musicd2010.pdf 12202KB Oct 10 2011 09:33:00 AM

A. COĞRAFĠ KAPSAM 

A.1. GiriĢ 

ġekil 1. MuĢ Ġl Merkezinden Genel Görünüm 

A.1.1 Genel Tanım 

MuĢ‟un ilkçağ tarihi Urartular‟ la baĢlar. MuĢ‟un Urartu devleti için önemi krallığın 

batı yolunun önemli bir merkezi durumunda olmasından geliyordu. MuĢ‟un ilkçağ 

tarihinde Urartuları Medler, Medleri de Persler izledi. MuĢ ve çevresi uzun yıllar Roma, 

Part, Ermeni, Bizans, Sasani müdahalelerine sahne oldu. Yöre Arap akınlarının 

döneminden baĢlayarak, Türklerin Bizans ordusunu Malazgirt‟te bozguna uğratmasına 

kadar Bizans hâkimiyetinde kaldı. 

Anadolu‟nun TürkleĢmesi dönemini baĢlatan Malazgirt savaĢı doğurduğu sonuçlar 

bakımından MuĢ ili tarihinin en önemli olayıdır. MuĢ ve çevresinde baĢlayan TürkleĢme 

süreci yaklaĢık bir yüzyıl kadar sürmüĢ ve Anadolu bu sürecin sonunda bir daha geri 

dönülmemek üzere bir Türk yurdu haline gelmiĢtir. 

Uzun yıllar Selçukluların ve çeĢitli Anadolu beyliklerinin yönetiminde kalan MuĢ 

ve çevresi 1514 Çaldıran savaĢından sonra Osmanlı egemenliği altına girdi. 

I. Dünya SavaĢı yıllarında bir süre Rus iĢgali altında kalan MuĢ ve çevresi Mayıs 

1917‟de kesin olarak Türklerin eline geçti. Cumhuriyetin ilanından sonra 1924‟te il 

yapıldı. MuĢ ili bugünkü idari statüsüne 1935‟te kavuĢtu. 

1

MuĢ Ġli, Doğu Anadolu Bölgesindedir. 39 29‟ Ve 38 29‟ kuzey enlemleriyle 41 

06‟ ve 41 47‟ doğu boylamlarının arasındadır. Yüzölçümü 8196 km 2 ‟dir. Türkiye yüz 

ölçümünün yüzde 1,1‟ini kaplar. 

MuĢ ili, doğuda Ağrının Patnos ve Tutak, Bitlis‟in Ahlât ve Adilcevaz, kuzeyden 

Erzurum‟un Karayazı, Hınıs, Tekman, Karaçoban, batıdan Bingöl‟ün Karlıova ve Solhan, 

güneyden ise Diyarbakır‟ın Kulp, Siirt‟in Sason ve Bitlis‟in Güroymak ve Mutki ilçeleri ile 

çevrilidir. 

MuĢ Ģehri Güney Doğu Toros Dağlarının uzantısı olan HaçreĢ dağlarının önemli 

zirvelerinden Kurtik Dağının kuzeye bakan yamaçlarında, Çar ve Karni derelerinin 

aktıkları vadiler arasında kuruludur. 

A.1.2 MuĢ Adının Kaynağı 

MuĢ‟un ilk ne zaman kurulduğu ve adının kaynağı kesin olarak bilinmemektedir. 

MuĢ adına dair pek çok rivayet vardır. Bir rivayete göre, MuĢ adı, Ģehre, Asurlulardan 

kaçarak MuĢ yöresine gelen Ġbrani kabilelerinden biri tarafından verilmiĢtir. Nitekim 1914 

Bitlis Vilayet salnamesinde MuĢ adının Ġbrani‟ce “Sulak, verimli ve otlak” anlamına gelen 

“MuĢa” kelimesinden geldiği ileri sürülmüĢtür. MuĢun, geçmiĢten günümüze yemyeĢil ve 

sulak bir ovaya sahip olması, bu rivayetin tümüyle asılsız olmadığını, nispeten belirli bir 

gerçeğe dayandığını gösterir. 

ġekil 2. 1923’ün MuĢ’undan Bir Görünüm 

Bir diğer rivayete göre MuĢ adı, ĠÖ. 12 yy. Ege Göçlerinden sonra ilk kez Asur 

kaynaklarında adı geçen ve Yukarı Dicle Vadisine yerleĢtikleri bildirilen MuĢkiler‟den 

gelmektedir. M.Ö. II. Binin ikinci yarısında Orta Anadolu‟da Hatti egemenliğine son 

vererek doğuya doğru geniĢleyen MuĢkiler‟in bir kolu MuĢ yöresine gelerek Ģehrin 

2

temelini atmıĢtır. Daha sonradan buradan Asur topraklarına girmiĢlerdir. Asur 

kaynaklarında ĠÖ. 12-8 yy. arasında adlarından sık, sık bahsedilen MuĢkiler‟in ĠÖ. 12 yy. 

ilk yarısında büyük bir ordu ile Toros dağlarını aĢarak güneye indikleri ve Asur‟un sınır 

kentlerini tehdit ettikleri biliniyor. Bu dönemde MuĢkiler‟in bir kolu MuĢ kentini kurarak 

buraya yerleĢmiĢ olabilirler. 

MuĢ‟un kuruluĢu ve adına dair diğer bir rivayet ise dini kaynaklıdır. Buna göre, 

MuĢ‟un Hz. Nuh‟un oğlu Yasef‟in (Yusuf) torunu MuĢ oğullarınca kurulduğu rivayet 

edilmektedir. Öte yandan, MuĢ Arapçada “ġeffaf, Parlak” Farsçada ise “Nehirlerde yolcu 

taĢıyan küçük gemi” anlamlarına gelmektedir 

Ġlk çağda MuĢ'u da içine alan bölgeye “Taronitit” deniyordu. Bu bölgenin merkezi 

durumundaki MuĢun adı da kimlik kaynaklarda “Taron” olarak geçmektedir. Aynı kelime, 

islam çağlarında “Taron” olarak kullanılmıĢtır. 

A.1.3 MuĢ’un Tarihi 

MuĢ‟un ilk çağ tarihi Urartu‟larla baĢlar, ne var ki MuĢun dâhil olduğu Doğu 

Anadolu‟nun yüksek düzlüklerindeki M.Ö. II. bin‟e ait yerleĢmeleri, henüz yeterince gün 

ıĢığına çıkarılamadığından, Urartu‟ların atalarının kimler olduğu kesin olarak 

bilinmemektedir. 

ġekil 3. Haspet Kalesi 

Doğu Anadolu‟nun bilinmeyenlerle dolu karanlık tarihi dönemleri, Asur kaynakları 

ve kitabeleriyle bir ölçüde aydınlanmıĢtır. Ġlk çiviyazılı kaynaklar Asur Kralı 1. 

Salmanassar (M.Ö.1274-1245) dönemine aittir. Asur kaynaklarına göre Doğu 

3

Anadolu‟nun dağlık yörelerinde Nairi Konfederasyonu adı altında birbirinden bağımsız 

küçük beylikler vardı. Asurluların baskısı altında yaĢayan bu beylikler 1. Salmanassar‟dan 

önceki Asur Kralının ölümünü fırsat bilerek ayaklandılar. 1. Salmanassar bu baĢkaldırıyı 

bastırmak amacıyla Urartu topraklarına girdi. Asur‟luların Urartu-Nairi ayaklanmalarına 

karĢı giriĢtiği saldırılar aralıklarla 400 yıl kadar sürdü. 

Urartu‟ların tarih sahnesine çıkıĢları M.Ö. XIII. yy.‟a rastlamakla birlikte devlet 

olarak teĢkilatlanmaları MÖ. IX. yy‟ dadır. Önceleri dağınık bir konfederasyon 

durumunda olan Urartu‟lar Asur Kralı III. Salmanassar‟ın çağdaĢı olan ilk Urartu Kralı 

Aramu (MÖ.850-840) dan sonra birleĢik bir krallık durumuna geldiler. 

Urartu devletinin gerçek kurucusu Aramu‟dan sonra kral olan I. Sarduri (MÖ.840- 

830) dir. Kral ĠĢpuini dönemi (MÖ.830-810) Urartuların büyük Bayındırlık iĢlerine 

giriĢtikleri, Menuas dönemi (MÖ. 810-786) Urartu devletinin Ön Asya‟nın en güçlü devleti 

durumuna geldiği ve devletin egemenlik alanının geniĢlediği dönemdir. MÖ. VIII. YY. 

ortalarında, Urartu Devletinin egemenliği tüm Doğu Anadolu Bölgesine yayıldı. 1. ArgiĢti 

(MÖ. 786-764) den sonra yerine geçen oğlu II. Sarduri‟nin dönemi (MÖ. 764-735) Urartu 

Devletinin zirvesi sayılmaktadır. MuĢ Varto‟nun Kayalıdere mevkiinde 1965‟te yapılan 

kazılarda ortaya çıkarılan Urartu kalesi bu Kralın dönemine aittir. 

ġekil 4. Varto-Kayalı Dere 

Urartu Devletinin bundan sonraki tarihi Asurlular, Kimmerler ve Ġskitlerin bitmez 

tükenmez saldırılarıyla sürdü, Urartu Devleti, MÖ. 585‟te Ġskit akınları sonunda yıkıldı. 

MuĢ‟un Urartu Devleti için önemi krallığın batı yolunun önemli bir merkezi 

durumunda olmasından geliyordu. BaĢkent TuĢpa‟dan batıya giden yol Malazgirt Ovasını 

geçtikten sonra Murat ırmağı vadisi boyunca Varto‟nun güneyinden MuĢ Ovasına varıyor. 

4

Buradan batıya yöneliyor, Bingöl üstünden Elazığ-Malatya yolu ile de Orta Anadolu ve 

Kuzey Suriye‟ye uzanıyordu. 

MuĢ‟un ilk çağ tarihinde Urartular‟ı Medler takip etti. Günümüz Ġran 

Azerbaycan‟ında yaĢamakta olan Medler, Asur Devleti‟ni ortadan kaldırdıktan (MÖ 609) 

sonra MuĢ Ovası‟na yöneldiler. Medler, Kimmer- Ġskit saldırılarından yorgun düĢen Urartu 

Devleti‟ni, tarih sahnesinden silmekte zorlukla karĢılaĢmadılar. Ne var ki, Medler‟in Doğu 

Anadolu‟daki hâkimiyetleri fazla uzun sürmedi. Persler, Med ordusunu yenerek (M.Ö. 

550) bu devleti ortadan kaldırdılar. 

Persler‟in Doğu Anadolu‟daki hâkimiyetleri yaklaĢık 200 yüzyıl kadar sürdü. 

Persler, I.Dareios zamanında güçlerinin zirvesine çıktılar. MuĢ ve çevresi Pers 

hâkimiyetinde Babil Büyük Satraplığı içinde yer aldı Pers döneminin en önemli geliĢmesi, 

Ġmparator II. Artakserkses‟e karĢı baĢ kaldıran küçük kardeĢi Kiros‟un, savaĢı kaybetmesi 

ve “Onbinler” diye anılan yenik ordusuyla ünlü Anabasis yürüyüĢünü gerçekleĢtirmesidir. 

(MÖ 401) “Onbinler” Aras ve Kelkit vadilerine doğru çekilirken Bingöl ile MuĢ arasındaki 

alanları geçmiĢlerdir. Bu ordunun çekiliĢini yöneten Yunanlı komutan ve tarihçi Ksenofon, 

MuĢ ve çevre yaylalarında yaĢayan halkın oymak hayatı sürdürdüğünü, ordusuna buğday, 

arpa, sebze, et ve binek atı sağladığını anlatır. 

MuĢ ve çevresi, uzun yüzyıllar Roma, Part ve Ermeni devletlerinin hâkimiyet 

mücadelelerine sahne oldu. Doğu Anadolu‟nun bu bölgesi adı geçen devletlerarasında sık 

sık el değiĢtirmesine rağmen, bu mücadelelerden üstün çıkan taraf Partlar oldu, Roma 

Ġmparatorluğu‟nun üstünlüğü hiçbir zaman kalıcı olmadı. Partlar‟la Romalılar arasındaki 

bitmez tükenmez savaĢların sonuncusu 215-216‟da gerçekleĢti. Roma Ġmparatoru 

Macrinus, Nisibis, (bugünkü Nusaybin)‟i bırakarak geri çekilince, Güney Doğu 

Anadolu‟dan Fırat‟ın batısına kadar olan Roma hâkimiyeti sona erdi (217). 

Part ve Pers kökenli Sasani hanedanından gelen I. ArdeĢir‟in Ġran‟da kurduğu 

Sasaniler Devleti (MS 226), Doğu Anadolu‟nun tarihinde yeni bir güç olarak ortaya çıktı. 

Sasaniler, çok kısa bir süre içinde hâkimiyet alanlarını geniĢleterek Roma 

Ġmparatorluğunun en büyük rakipleri oldular. GeçmiĢ yüzyıllardaki Roma-Part 

mücadeleleri yerini artık Roma- Sasani mücadelelerine bırakmıĢtı. 

Sasani‟lerin hâkimiyeti yaklaĢık 400 yıl sürdü. Roma Ġmparatorluğu‟nun ikiye 

ayrılmasıyla ilkçağ sona erdiğinde Doğu Anadolu, bu kez uzun yıllar sürecek Bizans- 

Sasani mücadelelerine sahne olacaktı. 

MuĢ ve çevresindeki Sasani hâkimiyeti Ġmparator Heraklios döneminde Bizans 

Ordularının Sasani kralı ġahbaraz‟ı yenmesiyle sona erdi. Bu arada, VII. yy baĢında 

geliĢen Arap akınları sırasında Arap Komutanlarından Saad ibn Vakkas, Sasani ordusunu 

bozguna uğratınca (637), Sasani devleti de çöktü. Araplar MuĢ‟un güneyine kadar 

gelmelerine rağmen MuĢ ve çevresine Bizans ordusu sahip çıktı. 

MuĢ ve çevresi Arap akınları döneminden baĢlayarak Türklerin Bizans ordusunu 

Malazgirt‟te bozguna uğratmasına kadar (1071) Bizans hâkimiyetinde, Taron (Taran) 

Theması idari bölgesinde yer aldı. Bölge bütün ortaçağ boyunca bu adla anıldı. Müslüman 

Arap ordularının Anadolu‟ya akınları 640‟da baĢladı. Halife Hz. Ömer devrinin sonlarına 

doğru 641‟de Ġyaz Bin Ganın komutasında bir Arap ordusu Bitlis, Ahlat ve MuĢ‟u aldı. 

Habib Bin Mesleme ve Salman Bin Rabia bu bölgeye ikinci bir sefer düzenlediler. (642) 

Ahlât ve çevresindeki beyleri idareleri altına aldılar. Ne var ki Arap Müslümanlarının 

5

hâkimiyeti sürekli olmadı, sık, sık kesintiye uğradı. 

MuĢ, Bitlis ve çevresi, Muaviye zamanında bir ara Bizans hâkimiyetine geçtiyse de 

Emevi‟ler yöreyi yeniden denetimleri altına almakta gecikmediler. Halife Abdulmelik 

zamanında Muhammet bin Mervan, MuĢ ve çevresini Diyarbakır amirliğine bu amirliği de 

El Cezire Genel Valiliğine bağladı. 

MuĢ ve çevresi Emevi‟lerden sonra Halifeliği ellerine geçiren Abbasilerin ilk 

yıllarında Avasım bölgesi sınırları içinde yer aldı. Sonraki yıllarda Abbasilerin yöredeki 

hâkimiyetleri zayıflayınca MuĢ ve çevresi Bagradiler den Bagrad adlı prensin yönetim 

merkezi oldu. Bagrad‟ın Bağdat‟a gönderilmesi üzerine bu prensin yönetiminden hoĢnut 

olmayan MuĢ‟lular ayaklandılar. Ayaklanma sırasında Vali Yusuf Bin Abi Said Al- 

Marvazi öldürüldü. Bu olaydan sonra MuĢ Bagrat Krallığına bağlandı. X. yy‟ın ikinci 

yarısı ile XI. yy‟ın ilk yarısında MuĢ, Ahlât ve çevresi doğuya doğru geniĢlemek isteyen 

Bizans Ġmparatorluğu ile Doğu Anadolu‟ ya hâkim olan Abbasiler arasında sık, sık el 

değiĢtirdi. 

ġekil 5. Malazgirt’ te Alparslan Heykeli 

Selçuklular Dandanakan SavaĢında (1040) Gaznelileri yenip bir devlet olarak tarih 

sahnesine çıkınca Tuğrul Bey‟in sultanlığı devrinde Abbasiler Selçukluların koruması 

altına girdiler. Tuğrul Bey Selçukluların Doğu Anadolu‟ya düzenledikleri seferlerden 

birinde Malazgirt‟i kuĢattı (1054) Bu seferle birlikte Selçuklu‟larla Bizanslılar arasında 

Doğu Anadolu‟daki hâkimiyet mücadelesi baĢlamıĢ oluyordu. 

Sultan Tuğrul Bey‟in ölümünden sonra Selçukluların baĢına geçen Sultan Alparslan 

Malazgirt Kalesini ele geçirip, Suriye‟ye yönelince Bizanslılar Selçuklu Türk‟lerini kesin 

yenilgiye uğratmak için Imparator Diogenes komutasında büyük bir orduyla Doğu 

6

Anadolu‟ya bir sefer düzenlediler. Bizans Ordusu Malazgirt‟i kuĢatıp ele geçirdi ve 

kaledeki bütün Müslümanları kılıçtan geçirdi. Bizans ordusunun Doğuya yöneldiğini haber 

alan Sultan Alparslan Güneye seferinden vazgeçti, hızla Anadolu‟ya yöneldi. Malazgirt 

önlerine geldiğinde kalenin Bizanslıların eline geçtiğini görünce savaĢ hazırlıklarına 

baĢladı. Romanos Diogenes‟e bir elçi yollayarak barıĢ teklifinde bulundu. O yüzyılın en 

kalabalık ordusunu toplamıĢ olan Ġmparator, Sultan Alparslan‟ın barıĢ teklifini reddetti. 

Alparslan Türklerin Turan diye anılan klasik savaĢ taktiğini uygulayarak ordusunu 

dörde ayırdı. Bu taktiğe göre Selçuklu ordusu biri merkezde ikisi yanlarda, biride 

merkezdeki birliklerin önünde olacak Ģekilde mevzilendi. Sultan Alparslan merkezdeki 

kuvvetin önündeki az sayıdaki birlikle birlikte saldırıya geçti. Bu kuvvet kısa süren bir 

çatıĢmanın ardından yenilmiĢ görünerek geriye merkeze doğru çekildi. Türklerin yenilgiye 

uğrayıp geri çekildikleri sanan Bizans ordusu karĢı saldırıya geçince sağ ve sol tarafta 

mevzilenmiĢ olan Selçuklu kuvvetleri, Bizans ordusunun artlarına sarkarak kıskaç içine 

aldılar savaĢ kısa sürede sona erdi. Bizans ordusu büyük kayıplar verdi. Imparator 

Romanos Diogenes esir edildi. Sultan Alparslan Romanos Diogenes‟le antlaĢma yaptı ve 

daha sonra onu serbest bıraktı. 

ġekil 6. Mezar TaĢları 

Malazgirt savaĢının sonuçları büyük oldu. Bu savaĢla Anadolu‟nun TürkleĢmesi 

dönemi baĢladı. Sultan Alparslan komutanlarından Anadolu içlerine seferler yapmalarını 

istedi. Böylece MuĢ ve çevresi kesin olarak Türklerin hâkimiyeti altına girdi. 

7

MuĢ ve çevresi 1100 de Selçuklu hanedanlarından MelikĢah‟ın amcası Yakuti‟nin 

oğlu olan Kutbettin Ġsmail‟in kölesi Sökmen El-Kutbi Ahlât‟lıların daveti üzerine Ahlât‟a 

gelerek Van Gölü çevresinde AhlatĢahlar Beyliği‟ni kurunca bu beyliğin sınırları içerisine 

katıldı. AhlatĢahlar zamanında MuĢ, Malazgirt ve çevresi tamamen TürkleĢirken MuĢ‟da 

doğunun kalkınmıĢ ve zengin Ģehirleri arasında yerini aldı. MuĢ ve çevresi AhlatĢahlar, 

Artuklular ve Eyyubilerin hâkimiyet mücadeleleri sırasında birkaç defa el değiĢtirdi. 

1191‟de Eyyubi Meliki, Malazgirt Kalesini kuĢattı ve kaleyi mancınıklarla döğmeye 

baĢladı. Erzurum Hükümdarı Saltuk‟un kızı Mama Hatun, baĢında bulunduğu askeri 

kuvvetlerle AhlatĢahların yardımına gelince kuĢatma kaldırıldı. MuĢ ve çevresi, tekrar 

Sökmenliler‟in idaresine geçti.1196‟da AhlatĢahı Beg Timur‟u öldürerek yerine geçen 

kölesi ve damadı Ak Sungur, hükümdarın karısını ve oğlunu MuĢ Kalesine hapsetti. 

Ahlâtlılar Ak Sungurun ölümünden sonra Beg-Timur‟un oğlu Muhammet‟i hapisten 

çıkararak 1197‟de hükümdar ilan ettiler. 

AhlatĢahlar‟daki bu karıĢıklıklardan yararlanmak isteyen Suriye Eyyübileri‟nden 

Necmettin Eyyüb, MuĢ Ģehrini ele geçirince AhlatĢahlar‟da Erzurum Meliki TuğrulĢah‟tan 

yardım istediler. TuğrulĢah, Eyyübileri MuĢ‟tan çıkarıp AhlatĢahlar‟ın hükümdarı 

Balaban‟i öldürerek bu ülkeye sahip olmak istediyse de halk TuğrulĢaha ayaklandı. 

TuğrulĢah önce Malazgirt‟e çekildi ve burada da tutunamayarak Erzurum‟a geri döndü. 

MuĢ ve çevresi, AhlatĢahlar Devleti‟nin 1207‟de yıkılmasından sonra Necmettin 

Eyyubi‟nin eline geçti. 

Necmettin Eyyübi Ahlât halkına kendisini kabul ettiremedi. AhlatĢahlar ülkesi, 

Gürcüler‟in baskınlarıyla periĢan edildi. Moğol tehlikesinden kaçan Celaleddin HarzemĢah 

Doğu Anadolu‟ya girdiği sırada Van, Ahlât, ErciĢ, MuĢ, Malazgirt ve Bitlis çevresi Suriye 

Eyyübileri‟nin kontrolü altında idi. Gürcüleri ezerek Ahlât‟a gelen Celaleddin HarzemĢah, 

Ahlâtı kuĢattı ve o devirde Kutbet Al-Islam sıfatını taĢıyan Ahlât‟a girerek, Ģehri üç gün 

boyunca yağmalattı. Bu arada Malazgirt ve MuĢ çevresi de bu yağmadan kurtulamadı. 

AhlatĢahlar‟ın bir kültür merkezi haline getirdiği belde böylece, bir diğer Türk hükümdarı 

tarafından periĢan edilmiĢ oldu. HarzemĢah‟ın Islam Türk dünyasındaki yanlıĢ politikası 

üzerine harekete geçen Anadolu Selçuklu Sultanı Alâeddin Keykubat, 10 Ağustos 1230‟da 

Yassıçemen‟de HarzemĢah‟ın ordusunu periĢan etti. HarzemĢah Celaleddin, kaçarken 

Dersim Dağlarında öldürüldü. MuĢ ve çevresi Anadolu Selçuklu idaresi altına girdi. 

Alâeddin Keykubat Ġran üzerinden gelen Moğol tehlikesine karĢı topraklarını 

korumak için hazırlıklarda bulunurken Moğollar‟ın önünden kaçan Türkmenleri Malazgirt 

ve MuĢ çevresine yerleĢtirerek bunlardan yararlanmayı düĢündü. Malazgirt ve MuĢ 

Kalelerine askerler yerleĢtirdi ve suları tamir ettirdi. Alâeddin Keykubat‟ın ölümünden 

sonra Anadolu Selçuklu Devletinde Alaeddinin yerini dolduracak değerli bir devlet adamı 

çıkmayınca Moğollar hızla Doğu Anadolu‟ya girdiler.1243 Kösedağ SavaĢıyla Anadolu 

tamamen Moğollar‟ın egemenliğine girdi. MuĢ ve çevresi de Moğol tahribat ve katliamına 

uğradı. 

MuĢ ve Malazgirt Moğollar‟dan sonra Ġran, Doğu Anadolu ve Irak havalisinde 

kurulan Ġlhanlılar Devleti‟nin idaresine geçti. Ne var ki, Doğu Anadolu, hiçbir zaman 

Ahlat Ģahlar zamanındaki zenginliğine ve kültür yüksekliğine ulaĢamadı. Ġlhanlılar‟ın 

Ġran‟da yıkılmasından sonra MuĢ ve çevresindeki Türkmenler, Bağdat‟ta hüküm süren 

Celayirliler‟in hanı Sultan Üveys (1356-1357) zamanında katliama uğradılar. Bu esnada, 

Doğu Anadolu‟da Karakoyun ve Akkoyun Türkmenleri hâkimiyet kurmak için 

mücadeleye baĢladılar. Doğu Anadolu‟ya hâkim olan Karakoyunlu‟lar zamanında MuĢ, bu 

8

eyliğin sınırları içerisinde kaldı. 

Bu arada Ġran üzerinden batıya doğru ilerleyen Timur tehlikesi ortaya çıktı. 

Timur‟un önünden kaçan Türkmen boyları Karakoyunlu topraklarına girince Karakoyunlu 

hükümdarınca MuĢ, Bulanık Malazgirt ve Varto‟nun dağlık kesimlerine yerleĢtirildiler. 

Karakoyunlu hükümdarı Kara Yusuf, Timur‟a karĢı koyamayınca Osmanlılara sığındı. 

Karakoyunlu topraklarına giren Timur girdiği her yerde yaptığı gibi MuĢ ve Malazgirt‟i de 

tahrip etti, halkı kılıçtan geçirdi. Evliya Çelebi seyahatnamesinde MuĢ Ģehrinden 

bahsederken Timur‟un MuĢ‟ta yaptığı tahribatın izlerinin hala mevcut olduğunu söyler. 

Timur Osmanlı Sultanı Yıldırım Beyazıt‟ı l402 yılında Ankara savaĢında mağlup 

edince Anadolu tamamen Timur‟un kontrolü altına girdi. Timur Çin seferine gitmek için 

Anadolu‟dan ayrıldıktan sonra Anadolu‟da Osmanlı Ģehzadeleri arasında taht kavgaları 

baĢladı. Doğu Anadolu‟ya geri dönen Karakoyunlu Yusuf, beyliğini yeniden kurdu. Kara 

Yusuf‟un ölümünden sonra Akkoyunlular Karakoyunluları tehdit etmeye baĢladılar. 

ġekil 7. Selçuklu Dönemi TaĢ Kabartmaları 

Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan ordusunu MuĢ Ovası‟nı doğudan çeviren 

dağların gerisine gizleyerek Karakoyunlu hükümdarı CihanĢah‟ı beklemeye baĢladı. 

Pusudan habersiz ihtiyatsız hareket eden CihanĢah bir gece baskınında ele geçirilip 

öldürüldü. Uzun Hasan böylece Karakoyunlu Devleti‟nin çöküĢüne zemin hazırladı ve 

Doğu Anadolu‟yu hâkimiyeti altına aldı. 

Osmanlılarla komĢu olan Akkoyunlu hükümdarı, bütün Anadolu‟ya hâkim olmak 

için Osmanlı Sultanı Fatih Sultan Mehmet‟le 2 Ağustos l473‟de Otlukbeli‟nde savaĢa 

tutuĢtu. Uzun Hasan, bu savaĢta yenilince ülkesi sarsıldı. Uzun Hasan, l478‟de ölünce 

Akkoyunlular‟da iç karıĢıklıklar baĢ gösterdi. Ġran‟da ġeyh Seyfettin Erdebili neslinden 

Ģeyh Haydar‟ın oğlu olan ġah Ġsmail, Ġran ve Akkoyunluların toprakları üzerinde Safeviler 

Devleti‟ni kurdu. ġah Ġsmail‟in annesi AlemĢahbanu Uzun Hasan‟ın kızıdır. ġii itikadını 

9

enimseyen ġah Ġsmail, Doğu Anadolu‟da Sünni Türkmenlerin arasında katliama baĢladı. 

Akkoyunlu Türkmenleriyle ġah Ġsmail arasındaki mücadeleden en çok Doğu Anadolu 

halkı acı çekti. 

MuĢ ve çevresi Ahlât Ģahlar yönetimindeyken tamamen TürkleĢmiĢ ve 

AhlatĢahlar‟ın imar faaliyetleriyle de Doğu Anadolu‟nun zengin yörelerinden biri haline 

gelmiĢti. Marco Polo XIII yy ortalarında MuĢ ve Mardin‟de pamuk baharat ve çeĢitli 

kumaĢların çok miktarda imal edildiği kaydeder. MuĢ ve çevresi Moğolların ve Timur‟un 

tahribatından bir hayli etkilendi ve geriledi. ġehirleri terk eden Türkler köylere ve 

yaylalara doğru çekilip çiftçiliği bırakarak hayvan beslemeye baĢladılar. Akkoyunlu Uzun 

Hasan zamanında, Uzun Hasanı ziyaret eden Ġtalyan elçisi Barbaro MuĢ‟tan bahsederken 

Ģehrin meskûn ve kalesinin müstahkem olduğundan söz eder. 

Osmanlı Sultanı II Beyazıt zamanında kuvvetlenen ġah Ġsmail Anadolu‟da 

hâkimiyetinin kurmaya çalıĢılırken aynı zamanda müritlerini de el altında Anadolu‟nun 

çeĢitli yerlerine göndererek Osmanlılar aleyhine isyanlar çıkartmaya baĢladı. ġehzade 

Yavuz Trabzon Valiliğinde bulunduğu yıllarda ġah Ġsmail‟in durumu yakından takip 

ederek tehlikenin farkına vardı. Babasıyla 

girdiği taht mücadelesinde galip çıkıp 

Osmanlı tahtını ele geçirdiğinde ilk iĢi büyük 

bir orduyla Doğu Anadolu‟ya yürümek oldu. 

23 Ağustos 1514‟de Çaldıran‟da ġah Ġsmail‟i 

bozguna uğrattı. Böylece Doğu Anadolu ve 

Tebriz Osmanlıların hâkimiyetine girdi. 

ġekil 8.Selçuklu Dönemi TaĢ Kabartmaları 

Yavuz Sultan Selim Doğu Anadolu‟da 

iken bu bölgedeki aĢiretler Ġdris‟i Bitlisi‟nin 

önderliğinde Yavuz‟un emrine girdiler. 

Yavuz Sultan Selim Doğu Anadolu‟yu Ġran‟a 

karĢı korumak için bu aĢiretleri birtakım 

derebeyliklere ayırarak onlara geniĢ 

imtiyazlar verdi bu aĢiretlerden Ġran‟a karĢı 

uç beyleri olarak yararlanmaya çalıĢtı. 

Kanuni zamanında Safeviler Doğuya saldırıp Erzincan‟a kadar olan yerleĢim 

bölgelerinde yağma ve katliama giriĢince MuĢ ve Malazgirt çevresi de tahrip oldu. Doğu 

seferine çıkan Kanuni Ġran içlerine sefer yaptı ise de da Doğu Anadolu‟daki sınır 

çatıĢmaları Sultan IV Murat zamanında 1639 da yapılan Kasrı ġirin antlaĢmasına kadar 

devam etti. 

Osmanlı Devletinin mülki taksimatında MuĢ ve çevresi bazen Van eyaletine bağlı 

sancak merkezi bazen de eyaletin Bitlis Hanlığına bağlı bir nahiye oldu. Bitlis hanlığının 

ortadan kalkmasından sonra MuĢ Erzurum eyaletine bağlı sancağın merkezi olurken, Bitlis 

de MuĢ‟a bağlandı. 1700 yılları sonrasında MuĢ ve çevresinde bir nevi babadan oğula 

geçen yerel paĢalık vardı. 

MuĢta yerel paĢalık yapan Alâeddin PaĢa zamanında 1794‟te Ġran ġahı Doğu 

Anadolu‟ya girerek MuĢ ve Hınıs‟ı yağmalattı. Ġranlıların kıĢkırtmasıyla çıkan isyanları 

bastırmak için harekete geçen Osmanlı Devleti yardımcı kuvvet olarak yerel paĢalardan 

10

asker toplarken MuĢ Beylerbeyi Alâeddin paĢanın oğlu Emin paĢadan da yardım aldı ve 

isyancı aĢiretler üzerine yürüdü. 1821 de Kaçar hanedanından Fatih Ali ġahın veliahdı ve 

Ġran ġahı Abbas Mirza Doğu Anadolu‟ya girerek MuĢ ve çevresini yağmaladı. 

1826‟da Sultan II. Mahmut Yeniçeri Ocağını kaldırırken Erzurum Eyaletinde 

Yeniçeri ağası olan Gürcü Osman PaĢa, MuĢ Beylerbeyi Emin PaĢa tarafından yakalanarak 

Varto‟ya getirilip idam edildi. Bu esnada Doğu Anadolu‟daki yerel paĢalar, nüfuslarını 

artırarak merkezi otoriteye karĢı ayaklanmaya baĢladılar. 1839‟da ilan edilen Gülhane 

Hattı Hümayunu ile birlikte yerel beyliklere son verilmeye baĢlandı. MuĢ‟un Bağlar Köyü 

yakınındaki Alâeddin PaĢa oğullarının konağına hücum eden halk, konağı yağmaladı. 

Devlet, MuĢ‟ta yerel paĢalığa son vererek burayı Erzurum‟a bağlı sancak merkezi haline 

getirdi. 

1889‟da II. Abdülhamit, Doğu Anadolu‟da sükûneti sağlamak ve doğudan gelecek 

Rus tehlikesine karĢı mahalli güçleri kullanmak için Hamidiye Alayları kurdurdu 

Hamidiye alaylarının paĢaları yöredeki aĢiret ağalarından seçildi. AĢiret ağalarının oğulları 

Ġstanbul‟da açılan askeri okullarda eğitilerek Hamidiye alaylarının baĢına getirildi. 1890‟lı 

yıllardan itibaren Doğu Anadolu‟da Ermenilerin faaliyetleri baĢladı. Çeteler halinde 

hareket eden Ermeniler MuĢ, Bulanık, 

Malazgirt ve Varto köylerinde katliama 

giriĢtiler. Hıristiyan ve doğuda Rusların 

müttefikleri olmaları sebebiyle Ermeniler 

hem Avrupa âleminden hem de Çarlık 

Rusya‟sından yardım görerek komiteler 

kurmaya baĢladılar. 

DıĢarıdan Osmanlı Devletine baskı 

yaptırarak Doğu Anadolu‟da bir Ermeni 

Devleti kurmak için harekete geçtiler. 

Hamidiye alayları doğuya dıĢarıdan gelecek 

tehlikelere karĢı koymada yararlı olurken 

aĢiret kavgalarında aynı baĢarıyı 

gösteremediler. MuĢ, Malazgirt, Varto ve 

Bulanıkta aĢiret kavgaları alevlendi bazı 

Hamidiye alaylarının taraflı hareket etmesi 

üzerine yörede asayiĢ tamamen bozuldu ve 

aĢiretler arası çatıĢmalar yoğunlaĢtı. 

ġekil 9. Selçuklu Dönemi TaĢ Kabartmaları 

XIX. yy.ın sonları ve XX yy.ın ilk yıllarında MuĢ bölgesi harici teĢviklerle 

körüklenen Ermeni TaĢnakları‟nın ihtilal hareketine sahne oldu. 1894‟de Sason ihtilalını 

müteakip 1895 senesi içerisinde hükümetin kurduğu ve Erzurum‟daki Fransa, Ġngiltere ve 

Rus Konsoloslarının katıldığı bir heyet MuĢ‟ta toplanarak isyanın sebeplerini görüĢtü. 

1901 senesinde MuĢ ovasında faaliyetlerde bulunan Ermeni çeteleri köyleri yağmaladılar 

ve hükümet kuvvetleri ile çarpıĢtılar. 1905‟teki Ermeni baskınları MuĢ ve çevresine büyük 

zararlar verdi. 

11

1914‟de 1. Dünya savaĢlarında Osmanlı Ordusu‟nun Kafkas seferi büyük hezimetle 

sonuçlandı. Rus orduları Doğu Anadolu‟yu iĢgal etmeğe baĢladı. 1915 yılında Ruslar 

EleĢkirt ve Pasinler üzerinden Malazgirt‟e doğru ilerlediler. Bundan cesaret alan Ermeniler 

Rus iĢgalini kolaylaĢtırmak için MuĢ Varto ve Bulanık‟ta Müslüman köylerine baskınlar 

düzenlemeğe baĢladılar. Rusların desteklediği Ermeni katliamlarından korkan halk Elazığ 

ve Diyarbakır tarafına kaçmağa baĢladı. 1915 yılının Ģubat ayında Varto, 1916 yılında da 

MuĢ Rus ordusunun eline geçti. Rus ordusu içerisinde gönüllü askerlik yapan Ermeniler 

ġekil 10. Bulanık Ġlçesi YemiĢen Köyünde Bulunan Teymür Ağa KöĢkü (250 yıllık olduğu tahmin ediliyor) 

Asırlar boyu beraber yaĢadıkları MuĢ halkını katletmeğe baĢladılar. 1916 yılında 

Diyarbakır 16. Kolordu Komutanlığına Çanakkale‟de baĢarı kazanmıĢ olan Mustafa Kemal 

PaĢa atanınca buradaki çatıĢmaların seyri değiĢti. Kısa zamanda toparlanmağa baĢlayan 2. 

Ordunun 16. Kolordusuna ait 8 tümen MuĢ çevresinde toplanmıĢ, gönüllülerle 3 Ağustosta 

saldırıya geçti ve Kurtik dağları üzerinden MuĢ Ģehrine girdi. Rus birlikleri kontrolleri 

altındaki köylerde katliam yaparak geri çekildiler. Ne var ki, Ruslar yeni birliklerin 

katılmasıyla yeniden saldırdılar ve MuĢ‟a girdiler. Ama Rus iĢgali fazla uzun sürmedi. 

Türk ordusu 1917 yılının bahar aylarında karĢı saldırıya geçerek 30 Nisan günü Ģehri 

Ruslardan geri almağa muvaffak oldu. 

18 Ağustos 1917 de yapılan ateĢkes antlaĢmasına göre Ruslar Doğu Anadolu‟dan 

çekildiler. Ruslar çekilirken ordunun ağırlıklarını Ermenilere bırakarak onları Türklere 

karĢı harekete geçirmeğe çalıĢtılar.1. Dünya savaĢının galipleri Mondros Mütarekesi 

Wilson prensipleri ve Sevr antlaĢmasında açıkça görüldüğü gibi Doğuda Ermenilere devlet 

kurdurtmağa çalıĢtılar. Ermeniler de bu toprakları ele geçirmek özellikle Wilson 

prensiplerindeki maddeye göre bölgede çoğunluğu elde etmek için katliamlara giriĢtiler. 

MuĢ ve çevresi de bu katliamlara maruz kaldı. 

Sevr anlaĢmasına dayanarak Doğuda devlet kurmak isteyen Ermeniler 

teĢkilatlandırdıkları komitelerle katliamlarına devam ederken, Anadolu‟da iĢgal edilmeye 

baĢlanmıĢtı. 19 Mayıs 1919‟da Samsuna çıkan Mustafa Kemal PaĢa Amasya tamimini 

yayınladıktan sonra Erzurum‟a geçti. Bu sırada Doğu Anadolu halkı Ermeni katliamlarını 

12

durdurma ve Ermenilere karĢı mücadele kararı alırken civar vilayetlere dağılmıĢ olan MuĢ 

halkı da yeniden Ģehre dönmeye baĢladı. Ermenistan üzerinden Doğu Anadolu‟ya giren 

Ermeni orduları, Kazım Karabekir PaĢa komutasındaki Türk ordusunca yenilgiye uğratıldı. 

Gümrü AntlaĢmasıyla da Doğu Anadolu iĢgal ve katliamlardan kurtuldu. 

ġekil 11. Murat Köprüsü 

A.1.4 Evliya Çelebi’nin Gözü Ġle MuĢ 

Van eyaleti hükmünde Van deryası sahilindeki Tahtuvan SubaĢılığına iki menzil ve 

Bitlis‟e bir menzil yakındır. ġerefname tarihinin dediğine göre bu MuĢ Ģehri, Azerbaycan 

Ģehirlerinden bir tanesi idi. Sonra Van deryasının kuzeyinde (Adilcevaz ) kalesi 

yakınındaki Süphan dağında halen mahfuz durup 40-50 senede bir ses duyulur, 70-80 

senede bir kere 5- 10 gün kadar Süphan kayasından kuyruğunu çıkarır bir yedi baĢlı ejder, 

o asırda fırsat bulup bütün Nemrutluları yiyerek Allah‟ın emriyle yine Süphan dağındaki 

mağarasına girip mahpus kalmıĢtır. Sonra yine Nemrut lain kavmine Cenab-ı Hak MuĢ 

sahrasında bir büyük fare hasıl edip bütün Nemrutluları yedirerek MuĢ ahalisini helak ettiği 

için Ģehrin adına (MuĢ) derler. MuĢun çıktığı büyük mağara halen görülür. Bu mağara 

içinde olan fare ve sıçan baĢka bir diyarda yoktur. Allah‟ın emriyle Ġskender‟in Filkos 

namındaki hekiminin tılsımı sebebiyle MuĢ Sahrasında asla sıçan olmaz. Timurlenk al-i 

Osman üzerine hareket edince bu MuĢ Ģehrini ve kalesini harap, halkını kebap, evlerini 

turap eylemiĢtir ki halen haraplı eserleri görülür. ġehir, MuĢ sahrasının ağzında bir dağın 

eteğindedir. 

13

A.2. Ġl ve Ġlçe Sınırları 

Harita 1. MuĢ Ġl Haritası 

14

Ġle bağlı ilçeler; 

A.2.1 Hasköy Ġlçesi 

A.2.1.1 Tarihi ve Coğrafi Yapısı 

ġekil 12. Hasköy 

Ġlçe halkı Osmanlı imparatorluğu döneminde Irak‟tan göç ederek Batman Ġli Sason 

ilçesi ve Bitlis ili Mutki ilçesi üzerinden gelip ilçemize yerleĢmiĢtir. Hasköy orta 

büyüklükte bir köy iken; 1968 yılında Belediye teĢkilatı kurulmuĢ, 19.06.1987 tarih ve 

3392 Sayılı Kanunla ilçe statüsüne kavuĢmuĢtur. Batısında MuĢ il merkezi, kuzeyinde 

Korkut ilçesi, doğusunda Bitlis Ġli Güroymak Ġlçesi, güneyinde yine Bitlis ili Mutki ilçesi 

bulunmakta olup, toplam yüzölçümü 227 Km 2 ‟dir. Arazi yapısı bakımından MuĢ ovası ve 

KaraçavuĢ dağları olarak ikiye ayrılır. Ġlçe arazisinin büyük bölümünü MuĢ ovası 

oluĢturmaktadır. Ortalama yükseklik ovada 1300 metre civarında olup, dağlık kesiminde 

rakım 2.200 metreye kadar yükselmektedir. Ġklim yapısı itibariyle karasal iklim hüküm 

sürmekte, kıĢları çok soğuk ve kar yağıĢlı, yazları ise sıcak ve kurak geçmektedir. 

A.2.1.2 Ġdari Durum 

Hasköy‟ün ilçe olduğu 1987 tarihinde kendisine bağlı 1 kasaba ve 47 köy 

bulunmakta iken; Korkut‟un ilçe olması ve 30 köyün bu ilçeye bağlanması ile birlikte 

ilçemize bağlı köy sayısı l7 ye düĢmüĢtür. Adrese dayalı nüfus kayıt sistemine göre ilçe 

merkezinin nüfusu 16.978, kasaba ve köylerle birlikte toplam nüfusu ise 32.385 olarak 

belirlenmiĢtir. Ġlçe merkezi ile DüzkıĢla Beldesi idari yönden 3‟er mahalle muhtarlığına 

bölünmüĢtür. 

15

A.2.1.3 HaberleĢme, UlaĢım ve Altyapı Durumu 

Ġlçemiz, MuĢ – Bitlis – Van Devlet Karayolu üzerinde bulunmakta olup, il 

merkezinin uzaklığı 18 km.dir. Ġlçemize bağlı kasaba ve köylerde bu yolun sağına ve 

soluna dağılmıĢ durumdadır. DüzkıĢla kasabası ile 12 köyümüzün ilçe merkezi ile 

bağlantısı asfalt yollarla, geri kalan 5 köyümüzün bağlantısı ise kısmen asfalt, kısmen 

stabilize yollarla yapılmaktadır. Ġlçemize bağlı tüm yerleĢim birimlerinde elektrik ve 

telefon bağlantısı mevcuttur. 

Ġlçe merkezi ile DüzkıĢla Beldesi, Elmabulak, Dağdibi, Büvetli ve KoğuktaĢ 

köylerinde içme suyu ihtiyacı içme suyu Ģebekelerinden karĢılanmakta, diğerlerinde ise bu 

ihtiyaç köy çeĢmelerinden karĢılanmaktadır. 

A.2.1.4 Sağlık Durumu 

1966 yılında sosyalizasyon kapsamına alınan ilçemizde 30 yataklı Devlet Hastanesi 

ile 1‟i DüzkıĢla Beldesinde olmak üzere 2 sağlık ocağı; Gökyazı, Otaç, Sarıbahçe ve 

Dağdibi köylerinde sağlık evi mevcuttur. Ancak Gökyazı, Otaç ve Sarıbahçe 

köylerimizdeki sağlık evleri personel ataması yapılmadığından kapalı bulunmaktadır. 

A.2.1.5 Ekonomik Durum 

Ġlçe ekonomisi büyük oranda tarım ve hayvancılığa dayalıdır. Bunun yanında 

Ģehirlerarası yolcu ve yük taĢımacılığı da ilçe ekonomisine önemli katkı sağlamaktadır. 

Ġlçede istihdam sağlayacak sanayi ve ticari müesseseler bulunmadığından ilçe halkının bir 

kısmı zaman içerisinde büyük Ģehirlere anımsanmayacak bir kısmı da yurt dıĢına iĢ bulmak 

amacı ile göç etmiĢtir. 

Ġlçemizde yaklaĢık olarak 91000 dekar ekilebilir arazi mevcut olup, bunun 50000 

dekarlık losmı sulanabilir nitelikte düzlük arazidir. Söz konusu sulanabilir arazinin bugün 

itibari ile yaklaĢık 14000 dekarlık kısmı sulanabilmektedir. Sulama çoğunlukla ilçemiz 

sınırları içerisinden geçen Karasu ırmağı üzerine D.S.Ġ. tarafından yaptırılan regülâtörden 

mevcut 11.750 metre uzunluğundaki ana kanal ve 4350 metre uzunluktaki yedek kanallar 

vasıtası ile yapılmaktadır. Ayrıca vatandaĢlar kendi imkânları ile Irmaktan su almakta ve 

az da olsa yeraltı suyundan da faydalanılmaktadır. Büyük bir tarımsal potansiyele sahip 

ilçemiz arazisinin yapılacak yeni kanallarla sulu tarıma elveriĢli hale getirilmesi hem ilçe 

ekonomisine ve hem de Ülke ekonomisine büyük katkı sağlayacaktır. 

Ġlçemizdeki tarım alanlarında çoğunlukla Ģeker pancarı, tütün, buğday yem bitkileri 

ve karpuz ekimi yapılmakla beraber son yıllarda Ģeker pancarı ve tütün ekimine kota 

uygulanmasından dolayı çiftçilerimiz ilçe Tarım Müdürlüğümüzün yönlendirmeleri ile 

yonca ve korunga ekimine baĢlamıĢlardır. 

Ġlçe halkının önemli gelir kaynaklarından biri de hayvancılıktır. Ġlçemizde 13700 

civarında büyükbaĢ, 45100 civarında küçükbaĢ hayvan olduğu tahmin edilmektedir. 

Hayvanlarda elde edilen et ve süt ürünleri çoğunlukla aile ihtiyaçları için kullanılmakta, 

geri kalanı da çevre pazarlarında satılmaktadır. Ġlçedeki mevcut hayvan potansiyelinin 

ekseriyeti et ve süt verimi düĢük olan yerli ırktan müteĢekkildir. Ġlçemizde en çok Doğu 

Anadolu kırmızısı ve yerli kara ırkları bulunmakta, bu ırklar toplam sığır varlığımızın

%75'‟en fazlasını oluĢturmaktadır. Bunun yanında sıra ile esmer, siyah, beyaz, alaca ve 

simental kültür ırkları ve bunların melezlerinin sayıları her geçen gün artmakta olup, 

hayvan ırkının ıslahı için baĢta sun'‟ tohumlama olmak üzere ıslah çalıĢmaları devam 

etmektedir. Ġlçemiz küçükbaĢ hayvan varlığı ise morkaraman ve akkaraman koyunları ile 

7000 civarında kır keçisi oluĢturmaktadır. 

Ayrıca ilçemize bağlı Azıklı, Böğürdelen, Büvetli, Dağdibi, Elmabulak, 

Karakütük, KoğuktaĢ, Ortanca, Otaç ve Yarkaya köylerimizin sınırları içerisinde toplam 

47000 dekarlık orman alanı mevcuttur. Söz konusu bu orman alanlarımızın çok büyük bir 

kısmı bozuk meĢeliklerden ve dağ kavağından oluĢmaktadır. Orman alanlarımız bozuk 

ağaçlıklardan müteĢekkil olduğundan ekonomik yönden sadece yakın köylerin aile 

ekonomisine çok az miktarda kurumuĢ ve yaĢlı ağaçların kesilmesiyle katkı 

sağlanmaktadır. 

ġekil 13. Hasköy’de Yapılan At YarıĢları 

A.2.1.6 Eğitim ve Kültür Durumu 

Ġlçemizde eğitim-öğretim düzeyi geçmiĢ yıllarda düĢük olmakla birlikte 1998 yılında 

zorunlu eğitim süresinin 8 yıla çıkması, arkasından okul ve derslik sayısının hızla artması 

halkın bilinç düzeyinin yükselmesi ile özellikle ilköğretim okullarımızdaki öğrenci sayısı 

hızla yükselmiĢtir. 

