TAR111U

T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2381<br />

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1378<br />

OSMANLI TÜRKÇESİ-I<br />

Yazarlar<br />

Prof.Dr. Nihat ÖZTOPRAK (Ünite 1-5)<br />

Yrd.Doç.Dr. Recep AHISHALI (Ünite 6-8)<br />

Editör<br />

Prof.Dr. Nihat ÖZTOPRAK<br />

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ

---

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.<br />

“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.<br />

İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt<br />

veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.<br />

Copyright © 2011 by Anadolu University<br />

All rights reserved<br />

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted<br />

in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without<br />

permission in writing from the University.<br />

UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ<br />

Genel Koordinatör<br />

Prof.Dr. Levend Kılıç<br />

Genel Koordinatör Yardımcısı<br />

Doç.Dr. Müjgan Bozkaya<br />

Öğretim Tasarımcısı<br />

Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe<br />

Uzm. Orkun Şen<br />

Grafik Tasarım Yönetmenleri<br />

Prof. Tevfik Fikret Uçar<br />

Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız<br />

Öğr.Gör. Nilgün Salur<br />

Ölçme Değerlendirme Sorumlusu<br />

Öğr.Gör. Şennur Arslan<br />

Kitap Koordinasyon Birimi<br />

Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur<br />

Uzm. Nermin Özgür<br />

Kapak Düzeni<br />

Prof. Tevfik Fikret Uçar<br />

Dizgi<br />

Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

ISBN<br />

978-975-06-1055-4<br />

1. Baskı<br />

Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde 6.000 adet basılmıştır.<br />

ESKİŞEHİR, Eylül 2011

---

İçindekiler<br />

İçindekiler<br />

Önsöz .................................................................................................................... vii<br />

Osmanlı Türkçesi Alfabesi ........................................................... 2<br />

OSMANLI TÜRKÇESİ ............................................................................................... 3<br />

OSMANLI TÜRKÇESİ ALFABESİ ........................................................................... 3<br />

Osmanlı Türkçesi Alfabesi ve Okunuşları ................................................................ 4<br />

HAREKELER ................................................................................................................ 4<br />

MED, ŞEDDE VE CEZM ........................................................................................... 5<br />

Med ................................................................................................................................ 5<br />

Şedde .............................................................................................................................. 6<br />

Cezm .............................................................................................................................. 6<br />

Şedde ve Cezm Örnekleri .................................................................................... 7<br />

Şedde ....................................................................................................................... 7<br />

HARFLERİN ŞEKİLCE BENZERLİKLERİ ............................................................ 7<br />

BİTİŞEN VE BİTİŞMEYEN HARFLER .................................................................. 8<br />

HARFLERİN BİTİŞMESİ .......................................................................................... 8<br />

Özet ............................................................................................................................... 10<br />

Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 11<br />

Okuma Parçası ............................................................................................................. 12<br />

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 13<br />

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 14<br />

Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 14<br />

Türkçe Ünlü ve Ünsüzlerin Yazılışı ................................................ 16<br />

TÜRKÇE ÜNSÜZLERİN YAZILIŞI ......................................................................... 17<br />

Genizsi n’nin Yazılışı ................................................................................................... 18<br />

L Harfinin Yazılışı ...................................................................................................... 18<br />

TÜRKÇE ÜNLÜLERİN YAZILIŞI ........................................................................... 19<br />

‘‘a’’ Ünlüsünün Yazılışı ......................................................................................... 19<br />

‘‘e’’ Ünlüsünün Yazılışı ......................................................................................... 20<br />

‘‘ı ve i’’ Ünlülerinin Yazılışı .................................................................................. 21<br />

‘‘o, ö, u, ü’’ Ünlülerinin Yazılışı ........................................................................... 22<br />

Özet ............................................................................................................................... 24<br />

Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 25<br />

Okuma Parçası ............................................................................................................. 26<br />

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 27<br />

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 27<br />

Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 27<br />

Türkçe Kelimelerin Yapısı, Türkçe Kiplerin ve Edatların<br />

Yazılışı........................... ................................................................. 28<br />

TÜRKÇE KELİMELERİN YAPISI ............................................................................ 29<br />

Giriş ............................................................................................................................... 29<br />

Türkçe’nin Heceleri .............................................................................................. 29<br />

Türkçe Kelimelerin Yapısı ................................................................................... 30<br />

Ünlü Uyumu .......................................................................................................... 30<br />

Türkçe Kelimelerde Ünsüzler .................................................................................... 31<br />

1. ÜNİTE<br />

2. ÜNİTE<br />

3. ÜNİTE<br />

iii

---

iv<br />

4. ÜNİTE<br />

5. ÜNİTE<br />

İçindekiler<br />

TÜRKÇE DİLEK–ŞART KİPİNİN YAZILIŞI ......................................................... 31<br />

TÜRKÇE İSTEK VE EMİR KİPİNİN YAZILIŞI .................................................... 32<br />

TÜRKÇE GEREKLİLİK KİPİNİN YAZILIŞI .......................................................... 33<br />

TÜRKÇE ŞİMDİKİ ZAMAN -makta, -mekte EKLERİNİN YAZILIŞI ............... 34<br />

OSMANLI TÜRKÇESİNDE EDATLARIN YAZILIŞI ........................................... 34<br />

Bağlama Edatları ......................................................................................................... 35<br />

Ünlemler ...................................................................................................................... 36<br />

Özet ............................................................................................................................... 37<br />

Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 38<br />

Okuma Parçası ............................................................................................................. 39<br />

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 40<br />

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 40<br />

Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 40<br />

Türkçe Ek, Zamir, Zarf ve Sayıların Yazılışı................................... 42<br />

TÜRKÇE EKLER ......................................................................................................... 43<br />

Giriş ............................................................................................................................... 43<br />

Türkçe Eklerin Yazılışında Ortak Özellikler ............................................................ 43<br />

Çokluk Eki .................................................................................................................... 43<br />

Soru Eki ........................................................................................................................ 44<br />

İsim Yapım Ekleri ....................................................................................................... 44<br />

Fiil Yapım Ekleri ......................................................................................................... 45<br />

Zarf Fiil Ekleri (Gerindium Ekleri) .......................................................................... 46<br />

Sıfat Fiil Ekleri ............................................................................................................. 47<br />

Bildirme Ekleri ............................................................................................................ 48<br />

Hal Ekleri ...................................................................................................................... 49<br />

İyelik Ekleri ................................................................................................................. 50<br />

Zaman Ekleri ............................................................................................................... 50<br />

Öğrenilen Geçmiş Zaman Ekleri .............................................................................. 51<br />

Şimdiki Zaman Ekleri ................................................................................................ 52<br />

Gelecek Zaman Ekleri ................................................................................................. 52<br />

i-mek Fiili ..................................................................................................................... 53<br />

TÜRKÇE ZAMİRLER ................................................................................................ 53<br />

OSMANLI TÜRKÇESİNDE ZARFLAR .................................................................. 54<br />

TÜRKÇE SAYILAR .................................................................................................... 56<br />

Özet ............................................................................................................................... 57<br />

Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 58<br />

Okuma Parçası ............................................................................................................. 59<br />

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 60<br />

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 60<br />

Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 60<br />

Arapça ve Farsça Kelimelerde Ünlüler ve Yazılışları .................. 62<br />

GİRİŞ ............................................................................................................................ 63<br />

ARAPÇA VE FARSÇA KELİMELERDE ÜNLÜLER VE YAZILIŞLARI ............ 63<br />

TÜRKÇEDE SES KARŞILIĞI BULUNMAYAN HARFLER ................................. 64<br />

Ayın ve Hemze ............................................................................................................. 65<br />

Ayın ع Harfi ......................................................................................................... 65<br />

Hemze ء Harfi ....................................................................................................... 66

---

ARAPÇA VE FARSÇA KELİMELERİN TANINMASI ......................................... 66<br />

AY ADLARI ................................................................................................................ 67<br />

HAFTANIN GÜNLERİ ............................................................................................. 68<br />

SAYILAR ...................................................................................................................... 68<br />

ARAPÇA VE FARSÇADA ÜNSÜZLER .................................................................. 70<br />

Özet ............................................................................................................................... 72<br />

Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 74<br />

Okuma Parçası ............................................................................................................. 75<br />

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 79<br />

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 80<br />

Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 80<br />

Arapça Kelimelerin Yapısı ................................................................. 82<br />

ARAPÇA KELİMELERİN TANINMASI ................................................................ 83<br />

Arapça Kelimelerin Yapısı .......................................................................................... 83<br />

ARAPÇA KELİME YAPIMI ...................................................................................... 83<br />

ARAPÇA KELİMELERİN VEZNİ ........................................................................... 85<br />

Arapça Kelimelerin Vezinlerini Bulmak .................................................................. 85<br />

ARAPÇA İSİMLERDE KEYFİYET (MÜENNESLİK-MÜZEKKERLİK) ........... 87<br />

Müenneslik Alâmetleri ............................................................................................... 87<br />

Kapalı te harfi (ة) ................................................................................................... 87<br />

Kısa elif (ى) .......................................................................................................... 88<br />

Uzun elif (ﺀﺍ) .......................................................................................................... 88<br />

Ma‘nevî Müennesler .................................................................................................... 89<br />

Semâî Müennesler ....................................................................................................... 89<br />

Okuma Çalışması ........................................................................................................ 90<br />

ARAPÇA KELİMELERDE ÇOKLUK ..................................................................... 91<br />

Tesniye .......................................................................................................................... 91<br />

Cem‘ (Çokluk) ............................................................................................................. 92<br />

Cem‘-i Sâlim ................................................................................................................. 92<br />

Cem‘-i Mükesser .......................................................................................................... 93<br />

Özet ............................................................................................................................... 98<br />

Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 99<br />

Okuma Parçası ............................................................................................................. 100<br />

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 100<br />

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 100<br />

Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 101<br />

Bazı Arapça Hususlar: Aksâm-ı Seb’a, Arapça<br />

Mücerred Masdarlar: İsm-i Fâ’iller ve İsm-i Mef’ûller .................. 102<br />

AKSÂM-I SEB‘A ......................................................................................................... 103<br />

ARAPÇA MASDARLAR ........................................................................................... 105<br />

Mücerred (Semâî) masdarlar ..................................................................................... 106<br />

Sülâsî Mücerred Masdarlar .................................................................................. 106<br />

Mimli Masdarlar .......................................................................................................... 109<br />

İsm-i Fâ‘il ..................................................................................................................... 111<br />

Mücerred Sülâsî Masdarların İsm-i Fâ‘illeri ...................................................... 111<br />

İ‘lâl ........................................................................................................................... 111<br />

İsm-i Mef ‘ûl ................................................................................................................. 112<br />

Mücerred Sülâsî Masdarların İsm-i Mef ‘ûlleri ................................................. 112<br />

İçindekiler v<br />

6. ÜNİTE<br />

7. ÜNİTE

---

vi<br />

8. ÜNİTE<br />

İçindekiler<br />

İ‘lâl ........................................................................................................................... 112<br />

Mücerred Rubâ‘î Masdarlar ....................................................................................... 113<br />

İsm-i Fâ‘il ................................................................................................................ 114<br />

İsm-i Mef ‘ûl ........................................................................................................... 114<br />

Mec‘ûl Masdarlar ......................................................................................................... 114<br />

Okuma Parçası ............................................................................................................. 115<br />

Özet ............................................................................................................................... 116<br />

Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 117<br />

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 118<br />

Okuma Parçası ............................................................................................................. 118<br />

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 118<br />

Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 119<br />

Mezîdünfih Masdarlar (I) .............................................................. 120<br />

MEZÎDÜNFİH MASDARLAR ................................................................................. 121<br />

Mezidünfih Masdarların Binaları .............................................................................. 121<br />

İf ‘âl ................................................................................................................................ 122<br />

İ‘lâl ................................................................................................................................. 123<br />

İsm-i Fâ‘il ................................................................................................................ 123<br />

İ‘lâlde İsm-i Fâ‘il .................................................................................................... 123<br />

İsm-i Mef ‘ûl .......................................................................................................... 124<br />

İ‘lâlde İsm-i Mef ‘ûl ............................................................................................... 124<br />

Tef ‘îl ( ْ لِيعْف َ ت� ) Bâbı .................................................................................................... 125<br />

İ‘lâl’de Tef ‘îl bâbı ................................................................................................... 127<br />

İsm-i Fâ’îl ................................................................................................................ 127<br />

İ‘lâl ........................................................................................................................... 128<br />

İsm-i Mef ‘ûl ........................................................................................................... 128<br />

İ‘lâl ........................................................................................................................... 128<br />

Tefa‘‘ül Bâbı ( ْ لُّعَف َ ت� ) ................................................................................................... 129<br />

İ‘lâl ........................................................................................................................... 130<br />

İsm-i Fâ‘il ................................................................................................................ 130<br />

İ‘lâl ........................................................................................................................... 130<br />

İsm-i Mef ‘ûl ........................................................................................................... 130<br />

İ‘lâl ........................................................................................................................... 131<br />

Tefâ‘ül Bâbı ( ْ لُعاَف َ ت�) .................................................................................................... 132<br />

İ‘lâl ........................................................................................................................... 132<br />

İsm-i Fâ‘il ................................................................................................................ 132<br />

İ‘lâl ........................................................................................................................... 133<br />

İsm-i Mef ‘ûl ........................................................................................................... 133<br />

Müfâ‘ale (هَلَعاَف ُ م) ....................................................................................................... 134<br />

İ‘lâl ........................................................................................................................... 134<br />

İsm-i Fâ‘il ................................................................................................................ 135<br />

İ‘lâl ........................................................................................................................... 135<br />

İsm-i mef ‘ûl ........................................................................................................... 135<br />

Özet ............................................................................................................................... 137<br />

Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 138<br />

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 139<br />

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 139<br />

Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 142

---

Önsöz<br />

Önsöz<br />

Sevgili öğrenciler,<br />

Osmanlı Türkçesi, Türkçenin Osmanlı Devleti dönemindeki tarihî bir dönemidir. Bu<br />

dönem, 14. yüzyıldan başlayıp 20. yüzyıla kadar yani Cumhuriyetin kuruluşuna kadar<br />

olan süreyi kapsar. Sözü edilen bu dönemde Türkçe, Türklerin ilişki içinde bulunduğu<br />

milletlerin dillerinden bilhassa Arapça ve Farsçadan etkilenerek zenginleşmiştir. Özellikle<br />

Türkçede karşılığı bulunmayan kelimelerin aynı inanç ve kültür dairesi içinde yer alan<br />

Arapça ve Farsçadan karşılama yoluna gidilmiştir. Böylece Osmanlı Türkçesinde, ortak<br />

İslâm uygarlığına bağlı birçok kelime ve terkip yer almıştır. Doğal olarak bu kelime ve terkipler<br />

zaman içinde Türkçenin tarihî malzemesi kabul edilerek Türkçeleştirilmiştir. Farklı<br />

dillerin imkânlarından da yararlanılarak zenginleşen Osmanlı Türkçesiyle her alanda<br />

binlerce eser yazılmıştır. Kütüphaneleri dolduran bu eserleri ve arşiv belgelerini okumak<br />

ve anlamak için Osmanlı Türkçesini öğrenmek gerekmektedir. İşte bu maksatla elinizdeki<br />

“Osmanlı Türkçesi I” kitabı hazırlanmıştır.<br />

Hazırlanan bu kitapta önce Türkçe unsurların tanınması ve okunması hedeflenmiş<br />

sonra Arapça unsurlara geçilmiştir.<br />

Birinci Ünitede: Osmanlı Türkçesi hakkında bilgi verildikten sonra Osmanlı Türkçesi<br />

alfabesi ve bu alfabedeki hareke işaretleri tanıtılmıştır.<br />

İkinci Ünitede: Türkçe ünlü ve ünsüzlerinin yazılışı anlatılmıştır.<br />

Üçüncü Ünitede: Türkçe kelimelerin yapısı tanıtıldıktan sonra Türkçe dilek-şart kipinin<br />

istek ve emir kipinin, gereklilik kipinin ve Türkçe edatların yazılışları anlatılmıştır.<br />

Dördüncü Ünitede: Türkçe eklerin yazılışında ortak özellikler belirtildikten sonra ek fiil<br />

ve birleşik fiil çekimleri, Türkçe çeşitli ekler, zamirler, zarflar ve sayıların yazılışları tanıtılmıştır.<br />

Beşinci Ünitede: Arapça ve Farsça kelimelerin yapıları üzerinde durulmuştur. Arapça<br />

ve Farsça kelimelerde ünlüler ve ünsüzler, bu dillerde bulunup da karşılığı bulunmayan<br />

harfler gösterildikten sonra Arapça ve Farsça kelimelerin tanınması anlatılmış, ardından<br />

ay adları, haftanın günleri ve sayılar tanıtılmıştır.<br />

Altıncı Ünitede: Arapça kelimelerin yapısı üzerinde durulmuştur. Bu doğrultuda Arapça kelimelerin<br />

asıl ve ilâve harfleri (aslî ve zâid), vezinleri, cinsiyet ve çokluk özellikleri tanıtılmıştır.<br />

Yedinci Ünitede: Arapçada kelimelerin tanınmasında önemli bir yer tutan aksâm-ı<br />

seb‘a ve Arapça mastarlardan mücerred ve mimli mastarlar tanıtılmış, bu mastarların<br />

ism-i fâil ve ism-i mef ’ûlleri gösterilmiştir.<br />

Sekizinci Ünitede: Mezîdunfîh mastarlardan if ’âl, tef ’îl, tefa‘‘ul , tefâ‘ul ve mufâ‘ale<br />

babları, bunların ism-i fâ‘il ve ism-i mef ‘ûlleri ve düzensiz şekilleri tanıtılmıştır.<br />

Ünitelerin her birine okumayı geliştirmeye yönelik ve ünitelerde işlenen konulara<br />

ait örnekler bulunduran okuma parçaları konmuştur. Parçalar seçilirken ilk ünitelerde<br />

İstiklâl Marşı, atasözleri, maniler, Gemiciler, Osmanlı Bayrağı, Ala Geyik gibi öğrencilerin<br />

yabancı olmadıkları ve kolayca okuyabilecekleri metinlerin seçimine özen gösterilmiştir.<br />

Sıra Sizde bölümlerinde öğrencilerin seviyelerine göre örnekler seçilmiş ve bol örnek<br />

vermeye gayret edilmiştir.<br />

Bu kitaptan çalışırken öğrencilerimize, Osmanlı Türkçesinin Türkçeden farklı bir dil olamadığını,<br />

Osmanlı Devleti zamanında yazılan ve konuşulan Türkçeden başka bir şey olmadığını<br />

akıllarından çıkarmamalarını tavsiye ederiz. Öğrenmek için okumanın yanında yazmayı<br />

da ihmal etmemeleri gerektiğini özellikle belirtmek isteriz. Çalışırken çok tekrar etmenin, bilinmeyen<br />

kelimelerde sözlük kullanmanın ayrıca kitap dışında Osmanlıca yazılmış metinler<br />

okumanın Osmanlı Türkçesini öğrenmede çok önemli olduğunu vurgulamak isteriz.<br />

Osmanlı Türkçesinin alfabe ve dil özelliklerini ortaya koymak ve böylece o dönemde<br />

yazılmış olan eserlerin, belgelerin okunup anlaşılmasına katkıda bulunmak amacıyla kaleme<br />

alınan bu kitabın hazırlanmasında emeği geçen Yard. Doç. Dr. Recep Ahıshalı’ya ve<br />

Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi yetkililerine candan teşekkür ederim.<br />

Editör<br />

Nihat ÖZTOPRAK<br />

vii

---

OSMANLI TÜRKÇESİ-I<br />

1Amaçlarımız<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;<br />

Osmanlı Türkçesi Alfabesini tanıyabilecek,<br />

Hareke, med, şedde ve cezm işaretlerini tanıyıp kullanabilecek,<br />

Bitişen ve bitişmeyen harfleri, şekilce birbirine benzeyen harfleri tanıyabilecek,<br />

Harflerin bitişme biçimlerini kavrayabileceksiniz.<br />

Anahtar Kavramlar<br />

• Osmanlı Türkçesi Alfabesi<br />

• Harekeler<br />

• Med<br />

• Şedde<br />

İçindekiler<br />

Osmanlı Türkçesi-I Osmanlı Türkçesi Alfabesi<br />

• Cezm<br />

• Bitişen ve bitişmeyen harfler<br />

• Şekilce benzer harfler<br />

• Harflerin bitişme biçimleri<br />

• OSMANLI TÜRKÇESİ<br />

• OSMANLI TÜRKÇESİ ALFABESİ<br />

• HAREKELER<br />

• MED, ŞEDDE, CEZM<br />

• HARFLERİN ŞEKİLCE BENZERLİKLERİ<br />

• BİTİŞEN VE BİTİŞMEYEN HARFLER<br />

• HARFLERİN BİTİŞMESİ

---

Osmanlı Türkçesi Alfabesi<br />

OSMANLI TÜRKÇESİ<br />

Oğuz Türklerinin Anadolu’da oluşturdukları dil “Batı Türkçesi”, “Batı Oğuzcası”, “Türkiye<br />

Türkçesi” gibi adlarla anılmaktadır. Batı Türkçesinin 13. yüzyıldan 20. yüzyılın başlarına<br />

kadar süren uzunca bir dönemde Anadolu’da gelişen yazı diline “Osmanlı Türkçesi” denir.<br />

Üç döneme ayrılan Batı Türkçesinin ilk dönemine Eski Osmanlıca, Eski Türkiye Türkçesi<br />

veya Eski Anadolu Türkçesi adları verilir. Bu dönem Anadolu Selçukluları, Beylikler Çağı<br />

ve Osmanlı Devletinin İstanbul’un fethine kadar olan zamanı içine alır. Sözü edilen dönem<br />

Osmanlının kuruluş dönemidir.<br />

İkinci dönem, Klâsik Osmanlı Türkçesi adıyla anılmakta olup 15. yüzyılın ortalarından<br />

19. yüzyıla kadar devam eder.<br />

Üçüncü dönem ise “Yeni Osmanlı Türkçesi” adıyla anılmakta olup Tanzimat’tan 1908’e<br />

yani ikinci meşrutiyete kadar gelir. Daha sonraki dönem ise “Yeni Türkiye Türkçesi” olarak<br />

adlandırılır.<br />

Osmanlı Türkçesi döneminde bilhassa Arapça ve Farsçadan alınan kelime ve gramer<br />

unsurları, Anadolu’da yaşayan farklı dillerden etkilenmeler vb. sebeplerle dil bir hayli gelişmiş<br />

ve değişmiştir. Sözü edilen dönemde, Türkçe yönünden sade anlaşılır metinlerin<br />

yanında Arapça ve Farsça unsurlarla dolu belli bir kesimin anlayabileceği metinler de yazılmıştır.<br />

Hem manzum hem de mensur olarak yazılan metinlerde sade, orta ve süslü dillerle<br />

eserler telif edilmiştir. Dinî metinler sade ve orta seviyede bir dille kaleme alınırken<br />

edebî metinler her üç seviyede de kaleme alınmışlardır. Bunların dışında Özel kalıpları ve<br />

formülleri olan resmî belge dili de vardır. Resmî dille yazılan metinler diğerlerinden farklılık<br />

arz eder. Şurası unutulmamalıdır ki Arapça Farsça unsurların çok yaygın olduğu metinlerde<br />

bile Türkçe cümle yapısı ve gramer hususiyetleri hâkim olmuştur. Ayrıca farklı<br />

dillerden alınan unsurlar bir şekilde ve zaman içinde asli hüviyetlerinden uzaklaştırılarak<br />

Türkçeleştirilmişlerdir. Böylece Osmanlı Türkçesi Türk tarihi içinde dünyanın en zengin;<br />

ifade gücü ve ahenk özelliği en yüksek dilleri arasına girmiştir.<br />

OSMANLI TÜRKÇESİ ALFABESİ<br />

Osmanlı Türkçesi Alfabesinin temeli 28 harfli Arap alfabesine dayanır. Arap alfabesinde<br />

bulunmayan bazı sesler İranlı ve Türkler tarafından ilâve edilerek geniş Osmanlı Türkçesi<br />

Alfabesi oluşturulmuştur.<br />

Arap alfabesine İranlılar pe ﭖ , çe ﭺ ve jeﮊ harflerini ilâve etmişlerdir. Türkçeye mah-<br />

sus olan nazal ñ (kâf-ı nûnî) için ڭ harfi, Farsçaya mahsus olan yumuşak g’nin ince sesli<br />

kelimelerle gösterilmesi için kâf-ı fârisî ﮒ harfi, lam ve elifin birleşmesinden oluşan ﻻ lamelif<br />

harfi de Osmanlı Türkçesi alfabesinde yer alır.

---

4<br />

Tablo 1.1<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

Osmanlı Türkçesi Alfabesi ve Okunuşları<br />

ث se<br />

د<br />

dal<br />

س<br />

sin<br />

ظ zı<br />

ك<br />

kef<br />

ن<br />

nun<br />

ت te<br />

خ hı<br />

ڎ<br />

je<br />

ط tı<br />

ق<br />

kaf<br />

م<br />

mim<br />

ى ye<br />

ﭖ pe<br />

ح ha<br />

ز<br />

ze<br />

ض dat<br />

ف fe<br />

ل<br />

lam<br />

ﻻ<br />

lam-elif<br />

ب be<br />

چ<br />

çim<br />

ر<br />

rı<br />

ص sad<br />

غ<br />

gayın<br />

ڭ<br />

sağır kef kâf-ı<br />

nûnî<br />

ه<br />

he<br />

ا<br />

elif<br />

ج<br />

Cim<br />

ذ<br />

zel<br />

ش<br />

Şın<br />

ع<br />

ayın<br />

Yukarıdaki harflerin yanında Osmanlı Türkçesi alfabesinde ﺀ hemze, ﺓ te, ﻪ (o) ha-i resmiye<br />

(şekilce he) harfleri de yardımcı olarak kullanılır.<br />

HAREKELER<br />

Arapça kelimelerin yazılışında uzun ünlüler harfle (elif, vav, ye) gösterilirken kısa ünlüler<br />

yazılmaz. Bu sebeple kısa ünlülerin okunmasında hatalar olur. Kelimelerin doğru okunabilmesi<br />

için kısa ünlüleri göstermek üzere hareke adı verilen bazı yardımcı işaretler kullanılır.<br />

Arapça konuşanlar harekesiz metinleri okumakta hata yapmasalar bile Kur’ân-ı<br />

Kerîm’in indirilmesinden sonra müslümanlığın Arap olmayanlar arasında da yayılmasıyla<br />

bu kesimler arasında okuma hataları artmıştır. İşte o dönemde Kur’ân’ın yanlış okunuşunu<br />

önlemek maksadıyla kelimeleri harekelenmiştir. Türkler Arap alfabesini kullanmaya<br />

başladığında, Türkçe metinlerde de hatalı okumayı önlemek için 16. yüzyılın sonlarına<br />

kadar hareke kullanmışlar, zaman içinde imlâ oturdukça hareke kullanımını azaltmışlardır.<br />

Daha sonraları Kur’ân-ı Kerîm, sözlük ve dilbilgisi gibi doğru imlâ hususunda özel<br />

hassasiyet gerektiren eserler dışında hareke kullanımı kaldırılmıştır.<br />

Harekeler<br />

Üstün: (Arapçası fetha) َ harfin üstüne konur ve harfi /a/e/ okutur.<br />

Ötre : (Arapçası damme) ُ harfin üstüne konur ve harfi /o/ö/u/ü/ okutur.<br />

Esre : (Arapçası kesre harfin altına konur ve harfi /ı/i/ okutur.<br />

Tenvin: Üstün, ötre ve esrenin kelimenin son harfinde çift yazılmasıdır. Okunuşu da değişir.<br />

Üstünlü tenvin Kelimenin son harfini /an/en/ okutur. Yazılırken kelimenin sonuna<br />

ً<br />

tenvin elifi getirilir. Tenvin elifi getirilen kelimeler tenvin kaldırılsa bile tenvinli okunur.<br />

الماس sâlimen (sağ olarak )<br />

Esreli tenvin kelimenin son harfini /ın/in/ okutur.<br />

Ötreli tenvin kelimenin son harfini /un/ün/ okutur.<br />

گ gef<br />

و<br />

vav

---

ب<br />

bü<br />

Úنب<br />

bün<br />

ÚdÚ¾½Å<br />

kibr<br />

Ó 3WL0—<br />

rahmetün<br />

Î3ام3ومع<br />

umûmen<br />

Aşağıdaki kelimeleri okuyunuz.<br />

ب bi<br />

نبÅ<br />

bin<br />

ÚdÚH3½<br />

küfr<br />

UΚ*½<br />

külliyen<br />

Î U2Å—UÓ•<br />

haricen<br />

1. Ünite - Osmanlı Türkçesi Alfabesi 5<br />

ب<br />

be<br />

Ú نبÓ<br />

ben<br />

ÚpÓ¾Ó*Ó½<br />

kelebek<br />

ًاضعب<br />

ba‘zen<br />

ا ً باتخ<br />

hitâben<br />

Ú<br />

ÓëLÚAÓÇ تپس رشب qÓ¦Ó ³<br />

ÚdH3½ `Ú¾3# ÚXÓ¦Úd30 ÚpÚ*3¦<br />

ÚoÅ–اع ÚsżU� Ú‚UÓ¦Úd²Å« Úe²Å«<br />

قحب ةيادب اضعب ÎôUÓ0<br />

MED, ŞEDDE VE CEZM<br />

Arap alfabesine dayalı Osmanlı Türkçesi alfabesinde kelimelerin okunuşuna yardımcı<br />

olan üstün, esre, ötre ve tenvin gibi harekelerin dışında med, şedde ve cezm adı verilen<br />

yardımcı işaretler vardır.<br />

Bunları sırayla tanıyalım:<br />

Med [ ۤ ]<br />

elif harfinin üstüne konur ve uzun â sesi verir. Bu işaret ilk sesi a olan Türkçe kelimelerde<br />

de kullanılmıştır.<br />

ÚqŽ¬<br />

âkil<br />

‘¬<br />

aş<br />

ÚqŦ¬<br />

âmil<br />

‰¬<br />

al<br />

ÚdŦ¬<br />

âmir<br />

®¬<br />

at<br />

Türkçe kelimelerde uzatma konulmamasına dikkat ediniz.<br />

Aşağıdaki kelimeleri okuyunuz.<br />

Med Örnekleri<br />

Med örnekleri<br />

(Türkçe kelimeler)<br />

«Ó—¬ Ú‚UÓ§¬ Úœ«Ó“¬ Ú—UÓJÅ–¬<br />

Tablo 1.2<br />

Hareke Örnekleri<br />

1<br />

Tablo 1.3<br />

2

---

6<br />

Tablo 1.4<br />

Tablo 1.5<br />

3<br />

4<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

Şedde [ ]<br />

Arapça kelimelerde yan yana gelen aynı ünsüzlerin tek harf yazılıp iki harf okunması için kullanılan<br />

bir işarettir. Bu işaret, iki defa okunması istenen harfin üzerine konmaktadır. Türkçe<br />

kelimelerde bu işaret umumiyetle kullanılmayıp harf iki kez yazılmıştır.<br />

ÚXÓÒMÓ2<br />

cennet<br />

pLÚA*¼¬<br />

elleşmek<br />

ÚXÒMŦ<br />

minnet<br />

ىللبÓ<br />

belli<br />

ÚXÒ*Ŧ<br />

millet<br />

v*¼¬<br />

elli<br />

Şedde örnekleri<br />

Şedde örnekleri (Türkçe kelimeler)<br />

Matbu metinlerde şedde işareti çoğu zaman kullanılmaz. Son harfi şeddeli olanlar yalın halde<br />

iken tek, ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ikiz okunur.<br />

Òرس<br />

sır(r)<br />

ىÒرس<br />

Sırrı<br />

ÒsÓ§<br />

fen(n)<br />

vÒM§<br />

fenni<br />

Òo0<br />

hak(k)<br />

vÒI0<br />

hakkı<br />

Òf0<br />

his(s)<br />

Ò ىسح<br />

Hissi<br />

Òq0<br />

hal(l)<br />

vÒ*0<br />

halli<br />

Cezm [ ]<br />

(sakin, sukun) harfin üstüne konur ve ünsüz okutur. Türkçe kelimelerde kapalı hecelerin<br />

heceyi kapayan ünsüzlerinin okunması için konmuştur.<br />

ÚpÓÔ<br />

tek<br />

Ú„ÚdÔ<br />

terk<br />

ْرب<br />

bir<br />

Osmanlı Türkçesinde kelime sonundaki ünsüzler sakin (cezm) okunur.<br />

®UÔ<br />

tat<br />

®U²<br />

yat<br />

ÃUÔ<br />

tac<br />

È«Ë<br />

vay<br />

Úداب<br />

bâd<br />

®U¦<br />

mat<br />

Aşağıdaki kelimeleri Osmanlı Türkçesi Alfabesiyle yazınız.<br />

Cezm örnekleri<br />

Úœ¬<br />

ad<br />

®U�<br />

kat<br />

az ateş mu‘allim redd<br />

münevver<br />

Aşağıdaki kelimeleri okuyunuz.<br />

mahrem<br />

muharrem<br />

vatan ‘ilm<br />

„—uÔUÔ¬ ىرغا شوب Âu¦<br />

اباتخ الماس امومع ÎWL0—

---

Şedde ve Cezm Örnekleri<br />

Tablo 1.6<br />

Òرس<br />

sırr<br />

(gizli )<br />

ÒbÓ¦<br />

medd<br />

(uzatma,çekme)<br />

ÒvÓ0<br />

hayy<br />

(diri, canlı)<br />

ÒdÐ0<br />

hürr<br />

(hür, serbest)<br />

Òqн<br />

küll<br />

(hep,bütün)<br />

Ҝӗ<br />

redd<br />

(geri çevirme)<br />

Şedde<br />

Tablo 1.7<br />

ë²ÒœÓ—<br />

reddiye<br />

vّ*н<br />

küllî<br />

(umumi,bütün)<br />

ˆّbÓ¦<br />

medde<br />

(med işareti)<br />

هّكس<br />

sikke<br />

(madeni para)<br />

ÒbÓ–<br />

şedd<br />

(sıkı bağlama)<br />

ÒdÓ0<br />

harr<br />

(hararet, sıcaklık)<br />

ظح<br />

hazz<br />

(hoşlanma)<br />

ÒbÓ�<br />

kadd<br />

(boy)<br />

ÒZÓ¼<br />

lecc<br />

(dar şey)<br />

ّn#<br />

saff<br />

(dizi, sıra)<br />

ëÒIÓ0<br />

hakka<br />

ى ّمس<br />

semmî (zehirli)<br />

ëّJÓ¦<br />

Mekke<br />

ىّنس<br />

sinnî<br />

(dişle ilgili)<br />

ÒpÓ–<br />

şekk<br />

(şüphe)<br />

ÒfÓ0<br />

hass<br />

(alçak, adi)<br />

ÒrÓ£<br />

hemm<br />

(gam,keder)<br />

ÒjÓ�<br />

katt<br />

(kesme)<br />

ÒnÓ¼<br />

leff<br />

(sarma)<br />

ّنس<br />

sinn<br />

(yaş,diş)<br />

ëÒ*Ð0<br />

hulle<br />

(cennet elbisesi)<br />

ىّبس<br />

sebbî (esir)<br />

vّJÓ¦<br />

mekkî<br />

(Mekke ile ilgili)<br />

هّتس<br />

sitte<br />

(altı)<br />

1. Ünite - Osmanlı Türkçesi Alfabesi 7<br />

ÒrÓ–<br />

şemm<br />

(koklama)<br />

Ò”U•<br />

hâss<br />

(saf,halis)<br />

ÒdÅ£<br />

hirr<br />

(kedi)<br />

ÒbÓ½<br />

kedd<br />

(çalışma)<br />

ÒXÓ¼<br />

lett<br />

(karıştırma)<br />

ّبس<br />

sebb (söğme)<br />

ˆÒdÐ0<br />

hürre (cariye)<br />

ëÒšÅ�<br />

kıyye<br />

ÚdّJÓ–<br />

şekker<br />

ÈّdÓ–<br />

şerrî<br />

(kötülükle ilgili)<br />

ÒdÓ–<br />

şerr<br />

(kötülük)<br />

ÒjÓ•<br />

hatt<br />

(yazı)<br />

ÒfÅ0<br />

hiss<br />

(duygu)<br />

ÒnÓ½<br />

keff<br />

(el içi, avuç)<br />

ÒVм<br />

lübb<br />

(iç, öz)<br />

ّدس<br />

sedd<br />

(kapama, tıkama)<br />

vÅÒLÓ½<br />

kemmî<br />

(cesur)<br />

vҾм<br />

lübbî<br />

هّدس<br />

südde<br />

(kapı, eşik)<br />

Ú®ّdÅ–<br />

şirret<br />

(kötülük, huysuz)<br />

HARFLERİN ŞEKİLCE BENZERLİKLERİ<br />

Osmanlı Türkçesi alfabesini tanırken şekilde birbirine benzeyen, yalnızca altlarına veya<br />

üstlerine konan noktalarla birbirinden ayrılan harfleri ayrıca incelemekte fayda vardır.<br />

Benzer harflerin alfabede arka arkaya sıralanışlarına da dikkat edelim.<br />

ÒvÓ½<br />

keyy<br />

(dağlama)<br />

vÒDÓ•<br />

hattî<br />

(yazı ile ilgili)<br />

ÒVЕ<br />

hubb<br />

(hilekâr)<br />

^dÓ½<br />

kerr<br />

(tekrar yönelme)<br />

ÒrÓì<br />

nemm<br />

(koğuculuk)<br />

ّمس<br />

semm<br />

(zehir)<br />

ˆÒdÓ½<br />

kerre<br />

(defa,kez)<br />

هّلج<br />

lücce<br />

(engin su)<br />

ëÒLÓ–<br />

şemme<br />

(bir kez koklama)<br />

ÚXّLÓÔ<br />

temmet<br />

(bitti,tamam oldu)

---

8<br />

Tablo 1.8<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

» Û ® À<br />

ﺝ ﭺ ﺡ ﺥ<br />

د ﺫ<br />

— “ Š<br />

” ‘<br />

’ ÷<br />

¹ º<br />

ﻉ ﻍ<br />

∙ ‚<br />

BİTİŞEN VE BİTİŞMEYEN HARFLER<br />

Osmanlı alfabesi, bugün kullanılan Latin kökenli Türk alfabesinden farklı olarak sağdan<br />

sola doğru yazılır. Yazım sırasında harflerin çoğu önceki ve sonrakiyle bitişirken bazı harfler<br />

kendisinden sonraki ile bitişmez. Bu özellikleri sebebiyle harfler başta, ortada ve sonda<br />

yer alırken şekillerinde değişiklikler oluşur. Yazmaya geçmeden önce bitişen ve bitişmeyen<br />

harfleri öğrenmek gerekir.<br />

a. Bitişen harfler: Kendinden önce ve sonraki harflerle bitişir. Başta ve ortada değişikliğe<br />

uğrarlar, sonda yalın biçimi ile yazılırlar.<br />

» Û ® À à < Õ Œ ” ‘ ÷ ’ ÿ ¹ Ÿ ⁄ - ‚ „ ‰ Â Ê È<br />

b. Bitişmeyen harfler: Bunlar kendisinden önceki harflerle bitişir sonrakilerle bitişmez.<br />

« œ ‹ — “ Š Ë µ<br />

Sonda bulunan µ harfi kelimelerde ünlü yerine kullanıldığında kendisinden sonrakiyle bitişmez.<br />

Buna hâ-i resmiye denir.<br />

HARFLERİN BİTİŞMESİ<br />

Osmanlı Türkçesi alfabesinde harflerin başta, ortada ve sonda bulunuş şekilleri farklıdır.<br />

Kendisinden sonrakilerle bitişmeyenlerin doğal olarak ortadaki ve sondaki şekilleri aynıdır.<br />

Örnek Sonda Ortada Başta Yalın biçim<br />

ابارا<br />

araba<br />

كبب<br />

bebek<br />

تپس<br />

sepet<br />

كرت<br />

terk<br />

»«u8<br />

sevâb<br />

مرج<br />

cürm<br />

ﭺوص<br />

suç<br />

ﺡرف<br />

ferah<br />

ا ا ا<br />

ا<br />

elif<br />

V ¾ V ب be<br />

é á Ä ﭖ<br />

pe<br />

X × Ô<br />

Y Þ Ý ث<br />

se<br />

ﺞ ﺠ ج<br />

ﺝ<br />

cim<br />

ﭻ â ﭼ ﭺ<br />

çim<br />

ﺢ þ ح ﺡ<br />

ha<br />

ت te

---

ربخ<br />

haber<br />

روتسد<br />

destûr<br />

اكﺫ<br />

zekâ<br />

راو<br />

var<br />

روز<br />

zor<br />

ىﮊر<br />

reji<br />

ىكسا<br />

eski<br />

فشك<br />

keşf<br />

ﺡابص<br />

sabah<br />

رراض<br />

zarar<br />

فرط<br />

taraf<br />

رفظ<br />

zafer<br />

قشع<br />

aşk<br />

تلفغ<br />

gaflet<br />

ﺢتف<br />

fetih<br />

s �¬<br />

akın<br />

بتاك<br />

kâtip<br />

ليل<br />

leyl<br />

مرحم<br />

mahrem<br />

مظن<br />

nazm<br />

ىلاو<br />

vâli<br />

تبيه<br />

heybet<br />

تيﻻو<br />

vilâyet<br />

تيا<br />

it<br />

ﺦ ¥ خ<br />

b b د<br />

c c ﺫ<br />

d d ر<br />

e e ز<br />

ó ó ﮊ<br />

f س س<br />

g A ﺷ<br />

h B ص<br />

i C ض<br />

D D ط<br />

E E ظ<br />

ﻊ ع ع<br />

ﻎ ﻐ غ<br />

n H ف<br />

1. Ünite - Osmanlı Türkçesi Alfabesi 9<br />

ﺥ hı<br />

د<br />

dal<br />

ﺫ<br />

zel<br />

ر<br />

rı<br />

ز<br />

ze<br />

ﮊ<br />

je<br />

س sin<br />

ش şın<br />

’ sad<br />

÷ dad<br />

ط tı<br />

ظ<br />

zı<br />

ﻉ<br />

ayın<br />

ﻍ<br />

gayın<br />

ف<br />

fe<br />

o I ﻗ ق<br />

kaf<br />

p ﮑ ﮐ<br />

„<br />

kef<br />

q K ل<br />

ل<br />

lam<br />

r L م<br />

م<br />

s M ن<br />

u u و<br />

ه ه N ه<br />

ﻼ ﻼ ﻻ<br />

w } |<br />

mim<br />

ن<br />

nun<br />

و<br />

vav<br />

ه<br />

he<br />

ﻻ<br />

lamelif<br />

ى<br />

ye

---

10<br />

Özet<br />

1<br />

2<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

Osmanlı Türkçesi alfabesini tanıyabilmek<br />

13. yüzyıldan 20. yüzyılın başlarına kadar uzunca bir<br />

süre Anadolu’da gelişen yazı diline “Osmanlı Türkçesi”<br />

denir. Bu dönemde Arap harfli alfabe kullanılmıştır.<br />

Osmanlı Türkçesi alfabesi 28 harfli Arap alfabesine<br />

dayanır. Ancak bu alfabe İranlı ve Türklerin<br />

ilâveleriyle genişlemiştir. Sözü edilen ilâve harfler pe<br />

پ , çe چ , je ژ nazal ne (kâf-ı nuni) ڭ , yumuşak<br />

g’nin ince sesli kelimelerle gösterilmesi için kâf-ı fârisi<br />

گ , lam ve elifin birleşmesinden oluşan ﻻ lamelif<br />

harfleridir.<br />

Hareke, med, şedde ve cezm işaretlerini tanıyıp kullanabilmek<br />

Arapça kelimelerin yazılışında uzun ünlüler harfle<br />

(elif, vav, ye) gösterilirken kısa ünlüler yazılmaz. Bu<br />

sebeple kısa ünlülerin okunmasında hatalar olur. Kelimelerin<br />

doğru okunabilmesi için kısa ünlüleri göstermek<br />

üzere kullanılan bazı işaretlere hareke adı verilir.<br />

Hareke Kur’ân’ı yanlış okumayı önlemek amacıyla<br />

ortaya çıkmıştır. Harekeler üstün (fetha), ötre (damme),<br />

esre (kesre)dir. Sözü edilen harekeler çift yazılması<br />

halinde tenvin adını alır. Üstün harfin üstüne konur<br />

ve harfi a/e okutur; ötre harfin üstüne konur ve<br />

harfi o/ö/u/ü okutur; esre harfin altına konur ve harfi<br />

ı/i okutur. Üstünlü tenvin kelimenin son harfini an/en<br />

okutur; esreli tenvin kelimenin son harfini ın/in okutur,<br />

ötreli tenvin kelimenin son harfini un/ün okutur.<br />

Med [ ﺁ ] elif harfinin üstüne konur ve uzun â sesi verir.<br />

Bu işaret ilk sesi a olan Türkçe kelimelerde de kullanılmıştır.<br />

Örnek: âk ‚¬<br />

Şedde [ ^ ] Arapça kelimelerde yan yana gelen aynı<br />

ünsüzlerin tek harf yazılıp iki harf okunması için harflerin<br />

üzerine konan bir işarettir.<br />

Örnek: cennet XÓÒMÓ2<br />

Cezm [ Ú ](sakin, sükûn), harf üstüne konur ve ünsüz<br />

okutur. Türkçe kelimelerde kapalı hecelerin heceyi<br />

kapayan ünsüzlerinin okunması için konmuştur:<br />

örnek ÚÚÚÚÚd¾ bir<br />

3<br />

Bitişen ve bitişmeyen harfleri, şekilce birbirine benzeyen<br />

harfleri tanıyabilmek<br />

Osmanlı alfabesinde harfler sağdan sola doğru yazılır<br />

ve yazım sırasında harflerin çoğu önceki ve sonrakiyle<br />

bitişirken bazı harfler kendisinden sonraki ile bitiş-<br />

mez. Bitişmeyen harfler « œ ‹ — “ Š Ë µ harfleridir.<br />

Diğerleri kendisinden önceki ve sonrakilerle<br />

bitişir.<br />

Osmanlı Türkçesindeki bazı harfler şekilce birbirine<br />

benzer. Onlar altlarına veya üstlerine konan noktalarla<br />

birbirinden ayrılırlar. Bunları şöyle gruplandırılabilir:<br />

» Û ® ®<br />

ﺝ ﭺ ﺡ ﺥ<br />

د ﺫ<br />

— “ Š<br />

” ‘<br />

’ ÷<br />

¹ º<br />

ﻉ ﻍ<br />

∙ ‚

---

Kendimizi Sınayalım<br />

1. Osmanlı Türkçesinin üçüncü dönemine ne ad verilir?<br />

a. Klâsik Osmanlı Türkçesi<br />

b. Yeni Osmanlı Türkçesi<br />

c. Eski Anadolu Türkçesi<br />

d. Türkiye Türkçesi<br />

e. Batı Türkçesi<br />

2. Türkçeye mahsus olan nazal ñ (kâf-ı nûnî) Osmanlı<br />

Türkçesi alfabesinde nasıl gösterilir?<br />

a. ﮒ<br />

b. ك<br />

c. ڭ<br />

d. ك<br />

e. ¯<br />

3. Aşağıdaki harekelerden hangisi harfin altına konur?<br />

a. üstün<br />

b. ötre<br />

c. ötreli tenvin<br />

d. kesre<br />

e. cezm<br />

4. Aşağıdaki yardımcı işaretlerden hangisi bir harfin iki kez<br />

okunmasını sağlar?<br />

a. Ú–<br />

b. ِ–<br />

c. ُ–<br />

d. َ–<br />

e. ّ–<br />

5. Aşağıdaki işaretlerden hangisi harfin üstüne konur ve<br />

harfi üstün bırakır?<br />

a. َ–<br />

b. ْ–<br />

c. ّ–<br />

d. ُ–<br />

e. Ï–<br />

1. Ünite - Osmanlı Türkçesi Alfabesi 11<br />

6. Aşağıdaki harflerden hangisi şekilce benzerlik yönünden<br />

bir grup içinde yer almaz?<br />

a. ب<br />

b. ح<br />

c. م<br />

d. ر<br />

e. ژ<br />

7. Aşağıdaki yazımlardan hangisinde harf birleşmesi yanlıştır?<br />

a. نب<br />

b. وا<br />

c. “¬<br />

d. ىن<br />

e. ﺃت<br />

8. Aşağıdaki işaretlerden hangisi ın/in okutur?<br />

a. ّ–<br />

b. –<br />

c. ِ–<br />

d. –<br />

e. ْ–<br />

9. Aşağıdaki işaretlerden hangisi a/e okutur?<br />

a. ّ–<br />

b. َ–<br />

c. –<br />

d. –<br />

e. ْ–<br />

10. Aşağıdakilerin hangisinde bitişmeyen harfler birlikte ve<br />

doğru olarak verilmiştir?<br />

a. و ذ د ا<br />

b. ت ژ د ا<br />

c. ر ذ ب ا<br />

d. و ل ر د<br />

e. ل ر ق ك

---

12<br />

Okuma Parçası<br />

Osmanlı Türkçesi-I

---

İSTİKLAL MARŞI<br />

Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak<br />

Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak.<br />

O benim milletimin yıldızıdır parlayacak!<br />

O benimdir, o benim milletimindir ancak!<br />

Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl!<br />

Kahraman ırkıma bir gül... ne bu şiddet, bu celâl?<br />

Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl.<br />

Hakkıdır, Hakk’a tapan milletimin istiklâl.<br />

Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım;<br />

Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım!<br />

Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım.<br />

Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım.<br />

Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar.<br />

Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var.<br />

Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imânı boğar,<br />

‘Medeniyet!’ dediğin tek dişi kalmış canavar?<br />

Arkadaş, yurduma alçakları uğratma sakın;<br />

Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın.<br />

Doğacaktır sana va‘dettiği günler Hakk’ın,<br />

Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın.<br />

Bastığın yerleri ‘toprak’ diyerek geçme, tanı!<br />

Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı.<br />

Sen şehid oğlusun, incitme, yazıktır, atanı.<br />

Verme, dünyâları alsan da bu cennet vatanı.<br />

Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda?<br />

Şühedâ fışkıracak toprağı sıksan, şühedâ!<br />

Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Hudâ,<br />

Etmesin tek vatanımdan beni dünyâda cüdâ.<br />

Rûhumun senden İlahî, şudur ancak emeli:<br />

Değmesin ma‘bedimin göğsüne nâ-mahrem eli!<br />

Bu ezanlar-ki şehâdetleri dinin temeli-<br />

Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli.<br />

1. Ünite - Osmanlı Türkçesi Alfabesi 13<br />

O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşım.<br />

Her cerîhamdan, İlâhî, boşanıp kanlı yaşım;<br />

Fışkırır rûh-ı mücerred gibi yerden na‘şım;<br />

O zaman yükselerek arşa değer belki başım!<br />

Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl!<br />

Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl.<br />

Ebediyyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl;<br />

Hakkıdır, hür yaşamış, bayrağımın hürriyet,<br />

Hakkıdır, Hakk’a tapan milletimin istiklâl!<br />

Mehmet Âkif<br />

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı<br />

1. b Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı Türkçesi” konusunu<br />

yeniden gözden geçiriniz.<br />

2. c Yanıtınız yanlış ise, “Osmanlı Türkçesi Alfabesi” konusunu<br />

yeniden gözden geçiriniz.<br />

3. d Yanıtınız yanlış ise “Harekeler” konusunu yeniden<br />

gözden geçiriniz.<br />

4. e Yanıtınız yanlış ise “Med, Şedde ve Cezm” başlıklı<br />

bölümü yeniden okuyunuz.<br />

5. a Yanıtınız yanlış ise “Harekeler” konusunu yeniden<br />

gözden geçiriniz.<br />

6. c Yanıtınız yanlış ise “Harflerin Şekilce Benzerlikleri”<br />

konusunu yeniden gözden geçiriniz.<br />

7. e Yanıtınız yanlış ise “Bitişen ve Bitişmeyen Harfler, Harflerin<br />

Bitişmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.<br />

8. d Yanıtınız yanlış ise “Harekeler” konusunu yeniden<br />

gözden geçiriniz.<br />

9. b Yanıtınız yanlış ise “Harekeler” konusunu yeniden<br />

gözden geçiriniz.<br />

10. a Yanıtınız yanlış ise “Bitişen ve Bitişmeyen Harfler”<br />

konusunu yeniden gözden geçiriniz.

