). 

tekbîr okumak 115, (209), 215, (266), 356, 733, 

1124. 

tekkeler (112), 731, 744, 908. 

tekrar dirilme¤e inanm›yanlar 27, (84), 487. 

telefon etmek âdâb› (365). 

tele idâreli âletler 558. 

televizyon 100, 168, 355, 730. 

telfîk-i mezâhib 44, 72, 445, 464, 468, 470, 602, 843, 

(889), 1061. 

telkîn (1006), 1007. 

temîme (nazarl›k) 784. 

te’mînât mektûbu (830), 831. 

temizleme fleklleri 153. 

temizlik îmândand›r 20, 262, 649, 989, (1046). 

temkin zemân› 186, 188, 192. 

temlîk etmek 574, 582, (583). 

tenâsuh yokdur 84, (85), 700, 737, 745. 

tenbellik 30, 283, 528, 610, 645, (646). 

teneffüs organ› 979. 

tenvîr dâiresi 183. 

teori (81). 

ter, art›k gibidir (162). 

terâvîh düâs› (243). 

terâvîh nas›l k›l›n›r 214, (243), 284. 

terâvîh nemâz› sünnetdir (243), 313, 314. 

terâvîh nemâz›na kazâ niyyet ederek k›lmal› (277). 

terâzi (58), 107. 

termik nötronlar 555, 556, 557. 

tersâne 1100, 1167. 

tersâne câmi’i 1153. 

tertîb sâhibi (272). 

terviye günü 339, 345, (356). 

tesarruf sâhibleri (751). 

tesavvuf büyükleri 50, 90, 91, 420, 517, 744, 746, 

749, 750, (754), 909, 949, 1052, 1053, 1062. 

tesavvuf dereceleri 86, 87, 95, (748). 

tesavvuf nedir 10, 50, 53, 90, 96, 112, 413, 486, 640, 

(768), 771, 919, 935, 1063. 

tesavvuf serhofllu¤u 517, 627, (957), 958, 1105. 

tesavvuf yolu ikidir 95, 486, 919, 948, (953), 1063. 

tesbîh kullanmak (240). 

tesbîh okumak (111), 356. 

teslîs (trinite) (43), 372, 1080, (1097), 1128. 

teflrîk tekbîrleri 115, 255, (266). 

tevâtür (782), 883. 

tevâzû’ (tevâdu’) 178, (752), 932, 1134. 

tevbe etmek farzd›r (64), 65, 67, 68, 96, 97, 276, 356, 

363, (531), 732, 989. 

tevbe nas›l olmal›? 59, 65, (67), 97, 272, 276, (277), 

284, 770, 923, 991. 

teveccüh 85, (459), 746, 751, 935, 1015, (1016), 

1018, 1067, 1147, 1154, 1166, 1171. 

tevekkül 524, (677), 682, 687, 690, 696, 933. 

tevessül etmek 395, (448), 450, 479, 495, (1016), 

1055. 

tevfîk›yye câmi’i 1132. 

tevhîd (678), 768. 

tevhîd düâs› (1248). 

tevhîd-i flühûdî (961). 

te’vîl 9, 23, 83, 389, 390, 403, 414, 435, (472), 492, 

754, 771. 

teyemmüm câiz olan fleyler (150). 

teyemmüm ne zemân yap›l›r 125, 130, 141, 146, 

(149), 150, 159, 162, 165, 223, 275. 

teyemmümün bozulmas› 128, (149), 150. 

teyemmümün farzlar› (149). 

teyemmümün sünnetleri (150). 

teypde kur’ân-› kerîm 99, 100, 247, (726). 

tezek 155, 245, (612), 619. 

tezekkür-i mevt 922, (988). 

tezkiye (933), 936, 939. 

thorium ma’deni 556, 559. 

t›b fakültesi 532, 1131. 

t›marhâne 1150. 

t›rnak kesmek 127, 132, (262), 264, 326, 343, 995. 

ticânî tarîkati (1088), 1183. 

ticâretde adâlet 611, 787, 788, (840), 845. 

ticâret eflyâs›n›n zekât› 293, (294). 

tîmûr devleti 532, 1080, (1183). 

tiryak (619). 

tivele nedir? (784). 

tokmak dede 1103. 

tophâne çeflmesi 1127. 

topkap› câmi’i 1100. 

topkap› serây› 1059. 

toprak sâhibi olmak 304, (305). 

transistör 558, 987. 

trafl olmak 127, 132, (262), 263, 344, 346. 

trende nemâz 172, 215, (223). 

triton denizalt›s› 558. 

tritium denilen madde 557. 

triyod lâmbalar› 987. 

tu¤ra (621). 

tumânînet 110, 287, 288, (289), 768, 780. 

tüb bebek harâmd›r (605). 

tüccâr olmak (789), 790. 

türbelere mum, bez adamak 333, 334. 

türbe yapmak 241, (452), 453, 1004. 

türk bayra¤› (52). 

türkçe kur’ân olur mu? (46), 723. 

türkiye gazetesi 162, 187, 203, 529, 654. 

türk kabîleleri 431, (533), 1157. 

türklerin islâmiyyete hizmeti 431, (533). 

tütün içmek 54, 124, 125, 246, 598, (629), 646, 

647, 985, 986, 1093, 1097, 1102, 1106, 1123, 

1127, 1136, 1184. 

– U – 

Ubûdiyyet (943). 

ucb, ibâdetini be¤enmekdir (429), 739. 

ufk-› fler’î (181), 186, 187. 

u¤ursuzluk yokdur 687, 739, (782). 

uhud gazâs› 356, 519, 1065, 1068, 1095, (1106), 

1110, 1165, 1182, 1187. 

uknum 501, 1155, (1161). 

ukûbât (cezâlar) 438, 831, (879). 

ulemâ-i râsihîn 53, (754), 763. 

ultraviyole ›fl›nlar 549, 1049. 

ulul’azm peygamberler 426, (482), 904, 952. 

ulûm-i islâmiyye 25, 402, (413), 1043. 

umûm-› belvâ (302). 

unkapan› köprüsü 1131. 

unutmak özrdür 151, (273), 275, 318. 

uran bombas› 561. 

uran pili 561, 563. 

uranium ma’deni 549, 554, 555, 556, 557, 560, 561. 

urûc (764), 905. 

urûz denilen eflyâ 293, 298, 323, (793), 808, 821, 

856, 865. 

uflâkî tarîkati (1088). 

uflur (uflr) vermek 118, 293, (303), 304, 310, 869, 

900. 

uflur vermiyenler 100, 211, 311. 

uykuda görünen fleyler 87, 89. 

uykunun ibâdet olmas› 20, 113. 

uyuflturucu maddeler 274, 618, 626, (632), 637. 

uzunluk ölçü birimleri 221. 