Ayrıca Ġlçe merkezinde 1997 yılında yapılan 15 derslikli Çok Programlı Lisede 517 

öğrenci eğitim görmektedir. Ġlçemizde daha kaliteli bir eğitim verilebilmesi için ilçe 

merkezindeki Yatılı Ġlköğretim Bölge Okulunda 700 ve Kadir Rezan Has Kız YĠBO‟ da 

765 olmak üzere toplam 1465 yatılı, 556 ortaöğretim öğrencisi bulunmaktadır. 

17

MAHALLĠ ĠDARELER: 

a)- Hasköy Belediyesi: 

1968 tarihinde kurulmuĢtur. Sunay, Kültür ve Sayanlar Mahallesi olmak üzere 

toplam 3 mahalleye hizmet vermektedir. Adrese dayalı nüfus kayıt sistemi çalıĢmalarına 

göre ilçe Merkezinin nüfusu 16.978‟dir. Belediye 2002 yılında yeni yapmıĢ olduğu hizmet 

binasına taĢınmıĢtır. Ġlçede ilk imar planı 31.11.1969 tarihinde, ikinci imar planı ise, 

07.10.1999 tarihinde yapılmıĢtır. Belediyemizin en büyük sorunu yeterli içme suyunun 

olmayıĢı, Ģehir içi yollarının bozuk oluĢu ve kanalizasyon Ģebekesinin eksik ve yetersiz 

oluĢudur. Belediye gelirinin tamamı Genel idareden gelen paydan oluĢmaktadır 

Belediye BaĢkanlığının kendi hizmet binasının dıĢında, Kaymakamlık olarak 

kullanılan iĢ hanı, 2 adet boĢ hizmet binası mezbahana, garaj ve 19 adet lojmanı 

bulunmaktadır. 

b)- DüzkıĢla Belediyesi: 

1992 yılında kurulan Belediye Bahçelievler, Kültür ve Yeni Mahalle olarak üzere 

toplam 3 mahalleye hizmet vermektedir. Adrese dayalı nüfus kayıt sistemine göre, 3009 

nüfusu olan kasabamız ilçemize bağlı en büyük yerleĢim birimidir. Ġmar planı 2002 yılında 

yapılan Belediyenin yol ve içme suyu gibi alt yapı hizmetleri yeterli sayıla bilecek düzeyde 

olmakla birlikte kanalizasyon sistemi yetersizdir. 

18

A.2.2 Malazgirt 

ġekil 14. Malazgirt ġehitlik Abidesi 

Doğu Anadolu Bölgesinde yer alan Malazgirt, MuĢ‟un en büyük ilçesi olup, il 

merkezine 138 km uzaklıktadır. Murat Nehri‟nin güneydoğu kesiminde bulunan ilçemiz, 

denizden 1550 m yüksekliktedir. Batıda Bulanık Ġlçesi, doğuda Ağrı‟nın Patnos ve Tutak 

Ġlçeleri, kuzeyde Erzurum‟un Karayazı Ġlçesi, güneyde Bitlis‟in Ahlât ve Adilcevaz Ġlçeleri 

ile komĢu olan ilçemizin toplam yüzölçümü 1534 km² dır. Adrese dayalı nüfus kayıt 

sistemine göre ilçe merkezinin nüfusu 20.987, kasaba ve köylerle birlikte toplam nüfusu 

ise 60.263 olarak belirlenmiĢtir. 

Ġlçemiz geniĢ ova ve dağlarla kaplıdır. Malazgirt Ovası, BadiĢan Ovası ve Ulusu 

Ovasını, Murat Nehri, Hınıs Çayı ve BadiĢan Çayı sulamaktadır. Arazinin % 65‟inin 

engebeli olduğu ilçemizin kuzeydoğu istikametinde Katevin Dağı, güneydoğu 

istikametinde ise Süphan Dağı yer almaktadır. Ġlçenin üzerinde kurulduğu Malazgirt Ovası 

yüksek bir plato görünümünde olup, yer yer volkanik kaya yığınlarına rastlanmaktadır. 

1900‟lü yıllardan itibaren birçok depreme sahne olan Malazgirt, 1. derece deprem 

kuĢağı üzerinde yer almaktadır. Özellikle 1903 yılındaki deprem ilçe merkezini ve köyleri 

yerle bir etmiĢtir. 

Geçen yüzyılda ormanlarla kaplı olan ilçemizin kuzey kısmı ve zengin ağaç 

topluluklarına sahip Murat Havzasında günümüzde yeĢillikten eser yoktur. 

19

Bitki örtüsünün yok denecek kadar az olması ilçe genelindeki karasal iklimin 

tamamen hâkim olması sonucunu doğurmuĢtur. KıĢlar uzun ve kar yağıĢlı, yazlar sıcak ve 

kurak geçmektedir. KıĢın yer yer 2-3 metreyi bulan kar yağıĢı yanında –30 ile –35 ºC‟lere 

inen sıcaklık, hayatı olumsuz yönde etkilemekte ve ilçe yolu ile köy yollarının 

kapanmasına yol açmaktadır. Yağmurlar ise genellikle ilkbaharda Nisan ve Mayıs 

aylarında kısmen de sonbaharda görülür. 

ġekil 15. Malazgirt Kalesi 

Ġlçede maden bulunmamakta, ancak Aktuzla Köyü‟nde tuz çıkarılarak ilçe ve civar 

yerleĢim birimlerinin tuz ihtiyacını karĢılamaktadır. 

20

ġekil 16. Malazgirt Kale Parkı Üstten GörünüĢü 

A.2.3 Korkut Ġlçesi 

ġekil 17. Korkut’ tan Genel Görünüm 

YerleĢim yeri olarak yaklaĢık 1000 yıllık bir geçmiĢi bulunduğu tahmin edilen 

Korkut‟ un ilkçağda Urartu sınırları içinde yer aldığı bilinmektedir. 1071 Malazgirt 

Zaferinden sonra Büyük Selçuklu Sultanı Alparslan‟ın komutanlarından Seyit Ġbrahim 

komutasındaki ordu yöreyi Selçuklu topraklarına ve bir süre Ġran hâkimiyeti altında 

kalmıĢtır. Bu dönemde ilçe Farsça “Tepe” anlamına gelen “Til” adıyla anılmıĢtır. 1514 

tarihli Çaldıran Zaferinden sonra yöre Osmanlı hâkimiyeti altına girmiĢ ve uzun süre 

21

nahiye statüsünde kalmıĢtır. 1964 yılında Korkut adını alan yöre 09.05.1990 tarih ve 3644 

sayılı kanunla ilçe statüsü kazanmıĢtır. 

Korkut ilçesi, Kuzeybatı ve Kuzeyde MuĢ Merkez ilçesi, yine Kuzeyde Bulanık 

ilçesi, Doğuda Bitlis ili, Güneyde ise Hasköy ilçesiyle sınırlıdır. 

a)-Yüzey ġekilleri: Korkut ilçesi MuĢ Ovasının doğusunda Van Gölü 

Çöküntüsünde komĢu bir yerde bulunur. Rakımı 1300 metredir. 

b)-Ġklim: Ġlçede Ģiddetli bir karasal iklim hâkimdir. Doğal bitki örtüsü bozkır olup, 

yıllık ortalama yağıĢ miktarı 700 mm. Civarındadır. Yıllık sıcaklık ortalaması 18.7 C. 

Yıllık yağıĢ ortalaması ise 37 kg.dır. 

c)-Dağ, Ova, Göl ve Akarsular: ilçe arazilerinin büyük bir bölümü MuĢ Ovası 

üzerinde yer alır. 

ġekil 18. Korkut Sulama Göleti 

Korkut Ġlçesi MuĢ Ġlinin en yeni ilçesidir. Ġlçede iki Kasaba,26 Köy ve bu Köylere 

bağlı 13 mezra bulunmaktadır. Ġlçe Merkezi 3,Altınova Kasabası da 4 Mahalleden 

oluĢmaktadır. Yeni Belde olan Karakale‟de Mahalle organları henüz oluĢturulmamıĢtır. 

Adrese dayalı nüfus kayıt sistemine göre ilçe merkezinin nüfusu 2.948, kasaba ve köylerle 

birlikte toplam nüfusu ise 26.064 olarak belirlenmiĢtir. 

Çevre ve sosyo-ekonomik Ģartlar nedeniyle Ġlçe merkezinde ve köylerde evler 

genellikle tek katlı olarak kerpiçten veya taĢtan yapılmıĢtır. Ġlçenin kurulmasıyla beraber 

22

var olan konut sıkıntısı daha da artmıĢtır. 

Geleneksel yapı gereği çok çocuklu kalabalık aileler bir veya iki odalı evlerde 

yaĢamaktadır. MuĢ yöresinin mahalli folkloru azda olsa görünmektedir. Genellikle 

düğünlerde oynayan oyunların isimleri aĢırma, koçeri, bottani, gerandi‟dir. 

Evlilik öncesinde evliliğe aile büyükleri karar verir. Kız isteme töreninde yüzük 

takılır ve kolonya, Ģeker, sigara ikram edilir. Daha sonra “ġerbet içme” de denilen niĢan 

töreni yapılır. Düğün genellikle çarĢamba günü erkek tarafının evinde toplanmaya baĢlar, 

ertesi sabah gelinin götürülme töreniyle düğün son bulur. 

Ölü defnedildikten sonra ölünün birinci derece yakınları mezarlığında tek sıra 

dururlar ve mezarlığı gelenler baĢ sağlığı diler, ertesi sabah ölü evinde Kur‟an 

okunmasından sonra öğlene kadar yine baĢsağlığı dilenir. Öğleden sonra kadınların “ġadu” 

denen ağıt yakması baĢlar. 

Ġlçe genelinde Okuma-yazma oranı % 70‟dir. Köylerde Ġlkokul düzeyinde bina 

sıkıntısı yoktur. Ancak Köy Ġlkokullarında mevcut binaların tamir edilmesi, araç-gereç ve 

teçhizat yönünden takviye edilmesi gerekmektedir. 

Kümbet Yunus Emre Yatılı Ġlköğretim Bölge Okulu ve Altınova Yatılı Ġlköğretim 

bölge Okulunun açılmasıyla, Ġlçe genellinde Ġlköğretim düzeyinde eğitim problemi 

kalmamıĢtır. Ġlçede eğitim-öğretim 3 YĠBO. Pansiyonlu, Çok Programlı Lise, 4 Ġlköğretim 

okulu 23 birleĢtirilmiĢ sınıflı Köy ilköğretim okullarında toplam 6125 öğrenci 191 

öğretmen 172 derslikle devam etmektedir. 

Ġlçe genelinde 2 sağlık ocağı ve 2 sağlık evi mevcuttur. 

23

A.2.4 Varto Ġlçesi 

ġekil 19. Varto KuĢluk Köyü’nden Bir Görünüm 

Adrese dayalı nüfus kayıt sistemine göre ilçe merkezinin nüfusu 10.764, köylerle 

birlikte toplam nüfusu ise 33.587 olarak belirlenmiĢtir. Varto tarihi eskilere dayanan bir 

yerleĢim yeridir. Ġsmini Urartulardan almaktadır. 

31 Mart 1918 yılında Rus iĢgalinden kurtarılan Varto 1926 yılında belediye 

olmuĢtur. Varto okuryazar oranının en fazla olduğu ilçelerimizden biridir. Tarihi ve 

Kültürel yapı bakımından zengin olan ilçede kıĢ ayları oldukça soğuk ve kar yağıĢlı geçer, 

yazlar ise sıcak ve kuraktır. 

Ġlçe ilkbaharda yeĢiliyle, kıĢın ise karla kaplı bembeyaz görüntüsü ile bir bütün 

olarak adeta doğal güzelliklerin simgesi durumundadır. 

Ġlçenin en önemli doğal güzellikleri arasında Koğ Dağı yer almaktadır. Koğ 

Dağında GüneĢin doğuĢu ve batısı Nemrut Dağı ile eĢdeğer bir Ģekil de izlenmektedir. Bu 

güne kadar çok ay sayıda insan tarafından bilinen Koğ Dağı, Bingöl dağlarının en yüksek 

tepesidir. 

Koğ Dağının ülkemiz ve Dünya turizmine yeterince tanıtılmamasından dolayı 

buraya pek kimse uğramamaktadır. Bu da ilçenin gelir kaybına uğramasına neden 

olmaktadır. Ayrıca Koğ Dağının bulunduğu mevkilerde çok eskilere dayanan tarihi 

yapılarda mevcut bulunmaktadır. 

24

1966 yılında büyük çaplı bir deprem geçiren Varto sonrasında yeni yapılanmaya 

baĢlamıĢ fakat altyapısını henüz tam olarak oturtamamıĢtır. 

1946-1966 Varto Depremleri: 

Birinci derece deprem kuĢağında bulunan Varto‟da 1946, 1950, 1956, 1957, 1959 

ve 1966 yıllarında çeĢitli sarsıntılar olmuĢtur. Bunlardan en Ģiddetli ve en çok hasara yol 

açan 1946 ve 1966 depremleri olmuĢtur. 

31 Mayıs 1946 yılında 5,7 Ģiddetinde meydana gelen depremde 839 kiĢi ölmüĢ ve 

343 kiĢi yaralanmıĢtır. 3000 bina oturulmaz hale gelmiĢtir. 

“1966 da merkezi Varto olmak üzere 3 deprem olmuĢtur. 7 Mart, 12 Temmuz ve 19 

Ağustos tarihlerinde meydana gelen depremlerde aletsel Ģiddeti en büyük olan ve en çok 

hasara yol açan deprem 19 Ağustos 1966 sarsıntısıdır. Saat 14:22 baĢlayan ve yaklaĢık 20 

saniye süren, aletsel büyüklüğü 6.9 Ģiddetindeki, deprem sonucu 20.007 konut yıkılmıĢtır. 

85 km 2 ‟lik alanda etkili olan deprem, önceleri hemen hemen her gün, daha sonra ise 3-4 

günde bir, giderek azalan Ģiddetlerle 6 Aralık 1966 gününe kadar sürmüĢtür. 1966‟daki 

depremler de 2394 kiĢi ölmüĢtür.” 

1966 Varto Depremi Sonucu Ortaya Çıkan Sosyal-Ekonomik Sorunlar: 

1966 depremi sonucu oluĢan fiziki ve sosyal hasar etkisini günümüzde de 

hissettirmektedir. 19 Ağustos depremi sonucu ilçenin uğradığı nüfus kaybına ek olarak 

deprem sonrası Varto ve köylerinde binaların büyük bir bölümü yıkıldığından ilçe 

nüfusunun büyük bir bölümü göç etmek zorunda kalmıĢtır. Göçün yöneldiği baĢlıca yerler 

MuĢ Merkezi ve çevre iller olmuĢtur. Varto‟nun 3 köyü olduğu gibi muĢa yerleĢmiĢtir. 

Varto ilçe merkezi hemen hemen tamamıyla yıkıldığı için ilçenin kadastrosu yenilenmiĢtir. 

Depremin akabinde ortaya çıkan en büyük sorun ilçede kalanlar için barınma ve 

yiyecek-giyecek ihtiyacı olmuĢtur. O tarihlerde Ġngiliz ve Ġsveç hükümetlerince Dünya 

kızıl Haç TeĢkilatının sağladığı yardımlarla Varto ilçe merkezinde 459 hak sahibine 

deksiyon tipi barakalar yapılarak bir nebzede olsa barınma ihtiyacı giderilmeye 

çalıĢılmıĢtır. 

Ġlçeye Ġtalya, Danimarka, Hollanda Ġsveç vb. ülkeler gıda ve giyecek yardımında 

bulunmuĢ; ama bu yardımların birçoğu ilçeye ulaĢmamıĢtır. Yine tıpkı 17 Ağustos 1999 

depreminde medyadan takip ettiğimiz çirkin durumlar 19 Ağustos 1966 Varto depreminde 

görülmüĢtür. Yine bir takım insanlar, devletin afetzede halkın yaralarını sarmasını fırsat 

bilerek, o insanların hakkı olan yardımları çalmıĢlardır. 

1966‟dan günümüze ne değiĢti? Cevap verecek olursak hiç bir Ģey değiĢmedi. Bu 

gün aynı Ģiddetle bir deprem olursa can kaybı 1966 depremin den daha fazla olur. 

Bayındırlık ve Ġskân Bakanlığı tarafından yapılan afet konutları yine Marmara 

Bölgesindeki konutları yapan müteahhitlerin zihniyetindeki müteahhitlerce yapılmıĢ ve çok 

az bir denetime tabi tutularak yapılmıĢ konutlardır. Herhalde Varto 1. derece deprem 

bölgesi değil; bir daha aynı Ģiddetle deprem olmaz düĢüncesi ile hareket ediliyor ki bir 

dahaki 6.9 Ģiddetindeki depremlerle baĢ baĢa bırakılmıĢ! Temennimiz o ki yöneticilerimiz 

17 Ağustos 1999 depremini unutmasınlar. Gerekli mevzuat düzenlemelerini yapıp, 

denetimleri daha da artırsınlar. 

25

1966 Depreminde Konutları Yıkılan Hak Sahipleri ve Ġlçedeki Konut 

Durumu: 

“Ġlçe Merkezinde; 461 hak sahibi tespit edilmiĢ ve bu ailelerin hiç birinin hak 

sahipliği iptal edilmeyerek 461 olarak kabul edilmiĢtir. Bu hak sahibi ailelerden 245 aileye 

kendi tapulu mülkiyetlerinde 113 aileye hamur saha diye adlandırılan yerde ve 103 aileye 

de Hürriyet Mahallesinde konutları yapılarak teslim edilmiĢ ve tapuları verilmiĢtir” 

“Ġlçeye bağlı köylerde ise 4855 adet hak sahibi aile tespit edilmiĢtir. Bunlardan 

914‟ünün hak sahipliği iptal edilmiĢ. Hak sahipliği iptal edilen 914 aileden geriye 3941 

ailenin 3211‟ine 1998 yılı sonu itibarı ile konutları yapılarak teslim edilmiĢtir. Geri kalan 

730 adet konutun ise bir an önce Bayındırlık ve Ġskân Bakanlığınca tamamlanıp hak sahibi 

ailelere teslim edilmesi ilçenin 33 yıldır çözülemeyen konut sorunu çözmede olumlu bir 

geliĢme olur” 

A.2.5 Bulanık Ġlçesi 

Bulanık, MuĢ merkezine 105 km uzaklıkta, 1.430 Km 2 yüz ölçümlü, deniz 

seviyesinden yüksekliği 1480 m olan, Adrese dayalı nüfus kayıt sistemine göre ilçe 

merkezinin nüfusu 20.727, kasaba ve köylerle birlikte 85.232 toplam nüfusu ile MuĢ ilinin 

en büyük ilçesidir. Bulanık ve çevresi; tarih olarak M.Ö. 3000‟li yıllara kadar uzayan eski 

bir yerleĢim yeridir. 

M.Ö. 2500-3000 yıllarında Bulanık ve civarında Nobiler yaĢamıĢ ve bu yörede 

„Gobin‟ adlı bir kasaba kurmuĢlardır. Daha sonra bölgeye Urartular hâkim olmuĢlardır. 

Bulanık zamanla Bizanslılarm hâkimiyeti altına girmiĢ ve bu durum 1071 Malazgirt 

zaferine kadar sürmüĢtür. Bu tarihten sonra ilçeyi Selçuklular idare etmiĢ, Büyük Selçuklu 

Imparatorluğunun parçalanmasmdan sonra 1555 yılında MuĢ‟un Kanuni Sultan Süleyman 

tarafından Akkoyunlulardan alınmasına kadar bölge Akkoyunlu Beyliğinin hâkimiyetinde 

kalmıĢtır. 

Bulanık 1884 yılında Bitlis Vilayeti MuĢ Sancağına bağlanmıĢ, 1927 tarihinde 

MuĢ‟un il olmasından sonra MuĢ‟a bağlı bir ilçe statüsü kazanmıĢtır. 

Bulanık adının; ilçe sınırları içerisinde bulunan kazan (Haçlı) gölünün suyunun 

bulanık oluĢundan kaynaklandığı rivayet olunur. Bu göl, Bilican dağından gelen kaynak ve 

kar suları ile beslenir. Göle kadar berrak gelen sular göle varır varmaz toprakla 

karıĢtırılmıĢ gibi bulanır ve bulanık olarak gölden çıkar. Gölden çıktıktan sonra bu su 

„Körsu‟ adını alır ve ilçe merkezinin 200 m kuzeyinden geçerek Murat nehrine karıĢır. 

Ġlçenin adı: Urartular döneminde “HORHORĠKĠ”, Büyük Selçuklu ve 

Akkoyunlular döneminde de “KOP” olarak kullanılmıĢ, daha sonra da “BULANIK” 

olarak değiĢtirilmiĢtir. Ġlçe MuĢ‟un yüzölçümü ve nüfusu bakımından en büyük ilçesidir. 

Bulanık ilçesi merkezi ve köylerinin çok büyük bir kısmı ovada kurulmuĢtur. 

Ġlçenin coğrafi karakteristikleri arasında Bilican dağları, Murat nehri, Heftrenk çayı ve 

Kazan (Haçlı)gölü yer almaktadır. Ġlçenin iklimi karasal olup, yılın 6 –7 ayı karlarla 

kaplıdır. 

26

ġekil 20. Bulanık Ġlçesinde flora 

Nüfusun büyük çoğunluğu henüz köy özelliği gösteren merkez dıĢındaki 

mahallelerden oluĢmaktadır. 

Ġlçemizde 2010 yılı içerisinde ilk altı ayda 1.718 doğum, 430 evlenme ve 260 ölüm 

14 boĢanma olayı nüfusta tescil edilmiĢtir. 

Köylerin nüfusu il dıĢına ve ilçe merkezine sürekli göçlerden dolayı azalma 

göstermektedir. Halk daha çok batı ve güney illerine yerleĢme eğilimindedir. 

Ġlçe merkezinden ve köylerden göç edenler baĢka illerde ikamet edip arazi ve aile 

bağlarını sürdürmektedirler. 

Ġlçe merkezi son yıllarda artan oranda göç almıĢtır. Merkezden dıĢarı giden göçleri 

köylerden merkeze yapılan göçler takip etmektedir. Bu olay ilçeyi sosyo-ekonomik olarak 

olumsuz etkilemektedir. 

Ġlçede mevcut nüfusun yaklaĢık olarak; 

% 60 Çiftçi 

% 5 Esnaf 

% 4 Memur 

% 30 ĠĢsiz 

% 1 Yurt DıĢındadır. 

27

Nüfusun dağılımından da görüldüğü gibi nüfusun çoğunluğunun geçim kaynağı 

tarım ve hayvancılığa dayanmaktadır. 

Ġlçede orman denebilecek nitelikte bitki örtüsüne sahip alan yoktur. Ġlçe merkezinin 

2 km güneybatısında bir bataklığı andırır mahiyette ġorgöl kaplıcası bulunmaktadır. 

Ġlçenin diğer ilçe ve köylerle olan karayolu bağlantısı iyi durumdadır. Köylerle olan 

karayolu ulaĢımında özellikle kıĢ aylarında kar yağıĢı nedeniyle kapanmalar olsa da 

yolların en kısa zamanda ulaĢıma açılması sağlanmaktadır. 

Belediyelere ait araçların seferleri yanı sıra ilçenin hemen her köyünden ilçe yada il 

merkezine her gün düzenli minibüs seferleri yapılmaktadır. 

Ġlçenin bütün köylerinde telefon ve elektrik mevcuttur ayrıca bugüne kadar bazı 

mezralara da telefon götürülmüĢtür. 

Sosyal Durum: 

Bulanık ilçesi ĢehirleĢme açısından düzensiz bir yapıya sahiptir. Ġlçemizdeki evler 

genellikle betonarme olup, yer yer de kenar mahallelerde yığma evlere rastlanılmaktadır. 

Ġlçede ilk yapılanmalarda evler küçük, basit, ahĢap, ahırlarla birleĢik yapılırken bunların 

yerini katlı ve müstakil evler almıĢ olup, bu yapılar Doğu Anadolu iklim tipine uygun, sert 

taĢlardan yapılan evlerdir. 

Ġlçede sosyal yaĢantı basit ve sadedir. BoĢ zamanlar genellikle, kıĢ aylarında 

kahvehanelerde geçirilmektedir. 

Ġlçe halkının gelenek ve göreneklere bağlılığı nedeniyle birçok açıdan sosyolojik 

anlamda birincil iliĢkilere dayalı geleneksel yapı devam etmektedir. Genellikle büyük aile 

tipi yaĢantı geçerlidir. Evlenen gençler çoğunlukla aileleri ile birlikte yaĢamaktadırlar. 

ĠĢ ve çalıĢma hayatı, yörenin iklim, arazi ve geliĢmiĢlik düzeyi ile orantılı olarak % 

60 oranında tarım ve hayvancılığa dayanır. Ġlçe merkezinde ticari yaĢam canlıdır. 

Köylerde yaĢayan vatandaĢların bir kısmı da evlerinde ürettikleri peynir, çökelek, 

tereyağı, yumurta gibi gıda ürünleri ile küçük kümes hayvanlarını Ģehir merkezinde satarak 

geçimlerini temin ederler. 

Ġlçe merkezinde 4 adet; 1‟i gençler için, 2‟ si aileler için 1‟ i ise çocuklar için park 

ve dinlenme yeri (Çay Bahçesi) mevcut olup fiziki koĢulları yetersizdir. 

Ġlçe merkezinde yaĢayan vatandaĢlar, özellikle yaz aylarında ilçemize bağlı 

Güllüova Mahallesi, Kazan gölü civarı, ġorgöl mevkii, Sütlübulak mevkii, Alis ve 

Kırmızıkaya mevkilerinde bulunan mesire yerlerinde eğlenme ve dinlenme imkânına 

sahiptirler. 

29 Ekim Cumhuriyet Bayramlarında Erentepe Beldesinde at yarıĢları 

düzenlenmekte, bu yarıĢlar Ġlçe Kaymakamlığımız ve Erentepe Belediyesi ortaklığıyla tüm 

komĢu il ve ilçelere açık tutularak halkın katılımı sağlanmaktadır. 

28

Ġlçede basımevi, kitapevi, sinema ve tiyatro yoktur. Hemen her yaz ve önemli 

günlerde Ankara ve diğer çevre illerden gelen tiyatro gruplarınca sergilenen gösterilere 

katılım yüksek olup, bu etkinlikler Kaymakamlığımızca organize edilmektedir. 

Ġlçemizde gençlerin yararlandığı bir futbol ve basketbol sahası ile biri 2003 yılında 

diğeri 2008 yılında faaliyete geçen 2 adet halı saha tesisi bulunmaktadır. 

29

ĠLÇEMĠZ BELEDĠYE VE KÖY ĠSTATĠSTĠKLERĠ 

Nüfusu 

İl'e 

İlçe'ye 

Nüfusu 

İl'e 

İlçe'ye 

Uzaklığ Uzaklığı 

Uzaklığ Uzaklığ 

S.No Yerleşim Yerinin Adı 

Erkek Kadın Toplam ı (Km) 

(Km) S.No Yerleşim Yerinin Adı 

Erkek Kadın Toplam ı (Km) 

ı (Km) 

1 Bulanık Belediyesi 10.568 10.159 20.727 110 0 

33 Gümüşpınar Köyü 147 153 300 120 13 

2 Elmakaya Belediyesi 1.351 1.323 2.674 23 

34 Günbatmaz Köyü 362 382 744 72 35 

3 Erentepe Belediyesi 2.096 2.087 4.183 75 27 

35 Gündüzü Köyü 445 433 878 127 20 

4 Karaağıl Belediyesi 1.201 1138 2.339 115 37 

36 Günyurdu Köyü 447 424 871 132 25 

5 Mollakent Belediyesi 1.398 1.331 2.729 35 

37 Hanköyü 46 33 79 137 28 

6 Rüstemgedik Belediyesi 1.905 1.884 3.789 118 8 

38 Hoşgeldi Köyü 

ALPARSLAN 1 BARAJI SULARI ALTINDA KALDI 

7 Sarıpınar Belediyesi 1.426 1.422 2.848 27 

39 Karaburun Köyü 405 362 767 127 20 

8 Uzgörür Belediyesi 1.711 1.824 3.535 42 

40 Karacaören Köyü 30 23 53 136 29 

9 Yemişen Belediyesi 1.057 1.016 2.073 32 

41 Kırkgöze Köyü 1.194 1.071 2.265 125 18 

10 Yoncalı Belediyesi 1.012 994 2.006 101 9 

42 Kotanlı Köyü 309 317 626 113 6 

11 Adıvar Köyü 701 671 1.372 126 21 43 Koyunağılı Köyü 75 61 136 150 35 

12 Akçaarmut Köyü 306 325 631 75 43 44 Köprüyolu Köyü 453 345 798 115 28 

13 Akçakaynak Köyü 66 42 108 126 35 45 Kurganlı Köyü 359 342 701 140 39 

14 Altınoluk Köyü 240 191 431 130 32 46 Meşeiçi Köyü 463 373 836 100 39 

15 Arakonak Köyü 459 423 882 93 14 47 Molladavut Köyü 216 203 419 80 59 

16 Aşağıbüklü Köyü 260 257 517 100 56 48 Oğlakkaya Köyü 437 419 856 100 37 

17 Balotu Köyü 1.048 919 1.967 92 14 49 Okçular Köyü 

18 Bostancılar Köyü 363 317 680 125 34 50 Olurdere Köyü 541 540 1.081 85 42 

19 Bingöldek Köyü 142 120 262 90 52 51 Örenket Köyü 615 543 1.158 115 8 

20 Cankurtaran Köyü 369 384 753 81 32 52 Samanyolu Köyü 97 91 188 140 25 

21 Çataklı Köyü 368 389 757 105 54 53 Seçme Köyü 278 297 575 150 45 

22 Çaygeldi Köyü 310 333 643 122 20 54 Sıradere Köyü 72 69 141 180 41 

23 Değirmensuyu Köyü 294 293 587 142 24 55 Söğütlü Köyü 549 455 1.004 124 17 


24 Demirkapı Köyü 56 Sultanlı Köyü 426 381 807 124 17 


25 Doğantepe Köyü 57 Şatırlar Köyü 144 110 254 145 38 



26 Dokuzpınar Köyü 58 Şehittahir Köyü 355 352 707 131 24 

27 Ericek Köyü 153 156 309 127 25 59 Şehitveren Köyü 101 89 190 136 29 

28 Esenlik Köyü 735 702 1.437 88 35 60 Toklular Köyü 53 35 88 150 29 

29 Eskiyol Köyü 158 113 271 146 39 61 Üçtepe Köyü 124 137 261 115 7 

30 Gölyanı Köyü 594 535 1.129 125 15 62 Yazbaşı Köyü 653 582 1.235 149 44 

31 Göztepe Köyü 330 308 638 120 13 63 Yokuşbaşı Köyü 790 778 1.568 100 48 

32 Gülçimen Köyü 292 308 600 84 24 TOPLAM İLÇE NÜFUSU 43.555 41.677 85.232 

30

A.3. Ġlin Coğrafi Durumu 

Ġlimiz Doğu Anadolu Bölgesindedir. 39 29‟ ve 38 29‟ kuzey enlemleriyle 41 06‟ 

ve 41 47‟ doğu boylamlarının arasındadır. Yüzölçümü 8196 km2‟dır. Türkiye 

yüzölçümünün yüzde 1,1‟ini kaplar. MuĢ, doğudan Ağrının Patnos ve Tutak, Bitlis‟in Ahlat 

ve Adilcevaz, kuzeyden Erzurum‟un Karayazı, Hınıs, Tekman, Karaçoban, batıdan 

Bingöl‟ün Karlıova ve Solhan, güneyden ise Diyarbakır‟ın Kulp, Siirt‟in Sason ve Bitlis‟in 

Güroymak ve Mutki ilçeleri ile çevrilidir. MuĢ Güney Doğu Toros Dağlarının uzantısı olan 

HaçreĢ dağlarının önemli zirvelerinden Kurtik Dağının kuzeye bakan yamaçlarında, Çar ve 

Karni derelerinin aktıkları vadiler arasında kuruludur. 

Urartulardan baĢlayan köklü kültür tarihi, ilin hiç Ģüphesiz en önemli turizm 

kaynağıdır. KıĢ ve doğa sporları bakımından büyük bir potansiyele sahip MuĢ ilinde henüz 

bu yönde yeterli turizm yapılanması bulunmamakla beraber, çalıĢmalar sürdürülmektedir. 

A. 4. Ġlin Topoğrafyası ve Jeomorfolojik Durumu 

Ġlimiz yüksek ve dağlık bir yöredir. Ġl alanının % 34.9‟unu kaplayan, Güneydoğu 

Torosların uzantısıdır. Bu dağlar, Alp-Himalaya kıvrım sistemiyle birlikte oluĢmuĢ genç 

dağlardır. Rakım, genellikle 1250 metrenin üzerindedir. Genç ve verimli alüvyonlarla 

örtülü ovalar, il yüzölçümünün % 27.2‟ sini kaplar. Murat vadisi il topraklarını doğu-batı 

doğrultusunda parçalamıĢtır. Genellikle 1500-1700 metre rakımlı platolar il alanının % 

37.9‟unu kaplar. 

A.4.1. Yeryüzü ġekilleri 

Güneydoğu Toros dağlarının uzantıları MuĢ il alanın çevreler. Eskiden gür 

ormanlarla örtülü olan bu genç dağlar, zamanla çıplaklaĢmıĢtır. Ġlimizin baĢlıca önemli 

dağları Akdoğan (Hamurpet), ġerafettin, Bilican, Bingöl, HaçreĢ(KaraçavuĢ,ÇavuĢ), Otluk 

ve Yakupağa dağlarıdır. 

ġekil 21. Tuz Çıkarılan Tarlalar 

31

A.4.1.1 Dağlar 

ġekil 22. MuĢ Ġlini Çevreleyen Dağlar 

1- Akdoğan (Hamurpet) Dağı: 

ġekil 23. Akdoğan Dağı 

MuĢ‟un kuzeyinde yer alır. Doğrultusu kuzeydoğu-güneybatıdır. Bu doğrultudaki 

uzunluğu yaklaĢık 30 km, geniĢliği ise kuzey–güney doğrultuda 10 km.‟dır. En yüksek 

zirvesinin rakımı 2879m‟dır. MuĢ‟un önemli göllerinden olan Akdoğan (Hamurpet) Gölleri 

bu dağın üzerindedir. 

32

1- ġerafettin Dağları: 

MuĢ il alanının batısında yer alan engebeli dağlardır. Büyük bölümü Bingöl ilinde 

kalan bu dağlar, doğu-batı doğrultulu çok yüksek ve düzenli bir sırt görünümündedir. 

2- Bilican Dağları: 

ġekil 24. Bilican Dağı 

Bulanık ve Liz Ovaları arasında yer alır. Doğrultusu kuzeybatı-güneydoğudur. 

Haçlı (Kazan, Bulanık) Gölünün kuzeybatısında balıksırtı biçiminde uzanan bu dağlar daha 

sonra düzenli bir biçim alır. Rakım güneye inildikçe artar. Bilican Dağları, Bulanık ilçesine 

doğru düzenli biçimde alçalarak uzanır. Burada Laris Tepesini oluĢturduktan sonra birden 

kesilir. Bilican Dağlarının en yüksek zirvesi 2950m. Rakımlı, Bilican Tepe (Ziyaret Tepe, 

Vangesor Tepesi)‟dir. Diğer önemli zirveleri Avni Kalesi Tepesi (2754m), ġeyhtokum 

(2300m), Karaburun (2500m) ve Hasan Tepeleridir. 

3- Bingöl Dağları: 

MuĢ il alanının kuzey batısında yer alır. Bu dağların büyük bölümü Erzurum ilinde 

kalır. Doğu-batı doğrultusunda uzanan Bingöl dağları MuĢ il alanını çevreler. 

4- Otluk Dağları: 

Ġl alanının ikiye ayırırcasına kuzey batı güneydoğu doğrultusunda uzanır. Rakım 

genellikle 2000 m dolayındadır. En yüksek zirvesi ise 2155m yüksekliğindedir. 

5- HaçreĢ (KaraçavuĢ, ÇavuĢ) Dağları: 

33

ġekil 25. HaçreĢ Dağları 

MuĢ ilçe merkezinin güney-batısında kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda uzanır. 

MuĢ Ģehri bu dağların önemli zirvelerinden olan Kurtik Dağı (2645m)‟ nın kuzeye bakan 

yamaçlarında kurulmuĢtur. 

6- Yakupağa Dağları: 

MuĢ il alanının güneydoğusunda uzanır. Doğrultusu doğu-batıdır. MuĢ-Van illeri 

arasında tabii bir sınır oluĢturacak biçimde uzanan bu dağların önemli bölümü Van‟dadır. 

MuĢ ili yüksek ve dağlı bir yörededir. Ġl alanının yüzde 34,9‟unu kaplayan dağlar, 

Güney Doğu Torosların uzantılarıdır. Bu dağlar, Alp-Himalaya kıvrım sistemiyle birlikte 

oluĢmuĢ genç dağlardır. Rakım, genellikle 1250 metrenin üzerindedir. Genç ve verimli 

alüvyonlarla örtülü ovalar, il yüzölçümünün yüzde 27,2‟sini kaplar. Murat vadisi il 

topraklarını doğu-batı doğrultusunda parçalamıĢtır. Genellikle 1500-1700m rakımlı 

platolar il alanının yüzde 37,9‟unu kaplar. 

A.4.1.2 Platolar, Vadiler Ve Ovalar 

Ġl alanının kuzey ve kuzeybatısında yer alan bu platolar Murat vadisinin tavanı ile 

bu dağların zirveleri arasında sıralanır. Az dalgalı ve kalın bir toprak tabakası ile 

34

örtülüdürler. Bol sulu ve otludurlar. Bu nedenle MuĢ tarımının en geliĢmiĢ dalı 

hayvancılıktır. 

MuĢ ilindeki vadiler Murat Irmağı ve kollarınca açılmıĢtır. Bu vadilerin en önemlisi 

Murat Vadisidir. MuĢ il alanının yüzde 27,2‟sini ovalar oluĢturur. En önemlisi MuĢ, 

Bulanık, Malazgirt ve Liz Ovalarıdır. 

1- Murat Vadisi 

Ġl alanının kuzey batısında baĢlar. BaĢlangıçta kuzey güney doğrultulu derin bir 

boğaz biçiminde olan vadi sonra batıya döner. Bulanık ovasına girer. Vadi tavanı MuĢ 

ovasında geniĢler. Ovanın çıkıĢında yeniden derinleĢir. Murat Vadisi Ulukaya Köyünün 

güneyinden il sınırlarının dıĢına çıkar. 

2- MuĢ Ovası 

Türkiye‟nin en büyük ovalarından biridir. Alanı yaklaĢık 1650 km2‟dır. Uzunluğu 

80km, geniĢliği ise 30 km‟yi bulur. Basamaklı bir yapı gösterir. Ovanın güneyini HaçreĢ 

Dağları çevirir. Kuzeyde ise ġerafettin Dağları ve bu sıranın uzantıları vardır. MuĢ 

ovasının doğu ucunda Nemrut Dağı yer alır. Batı ucunda ise dağlık alanlar vardır. MuĢ 

ovası 3. Jeolojik zamanın miyosen dönemi ortalarına kadar bir birikinti iken yer kabuğu 

hareketleri sonucu bir çöküntü alanına dönüĢmüĢtür. Bu alan sonraki jeolojik dönemlerde 

yeni alüvyonlarla da örtülerek verimli bir alan durumuna gelmiĢtir. 

ġekil 26. MuĢ Vadisinden Genel Görünüm 

35

ġekil 27. MuĢ Ovası (Laleler) 

3- Bulanık Ovası 

Ġlin doğusundadır. Yüzölçümü 525,2 km 2 dır. Bu ova Murat ırmağı boyunca uzanan 

ince bir Ģerit görünümündedir. GeniĢliği ancak birkaç km. olan ovanın uzunluğu yaklaĢık 

20km. kadardır. Bulanık ovasında genellikle tahıl ve bol miktarda koyun ve sığır 

yetiĢtirilmektedir. 

4- Liz Ovası 

Bilican Dağlarının güneyinden baĢlar Murat Irmağına kadar uzanır. Yüzölçümü 160 

km 2 dır. Dalgalı bir yapı gösterir. Rakım Murat Irmağına doğru artar. GeniĢ kesimi mera 

olan Liz Ovasında tahıl, koyun ve sığır yetiĢtirilir. 

5- Malazgirt Ovası 

MuĢ il alanının doğusunda yer alır. Yüzölçümü yaklaĢık 450 km 2 dir. Murat ırmağı 

ovanının kuzeybatısında geçer. Malazgirt ovası güneyde Süphan Dağı ve uzantıları ile Van 

Gölünden ayrılır. Yer yer bu dağlardan inen akarsularca yarılmıĢ olan ova geniĢ bir bozkır 

görünümündedir. 

36

A.4.1.3 Akarsular ve Göller 

MuĢ il alanı Fırat Havzası içindedir. Ġl topraklarını sulayan önemli akarsular Murat 

ile onun kolu olan Karasu‟dur. 

Murat Irmağı: Van Gölünün kuzeyindeki Aladağ‟dan doğar. Uzunluğu 600 km 

kadardır. MuĢ il sınırlarına kuzey doğudan girer. Kuzey-güney doğrultusunda bir süre akan 

ırmak bu sırada birkaç küçük dereyle ve doğuda da Karakaya Deresiyle birleĢir. Debisi 200– 

300 m3‟tür. Debi ırmağın kabardığı zamanlarda 2500m 3 bulur. Suyun azaldığı zamanlarda 

ise 50–70 m3 kadar düĢer. Murat ırmağını besleyen diğer akarsular Ģunlardır: BadiĢah, 

ġehit, Heftreng, Körsuyu, Liz, KöĢker dere ve çaylarıdır. 

Karasu: Güroymak‟dan doğar. MuĢ il sınırlarına güneyde girer. Uzunluğu 68 km 

kadardır. Kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda akar. BaĢlıca kolları Daralı ovadan kaynağını 

alan 27 km uzunluğundaki Abdulbahar, Kazana Tepesinden doğan 35 km uzunluğundaki 

KelereĢ ile Çar ve Karni‟dir. MuĢ il sınırları içindeki diğer önemli akarsular Ģunlardır: Aynı 

adlı dağdan doğan Çiçekveren Deresi (13 km), Aktuzladan doğan Heronek suyu (24 km), 

Bilican dağından kaynağını alan Liz Suyu (32 km), Kımsoradan doğan Çılbuhur deresi (27 

km) ve Hamurpet Dağından kaynağını alan Memanlı suyudur ( 24 km). 

MuĢ ili sınırları içinde kalan baĢlıca göller: Haçlı (Bulanık), Hamurpet (Akdogan), 

Küçük Hamurpet, Gaz (Kaz) gölleridir. 

Haçlı (Bulanık) Gölü: Ġlin güneydoğusunda Bulanık ilçesinin güneyindedir. Göl 

adını güneyindeki Haçlı Köyünden almıĢtır. Göl Bulanık adını ise suyun genellikle bulanık 

oluĢundan almıĢtır. Bir lav seti gölüdür. Haçlı gölü de kuzeyindeki Kızkopan volkanının 

yükselmesi ile oluĢmuĢtur. Yüzölçümü 10 km 2 kadardır. Gölde derinlik 7 m. aĢmaz. Haçlı 

Gölü güneybatıdan akan ġeyhtokum Deresi ile birkaç kaynaktan beslenir. Gölün su düzeyi 

bütün yıl boyunca hemen, hemen aynı kalır. KıĢın donduğunda göl sathında 

yürünebilmektedir. Gölde alabalık ve aynalı sazan bulunmaktadır. 

Büyük Hamurpet Gölü: Varto ilçesinin kuzeybatısında Hamurpet dağlarının 

batısında yer alır. 2149 Rakımda ve 21 metre derinliğindedir. Yüzölçümü 1088 km2‟dır. 

Gölün her tarafı dik kayalarla çevrilidir. Derinliği küçük göle nazaran daha az olduğundan 

yeĢil renktedir. Kaynak ve kar suları ile beslenir. KıĢ aylarında donar, su seviyesi tüm yıl 

boyunca pek değiĢmez. Gölde bol miktarda aynalı sazan balığı ile ördek, kaz, turna ve 

kunduz da bulunmaktadır. Gölün bulunduğu alan volkanik özellikler taĢımaktadır. Fazla 

olan suyu yakınından geçen Ġskender çayına boĢaltır. 

Küçük Hamurpet Gölü: Büyük Hamurpet gölünün yaklaĢık 300 m kadar 

güneyinde ve 2173 rakımda küçük dairesel bir yapısı vardır. Gölün alanı 149 km 2 dir. 47 

metre derinlikte olduğundan mavi bir görünüme sahiptir. Dipten Büyük Hamurpet‟e akıntısı 


Gaz (Kaz) Gölü: Malazgirt ilçesine bağlı Aktuzla Bucağının yakınlarındaki bu göl 

Karstik bir göldür. Gölün suyu tuzlu ve acıdır. Derinliği azdır. Kenarları sazlıktır. Bu 

nedenle ilkbaharda burası göçmen kuĢların akınına uğrar. Kaz, ördek, su tavuğu en çok 

rastlanılan hayvan türleridir. 

37

A.5. Jeolojik yapı – Stratigrafi 

MuĢ Ġli civarındaki formasyonların istiflenme durumları ve litolojik özellikler 

eskiden yeniye doğru aĢağıda açıklanmıĢtır. 

1- Palezoyik Metamorfikler 

MuĢ civarında en eski araziyi, Bingöl ve Genç‟in batısındaki Akdağlar ( 1561) 

kesiminden baĢlayıp Murat nehrinin bilhassa güney kesimlerini takip ederek, MuĢ ovasının 

güneyinde Kozma Haçres ve Kurtik dağları üzerinden Van Gölü‟nün güneyinden 

Hakkâri‟nin kuzeyindeki Karadağ ( 3630 ) kesimine kadar uzanan dağlık sahalar teĢkil 

etmektedir. Aynı zamanda bu temel araziye “Bitlis Masifi” denilmektedir. Bu Masif 

kaledoniyen, hersiniyen ve Alp Orijenik hareketleri ve daha sonraki Kratojenik stildeki 

tektonik hareketler sonucunda bu Masif bir taraftan yükselirken diğer taraftan yer yer 

dislokasyonlara uğramıĢtır. Özellikle dislokasyonlar hatları boyunca tersiyer baĢlarından 

peitosen‟e kadar fasılalı olarak çıkan lavlar ise Masifi yer yer örtmüĢlerdir. 

2- Permiyen 

MuĢ Ģehrinin güney yamaçlarında doğuda Arak deresinin doğu ve batı yamaçlarında 

Hasköy deresinin doğusunda ayrıca batıda Kızılağaç dere havzasının güney yamaçlarında 

genellikle epimetamorfik temelin, temelin üstünde aĢınmadan korunmuĢ lekeler halinde gri 

mavimsi, çok çatlaklı ve çatlaklarda yer yer kalsit bulunan oldukça sert kristalize kireç 

taĢları görülmektedir. Bu kireç taĢlarının hepsi muhtemelen permiyene aittir. 

38

Harita 2: MuĢ Ġlinin Stratigrafik Kesiti 

3- Tersiyer 

MuĢ civarında tersiyerler arazileri, MuĢ ovasının kuzeyinde Elçiler dağının güney 

yamaçları boyunca birkaç mostra halinde de ovanın güneyinde özellikle Kızılağaç‟ın doğu 

ve batısında görülmektedir. Elçiler dağının güney yamaçları boyunca tersiyerin bütün 

devirleri mevcuttur. Nitekim bu sahada ayrıntılı araĢtırma yapan KRANER (1957), 

Poleosen, Eosen, Oligosen ve Miyosen arazilerin varlığını tespit etmiĢtir. 

Paleosen : Paleosen formasyonu, ovanın kuzeyindeki dağlık alanlarının özellikle 

Elçiler dağının güney etekleri boyunca uzanmaktadır. Bu formasyon batıda, Ebulbahar 

köyünden baĢlayarak doğuya doğru devam eder ve iç boğaz köyü civarında bazaltların 

altına dalar. Güneyde ise MuĢ ovasının Alüviyal örtüleri, kuzeyde de Eosen fliĢleri ile 

sınırlanır. 

39

Eosen (Lütesiyen) : Eosen arazisi, marn ve kumtaĢı tabakalarından ibaret olup, 

genel olarak fliĢimsi bir manzara gösterirler. Bu araziler Elçiler dağının güney etekleri 

boyunca kabaca doğu-batı yönünde bir Ģerit halinde uzanır. 

Oligosen : Tipik bir fliĢimsi karakter gösteren oligosen formasyonunda, 10-12 cm 

kalınlığında yeĢilimsi ve gri renkli marn ve kumtaĢı tabakaları münavebeli olarak 

istiflenmiĢtir. Marn tabakaları genellikle orta derece sert ve saf kumtaĢları ise sert ve kalker 

çimentoludur. Bu formasyonun temelinden itibaren baĢlayan kumtaĢları, üst seviyelere 

doğru tedrici olarak sertleĢir, hem de kalkerleĢmeye yüz tutar ve üst seviyelerde ise 

tamamen kalkerler hâkim duruma geçer. Kalınlığı 1000 m civarında bulunan bu arazi, yine 

Elçiler dağının güney yamaçları boyunca doğu-batı yönünde bir Ģerit halinde uzanır. Kuzey 

ve kuzey doğuya doğru genellikle 15-25 derece dalımlıdırlar. 

Alt Miyosen : Bu formasyon MuĢ ovasının kuzey ve kuzey batısındaki ġerafettin ve 

Elçiler dağının ovaya bakan yamaçlarında yaygın olup, üst seviyelerde yer yer mercekler 

halinde tüf, aglomera, bazalt ve andezitlerinden müteĢekkil volkanik malzemeler bulunur. 

Sözü edilen bu formasyon ovanın kuzey batısında Ziyaret nahiyesinden baĢlar, doğuya 

doğru MeĢeli T. (1928 m), sergen T. (2015 m), Turtur T. (2124 m) ve Bahçeziyaret T. (1823 

m) üzerinden doğuda Ebulbahar köyüne kadar uzanır. 