---

14<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı<br />

Sıra Sizde 1<br />

çeşme sepet beşer emel<br />

küfr subh hürmet mülk<br />

âşık kalın ırmak iz<br />

bihakkın bidâyeten Ba‘zan hâlen<br />

Sıra Sizde 2<br />

âra âfâk âzâd âşikâr<br />

Sıra Sizde 3<br />

“¬ gÔ¬ rÒ*F¦ Òœ—<br />

—ÒuM¦ Âd1¦ s¹Ë ملع<br />

Sıra Sizde 4<br />

Atatürk Ağrı boş mum<br />

hitâben sâlimen umûmen rahmeten<br />

Yararlanılan Kaynaklar<br />

Develi, Hayati (2008). Osmanlı Türkçesi Kılavuzu I-II. İstanbul:<br />

Kesit Yayınları.<br />

Develi, Hayatı (2010). Osmanlı Türkçesi Grameri. 1. Baskı.<br />

Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.<br />

Kurt, Yılmaz (1996). Osmanlıca Dersleri I. 3. Baskı. Ankara:<br />

Akçağ Yayınları.<br />

Timurtaş, Faruk K. (1986). Osmanlı Türkçesine Giriş. 8.<br />

Baskı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi<br />

Yayınları.<br />

Tulum, Mertol (2009). Osmanlı Türkçesine Giriş. 1. Baskı.<br />

Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.

---

OSMANLI TÜRKÇESİ-I<br />

2Amaçlarımız<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;<br />

Türkçe kelimelerdeki ünsüzleri yazabilecek,<br />

Arapçada kalın ve ince halleri olan harfleri tanıyabilecek,<br />

Genizsi n’nin yızılışını gerçekleştirebilecek,<br />

Kalın ve ince le (l) harfini tanıyabilecek,<br />

Türkçe kelimelerde ünlülerin yazılışını gerçekleştirebileceksiniz.<br />

Anahtar Kavramlar<br />

• Türkçe ünsüzler<br />

• Kalın ve ince hali olan harfler<br />

• Genizsi n’nin yazılışı<br />

İçindekiler<br />

Osmanlı Türkçesi-I Türkçe Ünlü ve Ünsüzlerin Yazılışı<br />

• L harfinin yazılışı<br />

• Türkçe ünlüler<br />

• TÜRKÇE ÜNSÜZLERİN YAZILIŞI<br />

• TÜRKÇE ÜNLÜLERİN YAZILIŞI

---

TÜRKÇE ÜNSÜZLERİN YAZILIŞI<br />

Arap harfli Osmanlı Türkçesi Alfabesindeki harflerle Türkçe ünsüzleri göstermede ciddi<br />

bir eksiklik yoktur. Türkçe’de her ünsüzün bir harf karşılığı vardır ve onların hiçbirinin<br />

ince ve kalın halleri yoktur. Buna karşılık bugünkü alfabede tek sesle gösterilen bazı harflerin<br />

(k,t,z,s,ğ) Arapça’da ince ve kalın halleri vardır. Dolayısiyle Türkçe’de olmamakla beraber<br />

Arap harfli Osmanlı alfabesinde bilhassa Arapça ve Farsça kelimelerde ince ve kalın<br />

ünsüzlü harfler kullanılmıştır. Bunların kalın ve ince halleri ayrı ayrı harflerle gösterilir.<br />

Bunları şöyle gösterebiliriz:<br />

k t z s ğ<br />

ق ك ط<br />

kalın<br />

kaf<br />

ince<br />

kef<br />

kalın<br />

tı<br />

ت<br />

ince<br />

te<br />

Türkçe Ünlü ve<br />

Ünsüzlerin Yazılışı<br />

ظ ز ص س غ گ<br />

kalın<br />

zı<br />

ince<br />

ze<br />

kalın<br />

sad<br />

ince<br />

sin<br />

kalın<br />

gayın<br />

Bu harflerin Türkçe kelimelerde ince halleri tercih edilmekle beraber hecenin kalın<br />

ünlüsünü belirtmek amacıyla az da olsa kalın şekillerinin kullanıldığı kelimeler de vardır.<br />

Örnekler:<br />

كا قا شاط رت رظ زب راص رس غاب گب<br />

ek ak taş ter zır bez sar ser bağ beğ<br />

رلکب هچقا ررظ كلرت رفاظ<br />

bekler akça zarar terlik zafer<br />

ىكوس ىزك شاواص شغاي كلكب<br />

sevgi gezi savaş yağış beğlik<br />

Aşağıda Türkçenin ünlü ve ünsüzlerinin yer aldığı kelimeler verilmiştir. Bunları yazmaya<br />

çalışınız.<br />

ince<br />

gef<br />

Tablo 2.1<br />

1

---

18<br />

Tablo 2.2<br />

Tablo 2.3<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

at ar av ah ay<br />

bab bar baş bal bay<br />

tac dad dar dal zal<br />

zar rah saç sağ fal<br />

mat vah var vay yay<br />

Türkçe kelimelerde kelime başındaki ‘‘s’’ ve ‘‘t’’ ünsüzlerini göstermek için bu harflerden<br />

sonra gelen ünlülere bakılır. Onlar kalınsa ص ve ط harfleri, ince ise س ve ت harfleri kullanılır.<br />

Kelime içindeki ‘‘s’’ ve ‘‘t’’ harfleri genellikle س ve تharfleriyle gösterilir.<br />

رس تاص رت تاط<br />

ser sat ter tat<br />

Türkçe ünsüzlerden bazı harflerin yazılışına özel dikkat sarf etmek gerekir. Bunlardan<br />

biri genizsi n, diğeri kalın ve ince sesleri bulunan Ldir. Bu harfler için Arap asıllı Osmanlı<br />

Türkçesi alfabesinde farklı işaretler yoktur.<br />

Genizsi n’nin Yazılışı<br />

Türkçede ‘‘n’’ sesi iki türlüdür. Diş sesi olan n, genizsi n. Diş sesi olan n’de dilin ucu üst dişlere<br />

dokunurken, genizsi n’de dokunmaz, küçük dil geniz yolunu açar hava aynı zamanda<br />

burundan salınarak çıkar. Bu ses Osmanlı Türkçesinde sağır kef veya kâf-ı nûnî (nun kefi)<br />

adıyla anılan ك harfiyle gösterilmiştir. Ancak konuşma dilinde Osmanlı döneminden başlayarak<br />

diş sesi olan n’ye dönüşmüş, bugün tamamen n kullanılır hale gelmiştir.<br />

Örnekler:<br />

كوص قملكاي وشکوق كلک كروک<br />

son yanılmak konşu gelin görün<br />

زکب قملكا كملکيا قملکوب ىكي<br />

beniz anlamak inlemek bunalmak yeni<br />

اكﺁ كﻴﺒ كوا زکد<br />

ana bin ön deniz<br />

Bu harflerin dönem içinde ن harfiyle yazıldıkları da görülmektedir. Bugün yalnızca bazı<br />

yöre ağızlarında yaşamaktadır.<br />

L Harfinin Yazılışı<br />

Türkçede kalın (çukur) ve ince (düz) olmak üzere iki ayrı le(l) sesi vardır. Kalmak kelimesindeki<br />

“l” kalın, dilmek kelimesindeki incedir. Bugünkü alfabede bu farkı gösteren işaret<br />

yoktur.<br />

Osmanlı Türkçesi alfabesinde yer aldığı halde Türkçe kelimelerin yazılışında kullanılmayan<br />

harfler vardır.<br />

Bunlar: ث peltek se, ح ha, خ hı, ذ peltek z (zel), ز ze, ژ je , صsad, ض dad, ط tı, ظ zı,<br />

ع ayın, غ gayın harfleridir. Bunlardan ث peltek se, ح ha, ذ zel, ض dad, ع ayın harfleri<br />

yalnızca Arapça kelimelerde ve kimi Farsça kelimelerde bulunur.<br />

خ hı Arapça bir harf olup Türkçe kelimelerde bulunmaz. Ancak bazı anadolu ağızlarında<br />

ve kimi Farsça kelimelerde bulunur.

---

2. Ünite - Türkçe Ünlü ve Ünsüzlerin Yazılışı 19<br />

ذ zel Arapça’dır ancak kimi Farsça kelimelerde de görülür.<br />

ژ je Farçadan Osmanlıcaya geçmiştir.<br />

ص sad, ط tı, ظ zı, ع ayın, غ gayın harfleri bazı Türkçe kalın sıradan kelimelerde kullanılır.<br />

Çeşitli Örnekler<br />

اغﺁ<br />

ağa<br />

اچاپ<br />

paça<br />

اچاچ<br />

çaça<br />

اصام<br />

masa<br />

اقاي<br />

yaka<br />

ارﺁ<br />

ara<br />

اپاپ<br />

papa<br />

ﻻاچ<br />

çala<br />

اپام<br />

mapa<br />

اصاي<br />

yasa<br />

Aşağıdaki kelimeleri okuyunuz.<br />

ادﺁ<br />

ada<br />

ﻻاب<br />

bala<br />

اقاچ<br />

çaka<br />

اياق<br />

kaya<br />

اشاي<br />

yaşa<br />

اچﺁ<br />

aça<br />

اغاب<br />

bağa<br />

اغاچ<br />

çağa<br />

اماق<br />

kama<br />

اراي<br />

yara<br />

اتﺁ<br />

ata<br />

اجاب<br />

baca<br />

اپاچ<br />

çapa<br />

اصاق<br />

kasa<br />

اداي<br />

yada<br />

ابا<br />

aba<br />

اباب<br />

baba<br />

اباچ<br />

çaba<br />

اراق<br />

kara<br />

اباي<br />

yaba<br />

انﺁ ﻻﺁ اقﺁ ﻻاپ اشاپ<br />

اراپ اشاح اراح ﻻاح ايام<br />

ﻻام اشام اﻴاي اماي ﻻاي<br />

TÜRKÇE ÜNLÜLERİN YAZILIŞI<br />

Türkçe, ünlü ses bakımından zengin bir dildir. Toplam 8 ünlü vardır. Buna karşılık Arapçada<br />

üç ünlü ‘‘a,i,u’’ ve bunların uzunları ‘‘â,î,û’’ vardır. Bunların kısa olanları yazılmaz,<br />

uzun olanları ise ا ,و ,ە, ى harflerinden biri ile gösterilir. Türkçenin ünlülerini de göstermek<br />

için bu harflerden yararlanırız. Bunlardan ا ve ە a, e ünlülerini, ى ı, i ünlülerini, و<br />

o,ö,u,ü ünlülerini göstermek için kullanılır. Görüldüğü üzere Türkçe’nin ünlülerini karşılamakta<br />

Arap alfabesi yetersizdir.<br />

Türkçe ünlülerin yazılışını ayrı ayrı ele alalım:<br />

‘‘a’’ Ünlüsünün Yazılışı<br />

Türkçe kelimelerde ‘‘a’’ ünlüsü<br />

Kelime başında genellikle medli elif آ ile gösterilir.<br />

vI#¬ ®¬ ‘¬ “¬<br />

askı at aş az<br />

Kelime içinde sadece elif ا ile gösterilir.<br />

‘U¹ ®U¹ ‚U²« —«ËU¹ ‚U²U¹<br />

taş tat ayak tavar tayak<br />

Kelime içinde a sesi için şu hususlara dikkat etmek gerekir:<br />

İki hecesinde de a sesi bulunan Türkçe kelimelerin ilk hecesinde ا yazılmayabilir:<br />

قﻼتپ patlak gibi<br />

Tablo 2.4<br />

2

---

20<br />

Tablo 2.5<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

İki heceli kelimenin yalnızca birinci hecesinde a sesi varsa yazılır: نلاق kalın gibi.<br />

Kelime sonunda elifle yazılır, kimi kelimelerin ve eklerin sonunda ‘‘ ه ﻩ’’ ile yazılır.<br />

UÔ¬ «—¬ اغ¬ UÇ ¬ ˆd–U¹<br />

ata ara ağa akça taşra<br />

Aşağıdaki örnekleri okuyunuz:<br />

Çeşitli Örnekler<br />

‰¬<br />

al<br />

تاچ<br />

çat<br />

اياي<br />

yaya<br />

اباب<br />

baba<br />

‚¬<br />

ak<br />

بات<br />

tab<br />

ىاو<br />

vay<br />

«u�<br />

hava<br />

شﺁ<br />

aş<br />

باب<br />

bab<br />

ﻩاو<br />

vah<br />

ﺍﺭﺎﻗﯧﺎﯧ<br />

yaygara<br />

”¬<br />

as<br />

Ȭ<br />

ay<br />

شاق<br />

kaş<br />

همﻻاي<br />

yalama<br />

—¬<br />

ar<br />

ˆ¬<br />

ah<br />

ىاط<br />

tay<br />

ﻩراق<br />

kara<br />

œ¬<br />

ad<br />

ˬ<br />

av<br />

تاص<br />

sat<br />

هجاراق<br />

karaca<br />

İkiden çok heceli kelimelerde ikinci hecedeki a sesi farklı şekillerde gösterilebilir: ÂœUL¼¬<br />

Âœ ëL¼¬ ÂbL¼¬ almadım<br />

‘‘e’’ Ünlüsünün Yazılışı<br />

Kelime başında ا ile gösterilir : لا el, را er, كا ek, سا es ‘‘a’’ sesi verilmesini önlemek için<br />

bazen elifin üzerine hemze ء konulabilir.<br />

شأ eş وأ ev رأ er تأ et<br />

Kelime içinde ‘‘e’’ umumiyetle gösterilmez.<br />

ﻩدد dede ﻩرد dere كﺒب bebek كما emek كرك gerek<br />

Kelime sonunda ise güzel he ﻩ ile yazılır. هننﺁ anne, هنﻴن nine<br />

Bazı Türkçe kelimelerde günümüzde e olarak kullanılan ses ( ﻴ ) ( v ) ile gösterilmiş-<br />

tir. Bunlardan en çok kullanılanları aşağıya sıraladık:<br />

pL²œ demek<br />

p¦d²« ermek<br />

q²« el<br />

vÇ*²« elçi<br />

pLײ« etmek<br />

ëÔd²« erte<br />

هجﻴك gece<br />

p¦d²Ë vermek

---

2. Ünite - Türkçe Ünlü ve Ünsüzlerin Yazılışı 21<br />

Alfabede birtakım yenilik arayışları içinde ‘‘e’’ sesini her geçtiği yerde güzel he ‘‘ ﻩ ’’ ile gösterme<br />

temayülü ortaya konmuş, 19. Yüzyıl sonlarında alfabede birtakım yenilik çalışmaları çerçevesin-<br />

de ‘‘e’’ sesi kelime ortasında da güzel he ‘‘ ﻩ ’’ile gösterimiştir. Ancak bu uygulama tutulmamıştır.<br />

ﻩد ﻩد زﻴك ﻩد شﻴنهك كجهكهچ كج ﻩو هس<br />

dede deniz geniş çekecek sevecek<br />

Aşağıdaki örnekleri okuyunuz<br />

ىأ ﻩأ وأ كأ فأ شأ سأ زأ رأ تأ<br />

ey eh ev ek ef eş es ez er et<br />

لت كت رت نب لب كب شب زب هب<br />

tel tek ter ben bel bek beş bez be<br />

وس نس سس زس رس ىر ﻩد ود لد<br />

sev sen ses sez ser rey deh dev del<br />

شل رل لك لك<br />

leş ler gel kel<br />

‘‘ı ve i’’ Ünlülerinin Yazılışı<br />

Osmanlı Türkçesinde, Türkçe kelimelerde ı ve i ünlülerini göstermek için “ى’’ harfi kullanılmıştır.<br />

Türkçe kelimelerin başında ı ve i ünlüsü ا ve ى elif+ye harfleri ile gösterilir.<br />

شﯾا زﯾا تﯾا it ﭗﯾا ip<br />

Kelime içinde ve sonunda ى harfiyle gösterilir. Bu harf kelime içinde ﯿ şeklinde ke-<br />

lime sonunda w şeklinde olduğu gibi yazılır.<br />

كﻴلﯿس قﻴلﻴق شﻴق رﻴق ليد شيد قﻴشيا<br />

silik kılık kış kır dil diş ışık<br />

ىقتﺁ ىراي ىراق ىشي د ىريد ىزﻴچ ىريا<br />

atkı yarı karı dişi diri çizi iri<br />

Türkçe ı ve i ünlüleri başta, ortada, sonda umumiyetle gösterilmekle beraber bu konuda<br />

farklı uygulamalar da vardır.<br />

قﻼصا ıslak رب bir ىدمش şimdi

---

22<br />

3<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

Aşağıdaki a, e, ı, i ünlülerinin yer aldığı kelimeleri okumaya çalışınız.<br />

ÊU2 قاب غاب شاب راب داب ‘¬ —¬<br />

—«“ ˆ«— ‰«œ —«œ ÈUÇ ‰U2 غاچ ®UÇ<br />

—UI ÈU§ ‰U§ ‘U§ ÈU¹ غاط —U# »U#<br />

“Uì —Uì »Uì ˆU¦ œU¦ ﻩاك ËU …

---

e. Kelime sonunda و veya ى ile gösterilir:<br />

وشراق karşu, ىشراق karşı gibi.<br />

2. Ünite - Türkçe Ünlü ve Ünsüzlerin Yazılışı 23<br />

Kelime başındaki yuvarlak ince ünlüyü (ö,ü) kalınından ayırt etmek için elif yerine hemze<br />

ya da hemzeli elif kullanılır.<br />

u¼Ë³ - u¼uz (ölü) u2˳ - u2uz (öcü)<br />

Bazı kelimeler birkaç türlü okunabilir. Bunların hangi kelime olduğunu ve ne tür okunacağını<br />

metin içinde anlama dikkat ederek belirleriz.<br />

فوا لوا چوا ولوا<br />

öf, of, uf, üf ol,öl uç,üç,öç ölü,ulu<br />

Örnek kelimeleri okuyalım:<br />

لود رود لوب زوب نوا نوا<br />

dol<br />

dur<br />

bol<br />

boz<br />

un<br />

on<br />

شوق<br />

kuş<br />

زوك<br />

köz<br />

ولود<br />

dolu<br />

روق<br />

kur<br />

قاروق<br />

kurak<br />

كوكوس<br />

sökük<br />

نوص<br />

sun<br />

قاروچ<br />

çorak<br />

وكروس<br />

sürgü<br />

Aşağıdaki kelimeleri okumaya çalışınız.<br />

فوص<br />

sof<br />

قاروا<br />

orak<br />

زوك<br />

göz<br />

زوس<br />

söz<br />

كروت<br />

türk<br />

موق<br />

kum<br />

روس<br />

sor<br />

نوروب<br />

burun<br />

وقيوا وكروا قوا لوا زوا روا توا<br />

قوغوب ىوب موب لوب شوب زوب روب توب<br />

قورود ىود وغيود نود شود زود<br />

ينقاص ىوص سوص وص وروس نوس زوس<br />

ىجوروك كمروك روك روك قانوق وقروق قاروق<br />

شروك رچوك چوك (ىرپوك) ورپوك (ىكرك) وكروك<br />

ناغروي مودوي قتموي قوي لوي قارپوط قازوط<br />

نوغوي تروغوي چكزوي ىشابزوي كروي نوغروي<br />

4

---

24<br />

Özet<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

1<br />

Türkçe kelimelerdeki ünsüzleri yazabilmek<br />

Türkçe’de her ünsüzün bir harf karşılığı vardır ve onların<br />

hiçbirinin ince ve kalın halleri yoktur. Buna karşılık<br />

bugünkü alfabede tek sesle gösterilen bazı harflerin<br />

(k,t,z,s,ğ) Arapça’da ince ve kalın halleri vardır.<br />

Dolayısiyle Türkçe’de olmamakla beraber Arap harfli<br />

Osmanlı alfabesinde bilhassa Arapça ve Farsça kelimelerde<br />

ince ve kalın ünsüzlü harfler kullanılmıştır.<br />

Bunların kalın ve ince halleri ayrı ayrı harflerle gös-<br />

3<br />

4<br />

2<br />

terilir. Örnek: t harfinin kalını ط tı, incesi ت te’dir.<br />

Bu harflerin Türkçe kelimelerde ince halleri tercih<br />

edilmekle beraber hecenin kalın ünlüsünü belirtmek<br />

amacıyla az da olsa kalın şekillerinin kullanıldığı keli-<br />

meler de vardır: شاط taş, قا ak gibi.<br />

Türkçe ünsüzlerden genizsi n ve L harflerinin yazılışına<br />

özel dikkat sarf etmek gerekir. Le’nin kalın ve ince<br />

sesleri mevcuttur. Bu harfler için Arap asıllı Osmanlı<br />

Türkçesi alfabesinde farklı işaretler yoktur.<br />

Kalın ve ince halleri olan harfleri tanıyabilmek<br />

Osmanlı Türkçesi alfabesinde ünsüzlerin bir kısmının<br />

kalın ve ince halleri vardır ve bunlar ayrı harflerle<br />

gösterilir.<br />

Bunları şöyle sıralayabiliriz:<br />

k harfinin kalını ق kaf, incesi ك kef ;<br />

t harfinin kalını ط tı, incesi ت te<br />

z harfinin kalını ظ zı, incesi ز ze<br />

s harfinin kalını ص sad, incesi س sin<br />

ğ harfinin kalını غ gayın, incesi گ gef<br />

Türkçe kelimelerde bu harflerin ince halleri tercih<br />

edilir. Ancak hecenin kalın ünlüsünü belirtmek için<br />

az da olsa kalınlarının kullanıldığı kelimeler de vardır.<br />

Örneğin كا ek, قا ak gibi.<br />

• s ve t ünsüzleri Türkçe kelimelerin içinde genellikle<br />

ince halleriyle gösterilirken kelime başında her iki<br />

halde de yazılabilir. Şayet keime başındaki s ve t’ den<br />

sonra gelen ünlü kalınsa onlar da kalın olur, ince ise<br />

ince olur: ®u¹ tut gibi.<br />

5<br />

Genizsi n’nin yazılışını gerçekleştirebilmek<br />

Türkçede diş sesi olan n ve geniz sesi olan n olmak<br />

üzere iki türlü n sesi vardır. Genizsi n Osmanlı Türkçesinde<br />

sağır gef veya kâf-ı nûnî (nun kefi) adıyla anı-<br />

lan ﯓ kef harfiyle gösterilmiştir: e½œ deniz, „Ë« ön<br />

kelimelerinde olduğu gibi.<br />

Ancak zaman içinde diş sesi olan n’ye dönüşmüştür.<br />

Kalın ve ince le (l) harfini tanıyabilmek<br />

Türkçede kalın (çukur) ve ince (düz) olmak üzere iki<br />

ayrı le (l) sesi vardır. Kalmak kelimesindeki “l” kalın,<br />

dilmek kelimesindeki incedir. Bugünkü alfabede bu<br />

farkı gösteren işaret yoktur.<br />

Türkçe kelimelerde ünlülerin yazılışını gerçekleştirebilmek<br />

Eski alfabeyle Türkçedeki ünlülerin yazılışı şöyledir:<br />

a ünlüsünün yazılışı<br />

Kelime başında medli elifle yazılır: ‘¬ “¬<br />

Kelime ortasında elifle yazılır: ىراشاب<br />

Kelime sonunda elifle yazılır: fakat bazen güzel he ﻩ<br />

ile yazılır.<br />

e ünlüsünün yazılışı<br />

Kelime başında elifle (bazen hemzeli elifle) yazılır: وا<br />

لا<br />

Kelime ortasında yazılmaz (bazen güzel he ile yazılabilir):<br />

كج هكچ<br />

Kelime sonunda güzel he ile yazılır: ﻩرد<br />

ı / i ünlülerinin yazılışları<br />

Kelime başında elif ve ye ile yazılır: شيا<br />

Kelime ortasında ye ile yazılır: قيرق<br />

Kelime sonunda ye ile yazılır: ىكرد<br />

o/ö/u/ü ünlülerinin yazılışları<br />

Kelime başında elif ve vav ile yazılır: ىك وا<br />

Kelime içinde vav veya ye ile yazılır: قوباچ (ilgili<br />

yeri dikkatlice okuyunuz)<br />

Kelime sonunda vav veya ye ile yazılır: وغيود

---

Kendimizi Sınayalım<br />

1. Aşağıdaki harflerden hangisinin kalın ve ince hali yoktur?<br />

a. k<br />

b. b<br />

c. t<br />

d. s<br />

e. h<br />

2. Aşağıdaki kelimelerden hangisinin yazımı yanlıştır?<br />

a. قا ak<br />

b. رس ser<br />

c. كا ek<br />

d. — œ der<br />

e. تات tat<br />

3. Aşağıdaki kelimelerden hangisi genizsi n ile yazılır?<br />

a. ben<br />

b. gün<br />

c. son<br />

d. dün<br />

e. yün<br />

4. Aşağıdaki kelimelerden hangisi diş sesi olan n ile yazılır?<br />

a. tanrı<br />

b. bin<br />

c. yeni<br />

d. öneri<br />

e. son<br />

5. Aşağıdaki harf gruplarının hangisinde ünlü yerine kullanılan<br />

harf yoktur?<br />

a. ك ر ت<br />

b. م ل ا<br />

c. ن و د<br />

d. ى ر ح<br />

e. ذ ب و<br />

2. Ünite - Türkçe Ünlü ve Ünsüzlerin Yazılışı 25<br />

6. Aşağıdaki harflerden hangisi Türkçe kelimelerin yazımında<br />

kullanılmaz?<br />

a. ب<br />

b. ر<br />

c. ذ<br />

d. ق<br />

e. ن<br />

7. Aşağıdaki kelimelerden hangisinin yazımı yanlıştır?<br />

a. ىاو vay<br />

b. ىاط tay<br />

c. اياي yaya<br />

d. شاك kaş<br />

e. ®u¹ tut<br />

8. Aşağıdaki kelimelerden hangisinin yazımı yanlıştır?<br />

a. كرك gerek<br />

b. كتما etmek<br />

c. هجﻴك gece<br />

d. ىريد diri<br />

e. وغيود duygu<br />

9. Aşağıdaki kelimelerden hangisinin okunuşu yanlıştır?<br />

a. وكرس sürgü<br />

b. µœË« evde<br />

c. اجاب baca<br />

d. هنﻴن nine<br />

e. وروي yavru<br />

10. Kelime sonundaki yuvarlak sesi gösteren harfler, aşağıdakilerin<br />

hangisinde tam ve doğru olarak verilmiştir?<br />

a. vav ve ye<br />

b. vav harfi<br />

c. ye harfi<br />

d. güzel he<br />

e. ye ve güzel he

---

26<br />

Okuma Parçası<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

Ağaç yaş iken eğilir.<br />

Ağzına bir parmak bal çaldı.<br />

Akacak kan damarda durmaz.<br />

Anlayana sivrisinek saz, anlamayana davul zurna az.<br />

Eli işte gözü oynaşta.<br />

Elinin hamuruyla erkek işine karışır.<br />

Evdeki pâzârlık çarşıya uymaz.<br />

Kul bunalmayınca Hızır yetişmez.<br />

Komşuda pişer bize de düşer.<br />

Kıştan sonra bahar olur.<br />

Kılı kırk yarar.<br />

Mal canın yongasıdır.<br />

Malı kadar zekat artsın.<br />

Mahkeme kadıya mülk olmaz.<br />

Süt dökmüş kediye döndü.<br />

Sürüden ayrılan kuzuyu kurt kapar.<br />

Sevincinden ağzı kulaklarına varır.<br />

Taş atıp da kolun mu yoruldu.<br />

Taş taş üstünde kalmasın.<br />

Taşı sıksa suyunu çıkarır.<br />

Taşıma su ile değirmen ne kadar döner.<br />

Öfke ile kalkan ziyân ile oturur.<br />

Öksüz çocuk göbeğini kendi keser.<br />

Öğünürse baht öğünsün.<br />

Uçan kuşa borcu var.<br />

Uzaktan davulun sesi hoş gelir.<br />

Zenginin malı züğürdün çenesini yorar.<br />

Zenginin malıyla züğürt eğlenir.<br />

Zor ile güzellik olmaz.<br />

Acele işe şeytan karışır.<br />

Özrü kabahatinden büyük.<br />

Akıl akıldan üstündür.

---

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı<br />

1. b Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe Ünsüzlerin Yazılışı’’ konusunu<br />

yeniden gözden geçiriniz.<br />

2. e Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe Ünsüzlerin Yazılışı’’ konusnu<br />

yeniden gözden geçiriniz.<br />

3. c Yanıtınız yanlış ise ‘‘Genizsi n’nin Yazılışı’’ konusunu<br />

yeniden gözden geçiriniz.<br />

4. d Yanıtınız yanlış ise ‘‘Genizsi n’nin Yazılışı’’ konusunu<br />

yeniden gözden geçiriniz.<br />

5. a Yanıtınız yanlış ise‘Türkçe Ünlülerinin Yazılışı’’ konusunu<br />

yeniden gözden geçiriniz.<br />

6. c Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe Ünsüzlerin Yazılışı’’ konusunu<br />

yeniden gözden geçiriniz.<br />

7. d Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe Ünsüzlerin Yazılışı’’ konusunu<br />

yeniden gözden geçiriniz.<br />

8. b Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe Ünlülerin Yazılışı’’ konusunu<br />

yeniden gözden geçiriniz.<br />

9. e Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe Ünlülerin Yazılışı’’ konusunu<br />

yeniden gözden geçiriniz.<br />

10. a Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe Ünlülerin Yazılışı’’ konusunu<br />

yeniden gözden geçiriniz.<br />

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı<br />

Sıra Sizde 1<br />

تﺁ رﺁ وﺁ ہﺁ ىﺁ<br />

باب راب شاب لاب ىاب<br />

جات داد راد لاد لاز<br />

راز ہار چاص غاص لاف<br />

تام ہاو راو ىاو ىاي<br />

Sıra Sizde 2<br />

ana ala aka pala paşa<br />

para hâşâ hara hâlâ maya<br />

mala maşa yaya yama yala<br />

2. Ünite - Türkçe Ünlü ve Ünsüzlerin Yazılışı 27<br />

Sıra Sizde 3<br />

can bak bağ baş bar bad aş ar<br />

zar rah dal dar çay çal çağ çat<br />

tağ<br />

kar fay fal faş tay<br />

(dağ)<br />

sar sab<br />

naz nar nab mah mad kah kav kaç<br />

kal yak yağ yaş yad vay vah var<br />

bilgi ilk alımlı ağır adım açık alışık açı<br />

kazıklı kazık diş dizgi diri dip çizgi bildi<br />

sakın sağır sisli sis silik kırık karşı<br />

Sıra Sizde 4<br />

at, ar, öz, ol (öl), ok, örgü, uyku,<br />

bot (bût), bor (bür), boz (büz), boş, bol, bum, boy, boğuk,<br />

düz, düş, dön, duygu, doy(duy), doruk,<br />

söz, sün, sürü, su, sus, soy, sakın,<br />

kurak, korku, konak, göz, kör (gör), görmek, görücü,<br />

görgü, köprü, göç, göçer, güreş,<br />

tuzak, toprak, yol, yok, yutmak, yudum, yorgan,<br />

yorgun, yürek, yüzbaşı, yüzgeç, yoğurt, yoğun<br />

Yararlanılan Kaynaklar<br />

Aksoyak, İ. Hakkı (2009). Osmanlı Türkçesi Okuma Kitabı.<br />

Ankara: Grafiker Yayınları.<br />

Develi, Hayati (2008). Osmanlı Türkçesi Kılavuzu I-II. İstanbul:<br />

Kesit Yayınları.<br />

Develi, Hayatı (2010). Osmanlı Türkçesi Grameri. 1. Baskı.<br />

Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.<br />

Kurt, Yılmaz (1996). Osmanlıca Dersleri I. 3. Baskı. Ankara:<br />

Akçağ Yayınları.<br />

Timurtaş, Faruk K. (1986). Osmanlı Türkçesine Giriş. 8.<br />

Baskı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi<br />

Yayınları.<br />

Tulum, Mertol (2009). Osmanlı Türkçesine Giriş. 1. Baskı.<br />

Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.

---

OSMANLI TÜRKÇESİ-I<br />

3Amaçlarımız<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;<br />

Türkçe kelimelerin yapısını başlıca özellikleriyle tanıyacak,<br />

Türkçe dilek ve şart kipini tanıyabilecek ve yapabilecek,<br />

Türkçe istek ve emir kipini tanıyabilecek ve yazılışını yapabilecek,<br />

Türkçe gereklilik kipini tanıyabilecek ve yazılışını yapabilecek,<br />

Türkçe şimdiki zaman –makta, -mekte eklerini tanıyabilecek ve yazılışını yapabilecek,<br />

Türkçe edatları tanıyabilecek ve yazılışını kavrayabileceksiniz.<br />

Anahtar Kavramlar<br />

• Türkçenin heceleri<br />

• Türkçede ünlü uyumu<br />

• Türkçe kelimelerde ünsüzler<br />

• Dilek ve şart kipi<br />

İçindekiler<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

Türkçe Kelimelerin Yapısı,<br />

Türkçe Kiplerin ve Edatların Yazılışı<br />

• İstek ve emir kipi<br />

• Gereklilik kipi<br />

• Edatlar<br />

• TÜRKÇE KELİMELERİN YAPISI<br />

• TÜRKÇE DİLEK- ŞART KİPİNİN YAZILIŞI<br />

• TÜRKÇE İSTEK VE EMİR KİPİNİN<br />

YAZILIŞI<br />

• TÜRKÇE GEREKLİLİK KİPİNİN YAZILIŞI<br />

• TÜRKÇE ŞİMDİKİ ZAMAN –MAKTA,<br />

-MEKTE EKLERİNİN YAZILIŞI<br />

• OSMANLI TÜRKÇESİNDE EDATLARIN<br />

YAZILIŞI

---

Türkçe Kelimelerin Yapısı,<br />

Türkçe Kiplerin ve<br />

Edatların Yazılışı<br />

TÜRKÇE KELİMELERİN YAPISI<br />

Giriş<br />

Kelime, bir ya da birkaç heceden oluşan ve bağımsız anlam taşıyan düzenli seslerin meydana<br />

getirdiği bir dil öğesidir. Kelimelerin gramer ve anlamca belli bir görüşü ifade edecek<br />

biçimde bir araya getirilmesiyle cümleler oluşur. Kelime cümlenin yapı taşıdır.<br />

Kelimeleri oluşturan ses ve mana olmak üzere iki temel hususiyet vardır. Kelimeler<br />

seslerin birleşiminden oluşur. Buna lafz (ağızdan çıkan sesler öbeği) denir. Kelimelerin ayrıca<br />

belli bir kavramı yansıtan anlam yönü vardır. İşte kelime bu iki özelliğin bir araya gelmesiyle<br />

oluşan bir dil ögesidir.<br />

Kelimelerde sesler belli bir düzende sıralanır ve kelime anlamını bu sıralamadan kazanır.<br />

Sıralama bozulursa anlam koybolur veya farklılaşabilir.<br />

Kelime kendi içerisinde hece denilen ses birliklerinin yanyana gelmesinden oluşur.<br />

Bir kelime bir ya da daha fazla heceden meydana gelir. Bu yüzden Türkçe kelime yapısını<br />

ve yazılışını vermeden önce heceden söz edecek ve yazılışını anlatacağız.<br />

Türkçe’nin Heceleri<br />

Hece, kelimeyi oluşturan en küçük ses birliğidir. Her kelime bu ses birliklerinden bir veya<br />

birkaçının bir araya gelmesiyle oluşur. Türkçede heceler açık ve kapalı olmak üzere iki<br />

grupta incelenir.<br />

Açık hece: bir ünlüden oluşan ya da ünlüyle biten hecedir.<br />

Tek ünlü hece: a-cı, e-lek, ı-lık, i-ki, o-kumak, ö-lüm, u-yumak, ü-şümek<br />

Ünsüz-ünlü hece: ka-ra, se-kiz, sı-kı, bi-lek, ko-yun, bö-lük, ku-lak, bü-yük<br />

Kapalı hece: ünsüzle biten hecedir.<br />

Ünlü-ünsüz hece: ak, el, ıs-lak, il, ol-mak, öl-mek, uç-mak, üz-gün<br />

Ünsüz-ünlü-ünsüz hece: kay, gel, kıl, bir, kol, göl, kuy-ruk, kül<br />

Ünlü-ünsüz-ünsüz hece: alt, ars-lan, üst<br />

Ünsüz-ünlü-ünsüz-ünsüz hece: dört, o-turt-ma, Türk, kırk, sırt,<br />

Yukarıda sıralanan Türkçe hece yapıları incelendiğinde iki husus dikkati çekecektir:<br />

Bunlardan birincisi, Türkçe hecelerin çift ünsüzle başlamaması, diğeri, hece sonunda iki<br />

ünsüzün aynı cins olmamasıdır. Bu hususiyetler Türkçe ve yabancı kelimeleri birbirinden<br />

ayırmamıza da yardımcı olur.<br />

Türkçe hecelerde kurucu ses olarak bir ünlü mutlaka bulunur. Bu kurucu ünlü kendisinden<br />

önce gelen ünsüzü ve kendisinden sonra gelen tek ya da düzenli iki ünsüzü yanına<br />

çeker, böylece hece oluşur.

---

30<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

Türkçe Kelimelerin Yapısı<br />

Her Türkçe kelimenin temeli bir köke dayanır. Sonra bir ya da daha fazla yapım eki ve çekim<br />

eki gelir. Türkçe kelimelerde kök, tek başına bir anlam taşıyan bir ses topluluğudur.<br />

Daha çok tek hecelidir.<br />

al, baş, beş, bir, el, göz, iş, kel, kol, on,<br />

öz, pek, sev-, sırt, uz, üç, ver-, yel, yıl<br />

Yapım eki, köklere birleşmek suretiyle onların anlamlarını değiştiren unsurlara denir. Tek<br />

başlarına bir anlam ifade etmezler.<br />

كلزوك göz-lük قلباتك kitap -lık ىچشيا iş-çi ولزوي yüz-lü<br />

زسلقع akıl-sız ىكهدوا evde-ki هچكروت Türk-çe كجحدق kadeh-cik<br />

Çekim ekleri, kelimeleri söz içinde başka kelimelerle ilişkilendirmeye yarar.<br />

هدوا ev-de, ك وا ev-iñ d¼Ë« ev-ler<br />

Türkçe kelimeleri daha iyi tanımak için onlardaki ünlü ve ünsüz uyumlarını iyi bilmek<br />

gerekir.<br />

Ünlü Uyumu<br />

Türkçe kelime kökleriyle ona eklenmiş yapım ve çekim ekleri arasında belli bir ünlü düzeni<br />

vardır. Bu düzen esasen hecelerdeki ünlülerin benzeşmesidir. Benzeşme ünlülerin<br />

kalınlık-incelik, düzlük-yuvarlaklık yönünden uyumuna dayanır. a,ı,o,u ünlüleri kalın,<br />

e,i,ö,ü ünlüleri ince, a,e,ı,i ünlüleri düz, o,ö,u,ü ünlüleri yuvarlaktır.<br />

Kalınlık-incelik uyumu<br />

İki şekilde olur:<br />

1.Türkçe kelimenin ilk hecesinde kalın ünlü varsa, sonraki hecelerin ünlüleri de kalın olur:<br />

قلناراق karanlık قمروتا oturmak<br />

2. Türkçe kelimenin ilk hecesinde ince ünlü varsa, ondan sonraki hecelerin ünlüleri<br />

de ince olur:<br />

كمتلريك kirletmek وللكوك gönüllü<br />

Düzlük-yuvarlaklık uyumu<br />

İki şekilde olur:<br />

1. Türkçe kelimenin ilk hecesinde ünlü düz ise, sonraki ünlüler de düz olur:<br />

كلمريد dirilmek ﻕاچيب bıçak<br />

2. Türkçe kelimenin ilk hecesinde ünlü yuvarlak ise<br />

İkinci hecenin dar ünlüsü yuvarlak olur, sonraki hecelerin de ünlüleri darsa, uyum ileri<br />

doğru işler:<br />

ىدلشوروك görüşüldü ولوتروا örtülü<br />

İkinci hecenin ünlüsü düz-genişse öylece kalır ve kendisinden sonraki hece ünlüleri<br />

de ona uyar.<br />

ىدمروك göremedi رلكج هلوا ölecekler<br />

Yukarıda anlatılan düzlük-yuvarlaklık uyumu sınırlılığı sebebiyle küçük ünlü uyumu<br />

olarak da adlandırılır.<br />

Türkçe kelimelerde ilk heceden sonraki hecelerde geniş yuvarlak ünlüler (o,ö) bulunmaz.<br />

XVIII. yüzyıl ve sonrasında kullanılan –yor şimdiki zaman eki bu kuralın dışındadır. Ayrıca<br />

bitişik yazılan birleşik kelimelerde de durum farklıdır.

---

3. Ünite - Türkçe Kelimelerin Yapısı, Türkçe Kiplerin ve Edatların Yazılışı 31<br />

Türkçe Kelimelerde Ünsüzler<br />

1. Türkçe kelimeler ğ, l, m, n, ň, r, z ünsüzleriyle başlamaz. Ancak kimi yansıma (ses taklidi)<br />

kelimeler l, n, z ile başlayabilir.<br />

Türkçeye sonradan girmiş ünsüzlerden c, f ve j harfleri de Türkçe kelime başlarında yer almazlar.<br />

2. Türkçe kelimeler iki ünsüzle başlamaz.<br />

3. Türkçe tek heceli kelimelerin sonunda düzensiz çift ünsüz ve ikiz ünsüz bulunmaz.<br />

4. Türkçe kelimelerin sonunda toncu b, c, d, g ünsüzleri yerine tonsuzları olan p, ç, t,<br />

k sesleri bulunur.<br />

پيد dip, ترس sert, كمتيك git-mek, كمچك geçmek<br />

5. Türkçe kelimelerde tonlu-tonsuz ünsüzlerin (b-p, c-ç, d-t, g-k, z-s) eşleşmesi halinde<br />

tonlu ya da tonsuzda birleşirler. Benzeşme eklemede de bir kural olarak işler.<br />

ىدپاق kap-tı ىدتيا it-ti ىچشيد diş-çi<br />

Yukarıda anlatılan ünsüzler arasındaki bu tonlu-tonsuz benzeşmesine ünsüz uyumu<br />

denir.<br />

Türkçe’nin ünlü ve ünsüz uyumlarıyla ilgili geniş bilgi için Mertol Tulum’un, Osmanlı Türkçesine<br />

Giriş (Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayını, Eskişehir, 2009) adlı kitabına<br />

(syf. 183-190) bakılabilir.<br />

Buraya kadar Türkçe kelimeleri tanıtmak amacıyla Türkçe kelimelerin yapısıyla ilgili<br />

konulara temas edilmiş, Türkçe’nin heceleri, kelime kökü, yapım ve çekim ekleri, ünlü ve<br />

ünsüz uyumları hakkında özet bilgi verilmiştir.<br />

Şimdi de Türkçe’nin yazılışıyla ilgili bilgilerimizi genişletmek için kiplerin ve edatların<br />

yazılışlarını sırayla işleyelim.<br />

TÜRKÇE DİLEK–ŞART KİPİNİN YAZILIŞI<br />

Türkçe’de dilek-şart kipi –sa/–se eklerinden oluşur ve هس şeklinde tek şekilli olarak yazılır.<br />

Ses uyumlarına bağlı olarak okunur.<br />

Örnek fiil çekimleri:<br />

م هسﻼكا<br />

anlasam<br />

ك هسﻼكا<br />

anlasan<br />

هسﻼكا<br />

anlasa<br />

ﻕ هسﻼكا<br />

anlasak<br />

زك هسﻼكا<br />

anlasanız<br />

رل هسﻼكا<br />

anlasalar<br />

م هسويوا<br />

uyusam<br />

ك هسويوا<br />

uyusan<br />

هسويوا<br />

uyusa<br />

ﻕ هسويوا<br />

uyusak<br />

زك هسويوا<br />

uyusanız<br />

رل هسويوا<br />

uyusalar<br />

م هسريك<br />

girsem<br />

ك هسريك<br />

girsen<br />

هسريك<br />

girse<br />

ك هسريك<br />

girsek<br />

زك هسريك<br />

girseniz<br />

رل هسريك<br />

girseler<br />

م هسلك<br />

gelsem<br />

ك هسلك<br />

gelsen<br />

هسلك<br />

gelse<br />

ك هسلك<br />

gelsek<br />

زك هسلك<br />

gelseniz<br />

رل هسلك<br />

gelseler<br />

Tablo 3.1

---

32<br />

Tablo 3.2<br />

1<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

Yukarıdaki örnek çekimler dikkatli incelendiğinde aşağıdaki hususlar açıkça görülecektir.<br />

• İnce ünlülü fiillerin teklik 2. şahıstaki yazılışı ve çokluk 2. şahıstaki yazılışı aynıdır.<br />

ك هسلك gelsen-gelsek<br />

Teklik veya çokluk hangisi için yazıldıkları cümle içinde anlama göre ayırt edilir.<br />

• Çokluk 2. şahıs ekleri kalın ünlülü fiilllerde ﻕ ile, ince ünlülü fiillerde ك ile gösterilir.<br />

ﻕ هسويوا uyusak ك هسريك girsek<br />

• Çok yaygın olmasa da kimi metinlerde dilek-şart çekiminin ekleri ek ünlüsü gös-<br />

terilmeden de yazılmaktadır.<br />

زكسمﻼكا<br />

anlamasanız<br />

زكسويوا<br />

uyusanız<br />

كسريك<br />

girsek<br />

girsen<br />

مسلك<br />

gelsem<br />

• Dilek-şart kipinin olumsuzu yazılırken ince ünlülü fiillerde هم me, kalın ünlülü<br />

fiillerde ام ma ile yazılır.<br />

t ULM ود<br />

donmasa<br />

t tLM ود<br />

dönmese<br />

e½ t UL� وا<br />

olmasanız<br />

زك t هملك<br />

gelmeseniz<br />

sevmek, okumak, görmek, başlamak, fiillerinin dilek-şart çekimlerini yapınız.<br />

TÜRKÇE İSTEK VE EMİR KİPİNİN YAZILIŞI<br />

İstek ve emir kipleri günümüzde tek şekil hâlindedir. Tarihi süreç içinde bir zamanlar ayrı<br />

eklerle yazılsalar da yakın zamanda birleşmişlerdir. Aynı eklerle yazılan istek veya emir kipinden<br />

hangisinin olduğu, cümle içinde anlama ve şartlara bağlı olarak belirlenir.<br />

Örnekler:<br />

قمچاق p�tK|u كمروشود<br />

Â| اچاق<br />

kaçayım<br />

كس اچاق , چاق<br />

kaçasın, kaç<br />

ينسچاق<br />

kaçsın<br />

ملاچاق<br />

kaçalım<br />

زكچاق , كچاق<br />

kaçın, kaçınız<br />

رلنيسچاق<br />

kaçsınlar<br />

Â| tK|u<br />

söyleyim<br />

p tK|u , tK|u<br />

söylesen, söyle<br />

s| tK|u<br />

söylesin<br />

Â�هيtK|u<br />

söyleyelim<br />

زكليوس , كليوس<br />

söylenüz, söylen<br />

رلنيس tK|u<br />

söylesinler<br />

Â| ەروشود<br />

düşüreyim<br />

كسروشد , روشود<br />

düşürsen, düşür<br />

نوسروشود<br />

düşürsün<br />

ملەروشود<br />

düşürelim<br />

زكروشود , كروشود<br />

düşürünüz, düşürün<br />

رلنوسروشود<br />

düşürsünler<br />

İstek ve emir kiplerinin yazılışıyla ilgili aşağıdaki hususlara dikkat etmek gerekir:<br />

• Birinci şahıs istek eki olan -a, -e ekleri kullanılmaz. Bunlar yalnız bazı ağızlarda<br />

vardır. İkinci şahıstaki -asın, -asınız ve olumsuzu özel bir rica veya uyarı anlamı<br />

için kullanılır.