– 1241 –

– Ü – 

Ücret 292, 611, 791, (869), 873. 

ücret karfl›l›¤› ibâdet 252, (341), 783, 784, 871, 

1022, 1023. 

ülûhiyyet s›fat› 27, 103, 327, (452), 487, 529, (906), 

948. 

ülül’emre itâ’at 533, 629, (631). 

ülül-emr kimlerdir? (397), 398, 631. 

ümeyye câmi’i (1110), 1122, 1190. 

ümmet 43, (408), 476, 910. 

ümm-i veled câriye 577, (809). 

ümm-ül-kitâb (698), 964. 

ünesco teflkilât› 1102. 

üniversiteliye cevâb (73). 

üsküdar iskele câmi’i 1137. 

üsküdar kaptanpâfla câmi’i 1119. 

üstâd hakk› 90, 92, (401). 

üstün kime denir? 108, (516), 1140. 

üstürlâb [Rub’-› dâire] (187), 1245. 

üsûl haberleri (268), 269, 480. 

üsûl-i hadîs ilmi (413), 417, 418. 

üveysî olmak 455, (957), 1052, 1055, 1189, 1197. 

üzücü haber iflitince 231, (427), 1006. 

– V – 

Vâcib ne demekdir (52), (230), 275, 279, 322, 324, 

382, 471, 616. 

vâcib-ül-vücûd 55, (103), 116, 906, 907, 943. 

vahdet-i vücûd (panteizm) 92, 93, 94, 768, 936, 

(943), 944, 959, 961. 

vahy 43, 58, 355, (505), 506, 507, 693, 1196. 

vakf 19, 241, 304, 612, 808, 811, (861), 877, 1033. 

vâk›ât haberleri (268), 271. 

vakt, nemâz›n flart› de¤il, sebebidir 122, (179). 

vaniköyü câmi’i 1188. 

vârisden mal kaç›rmak (816). 

vasatî sâati ezânîye çevirmek 195. 

vasî ta’yîni 308, 341, 797, 839, (899), 1019, (1029). 

vas›yyet 274, 320, 322, 326, 340, 387, 477, 839, 

(899), 989, 1019, 1020, (1028), 1029, 1033, 1159. 

vasl-› uryâni (87), 936, 940. 

vatan nedir? 89, (224). 

vatan sevgisi 420. 

va’z dinlemek 20, (246), 249, 885. 

vazîfe ne demekdir? 102, (430). 

vazîfenin birincisi 20, 22, 25, 37, 63, (69), 99, 103, 

109, (288), 382, 430, 481, 537, 546, 579, 615, 

759. 

vazîfeden isti’fâ etmemeli 271, (787). 

vebâ hastal›¤› 696, (1034), 1096, 1147. 

vecde gelmek 627, 721, (731), 754. 

vedâ hacc› 388. 

vedî’a 97, 363, 536, (605), 794, 831, 837, 863. 

vefâ ile bey’ (814). 

vehhâbî 106, 220, 347, (447), 453, 454, 455, 459, 

460, 461, 471, 484, 717, 747, 777, 1043, 1071, 

1117, 1119, 1131, 1143, 1168, 1173, 1176, 1184. 

vehhâbîlerin Tâif katl-i âm› 1060. 

vehm mertebesi 521, 905, 925, (926), 930, 944, 

948, 969. 

vekâhet [hayân›n az olmas›] (891). 

vekâlet 159, 799, 829, (834), 866, 900. 

vekîl tutmak 259, 293, 308, 325, 338, 340, 341, 

566, 572, 611, (835), 837, 853, 866. 

veled-i zinâ 249, 578, 591, (605). 

velî (evliyâ) 49, 78, 85, (113), 338, 445, 448, 455, 456, 

486, 747, 949, 1050, (1051), 1053, (1057), 1140, 

1148, 1187, 1188. 

velîlik 292, 322, (797), 893, 1000, 1019. 

velînin nikâh yapmas› (565), 572. 

velî öldükden sonra da iflitir 1015, (1057). 

vera’ (96), 98, 99, 251, 607, 608, 609, 630, 631, 782, 

(1053). 

verâset i’lâm› ç›karmak 1024. 

verem hastal›¤› (672), 1049. 

veresiyye sat›fl 799, (800), 835, 847, 849, 856. 

vergileri ödemelidir 28, 29, 37, 96, 438, 790, (872). 

versay serây› 1046. 

veseniyye (410), 578, 628. 

vesîle aramak 401, 453, (457), 479, 922, 949, 992, 

993, 1055, 1134. 

vesk denilen ölçü (304). 

vesvese fenâd›r 126, 127, 155, 228, 428, (608), 

609, 610, 619, 738, 890, 965, 1064. 

vicdânî fleyler 93, 94, 939, (965). 

vilâyet nedir? 50, 53, 428, 764, 902, 934, (949), 

950, 952, 1064. 

virüs (983). 

vitaminler (676). 

vitr nemâz› 121, (228), 255, 273. 

viyana (hofbibliyothek) kütübhânesi 1080. 

vücûd s›fat› 755, (963). 

vücûd-i vehmî 412, 926, 931, (944), 945. 

– Y – 

Yabanc› dil ö¤renmeli (534), 1048. 

yabanc› kad›na bakmamal› 64, 98, 99, 163, (164), 

165, 166, 167, 570, 578, 600, (780), 901. 

yabanc› kad›nla konuflmak (164), 165, 166, 167, 

720, (721). 

ya¤mur düâs› (‹slâm ahlâk› kitâb›nda uzun yaz›l›d›r) 

450, (451), 457. 

yahova (yehve) flâhidleri 36, (490). 

ya’kûbiyye, h›ristiyanlar (490), 1089. 

yalan harâmd›r 18, 39, 99, (115), 140, 334, 338, 

(781), 841, 892. 

yalan yere yemîn (334), 337, (338), 841. 

yan›k (674). 

yara üzerine mesh 127, 129, (130). 

yaratmak Allaha mahsûsdur 3, 4, 56, 66, 80, 82, 105, 

116, 373, 403, 411, (432), 433, 434, 435, 451, 

(456), 478, 479, 680, 683, 963. 

yard›m cem’iyyetleri 308, (877). 

yar›fl etmek (614). 

yasaklamak [hicr] 645, 790, 827, (897), 898. 

yasîn sûresi 477, 479, 714, 723, (990), 991, 998, 

1008. 

yatmak âdâb› (65), 127, 365, 378, 649. 

yats› nemâz› 121, (178), 194. 

yâ-vedûd câmi’i 1103. 

yaz›n›n târîhcesi 450, (1069). 