Neojen : MuĢ ovasında pre-neojen temel üzerinde kalınlığı yüzlerce depolar 

bulunmaktadır. Bölgenin tektonik bahsinde belirteceği gibi, tersiyer ortalamasından beri 

devamlı bir sedimantasyon havzası halinde bulunan MuĢ deprasyonuna, deprasyonu 

çevreleyen sahalarda taĢınan metaryeller birikmiĢlerdir. Bu birikme olayları, havzanın 

kuvaterner bağlarında dıĢ drenaja bağlanmasına kadar sürmüĢtür. 

4- Kuvaterner : 

MuĢ civarında kuvaterner depoları özellikle MuĢ ovasını çevreleyen dağların 

eteklerindeki kollüviyal depolar birikinti konileri ve birikinti yelpazeleri ile Karasu ve 

Murat yatağındaki alüvyonlar temsil edilir. Özellikle Bitlis dağlarının kuzey eteklerinde, 

MuĢ ili Kızılağaç arasında kalın ve geniĢ birikinti yelpazeleri ve kollüviyal depoları 

bulunduğu halde ovanın kuzeyindeki dağlık alanların eteklerindeki kil, mil ve kumlardan 

ibaret ince bir Ģerit halinde birikinti yelpazeleri ve kollüviyal depolar yer alır. Bitlis 

dağlarının kuzey eteklerindeki birikinti konileri ve yelpazeleri ile kollüviyal depolar 

havzasının dıĢ drenaja bağlanmasından sonra gerek Bitlis dağlarından ova açılan akarsular 

ve gerekse Karasu ve Murat nehri tarafından parçalanmıĢ ve böylece muhtelif yüksekliklere 

taraçalar teĢekkül etmiĢtir. 

A.5.1. Metamorfizma ve Mağmatizma 

Türkiye‟nin tektonik kökenli ovalarından biri olan MuĢ Ovası‟nın güneyinde 

paleozoik metamorfik Ģistler, kuzeyinde tersiyer‟in hemen bütün devirlerine ait tortul 

formasyonlar, doğusunda ve batısında ise volkanik araziler bulunmaktadır. MuĢ ovası Pre- 

Neojen temel üzerinde Neojene ait genellikle kireçli, killi, kumlu ve marnlı depolar, 

Karasu ve Murat vadileri boyunca alüvyonlar ile Bitlis dağları etekleri boyunca uzanan 

kollüviyal depolar yer almaktadır. 

40

A.5.2. Tektonik ve Paleocoğrafya 

Harita 3. MuĢ Ġli Deprem Haritası 

Depremler, yer kabuğunun aktif faylar boyunca kırılması sonucunda meydana gelen 

doğal afetlerdir. Bir bölgenin depremselliği hesaplanırken depreme neden olabilecek fayın 

varlığı, cinsi, niteliği, boyu, doğrultusu, deprem periyotları incelenerek bölgenin fay zonuna 

olan uzaklığı ve zemin özellikleri birlikte alınarak değerlendirilmelidir. 

MuĢ ili dâhilinde tarihsel dönemlerde ve 20.yy‟da çok sayıda yıkıcı deprem 

olmuĢtur. Bunlardan son iki örnek Varto 1946 (M=6.9) ve 1966 (M=7.1) depremleridir. Çok 

sayıda can kaybı olmuĢtur. Bayındırlık ve Ġskân Bakanlığının 1966 deprem bölgeleri 

haritalanmasında MuĢ 1. derece bölge içinde gösterilmiĢtir. 

Ġl zemini ve yakın çevresinde sismik etkinliği yüksek aktif faylar mevcuttur. 

Bunların tamamı KAF zonu içindeki fay branĢlarıdır. Fayların büyük kısmı yaklaĢık KB- 

GD doğrultulu sağ y.anal atılımlıdır. Bu genel sistem KAF zonu için karakteristik hareket 

41

tarzıdır. Buna ek olarak MuĢ ovasının kuzey güney yönünde dikine kesen kırık hatlarda 

bulunmaktadır. Bu faylar ovanın doğu-batı kesimlerini sınırlamaktadır. Kuzey Anadolu 

fayları 1. derecede sismik etkinliğe sahiptir. Diğer eĢlenik faylar ise 2. derece etkindir. 

Sonuç olarak, MuĢ ve civarı tektonik yönde Anadolu‟nun ve ayrıca Anadolu ve Arabistan 

levhasının çarpıĢma kuĢağı dâhilinde yer almaktadır. 

KAYNAKLAR: 

Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğü-2010 

MuĢ Ġl Çevre Durum Raporu 2010 

MuĢ Belediye BaĢkanlığı-2010 

Ġl Bayındırlık ve Ġskân Müdürlüğü-2010 

42

B.1. Enerji Kaynakları 

B.1. 1. GüneĢ 

B. DOĞAL KAYNAKLAR 

Devlet Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğünün verilerine (2006) göre; MuĢ 

Merkezinde yıllık ortalama güneĢlenme süresi 6 saat 53 dakika, yıllık ortalama güneĢlenme 

Ģiddeti ise 345,77 cal/cm 2 .dak olarak ölçülmüĢtür. Ġlde alt bölgeler arasında farklılıklar 

olmakla birlikte hiçbir alt bölge yılda 2700 saatten fazla güneĢ almamaktadır. Ġl, (yılda 

2000 veya daha fazla güneĢ alan) Ege ve Akdeniz illeri ile karĢılaĢtırıldığında güneĢ 

enerjisi bakımından pek yeterli değildir. 

Ġlimiz güneĢ enerjisi kolektörler sayesinde su ısıtmakta kullanılmaktadır. Son 

yıllarda yapılan konut alanlarında güneĢ enerjisinden yararlanılmaktadır. Yıllık tüketilen 

güneĢ enerjisi hakkında her han gibi bir çalıĢma yoktur. 

B.1. 2. Su Gücü 

Sulama: Ekilebilir toplam arazi miktarımız 342198 ha olup 158215 ha sulanabilir 

tarım arazisidir. Sulanabilir tarım arazisi toplam tarım arazisinin %46 sına tekabül 

etmektedir. Ancak sulanabilir tarım alanlarımızın 64280 ha lık kısmı fiilen 

sulanabilmektedir. Bu alan sulanabilir tarım arazisinin %41ine, toplam tarım arazisinin ise 

%19‟una tekabül etmektedir. Sulanan arazinin %12 si KHGM nün yapmıĢ olduğu sulama 

kanalları ve göletleri ile , %12‟si DSĠ‟nin yapmıĢ olduğu Baraj ve kanallarla,%17 si de 

halk sulaması Ģeklindedir. 

Ġlimizde bulunan ırmak, çay gibi enerjiye dönüĢe bilecek su kaynaklarının debileri 

D.1. 3.(Akarsular) bölümünde detaylı bir Ģekilde verilmiĢtir. 

B.1. 3. Kömür 

Bknz. I.1. 3. Enerji madenleri. 

B.1. 4. Doğalgaz 

Ġlimizde doğalgaz rezervi olup olmadığına dair Müdürlüğümüze bilgi ulaĢmamıĢtır. 

B.1. 5. Rüzgâr 

Devlet Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü verilerine (2009 yılı) göre yıllık 

ortalama rüzgâr hızı 1,4 m/s olarak gerçekleĢmiĢtir. DüĢük hızlarda çalıĢan rüzgâr 

jeneratörlerinin yapılması halinde ilimizde yararlanılabilecek bir rüzgâr enerjisi 

potansiyelinin olabileceği düĢünülmektedir. 

B.1. 6. Biyokütle 

Biyogaz; gübre, bitkisel atık ve benzeri organik atıklarının oksijensiz ortamda 

fermante olması sonucu meydana gelen yanıcı bir gazdır. 

43

Biomas; tabiri daha ziyade bitkisel ürünlerin, hayvan ve orman atıklarının, Ģehir ve 

endüstri atıklarının çevrimi yoluyla enerji elde etme metodudur. 

Ġlimizde biyogaz enerji türünden yararlanılmaktadır. Biyomastan ise çeĢitli 

kesimlerce yararlanılmaktadır. Örneğin ilimizin kırsal kesimlerinde kısıtlı imkanlar 

nedeniyle hayvan gübresinden yapılan tezek yakacak olarak kullanılmaktadır. 

B.1. 7. Petrol 

Ġlimiz sınırları içerisinde petrol rezervinin bulunup bulunmadığına dair bilgi 

bulunmamaktadır. 

B.1. 8. Jeotermal Sahalar 

Bknz. J.1.10. Jeotermal. 

B.2. Biyolojik ÇeĢitlilik 

B.2. 1. Ormanlar 

MuĢ Orman ĠĢletme ġefliğinden alınan veriler aĢağıdaki Ģekildedir. 

Tablo 1. Orman Alanları 

Normal 

Orman (ha) 

Bozuk 

Orman 

(Ha) 

Toplam 

Orman 

(Ha) 

Ormansız (Ha) 

Genel Alan 

(Ha) 

6786 66079,50 72865,5 812151,5 885017 

Kaynak: MuĢ Orman ĠĢletme ġefliği-2010 

B.2.1.1. Odun Üretimine Ayrılan Tarım Alanları 

Ġl Tarım Müdürlüğü verilerine göre Ġlimizde 11.600 da alanda Kavak ve Söğüt 

üretimi yapılmaktadır. 

B.2. 2 Çayır ve Mera 

Ġlimiz sınırları içinde toplam 279.564 ha mera alanı bulunmaktadır. Meralarımız 

genel olarak hayvan otlatmak amacıyla kullanılmaktadır. 

B.2. 3. Sulak Alanlar 

Ġlimizde sulak alanlar ile ilgi detaylı bilgiler Akarsular, Göller ve Göletler 

bölümünde verilmiĢtir. 

B.2. 4. Flora 

44

ġekil 28. MuĢ Laleleri ( Sarı ve Kırmızı ) 

Konu hakkında bugüne kadar yapılan çalıĢmalar hakkında tarafımıza bilgi 

ulaĢmamıĢtır. Ancak; MuĢ ilinin bitki örtüsü tiplerini genel olarak step (bozkır) bitkileri, 

çayır otları ve meĢe ormanları oluĢturur. Soğanlı bitkiler sınıfından olan lale endemik 

türlerdendir. (Bkz. Flora-Fauna ve Hassas Yöreler) 

B.2. 5. Fauna 

Bkz. Flora-Fauna ve Hassas Yöreler 

B.2. 6. Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtı, Tabiatı Koruma Alanları 

ve Diğer Hassas Yöreler: 

ĠĢletmemiz arazileri bölgede korunan önemli bir büyüklükte alan olması sebebiyle 

doğal bitki örtüsü ve yaban hayvanları açısından önemli bir barınaktır. Son yıllarda anız 

yakılmasının yasaklanması bu doğal ekolojiyi destekler nitelikte olup bölge açısından 

önemli bir zenginlik oluĢturmaktadır. 

ġekil 29 . Kale Parkı ve Dinlence Yeri 

45

ġekil 30. MuĢ Kalesinde Kale Parkında bulunan tarihi top 

B.3. Toprak 

Ġlimizdeki topraklar hakkındaki bilgiler E bölümünde verilmiĢtir. 

B.4. Su Kaynakları 

B.4.1. Ġçme Suyu Kaynakları ve Barajlar 

Bknz: L1.1, D.1. 3 

B.4.2. Yeraltı Su Kaynakları 

D.1.1 bölümünde bilgiler verilmiĢtir. 

B.4.3. Akarsular 

Bknz D.1.3 

B.4.4. Göller ve Göletler 

Bknz D.1.4 

B.5. Mineral Kaynaklar 

Ġl sınırlarımız içerisinde Maden Kanunu ve TaĢ Ocakları Nizamnamesine tabi doğal 

kaynakların yerleri, rezerv miktarları, türleri ve nitelikleri hakkında veri elde 

edilememiĢtir. 

B.5.1. Sanayi Madenleri 

Bknz. I. Madencilik 

46

B.5.2. Metalik Madenler 


B.5.3. Enerji Madenleri 


B.5.4. TaĢ Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler : 

Ġlimizde Ek-2 listesine tabi iĢletmeler; 

1- Alpaslan ERDEM “Kum-Çakıl Ocağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi/Malzgirt 

2- Atila BĠLGĠN “Balzat Ocağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi”/Bulanık 

3- Bindurmaz ĠnĢ.Hafr.Taah.Tic.Ltd.ġti.Kum-Çakıl Ocağı ve Yıkama- Kırma- 

ElemeTesisi/Kıyık Köyü 

4- Ekrem ÇARKÇ I “Kum-Çakıl Ocağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi”/Bulanık 

5- Ercan ARSLAN “Kum-Çakıl Ocağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi”/Muratgören 

Köyü 

6- Haluk Zeki ÖĞRETEN “Kum-ÇakılOcağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi”/Malzgirt 

7- Gado TaĢ Çakıl Ocağı /Bulanık 

8-Karayolları11.Bölge Müdürlüğü“Kum-Çakıl Ocağı”ve“Yıkama-Kırma-Eleme 

Tesisi/ġenova Köyü 

9- M. Baki GÜNDOĞDU“Kum-Çakıl Ocağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi”/Bulanık 

10-MendeĢ ĠnĢ.Hafr.Taah.Tic.Ltd.ġti. “Kum-Çakıl Ocağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme 

Tesisi”1/Kıyık 

11-MendeĢ ĠnĢ.Hafr.Taah.Tic.Ltd.ġti. “Kum-Çakıl Ocağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme 

Tesisi”2/Kıyık 

12-Rüstemgedik Belediyesi“Kum-Çakıl Ocağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi”Bulanık 

13-Sim-Yol ĠnĢ. Taah. DıĢ Tic. Ltd. ġti.“Kum-Çakıl Ocağı”ve“Yıkama- Kırma-Eleme 

Tesisi”/Bulanık 

14-ġakir YĠĞĠT “Kalker Ocağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi”/Karaağaçlı 

15-Varto Belediyesi TaĢ Çakıl Ocağı /Varto 

16-Karayolları Genel Müdürlüğü TaĢ Çakıl Ocağı /Varto 

17-Yazıcı Haf. Nak.Müt.ĠnĢ.San.DıĢ.Tic.Ltd.ġti.“Kum-ÇakılOcağı veYıkama-Kırma- 

Eleme Tesisi/ Mercimekale 

18-Yazıcıoğlu Nak. ĠnĢ. Taah. Tur. San. Ve Tic. A.ġ. TaĢ Çakıl Ocağı /Tekyol Köyü 

19-Yoncalı Belediyesi “Kum-Çakıl Ocağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi”/Bulanık 

20-Köylüm Otomotiv Kum-Çakıl 

21-Karayolları 11.Bölge Müdürlüğü Pertek Kum-Çakıl Ocağı 

22-Karayolları 11.Bölge Müdürlüğü Malazgirt TaĢ Ocağı 

23-DSĠ 172. Tek. ġube Müdürlüğü Bulanık Kotanlı Köyü Kum Ocağı (Balotu Köyü) 

Kum-Çakıl Ocağı 

24-Arma ĠnĢ. Taah. Tic.San.Ltd.ġti. Varto Ağaçkorur Köyü Kalker Ocağı ve Kırma Eleme 

Tesisi TaĢ Ocağı 

25- Özaykutlar Merkez Karaağaçlı Beldesi Kalker Ocağı ve Kırma Eleme Tesisi 

26- Sabahattin GÜLER Merkez ġenova Köyü Kum-Çakıl Ocağı 

27- M. Baki GÜNDOĞDU Kum Ocağı Kırma Eleme /Karaağıl 

28- Yurt Çim. San. Tic. A.ġ. TaĢoluk Köyü/MuĢ TaĢ Ocağı 

47

29-Barsan Nak. Harf. ĠnĢ. Bet. ve Mak. San. Tic. Ltd. ġti. Kalker Ocağı Kır. Eleme Tesisi 

Tekyol Köyü/MuĢ 

30- Ġzettin YILMAZ Kum Çakıl Ocağı Kırma Eleme Tesisi Kılıçcı Köyü/Malazgirt 

31- Bindurmaz ĠnĢ. Harf. Ve Taah. Tic. Ltd. Ģti. Kum Çakıl Ocağı-2 Muratgören/MuĢ 

32- Mehmet SEVER Pomza Ocağı Yünören Köyü/Korkut 

33-OluĢum Yapı Mad. Nak. Gıd. Tem. Paz. San. DıĢ Tic. Ltd. ġti. Kalker Ocağı Kır. Yık. 

Elm. Tesisi Hasköy/MuĢ 

34- Mustafa KARAKAYA Kum Çakıl Ocağı Kılıçcı Köyü/Malazgirt 

35- Ak ĠnĢ. Taah. Mad. Orm. Gıd. Teks. Tic. Ltd. ġti. Kum Ocağı ġenova Köyü/MuĢ 

36- Köylüm Oto. ĠnĢ. Nak. Gıd. San. Tic. Ltd. ġti. Kum Çakıl Ocağı ġenova Köyü/MuĢ 

37- Güleroğlu Gıda Tek.NakĠnĢ.San.ve Tic.Ltd.ġti.. Kum Çakıl Kırma Eleme Yıkama 

Tesisi Mercimekkale Köyü,Kravi Hududu, Köyaltı 

38- Karayolları 11 Bölge müdürlüğü Malazgirt Karıncalı Köyü TaĢ ocağı ve Konkasör 

Tesisi 

39-D.Ali ÇOLAK TaĢ Ocağı ve Kırma Eleme Karaağaçlı Çimmeburnu 

40-Bedri ÇAKAR Bulanık Ġlçesi Bazalt Ocağı ve Kırma Eleme Tesisi 

41- Alooğulları Muratgören Köyü Kum Ocağı. 

42- ġark Madencilik Varto Ġlçesi Pomza Ocağı 

43- Arma ĠnĢaat Varto Ġlçesi Kalker Ocağı ve Kırma –Eleme Tesisi 

44- Ġsmail SAMUK Karaağaçlı Beldesi Çizmeburnu Mevkii TaĢ Ocağı ve Kırma Eleme 

Tesisi 

KAYNAKLAR: 


Meteoroloji Müdürlüğü-2010 

D.S.Ġ. 17. Bölge Müdürlüğü-2010 

MuĢ Orman ĠĢletme ġefliği-2010 

Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü-2010 

48

C.1. Ġklim ve Hava 

C. HAVA (ATMOSFER VE ĠKLĠM) 

MuĢ ilinde hâkim bulunan iklim Doğu Anadolu Bölgesinin tamamında görülen 

karasal iklim olup kıĢlar sert ve soğuk yazlar ise sıcak ve kuraktır. Sıcaklık ile ilgili veriler 

tabloda belirtilmiĢtir. 

Ġstasyon Yüksekliği 1322 

Ġstasyon ÇeĢitleri 

C.1.1. Doğal DeğiĢkenler 

C.1.1.1. Rüzgâr 

B. Klima + Sinoptik 

2010 yılı ortalama rüzgâr hızı 1,0 m/s, En hızlı esen rüzgâr yönü Kuzey (N) dir. 

Ölçülen en hızlı esen rüzgâr hızı ise 31,3 m/s dir. 

Tablo 2: Meteorolojik veriler (Rüzgar) 

Aylar 

(2010) 

Aylık Ort. 

Rüz. Hızı 

m/s 

En Hızlı Esen 

Rüz. Yönü Ve Hızı 

Fırtınalı 

Günler 

sayısı 

Kuvvetli 

Rüz. Günler 

Sayısı 

Aylık Hakim 

Rüz. Yönü 

Yıllık Hakim 

Rüz. Yönü 

Ocak 

0.9 N 31.3 

3 - 

SW 

ġubat 

0.8 SW 10.0 

- - 

SW 

Mart 

1.5 N 22.3 

3 8 

N 

Nisan 

1.1 E 16.3 

- 

3 ENE 

Mayıs 

1.1 N 14.5 

- 

4 SW 

ENE 

Haziran 

1.1 E 14.7 

- 

8 ENE 

Temmuz 

1.2 E 11.4 

- 

1 ENE 

Ağustos 

1.1 E 11.4 

- 

2 ENE 

Eylül 

1.1 N 16.9 

- 

4 ENE 

Ekim 

1.0 NE 18.2 

1 

4 ENE 

Kasım 

0.7 NE 13.1 

- - 

SW 

Aralık 

0.9 N 31.3 

- 2 

NE 

Toplam 1.0 X X 7 36 X X 

49

(K. Batı) NW 

NNW 

(Kuzey) 

N 

NNE 

NE (k. Doğu) 

WNW 

ENE 

(Batı)W 

E (Doğu) 

WSW 

ESE 

(G. Batı)SW 

SE (G. Doğu) 

SSW 

S 

(Güney) 

SSE 

Kaynak: MuĢ Meteoroloji Ġstasyonu Müd.-2010 

C.1.1.2. Basınç 

Tablo 3: Meteorolojik Veriler ( Basınc) 

Aylar En Yüksek Basınç En düĢük basınç Aylık ortalama basıncı 

(2009 

Ocak 

878.9 854.6 867.1 

ġubat 

870.9 852.8 862.7 

Mart 

874.7 856.0 866.4 

Nisan 

871.6 859.2 866.4 

Mayıs 

869.3 862.2 865.7 

Haziran 

870.3 857.9 864.5 

Temmuz 

868.2 858.1 863.1 

Ağustos 

869.4 862.0 865.4 

Eylül 

872.8 863.5 867.9 

Ekim 

874.6 864.4 869.0 

Kasım 

878.6 866.2 873.3 

Aralık 

878.1 854.8 870.5 

Toplam X X 866.8 


50

Aylar 


C.1.1.3. Nem 

Tablo 4: Meteorolojik Veriler (Nem) 

Aylık Ort. En DüĢük Nem Nemin En Fazla Olduğun Ay 

Nemin En Az olduğu Ay 

Ocak 

51 

Ocak 

ġubat 

49 

Mart 

38 

Nisan 

34 

Mayıs 

34 

Haziran 

31 

Temmuz 

27 

Ağustos 

26 

Ağustos 

Eylül 

30 

Ekim 

40 

Kasım 

32 

Aralık 

48 

Toplam 406 X X 

Yıllık Ort. 34 X X 


C.1.1.4. Sıcaklık 

Tablo 5: Meteorolojik Veriler (Sıcaklık) 

Aylar 


Ort. Sıcaklık 

Maksimum 

Sıcaklık 

Minimum 

Sıcaklık 

En Yüksek 

Sıcaklık Ve Günü 

En Yüksek Sıcaklık Farkı 

Ocak 

-1.1 1.6 -3.7 

5,2 / 8 

5.4 

ġubat 

3.3 6.7 0.0 

6,3 / 11 

6.7 

Mart 

8.0 13.1 3.2 

16,5 / 31 

9.9 

Nisan 

9.9 15.3 4.5 

20,0 / 29 

10.8 

Mayıs 

14.5 20.6 8.8 

29,6 / 20 

11.8 

Haziran 

21.4 29.4 13.3 

33,2 / 30 

16.1 

Temmuz 

26.8 34.7 18.4 

36,3 / 13 

16.3 

Ağustos 

26.4 34.8 18.1 

35,2 / 19 

16.7 

Eylül 

22.8 31.0 14.1 

32,3 / 5 

16.9 

Ekim 

13.6 19.9 8.2 

27,0 / 5 

11.8 

Kasım 

6.5 14.4 -0.6 

14,6 / 10 

15.1 

Aralık 

3.1 8.1 -1.3 

9,0 / 1 

9.5 

Toplam 

X X X 

X 

X 

Yıllık Ort. 12.8 19.4 6.6 X 12,2 


51

C.1.1.5. BuharlaĢma 

BuharlaĢmayı etkileyen faktörler, 

1. Hava Sıcaklığı 2. Hava Basıncı 3. Rüzgâr Hızı 4. Havanın Nemi 5. Radyasyon 6. 

Coğrafi Enlemler 

Tablo 6: Meteorolojik Veriler (BuharlaĢma) 

Tarih 

Mayıs 


Haziran 


Temmuz 


Ağustos 


Eylül 


Ekim 


1 

3.7 6.0 8.0 8.0 6.0 

2 

1.0 5.0 6.8 8.0 8.0 

3 

2.7 4.0 7.0 8.0 6.0 

4 

0.3 4.0 8.0 8.0 6.0 

5 

1.5 8.0 8.0 8.0 6.0 

6 

2.0 4.3 7.6 6.0 8.0 

7 

2.9 5.2 7.0 8.0 6.0 

8 

2.5 6.0 8.0 6.0 8.0 

9 

2.0 6.0 8.0 8.0 6.0 

10 

4.0 5.0 8.0 6.2 6.0 

11 

3.8 6.0 8.0 8.0 6.0 

12 

1.2 6.0 8.0 8.0 6.0 

13 

4.0 8.0 8.0 8.0 8.0 

14 

5.0 6.0 9.2 6.0 6.0 

15 

4.4 6.0 9.0 8.0 4.0 

16 

4.0 7.0 8.0 6.0 6.0 

17 

4.0 6.2 6.0 8.0 4.0 

18 

4.0 6.5 4.2 8.0 6.0 

19 

5.3 6.0 7.6 8.0 6.0 

20 

5.6 4.0 7.8 8.0 4.0 

21 

5.0 4.0 8.4 8.0 6.0 

22 

4.6 4.4 7.4 6.0 6.0 

23 

4.6 6.0 9.0 8.0 4.0 

24 

4.4 6.0 8.0 6.0 4.3 

25 

3.1 3.8 8.0 7.0 4.0 

26 

4.2 2.0 4.5 6.0 2.0 

27 

4.6 8.2 6.0 5.4 4.0 

28 

4.8 5.2 8.0 6.0 4.0 

29 

5.0 8.0 9.2 6.0 3.0 

30 

5.0 6.0 9.0 6.0 3.0 

31 

5.6 


8.0 

Toplam X X X X X 

Ortalama 3.7 5,6 7,7 7,1 5,4 


52

C.1.1.6. YağıĢlar 

C.1.1.6.1. Yağmur 

Tablo 7. Meteorolojik Veriler (YağıĢlar) 

Aylar 


Toplam YağıĢ 

Miktarı (mm) 

Günlük En çok 

YağıĢ Miktarı 

Ocak 

ġubat 

Mart 

Nisan 

Mayıs 

Haziran 

Temmuz 

Ağustos 

Eylül 

Ekim 

Kasım 

Aralık 

Toplam 

173.3 

52.9 

60.6 

107.0 

97.6 

26.2 


3.4 

0.3 

74.1 

- 

38.0 

53.7 

27.1 

12.3 

25.6 

20.2 

39.7 

8.0 

8.7 

3.7 

0.3 

19.2 

- 

19.1 

X 


C.1.1.6.2. Kar, Dolu, Sis ve Kırağı 

Tablo 8. Meteorolojik Veriler (Kar, Sis, Kırağı) 

Tarih 


Kar 

YağıĢlı 

Günler 

Sayısı 

Karla Örtülü 

Günler Sayısı 

En Yüksek 

kar Örtüsü 

kalınlığı 

(cm) 

Donlu 

Gün 

Sayısı 

Sisli Gün 

Sayısı 

Dolulu Gün 

Sayısı 

Kırağılı 

Gün Sayısı 

Ocak 11 10 15 22 2 - 1 

ġubat 4 4 8 13 1 1 2 

Mart 1 1 5 7 - - - 

Nisan - - - 2 - - - 

Mayıs - - - - - 1 - 

Haziran - - - - - - - 

Temmuz - - - - - - - 

Ağustos - - - - - - - 

Eylül - - - - - - - 

Ekim - - - - - - - 

Kasım - - - 23 - - 11 

Aralık 3 1 2 23 - - 10 

Toplam 19 16 X 90 3 2 14 


53

Dolunun En Yüksek Olduğu aylar: ġubat, Mayıs 

Dolunun En DüĢük olduğu Aylar: Ocak, Mart, Nisan, Temmuz, Ağustos, Eylül, Ekim, 

Kasım ve Aralık 

Kırağının En Yüksek olduğu Aylar: Kasım, aralık 

Kırağının en DüĢük Olduğu Aylar: ilkbahar yaz ayları 

C.1.1.7. Seller 

Ġlimiz sınırları içerisinde sık olmamakla birlikte zaman zaman sel olayları meydana 

gelebilmektedir. Ġlimiz Merkez Dere, Murat PaĢa, Kale mahalleleri ile Sungu, Kırköy, 

Karaağaçlı Beldeleri ve Kıyık, Üçdere, Suboyu, Yazla, Kumluca, Eğirmenci köyleri ayrıca 

Bulanık ilçesi YazbaĢı, Sultanlı, Dokuzpınar köyleri ile Rüstemgedik beldesi sel yönünden 

hassasiyet arz etmektedir. 2010 yılında sel olayı meydana gelmemiĢtir. 

DSĠ 17. Bölge Müdürlüğünün taĢkın ve sellerin önlenmesi veya engellenmesine 

yönelik olarak yapmıĢ olduğu taĢkın koruma çalıĢmalarına yönelik çalıĢmalar aĢağıda 

verilmektedir. 

Tesis Arazi(ha) Meskun Mahal 

47 1315 66 

Muş Bulanık Elmakaya Beldesi Köyü Taş. Kor. Tes. : 1 

Muş Bulanık Erentepe Beldesi Taş. Kor. Tes. : 1 

Muş Bulanık Mollakent Beldesi Taş. Kor. Tes. : 1 

Muş Bulanık Sultanlı Köyü Taş. Kor. Tes. : 1 

Muş Bulanık Haçlı (Kazan) Gölü Taş. Kor. Tes. : 1 

Muş Bulanık Rüstemgedik Beldesi Taş. Kor. Tes. : 1 

Muş Hasköy İlçe Merkezi Taş. Kor. Tes. : 120 1 

Muş Hasköy İlçe Merkezi T.R.K. : 1 

Muş Hasköy Büvetli Taş. Kor. Tes. : 60 1 

Muş Hasköy Düzkışla Beldesi Taş. Kor. Tes. : 1 

Muş Korkut Altınova Beldesi Taş. Kor. Tes. : 1 

Muş Korkut Şıhali Taş. Kor. Tes. : 1 

Muş Malazgirt Çıkrak Deresi Taş. Kor. Tes. : 1 

Muş Malazgirt Danışmentgazi Mah. Taş. Kor. Tes. : 1 

Muş Malazgirt Alikalkan Köyü Taş. Kor. Tes. : 1 

Muş Merkez Karni Çayı Taş. Kor. Tes. : 1 

Muş Merkez Karaağaçlı Beldesi Taş. Kor. Tes. : 1 

Muş Merkez Karasu Yatak ıslahı : 1 

Muş Merkez Durugöze Taş. Kor. Tes. : 90 1 

Muş Merkez Çar Çayı Taş. Kor. Tes. : 1 

Muş Merkez Çar Çayı T.R.K. : 1 

Muş Merkez Arıncık Taş. Kor. Tes. : 74 1 

Muş Merkez Anzar Taş. Kor. Tes. : 1 

Muş Merkez Ağaçlı Taş. Kor. Tes. : 1 

Muş Merkez Akçan(Taşoluk) Köyü (Değirmen dr. T.K. : 200 1 

Muş Merkez Kıyık Taş. Kor. Tes. : 1 

Muş Merkez Konukbekler Beldesi Taş. Kor. Tes. : 1 

Muş Merkez Körpeağaç Köyü (Bozsu Deresi) T. Kor. Tes. : 200 1 

Muş Merkez Muratpaşa Mahallesi Taş. Kor. Tes. : 39 1 

Muş Merkez Sazlıkbaşı Taş. Kor. Tes. : 150 1 

Muş Merkez Soğucak Köyü Taş. Kor. Tes. : 1 

Muş Merkez Sungu Beldesi Taş. Kor. Tes. : 1 

Muş Merkez Sungu Köyü (Arak Deresi) Taş. Kor. Tes. : 200 1 

Muş Merkez Şenova Köyü Taş. Kor. Tes. : 1 

Muş Merkez Üçdere Köyü Taş. Kor. Tes. : 1 

54

Muş Merkez Kepenek Köyü Taş. Kor. Tes. : 1 

Muş Merkez Dumlusus Köyü Taş. Kor. Tes. : 1 

Muş Merkez Kırkköy Beldesi Taş. Kor. Tes. : 1 

Muş Varto İlçe Merkezi Taş. Kor. Tes. : 1 

Muş Varto Bağiçi Köyü Taş. Kor. Tes. : 63 1 

Muş Varto Divane Deresi Taş. Kor. Tes. : 1 

Muş Varto Kaynarca Taş. Kor. Tes. : 5 

Muş Varto Sazlıca Taş. Kor. Tes. : 1 

Muş Varto Taşlıyaka Taş. Kor. Tes. : 9 15 

Muş Varto Yeşildal Köyü Taş. Kor. Tes. : 2 

Muş Varto Yurttutan KöyüKurutma : 50 1 

Muş Varto Karaköy Kurutma : 60 1 

C.1.1.8. Kuraklık 

Ġlimizde karasal iklim hüküm sürdüğünden yazları oldukça kurak geçmektedir. 

Temmuz-Eylül ayları arasındaki zaman diliminde kuraklık en üst seviyede kendini 

göstermektedir. MuĢ Meteoroloji istasyonu verilerine göre 2010 yılı normal civarı kurak 

olarak belirtilmiĢtir. En kurak yıl 1971, son 10 yıl içinde kurak geçen yıl sayısı ise 3‟tür. 

C.1.1.9. Mikroklima 

Bu konuda ilgili kurumlardan yeterli bilgi alınamamıĢtır. 

C.1.2. Yapay Etmenler 

C.1.2.1. Plansız KentleĢme 

MuĢ ovası, verimli tarım toprakları ve su kaynakları ile Türkiye‟nin en büyük 

ovalarından biridir. MuĢ Ġli, sanayileĢme göstergeleri bakımında son sıralarda yer alan bir 

ilimizdir. SanayileĢmedeki geriliğin temel nedenleri; tarıma dayalı kapalı ekonominin uzun 

yıllar hakim olması, sermaye birikiminin olmaması, giriĢimci kültürünün yetersizliği, iklim 

koĢullarıdır. Bu durum kentin geliĢimini de olumsuz etkilemiĢtir. 

Bütün bu olumsuz geliĢmelere rağmen, son yıllarda özel sektör giriĢimiyle, küçük 

ölçekli sanayi iĢletmeleri kurulmaya baĢlanmıĢtır. Bu iĢletmelerin çeĢitli teĢvik unsurlarıyla 

desteklenmesi halinde, ilde sanayinin geliĢmesine önemli katkısı olacaktır. 

Ayrıca Alparslan Üniversitesi‟nde açılan yeni bölümler kente gelen nüfusu önemli 

ölçüde artırmıĢ ve kentin geliĢimine önemli katkılar sağlamaktadır. 

Kent merkezi güneyde ilk yerleĢim yeri olan Kale mahallesinden baĢlayarak 

doğuda istasyona kadar, kuzeyde ise demiryoluna kadar geliĢmiĢtir. Ġl Merkezi‟nin 

kapsadığı nazım imar planının kısıtlı olması sonucu bu alanların çevresinde plansız ve 

dağınık yapılaĢma mevcuttur. Plansız kentleĢme sonucu çevre olumsuz yönde 

etkilenmektedir. Bu olumsuzlukların baĢında tarım alanlarının kaybolması, sanayii 

tesislerinin yerleĢim yerine yakın olması, oluĢan atıkların direk olarak doğaya verilmesi ve 

bunun sonucunda da insan sağlığının etkilenmesi sayılabilir. 

Denetimleri sıklaĢtırılarak ve vatandaĢlar bilinçlendirilerek kaçak yapılaĢmanın 

önüne geçilmesi planlanmaktadır. 

55

Ġlimizdeki altyapının yeterli olmaması (kanalizasyon, içme suyu Ģebekeleri, iletiĢim 

hatları ve yollar) Plansız kentleĢmenin baĢlıca nedenleri olarak gösterilebilir. 

C.1.2.2. YeĢil Alanlar 

Ġlin her tarafının doğal mesire yerleri ve yeĢilliklerle çevrilmiĢ olması nedeniyle 

uzun süre belediye hizmetleri arasında çevre olayı ve bu çerçevede yeĢil alan düzenlenmesi 

öncelikle hizmet alanı olarak görülmemiĢtir. Son yıllarda yeĢil alan düzenlenmesinde 

önemli çalıĢmalar kaydedilmiĢtir. Park ve çocuk oyun alanlarının yapımına hız verilmiĢtir. 

Bunların en önemlisi Atatürk ve Dede parkıdır. 

Ġlde kiĢi baĢına düĢen yeĢil alan miktarı 2,19 m²‟dir.( Ġl Nüfusu 70.509 kiĢi olarak 

alınmıĢtır). Mevcut kentsel yeĢil alan yüzölçümü 15,5 hektardır. Doğal ya da kent 

koĢullarına uyum sağlamıĢ bitki türleri; Kavak, akasya, Akçaağaç, diĢbudak, katalpa, meĢe, 

dut, iğde, atkestanesi, karaağaç ve sarıçamdır. 

C.1.2.3. Isınmada Kullanılan Yakıtlar 

Ġlimiz Hava kirliliğinde 2. Derecede kirli iller arasında yer almaktadır. 2872 sayılı 

Çevre Kanunu'na istinaden çıkarılan "Isınmadan Kaynaklanan Hava Kirliliğinin Kontrolü 

Yönetmeliği"nde belirtilen kıĢ sezonu ortalaması hava kirliliği sınır değerlere uyulması 

için, 27.08.2009 tarih ve 2009/28 sayılı Mahalli Çevre Kurulunda, tüketilecek katı ve sıvı 

yakıtlara iliĢkin kriterlere yer verilmiĢtir. 

C.1.2.4. Endüstriyel Emisyonlar 

Ġlimizde endüstri geliĢmediğinden; endüstriyel emisyon yayan iĢletme olarak 

sadece ġeker Fabrikası ile 2009 yılının ilk aylarında üretime baĢlayan çimento fabrikası 

gösterilebilir. Bunun dıĢında büyük boyutta endüstriyel emisyon yayan iĢletme yoktur. 

C.1.2.5. Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar 

Ġlimizde bulunan taĢıtların cinsi ve miktarı aĢağıdaki Ģekildedir. 

Tablo 9: TaĢıt Cins ve Miktarları 

SIRA NO ARAÇ CĠNSĠ ARAÇ SAYISI 

1 OTOBÜS 169 

2 OTOMOBĠL 6522 

3 TANKER 34 

4 ÇEKĠCĠ 142 

5 Ġġ MAKĠNESĠ 2 

6 JEEP 62 

7 KAMYON 1350 

8 TRAKTÖR 7503 

9 YARI RÖMORK 165 

10 ZIRHLI 16 

11 KAMYONET 2445 

12 MĠNĠBÜS 1180 

13 MOTOBĠSĠKLET 49 

14 MOTOSĠKLET 556 

15 ÖZEL AMAÇLI 88 

56

16 RÖMORK 5 

17 SAKAT 1 

TOPLAM ARAÇ SAYISI 22041 

Kaynak : Ġl Emniyet Müdürlüğü -2010 

8 Temmuz 2005 tarih ve 25869 sayılı Resmi Gazete‟de yayımlanarak yürürlüğe 

giren “Trafikte Seyreden Motorlu Kara TaĢıtlarından Kaynaklanan Egzoz Gazı 

Emisyonlarının Kontrolüne Dair Yönetmelik” ve 08 Ocak 2007 tarih ve 2007/1 sayılı 

Bakanlığımız Genelgesi çerçevesinde Ġlimiz sınırları içerisinde faaliyet gösteren ve TS 

12047 standardını sağlayan tek iĢletme olan Yeni Sanayi Sitesi Bulanık/MuĢ adresinde 

faaliyet gösteren Çebiler Tarım (Hasan ÇEBĠ)‟a Bakanlığımızca 23 Mayıs 2007 tarih ve 

00696 seri no‟lu Egzoz Gazı Emisyon Ölçüm Yetki Belgesi verilmiĢtir. Sözkonusu faaliyet 

sahibi ile 19.01.2009 tarihinde tekrar protokol imzalanmıĢtır. 

Bilindiği gibi hava kirliliğinin önemli kaynaklarından biri de motorlu taĢıtlardan 

kaynaklanan egzoz emisyonlarıdır. Egzozlardan yayılan CO (% 70-90), NO (% 40-70), 

HC (% 50) ve Pb (%100) emisyonlar hava kirliliğinin önemli bir kısmını (yaklaĢık %40) 

oluĢturmaktadır. 

Ġlimizde, ġehir ile hava alanı arası mesafe 27 km olup DHMĠ Müdürlüğünün açtığı 

terminal binası 2200 m 2 dir. Günün 24 saatinde uçakların iniĢ-kalkıĢ yapabileceği pisti 


C.2. Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynakları 

C.2.1. Kükürtdioksit Konantrasyonu ve Duman 

Tablo 10: MuĢ Ġli 2010 Yılı SO 2 Ölçümü Sonuçları 

Aylar 

Aylık 

Ort. SO 2 

En 

Düşük SO 2 

En 

Yüksek SO 2 

KVS Değerlerinin Aşıldığı Gün 

Sayısı (µg/m 3 ) SO 2 >400 

Ocak 2010 11,2 7 60 --- 

Şubat 2010 28 18 42 --- 

Mart 2010 21 7 51 --- 

Nisan 2010 10 2 27 --- 

Mayıs 2010 --- 15 19 --- 

Haziran 2010 11 9 16 --- 

Temmuz 2010 12 10 17 --- 

Ağustos 2010 14 10 41 --- 

Eylül 2010 12 10 17 --- 

Ekim 2010 11 9 16 --- 

Kasım 2010 49 22 89 --- 

Aralık 2010 66 9 111 --- 

Kaynak: MuĢ Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü-2010 

C.2.2. Partikül Madde (PM) Emisyonları 

Tablo 11: MuĢ Ġli 2010 Yılı PM Ölçümü Sonuçları 

Aylar 

Aylık Ort. 

PM 

En 

Düşük PM 

En 

Yüksek PM 

KVS Değerlerinin Aşıldığı Gün 

Sayısı (µg/m 3 ) PM>300 

57

Ocak 2010 --- 0 232 --- 

Şubat 2010 --- 45 304 2 

Mart 2010 117 23 427 3 

Nisan 2010 69 27 144 --- 

Mayıs 2010 63 17 168 --- 

Haziran 2010 115 38 247 --- 

Temmuz 2010 116 62 208 --- 

Ağustos 2010 116 45 211 --- 

Eylül 2010 --- 71 173 --- 

Ekim 2010 118 53 391 --- 

Kasım 2010 214 113 283 --- 

Aralık 2010 200 65 311 2 

Kaynak: MuĢ Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü-2010 

C.2.3. Karbonmonoksit Emisyonları 

Ġlimizde bu konuda yapılmıĢ ölçüm bulunmamaktadır. 

C.2.4. 

Azot Oksit (NOx) Emisyonları 


C.2.5. Hidrokarbon ve KurĢun Emisyonları 


C.3. 

Atmosferik Kirlilik 

C.3.1. Ozon Tabakasının Ġncelmesinin Etkileri 

ġehrimizde meydana gelen hava kirliliğinin ve sanayi türlerinin kullanılan yakıt 

cinslerinin ozon tabakasını hangi oranda etkilediği akademik bir çalıĢma yapılmadığından 

dolayı bilgi verilememiĢtir. 

C.3.2. Asit YağıĢlarının Etkileri 

Fabrika ve ev bacaları ile tasıtların egzozlarından salınan gazlar, atmosfere dogru 

yükselmekte ve etkin rüzgârlar yönünde tasınmaktadır. Bu gazlar, bulutlar içinde su ile 

birleserek sülfürik ve nitrik aside dönüserek yeryüzüne inmektedir. Kükürt dioksit, gaz 

fazında iken havada OH radikalleriyle bisülfit iyonlarına oksitlenebilmektedir. OH 

radikalleri ozonun fotolizi ile meydana gelen uyarılmıs Oksijen atomlarının havadaki su 

buharı ile reaksiyon vermesi sonucunda olusmaktadır. Kararsız olan bisülfit iyonları, sülfat 

partiküllerine ve sülfirik aside dönüsür. Bu reaksiyon mekanizması dısında, aeresol 

tanecikleri ve damlacıklar üzerinde cereyan eden heterojen reaksiyonlarla da asit tesekkül 

etmektedir. Hava kirleticileri, demir ve mangan gibi maddelerin katalitik etkisiyle, Ozon ya 

da Hidrojen peroksit gibi oksitleyiciler sayesinde asit formlara dönüsür. Atmosferin çesitli 

kaynaklara karsı azot monoksit, daha çok ozonun etkisiyle azot dioksite dönüsmektedir. 

Özellikle, gündüz saatlerinde artan OH radikalleriyle nitrik asit; gece saatlerinde ozon ile 

NO3 ve diazot pentaoksit sentezlenmektedir. Bunlar da, daha sonra nitrik asit ve nitrat son 

ürünlerini olusturmaktadır. Sekonder olarak meydana gelen maddeler, yagısların bir 

bileseni olarak yeryüzüne düserek asidifikasyonu yol açmaktadır. Asit Yagmurlarının 

58

olusumu Atmosferdeki pH, karbondioksitin meydana getirdigi karbonik asitten dolayı 

7>pH>5,6 arasında degismektedir. Bu durumda, asit yagmurları söz konusu degildir. 

ġekil 31. Asit Yağmurunun OluĢumu 

Asit yagmurları, yüzey sularında kalsiyum, magnezyum, sodyum, potasyum, sülfat, 

alüminyum, mangan, demir ve çinko konsantrasyonlarının artısına, pH degerlerinin 

düsmesine neden olur. Asitlesme, su ekosistemindeki tüm canlıları etkiler. pH degeri 

düstükçe fitoplankton türlerinin kompozisyonu degisir. Altın renkli algler, yesil algler ve 

mavi-yesil algler popülasyonların yogunlukları azlır ya da ortadan kalkar. Suların 

asidifikasyonu, bazı metal konsantrasyonlarının artısına yol açabilir. Bunların en 

önemlileri, alüminyum ve civa salınımlarıdır. Alüminyum toksisitesi, pH degerini ve 

ortamda olusturdugu maddelere göre degismektedir. 

Kükürt oksitler ve azot oksitler, atmosferde sülfürik asit ve nitrik asit olusumuna 

sebep olur. Bu asitler, yagmur damlaları veya aerosoller içinde çözünür. Yagmur damlaları 

ve aerosoller, daha sonra topraga ulasarak onu asitlendirirler. Aerosoller ve küçük su 

damlaları, bitkiler tarafından, atmosferden çok hızlı bir sekilde filtre edilir. Asitlesme, 

öncelikle, üst toprak tabakalardan baslar; daha sonra, derinlere dogru ilerler. Asitlenme, 

yeraltı sularına karıstıgı zaman tehlikenin boyutları daha da artar. Toprakların asitlesmesi 

sonucunda, bitkiler için çok önemli olan kalsiyum ve magnezyum miktarı azalır; diger 

taraftan, bitkiler için toksik etkiye sahip olan iyonlar, serbest hale geçmeye baslar. 

Topragın pH degeri, 4.2‟nin altına düstügü zaman alüminyum iyonları serbest konuma 

gelir ve besin maddeleri gibi bitkiler tarafından emilir ve çok ciddi zararlar ortaya çıkar. 

pH degeri 3‟ün altına düstügü zaman, demir iyonları serbest hale geçerek agaçlara zarar 

verir. Bu arada, azot baglanması ve ayrısması da engellenir 

C.4. Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan Etkileri 

C.4.1. Doğal Çevreye Etkileri 

C.4.1.1. Su Üzerindeki Etkileri 

59

Su canlıların yaĢaması için hayati öneme sahiptir. En küçük canlı organizmadan en 

büyük canlı varlığa kadar, bütün biyolojik yaĢam ve bütün insan faaliyetleri için gereklidir. 

Dünyamızın % 70‟ini kaplayan su, bedenimizin de önemli bir kısmını oluĢturmaktadır. 

Ancak yeryüzündeki su kaynaklarının yaklaĢık % 0.3‟ü kullanılabilir ve içilebilir 

niteliktedir. Bu oran da gün geçtikçe artan kirlenme nedeniyle azalmaktadır. 

Atmosferik kirlenme sonucu toprak yüzeyine veya su sistemlerine doğrudan ya da 

yağıĢlarla ulaĢan kirletici maddelerin, canlılar ve onların faaliyetleri üzerinde olumsuz 

etkileri bulunmaktadır. Özellikle, yağıĢlarla sülfüroz asit/sülfürik asit Ģeklinde toprağa ve 

suya ulaĢan kükürt dioksit, ortamların asitleĢmesine yol açmakta ve tüm biyolojik 

aktiviteleri bozmaktadır. 

C.4.1.2. Toprak Üzerine Etkileri 

Hava su gibi, canlıların yaĢaması için vazgeçilmez unsurlardan bir diğeri de 

topraktır. Toprak, bitki örtüsünün beslendiği kaynakların ana deposudur. 

Toprağın üst tabakası insanların ve diğer canlıların beslenmesinde temel kaynak 

teĢkil etmektedir. Bir gram toprağın içerisinde milyonlarca canlı bulunmakta ve 

ekosistemin devamı için bunların hepsinin ayrı önemi bulunmaktadır. Toprağın 

verimliliğini sağlayan ve humusca zengin olan toprağın 1 cm lik üst tabakasıdır. Bu tabaka 

kirlenme ile birlikte görevini yitirmektedir. Kirlenmenin su üzerine etkisinde bahsedildiği 

gibi yağıĢlar nedeniyle hava ortamındaki bir takım kirleticiler toprak ortamına geçmekte ve 

buradaki ekosisteme ve toprağın kullanılabilirliği üzerine olumsuz etkiler meydana 

getirmektedir. 

C.4.1.3. Flora ve Fauna Üzerindeki Etkileri 

Hava kirleticilerinin bitkiler üzerindeki etkileri, bitkinin geliĢme dönemine, biyotik 

faktörlere, genetik yapıya, iklim faktörlerine, toprak, su ve gübreleme etmenlerine göre 

değiĢmektedir. Bitkilerin morfolojik, fizyolojik ve biyokimyasal özelliklerine göre farklı 

sekillerde zararlar tespit edilmektedir. Sıcaklık, orantılı nem, karbondioksit miktarı ve 

kirletici konsantrasyonları zarar seklini etkilemektedir. Hava kirleticileri arasında, 

partiküllerin önemli bir yeri vardır. Likenler, bir kök sistemine sahip olmadıkları için su ve 

mineral maddelerini yüzeyleri aracılıgıyla havanın nemi ve yagısla birlikte almak 

zorundadır. Endüstri merkezleri, enerji santralleri ve karayollarının çevresinde yayılıs 

gösteren bazı liken türleri, radyoaktivite ve agır metal kirliliklerini de yansıtırlar. 