---

مدﻼقاص t|د ز½ t|�رu½<br />

Görmeyesiniz diye sakladım<br />

3. Ünite - Türkçe Kelimelerin Yapısı, Türkçe Kiplerin ve Edatların Yazılışı 33<br />

مدلآ t|د ينساروتوا<br />

oturasın diye aldım<br />

• Üçüncü şahıslar için bugün kullandığımız -sın, -sin, -sun, -sün ekleri daha önceleri<br />

yalnızca yuvarlak ünlülü (-sun, -sün نوس ) idi. Ünlü uyumunun yerleşmesiyle<br />

-sın, -sin ينسşeklide yazılmaya başlandı.<br />

نوسtL|د نوسامروتا نوسريو نوسلك<br />

dimesün oturmasun virsün gelsün<br />

• Emir ve istek kiplerinin olumsuzları هم, ام ekleri ile yapılır:<br />

Â| ايامﻼشاب<br />

başlamayayım<br />

كسايامﻼشاب, امﻼشاب<br />

başlamayasın, başlama<br />

ينسامﻼشاب<br />

başlamasın<br />

ملايامﻼشاب<br />

başlamayalım<br />

زكيامﻼشاب , كيامﻼشاب<br />

başlamayınız, başlamayın<br />

رلنيسامﻼشاب<br />

başlamasınlar<br />

يم t| همشود<br />

düşmeyeyim<br />

كس t| همشود , همشود<br />

düşmeyesin, düşme<br />

ينس همشود<br />

düşmesin<br />

مل t| همشود<br />

düşmeyelim<br />

زكي همشود , كيهمشود<br />

düşmeyiniz, düşmeyin<br />

رلنيسهمشود<br />

düşmesinler<br />

TÜRKÇE GEREKLİLİK KİPİNİN YAZILIŞI<br />

Türkçe gereklilik kipinin eki -malı, -meli, şeklindedir. Bu ek ىلم şeklinde yazılır. Ancak<br />

bazı kalın ünlülü fiillerde v� ام, ince ünlülü fiillerde v� هم şeklinde yazılmaktadır.<br />

Birkaç ünlülü fiil çekimini tablo hâlinde örnek olarak görelim:<br />

Â| v� امقيچ<br />

çıkmalıyım<br />

كس v� امقيچ<br />

çıkmalısın<br />

v� امقيچ<br />

çıkmalı<br />

زيv� امقيچ<br />

çıkmalıyız<br />

زكسv� امقيچ<br />

çıkmalısınız<br />

رليلامقيچ<br />

çıkmalılar<br />

Â| vKLÇ|ا<br />

içmeliyim<br />

كس vKLÇ|ا<br />

içmelisin<br />

vKLÇ|ا<br />

içmeli<br />

زي vKLÇ|ا<br />

içmeliyiz<br />

زكسvKLÇ|ا<br />

içmelisiniz<br />

رليلمچيا<br />

içmeliler<br />

Â| vKLǽ<br />

geçmeliyim<br />

كس vKLǽ<br />

geçmelisin<br />

vKLǽ<br />

geçmeli<br />

زيvKLǽ<br />

geçmeliyiz<br />

زكسvKLǽ<br />

geçmelisiniz<br />

رليلمچك<br />

geçmeliler<br />

Â| v� امشوق<br />

koşmalıyım<br />

كس v� امشوق<br />

koşmalısın<br />

v� امشوق<br />

koşmalı<br />

زي v� امشوق<br />

koşmalıyız<br />

زكس ىلامشوق<br />

koşmalısınız<br />

رليلامشوق<br />

koşmalılar<br />

• Türkçe gereklilik kipi eklerinin fiil tabanına birleştiğine ancak kendisinden sonra<br />

gelen eklere birleşmediğine dikkat edelim:<br />

زي vKL ريتيب<br />

bitirmeliyiz<br />

كس v� امقاب<br />

bakmalısın<br />

Â| v� امشوق<br />

koşmalıyım<br />

Tablo 3.3<br />

Tablo 3.4

---

34<br />

Tablo 3.5<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

Bu durum üçüncü çoğul şahıslarda istisna olarak birleşir:<br />

رليلمريتيب<br />

bitirmeliler<br />

رليلامقاب<br />

bakmalılar<br />

dK}� امشوق<br />

koşmalılar<br />

• Gereklilik kipinin olumsuzu için fiil tabanı ile gereklilik eki arasına -ma, -me ekleri<br />

getirilir:<br />

e| v� t� ريتيب<br />

bitirmemeliyiz<br />

كس v�U�امقاب<br />

bakmamalısın<br />

Â| v� U� امشوق<br />

koşmamalıyım<br />

TÜRKÇE ŞİMDİKİ ZAMAN -makta, -mekte EKLERİNİN<br />

YAZILIŞI<br />

Türkçede şimdiki zaman eki olarak kullanılan -makta ( هدقم ), -mekte ( هدكم ) ekleri<br />

fiil tabanına ilâve edilerek yazılır.<br />

Örnek birkaç fiil çekimi görelim:<br />

يم هدقمشيلاچ<br />

çalışmaktayım<br />

كس هدقمشيلاچ<br />

çalışmaktasın<br />

هدقمشيلاچ<br />

çalışmakta<br />

زي هدقمشيلاچ<br />

çalışmaktayız<br />

زكس هدقمشيلاچ<br />

çalışmaktasınınz<br />

رل هدقمشيلاچ<br />

çalışmaktalar<br />

يم هدقماقيي<br />

yıkamaktayım<br />

كس هدقماقيي<br />

yıkamaktasın<br />

هدقماقيي<br />

yıkamakta<br />

زي هدقماقيي<br />

yıkamaktayız<br />

زكس هدقماقيي<br />

yıkamaktasınız<br />

رل هدقماقيي<br />

yıkamaktalar<br />

يم هدكموشوا<br />

üşümekteyim<br />

كس هدكموشوا<br />

üşümektesin<br />

هدكموشوا<br />

üşümekte<br />

زي هدكموشوا<br />

üşümekteyiz<br />

زكس هدكموشوا<br />

üşümektesiniz<br />

رل هدكموشوا<br />

üşümekteler<br />

OSMANLI TÜRKÇESİNDE EDATLARIN YAZILIŞI<br />

Osmanlı Türkçesinde hemen her cümlede edat vardır. Bunların bir kısmı Türkçe, büyük<br />

bir kısmı Arapça, Farsça’dır. Cümle içinde sıklıkla yer almaları sebebiyle imlâlarını bilmek<br />

önemlidir.<br />

Sık kullanılan edatları birkaç grupta inceleyelim:<br />

Ön edatlar: Arapça harf-i cerler, Türkçe isim çekim ve son çekim edatları ve Farsça<br />

bazı edatlar bu gruba girer:<br />

زا – ez (-dan, -den): ‰ د Ë Ê اð “« ez-cân u dil (cân u gönülden, can ve gönülden),<br />

رب زا ezber (göğüsten, içten, zihinden)<br />

اب – ba (ile; -a, -e, -lı, -li ): راقو اب bâ-vekâr (vakarlı, ağır başlı)<br />

هب, ب– be (-a, -e, -ile): مانب be-nâm (namlı, ünlü, meşhur), شودب be-dûş (omuza, omuzda),<br />

شودب شود dûş -be -dûş (omuz omuza)<br />

رب– ber (üzerine, üzerinde): رادرب ber-dâr (asılmış), لامكرب ber-kemâl (mükemmel,<br />

kemal üzere), شودرب هناخ hâne ber-dûş (evi omzunda, evsiz barksız)<br />

رد– der (-da, -de, -içinde): شوغآرد der- âgûş (kucaklama), لاحرد der-hâl (hemen),<br />

À درد der-dest (elde, elde etme), رانكرد der- kenâr (kenarda, kenara yazılmış)<br />

ىارب – berây-ı (için): تحلصم ىارب berây-ı maslahat (iş için)

---

3. Ünite - Türkçe Kelimelerin Yapısı, Türkçe Kiplerin ve Edatların Yazılışı 35<br />

ات– tâ (kadar, değin anlamlarında olup be – » edatıyla birlikte kullanılır) :<br />

دباات tâ-ebed veya دبا هبات tâ-be-ebed (ebediyete kadar), رشحبمات tâ-be-mahşer<br />

(mahşere kadar)<br />

Bağlama Edatları<br />

قنجا – ancak<br />

ىريغ – gayrı<br />

نوچيا – içün<br />

ادعام – mâ‘adâ<br />

ىروتوا – ötürü<br />

هلب – bile<br />

نوچ , مكنوچ – çün, çün kim<br />

ركا, مكركا – eger, eger kim<br />

هليا – ile<br />

كرك , هسكرك – gerek, gerekse<br />

ناچاخ , مك ناچاخ , – haçan, haçan kim<br />

ناچاق , مك ناچاق , – kaçan, kaçan kim<br />

ىكوبلاح – hâlbuki<br />

مك نامه – hemân kim<br />

ردق هنره – her ne kadar<br />

ىدما – imdi<br />

مك هتن , مك هتن – niteki, nitekim<br />

ندببس لوا – ol sebepten<br />

هني – yine<br />

صوصلخا ىلع – ale’l-husûs (özellikle)<br />

ىكلب – belki<br />

كلاذ ىلع ﺀانب – binâen alâ-zâlik (ona göre, buna göre)<br />

هيلع ﺀانب – binâen aleyh<br />

اما – ammâ<br />

اماف – fe’emmâ (amma, lâkin)<br />

طقاف – fekat, fakat<br />

اقيقلحا ىف – fî‘l - hakîka<br />

دوخ – hod (aynı)<br />

لاا – illâ<br />

ازك – kezâ<br />

نكل – lâkin<br />

كيل – lîk (ancak), كيلو – velîk (velâkin, ancak), نكيل – lîkin (lâkin, fakat, ancak)<br />

هيفام عم – ma‘a mâ-fih ‘‘mamafih’’<br />

هك مادام – mâdâm ki<br />

تياهن – nihâyet<br />

سپ – pes<br />

دياش – şâyet<br />

و – ve, vü, u, ü<br />

اعقاو – vâkı‘a (aslına bakılacak olursa, gerçek, gerçekte)

---

36<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

یكاتقو – vaktâki (ne vakit ki)<br />

لااو – ve illâ<br />

ولو – velev, هكولو – velevki<br />

Edatların bir kısmı cümle içinde iki defa tekrar edilir:<br />

كرك…كرك – gerek…gerek,<br />

هسكرك … كرك – gerek…gerekse; هسكرك...هسكرك – gerekse…gerekse,<br />

اه…اه – ha…ha,<br />

رتسيا…رتسيا – ister…ister,<br />

هاوخ…هاوخ – hah…hah,<br />

مه…مه – hem…hem,<br />

هن…هن – ne…ne,<br />

اي…اي – yâ…yâ, دوخ اي…اي yahod…ya<br />

Ünlemler<br />

آ – â: اميهف Fehîmâ (ey Fehîm)<br />

ه آ– âh<br />

نيرف آ – âferîn<br />

وتنسحا – ahsentü<br />

سوسفا – efsûs (ne yazık, eyvah, heyhât!)<br />

یا – ey, iy<br />

هاويا – eyvah<br />

روتسد – destûr (çekil, yol ver)<br />

غيرد– dirîğ, اغيرد – diriğâ (ne yazık)<br />

فيح – hayf (ne yazık!)<br />

افيح – hayfâ ( vah, yazık)<br />

ىه – hey, ت اهيه – heyhât<br />

ىهز – zihi (ne güzel, ne hoş)<br />

راهنيز , راهنز – zinhâr (sakın, dikkat)<br />

ش اباش – şâbâş (aferîn, bravo)<br />

اي – yâ : Fuzûlîyâ (ey Fuzûlî)

---

Özet<br />

Türkçe Kelimelerin Yapısını Başlıca Özellikleriyle Tanımak<br />

Kelime, hecelerden oluşan, bağımsız anlam taşıyan, düzenli<br />

seslerin meydana getirdiği bir dil öğesidir. Bir kelime bir ya<br />

da daha fazla heceden meydana gelir. Heceler açık ve kapalı<br />

olmak üzere iki gruptur.<br />

Türkçe kelimeler bir kök ve bir ya da daha fazla yapım eki ve<br />

çekim ekinden oluşur. Kök tek başına anlam taşıyan bir ses<br />

topluluğudur: göz, kol gibi. Yapım eki köklere birleşmek suretiyle<br />

onların anlamlarını değiştirir: göz-lük gibi.<br />

Türkçe kelime köküyle ona eklenmiş yapım ve çekim ekleri<br />

arasında kalınlık-incelik, düzlük-yuvarlaklık bakımından<br />

belli bir düzen vardır:<br />

Türkçe kelimelerde ünsüzlerin şu özelliklerini bilmek gerekir:<br />

1. Türkçe kelimeler ğ,l,m,n,ñ,r,z ünsüzleriyle başlamaz.<br />

2. Türkçe kelimeler iki ünsüzle başlamaz.<br />

3. Tek heceli kelimelerin sonunda düzensiz çift ünsüz ve ikiz<br />

ünsüz bulunmaz.<br />

4. Türkçe kelimelerin sonunda b,c,d,g ünsüzleri yerine tonsuzları<br />

olan p,ç,t,k sesleri bulunur.<br />

5. Türkçe kelimelerde tonlu-tonsuz ünsüzlerin (b-p, c-ç, d-t,<br />

g-k, z-s) eşleşmesi hâlinde tonlu ya da tonsuzda birleşirler:<br />

ىدتيا it-ti gibi.<br />

Türkçe Dilek ve Şart Kipini Tanıyabilmek ve Yazılışını<br />

Yapabilmek<br />

Türkçede dilek-şart -se/-sa eklerinden oluşur ve هس biçiminde<br />

tek şekilli olarak yazılır. Ses uyumuna bağlı olarak yazılır.<br />

Ses uyumuna bağlı olarak okunur:<br />

م هسريك هسويوا ﻕ هسﻼكا رل هسوس<br />

girsem uyusa anlasak sevseler<br />

Türkçe İstek ve Emir Kipini Tanıyabilmek ve Yazılışını<br />

Yapabilmek<br />

İstek ve emir kipleri bir zamanlar ayrı eklerle yazılsalar da yakın<br />

zamanda birleşmişlerdir. Günümüzde tek şekil halindedir.<br />

İstek ve emir kipinden hangisinin olduğu cümle içinde<br />

anlama ve şartlara bağlı olarak belirlenir.<br />

رلنسريك ¼ايويو ا هليوس ² هروك<br />

girsinler uyuyalım söyle göreyim<br />

Emir ve istek kiplerinin olumsuzları ام , هم ekleri ile yapılır.<br />

3. Ünite - Türkçe Kelimelerin Yapısı, Türkçe Kiplerin ve Edatların Yazılışı 37<br />

Türkçe Gereklilik Kipini Tanıyabilmek ve Yazılışını<br />

Yapabilmek<br />

Türkçe gereklilik kipinin eki –malı, -meli şeklinde olup vK¦<br />

biçiminde yazılır. Bazı kalın ünlülü fillerde v¼U¦, ince ünlülü<br />

fiillerde v¼t¦ şeklinde de yazılır.<br />

dK²KLDz« e² vKLDz« „ vKLǽ ² v¼UL� u�<br />

içmeliler içmeliyiz geçmelisin koşmalıyım<br />

Gereklilik kipinin olumsuzu için fiil tabanı ile gereklilik kipi<br />

arasına -ma, -me ekleri getirilir.<br />

e² vK¦ t¦d²�²�<br />

bitirmemeliyiz<br />

²v¼U¦UL� U�<br />

bakmamalıyım<br />

Türkçe Şimdiki Zaman -makta, -mekte Eklerini<br />

Tanıyabilmek ve Yazılışını Yapabilmek<br />

Türkçe şimdiki zaman eklerinden olan -makta, -mekte ekleri<br />

هدقم , هدكم şeklinde, fiil tabanına ilâve edilerek yazılır.<br />

e| Á دقمشيلاچ<br />

çalışmaktayız<br />

² هدكم هلكب<br />

beklemekteyim<br />

Türkçe Edatları Tanıyabilmek ve Yazılışını Kavrayabilmek<br />

Osmanlı Türkçesinde çok sayıda edat vardır. Bunlar cümle<br />

içinde çok sık yer aldıkları için imlâlarını bilmek gerekir. Birkaç<br />

grupta incelenebilir.<br />

Ön edatlar: زا -ez (-dan, -den); اب – ba (ile; -a, -e, -lı, -li);<br />

هب , ب – be (-a, -e, -ile); رب – ber (üzerine, üzerinde); رد<br />

– der (-da, -de, -içinde); ىارب – berây-ı (için); ات– tâ (ka-<br />

dar, değin)<br />

Bağlama edatları: o2�ا – ancak, ىريغ – gayrı vb .<br />

Ünlemler: یا – ey, اي – yâ v£ز – zihî vb<br />

İki kez tekrar edilen edatlar: £…£ – hem…hem

---

38<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

Kendimizi Sınayalım<br />

1. Aşağıdaki kelimelerden hangisi Türkçe değildir?<br />

a. Gündüz<br />

b. Alp<br />

c. Mehmet<br />

d. Türk<br />

e. Yaşar<br />

2. Aşağıdaki fiillerden hangisi dilek-şart kipi ekiyle yazılmıştır?<br />

a. هسريك girse<br />

b. هليوس söyle<br />

c. رلنيسچ اق kaçsınlar<br />

d. ىلمشوق koşmalı<br />

e. كس ىلمچك geçmelisin<br />

3. Aşağıdaki fiillerden hangisi istek kipi ekiyle yazılmıştır?<br />

a. م هسﻼكا anlasam<br />

b. يماروتوا oturayım<br />

c. م هسلك gelsem<br />

d. يم ىلموس sevmeliyim<br />

e. يم هدقمشيلاچ çalışmaktayım<br />

4. Aşağıdaki fiillerden hangisi gereklilik kipi ile yazılmıştır?<br />

a. يماچاق kaçayım<br />

b. م هسچاق kaçsam<br />

c. م هسامچاق kaçmasam<br />

d. كس ىلامچاق kaçmalısın<br />

e. يم Á دقماقيي yıkamaktayım<br />

5. Aşağıdaki fiillerden hangisinin yazımı doğrudur?<br />

a. يم ىلامشق koşmalıyım<br />

b. يم ىلمشوق koşmalıyım<br />

c. ميلمشوق koşmalıyım<br />

d. ميلامشوق koşmalıyım<br />

e. يم ىلامشوق koşmalıyım<br />

6. Aşağıdaki kelimelerden hangisinin anlamı yanlış verilmiştir?<br />

a. ناجزا ez-cân: cândan<br />

b. شودب be-dûş: omuza, omuzda<br />

c. شوغآرد der-âgûş: kucaklama<br />

d. تسدرد der-dest: elden<br />

e. صوصلخا ىلع – ale’l-husûs: özellikle<br />

7. ‘‘ كس ىلمكچ’’ fiilinin niteliği ile ilgili olarak aşağıdakilerden<br />

hangisi doğrudur?<br />

a. fiil + istek – tekil ikinci şahıs<br />

b. fiil + gereklilik – tekil ikinci şahıs<br />

c. fiil + gereklilik – çoğul ikinci şahıs<br />

d. fiil + emir – tekil ikinci şahıs<br />

e. fiil + emir – çoğul ikinci şahıs<br />

8. ‘‘زكس U|U¦ رود ’’ fiilinin doğru okunuşu aşağıdakilerden<br />

hangisidir?<br />

a. durmasanız<br />

b. durmayasın<br />

c. durmayasınız<br />

d. devirmeyesiniz<br />

e. dövmeyesiniz<br />

9. Aşağıdaki fiillerden hangisi dilek-şart kipi eki almıştır?<br />

a. رل هسويوا<br />

b. ينسچك<br />

c. مل هروشود<br />

d. رليلمچيا<br />

e. كس ىلامچاق<br />

10. Aşağıdaki fiillerden hangisi gereklilik eki almıştır?<br />

a. هدكموشوا<br />

b. ىلامراو<br />

c. كلوس<br />

d. مل هلك<br />

e. مل هروشود

---

Okuma Parçası<br />

At olur da tepmez mi,<br />

Yâr olur da öpmez mi,<br />

Yârin öptüğü yerde,<br />

Gonca güller bitmez mi.<br />

(Sarıoğlan-Kayseri)<br />

Açtı yayla çimeni,<br />

Yürekten sevdim seni<br />

Ben seni unutursam<br />

Allah unutsun beni.<br />

(Rize ve civarı)<br />

3. Ünite - Türkçe Kelimelerin Yapısı, Türkçe Kiplerin ve Edatların Yazılışı 39<br />

Oğlan arpa biçer misin?<br />

Suyu gölden içer misin?<br />

Her tarafın seller alsa,<br />

Köprü kurup geçer misin?<br />

(Acıpayam-Denizli)<br />

Deniz dalgasız olmaz,<br />

Kızlar sevdâsız olmaz;<br />

Yâri güzel olanlar,<br />

Başı belasız olmaz<br />

(Rodoplar-Bulgaristan)<br />

Dağ başını kar aldı<br />

Gül yârimi hâr aldı<br />

Ecele borçlu kaldım<br />

Bir cânım var yâr aldı.<br />

(Bursa)<br />

Geceler geçti benden<br />

Aç gözüm doymaz senden;<br />

Kâfir putundan dönmez<br />

Ben nasıl dönem senden<br />

(Yusufeli)

---

40<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı<br />

1. c Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe Kelimelerde Unsurlar’’<br />

konusunu yeniden gözden geçiriniz.<br />

2. a Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe Dilek-Şart Kipinin Yazılışı’’<br />

konusunu yeniden gözden geçiriniz.<br />

3. b Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe İstek ve Emir Kiplerinin<br />

Yazılışı’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz.<br />

4. d Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe Gereklilik Kipinin Yazılışı’’<br />

konusunu yeniden gözden geçiriniz.<br />

5. e Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe Gereklilik Kipinin Yazılışı’’<br />

konusunu yeniden gözden geçiriniz.<br />

6. d Yanıtınız yanlış ise ‘‘Osmanlı Türkçesinde Edatların<br />

Yazılışı’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz.<br />

7. b Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe Gereklilik Kipinin Yazılışı’’<br />

konusunu yeniden gözden geçiriniz.<br />

8. c Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe İstek ve Emir Kiplerinin<br />

Yazılışı’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz.<br />

9. a Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe Dilek-Şart Kipinin Yazılışı’’<br />

konusunu yeniden gözden geçiriniz.<br />

10. b Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe Gereklilik Kipinin Yazılışı’’<br />

konusunu yeniden gözden geçiriniz.<br />

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı<br />

Sıra Sizde 1<br />

م هس لاش اب<br />

başlasam<br />

ك هسلاشاب<br />

başlasan<br />

هسلاشاب<br />

başlasa<br />

ق هسلاشاب<br />

başlasak<br />

زک هسلاشاب<br />

başlasanız<br />

رل هسلاشاب<br />

başlasalar<br />

م هسروک<br />

görsem<br />

ك هسروک<br />

görsen<br />

هسروک<br />

görse<br />

ك هسروک<br />

görsek<br />

زک هسوک<br />

görseniz<br />

رل هسروک<br />

görseler<br />

م هسوقوا<br />

okusam<br />

ك هسوقوا<br />

okusan<br />

هسوقوا<br />

okusa<br />

ق هسوقوا<br />

okusak<br />

زک هسوقوا<br />

okusanız<br />

رل هسوقوا<br />

okusalar<br />

م هسوس<br />

sevsem<br />

ك هسوس<br />

sevsen<br />

هسوس<br />

sevse<br />

ك هسوس<br />

sevsek<br />

زک هسوس<br />

sevseniz<br />

رل هسوس<br />

sevseler<br />

Yararlanılan Kaynaklar<br />

Aksoyak, İ. Hakkı (2009). Osmanlı Türkçesi Okuma Kitabı.<br />

Ankara: Grafiker Yayınları.<br />

Develi, Hayati (2008). Osmanlı Türkçesi Kılavuzu I-II. İstanbul:<br />

Kesit Yayınları.<br />

Develi, Hayatı (2010). Osmanlı Türkçesi Grameri. 1. Baskı.<br />

Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.<br />

Kurt, Yılmaz (1996). Osmanlıca Dersleri I. 3. Baskı. Ankara:<br />

Akçağ Yayınları.<br />

Timurtaş, Faruk K. (1986). Osmanlı Türkçesine Giriş. 8.<br />

Baskı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi<br />

Yayınları.<br />

Tulum, Mertol (2009). Osmanlı Türkçesine Giriş. 1. Baskı.<br />

Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.

---

OSMANLI TÜRKÇESİ-I<br />

4Amaçlarımız<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;<br />

Türkçe çokluk eki, isim yapım ekleri, fiil çekimleri, zarf fiil ekleri, sıfat fiil ekleri,<br />

bildirme ekleri, hal ekleri, iyelik ekleri, zaman eklerini tanıyabilecek ve yazabilecek,<br />

Türkçe zamirleri tanıyabilecek ve yazabilecek,<br />

Türkçe zamirleri tanıyabilecek ve yazabilecek,<br />

Türkçe zarfları tanıyabilecek ve yazabilecek,<br />

Türkçe sayıları tanıyabilecek ve yazabileceksiniz.<br />

Anahtar Kavramlar<br />

• Çokluk eki<br />

• İsim yapım ekleri<br />

• Fiil yapım ekleri<br />

• Zarf fiil ekleri<br />

• Sıfat fiil ekleri<br />

• Bildirme ekleri<br />

• Hal ekleri<br />

İçindekiler<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

Türkçe Ek, Zamir, Zarf ve Sayıların<br />

Yazılışı<br />

• İyelik ekleri<br />

• Zaman ekleri<br />

• Ek fiil ve birleşik fiil<br />

• Zamirler<br />

• Zarflar<br />

• Türkçe sayılar<br />

• TÜRKÇE EKLER<br />

• EK FİİL VE BİRLEŞİK FİİL ÇEKİMLERİ<br />

• TÜRKÇE ZAMİRLER<br />

• OSMANLI TÜRKÇESİNDE ZARFLAR<br />

• TÜRKÇE SAYILAR

---

TÜRKÇE EKLER<br />

Giriş<br />

Daha önceki ünitelerde Osmanlı Türkçesi alfabesindeki harfleri tanımış, şekilce benzerliklerini<br />

ve bitişme özelliklerini öğrenmiştik. Ayrıca Türkçe ünlü ve ünsüzlerin yazılışını<br />

ayrıntılı bir şekilde görmüş ve Türkçe kelimelerin yazılışını kavramıştık.<br />

Bu ünitede ise Osmanlı alfabesi ile yazılmış metinlerdeki Türkçe unsurları doğru okuyabilmek<br />

için Türkçe eklerin; zamir, zarf ve sayıların; ek fiil ve birleşik fiil çekimlerinin<br />

okunuş ve yazılışlarını kavrayacağız.<br />

Türkçe Eklerin Yazılışında Ortak Özellikler<br />

Osmanlı Türkçesinde Türkçe eklerin yazılış ve okunuşlarında bugünküne göre farklılıklar<br />

vardır.<br />

Bu farklılıkları ve ortak hususiyetleri şöyle sıralayabiliriz:<br />

1. Bugün farklı şekilli olan pek çok ek o dönemde tek şekilli, kalıplaşmış halde yazılırdı.<br />

ىبجوتكم<br />

ىجليد<br />

mektupçu<br />

dilci<br />

2. Bazı ekler kalınlık incelik uyumuna göre iki şekillidir.<br />

كلرب<br />

قلباتك<br />

birlik<br />

kitaplık<br />

3. Eklerdeki yardımcı ünlüler çoklukla yazılmaz.<br />

كلزوك رلچاغا<br />

gözlük ağaçlar<br />

4. Eklerin okunuşu bugünkü söyleyişe göredir.<br />

Çokluk Eki<br />

ىدلوا<br />

oldu<br />

Türkçe Ek, Zamir, Zarf ve<br />

Sayıların Yazılışı<br />

ىدروك<br />

gördü<br />

ىجوكوت<br />

türkücü<br />

Çokluk eki -lar, -ler eki رل şeklinde yazılır. Tek şekillidir, ünlüsü yazılmaz, ses uyumuna<br />

göre okunur.

---

44<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

رلنلاپاق<br />

kaplanlar<br />

Soru Eki<br />

رللوي<br />

yollar<br />

رلچاغا<br />

ağaçlar<br />

رلزوك<br />

gözler<br />

رلشيا<br />

işler<br />

Soru eki -mı, -mi, -mu, -mü yalnızca ىم şeklinde ve kelimelere birleştirilerek yazılır.<br />

ىچماغا<br />

Ağaç mı?<br />

İsim Yapım Ekleri<br />

ىميكيدوس<br />

Sevdiği mi?<br />

ىمزميكيدروك<br />

Gördüğümüz mü?<br />

-lık, -lik, -luk, -lük ekleri kalın ünlülü kelimelerde قل, ince ünlülü kelimelerde كل şeklinde<br />

yazılır.<br />

كل هننا<br />

annelik<br />

كل هجيك<br />

gecelik<br />

كلزوك<br />

gözlük<br />

كلروك<br />

körlük<br />

كلكويب<br />

büyüklük<br />

-lı , -li, lu, -lü eki düz ünlülü kelimelerde لى , yuvarlak ünlülü kelimelerde ول şeklinde<br />

yazılır. Bu ek sıfat görevinde kelimeler yapar.<br />

ىلچيا<br />

içli<br />

لىبرص<br />

sabırlı<br />

ولچوص<br />

suçlu<br />

وليوك<br />

köylü<br />

Türkiye Türkçesinin tarihi dönemlerinde bu ekin bilhassa resmî yazışmalarda yalnızca yuvarlak<br />

sesi -lu, -lü ول vardı.<br />

-sız, -siz, -suz, -süz eki tek şekilli olup زس yazılır. Ünlüsü gösterilmez. Ünlü uyumuna<br />

uygun olarak okunur. Bu ek daha çok sıfat yapımında kullanılır.<br />

زسقوذ<br />

zevksiz<br />

زسلقع<br />

akılsız<br />

زسزوي<br />

yüzsüz<br />

زسكوص<br />

sonsuz<br />

-ca, -ce, -ça, -çe eki herzaman هج şeklinde yazılır ve ses uyumuna göre okunur.<br />

هجتسود<br />

dostça<br />

هيجلاوق<br />

kolayca<br />

هجرلكيب<br />

binlerce<br />

هجقوچ<br />

çokca<br />

هلجزوك<br />

güzelce<br />

-ki eki Osmanlı Türkçesinde aidiyet bildiren bu ek herzaman ىك şeklinde yazılmıştır.<br />

Okunuşu dudak uyumuna bağlıdır.<br />

ىك هدلوي<br />

yoldaki<br />

ىكلوأ<br />

evvelki<br />

ىكنوكوب<br />

bugünkü<br />

ىكنود<br />

dünkü<br />

-cık, -cik, -cuk, -cük, -çık, -çik, -çuk, -çük ekleri ince ünlülü isimlerde كج ; kalın<br />

ünlülü isimlerde قج şeklinde yazılır.<br />

كجوچوك<br />

küçücük<br />

قجفسوي<br />

yusufcuk<br />

قجروموط<br />

tomurcuk<br />

كيجدك<br />

kedicik<br />

قجييﺁ<br />

ayıcık

---

4. Ünite - Türkçe Ek, Zamir, Zarf ve Sayıların Yazılışı 45<br />

-cağız, -ceğiz ekleri kalın ünlülülerde زغج , ince ünlülerde زكج şeklinde yazılır. Küçültme<br />

isimleri yapar.<br />

زکجشدراق<br />

kardeşceğiz<br />

زغجنيداق<br />

kadıncağız<br />

-ıncı, -inci, -uncu, -üncü ekleri ىنج şeklinde yazılır. Ekin yardımcı ünlüsü yazılmaz.<br />

Bu ek sıra sayı sıfatları yapar.<br />

ىنج درود<br />

dördüncü<br />

ىجنيكيا<br />

ikinci<br />

ىنجرب<br />

birinci<br />

-mak, -mek ekleri kalın ünlülü fiillerde قم , ince ünlülü fiillerde كم şeklinde yazılır.<br />

Ünlüyle başlayan ek aldıklarında قم eki غم şeklinde yazılır. Bu ekle fiillerin mastar isimleri<br />

yapılır.<br />

(هكم وس)<br />

sevmeğe<br />

كم وس<br />

sevmek<br />

(هغلماق )<br />

kalmağa<br />

Olumsuzu ام ve هم ekleriyle yapılır. هم eki genellikle güzel hesiz yazılır:<br />

كمملك (كم هملك)<br />

gelmemek<br />

-ma, -me eki هم şeklinde yazılır. Bu ekle fiilden isim yapılır.<br />

هموروي<br />

yürüme<br />

هشموق<br />

koşma<br />

هموق<br />

kovma<br />

Kalın ünlülü fiillerde ام şeklinde yazıldığı da görülür.<br />

اشموق<br />

koşma<br />

اموق<br />

kovma<br />

قممزاي )قمامزاي)<br />

yazmamak<br />

قلماق<br />

kalmak<br />

همروك<br />

görme<br />

-la, -le eki kalın ünlülü isimlerde لا , ince ünlülü isimlerde هل şeklinde yazılır. İsimden<br />

fiil yapmaya yarar.<br />

كم هلزوا<br />

özlemek<br />

كم هلزوك<br />

gözlemek<br />

قملالوق<br />

kollamak<br />

قملاشاب<br />

başlamak<br />

-ıcı, -ici, -ucu, -ücü eki yalnızca ىيج şeklinde yazılır. Ses uyumuna göre okunur.<br />

ىيجروي<br />

yorucu<br />

Fiil Yapım Ekleri<br />

ىيجزوا<br />

üzücü<br />

ىيجديك<br />

gidici<br />

ىجيلاق<br />

kalıcı<br />

-dır, -dir, -dur, -dür (-tır, -tir, -tur, -tür) eki رد şeklinde yazılır. Ses uyumuna bağlı ola-<br />

rak okunur. Nadiren bazı metinlerde ريد şeklinde yazıldığı görülür. Fiilden fiil yapmak<br />

için kullanılan ettirgen eklerdendir.

---

46<br />

1<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

قمردزق<br />

kızdırmak<br />

كمردكوب<br />

büktürmek<br />

كمردزك<br />

gezdirmek<br />

قمردشوق<br />

koşturmak<br />

قمردرود<br />

durdurmak<br />

قمردپاي<br />

yaptırmak<br />

Bu ek eski Osmanlıca’da daima yuvarlak vokalle okunurdu.<br />

قمردپاي<br />

yapdurmak<br />

كمردچس<br />

seçdürmek<br />

كمردلك<br />

güldürmek<br />

كمترچس<br />

seçtirmek<br />

-ıl, -il, -ın, -in ekleri ل lam ve ن nun harfleriyle yazılır, aradaki yardımcı ses olan ünlüleri<br />

yazılmaz. Bu ek edilgen ve dönüşlülük için kullanılır.<br />

قنمارﺁ<br />

aranmak<br />

كلمزوچ<br />

çözülmek<br />

كلمروك<br />

görülmek<br />

Ekten sonra sesli bulunması halinde yardımcı ses gösterilerek yazılır.<br />

نليريو<br />

virilen<br />

نلايزوب<br />

bozulan<br />

قلمزوب<br />

bozulmak<br />

-iş, -ış, -uş, -üş ekleri ünlüyle bitenlerden sonra ش , ünsüzle biten fiillerden sonra ise<br />

gO veya شو şeklinde yazılır.<br />

قشملاكﺁ<br />

كشموروك<br />

anlaşmak<br />

görüşmek<br />

Bazen yardımcı ünlünün yazılmadığıda olur:<br />

كشمروك<br />

görüşmek<br />

قشمزاي<br />

yazışmak<br />

Aşağıdaki kelimelere belirtilen ekleri getirerek yazınız.<br />

-lık, -lik, -cı, -ci, -lı, -li, -sız, -siz ekleri<br />

باتك- شاب - ناشن - لوي<br />

Zarf Fiil Ekleri (Gerindium Ekleri)<br />

قمشيتﺁ<br />

atışmak<br />

قمشيزاي<br />

yazışmak<br />

-ıp, -ip, -up, -üp, eki بو şeklinde yazılır. Ünlüyle biten fiillerde araya bir yardımcı y getirilir.<br />

بويلاشاب<br />

başlayıp<br />

بوروك<br />

görüp<br />

بوزوچ<br />

çözüp<br />

بوچيا<br />

içip<br />

بوتﺁ<br />

atıp<br />

Bu ek yuvarlak ünlülü yazıldığı için Osmanlının son zamanlarına kadar yuvarlak okunurdu.<br />

Günümüzde ses uyumuna göre okunur.<br />

-ınca, -ince, -unca, -ünce ekleri ünsüzle biten fiillerden sonra هنج , ünlüyle biten biten<br />

fiillerden sonra araya bir ‘‘ y’’ getirilerek هجني şeklinde yazılır.

---

هجنيلاغاب<br />

bağlayınca<br />

هجنيلاشاب<br />

başlayınca<br />

4. Ünite - Türkçe Ek, Zamir, Zarf ve Sayıların Yazılışı 47<br />

هجنشوق<br />

koşunca<br />

هنجروك<br />

görünce<br />

-arak, -erek ekleri kalın ünlülü fiillerde قارا , ince ünlülü fiillerde كره şeklinde yazılır.<br />

Ünlüyle biten fiillerde araya ‘‘y’’ getirilir.<br />

كر هي هلكﺃ<br />

ekleyerek<br />

قاراشوق<br />

koşarak<br />

قاراچا<br />

açarak<br />

كر هلك<br />

gelerek<br />

-a, -e ekleri ه ve ا şeklinde yazılır. Ünlüyle biten fiillerde araya ‘‘y’’ getirilir.<br />

هوس هوس<br />

sev seve<br />

هلوك هلوك<br />

güle güle<br />

اتاي اتاي<br />

yata yata<br />

اتﺁ اتﺁ<br />

ata ata<br />

-dıkça, -dikçe ekleri kalın ünlülü fiillerde هجقد , ince ünlülü fiillerde هجكد şeklinde<br />

yazılır. Ses uyumuna göre okunur.<br />

هجكدروك<br />

gördükçe<br />

هجقداشاي<br />

yaşadıkça<br />

هجقدوقوا<br />

okudukça<br />

-alı, -eli ekleri kalın ünlülü fiillerde لىا , ince ünlülü fillerde لىه , şeklinde yazılır. Ünlüyle<br />

biten fiillerde araya ‘‘y’’ getirilir.<br />

ىلايلاكا<br />

anlayalı<br />

ىللاﺁ<br />

alalı<br />

ىلهروك<br />

göreli<br />

Bunlar umumiyetle beri ( ورب - ىرب ) edatıyla birlikte kullanılır.<br />

( ورب )ىرب لىهريو<br />

vireli beri<br />

( ورب )ىرب لىلاﺁ<br />

alalı beri<br />

-madan, -meden ekleri kalın ünlülü fiillerde ندام, ince ünlülü fiillerde ندم şeklinde<br />

yazılır.<br />

نداملاكا<br />

anlamadan<br />

ندامروص<br />

sormadan<br />

ندمروك<br />

görmeden<br />

ندمليب<br />

bilmeden<br />

-iken, -ken eki نكيا veya نك şeklinde iki türlü de yazılır. Ünlü uyumuna uymaz.<br />

نكيرشلكب<br />

bekleşirken<br />

Sıfat Fiil Ekleri<br />

نكيا يرشلكب<br />

bekleşir iken<br />

نكروشونوق<br />

konuşurken<br />

نكيا روشونوق<br />

konuşur iken<br />

-an, -en eki kalın ünlülü fiillerde نا , ince ünlülü fiillerde ن şeklinde yazılır. Ünlüyle biten<br />

fiillerde araya bir ‘‘y’’ sesi gelir.<br />

نايلاشاب<br />

başlayan<br />

نيرتك<br />

getiren<br />

نديك<br />

giden<br />

ناتاي<br />

yatan

---

48<br />

Tablo 4.1<br />

2<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

-dık, -dik, -duk, -dük (-tık, -tik, tuk, -tük) ekleri kalın ünlülü fiillerde ق د , ince ün-<br />

lülü fiillerde كد şeklinde yazılır. Bu ek ekseriyetle iyelik ekleriyle kullanılır.<br />

ىكيدلكيد<br />

dinlediği<br />

كدلكيد<br />

dinledik<br />

ىغيدلﺁ<br />

aldığı<br />

قدلﺁ<br />

aldık<br />

-acak, -ecek ekleri kalın ünlülü fiillerde قجﺍ , ince ünlülü fiillerde كجه şeklinde ya-<br />

zılır. İyelik ekleri getieildiğinde ىكجه , ىغجﺍ şeklinde yazılır.<br />

مكج هي هليوس<br />

söyleyeceğim<br />

كج هي هليوس<br />

söyleyecek<br />

-mış, -miş eki شم şeklinde yazılır.<br />

شمليچس<br />

seçilmiş<br />

شملتﺁ<br />

atılmış<br />

مغجاپاي<br />

yapacağım<br />

قجاپاي<br />

yapacak<br />

Bildirme Ekleri<br />

Bildirme ekleri, Türkçede isim cümlelerinin yüklemini oluşturmak için bir isme getirilen<br />

eklerdir. Eklerin ünlüleri yazılmaz. Kelime ünlüyle bitiyorsa 1. şahısta yardımcı ‘‘y’’ ünlüsü<br />

yazılır.<br />

Ekler şunlardır:<br />

ÇOKLUK TEKLİK<br />

3. şahıs 2. şahıs 1. şahıs 3. şahıs 2. şahıs 1. şahıs<br />

رلرد زكس زي ز رد كس يم م<br />

مشوب<br />

boşum<br />

كسشوب<br />

boşsun<br />

ردشوب<br />

boştur<br />

زشوب<br />

boşuz<br />

زكسشوب<br />

boşsunuz<br />

رلردشوب<br />

boşturlar<br />

مچﺁ<br />

açım<br />

كسچﺁ<br />

açsın<br />

ردچﺁ<br />

açtır<br />

زچﺁ<br />

açız<br />

زكسچﺁ<br />

açsınız<br />

رلردچﺁ<br />

açtırlar<br />

Aşağıdaki kelimeleri bildirme ekleriyle yazınız.<br />

روتقود<br />

doktor<br />

ىچشﺁ<br />

aşçı<br />

يم هبلط<br />

talebeyim<br />

كس هبلط<br />

talebesin<br />

رد هبلط<br />

talebedir<br />

زي هبلط<br />

talebeyiz<br />

زكس هبلط<br />

talebesiniz<br />

رلرد هبلط<br />

talebedirler<br />

مكروت<br />

Türküm<br />

كسكروت<br />

Türksün<br />

ردكروت<br />

Türktür<br />

زكروت<br />

Türküz<br />

زكسكروت<br />

Türksünüz<br />

رلردكوت<br />

Türktürler

---

4. Ünite - Türkçe Ek, Zamir, Zarf ve Sayıların Yazılışı 49<br />

Hal Ekleri<br />

Hal ekleri isim çekim ekleridir. Çok kullanılan bu eklerin nasıl yazıldığını bilmek, doğru<br />

okuma ve yazma için son derece önemlidir.<br />

Sırayla görelim:<br />

1. Yapma (yükleme) hâli eki : -ı, -i, -u, -ü, -yı, -yi, -yu, -yü ى ve يى şeklinde yazılır.<br />

ىوأ<br />

evi<br />

يىاباب<br />

babayı<br />

ىدوس<br />

südü<br />

يىوزوق<br />

kuzuyu<br />

2. Yaklaşma (yönelme) hâli eki : -a, -e, -ya, -ye ه ve هي şeklinde yazılır.<br />

هي هننﺁ<br />

anneye<br />

هزوس<br />

söze<br />

Şahıs ve işaret zamirlerinin yaklaşma halleri:<br />

اكب<br />

bana<br />

اكس<br />

sana<br />

اكوا<br />

ona<br />

هي همشچ<br />

çeşmeye<br />

اكوب<br />

buna<br />

3.Uzaklaşma (ayrılma) hâli eki :-dan, -den, -tan, -ten ند şeklindedir.<br />

نديوك<br />

köyden<br />

ندغاب<br />

bağdan<br />

ندشاب<br />

baştan<br />

4. Bulunma hâli eki : -da, -de, -ta, -te هد şeklindedir.<br />

هدري<br />

yerde<br />

هدناويد<br />

divanda<br />

هدتنج<br />

cennette<br />

ىغوجوچ<br />

çocuğu<br />

هباتك<br />

kitaba<br />

اكوش<br />

şuna<br />

ندباتك<br />

kitaptan<br />

هدچاغآ<br />

ağaçta<br />

5. İlgi hâli eki :-ın, -in, -un, -ün, (-nın, -nin, -nun, -nün) ünsüzle biten kelimelerde ك,<br />

ünlüyle biten kelimelerde كن eki kullanılır. Ek ünlüsü yazılmaz.<br />

كوأ<br />

evin<br />

ككشوك<br />

köşkün<br />

كن هننآ<br />

annenin<br />

كناباب<br />

babanın<br />

6. Vasıta hâli eki : -la, -le, -yla, -yle هلي هل şeklinde yazılmaktadır. Bu ek ayrı da yazılabilir.<br />

هلملق<br />

kalemle<br />

هلباتك<br />

kitapla<br />

هليوروس<br />

sürüyle<br />

Aşağıdaki ibareleri okumaya çalışınız.<br />

ىكوص كلوي -ىس هچكروت ىلنامثع -ىزوي تسود<br />

ىزوا كزوس -ىقشع قلقوجوچ -بىابرا لماق<br />

ىزيق كنوشموق -راقيچ هلزيخ ندوأ وغوجوچ<br />

هليهﺌشن<br />

neş’eyle<br />

3

---

50<br />

Tablo 4.2<br />

Tablo 4.3<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

İyelik Ekleri<br />

İyelik ekleri tablo halinde şöyle gösterilir:<br />

ÇOKLUK TEKLİK<br />

3.şahıs 2.şahıs 1. şahıs 3.şahıs 2. şahıs 1.şahıs<br />

ىرل زك زم ىس ى ك م<br />

بماتك<br />

kitabım<br />

كباتك<br />

kitabın<br />

بىاتك<br />

kitabı<br />

زبماتك<br />

kitabımız<br />

زكباتك<br />

kitabınız<br />

ىرلباتك<br />

kitapları<br />

مزوس<br />

sözüm<br />

كزوس<br />

sözün<br />

ىزوس<br />

sözü<br />

زمزوس<br />

sözümüz<br />

زكزوس<br />

sözünüz<br />

ىرلزوس<br />

sözleri<br />

م هننآ<br />

annem<br />

ك هننآ<br />

annen<br />

ىس هننآ<br />

annesi<br />

زم هننآ<br />

annemiz<br />

زك هننآ<br />

anneniz<br />

ىرل هننآ<br />

anneleri<br />

ماباب<br />

babam<br />

كاباب<br />

baban<br />

ىساباب<br />

babası<br />

زماباب<br />

babamız<br />

زكاباب<br />

babanız<br />

ىرلاباب<br />

babaları<br />

Zaman Ekleri<br />

Görülen geçmiş zaman ekleri: Bu zaman için fiil gövdesinde tüm şahıslarda ortak bir د<br />

-d sesi getirilir. Bu sese her şahıs için ayrı harf ilâveleri yapılır.<br />

Bunları tablo halinde görelim:<br />

GÖRÜLEN GEÇMİŞ ZAMAN EKLERİ<br />

ÇOKLUK TEKLİK<br />

3.şahıs 2.şahıs 1.şahıs 3.şahıs 2.şahıs 1.şahıs<br />

رليد زكد كد قد ىد كد مد<br />

رليدلوب<br />

buldular<br />

رليدليب<br />

bildiler<br />

زكدلوب<br />

buldunuz<br />

زكدليب<br />

bildiniz<br />

قدلوب<br />

bulduk<br />

كدليب<br />

bildik<br />

ىدلوب<br />

buldu<br />

ىدليب<br />

bildi<br />

كدلوب<br />

buldun<br />

كدليب<br />

bildin<br />

مدلوب<br />

buldum<br />

مدليب<br />

bildim<br />

Görülen geçmiş zamanın olumsuzu fiil gövdesine ام ve م ekleri getirilerek yapılır.<br />

رليدامروص<br />

sormadılar<br />

ىدمچك<br />

geçmedi<br />

كدالمآ<br />

almadın<br />

مدلموك<br />

gülmedim<br />

Geniş zaman ekleri: -r ( ر ), -ar /-er ( را ), -ır /-ir (ري ), -ur /-ür (رو ) şekillerindedir.<br />

Yazılırken düzlük-yuvarlak uyumuna bağlı kalınarak yazılır.