ye’cûc me’cûc (62), 1123. 

yedikule câmi’i 1099. 

yedikule zindanlar› 1128. 

yehûdîler 22, 27, 35, 42, 94, 241, 262, 265, 365, 366, 

382, 411, 529, 537, 578, 770, 888, 969, 1005, 

1018, 1122, (1190), 1194. 

yehûdîlerin islâm düflmanl›¤› 61. 

yemâme cengi 1013, 1068, 1090, 1091, 1105, 

(1152), 1163, 1187. 

yemîn 330, (334), 337, 338, 841. 

yemîn keffâreti 320, 330, 331, (334), 335, 853. 

yemîn nas›l yap›l›r? (334), 335, 336, 337, 338. 

yeni câmi’ 1133, 1153, 1184. 

yeniçeri askerleri 1103, 1131, (1143), 1168. 

yeni vâlide câmi’i 1071. 

yeralt› câmi’i 1136. 

yer çekimi kuvveti 58. 

yer küresinin dönmesi 82, (189), 537, 538, 972, 

1048, 1102, 1127. 

yer küresinin ömrü (79), 80, 116. 

yermük gazâs› 1065, (1090), 1096, 1110, 1165, 

(1187). 

yeryüzünde en k›ymetli yer 245, (267). 

– 1242 –

yeryüzündeki diller 376. 

yetîmler 688, 699, (888), 899, 901, 1029. 

yetmifliki f›rka 63, 66, (68), 103, 433, 1161. 

yetmiflüç f›rka 54, 63, (68), 408, (419), 1180. 

yezîdîler (489), 887. 

y›lan öldürmek (240), 684. 

y›lbafl› 355, 358, 379, (761), 1086, 1139, 1177. 

y›ld›zlar birinci semâdad›r (82), 553, 972. 

y›ld›zlara tapanlar 239, 431, 462, (483), 489, 1044, 

1189, 1195. 

yime¤i, içme¤i harâm eden sebebler (630), 1029. 

yimek, içmek âdâb› 110, 112, 141, 290, 378, 619, 

620, 643, (648), 649, 650, 651. 

yimekden sonra düâ 218, (651). 

yimesi harâm etler 155, 162, 325, (619), (623), 635, 

779, 813. 

yimesi ve kullanmas› günâh olanlar 156, (618), 626, 

629, 635. 

yobaz 8, 81, (244), 473, 542, 758, 1056. 

yol kesmek 610, (882), 885, 999, 1107. 

yolcular birini emîr seçmelidir (226). 

yolculukda abdest almak 149. 

yolculukda iki nemâz› birlikde k›lmak 134, 135, (172). 

yolculukda nemâz 172, (221), 222, 223, 224, 225, 

226, 256, 271. 

yolda sat›c›l›k (pazarda sat›c›l›k) 818. 

yorgunluk (984). 

yunan felesoflar› 84, 117, 488, 926, 931, 944, 1048, 

(1078), 1097, 1171. 

yürürken nemâz k›l›nmaz (222). 

yûfla’ mescidi 1152. 

yüzük takmak 124, 143, 146, 378, (620), 621. 

yüzün güzel olmas› (628), 1140. 

– Z – 

Zâhid 53, (486), 1094. 

zâhiriyye mezhebi 1114. 

zâlime beddüâ etmemelidir 90, (692). 

zâlime karfl› yalan câizdir (337), 398. 

zâlimler 38, 310, 353, 365, 444, 519, (524), 525, 

(609), 610, 611, 846, (849), 1086, 1130, 1154, 

1190. 

zal mahmûd pâfla câmi’i 1167, 1173. 

zann-› gâlib 151, 155, 156, (159). 

zann›n ibâdetde yeri 151, 156, 159, (162), 172. 

zarar-› fâhifl 151, (818). 

zararl› hayvan öldürülür (39). 

zararl› fleylerden sak›nmal› 93, 232, 240, 247, (635). 

zarûret ne demekdir 71, 134, (135), 143, 144, 145, 

222, 302, 428, 593, (594), 618, 647, 852, 859. 

zât-i ilâhî 86, 101, (103), 373, 914, 917, 927, 935, 

938, 959, (963), 968, 970. 

zehr 618, 620, (984). 

zehrli gazlardan korunma (986). 

zekâ (405), 406, 1189. 

zekât kime verilir? 71, (307), 308, 309. 

zekât mal› artd›r›r 309, (641). 

zekât nas›l verilir? 97, 100, 293, 301, 302, 303, 

(308), 333, 342, 611, 835, 838, 870. 

zekât vermiyenler 64, (111), 211, 276, 279, 310, 

(311), 312, 322, 1126. 

zekât›n ehemmiyyeti 21, 64, 92, 100, 111, 211, 302, 

310, (311), 312, 527. 

zellet-ül-kâri’ (233). 

zekeriyya sofras› (334). 

zelzele (696). 

zemâna uymak (67), 113, 533, 604, 611, (805), 862. 

zemherîr so¤uk azâb› (108), 739. 

zemzem kuyusu 246, 344, (347), 1123. 

zemzem suyu 151, 160, (354), 649, 996, (1128). 

zencîler 376. 

zengin olmak 323, (324), 593, 641, 875. 

zerre îmân› olanlar 58, 59, (910). 

zevâl mahalli dâireleri (181), 182. 

zevâl vakti 178, (182), 191. 

zevâid sünnetler (52), 357. 

zevcenin hakk› 34, 136, 322, 337, 340, 342, 346, 

588, 598, (600), 628, 791, 901, 997, 1029. 

zevce dö¤ülmez 115, 592, (600), 889, 895. 

zevcin hakk› 115, 140, 340, 342, 357, (590), 598, 

888. 

zeydiyye f›rkas› (61), 467. 

zeyneb sultân câmi’i 1071. 

zeyniyye tarîkati (1087), 1197. 

zeyrek kilise câmi’i 1185. 

z›hâr (584). 

z›l tecellîleri 86, 101, 373, 764, (931), 935, 938, 

(939), 948. 

z›nd›k kimdir? 8, 29, (50), 51, 81, 93, 94, 119, 166, 

(414), 445, 462, 463, 473, 487, 541, 543, (758), 

862, 887, 955, 1043. 

zikr ne demekdir 78, 112, 115, (747), 765, 777, 

(903), 904, 910, 921. 

zikr-i hafî, zikr-i cehrî 90, 401, 767, (903), 921, 1174. 

zilhicce ay› 326, 339, (356), 357, 375. 

zimmî 29, (39), 293, 304, 307, 364, (437), 439, 592, 

595, 602, 613, 782, 810, 812, 817, 856, 874, 

880, 888, 891, 893, 897, 1011, 1027. 