Endüstrilesme ile birlikte havası kirlenen yerlerde, liken florasının ortadan kalktıgı 

bilinmektedir. 

Hava kirleticilerinin en duyarlı oldugu bitki türleri; pamuk, bugday, elma olarak 

sayılabilir. Havada bulunan kükürtdioksit genis yapraklı bitkilerde damarlar arası yaprak 

dokular üzerinde beyaz-saman sarısı renkler olusturur. Bazı bitkilerin uç kısımlarında 

kahverenkli bozulmalar meydana getirir. Hava kirliligi tarım bitkileri kadar orman 

agaçlarına da imkânsız zararlar vermekte ve odun kalitesini olumsuz yönde 

degistirebilmektedir. Özellikle ibreli türlerde özümlemenin yavaslaması sonucu yıllık 

halkalar daralmakta ve odun üretimi azalmaktadır. Havada bulunan tozlar genellikle 

yaprak yüzeyinde birikir ve günes ısıgını yansıtmaları dolayısıyla da fotosentez olayını 

geriletirler. Yaprak yüzeyindeki solunum gözeneklerinin (stoma) ,kapakçıkların çevresine 

60

yerleserek terlemenin devamlı olmasına ve asırı su kaybı ile bitkinin zarar görmesine ve 

ölümüne neden olur. Asit, sis, çig ve kıragı buharlastıklarında içerdikleri asit, yaprak 

yüzeyinde kalır ve sarı noktalar seklinde asit yanıklarına sebep olur. Kükürtdioksit gazı 

özellikle narenciye bitkileri olmak üzere birçok meyve bitkisinin de üretimini 

düsürmektedir. Bunlar; kavun, karpuz, ayçiçegi, mısır, fig,sogan, sekerpancarı, arpa, 

bugday gibi ürünlerdir. Hava kirleticilerinin, hayvanlar üzerine etkileri iki açıdan 

açıklanabilir. Bunlar toksik etki ve dolaylı etkidir. Toksik etki populasyon yogunluklarını 

düsürücü yönde rol oynar. Bu etki sekline en güzel örnek bal arılarıdır. Egzoz gazlarıyla 

kirletilen yerlerde bitkiler zarar gördügü için bal arıları yeteri miktarda nektar ve polen 

toplayamazlar. Yine endüstri merkezleri ve hava alanlarına yakın yerlerdeki kovanlarda 

yavru veriminin azaldıgı, arıların tembellestigi, hastalık ve zararlılara karsı duyarlılıgın 

arttıgı, zehirli bal üretildigi ve saldırganlıklarının arttıgı saptanmıstır. 

C.4.1.4. Ġnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri 

Hava kirliliği, günümüzde, sağlık açısından önemi giderek artmaktadır. Endüstri 

bölgelerinde, egzoz dumanının yoğun olduğu alanlarda ve meteorolojik faktörlerin yetersiz 

olduğu kesimlerde, yoğun bir Ģekilde hava kirliliği yaĢanmaktadır. 

Vücudumuzda, hava kirliliğinden en fazla etkilenen kısım, solunum sistemidir. 

C.4,2. Yapay Çevreye (Görüntü Kirliliği Üzerine) Etkileri: 

Konu ile ilgili olarak ilimizde çalıĢma yapılmamıĢ olup; hava kirliliği, bina 

kaplamalarının ve yağlı boyaların hızla kirlenmesine ve aĢınmasına; troposferde teĢekkül 

eden ozon sebebiyle kauçuk ve lastik malzemelerin yumuĢamasına, yapıĢkan bir hal 

almasına ve sonra çatlamasına; çamaĢır ve mobilyaların kısa sürede kirlenmesine; metal 

malzemelerin kimyasal olarak aĢınmasına sebep olmaktadır. 

61

ġekil 32. Ġnsanda Hava Kirleticilerinin Hedefleri 

KAYNAKLAR: 

Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü 2010 

MuĢ Meteoroloji Ġstasyonu Müd.-2010 

Ġl Emniyet Müdürlüğü 2010 

Çevre Bakanlığı, Çevre Notları, Ankara, Ağustos-1995 

Çevre Bakanlığı, Çevre El Kitabı, Ankara-2002 

Ekoloji-1, AyĢe BOġGELMEZ ve Ark., Ankara-1997 

62

D.1. Su Kaynaklarının Kullanımı: 

D.1.1. Yeraltı Suları: 

D. SU 

DSĠ Genel Müdürlüğü 17. Bölge Müdürlüğünce 2009 yılında yapılan çalıĢmalara 

göre aĢağıdaki değerler elde edilmiĢtir. 

Toplam yeraltı su potansiyeli (hm 3 /yıl) = 69,30 

D.1.2. Jeotermal Kaynaklar: 

Bu konuda ilgili kurumlardan bilgi alınamamıĢtır. 

D.1.3. Akarsular: 

Tablo 12. Akarsuların Durumu 

AKARSU Toplam Ġl sınırları TOPLAM DEBĠSĠ( hm 3 /yıl) KOLU OLDUGU 

ADI 

Uzunluk (km) Ġçindeki 

UZUNLUĞA (Ġl çıkıĢı ortalama akım) AKARSU 

Uzunluğu(Km) ORANI 

Bingöl Çayı 66,25 35 52,83 561,37 FIRAT 

Hınıs Çayı 139,5 49 35,13 16,123 FIRAT 

Karasu 98 82 83,67 645,35 FIRAT 

Liz Çayı 46 46 100 77,36 FIRAT 

Murat Nehri 500 205 41 3218,85 FIRAT 

Kaynak: DSĠ Genel Müdürlüğü 17. Bölge Müdürlüğü-2010 

2001-2003 SU YILLARI ĠÇERĠSĠNDE YAPILAN ÖLÇÜMLER 

1 Murat Nehri 09,05,2001 142,632 

2 Murat Nehri 03,07,2001 16,073 


4 Murat Nehri 05,09,2001 6,442 


1 Liz suyu camilli 02,05,2002 3,698 




1 Liz suyu camilli 24,072003 0,563 


MuĢ il alanı Fırat Havzası içindedir. Ġl topraklarını sulayan önemli akarsular Murat 

ile onun kolu olan Karasu‟dur. 

1- Murat Irmağı 

Van Gölünün kuzeyindeki Aladağ‟dan doğar. Uzunluğu 600 km kadardır. MuĢ il 

sınırlarına kuzey doğudan girer. Kuzey-güney doğrultusunda bir süre akan ırmak bu sırada 

63

ġekil 33. Murat Irmağı 

Bir kaç küçük dereyle ve doğuda da Karakaya Deresiyle birleĢir. Debisi 200-300 m3‟tür. 

Debi ırmağın kabardığı zamanlarda 2500 m3 bulur. Suyun azaldığı zamanlarda ise 50-70 

m3 kadar düĢer. Murat ırmağını besleyen diğer akarsular Ģunlardır: DiĢah, ġehit, Heftreng, 

Körsuyu, Liz, KöĢker dere ve çaylarıdır. 

2- Karasu Irmağı: 

ġekil 34. Karasu Irmağı 

Güroymak‟tan doğar. MuĢ il sınırlarına güneyde girer. Uzunluğu 68 km kadardır. 

Kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda akar. BaĢlıca kolları Daralıovadan kaynağını alan 27 

km uzunluğundaki Abdulbahar, Kazana Tepesinden doğan 35 km uzunluğundaki KelereĢ 

ile Çar ve Karni‟dir. MuĢ il sınırları içindeki diğer önemli akarsular Ģunlardır: Aynı adlı 

dağdan doğan Çiçekveren Deresi (13 km), Aktuzladan doğan Heronek suyu (24 km), 

Bilican dağından kaynağını alan Liz Suyu (32 km), Kımsoradan doğan Çılbuhur deresi (27 

km) ve Hamurpet Dağından kaynağını alan Memanlı suyudur ( 24 km). 

64

D.1.4. Göller, Göletler ve Rezervuarlar: 

MuĢ ilinde bulunan göller ve su rezervleri 

Tablo 13. Göllerin Durumu 

Doğal göl yüzeyleri : 3 224 ha 

Kazan (Haçlı) gölü : 1 663 ha 

Küçük Hamurpert gölü : 153 ha 

Büyük Hamurpert gölü : 1 103 ha 

Keçan gölü : 60 ha 

Bahri gölü : 11 ha 

Kaz gölü : 83 ha 

Diğer Göller : 151 ha 

Baraj rezervuarı yüzey : ----- 

Seddelme rezervuar yüzeyleri : ----- 

Gölet rezervuar yüzeyleri : 6 ha 

Çaygeldi göleti : 6 ha 

Akarsu yüze : 667 ha 

Murat nehri : 375 ha 

Karasu deresi : 94 ha 

Bingöl çayı : 56 ha 

Hınıs çayı : 72 ha 

Çar çayı : 40 ha 

Arak çayı : 30 ha 

Toplam su yüzeyi : 3 897 ha 


ĠĢletmede Olan Sulamalar : 17 662 ha 

1-Büyük Su ĠĢleri Projeleri : 17 600 ha 

MuĢ-Malazgirt Sulaması : 2 000 ha 

MuĢ-Karasu Sulaması : 1 350 ha 

MuĢ-Bulanık Sulaması : 3 000 ha 

MuĢ-Arıncık Sulaması : 10 150 ha 

MuĢ Bulanık Güllüova Sulaması : 1100 ha 

2- Küçük Su ĠĢleri Projeleri : 62 ha 

Çaygeldi Göleti ve Sulaması : 62 ha 

Hidroelektrik Enerji Gücü (MW) Üretim 

(GWh/yıl) 

ĠĢletmede olan : 1,4 5,0 

Adalar HES : 1,4 5,0 

1- Haçlı (Bulanık) Gölü: 

65

ġekil 35. Haçlı Gölü 

Ġlin güneydoğusunda Bulanık ilçesinin güneyindedir. Göl adını güneyindeki Haçlı 

Köyünden almıĢtır. Göl Bulanık adını ise suyun genellikle bulanık oluĢundan almıĢtır. Bir 

lav seti gölüdür. Haçlı gölü de kuzeyindeki Kızkopan volkanının yükselmesi ile 

oluĢmuĢtur. Yüzölçümü 10 km 2 kadardır. Gölde derinlik 7 metreyi aĢmaz. Haçlı Gölü 

güneybatıdan akan ġeyhtokum Deresi ile birkaç kaynaktan beslenir. Gölün su düzeyi bütün 

yıl boyunca hemen, hemen aynı kalır. KıĢın donduğunda göl sathında yürünebilmektedir. 

Gölde aynalı sazan bulunmaktadır. 

2- Hamurpet (Akdoğan) Gölleri: 

Büyük Hamurpet: 

Varto ilçesinin kuzeybatısında Hamurpet dağlarının batısında yer alır. 2149 

Rakımda ve 21 metre derinliğindedir. Yüzölçümü 10,88 km 2 ‟dır. Gölün her tarafı dik 

kayalarla çevrilidir. Derinliği küçük göle nazaran daha az olduğundan yeĢil renktedir. 

Kaynak ve kar suları ile beslenir. KıĢ aylarında donar, su seviyesi tüm yıl boyunca pek 

değiĢmez. Gölde bol miktarda aynalı sazan balığı ile Ördek, kaz, turna ve kunduz da 

bulunmaktadır. Gölün bulunduğu alan volkanik özellikler taĢımaktadır. Fazla olan suyu 

yakınından geçen Ġskender çayına boĢaltır. 

Hamurpet göllerinin MuĢ Ġl Merkezine uzaklığı yaklaĢık 80 km, Varto Ġlçe 

Merkezine uzaklığı ise yaklaĢık 40 km olup; yolun yaklaĢık 35 km‟lik kısmı stabilize, 

diğer kısmı asfalttır. Bu göllerin turizm ve dağ sporları açısından oldukça yüksek bir 

potansiyele sahip olduğu ve değerlendirilmesi gerektiği düĢünülmektedir. 

66

ġekil 36. Büyük Hamurpet Gölü 

Küçük Hamurpet: 

ġekil 37. Küçük Hamurpet Gölü 

67

Büyük Hamurpet gölünün yaklaĢık 300 m kadar güneyinde ve 2173 rakımda küçük 

dairesel bir yapısı vardır. Gölün alanı 1,49 km 2 dir. 47 metre derinlikte olduğundan mavi 

bir görünüme sahiptir. Dipten Büyük Hamurpet‟e akıntısı bulunmaktadır. 

ġekil 38. Büyük ve Küçük Hamurpet Göllerinden Bir Görünüm 

2- Gaz (Kaz) Gölü 

ġekil 39. Gaz Gölünden Bir Görünüm 

Malazgirt ilçesine bağlı Aktuzla Bucağının yakınlarındaki bu göl karstik bir göldür. 

Gölün suyu tuzlu ve acıdır. Derinliği azdır. Kenarları sazlıktır. Bu nedenle ilkbaharda 

68

urası göçmen kuĢların akınına uğrar. Kaz, ördek, su tavuğu en çok rastlanılan hayvan 

türleridir. 

D.1.5. Denizler: 

Ġlimizin denize kıyısı bulunmamaktadır. 

D.2. Doğal Drenaj Sistemleri: 

Konu hakkında yeterli bilgi elde edilememiĢtir. 

D.3. Su Kaynaklarının Kirliliği ve Çevreye Etkileri: 

D.3.1. Yeraltı Suları ve Kirlilik: 

Ġlimizde bulunan yeraltı su rezervleri ile ilgili detaylı bilgi olmadığından yeraltı su 

kaynaklarının kirliliği hakkında yeterli veriye rastlanılmamıĢtır. 

D.3.2. Akarsularda Kirlilik: 

DSĠ 172.ġube Müdürlüğünün 21-17-00-335 (MuĢ Karasu deresi, Karasu Köprüsü- 

1),21-17-00-336(MuĢ Karasu deresi, Karasu köprüsü-3),21-17-00-338(Murat Nehri, Murat 

Köprüsü) Kalite Gözlem ÇalıĢmaları 1991 yılında, geniĢ çaplı kalite izleme çalıĢmaları ise 

2001 yılında baĢlamıĢtır. 

Bu amaçla MuĢ ili sınırları içerisinde tespit edilen toplam istasyon sayısı 3 tanedir. 

Tablo.14: Su Kalitesi Gözlem ÇalıĢmalarında Ölçülen Parametreler 

Kalsiyum (Ca) pH Fosfat PO4-P 

Klor (Cl) Bor (B) Toplam Karbonat 

Elektriksel Ġletkenlik (EC) Organik Madde (pV) Alkanite Karbonat 

Magnezyum (Mg) Toplam Tuzluluk (TDS) Toplam Sertlik 

Sodyum (Na) Nitrat (NO3-N) Bulanıklık (Turb) 

Potasyum (K) Amonyum (NH4-N ) Renk (Col) 

Sülfat (SO4) Nitrit (NO2-N) Sıcaklık (T) 


69

Harita. 4: MuĢ Ġli Sınırları Ġçerisinde Yapılan Su Kalitesi Gözlem ÇalıĢmalarının Yerleri 

Harita. 5: MuĢ Ġli Sınırları Ġçerisinde Yapılan Su Kalitesi Gözlem ÇalıĢmalarının Yerleri 

DSĠ XVII. Bölge Müdürlüğü’nce Yürütülen Su Kalitesi Gözlem ÇalıĢmaları 

70

Tablo.15: MuĢ Ġli Sınırları Ġçerisinde Su Numunesi Alınan Ġstasyon Yerleri) 

Sıra ĠSTASYON ĠLĠ ĠSTASYON ADI KOORDĠNATLAR 

ADI (Su Numunesi Alınan Yer) Kuzey Doğu 

1 21-17-00-335 MUġ MuĢ Karasu Deresi-Karasu Köprüsü - 1 4280210 754176 

2 21-17-00-336 MUġ MuĢ Karasu Deresi-Karasu Köprüsü - 3 4295834 716819 

3 21-17-00-338 MUġ Murat Nehri - Murat Köprüsü 4305195 716934 


Su Kalitesi Gözlem ÇalıĢmaları Ġle Ġlgili Değerlendirmeler: 

1-) Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliğine (SKKY) göre, PO4-P (orta fosfat) değerinin 

tüm istasyonlarda çeĢitli kullanımlar için verilen sınır değerinin üzerinde olduğu 

görülmektedir. 

2-) Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliğine (SKKY) göre NO3-N (nitrat azotu) değerinin 

tüm istasyonlarda çeĢitli kullanımlar için verilen sınır değerlerde olduğu görülmektedir. 

3-). Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliğine (SKKY) göre NH4-N (amonyum azotu) 

değerine göre 211700335 ve 211700338 numaralı istasyonlardaki sular II. sınıf 211700336 

numaralı istasyondaki su I.sınıf sudur. 

4-) Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliğine (SKKY) göre NO 2 -N (nitrit azotu) değerine 

göre 211700336 ve 211700338 numaralı istasyonlardaki sular I.sınıf 211700335 numaralı 

istasyondaki su III. sınıf sudur. 

5-) Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliğine (SKKY) göre, Cl (klorür) değerine göre bütün 

istasyonlar II. sınıf su grubundadır. 

Tablo.16: MuĢ ilindeki Ġstasyonlara Ait Su Numunelerinin Analiz Sonuçlarına Göre Sınıflaması; 

ĠSTASYON ĠSTASYON KĠRLĠLĠK PARAMETRELERĠ 

YERĠ NO AZOT GRUBU 

NO 3 -N NH 4 -N NO 2 -N PO 4 -P Cl 

Karasu Köprüsü-1 211700335 I.Sınıf II.Sınıf III.Sınıf IV.Sınıf II.Sınıf 

Karasu Köprüsü-3 211700336 I.Sınıf I.Sınıf I.Sınıf IV.Sınıf II.Sınıf 

Murat Köprüsü 211700338 I.Sınıf II.Sınıf I.Sınıf IV.Sınıf II.Sınıf 


D.3.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik 

Mevcut göllerde ciddi anlamda bir kirlilik olmamakla birlikte, bu konu ile ilgili 

olarak her hangi bir bilimsel çalıĢma yapılmadığından durumun net olarak ortaya 

konulabilmesi için göl ve göletlerde gerekli çalıĢmaların yapılması gerekmektedir. 

D.3.4. Denizlerde Kirlilik 

Ġlimizin denize kıyısı bulunmamaktadır. 

71

D.4. Su ve Kıyı Yönetimi, Strateji ve Politikaları 

Konu ile ilgili tarafımıza intikal eden herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Ġlimizin 

denize kıyısı olmadığından kıyı yönetimi stratejileri geliĢtirilmemiĢtir. 

D.5. Su Kaynaklarında Kirlilik Etkenleri 

Bu bölümle ilgili herhangi bir bilgi bulunamadığı için doldurulamamıĢtır. 

D.5.1. Tuzluluk 

D.5.2. Zehirli Gazlar 

D.5.3. Azot ve Fosforun Yol Açtığı Kirlilik 

D.5.4. Ağır Metaller ve Ġz Elementler 

D.5.5. Zehirli Organik BileĢikler 

D.5.5.1. Siyanürler 

D.5.5.2. Petrol ve Türevleri 

D.5.5.3. Polikloro Naftalinler ve Bifeniller 

D.5.5.4. Pestisitler ve Su Kirliliği 

D.5.5.5. Gübreler ve Su Kirliliği 

D.5.5.6. Deterjanlar ve Su Kirliliği 

D.5.6. ÇözünmüĢ Organik Maddeler 

D.5.7. Patojenler 

D.5.8. Askıda Katı Maddeler 

D.5.9. Radyoaktif Kirleticiler ve Su Kirliliği 

KAYNAKLAR: 

DSĠ 17. Bölge Müdürlüğü 2010 


72

E.1. Genel Toprak Yapısı 

E. TOPRAK VE ARAZĠ KULLANIMI 

ĠĢletmemizin toprakları genel olarak alüviyal menĢelidir. Ancak iĢletme arazilerinin 

doğu, orta ve batı kesimlerinde kahverengi, kuzey kesimlerinde kırmızı ve kırmızı 

kahverengi, bazı parsellerde ise siyah ve siyah kahverengi topraklı olduğu görülmektedir. 

Toprak profilinin derinliklerine bakıldığında rengin açıldığı açıkça görülmektedir. 

Bu durum da kirecin yıkanarak alt katlara geçmesinden kaynaklanmaktadır. Toprak etütleri 

incelendiğinde bu durum doğrulanmaktadır. Zira iĢletme topraklarında önemli ölçüde kireç 

noksanlığı vardır. AĢırı yağıĢlar ve uzun süren kar örtüsü toprak kirecini tamamen 

yıkamakta ve bitkinin istifade edebileceği derinliğin altına götürmektedir. ĠĢletme 

topraklarının organik madde miktarı da vasatın altında görülmektedir. Bu miktar 

yamaçlarda %0.11-%1.5,orta kısımlarda ise %1.5-%10.31 dır. Organik maddece vasatın 

altında olması kuruyunca toprakta büyük çatlaklar oluĢmasına neden olmaktadır. ĠĢletme 

toprakları genellikle killi karakterde olup, kil oranı %62 civarındadır. Toprak profilinin 

derinliklerindeki kireç oranı %50 ye yakındır. ĠĢletmemizin Karasu kenarındaki arazileri 

ise hafif ve orta bünyeli olup, kumlu-tınlı, siltli-tınlı karakterdedir 

1.Aluviyal Topraklar: 

Yüzey sularının tabanlarında veya tesir sahalarında akarsular tarafından taĢınarak 

yığılmıĢ bulunan genç sedimentler üzerinde yer alan; düze yakın meyile sahip genç 

topraklardır. 

Toplam alan 66.315 hektardır. 

2.Kolloviyal Topraklar: 

Genellikle dik eğimlerin eteklerinde ve vadi ağızlarında yer alır. Yer çekimi toprak 

kayması, yüzey akıĢı ve yan derelerle taĢınarak biriken materyaller üzerinde oluĢmuĢ 

topraklardır. Toplam 41.200 hektarlık bir sahayı kapsar. 

3.Kestane Rengi Topraklar: 

307.425 hektarlık alanda yayılım gösterir. 

4.Kalkersiz Kahverengi Orman Toprakları. 

Kalkersiz kahverengi orman toprakları genellikle yaprağını döken orman örtüsü 

altında oluĢur. 50.675 hektarlık alanı kapsar. 

5. Bazaltik Topraklar: 

Bu Toprakların özellikleri aynı iklim Ģartları altında kireç taĢı üzerinde teĢekkül 

etmiĢ olan Kahverengi ve Kırmızı Kahverengi topraklara benzer özellikler gösterir. 37.780 

hektarlık alanı kapsar. 

73

6.Vertisol Topraklar: 

98.590. Hektarlık alanı kapsar. 

7.Kalkersiz Kahverengi Topraklar: 

97.835 hektarlık alanı kapsar. 

8.Regosol Topraklar: 

12.800 hektarlık alanı kapsar. 

9. Diğerleri 

106.980 hektar. Toplamda 819.600 hektar. 

E.2. Toprak Kirliliği 

Ülkemiz tarım toprakları, bugün için kendini besleyebilecek miktarda olmakla 

birlikte potansiyel kullanma sınırına varmıĢtır. Hızlı nüfus artıĢına paralel olarak tarımsal 

ürünlere olan gereksinimi de aynı oranda artmaktadır. 

Artan nüfusun gereksinimini karĢılayabilmek için tarım topraklarının miktarını 

artırmak söz konusu olmadığına göre tarım alanlarını korumak ve birim alandan elde 

edilecek üretimi artırmak zorundadır. 

Son yıllarda ülkemiz tarım toprakları gerek amaç dıĢı kullanımlar ve gerekse diğer 

nedenlerden dolayı (erozyon, kirlenme vb.) dolayı hızla azalmaktadır. 

E.2.1. Kimyasal Kirlenme: 

Genel olarak toprakta sürdürülen kültürel yetiĢtiricilik doğaya müdahale 

gerektirmektedir. Analizlerle toprağın ihtiyacı kadar bitki besin maddesi takviyesi doğada 

kirlenmeyi minimize etmekte ekonomik yetiĢtiricilik sağlamaktadır. Hedef ihtiyacı 

belirlemek ve bunu aĢmamaktır. Yenilenen ilaç teknolojisiyle kalıcı ilaçlar terk edilmiĢtir. 

Doğada artık madde bırakanlar yerine kolay ve kısa sürede parçalanarak doğada bulunan 

zararsız maddeler haline gelen ilaçlar kullanılmaktadır. Kullanımda esas olarak geliĢigüzel 

ilaçlama değil sadece doğru hedeflere yeteri kadar ilaç atarak zararın azaltılmasıdır. Son 

yıllarda uçakla ilaçlamanın bırakılması ve ekonomik zarar eĢiğinin kullanılması sayesinde 

kirlilik azaltılmıĢtır. 

E.2.1.1 Atmosferik Kirlenme 

ĠĢletmemiz ana faaliyetlerinden bitkisel üretim atmosferdeki CO2 gazlarını 

fotosentez yoluyla oksijene çevirmesi itibariyle temizleme görevi oluĢturmakta ve 

atmosfere karıĢan kimyasallar kullanılmaması sebebiyle bu tür bir kirlilik 

yaĢatmamaktadır. Genel olarak bölgede fosil yakıtların kullanıldığı göz önüne alınırsa bu 

önemli bir özelliktir. 

74

E.2.1.2. Atıklardan Kirlenme 

ĠĢletmemiz genel olarak organik atık meydana getirmesi sebebiyle kullanılabilir 

malzemeler oluĢturmaktadır. 

Hayvancılık tesislerinde meydana gelen çiftlik gübresi çevre yeĢillendirilmesi ve 

tarlaların ıslahında kullanılmakta, bitkisel artıklar bölgede geçim kaynağı oluĢturan ve 

yetiĢtirilen hayvanların altlığında ya da beslenmesinde değerlendirilmektedir. Kimyasal 

artık oluĢturacak ilaçlar yerine doğada dönüĢebilen zararsız ilaçlar tercih edilmektedir. 

E.2.2. Mikrobiyal Kirlenme 

Üretim faaliyetlerinde Mikrobiyal kirlenme oluĢturacak malzeme 

kullanılmamaktadır. Bunun aksine baklagil yetiĢtiriciliğinde köklerde havanın azotunu 

değerlendiren ve doğal olarak bulunması gereken azotobacter kültürleri kullanılarak doğayı 

kirletecek azotlu gübreler azaltılmakta ve yetiĢtiricilik yapılan alanlarda ıslah 

sağlanmaktadır. Ġlimiz sınırlarında ġeker Fabrikası Pertek Deresini kirletmektedir. 

Arıtması bulunmamaktadır. 

E.3. Arazi 

E.3.1. Arazi Varlığı 

ĠĢletmenin arazi varlığı : 64.034,97 dekar olup dağılımı aĢağıdaki gibidir. 

Kültür altı arazi varlığı : 60.931,47 dekar 

Kültür dıĢı arazi varlığı : 3.093,5 dekar 

ĠĢletmemizde 8.740 dekar projelenmiĢ ancak günümüze kadar tahrip olmuĢ bir yüzey 

sulama sistemi kanalları mevcuttur. Günümüzde 1.500 dekarı yüzey 1.500 dekarı 

yağmurlama sulama ile sulanabilen toplam 3.000 dekar arazi mevcuttur. 

E.3.1.1. Arazi Sınıfları 

Ġlin toplam yüzölçümü 819600 ha olup, bunun 335049 ha‟ı tarla arazisi, 278673 

ha‟ı mera arazisi, 97333 ha‟ı çayır arazisi, 57147 ha orman arazisi, 7149 ha‟ı bağ-bahçe 

arazisi ve 44249 ha tarıma elveriĢsiz araziler olarak dağılım göstermektedir. 

400000 



100000 

ĠL ARAZĠSĠNĠN NĠTELĠKLERĠNE GÖRE DAĞILIMI 

0 

Ha 

1 

Tarla Arazisi 

Bağ-Bahçe 

Arazisi 

Mera Arazisi 

Çayır Arazisi 

Orman Arazisi 

Tarıma 

Elverişsiz Arazi 

75

ġekil 40. Ġl Arazisinin Dağılımı( Ġl Tarım Müdürlüğü-2010 ) 

Grafikte de görüldüğü üzere MuĢ‟ta çayır-mera alanlarının oranı yüksek (%46), 

orman alanlarının oranı ise (%7) düĢüktür. Türkiye genelinde ise mera alanlarının oranı ile 

orman alanlarının oranı birbirine eĢit olup %26 dır. MuĢ ilinde çayır mera alanlarının 

fazlalığı hayvancılık için bir potansiyel olmakta, ancak orman alanlarının azlığı yağıĢ için 

kısıt teĢkil etmekte ve erozyona neden olmaktadır. Arazilerin alt bölgeler bazında 

dağılımında en fazla tarla ve Çayır- mera arazisine sahip bölgenin II. Alt bölge olan 

Bulanık –Malazgirt-Varto ilçelerinde olduğu görülmektedir. 

Sulanabilir tarım arazisi miktarı 158.215 ha olmasına rağmen sulanan tarım arazisi 

64.280 ha dır. Bunun 19.261 ha kısmı Köy Hizmetleri 19.100 ha‟lık kısmı DSĠ ve 26.459 

ha‟ lık kısmı ise halk tarafından kullanılmaktadır. 

Bu alanlara 190.150 ha hububat, 23.807 ha yemeklik baklagiller, 16.050 ha lık 

alana endüstri bitkileri, 105.314 ha‟lık alana yem bitkileri 2.179,08 sebze ürünleri 

ekilmektedir. 36.901 ha alanda ise meyve ürünleri oluĢturmaktadır 

E.3.1.2. Kullanım Durumu 

Kullanma kabiliyet sınıfları 8 adet olup toprak zarar ve sınırlandırması 1. sınıftan 7. 

sınıfa doğru giderek artmaktadır. Ġlk dört sınıf arazi iyi bir toprak idaresi altında bölgeye 

adapte olmuĢ kültür bitkileri ile orman mera ve çayır bitkilerini iyi bir Ģekilde yetiĢtirme 

yeteneğine sahiptir. 5., 6., 7., sınıflar adapte olmuĢ yerli bitkilerin yetiĢmesine elveriĢlidir. 

Bunlardan 5., 6. sınıflarda toprak ve su koruma önlemleri alındığı taktirde bazı özel bitkiler 

yetiĢe bilir. 7. sınıf arazilerde ise çok etkin ve pahalı ıslah çalıĢmaları ile ürün alına bilirse 

de mevcut piyasa koĢullarında elde edilen ürün yatırım harcamalarını karĢılayamaz. 

Arazi Sınıfları (Hektar) 

Tablo 17. Arazi Sınıfları ( Ġl Tarım Müdürlüğü ) 

Sınıfı 

Miktarı 

(Hektar) 

I 34.389 

II 141.248 

III 120.026 

IV 70.004 

V 21 

VI 141.303 

VII 302.333 

VIII 10.276 

TOPLAM 819.600 

ARAZĠ KULLANMA KABĠLĠYET DURUMU (819.600 HA. ) 

Meyilleri düz, iyi drene olmuĢ, kolay iĢlenebilir, derin, verimli, her türlü bitki 

yetiĢtirmeye uygun arazi 

Her çeĢit bitki yetiĢtirilebilen 1. sınıf araziden daha az ekim yapılabilen toprak ve su 

muhafazasına ait özel tedbirler gerektiren arazi 

topografya ve yüzey akımına ait Ģiddetli tahdit faktörlerine sahip mahsulü ilk iki 

sınıftan az olan özel muhafaza tedbirlerine ihtiyaç gösteren arazi 

Toprak derinliği taĢlılık, yaĢlık ve meyil yönünden çok Ģiddetli tahditlere sahiptir. 

Ancak özel birkaç bitki türü uygun sürümle ekilebilir. 

sürümle tarım yapılamayan, düz-düze yakın meyilli, taĢlı veya çok yaĢ arazilerdir. 

Çayır veya ağaçlık alan olarak yararlanılır. 

Meyilli, toprak sığlığı gibi aĢırı tahditlere sahiptir. Çoğunlukla mera veya ağaçlık 

saha olarak kullanılan arazidir. 

Toprak sığlığı taĢ, kaya meyil erozyon gibi çok Ģiddetli tahdit faktörlerine sahiptir. 

Tarımsal yönden ekim yapılmayan ancak zayıf mera veya orman ağaçları dikimi için 

müsait alandır. 

Bitkisel ürün getirmeyen arazilerdir. Eğlence sahası ve av hayvanları barınağı olarak 

değerlendirilir. 

76

Ġlde görülen iklim ve jeolojik yapı farklılıkları ile vejetasyondaki çeĢitlilik değiĢik 

özelliklere sahip toprakların oluĢumuna neden olmuĢtur. 

Grafik - 11 Arazi Kabiliyet Sınıfları ve Dağılımı 

(Ha.) 

I.Sınıf Arazi 

II.Sınıf Arazi 

III.Sınıf Arazi 

IV.Sınıf Arazi 

V-VIII.Sınıf Arazi 

ġekil 41. Arazi kabiliyet Sınıfları ve Dağılımı( Ġl Tarım Müdürlüğü ) 

MuĢ‟ta I.-IV. sınıf tarım arazileri 365703 ha olup, bu arazilerin sadece 335049 ha 

lık kısmında iĢlemeli tarım yapılmaktadır. Tarım alanlarından sonra ikinci sırayı alan 

mer‟a alanları ve orman alanları II.,III. ve IV. sınıf araziler üzerinde yoğunlaĢmaktadır. 

Kullanma kabiliyet sınıfları sekiz adet olup, toprak zarar ve sınırlandırmaları I. 

sınıf‟tan VIII. sınıf‟a doğru giderek artmaktadır. 

SINIF - I: 

Topografya düz veya düze yakın (%0-2)‟dir. 1. Sınıf arazilerin kapladığı alan 

34389 ha olup il yüzölçümünün %4,1‟ini teĢkil etmektedir. 1. Sınıf arazilerin; 13343 ha‟ 

ını (%38) alüvyal topraklar,3212 ha‟ ını (%9,3) kolüviyal topraklar, 921 ha „ını (%2,6) 

kalkersiz kahverengi orman toprakları, 16913 ha‟ ını (%49,1) kestane renkli topraklar 

oluĢturmaktadır. 

Bu arazilerin 23287 ha‟lık kısmında kuru tarım, 8134 ha‟ lık kısmında sulu tarım 

yapılmaktadır.2968 ha‟lık kısmı ise çayır- mera (597 ha Çayır-2371 ha mera) alanı olarak 

kullanılmaktadır. 

SINIF- II: 

II.Sınıf araziler 141284 ha olup ilin %17,5 ini kaplamaktadır. Bu arazilerin 27778 

ha‟ını (%19,6) alüviyal topraklar, 3578 ha‟ ını (%2,5) kolüviyal topraklar,69785 ha‟ ını 

(%49,3) vertisol topraklar, 294 ha‟ ını (%0,2) Regosol topraklar, 2640 ha „ını (% 

1,8)Kalkersiz kahverengi orman toprakları, 9372 ha „ını (% 6,63) kireçsiz kahverengi 

topraklar, 26383 ha‟ ını (%18,6) kestane renkli topraklar ve 1454 ha „ ını (%1,02) Bazaltik 

topraklar oluĢturmaktadır. 

Bu arazilerin; 98996 ha‟ lık kısmında kuru tarım, 6942 ha‟ lık kısmında sulu tarım 

yapılmaktadır. lI‟inci sınıf arazilerin 33888 ha‟ lık kısmı(26000 ha Mera- 7888 ha çayır) 

çayır-mer‟a, 715 ha orman-funda arazisidir. Ortalama eğimi ise %1-6 arasındadır. 

77

SINIF- III: 

III. sınıf araziler 120026 ha kapladığı alan ile ilin % 14,6 ünü teĢkil eder. Bu 

arazinin toprak gruplarına göre dağılımı ise 7105ha „ ını (% 5,9) alüviyal topraklar, 3345 

ha „ını (% 2,7) kolüviyal topraklar, 1365 ha „ını Vertisol topraklar(%1,13) 2480 ha „ ını 

(%2,06) regosol topraklar, 3409 ha‟ ını (%2,8) kalkersiz kahverengi orman toprakları, 

84786 ha „ının (%70,6) kestane renkli topraklar, 4656 ha „ ını (%3,8) bazaltik topraklar 

6762 ha‟ ını (%5,6) kireçsiz kahverengi topraklar Ģeklindedir. 

Bu alanların 81424 ha lık alanda kuru tarım, 698 ha lık alanda sulu tarım 

yapılmaktadır. 35228 ha lık kısmı çayır-mera ( 26559 ha mera- 8669 ha çayır) olarak 

kullanılmaktadır. 2585 ha lık kısmı ise orman-fundalıktır. 

SINIF- IV: 

IV. sınıf araziler ilin 70004 ha lık kısmını kaplamakta olup %8,5 „ni 

oluĢturmaktadır. IV‟üncü sınıf arazilerin toprak gruplarına göre dağılımı ise Ģöyledir; 6106 

ha ı (%8,72 ) alüviyal topraklar, 836 ha ı (% 1,19) kolüviyal topraklar, 327 ha ı (%0,46) 

Regosol topraklar,1212 ha ı (%1,7) kalkersiz kahverengi orman toprakları, 14827 ha ı 

(%21,1) kireçsiz kahverengi toprakları, 34619 ha ı (%49,4) kestane renkli topraklar, 12067 

ha ı (%17) bazaltik topraklardan oluĢmaktadır. 

Bu alanların 12887 ha lık kısmında kuru tarım, 3870 ha lık kısmında ise sulu tarım 

yapılmaktadır. 36072 ha‟da (34279 ha mera-1793 ha çayır) çayır-mer‟a, 2737 ha‟da 

orman-fundalık alanlarıdır. 

SINIF- V-VIII: 

V. ve VIII sınıf araziler ilin 453897 ha lık kısmını kaplamakta olup %55,3 ünü 

oluĢturmaktadır.Bu arazilerin 1852 ha (%0,4) alüviyal topraklar, 857 ha(%0,18) 

hidromorfik alüviyal topraklar, 1093 ha ını (%0,24) kolüviyal topraklar,4469 ha ını 

(%0,98) regosol topraklar, 99191 ha ını (%21,8) kalkersiz kahverengi orman toprakları, 

43935 ha ını (%9,6)kireçsiz kahverengi topraklar, 195250 ha ını (%43) kestane renkli 

topraklar, 94810 ha ını (%20,8) bazaltik topraklar oluĢturmaktadır. 7308 ha lık kısmında 

kuru tarım yapılmakta olup bunun 169 ha lık kısmı VII. Sınıf arazide geri kalan 7139 ha lık 

kısmı ise VI. Sınıf arazide yapılmaktadır. VII. Sınıf toprak yapısına sahip 19 ha lık alanda 

sulu tarım yapılmaktadır. 857 ha lık çayır alanının 809 ha ı VII. Sınıf, 48 ha ı ise V. Sınıf 

toprak yapısına sahiptir. 335267 ha lık kısmı ise mera alanı olmasına rağmen zamanla 

vasfını kaybederek ancak 170517 ha lık kısmı mera alanı olarak kullanılmaktadır. 83985 

ha lık alan ise orman ve fundalık arazisidir. 

KAYNAK: KHGM – Van 9. Bölge Müd. MuĢ Ġl Müdürlüğü verileri 

Köy Hizmetleri Van 9. Bölge Müdürlüğüne bağlı MuĢ Ġl Müdürlüğünün yapmıĢ 

olduğu inceleme sonucunda her ne kadar ilimiz topraklarının toprak yapısı itibari ile 

kullanım Ģeklinde 223902 ha ında kuru, 19663 ha ında ise sulu olmak üzere toplam 243565 

ha tarla arazisi, 19804 ha ı çayır arazisi ve 424476 ha ı mera arazisi, 90022 ha ı ise orman 

ve fundalık arazisi ve 41784 ha ı ise diğer araziler olarak görülmesine rağmen gerçekte il 

müdürlüğümüz tarafından yapılmıĢ olan istatistiklerde 270769 ha ında kuru 64280 ha ında 

78

sulu olmak üzere toplam 335049 ha tarla arazisi, 97333 ha çayır arazisi, 7149 ha bağ-bahçe 

arazisi, 278673 ha ı mera arazisi ve 57417 ha ı ise orman ve fundalık olarak dağılım 

göstermektedir. 

Ġlin değiĢik topografyası iklim ve jeolojik yapı farklılıkları ile vejatasyondaki 

çeĢitlilik değiĢik özelliklere sahip toprakların oluĢmasına neden olmuĢtur. Bu durum bitki 

besin elementleri konusunda da kendini gösterir. 

Toprak Bünyesi: MuĢ ili tarım topraklarının %4,2 si tın, %48,5 i killi-tınlı, %46,9 

u kil ve %0,4 kum bünyesine sahiptir. 

Toprak Tuzluluğu: ĠĢlemeli tarım uygulanan topraklar %100 tuzsuzdur. 

Toprakta Kireç(CaCO 3 ) : Ġl topraklarının %5,1 i az kireçli %34,1 orta , %17,7 si 

fazla ve %7,1 i çok kireçlidir. 

Organik Madde: Tarım topraklarının büyük bir kısmı organik madde yönünden 

fakir durumdadır. Analiz sonuçlarının ortalamasına göre topraklarda %5,7 sinde organik 

madde çok az, %17,1 az , %43,1 i orta,%30,4 ü iyi ve %3,3 ü ise çok iyi düzeydedir. 

Fosfor: Ġl topraklarının %51,1 inde Fosfor çok az, %21,8 inde az, %16,1 i orta, 

%7,3 ü yüksek ve %7,3 ünde ise çok yüksek fosfor varlığı tespit edilmiĢtir. 

Potasyum: Ġl topraklarında %100 yüksek miktarda (K) Potasyum seviyesi yüksek 

olup genellikle yeterlidir. 

E.3.2. Arazi Problemleri 

Ġl genelinde geleneksel tarım yöntemleriyle tarım yapılmakta olup bu üretim 

Ģeklinin getirdiği toprak tuzluluğu erozyon gibi birtakım problemler görülmektedir. 

Ġlimizin topografyasından kaynaklı taĢlılık ve kayalılık yüksek kesimlerde görülmekte olup 

ovada ise drenaj problemi mevcuttur. Bakanlığımız 5403 sayılı toprak koruma ve arazi 

kullanımı kanunu ve 5578 sayılı kanun ile toprağın doğal veya yapay yollarla kaybını ve 

niteliklerini yitirmesini engelleyerek korunmasını, geliĢtirilmesini ve çevre öncelikli 

sürdürülebilir kalkınma ilkesine uygun olarak, plânlı arazi kullanımını sağlayacak usul ve 

esasları belirlemiĢtir. Bu Kanun ile arazi ve toprak kaynaklarının bilimsel esaslara uygun 

olarak belirlenmesi, sınıflandırılması, arazi kullanım plânlarının hazırlanması, koruma ve 

geliĢtirme sürecinde toplumsal, ekonomik ve çevresel boyutlarının katılımcı yöntemlerle 

değerlendirilmesi, amaç dıĢı ve yanlıĢ kullanımların önlenmesi, korumayı sağlayacak 

yöntemlerin oluĢturulmasına iliĢkin altyapı Ġl Tarım Müdürlüğü tarafından 

yürütülmektedir. 

Kadastro çalıĢmalarında; Kadastronun tasfiyeye yönelik bir uygulama olması 

nedeniyle, tapu dıĢı sözleĢmelere dayalı yapılan ifrazen taksim iĢlemlerinde 5403 sayılı 

Kanun, harici satıĢlarda ise 5578 sayılı Kanun esas alınmaktadır. 

79

KAYNAKLAR: 

Ġl Tarım Müdürlüğü (Tarım Master Planı) -2004 

Ġl Tarım Müdürlüğü 2010 

MuĢ Ġli Toprak Envanteri Raporu -1974 


Köy Hizmetleri Van 9. Bölge Müdürlüğü 

80

F.1. Ekosistem Tipleri 

F.1.1. Ormanlar 

F . FLORA - FAUNA VE HASSAS YÖRELER 

F.1.1.1. Ormanların Ekolojik Yapısı 

Ormanların dağılımında Ġklim ve toprak iliĢkilerinin yanı sıra bölgenin 

jeomorfolojik yapısı da etkendir. Ormanlar bölgenin iklim özellikleri ve toprak yapısı 

orman alanlarının azalması veya çoğalması yönündeki etkenlere bağlıdır. Ağacın çok 

olduğu yerde yağmur daha çok yağar ve toprak zenginleĢir. 

F.1.1.2. Ġlin Orman Envanteri 

MuĢ‟ta bitki örtüsü olarak çoğunlukla bozkır bitki topluluğu hâkimdir. Ġl arazisinin 

yaklaĢık %7‟ni ormanlık alan oluĢturmaktadır. Son 10 yılda Ġlimizde 150 ha. 

Ağaçlandırma yapılmıĢtır. Ġl ormanları çoğunlukla meĢe türü ağaçlardan oluĢmaktadır. 

Orman varlığımızın %90‟nı bozuk karakterli olup yapılacak enerji ormanı tesisi çalıĢmaları 

sonucu bu ormanların prodaktif hale getirilmesi gerekmektedir. Ġlimiz Merkez ve ilçeler 

itibariyle çok az denebilecek kadar verimli orman alanlarına sahiptir. Toplam 57147 ha. 

orman alanı içerisine sadece Merkez Ġlçede olmak üzere 1280,5 ha. verimli koru orman 

alanı, 597,5 ha. bozuk koru orman alanı ve 4039 ha. verimli baltalık orman alanı 

mevcuttur. Bozuk baltalık orman alanı ise Merkez Ġlçede 33683,5 ha. Bulanık „da 4785 ha. 

Hasköy‟de 4730,5 ha. Malazgirt‟te 2702,5 ha. Korkut‟ta 3711,5 ha. ve Varto‟da 1617 ha. 

olup toplam 51230 ha.‟lık alan kaplamaktadır. 

ORMAN ALANLARININ ĠLDEKĠ DAĞILIMI 

Verimli Koru Orman Alanı 

Bozuk Koru Orman Alanı 

Verimli Baltalık Orman 

Alanı 

Bozuk Baltalık Orman 

Alanı 

ġekil 42. Orman Alanlarının Ġldeki Dağılımı( Ġl Tarım Müdürlüğü ) 

MuĢ Ġlindeki ormanlar, devlet ormanı olup, bu ormanlardan yakacak odun 

üretilmektedir. Ormanlardaki ağaç türü meĢedir. Bazı bölgelerde meĢe ormanları içerisinde 

titrek kavak, akçaağaç, dıĢbudak gibi ağaç türleri de karıĢım yapmıĢtır. 

Plan verilerine göre ormanların jeolojik ve mineralojik yapısı, alüvyon ve 

metamorfik sahalar mevcut olup, ana kaya umumiyetle kalkerdir. Tescil edilmiĢ ve 

kesinleĢmiĢ tapu kayıtlarına göre orman alanı 22575,0105 ha, m 2 

81

MuĢ Merkez Aligedik köyündeki 6831 sayılı yasanın 2/B maddesi gereğince 28000 

m2 „lik alan orman dıĢına çıkartılmıĢtır. 2009 yılında herhangi bir tapulu kesim iĢlemi 

yapılmamıĢtır. 

6831 sayılı orman kanununun 16,17 ve 18 maddelerine göre 906699,83 m2 alanda 

14 adet izin verilmiĢtir. 

Ġl sınırları içinde yetiĢen ormanların ağaç türleri Palamut meĢesi, mazı meĢesi, toros 

meĢesi, saplı meĢe, titrek kavak, doğu çınarı, ceviz, kızılağaç, dıĢ budak, karaağaç ve söğüt 

türleridir. Ağaççık cinsleri ise alıç, ahlat, sakız, yabani elma ve kızılcıktır. 

ORMAN DURUMU: GENEL ALAN : 883.126 Ha 

ORMAN ALANI : 71.103.5 Ha 

ORMANSIZ ALAN : 852.022.5 Ha 

VASIFLARINA GÖRE ORMAN DURUMU 

NORMAL BALTALIK : 4.039.Ha 

BOZUK BALTALIK : 10.366 Ha 

ÇOK BOZUK BALTALIK : 55.418 Ha 

Orman Amenajman planlarına göre 55.418 Ha saha ağaçlandırma Erozyon 

kontrolü, mera ıslahı ve enerji ormanı tesisine ayrılmıĢ olup, çalıĢmalar sürdürülmektedir. 

Ġlimizde toplam orman serveti 984.421 ster, yıllık eta ise 66.792 sterdir. Ġlimizde yıllık 

5.000 ster meĢe odun üretimi planlanıp,3500-4000 ster üretim elde edilmektedir. Orman 

kaçakçılığı, bilinçsiz kesim gibi etkenlerle ormanların azalması yönünde en önemli 

etkendir. 

Tablo 18. Orman Alanlarının Alt Bölgeler Ġtibariyle Dağılımı ( Ġl Tarım Müdürlüğü ) 

Alt Bölgeler Verimli Koru Bozuk Koru Verimli Baltalık Bozuk Baltalık Toplam 

Orman Alanı(ha) Orman Alanı (ha) Orman Alanı(ha) Orman Alanı(ha) Alanı (ha) 

I.Alt Bölge 1280,5 597,5 4039 42125,5 48042,5 

II.Alt Bölge - - - 9104,5 9104,5 

Toplam 1280,5 1280,5 2561 51230 57147 

Orman 

I. alt bölgede ilin orman alanlarının % 84,1‟lik kısmı 

Il. alt bölgede ilin orman alanlarının % 15,9 luk kısmı yer almaktadır. En fazla 

orman alanı birinci alt bölgededir. 

F.1.1.3. Orman Varlığının Yararları 

Ġklim Üzerine Etkileri: 

Isınarak yükselen hava ormandaki mevcut bitki örtüsünü geçmek için yükselmek 

zorunda kalacağından ve yükselen su buharı kütlesi yoğunlaĢarak yağmur Ģeklinde 

yeryüzüne düĢeceğinden dolaysıyla orman örtüsü yağıĢ miktarını arttırıcı bir fonksiyona 

sahip olmaktadır. 