---

Geniş zaman eklerinin şahıslara göre yazımı:<br />

GENİŞ ZAMAN EKLERİ<br />

ÇOKLUK TEKLİK<br />

4. Ünite - Türkçe Ek, Zamir, Zarf ve Sayıların Yazılışı 51<br />

3. şahıs 2.şahıs 1.şahıs 3.şahıs 2.şahıs 1.şahıs<br />

رلرولوب<br />

bulurlar<br />

رليرلآ<br />

alırlar<br />

رلرلاغاب<br />

bağlarlar<br />

زكسرولوب<br />

bulursunuz<br />

زكسيرلآ<br />

alırsınız<br />

زكسرلاغاب<br />

bağlarsınız<br />

رو - ري - را – ر<br />

زرولوب<br />

buluruz<br />

زيرلآ<br />

alırız<br />

زرلاغاب<br />

bağlarız<br />

رولوب<br />

bulur<br />

يرلآ<br />

alır<br />

رلاغاب<br />

bağlar<br />

كسرولوب<br />

bulursun<br />

كسريلآ<br />

alırsın<br />

كسرلاغاب<br />

bağlarsın<br />

مرولوب<br />

bulurum<br />

ميرلآ<br />

alırım<br />

مرلاغاب<br />

bağlarım<br />

Geniş zamanın olumsuzluk eki –maz, -mez زم زام şeklindedir. Ancak birinci teklik ve<br />

çokluk şahıslarda ek değişmektedir.<br />

رلزنمود<br />

dönmezler<br />

زيايمود<br />

duymayız<br />

زاميرق<br />

kırmaz<br />

كسزمليب<br />

bilmezsin<br />

19. Yüzyıla kadar Osmanlı Türkçesi metinlerinde -ır, -ir ekleri yuvarlak yazılırdı.<br />

رولك<br />

gelür<br />

روليب<br />

bilür<br />

رولآ<br />

alur<br />

مملك<br />

gelmem<br />

Öğrenilen Geçmiş Zaman Ekleri<br />

Öğrenilen geçmiş zaman eki -mış, -miş, -muş, -müş tek şekilli olup daima شم şeklinde<br />

yazılır. ek ünlüsü yazılmaz.<br />

ÖĞRENİLEN GEÇMİŞ ZAMAN EKLERİ<br />

ÇOKLUK TEKLİK<br />

3.şahıs 2.şahıs 1.şahıs 3.şahıs 2.şahıs 1.şahıs<br />

رلشم زكسشم زشم شم كسشم مشم<br />

رلشموروي<br />

yürümüşler<br />

رلشميرق<br />

kırmışlar<br />

زكسشموروي<br />

yürümüşsünüz<br />

زكسشميرق<br />

kırmışsınız<br />

زشموروي<br />

yürümüşüz<br />

زشميرق<br />

kırmışız<br />

شموروي<br />

yürümüş<br />

شميرق<br />

kırmış<br />

كسشموروي<br />

yürümüşsün<br />

كسشميرق<br />

kırmışsın<br />

مشموروي<br />

yürümüşüm<br />

مشميرق<br />

kırmışım<br />

Öğrenilen geçmiş zamanın olumsuzunda fiil gövdesine kalın ünlülü fiillerde ام , ince<br />

ünlülü fiillerde م getirilir.<br />

زشممروك<br />

görmemişiz<br />

رلشمامروط<br />

durmamışlar<br />

Tablo 4.4<br />

Tablo 4.5

---

52<br />

Tablo 4.6<br />

Tablo 4.7<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

Şimdiki Zaman Ekleri<br />

Şimdiki zaman eki –ıyor, -iyor, -uyor, -üyor şeklinde olup ünlüyle biten fiillerde روي, ün-<br />

süzle biten fiillerde رويي biçiminde yazılır. Görüldüğü gibi ünsüzle biten fiillere yardım-<br />

cı ى harfi getirilmektedir. Ancak bu harf fiil bitişen harflerden biriyle bitiyorsa yazılmaz,<br />

bitişmeyen harflerden biriyle bitişiyorsa yazılır:<br />

رË}} ريو<br />

veriyor<br />

رË}�و د<br />

düşüyor<br />

ŞİMDİKİ ZAMAN EKLERİ<br />

ÇOKLUK TEKLİK<br />

3.şahıs 2.şahıs 1.şahıs 3.şahıs 2.şahıs 1.şahıs<br />

رلروي<br />

رلرويي<br />

رلرويتآ<br />

atıyorlar<br />

رلروييروك<br />

görüyorlar<br />

زكسروي<br />

زكسرويي<br />

زكسرويتآ<br />

atıyorsunuz<br />

زكسروييروك<br />

görüyorsunuz<br />

زروي<br />

زرويي<br />

زرويتآ<br />

atıyoruz<br />

زروييروك<br />

görüyoruz<br />

روي<br />

رويي<br />

رويتآ<br />

atıyor<br />

روييروك<br />

görüyor<br />

كسروي<br />

كسرويي<br />

كسرويتآ<br />

atıyorsun<br />

كسروييروك<br />

Görüyorsun<br />

مروي<br />

مرويي<br />

مرويتآ<br />

atıyorum<br />

مروييروك<br />

görüyorum<br />

Bazı dönemler ekten önce ه veya ا harfi de getirilmiş fakat bu uygulama yaygınlaşmamıştır.<br />

روي هلكيد<br />

dinleyor<br />

(رويازاي) رويهزاي<br />

yazayor<br />

روي هلوك<br />

güleyor<br />

Şimdiki zamanın olumsuzu fiil gövdesine م getirilerek yazılır:<br />

زكسرويم هلكيد<br />

dinlemiyorsunuz<br />

Gelecek Zaman Ekleri<br />

زرويموس<br />

sevmiyoruz<br />

روي هلوك<br />

geleyor<br />

مرويملك<br />

gelmiyorum<br />

Gelecek zaman ekleri -acak, -ecek kalın ünlülü fiil tabanlarında قجا , ince ünlülü fiil ta-<br />

banlarında كجه şeklinde yazılır. Fiil ünlüyle bittiğinde araya bir ى harfi getirilir.<br />

GELECEK ZAMAN EKLERİ<br />

ÇOKLUK TEKLİK<br />

3.şahıs 2.şahıs 1.şahıs 3.şahıs 2.şahıs 1.şahıs<br />

رلكجه<br />

رلقجا<br />

رلكج هروك<br />

görecekler<br />

رلقجلااق<br />

kalacaklar<br />

زكسكجه<br />

زكسقجا<br />

زكسكج هروك<br />

göreceksiniz<br />

زكسقجلااق<br />

kalacaksınız<br />

زكجه<br />

زغجا<br />

زكج هروك<br />

göreceğiz<br />

زغجلااق<br />

kalacağız<br />

كجه<br />

قجا<br />

كجهروك<br />

görecek<br />

قجلااق<br />

kalacak<br />

كسكجه<br />

كسقجا<br />

كسكج هروك<br />

göreceksin<br />

كسقجلاق<br />

kalacaksın<br />

مكجه<br />

مغجا<br />

مكج هروك<br />

göreceğim<br />

مغجلااق<br />

kalacağım

---

4. Ünite - Türkçe Ek, Zamir, Zarf ve Sayıların Yazılışı 53<br />

Gelecek zamanın olumsuzu için fiil tabanına kalın ünlülü fiillerde ام , ince ünlülü fiil-<br />

lerde هم getirilmek suretiyle yapılır.<br />

رلقجايايمود<br />

duymayacaklar<br />

كسكج هي همود<br />

dövmeyeceksin<br />

Aşağıdaki kelimelerin tabloda belirtilen zamanlarını yazınız.<br />

Geniş<br />

Zaman<br />

Öğrenilen Geçmiş Zaman<br />

Şimdiki<br />

Zaman<br />

مغجايالمآ<br />

almayacağım<br />

Gelecek<br />

Zaman<br />

3.çoğul şahıs 1.çoğul şahıs 2.tekil şahıs 1.tekil şahıs<br />

كمروك<br />

görmek<br />

قميرق<br />

kırmak<br />

i-mek Fiili<br />

İsimleri yüklemleştiren i-mek fiili eskiden tek başına kullanılırken bugün tek başına kullanılmaz.<br />

Metinlerdeki ayrı veya bitişik yazılışını aynen yansıtacak biçimde okumak gerekir.<br />

Şimdiki zaman, görülen geçmiş zaman, öğrenilen geçmiş zaman ve şart çekimleri vardır.<br />

i-mek: Görülen geçmiş zaman<br />

مدي هتسخ<br />

hastaydım<br />

مديا هتسخ<br />

hasta idim<br />

i-mek: Öğrenilen geçmiş zaman<br />

مشيم هتسخ<br />

hastaymışım<br />

i-mek: Şart kipi<br />

م هسيرلآ<br />

alırsam<br />

i-mek: Şimdiki zaman<br />

مدرويتآ<br />

atıyordum<br />

مشيما هتسخ<br />

hasta imişim<br />

م هسيا يرلآ<br />

alır isem<br />

مديا رويتآ<br />

atıyor idim<br />

TÜRKÇE ZAMİRLER<br />

Türkçede sıkça kullanılan kelimelerin başında zamirler gelir. Zamirlerin yazılışı kalıplaşmış haldedir.<br />

4

---

54<br />

Tablo 4.8<br />

Tablo 4.9<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

Eşitlik Vasıta İlgi Bulunma Ayrılma Yönelme Yükleme Yalın<br />

هجنب<br />

bence<br />

هجنس<br />

sence<br />

هنجوا<br />

onca<br />

هجزب<br />

bizce<br />

هجزس<br />

sizce<br />

هجرلنوا<br />

onlarca<br />

هلمنب<br />

benimle<br />

هلكنس<br />

seninle<br />

هلكنوا<br />

onunla<br />

هلمزب<br />

bizimle<br />

هلكزس<br />

sizinle<br />

هلرلنوا<br />

onlarla<br />

منب<br />

benim<br />

كنس<br />

senin<br />

كنوا<br />

onun<br />

مزب<br />

bizim<br />

كزس<br />

sizin<br />

كرلنوا<br />

onların<br />

هدنب<br />

bende<br />

هدنس<br />

sende<br />

هدنوا<br />

onda<br />

هدزب<br />

bizde<br />

هدزس<br />

sizde<br />

هدرلنوا<br />

onlarda<br />

ندنب<br />

benden<br />

ندنس<br />

senden<br />

ندنوا<br />

ondan<br />

ندزب<br />

bizden<br />

ندزس<br />

sizden<br />

ندرلنوا<br />

onlardan<br />

اكب<br />

bana<br />

اكس<br />

sana<br />

اكوا<br />

ona<br />

هزب<br />

bize<br />

هزس<br />

size<br />

هرلنوا<br />

onlara<br />

نىب<br />

beni<br />

نىس<br />

seni<br />

نىوا<br />

onu<br />

ىزب<br />

Bizi<br />

ىزس<br />

Sizi<br />

ىرلنوا<br />

onları<br />

نب<br />

Ben<br />

نس<br />

Sen<br />

وا<br />

o<br />

زب<br />

Biz<br />

زس<br />

Siz<br />

رلنوا<br />

Onlar<br />

Şahıs zamirlerinde yönelme halinde damaksı n harfi ( ك ) kullanılmasına dikkat etmek<br />

gerekir. Senin ve onun kelimelerinde de tamlayan eki ñ ile yazılmaktadır.<br />

وب bu, وش şu işaret zamirlerinin çekimleri de aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.<br />

Eşitlik Vasıta İlgi Bulunma Ayrılma Yönelme Yükleme Yalın<br />

هنجوب<br />

bunca<br />

هنجوش<br />

şunca<br />

هلكنوب<br />

bununla<br />

هلكنوش<br />

şununla<br />

كنوب<br />

bunun<br />

كنوش<br />

şunun<br />

هدنوب<br />

bunda<br />

هدنوش<br />

şunda<br />

ندنوب<br />

bundan<br />

ندنوش<br />

şundan<br />

اكوب<br />

buna<br />

اكوش<br />

şuna<br />

نىوب<br />

bunu<br />

نىوش<br />

şunu<br />

OSMANLI TÜRKÇESİNDE ZARFLAR<br />

Türkçede sıfat ve fiillerin önünde yer alan zarflar cümle içinde sıfatları ve fiilleri zaman,<br />

yer, miktar, hal vs bakımından nitelerler. Bu yüzden sıfat ve fiillerle beraber bulunurlar ve<br />

onlara bağımlıdırlar. Osmanlı Türkçesinde hem Türkçe kökenli hem de yabancı dillerden<br />

alınmış çok sayıda zarf vardır.<br />

Zarfları şöyle çeşitlere ayırmak mümkündür:<br />

• Nitelik (hal, tarz, vardır) bildirenler<br />

• Nicelik (azlık-çokluk, miktar) bildirenler<br />

• Yer, yön bildirenler<br />

• Zaman bildirenler<br />

• Olumlu-olumsuz karşılık, benimseme, beğenme ve onaylama bildirenler<br />

• Gösterme bildirenler<br />

• Sayı, ölçü, sıklık, seyreklik, yenileme bildirenler<br />

• Sıra bildirenler<br />

• vs.<br />

Sıraladığımız bu çeşitleri çoğaltmak mümkündür. Ancak biz burada Osmanlı tarihi<br />

metinlerinde sık karşılaşılan zarflardan bazılarını listeleyeceğiz.<br />

وب<br />

bu<br />

وش<br />

şu

---

4. Ünite - Türkçe Ek, Zamir, Zarf ve Sayıların Yazılışı 55<br />

sonra هركوص fevka’l- hadd دلحا قوف<br />

kanda (nerede) هدنق gey (çok, pek) ىك<br />

nice (nasıl) هجين iñen (çok, pek) نكيا<br />

niçe (ne kadar) هچين<br />

yavlak<br />

(çok, pek çok)<br />

قلاواي<br />

aslâ ve kat‘â اعطق و لاص ا ba‘de (sonra) هدعب<br />

fi’l- hakîka هقيقلحا فى ba‘îd (sonra) ديعب<br />

ale’t- ta‘cîl ليجعتلا ىلع<br />

berren<br />

(kara yoluyla) اﹰرب<br />

acaba ابجع berü / beri ورب / ىرب<br />

ale’l- acele هلجعلا ىلع bîrûn (dışarı) نويرب<br />

ale’l- husûs صوصولخا ىلع her kaçan ناچاق ره<br />

âyâ (araba) ايآ<br />

ayrık (başka) قريآ<br />

babayâne هناياباب<br />

ber-vech-i ta‘cîl<br />

(aceleyle)<br />

ليجعت هجو رب<br />

pîş<br />

(arka, arkada)<br />

akdemce<br />

(daha önce)<br />

akîbinde<br />

(arada sırada)<br />

boldur, bıldır<br />

(geçen yıl)<br />

شيپ<br />

همجدقا<br />

هدنبيقع<br />

ردلوب<br />

bi- aynihi<br />

(ayniyle) هنيعب daimâ, dâimen ﹰامﺋاد<br />

bi’l- iltizâm<br />

(bilerek)<br />

binâen alâ zâlik<br />

(buna göre)<br />

مازتل لااب<br />

كلاذ ىلعﹰءانب<br />

muhibbâne (dostça) هنابمح<br />

vakı‘a (gerçi) اعقاو<br />

der-akab<br />

(gecikmeksizin)<br />

fi‘l-hal<br />

(hemen, o anda)<br />

sal be-sâl<br />

(yıldan yıla)<br />

بقا رد<br />

لالحا فى<br />

لاسب لاس<br />

be-ser ü çeşm مشچ و رسب ne gûne (ne eşkilde) هنوك هن<br />

ne makûle<br />

(ne biçim)<br />

هلوقم هن

---

56<br />

Tablo 4.10<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

TÜRKÇE SAYILAR<br />

Osmanlı Türkçesinde sayı isimleri bugün olduğu gibi bir, iki, üç… şeklindedir. Rakamlar<br />

ise Arapların kullandıkları şekillerdir. Bu rakamlar yazının aksine soldan sağa yazılır.<br />

Türkçe sayı isimlerinin imlâsı kalıplaşmış olmakla beraber bazıları bugün söylenildiğinden<br />

farklı yazılır.<br />

Sayıları rakam ve yazıyla şema halinde görelim:<br />

sıfır رفص ۰<br />

bir رب ۱<br />

iki ىكيا ۲<br />

üç چوا<br />

۳<br />

dört ترود ٤<br />

beş شب ٥<br />

altı تىلا ٦<br />

yedi ىدي ٧<br />

sekiz زكس ٨<br />

dokuz زوقود ۹<br />

on نوا ۱۰<br />

yirmi ىمركي ۲۰<br />

otuz زوتو۱ ۳۰<br />

kırk قرق ٤۰<br />

elli ىللا ٥۰<br />

altmış شمتلآ ٦۰<br />

yetmiş شمتي ٧۰<br />

seksen نسكس ٨۰<br />

doksan ناسقود ٩۰<br />

yüz زوي ۱۰۰<br />

bin كيب ۱۰۰۰

---

Özet<br />

1<br />

Türkçe ekleri tanımak ve yazmak<br />

Osmanlı alfabesi ile yazılmış Türkçe metinleri doğru<br />

okuyabilmek için Türkçe ekleri, eklerin şahıslara göre<br />

değişimini, yazılışını iyi bilmek gerekir. Eklerin yazılış<br />

ve okunuşlarında bugünküne göre farklılıklar vardır.<br />

Bugün farklı şekilli olan pek çok ek o dönemde<br />

tek şekilli, kalıplaşmış halde yazılırdı (oldu - ىدلوا<br />

gibi ). Bazı ekler kalınlık incelik uyumuna göre iki şe-<br />

3<br />

2<br />

killidir (كلرب birlik قلباتك kitaplık gibi). Ekler<br />

sürekli kullanıldıkları için daha seri ve kolay yazım<br />

maksadıyla yardımcı ünlüleri yazılmaz ( رلباتك kitaplar<br />

gibi). Ancak her ne kadar ünlüler yazılmaz ise<br />

de okuyuş bugünkü söyleyişe göredir ( هكنوكوب<br />

bugünkü gibi).<br />

Bu ünitede çokluk eki, soru eki, isim yapım ekleri, fiil<br />

yapım ekleri, zarf fiil ekleri, sıfat fiil ekleri, bildirme<br />

ekleri, hal ekleri, iyelik ekleri ve zaman ekleri ayrı ayrı<br />

örneklerle bildirilmiştir.<br />

Zaman eklerinden görülen geçmiş zaman, geniş zaman,<br />

öğrenilen geçmiş zaman, şimdiki zaman, gelecek<br />

zaman ve imek fiili ekleri ve örnek fiil çekimleri tablolar<br />

halinde yazılış ve okunuşlarıyla kaydedilmiştir.<br />

Türkçe zamirleri tanımak ve yazmak<br />

Türkçe şahıs zamirleri ben نب , sen نس , ٥ وا , biz<br />

زب, siz زس , onlar رلنوا ve işaret zamirleri bu وب,<br />

şu وش hem yalın halde hemde yükleme, yönelme,<br />

ayrılma, bulunma, ilgi, vasıta ve eşitlik hallerinde çekimleri<br />

yapılarak tablolarla gösterilmiştir.<br />

4. Ünite - Türkçe Ek, Zamir, Zarf ve Sayıların Yazılışı 57<br />

Türkçe zarfları tanımak ve yazmak<br />

Osmanlı Türkçesinde hem Türkçe kökenli hem de yabancı<br />

dillerden alınmış çok sayıda zarf vardır. Türkçede<br />

sıfat ve fiillerin önünde yer alan zarflar cümle içinde<br />

sıfatları ve fiilleri zaman, yer, miktar, hal, sayı, sıra<br />

vs bakımından nitelerler. Bu yüzden sıfat ve fiillerle<br />

beraber bulunurlar ve onlara bağımlıdırlar.<br />

Birkaç örnek:<br />

sonra هركوص fevka’l- hadd دلحا قوف<br />

kanda (nerede) هدنق gey (çok, pek) ىك<br />

nice (nasıl) هجين iñen (çok, pek) نكيا<br />

4<br />

Türkçe sayıları tanımak ve yazmak<br />

Osmanlı Türkçesinde rakam olarak Arapların kullandıkları<br />

işaretler kullanılmış, ancak isim olarak bugünkü<br />

isimlerle anılmışlardır. Rakamlar yazının aksine<br />

soldan sağa yazılır. İmlâları kalıplaşmış olmakla beraber<br />

bazıları bugünkü söyleyişten farklı yazılmıştır. Sayıları<br />

şöyle sıralayabiliriz:<br />

۰ رفص sıfır, ۱ رب bir, ٢ ىكيا, iki, ٣ چوا üç,<br />

٤ ترود dört, ٥ شب beş, ٦ ىتلا altı, ٧ ىدي yedi,<br />

۸ زكس sekiz, ۹ زوقود dokuz, ١٠ نوا on, ىمركي<br />

٢٠ yirmi, ۳٠ زوتوا otuz, ٤٠ قرق kırk, ٥٠ ىللا<br />

elli, ٦٠ شمتلا altmış, ٧۰شمتي<br />

yetmiş, ٨۰ نسكس seksen, ٩۰ ناسقود doksan,<br />

١٠٠ زوي yüz, ١٠٠٠ كيب bin.

---

58<br />

Kendimizi Sınayalım<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

1. Aşağıdaki kelimerden hangisinin yazımı yanlıştır?<br />

a. رلليد diller<br />

b. رلترفد defterler<br />

c. رلوا evler<br />

d. رليوك köyler<br />

e. رلاچاغﺁ ağaçlar<br />

2. Aşağıdaki kelimelerin hangisinin yazımı yanlıştır?<br />

a. زسوا evsiz<br />

b. زوسزوي yüzsüz<br />

c. زسبرص sabırsız<br />

d. زسوص susuz<br />

e. زسلقع akılsız<br />

3. ‘‘sütçü’’ kelimesi aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak<br />

yazılmıştır?<br />

a. ىتجوس<br />

b. ىچتوس<br />

c. وچدوس<br />

d ىجدوس<br />

e. ىجدس<br />

4. Aşağıdakilerden hangisi isim yapım eki ile yazılmamıştır?<br />

a. كل هننآ annelik<br />

b. قنمارآ aranmak<br />

c. ىچكب bekçi<br />

d. هجتسود dostça<br />

e. لىبرص sabırlı<br />

5. Aşağıdaki kelimelerden hangisinin yazımı doğrudur?<br />

a. يىاباب babayı<br />

b. وغوجوچ çocuğu<br />

c. وزوس sözü<br />

d. ويوكköyü<br />

e. ودوسsüdü<br />

6. Aşağıdaki kelimelerin hangisinde hal ekinin yazımı yanlıştır?<br />

a. هدوا evde<br />

b. ندوا evden<br />

c. هوا eve<br />

d. هباتكkitaba<br />

e. نيوأ evin<br />

7. Aşağıdaki fiillerin hangisinde görülen geçmiş zaman çekiminin<br />

yazımı yanlıştır?<br />

a. ندليب bildik<br />

b. مدليب bildim<br />

c. كدليب bildin<br />

d. زكدليب bildiniz<br />

e. رليدليب bildiler<br />

8. Aşağıdaki fiillerin hangisinde şimdiki zaman ekinin yazımı<br />

yanlıştır?<br />

a. مرويتآ<br />

b. مرويلآ<br />

c. مرويروك<br />

d. مرويلك<br />

e. مروييروص<br />

9. Aşağıdaki kelimelerden hangisinin anlamı yanlış verilmiştir?<br />

a. نكيا iñen: çok<br />

b. ديعب ba‘îd: uzak<br />

c. ايآ âyâ: eyvah!<br />

d. هچين niçe: ne kadar<br />

e. قريآ ayrık: ayrı<br />

10. Aşağıdaki sayı isimlerinden hangisinin yazımı yanlıştır?<br />

a. ىكيا<br />

b. تىلآ<br />

c. زكس<br />

d. ىمري<br />

e. ترود

---

Okuma Parçası<br />

4. Ünite - Türkçe Ek, Zamir, Zarf ve Sayıların Yazılışı 59<br />

Gemiciler-Enis Behiç Koryürek<br />

Biz dalgalar, fırtınalar kahramânı yiğitleriz.<br />

Ufuklardan ufuklara haber sorar, gezeriz.<br />

Güneşlerde uyuklayan yamaçları,<br />

Kalbi durgun tarlaları bıraktık.<br />

Gölge veren ağaçları<br />

Sevmiyoruz biz artık.<br />

Sevgilimiz,<br />

Ey deniz!<br />

İşte biz;<br />

Nihâyetsiz<br />

Mâ’îlikler yolcusu!<br />

Rûhumuzun kardeşidir<br />

Güneşlerde parlayan bu yeşil su.<br />

Bayrağımız yeşil sular ateşidir.<br />

Biz bayrağın fedâ’îsi sayısız Türk genciyiz.<br />

Biz hilâle şân arayan korku bilmez gemiciyiz.<br />

Ey vatandan müjdelerle bize kadar gelen rüzgâr!<br />

O sarışın sâhillerde kara gözlü genç kızlar,<br />

Yaz gecesi meh-tâb ile konuşurken,<br />

Doğru söyle, sordular mı bizleri?..<br />

Nasıl cevap verdiği gökten<br />

Gemimizin rehberi,<br />

O vefâ-kâr<br />

Yıldızlar?..<br />

Poyraz var;<br />

Yelken dolar.<br />

Gemi sanki kanatlı!<br />

Enginlerde pembe güneş<br />

Gülümserken bu yolculuk ne tatlı!<br />

Çal sazını kalenderce yiğit kardeş!<br />

Nağmelerin yorulmayan dalgalardan bahtiyâr.<br />

Gönderelim bu âhengi o sevgili yurda kadar...

---

60<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı<br />

1. e Yanıtınız yanlış ise ‘‘Çokluk Eki’’ konusunu yeniden<br />

gözden geçiriniz.<br />

2. b Yanıtınız yanlış ise ‘‘İsim Yapım Ekleri’’ konusunu<br />

yeniden gözden geçiriniz.<br />

3. d Yanıtınız yanlış ise ‘‘İsim Yapım Ekleri’’ konusunu<br />

yeniden gözden geçiriniz.<br />

4. b Yanıtınız yanlış ise ‘‘Fiil Yapım Ekleri’’ konusunu yeniden<br />

gözden geçiriniz.<br />

5. a Yanıtınız yanlış ise ‘‘Hal Ekleri’’ konusunu yeniden<br />

gözden geçiriniz.<br />

6. e Yanıtınız yanlış ise ‘‘Hal Ekleri’’ konusunu yeniden<br />

gözden geçiriniz.<br />

7. a Yanıtınız yanlış ise ‘‘Görülen Geçmiş konusunu yeniden<br />

gözden geçiriniz.<br />

8. c Yanıtınız yanlış ise ‘‘Şimdiki Zaman Ekleri’’ konusunu<br />

yeniden gözden geçiriniz.<br />

9. c Yanıtınız yanlış ise ‘‘Şimdiki Zaman Ekleri’’ konusunu<br />

yeniden gözden geçiriniz.<br />

10. d Yanıtınız yanlış ise ‘‘Türkçe Sayılar Ekleri’’ konusunu<br />

yeniden gözden geçiriniz.<br />

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı<br />

Sıra Sizde 1<br />

زسباتك<br />

kitapsız<br />

زسشاب<br />

başsız<br />

زسناشن<br />

nişansız<br />

زسلوي<br />

yolsuz<br />

ىلباتك<br />

kitaplı<br />

ىلشاب<br />

başlı<br />

ىلناشن<br />

nişanlı<br />

ىللوي<br />

yollu<br />

ىبجاتك<br />

kitapçı<br />

ىجشاب<br />

başcı<br />

ىنجاشن<br />

nişancı<br />

ىلجوي<br />

Yolcu<br />

قلباتك<br />

kitaplık<br />

قلشاب<br />

başlık<br />

قلناشن<br />

nişanlık<br />

قللوي<br />

yolluk<br />

باتك<br />

kitap<br />

شاب<br />

baş<br />

ناشن<br />

nişan<br />

لوي<br />

yol<br />

Sıra Sizde 2<br />

مروتقود<br />

doktorum<br />

كسروتقود<br />

doktorsun<br />

ردروتقود<br />

doktordur<br />

زروتقود<br />

doktoruz<br />

زكسروتقود<br />

doktorsunuz<br />

رلردروتقود<br />

doktordurlar<br />

Sıra Sizde 3<br />

Yolun sonu - Osmanlı Türkçesi - dost yüzü<br />

Sözün özü - çocukluk aşkı - kalem erbâbı<br />

Komşunun kızı – çocuğu evden hızla çıkar<br />

Sıra Sizde 4<br />

Öğrenilen<br />

Geniş<br />

Geçmiş<br />

Zaman<br />

Zaman<br />

2. çoğul 1. çoğul<br />

şahıs şahıs<br />

رلروروك<br />

görürler<br />

رلرايرق<br />

kırarlar<br />

زشمروك<br />

görmüşüz<br />

زشميرق<br />

kırmışız<br />

Şimdiki<br />

zaman<br />

مييچشآ<br />

aşçıyım<br />

كسيچشآ<br />

aşçısın<br />

رديچشآ<br />

aşçıdır<br />

زييچشآ<br />

aşçıyız<br />

زكسيچشآ<br />

aşçısınız<br />

رلرديچشآ<br />

aşçıdırlar<br />

Gelecek<br />

Zaman<br />

2. tekil şahıs 1. tekil şahıs<br />

كسروييروك<br />

görüyorsun<br />

كسرويييرق<br />

kırıyorsun<br />

مكجهروك<br />

göreceğim<br />

مغجايرق<br />

kıracağım<br />

كمروك<br />

görmek<br />

قميرق<br />

kırmak<br />

Yararlanılan Kaynaklar<br />

Aksoyak, İ. Hakkı (2009). Osmanlı Türkçesi Okuma Kitabı.<br />

Ankara: Grafiker Yayınları.<br />

Develi, Hayati (2008). Osmanlı Türkçesi Kılavuzu 1. İstanbul:<br />

Kesit Yayınları.<br />

Tulum, Mertal (2009). Osmanlı Türkçesine Giriş. Eskişehir:<br />

Anadolu Üniversitesi Yayınları.<br />

Timurtaş, Faruk K. (1986). Osmanlı Türkçesine Giriş. (8.<br />

Baskı) İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi<br />

Yayınları.

---

OSMANLI TÜRKÇESİ-I<br />

5Amaçlarımız<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;<br />

Arapça ve Farsça kelimelerde yer alan ünlü ve ünsüzleri tanıyacak,<br />

Türkçede ses karşılığı bulunmayan harfleri tanıyacak, bunların Türkçede hangi<br />

seslerle karşılandıklarını belirleyebilecek,<br />

Türkçede yer alan Arapça ve Farsça kelimeleri Türkçeden ayırabilecek,<br />

Ay adları, haftanın günleri ve rakamlarını tanıyabileceksiniz.<br />

Anahtar Kavramlar<br />

• Arapça ve Farsça ünlüler<br />

• Arapça ve Farsça ünsüzler<br />

• Ayın<br />

• Hemze<br />

İçindekiler<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

Arapça ve Farsça Kelimelerde<br />

Ünlüler ve Yazılışları<br />

• Vâv-ı ma‘dûle<br />

• Ay adları<br />

• Haftanın günleri<br />

• Rakamlar<br />

• GİRİŞ<br />

• ARAPÇA VE FARSÇA KELİMELERDE<br />

ÜNLÜLER VE YAZILIŞLARI<br />

• TÜRKÇEDE SES KARŞILIĞI<br />

BULUNMAYAN HARFLER<br />

• ARAPÇA VE FARSÇA KELİMELERİN<br />

TANINMASI<br />

• AY ADLARI<br />

• HAFTANIN GÜNLERİ<br />

• SAYILAR<br />

• ARAPÇA VE FARSÇA KELİMELERDE<br />

ÜNSÜZLER

---

Arapça ve Farsça Kelimelerde<br />

Ünlüler ve Yazılışları<br />

GİRİŞ<br />

Bundan önceki ünitelerde Osmanlı Türkçesi alfabesini, Türkçe ünlü ve ünsüzlerin yazılışlarını;<br />

Türkçe isimlerin, fiillerin ve eklerin yazılışlarını; kiplerin yazılışlarını; edat, zamir<br />

ve zarfların yazılışlarını görmüştük. Ayrıca Arapça ve Farsça kelimelerin yapılarına da temas<br />

etmiştik. Özetle bundan önceki ünitelerde Türkçe kelimelerin yapısı üzerinde durulmuştu.<br />

Bu ünitede ise Arapça ve Farsça kelimelerin yapısı üzerinde ayrıntılı bir şekilde durulacaktır.<br />

Arapça ve Farsça kelimlerde ünlü ve ünsüzlerin hususiyetleri tanıtılacak ve yazılışları<br />

anlatılacaktır. Böylece Osmanlı Türkçesindeki Arapça unsurların ve ikinci dönem<br />

kitabında yer alan Farsça unsurların tanıtımına geçmeden önce bu dillerin kelime yapılarıyla<br />

ilgili ön bilgilendirme yapılmış olacaktır. İlâve olarak ay adları haftanın günleri ve<br />

Arapça rakamlar bu ünitede tanıtılacaktır.<br />

ARAPÇA VE FARSÇA KELİMELERDE ÜNLÜLER VE YAZILIŞLARI<br />

Türkçenin sekiz ünlüsüne karşılık Arapça ve Farsçada dört harf ( ى ﻩ و ا ) ve hareke işaretleri<br />

kullanılır. Bu harflerden üçü aynı zamanda ünsüz olarak da görev yapar.<br />

( و : vav, ﻩ : he ى : ye )<br />

Arapça ve Farsça kelimelerde ünlülerin uzun ve kısa halleri vardır. Kısa ünlüler yazılmaz,<br />

yani bir harfle gösterilmez, ancak bazen kelimelerin yanlış okunmasını önlemek için<br />

hareke kullanılmıştır ( Harekeler birinci ünitede işlenmiştir). Arapça ve Farsçadan gelme<br />

kelimelerde yer alan uzun ünlüleri göstermek için harf üzerine şapka konur. (â, û, î )<br />

Arapça ve Farsçadaki uzun ünlüler birer harfle gösterilir.<br />

â uzun ünlüsü ا elif harfiyle,<br />

û uzun ünlüsü و vav harfiyle,<br />

î uzun ünlüsü ى ye harfiyle gösterilir.<br />

Uzun ünlülerin Arapça ve Farsça kelimelerde kelime başında, ortasında ve sonunda<br />

yazılışlarını örneklerle gösterelim:<br />

Kelime başında medli elif â okunur:<br />

فكآ<br />

âkif<br />

رمآ<br />

âmir<br />

نامثع لآ<br />

âl-i Osman

---

64<br />

1<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

elif kelime başında medsiz olursa e veya a okunur:<br />

قحما<br />

لاصا<br />

ahmak<br />

asla<br />

Kelime içinde ve sonunda elif â okunur:<br />

لااح<br />

hâlâ<br />

رايغا<br />

ağyâr<br />

مركا<br />

ekrem<br />

لىاو<br />

vâli<br />

فلا<br />

elif<br />

حتاف<br />

fâtih<br />

Kelime başında vav dâimâ ünsüz görevdedir. ( دلو veled gibi ). Kelime içinde ve sonunda<br />

vav, ünlü görevinde ise û okunur:<br />

وداج<br />

câdû<br />

وهآ<br />

âhû<br />

هسوب<br />

bûse<br />

Kelime başındaki u ünlüsü ötreli elif ile gösterilir ( لوصأ usûl gibi ).<br />

Kelime başında ye (ى) dâimâ ünsüz görevdedir ( موي yevm gibi ).<br />

Kelime başındaki uzun î sesi için elif + ye birlikte kullanılır:<br />

ظاقيا<br />

دايجا<br />

حاضيا<br />

îkâz<br />

îcâd<br />

îzâh<br />

Kelime içinde ve sonunda ye ünlü görevinde uzun î okunur:<br />

ىضاق<br />

kâdî<br />

ىصاع<br />

âsî<br />

Aşağıdaki kelimeleri okuyunuz.<br />

ىملع<br />

ilmî<br />

لىام<br />

mâlî<br />

ليجم<br />

cemîl<br />

روسج<br />

cesûr<br />

نايما<br />

îmân<br />

لاهج لبلب تسايس ملاسا<br />

سشم ناميلس ناطلس تراسج<br />

XÒ*¦ هكراتم ناملسم هلدامج<br />

تمادن بينج dÒJAÔ XÒL£<br />

يرسا<br />

esir<br />

Arapça ve Farsça kelimelerde kısa ünlülerin harfle gösterilmediği, lüzumu halinde hareke ile<br />

gösterildiği daha önce belirtilmişti. Ancak istisna olarak kelime başındaki e’nin ve kısa a’nın<br />

elif ( ا ) ile, kelime sonundaki e’nin güzel ( ه ile gösterildiğini hatırlatalım.<br />

همشچ<br />

çeşme<br />

ﻩدوهيب<br />

beyhûde<br />

دبا<br />

ebed<br />

رما<br />

emr<br />

TÜRKÇEDE SES KARŞILIĞI BULUNMAYAN HARFLER<br />

Arapça ve Farsça kelimelerde bulunduğu halde Türkçede karşılığı bulunmayan sesler vardır.<br />

Bu sesler Türkçeye geçmiş Arapça ve Farsça bazı kelimelerde bulunduğu için Osmanlı alfabesinde<br />

harf olarak yer alırlar. Bu harfler Türkçedeki en yakın sese uydurularak okunurlar.<br />

Türkçede ses karşılığı bulunmayan harfleri sırasıyla tanıtalım:<br />

ء hemze harfi ‘‘Ayn ve hemze’’ başlığı altında bir sonraki konuda ayrıca işlenmiştir.

---

5. Ünite - Arapça ve Farsça Kelimelerde Ünlüler ve Yazılışları 65<br />

ث peltek se harfi Arapça kelimelerde bulunur. Türkçede ‘‘se’’ olarak okunur:<br />

ثايرم<br />

mirâs<br />

رثكا<br />

ekser<br />

نامثع<br />

osmân<br />

باوث<br />

sevâb<br />

ح ha, خ hı, ﻩ he harflerinin Türkçe’deki karşılığı h’dir. Arapça ve Farsçaya özgü olan<br />

bu harfler birkaç Türkçe kelimede de tarihi süreç içinde kullanılmıştır:<br />

ىخد<br />

dahı<br />

خوي<br />

yoh<br />

ذ zel harfi normal z gibi okunur:<br />

ركذ<br />

zikr<br />

بهذم<br />

mezhep<br />

نماخ<br />

hanım<br />

تاذ<br />

zat<br />

ناخ<br />

han<br />

قوذ<br />

zevk<br />

ض dat harfi Arapça kelimelerde bulunur. Türkçe’de bulunmayan bu harf Türkçe’de z<br />

ile nadiren de d ile karşılanır.<br />

هبرض ىضاق تباض روضح<br />

darbe<br />

kâdı<br />

zâbit<br />

huzûr<br />

Not: Bu kelimelerdeki z seslerinin hangi harfle yazılacağı ezberlenerek öğrenilir.<br />

ط tı harfi kalındır ve bazı Türkçe kalın ünlülü kelimelerin başında da kullanılır.<br />

طاطخ<br />

hattât<br />

تقباطم<br />

mutâbakat<br />

غاط<br />

tağ<br />

ظ zı harfi Arapça kelimelerde normal z sesiyle karşılanır.<br />

ظفاح<br />

hâfız<br />

مولظم<br />

mazlûm<br />

فرظ<br />

zarf<br />

شاط<br />

taş<br />

قبط<br />

tabak<br />

رظن<br />

nazar<br />

Not: Bu harf kalın sesli olması sebebiyle kimi kalın sıradan kelimede ز yerine kulla-<br />

nılmıştır ( روظ zor gibi ).<br />

ع ayn harfi ‘‘Ayn ve hemze’’ başlığı altında bir sonraki konu olarak ayrıca işlenmiştir.<br />

Ayın ve Hemze<br />

Ayın ع ve hemze ء harfleri Arapça’ya özgüdür. Farsça ve Türkçe kökenli kelimelerde bulunmaz.<br />

Ayın ع Harfi<br />

Ayın harfi yabancılarca çıkarılması çok zor bir sese sahiptir. Bir boğaz ünsüzüdür. Bu yüzden<br />

Türkçe’de günlük konuşma dilinde hiç yoktur.<br />

Ayn harfi kelime ve hece başında bir ünlü ses olarak okunur,<br />

روعش رعش رمع ملع<br />

şuûr<br />

şiir<br />

ömr<br />

ilm<br />

Hece sonunda düşer, ünlüye uzun ses değeri kazandırır:<br />

قشع<br />

aşk<br />

هبعك<br />

انعر<br />

Kâbe<br />

rânâ<br />

Hece sonunda bazen hemze gibi kesme işareti ile gösterilir. Hemzeden ayırt etmek için<br />

kuyruğu sağa bakan kesme işareti tercih edilir.

---

66<br />

2<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

جارعم<br />

دبعم<br />

ندعم<br />

Mi‘râc<br />

ma‘bed<br />

ma‘den<br />

Ünlüsü uzun olan kapalı hecenin sonunda düşer:<br />

عبات<br />

tâbi<br />

عادو<br />

vedâ<br />

مولعم<br />

ma‘lûm<br />

عاسم<br />

semâ<br />

Hemze ء Harfi<br />

Hemze, kelime başında elif harfinin üstüne veya altına konur, ancak umumiyetle bu hemzeleri<br />

göstermeye gerek görülmemiştir.<br />

تم أ ترجأ نذﺇ لمأ<br />

ümmet<br />

ücret<br />

izn<br />

elem<br />

Kelime içinde hemze bir diş üzerine, kelime sonunda ise tek başına yazılır. Latin harfleriyle<br />

hemze kesme işaretiyle gösterilir.<br />

ايٴور ٴىش ٴافش هلﺌسم سأي<br />

rü’yâ<br />

şey’<br />

şifâ’<br />

mes’ele<br />

ye’s<br />

Hemzeler Türkçe’de kelime sonunda okunmaz. Günümüzde kelime içindeki ve sonundaki<br />

hemzeler artık gösterilmemektedir. İlmî çalışmalarda kelimenin orijinal imlâsını<br />

yansıtmak için kesme işareti konur.<br />

ٴىش<br />

şey’<br />

زوج<br />

cüz’<br />

Aşağıdaki ilk iki sıra kelimeleri okuyunuz, son iki sırayı yazınız.<br />

ىلنامثع ىضعب تعنص هعفد<br />

ءىش ءزج تﺌيه هﺌشن<br />

ma‘den mu‘allim ırk acem<br />

ümmet eczâ mes’ele ye’s<br />

ٴافش<br />

şifâ’<br />

ARAPÇA VE FARSÇA KELİMELERİN TANINMASI<br />

Türklerin müslüman oluşundan itibaren Arap ve Fars dilleriyle ilişkisi vardır. Onlardan birçok<br />

kelime Türkçe’ye geçmiştir. Arapça’dan umumiyetle dinî konular, Farsça’dan ise edebî konular<br />

başta olmak üzere hayatın her alanından çok sayıda kelime dilimize girmiştir. Bu kelimeleri tanımak<br />

Arap harfleriyle yazılmış kelimeleri doğru bir şekilde okumak ve yazmak için gereklidir.<br />

Arapça ve Farsça kelimeleri Türkçeden ayırt etmek için aşğıdaki hususlara dikkat etmek<br />

gerekir:<br />

Yalnızca Arap Alfabesinde bulunan ت ح ض ظ ع harflerinin yer aldığı kelimeler<br />

Arapça’dır.<br />

İçinde veya sonunda hemze olan kelime Arapça’dır.<br />

ژ je harfi bulunan kelimeler Farsça’dır.<br />

ذ ve خ harfleri Arapça ve Farsça kelimelerde bulunur.

---

5. Ünite - Arapça ve Farsça Kelimelerde Ünlüler ve Yazılışları 67<br />

Batı dillerinden Türkçeye geçen bazı kelimelerde ژ je harfi bulunur. خ ha harfi ile yazılan<br />

bazı Türkçe kelimeler de vardır ( ناخ han gibi).<br />

Türkçe kelime başlarında birkaç istisna dışında c, f, h, j, l, m, n, p, r, ş, z harfleri bulunmaz.<br />

Türkçe kelimeler büyük ünlü uyumuna uyar.<br />

AY ADLARI<br />

Osmanlı Devletinde İslâm dünyasında yaygın olan hicri-kameri takvim kullanılıyordu.<br />

Ayın hareketlerini esas alarak düzenlenen bu takvimde, Hz. Peygamberin Mekke’den<br />

Medine’ye hicreti başlangıç olarak alınır. Bir yıl 355 gündür. Bu sebeble Hicri aylarla Kameri<br />

aylar örtüşmezler. Yani Ocağın karşılığı Muharrem değildir. Takvimde ay adları<br />

Arapçadır. Resmi yazışmalarda ay adlarının kısaltmaları tercih edilirdi.<br />

Ay adlarını tablo halinde görelim:<br />

TÜRKÇE AYLAR ARAPÇA AYLAR<br />

Ay adı Yazılışı Ay adı Yazılışı Kısaltma<br />

قاجوا Ocak مرمح Muharrem م<br />

طابش Şubat رفص Safer ص<br />

ترام Mart لولاا عيبر Rebî‘ü’l-evvel ار<br />

ناسين Nisan ﻩرخلآا عيبر Rebî‘ü’l-âhire ر<br />

سيام Mayıs لىولاا ىداجم Cumâde’l-ûla اج<br />

ناريزخ Haziran ﻩرخلآا ىداجم Cumâde’l-âhire ج<br />

زوتم Temmuz بجر Receb ب<br />

ستسغآ Ağustos نابعش Şa‘bân ش<br />

لوليا Eylül ناضمر Ramazân ن<br />

ميكأ Ekim لاوش Şevvâl ل<br />

مساق Kasım ﻩدعقلا ىذ Zi’l-ka‘de اذ<br />

قلارآ Aralık هجلحا ىذ Zi’l-hicce ذ<br />

Arapça’da ayın ilk günü, son günü ve her on günü farklı isimlerle anılır. Osmanlı Türkçesinde<br />

de bu isimler kullanılmıştır.<br />

Ayın ilk günü: ﻩرغ gurre<br />

Ayın son günü: خلس selh<br />

Ayın ilk on günü (1-10) : لﺋاوا evâ’il<br />

Ayın ikinci on günü (11-20) : طساوا evâsıt<br />

Ayın son on günü (21-30) : رخاوا evâhir<br />

Yeniçerilere verilen maaşlar (ulûfeler) üç ayda bir verilirdi. Her üç aylık gurubun, ayların<br />

kısaltmalarından oluşan bir ismi vardır. Yazışmalarda bu kısaltmalar kullanılırdı.<br />

Tablo 5.1

---

68<br />

Tablo 5.2<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

Muharrem - Safer - Rebî’ülevvel : رصم masar<br />

Rebî’ülâhir - Cumâdelûlâ – Cumâdelâhir : ججر recec<br />

Recep – Şa‘bân – Ramazân : نشر reşen<br />

Şevval – Zilka‘de – Zilhicce : ذذل lezez<br />

HAFTANIN GÜNLERİ<br />

Osmanlı Türkçesi’nde hâlen geçerli olan gün isimleri kullanılıyordu. Gün isimlerine dikkat<br />

edildiğinde Farsça’nın önemli bir etkisinin olduğu hemen anlaşılacaktır. Bu yüzden<br />

aşağıdaki tabloda Türkçe ve Arapça’nın yanında Farsça gün isimleri de verilmiştir.<br />

TÜRKÇE ARAPÇA FARSÇA<br />

Günler مايا Eyyâm اهور Rûzhâ<br />

رازاپ Pazar دحلاا el- Ahad هبنشكي Yekşenbe<br />

ىستريارازاپ Pazartesi يننثلاا el- İsneyn هبنشود Düşenbe<br />

لىاص<br />

ابناشراچ<br />

Salı<br />

Çarşamba<br />

ءاثلاثلا<br />

هعبرلاا<br />

es- Sülâsâ<br />

el- Erba‘a<br />

هبنش هس<br />

هبنش راهچ<br />

Seşenbe<br />

Çehârşenbe<br />

هبنشرپ<br />

Perşembe<br />

سيملخا<br />

el- Hamîs<br />

هبنشجنپ<br />

Pençşenbe<br />

هعجم Cum‘a هعملجا el- Cum‘a هعجم Cum‘a<br />

ىستريا هعجم Cumartesi تبسلا es- Sebt هبنش Şenbe<br />

Cum‘a gününün her üç dilde de aynı olduğuna dikkat edelim. Farsça şenbe, gün anlamındadır.<br />

SAYILAR<br />

Tablo 5.3<br />

Rakamlar SAYILAR<br />

Yeni-Eski Arapça Farsça Sıra Sayıları<br />

1 ١ bý«Ë vâhid كي yek ىداح<br />

hâdî<br />

(birinci)<br />

2 ٢ يننثا isneyn ود dü نىاث sânî (ikinci)<br />

3 ٣ هثلاث selâse هس se ثلاث sâlis<br />

4 ٤ هعبرا erba‘a راهچ çehâr عبار râbi‘<br />

5 ٥ هسخم hamse جنپ penç سماخ hâmis<br />

6 ٦ هتس sitte شش şeş سداس sâdis<br />

7 ٧ هعبس seb‘a تفه heft عباس sâbi‘<br />

8 ٨ هيناثم semâniye تشه heşt نماث sâmin<br />

9 ٩ هعست tis‘a هن nüh عسات tâsi‘<br />

10 ١٠ (ﻩ) رشع ‘aşer(e) ﻩد deh رشاع ‘âşir

---

5. Ünite - Arapça ve Farsça Kelimelerde Ünlüler ve Yazılışları 69<br />

11 ١١ رشعدحأ ehad ‘aşere ﻩدزاي yâzdeh رشع ىداح hâdî ‘aşer<br />

12 ١٢ رشعانثا isnâ ‘aşere ﻩدزاود devâzdeh رشع نىاث sâniye ‘aşer<br />

13 ١٣ رشع هثلاث<br />

14 ١٤ رشع هعبرا<br />

15 ١٥ رشع هسخم<br />

selâse<br />

Rakamlarla ilgili şu hususlara dikkat edilmelidir:<br />

• ىمرلي yirmi kelimesinin özel bir imlâsı vardır.<br />

• هﺋام mi’e (yüz) kelimesinin özel bir imlâsı vardır.<br />

• Rakamlara dikkat edilirse Arap ve Avrupalıların kullandıkları rakamlardan bir ve<br />

dokuzun birbirine benzediği görülecektir.<br />

• İki ٢ ve altı ٦ birbirine karıştırılır. İki sağa altı sola bakar.<br />

• Yedi ٧ ve sekiz ٨ aynı işaretin yönleri zıt halleridir. Yedi rakamı bugünkü alfabemizde<br />

yer alan v harfine, sekiz ise onun ters dönmüş hâline benzer.<br />

• Son döneme ait bazı belgelerde ve kitaplarda iki ve üç için kullanılan işaretler bir-<br />

birinin yerine yazılmıştır. İki için ۳, üç için ٢ işareti kullanılmıştır. Böyle metinlere<br />

dikkat etmek gerekir.<br />

• Toplu rakamlar yazılırken önce onlar, sonra yüzler, sonra birler şeklinde sıralana-<br />

rak yazılırlar ve araları و vav harfiyle birleştirilirler.<br />

‘aşere ﻩدزيس sizdeh رشع ثلاث sâlise ‘aşer<br />

erba‘a<br />

‘aşere ﻩدراهچ çehârdeh رشع عبار râbi‘a ‘aşere<br />

hamse<br />

‘aşere ﻩدزنپ panzdeh رشع سماخ hâmise ‘aşer<br />

16 ١٦ رشع هتس sitte ‘aşere ﻩدزاش şâzdeh رشع سداس sâdise ‘aşere<br />

17 ١٧ رشع هعبس seb‘a ‘aşere ﻩدتفه haftdeh رشع عباس sâbi‘a ‘aşere<br />

18 ١٨ رشع هيناثم<br />

semâniye<br />

‘aşare ﻩدژه hejdeh رشع نماث<br />

sâmine<br />

‘aşere<br />

19 ١٩ رشع هعست tis‘a ‘aşere ﻩدزاون nevâzdeh رشع عسات tâsi‘a ‘aşere<br />

20 ٢٠ نيرشع ‘ışrîn تسيب bîst نورشعلا el-‘işrûne<br />

30 ٣٠ ينثلاث selâsîn ىس sî<br />

لچ<br />

40 ٤٠ ينعبرا erba‘în<br />

لهچ<br />

çihil - çil<br />

50 ٥٠ ينسخم hamsîn ﻩاجنپ pencâh<br />

60 ٦٠ ينتس sittîn تصش şast<br />

70 ٧٠ ينعبس seb‘în داتفه heftâd<br />

80 ٨٠ ينناثم semâîn داتشه heştâd<br />

90 ٩٠ ينعست tis‘în دون neved<br />

100 ١٠٠ هﺋام mi’e دص sad<br />

1000 ١٠٠٠ فلا elf رازه hezâr

---

70<br />

Tablo 5.4<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

Örnekler<br />

1105 ١١٠٥ فلا و هﺋام و هسخم Hamse ve mie ve elf<br />

1208 ١٢٠٨ فلا و ينتﺋام و هيناثم semâniye ve mi’e ve teyn ve elf<br />

1118 ١١١٨ فلا و هﺋام و رشع و هيناثم Semâniye ve aşara mi’e ve elf<br />

ARAPÇA VE FARSÇADA ÜNSÜZLER<br />

Osmanlı Türkçesinde Arapça ve Farsçadan alınma kelimelerde Türkçe ünsüzlerle uyuşmayan<br />

ünsüzler de vardır. Dolayısıyla bu dillerden alınma kelimeleri doğru okuyabilmek<br />

için o dillerin ünsüzlerinin de bilinmesi gerekir. Daha önceki üntelerde de temas edildildiği<br />

üzere Arapça ve Farsça kelimelerde ünsüzlerin kalın ve ince şekilleri vardır.<br />

Kalın ünsüzler:<br />

ح<br />

ha<br />

خ hı<br />

İnce ünsüzler:<br />

ب be<br />

ش<br />

şın<br />

ت te<br />

ف fe<br />

ص<br />

sad<br />

ث se<br />

ك<br />

kef<br />

ج<br />

cim<br />

ض<br />

dad<br />

گ gef<br />

چ<br />

çim<br />

ط tı<br />

ل<br />

lam<br />

د<br />

dal<br />

ظ zı<br />

م<br />

mim<br />

ذ<br />

zel<br />

ع<br />

ayın<br />

ن<br />

nun<br />

ر<br />

rı<br />

غ<br />

gayn<br />

Arapça ve Farsçadaki bu kalın ve ince ünsüzler, ünlülerin kalın ve inceliklerini de belirlerler.<br />

Ayrıca kalın ünsüzler Türkçe kelimelerde kalın sırayı göstermek üzere de kullanılırlar.<br />

Osmanlı Türkçesinde yer alan ünsüzlerin bir kısmı üç dilde de ortaktır. Bir kısmı<br />

Arapçaya özgü bir kısmı da Farsçaya özgüdür.<br />

Arapçaya özgü ünsüzleri şöyle sıralayabiliriz:<br />

ء<br />

hemze<br />

ث se<br />

ذ<br />

zel<br />

ح<br />

ha<br />

ص<br />

sad<br />

ض<br />

dad<br />

ط tı<br />

و<br />

vav<br />

ظ zı<br />

ز<br />

ze<br />

ه<br />

he<br />

ق<br />

kaf<br />

س<br />

sin<br />

ى ye<br />

ع<br />

ayın<br />

Bu harfler hakkında ileriki sayfalarda ‘‘Türkçede Ses Karşılığı Bulunmayan Harfler’’<br />

başlığı altında geniş bilgi verilecektir.<br />

Farsçaya özgü ünsüzlere gelince, Farslar Arap alfabesini kullanmaya başladıklarında<br />

harflerde dört değişiklik yapmışlardır. Bunlar پ pe, ج cim, ژ je, گ gef harfleridir. Böylece<br />

Fars alfabesi 32 harfe yükselmiştir.<br />

پ pe, ب be’ye iki nokta ilave edilerek,<br />

چ çim, ج cim’e iki nokta ilave edilerek,<br />

ژ je, ز ze’ye iki nokta ilave edilerek elde edilmiştir.<br />

گ gef, ک kef ’in üzerine ‘‘keşîde’’ denilen çizgi ilavesiyle oluşturulmuştur.<br />

Farsçaya mahsus olan bu seslerden p, ç ve g bulunduğu için Türkler tarafından alınmış<br />

kullanılmıştır. Je harfi ise Türkçeye geçen Farsça kelimelerle sınırlı kalmıştır. Daha sonra<br />

Batıdan gelen bazı kelimelerde de bu harfe rastlanmaktadır.