zinâ 39, 64, 98, 164, 357, 387, 487, 570, 578, 607, 

627, 637, (780), 875, (879), 891, 893, 914. 

zînet eflyâs› 297, 593, (594), 603, 620, 622, 869. 

zirâ’at [çiftçilik] 24, 526, 528, 783, 786, 826, 860, 

(868), 877. 

ziyâfet vermek (365), 574, (643), 720. 

ziyâret 91, 339, 348, 356, (365), 597, (699). 

ziyân›n sür’ati (202). 

zooco¤rafî (83). 

zrâ’ ölçüsü 149, (221), 222, 845. 

zulm 5, 30, 37, 39, 76, 91, 403, 430, 438, 519, 

(535), (611), 613, 640, 642, 817, 841, 881, 896, 

914, 988, 998, 1154. 

zühd 60, (96), 99, (686), 770, 792. 

zülkarneyn seddi 1123. 

zünnâr denilen kufla¤› ba¤lamak (232), 869. 

züyûf para (302), 793, 824. 

Kıl nemâzı, elin harâma salma, 

çok yaşarım, dünyâ hep kalır sanma! 

Beş nemâza sarıl, gençlik çağında! 

Ekdiğini biçersin, Cennet bağında. 

İki kişi ölümü hâtırlamaz, 

harâm işler, biri de nemâz kılmaz! 

Birgün gelir, tutmaz olur bu eller, 

söyliyemez, Allah demeyen diller! 

– 1243 –

Temkin Cedveli 

Sıfır dereceden altmış derece arzına kadar ve yirmibeş metre fark ile, beşyüz metre 

irtifâ’a kadar hesâb olunmuş temkin cedveli. 

Birinci satırdaki rakamlar arz derecelerini göstermekdedir. 

İrtifâ’ 

(m) 