Toprak ve Toprak Verimliliğinin Korunması: 

Bitkiler kök sistemleri ile toprağı tuttuğundan bu toprak parçasının su, rüzgâr ve 

heyelan gibi doğal faktörlerle aĢınıp taĢınmasına karĢı doğal bir diren sağlamaktadır. 

82

Ayrıca bitkilerin kuruyan yaprakları ve düĢen dallarıyla toprağa organik madde yönünden 

zenginleĢtirerek toprak verimliliğini arttırmaktadır. 

Rekreasyon: 

Ormanlar doğal yapısı, tür çeĢitliği ve renk kontrastı gibi nedenlerle insanların 

özellikle psikolojik anlamda dinlenmesini sağlayıcı bir iĢleve sahiptir. 

Sağlık: 

Ormanların oksijen deposu olmasının yanında bugün tıpta kullandığımız bitkisel 

menĢeli ilaçların yapımında kullanılan hammaddeler için doğal bir depo durumundadır. 

ĠĢ Alanı ve Geçim Kaynağı: 

Ormanlar üzerinde yapılan teknik müdahaleler sonucu çıkan envanterin 

üretilmesinde taĢınmasında ve nakliyatında orman köylüleri iĢlendirilerek ekonomik girdi 

sağlanmaktadır. 

Savunma-Güvenlik: 

Ormanlar doğal olarak barınma, gizlenme gibi güvenlik tedbirlerinin büyük öneme 

sahip olduğundan bu ihtiyaçlarının özellik arz eden yerlerde sağlayan ormanlar muhafaza 

ormanı olarak tefrik edilmektedir. 

F.1.1.4. Orman Kadastro ve Mülkiyet Konuları 

Orman alanlarımızın tümü devlete ait orman alanlarıdır. Özel mülkiyete konu edile bilecek 

orman alanı mevcut değildir. Orman kadastrosu ile ilgili yapılacak çalıĢmalar, kadastro 

komisyonu baĢkanlığınca değerlendirip programa alınıp, yıllara göre iĢlem yapılacaktır. 

Bugüne kadar Kızılağaç ġefliğine bağlı 9 köyde, MuĢ ġefliğine baĢlı 1 köyde Orman 

Kadastro ÇalıĢmaları yapılmıĢ, bilgiler ġefliğimize intikal etmediğinden hektar olarak 

görüĢ belirtilmemiĢtir. Yıl içinde tapulu kesim yapılmamıĢtır.6831 sayılı orman kanunun 

16,17 ve 18. maddelerine göre ormanlık sahalarına verilen izin adedi 6 „dır. 

F.1.2. Çayır ve Meralar 

Ġlimizde ilçelere göre mera dağılımı; Merkez 67906 ha. Bulanık 63086 ha, Hasköy 

4426 ha, Korkut 30498 ha, Malazgirt 59995 ha ve Varto 53653 ha, olmak üzere Ġl 

genelinde toplam 279564 ha mera alanı tespit edilmiĢtir. 

Meralarımız genel olarak hayvan otlatmak amacıyla kullanılmaktadır. Merada 

karĢımıza problem olarak çıkan en önemli iki husus; Zamansız ve aĢırı otlatma yapılarak 

meraların üzerinde fazla baskı oluĢarak yapısında bozulmalar meydana gelmesi ve diğer 

bir problem de mera iĢgalleridir. 

4342 Sayılı Mera Kanunu kapsamında Ġl Tarım Müdürlüğünce yapılan çalıĢmalar 

ve Ġlimizde bulunan Mera komisyonu ve Mera Teknik ekiplerince 2.701.707 dekarlık 

kısmı fiilen tespit edilmiĢ, 43 yerleĢim birimimizin meralarında aplikasyon ve tahsis iĢlemi 

83

gerçekleĢtirilmiĢtir. Çayır ve meralardan, Köylüler tarafından hayvan otlatılması Ģeklinde 

yararlanılmaktadır. 

MuĢ ili meralarının en büyük problemi kapasitesinin üzerinde ve düzensiz otlatma 

yapılmasıdır. Ova köylerimizde karların yer yer erimesi ile beraber hayvan otlatımına 

baĢlanmaktadır. Yapılan bu iĢlem mera vejetasyonunda var olan bitkilerin daha uyanmadan 

çiğnenme ve sıkıĢtırma olaylarına maruz kalarak zarar görmesiyle veriminin düĢmesi ve 

mevcut vejetasyondan çekilerek yerini istenmeyen besin değeri düĢük olan bitkilere ve 

dikenlere bırakmasına neden olmaktadır. Sonbahar geç otlatma yapılması ise vejetasyonda 

mevcut olan mera bitkilerinin kıĢı geçirmek ve bahara tekrar geliĢim gösterebilmek için 

bitki besin maddesi depolamasına izin vermemekte ve ağır otlatma baskısıyla zarar 

görmektedir. Ġl Tarım Müdürlüğü tarafından yapılan çiftçi eğitimlerinde ilkbahar erken 

otlatması ve sonbahar geç otlatma yapılmasının mera üzerinde doğurduğu olumsuz etkiler 

anlatılmaktadır. 

Ġlimizdeki önemli kaba yem kaynaklarından biri de çayırlardır. Çayırlar gür geliĢen 

sık ve uzun boylu bitkilerden oluĢur. Ġlimizde çayır alanları çoğunlukla Varto ilçemizde 

görülmektedir. Varto ilçesinde mevcut çayırların %80‟i Ģahıs arazisi durumundadır. Mal 

sahipleri tarafından ot biçmek suretiyle faydalanılmaktadır. Ġlimiz mera komisyonu teknik 

ekiplerince Varto ilçemizde hazineye ait 3.000 da. çayır alanı 4342 sayılı kanun kapsamına 

alınmıĢtır. 

Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı tarafından meralar üzerinde olan baskıların 

azaltılması için hayvancılığı geliĢtirme projesi kapsamın yem bitkileri üretimine destek 

verilmektedir. Verilen bu destek çiftçilerimizin tarlalarına yem bitkisi ekerek hayvanlarına 

kaliteli kaba yem üretmesini ve meraların üzerindeki baskının azalmasını sağlamıĢtır. 

Ġlimizdeki meralar ile ilgili tüm iĢlemlerde vali yardımcısı baĢkanlığında toplanan 

Mera Komisyonu yetkilidir. Mera Komisyonu ilimiz için otlatma periyodunu 15 Mayıs 15 

Ekim tarihleri arasında olacak Ģekilde belirlemiĢtir. 

Ġl Tarım Müdürlüğü tarafından Mera alanlarında verimliliğin ve sürdürülebilirliğin 

devam etmesi için 1998 yılından bu güne 5 köyde Toplam 15.827 da. alanda Mera Islah ve 

Amenajman Projesi uygulanmıĢtır. Halen 3 Köyümüzde 8.026 da. alanda çalıĢmalarımız 

devam etmektedir. 

Mera Islah ve Amenajman Projeleri; 

-Muratgören Köyü Mera Islah Projesi 

-Alican Köyü Mera Islah Projesi 

-Boyuncuk Köyü Mera Islah Projesi 

-EĢmepınar Köyü Mera Islah Projesi 

-Üçtepe Köyü Mera Islah Projesi 

Muratgören Köyü Mera Islah Projesi (2006 Yılında TamamlanmıĢtır) 

84

-Erzurum DATAE iĢbirliği ile toplam 3.515 da. alanda Proje yürütülmüĢtür. 

-Proje Kapsamında gübreleme, taĢ toplama, yabancı ot mücadelesi, tuzluk, sıvat, yemlikler 

ve 

2 adet hayvan gölgeliği yapılmıĢtır. 

-Otlatma Rotasyonu uygulanmıĢ, Haziran 2005 te açılıĢı yapılmıĢtır. 

- Projede % 110 oranında nakdi gerçekleĢme sağlanmıĢtır. 

-30 kg. olan yaĢ-kuru ot verimi 60 kg. a çıkarılarak %100 oranında fiziki artıĢ 

gerçekleĢtirilerek projede öngörülen hedeflere ulaĢılmıĢtır. 

Alican Köyü Mera Islah Projesi 

-Erzurum DATAE iĢbirliği ile toplam 3.030 da. alanda proje yürütülmüĢtür. 

-Proje kapsamında kaba yem açığının kapatılması için bedelsiz yem bitkisi tohumluğu 

dağıtımı yapılmıĢtır. 

- Proje kapsamında gübreleme, yabancı ot mücadelesi, sıvat, yemlikler ve 1 adet hayvan 

banyoluğu yapılmıĢtır. 

-Otlatma Rotasyonu uygulanmıĢ Haziran 2007 de açılıĢı yapılmıĢtır. 

-2008 yılında sona ermesi planlanan projede % 32 oranında nakdi gerçekleĢme sağlanmıĢ, 

35 kg. olan yaĢ-kuru ot verimi 60 kg. a çıkarılmıĢ olup %71 oranında fiziki artıĢ elde 

edilmiĢtir. 

-Proje halen devam etmektedir. 

EĢmepınar Köyü Mera Islah Projesi 

-Erzurum DATAE iĢbirliği ile toplam1.564 da. alanda proje yürütülmüĢtür. 

-Proje kapsamında çiftçilerimize yönelik eğitim çalıĢmaları, gübreleme çalıĢmaları, otlatma 

rotasyonu uygulanmıĢ 2006 Haziran ayında açılıĢı yapılmıĢtır. 

-Dinlendirme neticesinde bile mera vejetasyonunda gözle görülür iyileĢme elde edilmiĢtir. 

-Yapılan gözlemlerde daha önceki yıllarda merada görülmeyen azalıcı türlerin erken 

otlatma baskısı olmadığı zaman ortaya çıktıkları tespit edilmiĢtir. 

-2008 Yılında sona ermesi hedeflenen projede % 22 oranında nakdi gerçekleĢme 

sağlanmıĢtır. 

-36 kg. olan yaĢ-kuru ot verimi, gübreleme ve rotasyonlu otlatma vasıtası ile 100 kg.‟a 

çıkarılmıĢ olup %188 oranında fiziki artıĢ elde edilmiĢtir. 


85

Boyuncuk Köyü Mera Islah Projesi(2007 Yılı Ġtibari ile Faaliyetlere Son VerilmiĢtir) 

-Erzurum DATAE iĢbirliği ile toplam 4.286 da. alanda proje yürütülmüĢtür. 

-Proje kapsamında gübreleme çalıĢmaları ve çiftçilerimize yönelik eğitim çalıĢmaları 

yapılmıĢtır. 

-Ancak yeterli vatandaĢ katkısı ve gönüllülük esası sağlanamadığı için 

2007 yılı Ġtibari ile Erzurum DATAE, Van 100. Üniversitesi ve Ġl Tarım Müdürlüğümüz 

ortak kararı ile projenin iptaline karar verilmiĢtir. 

Üçtepe Köyü Mera Islah Projesi (2007 Yılı Sonbaharında BaĢlamıĢtır.) 

-Erzurum DATAE iĢbirliği ile toplam 3.431 da. alanda proje yürütülecek olup, 

-Proje kapsamında gübreleme yapılması planlanan alanlarda DATAE den gelen heyet ile 

birlikte inceleme yapılmıĢ, Toprak analizleri için gerekli toprak numuneleri alınmıĢtır. 

-2009 Yılında Sona Ermesi Hedeflenen Projede 2007 Aralık ayı itibariyle % 29 oranında 

nakdi gerçekleĢme sağlanmıĢtır. 

-Projenin ilk aĢaması olan 490 da.‟lık mera alanında sonbahar DAP gübrelemesi 

yapılmıĢtır. Bu alanlar dinlendirmeye alınmıĢ olup 2008 Haziran ayında otlatmaya açılması 

planlanmaktadır. 


Ġlimizde tarım arazisi olarak % 46 lık kısmını kapsayan çayır ve meralar 

hayvanlarımız için yeĢil ve kuru ot sağlayan yem alanlarıdır. Çayır ve meralar hayvanlara 

kaba ye sağlama yanında, toprak ve su muhafazası yanında toprak ve su muhafazası, su 

toplama havzası pınara ve memba sularına kaynak olması tabii fauna ve av hayvanlarına 

barınak olması, havayı temizlemesi ve yeĢil örtü ile çevreyi güzelleĢtirmesi gibi hayati 

derecede önemli fonksiyonlardır. Çayır ve meralar gün geçtikçe bozulmakta ve 

faydalanamaz durumuna gelmektedir. 

MuĢ ilinde çayır ve mera alanlarının toplamı 445000 ha civarında olup bunun 

20000 ha ı çayır, 425000 ha ı ise mera vasfındadır. Ancak bu arazilerin 376.000 ha‟ lık 

kısmı kadastro çalıĢması yapılmıĢ yerlerde olup 69000 ha lık kısmı ise kadastro çalıĢması 

yapılmamıĢ yerlerdedir. Kadastro çalıĢması yapılmıĢ yerlerde ki mevcut çayır mera 

alanlarımızın 97333 ha ı çayır 278673 ha ı ise meradır. Bu alanın alt bölgelere göre 

dağılımı Grafik‟de verilmiĢtir. 

86


Grafik-12 Alt Bölgelere Göre Çayır- Mera 

Alanlarının Dağılımı 





0 

1. ALT BÖLGE 2. ALT BÖLGE 

ÇAYIR 

MERA 

ALTBÖLGE 

ALANI 

ġekil 43. Alt Bölgelere Göre Çayır Mera Alanlarının Dağılımı ( Ġl Tarım Müdürlüğü ) 

Alt bölgelerin yüzölçümleriyle Çayır-mera alanları karĢılaĢtırıldığında, I. Alt 

bölgenin yüzölçümünün %45‟ini Çayır-mera alanlarının oluĢturduğu görülmektedir. Il. Alt 

bölgenin yüzölçümünün ise %46 sı Çayır- mera alanıdır. 1. Alt bölgede mera alanı %34,1, 

çayır alanı %11,3 iken II. Alt bölgede ise Mera alanı %33,9 ve çayır alanı %12,2 dir. 

Tablo 19. MuĢ Ġli Mera Ot Verimi ( Ġl Tarım Müdürlüğü ) 

Mera Alanı (ha) Kuru Ot Verimi(kg/ha) Toplam Verim (ton/yıl) 

278673 900 250.805,703 


150000 


50000 

Grafik- Mera Alanlarının Arazi Kabiliyet Sınıflamasına Göre 

Dağılımı (Ha) 

0 

1 

I.SINIF 

II.SINIF 

III.SINIF 

IV.SINIF 

V-VIII.SINIF 

ġekil 44. Meraların Arazi Kabiliyet Sınıflamasına Göre Dağılımı (ha) ( Ġl Tarım Müdürlüğü ) 

Ġlin mera alanlarının büyük bir kısmı V.-VIII sınıf araziler üzerinde bulunmaktadır. 

170517ha. ı V-VIII‟ inci sınıf arazi üzerinde, 36072 ha ı lV‟inci sınıf arazi üzerinde 35228 

ha lll‟inci sınıf arazi üzerinde, 33888 ha II. sınıf arazi üzerinde ve 2968 ha ı ise l‟inci sınıf 

arazi üzerinde bulunmaktadır. 

Tablo 20. Ġlimiz meralarının dağılımı 

87

MUġ ĠLĠ 

HASKÖY ĠLÇESĠ 

KÖYLERE GÖRE MERA DAĞILIMI 

S.NO. KÖYÜN ADI PARSEL ADEDĠ VE TOPLAMI 

ADET HEKTAR METREKARE DM2 

1 Merkez 557 

2 Azıklı 74 

3 AĢağıüçdam 203 

4 Böğürdelen 20 

5 Büvetli 93 

6 Dağdibi 76 

7 DüzkıĢla 253 

8 Elmabulak 110 

9 EĢmepınar 118 

10 Gökyazı 481 

11 Karakütük 85 

12 Koç 224 

13 KoğuktaĢ Ortanca ile birlikte 

14 Ortanca 159 

15 Otaç 119 

16 Sarıbahçe 15 

17 Omurca 124 

18 Yarkaya Kadastrosu Yapılmadı 

19 Yukarıüçdam 192 

TOPLAM 2903 

MUġ ĠLĠ BULANIK ĠLÇESĠ 


S.NO. KÖYÜN ADI ADET HEKTAR 

1 Abdalbeyazıt 42 2559 

2 Adıvar 11 419,4 

3 Akçaarmut 64 692,6 

4 Akçakaynak 15 1301,8 

5 Altınoluk 5 61,6 

6 YazbaĢı 1 9,6 

7 Arı Köy 45 1209,9 

8 AĢağıbüklü 32 502,8 

9 Yeni Mah. 5 66,7 

10 Bingöldek 7 887,1 

11 Bostancılar 5 707,8 

12 Cankurtaran 12 1246,1 

13 Çataklı 46 602,5 

14 Çaygeldi 10 1483,6 

15 Değirmensuyu 7 431,9 

16 Demirkapı 21 1206,1 

17 Doğantepe 6 257,7 

18 Dokuzpınar 9 1096,5 

19 Elmakaya 8 2136,5 

20 Erentepe 43 490,9 

21 Ericek 21 1233,7 

22 Esenlik 24 2497,1 

88

23 Eskiyol 15 861,6 

24 Güllüova 7 875,6 

25 Günyurdu 40 2546,7 

26 GümüĢpınar 15 400 

27 Gündüzlü 20 371,8 

28 Gülçimen 16 166,2 

29 Göztepe 14 924,2 

30 Gölyanı 9 2572,7 

31 Günbatmaz 48 584,8 

32 Karaağıl 14 1267,7 

33 Kurganlı 12 1019,5 

34 Kırkgöze 19 1387,3 

35 Kotanlı 13 266,4 

36 Karacaören 2 24,7 

37 Karaburun 24 1350,3 

38 Köprüyolu 16 754,4 

39 Koyunağılı 32 351,6 

40 MeĢeiçi 12 692,7 

41 Mescitli 6 599,8 

42 Mollakent 29 800,9 

43 Ġnönü Mah. 6 373,4 

44 Söğütlü 23 1659,1 

45 Samanyolu 19 493,4 

46 Sultanlı 17 1229 

47 ġehitveren 2 231,6 

48 ġehittahir 25 549,3 

49 ġatırlar 17 936,5 

50 Sarıpınar 19 795,4 

51 Seçme 59 1325,9 

52 YemiĢen 9 1726,5 

53 HoĢgeldi 27 927,3 

54 Uzgörür 85 3337,7 

55 YokuĢbaĢı 17 357,6 

56 Olurdere 18 734,4 

57 Okçular 11 658,8 

58 Oğlakkaya 36 995,5 

59 Örenkent 42 1161,6 

60 Toklular 2 323,2 

TOPLAM 1236 56736 

MUġ ĠLĠ 

KORKUT ĠLÇESĠ 


S.NO. KÖYÜN ADI PARSEL ADEDĠ VE TOPLAMI 

ADET HEKTAR METREKA 

RE 

1 Merkez 763 

2 Akyıldız 750 

3 Altınova 782 

4 Alazlı 189 

5 Balkır 2570 

6 Çalaplı 1032 

DM 2 

89

7 Çınarardı Kadastrosu YapılmamıĢ 

8 DeğirmitaĢ 1502 

9 Demirci 833 

10 Dereiçi 883 

11 Gültepe 665 

12 Güneyik 132 

13 Güven 100 

14 Ġçboğaz 1211 

15 Kapılı 587 

16 Karakale 1054 

17 Kocatarla 169 

18 Konakdüzü 280 

19 Kümbet Yok 

20 Mollababa Kadastrosu YapılmamıĢ 

21 oğlbalı 602 

22 Pınarüstü 267 

23 SarmaĢık 787 

24 SazlıkbaĢı 209 

25 Tan 2691 

26 TaĢlıca 1272 

27 Yedipınar 606 

28 Yolgözler 3349 

29 Yürekli 214 

30 Yünören Yolgözler ile birlikte 


MUġ ĠLĠ 

MALAZGĠRT ĠLÇESĠ 


S.NO KÖYÜN ADI PARSEL ADEDĠ VE TOPLAMI 

ADET HEKTAR METREKARE DM 2 

1 Aktuzla 32 282 8500 

2 Aslankaya 19 327 1600 

3 Adaksu 46 1082 1787 

4 Aradere 16 2128 3400 

5 AĢağıgıcık 33 686 5970 

6 Akören 32 394 4450 

7 Aylar 6 2486 1200 

8 AğılbaĢı 13 483 2870 

9 Akalan 25 414 8800 

10 Aynalıhoca 24 137 2000 

11 Alikalkan 22 594 3750 

12 Boyçapkın 23 744 7800 

13 Bostankaya 12 687 8424 

14 BeĢçatak 14 146 2000 

15 Beypınarı 19 764 7698 

16 Bekirhan 3 598 4225 

17 Boyundere 12 271 1125 

90

18 Bademözü 5 455 7750 

19 Bahçe 31 573 7100 

20 BeĢdam 73 539 7370 

21 Çayırdere 99 837 1320 

22 Gülkoru 39 2052 6865 

23 Gölağılı 8 1858 4242 

24 Erence 35 374 2530 

25 Dirimpınar 22 421 2260 

26 DolabaĢ 6 617 5200 

27 Hancağız 14 722 8800 

28 Hasretpınar 80 1321 4950 

29 Hanoğlu 23 556 6850 

30 HasanpaĢa 35 2204 3050 

31 Kulcak 6 73 2250 

32 Karakoç 6 949 1000 

33 Karakaya 12 505 6100 

34 Kızılyusuf 28 1361 5625 

35 Kadı 11 154 9800 

36 Karıncalı 24 805 7081 

37 KardeĢler 13 332 1849 

38 Kılıcı 31 636 5810 

39 Kazgöl 77 1684 8615 

40 Karaali 15 387 5500 

41 Karahasan 47 2068 1000 

42 Konakkuran 42 1953 6190 

43 Nurettin 3 28 7000 

44 Molladerman 26 295 7125 

45 Mezra 8 568 1600 

46 Muratkolu 21 199 9400 

47 Mollabaki 3 248 200 

48 Mağalcık 6 205 1200 

49 Laledağ 74 842 8700 

50 Okçuhan 34 146 4014 

51 Oğuzhan 36 1664 7030 

52 Odaköy 6 237 2500 

53 ÖrenĢar 9 737 6200 

54 Sırtdüzü 16 294 3600 

55 Sarıdavut 56 668 4100 

56 Tatargazi 57 943 4640 

57 Tatlıca 1 11 4400 

58 YaramıĢ 36 1266 9800 

59 Yukarıgıcık 33 1267 100 

60 Yurtseven 14 357 1450 

61 Tıkızlı 2 531 1631 

TOPLAM 1574 46193 9396 

Kaynak: Ġl Tarım Müdürlüğü 

91

F.1.3. Sulak Alanlar 

Bu baĢlıkla ilgili ayrıntılı bilgiler F.4. bölümünde verilmektedir. 

F.1.4. Diğer Alanlar (Stepler vb.) 

F.2. Flora 

F.2.1. Habitat ve Toplulukları 

Konu hakkında herhangi bir araĢtırma yapılmamıĢtır. 

F.2.2. Türler ve Populasyonları 

Buğdaygil Yem Bitkileri: 

Festuca ovina, Koeleria ciristata, Bromus inermıs, Poa pratensis, Bromus 

tomentellus, Agropyron spp 

Baklagil Yem bitkileri: 

Astragalus lineatus, Medicago varia, Onobrychis spp 

Diğer Familyalara ait yem Bitkileri: 

Artemicia spp, Thymus spp, Sangiuisorba minor 

F. 3. Fauna 

F.3.1. Habitat ve Toplulukları 

Konu ile ilgili herhangi bir çalıĢma bulunmamaktadır. 

F.3.2. Türler ve Populasyonları 

Ġlimizde bulunan göl, gölet ve akarsularımızda çok çeĢitli tatlı su balık türleri 

mevcut olup, bu balıklar baĢlıca Ģunlardır. 

Cyprinus carpio (Adi Sazan) 

Leuciscus cephalus ( Tatlısu Kefali) 

Silurus Glanis (Yayın Balığı) 

Cobiti taenia 

Alburnus alburnus 

Tinca tinca (Kadife Balığı) 

Barbus plebejus (Bıyıklı Balık) 

Capoeta tinca 

Vimba vimba 

Gobio 

92

Mastacembelus simack(Dikenli Yılan Balığı) 

MUġ: 

Merkez Av Komisyonunca 2008-2009 Av Döneminde Avın Yasaklandığı 

Sahalar: 

1- Merkez Ġlçesi; Doğusu: Demiryolundan Ortakent, Kızılağaç, Suluca, Sağlık, Üçevler, 

Ağıllı, Ilıca Köyleri‟ni bağlayan köy yolunu takiben il sınırı, Kuzeyi: Yörecik, Eralanı, 

Eğirmeç, Özdilek, Ortakent, Arpayazı Köyleri‟nden geçen demiryolu hattı, Batısı: 

Diyarbakır il sınırı, Güneyi: Bitlis, Batman ve Diyarbakır il sınırı. 

2- Hasköy Ġlçesi; Doğusu: Bitlis il sınırı, Kuzeyi: Hasköy Bitlis karayolu, Batısı: Merkez 

ilçe sınırı, Güneyi: Bitlis il sınırı. 

3- Korkut Ġlçesi; Doğusu: Bitlis il sınırı, Kuzeyi: Kıryaka, TaĢlıca , Çalaplı Köyleri‟ni 

bağlayan köy yolu, Batısı: Düzova, Güneyik, Ġçboğaz, Gültepe, Kıryaka, TaĢlıca 

Köyleri‟ni bağlayan köy yolu, Güneyi: Hasköy ilçe sınırı. 

4- Varto Ġlçesi (A); Doğusu: Varto ilçe sınırı, Kuzeyi: Erzurum il sınırı, Batısı: Almacık, 

Omcalı, Karaköy, Değerli Köyleri‟ni bağlayan köy yolu, Güneyi: Varto ilçe sınırı. 

(B); Doğusu: Görgü, Ağaçkorur, Varto-Erzurum karayolu ve Varto-MuĢ karayolundan 

ilçe sınırı, Kuzeyi: Erzurum il sınırı, Batısı: Diyarbakır il sınırı, Güneyi: Varto ilçe sınırı. 

5- Bulanık Ġlçesi; Doğusu: Malazgirt ilçe sınırı, Kuzeyi: ġehittahir, Arslankaya köy yolu, 

Batısı: ġehittahir, Gündüzü, Kotanlı, Örenkent, Gölyanı, Göztepe, Kırkgöze Köyleri‟ni 

bağlayan yol, Güneyi: Bitlis il sınırı. 

6- Malazgirt Ġlçesi (A); Doğusu: AğılbaĢı, Bilala, Kuruca, Kazgöl, Boyçapkın, Kadıköy, 

Karakoç köy yolu, Kuzeyi: AğılbaĢı, Çiçekveren, Balkaya Köyleri‟ni bağlayan köy yolu, 

Batısı: Karıncalı, Yapraklı, Aktuzla, Ulusu, Seyit Tomu, Alikalkan Köyleri‟ni bağlayan 

köy yolu, Güneyi: Karakoç Alikakan Köyleri‟ni bağlayan yol. 

(B); Doğusu: Gölağılı, Dirimpınar, BeĢçatak köy yolundan Malazgirt-Bulanık karayolu, 

Kuzeyi: Gölağılı, Nurettin, Arslankaya Köyleri‟ni bağlayan köy yolu, Batısı: Malazgirt 

ilçe sınırı, Güneyi: Çayırdere, Hanoğlu, Okçuhan Köyleri‟ni bağlayan köy yolu. 

F.3.3. Hayvan YaĢama Hakları 

F.3.3.1. Evcil Hayvanlar 

F.3.3.1.1. Sahipli Hayvanlar 

Ġlimizde sahipli 1550 adet köpek ve 650 adet kedi mevcut olduğu tahmin 

edilmektedir. Ev ve süs hayvanları satıĢ ve barındırma yeri ilimizde mevcut değildir. 

F.3.3.1.2. Sahipsiz Hayvanlar 

Ġlimizde hayvan barınağı yoktur. Ġl Tarım Müdürlüğümüz evcil ve yabani hayvanlar 

tarafından taĢınan ve bulaĢtırılan kuĢ gribi, brucella, kuduz gibi hastalıklarla mücadele ve 

yayılmasını engelleme, tedavi ve rehabilitasyon iĢlemlerini yürütmektedir 

93

F.3.3.2. Nesli Tehlike Altında Olan ve Olması Muhtemel Evcil ve Yaban 

Hayvanlar 

Ġlimizde Toy kuĢu ve turna nesli tehlike altında olan yaban kuĢlarıdır. 

F.3.3.3. Hayvan Hakları Ġhlalleri 

10/03/2008 tarih ve 2008/1 Karar No ile Ġl Hayvan Koruma Kurulu Kararları 


F.3.3.4. Valilikler, Belediyeler ve Gönüllü KuruluĢlarla ĠĢbirliği 

10/03/2008 tarih ve 2008/1 Karar No ile Ġl Hayvan Koruma Kurulu Kararları 


F.4. Hassas Yöreler Kapsamında Olup (*) Bölümdeki Bilgilerin Ġsteneceği 

Alanlar 

Hassas yöreler: 

Ġlimizde 29.11.2002 tarih ve 2002/8 nolu Mahalli Çevre Kurulu Kararı ile koruma 

altına alınan sulak alanlarımız; 

1- Büyük Hamurpet Gölü 

2- Küçük Hamurpet Gölü 

3- Haçlı Gölü 

4- Kaz Gölü 

5- Değerli Gölü 

6- Kumlukıyı Gölü 

7- Yurttutan Kuru Gölü 

8- Korkut SazlıkbaĢı Sazlığı 

9- Merkez Bostankent Sazlığı 

10-Merkez Kıyık Sazlığı 

11-Bulanık ġorgöl Sazlığı 

Yukarıda belirtilen sulak alanlarımız koruma altına alınarak bu alanların doğal 

zenginliklerinin devamlılığı sağlanmaya çalıĢılmaktadır. 

Orman içi dinlenme yerleri: 

1-Toprak baba parkı; Belediyeye aittir 

2-Kale parkı; Belediyeye aittir. 

3-DSĠ dinlenme tesisi 

4-Aguner dinlenme tesisi Alpaslan Tarım ĠĢletmelerine ait. 

Kentsel sit: 

Ġlimiz sınırları içerisinde tarihsel, estetik ve sanatsal değer taĢıyan birçok yapı 

bulunmaktadır. Bu yapıların hepsi kentsel sit alanı içerisine girmekte olup; Ġl ve Ġlçelere 

göre dağılımı aĢağıdaki Ģekildedir. 

94

Tablo 21. Sit Alanları 

MUġ – MERKEZ 

SIRA 

NO: 

ADI ADRES GRUP TÜR 

1. Ulu Cami Merkez Dinsel Camii 

2. Hacı ġeref Camii Merkez Dinsel Camii 

3. 

4. 

Alaaddin Bey (PaĢa) Camii ve Molla 

Resuli Sipiki Haziresi 

Ulu Camii ve ġeyh Muhammed Mağribi 

Haziresi 

5. Ġbrahim Samidi Türbesi 

6. ġeyh Halid ve ġeyh Mustafa Türbeleri 

Merkez 

Merkez 

Merkez (Karasu Cad. YeĢilbaĢ 

Otelin Yanı) 

Merkez (Kızılay ĠĢhanının 

KarĢısı) 

Dinsel 

Dinsel 

Dinsel 

Dinsel 

Camii ve 

Hazire 

Camii ve 

Hazire 

Türbe 

Türbe 

7. Abdülvahap Gazi Türbesi ÇatbaĢı Köyü Dinsel Türbe 

8. Çengelli Kilisesi 

Yaygın Beld. Çengelli Köyü 

ġerafettin Dağı 

Dinsel 

Kilise 

9. ġehitlik Merkez (Telekom Yanı) ġehitlikler ġehitlik 

10. Askeriye ġehitliği Merkez (Alay Yolu) ġehitlikler ġehitlik 

11. ÇatbaĢı ġehitliği ÇatbaĢı Köyü ġehitlikler ġehitlik 

12. KesikbaĢ Haziresi 

13. MüĢtak Baba (MaĢuka-Bitlisi) Mezarı 

Merkez (Hacı ġeref Camii 

BitiĢiği) 

Merkez (Karasu ÇarĢısı 

YeĢilbaĢ‟lar Bahçesi) 

Mezarlar 

Mezarlar 

Hazire 

Mezarlık 

14. Höyük Mercimekkale (Akcan) Arkeolojik Sit Höyük 

15. Höyük 

Mercimekkale (Akcan), 

Yağcılar Beldesi 

Arkeolojik Sit 

Höyük 

16. Alaaddin Bey (PaĢa) Karasu Hamamı Merkez Kültürel Hamam 

17. Migre (Dere) Hamamı Merkez Kültürel Hamam 

18. Yıldızlı Han Merkez Kültürel Han 

19. Mongok (Hasbet) Kalesi Mongok (Soğucak) Köyü Kültürel Kale 

20. Murat Köprüsü MuĢ Varto Karayolu Üzeri Kültürel Köprü 

21. Atatürk Ġlkokulu Merkez Ġdari Okul 

22. Anadolu Lisesi 

BULANIK ĠLÇESĠ 

Merkez (Eski Hükümet 

Konağı) 

Ġdari 

Okul 

23. Camii Esenlik Köyü Dinsel Camii 

24. Camii Mollakent Köyü Dinsel Camii 

25. Camii Esenlik Köyü Dinsel Camii 

26. Tekke 

Erentepe Bld. 

Abdülbeyazıt Köyü 

Dinsel 

Tekke 

27. Hazire Mollakent Köyü Dinsel Hazire 

28. Medrese Mollakent Köyü Dinsel Medrese 

95

29. Türbe Esenlik Köyü Dinsel Türbe 

30. Havuzlu yapılar Mollakent Köyü 

Sivil Mimarlık 

Örneği 

TaĢınmaz 

31. Havuz Esenlik Köyü Kültürel Havuz 

32. ġehitlik Mrkz. Kültür Mh. ġehitlikler ġehitlik 

33. AslanpaĢa ġehitlik Bulanık ġehitlikler ġehitlik 

34. Erentepe ġehitliği Erentepe Bld. ġehitlikler ġehitlik 

35. Mezarlık ve Höyük Erentepe Bld. Arkeolojik Sit 

36. 

Doğantepe Höyük (1. derece Arkeolojik 

Sit) 

37. Üç Farklı Alanda Bulunan Mezar Alanları 

Höyük ve 

Mezarlık 

Doğantepe Köyü Arkeolojik Sit Höyük 

Ermayakaya Bld. 

Karaköse Mevkii 

Arkeolojik Sit 

38. Mırza Bey ve Kaleleri Bulanık Askeri Kale 

Mezarlık 


39. Malazgirt Kalesi Malazgirt Askeri Kale 

40. Tıkızlı Kalesi Malazgirt Askeri Kale 

41. Kız Köprüsü Malazgirt Kültürel Köprü 

42. Hanım Köprüsü Malazgirt Kültürel Köprü 

43. Alyar Urartu Mezarı Malazgirt Mezarlıklar Mezar 

44. DolabaĢ Höyük DolabaĢ Köyü Arkeolojik Sit Höyük 

45. Bostankale Höyüğü Bostankale Köyü Arkeolojik Sit Höyük 

46. Kült Alanı Bostankaya Arkeolojik Sit Arkeolojik Sit 

47. Konakkuran Höyüğü Konakkuran Bld. Arkeolojik Sit Höyük 

48. Malazgirt Anıtı Malazgirt Arkeolojik Sit Arkeolojik Sit 

49. 

Tarihi Mezarlık (2. Derece Arkeolojik Sit 

Alanı) 

Oğuzhan Köyü Arkeolojik Sit Mezarlık 

50. Mezarlık (2. Derece Arkeolojik Sit Alanı) Oğuzhan Köyü Arkeolojik Sit Mezarlık 

51. Kale Bostankaya Arkeolojik Sit Arkeolojik Sit 

52. Tarihi Sit Alanı 

53. Kentsel Sit Alanı 

Malazgirt-Ahlat Arası 

(1071 Malazgirt Meydan 

SavaĢının Yapıldığı 

Alan) 

Malazgirt Kalesi ve 

Çevresi 

Tarihi Sit 

Kentsel Sit 

Tarihi Sit 

Kale ve Çevresi 

54. Kapı Kalıntısı Karakaya Köyü Kalıntılar Kapı Kalıntısı 

55. Alpaslan Cami ve Haziresi Mengüçgazi Mah. Dini Cami ve Hazire 

VARTO ĠLÇESĠ 

56. Varto ġehitliği Varto ġehitlikler ġehitlik 

57. 

Kayalıdere Urartu YerleĢim Sit Alanı 

Kayalıdere Kalesi 

Kayalıdere Köyü Arkeolojik Sit Arkeolojik Sit 

96


58. Yünören Köyü Camii Korkut Camii Dinsel 

F.4.1.4. 1380 Sayılı Su Ürünleri Kanunu Kapsamında Olan Su Ürünleri Ġstihsal ve Üreme Sahaları 

Ġlimizde 1380 Sayılı Su Ürünleri Kanunu Kapsamında Malazgirt ilçemizde 4 adet, 

Varto ilçemizde ise 1 adet alabalık üretim sahası mevcut olup her bir iĢletme yıllık 10.000 

kg. üretim kapasitesine sahiptir. 

Ġlimizde 1380 Sayılı Su Ürünleri Kanunu Kapsamında üretim sahalarının 

geniĢletilmesi ve balık rezervuarlarımızın artırılması amacıyla Ġl Tarım Müdürlüğümüzce il 

sularımıza yavru sazan balığı atılmaktadır. 

Rezervuar 

Adı 

Merkez 

Göleti 

Köprücük 

Göleti 

Çobandağ 

Gölü 

Aydınpınar 

Gölü 

Ġlçesi 

Beldesi veya 

Köyü 

Alanı(Da) 

Mevsimsel 

Olarak Min- 

Max 

Su 

Derinliği(m) 

Mevsimsel 

olarak 

Min-Max 

Varto Merkez 15 20.Oca 

Varto Köprücük 80 09.Oca 

ĠĢletmeye 

Açıldığı 

Tarih ve 

Tipi * 

----- 

----- 

Rezervuarda 

Bulunan 

Mevcut Türler 

ve Toplam 

Stok 

Miktarları 

Aynalı ve Adı 

Sazan Türleri 

Aynalı ve Adi 


Rezervuarı 

Besleyen Su 

Kaynağının 

Nevii ve 

Özellikleri** 

Kullanım 

Amacı**** 

Önceki Yıllara 

Ait 

Balıklandırma 

Miktarı 

veTürleri **** 

Doğal Sulama 30.000 Sazan 

Doğal Sulama 35.000 Sazan 

Varto Çobandağ 25 07.Oca Aynalı Sazan Doğal Tabii Göl 55.000 Sazan 

----- 

Varto Aydınpınar 10 08.Oca ----- 

Aynalı ve Adi 


Doğal Tabii Göl 155.000 Sazan 

Talep Edilen 

Miktar ve 

Nedeni 

20.000 Adet 

Rezervuarın 

Devamı 


Rezervuarı 

Devamı 


Rezervuar 

Devamı 


Rezervuar 

Devamı 

F.4.3.2. Tarım Alanları: Tarımsal Kalkınma Alanları, Sulanan, Sulanması 

Mümkün ve Arazi Kullanma Kabiliyet Sınıfları I, II, III ve IV Olan Alanlar, YağıĢa 

Bağlı Tarımda Kullanılan I. ve II. Sınıf Ġle, Özel Mahsul Plantasyon Alanlarının 

Tamamı 

Ġl Müdürlüğümüzde Arazi kullanım kabiliyet sınıflamasına göre arazilerin 

sınıflandırılması, çalıĢması yapılmamaktadır. 

97

2008 Yılı STATĠP Kayıtlarına göre ilimiz arazi varlığı aĢağıya çıkartılmıĢtır. 

Sıra Arazi cinsi Alan(da) %oranı 

1 Çayır 459 186,718 0,053 

2 Diğer Alanlar 1 998 281,598 0,230 

3 Kuru Marjinal Tarım 878 431,851 0,101 

4 Kuru Mutlak Tarım 1 582 746,247 0,182 

5 Mera 2 057 458,981 0,237 

6 Orman 1 148 915,739 0,132 

7 Sulu Marjinal Tarım 61 120,388 0,007 

8 Sulu Mutlak Tarım 371 871,970 0,043 

9 Sulu Özel Ürün 20 294,429 0,002 

10 YerleĢim Alanı 106 959,428 0,012 

11 Toplam 8 685 267,354 1,0 

11 Sulu Tarım Arazisi 453 286,789 0,16 

12 Kuru Tarım Arazisi 2 461 178,099 0,84 

13 Toplam Tarım Arazisi 2 914 464,888 0,34 

98

BALIKLANDIRILAN SAHA 

Tablo.22 MuĢ Merkez Ve Ġlçelerinde Balıklandırılan Göl Ve Göletler 

1990 YILI 

21.10.1990 

1991 YILI 

01.08.1991 

1994 YILI 


1996 YILI 

18.07.1996 

1998 YILI 


1999 YILI 

11.07.1999 

2000 YIL 

05.07.2000 


27.09.2002 









MUġ MERKEZ 

TABANLI GÖLETĠ 20.000 30.000 30.000 - - 25 000 - 30.000 10.000 

MUġ MERKEZ 

ARPAYAZI GÖLETĠ 20.000 30.000 30.000 - - 25 000 - 10.000 20.000 


HAMURPET GÖLÜ 100.000 110.000 - - - 40 000 - 10.000 20.000 

BULANIK 

M.KENTĠ GÖLETĠ - - - - -- 25 000 - 10.000 


A.PINAR GÖLETĠ 60.000 70.000 - - 25.000 - - - 


DOĞDAP GÖLÜ - - - 30.000 20.000 - - - 


MERKEZ GÖLETĠ - - - 20.000 - - - - 10.000 


ÇOBANDAĞ GÖLÜ - - - 20.000 25.000 - - - 10.000 


ALABALIK GÖLÜ - - 10.000 - - 20 000 - - 


KAZAN GÖLÜ 100.000 100.000 10.000 - - - - - 70.000 20.000 


BAHÇE GÖLÜ 60.000 60.000 20.000 - - - - - 


KAZ GÖLÜ 100.000 100.000 - - - - - 40.000 


SULAMA GÖLETĠ - - 100.000 - 20.000 15 000 - - 20.000 13.000 


OĞUZHAN GÖLETĠ - - - - - - 30.000 - 


KÖPRÜCÜK GÖLETĠ - - - - 25.000 - - - 10.000 

VARTO ĠLÇESĠ HAKSEVER 

GÖLETĠ - - - - - - - - - 3.000 


KARAMEġE GÖLETĠ - - - - - - - - - 3.000 

T O P L A M 460.000 500.000 200.000 70.000 115.000 150.000 30.000 100.000 120.000 46.000 30.000 13.000 

Not: Belirtilmeyen Yıllarda Balıklandırma YapılmamıĢtır. 