---

5. Ünite - Arapça ve Farsça Kelimelerde Ünlüler ve Yazılışları 71<br />

Yukarıdaki dört harfe ilâve olarak Fars alfabesinde farklı hususiyetleri olan ذ zel, خ hı<br />

ve و vav harflerini de tanıtmalıyız.<br />

ذ Fars dilinde çok az kelimede görülen bu harf dilimize geçen bazı kelimelerde de yaşa-<br />

maktadır. ذ harfi XV. yüzyıla kadar uzun ya da kısa ünlüden sonraki dal yerine kullanılmış,<br />

daha sonra kullanılmaz olmuştur. Dilimizde yaşayan تمذح hizmet kelimesi örnektir.<br />

خ Farsçaya ve Arapçaya özgü seslerdendir. Türkçeye de çok yabancı değildir. Bogazlı<br />

tonsuz bir art damak sesidir. فوخ Havf (korku), رخ har (eşek), بوخ hûb (güzel) gibi .<br />

Bu harfin Farsçaya özgü dudakların yuvarlaklaştırılmasıyla çıkarılan bir sesi daha vardır.<br />

Bu sesi gösterebilmek için خ harfinin önüne bir و (vav) konur. باوخ hˇâb (uyku),<br />

ناوخ hˇân (sofra), هجاوخ hˇâce (hoca, beyefendi) gibi.Yazıldığı halde ünlü veya ünsüz<br />

bir sesi göstermediği için vâv-ı ma’dûle adıyla anılmıştır.<br />

Farsçaya özgü çift dudak v’si (w)’dir. Türkçede bildik v ile söylenmiştir. زاوآ âwâz<br />

(avaz) gibi.<br />

Aşağıdaki kelimelerin hangi dilden olduklarını tespit ediniz ve sebebini söyleyiniz.<br />

ددع<br />

aded<br />

سأي<br />

ye’s<br />

بتاك<br />

kâtip<br />

هلاژ<br />

jâle<br />

3

---

72<br />

Özet<br />

1<br />

2<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

Arapça ve farsça kelimelerde yer alan ünlü ve ünsüzleri<br />

tanıyabilmek<br />

Türkçenin sekiz ünlüsüne karşılık Arapça ve Farsçada<br />

dört ünlü ( ى ﻩ و ا ) ve hareke işaretleri vardır. Bun-<br />

lardan üçü ( ى و ا ) ünsüz olarak da görev yapar. Bu<br />

dillerde Türkçeden farklı olarak ünsüzlerin uzun ve<br />

kısa halleri vardır. Uzun ünlülüler harfle gösterildiği<br />

halde kısaları gösterilmez. Kısa ünlüler için Kur’an-ı<br />

Kerimde olduğu gibi gerektiğinde hareke kullanılır.<br />

Uzun ünlülüler şunlardır:<br />

â uzun ünlüsü ا elif harfiyle gösterilir : ىلاو vâli<br />

gibi<br />

û uzun ünlüsü و vav harfiyle gösterilir : هسوب bûse<br />

gibi<br />

î uzun ünlüsü ى ye harfiyle gösterilir : ليمج cemîl<br />

gibi<br />

Arapça ve Farsça kelimelerde ünsüzlerin kalın ve ince<br />

şekilleri vardır.<br />

Kalın ünsüzler<br />

İnce ünsüzler<br />

Kalın ve ince ünsüzler ünlülerin kalın ve incelerini de<br />

belirler.<br />

Arapçaya özgü ünsüzler : ء hemze, ث peltek se, ذ zel,<br />

ح ha, ص sad ض dat, ط tı, ظ zı, ع ayn harfleridir.<br />

Farsçaya özgü ünsüzler : پ pe, چ çe, ژ je, گ gef, ز<br />

ze, خ hı, و vav (w) harfleridir.<br />

Türkçede ses karşılığı bulunmayan harfleri<br />

tanıyabilmek, bunların türkçede hangi seslerle<br />

karşılandıklarını belirleyebilmek<br />

Arapça ve Farsçadan Türkçeye geçmiş bazı kelimelerde<br />

bulunduğu halde Türkçede karşılığı olmayan ses-<br />

ler vardır. ء hemze, ث peltek se, ح ha, خ hı, ﻩ güzel<br />

he, ذ zel, ض dat, ط tı, ظ zı, ع ayn harfleri bunlar-<br />

dandır. Bunlar Türkçedeki en yakın sese uydurularak<br />

okunurlar.<br />

Peltek se Türkçede ‘‘s’’ ile, ha + hı + güzel he harfleri<br />

‘‘h’’ ile, zel harfi ‘‘z’’ ile, dat harfi ‘‘z’’ ve ‘‘d’’ ile, tı harfi<br />

‘‘t’’ ile, zı harfi ‘‘z’’ ile karşılanır. Ayın ve hemze harfi<br />

Arapçaya özgü olup okunuşlarına özel bir önem vermek<br />

gerekir.<br />

3<br />

4<br />

Türkçede yer alan arapça ve farsça kelimeleri türkçeden<br />

ayırabilmek<br />

Arapça ve Farça’dan dilimize geçmiş olan kelimelerin<br />

Türkçede olmayan bazı farklı hususiyetleri vardır.<br />

Onları doğru okuyup doğru anlamak için kelimenin<br />

Arapça ya da Farsça olduğunu anlamak gerekir.<br />

Bunun için şu hususlara dikkat etmeliyiz:<br />

ث ح ظ ع harflerinin yer aldığı kelimeler Arapçadır.<br />

ژ harfinin bulunduğu kelimeler Farsçadır.<br />

ذ ve خ harfleri Arapça ve Farsça kelimelerde bulunur.<br />

خ ile yazılan ( ناخ han gibi ) az da olsa Türkçe kelime<br />

bulunduğunu unutmayalım.<br />

Türkçe kelimelerin başlarında istisnalar dışında c, f, h,<br />

j, l, m, n, p, r, ş, z harfleri bulunmaz.<br />

Ay adları, haftanın günleri ve rakamları tanıyabilmek<br />

Ayın hareketleri hesaplanarak düzenlenen hîcrîkameri<br />

takvim İslâm dünyasında olduğu gibi Osmanlı<br />

Devletinde de kullanılıyordu. Hz. Peygamberin<br />

Mekke’den Medine’ye hicreti bu takvimin başlangıcı<br />

olarak kabul edilir.<br />

Ay adlarını şöyle tablo halinde sıralayabiliriz.<br />

Ay adı Yazılışı Kısaltma<br />

Muharrem مرمح م<br />

Safer رفص ص<br />

Rebî’ü’l- evvel لولاا عيبر ار<br />

Rebî’ü’l-âhire ﻩرخلآا عيبر ر<br />

Cumâde’l-ûla لىولاا ىداجم اج<br />

Cumâde’l-âhire ﻩرخلآا ىداجم ج<br />

Receb بجر ب<br />

Şa‘bân نابعش ش<br />

Ramazân ناضمر ن<br />

Şevvâl لاﹼوش ل<br />

Zi’l-ka‘de ﻩدعقلا ىذ اذ<br />

Zi’l-hicce هجلحا ىذ ذ

---

Bazı gün ve takvim aralıklarıyla ilgili kullanılan kalıp<br />

ifadeler vardır.<br />

Ayın ilk günü: ﻩﹼرغ gurre<br />

Ayın son günü: خلس selh<br />

Ayın ilk on günü (1-10) : لﺋاوا evâ’il<br />

Ayın ikinci on günü (11-20) : طساوا evâsıt<br />

Ayın son on günü (21-30) : رخاوا evâhir<br />

Haftanın Günleri<br />

Osmanlı Türkçesinde günümüzde de geçerli olan gün<br />

isimleri kullanılıyordu.<br />

Haftanın günlerini şöyle sıralayabiliriz:<br />

رازاپ<br />

ىستريارازاپ<br />

لىاص<br />

TÜRKÇE<br />

Günler<br />

Pazar<br />

Pazartesi<br />

Salı<br />

ابناشراچ Çarşamba<br />

هبنشرپ<br />

هعجم<br />

ىستريا هعجم<br />

Perşembe<br />

Cum‘a<br />

Cumartesi<br />

Arapça Rakamlar<br />

Osmanlı Türkçesinde sayı isimlerinin imlâsı kalıplaşmıştır.<br />

Yazılırken soldan sağa yazılır.<br />

۰ رفص sıfır, ۱ رب bir, ٢ ىكيا, iki, ٣ چوا üç,<br />

٤ ترود dört, ٥ شب beş, ٦ ىتلا altı, ٧ ىدي<br />

yedi, ۸ زكس sekiz, ۹ زوقود dokuz, ١٠ نوا on,<br />

٢٠ ىمركي yirmi, ۳٠ زوتوا otuz, ٤٠ قرق kırk,<br />

٥٠ ىللا elli, ٦٠ شمتلا altmış, ٧۰شمتي<br />

yetmiş, ٨۰ نسكس seksen, ٩۰ ناسقود dok-<br />

san, ١٠٠ زوي yüz, ١٠٠٠ كيب bin.<br />

5. Ünite - Arapça ve Farsça Kelimelerde Ünlüler ve Yazılışları 73

---

74<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

Kendimizi Sınayalım<br />

1. Aşağıdakilerden hangisinin Türkçe okunuşu yanlıştır?<br />

a. هسوب bûse<br />

b. لىاو velî<br />

c. مركا ekrem<br />

d. نايما îmân<br />

e. همشچ çeşme<br />

2. Aşağıdakilerden hangisinin Osmanlıca yazılmı yanlıştır?<br />

a. ىساع âsî<br />

b. ﻩدوهيب beyhûde<br />

c. يرسا esir<br />

d. ىلنثموا Osmanlı<br />

e. سأي ye’s<br />

3. Aşağıdaki kelimelerin hangisinde vâv-ı ma‘dûle vardır?<br />

a. ناويد divân<br />

b. ناوج cüvân<br />

c. هجاوخ hoca<br />

d. ناورك kervân<br />

e. رخاوا evâhir<br />

4. Aşağıdakilerden hangisi yalnızca Farsçaya özgü bir harftir?<br />

a. خ<br />

b. ®<br />

c. ز<br />

d. ج<br />

e. پ<br />

5. Aşağıdaki kelimelerin hangisinde ye harfi uzun ‘‘i’’ ünlü-<br />

sünü göstermek için kullanılmamıştır?<br />

a. رايتخا ihtiyâr<br />

b. نايما îmân<br />

c. لىام mâlî<br />

d. ثايرم mîrâs<br />

e. q�L2 cemil<br />

6. Aşağıdaki kelimelerin hangisinde vav harfi uzun ‘‘u’’ ün-<br />

lüsünü göstermek için kullanılmıştır?<br />

a. وناب bânû<br />

b. رود devr<br />

c. ادوس sevdâ<br />

d. —u2 cevr<br />

e. طساوا evâsıt<br />

7. Aşağıdaki isimlerden hangisi Türkçedir?<br />

a. Osmân<br />

b. Ahmed<br />

c. Müjgân<br />

d. Yaşar<br />

e. Mehmet<br />

8. Aşağıdakilerden hangisi ayın ilk on gününü ifade etmek<br />

için kullanılır?<br />

a. رخاوا evâhir<br />

b. طساوا evâsıt<br />

c. لﺋاوا evâil<br />

d. ﻩﹼرغ gurre<br />

e. رصم masar<br />

9. ‘‘ فلا و ءام و هسخم ’’ Arapça sayısının rakamla<br />

yazımı aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak verilmiştir?<br />

a. ١١٥٠<br />

b. ١١٠٥<br />

c. ١١٠٠٥<br />

d. ٥١١٠<br />

e. ٥١١<br />

10. Aşağıdaki sayılardan hangisinin Türkçe okunuşu yanlıştır?<br />

a. ١٠١ yüzbir<br />

b. ٩٤ doksan dört<br />

c. ٥٨ elli sekiz<br />

d. ١٤ on dört<br />

e. ٦٠ yirmi

---

Okuma Parçası<br />

5. Ünite - Arapça ve Farsça Kelimelerde Ünlüler ve Yazılışları 75<br />

Osmanlı Bayrağı<br />

Ertuğrulun ocağında uyandın,<br />

Şehidlerin kanlarıyla boyandın,<br />

Nice düşman kalesine uzandın,<br />

Sana selâm ey Osmanlı bayrağı.<br />

Çırpınarak dalgalanır kanadın,<br />

Gökyüzüne çıkmak mıdır muradın?<br />

Gölgende can vermek ister evlâdın,<br />

Bir kalandır her Osmanlı kucağı,<br />

Ey şerefin, büyüklüğün fermanı,<br />

Ey kavgalar tarihinin destanı,<br />

Seni ister şu toprağın her yanı,<br />

Sensiz tütmez, Osmanlılık ocağı<br />

‘Alâaddin

---

76<br />

Osmanlı Türkçesi-I

---

5. Ünite - Arapça ve Farsça Kelimelerde Ünlüler ve Yazılışları 77

---

78<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

ALA GEYİK<br />

Çocuktum, ufacıktım,<br />

Top oynadım,acıktım.<br />

Buldum yerde bir erik,<br />

Kaptı bir Ala Geyik.<br />

Geyik kaçtı ormana,<br />

Bindim bir ak doğana.<br />

Doğan, yolu şaşırdı,<br />

Kaf Dağından aşırdı.<br />

Attı beni bir göle;<br />

Gölden çıktım bir çöle,<br />

Çölde buldum izini,<br />

Koştum, tuttum dizini.<br />

Geyik beni görünce,<br />

Düştü büyük sevince.<br />

Verdi bana bir elma,<br />

Dedi, dinlenme, durma<br />

Dağdan yürü, kırlar aş,<br />

Altın Köşke git ulaş.<br />

Seni bekler ezeli,<br />

Orda dünya güzeli.<br />

Bin yıllık çile doldu!<br />

Bunu dedi, sır oldu.<br />

Yedim sırlı elmayı,<br />

Gördüm gizli dünyayı.<br />

Gündüz oldu, geceler;<br />

Ak sakallı cüceler,<br />

Korkunç devler hortladı,<br />

Cinler, cirit oynadı.<br />

Kesik başlar yürürdü,<br />

Saçlarını sürürdü.<br />

Bir de baktım, melekler,<br />

Başlarında çiçekler.<br />

Devlere el bağlıyor,<br />

Gizli gizli ağlıyor.<br />

Kılıcımı çıkardım,<br />

Perileri kurtardım.<br />

Kurtardığım periler,<br />

Adım adım geriler,<br />

Kanadını açardı,<br />

Selam verir, kaçardı…<br />

Az, uz gittim, dolaştım,<br />

Altın Köşke ulaştım.<br />

Bir kapısı açıktı,<br />

Öteki kapanıktı.<br />

Kapalıyı açarak,<br />

Açığa vurdum kapak.<br />

At önünde et vardı,<br />

İt, ot yemez ağlardı;<br />

Otu ata yedirdim,<br />

Eti ite yedirdim.<br />

Açtım bir elmas oda;<br />

Dev şahini uykuda<br />

Gördüm, kestim başını,<br />

Dedim, Ey ifrit hani?<br />

Nerede dünya güzeli?<br />

Dedi, elinde eli!<br />

Döndüm, baktım. Bir Kırgız<br />

Elbiseli güzel kız.<br />

Durmuş, bakar yanımda,<br />

Şimşek çaktı canımda.<br />

Güldü, dedi, Türk Beyi!<br />

Tanıdın mı geyiği?<br />

Kimse, beni bu devden<br />

Alamazdı. Ancak sen,<br />

Kaya deldin, dağ aşdın,<br />

Geldin, bana ulaşdın.<br />

Ah o imiş anladım,<br />

Sevincimden ağladım,<br />

Dedim, Turan Meleği!<br />

Türkün yüce dileği!<br />

Yüz milyon Türk bu anda<br />

Seni bekler Turanda.

---

Haydi, çabuk varalım,<br />

Karanlığı yaralım;<br />

Sönük ocak canlansın,<br />

Yoksul ülke şanlansın<br />

İndik, iti okşadık,<br />

At sırtına atladık.<br />

Geçtik nice dağ, kaya,<br />

Geldik Demirkapıya.<br />

Kapanması, çok yıldı,<br />

Açıl! dedim, açıldı.<br />

Yol verince gizli yurt,<br />

Aldı bizi Bozkurt,<br />

Kaf Dağından geçirdi,<br />

Türk Eline getirdi.<br />

Ziya Gökalp<br />

5. Ünite - Arapça ve Farsça Kelimelerde Ünlüler ve Yazılışları 79<br />

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı<br />

1. b Yanıtınız yanlış ise ‘‘Ayın ve Hemze’’ konusunu yeniden<br />

gözden geçiriniz.<br />

2. d Yanıtınız yanlış ise ‘‘Arapça ve Farsça Ünsüzler’’ konusunu<br />

yeniden gözden geçiriniz.<br />

3. c Yanıtınız yanlış ise ‘‘Arapça ve Farsça Ünsüzler’’ konusunu<br />

yeniden gözden geçiriniz.<br />

4. e Yanıtınız yanlış ise ‘‘Arapça ve Farsça Ünlüler ve Yazılışları’’<br />

konusunu yeniden gözden geçiriniz.<br />

5. a Yanıtınız yanlış ise ‘‘Arapça ve Farsça Ünlüler ve Yazılışları’’<br />

konusunu yeniden gözden geçiriniz.<br />

6. a Yanıtınız yanlış ise ‘‘Arapça ve Farsça Ünlüler ve Yazılışları’’<br />

konusunu yeniden gözden geçiriniz.<br />

7. d Yanıtınız yanlış ise ‘‘ Arapça ve Farsça Kelimelerin<br />

Tanınması’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz.<br />

8. c Yanıtınız yanlış ise ‘‘Ay Adları’’ konusunu yeniden<br />

gözden geçiriniz.<br />

9. b Yanıtınız yanlış ise ‘‘Arapça Rakamlar’’ konusunu<br />

yeniden okuyunuz.<br />

10. e Yanıtınız yanlış ise ‘‘Arapça Rakmlar’’ konusunu yeniden<br />

gözden geçiriniz.

---

80<br />

Sıra Sizde 1<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı<br />

cûhela bülbül siyâset İslâm<br />

şems süleymân sultân cesâret<br />

millet mûtâreke müslümân mücâdele<br />

nedâmet necîb teşekkür himmet<br />

Sıra Sizde 2<br />

Osmanlı ba‘zı san ‘at def ‘a<br />

şey cüz hey’et neş’e<br />

ندعم ﹼملعم قرع مجع<br />

XÒ¦« ﺀازجا هلﺌسم سأي<br />

Sıra Sizde 3<br />

ددع aded kelimesi Arapçadır. Çünkü Arapçaya mahsus<br />

olan ayın harfi ile yazılmıştır.<br />

سأي ye’s (üzüntü) kelimesi Arapçadır. Çünkü Arapçaya<br />

mahsus olan hemze harfiyle yazılmıştır.<br />

بتاك kâtip kelimesi Arapçadır. Çünkü uzun ses Türkçede<br />

bulunmaz.<br />

هلاژ jâle kelmesi Farsçadır. Çünkü ژ je harfi Farsçaya mahsustur<br />

ayrıca uzun ses barındırmaktadır.<br />

Yararlanılan Kaynaklar<br />

Develi, Hayati (2008). Osmanlı Türkçesi Kılavuzu 1. İstanbul:<br />

Kesit Yayınları<br />

Tulum, Mertal (2009). Osmanlı Türkçesine Giriş. Eskişehir:<br />

Anadolu Üniversitesi Yayınları<br />

Timurtaş, Faruk K. (1986). Osmanlı Türkçesine Giriş. (8. Baskı)<br />

İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları

---

OSMANLI TÜRKÇESİ-I<br />

6Amaçlarımız<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;<br />

Osmanlı Türkçesinde bulunan Arapça kelimelerin yapısını tanımak<br />

Arapça kelimelerdeki vezinleri kavramak ve kelimelerin vezinlerini çıkarmak<br />

Arapça isimlerdeki cinsiyet yapısını tanıyabilmek<br />

Arapça kelimelerde tesniye (ikilik), cem' (çokluk) yapılarını tanıyabilmek ve<br />

sıkça kullanılan çokluk vezinlerini öğrenip kullanabilmek.<br />

Anahtar Kavramlar<br />

• Vezin<br />

• Aslî harfler<br />

• Zaid harfler<br />

• Arapça kelime türleri<br />

İçindekiler<br />

Osmanlı Türkçesi-I Arapça Kelimelerin Yapısı<br />

• Arapça isimlerde müenneslikmüzekkerlik<br />

• Tesniye (ikilik)<br />

• Cem‘ (çokluk)<br />

• ARAPÇA KELİMELERİN TANINMASI<br />

• ARAPÇA KELİME YAPIMI<br />

• ARAPÇA KELİMELERİN VEZNİ<br />

• ARAPÇA İSİMLERDE KEYFİYET<br />

(MÜENNESLİK-MÜZEKKERLİK)<br />

• ARAPÇA KELİMELERDE ÇOKLUK

---

Arapça Kelimelerin Yapısı<br />

ARAPÇA KELİMELERİN TANINMASI<br />

Osmanlı Türkçesinde Arapça ve Farsça asıllı kelimeler bol miktarda kullanılmıştır. Bu kelimelerin<br />

birçoğu günlük konuşma diline de yerleşmiş, hattâ kimi biraz değişerek, kimi<br />

hiçbir değişikliğe uğramadan günümüz Türkçesinde de varlığını sürdürmektedir.<br />

Osmanlı Türkçesinin doğru olarak okunup anlaşılması için Osmanlı Türkçesinde kullanılan<br />

bu Arapça ve Farsça unsur ve yapıların iyi kavranması gereklidir.<br />

Osmanlı Türkçesinde Arapça ve Farsçadan özellikle “isim” olarak değerlendirilen unsurlar<br />

alınmıştır. Arapça kelimelerden, çeşitli özlü sözler ve küçük dua cümleleri dışında<br />

fiiller çekimli olarak kullanılmamıştır.<br />

Arapça Kelimelerin Yapısı<br />

Arapça, dil grupları içerisinde tasrîfli, yani çekimli (flexible= bükünlü) diller sınıfında yer<br />

alır. Bu tür dillerde kelimelerin anlamını değiştirmek için kökü kırarak başına, ortasına,<br />

sonuna birtakım fazladan sesler ekleyerek kelime yeni manalar kazanır. Bunu Türkçede<br />

kelimenin köküne çeşitli ekler getirmek suretiyle yapıyoruz.<br />

Arapçada kelimeler üç kısma ayrılır.<br />

1. Fiil<br />

2. İsim<br />

3. Harf (Edat)<br />

Bunlardan fiillerin çekimli hâlleri Osmanlı Türkçesinde kullanılmazlar. İsimler ise genel<br />

şekliyle ikiye ayrılır.<br />

a. asıl isim (ism-i câmid)<br />

b. türemiş isim (ism-i müştak)<br />

Özel isimler, cins isimleri, sayı isimleri ism-i câmid grubuna girer.<br />

Türemiş isimler ise masdarlar, ism-i fâ‘il, ism-i mef ‘ûl, sıfat-ı müşebbehe, mübâlağa-i<br />

fâ‘il, ism-i tafdîl, ism-i zamân, ism-i mekân, ism-i âlet, ism-i tasgīr ve ism-i mensûb şeklinde<br />

gruplandırılır.<br />

Bunlardan masdar, ism-i mekân, ism-i zamân, ism-i âlet, ism-i tasgīr, türündeki kelimeler<br />

isimdirler. İsm-i fâ‘il, ism-i mef ‘ûl, sıfat-ı müşebbehe, mübâlağa-i fâ‘il, ism-i tafdîl,<br />

ism-i mensûb türündeki kelimeler sıfattır.<br />

ARAPÇA KELİME YAPIMI<br />

Arapçada yeni kelimeler köke ek getirmek şeklinde değil, kökün başına ortasına sonuna<br />

bir takım sesler ilâvesiyle oluşturulur. Kelimeler, çok az istisna dışında en az üç harften

---

84<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

oluşur. Bu harflere aslî harfler denir. Kelimedeki kök harfleri bunlardan oluşur. Kelimenin<br />

anlamını değiştirmek için bu üç harfin dışında, kelimenin başına, ortasına, sonuna harfler<br />

ilâve edilerek kelime yeni anlamlar kazanır. Bu ilâve edilecek harflere zâid harfler adı verilir.<br />

Harflerin kelimeye ilâvesi belirli ölçülere göre olduğundan, eklenecek harfler de bellidir.<br />

Kelimeye ilâve edilebilecek zâid harfler şunlardır:<br />

ى ،و ،ه ،ن ،م ،س ،ت ،ا ،أ<br />

Bu harfler, bulunduğu her kelimede zâid (ekleme) durumunda değillerdir. Kelime en<br />

az üç aslî harften oluşmak zorundadır. Bu nedenle eğer kelimede bir veya iki kesin aslî harf<br />

mevcut olup, diğeri bu zâid harflerden oluşuyorsa, o zaman bu harfleri üçe tamamlayacak<br />

kadarı aslî harf kabul edilir.<br />

Zaid harflerin kelimelerde zaid olarak kullanıldığı yer ve durumlarla ilgili bazı genellemeler<br />

vardır. Bunların bilinmesi kelimedeki zaid harflerin zaid mi olduğu, ya kelimedeki<br />

eksik olan üçüncü aslî harfi tamamlanması için kelimedeki birden fazla zâid harfin hangisinin<br />

aslî kabul edilebeliceğinin kestirilmesi için zaid harflerin genel karakterinin bilinmesi<br />

yararlıdır. Zaid harflerin genel yapılarını şöyle sıralayabiliriz:<br />

Hemze (أ): Kelime başında zâiddir. Osmanlı Türkçesinde hemzenin (أ) şekli yazılmaz.<br />

Sadece elif (ا)’i gösterilir.<br />

Elif (ا): Kelimede (â) sesini karşılamak üzere kullanılır.<br />

Te (ت): Kelimenin başında, ortasında ve sonunda zaid olarak kullanılabilir. Zaid olup<br />

olmadığını anlamak için kelimedeki harf sayısına bakılmalıdır.<br />

Sin (س): Bu harf sadece ist- ve müst- harf grupları ile başlayan vezinlerdeki kelimeler<br />

de zaiddir.<br />

Mim (م): Kelime başında iken zaiddir. Kelime ortasında ve sonunda bulunduğunda<br />

aslî harf durumunda olur.<br />

Nun (ن): in- ve mün- harf grupları ile başlayan vezinlere giren kelimelerde ve sonu<br />

–ân ile biten kelimelerde zaid olur.<br />

Vav (و): Kelime içerisinde uzun u (û) olarak okunduğunda çoğunlukla zaiddir.<br />

He (٥): Kelime sonunda –e ve kapalı te (ة) harfleri olarak kullanıldığında zaiddir.<br />

Ye (ى): uzun i (î) harfi durumunda kullanıldığında zaid olur. Sessiz ye (ى) harfi olduğu<br />

durumlarda kelimenin aslî harfidir.<br />

Bir köke ekler getirilmek suretiyle nasıl ve ne kadar kelime elde edilebileceğine bir örnek<br />

verelim:<br />

ْمُكاح ُ (hükm) kelimesi “karar, emir, kuvvet, etki” gibi manalara gelen üç harften oluşan<br />

bir köktür. Kökün harfleri ح(h), ك (k), م (m) dir. Bu kökten, ses değiştirmek veya<br />

ilâve sesler eklenerek üretilmiş, Osmanlı Türkçesinde ve günümüz Türkçesinde kullanılan<br />

birçok kelime mevcuttur. Aşağıdaki kelimeler bu kökten üretilmişlerdir:<br />

ْمْك ح ُ (hükm): “karar, emir, kuvvet, etki”<br />

مكاح (hâkim): “galip, mahkeme başkanı, memleketi idare eden,”<br />

ْمَك َ ح (hakem): “Haklı ve haksızın ayrılmasında aracılık eden”.<br />

ْماَك ْ حَا (ahkâm): “hükümler, kanunlar, nizamlar”<br />

ْماَك ْ ح ِ ا (ihkâm): “Manevi olarak tahkim etmek, sağlamlaştırma”<br />

ْماَك ْ حِت ْ س ِ ا (istihkâm): “Sağlamlık. Metin olmak. Kuvvetli ve dayanıklı olmak”.<br />

َمَكاَُم (muhâkeme): “iki tarafın mahkemeye baş vurması. İki tarafı dinleyip hüküm<br />

vermek. Zihinde inceleme yapmak. Karar vermek için iyice düşünmek.”

---

6. Ünite - Arapça Kelimelerin Yapısı 85<br />

ْم ِ كاََم (mehâkim): “mahkemeler”<br />

ْماَّك ُ ح (hükkâm): “hâkimler”<br />

ْت َ موُك ُ ح (hükûmet): “Bir memleketi idare edenler. Vekiller hey'eti. Devlet”<br />

ْموُكَْم (mahkûm): “Aleyhinde hüküm verilmiş olan. Dâvayı kaybedip cezalanan. Birisinin<br />

hükmü altında bulunan. Katlanma”<br />

ه َ مَكَْم (mahkeme): “Dâvaların görülüp hükme, karara bağlandığı yer. Adaleti sağla-<br />

mak için çalışan resmî daire.<br />

ْمَكُْم (muhkem): “Sağlam. Metin. Sıkı sıkıya. Kuvvetli. Tahkim edilmiş. Sağlamlaştırılmış.”<br />

ْمي ِ كَْت (tahkîm): “Hakem tayin etmek. Hâkim nasbeylemek. Kuvvetlendirme. Sağlamlaştırmak,<br />

kavileştirmek.”<br />

ْموُّكََت (tahakküm): “Zorbalık etmek. Zorla hükmetmek”.<br />

Bu kelimelerin tümünde kök harfler değişikliğe uğramamış, ya harflerin önündeki ses-<br />

ler değişmiş, ya da bir takım fazla sesler eklenmiştir.<br />

ARAPÇA KELİMELERİN VEZNİ<br />

Yukarıda kelime yapımında gördüğümüz, ses değişimleri ve kelimeye eklenen zaid harfler<br />

belirli bir kurala ve düzene tabidir. Kökler belirli kalıplara girerek o kalıbın verdiği anlama<br />

kavuşurlar. Bu kalıplara vezin adı verilir. Arapçada bu vezinleri göstermek üzere kök harflere<br />

birer isim verilir. Kelimenin ilk aslî harfine ف (fe) denir. İkinci aslî harfi ع (ayn) ile<br />

gösterilir. Üçüncü aslî harfine ل (lam) adı verilir. Kelime üçten fazla aslî harfe sahipse, sonra<br />

gelen diğer aslî harfler de yine ل (lam) harfi ile gösterilir. Aslî harflerin yerine bunlar yazılıp,<br />

zâid olan harflerin aynısı alındığında ortaya çıkan kalıp kelimenin veznini oluşturur.<br />

Arapça asıllı kelimelerden yeni anlamlar türetmek, karşılaştığımız kelimeleri doğru<br />

anlamlandırmak için vezin adı verilen bu kalıpları çıkarabilmek ve hangi kalıbın ne anlam<br />

kattığını bilmek oldukça önemlidir.<br />

Arapça Kelimelerin Vezinlerini Bulmak<br />

Kelimelerin vezinlerini çıkarabilmek için öncelikle kelimenin aslî harfleri belirlenir. Bunun<br />

için harflere sırasıyla bakılır. İlk aslî harfinin yerine ف (fe), ikinci aslî harfinin yerine<br />

ع (ayn) ve üçüncü aslî harfinin yerine ل (lam) yazılır. Arada eğer varsa zâid harfler olduğu<br />

gibi alınır. Vezni bulunacak kelimenin harekeleri aynı düzen içerisinde vezne aktarılır.<br />

Bu şekilde ortaya çıkan kelime verilen kelimenin veznidir.<br />

Örnek olarak ْم َ رَك (kerem) kelimesinin veznini bulalım:<br />

ْم َ رَك kerem<br />

Öncelikle kelimenin harflerine bakıp aslî harfleri tespit ediyoruz. Bu kelimede üç adet<br />

harf olması nedeniyle kelimenin tümü aslî harften oluşmaktadır. Bunların yerine sırasıyla<br />

fe (ف), ayn (ع) ve lam (ل) yazıyoruz.<br />

م ر ﮐ<br />

ﻝ ع ف

---

86<br />

1<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

Sonra “kerem” kelimesinin harekelerini aynı sıra ile koyuyoruz.<br />

ْ ل َ ع َ ف� = ْم َ رَك<br />

Böylece elde ettiğimiz kelimenin vezni fa‘al olur. Bu vezin Osmanlı Türkçesinde sık<br />

olarak kullanılan bir masdar kalıbıdır.<br />

Bu kelimeden türetilmiş, içinde zaid harf olan ْما َ رْك ِ ا “ikrâm” kelimesini veznini bulalım:<br />

ْما َ رْك ِ ا ikrâm<br />

Bu kelimede de yine öncelikle kelimenin aslî harflerine bakıyoruz. Baştaki (i) sesini veren<br />

elif (ا) harfi zâiddir. Bu nedenle elif(ا)’i olduğu gibi alıyoruz. Ardından gelen kef (ك)<br />

harfi kelimenin ilk aslî harfidir. Onun yerine fe (ف) harfini koyuyoruz. Sonraki re (ر)<br />

harfi de aslî harftir. Onun yerine ayn (ع) harfini yazıyoruz. Ardından gelen elif (ا) harfi<br />

de yine zaiddir. Onu da aynen yazıyoruz. Geriye kalan son harf mim (م) kelimenin son<br />

asli harfidir. Onun yerine de lam (ل) harfini yazıyoruz. Kelimenin harekelerini sırasıyla<br />

vezni oluşturacak kelimeye aktardığımızda kelimenin veznini oluşturan if ‘âl ( ْلا َ ع ْ ف� ِ ا)’i<br />

elde etmiş oluyoruz.<br />

ْما َ رْك ِ ا ikrâm<br />

م ﺍ ر ﮐ ﺍ<br />

ﻝ ا ع � ﺍ<br />

ْلا َ ع ْ ف� ِ ا if ‘âl<br />

Veznini bulmuş olduğumuz bu kelime de مرك (kerem) kelimesinden oluşturulmuştur:<br />

Elde edilen bu vezin de ne işe yaradığını ileriki konularda göreceğimiz bir başka masdardır.<br />

Aşağıdaki kelimelerin vezinlerini bularak karşılarına yazınız.<br />

ْلوهَْم ُ<br />

(mechûl) …………………..<br />

ْت رْدُق َ<br />

ْلاجْعِت َ سْ (kudret) …………………..<br />

ِا (isti‘câl) …………………..<br />

ْفُدا صَت َ<br />

(tesâdüf) …………………..<br />

ْرُّكَف َفت (tefekkür) …………………..<br />

ْنارَ وَد َ<br />

(deverân) …………………..<br />

ْت َباَتِك (kitâbet) …………………..<br />

ْتَدا هَش َ<br />

(şehâdet) …………………..<br />

ْنارْفُغ َ<br />

(gufran) …………………..

---

ْت َ بو ُ ب ْ يَغ (gaybûbet) …………………..<br />

ْب ِ لاَط (tâlib) …………………..<br />

ْلو ُ ز ُ ف� (nüzûl) …………………..<br />

ْت َ و ْ ر َ ف� (servet) …………………..<br />

ْلاَؤ ُ س (sû’âl) …………………..<br />

ْتَ�وُخ ُ س<br />

(sühûnet) …………………..<br />

6. Ünite - Arapça Kelimelerin Yapısı 87<br />

ARAPÇA İSİMLERDE KEYFİYET (MÜENNESLİK-MÜZEKKERLİK)<br />

Arapçada isimlerin erkek ve dişi olmak üzere ayrı kullanım şekilleri vardır. İsimlerin dişi<br />

için kullanılanına müennes, erkek için kullanılanına müzekker denilir. Dişi için kullanılan<br />

kelimeler bir takım ayırıcı belirtiler gösterirler. Erkekler için kullanılanlarda cinsiyeti<br />

gösteren özellikler bulunmaz.<br />

Kelimelerin erkek ve dişilik özellikleri tamlamalar için oldukça önemlidir. Arapçada<br />

tamlayan ve tamlanan kelimeler cinsiyet bakımından aynı olmak zorundadır.<br />

Müenneslik Alâmetleri<br />

Dişi kelimelerde dişilik alâmeti olmak üzere ya kelimenin sonunda kapalı te ( ة ) harfi, ya<br />

kısa elif veya uzun elif bulunur. Bunlar, müennes şekiller şöyledir:<br />

Kapalı te harfi (ة)<br />

Sonunda kapalı te harfi bulunan isimler müennestirler. Bu harfe tâ-i merbûte veya tâ-i<br />

te’nîs adı da verilir. Osmanlı Türkçesinde kapalı te ( ة ) şekli kullanılmaz. Onun yerine açık<br />

te ( ت ) harfi veya ha-i resmiye ( ه ) adı verilen şekli kullanılır.<br />

ملعم (mu‘allim)<br />

– هملعم (muallime)<br />

روكذم mezkûr<br />

– هروكذم mezkûre<br />

رعاش şâ‘ir<br />

– هرعاش şâ‘ire (kadın şair)<br />

بيدا edîb<br />

– هبيدا edîbe<br />

لضا� fâzıl<br />

– هلضا� fâzıla<br />

ليجم cemîl<br />

– هليجم cemîle<br />

ىجراخ hâricî<br />

– هيجراخ hâriciyye<br />

ىلخاد dâhilî<br />

– هيلخاد dâhiliyye<br />

ىركسع askerî<br />

– هيركسع askeriyye<br />

İsimlerden başka, sonu kapalı te (ة) ile biten masdarlar da müennestirler.

---

88<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

تقباطم<br />

ت�واعم<br />

تتوتيب<br />

تلوهس<br />

ترك�<br />

تيرغ<br />

تلاهج<br />

mutâbakat<br />

mu‘âvenet<br />

beytûtet (gecelemek)<br />

suhulet (kolaylık)<br />

fikret (düşünme)<br />

gayret<br />

cehâlet<br />

Sondaki te’nin aslî harf olduğu durumlarda kelime müzekkerdir. Meselâ: تقو (vakt), تسم<br />

(semt), توكس (sükût), تافطلا (iltifât) gibi.<br />

Kısa elif (ى)<br />

Kelime sonunda zâid olarak bulunup ye (ى) şeklinde yazılıp (a) sesiyle okunan eliftir.<br />

Buna elif-i maksûre adı verilir. Zâid elif-i maksûre ile yazılan kelimeler müennes kabul<br />

edilirler.<br />

ىوعد da‘vâ<br />

ىوت� fetvâ<br />

ىروش şûrâ<br />

ىوقت takvâ<br />

Ancak elif-i maksûre kelimenin aslî harfi ise o zaman mü’enneslik alâmeti olarak kabul<br />

edilmez: نىعم(ma‘nâ), ىسرم (mersâ) … gibi.<br />

İsm-i tafdil vezni olan ef ‘al ( لْ عَ ْف�َا) vezninin dişi şekli olan fu‘lâ ( ىلْع<br />

َ ُف�) vezninden olan<br />

kelimeler elif-i maksûre ile yazılırlar.<br />

بركا ekber<br />

- ىربك kübrâ<br />

نسحا ahsen - ىنسح hüsnâ<br />

رغصا asgar - ىرغص sugrâ<br />

Uzun elif (ﺀﺍ)<br />

Elif-i memdûde adı verilen uzun elif ile yazılan kelimeler de müennestirler. Kelimenin<br />

sonundaki elif harfinden sonra hemze (ء) bulunur. Osmanlı Türkçesinde az kullanılır ve<br />

kullanılan kelimelerde hemze gösterilmez.<br />

ارحص sahrâ<br />

اديب beydâ (çöl)

---

ادغ gıdâ<br />

ارعش şu‘arâ<br />

6. Ünite - Arapça Kelimelerin Yapısı 89<br />

ايلوا evliyâ<br />

Renk ve bozukluk bildirmeye yarayan sıfat-ı müşebbehe vezni ef ‘al( ْ ل َ ع ْ ف�َا)’in müennes<br />

hâli olan fa‘lâ (َلاْع َ ف�) veznindeki kelimeler bu şekildedir:<br />

رسما esmer<br />

ضيبا ebyaz<br />

رحما ahmer<br />

دوسا esved<br />

رضح ahdar<br />

– ارسم semrâ<br />

– اضيب beyzâ<br />

– ارحم hamrâ<br />

– ادوس sevdâ<br />

– ارضح hadrâ<br />

قحما ahmak – اقحم hamkā<br />

Ma‘nevî Müennesler<br />

Kendilerinde herhangi bir müenneslik belirtisi bulunmayıp da müennes kabul edilen kelimelere<br />

mü’ennes-i ma‘nevî veya i‘tibârî müennesler adı verilir. Bunlar itibarî olarak müennestirler.<br />

Müennes kabul edilen kelimeler şu şekilde gruplandırılabilirler:<br />

a. Bütün kadın isimleri ve kadın cinsi ile ilgili kelimeler: يمرم Meryem, بنيز Zeyneb,<br />

موثلك Gülsûm, ّ ما ümm (anne), تنب bint (kız), تخا uht (kızkardeş).<br />

b. Ülke, şehir, kabîle isimleri: رصم Mısr, ماش Şâm, شيرق Kureyş … gibi.<br />

c. Harflere verilen isimler: elif, be, te, elif-i memdûde, hâ-yı resmiyye, tâ’-i müdevver<br />

… gibi.<br />

d. İnsan ve hayvanlarda, çift olarak bulunan organ isimleri: دي yed (el), ينع ayn<br />

(göz), ّفكkeff (avuç), مدق kadem (ayak)<br />

e. Cem‘-i müzekker-i sâlim haricindeki bütün cem‘ler: فئاظو vezâ’if, رتا�د defâtir,<br />

بتك kütüb … gibi.<br />

f. Gövdesinde ekleme harf bulunan bütün mücerred masdarlar ve bütün mezîdünfih<br />

masdarlar.<br />

Semâî Müennesler<br />

Arapçada şekil ve mana bakımından herhangi bir müenneslik belirtisi ve özelliği taşımayan<br />

bazı kelimeler vardır. Müennes oldukları ancak işitilerek veya sözlüklerden öğrenilir.<br />

Bunlara semâî müennesler adı verilir. Altmış kadar isimden ibarettirler. Bunların bir kısmı<br />

daima müennes kabul edilirler: سودر� firdevs (cennet), ّنس sinn (yaş), سوق kavs (yay),<br />

را� nâr (ateş), ضرا arz (yer), … gibi.<br />

Bir kısım semâî müennesler de bazen müennes, bazen müzekker olurlar: ناسل lisân,<br />

اضق kazâ, حلاس silâh, طارص sırât (yol), قنع unk (boyun)… gibi.