0 3 6 9 12 15 18 21 24 27 30 33 36 39 42 45 48 51 54 57 60 

dak 

sn 

dak 

sn 

dak 

sn 

dak 

sn 

dak 

sn 

dak 

sn 

dak 

sn 

dak 

sn 

dak 

sn 

dak 

sn 

dak 

sn 

dak 

sn 

dak 

sn 

dak 

sn 

dak 

sn 

dak 

sn 

dak 

sn 

dak 

sn 

dak 

sn 

dak 

sn 

dak 

sn 

0 

3 49 

3 49 

3 51 

3 53 

3 55 

3 58 

4 02 

4 06 

4 12 

4 20 

4 29 

4 42 

4 57 

5 13 

5 33 

5 57 

6 28 

7 09 

8 06 

9 25 

11 44 

25 

4 38 

4 38 

4 39 

4 41 

4 45 

4 49 

4 54 

5 01 

5 08 

5 19 

5 31 

5 41 

5 59 

6 20 

6 42 

7 13 

7 52 

8 40 

9 54 

11 20 

14 20 

50 

4 58 

4 58 

5 00 

5 02 

5 06 

5 10 

5 16 

5 23 

5 31 

5 42 

5 54 

6 08 

6 27 

6 48 

7 14 

7 46 

8 28 

9 19 

10 38 

12 19 

15 27 

75 

5 16 

5 16 

5 18 

5 21 

5 24 

5 29 

5 36 

5 43 

5 52 

6 03 

6 12 

6 27 

6 50 

7 10 

7 38 

8 12 

8 59 

9 54 

11 11 

13 05 

16 26 

100 

5 27 

5 27 

5 29 

5 30 

5 35 

5 40 

5 47 

5 55 

6 05 

6 15 

6 27 

6 44 

7 04 

7 28 

7 56 

8 33 

9 19 

10 16 

11 39 

13 39 

17 06 

125 

5 38 

5 39 

5 40 

5 42 

5 46 

5 53 

6 00 

6 07 

6 17 

6 27 

6 41 

6 58 

7 19 

7 44 

8 14 

8 51 

9 38 

10 39 

12 05 

14 08 

17 42 

150 

5 49 

5 50 

5 52 

5 54 

5 58 

6 03 

6 11 

6 19 

6 29 

6 40 

6 54 

7 12 

7 34 

7 59 

8 30 

9 08 

9 57 

11 00 

12 28 

14 35 

18 17 

175 

5 58 

5 59 

6 01 

6 03 

6 08 

6 14 

6 21 

6 29 

6 40 

6 52 

7 06 

7 24 

7 47 

8 13 

8 45 

9 24 

10 14 

11 18 

12 51 

15 00 

18 49 

200 

6 08 

6 09 

6 10 

6 13 

6 17 

6 23 

6 31 

6 39 

6 50 

7 03 

7 18 

7 36 

7 59 

8 26 

8 59 

9 39 

10 30 

11 36 

13 11 

15 23 

19 21 

225 

6 17 

6 17 

6 18 

6 22 

6 26 

6 32 

6 40 

6 48 

7 00 

7 13 

7 28 

7 46 

8 10 

8 38 

9 12 

9 53 

10 45 

11 53 

13 31 

15 45 

19 51 

250 

6 25 

6 25 

6 26 

6 30 

6 35 

6 41 

6 49 

6 57 

7 09 

7 22 

7 38 

7 57 

8 21 

8 49 

9 24 

10 06 

10 59 

12 09 

13 49 

16 06 

20 20 

275 

6 31 

6 33 

6 34 

6 38 

6 41 

6 47 

6 57 

7 06 

7 18 

7 32 

7 48 

8 06 

8 31 

9 00 

9 35 

10 18 

11 13 

12 25 

14 06 

16 26 

20 48 

300 

6 40 

6 41 

6 42 

6 46 

6 51 

6 57 

7 05 

7 14 

7 26 

7 40 

7 57 

8 16 

8 41 

9 12 

9 46 

10 30 

11 26 

12 40 

14 23 

16 46 

21 15 

325 

6 47 

6 48 

6 49 

6 53 

6 58 

7 05 

7 12 

7 22 

7 34 

7 49 

8 05 

8 25 

8 52 

9 21 

9 57 

10 41 

11 39 

12 54 

14 38 

17 05 

21 41 

350 

6 54 

6 55 

6 56 

7 00 

7 05 

7 13 

7 20 

7 30 

7 42 

7 57 

8 13 

8 32 

9 01 

9 31 

10 07 

10 52 

11 51 

13 07 

14 53 

17 25 

22 05 

375 

7 01 

7 02 

7 04 

7 07 

7 12 

7 19 

7 27 

7 37 

7 49 

8 05 

8 22 

8 42 

9 10 

9 40 

10 17 

11 03 

12 03 

13 20 

15 08 

17 44 

22 31 

400 

7 08 

7 09 

7 11 

7 14 

7 19 

7 25 

7 34 

7 45 

7 57 

8 12 

8 30 

8 51 

9 18 

9 49 

10 27 

11 14 

12 15 

13 32 

15 23 

18 03 

22 55 

425 

7 14 

7 15 

7 17 

7 20 

7 25 

7 32 

7 41 

7 51 

8 04 

8 20 

8 37 

8 58 

9 26 

9 58 

10 34 

11 24 

12 26 

13 44 

15 38 

18 22 

23 17 

450 

7 20 

7 21 

7 23 

7 26 

7 32 

7 38 

7 47 

7 58 

8 11 

8 26 

8 44 

9 06 

9 34 

10 07 

10 42 

11 34 

12 37 

13 56 

15 53 

18 40 

23 38 

475 

7 26 

7 27 

7 29 

7 32 

7 38 

7 44 

7 54 

8 04 

8 18 

8 34 

8 52 

9 13 

9 42 

10 15 

10 50 

11 44 

12 48 

14 08 

16 08 

18 58 

23 59 

500 

7 32 

7 33 

7 35 

7 39 

7 44 

7 51 

8 00 

8 11 

8 25 

8 41 

8 59 

9 21 

9 50 

10 23 

10 58 

11 53 

12 58 

14 20 

16 18 

19 15 

24 20 

İrtifâ’: Bir mahallin en yüksek yerinin en aşağı yerinden i’tibâren yüksekliğidir. Kitâbımızın 

birinci kısmında (Nemâz Vaktleri) maddesinde temkin hakkında 

bilgi verilmişdir. Muhammed bin Mûsâ Bağdâdî ve Ebû Bekr Muhammed 

bin Ömer Müneccim Bağdâdî, Rub’-i dâire [üstürlab] ile vakt ta’yînini 

(El’amelü bil-üstürlâb) kitâblarında bildirmekdedirler. Birincisi 205 de, 

ikincisi 320 [m. 932] de vefât etmişdir. Abdüllah bin Alî Mardînînin (Rubu’ı 

mukantarât) kitâbı da çok kıymetlidir. 779 [m. 1377] de vefât etmişdir. 

(Mekteb-i bahriye-i şâhâne), fenn-i hey’et muallimi yüzbaşı Mustafâ Hilmi 

efendi, 1306 [m. 1888] baskılı (Heyet-i felekiyye) kitâbında, nemâz 

vaktlerini ve arabî ay ibtidâlarını çok güzel hesâb etmekdedir. 

– 1244 –

Her arz derecesi için ikindi nemâzı vaktinin irtifâ’ları 

Gâye 

irtifâ’› 

° ' 

Fey-i 

Zevâl 

m. 

229.182 

114.589 

76.390 

57.290 

45.829 

38.188 

32.730 

28.636 

25.452 

22.904 

20.819 

19.081 

17.611 

16.350 

15.257 

14.301 

13.457 

12.706 

12.035 

11.430 

10.385 

9.514 

8.777 

8.144 

7.596 

7.115 

6.691 

6.394 

5.976 

5.671 

Gâye 

irtifâ’› 

° ' 

Fey-i 

Zevâl 

m. 

5.395 

5.145 

4.915 

4.705 

4.511 

4.331 

4.165 

4.011 

3.867 

3.732 

3.606 

3.487 

3.376 

3.271 

3.172 

3.078 

2.989 

2.904 

2.824 

2.747 

2.675 

2.605 

2.539 

2.475 

2.414 

2.356 

2.300 

2.246 

2.194 

2.145 

Gâye 

irtifâ’› 

° ' 

Fey-i 

Zevâl 

m. 

2.097 

2.050 

2.006 

1.963 

1.921 

1.881 

1.842 

1.804 

1.767 

1.732 

1.698 

1.664 

1.632 

1.600 

1.570 

1.540 

1.511 

1.483 

1.455 

1.428 

1.402 

1.376 

1.351 

1.327 

1.303 

1.280 

1.257 

1.235 

1.213 

1.192 

Gâye 

irtifâ’› 

° ' 

Fey-i 

Zevâl 

m. 

1.171 

1.150 

1.130 

1.111 

1.091 

1.072 

1.054 

1.036 

1.018 

1.000 

0.983 

0.966 

0.949 

0.933 

0.916 

0.900 

0.885 

0.869 

0.854 

0.839 

0.810 

0.781 

0.754 

0.727 

0.700 

0.675 

0.649 

0.625 

0.601 

0.577 

Gâye 

irtifâ’› 

° ' 

Fey-i 

Zevâl 

m. 

0.554 

0.532 

0.510 

0.488 

0.466 

0.445 

0.424 

0.404 

0.384 

0.364 

0.344 

0.325 

0.306 

0.287 

0.268 

0.249 

0.230 

0.213 

0.194 

0.179 

0.158 

0.141 

0.123 

0.105 

0.087 

0.070 

0.052 

0.035 

0.017 

0.000 

0 15 

0 30 

0 45 

1 00 

1 15 

1 30 

1 45 

2 00 

2 15 

2 30 

2 45 

3 00 

3 15 

3 30 

3 45 

4 00 

4 15 

4 30 

4 45 

5 00 

5 30 

6 00 

6 30 

7 00 

7 30 

8 00 

8 30 

9 00 

9 30 

10 00 

10 30 

11 00 

11 30 

12 00 

12 30 

13 00 

13 30 

14 00 

14 30 

15 00 

15 30 

16 00 

16 30 

17 00 

17 30 

18 00 

18 30 

19 00 

19 30 

20 00 

20 30 

21 00 

21 30 

22 00 

22 30 

23 00 

23 30 

24 00 

24 30 

25 00 

25 30 

26 00 

26 30 

27 00 

27 30 

28 00 

28 30 

29 00 

29 30 

30 00 

30 30 

31 00 

31 30 

32 00 

32 30 

33 00 

33 30 

34 00 

34 30 

35 00 

35 30 

36 00 

36 30 

37 00 

37 30 

38 00 

38 30 

39 00 

39 30 

40 00 

40 30 

41 00 

41 30 

42 00 

42 30 

43 00 

43 30 

44 00 

44 30 

45 00 

45 30 

46 00 

46 30 

47 00 

47 30 

48 00 

48 30 

49 00 

49 30 

50 00 

51 00 

52 00 

53 00 

54 00 

55 00 

56 00 

57 00 

58 00 

59 00 

60 00 

61 

62 

63 

64 

65 

66 

67 

68 

69 

70 

71 

72 

73 

74 

75 

76 

77 

78 

79 

80 

81 

82 

83 

84 

85 

86 

87 

88 

89 

90 

Meselâ, İstanbul’da 2 Şubâtda, Meyl-i şems -16 derece 48 dakîka olduğundan, gâye irtifâ’ı 