99

F.4.1.12. 4342 Sayılı Mera Kanununda Belirtilen Alanlar 

SIRA NO 

Tablo.23 Mera alanları 

MERBĠS 

KÖY ID 

NO 

ĠLÇE / BELDE / KÖY ADI 

VASFI 

BAĞLI OLDUĞU 

KAYMAKAMLIK 

TOPLAM 

MERA 

MĠKTARI 

(Dekar ) 

1 49.00.00 MUġ ĠL MERKEZĠ 

ĠL 

MERKEZĠ 

MERKEZ 29116,87 

2 49.00.01 KARAAĞAÇLI BELDE MERKEZ 2046,20 

3 49.00.02 KIRKÖY BELDE MERKEZ 816,49 

4 49.00.03 KIZILAĞAÇ BELDE MERKEZ 9377,35 

5 49.00.04 KONUKBEKLER BELDE MERKEZ 9190,92 

6 49.00.05 SERĠNOVA+(Bakırcılar) BELDE MERKEZ 13526,03 

7 49.00.06 SUNGU BELDE MERKEZ 4730,57 

8 49.00.07 YAĞCILAR BELDE MERKEZ 7744,02 

9 49.00.08 YAYGIN+KardeĢler-Dağarası) BELDE MERKEZ 11214,42 

10 49.00.09 AĞAÇLIK KÖY MERKEZ 1685,28 

11 49.00.10 AĞARTI KÖY MERKEZ 26679,85 

12 49.00.11 AĞILLI KÖY MERKEZ 6774,54 

13 49.00.12 AKPINAR KÖY MERKEZ 6522,25 

14 49.00.13 ALAGÜN KÖY MERKEZ 14200,50 

15 49.00.14 ALANĠÇĠ KÖY MERKEZ 12720,29 

16 49.00.15 ALĠCAN+(ayranlı) KÖY MERKEZ 3220,82 

17 49.00.16 ALĠGEDĠK- KÖY MERKEZ 18948,23 

18 49.00.17 ARIKÖY KÖY MERKEZ 9297,56 

19 49.00.18 ARPAYAZI KÖY MERKEZ 1260,02 

20 49.00.19 AġAĞISIZMA KÖY MERKEZ 1363,00 

21 49.00.20 AġAĞIYONGALI KÖY MERKEZ 5757,69 

22 49.00.21 AYDOĞAN KÖY MERKEZ 952,50 

23 49.00.22 BAĞLAR KÖY MERKEZ 1615,38 

24 49.00.23 BAHÇE KÖY MERKEZ 10117,82 

25 49.00.24 BEġPARMAK KÖY MERKEZ 5996,95 

26 49.00.25 BĠLEK KÖY MERKEZ 22077,11 

27 49.00.26 BOSTANKENT KÖY MERKEZ 2014,19 

28 49.00.27 BOYUNCUK KÖY MERKEZ 4286,78 

29 49.00.28 BOZBULUT KÖY MERKEZ 3685,29 

30 49.00.29 CEVĠZLĠDERE KÖY MERKEZ 7010,80 

31 49.00.30 ÇATBAġI KÖY MERKEZ 2390,62 

32 49.00.31 ÇĠÇEKLĠ KÖY MERKEZ 643,87 

33 49.00.32 ÇÖĞÜRLÜ KÖY MERKEZ 1019,08 

34 49.00.33 ÇUKURBAĞ KÖY MERKEZ 1395,95 

35 49.00.34 DERECĠK KÖY MERKEZ 5328,88 

36 49.00.35 DEREYURT KÖY MERKEZ 8861,84 

37 49.00.36 DĠLĠMLĠ KÖY MERKEZ 10334,44 

38 49.00.37 DONATIM KÖY MERKEZ 131,62 

39 49.00.38 DUMLUSU KÖY MERKEZ 9208,85 

40 49.00.39 DURUGÖZE KÖY MERKEZ 9438,72 

41 49.00.40 EĞĠRMEÇ KÖY MERKEZ 4310,00 

42 49.00.41 EKĠNDÜZÜ KÖY MERKEZ 6557,30 

43 49.00.42 ELÇĠLER KÖY MERKEZ 2103,92

44 49.00.43 ERALANI KÖY MERKEZ 2843,00 

45 49.00.44 ERENCĠK KÖY MERKEZ 1817,73 

46 49.00.45 GÖLKÖY KÖY MERKEZ 6195,22 

47 49.00.46 GÜDÜMLÜ KÖY MERKEZ 10800,00 

48 49.00.47 GÜMÜġALĠ KÖY MERKEZ 14504,56 

49 49.00.48 GÜNDOĞAN KÖY MERKEZ 1432,75 

50 49.00.49 GÜZELTEPE KÖY MERKEZ 2628,93 

51 49.00.50 HARMAN KÖY MERKEZ 2066,50 

52 49.00.51 ILICA KÖY MERKEZ 39593,07 

53 49.00.52 ĠNARDI KÖY MERKEZ 63936,40 

54 49.00.53 KALECĠK KÖY MERKEZ 12999,60 

55 49.00.54 KARABEY KÖY MERKEZ 9487,73 

56 49.00.55 KARAKÖPRÜ KÖY MERKEZ 227,34 

57 49.00.56 KARAMEġE KÖY MERKEZ 1763,96 

58 49.00.57 KARLIDERE KÖY MERKEZ 5518,23 

59 49.00.58 KAYALISU KÖY MERKEZ 0,00 

60 49.00.59 KAYAġIK(dereyurt) KÖY MERKEZ 0,00 

61 49.00.60 KEÇĠDERE KÖY MERKEZ 1413,79 

62 49.00.61 KEPENEK KÖY MERKEZ 100,15 

63 49.00.62 KIYIBAġI KÖY MERKEZ 5309,60 

64 49.00.63 KIYIK KÖY MERKEZ 2185,40 

65 49.00.64 KÖġK(gölköy) KÖY MERKEZ 0,00 

66 49.00.65 KUMLUCA KÖY MERKEZ 1653,50 

67 49.00.66 KUTLUGÜN KÖY MERKEZ 3000,00 

68 49.00.67 MERCĠMEKKALE KÖY MERKEZ 5318,57 

69 49.00.68 MESCĠTLĠ KÖY MERKEZ 2477,60 

70 49.00.69 MURATGÖREN KÖY MERKEZ 3515,85 

71 49.00.70 NADASLIK KÖY MERKEZ 4655,66 

72 49.00.71 ORTAKENT KÖY MERKEZ 1377,93 

73 49.00.72 ÖZDĠLEK KÖY MERKEZ 2258,06 

74 49.00.73 SAĞLIK KÖY MERKEZ 0,00 

75 49.00.74 SARIDAL KÖY MERKEZ 0,00 

76 49.00.75 SAVAġÇILAR KÖY MERKEZ 9388,91 

77 49.00.76 SOĞUCAK KÖY MERKEZ 196,20 

78 49.00.77 SUBOYU KÖY MERKEZ 1324,63 

79 49.00.78 SUDURAĞI KÖY MERKEZ 882,25 

80 49.00.79 SULUCA KÖY MERKEZ 658,60 

81 49.00.80 SUVARAN KÖY MERKEZ 0,00 

82 49.00.81 SÜRÜGÜDEN KÖY MERKEZ 9262,15 

83 49.00.82 SÜTLÜCE KÖY MERKEZ 160,13 

84 49.00.83 ġENOBA KÖY MERKEZ 409,18 

85 49.00.84 TABANLI KÖY MERKEZ 5751,47 

86 49.00.85 TANDOĞAN KÖY MERKEZ 103,37 

87 49.00.86 TAġOLUK KÖY MERKEZ 13674,29 

88 49.00.87 TEKYOL KÖY MERKEZ 97,10 

89 49.00.88 TOPRAKKALE KÖY MERKEZ 616,90 

90 49.00.89 TÜTEN KÖY MERKEZ 4082,62 

91 49.00.90 ULUKAYA KÖY MERKEZ 12032,53 

92 49.00.91 ÜÇDERE KÖY MERKEZ 811,50 

93 49.00.92 ÜÇEVLER KÖY MERKEZ 24519,10 

94 49.00.93 ÜÇSIRT KÖY MERKEZ 2358,13 

95 49.00.94 YAMAÇ KÖY MERKEZ 9665,72 

101

96 49.00.95 YARPUZLU KÖY MERKEZ 1229,59 

97 49.00.96 YAZLA KÖY MERKEZ 10562,32 

98 49.00.97 YELALAN KÖY MERKEZ 2296,19 

99 49.00.98 YEġĠLCE KÖY MERKEZ 309,03 

100 49.00.99 YONCALIÖZ KÖY MERKEZ 2603,55 

101 49.00.100 YÖRECĠK KÖY MERKEZ 22,00 

102 49.00.101 YUKARISIZMA KÖY MERKEZ 3108,60 

103 49.00.102 YUKARIYONGALI KÖY MERKEZ 7684,90 

104 49.00.103 YÜCETEPE KÖY MERKEZ 20917,22 

105 49.00.104 ZĠYARET KÖY MERKEZ 6306,90 

TOPLAM 675.791,02 

SIRA 

NO 

MERBĠS KÖY ID 

NO 


1 49.01.00 BULANIK ĠLÇE MERKEZĠ 

VASFI 

ĠLÇE 

MERKEZĠ 



TOPLAM MERA 

MĠKTARI (Dekar 

) 

BULANIK 46392,82 

2 49.01.01 ELMAKAYA BELDESĠ BELDE BULANIK 21365,60 

3 49.01.02 ERENTEPE BELDESĠ BELDE BULANIK 4913,11 

4 49.01.03 KARAAĞIL BELDESĠ BELDE BULANIK 1267,80 

5 49.01.04 MOLLAKENT BELDESĠ BELDE BULANIK 80009,81 

6 49.01.05 RÜSTEMGEDĠK BELDESĠ BELDE BULANIK 288,88 

7 49.01.06 SARIPINAR BELDESĠ BELDE BULANIK 7954,19 

8 49.01.07 UZGÖRÜR BELDESĠ BELDE BULANIK 55782,98 

9 49.01.08 YEMĠġEN BELDESĠ BELDE BULANIK 17085,02 

10 49.01.09 YONCALI BELDESĠ BELDE BULANIK 11986,13 

11 49.01.10 ADIVAR KÖY BULANIK 4138,20 

12 49.01.11 AKÇAARMUT KÖY BULANIK 6833,45 

13 49.01.12 AKÇAKAYNAK KÖY BULANIK 13477,45 

14 49.01.13 ALTINOLUK KÖY BULANIK 618,05 

15 49.01.14 ARAKONAK KÖY BULANIK 1134,33 

16 49.01.15 AġAĞIBÜKLÜ KÖY BULANIK 4951,75 

17 49.01.16 BALOTU KÖY BULANIK 14326,18 

18 49.01.17 BĠNGÜLDEK KÖY BULANIK 9331,55 

19 49.01.18 BOSTANCILAR KÖY BULANIK 7067,90 

20 49.01.19 CANKURTARAN KÖY BULANIK 12444,25 

21 49.01.20 ÇATAKLI KÖY BULANIK 6025,62 

22 49.01.21 ÇAYGELDĠ KÖY BULANIK 14835,55 

23 49.01.22 DEĞĠRMENSUYU KÖY BULANIK 4319,50 

24 49.01.23 DEMĠRKAPI KÖY BULANIK 12118,20 

25 49.01.24 DOĞANTEPE KÖY BULANIK 3276,35 

26 49.01.25 DOKUZPINAR KÖY BULANIK 10963,80 

27 49.01.26 ERĠCEK KÖY BULANIK 12337,94 

28 49.01.27 ESENLĠK KÖY BULANIK 1497,29 

29 49.01.28 ESKĠYOL KÖY BULANIK 8617,30 

30 49.01.29 GÖLYANI KÖY BULANIK 25727,46 

31 49.01.30 GÖZTEPE KÖY BULANIK 9245,48 


32 49.01.31 GÜLÇĠMEN KÖY BULANIK 1164,98 

33 49.01.32 GÜMÜġPINAR KÖY BULANIK 4001,55 

34 49.01.33 GÜNBATMAZ KÖY BULANIK 5852,75 

35 49.01.34 GÜNDÜZÜ KÖY BULANIK 3730,36 

36 49.01.35 GÜNYURDU KÖY BULANIK 25459,53 

37 49.01.36 HAN KÖY BULANIK 0,00 

38 49.01.37 HOġGELDĠ KÖY BULANIK 9251,73 

39 49.01.38 KARABURUN KÖY BULANIK 18261,49 

40 49.01.39 KARACAÖREN KÖY BULANIK 247,35 

41 49.01.40 KIRKGÖZE KÖY BULANIK 13873,15 

42 49.01.41 KOTANLI KÖY BULANIK 2662,24 

43 49.01.42 KOYUNAĞILI KÖY BULANIK 3516,70 

44 49.01.43 KÖPRÜYOLU KÖY BULANIK 7543,15 

45 49.01.44 KURGANLI KÖY BULANIK 10198,03 

46 49.01.45 MOLLADAVUT KÖY BULANIK 0,00 

47 49.01.46 MEġEĠÇĠ KÖY BULANIK 6427,25 

48 49.01.47 OĞLAKKAYA KÖY BULANIK 6720,77 

49 49.01.48 OKÇULAR KÖY BULANIK 6588,37 

50 49.01.49 OLURDERE KÖY BULANIK 7344,00 

51 49.01.50 ÖRENKENT KÖY BULANIK 11620,89 

52 49.01.51 SAMANYOLU KÖY BULANIK 4935,50 

53 49.01.52 SEÇME KÖY BULANIK 13259,99 

54 49.01.53 SIRADERE KÖY BULANIK 4683,39 

55 49.01.54 SÖĞÜTLÜ KÖY BULANIK 16592,61 

56 49.01.55 SULTANLI KÖY BULANIK 7607,50 

57 49.01.56 ġATIRLAR KÖY BULANIK 14696,85 

58 49.01.57 ġEHĠTTAHĠR KÖY BULANIK 5573,48 

59 49.01.58 ġEHĠTVEREN KÖY BULANIK 2315,95 

60 49.01.59 TOKLULAR KÖY BULANIK 3232,35 

61 49.01.60 ÜÇTEPE KÖY BULANIK 3431,57 

62 49.01.61 YAZBAġI KÖY BULANIK 132,35 

63 49.01.62 YOKUġBAġI KÖY BULANIK 10543,90 

TOPLAM 661.804 

SIRA 

NO 

MERBĠS KÖY ID 

NO 


VASFI 



TOPLAM MERA MĠKTARI 

(Dekar ) 

1 49.02.00 HASKÖY ĠLÇE MERKEZĠ ĠLÇE HASKÖY 5791,034 

2 49.02.01 DÜZKIġLA BELDE HASKÖY 4338,270 

4 49.02.02 AZIKLI KÖY HASKÖY 727,960 

5 49.02.03 AġAĞÜÇDAM KÖY HASKÖY 1944,736 

6 49.02.04 BÖĞÜRDELEN KÖY HASKÖY 681,523 


7 49.02.05 BÜVETLĠ KÖY HASKÖY 1008,405 

8 49.02.06 DAĞDĠBĠ KÖY HASKÖY 987,152 

9 49.02.07 ELMABULAK KÖY HASKÖY 8871,275 

10 49.02.08 EġMEPINAR KÖY HASKÖY 1564,138 

11 49.02.09 GÖKYAZI KÖY HASKÖY 6231,592 

12 49.02.10 KARAKÜTÜK KÖY HASKÖY 804,078 

13 49.02.11 KOÇKÖY KÖY HASKÖY 2304,440 

14 49.02.12 KOĞUKTAġ KÖY HASKÖY 1598,830 

15 49.02.13 ORTANCA KÖY HASKÖY 0,000 

16 49.02.14 OTAÇ KÖY HASKÖY 1027,125 

17 49.02.15 SARIBAHÇE KÖY HASKÖY 839,532 

18 49.02.16 UMURCA KÖY HASKÖY 1123,121 

19 49.02.17 YARKAYA KÖY HASKÖY 2046,200 

20 49.02.18 YUKARIÜÇDAM KÖY HASKÖY 1794,000 

TOPLAM 43683,411 

SIRA NO 

MERBĠS 

KÖY ID NO 


VASFI 




MĠKTARI (Dekar 

) 

1 49.03.00 KORKUT ĠLÇE MERKEZĠ ĠLÇE KORKUT 7908,22 

2 49.03.01 ALTINOVA BELDE KORKUT 5927.95 

3 49.03.02 KARAKALE+gültepe BELDE KORKUT 27659,95 

4 49.03.03 AKYILDIZ KÖY KORKUT 7509,89 

5 49.03.04 ALAZLI KÖY KORKUT 2562,14 

6 49.03.05 BALKIR KÖY KORKUT 26242,80 

7 49.03.06 ÇALAPLI KÖY KORKUT 8438,70 

8 49.03.07 ÇINARARDI(kadastrosu yok) KÖY KORKUT 0,00 

9 49.03.08 DEĞĠRMĠTAġ KÖY KORKUT 17895,76 

10 49.03.09 DEMĠRCĠ KÖY KORKUT 9556,62 

11 49.03.10 DURUCAK KÖY KORKUT 0,00 

12 49.03.11 DÜZOVA(güneyik ortak) KÖY KORKUT 0,00 

13 49.03.12 GÜNEYĠK KÖY KORKUT 1911,27 

14 49.03.13 GÜVEN KÖY KORKUT 1031,87 

15 49.03.14 ĠÇBOĞAZ KÖY KORKUT 13718,87 

16 49.03.15 KAPILI KÖY KORKUT 5960.53 

17 49.03.16 KOCATARLA KÖY KORKUT 20,43 

18 49.03.17 KONAKDÜZÜ KÖY KORKUT 4804.47 

19 49.03.18 MOLLABABA(kadastrosu yok) KÖY KORKUT 0,00 

20 49.03.19 OĞULBALI KÖY KORKUT 6162,95 

21 49.03.20 PINARÜSTÜ KÖY KORKUT 5149,73 

22 49.03.21 SARMAġIK KÖY KORKUT 8676,40 

23 49.03.22 SAZLIKBAġI KÖY KORKUT 2255.75 

24 49.03.23 TANKÖY KÖY KORKUT 28226,56 

25 49.03.24 TAġLICA KÖY KORKUT 22980,46 

26 49.03.25 YEDĠPINAR KÖY KORKUT 6401,80 


27 49.03.26 YOLGÖZLER KÖY KORKUT 38132,80 

28 49.03.27 YÜNÖREN(yolgözlerle) KÖY KORKUT 0,00 

29 49.03.28 YÜREKLĠ KÖY KORKUT 6439,32 


SIRA NO 

MERBĠS 

KÖY ID NO 

1 49.04.00 

ĠLÇE / BELDE / KÖY 

ADI 

MALAZGĠRT ĠLÇE 

MERKEZĠ 

VASFI 




MĠKTARI (Dekar ) 

ĠLÇE MALAZGĠRT 18999,08 

2 49.04.01 GÜLKORU BELDE MALAZGĠRT 16576,42 

3 49.04.02 KONAKKURAN BELDE MALAZGĠRT 19831,07 

4 49.04.03 AĞILBAġI KÖY MALAZGĠRT 5166,89 

5 49.04.04 ADAKSU KÖY MALAZGĠRT 24459,30 

6 49.04.05 AKALAN KÖY MALAZGĠRT 4757,07 

7 49.04.06 AKÖREN KÖY MALAZGĠRT 3977,00 

8 49.04.07 AKTUZLA KÖY MALAZGĠRT 2914,90 

9 49.04.08 ALĠKALKAN KÖY MALAZGĠRT 5783,00 

10 49.04.09 ALYAR KÖY MALAZGĠRT 24876,00 

11 49.04.10 ARADERE KÖY MALAZGĠRT 13285,78 

12 49.04.11 ASLANKAYA KÖY MALAZGĠRT 3441,66 

13 49.04.12 AġAĞIKICIK KÖY MALAZGĠRT 6865,97 

14 49.04.13 AYNALIHOCA KÖY MALAZGĠRT 1397,97 

15 49.04.14 BADEMÖZÜ KÖY MALAZGĠRT 3880,05 

16 49.04.15 BAHÇE KÖY MALAZGĠRT 4879,24 

17 49.04.16 BALKAYA KÖY MALAZGĠRT 20144,42 

18 49.04.17 BAġÇATAK KÖY MALAZGĠRT 1353,68 

19 49.04.18 BEġDAM KÖY MALAZGĠRT 2046,07 

20 49.04.19 BEYPINAR KÖY MALAZGĠRT 3947,70 

21 49.04.20 BĠLALA KÖY MALAZGĠRT 0,00 

22 49.04.21 BOSTANKAYA KÖY MALAZGĠRT 6888,93 

23 49.04.22 BOYÇAPKIN KÖY MALAZGĠRT 6925,20 

24 49.04.23 BOYUNDERE KÖY MALAZGĠRT 2711,33 

25 49.04.24 ÇAYIRDERE KÖY MALAZGĠRT 8863,85 

26 49.04.25 ÇĠÇEKVEREN KÖY MALAZGĠRT 0,00 

27 49.04.26 DĠRĠMPINAR KÖY MALAZGĠRT 4485,52 

28 49.04.27 DOĞANTAġ KÖY MALAZGĠRT 0,00 

29 49.04.28 DOLABAġ KÖY MALAZGĠRT 6182,20 

30 49.04.29 ERENCE KÖY MALAZGĠRT 24519,30 

31 49.04.30 FENEK KÖY MALAZGĠRT 0,00 


32 49.04.31 GÖLAĞILI KÖY MALAZGĠRT 18576,99 

33 49.04.32 GÜLEÇ KÖY MALAZGĠRT 0,00 

34 49.04.33 GÜZELBABA KÖY MALAZGĠRT 2708,75 

35 49.04.34 HANCAĞIZ KÖY MALAZGĠRT 6566,60 

36 49.04.35 HANOĞLU KÖY MALAZGĠRT 5600,15 

37 49.04.36 HASANPAġA KÖY MALAZGĠRT 20425,73 

38 49.04.37 HASRETPINAR KÖY MALAZGĠRT 13800,61 

39 49.04.38 ĠYĠKOMġU KÖY MALAZGĠRT 0,00 

40 49.04.39 KADIKÖY KÖY MALAZGĠRT 2376,05 

41 49.04.40 KARAALĠ KÖY MALAZGĠRT 3976,25 

42 49.04.41 KARAHASAN KÖY MALAZGĠRT 19623,65 

43 49.04.42 KARAKAYA KÖY MALAZGĠRT 5059,16 

44 49.04.43 KARAKOÇ KÖY MALAZGĠRT 9392,53 

45 49.04.44 KARDEġLER KÖY MALAZGĠRT 3341,85 

46 49.04.45 KARINCALI KÖY MALAZGĠRT 10314,41 

47 49.04.46 KAZGÖL KÖY MALAZGĠRT 16726,76 

48 49.04.47 KILIÇCI KÖY MALAZGĠRT 5490,04 

49 49.04.48 KIZILYUSUF KÖY MALAZGĠRT 13475,75 

50 49.04.49 KOÇALĠ KÖY MALAZGĠRT 0,00 

51 49.04.50 KULCAK KÖY MALAZGĠRT 732,25 

52 49.04.51 

KURTULMUġOĞLU 

(Selekutlu) 

KÖY MALAZGĠRT 0,00 

53 49.04.52 KURUCA KÖY MALAZGĠRT 0,00 

54 49.04.53 LALEDAĞI KÖY MALAZGĠRT 8510,90 

55 49.04.54 MAĞALCIK KÖY MALAZGĠRT 2051,20 

56 49.04.55 MEZRAA KÖY MALAZGĠRT 5681,60 

57 49.04.56 MOLLABAKĠ KÖY MALAZGĠRT 2483,52 

58 49.04.57 MOLLADERMAN KÖY MALAZGĠRT 2651,39 

59 49.04.58 MURATKOLU KÖY MALAZGĠRT 1999,40 

60 49.04.59 NURETTĠN KÖY MALAZGĠRT 5296,20 

61 49.04.60 ODAKÖY KÖY MALAZGĠRT 2354,50 

62 49.04.61 OĞUZHAN KÖY MALAZGĠRT 15607,39 

63 49.04.62 OKÇUHAN KÖY MALAZGĠRT 1300,57 

64 49.04.63 ÖRENġAR KÖY MALAZGĠRT 7386,20 

65 49.04.64 SARIDAVUT KÖY MALAZGĠRT 6652,53 

66 49.04.65 SIRTDÜZÜ KÖY MALAZGĠRT 3011,82 

67 49.04.66 SÖĞÜTLÜ KÖY MALAZGĠRT 16589,43 

68 49.04.67 TATARGAZĠ KÖY MALAZGĠRT 10230,18 


69 49.04.68 TATLICA KÖY MALAZGĠRT 114,40 

70 49.04.69 TIKIZLI KÖY MALAZGĠRT 5311,63 

71 49.04.70 UYANIK KÖY MALAZGĠRT 0,00 

72 49.04.71 YAPRAKLI KÖY MALAZGĠRT 0,00 

73 49.04.72 YARAMIġ KÖY MALAZGĠRT 12720,10 

74 49.04.73 YOLGÖZLER KÖY MALAZGĠRT 3463,50 

75 49.04.74 YUKARIKICIK KÖY MALAZGĠRT 12767,40 

76 49.04.75 YURTSEVEN KÖY MALAZGĠRT 3565,45 

TOPLAM 537.096,40 

SIRA NO 

MERBĠS 

KÖY ID NO 

ĠLÇE / BELDE / KÖY 

ADI 

VASFI 




MĠKTARI (Dekar ) 

1 49.05.00 VARTO ĠLÇE MERKEZĠ ĠLÇE VARTO 35384,96 

2 49.05.01 ACARKENT KÖY VARTO 3062,50 

3 49.05.02 AĞAÇALTI KÖY VARTO 2446,32 

4 49.05.03 AĞAÇKORUR KÖY VARTO 5765,25 

5 49.05.04 AKÇATEPE KÖY VARTO 9886,00 

6 49.05.05 ALABALIK KÖY VARTO 12692,43 

7 49.05.06 ALNIAÇIK KÖY VARTO 3034,60 

8 49.05.07 ARMUTKAġI KÖY VARTO 609,00 

9 49.05.08 AġAĞIALAGÖZ KÖY VARTO 1423,38 

10 49.05.09 AġAĞIHACIBEY KÖY VARTO 3824,75 

11 49.05.10 BAĞĠÇĠ KÖY VARTO 2611,38 

12 49.05.11 BALTAġ KÖY VARTO 3253,98 

13 49.05.12 BAġKENT KÖY VARTO 5887,13 

14 49.05.13 BEġĠKKAYA KÖY VARTO 1581,38 

15 49.05.14 BOYALI KÖY VARTO 0,00 

16 49.05.15 BOYLU KÖY VARTO 9114,38 

17 49.05.16 BUZLUGÖZE KÖY VARTO 9630,25 

18 49.05.17 ÇALLIDERE KÖY VARTO 586,35 

19 49.05.18 ÇALTILI KÖY VARTO 3182,25 

20 49.05.19 ÇAYÇATI KÖY VARTO 9529,54 

21 49.05.20 ÇAYIRYOLU KÖY VARTO 5396,63 

22 49.05.21 ÇAYLAR KÖY VARTO 965,18 

23 49.05.22 ÇAYÖNÜ KÖY VARTO 3215,95 

24 49.05.23 ÇOBANDAĞI KÖY VARTO 5715,75 

25 49.05.24 DAĞCILAR KÖY VARTO 3647,78 

26 49.05.25 DALLIÖZ KÖY VARTO 5893,25 

27 49.05.26 DEĞERLĠ KÖY VARTO 10177,53 

28 49.05.27 DERĠNCE KÖY VARTO 0,00 

29 49.05.28 DĠKTEPELER KÖY VARTO 4039,13 

30 49.05.29 DOĞANCA KÖY VARTO 2540,38 


31 49.05.30 DÖNERTAġ KÖY VARTO 5146,00 

32 49.05.31 DURUCABULAK KÖY VARTO 4420,54 

33 49.05.32 DUTÖZÜ KÖY VARTO 0,00 

34 49.05.33 ERDOĞAN KÖY VARTO 8305,55 

35 49.05.34 ERYURDU KÖY VARTO 1242,75 

36 49.05.35 ESENLER KÖY VARTO 0,00 

37 49.05.36 GELĠNTAġI KÖY VARTO 1187,70 

38 49.05.37 GÖLTEPE KÖY VARTO 6357,20 

39 49.05.38 GÖLYAYLA KÖY VARTO 16764,10 

40 49.05.39 GÖRGÜ KÖY VARTO 5069,55 

41 49.05.40 GÜZELDERE KÖY VARTO 3683,05 

42 49.05.41 GÜZELKENT KÖY VARTO 5728,83 

43 49.05.42 HAKSEVER KÖY VARTO 18669,17 

44 49.05.43 HÜSEYĠNOĞLU KÖY VARTO 0,00 

45 49.05.44 ĠÇMELER KÖY VARTO 3827,38 

46 49.05.45 ĠLBEY KÖY VARTO 7801,95 

47 49.05.46 KALECĠK KÖY VARTO 0,00 

48 49.05.47 KARAKÖY KÖY VARTO 8812,75 

49 49.05.48 KARAMEġE KÖY VARTO 11419,11 

50 49.05.49 KARAPINAR KÖY VARTO 12684,66 

51 49.05.50 KARTALDERE KÖY VARTO 3270,68 

52 49.05.51 KAYADELEN KÖY VARTO 2726,50 

53 49.05.52 KAYALIDERE KÖY VARTO 2827,75 

54 49.05.53 KAYALIK KÖY VARTO 3585,00 

55 49.05.54 KAYALIKALE KÖY VARTO 5326,51 

56 49.05.55 KAYGINTAġ KÖY VARTO 5692,64 

57 49.05.56 KAYNARCA KÖY VARTO 52481,53 

58 49.05.57 KOÇYATAĞI KÖY VARTO 1383,55 

59 49.05.58 KOLAN KÖY VARTO 0,00 

60 49.05.59 KÖPRÜCÜK KÖY VARTO 144,47 

61 49.05.60 KUMLUKIYI KÖY VARTO 9182,25 

62 49.05.61 KUġLUK KÖY VARTO 4074,43 

63 49.05.62 KÜÇÜKTEPE KÖY VARTO 1720,75 

64 49.05.63 LEYLEK KÖY VARTO 7696,00 

65 49.05.64 OCAKLI KÖY VARTO 6855,22 

66 49.05.65 OĞLAKÇI KÖY VARTO 7411,02 

67 49.05.66 OMCALI KÖY VARTO 7405,85 

68 49.05.67 ONPINAR KÖY VARTO 10019,45 

69 49.05.68 ÖLÇEKLĠ KÖY VARTO 14028,17 

70 49.05.69 ÖZENÇ KÖY VARTO 1692,25 

71 49.05.70 ÖZKONAK KÖY VARTO 2358,21 

72 49.05.71 SAĞLICAK KÖY VARTO 1466,34 

73 49.05.72 SANLICA KÖY VARTO 5458,43 

74 49.05.73 SAZLICA KÖY VARTO 6486,55 

75 49.05.74 SEKĠ KÖY VARTO 7527,73 


76 49.05.75 TAġÇI KÖY VARTO 348,75 

77 49.05.76 TAġDĠBEK KÖY VARTO 2174,55 

78 49.05.77 TAġLIYAYLA KÖY VARTO 5064,20 

79 49.05.78 TEKNEDÜZÜ KÖY VARTO 623,88 

80 49.05.79 TEPEKÖY KÖY VARTO 7265,00 

81 49.05.80 TUZLU KÖY VARTO 1820,00 

82 49.05.81 ULUSIRT KÖY VARTO 7154,25 

83 49.05.82 ÜÇBULAK KÖY VARTO 642,74 

84 49.05.83 ÜNALDI KÖY VARTO 7229,11 

85 49.05.84 YARLISU KÖY VARTO 6879,91 

86 49.05.85 YAYIKLI KÖY VARTO 2477,10 

87 49.05.86 YAYLA KÖY VARTO 0,00 

88 49.05.87 YEDĠKAVAK KÖY VARTO 3039,25 

89 49.05.88 YEġĠLDAL KÖY VARTO 1088,63 

90 49.05.89 YEġĠLPINAR KÖY VARTO 8807,65 

91 49.05.90 YILANLI KÖY VARTO 10875,68 

92 49.05.91 YUKARIHACIBEY KÖY VARTO 4152,75 

93 49.05.92 YURTTUTAN KÖY VARTO 7079,75 

94 49.05.93 ZORABAT KÖY VARTO 2943,75 


Kaynak: Ġl Tarım Müdürlüğü-2010 

KAYNAKLAR: 

Ġl Tarım Müdürlüğü 2004 ( Tarım Master Planı ) 

Orman ĠĢletme Müdürlüğü 2010 

Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 2010 


Ġl Tarım Müdürlüğü-2010 


G.1. Yörenin Turistik Değerleri 

G. TURĠZM 

Ġlimiz halı, kilim, hediyelik el sanatları vb. gibi turistik değerlere sahiptir. 

G.1.1. Yörenin Doğal Değerleri 

Ġlimizde otantik ve doğal güzellikleri olan dağlarımız ve göllerimiz vardır. (Kurtik 

Dağı, Hamurpet Dağı, Hamurpet ve Haçlı Gölü) gibi. 

G.1.1.1. Konum 

MuĢ Ġli, Doğu Anadolu Bölgesindedir. 39 29‟ Ve 38 29‟ kuzey enlemleriyle 41 06‟ 

ve 41 47‟ doğu boylamlarının arasındadır. Yüzölçümü 8196 km2‟dır. Türkiye yüz 

ölçümünün yüzde 1,1‟ini kaplar. 

MuĢ ili, doğuda Ağrının Patnos ve Tutak, Bitlis‟in Ahlât ve Adilcevaz, kuzeyden 

Erzurum‟un Karayazı, Hınıs, Tekman, Karaçoban, batıdan Bingöl‟ün Karlıova ve Solhan, 

güneyden ise Diyarbakır‟ın Kulp, Siirt‟in Sason ve Bitlis‟in Göroymak ve Mutki ilçeleri ile 

çevrilidir. 

MuĢ Ģehri Güney Doğu Toros Dağlarının uzantısı olan HaçreĢ dağlarının önemli 

zirvelerinden Kurtik Dağının kuzeye bakan yamaçlarında, Çar ve Karni derelerinin 

aktıkları vadiler arasında kuruludur. 

MuĢ ili yüksek ve dağlı bir yörededir. Ġl alanının yüzde 34,9‟nü kaplayan dağlar, 

Güney Doğu Torosların uzantılarıdır. Bu dağlar, Alp-Himalaya kıvrım sistemiyle birlikte 

oluĢmuĢ genç dağlardır. Rakım, genellikle 1250 metrenin üzerindedir. Genç ve verimli 

alüvyonlarla örtülü ovalar, il yüzölçümünün yüzde 27,2‟sini kaplar. Murat vadisi il 

topraklarını doğu-batı doğrultusunda parçalamıĢtır. Genellikle 1500-1700 m rakımlı 

platolar il alanının yüzde 37,9‟nu kaplar. 

. 

G.1.1.2. Fiziki Özellikleri 

Bu konu hakkında Müdürlüğümüze bilgi ulaĢmamıĢtır. 

G.1.2. Kültürel Değerler 

Tablo. 24 MuĢ Ġli Tescili Yapılan Kültür Varlıkları 

SIRA 

ADI ADRES GRUP TÜR 

NO 

MUġ MERKEZ 

1 Ulu Camii Merkez Dinsel Camii 

2 Hacı ġeref Camii Merkez Dinsel Camii 

3 Alaaddin Bey (PaĢa) Camii ve 

Molla Resuli Sipiki Haziresi 

Merkez Dinsel Camii ve 

Hazire 

4 Ulu Camii ve ġeyh Muhammed 

Mağribi haziresi 

Merkez Dinsel Camii ve 

Hazire 

5 Ġbrahim Samidi Turbesi Merkez (Karasu Cad. ) Dinsel Türbe 

6 ġey Halit ve ġeyh Mustafa Merkez (Kızılay ĠĢhanı KarĢısı) Dinsel Türbe 

Türbeleri 

7 Abdulvahap Gazi türbesi ÇatbaĢı Köyü Dinsel Türbe 

8 Çengelli Kilisesi Yaygın Bel. Çengelli Köyü Dinsel Kilise 

9 ġehitlik Merkez Telekom Yanı ġehitlikler ġehitlik 

110

10 Askerye ġehitliği Merkez (Alay Yolu ġehitlikler ġehitlik 

11 ÇatbaĢı Ģehitliği ÇatbaĢı Köyü ġehitlikler ġehitlik 

12 KesikbaĢ Haziresi Merkez (Hacı ġeref Camii Mezarlar 

Hazire 

BitiĢiği) 

13 MüĢtak Baba (maĢuka-Bitlisi) Merkez (Karasu Cad. ) Mezarlar Mezarlık 

Mezarı 

14 Höyük Mercimekkale (Akçan) Arkeolojik Sit Höyük 

15 Höyük Mercimekkale (Yağcılar Bel.) Arkeolojik Sit Höyük 

16 Alaaddin Bey (PaĢa) Karasu Merkez Kültürel Hamam 

Hamamı 

17 Migre (Dere hamamı) Merkez Kültürel Hamam 

18 Yıldızlı Han Merkez Kültürel Han 

19 Mongok (Hasbet) Kalesi Mongok (Soğucak) Köyü Kültürel Kale 

20 Murat Köprüsü MuĢ-Varto Karayolları Üzeri Kültürel Köprü 

21 Atatürk Ġlköğretim Okulu Merkez Ġdari Okul 

22 Anadolu Lisesi Merkez (Eski Hükümet Konağı) Ġdari Okul 


23 Camii Esenlik Köyü Dinsel Camii 

24 Camii Mollakent Köyü Dinsel Camii 

25 Camii Esenlik Köyü Dinsel Camii 

26 Tekke Erentepe Bel. Abdülbeyazıt Dinsel 

Tekke 

Köyü 

27 Hazire Mollakent Köyü Dinsel Hazire 

28 Medrese Mollakent Köyü Dinsel Medrese 

29 Türbe Esenlik Köyü Dinsel Türbe 

30 Havuzlu Yapılar Mollakent Köyü Sivil Mim. Örneği TaĢınmaz 

31 Havuz Esenlik Köyü Kültürel Havuz 

32 ġehitlik Merkez (Kültür Mahallesi) ġehitlikler ġehitlik 

33 AslanpaĢa ġehitlik Bulanık ġehitlikler ġehitlik 

34 Erentepe Ģehitliği Erentepe Beldesi ġehitlikler ġehitlik 

35 Mezarlık ve Hüyük Erentepe Beldesi Arkeolojik Sit Höyük ve 

Mezarlık 

36 Doğantepe Höyük (1. derece Doğantepe Köyü Arkeolojik Sit Höyük 

arkeolojil sit) 

37 Üç Farklı Alanda Bulunan Mezar Elmakaya Bel. Karaköse Mevkii Arkeolojik Sit Mezarlık 

Alanları 

38 Mırza Bey ve Kaleleri Bulanık Askeri Kale 


39 Malazgirt Kalesi Malazgirt Askeri Kale 

40 Tıkızlı Kalesi Malazgirt Askeri Kale 

41 Kız Köprüsü Malazgirt Kültürel Köprü 

42 Hanım Köprüsü Malazgirt Kültürel Köprü 

43 Alyar Urartu Mezarı Malazgirt Mezarlıklar Mezar 

44 DolabaĢ Höyüğü DolabaĢ Köyü Arkeolojik Sit Höyük 

45 Bostankale Höyüğü Bostankale Köyü Arkeolojik Sit Höyük 

46 Kült Alanı Bostankay Köyü Arkeolojik Sit Arkeolojik Sit 

47 Konakkuran Höyüğü Konakkuran Bel. Arkeolojik Sit Höyük 

48 Malazgirt Anıtı Malazgirt Arkeolojik Sit Arkeolojik Sit 

49 Tarihi Mezarlık (2. derece Oğuzhan Köyü Arkeolojik Sit Mezarlık 

arkeolojil sit) 

50 Mezarlık (2. derece arkeolojil Oğuzhan Köyü Arkeolojik Sit Mezarlık 

sit) 

51 Kale Bostankaya Arkeolojik Sit Arkeolojik Sit 

52 Tarihi Sit Alanı Malazgirt-Ahlât arası (1071 Tarihi Sit 

Tarihi Sit 

Malazgirt Meydan SavaĢının 

Yapıldığı Yer) 

53 Kentsel Sit Alanı Malazgirt Kalesi ve Çevresi Kentsel Sit Kale ve 

Çecresi 

54 Kapı Kalıntısı Karakaya Köyü Kalıntılar Kapı Kalıntısı 

55 Alpaslan Camii ve Haziresi Mengüçgazi Mah. Dini Cami ve 

Hazire 


56 Varto ġehitliği Varto ġehitlikler ġehitlik 

57 Kayalıdere Urartu YerleĢim Sit Kayalıdere Köyü Arkeolojik Sit Arkeolojik Sit 

111

Alanı Kayalıdere Kalesi 


58 Yönüren Köyü Camii Korkut Camii Dinsel 

Kaynak: Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğü-2010 

MUġ ĠLĠ TESCĠLĠ YAPILMAYAN KÜLTÜR VARLIKLARI 

1- Tepebağı Höyüğü Ağaçlık Köyü Hürriyet Mah. 

2- Mercimekkale Tümlüsü 

3- Özdilek Köyü Höyüğü 

4- Toprakkale Höyüğü 

5- Palas Höyüğü ((2 adet) 

6- Çamlıtepe Çiftlik Höyüğü 

7- AĢağıyongali Köyü Höyüğü 

8- Evran Höyüğü 

9- Karabey Köyü Höyüğü 

10- Konukbekler Köyü Höyüğü 

11- ġeyhbirim Köyü Höyöğü 

12- Çukurbağ Civarı Havaalanı karĢısı (2 adet) 

13- Muratgören Köyü Höyüğü 

14- Elçiler Köyü Höyüğü ve Yılanlı Kale 

15- Kepenek Köyü Tümlüs ve Kale 

16- Koç Köy Höyüğü 

17- Kazana ve Karakale Arası Tümülüs ( 2 adet) 

18- Erentepe Beldesi Höyüğü (2 adet) 

19- Arakonak Köyü Höyüğü 

20- Eğirmenç Köyü Höyüğü 

21- Yaygın kardeĢler Köyü Höyüğü 

22- Örenkent Köyü Höyüğü (2 adet) 

23- Üçtepe GümüĢpınar Köyü arası Höyüğü (2 adet) 

24- Malazgirt Kazgöz Civarı Höyüğü 

25- Bulanık Mescitli Köyü Höyüğü (2 adet) 

26- Bulanık Örenkent Köyü Höyüğü (2 adet) 

27- Bulanık Eskiyol Köyü Höyüğü 

28- Bulanık Kungarlı Köyü Höyüğü 

29- Varto Küçüktepe Köyü Höyüğü 

30- Varto Buzlugöze Köyü Höyüğü 

31- Varto Diktepe Köyü Höyüğü 

32- Varto Koçyatağı Köyü Höyüğü 

33- Varto Kayalıkale Örenyeri 

34- Varto Hazırbaba Tepesi, Hamurpet Gölü Civarı 

35- Varto Tepe Köyü Höyüğü 

36- Varto Özkonak Köyü Höyüğü 

37- Varto Çaylar Küçüktepe Köyü Höyüğü 

38- Varto Çaylar Hırsız Kalesi Tepesi 

39- Varto Çaylar Sivritepe Hıdrellez Kutlama yeri 

40- Yücetepe Köyü Kilisesi 

112

ESKĠ MUġ EVLERĠ GENEL YAPISI 

Eski MuĢ evleri taĢtan ve kerpiçten yapılmıĢ olup tek veya iki katlı olarak inĢa 

edilmiĢtir. Odalarda mutlaka yüklük vardır. Salonda ya da evin büyük odasında Ģömine 

bulunur. Oturma odalarına sedirler konulur. Her evin mutlaka kileri vardır. Evler 

yapılırken uzun ve soğuk kıĢ Ģartlarına dayanaklık açısından duvarlar 70-80 cm. 

kalınlığında yapılır. Duvar boyunun yarısında „areğan‟ denilen hatiller kullanılır. Dam 

kısmı, kalın areğanların üst üste konularak ve aralarındaki boĢluğunda meĢe çeperiyle 

doldurulması, akabinde bunların üstünün de önce çamur sonrada toprak ile örtülmesi ile 

yapılır. 

ġekil 45. Eski MuĢ Evleri 

Geleneksel MuĢ evleri, genellikle büyük bir salon ve salona açılan oda kapıları 

Ģeklinde planlanmıĢtır. Ġki katlı evlerde, 

salondan üst katlara tahta merdiven 

bırakılarak bağlantı yapılır. Banyo 

ihtiyacı, büyük bir kayanın içinin 

oyulması sonucunda oluĢturulan yapay 

bir holde karĢılanır. Kapı giriĢlerine 

mihrabi bir görüntü hâkim olup kapı, 

ya dıĢ duvarla bitiĢik ya da biraz daha 

içeridedir. Süslemelerde genellikle 

tuğla kullanılmıĢtır. Pencereler geniĢ ve 

ıĢığı bol alacak Ģekilde yapılmıĢtır. 

Pencere üstlerinde Osmanlı 

Mimarisinde görülen ay-yıldız iĢlemesi 

sıkça görülmektedir. 


Bu evlerin çoğunda bahçe 

yoktur. Direkt olarak cadde ile 

bağlantılıdır. 

113

Bu evlerin yanında köĢk diye tanınan büyükçe evlerde yapılmıĢ olup bunların 

mimari halk tipi evlere benzemekle birlikte salonları ve odaları daha da büyük olup 

genelde iki katlıdır. 

Günümüzde bu evler yıkılmaya yüz tutmuĢ; geliĢen teknik yapılara yenilmiĢtir. Bu 

evlerden bir kaçına Ģehir merkezinde rastlamak mümkündür. 

Anadolu‟nun fethini izleyen yıllarda zamanla TürkleĢen MuĢ‟un eski yerleĢim düzeni ve 

sokak dokusu esas itibari ile tipik bir Türk kenti havasını yansıtır. 

Diğer yörelerimizde olduğu gibi buradaki konut mimarisinin oluĢumunda da temel 

etki milletimizin örf ve adetlerinden kaynaklanan hayat tarzı ve ihtiyaçlarıdır. 

Bölgedeki diğer illerin yerleĢimlerindekine benzeyen sokak dokusu içinde yer alan 

evler, genellikle havĢu (avlu) gerisinde yükselen iki katlı (dubleks) kuruluĢlardan ibarettir. 

Eski MuĢ evleri genel plan Ģemaları itibarı ile diğer Ģehirlerdeki (Doğu ve Güney 

Doğu) evlerle paralellikler ortaya koymakla birlikte mekân isimlendirmelerinde yer yer 

farklılıklar göstermektedir. 

Sokakla bağlantılı cümle kapısı ile geçilen havĢunun (avlu) bir yanında tandırlık, 

erzak deposu ve çardak görevi gören ağaç altı oturmalıklar yer alır, birçoğunda ise bunlarla 

birlikte ahır da mevcuttur. 

Evlerin cephesi, pencereler ve zaman, zaman üst kat çıkmasını taĢıyan konsollar, kat 

ayırımını vurgulayan korniĢler, ahĢap balkon ve balkon kemerleri ile hareketlendirilmiĢtir. 

Yapıların üzerlerini örten yapı malzemesi o dönemin iklim Ģartlarına göre yapılan düz, 

toprak damlardır. Evlerin temel yapı malzemesi kerpiçtir. AhĢap malzeme ise içeride, 

tavanlarda (taĢıyıcılar), dolaplarda, kapı, pencere ve dıĢarıda ise balkonlarda kullanılmıĢtır. 

Süslemelerde ise kerpiçlerin, dıĢ cephede duvarlara değiĢik dizilmeleri ile yer 

verilmeye çalıĢılmıĢ estetik ve sade bir görünümü vardır. Pencere kenarları, dıĢarıdan 

Selçuklu öğesi taĢıyan, kültürümüzün önemli unsurlarından birini; miğfer kubbe anlayıĢını 

ortaya koyar, bakıldığında miğfer görünümü bariz bir Ģekilde kendini gösterir. 

Pencerelerde cumba yerine önem verilerek yapılan, genelde sade olan korkuluklar 

kullanılmıĢtır. 

Evlerinin giriĢ kapılarının her iki 

yanını süsleyen iki sütunçe üzerine 

çiçeklik niĢleri vardır. Kapılar çift 

kanatlı olup genelde metal ağırlıklı 

yapılmıĢtır. Kapılar sade görünümlü 

kapı tokmakları ya da kilit bağlantıları 

ile yapı malzemesini tamamlar. 

Kapıların içeri açılan kısmında giriĢi 

sağlayan bir basamak yüksekliğinde 

seki bulunur. Ġçeride alt kat, genelde 

mutfak, banyo, tuvalet ve zahire odası 

ile birlikte merdiven boĢluğunu 


114

oluĢturan antrelerden oluĢur. Yukarı çıkıldığında, esasen geleneksel Türk konutunda yer 

alan sofa ile aynı amacı taĢıyan ve alt kattan uzanan ahĢap merdivenle çıkılan bu ilk ve 

evin en geniĢ kısmını oluĢturan mekânlar, cepheye bakan daha çok sohbet amacıyla 

kullanılan büyük salonlardır. Bu salonlarda ahĢap veya taĢtan, pencere önlerinde sedirler 

bulunmaktadır. Üst katta yer alan bütün mekânlar (odalar), bu salon etrafında sıralanır. 

Misafir odası olarak adlandırılan ve büyük salonun etrafında ön cepheye bakan bazen 

birden fazla olan, evin en güzel eĢyalarını içerisinde de barındıran ya da diğer odalara göre 

daha gösteriĢliolan bu odalar, misafir ağırlama, sohbet etme amaçlı yapılmıĢtır. 

Evlerde mekânları bir birine bağlayan kapılar basit ve gösteriĢsizdir. Çok büyük bir 

çoğunluğu tek kanatlı olan kapıların hemen hemen hiç birinde süsleme yoktur. Bütün 

kapılar eĢikli ve demir mandallı kapı kolu sistemi ile yapılmıĢtır. Kapı boyutları, 

bulundukları konuma ve fonksiyonlara göre değiĢik ölçüler vermektedir. 

Genelde her oda da küçük ahĢap dolaplar (gömme) ve büyük çift kanatlı, çekmeceli 

yataklıklar mevcuttur. 

Evlerin duvar kalınlığı (dolgu duvarlar) 60-70 cm‟dir. Bu yüzden mekân içerisinden 

bakıldığında pencereler loĢ bir hava verir. 

Mekân içerisine açılan pencere yapıda kullanılmaz, evin tavan kısımları kaplamasız, 

olduğu gibi bırakılır, taĢıyıcılar kendini gösterir. DöĢemeler ise zeminde (alt katta) 

sıkıĢtırılmıĢ killi toprak veya düzgün sal taĢları ile üstlerde ise ahĢap malzeme ile kaplanır. 

Her odanın pencere önünde yüksekliği 30-50 cm, geniĢliği 50-90 cm arasında değiĢen 

sedirler mevcuttur. AhĢap veya kerpiçten oturma yeri olarak düzenlenen sedirler pencere 

önlerine bitiĢik yapılırlar. 

Mutfaklar, evin önemli ve geniĢ yerlerinden biridir. Ġçerisinde ocak (niĢ Ģeklinde) 

diğer adıyla Ģömine bulunur. (Bazı yapılarda yoktur.) Yemek odasının hemen altında 

bulunduğundan mutfaktan yemek odasına, yiyecek ve içecekler asansörvari bir makara 

sistemiyle duvar içerisindeki boĢluktan çıkarılır ve indirilir. 

115


Banyoda, çol denilen günümüz küvetini andıran suyun mekân içerisinde etrafa 

sıçramasını engelleyen köĢeye yapılmıĢ ayrı ve açık bir kısım bulunur, büyük banyo 

kazanları her yerde olduğu gibi burada da kullanılır. 

Evin iç duvarlarının tamamında sıva olarak saman, keçi kılı, sönmüĢ kireç karıĢımı 

kullanılır. Sonradan üzerine badana yapılarak duvar yüzeyi tamamlanır. 

ġekil 49. Eski MuĢ Evlerinde Kapı GiriĢi 

Sonuç olarak bu evler haremlik-selamlık diye ayrılmasa bile, bunun fiilen 

uygulandığı görülür. Bütün bunlara binaen kendi kendine yeten o dönemdeki kapalı 

ekonominin etkisi burada da gözlenir. 

ÖRF VE ADETLER 

GELENEKLER 

116

MuĢ ve çevresinin sosyal hayatında geleneksel yapı hâkimiyeti sürmektedir. Tarihe 

bakıldığında Türk Devlet geleneğinin en köklü ve en belirgin yapısı olan aĢiret unsuru 

özelliğini halen korumaktadır. Zira Türk devletleri Tarihinde, aileler birleĢip obaları; 

obalar birleĢip aĢiretleri; aĢiretler birleĢip oymakları; oymaklar birleĢip beylikleri; beylikler 

birleĢip devletler oluĢturuyorlardı. Bu noktadan hareketle töreler inançla birleĢip önemli bir 

konuma gelmiĢ özellikle köylerimizde bu hayat biçimi sosyal yapıyı güçlendiren bir faktör 

olarak karĢımıza çıkar. 

DOĞUM TÖRENLERĠ 

MuĢlular esasen kalıplaĢmıĢ ve eskiden beri devam ede gelen birçok merasimleriyle 

kendi gelenek ve göreneklerini devam ettirmektedirler. Doğum törenleri de modern tıbbın 

hayatımıza girmesiyle unutulmaya yüz tutmuĢtur. 

Doğuma Hazırlık: 

Doğumun olacağı ev büyük bir temizlik yapılarak hazırlanılır. Güzel kokularla evin 

havası değiĢtirilir. Anne adayı yıkanır ve yeni elbiseler giydirilir. Göbek annesi (Çocuğun 

göbeğini kesen) denilen çok çocuklu anneler ve tecrübeli nineler davet edilir. KomĢuların 

hazırlamıĢ olduğu çörek ve yemekler, gelen misafirlere ikram edilir. 

Doğum zamanı yaklaĢtığında evin yeme içme ihtiyaçları genellikle komĢular 

tarafından karĢılanır. Sofra hazırlanarak anne adayının evine getirilir. Bu durum doğum 

gerçekleĢtikten sonra yedi gün boyunca devam eder. 

Doğum müddetinden kırk gün sonra ya da kırkı çıktıktan sonra baba, yeni doğan 

bebekle birlikte eĢini kayınpederine götürür. Belli bir süre geçtikten sonra ya kendisi ya da 

kayınpeder tarafından eĢi ve çocuğu geri getirilir. 

Doğum Sonrası Törenler 

Ad Verme: 

Çocuğun doğumunu müteakip 3-7 gün içerisinde özellikle baba (damat) tarafının 

büyükleri ve anne (gelin) tarafının büyükleri, bebeğe isim verilmesi için davet edilirler. 

Büyüklere danıĢılmadan ve onay alınmadan büyüklerden herhangi birinin adının bebeğe 

verilmesi hoĢ karĢılanmaz. 

Bebeğe isim verilirken, kundaklı bebek kucağa alınır. Sağ kulağa ezan, sol kulağa 

tekbir okunarak bebeğin ağzına kızılcık ya da içinde Ģeker eritilerek hazırlanan sudan 

verilir. Bu merasimin sonunda çocuğa ismi verilir. Doğan her çocuk için maddi durumları 

iyi olan ailelerce „Hakika‟ denilen kurbanlar, fakir ailelere dağıtılmak amacıyla kesilir. 

Ayrıca yakın komĢular yemeğe çağrılır. 

BeĢik: 

Bebek dünyaya geldikten 40 gün sonra anne ayağa kalkarak evin dıĢına çıkar. 

Loğusa annenin, anası kız kardeĢi babasını evlerine gönderme amacı ile bu merasim 

düzenlenir. Kırkıncı günde eve yakın komĢular ve akrabalar davet edilir. Her davetli 

yanında çocuk için giyim, beĢik aksesuarları çeĢitli hediyeler getirirler. Bu hediyeler 

arasında nazar boncuğu mutlaka bulunur. Getirilen bu hediyeler, önceden hazırlanmıĢ 

beĢiğe ya da yastığa iliĢtirilir ve hayır duada bulunulur. 

Misafirlerin gitmesinden sonra yaĢlı ve saygın bir bayan tarafından (genelde loğusa 

annenin kayınvalidesidir) bir leğende „Kırk Suyu‟ hazırlanır. Çocuğun saçını kesmekle 

görevli kiĢice çocuğun saçı kesilir ve çocuk yıkanmaya alınır. Tas veya büyükçe bir tahta 

kaĢıkla su, „Kırk Suyu‟ndan dua ve niyazlarla alınıp çocuğun baĢına dökülür ve annesinin 

117

ziynet eĢyalarının batırılmıĢ olduğu ılık suda yıkanır. Daha sonra yıkama iĢini yapan hanım 

tarafından bir defa sallanır ve kurulanıp pudralanarak giydirilir ve kundaklanır. 

Bebeğin tıraĢındaki saçı toplanarak tartılır. Bu saçın ağırlığınca altın, gümüĢ ya da 

para, tıraĢı yapana verilir. Zengin aileler de adak kurbanı keserek etini yedi yoksul aileye 

dağıtırlar. Bebeğin saçı ise yeni bir beze sarılıp saklanır. 