---

90<br />

2<br />

Resim 6.1<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

Aşağıdaki kelimelerden müennes olanları müzekker, müzekker olanları müennes hâle çeviriniz.<br />

هروكذم mezkûre …………………..<br />

فرصتم<br />

mutasarrıf …………………..<br />

لماح hâmil …………………..<br />

روبزم mezbûr …………………..<br />

بركا ekber …………………..<br />

رغصا asgar …………………..<br />

ادوس sevdâ …………………..<br />

رحما ahmer …………………..<br />

Okuma Çalışması<br />

Aşağıdaki parçayı okuyunuz. Anlamını bilmediğiniz kelimeleri sözlükten bakarak öğreniniz

---

6. Ünite - Arapça Kelimelerin Yapısı 91<br />

ARAPÇA KELİMELERDE ÇOKLUK<br />

Arapça isimler sayı bakımından üç şekilde bulunurlar.<br />

1. Tekil. Buna müfred adı verilir.<br />

2. İkili. Buna tesniye denilir.<br />

3. Üç ve üçten fazla. Buna da cem‘ denilir.<br />

Müfred olan kelimeler tekil nesneleri ifade eder. Tesniye ise kelimenin bahsettiği nesnenin<br />

iki tane olduğunu gösterir. Cem‘ ise kelimenin gösterdiği şeyin ikiden fazla olduğunu gösterir.<br />

Tesniye<br />

Tesniye Arapçaya mahsus sayı durumunu bildiren çokluk şekildir. Diğer dillerde iki ve<br />

ikiden fazlası çoğul kabul edilirken, bunlar arasında ayırım yapılmaz. Ancak Arapçada üç<br />

ve üçten fazlası çoğul kabul edilir. İkili çokluk için ayrı bir çoğaltma şekli uygulanır. Bunun<br />

için kelimenin sonu üstünlü okunarak peşine cezmli ye ve nun ( ْ ني = -eyn) harfleri<br />

getirilir:<br />

تلود devlet<br />

قرشم maşrık<br />

فرط taraf<br />

دلاو vâlid<br />

ربح bahr<br />

- ينتلود devleteyn (iki devlet)<br />

- ينقرشم maşrıkeyn (doğu ve batı)<br />

- ين�رط tarafeyn (iki taraf)<br />

-<br />

نيدلاو vâlideyn (baba ve anne)<br />

- نيربح bahreyn (iki deniz-Akdeniz ve Karadeniz’i ifade eder)<br />

berr ّرب - نيرب berreyn (iki kara-Rumeli ve Anadolu’yu ifade eder)<br />

مرح Harem<br />

- ينمرح Haremeyn (Mekke ve Medine)<br />

Osmanlı Türkçesinde sonu kapalı te ile bitip ha-i resmiye (٥ = -a, -e) şeklinde okunan kelimelerdeki<br />

okunmayan te (ت) harfi tesniye yapıldığında okunur:<br />

هليل leyle<br />

هنس sene<br />

هنيفس sefîne<br />

هدلب belde<br />

- ينتليل leyleteyn (iki gece)<br />

- ينتنس seneteyn (iki yıl)<br />

- ينتنيفس sefîneteyn (iki gemi)<br />

- ينتدلب beldeteyn (iki şehir)<br />

Bundan başka bir de ardına elif ve nun (ْنَا = -ân) getirilerek tesniye yapılır. Ancak Osmanlı<br />

Türkçesinde bu tesniye şekli pek fazla tercih edilmez:<br />

ثل� sülüs<br />

ما� nâm<br />

ءلام melv<br />

- ناثل� sülüsân (üçte iki)<br />

- ناما� nâmân (iki isimli)<br />

- ناولم melevân (gece ve gündüz)

---

92<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

Cem‘ (Çokluk)<br />

Türkçede “–lar, –ler” ekiyle yapılan cem‘in (çokluk) Arapçada iki türlü şekli vardır. Birincisi<br />

tekil kelimenin sonuna ek getirmek sûretiyle yapılan çokluklardır ki, kıyasî olarak elde edilirler.<br />

Bu tür çokluklara cem‘-i sâlim adı verilir. Diğeri ise tekil kelimeye zâid harfler ilâve edip<br />

kelimenin veznini değiştirmek suretiyle yapılır. Bu tür çokluklara cem‘-i mükesser adı verilir.<br />

Sâlim olan çoğulların müzekker ve müennes olmak üzere iki şekli vardır. Müzekker olanlarına<br />

cem‘-i müzekker-i sâlim, müennes olanlarına cem‘-i mü’ennes-i sâlim denilir.<br />

Cem‘-i Sâlim<br />

Cem‘-i Müzekker-i Sâlim<br />

Sâlim müzekker cem‘ler iki şekilde yapılır. Birincisi, tekil kelimenin sonuna ye ve nun (ني<br />

= în) getirilerek elde edilir. Diğeri ise vav ve nun getirilerek (نو = ûn) yapılır. Arapçada<br />

her ikisi de eşit olarak kullanılırsa da ني = –în getirilerek yapılan cem‘ şekli Osmanlı Türkçesinde<br />

daha yaygındır. Gösterdikleri husus insanlarla ilgili olan (zevi’l-ukūl) sıfatların<br />

çokluğu sâlim müzekker olarak yapılır.<br />

نمؤم mü’min<br />

رومأم me’mûr<br />

رباص sâbir<br />

- يننمؤم mü’minîn (müminler)<br />

- نيرومأم me’mûrîn (memurlar)<br />

- نيرباص sâbirîn (sabırlılar)<br />

ملعم mu‘allim - ينملعم mu‘allimîn (ilim öğretenler)<br />

لوزعم ma‘zûl<br />

- ينلوزعم ma‘zûlîn (azledilenler)<br />

موقرم merkūm - نوموقرم merkūmûn (adı geçenler)<br />

رضاح hâzır<br />

- نورضاح hâzırûn (hazır olanlar)<br />

Cem‘-i Müennes-i Sâlim<br />

Arapçada dişilik belirtisi taşıyan gerçek müennes kelimeler ve sonunda te (ت) ve -e (٥)<br />

sesi bulunan gerçek olmayan müenneslerin çokluğuna cem‘-i müennes-i sâlim adı verilir.<br />

Sâlim müennes çokluk tekil kelimedeki dişilik alâmeti kaldırıldıktan sonra kelimenin sonuna<br />

elif ve te harfleri (تا = -ât) getirilerek yapılır.<br />

تيانع inâyet<br />

هملعم mu‘allime<br />

همكام muhâkeme<br />

هلماكم mükâleme<br />

تيار râyet<br />

تياكش şikâyet<br />

ت�اعا i‘ânet<br />

- تايانع inâyât (yardımlar)<br />

- تاملعم mu‘allimât (bayan öğretmenler)<br />

- تامكام muhâkemât<br />

- تالماكم mükâlemât<br />

- تايار râyât<br />

- تاياكش şikâyât<br />

- تا�اعا i‘ânât

---

6. Ünite - Arapça Kelimelerin Yapısı 93<br />

Ekleme harf alan bazı sülâsî mücerred masdarlar ve bütün mezîdünfih masdarların<br />

çokluğu bu şekilde yapılır.<br />

لماعت te‘âmül<br />

ليكشت teşkîl<br />

لامك kemâl<br />

عوقو vukū‘<br />

- تلاماعت te‘âmülât<br />

- تلايكشت teşkîlât<br />

- تلاامك kemâlât<br />

- تاعوقو vukū‘ât<br />

نمرت terennüm<br />

- تانمرت terennümât<br />

Gösterdikleri husus insanlarla ilgili olmayan isim ve sıfatlar bu ek getirilerek çoğul yapılır.<br />

قولمخ mahlûk<br />

مولعم ma‘lûm<br />

دوجوم mevcûd<br />

نئاك kâ’in<br />

- تاقولمخ mahlûkāt<br />

- تامولعم ma‘lûmât<br />

- تادوجوم mevcûdât<br />

- تانئاك kâ’inât<br />

بوتكم mektûb - تابوتكم mektûbât<br />

İsm-i mensûbların çokluklarının yapılması da yine bu ek ile olur: İsm-i mensûblar ile<br />

bazı sülâsî mücerred masdarların çokluğu yapılırken –ât eki getirilmeden önce bir şeddeli<br />

ye ( ّ ى) harfi eklenir:<br />

ى ّ سح hissî<br />

بىدا edebî<br />

نىاسل lisânî<br />

رش� neşr<br />

فرص sarf<br />

قوس sevk<br />

لق� nakl<br />

- تايسح hissiyyât<br />

- تايبدا edebiyyât<br />

- تاي�اسل lisâniyyât<br />

- تايرش� neşriyyât<br />

- تاي�رص sarfiyyât<br />

- تايقوس sevkıyyât<br />

- تايلق� nakliyyât<br />

Cem‘-i Mükesser<br />

Tekil kelimenin veznini değiştirerek elde edilir. Hem müzekker hem de müenneslerden<br />

cem‘-i mükesser yapılabilir. Tekil kelimelerin hangi vezinde çoğul yapılabileceği konusunda<br />

herhangi bir kural yoktur. Bu nedenle semâîdirler. Yani kelimenin hangi vezinde çokluk<br />

yapılacağı ancak işitilerek veya sözlük vasıtasıyla öğrenilebilir. Arapçada pekçok vezni<br />

mevcuttur. Osmanlı Türkçesinde sık kullanılan vezinler şunlardır:

---

94<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

ْل ُ وعُ� (Fu‘ûl)<br />

نيد deyn- نويد düyûn (borçlar), فرح harf-فورح hurûf, رما emr (iş)-روما umûr<br />

(işler), مسر resm-موسر rüsûm (resimler, vergiler), ّدح hadd-دودح hudûd, يرط tayr-<br />

رويطtuyûr (kuşlar), ديق kayd-دويق kuyûd, ينع ayn-نويع uyûn (gözler), تيب beyt-تويب<br />

büyût (evler), ّقح hakk-قوقح hukūk<br />

ْلا َ ع ْ ف�َا (Ef ‘âl)<br />

در� ferd-دارفا efrâd, يرغ gayr-رايغا ağyâr (yabancılar, diğerleri), تقو vakt- تاقوا<br />

evkāt, موق kavm-ماوقا akvâm, فقو vakf-فاقوا evkāf, نزو vezn-نازوا evzân, رو� nûr-راو�ا<br />

envâr, جوز zevc-جاوزا ezvâc (çiftler, eşler), نول levn-ناولا elvân (renkler), ظفل lafz-ظافلا elfâz.<br />

Hemze ile başlayan kelimelerde (mehmûzü’l-fâ) vezin â‘âl ( ْلاَعآ) şeklindedir:ر�ا<br />

eser-را�آ âsâr, لماemel-لامآ âmâl, بدا edeb-بادآ âdâb.<br />

Nâkıslarda ve hemze ile biten kelimelerde (mehmûzü’l-lam) vezin ef ‘â’ (ءا َ ع ْ ف�َا) şeklindedir:ءزج<br />

cüz’-ءازجا eczâ’, وبا ebû-ابا abâ, ودع adû-ادعا a‘dâ,<br />

ْلا َ ع ِ � (Fi‘âl):<br />

ربح bahr-رابح bihâr, لبح habl-لابح hıbâl, دبعabd-دابع ibâd, لت tell-للات tilâl, لبج<br />

cebel-لابج cibâl, مهس sehm-ماهس sihâm, مرك kerem-مارك kirâm, برك kiber-رابك kibâr,<br />

لجر recül-لاجر ricâl, مظع azm-ماظع izâm, هبق kubbe-بابق kıbâb, هعلق kal‘a-علاق kılâ‘,<br />

هميخ hayme-مايخ hıyâm.<br />

ْل ِ عاَ�َا (Efâ‘il):<br />

بركا ekber-رباكا ekâbir, مخ�اefham-مخا�ا efâhim, لواevvel-لئاوا evâ’il, مركاekrem-<br />

مراكا ekârim, مظعاa‘zam-مظاعا e‘âzim, لض�ا efdal-لضا�ا efâzıl,طسوا evsat-طساوا<br />

evâsıt, برق kurb-براقا ekārib, لزرا erzel-لزارا erâzil, لهجا echel- لهاجا ecâhil, لفسا<br />

esfel-ل�اسا esâfil.<br />

ْلي ِ عاَ�َا (Efâ‘îl):<br />

ميلقا iklîm-ميلاقا ekālîm, بولساüslûb-بيلاسا esâlîb, ذاتسا üstâz-ذيتاسا esâtîz,<br />

لاوقا akvâl-ليواقا ekāvîl, ثيدح hadîs-ثيداحا ehâdîs, هترساüstüre-يرتاسا esâtîr, لطاب<br />

bâtıl-ليطابا ebâtîl,هبجعا u‘cube-بيجاعا e‘âcîb.<br />

َلا َ ع ُ ف� (Fu‘alâ):<br />

Fa‘îl veznindeki kelimelerin bir kısmının cem‘i için bu vezin kullanılır. فيرش şerîf-<br />

ا�رش şürefâ, يرفس sefîr-ارفس süferâ, ميكح hekîm-امكح hükemâ, فيرظzarîf-ا�رظ zürefâ.<br />

Aynı zamanda fâ‘il veznindeki kelimelerin bir kısmı da bu vezinde çoğaltılır: لحاصsâlih-<br />

احلص sulehâ, رعاش şâ‘ir-ارعش şu‘arâ, لهاجcâhil-لاهج cühelâ, لضا� fâzıl-لاض� fudalâ.<br />

هَل َ ع َ ف� (Fa‘ale):<br />

İsm-i fâ‘illerin bir kısmı bu vezindendir: بتاك kâtib-هبتك ketebe, لهاج câhil-هلهج<br />

cehele, ثراوvâris-ه�رو verese, ر�اك kâfir-هرفك kefere, مداخ hâdim-همدخ hademe,

---

6. Ünite - Arapça Kelimelerin Yapısı 95<br />

بلاط tâlib-هبلط talebe, لماظ zâlim-هملظ zaleme, زجاع âciz-هزجع aceze, عبات tâbi‘-هعبت<br />

tebe‘a, لماح hâmil-هلحم hamele (taşıyanlar, yüklenenler).<br />

Nâkıs kelimelerde vezin fu‘ât (ْةا َ ع ُ ف�) şeklindedir: ىصاعâsî-تاصع usât, ىضاق kādî-<br />

تاضق kudât, ىزاغ gāzî-تازغ guzât, لىاو vâlî-تلاو vülât.<br />

َلاا َ ع َ ف� (Fa‘âlâ)<br />

“Fa‘île” veznindeki nâkısların cem‘i için kullanılır: هيعرra‘iyye-اياعر re‘âyâ,هيطع atiyye-اياطع<br />

atâyâ,هيضق kazıyye-اياضق kazâyâ,هيقب bakıyye-اياقب bakāyâ<br />

ْءَلا ِ عْ�َا (Ef ‘ilâ’)<br />

بيرق karîb-ابرقا akribâ,ىقش şakī-ايقشا eşkıyâ, نىغ ganî-اينغا ağniyâ, لىوvelî-ايلوا<br />

evliyâ,ىكز zekî-ايكزا ezkiyâ,فىاص safî-ايفصا asfiyâ, ىوق kavî-ايوقا akviyâ. Muzâ‘aflarda<br />

vezin efillâ (لا ِ �َا) şeklindedir: بيبط tabîb-ابطا etıbbâ, بيبح habîb-ابحا ehibbâ, ريرش<br />

şerîr-ارشا eşirrâ<br />

هَل ِ عْ�َا (Ef ‘ile)<br />

نامز zamân-هنمزا ezmine,ناكم mekân-هنكما emkine,باوج cevâb-هبوجا ecvibe,<br />

لاؤس sû’âl-هلئسا es’ile, اودdevâ-هيودا edviye, سابل libâs-هسبلا elbise, حلاسsilâh-<br />

هحلسا esliha, شامق kumâş-هشمقا akmişe. Muzâ‘aflarda vezin efille (هَّل ِ �َا) şeklindedir:<br />

ماما imâm-همئا e’imme, ليلج celîl-هلجا ecille, ليلد delîl-هلدا edille.<br />

ْلا َ ع ُ ف� (Fu‘âl)<br />

Bu vezin de çoğunlukla fâ‘il vezninin cem‘i için kullanılır: بتاك kâtib-باتك küttâb,<br />

ر�اك kâfir-رافك küffâr, جاح hâcc-جاجح huccâc, رظا� nâzır-راظ� nuzzâr, مكاح hâkim-<br />

ماكحhükkâm, بلاط tâlib-بلاط tullâb, رجات tâcir-راتج tüccâr, رضاح hâzır-راضح<br />

huzzâr, مداخhâdim-مادخ huddâm,دساح hâsid-داسح hussâd<br />

ْلِئا َ ع َ ف� (Fe‘âil)<br />

تقيقح hakīkat-قئاقح hakā’ik, هجيت�netîce-جئات� netâ’ic,هلاسر risâle-لئاسر resâ’il,<br />

تيرشع aşîret-رئاشع aşâ’ir, تليض� fazîlet-لئاض� fezâ’il,هقيدح hadîka-قئادح hadâ’ik,<br />

هفيحصsahîfe-فئاحص sahâ’if,هطساو vâsıta-طئاسو vesâ’it,هفيظو vazîfe-فئاظو vezâ’if,<br />

ْل ِ عا َ و َ ف� (Fevâ‘il)<br />

تبقاع âkıbet-بقاوع avâkıb,عماج câmi‘-عماوج cevâmi‘,هقباس sâbıka-قباوس sevâbık,<br />

هضراع ârıza-ضراوع avârız,عباط tâbi‘-عباوط tevâbi‘,لحاس sâhil-لحاوس sevâhil,لماع<br />

âlem-لماوع avâlim,ب�اج cânib-ب�اوج cevânib,دعاق kā‘ide-دعاوق kavâ‘id, şâhid-şevâhid.<br />

ْلي ِ عا َ و َ ف� (Fevâ‘îl)<br />

نو�اق kānûn- ين�اوق kavânîn, خيرات târîh-خيراوت tevârîh, سو�ا� fānûs- سي�او� fevânîs,<br />

ناويد dîvân-ين�اود devânîn, ناقاخ hâkān-ينقاوخ havâkīn, نوتاخ hâtûn-ينتاوخ havâtîn

---

96<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

ْل ِ لا َ ع َ ف� (Fe‘âlil)<br />

Ruba‘îlerin çokluğu için kullanılır:ركسع asker-ركاسع asâkir,مهرد dirhem-مهارد<br />

derâhim,بكوك kevkeb-بكاوك kevâkib,رهوج cevher-رهاوج cevâhir,رصنع unsur-<br />

رصانع anâsır, تر�د defter-رتا�د defâtir,هلسلس silsile-لسلاس selâsil,هجمرت terceme-<br />

مجارت terâcim, لكيهheykel-لكايه heyâkil,لبلب bülbül-لبلاب belâbil<br />

ْلي ِ لا َ ع َ ف� (Fe‘âlîl)<br />

Rubâ‘î ve humâsîlerin çokluğu için kullanılır: ليدنق kandîl-ليدانق kanâdîl, ناكد<br />

dükkân-ينكاكد dekâkîn, نابهر ruhbân-ينباهر rehâbîn, قودنص sandûk-قيدانص sanâdîk,<br />

روهجم cumhûr-يرهاجم cemâhîr, ساطرق kırtâs-سيطارق karâtîs, ناطيش şeytân-ينطايش<br />

şeyâtîn, ناتسوبbostân-ينتاسب besâtîn,ناطلس sultân-ينطلاس selâtîn, سودر� firdevs-<br />

سيدار� ferâdîs (cennetler).<br />

ْل ِ عاَف َ م (Mefâ‘il)<br />

Genellikle mimli masdarlar ile ism-i zamân, ism-i mekân, ism-i âlet gibi mimli vezinlerin<br />

çoklukları için kullanılır: سلم meclis-سلام mecâlis, بتكم mekteb-بتاكم mekâtib,<br />

تكلممmemleket-كلامم memâlik, نكسمmesken-نكاسم mesâkin, ترخفم mefharet-<br />

رخافم mefâhir, رزنم manzara-رزانم menâzir,هلأسم mes’ele-لئاسم mesâ’il,تعفنم menfa‘at-<br />

ع�انم menâfi‘,ندعم ma‘den-نداعم ma‘âdin,دبعم ma‘bed-دباعم me‘âbid.<br />

Nâkıslarda ve hemze ile biten kelimelerde (mehmûzü’l-lâm) vezin mefâ‘î (ى ِ عاَف َ م) şeklindedir:<br />

أدبمmebde’-ىدابم mebâdî, ءارم mecrâ’-ىرام mecârî, انبم mebnâ-نىابم mebânî.<br />

ْلي ِ عاَف َ م (Mefâ‘îl)<br />

Mef ‘ûl ve mif ‘âl veznindeki kelimelerin çokluğu bu vezinde olur: نونم mecnûn-<br />

ين�ام mecânîn, حاتفم miftâh-حيتافم mefâtîh, روظمmahzûr-يرظام mehâzîr,ضارقم<br />

mıkrâz-ضيراقم mekārîz,بوتكم mektûb-بيتاكم mekâtîb,بارم mihrâb-بيرام<br />

mehârîb, روحشم meşhûr-يرحاشم meşâhîr, رادقمmikdâr-ريداقم mekādîr, نوجعم<br />

ma‘cûn-ينجاعم me‘âcîn,بارم mihrâb-بيرام mehârîb<br />

ْلي ِ عاَف َ فت (Tefâ‘îl)<br />

Tef ‘îl ( ْ لي ِ عْف َ فت) ve tif ‘âl ( ْلا َ عْفِت) bâbındaki kelimeler bu vezinde çoğaltılır:ريركت takrîr-<br />

ريراكت tekārîr,فيلكت teklîf-فيلاكت tekâlîf,ريوصت tasvîr-ريواصت tesâvîr,فينصت tasnîf-<br />

في�اصت tesânîf,لاثتم timsâl-لي�اتم temâsîl, حاستم timsâh-حيساتم temâsîh,حيبست tesbih-<br />

حيباستtesâbîh,بيكرت terkîb-بيكارت terâkîb,يرشبت tebşîr-يرشابت tebâşîr,<br />

ْل َ ع ِ � (Fi‘al)<br />

Genellikle fi‘let (ْةَلْع ِ �) vezninin çokluğu için kullanılır: تمع�ni‘met-مع� ni‘am, هليح hîle-<br />

ليح hiyel, هنت� fitne-تن� fiten, تمكحhikmet-مكح hikem, تميق kıymet-ميق kıyem, تنم<br />

mihnet-نم mihen, هعطق kıt‘a-عطق kıta‘, هقر� fırka-قر� fırak, تلع illet-للع ilel<br />

َل ِ عاَ�َا (Efâ‘ile)<br />

ذاتسا üstâz-هذتاسا esâtize,سلبا iblis-هسلابا ebâlise, ىرسكkisrâ-هرساكا ekâsire

---

6. Ünite - Arapça Kelimelerin Yapısı 97<br />

ْل ُ ع ْ ف�َا (Ef ‘ul)<br />

منج necm-منجا encüm, سف� nefs-سف�ا enfüs, رهش şehr-رهشا eşhür, رنه nehr-رنها<br />

enhür, ربح bahr-ربحا ebhur, ينع ayn-ينعا a‘yün<br />

ْل َ ع ُ ف� (Fu‘al)<br />

Çoğunlukla fu‘let (ْةَلْع ُ ف�) vezninin çokluğu içindir:هبتر rütbe-بتر rüteb, هبقkubbe-ببق<br />

kubeb, هفت tuhfe-فت tuhaf (hediyeler), تلود devlet-لود düvel, ههبشşübhe-هبش şübeh,تما<br />

ümmet-مما ümem, هرمزzümre-رمز zümer, هلجم cümle-لجم cümel, تروص sûret-روص süver.<br />

Nâkıslarda vezin fu‘â (ا َ ع ُ ف� / ى َ ع ُ ف�) şeklindedir: هيرق karye-ارق kurâ, توق kuvvet-اوق kuvâ<br />

Aşağıdaki kelimeleri karşılarında yazan şekle çeviriniz ve anlamlarını öğreniniz.<br />

ركنم<br />

ملكتم<br />

ققم<br />

تيلاو<br />

تكلمم<br />

münkir cem‘-i müzekker-i sâlim …………………..<br />

mütekellim cem‘-i müzekker-i sâlim …………………..<br />

muhakkık cem‘-i müzekker-i sâlim …………………..<br />

vilâyet tesniye …………………..<br />

memleket tesniye …………………..<br />

هريزج cezîre tesniye …………………..<br />

جارخا ihrâc cem‘-i müennes-i sâlim …………………..<br />

لدبت tebeddül cem‘-i müennes-i sâlim …………………..<br />

عوبطم<br />

matbû‘ cem‘-i müennes-i sâlim …………………..<br />

لوق kavl cem‘-i mükesser-ef ‘âl vezni …………………..<br />

لحاس<br />

ليدنق<br />

تملاع<br />

كيرش<br />

سلم<br />

sâhil cem‘-i mükesser-fevâ’il vezni …………………..<br />

kandîl ‘cem‘-i mükesser-fe‘âlîl vezni …………………..<br />

alâmet cem‘-i mükesser-fe‘â’il vezni …………………..<br />

şerîk cem‘-i mükesser-fu‘alâ vezni …………………..<br />

meclis cem‘-i mükesser-mefâ‘il vezni …………………..<br />

3

---

98<br />

Özet<br />

1<br />

2<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

Osmanlı Türkçesinde Bulunan Arapça Kelimelerin Yapısını<br />

Tanımak<br />

Arapça bükünlü dil grubundandır. Bu tür dillerde, kelimenin<br />

kökü belirli bir düzende, değişiklik yapmak<br />

suretiyle yeni kelimeler oluşturulur. Kökteki değişiklik,<br />

kökün başına, ortasına, sonuna sesler ilâvesiyle<br />

olur. Arapçada kelimeler üç gruba ayrılır. 1- Fiiller, 2-<br />

İsimler, 3- Harf (Edat). Fiil çekimleri Osmanlı Türkçesinde<br />

kullanılmaz. İsimler kapaca ikiye ayrılır: a)<br />

asıl isim (ism-i câmid) , b) türemiş isim (ism-i müştak.<br />

Asıl isim, özel isimler, cins isimleri, sayı isimlerinden<br />

oluşur. Türemiş isimler ise masdarlar, ism-i<br />

fâ‘il, ism-i mef ‘ûl, sıfat-ı müşebbehe, mübâlağa-i fâ‘il,<br />

ism-i tafdîl, ism-i zamân, ism-i mekân, ism-i âlet,<br />

ism-i tasgīr ve ism-i mensûb şeklinde gruplandırılır.<br />

Bunların bir kısmı isimdir, bir kısmı ise sıfattır.<br />

Arapça Kelimelerdeki Vezinleri Kavramak ve Kelimelerin<br />

Vezinlerini Çıkarmak<br />

Arapçada yeni kelime yapmak kökte bir takım değişikliklerle<br />

gerçekleşir. Bunun için kökün başına, ortasına,<br />

sonuna bazı sesler eklenir. “Zâid harfler” adı verilen bu<br />

sesler şunlardır: ى ،و ،ه ،ن ،م ،س ،ت ،ا ،أ<br />

Bu sesler belirli kalıplar içerisinde köke uygulanarak<br />

yeni kelimeler elde edilir. Kelime türlerinin hepsi kalıplara<br />

sahiptir. Bu kalıplara “vezin” adı verilir. Kelimelerin<br />

içerisinde bulundukları vezinleri çıkarabilmek<br />

için kelimenin aslî harflerinin ve zaid harflerinin<br />

bilinmesi gerekir. Kelimede bulunan aslî harflerin ilki<br />

fe (ف), ikincisi ayn (ع), üçüncüsü lam (ل), varsa di-<br />

ğer asli harfler de lam (ل) işaretleri ile gösterilir. Zaid<br />

olan harfler aynen alınır. Kelimedeki harekeler de<br />

aynı sıra ile yazıldığında ortaya çıkan kelime verilen<br />

kelimenin vezni olur. Meselâ: “şükrân (ْنَار ْكُش)” kelimesinin<br />

veznini çıkarmak için aslî harflerini çıkar-<br />

maya çalışırsak, şın (ش) kef (ك) re (ر) harflerini bu-<br />

luruz. Bunların yerine sırasıyla ع ,ف ve ل yazarız.<br />

Zaid olan elif (ا) ve nun (ن) harfini de ikinci aslî harften<br />

sonraki yerine aynı şekilde yerleştirip tümünün<br />

harekelerini yazdığımızda karşımıza fu‘lân (ْنَلاْع ف�) ُ<br />

kelimesi çıkar. İşte bu kelime “şükrân (ْنَار ْكُش)” kelimesinin<br />

veznidir.<br />

3<br />

4<br />

Arapça İsimlerdeki Cinsiyet Yapısını Tanıyabilmek<br />

Arapçada isimler çok az istisnasıyla birlikte, müennes<br />

(dişil) ve müzekker (eril) olarak iki şekilde bulunurlar.<br />

Müzekker kelimelerde cinsiyet belirtisi bulunmazken,<br />

müennes kelimeler 3 türlü dişilik belirtisi<br />

taşırlar. 1- Kapalı te (ة) harfi. Osmanlı Türkçesinde<br />

bunun yerine te (ت) harfi veya –e, -a sesi veren he<br />

(ه) harfi kullanılır. 2- Kısa elif (elif-i maksûre). Kelime<br />

sonunda zaid, “ye (ى)” şeklinde yazılıp “a” okunan<br />

harf, 3-Uzun elif (ءا) bulunması. Arapça aslında<br />

eliften sonra hemze (ء) de bulunmaktadır. Ancak<br />

Osmanlı Türkçesinde hemze işareti gösterilmez. Bunlar<br />

gerçek müennestirler. Kendisinde herhangi bir müenneslik<br />

alameti bulunmadığı hâlde müennes kabul edilen<br />

kelimeler de vardır. Bunlara müennes-i ma‘nevî veya<br />

i‘tibârî müennes denir. Bütün kadın isimleri ve kadın<br />

cinsi ile ilgili kelimeler, ülke, şehir, kabile isimleri, ekleme<br />

harf alan mücerred masdarlar ve mezidünfih masdarlar<br />

gibi. Bunlardan başka bir de şekil ve mana bakımından<br />

herhangi bir müenneslik belirtisi göstermeyip,<br />

yine de müennes kabul edilen kelimeler vardır ki, bunlara<br />

semâî müennes denilir. Kelimelerin müennes ve müzekkerlikleri<br />

tamlamalar için önemlidir. Tamlayan ve<br />

tamlanan kelimelerin cinsiyetlerinin aynı olması gerekir.<br />

Arapça kelimelerde Tesniye (İkilik), Cem‘ (Çokluk) Yapılarını<br />

Tanıyabilmek ve Sıkça Kullanılan Çokluk Vezinlerini<br />

Öğrenip Kullanabilmek<br />

Arapça kelimeler sayı bakımından 3 durumdan biri ile<br />

ifade edilirler. 1- Tekil (müfred) hâl, 2- İkilik (tesniye)<br />

hâli, 3- Çoğul (cem‘) hâli. Tesniye, kelimenin bahsetti-<br />

ği nesnenin iki tane olduğunu gösterir. ْ ني (–eyn) veya<br />

ْنَا (–ân) ekiyle yapılır. Osmanlı Türkçesinde “–eyn”<br />

eki kullanılır. Tamlamalarda isme getirilen sıfatlara da<br />

aynı ek ilâve edilir. Meselâ: Haremeyn-i muhteremeyn.<br />

Cem‘ ise üç veya daha fazla olmayı ifade eder. Çokluk<br />

iki kısma ayrılır. 1- Salim çokluk, 2- Mükesser çokluk.<br />

Salim çokluğun müennes (dişil) ve müzekker (eril) olmak<br />

üzere iki şekli vardır. Her ikisi de eklerle yapılır.<br />

Tekil hâli müennes olan kelimeler, ْتَا (-ât) ekiyle ço-<br />

ğul yapılır. Müzekker kelimeler ْ نِي (–în) ve ْن ُ و (–ûn)<br />

ile çoğul hâle getirilir. Mükesser çokluk ise kalıplar<br />

(vezinler) ile elde edilen çokluklardır. Semâîdirler, yani<br />

hangi kelimelerin hangi vezinden çokluğunun yapılacağı<br />

ile ilgili belirli bir kural yoktur. Bir kelime birden<br />

fazla vezinle de çoğaltılabilir. Bazı mükesser vezinleri<br />

Osmanlı Türkçesinden oldukça işlektir: Meselâ: fa‘ale,<br />

ef ‘âl, fu‘ul, fu‘alâ, mefâ‘il, mefâ‘îl.

---

Kendimizi Sınayalım<br />

1. Aşağıdaki kelime-vezin eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?<br />

a. iş‘âr-if ‘âl<br />

b. tedâvül-tefâ‘ül<br />

c. mütâreke-müfâ‘ale<br />

d. intizâr-infi‘âl<br />

e. iftirâk-ifti‘âl<br />

2. Aşağıdaki kelimelerin hangisinin kökü diğerlerinden<br />

farklıdır?<br />

a. işkâl<br />

b. teşekkül<br />

c. meşgūl<br />

d. şekl<br />

e. teşkîl<br />

3. Aşağıdaki kelimelerin hangisi ism-i câmiddir?<br />

a. ism-i tafdîl<br />

b. ism-i âlet<br />

c. ism-i mensûb<br />

d. sayı isimleri<br />

e. ism-i tasgīr<br />

4. Aşağıdaki kelimelerin hangisi sıfat değildir?<br />

a. ism-i fâ‘il<br />

b. ism-i tasgīr<br />

c. ism-i mef ‘ûl<br />

d. ism-i tafdîl<br />

e. ism-i mensûb<br />

5. Aşağıdaki kelimelerden hangisinde “te” harfi zâiddir?<br />

a. istihkâm<br />

b. it‘âm<br />

c. mütâreke<br />

d. isbât<br />

e. mestûr<br />

6. Ünite - Arapça Kelimelerin Yapısı 99<br />

6. Aşağıdaki kelimelerden hangisinde tesniye yapılmıştır?<br />

a. me’mûrîn<br />

b. hâzırûn<br />

c. kamereyn<br />

d. mülâhazat<br />

e. mer‘iyyet<br />

7. Aşağıdaki kelimelerden hangisinde müenneslik (dişilik)<br />

alâmeti yoktur?<br />

a. ma‘nâ<br />

b. müsâdere<br />

c. takvâ<br />

d. fudalâ<br />

e. fikret<br />

8. Aşağıdaki kelimelerden hangisi “i‘tibârî/ma‘nevî mü’ ennes”<br />

grubuna girer?<br />

a. fem (ağız)<br />

b. mülkiyye (ülke idaresi için çalışanlar, asker olmayanlar)<br />

c. şâ‘ire (bayan şair)<br />

d. uzmâ (büyük, en büyük)<br />

e. üzn (kulak)<br />

9. Aşağıdaki kelimelerden hangisi cem‘-i mükesser (kırık<br />

çokluk) grubundandır?<br />

a. müslimûn<br />

b. terâkîb<br />

c. müstahfızîn<br />

d. harfeyn<br />

e. mükâtebât<br />

10. Aşağıdaki kelimelerden hangisi sâlim çokluk grubuna<br />

girer?<br />

a. sulehâ<br />

b. müslimîn<br />

c. devleteyn<br />

d. meşârık<br />

e. tenvîrât

---

100<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

Okuma Parçası Sıra Sizde Yanıt Anahtarı<br />

Mukāvemetde sebât içün Osmânlı me’mûrlarından teşvîkāt<br />

vukū‘ bulduğuna dâ’ir Notara’nın söylediği sözlerden<br />

pâdişâhın Halîl Paşa hakkında olan şübhesi bir kat daha<br />

tezâyüd etmiş idi. Hattâ Rûm târîhlerinin rivâyetince bir<br />

gün bağlı bir köpeğin kurtulmak içün çalışdığını görünce:<br />

«“Budalâ hayvân” niçün Halîl’e biraz para verüp de kurtulmazsın?»<br />

dediğini sadrıa‘zama haber verdiler. Halîl Paşa<br />

hakkında olan sû’-i nazar bu kadar aleniyete çıkdıkdan sonra<br />

kendi içün imkân-ı necât kalmadığını anladığından hacca<br />

gitmek içün ruhsat istedi ise de alamadı, bir iki gün sonra<br />

tevkīf eyledi. Ve tevkīfin kırkıncı günü de i‘dâm olundu.<br />

Garîbdir ki bizim târîhler paşanın Rûm İmparatorundan<br />

para alarak İstanbul fethini ta‘vîka çalışdığını beyân etmekle<br />

berâber i‘dâmını pâdişâhın birinci def ‘a saltanatdan çekilmesine<br />

sebeb olduğundan dolayı hakkında hâsıl etdiği gayza<br />

haml ederler. Bilinemez ki paşanın Rûm İmparatorunu<br />

pârasına tama‘ ederek mukāvemete tahrîk etdiği sahîh olunca<br />

i‘dâmı lâzım gelmez miydi?<br />

Kaynak: (Nâmık Kemal, Osmanlı Târîhi IV, İstanbul 1327,<br />

s. 87.)<br />

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı<br />

1. d Yanıtınız yanlış ise “Arapça Kelimelerin Vezinlerini<br />

Bulmak” konusunu yeniden gözden geçiriniz.<br />

2. c Yanıtınız yanlış ise “Arapça Kelime Yapımı” konusunu<br />

yeniden gözden geçiriniz.<br />

3. d Yanıtınız yanlış ise “Arapça Kelimelerin Yapısı” konusunu<br />

yeniden gözden geçiriniz.<br />

4. b Yanıtınız yanlış ise “Arapça Kelimelerin Yapısı” konusunu<br />

yeniden gözden geçiriniz.<br />

5. a Yanıtınız yanlış ise“Arapça Kelime Yapımı” konusunu<br />

yeniden gözden geçiriniz.<br />

6. c Yanıtınız yanlış ise “Tesniye” konusunu yeniden gözden<br />

geçiriniz.<br />

7. a Yanıtınız yanlış ise “Arapça İsimlerde Keyfiyet<br />

(Müenneslik-Müzekkerlik)” konusunu yeniden gözden<br />

geçiriniz.<br />

8. e Yanıtınız yanlış ise “Ma‘nevî Müennesler” konusunu<br />

yeniden gözden geçiriniz.<br />

9. b Yanıtınız yanlış ise “Cem‘-i Mükesser” konusunu<br />

yeniden gözden geçiriniz.<br />

10. e Yanıtınız yanlış ise “Cem‘-i Sâlim” konusunu yeniden<br />

gözden geçiriniz.<br />

Sıra Sizde 1<br />

ْلو ُ هَْم (mechûl) ْلو ُ عْف َ م (mef ‘ûl)<br />

(kudret)<br />

ْت رْدُق َ<br />

ْلاجْعِت َ سْ (fu‘let)<br />

ْتَلْع ُف� ِ (isti‘câl) ا ْلاعْفِت َ سْ ِ (istif ‘âl) ا<br />

ْفُدا صَت َ<br />

(tesâdüf) (tefâ‘ül) ْفُدا صَت َ<br />

ْرُّكَف َفت (tefekkür)<br />

ْلُّعَف َفت (tefa‘‘ül)<br />

ْنارَ وَد َ<br />

ْت َباَت (deverân) ْنَلا عَ َف� (fa‘alân)<br />

ِك (kitâbet)<br />

ْتَلاعَ ِ� (fi‘âlet)<br />

ْتَدا َ هَش (şehâdet)<br />

ْتَلا َ ع َ ف� (fe‘âlet)<br />

ْنا َ رْفُغ (gufran) ْن َلاْع ُ ف� (fu‘lân)<br />

ْت َ بو ُ ب ْ يَغ (gaybûbet) ةَلوُلْع َ ف� (fa‘lûlet)<br />

ْب ِلاَط (tâlib)<br />

ْل ِ عاَ� (fâ‘il)<br />

ْلوزُ ُف� (nüzûl) ْل وعُ� ُ<br />

(fu‘ûl)<br />

ْت وَ رَْ ف� (servet)<br />

ْتَلْع َف� (fa‘let)<br />

ْلاَؤ س ُ<br />

(su’âl) ْلاعَ ُف� (fu‘âl)<br />

ْتَ�وُخ ُ س (sühûnet)<br />

Sıra Sizde 2<br />

ْتَلو ُ ع ُ ف� (fu‘ûlet)<br />

هروكذ mezkûre روكذم (mezkûr)<br />

فرصتم mutasarrıf ه�رصتم (mutasarrıfa)<br />

لماح hâmil هلماح (hâmile)<br />

روبزم mezbûr هروبزم (mezbûre)<br />

بركا ekber ىبرك (kübrâ)<br />

رغصا asgar ىرغص (sugrâ)<br />

ادوس sevdâ دوسا (esved)<br />

رحما ahmer ارحم (hamrâ)

---

Sıra Sizde 3<br />

ركنم<br />

münkir<br />

ملكتم<br />

mütekellim<br />

ققم<br />

muhakkık<br />

تيلاو<br />

vilâyet<br />

تكلمم<br />

memleket<br />

هريزج<br />

cezîre<br />

جارخا<br />

ihrâc<br />

لدبت<br />

tebeddül<br />

عوبطم<br />

matbû‘<br />

لوق<br />

kavl<br />

لحاس<br />

sâhil<br />

ليدنق<br />

kandîl<br />

تملاع<br />

alâmet<br />

كيرش<br />

şerîk<br />

سلم<br />

meclis<br />

cem‘-i<br />

müzekker-i<br />

sâlim<br />

cem‘-i<br />

müzekker-i<br />

sâlim<br />

cem‘-i<br />

müzekker-i<br />

sâlim<br />

نيركنمmünkirîn<br />

ينملكتمmütekellimîn<br />

ينققمmuhakkıkîn<br />

tesniye ينتيلاوvilâyeteyn<br />

tesniye<br />

ينتكلممMemleketeyn<br />

tesniye ينتريزجcezîreteyn<br />

cem‘-i<br />

müennes-i<br />

sâlim<br />

cem‘-i<br />

müennes-i<br />

sâlim<br />

cem‘-i<br />

müennes-i<br />

sâlim<br />

cem‘-i<br />

mükesser-ef ‘âl<br />

vezni<br />

cem‘-i<br />

mükesser-fevâ’il<br />

vezni<br />

‘cem‘-i<br />

mükesser-fe‘âlîl<br />

vezni<br />

cem‘-i<br />

mükesser-fe‘â’il<br />

vezni<br />

cem‘-i<br />

mükesser-fu‘alâ<br />

vezni<br />

cem‘-i<br />

mükesser-mefâ‘il<br />

vezni<br />

تاجارخاihrâcât<br />

تلادبتtebeddülât<br />

تاعوبطمmatbû‘ât<br />

لاوقاakvâl<br />

لحاوسsevâhil<br />

ليدانقkanâdîl<br />

مئلاعalâ’im<br />

اكرشşürekâ<br />

سلام mecâlis<br />

6. Ünite - Arapça Kelimelerin Yapısı 101<br />

Yararlanılan Kaynaklar<br />

Faruk Kadri Timurtaş (2008), Osmanlı Türkçesine Giriş I,<br />

İstanbul.<br />

Hayati Develi (2008), Osmanlı Türkçesi Klavuzu 1-2, İstanbul.<br />

Râşid (1317), Kavâ‘id-i Lisân-ı Osmanî, İstanbul.

---

OSMANLI TÜRKÇESİ-I<br />

7Amaçlarımız<br />

�<br />

�<br />

�<br />

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;<br />

Arapça masdar türlerini belirleyebilecek,<br />

Mücerred, mimli ve mec‘ûl masdarları tanıyabilecek,<br />

İsm-i fâ‘il ve ism-i mef ‘ûl kavramını öğrenecek ve mücerred sülâsî ve rubâî<br />

masdarların ism-i fâ‘il ve ism-i mef ‘ûllerini çıkarabileceksiniz.<br />

Anahtar Kavramlar<br />

• Masdar<br />

• Mücerred Sülâsî Masdarlar<br />

• İsm-i Fâ‘il<br />

• İsm-i Mef ‘ûl<br />

• Mücerred Sülâsîlerin İsm-i<br />

Fâ‘ili<br />

• Mücerred Sülâsîlerin İsm-i<br />

Mef ‘ûlü<br />

İçindekiler<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

Bazı Arapça Hususlar: Aksâm-ı<br />

Seb’a, Arapça Mücerred Masdarlar:<br />

İsm-i Fâiller ve İsm-i Mef’ûller<br />

• Mücerred Rubâ‘î Masdarlar<br />

• Mücerred Rubâ‘î Masdarların<br />

İsm-i Fâ‘ili<br />

• Mücerred Rubâ‘î Masdarların<br />

İsm-i Mef ‘ûlü<br />

• Mec‘ûl Masdarlar<br />

• Mimli Masdarlar<br />

• AKSÂM-I SEB‘A<br />

• ARAPÇA MASDARLAR<br />

• İSM-İ F‘İL<br />

• İSM-İ MEF‘ÛL

---

Bazı Arapça Hususlar: Aksâm-ı<br />

Seb’a, Arapça<br />

Mücerred Masdarlar: İsm-i<br />

Fâ’iller ve İsm-i Mef’ûller<br />

AKSÂM-I SEB‘A<br />

Arapçada gerek isim gerek fiileri, kendilerini meydana getiren harflerin çeşidine göre yedi<br />

kısımda incelemek mümkündür. Bunlara Arapçada “Aksâm-ı Seb‘a” (kelimenin yedi kısmı)<br />

adı verilmektedir. Kelimelerin yedi kısma ayrılmasındaki maksat ise; kullanılan kelimenin<br />

içerisindeki harflerin “sahih” ve “illetli” oluşu veya aynı harflerin tekrar edilişlerinin<br />

olmasındandır.<br />

Arapça kelimeleri asılları yani köklerindeki harflerin durumuna göre “illetli” ve “sahîh”<br />

olmak üzere iki kısımda belirtmek mümkündür. İlletli harfler elif, vav ve ye (ى،و،ا ) olmak<br />

üzere üçtür. İlletli harf bulunan kelimeye aynı zamanda “mu’tell” adı verilmektedir.<br />

Bu tür harfler, kelime yapımı esnasında biri diğerine dönüşür veya düşebilir. İçerisinde illet<br />

harflerinden(ى ،و ،ا ) biri bulunmayan kelimeye ise “sahîh” adı verilmektedir. Sahih<br />

kelimeler de kendi aralarında üç kısma ayrılmaktadır: Sâlim, mehmûz, muzâ’af.<br />

Yukarıda anlatıldığı üzere aslî harflerin niteliğine göre Arapça kelimelerin yedi çeşidini<br />

örneklerle gösterecek olursak;<br />

1- Sâlim لماس: Kelimeyi meydana getiren harflerin içerisinde iletli harfleri oluşturan<br />

elif, vav, ye (،ا ى ،و) harfleri; hemze ve tekrarlanan harflerden biri bulunmazsa buna sâlim<br />

adı verilmektedir.<br />

ركم mekr (hile)<br />

ملع ilm (bilmek)<br />

ركف fikr<br />

ملظ zulm (eziyet)<br />

مكح hükm (yargı)<br />

بتك kütb (yazmak)<br />

برض darb (vurmak)<br />

رعش şi’r<br />

ملح hilm (yumuşak başlılık)

---

104<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

برق kurb (yakınlık)<br />

حرج cerh (yaralama)<br />

2- Mehmûz (زومهم): Kelimeyi oluşturan aslî harflerden biri hemze olursa, buna<br />

mehmûz denir. Hemze birinci harf, ikinci veya üçüncü harf olabilmektedir. Buna<br />

göre mehmûzu’l-fâ (افلازومهم) mehmûzu’l-ayn (ينعلازومهم) ve mehmûzu’l-lâm<br />

(ملالازومهم ) adlarını alır.<br />

رمأ emr (iş, buyruk)<br />

دبأ ebed (sonsuz, sürekli)<br />

بدأ edeb (edep, incelik, zerâfet, kibarlık, terbiye)<br />

لمأ<br />

elem (ağrı, acı, sancı, kaygı, dert, gam)<br />

سأي ye’s (ümitsizlik, ümit kesme)<br />

رئب bi’r (kuyu)<br />

ئش şey’<br />

ءدب bed’ (kötü, fena, çirkin)<br />

ءزج cüz’ (parça, bölük)<br />

3- Muzâaf: Kelimeyi meydana getiren aslî harflerden ikinci ve üçüncü harfleri aynı<br />

olan kelimeye muzâaf denmektedir. Böyle durumlarda kelimenin son harfi yazılmayıp<br />

şedde ( ّ ) ile gösterilir.<br />

ددر )در) redd (çevirme, geri döndürme)<br />

ننف ) ّ نف) fenn<br />

ددش )دش) şedd (sıkma, sıkı bağlama)<br />

ددح )ّدح) hadd (sınır, kenar, derece, gerçek değer)<br />

ببط ) ّ بط) tabb (tıbb, hekimlik, doktorluk)<br />

ككف ) ّكف) fekk (ayırma)<br />

ددس )ّدس) sedd (set, kapatma)<br />

ققش )ّقش) şakk (yarma, yarılma, çatlama, yırtma, paralama)<br />

ددق )ّدق) kadd (boy bos)<br />

ززع )ّزع) azz (izzet, şeref, kıymet, itibar)

---

7. Ünite - Bazı Arapça Hususalar: Aksam-ı Seb’a, Arapça Mücerred Masdarlar: İsm-i Fâ’iller ve İsm-i Mef’ûller 105<br />

4- Misal: Aslî harflerden ilki (و) ve ya (ى) olan kelimeye misâl adı verilmektedir. Ayrı-<br />

ca, misâl-i vâvî ىواو لاثم ve misâl-i yâyi يىاي لاثم olmak üzere iki kısma ayrılmaktadır. Bi-<br />

rinci harfi vav (و) olan kelime misâl-i vâvi, ye (ى) olan kelime misâl-i yâyi’dir.<br />

a- Vav’lı misâller: محو vehm, طسو vast (orta), هفيظو vazîfe, دحو vahade, فقو va-<br />

kafe (durmak), تقو vakt, بهوvehb (bağışlama), قفو vefk (uygun olma, uygun olmak),<br />

عقو va k‘, عضو vaz‘ gibi.<br />

b- Ye’li misâller: ظقي yakaza (uyanıklılık), نيم yümn (bereket), رسي yüsr (kolaylık),<br />

نيم yümn (uğur) gibi.<br />

5- Ecvef: Kelimenin aslının ikinci harfi illetli harflerden vav (و) veya ye (ى) olursa bu<br />

nevi kelimelere ecvef denir. Ecvef de misâlde olduğu gibi ikiye ayrılmaktadır.<br />

a- Ecvef-i vâvî: لوط tûl (uzunluk), قوش şevk , قوذ zevk, موص savm (oruç), نوع avn (yar-<br />

dım), نول levn (renk, çeşit), سوق kavs (yay), نوك kevn (olma, var olma), فوخ havf (korku).<br />

b- Ecvef-i yâyî: فيط tayf (hayâl), ديك keyd (hile), بيغ (gayb), ظيغ ğayz, عيب (bey’), ليل<br />

leyl (gece), طيخ hayt (iplik teli, iplik), شيع ayş (yaşama; yiyip içme), ديص sayd (av) gibi.<br />

6- Nâkıs: Kelimenin aslî harflerinin üçüncüsü illetli harflerden birinden oluşmuşsa<br />

buna nâkıs denir. Bu da kendi arasında üç kısma ayrılmaktadır.<br />

a- Nâkıs-ı vâvî: Aslî harflerin üçüncüsü vav olursa buna nâkıs-ı vâvî denir. وغل lağv<br />

(kaldırma), ونح nahv (cümle bilgisi, sentaks), ولع ulüvv (yükseklik, ululuk), وشخ haşv<br />

(faydasız ve doldurma söz), وهس sehv (yanlışlık).<br />

b- Nâkıs-ı yâyî: Aslî harflerin üçüncüsü ye olursa buna nâkıs-ı yayî denir. يمر remy<br />

(atma), ينه nehy (yasak, men’), يعر ra’y (otlama), يده hedy,<br />

c- Elifli nâkıslar: Aslî harflerin üçüncüsü eliftir. اكب bükâ (ağlama), ءاحس sehâ beyin<br />

zarı), ءلام melâ (doldurmak, dolmak), انغ gınâ (zenginlik), ىده hüdâ (doğru yol), ءافش<br />

şifâ (hastalıktan kurtulma, iyileşme) gibi.<br />

7- Lefîf: Kelimenin aslî harflerinden ikisi illetli harflerden oluşuyorsa buna lefîf den-<br />

mektedir. Lefîf de kendi arasında ikiye ayrılmaktadır.<br />

a- Lefîf-i mefrûk: İlletli harfler biri kelimenin başında diğeri de kelimenin sonunda<br />

olursa buna lefîf-i mefrûk denir. تيلاو velâyet, اغو vegâ (gürültü, kavga), افو vefâ, يحو<br />

vahy (peygamberlik bildiren ilâhi emir, fikir), ءاجو vicâ (iğdiş etme) gibi.<br />

b- Lefîf-i makrûn: Kelimeyi oluşturan harflerin son ikisi illetli ise buna Lefîf-i makrûn de-<br />

nir. (تياور) يور rivâyet, اير riyâ (iki yüzlülük), ىط tayy (çıkarmak), ىح hayy (dirilik) gibi.<br />

ARAPÇA MASDARLAR<br />

Masdar, fiillerden türemiş bir isim kategorisidir. Bir iş, eylem veya hareketi ifâde eden ke-<br />

lime türüdür. Kısaca, hareket ve oluşu bir şahsa ve zamana bağlı olmadan anlatan keli-<br />

melere masdar denir. Arapçada masdarlara aynı zamanda “fiil ismi” adı da verilmekte-<br />

dir. Arapçada masdarlar, harflerin sayı ve mahiyetine göre mücerred ve mezid olmak üze-

---

106<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

re ikiye ayrılmaktadırlar. Türkçe dilbilgisinde masdar olarak -mak/-mek ve –ma/-me ek-<br />

leriyle yapılan isimler öğretilmekteyse de Arapça dil bilgisi kurallarında “geliş, alış, ölüm,<br />

satım” anlamlarındaki isimlerin yanı sıra “güzellik, incelik, kabalık” anlamlarındaki isimler<br />

de masdar olarak anlamlandırılan kelime kategorilerinde üretilirler.<br />

Arapçada masdarlar mücerred درمج (soyut-basit simple) ve mezîdünfîh هيفديزم (artı-<br />

rılmış, harf eklenmiş) olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.<br />

Mücerred (Semâî) masdarlar<br />

Bu nevi masdarların üretildiği kalıplar belli bir anlam üretmezler. Herhangi bir yalın fiilden<br />

herhangi bir mücerred masdar kalıbında kelime üretilmiş olması tesadüfî olarak kabul<br />

edilebilir.<br />

Üçüncü şahıslarında zâid (ilâve) harf bulunmayan masdarlardır. Bütün harfler aslen<br />

kendisine aittir. Bu itibarla bu mastarlar kesinlikle bünyelerinde ek bir harf bulundurmaz-<br />

lar. Mesela; feteha َ حَت َ فف “açtı” , nazara َ رَظَن “baktı”, alime َ م ِ لَع “bildi” fiilerinde ilâve harf<br />

yoktur. ْ ر َ فبْكَأ ekber “en büyük” burada ise, baştaki ( َأ ) hemze ilâvedir (zâiddir). Bu itibar-<br />

la birinci gruptaki fiillerden türetilen masdarlara mücerred masdarlar (yalın masdarlar),<br />

ikinci gruptaki fiilerden türetilen masdarlara da mezîdünfîh masdarlar (artırılmış, harf<br />

ilâve edilmiş masdarlar) adı verilir.<br />

Mücerred masdarlar, kelimedeki harf sayısına göre çeşitli isimlerle adlandırılmışlardır.<br />

Bunlardan üç aslî harften oluşanlara يثلاث sülâsî, dört aslî harfe sahip olanlara ىعابر<br />

rubâî, beş harflilere ise ىساخم hümâsî adı verilmektedir.<br />

Sülâsî Mücerred Masdarlar<br />

Arapçada, sülâsi mücerred masdarlar fa‘ale (لعف) kalıbı esas alınarak türetilir. Bu masdarlar<br />

özü itibarıyla üç aslî harften meydana gelmiştir. Osmanlı Türkçesinde yaygın ve yoğun<br />

bir şekilde kullanılmıştır. Bu nedenle okumayı kolaylaştırmak için çeşitli vezinler ile tanıtılan<br />

kelimelerdir.<br />

Bu vezinlerin ekseri aynı şekilde yazıldığı halde okunuşları farklılaşmaktadır. Osman-<br />

lı Türkçesi’nde yaygın olarak kullanılan semâi olan sülâsî mücerred (درمج ئثلات) vezinleri<br />

yaklaşık olarak kırka yakındır. Osmanlı Türkçesi’nde sık ve yoğun olarak kullanılanları<br />

şu vezinlerdir:<br />

1. لْعَ فف fa‘l<br />

عطق kat‘, وفع afv, حرج cerh (yara), لهج cehl, مسر resm, حدم medh, تبح baht, لتق<br />

katl, رصن nasr (yardım), لكا ekl (yemek yeme), طبر rabt, ثرح hars, رصق kasr, زكر rekz,<br />

علب bel‘ (yutmak), مطل latm (şamar), قبس sebk, قرغ gark, حبذ zebh, تنح naht gibi.<br />

2. لْع ِ ف fi‘l<br />

نذا izn, ملع ilm, ركذ zikr, قدص sıdk, ركف fikr, رعش şi’r, رحس sihr, قزر rızk, قسف<br />

fısk, ركب bikr, برك kibr, طسق kıst, مشخ hışm, صرح hırs, قفر rıfk gibi.