-16 derece 48 dakîka + 49 derece = 32 derece 12 dakîka, bir metre, dik çubuğun en kısa gölgesi 

1.58 m. ve ikindi gölgesi 2.58 m. ve ikindi irtifâ’ı 21 derece 20 dakîka olur. Hesâb makinesi 

ile fadl-ı dâir 2 sâat 41 dakîka bulunur. İkindi vakti, ezânî 9 sâat 42 dakîka ve müşterek 

3 sâat 9 dakîka olur. Çünki, Ta’dîl-i zemân -13 dakîka 39 sâniyedir. Yukarıdaki cedveli 

kullanmadan da, privileg hesâb âletinin 90-32.12 µ = tan + 1 = arc tan MS 90 - MR 

= ¥ işâretlerine parmak ile basınca, güneşin asr-ı evveldeki irtifâ’ı 21 derece 8 dakîka 

olur. Yâhud rub-ı dâirede, hayt, kavs-i irtifâ’ üzerinde gâye-i irtifâ’ rakamına getirilince, haytın 

(zıll-i mebsût) kavsinde rastladığı rakam, fey-i zevâl gölge uzunluğu olur. 

– 1245 –

Tâdil-i Meyl-i 

Târih zemân şems 

dak. s ° ’ 

Ocak 0–02 48 –23 07 

1 03 16 23 03 

2 03 44 22 58 

3 04 12 22 52 

4 04 40 22 47 

5–05 07 –22 40 

6 05 34 22 33 

7 06 01 22 26 

8 06 27 22 19 

9 06 52 22 11 

10–07 17 –22 02 

11 07 41 21 53 

12 08 05 21 44 

13 08 28 21 34 

14 08 51 21 24 

15–09 13 –21 13 

16 09 34 21 02 

17 09 55 20 51 

18 10 15 20 39 

19 10 34 20 27 

20–10 52 –20 14 

21 11 10 20 01 

22 11 26 19 48 

23 11 42 19 34 

24 11 58 19 20 

25–12 12 –19 05 

26 12 26 18 51 

27 12 39 18 35 

28 12 51 18 20 

29 13 02 18 04 

30–13 13 –17 48 

31 13 22 17 32 

Şubat 1 13 31 17 15 

2 13 39 16 58 

3 13 46 16 40 

4 13 53 –16 23 

5 13 59 16 05 

6 14 04 15 46 

7 14 08 15 28 

8 14 11 15 09 

9–14 13 –14 50 

10 14 15 14 31 

11 14 16 14 11 

12 14 16 13 52 

13 14 16 13 32 

14 14 14 –13 12 

15 14 12 –12 51 

TA’DÎL-İ ZEMÂN VE MEYL-İ ŞEMS CEDVELİ 

GÜNEŞ 1986 

O h UNIVERSAL (GREENWICH) ZEMÂNI 



dak. s ° ’ 

Şubat 15–14 12 –12 51 

16 14 09 12 31 

17 14 06 12 10 

18 14 01 11 49 

19 13 56 11 28 

20–13 51 –11 06 

21 13 44 10 45 

22 13 37 10 23 

23 13 29 10 01 

24 13 21 09 39 

25–13 12 –09 17 

26 13 02 08 55 

27 12 52 08 32 

28 12 42 08 10 

Mart 1 12 31 07 47 

2–12 19 –07 24 

3 12 07 07 01 

4 11 54 06 38 

5 11 41 06 15 

6 11 28 05 52 

7–11 14 –05 29 

8–10 59 05 05 

9 10 45 04 42 

10 10 30 04 18 

11 10 14 03 55 

12–09 59 –03 31 

13 09 43 03 08 

14 09 26 02 44 

15 09 10 02 20 

16 08 53 01 57 

17–08 36 –01 33 

18 08 19 01 09 

19 08 01 00 46 

20 07 44 –00 22 

21 07 26 +00 02 

22–07 08 +00 26 

23 06 50 00 49 

24 06 32 01 13 

25 06 13 01 37 

26 05 55 02 00 

27–05 37 +02 24 

28 05 19 02 47 

29 05 00 03 11 

30 04 42 03 34 

31 04 24 03 57 

Nisan 1–04 16 +04 20 

2–03 48 +04 44 



dak. s ° ’ 

Nisan 1–04 06 +04 20 

2 03 48 04 44 

3 03 30 05 07 

4 03 13 05 30 

5 02 55 05 53 

6–02 38 +06 15 

7 02 21 06 38 

8 02 04 07 01 

9 01 47 07 23 

10 01 31 07 45 

11–01 15 +08 08 

12 00 59 08 30 

13 00 44 08 52 

14 00 28 09 13 

15–00 13 09 35 

– 1246 – 

16+00 01 +09 56 

17 00 15 10 18 

18 00 29 10 39 

19 00 43 11 00 

20 00 56 11 21 

21+01 09 +11 41 

22 01 21 12 01 

23 01 33 12 22 

24 01 44 12 42 

25 01 55 13 01 

26+02 06 +13 21 

27 02 16 13 40 

28 02 25 13 59 

29 02 34 14 18 

30 02 43 14 37 

Mayıs 1+02 51 +14 55 

2 02 58 15 13 

3 03 05 15 31 

4 03 11 15 49 

5 03 17 16 06 

6+03 22 +16 24 

7 03 26 16 40 

8 03 30 16 57 

9 03 34 17 13 

10 03 36 17 29 

11+03 39 +17 45 

12 03 40 18 00 

13 03 41 18 15 

14 03 42 18 30 

15 03 42 18 45 

16+03 41 +18 59 

17+03 40 +19 13 



dak. s ° ’ 

17+03 40 +19 13 

18 03 38 19 26 

19 03 36 19 40 

20 03 33 19 52 

21 03 30 20 05 

22+03 26 +20 17 

23 03 22 20 29 

24 03 17 20 40 

25 03 12 20 51 

26 03 06 21 02 

27+03 00 +21 13 

28 02 53 21 23 

29 02 46 21 32 

30 02 38 21 42 

31 02 30 21 51 

Haziran 1+02 21 +21 59 

2 02 12 22 07 

3 02 02 22 15 

4 01 52 22 22 

5 01 42 22 29 

6+01 31 +22 36 

7 01 20 22 42 

8 01 09 22 48 

9 00 58 22 53 

10 00 46 22 58 

11+00 34 +23 02 

12 00 22 23 07 

13+00 09 23 11 

14 -00 03 23 14 

15 00 16 23 17 

16–00 29 +23 20 

17 00 42 23 22 

18 00 54 23 24 

19 01 07 23 25 

20 01 20 23 26 

21–01 33 +23 26 

22 01 46 23 27 

23 01 59 23 26 

24 02 12 23 25 

25 02 25 23 24 

26–02 38 +23 23 

27 02 50 23 21 

28 03 03 23 18 

29 03 15 23 16 

30 03 27 23 12 

Temmuz 1–03 39 +23 09 

2–03 50 +23 05 

NOT: Bu değerler 1986 + 4N (N=0, 1, 2, 3...) yılları içindir. 1987+ 4N için 6 sâat önceki, 1988 + 4N için Marta 

kadar 12 sâat önceki Martdan itibaren 12 sâat sonraki, 1989 + 4N için 6 sâat sonraki değerler kullanılır. 