Sünnet Merasimi: 

Eğer bebek erkek ise, masraflarını üzerine alan bir yakının kirveliği eĢliğinde 

sünnet ettirilir. Sünnet zamanı bebek ya bir haftalık iken ya da yedi yaĢına kadar 

bekletilebilir. Kirve olanın bütün ailesi de sünnet olan çocuğun ailesinin kirvesi sayılır ve 

yeni bir yakınlığın doğmasına sebebiyet verir. Bu gelenek karĢımıza çok eskilerde yaĢanan 

„Putlaç‟ geleneğinin uzantısı olarak çıkar. (Putlaç, kirvelik geleneğinde kirvenin ailesi ile 

çocuğun ailesi arasında, - Ġslam‟dan gelen bir hüküm olmamasına rağmen- kız alıp 

vermeme ve kirveliğin akrabalık derecesine vardırılmasıdır.) 

DiĢ Hediği: 

Ġlimizde çocuğun ileride hangi mesleği seçeceğini belirlemek amacıyla veya 

gurbette bulunan çocuğun hal ve durumunun nasıl ya da ne Ģekilde olduğunu anlamak için 

uygulanan bir takım pratik ve yorumlara dayalı fal Ģeklidir. 

Çocuk ilk diĢini çıkardığında yakın akrabalarının katılımıyla „DiĢ Hediği‟ adı 

verilen küçük bir merasim de çocuğun önüne her birisini ayrı mesleği temsil eden bıçak, 

kalem, kitap, bilezik, ekmek gibi nesneler bırakılır. Çocuk bunlardan hangisine uzanır ve 

alırsa ileride o mesleği seçeceğine inanılır. 

Eğer çocuğun diĢ çıkardığının farkına ilk annesi varır ve bir büyüğe sürpriz yaparsa 

çocuğun diĢlerini gören ilk kiĢinin de çocuğa hediye alması usulden de olsa gerekli hale 

gelir. 

EVLENME GELENEĞĠ: 

Ġlimizde ataerkil aile düzeni hâkimdir. Bu nedenle geleneksel olan görücü usulü ile 

evlenme Orta Asya‟dan gelen bir yaĢam biçimi olarak karĢımıza çıkar. 

Bilindiği üzere Dede Korkut Destanlarından Bamsi Beyrek, evlendirilmek 

istendiğinde babası, Kanlı Koca‟ya evleneceği kızın vasıflarını ve bu vasıflar 

doğrultusunda evleneceğini, kızı görmeye bu Ģekilde gidebileceklerini ifade etmiĢtir. Hatta 

günümüzde izleri yavaĢ yavaĢ silinmeye baĢlayan BeĢik Kertmesi olayının benzerine de 

Dede Korkut Destanlarından Bamsi Beyrek hikâyesinde rastlıyoruz. 

Kız Görme (Bakma): 

Kız görmeye (bakmaya) erkek tarafının büyükleri karar verir. Aracılara müracaat 

edilir. Kız tarafına yakın (genellikle akraba) birinin vasıtasıyla ya haber gönderilir ya da 

beraber görücü gidilir. 

Görücü gidenler, kızın ev içerisindeki hal ve hareketlerini, güzelliğini gözlerler. 

Kızdan, el ve ev iĢlerindeki becerilerini görmek amacıyla iĢlediği nakıĢları göstermesi 

istenir. Usulen su istenir. Su verirken geliĢine, yürüyüĢüne; suyu verirken duruĢuna dikkat 

edilir. Kız da bu konularda dikkatli ve eğitimlidir. Suyu ikram ederken elini göğsüne koyar 

ve saygıyla hafifçe tebessüm eder. Bunu bardağı geri alırken de yeniler. Bu hareketler, 

118

kızın aile terbiyesi ve inceliği açısından önemli göstergeler olarak kabul edilir. Görücüye 

gelen misafirler giderken yine gelin adayının ayakkabılarını nasıl önlerine koyduğuna 

dikkat ederler. 

Kız Ġsteme ve El Öpme: 

Bu konu iki aile arasında ortaklaĢa tespit edilir. Genellikle PerĢembe günleri kız 

istemeye gidilir. Günümüzde hafta sonları da „kız istemeye‟ dahil edilmiĢtir. Erkek tarafı 

yakın akraba ve komĢularının ileri gelenleri ile birlikte erkekli kadınlı yatsı namazından 

sonra kız evine giderler. 

Erkekler ayrı bir odada toplanırlar. Yapılan ikramlar özellikle kabul edilmeyip önce 

hal hatır sorularak erkek tarafının en yaĢlı olanı söze baĢlar. 

- Efendim siz bize buraya neden geldiğimizi hiç sormadınız? 

Kızın velisi biraz sıkılgandır. HoĢ geldiniz, sefa getirdiniz. Misafire niçin geldiniz 

diye sormak bizim gelenek ve göreneklerimizde yeri yoktur, ayrıca bunu sormak bize 

düĢmez. 

- Eh o halde biz buraya niçin geldiğimizi açıklayalım: Biz buraya Allah‟ın emri 

Peygamberin kavli ile kızınız .......‟yi oğlumuz .........‟e istemeye geldik. Kulun 

takdirinden çok Takdir-i Huda önemlidir. Rızayı-i Bariye itaat etmek gerekir. Hz. 

Peygamberimiz „evlenin‟ diye buyurmuĢlardır. Bu sünnette uymak muteberdir. 

Ġcap etmesi durumunda diğer misafirlerde söze karıĢırlar. Neticede kızın babası 

kendi ev halkının ve kızının görüĢünü de aldıktan sonra ve uygun görülmüĢse Ģunları 

söyler: “Misafirler siz hoĢ geldiniz, sefa geldiniz. Siz böyle uygun görüyorsanız ben de; bir 

kızdır size kurban ettim. Allah mutlu ve hayırlı etsin” diyerek rızasını bildirir. 

Bunun üzerine erkek tarafının en genci kız tarafının en büyüğünden baĢlayarak 

ellerini öper. Bu törene „el öpme‟ denir. 

Bu arada hazırda bekletilen fakat baĢta kabul edilmeyen ikramlar yeniden talep 

edilir ve koyu bir sohbet ortamı sağlanmıĢ olunur. 

Kadınları bulunduğu odaya da haber salınır. Erkeğin annesi, babası veya bacısı gelin 

adayına söz yüzüğünü takarlar. ÇeĢitli ikramlardan sonra erkekler arasında gelin adayı 

tarafına istenen hediyeler konuĢulmaya baĢlanır. Bu hediyeler genelde at, silah, takı ve 

baĢlık parası kararlaĢtırılır. Bazı yörelerimizde baĢlık parasına”Süt Hakkı” denir. Bu 

adetler günümüzde unutulmaya yüz tutmasına rağmen az da olsa bazı köyler de bu adetler 

halen sürmektedir. 

ġerbet Ġçme: 

NiĢan törenine yörede „Ģerbet Ġçme‟ denilmektedir. Bu tören genellikle Pazar 

günleri yapılır. Erkek tarafı, eĢ-dost dolaĢarak ya da koçurgan (davet edici) vasıtasıyla 

tören duyurulur. ġerbet Ġçme töreni kızın evinde yapılır. Erkek evinden en az iki kadın 

Ģerbet ezmek ve dağıtmak üzere sabah erkenden kız evine gider. Erkek evinden getirilen 

119

Ģeker, suda eritilir ve Ģerbet renklensin diye içine kızılcık Ģekeri katılır. ġerbet ikramı 

sırasında biri misafirlere kuru, diğeri ise ıslak havlu tutarlar. 

Erkek tarafının davetlileri öğleye kadar törene katılırlar. Misafirler, erkeğin babası 

ve mahallenin hocası tarafından karĢılanır. ġerbet, gümüĢ kupalarda ikram edilir. 

Erkeklerin töreni bitince, kadınlarınki baĢlar. Tören gece yarısına kadar sürer. Kadınlar, 

önce erkek tarafının evinde toplanırlar. Sonra topluca kız evine giderler. Burada önce 

eğlence faslı baĢlar; kadınlar bir ağızdan oyun havaları söyleyip def çalarlar. Bu Ģenlik 

vakit ilerledikçe niĢan yapılacak yere doğru kayar. Erkek tarafının eĢya sandığı odanın 

ortasına konulur. Sandık açılır, içindekiler teker teker gelen kadınlara gösterilir. Takılar 

gelin adayına takılır. Buradaki tören böylece sürer gider. 

Sabah kız tarafı bir sürahi Ģerbetle niĢan yüzüğünü erkek evine yollar. Damat adayı 

niĢan yüzüğünü parmağına takar ve yüzüğü getiren kadına Ģerbet ve bahĢiĢ verir. NiĢanla 

düğün arasında geçen her ayda „Pay Töreni‟ (Gelin Görme) yapılır. Erkek evi, bir tepsi 

kurabiye, baklava, tatlı, elbise, bilezik, terlik gibi hediyeler gönderir. 

Güveyi Giydirme: 

Düğün genellikle çarĢambadan baĢlar. Davetlilerin öğleyin güveyin evinde 

toplanmalarıyla „Güvey TıraĢı‟na baĢlanır. Berber tıraĢa baĢlayınca sesi güzel olanlar yanık 

türküler okurlar. Berber bahĢiĢ almak için „ustura kesmiyor‟ diye birkaç kez durur. Tatmin 

edici bahĢiĢini aldıktan sonra tıraĢa devam eder. 

TıraĢtan sonra damadı giydirme iĢlemine baĢlanır. „Damatlık‟ elbiseler, güveyin 

baĢı üzerinde üç kez dolaĢtırılarak tek tek giydirilir. Güveye elbiseleri sağdıçlar giydirir. 

Güveyin iki sağdıcı olur. Bunlardan biri evli, diğeri ise bekâr olur. Damatlık 

giydirildikten sonra sağdıçlardan biri damadın sağ koluna girerek gelen davetlilerin önünde 

saygı gösterisi olarak durulur ve ilk önce aile büyükleri olmak üzere büyük olanlarının 

elleri öptürülür. Bu törenin ardından topluca yemek yenilir. 

Gece Düğünü: 

Gece düğünü, yatsı namazından sonra baĢlar. Misafirler hep beraber çalıp 

eğlenirler. Eğlence aracı genellikle davul–zurnadır. Bu arada damadın sağdıçlarının yerine 

oturmak isteyen ya da sağdıçların iyi hizmet etmediklerini gören davetlilerden biri, 

çarĢıdan bolca yemiĢ alarak döner ve sağdıçlara Ģöyle der: “Bu yemiĢleri Ģimdi 

dağıtacağım. Ya bedelini ödersiniz, ya da biriniz yerinden kalkar, sağdıç ben olurum.” 

YemiĢler dağıtılır. Sağdıçlar da bedelini öderler. YemiĢi çarĢıdan alıp getiren kiĢi düğünü 

terk eder. Eğer sağdıçlar yemiĢin karĢılığını ödememiĢler ise biri yemiĢi getirene yerini 

bırakmak zorunda kalır. Ama yerini bırakma çok büyük bir hakaret olarak kabul 

edildiğinden, yeri terk etmektense neyse bedel ödenir. 

Kına: 

Gelinin baba evinden ayrılıĢın ilk iĢaret kına yakmak törenidir. Gece düğün 

sürerken kına töreni yapılır. Düğün evindeki davetlilerden kadınlı erkekli bir bölümü kız 

evine gider. Erkekler ve kadınlar ayrı odalarda eğlenirler. Kadınlar, götürdükleri çerezleri 

misafirlere dağıttıktan sonra bir tepsi içinde kına getirilir. Tepsinin çevresi mumlar ile 

120

donatılarak ortaya konur. Gelinin ellerine ve ayaklarına kına yakılır. Kına yakılırken 

gelinin annesi tarafından hediye olarak gelinin kınalı eline altın bırakılır. Bu arada yanık 

türküler, maniler... okunur. 

Bu türkülerin en yaygını evden ayrılan kızın annesine hitaben söylediği “Hıneyi 

Getir Ane”dır: 

Hıneyi getir ane 

Parmağı batır ane 

Bu gece mısafıram 

Al koynan yatır ane 

Maydanoz bağladılar 

Ciğerim dağladılar 

Men Ģoförü almazdım 

BaĢıma bağladılar 

Kalede var çeperler 

Çepere su seperler 

Uzak yoldan geleni 

Terli terli öperler 

Bu türküler okunurken gelin ağlar, erkek tarafı ise güler. Misafirlere de kına 

dağıtıldıktan sonra eğlenceler kınacılar düğün evine yani erkek tarafının evine döner. 

Bunlardan „yenge‟ denilen üç bekâr kız gelinin yanında kalır. Uyuyanların eteklerini 

birbirine dikmek, uykuda iken birbirinin yüzünü boyamak gibi eğlenceler gece boyu 

yapılır. 

Damadın kınası, düğün evinde yapılır. Kına tabağı içindeki mumlar yakılır ve evin 

genç kızlarınca içeriye getirilir. Biraz eğlenildikten sonra damadın sağ elinin serçe 

parmağına kına sürülerek bağlanır. Davetliler de parmaklarına kına sürerler. Her iki kına 

töreninde de çalgıcılara bolca bahĢiĢ verilir. Damadın yakınları gece düğün evinde sabaha 

kadar eğlenme için kalırlar. 

Gelin Götürme: 

Sabahın erken saatlerinde düğün alayı kız evine gider. Kız evinde kapı genellikle 

kapalı tutulur. Kapının açılmayacağını, açılabilmesi için taleplerini Ģöyle dile getirir: “ya 

tabanca, ya para isterim, vermezseniz kapıyı açmam”. Ġstedikleri ya temin edilir ya ad 

gönlü hoĢ edilerek kapı açtırılır. 

Gelin hazır olunca bir koluna damadın sağdıçlarından biri, diğer koluna ise kızın 

kardeĢlerinden biri girerek gelin yavaĢ yavaĢ baba evinden çıkarılır. Gelin bütün ailesi ile 

helalleĢip vedalaĢır. Anne ve baba kızlarına, “iyi bir gelin olasın, kaynananın sözünden 

dıĢarı çıkmayasın. Yoksa emeğimizi ve sütümüzü helal etmeyiz” derler. 

Gelin alayının dönüĢü mutlaka farklı yoldan olmalıdır. Alay, yolda bahĢiĢ almak 

isteyenlerce kurulan barikatlarla sık sık karĢılaĢır. Düğün alayından önce gelinin aynası, 

çeyiz sandığı, yatağı ve diğer eĢyaları gider. Yol boyunca testi kıranlara, su dökenlere de 

bahĢiĢ verilir. 

121

Damat sağdıçlardan biri ile dama çıkarak gelini bekler. Gelin attan ya da arabadan 

inerken baĢına çerez, bozuk para serpilir. Paralar bereket getirir inancıyla orada 

bulunanlarca paylaĢılır. YemiĢler de “ağbat baĢan, (darısı baĢına)” denerek gençlere 

yedirilir. Kapının giriĢinde gelinin avucuna bal sürülür. Oda bu balı kapının üst eĢiğine 

sürer. Bu adet ile gelinin-kaynana iliĢkinin tatlı olacağına inanılır. Bereket getirsin diye su 

dolu küp hızla yere çarpılarak kırılır. Gelin odasına alındıktan sonra damat ile bir süre baĢ 

baĢa kalır. Damat gelinin duvağını açarak “Yüz Görümü” hediyesini takar ve sağdıçlarca 

gezmeye götürülür. KomĢular gelin görmeye gelirler. 

Yatsı namazından sonra damat, sağdıçlarınca odasına götürülür. Damat iki rekât 

namaz kılar. Damadın ablası kardeĢi ile gelinini el ele tutuĢturur: “bunu sana teslim ettim. 

Seni de Allah‟a teslim ettim” diye nasihatte bulunur. Güvey ile gelin baĢ baĢa bırakılır. 

Gelin yüz görümlüğünü almadan damatla konuĢmaz. 

Sabah namazından çıkılınca sağdıçlar gelerek damadı evden alır, hamama 

götürürler. Gelin ise gerdekten üç gün sonra hamama götürülür. Sağdıçlar hamamdan sonra 

birer gün arayla yemek verirler. Pazar günü de damat sağdıçları yemeğe çağırır ve 

hediyeler verilir. 

MuĢ‟ta, evlenme çağına gelen kız, kısmetinin bağlı olduğuna inanır. Eğer bu kız, 

arka arkaya üç çarĢamba bir oklava alıp ata biner gibi bacağı arasına alarak minareye çıkar 

ve Ģerefeden üç kere “Kırnavır, âdetiz batsın, it babaliler” diye devir yaparsa o kızın 

kısmeti hemen açılırmıĢ ve istemeye gelirlermiĢ. Bu gelenekte, genç kızların oklavaya at 

gibi binmeleri eski Türk din adamı görevi üslenen “Kam veya Saman”ın ayin sırasında 

kullandıkları sembolik tahta ata benzemektedir ki harekette de göğe doğru bir çıkıĢ olması 

da dikkat çekicidir. 

Ayrıca, kısmeti kapalı kızların, kısmetinin açılması için hiç kullanılmamıĢ bir 

kilidin, kilitlenerek kilidin Cuma namazından ilk çıkan kiĢiye açtırılması ile kısmetinin 

açılacağına inanırlar. 

MuĢ ilinde ve çevresindeki aĢiretlerde, ölenin ardından acıları dile getiren ağıtlar 

dökülür. Ağıtçılar ölenin hayatta iken yaptığı iyilikleri terennüm eder. Yas tutma haftalarca 

sürer. Yas sırasında ölü evi badana edilmez, hamama gidilmez, kına yakılmaz, takı 

takılmaz bu Ģekilde yas da olduğu belirtilir. 

Ölen kardeĢin eĢini alma veya ölen gelinin kız kardeĢi ile evlenme ile öleninin 

ruhunun rahat edeceğine, huzur bulacağına inanılır. 

YEREL ETKĠNLĠKLER: 

ETKĠNLĠK ADI 

: Nevroz Bayramı 

DÜZENLEYEN KURULUġ : Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 

ETKĠNLĠK TARĠHĠ : 21 Mart 


: Varto‟nun DüĢman ĠĢgalinden KurtuluĢu 

DÜZENLEYEN KURULUġ : Varto Kaymakamlığı- Belediye BaĢkanlığı 

ETKĠNLĠK TARĠHĠ : 31 Mart 

122


: MuĢ Lale Festivali 

DÜZENLEYEN KURULUġ : MuĢ Valiliği – Belediye BaĢkanlığı 

ETKĠNLĠK TARĠHĠ : 29-30 Nisan 


: MuĢ‟un KurtuluĢu 

DÜZENLEYEN KURULUġ : MuĢ Valiliği – Belediye BaĢkanlığı 

ETKĠNLĠK TARĠHĠ : 30 Nisan 


: Hıdrellez ġenlikleri 

DÜZENLEYEN KURULUġ : Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 

ETKĠNLĠK TARĠHĠ : 6 Mayıs 


: Varto Koğ ġenlikleri 

DÜZENLEYEN KURULUġ : Belediye BaĢkanlığı 

ETKĠNLĠK TARĠHĠ : 18-20 Temmuz 


: Malazgirt Anma Törenleri 

DÜZENLEYEN KURULUġ : Malazgirt Kaymakamlığı – Belediye BaĢkanlığı 

ETKĠNLĠK TARĠHĠ : 25-26 Ağustos 

ETKĠNLĠK ADI : Turizm Haftası 

DÜZENLEYEN KURULUġ: Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 

ETKĠNLĠK TARĠHĠ : 15-22 Nisan 

ETKĠNLĠK ADI : Kütüphane Haftası 

DÜZENLEYEN KURULUġ: Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 

ETKĠNLĠK TARĠHĠ : Mart ayının son haftası 

HALK ĠNANIġLARI 

HIDIR NEBĠ – HIDIR ĠLYAS (HIDRELLEZ) 

Nisan ayının yirmi ikinci gecesi Hıdır Nebi, Hıdır Ġlyas‟ın geleceğine inanılır. Gece 

yağan yağmur damlaları temiz kablara alınır. Bu su Ģifa niyetine içilir. Hastalara da verilir. 

VARTĠVAR 

Temmuz ayının onbeĢinci günüdür. Bugün yazın en sıcak günüdür. Köylerde 

toplanan halk koyun sürüsünün bulunduğu beriye giderler. O gün koyun ile kuzunun 

birbirinden ayrılır. Koyunlar ayrı bir sürü kuzular da ayrı bir sürü olur. Kuzuların 

bakıcısına Berivan denir. 

Yazın sıcağına iĢaret bir tekerleme Ģöyledir: 

Keçel karganın sözü olsa 

Vartivarde kar yağar. 

Ay Tutulması: 

123

Bölgenin diğer illerinde olduğu gibi MuĢ‟ta da, Ay tutulduğu zaman aynen eski 

Türk inancında olduğu gibi havaya silahla ateĢ edilir. Teneke davul çalınıp gürültü 

çıkarılır. Ay‟ın kendisini yutan ejderden kurtarılacağına inanılır. 

Yine ayın ilk halini gören kiĢi hemen yanında kimse yoksa gözünü kapatıp dilek 

tutar. Eğer yanında biri varsa o kiĢiye bakar ve o kiĢinin sonraki günlerde uğurlu olacağına 

inanır ve o günlerin güzel, bereketli geçeceği kanaatine varılır. Ġslam‟dan sonra Ay‟ı ilk 

gören kiĢinin Peygamberimize salâvat getirme geleneği de eklenmiĢtir. 

Eski Türklerde gökte her insanın bir yıldızı olduğuna inanılırdı. Gökte yıldız 

kayması olduğu zaman birinin öleceği düĢünülürdü. Bu inanıĢ ilimizde halen geçerliliğini 

korumaktadır. 

Ġslam‟dan önceki devirlerde Natüralist inancında olan Türklerde, GüneĢ ve Ay ile 

ilgili kötü ruhlar mücadeleye kalkıĢırlar. Bazen bu kötü ruhlar Ay ve GüneĢi yakalayıp 

karanlık dünyasına sürüklerler. 

Yine Ġslam‟dan önceki devirlerden kalan ve Ģu anda hurafe ve batıl olarak kabul 

ettiğimiz inançlardan biri de ay tutulduğu zaman Ay‟ı ejderin ya da canavarın (Asya 

Motifidir) yutmaya çalıĢtığıdır. Ay‟ı ejderden kurtarmak için bağırıp çağırma, davul çalma 

veya değiĢik Ģekillerde gürültüler çıkarma ġamanizm‟den gelen bir inanıĢtır. MuĢ ilinde 

sıkça rastlanılmaktadır. 

Kara ÇarĢamba: 

Tunceli - Bingöl - Erzincan çevresinde ve MuĢ‟un dağ köylerinde „Kara ÇarĢamba‟ 

olarak kabul edilen ve mart ayının ilk çarĢamba günü erkekler alınlarına „kara bir leke‟ ya 

da „is‟ sürerek ırmak ve derelere girerek bu karaları temizlerler ve bu ara suya karĢı dua ve 

niyazda bulunurlar. Ayrıca yabani gül ağacı veya esnek ağaçların uçları kesilir. Bu uçlar, 

daire Ģekli verilmek amacıyla birbirine yaklaĢtırılır. Hastalıklı olanlar bu daireden 

geçirilirken „Kurt Kafasının‟ ağzını bağlayıp, “kurtulmamıza sebep olduğun o günün 

hürmetine hastamıza Ģifa ver, bu günün hatırına da sürülerimize dokunma” diye niyazda 

bulunulur. Günümüzde de ilimizin merkeze yakın köylerinde bile sürülere dadanmaması 

için „kurtağzını bağlama‟ geleneği devam etmektedir. Bu gelenek ister istemez bize 

„Ergenekon Destanında‟ yaĢanan hadiseleri çağrıĢtırır. 

Ġslam dinin kabulünden sonra bu gelenek değiĢik Ģekillerde karĢımıza çıkmaktadır. 

Bunlardan biri Ģudur: Peygamber Efendimize yapılan eziyetlerden kurtuluĢunu kutlama 

maksadıyla halkın bir araya gelmesi, dua ve niyazlarda bulunmasıyla anılır. Bu gün de 

ġubatın son, Mart ayının ilk haftası arasındaki ÇarĢamba gününde evlerde çokça sevilen 

yemekler yapılıp bir kısmı fakirlere dağıtılarak Peygamber Efendimizin „Nefsin için neyi 

çok istersen baĢkalarına da ondan iste‟ Hadis-i ġerifinin gereği yerine getirilir. 

Geleneğe göre bu hafta ġubat ayının son ÇarĢamba‟sından baĢlayıp Mart ayının ilk 

haftasına kadar devam eder. 

Bu haftada Peygamberlere Allah tarafından bazı belalar verildiğine inanılır. Hz. 

Eyyüb‟ün bu hafta içinde vücudunun yaralandığına inanılır. 

124

Bu hafta içerisinde evlerde bol, bol tatlılar yapılır. Fakirlere ve komĢulara dağıtılır. 

Bazen birkaç aile bir araya gelerek bu haftayı, oklava beraber geçirirler. Burada “Nefsin 

için istediğini baĢkası içinde iste” düsturuyla yapılan her yemek ve tatlı dağıtılır. 

Son ÇarĢamba kurtuluĢ ÇarĢamba‟sıdır. Bu hafta içinde bazı evlerde Kur‟an 

okunur. Ġlahiler söylenir. Bazen de Mevlit okutulur. 

Ziyaret Ağacı: 

Ağaca bez bağlama geleneği, bütün tarihçilerin ittifakla ortaya koydukları ġaman 

Ġnancının direk yansımasıdır. ġöyle ki; ġamanizm‟de iyi ruhların tutulan dilek ve 

temennileri ulaĢması gereken yere ulaĢtırmasına dayanır. Ġslam‟ın kabulünden sonra da 

yoğun bir Ģekilde ilimizde görülmektedir. 

Sagu (Sadu - Ağıt - Yas): 

Mezarın etrafında yedi defa dönülerek yapılan bir çeĢit yas gösterisidir. ġamanizm 

de ayinleri yapan din adamlarınca yapılır. Ölüyü kötü ruhlardan uzak tutma amacı taĢır. 

Günümüzde de geleneksel olduğu için özellikle yaĢlılar tarafından (unutulmaya yüz 

tutmuĢtur) uygulanırlığı vardır. Ancak ölünün arkasından vızıldanarak ve sağa sola 

sallanarak yapılan Yasa, „Sadu‟ denilip yas tutan kadınlar arasında yoğun bir Ģekilde 

uygulanır. 

Kampos (Alkız, Alkarısı) Ġnancı: 

Doğum sırasında ve sonrasında gerek ana gerekse çocuk için en büyük tehlike 

olarak kabul edilir. “Kampos” adıyla isimlendirilen Alkarısı ya da Alkız Zıviztan (Loğusa) 

ve yeni doğmuĢ çocuklara musallat olan bu kötü ruh bazen de evde, tarlada, bağda, 

bahçede tek baĢına iken uyumakta olan kiĢilerin üzerine ağırlığı ile çöker. Bu Ģekilde 

Ģahsın korkup çarpılmasına dayalı bir takım hastalıkları verdiğine veya kiĢiyi boğmak 

suretiyle öldürüleceğine inanılır. Kampos geceyi ve karanlık âlemi sever. 

Kampos‟un fiziki yapısı ile ilgili olarak birbirini tutmayan tasvirler ve buna bağlı 

inançlar da mevcuttur. Kampos‟un bazen papağı (börk) olan iri-yarı bir insan, bazen kara 

bir kediye benzediği, bazen de yüzü tarif edilemeyecek Ģekilde tüylü küçük bir yaratığı 

andırdığı ifade edilir. 

KiĢiye zarar vermek için gelen bu meçhul yaratığın çıkardığı hırıltıyı henüz uyku 

haline geçmemiĢ kiĢiler duyduğu halde hiçbir harekette bulamaz. Böyle durumlarda kiĢinin 

kanının çekildiği, damarlarının kuruduğu söylenir. 

Kampos‟tan korunmanın yolu, onun korktuğu, iğne gibi demirden imal edilmiĢ bir 

eĢyayı üzerinde bulundurmaktır. 

Yörede Kampos tarafından verildiğine inanılan hastalıkların tedavisi için ocaklara 

ve muhtelif ziyaret yerlerine gidilir. Ski Türklerde bu tür hastalıklar Kamların aracılığıyla 

tedavi edilirdi. 

125

Yöremizde Kampos‟un (Alkız-Alkarısı) ağıl, samanlık, su kenarları ve ıssız yerleri 

kendisine mesken tuttuğuna; korktuğu Ģeylerden olan iğneyle esir alındığında ise çok 

bereketli kabul edilen eli ile o aileye ölene kadar hizmet ettiğine inanılır. 

Dağ, Ata ve Ağaç Kültürü: 

Eski Türk‟lerin ölen büyüklerini kutsallaĢtırmak için yüksek dağ tepelerine 

gömdüklerini, ulu dağların tepelerinin de aynı Ģekilde kutsallaĢtırıldığı, atalarına ait 

mezarları bu mekânlarda yapıldığı, gökyüzüne yakın kabul ediliĢi ve uzaktan mavi renkte 

görünmelerinden ötürü kutsal mekânlar olarak nitelendirildikleri anlaĢılmaktadır. Kaldı ki 

Altay dağlarında rastlanılan kurganların çoğunun yüksek dağlarda bulunuĢ sebebinin bu 

olduğu bilinmektedir. 

Bu inanıĢların Anadolu‟da da aynı Ģekilde yaĢandığını görmekteyiz. Ġslamın 

etkisiyle eski ġamanist inanıĢlarındaki ulu dağlar ve üzerindeki Ata Ruhlarının yerini, aynı 

dileklerin yapıldığı Evliyaların ve Yatırların ruhu almıĢtır. 

ĠĢte, ilimizin Varto ilçesinde dağ kültürü ile ata kültürünü andıran “Koçkar Baba” 

adı verilen ve adına törenler yapılıp dualar okunan bir „Ziyaret Tepesi‟ mevcuttur. 

Koçkar Baba ya da KöĢker Baba Ziyaretinde, çevredeki bütün halkı bayramlık 

elbiselerini giyer, yiyeceklerini hazırlar tepeye çıkarlar. Burada Kurbanlar kesilir, çeĢit 

çeĢit yemekler yapılır, gönüllerdeki dileklerin tutması için Evliyanın yattığına inandıkları 

(Ata ruhu) mezar taĢına dualar yapılıp ve öperek dile getirdiklerini, dağdan aĢağıya, 

düzlüğe indiklerinde at koĢturup eğlendiklerini ve bu arada davul sesine benzeyen sesler 

iĢitildiğini, halkında bunun “Koçkar – KöĢker Baba tarafından çalındığına inanılır. 

Koçkar ya da KöĢker Baba, bazı kaynaklarda 786‟da Varto‟ya Oğuz Boylarından 

Akkoyunlu Oymak BaĢı olarak geldiği ve burayı yurt tuttuğu, vefatı ile birlikte de Bingöl 

dağlarının üzerinde yüksek bir tepenin üzerine defnedildiğidir. 

Çelim Çelim Çemçecük: 

Milletimizin sosyal yaĢamında su ve yağmur; hayat ve bereketin kaynağı olarak 

kabul edilir. Su ve yağmur kutsaldır. Bunun ifadesi de onu bugün de Müslüman Türklerin 

hayatında „rahmet‟ sıfatı ile anılmasıdır. Sadece MuĢ‟ta değil ülkemizin her yerinde 

„yağmur yağıyor‟ yerine „Rahmet Yağıyor‟ denilmektedir. Çünkü Yağmurun Allah‟ın bir 

lütfü olduğu inancı hâkimdir. 

Yağmur duası ile ilgili törenler eskiden olduğu gibi bugün de bütün Türk asıllı 

kavim ve boylarda bazı ufak değiĢikliklerle devam etmektedir. 

Yağmur yağması için baĢvurulan inançların içinde özellikle en önemli 

geleneklerden biri; MuĢ ilinde de ve çocuk oyunu niteliğinde olan „Çelim Çelim 

Çemçecük‟ gösterisi ve bu hususta söylenen ilahi ve maniler Ģeklinde kendini gösterir. 

Çelim Çelim Çemçecük ya da Çemçegelin, çubuk halindeki tahta parçalarını bir 

araya getirip üzerine çeĢitli bez parçaları ile süsleyerek gelin haline getirilen bir nevi 

tot(büyüklerde yaparlar) kapı kapı dolaĢtırıp hem yağmur yağması için maniler söyler ve 

kendilerine de bir Ģeyler isterler. (Bu gelenek kurak geçen yaz aylarında yağmurun 

yağması için baĢvurulan bir halk inanıĢıdır.) 

126

Kapı kapı dolaĢtırılan bu bebek, her evin kapısı açıldıktan sonra evin reisi 

tarafından karĢılanır. Evin reisi yağmur yağması dileğiyle önce bebeğin üzerine su döker, 

çocuklara da Ģeker verir. 

Bebeği taĢıyan çocuk grubu hep bir ağızdan Ģu tekerlemeyi söylerler: 

Çelim çelim çemçecük 

Çemçecüğe ne gele 

Ġneklere ot gele 

Bızavlara süt gele 

Tarlada çamur tabakta hamur 

Ver Allah’ım ver bir sürü yağmur 

Çıngır çıngır çıngır tas 

Birini kaldır birini bas 

Anber oğlu hastadır 

Kekliği kafestedir 

Ali binmiĢ atına 

SürmüĢ göğün katına 

Gökte ne var bir hurma 

Dalları burma burma 

Onu yiyen hacılar hak yoluna durmuĢlar 

Tarlada çamur tabakta hamur 

Ver Allah’ım ver bir sürü yağmur. 

MuĢ Yöresine Ait Bazı ĠnanıĢlar: 

- Ġki bayram arasında düğün yapılmaz ve nikâh kıyılmaz. 

- AkĢamları tırnak kesilmez. 

- Aluç meyvesinin bol olduğu yıl kıĢ, uzun ve çetin geçer. 

FOLKLOR 

Milli kültürün ayrılmaz bir parçası olan MuĢ Folkloru yöre insanının iç dünyasını, 

neĢesini, yaĢantısını, üzüntüsünü, geleneklerini, tabiat olayları karĢısındaki tavırlarını 

geçmiĢten günümüze günümüzden geleceğe taĢır. 

MAHALLĠ OYUNLAR 

127

MuĢ ve çevresindeki mahalli oyunlar geleneklerin yaĢama tarzının bir parçasıdır. 

ġekil 50. Folklör Ekibinin Oynadığı Halk Oyunları 

Bu oyunlarda Doğu Anadolu Bölgesinin özellileri görülür. 

ġekil 51. MuĢ Yöresinde Oynanan Halk Oyunları 

MuĢ‟un baĢlıca mahalli oyunları; AĢırme, Ağırbar, Keçiki, AyĢoki, Koçeri, Zeyno, 

Botani, Dendikbade, Gerandi, YalkuĢta ve Mendo gibi oyunlardır. 

128

ÇOCUK OYUNLARI: 

MuĢ ve çevresinde çocukların sıkça oynadıkları oyunların baĢında „Dudduhel‟, „Ebe 

Oyunu‟, „Holoç‟, „Moza (Cız)‟, „Dellur Ağaç‟ gelir. Bu oyunlarda yine kökü eskilere 

dayanan oyunlar olup teknolojinin geliĢmesi ile birlikte çocuklar tarafından artık oynanmaz 

ve unutulur olmuĢtur. Oyunlar yardımlaĢma, kaynaĢma, birlikte hareket etme, disiplin gibi 

davranıĢları kazandırma amacına yöneliktir. 

Dudduhel: 

Bir ekip oyunudur. Üçer ya da dörderli oynanır. Her ekibin yaklaĢık 10 metre 

uzunluğunda bir oyun çizgisi vardır. Her ekip kendi çizgisine üçtaĢ diker. Oyuna baĢlayan 

ekibin oyuncuları karĢı ekibin taĢlarını yıkmak için ikiĢer taĢ atarlar. Dikilen taĢların birini 

yıkan oyuncu bir taĢ daha atmaya hak kazanır. Atılan taĢların yıkılan taĢlara değmemesi bir 

kuraldır, atılan taĢ yerdeki taĢa değerse o taĢ yeniden dikilir. Eğer dikili taĢların üçü de 

yıkılırsa, taĢları yıkan tarafın oyuncuları diğerinin sırtına biner; karĢı tarafın çizgisine kadar 

götürülme hakkını kazanır. Dikilen taĢlar düĢürülemezse taĢ atma sırası diğer ekibe geçer. 

Oyuncular her atıĢ sırasında duduhel hel hel diye bağırırlar. 

Ebe Oyunu: 

Çocuklardan biri ebe olur. Seçtiği bir canlı ya da cansız herhangi bir nesneyi ad 

vermeden, bazı özellikleri ile belirterek anlatmaya çalıĢır. Oyuna katılanlardan hangisi 

tarifi yapılan varlığı bilirse, ebe elindeki kamçıyı ona verir. Diğerleri kaçıĢırlar. Kamçıyı 

eline alan yakalayabildiği oyunculara rasgele vurmaya baĢlar. Bu kovalamaca ebenin 

„ġahin‟ diye bağırmasına kadar sürer. Kamçıyı elinde tutan oyuncu kamçıyı ebeye 

vermeden yakalanırsa bu defa yakalayan kamçılamaya baĢlar. Buda bir fırsatını bulup 

kamçıyı ebeye verinceye kadar sürer. 

Holoç: 

BeĢ ya da yedi kiĢilik takımlarla ve sopa ile oynanır. Önce oyun alanında bir çukur 

kazılır. Çukurun iki ya da üç metre uzağına bir taĢ konur. Buna “Moza” denir. Kurayla bir 

ebe seçilir. Ebe mozayı, sopa ile iterek çukura doğru sürükler. Diğer oyuncular buna engel 

olmaya çalıĢırlar. Sopalarıyla (sopalara „degenek‟ denir) mozaya hızla vurarak 

uzaklaĢtırmak isterler. Ebenin sopasıyla diğer oyunculara dokunmaması kuraldır. Ebenin 

sopası diğer oyunculardan birine değerse „holoç‟ olur. 

Moza (Cız) : 

Holoç oyunundaki moza (taĢ) burada oyunun konusudur. Üç ya da beĢ kiĢi ile 

oynanır. Lap denen ele sığacak kadar düz taĢlarla oynanan bir çizgi oyunudur. 25-30 cm 

çapında bir daire çizilir. Ortasına „moza‟ denilen yuvarlağa yakın taĢ bırakılır. Altı yedi 

metre uzaklığa bir metrelik çizgi çizilir. Her oyuncu sırayla çizgiden attıkları laplarla 

mozayı dairenin içerisinden çıkarmaya çalıĢırlar. Mozayı daireden çıkaran oyuncu her 

vuruĢta yeniden oynanmaya hak kazanır. Belirlenen oyun sahasının dıĢına çıkana kadar 

oyun devam eder. Oyun, puanlama sistemi ile oynanır. Bu durum sıradaki oyuncu 

bitinceye kadar ya da sıkılıp pes edinceye kadar devam eder. 

Dellur Ağaç: 

Çelik çomak oyununun aynı olmakla birlikte Ġlimizde değiĢik Ģekilde oynanan 

versiyonu da vardır. ġöyle ki: iki, dört ya da altı kiĢi ile oynanan bir oyundur. Dört beĢ 

129

metre çapında büyükçe bir daire çizilir. Dairenin tam ortasına küçük bir çukur açılır. 

Yumruk büyüklüğündeki çukurun üzerine “dellur” denilen küçük sopa bırakılır ve degenek 

denilen uzun sopa çukurun içine sokularak destek alındıktan sonra yuvarlağın ortasındaki 

oyuncu tarafından yuvarlağın dıĢında uzağa fırlatmaya çalıĢır delluru (küçük sopayı) 

havada iken yakalayan rakip oyuncu direk oyunu baĢlatmaya hak kazanır. Eğer 

yakalayamamıĢsa delluru düĢtüğü yerden alarak ötedeki büyük dairenin içerisine atıp denk 

getirmeye çalıĢır. Dairenin içerisindeki oyuncu da rakip tarafından atılan delluru dairenin 

içine sokmamak için degeneğiyle (çomağıyla) hamle yapar bu oyun dellur daireye 

sokulana ya da ebe delluru havada yakalayana kadar aynı kiĢilerce devam ettirilir. 

Unutulmaya yüz tutmuĢ olan bu oyun tarzının kurallarıyla Ģu anda Avrupa da oynanan 

beyzbola benzemesi dikkate Ģayandır. 

Rız : 

Ġki kiĢi tarafından oynanır. Her oyuncunun üç tane küçük taĢı vardır. Yere önce bir 

kare çizilir. Kare içerisine artı yapılır. Her iki oyuncunun taĢları çizgilerin kesiĢtiği yerlere 

karıĢık olarak bırakılır. Oyuncular sırasıyla hamle yaparlar. Oyunda öncelikle üçtaĢını aynı 

hizaya getiren oyuncu oyunun galibidir. Esas olan üçtaĢı aynı hizaya rakibinden önce 

getirmek olduğundan öncelikle rakibin hamle yapması önlenmelidir. 

TÜRKÜLER 

MuĢ ve çevresinin ezgilerinde Doğu Anadolu Bölgesi halk müziğinin özellikleri 

görülür. Söylenen türkülerde yöre insanının yaĢam biçimi acıları, sevgileri, tabiatla olan 

bağları, iĢgal yıllarının çilesi ve yurt sevgisi dile gelir. MuĢ ve çevresinde ilki 1944 de 

Muzaffer SARISÖZEN baĢkanlığında Bedii YÖNETKEN ve teknisyen Rıza 

YETĠġEN‟den Kurulu ekipçe, ikincisi ise 1961‟de Mustafa GECEYATMAZ, Fikret 

OTYAM ve teknisyen Mücahit KÜÇÜKBARANDAN oluĢan ekipçe olmak üzere iki 

resmi derleme yapılmıĢtır. 

BaĢlıcaları ġunlardır: 

MuĢ Ovası 

Kaynak KiĢi: Dürüye Keskin, Fikri ĠbiĢ 

Derleyen: Muzaffer Sarısözen 

Notaya Alan: Muzaffer Sarısözen 

TRT Repertuarı No‟su: 287 

Güllü Hamamın Üstüyem 

Kaynak KiĢi: Dürüye Keskin, 




Havada Bulut Yok 



130


TRT Repertuarı No‟su: 

Kalenin Bedenleri 


Derleyen: Mustafa Geceyatmaz 

Notaya Alan: Mustafa Geceyatmaz 


Değirmenin Bendine 

Kaynak KiĢi: Muazzez Turung 




Evleri Var Hane Hane 

Kaynak KiĢi: Fikri ĠbiĢ 




GarĢıda Gıza Gurban 

Kaynak KiĢi: Fazlı Oğuzhan 

Derleyen: Fazlı Oğuzhan 

Notaya Alan: DurmuĢ Yazıcıoğlu 


ġirazdır 

Kaynak KiĢi: Dürüye Keskin 

Derleyen: Mehmet Ciğer 

Dağlarda MeĢelerde 

Kaynak KiĢi: Dürüye Keskin 




Ve MuĢun Etrafında Atlı Gezerim, Kıneyi Getir Ane, Oy Nayim Nayim, Atım Atım 

Kır Atım, Mektebin Bacaları, Kırtakomda Bir KuĢ Var, Kız Anan Kaynanam Ola, Ah Le 

Yaman Oğlane, Ezanda Yer, MuĢumuz Dört Bucaktır, Mendolo, Anam Anam gibi türküler 

MuĢ ve çevresinin baĢlıca ezgileridir. 

131

MAHALLĠ YEMEKLER 

MuĢ Köftesi (Hafta Direği): 

Yağsız et, iki ya da üç kez makineden geçirilir ve dövülür. Köftelik bulgurla iyice 

yoğrulur. Yoğrulan bu malzemeden bir tutam avuç içine alınır ve iyice sıkılır, Top haline 

getirilir, ortasından oyulur ve daha önce hazırlanmıĢ kıyma, soğan, ceviz içi ve pirinç 

karıĢımı iç bu oyuğa konarak tekrar kapatılır. Tuzlu suda 20-30 dakika piĢirildikten sonra 

tabaklara konur, üzerine tereyağı dökülerek servis yapılır. 

Hez Dolması: 

Yağlı kıyma pirinç ile iyice yoğrulur. HaĢlanmıĢ lahana yapraklarına sarılarak 

tencereye sıra ile dizilir. Tencereye sumak suyu ilave edilir. Ġyice piĢtikten sonra servis 

yapılır. 

Domatesli Lahana Dolması (Kırçikli kelem Dolması): 

Yağlı kıyma bulgurla iyice yoğrulur. HaĢlanmıĢ lahana yapraklarına sarılır. 

Tencereye, bir sıra dolma bir sıra da domates ve biber karıĢımı serilir ve ateĢe verilir. 

PiĢtikten sora üzerine biberli yağ dökülerek servis yapılır. 

Çorti: 

Lahana yaprakları ufak ufak doğranır ve maydanoz, reyhan, soğan ve çeĢitli 

baharatlardan oluĢan karıĢımla birlikte küpe doldurulur. EkĢi olması için de küpe bir 

miktar nohut ve hamur atılır. KıĢlıktır. Kuru yemeklerin yanında yenildiği gibi içine dövme 

ya da kemikli et katılıp piĢirilerek de yenilebilir. 

KeĢkek: 

Nohut ve den (kabuğu alınmıĢ buğday, dövme) taneleri suda iyice haĢlanır. 

Önceden piĢirilmiĢ etle birlikte toz biber, haĢlanmıĢ nohut ve den katılır. Bir süre daha 

piĢirilir. Ufak ufak doğranmıĢ kuru soğan serpilerek servis yapılır. 

G.2. Turizm ÇeĢitleri 

Ġlimizde dinsel, kültürel, arkeolojik turizmin yanı sıra yayla, kamp ve kıĢ turizmi 

çeĢitleri gibi birçok zenginliğe sahiptir. 

ĠNANÇ TURĠZMĠ 

CAMĠLER 

1- Ulu Cami 

MuĢ‟ta, Alâeddin Bey ve Hacı ġeref camilerinin batısındadır. Moloz taĢtandır. 

Kitabesizdir. Avlusunda yatan ġeyh Muhammed-i Mağribi tarafından 979‟da yaptırıldığı 

132

ivayet edilmektedir. Mimari özelliklerinden XIV. yy‟ın ikinci yarısına tarihlenen cami, 

dikdörtgen planlıdır. Ana mekân, ortada kubbe, yanlarda beĢik tonoz örtülüdür. Mihrap 

sadedir, kuzeyinde kesme taĢtan üç kubbeli son cemaat yeri vardır. Kesme taĢtan sade taç 

kapı sivri kemerli niĢ içindedir. Batı duvarı dıĢında öbür duvarlarda ikiĢer pencere vardır. 

Minaresi, depremden zarar görmüĢ olup, aslına sadık kalınarak 1968 ve 1972 yıllarında 

onarım görmüĢtür. 

2- Hacı ġeref Camii 

Bir Selçuklu yapısı olan çok yıkık durumda Arslanlı Han‟ın içindedir. Mimari 

özelliklerinden XVII yy‟la tarihlenmektedir. Bir son dönem Osmanlı yapısıdır. 

Ana mekânı kare planlıdır. Ana mekân ortada büyük yanlarda basık kubbelerle 

örtülmüĢtür. Sade mihrabı yuvarlak kemerli ve niĢ biçimindedir. Sonradan eklenen son 

cemaat ahlât taĢından 1997 yılında eklenmiĢtir. Sivri kemeri niĢ biçiminde taç kapı kesme 

taĢtandır. 1318‟de yapıldığı anlaĢılmaktadır. Bu yapı Abdulhamit Han tarafından 

yaptırılmıĢtır. 

ġekil 52. Hacı ġeref Camiinin Genel GörünüĢü 


3- Alaaddin Bey (PaĢa) Camii 

XVIII yy. baĢlarında Ģehrin valisi Alaaddin Bey tarafından yaptırılmıĢtır. Ana 

mekânı kare planlıdır ve dokuz neflidir. Orta büyük ve yanlarda küçük kubbelerle 

örtülüdür. Orta nefte yer alan mihrabı sutunçeler ve bitki motifleriyle bezelidir. Taç 

kapının yanlarında kabartma kandil motifleri vardır. Minaresi iki renkli kesme taĢtan 

yapılıdır. Kare kaideli silindir gövdelidir. Gövdenin ortasında iç içe geçmiĢ çınar ağacını 

andırır bitkisel motiflerden bir kuĢak oluĢturulmuĢtur. 

ġekil 53. Alaaddin Bey Camii Genel GörünüĢü 

134

ġekil 54. Cümle GiriĢ Kapısı Kitabesi 

ġekil 55. Alaaddin Bey ÇeĢmesi Kitabesi 

Alâeddin Bey Camii külliyesi içindedir. Kitabesinde EĢref Bey tarafından 

yaptırıldığı yazılıdır. Cami ile aynı tarihte yaptırılmıĢtır 

4- Bulanık Mollakent Camisi 

Bulanık ilçesinin Mollakent köyündedir. Bir Selçuklu yapısıdır. ġeyh Ġbrahim 

tarafından 1290‟da yaptırılmıĢtır Ahlât taĢındandır. Dört kubbeli üç pencerelidir. 

5- Bulanık Esenlik Camisi 

Bulanık ilçesinin Esenlik Köyündedir. Bir Selçuklu eseridir. ġeyh Abdulmelik 

tarafından 1194‟te yaptırılmıĢtır. Ahlât taĢındandır. Tek kubbeli, dört pencereli, iki kapılı 

bir yapıdır. Kubbesinde ayrıca dört küçük pencere yer almaktadır. 

135

ġekil 56.Esenlik Camisinin DıĢ GörünüĢü 

Mollakent Medresesi 

MEDRESELER 

Bulanık ilçesinin Mollakent Köyündedir. Bir Selçuklu Eseridir. Ahlât taĢından 

yapılmıĢtır. ġeyh Ġbrahim tarafından 1321‟ de yaptırılmıĢtır. Ġki büyük odası birde salonu 

vardır. Her odada üçer kitaplık penceresi bulunmaktadır. MuĢ‟un günümüze ulaĢamayan 

yalnızca tarihi kayıtlarda adı geçen diğer yapıları Mahmut PaĢa, Murat PaĢa ve Alaaddin 

PaĢa medreseleridir. 