---

7. Ünite - Bazı Arapça Hususalar: Aksam-ı Seb’a, Arapça Mücerred Masdarlar: İsm-i Fâ’iller ve İsm-i Mef’ûller 107<br />

3. لْع ُ فف fu‘l<br />

حلص sulh, مكح hükm, ركش şükr, برق kurb, نسح hüsn, ملظ zulm, لغش şugl, حبق<br />

kubh, رمع ömr, رفك küfr, قلخ hulk, حلص sulh, حصن nush, لبخ buhl, فنع unf (sertlik,<br />

hiddet göstermek), بعل lu‘b, سكن nüks, دعب bu‘d, نزح hüzn, عنص sun‘, معز zu‘m gibi.<br />

4. ْ ل َ ع َ فف fa‘al<br />

مرك kerem, بضغ gazab, بلط taleb, ضرم maraz, دسح hased, فرش şeref, رظن nazar, رصب<br />

basar, لجو vecel (korkmak), مره herem (ihtiyarlık), حرف ferah, ردك keder, طلغ galat, بدا edeb,<br />

رطخ hatar, لسك kesel, عمط tama‘, ثبع abes, هلو veleh (çok hayret etmek), لدج cedel gibi.<br />

5. ْ ل َ ع ِ ف fi’al<br />

برك kiber (büyük olmak), لقث sikal (ağır olmak), رغص sigar (küçük olmak), عبش şiba‘<br />

doymak) gibi.<br />

6. ْتَلْع َ فف fa‘let<br />

لعف fa‘l veznine ت ilâvesiyle semâi olarak meydana gelmiştir. Genellikle uzun te<br />

olarak geldiği gibi kapalı te olarak da yazılmaktadır. تحمر rahmet, تفأر, re’fet (acı-<br />

ma, esirgeme), ترثك kesret, توتص satvet, تورث servet, تيرغ gayret, توفص safvet,<br />

تعنص , san‘at, تدحو vahdet gibi. Bazan hâ-i resmiyye şeklinde yazılır ve “e” olarak<br />

okunur: هبوت tevbe, هبذج cezbe, هلحم hamle, هوشن neşve gibi.<br />

7. ْتَلْع ِ ف fi‘let<br />

Bu vezinde yer alan )ة) zaittir. Osmanlı Türkçesinde bu )ت) şeklinde yazılmaktadır:<br />

تركف fikret, تقرس sirkat, تنمح mihnet, تمكح hikmet, تلحر rıhlet, تكرش şirket,<br />

ترطف fıtrat, هولج cilve, هطبغ gıbta gibi.<br />

8. ْتَلْع ُ فف fu‘let<br />

Bu vezinde de zâid )ة) si Osmanlı Türkçesinde genellikle )ت) şeklinde yazılmak-<br />

tadır: ترحم humret, تبرق ,kurbet تردق kudret, ترفص sufret (sarlık), ترصن nusret,<br />

تعرس sü‘at, تنكل liknet, تهزن nüzhet gibi.<br />

9. ْلو ُ ع ُ فف fu‘ûl<br />

Bu vezinde yer alan )و) harfi zaittir. عوقو vukû‘, عولط tulû‘, بورغ gurûb (batmak),<br />

لوزن nüzûl, توكس sükût (susmak), روصق kusûr, توبث sübût, عوجر rücû‘,<br />

عوكر rükû‘, كولس sülûk, عورش şürû‘, لوشم şümûl, رورغ gurûr gibi.

---

108<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

10. ْتَلو ُ ع ُ فف fu‘ûlet<br />

تموصخ husûmet (düşmanlık), تبوطر rutûbet, تبوعص su‘ûbet (güç olma),<br />

تنوكس sükûnet, تدورب bürûdet (soğuk olmak), تموكح hükûmet, تمومع umûmet<br />

(amcalık, amca olmak) gibi.<br />

11. لا َ ع َ فف fa‘âl<br />

زاوج cevâz, فاوط tavâf, باهذ zehâb, داسك kesâd, باوج cevâb, ماود devâm,<br />

نايب beyân, ماتم tamâm, مارح harâm, بارخ harâb, لاوز zevâl, طاشن neşât gibi.<br />

12. ْلا َ ع ِ ف fi‘âl<br />

عاسم simâ‘, مايص sıyâm, حازم mizâh, باهذ zihâb (gitmek), باهش şihâb (gökta-<br />

şı, uçan yıldız), رارف firâr, باجح hicâb, ماتخ hitâm, باطخ hitâb, لاصو visâl gibi.<br />

13. ْلا َ ع ُ فف fu‘âl<br />

عادص sudâ‘ (baş ağrısı, başı ağrımak), لاؤس suâl, داؤف fuâd ( kalb), راخم humâr,<br />

راوخ huvâr ( böğürmek) gibi.<br />

14. ْتَلا َ ع َ فف fa‘âlet<br />

تلاهج cehâlet, تملاس selâmet, تنابج cebânet (korkaklık), تهافس sefâhet,<br />

تولاح halâvet (tatlılık), تراقح hakâret, توادع adâvet (düşmanlık), تواقش<br />

şakâvet, تراسج cesâret, تواخر rehâvet, تعافش şefâ’at, تللاض dalâlet, تفارظ<br />

zarâfet, تلاصا asâlet, تبارغ garâbet, تفاطل letâfet gibi.<br />

15. ْتَلا َ ع ِ ف fi‘âlet<br />

تدابع ibâdet, تيانع inâyet, تياكح hikâyet, تءارق kırâat (okuma), تباطخ<br />

hitâbet, تباتك kitâbet (yazmak), تولات tilâvet (Kur’an okumak), تنايخ hiyânet,<br />

تيارد dirâyet, تحايس seyâhat, ترامع imâret, تياكش şikâyet, تعارز zirâ‘at gibi.<br />

16. ْن َلاْع ِ ف fil ‘ân<br />

نادجو vicdân, نامرح hırmân (mahrumiyet), نادقف fikdân (yokluk), ناوضر rıdvân<br />

(hoşnud ve razı olma), نايسن nisyân (unutma) , نافرع irfân gibi.<br />

17. ْن َلاْع ُ فف fu‘lân<br />

نارفغ gufrân (afv, setr etme, örtme), ناركش şükrân, ناودع ünvân, ناينب bünyân<br />

(yapı, bina etme), نابرق kurbân, نلاطب butlân (bâtıllık), نايغط tuğyân (taşma, azgınlık,<br />

coşkunluk), ناحجر rüchân (üstün olma) gibi.

---

7. Ünite - Bazı Arapça Hususalar: Aksam-ı Seb’a, Arapça Mücerred Masdarlar: İsm-i Fâ’iller ve İsm-i Mef’ûller 109<br />

18. ْن َلا َ ع َ فف fa‘alân<br />

نارود deverân (dönme, dolaşma), نايرج cereyân, ناجلخ halecân (yürek titreme-<br />

si), نلاوج cevelân (dolaşmak), ناروف feverân, ناضيف feyazân, نابرض darebân gibi.<br />

19. ْ لي ِ عَف fa‘îl<br />

يننط tanîn (tınlama), يننا enîn (inleme), ينيم yemîn (and içme)<br />

20. هَل ُ ولْع َ فف fa‘lûlet<br />

تتوتيب beytûtet (gecelemek), ثخوخيش şeyhûhat (yaşlanmak), تبوبيغ gaybûbet<br />

(kaybetme)<br />

Yukarıda belirttiğimiz vezinlerdeki bazı kelimeler Türkçede ses değişimine uğramış-<br />

lardır. Tek ünlü sese sahip olan bu kelimelerden birçoğunun ses yapıları Türkçenin ses ya-<br />

pısına uymaz. Bunlardan Türkçede sık kullanılanlarına bir ünlü daha ilave edilerek Türk-<br />

çenin ses yapısına uydurulmuşlardır:<br />

Örnek: ilm – ilim, fikr – fikir, kısm – kısım, küfr – küfür, hükm – hüküm, resm – re-<br />

sim, fasl – fasıl gibi.<br />

Bu gibi kelimeler ünlü sesle başlayan Türkçe bir ek aldıklarında Türkçeleştirmek için<br />

eklenen ses düşerek kelime Arapçadaki orijinal hâline döner:<br />

Örnek: hüküm – hükmünden, ilim – ilmimiz, zihin – zihnimde, rızık – rızkımız, re-<br />

sim - resmini gibi.<br />

Mimli Masdarlar<br />

Sülâsî mücerred masdarlardan bir grup mücerred masdarlar daha vardır ki, bunların or-<br />

tak özelliği başlarında bir mim ( م ) olmasıdır. Bu özelliklerinden dolayı bunlara mimli<br />

masdar denilmektedir. Mimli masdarlar da diğer sülasî mücerredler gibi semâî, yani be-<br />

lirli bir kurala göre türemezler. Hemen her çeşit sülâsî mücerred masdardan elde edilebilirler.<br />

Türedikleri sülâsî masdarla aynı anlamdadırlar. Bunlar aynı zamanda ism-i mekân,<br />

ism-i âlet ve ism-i zamanların vezinleriyle aynıdırlar. Ancak, bunlar sadece cümle içerisindeki<br />

anlamlarına bakılarak birbirlerinden ayrılabilirler. Mimli masdarlar dört vezinde<br />

bulunurlar. Bunlar;<br />

1. Mef ‘al ( لْ عْف َ م) َ<br />

Bu vezin kıyâsîdir. Misal olmayan kelimelerin (vav ile başlamayan) mimli masdarları<br />

umumiyetle bu vezinde gelir.<br />

بلطم matlab (istemek, istek) بلط taleb<br />

دصقم maksad (arzu, meram, niyet) دصق kasd<br />

بهذم mezheb (gidiş, gidilen yol) باهذ zehâb

---

110<br />

1<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

2. Mef ‘il ( ْ ل ِ عْف َ م)<br />

Misal olan kelimelerin mimli masdarları bu vezinde gelir.<br />

دعوم Mev‘id (söz verme) دعو va‘d<br />

دلوم<br />

mevlid (doğuş, doğma- Hz.<br />

Peygamber için kullanılır) تدلاو vilâdet<br />

دروم mevrid (varmak, varış) دورو vürûd<br />

بهوم mevhib (bağışlama, hibe) بهو vehb<br />

Ecvef kelimelerde bu vezin ْتَلاَف َ م (mefâlet) şeklindedir.<br />

تملام<br />

هفامخ<br />

تباهم<br />

melâmet<br />

(serzeniş ayıplama, kınama) مول levm<br />

mehâfe<br />

(korku, korkma) فوخ havf<br />

mehâbet<br />

(azâmet, ululuk, korkunç) تبيه heybet<br />

3. Mef ‘alet ( ْتَل َ عْف َ م )<br />

Vav ile başlamayan (misal olmayan) masdarların mimli masdarı mef ‘al vezninden<br />

başka bir de bu vezinle yapılır. Mef ‘al veznine bir te (ت ) veya ha-i resmiye (ة) ilâve edilerek<br />

yapılmıştır.<br />

ترخفم mefharet (övünme) رخف fahr<br />

تحمرم merhamet (acımak esirgemek) محر rahm<br />

تحلصم maslahat (iş, sulh yolu) حلاص salâh<br />

4. Mef ‘ilet ( ْتَل ِ عْف َ م )<br />

Misal olan kelimelerin mimli masdarları mef ‘il vezninden başka bir de mef ‘ilet<br />

( ْتَل ِ عْف َ م ) vezinde yapılır.<br />

هبهوم mevhibe (hediye, bağış) بهو vehb<br />

هظعوم mev‘ize (öğüt, nasihat) ظعو va‘z<br />

Bu vezinde, misal olmayan bazı kelimelerin de mimli masdarı yapılabilir:<br />

ترفغم<br />

mağfiret (Allah’ın günahları<br />

affetmesi, örtmesi) نارفغ gufrân<br />

تفرعم ma‘rifet (bilme, hüner) نافرع irfân<br />

Aşağıdaki sülâsî mücerred masdarların hangi vezinde olduklarını bulunuz ve anlamını sözlükten<br />

öğreniniz.<br />

تقادص sadâkat ………………<br />

حلص sulh ………………<br />

تكرش şirket ………………<br />

باجح hicâb ………………

---

7. Ünite - Bazı Arapça Hususalar: Aksam-ı Seb’a, Arapça Mücerred Masdarlar: İsm-i Fâ’iller ve İsm-i Mef’ûller 111<br />

تموكح hükûmet ………………<br />

تفاطل letâfet ………………<br />

نارجه hicrân ………………<br />

بورغ gurûb ………………<br />

نارمع umrân ………………<br />

نايرج cereyân ………………<br />

لايخ hayâl ………………<br />

نادجو vicdân ………………<br />

تعرس sür‘at ………………<br />

İsm-i Fâ‘il<br />

İsm-i fâ‘il masdarın anlattığı iş, hareket veya hâli yapanı gösterir. Türkçede bunu fiilin köküne<br />

–an, -en eki ilâvesiyle elde ediyoruz.<br />

Meselâ: görmek – gören, koşmak – koşan<br />

İsm-i fâ‘iller sâbit olmayan, geçici bir durum veya hâli belirtir. Arapçada ism-i fâ‘iller ancak<br />

etken/aktif (ma‘lûm) fiillerden yapılır. Edilgen (mechûl) fiillerden ism-i fâ‘il yapılamaz.<br />

Mücerred Sülâsî Masdarların İsm-i Fâ‘illeri<br />

Mücerred sülâsî masdarların ism-i fâ‘illeri fâ‘il ( ْ ل ِ عاَف ) veznidir.<br />

ْل ِ ماَع âmil (yapan, işleyen) لمع amel (iş, çalışma)<br />

ْفِراَع ârif (bilen, irfan sahibi olan) نافرع irfân (bilmek, anlayış)<br />

ْل ِ هاج câhil (bilgisiz, gafil) َ تلاهج cehâlet (bilmezlik)<br />

ْم ِ داَخ hâdım (hizmet eden) تمدخ hıdmet (hizmet)<br />

ْلِصاِو vâsıl (kavuşan, ulaşan) لاصو visâl (kavuşma, ulaşma)<br />

İ‘lâl<br />

Muzâ‘aflarda vezin fâ‘‘ ( ّعاَف ) şeklindedir:<br />

ّمات tâmm (eksiksiz olan) ماتم tamâm (tam, eksiksiz)<br />

ّرام َ mârr (geçen, yürüyen) رورم mürûr (geçmek, bitmek)<br />

ّراَف fârr (kaçan, firar eden) رارف firâr (kaçmak)<br />

Ecveflerde vezin: fâ’il ( لِئاَف) şeklinde olur. Osmanlı Türkçesinde hemze (ء) harfinin<br />

ْ<br />

yerine çoğunlukla ye (ى) harfi yazılır.<br />

ْلِيا َ م/ ْ لِئا َ م<br />

ْلِياَق/ ْ لِئاَق<br />

mâ’il/mâyil<br />

(meyl eden, bir tarafa eğilen)<br />

ليم<br />

kā’il/kāyil<br />

(söyleyen, rıza gösteren) لوق<br />

meyl<br />

(bir tarafa eğilme, yönelme)<br />

kavl<br />

(sözleşme, konuşulan söz)<br />

Nâkıslarda vezin fâ‘î (ى ِ عاَف) şeklindedir. Osmanlı Türkçesinde, üçüncü asli harfi hemze<br />

olan (mehmûzü’l-lâm) kelimelerin hemzesi gösterilmez:

---

112<br />

2<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

ىِراَق kārî (okuyan, okuyucu) تئارق kırâ’et (okumak)<br />

ى ِ عاَد dâ‘î (davet eden, dua eden) توعد da‘vet (çağırma, dua)<br />

ى ِ عا َ س sâ‘î (çalışan) ىعس sa‘y (çalışma, çabalama)<br />

Aşağıdaki sülâsî mücerred masdarların ism-i fâ‘illerini yazınız ve anlamını bilmediğiniz kelimelerin<br />

anlamlarını sözlükten öğreniniz.<br />

رظن nazar ………………<br />

لتق katl ………………<br />

تباتك kitâbet ………………<br />

ركش şükr ………………<br />

ظفح hıfz ………………<br />

رما emr ………………<br />

كلاه helâk ………………<br />

رشن neşr ………………<br />

ملظ zulm ………………<br />

فقو vakf ………………<br />

عسم sem‘ ………………<br />

رهق kahr ………………<br />

عبت teb‘ ………………<br />

İsm-i Mef‘ûl<br />

Fiilin belirttiği iş, hareket veya hâle maruz kalan kişi veya nesneyi gösterir. Türkçede, -an,<br />

-en; -mış, -miş; -mış olan, -miş olan ekleriyle yapılır. Geçişsiz (lâzım) olan fiillerden ism-i<br />

mef ‘ûl gelmez.<br />

Mücerred Sülâsî Masdarların İsm-i Mef‘ûlleri<br />

Kökünde illetli harf bulunmayan mücerred sülâsî masdarların ism-i mef ‘ûlleri mef ‘ûl<br />

( ْلوُعْف م) َ vezninde olur.<br />

ْبورْش ُ م meşrûb (içilmiş, içilecek şey) َ برش şürb (içme)<br />

mahdûd<br />

ْدودَْمح ُ (sınırlanmış, çevrilmiş) ّدح hadd (sınır)<br />

ْروُت سْ م mestûr (örtülmüş) َ ترس setr (örtme, kapama, gizleme)<br />

mahfûz (gizlenmiş, saklanmış,<br />

ْظ وفَْمح ُ korunmuş ظفح hıfz (saklama, koruma)<br />

)<br />

vücûd (bulunmak, var<br />

ْدوج ُ وْ م mevcûd (var olan, bulunan) َ<br />

دوجو<br />

olmak)<br />

İ‘lâl<br />

Ecvef: Vav’lı olanlarda (ecvef-i vâvî) vezin mefûl ( ْل ُ وف َ م) şeklindedir. Ye’li olanlarda ise<br />

(ecvef-i yâyî) vezin mefîl ( ْ لِيف َ م) olarak kullanılır. Bazı ecveflerde ise değişiklik olmaz.

---

7. Ünite - Bazı Arapça Hususalar: Aksam-ı Seb’a, Arapça Mücerred Masdarlar: İsm-i Fâ’iller ve İsm-i Mef’ûller 113<br />

ْل ُ وق َ م makūl (denilmiş, söylenilmiş) لوق kavl (söz)<br />

ْبيِه َ م mehîb (heybetli) تبيه heybet<br />

ْنو ُ يْد َ م medyûn (borçlu) نيد deyn (borç)<br />

Nâkıs: Vav’lı nâkıslarda vezin mef ‘ûvv ( ّ وو ُ عْف َ م) şeklinde olur. Osmanlı Türkçesinde,<br />

sondaki çift vav tek bir uzun “û” sesine dönüşür. Ye’li nâkıslarda vezin mef ‘iyy ( ى<br />

ّ ِ عْف م) َ biçimindedir.<br />

Çift ye harfi Osmanlı Türkçesinde uzun “î” şeklinde okunur.<br />

وُفْع م/ َ وُفْع ّ مَ وجُ رْ مَ ma‘füvv/ma‘fû (bağışlanmış)<br />

mercû (ümit edilen)<br />

وفع<br />

اجر<br />

afv (bağışlamak)<br />

recâ (ümit etmek, yalvarmak,<br />

ىِ عرْ م mer‘î (uyulan, hükmü geçen) َ تياعر<br />

ىِ مرْ مَ mermî (atılmış)<br />

ّ<br />

dilek)<br />

ri‘âyet (uymak, iyi<br />

karşılamak)<br />

ىمر remyy (atma)<br />

Aşağıdaki sülâsî mücerred masdarların ism-i mef ‘ûllerini yazınız ve anlamını bilmediğiniz<br />

kelimelerin anlamlarını sözlükten öğreniniz.<br />

حرج cerh ………………<br />

مقر rakam ………………<br />

طبر rabt ………………<br />

ظفح hıfz ………………<br />

نفد defn ………………<br />

تباتك kitâbet ………………<br />

ضبق kabz ………………<br />

لوبق kabûl ………………<br />

كرت terk ………………<br />

لقن nakl ………………<br />

رطس satır ………………<br />

لهج cehl ………………<br />

قلخ halk ………………<br />

Mücerred Rubâ‘î Masdarlar<br />

Dört aslî harften oluşan masdarlardır. Fa‘lele ( هَلَلْع َ فف ) vezninden oluşan tek bir vezne sa-<br />

hiptir. Vezinde kelimenin üçüncü aslî harfi gibi dördüncü aslî harfi de “lam” ( ل ) ile gös-<br />

terilir. Sonda bulunan zaid kapalı te ( ة ) bazı kelimelerde ha-i resmiye ( ه ), bazen de te<br />

( ت ) şekline dönüşür.<br />

هسوسو vesvese (şüphe, tereddüd),<br />

هنطنط tantana (gösteriş, gürültü patırtı)<br />

3

---

114<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

تنطلس saltanat (hakimiyet, kuvvet, gösteriş, şatafat)<br />

هكلذف fezleke (özet, netice)<br />

هلولو velvele (gürültü, patırtı)<br />

هلزلز zelzele (sarsıntı, deprem)<br />

هجمرت terceme (tercüme, çeviri)<br />

ههقهق kahkaha (yüksek sesle güwlme)<br />

هدبرع arbede (kavga, gürültü)<br />

Bazı dua cümle ve ibarelerinin isimleştirilmiş kısaltmaları da bu vezinde kullanılmaktadır:<br />

هلمسب besmele (“Bismillâhi’r-rahmâni’r-rahîm”in kısaltılmış şekli)<br />

هلدحم hamdele (“el-hamdü li’llah” demek)<br />

هلولص salvele (Peygamber’e salavat ve dua okuma)<br />

İsm-i Fâ‘il<br />

Mücerred rubâ‘î masdarların tek vezni olan fa‘lele’nin ism-i fâ‘ili müfâ‘lil ( ْ ل ِ لْعَف ُ م ) şeklindedir.<br />

ْسِو سْ وَ م müvesvis (şüphe uyandıran) ُ<br />

ِج ْم رَْ فتم ُ mütercim (tercüme eden)<br />

هسوسو<br />

هجمرت<br />

vesvese (şüphe, tereddüt)<br />

terceme (tercüme)<br />

ْب ِ ذْبَذ مُ<br />

هبذبذ<br />

İsm-i Mef‘ûl<br />

müzebzib(karıştıran,<br />

karmakarışık eden)<br />

Mücerred rubâ‘î masdarların ism-i mef ‘ûlü müfa‘lel ( ْ لَلْعَف ُ م ) veznindedir.<br />

zebzebe (muallakta<br />

kalma, tereddütlü)<br />

ْنَطْنَط م mutantan (gürültülü, gösterişli) ُ هنطنط tantana<br />

ْلسْل َ سَ م müselsel (birbirine bağlı olan, sıralı) هلسلس<br />

ُ<br />

ْمجَ رَْ فتم mütercem (tercüme olunmuş) ُ هجمرت terceme (tercüme)<br />

ْبَد ْ بَد ُ م müdebdeb (debdebeli, gösterişli) هبدبد<br />

silsile (birbirine bağlı<br />

olmak, sıralı olmak)<br />

debdebe (gürültü,<br />

patırtı)<br />

Mec‘ûl Masdarlar<br />

“Yapma, uydurma, sun‘î, câlî” masdar manasına gelen mec‘ûl masdarlar, türemiş sıfatların<br />

ve bazı isimlerin sonuna şeddeli ye ve te ( ْتَّي – iyyet) eklenerek elde edilen masdarlardır.<br />

Türkçede bunu –lık, -lik ekiyle elde ediyoruz.<br />

ناسنا insân تيناسنا insâniyyet (insanlık)<br />

ّرح hürr تي ّ رح hürriyyet (hürlük)

---

7. Ünite - Bazı Arapça Hususalar: Aksam-ı Seb’a, Arapça Mücerred Masdarlar: İsm-i Fâ’iller ve İsm-i Mef’ûller 115<br />

ملاسا İslâm تيملاسا İslâmiyyet (İslâmlık)<br />

دبا ebed تيدبا ebediyyet (ebedîlik)<br />

لهاج câhil تيلهاج câhiliyyet<br />

Zaten masdar oldukları için Arapçada masdarlara bu ek getirilmez. Ancak Osmanlı<br />

Türkçesinde bazı masdarlara bu ekin getirilmesiyle çeşitli kelimeler yapılmıştır.<br />

Okuma Parçası<br />

Metin 7.1<br />

Ahmed Cevdet Paşa,<br />

Tarih-i Askerî-i<br />

Osmânî I, İstanbul<br />

1299, s. 130.

---

116<br />

Özet<br />

1<br />

2<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

Arapça masdar türlerini belirleyebilmek<br />

Masdarlar fiilden türemiş hareket isimleridir. Türkçedeki<br />

(-mak, -mek; -ma, -me; -ış, -iş; -uş, -üş) ekleriyle<br />

elde edilen fiil isimlerine karşılık gelir. Arapçada dört<br />

çeşit masdar vardır. 1- Mücerred (basit, yalın) masdarlar,<br />

2- Mimli masdarlar, 3- Mec’ûl (yapma, sun‘î) masdarlar,<br />

4- Mezîdünfih masdarlar. Mücerred masdarlar<br />

semâîdir. Belirli bir kurala göre türemezler. Türkçedeki<br />

fiil kökleri gibi niçin o seslere sahip olduklarının<br />

bir açıklaması yoktur. Mimli masdarlar basit masdarlardan<br />

elde edilirler. Mec’ûl masdarlar, bazı isim ve sıfatlara,<br />

Arapçada –iyyûn, Osmanlı Türkçesinde –iyyet<br />

eki getirilerek oluşturulur. Türkçede –lık, lik ekiyle yapılır.<br />

Meselâ: mes’ûl (sorumlu), mes’ûliyet (sorumluluk)<br />

gibi. Mezîdünfih masdarlar ise mücerred masdarlara<br />

belirli anlamlar kazandırmak için oluşturulmuş<br />

kurallı masdarlardır. Geçişsiz bir fiili geçişli hâle getirmek,<br />

dönüşsüz bir fiili dönüşlü yapmak veya fiile işteşlik<br />

kazandırma vs. gibi işlerin yapılmasını sağlamak<br />

için ayrı ayrı mezîdünfih masdar kalıpları vardır. Mücerred<br />

masdarların bu kalıplara çevrilmesiyle kelime,<br />

çevrildiği kalıbın anlamını taşır.<br />

Mücerred ve mimli ve mec‘ûl masdarların yapılarını tanıyabilmek<br />

Mücerred masdarların bulundukları kalıplar belirli<br />

bir anlama sahip değillerdir. Mücerred masdarlar çoğunlukla<br />

üç aslî harften oluşurlar. Bunlara “sülâsî mücerred<br />

masdarlar” adı verilir. Dört ve beş aslî harften<br />

oluşan masdarlar da vardır. Dörtlülerine “rubâî masdarlar”,<br />

beşlilerine “humâsî masdarlar” denilir. Arapçada<br />

kırk cıvarında sülâsî mücerred masdar kalıbının<br />

içerisinden Osmanlı Türkçesinde yaygın olarak kulla-<br />

nılanları şunlardır: لْع َ فف (fa‘l), لْع ِ ف (fi‘l), لْع ُ فف (fu‘l),<br />

ْل َ ع َ فف (fa‘al), ْ ل َ ع ِ ف (fi‘al), ْتَلْع َ فف (fa‘let), ْتَلْع ِ ف (fi‘let),<br />

ْتَلْع ُ فف (fu‘let), ْلو ُ ع ُ فف (fu‘ûl), ْتَلو ُ ع ُ فف (fu‘ûlet), لا َ ع َ فف<br />

(fa‘âl), ْلا َ ع ِ ف (fi‘âl), ْلا َ ع ُ فف (fu‘âl), ْتَلا َ ع َ فف (fa‘âlet),<br />

ْتَلا َ ع ِ ف (fi‘âlet), ْن َلاْع ِ ف (fi‘lân), ْن َلاْع ُ فف (fu‘lân),<br />

ْن َلا َ ع َ فف (fa‘alân), ْ لي ِ عَف (fa‘îl), هَل ُ ولْع َ فف (fa‘lûlet). Mimli<br />

masdarların 4 kalıbı mevcuttur. Bunlar ْ ل َ عْف َ م<br />

(Mef ‘al), ْ ل ِ عْف َ م (Mef ‘il), ْتَل َ عْف َ م (Mef ‘alet), ْتَل ِ عْف َ م<br />

(Mef ‘ilet) şeklindedir. Mec‘ûl Masdarlar bazı isimlerin<br />

ve sıfatların sonuna –iyyet eki getirilmek suretiyle<br />

elde edilirler.<br />

3<br />

İsm-i Fâ‘il ve İsm-i Mef ‘ûl Kavramını öğrenmek ve Mücerred<br />

Sülâsî ve Rubâî Masdarların İsm-i Fâ‘il ve İsm-i<br />

Mef ‘ûllerini çıkarabilmek<br />

Masdarın anlattığı iş, hareket veya hâli yapanı gösteren<br />

kelimelere ism-i fâ‘il adı verilir. Türkçede fiil köküne<br />

–an, -en eki ilâve edilerek yapılır. Meselâ: koşmak,<br />

– koşan gibi. İsm-i fâ‘iller sâbit olmayan, geçici bir durum<br />

veya hâli belirtir. Arapçada ism-i fâ‘iller ancak etken<br />

fiillerden yapılır. Edilgen fiillerin ism-i fâ‘ili yoktur.<br />

Sülâsî mücerred masdar kelimelerin ism-i fâ‘ilini<br />

elde etmek için kelime fâ‘il veznine, ism-i mef ‘ûlü için<br />

de mef ‘ûl veznine çevrilir. Mücerred rubâ‘î masdarların<br />

da birer ism-i fâ‘il ve ism-i mef ‘ûl vezni vardır.<br />

İsm-i fâ‘ili için mufa‘lil, ism-i mef ‘ûlü için mufa‘lel vezinleri<br />

kullanılır.

---

7. Ünite - Bazı Arapça Hususalar: Aksam-ı Seb’a, Arapça Mücerred Masdarlar: İsm-i Fâ’iller ve İsm-i Mef’ûller 117<br />

Kendimizi Sınayalım<br />

1. Akşam-ı seb’ada “misâl” ile ilgili aşağıdaki ifadelerden<br />

hangisi doğrudur?<br />

a. İkinci asli harfi hemzelidir.<br />

b. Birinci asli harfi hemzelidir.<br />

c. Asli harflerden ilki vav (و) ve ya ye (ى)’dir.<br />

d. Kelimenin üçüncü asli harfi illetlidir.<br />

e. Kelimenin son asli harfi vav (و) ile biter.<br />

2. Akşam-ı seb’ada “nâkıs” ile ilgili aşağıdaki ifadelerden<br />

hangisi doğrudur?<br />

a. Kelimenin birinci asli harfi illetlidir.<br />

b. Kelimenin üçüncü asli harfi illetlidir<br />

c. Kelimenin ortadaki ve sondaki harfi illetlidir.<br />

d. Kelimenin ikinci asli harfi illetlidir.<br />

e. Kelimenin ilk iki harfi illetlidir.<br />

3. Aşağıdaki kelimelerden hangisi mimli masdardır?<br />

a. مركم (mükrim)<br />

b. تموادم (müdâvemet)<br />

c. مدحتسم (müstahdem)<br />

d. بصنم (mansıb)<br />

e. كوترم (metrûk)<br />

4. Aşağıdaki kelimelerden hangisi sülâsî mücerred masdar<br />

değildir?<br />

a. هكراتم (mütâreke)<br />

b. تسايس (siyâset)<br />

c. ماظن (nizâm)<br />

d. تموكح (hükûmet)<br />

e. تبوطر (rütûbet)<br />

5. Aşağıdaki kelime gruplarından hangisi, kök bakımından<br />

yanlış eşleştirilmiştir?<br />

a. مكح (hükm) - تموكح(hükümet)<br />

b. تمدخ (hıdmet) - مداخ(hâdim)<br />

c. مولعم (ma‘lûm) - ملاعا (i‘lâm)<br />

d. تداهش (şehâdet) - دوهشم (meşhûd)<br />

e. دودرم (merdûd) - درم (mürd)<br />

6. Aşağıdaki masdar-ism-i fâ‘il eşleştirmelerinden hangisi<br />

yanlıştır?<br />

a. عجم (cem‘) – عماج (câmi‘)<br />

b. لوبق (kabûl) – لباق (kābil)<br />

c. ملاعا (i‘lâm) – لماع (âlim)<br />

d. تغارف (ferâgat) – غراف (fâriğ)<br />

e. تيافك kifâyet – فياك (kâfî)<br />

7. Aşağıdaki kelime-vezin eşleştirmelerinden hangisi<br />

yanlıştır?<br />

a. نادقف (fıkdân) – ْنَلاْع ِ ف (fi‘lân)<br />

b. يننط (tanîn) – ْ لِيع ِ ف (fa‘îl)<br />

c. تولات (tilâvet) – ْتَلا َ ع ِ ف (fi‘âlet)<br />

d. تبابط (tabâbet) – ْتَلا َ ع َ فف (fe‘âlet)<br />

e. ترشع (işret) – ْتَلْع ُ فف (fu‘let)<br />

8. Aşağıdaki kelimelerden hangisinin ism-i mef ‘ûllü yanlış<br />

verilmiştir?<br />

a. ترحم (humret) - روممح (mahmûr)<br />

b. نافرع (irfân) – فورعم (ma‘rûf)<br />

c. دصق (kasd) – دوصقم (maksûd)<br />

d. رظن (nazar) – رظنم (manzar)<br />

e. نارفغ (gufrân) – روفغم (mağfûr)<br />

9. Aşağıdaki kelimelerden hangisi ruba‘î masdar değildir?<br />

a. هعشعش (şa‘şa‘a)<br />

b. تحلصم (maslahat)<br />

c. همزمز (zemzeme)<br />

d. هكلذف (fezleke)<br />

e. تنطلس (saltanat)<br />

10. Aşağıdaki kelimelerden hangisi mec‘ûl masdardır?<br />

a. تيعضو (vaz‘iyet)<br />

b. تياكح (hikâyet)<br />

c. تياور (rivâyet)<br />

d. تياكش (şikâyet)<br />

e. تيانج (cinâyet)

---

118<br />

Okuma Parçası<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

Uzakdan isti‘mâl olunan esliha-i ta‘arruziye<br />

Sapan<br />

Sapan düzce bir bez veyâ meşîn kîsenin iki tarafına iki ip rabt<br />

olunmasından ibâret olup bu kîseye bir taş veyâ kurşun vaz‘<br />

ile işbu ipler tedvîr ve verilen sür‘at derece-i lâzimede tezyîd<br />

olundukdan sonra iplerden biri salıverildikde taş veyâ kurşun<br />

şu devr ve hareketden aldığı kuvvet ile ilerüye atılup gider.<br />

Hazîne-i eslihada böyle bir sapana râst gelmemiş isek de<br />

âlet-i mezkûra çürüyecek ip gibi şeyden ma‘mûl olduğundan<br />

çürümüş olması zann olunur.<br />

Muharebât-ı atîka-i Osmâniyye tafsîlâtında sapan nâmında<br />

bir âlet isti‘mâl olunduğuna dâ’ir bir kayd ve işâret görülemediğinden<br />

bunun isti‘mâl olunduğu sûret-i kat‘iyede kesdirilemez.<br />

Ancak sapan Avrupa’da bile on beşinci asr-ı mîlâdî<br />

ibtidâlarına kadar kullanılmış olmağla Osmânlularda dahi<br />

asr-ı mezkûra müsâdif olan dokuzuncu asr-ı hicrîye değin<br />

isti‘mâl olunduğu me’mûldür.<br />

)Ahmed Cevad Paşa, Tarih-i Askerî-i Osmânî I, İstanbul<br />

1299, s. 130).<br />

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı<br />

1. c Yanıtınız yanlış ise “Aksâm-ı Seb‘a” konusunu yeniden<br />

gözden geçiriniz.<br />

2. b Yanıtınız yanlış ise “Aksâm-ı Seb‘a” konusunu yeniden<br />

gözden geçiriniz.<br />

3. d Yanıtınız yanlış ise “Mimli Masdarlar” konusunu yeniden<br />

gözden geçiriniz.<br />

4. a Yanıtınız yanlış ise “Sülâsî Mücerred Masdarlar” konusunu<br />

yeniden gözden geçiriniz.<br />

5. e Yanıtınız yanlış ise “Sülâsî Mücerred Masdarlar” konusunu<br />

yeniden gözden geçiriniz.<br />

6. c Yanıtınız yanlış ise “İsm-i Fâ‘il” konusunu yeniden<br />

gözden geçiriniz.<br />

7. e Yanıtınız yanlış ise “Sülâsî Mücerred Masdarlar” konusunu<br />

yeniden gözden geçiriniz.<br />

8. d Yanıtınız yanlış ise “İsm-i Mef ‘ûl” konusunu yeniden<br />

gözden geçiriniz.<br />

9. b Yanıtınız yanlış ise “Rubaî Masdarlar” konusunu yeniden<br />

gözden geçiriniz.<br />

10. a Yanıtınız yanlış ise “Mec‘ûl Masdarlar” konusunu<br />

yeniden gözden geçiriniz.<br />

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı<br />

Sıra Sizde 1<br />

تقادص sadâkat ْتَلاعَ َفف (fa‘âlet)<br />

حلص sulh لْعُ فف (fu‘l)<br />

تكرش şirket ْتَلْع ِ ف (fi‘let)<br />

باجح hicâb ْلا َ ع ِ ف (fi‘âl)<br />

تموكح hükûmet ْتَلو ُ ع ُ فف (fu‘ûlet)<br />

تفاطل letâfet ْتَلا َ ع َ فف (fa‘âlet)<br />

نارجه hicrân ن َلاْع ِ ف (fi‘lân)<br />

بورغ gurûb ْلو ُ ع ُ فف (fu‘ûl)<br />

نارمع umrân ْن َلاْع ُ فف (fu‘lân)<br />

نايرج cereyân ْن َلا َ ع َ فف (fa‘alân)<br />

لايخ hayâl لا َ ع َ فف (fa‘âl)<br />

نادجو vicdân ْن َلاْع ِ ف (fi‘lân)<br />

تعرس sür‘at ْتَلْع ُ فف (fu‘let)<br />

Sıra Sizde 2<br />

رظن nazar رظان nâzır<br />

لتق katl لتاق kātil<br />

تباتك kitâbet بتاك kâtib<br />

ركش şükr ركاش şâkir<br />

ظفح hıfz ظفاح hâfız<br />

رما emr رمآ âmir<br />

كلاه helâk كلاه hâlik<br />

رشن neşr رشان nâşir<br />

ملظ zulm لماظ zâlim

---

7. Ünite - Bazı Arapça Hususalar: Aksam-ı Seb’a, Arapça Mücerred Masdarlar: İsm-i Fâ’iller ve İsm-i Mef’ûller 119<br />

فقو vakf فقاو vâkıf<br />

عسم sem‘ عماس sâmi‘<br />

رهق kahr رهاق kāhır<br />

عبت teb‘ عبات tâbi‘<br />

Sıra Sizde 3<br />

حرج cerh حورمج mecrûh<br />

مقر rakam موقرم merkūm<br />

طبر rabt طوبرم merbût<br />

ظفح hıfz ظوفمح mahfûz<br />

نفد defn نوفدم medfûn<br />

تباتك kitâbet بوتكم mektûb<br />

ضبق kabz ضوبقم makbûz<br />

لوبق kabûl لوبقم makbûl<br />

كرت terk كوترم metrûk<br />

لقن nakl لوقنم menkūl<br />

رطس satır روطسم mastûr<br />

لهج cehl لوهمج mechûl<br />

قلخ halk قولمخ mahlûk<br />

Yararlanılan Kaynaklar<br />

Develi, Hayati (2008), Osmanlı Türkçesi Klavuzu 1-2, İstanbul.<br />

Râşid (1317), Kavâ‘id-i Lisân-ı Osmanî, İstanbul.<br />

Timurtaş, Faruk Kadri (2008), Osmanlı Türkçesine Giriş I,<br />

İstanbul.

---

OSMANLI TÜRKÇESİ-I<br />

8Amaçlarımız<br />

�<br />

�<br />

�<br />

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;<br />

Mezîdünfih masdarların bâbları tanıyabilmek,<br />

Sülâsî Mezidünfih masdarların ism-i Fâ‘il ve ism-i mef ‘ûllerini yapabilmek,<br />

Bu şekillerin düzensiz yapılarını tanımak ve bu türden kelimeleri anlamlandırabilmek.<br />

Anahtar Kavramlar<br />

• Mezîdünfih masdarlar<br />

• İsm-i fâ‘illeri<br />

• İsm-i mef‘ûlleri<br />

İçindekiler<br />

• Mezîdünfîhlerde i‘lâl<br />

(düzensizlik)<br />

Osmanlı Türkçesi-I Mezîdünfih Masdarlar (I) • MEZÎDÜNFİH MASDARLAR

---

Mezîdünfih Masdarlar (I)<br />

MEZÎDÜNFİH MASDARLAR<br />

Mezidünfih Masdarların Binaları<br />

İf ‘âl – Tef ‘îl – Tefa‘‘ul – Tefâ‘ul – Müfâ‘ale Bâbları ve Düzensiz Şekilleri<br />

İsm-i Fâ‘il ve İsm-i Mef ‘ûlleri ve Düzensiz Şekilleri<br />

Sülâsî masdarların daha önce gördüğümüz şekilleri mücerred (basit) masdarlar idi.<br />

Sülâsîlerin bunlardan başka mezîdünfih (artırılmış) adıyla anılan masdar şekilleri de vardır.<br />

Bunlar aynı zamanda “Kıyâsî Masdarlar” adıyla da anılırlar. Bu şekilde isimlendirilmelerine<br />

sebep, her bir mezidünfih masdar mücerred masdardan belirli bir anlam kazandırmak<br />

amacıyla üretilirler. Herbir mezidünfih masdarın ayrı bir çatısı olup, basit masdarlara<br />

bu çatıya göre anlam kazandırırlar. Her ne kadar basit masdarların bazılarında<br />

zâid harf bulunursa da bunlar mezîdünfih olarak kabul edilmezler. Çünkü Arapça’da asıl<br />

masdar, fiilin görülen yakın görünen geçmiş zaman III. teklik şahıs çekimindeki halidir.<br />

Türkçe’de bunu fiilin emir kipine –mek, -mak; -ma, -me; -ış,-iş, -uş, -üş eklerini ilâve ederek<br />

yapıyoruz.<br />

Meselâ:<br />

Fi‘âlet ( ْتَلا َ ع ِ ف ) vezninde mücerred masdar olan kitâbet kelimesinin esas masdar hali<br />

ketebe (بتك ) şeklinde olup sadece üç tane harfe sahiptir. Osmanlı Türkçesi’nde Arapça<br />

fiiller çekimli olarak kullanılmazlar. Bu nedenle çekimli masdar olan ketebe (= yazdı) şeklinde<br />

değil, isim fiil hali olan “kitâbet” (=yaz+mak) şekli masdar olarak kullanılır.<br />

Arapça kelimenin bu çekimli hali sadece üç aslî harften oluşuyorsa buna mücerred<br />

masdar (yalın masdar) adı verilir. Buradaki hâlinde gövdesinde zâid harfler bulunması<br />

durumunda kelime mezîdünfih (artırılmış, ilâve edilmiş) masdar kabul edilir.<br />

Sülasî mezidünfih masdarlar, sülâsî mücerred masdarlardan belirli yapılarla elde edilirler.<br />

Bu yapılara bâb adı verilir. Her bâb, kelimenin asıl anlamını değiştirmeden kelimeye<br />

farklı bir anlam yükleyip, kelimenin temel anlamı değişmeden, yeni anlam şekilleri türetilmesini<br />

sağlar. Bunlar, mücerred masdar durumundaki hâli dönüşlü olmayan (lâzım)<br />

kelimeyi dönüşlü (müteaddî) hâle getirmek, zaten dönüşlü olanın dönüşlülüğünü artırmak,<br />

geçişsiz kelimeyi geçişli hâle getirmek veya işdeşlik (müşâreket) kazandırmak gibi<br />

anlam değişiklikleri elde etmek üzere kullanılırlar.<br />

تباتك kitâbet (yazmak) - باتكتسا istiktâb (yazdırma)<br />

Sülâsî Mücerred Masdarlar ile Mezîdünfih Masdarlar arasındaki farklar: Sülasi mücerred<br />

masdarlar ile mezîdünfih masdarlar arasında iki temel fark vardır. Birincisi yukarıda<br />

da bahsettiğimiz gibi, her iki şekildeki masdarın içerisinde ekleme (zâid) harf bulunabilir-

---

122<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

se de masdarın çekimli hâli olan yakın görünen geçmiş zaman III. teklik şahıs çekiminde<br />

sülâsî mücerred masdarlar üç harften oluşur. Mezîdünfih masdarlarda ise ekleme harfler<br />

vardır. İkinci önemli fark ise sülâsî mücerred masdarlar semâîdir. Yani işitilerek ya da sözlük<br />

vasıtasıyla öğrenilirler. Kelimelerin anlamları ve hangi vezinde bulunabilecekleri konusunda<br />

herhangi bir kural ya da kıyas yoktur. Mezidünfih masdarlar ise böyle değildir.<br />

Kıyasî olup, her bir bâb kelimenin çatısında belirli değişiklikler yapar. Bu şekilde yapılan<br />

değişikliklerde kelimenin anlamını bilmek için basit masdar anlamını bilmek mezidünfih<br />

şeklindeki anlamını kıyas yoluyla tahmin edebilmemize imkân tanır.<br />

Mezidünfih masdarlardaki kıyasîlik genel değildir. Her kelime her istenen bâba çevrilemez.<br />

Her bâbdan ism-i mef ‘ûlü elde edilemez. Hangi kelimenin hangi bâb kullanılarak<br />

geçişli hale getirileceği, işteş olmayan bir kelimeye hangi bâbda işteşlik kazandırılacağı vs.<br />

gibi hususlar için belirli kurallar mevcut değildir. Kelimelerin hangi bâb kullanılarak anlamlarının<br />

değiştirilebileceklerini sözlükten öğrenebiliriz.<br />

Meselâ: “harb” kelimesine işteşlik kazandırabilmek için, kelimelere işteşlik kazandıran<br />

iki bâbdan istediğimiz herhangi birini kullanamayız. “Müfâ‘ale” ve “tefâ‘ül” bâblarının her<br />

ikisi de işteşlik kazandırdığı hâlde “harb” kelimesi ancak müfâ‘ale bâbında kullanılabilir<br />

ve “muhârebe” şeklini alır. Eğer “tehârüb” şeklinde kullanırsak, yanlış kullanmış oluruz ve<br />

bunun karşılığını sözlükte bulamayız.<br />

Arapça’da daha fazla mezidünfih masdar varsa da, Osmanlı Türkçesi’nde bunlardan<br />

9 adedi kullanılmıştır. Bunlar if ‘âl, tef ‘îl, tefa‘‘ul, tefâ‘ul, müfâ‘ale infi‘âl, ifti‘âl, if ‘ilâl,<br />

istif ‘âl’dir.<br />

İf‘âl<br />

Mücerred sülâsî masdarın ilk aslî harfinden önce hemze ve ikinci aslî harfinden sonra elif<br />

eklenerek oluşturulur. Arapça’da bu bâbdaki masdarlar birçok mana meydana getirmek<br />

üzere kullanılırsa da, Osmanlı Türkçesi’nde çoğunlukla geçişlilik (müte‘addî) manası için<br />

kullanılır. Geçişsiz olan (lâzım) masdarlar bu bâba aktarıldıklarında geçişlilik kazanır, ettirgen<br />

olurlar.<br />

ْجارْخ َ ِا ihrâc (dışarı çıkarma) جورخ hurûc (çıkma)<br />

ْعاَن ْق�ِا iknâ‘ (razı etme) تعان� kanâ‘at (razı olma)<br />

ْمازْع َ ِا i‘zâm (gönderme) تيمزع azîmet’ten (gitme)<br />

ْساَبْل ِا ilbâs (giydirme) سبل lebs’den (giyme giyinme)<br />

Asıl manaları geçişli olan masdarlardan bu bâba çevrilenler bir kat daha geçişli hale<br />

gelirler.<br />

ْمَلاْع ِ ا i‘lâm (bildirmek) ملع ilm’den (bilmek)<br />

ْما َ ه ْ قف ِ ا ifhâm (anlatmak) مهف fehm’den (anlamak)<br />

ْبا َ رْش ِ ا işrâb (içirmek) برش şurb’dan (içmek)<br />

ْعاَْس ِ ا ismâ‘ (işittirme) عس sem‘ (işitmek)’den<br />

Bu bâbda bulunan bazı masdarlar geçişsiz olabilirler.<br />

ْماَدْ� ِ ا ikdâm (gayretle çalışmak) ْناَك ْ م ِ ا imkân (mümkün olmak)

---

8. Ünite - Mezîdünfih Masdarlar (I) 123<br />

İ‘lâl<br />

İf ‘âl bâbına nakledilen mücerred sülâsî masdarların başında (أ) veya (و) olanlar (ى)’ye<br />

döner. Aslında (ى) olanlar ise uzatılarak (î) sesini alır. Bu türdeki kelimelerin vezni<br />

( ْلاَفي ِ ا) şeklindedir.<br />

ْم َلاي ِ ا îlâm (elem verme) لما elem<br />

ْدا َ يج ِ ا îcâd دوجو vücûd<br />

ْظاَقي ِ ا îkāz (uyandırma) هظقي yakaza (uyanıklık)<br />

Ortasında vav veya y varsa bunlar kaldırılarak kelime ifâle (t) ( ةَلاَف ِ ا ) veznini alır. Sondaki<br />

( ة ) harfi Osmanlı Türkçesinde bazı kelimelerde ( ە )’ye dönüşerek -a, -e sesini alır,<br />

bazılarında da ت sesine dönüşür.<br />

هَداَع ِ ا i‘âde تدوع avdet<br />

ْت َ با َ ج ِ ا icâbet باوج cevâb<br />

ه َ ماَ� ِ ا ikāme ماي� kıyâm<br />

هَلا َ س ِ ا isâle ليس seyl<br />

Nâkıs kelimelerde if ‘â ( ءا َ ع ْ قفَا ) vezni kullanılır. Osmanlı Türkçesi’nde kelimelerin sonundaki<br />

( ا )’in peşinden gelen ( ء ) genellikle yazıda gösterilmez.<br />

ا َ ي ْ ح ِ ا ihyâ (canlandırmak, şenlendirmek) ئح hayy (diri, canlı)<br />

اَق ْ قب ِ ا ibkā (ebedîleştirmek, devamlı etmek) ئقب bakī (ebedî, sonsuz)<br />

اَنْغ ِ ا iğnâ (zengin etmek) نىغ ganî (zengin)<br />

İsm-i Fâ‘il<br />

İf ‘âl bâbının ism-i fâ‘ili müf ‘il ( ْ ل ِ عْف ُ م ) şeklindedir.<br />

ْرِضُْم muhzır (hazır eden) راضخا ihzâr (hazırlama)<br />

ْجِرُْم muhric (çıkaran) جارخا ihrâc (çıkarma)<br />

ْطِرْف ُ م müfrit (aşırı giden) طارفا ifrât (aşırı gitme)<br />

ْمِرْك ُ م mükrim (ağırlayan) ماركا ikrâm (ağırlama)<br />

İ‘lâlde İsm-i Fâ‘il<br />

Misâl ve mehmûzü’l-fâ’da vezin, mû’il ( ْ ل ِ عو ُ م )<br />

ْب ِجو ُ م mûcib (gerektiren) بايجا îcâb (gerekli)<br />

muzâ‘afta müfi‘‘ ( ّ ع ِ ف ُ م )<br />

ّدِ ُم mümidd (yardım eden) دادما imdâd (yardım)<br />

ecvefte müfîl ( ّ لي ِ ف ُ م )<br />

ري ِ د ُ م müdîr (idare eden) هرادا idâre (devr’den)

---

124<br />

1<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

nâkısta müf ’î ( ى ِ عْف ُ م ) şeklinde olur.<br />

ىِضُْم mümzî (imzalayan) اضما imzâ (mazâ’dan)<br />

İsm-i Mef‘ûl<br />

İf ‘âl bâbının ism-i mef ‘ûlü müf ‘al ( ْ ل َ عْف ُ م ) şeklindedir.<br />

ْمَكُْم muhkem (sağlamlaştırılmış) ماكحا ihkâm (sağlamlaştırmak)<br />

ْرَكْن ُ م münker (inkâr edilmiş) راكنا inkâr (kabul etmemek)<br />

ْق َ حْل ُ م mülhak (ilâve olunmuş) قالحا ilhâk (ilâve etmek)<br />

ْر َ قبُْم mücber (zorlanmış) رابجا icbâr (zorlamak)<br />

İ‘lâlde İsm-i Mef‘ûl<br />

Misâlde vezin, mû’al ( ْ لَعو ُ م )<br />

ْر َ جو ُ م mûcer (kiralanan) رايجا îcâr (kiralamak)<br />

muzâ‘afta müfell ( ّ لَف ُ م )<br />

ّرَق ُ م mukarr (kabul edilmiş) رار�ا ikrâr (kabul etmek)<br />

ecvefte müfâl ( ْلاَف ُ م )<br />

ْراَش ُ م müşâr (işaret edilen) تراشا işâret<br />

nâkısta müf ’â ( َ ىعْف ُ م ) şeklinde olur.<br />

ىَغْل ُ م mülgā (lağv edilmiş) اغلا ilgā (lağv etme)<br />

A) Aşağıdaki sülâsî mücerred masdarları if ‘âl bâbına çeviriniz. Kelimenin her iki hâlinin<br />

de anlamını lügate bakarak öğreniniz.<br />

مرك kerem …………………..<br />

لامك kemâl …………………..<br />

لمع amel …………………..<br />

نارمع umrân …………………..<br />

رورم mürûr …………………..<br />

تمعن ni‘met …………………..<br />

هقفن nafaka …………………..<br />

داسف fesâd …………………..<br />

ررض zarar …………………..<br />

ّسح hiss …………………..