Meselâ 0 Ocak 1989 (31 Aralık 1988) için: 

Meyl = – 23° 07' – (–23° 07 – (–23° 03)) æ 6 ÷ 24 = – 23° 06' olur. 

Rub’ı dâire, ya’nî Üstürlâb âletini yaparak, güneşin irtifâ’ını ilk ölçen müslümân, İbrâhîm Fezârî 

Bağdâdîdir. (Zeyc-i Fezârî) ve (Amel-i bil-üsturlâb) ve (Kitâb-ül-mikyâs-iz-zevâl) ve diğer kitâbları çok 

kıymetlidir. 188 [m. 803] de vefât etmişdir. 426’da vefât eden Üsbu’ Gırnâtînin (Kitâb-ül-üstürlâb) ı ve 

801 [m. 1398] de Mısrda vefât eden Alî bin Osmân Bağdâdînin (Hidâyetül mübtedî) si çok kıymetlidir.



dak. s ° ’ 

Temmuz 1–03 39 +23 09 

2 03 50 23 05 

3 04 02 23 00 

4 04 13 22 55 

5 04 24 22 50 

6 04 34 +22 45 

7 04 45 22 39 

8 04 54 22 32 

9 05 04 22 25 

10 05 13 22 18 

11–05 21 +22 11 

12 05 29 22 03 

13 05 37 21 54 

14 05 44 21 46 

15 05 51 21 37 

16–05 57 +21 27 

17 06 03 21 17 

18 06 08 21 07 

19 06 12 20 57 

20 06 16 20 46 

21–06 20 +20 34 

22 06 23 20 23 

23 06 25 20 11 

24 06 27 19 59 

25 06 28 19 46 

26–06 28 +19 33 

27 06 28 19 20 

28 06 28 19 06 

29 06 26 18 53 

30 06 25 18 38 

31–06 22 +18 24 

Ağustos 1 06 19 18 09 

2 06 16 17 54 

3 06 12 17 39 

4 06 07 17 23 

5–06 02 +17 07 

6 05 56 16 51 

7 05 49 16 34 

8 05 42 16 17 

9 05 34 16 00 

10–05 26 +15 43 

11 05 17 15 25 

12 05 08 15 08 

13 04 58 14 50 

14 04 47 14 31 

15–04 36 +14 13 

16–04 24 +13 54 

TA’DÎL-İ ZEMÂN VE MEYL-İ ŞEMS CEDVELİ 

GÜNEŞ 1986 

O h UNIVERSAL (UT) 



dak. s ° ’ 

16–04 24 +13 54 

17 04 12 13 35 

18 03 59 13 16 

19 03 46 12 57 

20 03 32 12 37 

21–03 17 +12 17 

22 03 03 11 57 

23 02 47 11 37 

24 02 32 11 17 

25 02 16 10 56 

26–01 59 +10 36 

27 01 42 10 15 

28 01 25 09 54 

29 01 07 09 33 

30 00 49 09 11 

Eylül 31–00 31 +08 50 

1–00 13 08 28 

2+00 06 08 06 

3 00 25 07 45 

4 00 45 07 23 

5+01 05 +07 00 

6 01 24 06 38 

7 01 45 06 16 

8 02 05 05 53 

9 02 26 05 31 

10+02 46 +05 08 

11 03 07 04 45 

12 03 28 04 23 

13 03 49 04 00 

14 04 11 03 37 

15+04 32 +03 14 

16 04 53 02 51 

17 05 15 02 27 

18 05 36 02 04 

19 05 58 01 41 

20+06 19 +01 18 

21 06 41 00 54 

22 07 02 00 31 

23 07 23 +00 08 

24 07 44 –00 16 

25+08 05 –00 39 

26 08 26 01 02 

27 08 46 01 26 

28 09 07 01 49 

29 09 27 02 12 

30+09 47 –02 36 

Ekim 1+10 06 –02 59 



dak. s ° ’ 

Ekim 1+10 06 –02 59 

2 10 25 03 22 

3 10 44 03 46 

4 11 03 04 09 

5 11 21 04 32 

– 1247 – 

6+11 39 –04 55 

7 11 57 05 18 

8 12 14 05 41 

9 12 31 06 04 

10 12 47 06 27 

11+13 03 –06 50 

12 13 19 07 12 

13 13 34 07 35 

14 13 48 07 57 

15 14 02 08 20 

16+14 16 –08 42 

17 14 29 09 04 

18 14 41 09 26 

19 14 53 09 48 

20 15 04 10 09 

21+15 15 –10 31 

22 15 24 10 52 

23 15 33 11 13 

24 15 42 11 34 

25 15 50 11 55 

26+15 57 –12 16 

27 16 03 12 36 

28 16 08 12 57 

29 16 13 13 17 

30 16 17 13 37 

31+16 20 –13 56 

Kasım 1 16 23 14 16 

2 16 24 14 35 

3 16 25 14 54 

4 16 25 15 13 

5+16 24 –15 31 

6 16 22 15 50 

7 16 20 16 08 

8 16 17 16 25 

9 16 13 16 43 

10+16 08 –17 00 

11 16 02 17 17 

12 15 55 17 33 

13 15 48 17 50 

14 15 40 18 06 

15+15 30 –18 21 

16+15 21 –18 36 



dak. s ° ’ 