---

B) Aşağıdaki verilen masdarların ism-i fâ‘ilini bulunuz.<br />

دالحا ilhâd …………………..<br />

مازلا ilzâm …………………..<br />

لاهما imhâl …………………..<br />

ناكما imkân …………………..<br />

قافنا infâk …………………..<br />

راكنا inkâr …………………..<br />

لازنا inzâl …………………..<br />

تاكسا iskât …………………..<br />

ملاسا islâm …………………..<br />

C) Aşağıdaki verilen masdarların ism-i mef ‘ûlünü bulunuz.<br />

مالها ilhâm …………………..<br />

قالحا ilhâk …………………..<br />

راكنا inkâr …………………..<br />

جاتنا intâc …………………..<br />

دانسا isnâd …………………..<br />

ماربا ibrâm …………………..<br />

زاربا ibrâz …………………..<br />

راشبا ibşâr …………………..<br />

لاطبا ibtâl …………………..<br />

زارفا ifrâz …………………..<br />

8. Ünite - Mezîdünfih Masdarlar (I) 125<br />

Tef‘îl ( ْلِيعْف َ ق� ) Bâbı<br />

Tef ‘îl bâbı başına ( ت ) ve ikinci aslî harften sonra uzun î sesi veren ( ى ) harflerinin eklenmesiyle<br />

oluşturulmuştur. Osmanlı Türkçesi’nde bu bâbda kelimeler sıklıkla kullanılmıştır.<br />

Bu bâbtaki kelimelerin dört özelliği vardır.<br />

1. Mücerred sülasî masdarlardan geçişsiz olanları geçişli hale getirerek ettirgenlik sağlar.<br />

ْغي ِ ل ْ ب َ ق� teblîğ (eriştirilen) غولب bülûğ (erişme)<br />

ْبي ِ ذْكَ� tekzîb (yalanlama) بذك kizb (yalan)

---

126<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

ْدي ِ دَْت tecdîd (yenileme) ديدج cedîd (yeni)<br />

ْبي ِ دأَ� te’dîb (terbiye verme, edeblendirme) بدا edeb<br />

2. Aslında geçişli olan mücerred sülâsî masdarlardan geçişli olanlarının geçişliliğini<br />

bir kat daha artırır.<br />

ْفِيرْع َ ق� ta‘rîf (bildirmek) نافرع irfân (bilmek)<br />

ْمِيلْع َ ق� ta‘lîm (öğretmek) ملع ilm (bilmek)<br />

ْمِيهْف َ ق� tefhîm (anlatmak) مهف fehm (anlamak)<br />

3. Bu bâb bazen saymak, kabul etmek manasını verir.<br />

ْبِييْع َ ق� ta‘yîb (ayıp saymak) بيع ayb<br />

ْبِيوْصَ� tasvîb (doğru kabul etmek) باوص savab<br />

ْيرِبْكَ� tekbîr (büyük görmek)<br />

ْليِهَْت techîl (câhil görmek) تلاهج<br />

4. Sayıları gösteren masdarlara geçişlilik verir.<br />

cehâlet (bilmezlik, câhillik)<br />

تَوْحِديْ tevhîd (birlemek) تدحو vahdet (birlik)<br />

تَثْنِهيَ tesniye (ikilemek) يننثا isneyn (iki)<br />

ْثي ِ لْث َ ق� teslîs (üçlemek) هثلاث selâse (üç )<br />

ْسيِمَْت tahmîs (beşlemek) هسخم hamse (beş)<br />

5. Bazen kalıplaşmış Arapça bir cümlenin manasını ifade eder<br />

ْحيِب ْ سَ�<br />

ْلي ِ لْه َ ق�<br />

ْيرِبْكَ�<br />

tesbîh (“Sübhana’llah” demek)<br />

tehlîl (“Lâ-ilâhe İlla’llah” demek)<br />

tekbîr (“Allahu Ekber” demek)<br />

Tef ‘îl bâbının tef ‘âl ( ْلا َ عْف َ ق� ) (bazen tif ‘âl ْلا َ عْفِ� ) vezni ve tef ‘ile ( هَل ِ عْف َ ق� ) vezninden<br />

çeşitli masdarlar Osmanlı Türkçesi’nde kullanılmıştır.

---

ْلا َ عْف َ ق� tef ‘âl veya لا َ عْفِ�<br />

ْراَكْذَ� tezkâr (hatırlatma) ركذ zikr (anma, hatırlama)<br />

ْرارْكَ� َ<br />

tekrâr هرك kerre (defa, yeniden)<br />

ْلاَثْ ِ ت timsâl (benzetmek) لثم mesel (örnek, benzer)<br />

tef ‘ile ( هَل ِ عْف َ ق� )<br />

ه َ ر ِ كْذَ� tezkire ركذ zikr<br />

ه َ رِص ْ ب َ ق� tabsıra رصب basar<br />

هَلِمْكَ� tekmile لامك kemâl<br />

ه َ بِرَْت tecribe برج cerb<br />

8. Ünite - Mezîdünfih Masdarlar (I) 127<br />

İ‘lâl’de Tef‘îl bâbı<br />

Son harfi hemze ( ء ) olan köklerde, tef ‘îl bâbındaki zâid olan ( ى ) harfi düşerek hemzeden<br />

sonra ( ة ) gelir ve tef ‘i’e ( هَئ ِ عْف َ ق� ) veznini alır.<br />

هئطتخ tahtı’e ( hatalı görmek ) اطخ hatâ’dan<br />

هئبر� tebri’e (kurtarmak) ءرب ber’ (kurtulmak)<br />

Sülasî masdar halinde son harfi ( و ) veya ya olan kelimelerde de yine tef ‘îl’in uzun<br />

olan î harfi düşerek ( ةي ) harfleri eklenir. Vezni tef ‘iye(t) ( ة َ ي ِ عْف َ ق� ) halini alır.<br />

ه َ يِو ْ سَ� tesviye (seviyelendirme)<br />

ه َ ي ِ فْصَ� tasfiye (temizlemek) توفص<br />

ّوس sümüvv (yükseklik)<br />

safvet’den (saf, temiz olmak)<br />

İsm-i Fâ’îl<br />

Tef ‘îl bâbının ism-i fâ‘ili mufa‘‘il ( ْلِّعَفُم )’dir. İlk aslî harfin başına ötreli mim (Â) ilâve<br />

edilir. İkinci aslî harf ikizleşerek şeddeli okunur.<br />

ْمِّل َ ع ُ م mu‘allim (öğreten) ميلع� ta‘lîm (öğretmek)<br />

ْسِّرَد ُ م müderris (ders veren) سيرد� tedrîs (ders vermek)<br />

قّ�َد ُ م müdakkık (dikkatle araştıran) قي�د� tedkīk<br />

ْقِّد َ ص ُ م musaddık (dogrulayan) قيدص� tasdîk (doğrulama)

---

128<br />

2<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

İ‘lâl<br />

Nâkıs kelimelerde mufa‘‘î ( ِى ّ عَف ُ م ) vezni kullanılır.<br />

ِ ّب َ ر ُ م mürebbî (terbiye eden) هيبر� terbiye (rebev وبر )’den<br />

ِي ّ وَق ُ م mukavvî (kuvvetlendiren) هيوق� takviye (kuvvet تو�)’ten<br />

İsm-i Mef‘ûl<br />

Tef ‘îl bâbının ism-i mef ‘ûlü müfa‘‘al ( ْ لَّعَف ُ م ) şeklindedir.<br />

ْبَّك َ ر ُ م mürekkeb<br />

(karışmış)<br />

ْمَّرَك ُ م<br />

mükerrem<br />

(ikram olunmuş)<br />

ْثَّل َ قث ُ م müselles<br />

(üçlü, üçgen)<br />

ْفَّرَش ُ م müşerref<br />

(şereflenmiş, şerefli)<br />

İ‘lâl<br />

Nâkıs kelimelerde mufa‘‘â ( اَّعَف ُ م) kullanılır.<br />

بيكر�<br />

يمرك�<br />

ثيلث�<br />

فيرش�<br />

terkîb<br />

(birbiri ile karıştırılmış maddeler)<br />

tekrîm<br />

(hürmet göstermek)<br />

teslîs<br />

(üçleme)<br />

teşrîf<br />

(şereflendirmek)<br />

اَّر َ قب ُ م müberrâ (temiz, noksansız) هئبر� tebri’e (berâ’et)’ten<br />

اَّم َ س ُ م müsemmâ (isimlendirilen) هيمس� tesmiye (semâ)’dan<br />

َى ّ رَط ُ م mutarrâ (taze, diri) ىرط tary (taze olma)<br />

A) Aşağıdaki sülâsî mücerred masdarları tef ‘îl bâbına çeviriniz. Kelimenin her iki hâlinin de<br />

anlamını sözlüğe bakarak öğreniniz.<br />

لثم misl …………………..<br />

ناصقن noksân …………………..<br />

نارمع umrân …………………..<br />

قوش şevk …………………..<br />

لوزن nüzûl …………………..<br />

فرش şeref …………………..<br />

قرف fark …………………..<br />

تفاثك kesâfet …………………..

---

هصلاخ hulâsa …………………..<br />

تلهم mühlet …………………..<br />

B) Aşağıdaki verilen masdarların ism-i fâ‘ilini bulunuz.<br />

شيتف� teftîş …………………..<br />

ديحو� tevhîd …………………..<br />

قي�د� tedkīk …………………..<br />

قيدص� tasdîk …………………..<br />

سيرد� tedrîs …………………..<br />

ميلع� ta‘lîm …………………..<br />

ليمك� tekmîl …………………..<br />

يربد� tedbîr …………………..<br />

حيحص� tashîh …………………..<br />

ليدب� tebdîl …………………..<br />

C) Aşağıdaki verilen masdarların ism-i mef ‘ûlünü bulunuz.<br />

يمدق� takdîm …………………..<br />

ليجس� tescîl …………………..<br />

ليمك� tekmîl …………………..<br />

ريرك� tekrîr …………………..<br />

حيحص� tashîh …………………..<br />

ينيز� tezyîn …………………..<br />

عيبر� terbî‘ …………………..<br />

بيكر� terkîb …………………..<br />

فينص� tasnîf …………………..<br />

حيضو� tavzîh …………………..<br />

8. Ünite - Mezîdünfih Masdarlar (I) 129<br />

Tefa‘‘ül Bâbı ( ْل ُّعَفَت )<br />

Bu bâbda baştaki te (ت) eklemedir. İkinci aslî harf ikizleşir ve şedde ile gösterilir. Sülasî<br />

mücerred dönüşsüz masdarları dönüşlü hale getirmek için kullanılır. Sülâsî mezidünfih<br />

masdarlardan tef ‘îl bâbındaki dönüşsüz kelimeler bu bâba çevirildiklerinde dönüşlülük<br />

kazanırlar. Bu bâbdaki bazı kelimeler yapmacıklık ifade eder.

---

130<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

teşekkür<br />

ْرُّكَشَ�<br />

ْمُّلَكَ�<br />

ركش şükr<br />

ْرُّقثَكَ�<br />

ْلُّمََت<br />

ْكُّلََت<br />

ْعُّجَشَ�<br />

tekellüm<br />

(konuşmak, söylemek) ملاك kelâm (söz, ifade)<br />

tekessür<br />

(çoğalmak) يرثك� teksîr (çoğaltmak)<br />

tahammül<br />

(yüklenmek) ليمت tahmîl (yüklemek)<br />

temellük<br />

(mülk edinmek) كيلت temlîk (mülk olarak vermek)<br />

teşeccü‘<br />

(sahte kahramanlık göstermek) تعاجش<br />

İ‘lâl<br />

Nâkıs ve mehmûzü’l-lâmda tefa‘‘î ( ِى ّ عَف َ ق� ):<br />

şecâ‘at (yiğitlik, cesurluk)<br />

ِىّفَشَ� teşeffî (şifa bulma) أفش şifâ<br />

ِىّزََت tecezzî (bölünme, parçalanma) ءزج cüz’ (kısım, parça)<br />

İsm-i Fâ‘il<br />

Tefa‘‘ül bâbının ism-i fâ‘ili mütefa‘‘il ( ْ لِّعَف َ قت ُ م ) veznidir.<br />

ْدِّد َ ع َ قت ُ م müte‘addid (çoğalan, birçok) ددع� ta‘addüd<br />

ْلِّص حَت َ م ُ mütehassıl (meydana gelen) لصت tahassul<br />

ْرِّقبَكَت م ُ mütekebbir (kibirli) برك� tekebbür<br />

ْضِّر عَ َقتم ُ mütearrız (saldıran, taarruz eden) ضرع� ta‘arruz<br />

ْدِّه عَ َقتم ُ müte‘ahhid (taahhüd eden) دهع� ta‘ahhüd<br />

İ‘lâl<br />

Nâkıs kelimelerde mütefe‘‘î ( ِى ّ عَف َ قت ُ م ) şeklindedir.<br />

ِىّل عَ َقتم ُ müte‘allî (yükselen) ِىّل عَ َق� te‘allî (yükselme, yücelme)<br />

ِّل وَ َقتم ُ<br />

mütevellî (vakıf idarecisi) ِّل وَ َق� tevellî (dost edinme, bir işi<br />

üzerine alma)<br />

İsm-i Mef‘ûl<br />

Tefa‘‘ül bâbının ism-i mef ‘ûlü mütefa‘‘al ( ْ لَّعَف َ قت ُ م ) veznidir. Tefa‘‘ül bâbı dönüşlülük için<br />

kullanıldığından ism-i mef ‘ûlü pek fazla kullanılmaz.<br />

ْدَّد رَ َقتمُ müteredded (tereddüt edilen) ددر� tereddüd<br />

ْسَّس جَت َ مُ mütecesses (gizlice araştırılan) سست<br />

ْثَّبَشَت مُ müteşebbes (teşebbüs olunan) ثبش� teşebbüs (girişim)<br />

tecessüs (gizlice araştırmak)

---

8. Ünite - Mezîdünfih Masdarlar (I) 131<br />

ْضَّر َ ع َ قت ُ م müte‘arrez (sataşılan, saldırılan) ضرع� ta‘arruz (saldırma, sataşma)<br />

ْبَّج َ ع َ قت ُ م müte‘acceb (şaşılan) بجع� ta‘accüb (şaşma, hayret etme)<br />

İ‘lâl<br />

Nâkıs kelimelerde vezin mütefa‘‘â ( َ ى ّ عَف َ قت ُ م ) şeklindedir.<br />

َ ّف َ و َ قت ُ م müteveffâ (ölmüş, vefat etmiş) فو� teveffî (ölme, vefat)<br />

A) Aşağıdaki sülâsî mücerred masdarları tefa‘‘ul bâbına çeviriniz. Kelimenin her iki hâlinin<br />

de anlamını sözlüğe bakarak öğreniniz.<br />

سفن nefes …………………..<br />

عون nev‘ …………………..<br />

ركش şükr …………………..<br />

ركف fikr …………………..<br />

برج cebr …………………..<br />

مسج cism …………………..<br />

تشهد dehşet …………………..<br />

سرد ders …………………..<br />

نيد deyn …………………..<br />

مهف fehm …………………..<br />

B) Aşağıdaki verilen masdarların ism-i fâ‘ilini bulunuz.<br />

بجع� ta‘accüb …………………..<br />

دهع� ta‘ahhüd …………………..<br />

لدب� tebeddül …………………..<br />

برت tecebbür …………………..<br />

مهف� tefahhum …………………..<br />

عرف� teferru‘ …………………..<br />

ندت temeddün …………………..<br />

3

---

132<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

نكت temekkün …………………..<br />

درت temerrüd …………………..<br />

مدن� teneddüm …………………..<br />

Tefâ‘ül Bâbı ( ْلُعاَفَت)<br />

Tefâ‘ül bâbı ilk aslî harften önceki ( ت ), sonrasına ( ا ) eklenmesi ve ikinci aslî harfin ötreli<br />

okunmasıyla oluşur. Genellikle iki veya daha fazla kişi arasında işteşlik sağlamak için<br />

kullanılır.<br />

ْنوا ُ عَ َق� te‘âvün (yardımlaşmak) نوع avn (yardım)<br />

ْدُعاَبَ ق� tebâ‘ud (uzaklaşmak) دعب bu‘d (uzaklık)<br />

ْرُظاَنَ ق� tenâzur (bakışmak) رظن nazar (bakmak)<br />

Bu bâb bazen gerçekte olmayan bir hali ve durumu varmış gibi gösterir, yapmacıklık,<br />

sahtelik bildirir.<br />

ْلُهاََت tecâhül (bilmezlikten gelme) تلاهج cehâlet<br />

ْرُعاَشَ� teşâ‘ur (şâirlik taslamak) رعش şi‘r<br />

ْلُفاَغ َ ق� tegāfül (kasten gafil gibi görünme) تلفغ gaflet<br />

Tef ‘îl bâbındaki bazı dönüşsüz masdarlar bu bâba çevrildiklerinde dönüşlü hâle gelirler.<br />

Bazen fiilin birbiri ardına veya derece derece gerçekleştiğini ifade eder.<br />

ْفُداَر�َ<br />

ْد ُ ياَز�َ<br />

ْل ُ مَاك�َ<br />

terâdüf<br />

(birbiri ardınca gitmek)<br />

tezâyüd<br />

(yavaş yavaş artma)<br />

tekâmül<br />

(derece derece olgunlaşma)<br />

İ‘lâl<br />

Müzâafda tefâ‘‘ ( ّعاَف َ ق� ) şeklindedir.<br />

فدر redif<br />

(birisinin arkasından giden)<br />

هدايز ziyâde<br />

لامك kemâl (olgunluk)<br />

ّداَضَ� tezâdd (birbirine zıt olma) دض zıdd (zıt, ters, aksi)<br />

ّساََت temâss (birbirine değme) سم mess (yapışmak, değmek)<br />

Nâkısta tefâ‘î ( ِىعاَف َ ق� ) şeklindedir.<br />

ىِواَد�َ tedâvî اود devâ<br />

ىِ هاَنَ ق� tenâhî (son bulma) تيانه nihâyet (son)<br />

İsm-i Fâ‘il<br />

Tefâ‘ül bâbının ism-i fâ‘ili mütefâ‘il ( ْ ل ِ عاَف َ قت ُ م ) şeklindedir.<br />

ْل ِ ماَكَت ُ م mütekâmil<br />

(olgunlaşmış) لماك� tekâmül (olgunlaşma)

---

ْل ِ ها َ جَت ُ م mütecâhil<br />

(bilmezlikten gelen) لهات<br />

8. Ünite - Mezîdünfih Masdarlar (I) 133<br />

tecâhül (bilmezlikten gelme)<br />

ْلِيا َ مَت ُ م mütemâyil<br />

(bir tarafa meyl eden, yönelen) ليات temayül (meyletme, yönelme)<br />

ْص ِ �اَن َ قت ُ م mütenâkıs<br />

(noksanlaşan, azalan)<br />

İ‘lâl<br />

Müzâ‘aflarda vezin mütefâ‘‘ ( ّعاَف َ قت ُ م ) şeklinde olur.<br />

ص�ان� tenâkus (azalmak)<br />

ّداَضَت ُ م mütezâdd<br />

(birbirine zıt olan) داض� tezâdd (iki şeyin birbirine zıt olması)<br />

ّبا َ حَت ُ م mütehâbb<br />

(birbirine dost olan) ّ بح hubb (sevgi, dostluk)<br />

Nâkıslarda mütefâ‘î ( ى ِ عاَف َ قت ُ م ) şeklindedir.<br />

ِىواَدَت ُ م mütedâvî (tedavi eden) ىواد� tedâvî<br />

ِى�ا َ بَت ُ م mütebâkī (geri kalan, artan) ى�اب� tebâkī (artma)<br />

ِىوا َ سَت ُ م mütesâvî (birbirine denk olan) ىواس�<br />

tesâvî (iki şeyin birbirine denk<br />

olması)<br />

İsm-i Mef‘ûl<br />

Tefâ‘ül bâbının ism-i mef ‘ûlü mütefâ‘al ( ْ لَعاَف َ قت ُ م ) şeklindedir. Oldukça az kullanılır.<br />

ْف َ را َ ع َ قت ُ م müte‘âref (meşhur, ünlü) فراع� te‘ârüf (tanışmak)<br />

ْل َ واَدَت ُ م mütedâvel (elden ele gezdirilen) لواد� tedavül (elden ele dolaşmak)<br />

A) Aşağıdaki sülâsî mücerred masdarları tefâ‘ul bâbına çeviriniz. Kelimenin her iki hâlinin<br />

de anlamını sözlüğe bakarak öğreniniz.<br />

تكرش<br />

şirket …………………..<br />

رظن nazar …………………..<br />

هدايز ziyâde …………………..<br />

ضرم maraz …………………..<br />

تلاهج<br />

cehâlet …………………..<br />

موجه hücûm …………………..<br />

ترثك kesret …………………..<br />

حلص sulh …………………..<br />

4

---

134<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

ضقن nakz …………………..<br />

سرد ders …………………..<br />

B) Aşağıdaki verilen masdarların ism-i fâ‘ilini bulunuz.<br />

لداع� te‘âdül …………………..<br />

د�اع� te‘âkud …………………..<br />

لداب� tebâdül …………………..<br />

دعاب� tebâ‘üd …………………..<br />

رسات tecâsür …………………..<br />

روات tecâvür …………………..<br />

لخاد� tedâhül …………………..<br />

كراد� tedârük …………………..<br />

مصاتخ tehâsüm …………………..<br />

رباك� tekâbür …………………..<br />

Müfâ‘ale (هَلَعاَف ُ م)<br />

Bu bâbda baştaki mim, ilk aslî harften sonraki elif ( « ) ve sondaki ( … ) harfleri eklemedir.<br />

( … ) harfi bazı kelimelerde ( ˆ ) yazılarak –e, -a sesi verir, bazı kelimelerde de açılarak<br />

te (®) şeklinde kullanılır. Bu bâb, masdarın belirttiği iş veya hareketin iki veya daha fazla<br />

kişi arasında karşılıklı olarak yapıldığını ifade ederek kelimeye işdeşlik (müşâreket) kazandırır.<br />

Bir diğer fonksiyonu da kelimeyi geçişsiz yapmaktır.<br />

ه َ ب َ راَُم muhârebe (savaşma) برح harb (savaş)<br />

ْتَن َ وا َ ع ُ م mu‘âvenet (yardımlaşma) نوع avn (yardım)<br />

هَك َ راَت ُ م mütâreke (karşılıklı terk etme) كر� terk (bırakma)<br />

ْتَك َ راَش ُ م müşâreket (ortaklaşma) تكرش şirket (ortaklık)<br />

İ‘lâl<br />

Nakıs ve lefîf kelimelerde vezin müfâ‘ât ( ْتاَعاَف ُ م ) şeklinde olur.<br />

ْتاَزاَُم mücâzât (cezâlandırma) ازج cezâ<br />

ْتا َ وا َ س ُ م müsâvât (eşitlik, denklik) ىوس sevî (birlik, beraberlik)<br />

ْتاَفاَك ُ م mükâfât تيافك kifâyet

---

8. Ünite - Mezîdünfih Masdarlar (I) 135<br />

İsm-i Fâ‘il<br />

Müfâ‘ale bâbının ism-i fâ‘ili müfâ‘il ( ْ ل ِ عاَف ُ م )’dir. Vezin, bâbdaki ikinci aslî harfin esreli<br />

okunması ve sondaki (ة)’nin atılması ile elde edilir.<br />

ْظ ِ فاَُم muhâfız (koruyan) هظفام muhâfaza (koruma)<br />

ْرِباَُم muhâbir (haber veren) هربام muhâbere (haberleşme)<br />

ْل ِ دا َ ب ُ م mübâdil (değiştirilen) هلدابم mübâdele (değiştirmek)<br />

ْلِباَق ُ م mukābil (karşılık olan) هلباقم mukabele (karşılamak, karşılık)<br />

İ‘lâl<br />

Nâkıs ve lefîf kelimelerde vezin müfâ‘î (ى ِ عاَف ُ م ) şeklindedir.<br />

ِفاَن ُ م münâfî (ayrı, muhalif olan) ىفن nefy (sürmek, uzaklaştırmak)<br />

ى ِ داَن ُ م münâdî (nidâ eden, seslenen) ادن – تادانم nidâ-münâdât (bağırışma)<br />

muzâaflarda müfâ‘‘ ( ّعاَف ُ م ) şeklinde olur.<br />

ّداَض ُ م müzâdd (birbiriyle zıt olan) داض� tezâd (zıtlık)<br />

ّساَُم mümâss (temas eden, dokunan) سات temâs (dokunma)<br />

İsm-i mef‘ûl<br />

Müfâ‘ale bâbının ism-i fâ‘ili müfâ‘al ( ْ لَعاَف ُ م )’dir. Vezin, bâbdaki ikinci aslî harfin üstünlü<br />

okunması ve sondaki (ة)’nin atılması ile elde edilir.<br />

ْبَطاَُم muhâtab (kendisine hitab edilen) هبطام<br />

ْدَهاَش ُ م müşâhed (görülen, görülmüş) هدهاشم müşâhede<br />

muhâtabe (birbirine hitab<br />

etme, söyleşme)<br />

ْك َ را َ ب ُ م mübârek (bereketlenmiş, uğurlu) هكرابم mübâreke<br />

Müzâ‘afta ismi- mef ‘ûl aynı ism-i fâ‘ildeki gibi müfâ‘‘ ( ّعاَف ُ م ) şeklindedir.<br />

A) Aşağıdaki sülâsî mücerred masdarları müfâ‘ale bâbına çeviriniz. Kelimenin her iki<br />

hâlinin de anlamını sözlüğe bakarak öğreniniz.<br />

فصن nısf …………………..<br />

عازن nizâ‘ …………………..<br />

كر� terk …………………..<br />

طرش şart …………………..<br />

بلط taleb …………………..<br />

تبون nevbet …………………..<br />

5

---

136<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

فطل lütf …………………..<br />

ملاك kelâm …………………..<br />

نيد deyn …………………..<br />

باوج<br />

cevâb …………………..<br />

B) Aşağıdaki verilen masdarların ism-i fâ‘ilini bulunuz.<br />

هدهاشم<br />

تنواعم<br />

müşâhede …………………..<br />

mu‘âvenet …………………..<br />

هل�اقم mukātele …………………..<br />

تفلام muhâlefet …………………..<br />

تنراقم<br />

mukārenet …………………..<br />

هبرام muhârebe …………………..<br />

تمزلام<br />

ترياغم<br />

ترجاهم<br />

هضراعم<br />

mülâzemet …………………..<br />

mugāyeret …………………..<br />

muhâceret …………………..<br />

mu‘âraza …………………..

---

Özet<br />

1<br />

Mezîdünfih Masdarların Bâbları Tanıyabilmek<br />

Osmanlı Türkçesi’nde kullanılan mezidünfih masdarlar<br />

şunlardır: İf ‘âl, tef ‘îl, tefa‘‘ul, tefâ‘ul, müfâ‘ale<br />

infi‘âl, ifti‘âl, if ‘ilâl, istif ‘âl’dir. Bu masdarlardan her birisi<br />

mücerred masdara belirli bir anlam katar. Mücerred<br />

masdar iken geçişsiz olan bir kelime bu masdarlardan<br />

geçişlilik özelliği olan bir bâba nakledildiklerinde<br />

geçişlilik kazanırlar. Bunlardan bazıları kelimeye<br />

dönüşlülük, bazıları da işteşlik, edilgenlik vs. gibi<br />

anlamlar katarlar. Bu ünitede işlenen masdarların anlamları<br />

şu şekildedir:<br />

2<br />

Mezîdünfîh bâbların oluşturduğu masdarların anlamları<br />

if ‘âl ْلا َ ع ْ قف ِ ا Geçişli<br />

tef ‘îl<br />

ْلِيعْف َ ق� Geçişli<br />

müfâ‘ale هَلَعاَف ُ م işteş, geçişsiz, geçişli<br />

tefa‘‘ul<br />

tefâ‘ul<br />

ْلُّعَف َق� dönüşlü, geçişsiz, bazen geçişli, yapmacıklık<br />

ْلُعاَف َق� işteş, dönüşlü, geçişsiz, bazen geçişli,<br />

yapmacıklık<br />

8. Ünite - Mezîdünfih Masdarlar (I) 137<br />

Sülâsî Mezidünfih Masdarların İsm-i Fâ‘il ve İsm-i<br />

Mef ‘ûllerini Yapabilmek<br />

Sülâsî mezidünfih masdarların sülâsî mücerred masdarlardan<br />

farklı olarak her birinin ayrı ayrı ism-i fâ‘il<br />

ve ism-i mef ‘ûlleri vardır. Bunlar şu şekildedir:<br />

Masdar İsm-i Fâ‘il İsm-i Mef ‘ûl<br />

ْلا َ ع ْ قف ِ ا if ‘âl<br />

ْلِيعْف َق� tef ‘îl<br />

هَلَعاَف مُ müfâ‘ale<br />

ْلُّعَف َق� tefa‘‘ul<br />

ْلُعاَف َق� tefâ‘ul<br />

3<br />

ْلِ عْف مُ müf ‘il<br />

ْلِّعَف مُ ْل<br />

müfa‘‘il<br />

ِ عاَف مُ müfâ‘il<br />

ْلَّعَف َقتمُ mütefa‘‘il<br />

ْل ِ عاَف َقتمُ mütefâ‘il<br />

ْلعْف َ مُ müf ‘al<br />

ْلَّعَف مُ müfa‘‘al<br />

ْلَعاَف مُ müfâ‘al<br />

ْلِّعَف َقتمُ mütefa‘‘al<br />

ْلَعاَف َقتمُ mütefâ‘al<br />

Bu Şekillerin Düzensiz Yapılarını Tanımak ve<br />

BuTürden Kelimeleri Anlamlandırabilmek<br />

Yukarıda belirtilen babların nâkıs, ecvef, lefif gibi bazı<br />

köklerinin ism-i fâil ve ism-i mef ‘ûlleri farklı kalıplarla<br />

yazılabilmektedir. Vezinlerin bu istisna hallerine<br />

Arapçada i‘lâl diyoruz. Her veznin işlenişinde ayrıca<br />

i‘lâl bahsi açarak bu istisnâî durumlar incelenmiş<br />

ve örneklendirilmiştir.

---

138<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

Kendimizi Sınayalım<br />

1. Aşağıdaki mezîdünfih masdarlardan hangisinin karşılarında<br />

yazan okunuşu yanlıştır?<br />

a. يمرك� – tekrîm<br />

b. لساك� – tekâsül<br />

c. هرداصم – müsâdere<br />

d. لكش� – teşkîl<br />

e. نّدت – temeddün<br />

2. Aşağıdaki kelimelerden hangisi mezîdünfih masdarlardan<br />

değildir?<br />

a فدار� (terâdüf)<br />

b. مادعا (i‘dâm)<br />

c. م ّ سر� (teressüm)<br />

d. صيقن� (tenkīs)<br />

e. تياكح (hikâyet)<br />

3. Aşağıdaki mezîdünfih masdarlardan hangisi karşısında<br />

yazan vezin ile uyumsuzdur?<br />

a. ْلا َ ع ْ قف ِ ا – ماهفا if ‘âl<br />

b. ْ ليِ عْف َ ق� – عسو� tef ‘îl<br />

c. ْ لُعاَف َ ق� – مكار� tefâ‘ül<br />

d. هَلَعاَف ُ م – هبراضم mufâ‘ale<br />

e. ْ لُعاَف َ ق� – فراع� tefâ‘ül<br />

4. Aşağıdaki mezîdünfih masdarların bâbları hangisi karşısında<br />

yazılı çatı ile uyumsuzdur?<br />

a. ليهت techîl - geçişli<br />

b. هفراعم mu‘ârefe – işteş<br />

c. ملاعا i‘lâm - geçişsiz<br />

d. ضرات temâruz - yapmacıklık<br />

e. مداص� tesâdüm - işteş<br />

5. Aşağıdaki mezîdünfih masdarlardan hangisinin çatısında<br />

işteşlik vardır?<br />

a. فينص� (tasnîf)<br />

b. غلابا (iblâğ)<br />

c. هبطام (muhâtabe)<br />

d. كّلت (temellük)<br />

e. هيبن� (tenbîh)<br />

6. Aşağıdaki kelimelerden hangisi ism-i fâ‘il değildir?<br />

a. كيلت (temlîk)<br />

b. شّتفم (müfettiş)<br />

c. ر ّ حبتم (mütebahhir)<br />

d. فصنم (münsif)<br />

e. ضرابتم (mütebâriz)<br />

7. Aşağıdaki kelime gruplarından hangisinde mezîdünfîh<br />

masdar yer almamıştır?<br />

a. مدختسم (müstahdem) – ماحترسا (istirhâm) –<br />

س ّ سجتم (mütecessis)<br />

b. م ّ ركم (mükerrem) – ديدت (tahdîd) – برتعم<br />

(mu‘teber)<br />

c. دادعا (i‘dâd) – برختسم (müstahber) – ملسم (müslim)<br />

d. لماعم (mu‘âmil) – كرم (muhrik) – نّكسم (müsekkin)<br />

e. دهاشم (müşâhed) – عفاد� (tedâfü‘) – ك ّ ست (temessük)<br />

8. Aşağıdaki kelime gruplarından hangisinde ism-i mef ‘ûl<br />

yoktur?<br />

a. دانسا (isnâd) – دنسم (müsned)<br />

b. قيفو� (tevfîk) – قّفوم (muvaffak)<br />

c. يمرك� (tekrîm) – م ّ ركم (mükerrem)<br />

d. ث ّ بش� (teşebbüs) – ث ّ بشتم (müteşebbes)<br />

e. تقباطم (mutâbakat) – قباطم (mutâbık)<br />

9. Aşağıdaki kelimelerden hangisinin karşısında yazılı olan<br />

ism-i fâ‘ili yanlıştır?<br />

a. تبسانم (münâsebet) - بسانم (münâsib)<br />

b. بيكر� (terkîb) - بّكرم (mürekkeb)<br />

c. طارفا (ifrât) - طرفم (müfrit)<br />

d. نّدت (temeddün) - نّدمتم (mütemeddin)<br />

e. براض� (tedârüb) - براضتم (mütedârib)<br />

10. Aşağıdaki kelimelerden hangisi mezîdünfih masdar değildir?<br />

a. تغلاب (belâgat)<br />

b. غيلب� (teblîğ)<br />

c. هغلابم (mübâlağa)<br />

d. غّلب� (tebellüğ)<br />

e. غلابا (iblâğ)

---

1. d Yanıtınız yanlış ise “Tef ‘îl Bâbı” konusunu yeniden<br />

gözden geçiriniz.<br />

2. e Yanıtınız yanlış ise “Mezîdünfih Masdarlar” konusunu<br />

yeniden gözden geçiriniz.<br />

3. b Yanıtınız yanlış ise “Tef ‘îl ve Tefa“ul Bâbları” konusunu<br />

yeniden gözden geçiriniz.<br />

4. c Yanıtınız yanlış ise “İf ‘âl” Bâbı” konusunu yeniden<br />

gözden geçiriniz.<br />

5. c Yanıtınız yanlış ise “Müfâ‘ale” Bâbı” konusunu yeniden<br />

gözden geçiriniz.<br />

6. a Yanıtınız yanlış ise “Müfâ‘ale” Bâbı” konusunu yeniden<br />

gözden geçiriniz.<br />

7. d Yanıtınız yanlış ise “Özet” kısmındaki “Mezidünfih<br />

Masdarların Masdar, İsm-i Fâ‘il ve İsm-i Mef ‘ûllerini<br />

gösteren tabloyu” yeniden gözden geçiriniz.<br />

8. e Yanıtınız yanlış ise “Özet” kısmındaki “Mezidünfih<br />

Masdarların Masdar, İsm-i Fâ‘il ve İsm-i Mef ‘ûllerini<br />

gösteren tabloyu” yeniden gözden geçiriniz.<br />

9. b Yanıtınız yanlış ise “Tef ‘îl” Bâbı” konusunu yeniden<br />

gözden geçiriniz.<br />

10. a Yanıtınız yanlış ise “Özet” kısmındaki “Mezidünfih<br />

Masdarların Masdar, İsm-i Fâ‘il ve İsm-i Mef ‘ûllerini<br />

gösteren tabloyu” yeniden gözden geçiriniz.<br />

8. Ünite - Mezîdünfih Masdarlar (I) 139<br />

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı<br />

Sıra Sizde 1<br />

A)<br />

B)<br />

مرك kerem ماركا ikrâm<br />

لامك kemâl لامكا ikmâl<br />

لمع amel لامعا i‘mâl<br />

نارمع umrân رامعا i‘mâr<br />

رورم mürûr رارما imrâr<br />

ni‘met تمعن ماعنا in‘âm<br />

هقفن nafaka قافنا infâk<br />

داسف fesâd داسفا ifsâd<br />

ررض zarar رارضا ızrâr<br />

ّسح hiss ساسحا ihsâs<br />

دالحا<br />

مازلا<br />

لاهما<br />

ناكما<br />

قافنا<br />

راكنا<br />

لازنا<br />

تاكسا<br />

ملاسا<br />

ilhâd<br />

ilzâm<br />

imhâl<br />

imkân<br />

infâk<br />

inkâr<br />

inzâl<br />

iskât<br />

islâm<br />

دحلم<br />

مزلم<br />

لهم<br />

نكم<br />

قفنم<br />

ركنم<br />

لزنم<br />

mülhid<br />

mülzim<br />

mümhil<br />

mümkin<br />

münfik<br />

münkir<br />

münzil<br />

تكسم müskit<br />

ملسم<br />

müslim<br />

C) مالها ilhâm مهلم mülhem<br />

قالحا ilhâk قحلم mülhak<br />

راكنا inkâr ركنم münker<br />

جاتنا intâc جتنم müntec

---

140<br />

Sıra Sizde 2<br />

A)<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

دانسا isnâd دنسم müsned<br />

ماربا ibrâm مبرم mübrem<br />

زاربا ibrâz زبرم mübrez<br />

راشبا ibşâr رشبم mübşer<br />

لاطبا ibtâl لطبم mübtel<br />

زارفا ifrâz زرفم müfrez<br />

لثم<br />

ناصقن<br />

نارمع<br />

قوش<br />

لوزن<br />

فرش<br />

قرف<br />

misl<br />

noksân<br />

umrân<br />

şevk<br />

nüzûl<br />

şeref<br />

fark<br />

تفاثك kesâfet<br />

هصلاخ hulâsa<br />

تلهم<br />

mühlet<br />

ليثت<br />

صيقن�<br />

يرمع�<br />

قيوش�<br />

ليزن�<br />

فيرش�<br />

قيرف�<br />

فيثك�<br />

صيخل�<br />

ليهت<br />

temsîl<br />

tenkīs<br />

ta‘mîr<br />

teşvîk<br />

tenzîl<br />

teşrîf<br />

tefrîk<br />

teksîf<br />

telhîs<br />

temhîl<br />

B) شيتف� teftîş شتفم müfettiş<br />

ديحو� tevhîd دحوم muvahhid<br />

قي�د� tedkīk ق�دم mudakkık<br />

قيدص� tasdîk قدصم musaddık<br />

سيرد� tedrîs سردم müderris<br />

ميلع� ta‘lîm ملعم mu‘allim<br />

ليمك� tekmîl لمكم mükemmil<br />

يربد� tedbîr ربدم müdebbir<br />

حيحص� tashîh ححصم musahhih<br />

ليدب� tebdîl لدبم mübeddil<br />

C) يمدق� takdîm مدقم mukaddem<br />

ليجس� tescîl لجسم müseccel<br />

ليمك� tekmîl لمكم mükemmel<br />

ريرك� tekrîr رركم mükerrer<br />

حيحص� tashîh ححصم musahhah<br />

ينيز� tezyîn نيزم müzeyyen<br />

عيبر� terbî‘ عبرم murabba‘<br />

بيكر� terkîb بكرم mürekkeb<br />

فينص� tasnîf فنصم musannef<br />

حيضو� tavzîh حضوم muvazzah<br />

Sıra Sizde 3<br />

A) سفن nefes سفن� teneffüs<br />

عون nev‘ عون� tenevvü‘<br />

ركش şükr ركش� teşekkür<br />

ركف fikr ركف� tefekkür<br />

برج cebr برت tecebbür<br />

مسج cism مست tecessüm<br />

تشهد dehşet تشهد� tedehhüş<br />

سرد ders سرد� tederrüs<br />

نيد deyn نيد� tedeyyün<br />

مهف fehm مهف� tefehhüm

---

B) بجع� ta‘accüb بجعتم müte‘accib<br />

Sıra Sizde 4<br />

دهع� ta‘ahhüd دهعتم müte‘ahhid<br />

لدب� tebeddül لدبتم mütebeddil<br />

برت tecebbür برجتم mütecebbir<br />

مهف� tefahhum مهفتم mütefehhim<br />

عرف� teferru‘ عرفتم müteferri‘<br />

ندت temeddün ندمتم mütemeddin<br />

نكت temekkün نكمتم mütemekkin<br />

درت temerrüd درمتم mütemerrid<br />

مدن� teneddüm مدنتم müteneddim<br />

A) ت كر ش şirket كراش� teşârük<br />

رظن nazar رظان� tenâzur<br />

هدايز ziyâde دياز� tezâyüd<br />

ضرم maraz ضرات temâruz<br />

تلاهج cehâlet لهات tecâhül<br />

موجه hücûm مجاته tehâcüm<br />

ترثك kesret رثاك� tekâsür<br />

حلص sulh لحاص� tesâluh<br />

ضقن nakz ض�ان� tenâkuz<br />

سرد ders سراد� tedârüs<br />

B) لداع� te‘âdül لداعتم müte‘âdil<br />

د�اع� te‘âkud د�اعتم müte‘âkıd<br />

لداب� tebâdül لدابتم mütebâdil<br />

8. Ünite - Mezîdünfih Masdarlar (I) 141<br />

Sıra Sizde 5<br />

دعاب� tebâ‘üd دعابتم mütebâ‘id<br />

رسات tecâsür رساجتم mütecâsir<br />

روات tecâvür رواجتم mütecâvir<br />

لخاد� tedâhül لخادتم mütedâhil<br />

كراد� tedârük كرادتم mütedârik<br />

مصاتخ tehâsüm مصاختم mütehâsim<br />

رباك� tekâbür رباكتم mütekâbir<br />

A) فصن nısf هفصانم münâsafe<br />

عازن nizâ‘ هعزانم münâza‘a<br />

كر� terk هكراتم mütâreke<br />

طرش şart هطراشم müşârata<br />

بلط taleb هبلاطم mütâlebe<br />

تبون nevbet هتبوانم münâvebe<br />

فطل lütf هفطلام mülâtafe<br />

ملاك kelâm هلماكم mükâleme<br />

نيد deyn هنيادم müdâyene<br />

باوج cevâb هبوام mücâvebe<br />

B) هدهاشم müşâhede دهاشم müşâhid<br />

تنواعم mu‘âvenet نواعم mu‘âvin<br />

هل�اقم mukātele ل�اقم mukātil<br />

تفلام muhâlefet فلام muhâlif<br />

تنراقم mukārenet نراقم mukārin<br />

هبرام muhârebe برام muhârib

---

142<br />

Osmanlı Türkçesi-I<br />

تمزلام mülâzemet مزلام mülâzım<br />

ترياغم mugāyeret رياغم mugāyir<br />

ترجاهم muhâceret رجاهم muhâcir<br />

هضراعم mu‘âraza ضراعم mu‘ârız<br />

Yararlanılan Kaynaklar<br />

Faruk Kadri Timurtaş (2008), Osmanlı Türkçesine Giriş I,<br />

İstanbul.<br />

Hayati Develi (2008), Osmanlı Türkçesi Klavuzu 1-2, İstanbul.<br />

Râşid (1317), Kavâ‘id-i Lisân-ı Osmanî, İstanbul.