Kasım 16+15 21 –18 36 

17 15 10 18 51 

18 14 58 19 06 

19 14 46 19 20 

20 14 32 19 34 

21+14 18 –19 48 

22 14 03 20 01 

23 13 48 20 14 

24 13 31 20 27 

25 13 14 20 39 

26+12 55 –20 51 

27 12 37 21 02 

28 12 17 21 13 

29 11 57 21 23 

30 11 35 21 34 

Aralık 1+11 14 –21 43 

2 10 51 21 53 

3 10 28 22 02 

4 10 04 22 10 

5 09 40 22 18 

6+09 15 –22 26 

7 08 50 22 33 

8 08 24 22 40 

9 07 58 22 46 

10 07 31 22 52 

11+07 04 –22 57 

12 06 36 23 02 

13 06 09 23 07 

14 05 40 23 11 

15 05 12 23 15 

16+04 43 –23 18 

17 04 14 23 20 

18 03 45 23 22 

19 03 15 23 24 

20 02 46 23 25 

21+02 16 –23 26 

22 01 46 23 27 

23 01 16 23 26 

24 00 47 23 26 

25+00 17 23 25 

26–00 13 –23 23 

27 00 43 23 21 

28 01 12 23 19 

29 01 42 23 16 

30 02 11 23 12 

31–02 40 –23 08 

32–03 09 –23 04 

Zevâl Vakti (UT=Greenwich zemânı olarak) = 12 h – doğu 

+ batı tûl derecesi kadar zemân - tâ’dîl zemân 

Ta’dîl-i zemân = Hakîkî zemân - Vasatî zemân 

Yukarıdaki değerler Londrada o gün sâat sıfır, ya’nî bir evvelki gün sâat 24 (gece yarısı) iken tesbît 

edilmişdir. İlgili tûl derecesi ve zemâna göre doğru orantı kabûl edilerek tashîh edilip kullanılır. 

Meselâ müşterek (standard) bir vakt (V) için meyl (∞) ∞ = ∞ 1 + (∞ 2 - ∞ 1 ) æ (V – S / 15) / 24formülü ile 

hesâb edilir. Burada, ∞ 1 ve ∞ 2 sırasıyla o günkü ve ertesi günkü meyl, S = Standard (memleket sâatbaşı) 

tûl derecesidir. İşaretleri ile kullanılırlar.

Allahü teâlâ, rahmân sıfatı ile, iyi şeyleri, kahhâr sıfatı ile kötü şeyleri yaratmakdadır. 

Dünyâda iyi, fâideli şeylerle, kötü, zararlı şeyler karışıkdır. Allahü teâlâ, 

çok merhametli olduğu için, insanda, iyi işleri kötülerinden ayıran bir kuvvet 

yaratdı. Bu kuvvete (Akl) denir. Akl da bu ayırma işini tam yapamıyacağı için, Allahü 

teâlâ, kullarına çok acıyarak, bu ayırma işini kendisi yapdı. İyi ve kötü işleri 

ayırarak bunları Peygamberleri vâsıtası ile kullarına bildirdi ve iyi işlerin yapılmasını 

emr ve kötülerin yapılmasını yasak etdi. Allahü teâlânın bu emr ve yasaklarına 

(Din) denildi. 

Eflâtun gibi eski yunan felesoflarının ve benzerlerinin bozuk yazıları Îsevîliğe 

ve Mûsevîliğe karışdı. Bu iki din, ilâhî olmakdan çıkıp, müşriklerin dinleri hâlini 

alarak zararlı oldu. Muhammed aleyhisselâmın bildirdiği dîne (İslâmiyyet) denir. 

Dinleri, Allahın gönderdiğine inanmıyan (Kâfir) olur. Abdüllah bin Sebe’ ve 

benzerlerinin bozuk fikrleri de islâmiyyete karışdırılmak istendi ise de, Ehl-i sünnet 

âlimleri buna mâni’ oldular. Eshâb-ı kirâm ve Ehl-i sünnet âlimlerinin bulunduğu 

yerlerde yaşıyanların aklları, iyiyi-kötüden ayırma işini çok iyi yaparak râhat 

etdiler. Ortaçağda islâm medeniyyetini kurdular. Bu akllara (Akl-ı selîm) 

denir. Îmânları aynı olan Ehl-i sünnet müslimânlar, ibâdetlerinde başka mezheblere 

ayrıldılar. Ehl-i sünnetin dört mezhebi böyledir. Bozuk mezheb uyduranların 

îmânları da bozukdur. Şî’îler ve Vehhâbîler böyledir. 

Muhammed aleyhisselâma inanıp da, başka bir Peygambere inanmıyan kimse, 

buna da inanmamış olur. Çünki, Muhammed aleyhisselâma inanmak için, Peygamberlerin 

hepsine inanmak lâzımdır. Müslimânlık, medeniyyete sebeb olmakdadır. 

Medeniyyet, jet ve elektronik âletler yapmak değil, bunları zulm yapmak için 

kullanmayıp, insanlara hizmet için kullanmakdır. Avrupada, Amerikada ba’zı 

fen adamları, dinlerinden uzaklaşınca, başarılı oldu. Müslimân ismini taşıyan 

ba’zı ahmaklar, islâmiyyetden uzaklaşınca başarısız oluyor. Bunun sebebini iyi anlamalıdır. 

_________________________ 

Bismillâhirrahmânirrahîm. 

Yâ Allah, yâ Allah, yâ Allah, yâ Rahmân, yâ Rahîm. İlâhî! Bi hakkı 

Muhammedin “aleyhisselâm” igfir lî ve liebî Sa’îd efendi Lofcavî ve liümmî 

Âişe hanım ve liebnâî ve benâtî ve liceddî ve liesâtizetî seyyid Abdülhakîm-i 

Arvâsî elmerhûm senete 1943 fî karyeti Bağlûm min kurâ Ankara ve seyyid 

Fehîm-i Arvâsî ve seyyid Tâhâ-i Hakkârî ve Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî 

“rıdvânullahi teâlâ aleyhim ecma’în” ve lil-mü’minîne vel mü’minât vel 

müslimîne vel müslimât elahyâi minhüm vel emvât birahmetike yâ 

erhamerrâhimîn. Velhamdülillahi Rabbil âlemîn. Âmîn! Hüseyn Hilmi bin 

Sa’îd İstanbûlî gafarallahü teâlâ lehü ve li âlihi ve ümmehâtihi ecma’în. 

TEVHÎD DÜÂSI 

Yâ Allah, yâ Allah. Lâ ilâhe illallah Muhammedün Resûlullah. Yâ 

Rahmân, yâ Rahîm, yâ afüvvü yâ Kerîm, fa’fü annî verhamnî yâ 

erhamerrâhimîn! Teveffenî müslimen ve elhıknî bissâlihîn. Allahümmagfirlî 

ve li-âbâî ve ümmehâtî ve li âbâ-i ve ümmehât-i zevcetî ve li-ecdâdî ve 

ceddâtî ve li-ebnâî ve benâtî ve li-ihvetî ve ehavâtî ve li-a’mâmî ve ammâtî 

ve li-ahvâlî ve hâlâtî ve li-üstâzî Abdülhakîm-i Arvâsî ve li kâffetil 

mü’minîne vel-mü’minât. “Rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în.” 

– 1248 –

Tam ilmihal Seadet-i Ebediyye - Huseyin Hilmi Isik - M. Siddik Gumus

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?