ġekil 57.Mollakent Medresesi 

136

KĠLĠSELER 

1- Arak Manastırı (Kilisesi) 

KaraçavuĢ Dağlarının doğu doğrultusunda Ģimdi yayla olarak kullanılan zirvenin 

üzerinde kuruludur. Manastıra ismini veren Arak (Kepenek) Köyü ise zirvenin 

eteklerindedir. Arak: Farsça‟da Ģarap anlamına gelmektedir. Köyün eskiden üzüm 

ambarının olduğu ve üzüm Ģırası çıkarılan bir yer olduğu bilinmektedir. 

Manastır dağ üzerinde geniĢ düzlük üzerinde geniĢ bir düzlükte kuruludur. 200 – 

250 metre ilerisinde büyük bir Çan Kulesi mevcuttur. Manastırın iĢçilik ve malzemesinde 

Roma Üslubu göze çarpar. Bir rivayete göre Roma - Sasani mücadelesine sahne olan ve 

400 yıl boyunca Sasani hâkimiyeti altında kalan (M.S.226-624) bölgede, Sasanilerin iyi 

niyet ve güç gösterisi olarak bu manastırı Romalı mimar ve ustalara yaptırıp hediye ettiği 

yönündedir. Bu rivayet kuvvetle muhtemeldir. Zira bölge üzerinde hak iddiasında bulunan 

ve Anadolu topraklarında hiçbir zaman derebeylikten öteye geçmemiĢ, gelen hakim 

güçlerin emri altında yaĢamıĢ, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde rahatlığın ve insanca 

yaĢamanın doruğuna ulaĢmıĢ, Osmanlı döneminde Millet-i Sadıka olarak anılan ve yine dıĢ 

güçlerin (günümüzde olduğu gibi) etkisi ve oyunları ile kullanılan bu azınlık son dönemde 

Osmanlıyı arkadan vurarak özellikle Doğu Bölgesinde büyük katliam ve yıkımlar da 

bulunmuĢtur. Bilindiği üzere bu azınlık, Hıristiyanlığın iki büyük mezhebi olan Protestan 

ve Ortodokslarca kabul görmeyen Gregoryan Mezhebine mensubudurlar. Bunun gereği 

olarak büyük yapılar kurulmasına izin verilmediğinden Arak ve Çengilli Manastırı gibi 

eserler ortaya koyamayacakları ortadadır. Gregoryan Mezhebinin Ģimdiye kadar bu 

bölgede hakim değil kullanılan ve aĢağılanan bir yapıya sahip olması onların ancak küçük 

kilisecikler bu azınlıkça Selçuklu ve Osmanlı döneminde Müslüman tebaayla 

yaĢadıklarından ilimizin bazı köylerinde halen ayakta durmaktadır. 

ġekil 58. Arak Kilisesi 

Ancak Arak manastırının bu azınlığın art niyetli komitalarınca kullanıldığı 

doğrudur. DıĢ güçlerin vaatlerine kanarak katliamlara baĢlayan komitacıların 

137

merkezlerinden biri olarak Arak Manastırının bölgede vahĢetiyle ünlenen MuĢlu Komitacı 

Ermeni Symbat‟ın mesken tuttuğu ve eğitim verdiği yerdir. 

2-Meryem Ana Kilisesi: 

MuĢ Ġl Merkezinde Minare mahallesindedir. Kesin tarihi bilinmemektedir. 

ġekil 59. Meryem Ana Kilisesi 

3-Çanlı Kilise(Surpgarabet Manastırı): 

MuĢ Ġlinde bu gün sadece birkaç kalıntısı bulunan kiliselerden, Çengilli (Çanlı) 

Kilisesi hakkında Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Ģu Ģekilde bahsetmektedir. 

138

ġekil 60. Çanlı Kilise 

Bu kilise bütün çeĢitli milletler arasında meĢhur olup, yılda bir kere nice yüz bin 

adam toplanarak yedi gün yedi gece çadır ve otağlar kurulup alıĢ veriĢler olunur, yük 

bozulup bağlanılıp kervan Revan tarafına yol alır. Burada Van Vezir ile Bitlis Hanının ve 

Atak Beyinin müsellemleri hazır olup tüccar ve diğer mahlûkları muhafaza ederler. Van 

vilayeti sınırına daha yakın olduğundan Van veziri daha çok asker getirip ziyade baç alır. 

MuĢ sahrasının kuzeyinde sık bir ormanlıkta, bağ ve bostan içinde iki adet göğe baĢ 

uzatmıĢ heybetli, kubbeli bir kilisedir. Dört yanlarında yüzlerce patrik ve papaz odaları 

vardır. Ġmaretinden günde nice bin sahan yemekler yapılır. Yortu günlerinde 145 sığır ve 

50 somar buğday piĢirilip misafirlerine dağıtırlar. Misafire o kadar riayet ederler ki Ģira ve 

hurma yedirip her gece nice yüz diba inci ve sırmalı gecelikler serip hizmet ederler. Ama 

her sene gelen adamlardan bolca mal tahsil ederler. Ve bütün Kâfiristana papazları gidip 

Tafrengistandan bile adamlar tahsil ederler. 

139

Ayrıca baĢlıca büyük kiliseler Ģunlardır: 

1- Van yakınında üç kilise, 2- Nahçıvan yakınında yedi kilise, 3- Van yakınında 

Verk Kilisesi, 4- Nemse Çasalının (Avusturya imparatorunun) payıtahtı olan (Beç) 

(Viyana) da Ġstefan Kilisesi, 5- Macaristanda Tise nehrine bir konak yakın KaĢs Kilisesi, 6- 

Kudüs-u ġerif yakınında Hz. Ġsa‟nın doğdu Beytillahım Kasabasındaki büyük kilise, 7- 

Kudüs-u ġerifte bütün Hıristiyanların ibadetgahları olan Kamame Büyük kilisesidir. 

Çanlı (Çengilli) Kilise‟den baĢka ilimizde bilinen ve halen kalıntıları mevcut diğer 

kiliseler ise; 

-Kepenek Köyündeki Arak Kilisesi 

-Kırköy Beldesindeki Sirong Kilisesi 

-MuĢ Merkezde Meryem Ana Kilisesi‟dir. 

Beyaz Kilise: 

ġekil 61. Kilisenin Batı Cephesinden GörünüĢü 

MuĢ ile Bitlis Ġl sınırlarının hemen hemen ortasında yer alan bu tarihi Ģah eser 

hakkında çok kesin bilgiler olmamakla birlikte rivayetlere göre kilise zamanın keĢiĢi 

tarafından çok büyük insan gücü kullanılarak birkaç yılda bitirilmiĢtir. 

Kilisenin yapımında kullanılan taĢların yüzlerce kilometre uzaklıktan elden ele 

taĢındığı rivayet edilmektedir. Kilisenin etrafında ayrıca 366 odanın yaptırıldığı 

söylenmektedir. Bu söylemi doğrular nitelikte Ģu anda yıkılmıĢ bulunan çok sayıda odanın 

varlığından söz edilebilir. 

140

ġekil 62. Beyaz Kilisenin Yandan GörünüĢü 

Kilise yer itibariyle vadiye hakim bir yerde inĢa edilmiĢ olup etrafında çok eski 

yerleĢimlerin olduğu rivayet edilmektedir. Kilisenin tarihinin tam olarak tespit edilebilmesi 

için gerekli arkeolojik çalıĢmaların yapılması gerekmektedir. 

HANLAR, HAMAMLAR VE ÇEġMELER 

ġekil 63. Hamam GiriĢi 

Yıldızlı Han 

MuĢ Ģehir merkezinde yukarı çarĢıdadır. 1307‟de Miralay Seyfi Bey tarafından 

yapılmıĢtır. Ġki katlı olarak yapılmıĢtır. Alta kattı kesme taĢtan, üst katı Selçuklu mimari 

yapısına uygun olarak kerpiçten yapılmıĢtır. 613 metre kare üzerin kurulan hanın birinci 

katında emanethaneler, kuyumcular, manifaturacılar, bakırcılar ve gümüĢçüler çalıĢırdı. 

141

Ġkinci kat ise otel olarak kullanılmıĢtır. Her iki katta toplam 52 dükkân olan han1916 Rus 

ĠĢgalinde tamamen tahrip edilmiĢtir. Ġpek yolu üzerinde olan Erzurum-MuĢ-Bitlis 

güzergâhı takip edilmiĢtir. 

ġekil 64. Yıldızlı Hanın Önden GörünüĢü 

Aslanlı Han: 

MuĢ‟un bir Selçuklu yapısı olan Aslanlı Handan günümüze çok az Ģey kalmıĢtır. Bu 

hana ait gücü ifade eden aslan heykeli halen Vali Konağı bahçesindedir. 

ġekil 65. Aslanlı Hanın Aslan Figürleri 

142

Değirmenler: 

Ġlimizde son yıllara kadar oldukça revaçta olan su değirmenleri ve buğday dövme 

(yarma) yerlerinin yerini teknolojik geliĢmelere paralel olarak yeni aletler alsa da bazı 

yerler de hala kullanılmaktadır. 

ġekil 66 Buğdayın Öğütülmeden Önce Elenmesi 

ġekil. 67 Buğdayın Dövüldüğü Yer (Coni) 

143

ġekil 68.Malazgirt Ġlçesinde aktif durumda bulunan su değirmeni 

TÜRBE VE YATIRLAR 

Kesik BaĢ 

Hacı ġeref Camisi‟nin avlusundadır Hazireden günümüze cami duvarına bitiĢik 2 

mezar kal-mıĢtır. Bu me-zarlarda yakın geçmiĢte ona-rılmıĢtır. Ke-sikbaĢ Haziresi caminin 

doğu duvarına bitiĢik dıĢ cephede yer almaktadır. Mezarların sanduka kısmı ve Ģahideleri 

mozaikli beton ile yenilenmiĢtir. Orijinal yapım malzemesi ve Ģahideleri kayıp olmuĢtur. 

Mevcut mezar yapısı dikdörtgen prizma konumunda 

ġekil 69. KesikbaĢ Türbesi 

144

yerden 80-120 cm yüksekliğinde, üzeri demir kafes ile çevrili dıĢ cephesi Ahlat taĢı ile 

kaplıdır. Rivayete göre bu zat savaĢta baĢı gövdesinden ayrılmıĢ olmasına rağmen kopan 

baĢını koltuğunun altına alarak savaĢmayı sürdürmüĢ, daha sonra bugünkü mezarının 

bulunduğu yere gelerek Ģehit olmuĢtur. 

Ġbrahim Samidi (Zerzemi) 

Alaaddin Bey (PaĢa) hamamının karĢısındaki bahçededir. Arabistan‟dan geldiği 

rivayet edilmektedir. TaĢ binanın altındadır, türbe dikdörtgen planlı arka arkaya iki odadan 

oluĢmaktadır. 

ġekil 70. Ġbrahim Samidi Türbesi 

1. odanın giriĢi kuzeyden olup kıble duvarında bir mihrap mevcuttur mihrabın 

doğusunda sandukanın bulunduğu esas türbeye geçiĢi sağlayan kapı vardır. Bu mezar ve 

türbeye ait moloz ve kesme taĢ yapı tam orijinal görünmektedir. Sandukanın içi küçük bir 

odacık Ģeklinde boĢ bir mekândır ve buraya sandukanın doğu batısında girilmektedir. 

Türbenin yapımı Selçuklu Türk mezar mimarisini hatırlatmaktadır. Akıtlarda görülen iç içe 

odalar ve bu odalardan birinde gömü yerinin bulunması bir benzerlik teĢkil etmektedir. 

Ayrıca kara mescit kısmı kümbetlerin üst kısmı, kümbetlerin mumyalı kısmını 

hatırlatmaktadır. Sanduka içerisindeki küçük odacık insanların bu mekânda bu mezar 

sahibinin ruhu ile irtibat kurmak amacını izhar anlamını taĢımaktadır ki bu özelliği ile 

Ġslam öncesi inanıĢların izlerini taĢıdığı kanaatini uyandırmıĢtır. Bu türbede yöre insanları 

ruhi bozukluklara, çeĢitli sıkıntılara ve sıtma hastalıklarına karĢı Ģifa için dua 

etmektedirler. Hastalar haftanın ÇarĢamba günleri getirilerek bir müddet sanduka 

içerisindeki küçük odacıkta bekletildikten sonra alıp götürülmektedir. Bu iĢlem üç 

ÇarĢamba günü üst üste tekrarlandıktan sonra hastaların sağlıklarına kavuĢtuklarına 

inanılmaktadır. 

145

ġeyh Muhammed-i Mağribi 

ġekil 71. ġeyh Mağrib-i Türbesi 

Ulu Caminin avlusundadır. ġeyh Muhammed-i Mağribininde Ġbrahim Samidi gibi 

Arap kökenli olduğu ve Ulu Camiyi yaptırdığı rivayet edilmektedir. 

ġeyh Halid ve ġeyh Mustafa 

Kızılay binasının karĢısındaki bahçe içerisindedir. Her iki türbe de Cuma günleri 

ziyaret edilir. Yaygın bir rivayete göre her iki ġeyhin mezarları 10-12 yaĢlarındaki bir 

çocuk tarafından yaptırılmıĢ. 

ü 

T 

146

ġekil 72. Türbenin GiriĢi 

ġeyh Ġbrahim Hazretleri 

Bulanık Ġlçesinin Esenlik Köyündedir. Esenlik camisinin yakınındadır. ġeyh 

Ġbrahim Mevlevi tarikatına mensup olduğu rivayet edilmektedir. ÇeĢitli hastalıkları 

iyileĢtirdiğine inanılmaktadır. 

ġekil 73.Türbenin Avlusu 

ġeyh Ömer Sahubi 

147

ġekil 74. Türbenin DıĢ GörünüĢü 

Bulanık ilçesinin Mollakent Köyündedir. ġeyh Ömer Sahubi‟nin kendi rütbesi ile 

türbenin yanındaki mutfak, misafirhane ve geniĢçe avluyu sağlığında yaptığı rivayet 

edilmektedir. Türbe halk arasında Çilehane diye anılmaktadır. Ġnanca göre Sara ve hasta 

olanlar bu türbede bir gece kalırlar ise iyileĢirler. 

MüĢtak Baba (Yatır) 

Asıl adı Mustafa‟dır. Bitlis‟te doğmuĢtur, doğum tarihi tespit edilmemiĢtir. ġairdir, 

bir süre medresede okudu ġemsi Bitlisi diye anılan bir MürĢit olan amcası Hacı Mahmut 

Hocadan bilgilendi, bir süre sonra Hacı Hasan ġirvani‟nin ĠrĢat halkasına girdi burada 

Mutasavvıf ġair oldu. Erzurum, Ġstanbul, Ankara, AyaĢ, Bağdat ve Hizana gitti. Eyüp 

Sultanda Selami Efendi Hanikahınde postniĢin oldu. Bir süre sonra memleketi Bitlis‟e 

döndü MüĢtak Baba gördüklerini, duyduklarını ASAR adı eserinde topladı. 

El yazması bu eser Süleymaniye Kütüphanesi Mahmut Efendi Bölümü 2421‟de 

kayıtlıdır. Divanı basılmıĢtır. 1253 H (1838) yılında Bitlis‟ten Ġstanbul‟a giderken uğradığı 

MuĢ‟ta 81 yaĢında boğdurulur. Bir rivayete göre MüĢtak Baba Alaaddin Bey (PaĢa) 

tarafından MuĢ‟a davet edilir ve boğdurulur. Bir rivayete göre de MuĢ‟ta Yezidiler 

tarafından boğdurulmuĢtur. 

Bir rivayete göre de MüĢtak Babanın garip hallerini hazmedemeyen avam tabakası 

tarafından hayretle karĢılandığı için boğdurulmuĢtur. 

Diğer bir rivayete göre ise zalim Alaadin Bey MüĢtak Babanın Saray ile olan 

yakınlığını öğrenir ve zulmünü Sarayın duyacağı endiĢesi ile MüĢtak Baba‟yı MuĢ‟a davet 

eder, MüĢtak Baba baĢına gelecekleri bile bile MuĢ‟a gelir ve boğdurulur. MüĢtak Baba 

Ģehitlik mertebesine ulaĢarak gece gündüz aĢkıyla yanıp tutuĢup Allah‟ına kavuĢmuĢtur. 

ġahadetini daha önceden bildirdiği söylenir. MüĢtak Baba mezarı Abdurrahim YEġĠLBAġ 

isimli Ģahsın evinin avlusundadır. Tek bir mezar olup, avlu zeminde 30 cm yükseklikte 

mozaikli beton ile yapılmıĢ bir sanduka ve yenilenmiĢ Ģahidelerin etrafı ve üzeri demir 

kafes içine alınmıĢ durumdadır. Mezarın orijinal Ģahideleride bu kafes içerisinde muhafaza 

edilmektedir. Bu tadilat 1983 yılında Taha YEġĠLBAġ tarafından yapılan onarım 

esnasında yapılmıĢtır. 

Abdulvahap Gazi Türbesi Ve ÇatbaĢı ġehitliği 

MuĢ Ġli Merkez ilçeye bağlı ÇatbaĢı köyünde bulunmaktadır. ġehre 7-8 Km. 

Mesafede olup Ģehrin batısındadır. ÇatbaĢı Köyü Camii bitiĢiğindedir. YaklaĢık 40-50 

mezarın bulunduğu, dörtgen planlı, mazgal pencereli, beĢik tonuz örtülü türbe, ahĢap 

destekli direk, üzeri toprak örtülü bir ön odadan oluĢmuĢtur. Türbenin doğusunda yer alan 

kare planlı, direk destekli düz toprak dam örtülü eski camii türbenin ziyaretçilerinin ibadet 

ve ikametgâhı için yapıldığı düĢünülmektedir. Türbeyle camii arası ahĢap kakmaların 

taĢıdığı direk destekli düz damla örtülerek, her Ģart altında camii den türbeye gidiĢ geliĢ 

sağlanmıĢtır. Türbenin içinde üç gömü mevcut olup, bunlar; Sahabeden Abdulvvahap 

Gazi, TarıĢlı (Silvan) ġeyh ġeref ve MuĢ ulemalarından Hacı Tayyip Efendi‟ye ait dir. 

Türbe ile camii arasındaki üzeri örtülü mekânda beĢ gömü mevcuttur. Bunlardan üçü 

bilinmektedir. Bunlar Hoca Ġbrahim Efendi, MuĢ âlimlerinden Faik Aykal efendi ve Hacı 

Tayyip Efendinin oğlu Molla Fethi Rahman efendiye aittir. 

148

ġeyh Molla Ġbrahim Efendi Türbesi 

Hayatı hakkında fazla bir bilgi bulunmamaktadır. MuĢ merkez ilçeye bağlı ÇatbaĢı 

köyündendir aynı köyde dünyaya gelmiĢ bir din adamıdır birçok öğrenci yetiĢtirmiĢtir. 

Seyyid Ahmed (Hacı Gal) Hazretleri 

1696 da Bağdat‟ta doğmuĢtur. Evliyadandır 1710 yılında Bitlis‟ten babası Ģeyh Fazıl 

Efendinin emri ile MuĢ halkının talebi üzerine MuĢ‟a gelmiĢtir. 107 sene ömür sürmüĢtür. 

7 defa yaya olarak Hacca gitmiĢtir. En son Hacca gidiĢi vefatından 1 sene evveldir. Birçok 

büyük keramet göstermiĢtir. Seyiddir, soyu Peygamberimizin evladı Hz. Hüseyin‟e 

dayanır. MuĢ‟un kale mahallesinde 1710 da bir kadiri tarikatı dergâhı kurmuĢtur. Dergâh 

halen varlığını devam ettirmektedir. 1803 te vefat etmiĢ olup, kabri halen Kale 

Mahallesindeki mezarlıktadır. Ayrıca Kale Mahallesi mezarlığında 2 evliya mezarı daha 

vardır. Bunlar DurmuĢ Baba ve DerviĢ Ömer‟dir. Bunlar hakkında hiçbir bilgi yoktur. 

Kale Bağlarının üstünde Ġslam fütuhatı sırasında Ģehit olan Müslüman savaĢçıların 

defnedildiği Arap Mezarları ve ġeyh Leymon ismindeki bir evliyanın mezarı da 

bulunmaktadır. Bunlar hakkında da kesin bir bilgi yoktur. 

Üstad-ı Azam ġeyh Molla Resuli Sipiki 

Bitlis‟in Sipik köyünden olup doğum tarihi bilinmemektedir. Yüksek dini ilminden 

dolayı “Üstad-ı Azam” ünvanını almıĢtır. Devrin padiĢahı tarafından mükâfatlandırılarak 

MuĢ‟un BeĢparmak (Gemik) köyü kendisine hediye olarak verilmiĢtir. Bundan sonraki 

hayatı hakkında kesin bir bilgi yoktur. Mezar kitabesinden 1829‟da vefat ettiği 

bilinmektedir. MuĢ‟ta Alaaddin Bey Camii avlusunda medfun bulunmaktadır. 

Seyyid Ahmed-i Avmasi Hazretleri: 

1860‟lı yıllarda Irak‟ ın Bağdat ilinden ġanlı Urfa‟nın ViranĢehir ilçesine gelen ve 

oradan da göç ederek MuĢ ilimizin Varto ilçesine bağlı Hınzora jor (Kayalıkale) Köyü ile 

ġip (Sanlıca) Köyü arasında kalan avmasi mevkiinde kara çadırını açar ve bir müddet 

orada kaldıktan sonra ġip(Sanlıca) Köyüne geçer oradan da Melhemlu köyüne geçen ve 

yerleĢen Seyyid Ahmed‟ in Ehli Beyt (Hz. Hasan ve Hüseyin‟in torunu) soyundan geldiği 

ve Kadir-i tarikatının bölgedeki temsilcisi ve postniĢini olduğu rivayet edilir. Bu zat Seyyid 

Ahmed-i Avmasi lakabıyla tanınmaktadır. 1903 yılında vefat eden zat Melhemlu köyünde 

medfun bulunmaktadır 

149

ġekil 75. Seyyid Ahmed-i Avmasi Hazretlerinin Türbesi 

G.3. Turistik Altyapı 

Tablo.25 MuĢ’ta Bulunan Kültür ve Turizm Bakanlığından Belgeli Seyahat Acentaları 

Sıra SEYAHAT ACENTASININ ÜNVANI GRUBU ADRES VE TELEFON NO 

No 

1 NurevĢan Seyahat Acentesi B Ġstasyon Cad. Atatürk Bulvarı No:11 / 

MuĢ 

Tel: 0436 212 86 82 -83 

Fax: 0436 212 86 84 

2 MuĢ Ovası Seyahat Acentesi B Sanayi Sitesi 1. Dükkân B 1 Blok /MUġ 

Tel: 0436 215 10 26 

3 Hapset Turizm Seyahat Acentesi A Kültür Mah. MUġ 

Tel: 212 59 59 

4 Asır Turizm Seyahat Acentesi A Bahçelievler Mah. Ġstasyon Cad. MUġ 

Tel: 212 99 90 

150

Tablo. 26 MuĢ’ta Bulunan Kültür Ve Turizm Bakanlığından ĠĢletme Belgeli Konaklama Tesisler 

Sıra TESĠSĠN ADI 

ODA YATAK SINIFI ADRES VE TELEFON NO 

No 

SAYISI SAYISI 

1 Royal Koza Otel 22 44 3 Yıldız Atatürk Cad. Malazgirt Tel : 511 

22 42 

2 Otel Zümrüt 70 136 3 Yıldız Atatürk Bulvarı Ġstasyon Cad. 

MuĢ Tel 212 96 05 Faks 212 96 

76 

3 Otel Gökser 40 84 2 Yıldız Atatürk Bulvarı Ġstasyon cad. MuĢ 

Tel 212 30 13 Faks 212 22 76 

4 Otel Malazgirt 26 52 3 Yıldız Atatürk Cad. No 1 Malazgirt Tel : 

511 42 56 Faks : 511 25 00 

5 Yücesoy Otel 24 48 3 Yıldız Ġstasyon Cad. Bankalar Bulvarı 

MUġ 

Tel:212 16 25 

6 Bulanık Otel 7 38 2 Yıldız Atatürk Cad. Bulanık 

Tel: 311 52 60-61 

HÖYÜKLER VE ÖREN YERLERĠ: 

Tarihe yön veren önemli devletlerin egemenliğinde kalmıĢ olan MuĢ Ġl sınırları 

içinde bir kazı ve birkaç yüzey araĢtırması dıĢında bu güne kadar ayrıntılı bir çalıĢma 

yapılmamıĢtır. GerçekleĢtirilen çalıĢmalar ise, MuĢ‟ta dönemin önemli kültür ürünleri olan, 

ĠÖ. 2000 boyalı seramiğinin bulunmadığını, buna karĢın ĠÖ. 2. binin baĢlarında itibaren 

bölge Hurri ülkesi olarak anılmıĢ ve Ġ.Ö. 2. binin ortaları ve sonraları ise Hurri-Mitanni 

devletinin toprakları içerisinde gösterilmesi yerleĢim varlığını göstermesi açısından 

önemlidir. Yapılan bu yüzey araĢtırmalarında Kalkolitik dönemden Ortaçağa kadar 

süregelen kültürlere ait seramikler bulunmuĢtur. 

Ancak bu araĢtırmalar daha çok belirli yerlerde yoğunlaĢtırılmıĢ, bunun dıĢına pek 

çıkılmamıĢtır. Alpaslan Barajı nedeniyle Murat Nehri boyunca araĢtırma yapan M.S. 

Rothman, Yağcılar Höyüğü yakınındaki Yeroluk (Palas) ve Bozbulut‟ta (Komus) bazı 

araĢtırmalar yapmıĢtır. 

Etkin bir kültürün egemen olduğu bölgede yer alan MuĢ ve çevresinde Erken Tunç 

Çağa ait C.A. Burney sekiz, M.S. Rotman ise bunların dıĢında yirmi höyük tespit etmiĢtir. 

Ayrıca bu merkezler ile Elazığ bölgesi arasında bir iliĢkinin var olduğu ortaya 

konulmuĢtur. 

1-DolabaĢ Höyüğü : 

Malazgirt Ġlçesinin DolabaĢ Köyü‟ndedir. Bir Urartu yerleĢmesidir. 

2-Bostankale Höyüğü: 

Malazgirt Ġlçesinin Botan Köyündedir. Bir Urartu yerleĢmesidir. Birinci derecede 

sit alanı olarak gösterilmektedir. 

3-Yağcılar (Evran) Höyüğü 

151

Yağcılar Höyüğü, MuĢ‟un 24 km. kuzey-batısında, MuĢ-Elazığ yolu üzerinde, 

Murat Köprüsünü 1700 m. geçtikten sonra kuzeye ayrılan yolun 7. km.‟sinde, Yağcılar 

Beldesi sınırları içinde yer almaktadır. 

ġekil 76. Yağcılar Höyüğü 

4-Mercimekkale Höyüğü 

ġekil 77. Mercimekkale Höyüğü 

MuĢ merkez Ġlçe sınırları dâhilinde MuĢ-Varto Karayolu üzerindedir. Tespit edilen 

28 höyükten biri olmakla birlikte Doğu Roma (Bizans) döneminde de haberleĢme amaçlı 

kullanılmıĢtır. Halk arasında yaygın bir rivayete göre MuĢ ilinde korkunç bur kuraklık 

yaĢanmıĢtır. YaĢanan bu kuraklık döneminde MuĢ ovasında sadece Sekavi beyinin ekmiĢ 

olduğu mercimekten baĢka hiçbir ürün yetiĢmemiĢtir. Sekavi Beyi topladığı mercimekleri 

152

üst üste kale gibi yığmıĢtır. Bir gün yanına oldukça ihtiyar biri gelmiĢ. Rivayete göre bu 

ihtiyar Hz. Hızır‟dan baĢkası değilmiĢ. Ġhtiyar Bey‟e “Allah rızası için bir avuç mercimek 

ver” demiĢ. Sekavi Beyi mercimek vermemek için bin bir yalan uydurmuĢ ve “eğer benim 

mercimeğim var ise taĢ olsun” demiĢ. Bunun üzerine Hz. Hızır “Allah‟ım bu beyin 

Mercimeklerini taĢ et” diye beddua etmiĢ ve bütün mercimekler taĢ olmuĢ. O günden 

sonra bu yere Mercimekkale adı verilmiĢ. 

Kepenek Höyüğü 

ġekil 78. Kepenek Höyüğü 

Ġlimiz Kepenek köyündedir. Arkeolog Yr. Doç.Dr. Nurettin KOÇHAN‟ın 

araĢtırmaları devam etmektedir. Nurettin KOÇHAN tarafından burada bulunan Urartulara 

ait olan taĢ üzerindeki yazıt Mirjo SALVINI tarafından çözülerek “Studı Mıceneı Ed Egeo- 

Anatolıcı” dergisinin Fascılcolo XLII/2-2000 sayısında yayınlanmıĢdır. 

Yazıtın Türkçe’si: 

“Haldi‟ye (Urartular‟ın baĢ tanrısı), kral (Efendi, Tanrı), Menua oğlu ArgiĢti bu 

Susi-tapınağı ve (kaleyi) inĢa edip tamamlattı. (Ona) ben ArgiĢtihinili adını verdim. En 

büyük Haldi sayesinde ben Menua oğlu ArgiĢti, güçlü kral, Bianili kralı, TuĢpa kentinin 

efendisi” 

MuĢ‟ta Urartular‟a ait iki önemli yazıt bulundu: ikisi de Menua dönemine ait. Ġlki 

bir stelin alt kısmıdır ve Tiflis arkeoloji müzesindedir. Bu yazıt MuĢ‟un 18 km. doğusunda 

Trmerd mezarlığında bulunmuĢ. Bu yazıtta askeri bir seferden, Atauni kentinden ve Urme 

153

ülkesinden bahsediliyor ve stelin Arhi kentine dikildiği bildiriliyor. Ġkinci yazıt oldukça 

eksiktir, yine Urme ülkesinden ve bir yerden bahsediyor. 

KAYA MEZARLARI: 

ġekil 79. Aradere Köyü Mezarlığı 

Malazgirt ilçesinin Aradere Köyündedir. Atatürk Üniversitesinden bir ekipçe 

yapılan yüzey araĢtırmaları sonunda önemli bulunmuĢtur. 

Yeniköy (Alyar) Kaya Mezarı 

ġekil 80. Yeniköy Kaya Mezarı 

Urartulara ait kaya mezarlığıdır. Arkeolog Yr. Doç.Dr. Nurettin KOÇHAN‟ın 

araĢtırmaları devam etmektedir. 

154

Varto Kayalıdere Ören Yeri (Kale ġehri) 

ġekil 81. Kayalıdere Kale ġehri 

Merkez Ġlçe‟ye 40 km, Varto‟ya 20 km uzaklıkta Kayalıkaya Köyü‟ndedir. Bir 

Urartu yerleĢmesidir. Ġngiliz Arkeoloji Enstitüsü‟nce Prof. Dr. Seton Lloyd ve C.A. Burrey 

baĢkanlığında, 1965‟de yapılan kazıda bulunmuĢtur. Kazılarda; kale, tapınak, Ģarap 

mahzeni, mezar ve küçük buluntular ortaya çıkarılmıĢtır. Urartu Kralı II. Sarduri devrine ( 

MÖ.764-735) tarihlenen kale, oldukça sağlamdır. Avlusu taĢ döĢemeli tapınakta, oturur 

durumda MÖ VII yy‟ın tunç aslan heykeli, düğmeler, ok baĢları, tunç iğneler, aslan avı 

tasvirli kemer parçaları ele geçmiĢtir. Buluntular, Ankara Anadolu Medeniyetleri 

Müzesi‟nde sergilenmektedir. 

155

ġekil 82.Mollakent Mağarası 

Yörenin doğal değerleri: 

KALELER 

MuĢ Kalesi 

ġekil 83. MuĢ Kalesi 

MuĢ merkezdedir. Kale Ģehrin en eski yerlerindendir. Kesin tarihi bilinmemekle 

birlikte Moğol istilasını müteakip 7. asır ortalarına doğru Hz. Osman zamanında bu çevre 

ile birlikte kalede savaĢlara sahne olmuĢtur. Sonraları Ermeni Derebeyleri Bağdat‟taki 

Abbasi Halifelerine tabi olarak bu çevrenin ve kalenin idaresi için memur kılınmıĢlardır. 

156

MuĢ Hicri 27 yılında Hz. Ömer döneminde Müslümanların eline geçince bu kale de tabi 

olarak Müslümanların eline geçmiĢtir. Uzun süren savaĢlar sonucu üzerinde bulunan tarihi 

değerlerin yok olmasına sebep olmuĢtur. Günümüzde Arap Mezarlığı, Selçuklu mezarlığı 

ve Osmanlı mezarlığı karıĢık olarak dağınık bir halde bulunmaktadır. Belediyece park 

olarak düzenlenmiĢtir. Günümüzce halkın baĢlıca piknik yerlerinden biridir. 

Hasbet Kalesi 

MuĢ‟un 

güneyindeki Kızıl 

Ziyaret Dağının doğu 

uzantısında bir 

yamaçtadır. Surları ve 

iki kulesi kısmen 

ayaktadır. Diğer 

kısımları tabii afetlerde 

yıkılmıĢtır. Kesin tarihi 

bilinmemekle birlikte 

ġekil 84. Hapset Kalesi 


yapıda kullanılan malzeme ve sanat yapısı itibari ile Horasan harcı ile imar edilmiĢ ovaya 

hakim karakol konumunda kendini göstermektedir. Eteklerinde bulunan Soğucak köyünde 

büyük ölçüde tahrip olan 2 adet gözetleme kulesi de mevcuttur. 

157

Bir rivayete göre Büyük Ġskender Mısır‟ı fethe giderken kendine bağlı Komutan 

Beatlis‟e ( Bitlis) geri döndüğünde geri alamayacağı kudrette bir kale yapmasını istemiĢ. 

Emri alan Komutan Beatlis, Büyük Ġskender‟in Mısır‟dan DönüĢüne kadar Bitlis Kalesini 

yapmıĢ ve Büyük Ġskender‟i emri doğrultusunda MuĢ Ovasına püskürtmüĢtür. Büyük 

Ġskender defalarca Bitlis‟e saldırmıĢ fakat her seferinde MuĢ Ovasına geri dönmek zorunda 

kalmıĢtır. Yine mağlubiyetle sonuçlanan bir saldırı sonucu Büyük Ġskender MuĢ Ovasında 

gece konaklarken, orduyu tedirgin eden bir atlı gurubun varlığını görür ve bu savaĢçılara 

hayran kalır. SavaĢçıların ikamet ettiği Haspet Kalesine elçi göndererek görüĢme talep 

eder. Kaledekiler bu talebi kabul ederek Büyük Ġskender‟in yanına giderler. Rivayete göre 

Büyük Ġskender hayran olduğu bu kiĢilere atfen “Siz kimsiniz ki, dünyayı fethe çıkmıĢ bir 

komutanın 

ordusunu 

rahatsız 

ediyorsunuz.”de 

miĢ. “Bizler Gur 

Beyleriyiz, sizler 

bizim 

topraklarımıza 

girmekle bizi 

rahatsız ettiniz” 

cevabını almıĢ 

ve komutan 

Beatlis‟e haber 

göndererek 

Bitlis kalesinin 

kapılarını 

açmasını 

emretmiĢ ve 

MuĢ ovasından ordusunu çekmiĢtir. 


MuĢet Kalesi: 

MuĢ‟un güneyindeki Kızıl Ziyaret 

Dağındadır. MuĢ adı ile özdeĢleĢmiĢtir. Ġlk 

yapımı Urartu‟lara ait olup yıkık temelleri 

üzerine bilahere sonradan ortaçağ kalesi 

görünümünde olan bü günkü yapıya 

kavuĢmuĢtur. Kale Horasan harcı ile 

yapılmıĢtır. Malzeme ve doku olarak Haspet 

kalesi ve Ahlât eski Ģehirdeki yıkık kale ile 

birbirinin aynısıdır. Karakol olarak 

kullanıldığı tahmin edilmektedir. Tarihi 

kaynaklara göre boylar arasında adı en son 

geçen MuĢkan oymağı lideri adına yapılmıĢtır. 

Van tarihinde Hitit Devleti yıkıldıktan sonra 

yerini alan birçok krallıklar arasında 

ġekil 87. MuĢet Kalesi 

MuĢku‟lar da sayılmaktadır. Yine ġah 

Tahmasp 

1530 da Muslu Kabilesine mensup 

Zülfikar‟dan Bağdat‟ı aldı Ģeklinde geçer. MuĢkular kökü Urartulara dayanan oymaklardan 

biridir 

158

Malazgirt Kalesi: 

Malazgirt‟tedir. HaĢmetli bir görünüme sahiptir. Kalenin ilçeyi çepe çepe 

çevreleyen bir birine parelel iki suru onarılmıĢtır. Ġslam kaynaklarında bu kale gerek 

Ġslamiyet‟in ilk döneminde gerekse Bizanslar zamanında birçok savaĢa sahne olmuĢtur. 

Eski Malazgirt‟i çepeçevre kuĢatan kalenin ana burcu ile burçları bu tarihi özellikleri ile 

ilgi çekmektedir. Tabii afetlerde surları yıkılmıĢtır. ÇeĢitli zamanlarda onarılmıĢtır. 

Onarımlar kısmen de olsa günümüzde de devam etmektedir. Efsaneye göre Malazgirt 

Kalesi civarında ateĢperestler yaĢarken baĢlarında Teymus isminde bir Ģah bulunuyormuĢ. 

ġekil 88. Malazgirt Kalesi 

ġahın çocuklarından BeĢir Allah‟a iman getirince babası Teymus ġah oğlu BeĢir‟in dilini 

dipten keserek Malazgirt‟ten sürgün etmiĢ BeĢir aylarca yol kat edip Müslümanların 

bulunduğu Mekke‟ye gelmiĢ, durumu öğrenen Hz. Ali sahabelerden oluĢan bir ordu 

toplayarak Malazgirt üzerine yürümüĢ. Yapılan savaĢta Teymus ġah ve beraberindekiler 

kılıçtan geçirilmiĢ. Hz Ali ordusu ile Ģimdi ilçenin bir mahallesi olan ġahneder köyüne 

gelmiĢ ve orada konaklamak istemiĢ. Askerler yorgun ve susuz olmaları nedeniyle köydeki 

çeĢmeden su içmek istemiĢler, suyun zehirli olduğu söylenmiĢ. Bunun üzerine Hz. Ali 

çeĢmenin kaynağında örümcek ağı gibi kaynaĢmakta olan yılanları görünce askerlerin su 

içmesine engel olmuĢ. Askerlerin su içme ihtiyacını belli etmesi üzerine Hz. Ali köyün 

hemen güneyindeki düz arazi görünümde olan Salkayalığına gitmiĢ, kılıcın çekerek taĢa 

vurmuĢ kılıcın darbesi ile kaya yarılmıĢ ve Ģimdi yılanlar kuyusu denilen halini almıĢ. 

ÇeĢmede kaynaĢmakta olan yılanların çekilmesi için Allah‟a dua etmiĢ aynı ayna yılanlar 

açılman bu kuyuya çekilmiĢler. Sonunda askerler bu çeĢmeden su içerek yorgunluklarını 

üzerlerinden atmıĢlar. Günümüze kadar her yıl yalnız 15 Mayıs- 15 Haziran arasında bu 

yılanlar kuyusu aynı boy ve renk zehirsiz yılarlarla dolar bu güne kadar, bu yılanların 

köylüler tarafından ellerine alarak oynattıkları halde hiç kimseye zarar vermedikleri tespit 

edilmiĢtir. Görmek isteyenler belirtilen günler arasında ġahnedar köyü yılanlar kuyusuna 

gidebilirler 

159

Katerin (Zincirli) Kale 

Malazgirt ilçesi sınırları içersindeki Katerin Dağı üzerindedir. Doğu Roma eseridir. 

Rivayete göre Malazgirt ile Katerin Kaleleri Kalın zincirlerden bir köprü ile birbirlerine 

bağlanmıĢtır. 

Tıkızlı Kalesi 

Malazgirt ilçesinin Tıkızlı Köyündedir. Yapılan araĢtırmalar sonucunda kalenin 

Urartu‟lara ait olduğu belirlenmiĢtir. Kale bir tepe üzerinde büyük taĢların bir biri üzerine 

yığılması ile harçsız olarak yapılmıĢtır. 

Doğu Anadolu‟da son yıllarda yapılan birçok araĢtırma ve kazıya karĢın, bunları 

sınırlı bir alanı kapsadığı ve özelliklede Van ili ve çevresinde yoğunlaĢtırıldıkları dikkati 

çekmektedir. Bunun yanı sıra çok kısıtlı da olsa Ağrı ve Erzurum çevresinde bazı yüzey 

araĢtırmaları ile Elazığ Bölgesinde de kurtarma kazıları gerçekleĢtirilmiĢtir. MuĢ ve 

özellikle Malazgirt Ġlçesinde ise bugüne değin kapsamlı bir araĢtırma yapılmamıĢtır. Bu 

nedenle aĢağıda ayrıntılı olarak tanıtmaya çalıĢacağımız Kale, yörede antik yerleĢimin 

yoğunluğunu ve yeni araĢtırmaların sürdürülmesinin gerekliliğini ortaya koyması açısından 

büyük önem taĢımaktadır. 

Kalıntıların bu günkü durumuna göre Kale‟nin merkezi kısmı yaklaĢık 25-30 x 30- 

35 metrelik bir alanı çevrelemektedir. Ġç kalenin 4m. geniĢliğindeki kuzeydoğu ve kuzey 

sur duvarlarının yer yer 1,5-2m yüksekliğe kadar korunabilmiĢliğine karĢın dıĢ sur 

duvarları bazı kısımlarda salt birkaç taĢ sırası halinde günümüze gelmiĢtir. 

Tıkızlı Kalesinin sur duvarlarında izlediğimiz, A. Çilingiroğlu tarafından “Kilkilotik 

Yöntem” olarak adlandırılan benzer duvar örgüsüdür. Yazıtları nedeniyle IĢpuini dönemine 

(ĠÖ. 830-810) tarihlenen Zivistan ile Menua‟ın egemenliğinde (ĠÖ. 810-786) yapıldığı 

kabul edilebilir. 

Bostankale Kalesi: 

ġekil 89. Bostankale Kalesi 

160

Malazgirt‟te 10 km uzaklıktadır. Yapılan yüzey araĢtırmaları sonucunda kalenin 

Urartu‟lara ait olduğu tespit edilmiĢtir. Kale büyük bir kaya kütlesi oyularak yapılmıĢtır. 

Karakale Kalesi: 

ġekil 90. Karakale Kalesi 

Korkut ilçesine bağlı Karakale beldesine adını veren kale yerleĢim yerinden 

yaklaĢık 200 m yükseklikte tüm vadiye hâkim bir tepe üzerine kurulmuĢtur. 

KÖPRÜLER 

Murat Irmağı Köprüsü 

MuĢ – Varto yolu üzerinde MuĢ Ģehir merkezine 10 km uzaklıktadır. Bir Selçuklu 

yapısıdır. Yapım tarihi kesin olarak bilinmemek-tedir. 1817 tarihli mermerden kitabesinin 

onarımlarla ilgili olduğu sanılmaktadır. 143 m uzunluğunda, 4.77 m geniĢliğindedir. 

Yüksekliği 16 – 18 m‟dir. 12 gözlüdür. 

161

ġekil 91. Murat Köprüsü 

Hatun Köprüsü 

Malazgirt‟in giriĢindedir. Bir Selçuklu yapısıdır. 10 m uzunluğunda, 5 m 

geniĢliğindedir. Günümüze kadar gelebilmiĢ yegâne Selçuklu eserlerinden biridir. 

ġekil 92. Hatun Köprüsü 

162

Kız Köprüsü 

ġekil 93. Kız Köprüsü 

Malazgirt‟e 2 km uzaklıktadır. Ġki yekpare taĢtan 3 m uzunluğunda, 1 m 

geniĢliğindedir. Rivayete göre devrin kral kızlarından biri tarafından yaptırılmıĢtır. 

G.4. Turist Sayısı 

2009 yılında ilimizde yerli 74.481 yabancı 926 toplam 75.407 turist konaklamıĢtır. 

G.5. Turizm Ekonomisi 

Ġlimizde turizm sektörü henüz istenilen seviyelere ulaĢmamıĢ olduğundan 

ekonomik getirisi de istenilen seviyede değildir. 

G.6. Turizm-Çevre ĠliĢkisi 

MuĢ‟ ta yavaĢ yavaĢ geliĢmekte olan turizm sektörü doğal ve kültürel turizmin 

giderek ivme kazanması ve var olan doğal değerlerin ancak geliĢmiĢ bir çevre bilinciyle 

korunabileceği olgusu oturmaya baĢlamıĢtır. Bu bağlamda kurumlar arası iĢbirliği 

artırılmaya ve yeterli koordinasyon sağlanarak daha sağlıklı adımlar atılmaya devam 

edilmektedir. 

Daha sağlıklı, temiz ve bakımlı bir çevreyle turizmin daha da geliĢeceği 

bilindiğinden bu yönde ki çalıĢmalara ağırlık verilmektedir. 

163

KAYNAKLAR: 



164

H.1. Genel Tarımsal Yapı 

H. TARIM VE HAYVANCILIK 

Ġlimizde çoğunlukla nadaslı tarım uygulanmaktadır. Kuru tarım alanlarının 

tamamında nadas uygulaması yapılmaktadır. Yalnız çok yıllık bitkiler ekilmiĢ ise (yonca, 

korunga) nadas sistemi uygulanmaz. Ġlimiz tarım alanlarının %61‟inde kuru tarım 

yapılmaktadır. Bu alanlarda en çok buğday, arpa, yonca, korunga fiğ, az miktarda karpuz 

nohut ve kuru fasulye tarımı yapılmaktadır. Sulu tarım alanlarında sebzecilik, meyvecilik, 

bağ ve Ģekerpancarı, mısır, ayçiçeği gibi tarla ürünlerinin üretimi yapılmaktadır. 

Ġlimizde sulu tarım alanlarında dahi iklim ve toprak yapısı gereği yılda bir kez ürün 

alınmaktadır. Ġkinci ürün yağıĢ, sıcaklık, güneĢli gün sayısı, güneĢlenme süresi yetersizliği 

nedeniyle yetiĢmemektedir. 

Ġlimizde ana ürün olarak en çok hububat ekilmektedir. Yem bitkileri ekimi son 

yıllarda artarak ikinci sırayı almıĢtır. Daha sonra endüstri bitkileri ve baklagiller 

gelmektedir. 

Tarımsal iĢletmelerde genel olarak hayvancılık ve bitkisel üretim bir arada 

yapılmakta olup, iĢletmelerin küçük ölçekli ve çok parçalı yapıda olması verimliliğin 

düĢük seviyelerde kalmasına yol açmaktadır. 

H.2. Tarımsal Üretim 

Ġlimizde hububat, yem bitkileri, endüstri bitkileri, baklagiller, yağlı tohumlu 

bitkiler, bostan, lahana, domates, hıyar, biber, fasulye, kiraz, elma, armut, ceviz ve bağ 

yetiĢtiriciliği yapılmaktadır. Ġlimizde teknik ve ekonomik olarak, sulu tarım yapılacak olan 

arazi varlığı 1.582.150 da olarak kabul edilmektedir. Ancak kısıtlı sulama imkânları 

nedeniyle bu alanın 649.480 da‟ı sulanmaktadır. Ġlimizde 2010 yılında yaklaĢık olarak 

2.536.807 da alanda bitkisel üretim gerçekleĢmiĢtir. 

H.2.1. Bitkisel Üretim 

H.2.1.1. Tarla Bitkileri 

H.2.1.1.1. Buğdaygiller 

Ġlimizde ekim alanı en fazla olan ürün buğdaydır. Buğday ekim alanının tamamına 

yakını kuru tarım alanlarında yapılmaktadır. Sulu arazilerde buğday ekim alanı çok azdır. 

YaklaĢık olarak 1.522.400da alanda ekimi yapılmaktadır. Buğday üretiminin %80‟ı güzlük 

ekim olarak yapılmaktadır. Ekim çoğunlukla elle yapılmakta, hasat ise arazi Ģartlarının izin 

verdiği ölçüde biçerdöver ile engebeli arazide ise elle yapılmaktadır. Ortalama 400.650 ton 

ürün elde edilmiĢtir. Ürünlerin bir kısmı il dıĢına satılmaktadır. ĠĢlenmiĢ ürün satıĢı 

olmamaktadır. Çoğunlukla Ġl içinde fırın ve değirmenlerde değerlendirilmektedir. Bir 

kısmı da hayvan yem rasyonlarına katılmaktadır. 

Ġkinci sırada arpa gelmektedir. YaklaĢık olarak 187.000 da alanda ekimi 

yapılmaktadır. Ortalama 54.650 ton ürün elde edilmiĢtir. Arpa ekiminin büyük bir kısmı 

güzlük yapılmaktadır. Üretimin tamamı eski usul yöntemlerle yapılmaktadır. Elde edilen 

ürünler çoğunlukla Ġl içinde, hayvan yemi olarak değerlendirilmektedir. 

165

H.2.1.1.2. Baklagiller 

Ġlimizde ekim alanı en fazla olan ürün kuru fasulyedir. YaklaĢık olarak 14.815 da 

alanda ekimi yapılmaktadır. Ortalama 2.655 ton ürün elde edilmiĢtir. Kuru fasulye 

tarımında çoğunlukla ekim ve hasat elle yapılmaktadır. Ürünlerin bir kısmı Ġl dıĢına 

satılmaktadır. ĠĢlenmiĢ ürün satıĢı olmamaktadır. Çoğunlukla Ġl içinde 

değerlendirilmektedir. 

Ġkinci sırada nohut gelmektedir. YaklaĢık olarak 12.170 da alanda ekimi 

yapılmaktadır. Ortalama 1.586 ton ürün elde edilmiĢtir. Üretimin tamamı eski usul 

yöntemlerle yapılmaktadır. Elde edilen ürünler çoğunlukla Ġl içinde yemeklik olarak 


Ġlimizde kırmızı mercimek çoğunlukla küçük parsellerde ekilmiĢtir. YaklaĢık olarak 

500 da alanda ekimi yapılmaktadır. Ortalama olarak 48 ton ürün elde edilmektedir. 

Üretimin tamamı eski usul yöntemlerle yapılmaktadır. Elde edilen ürünler çoğunlukla Ġl 

içinde yemeklik olarak değerlendirilmektedir. 

H.2.1.1.3. Yem Bitkileri 

Ġlimizde ekim alanı en fazla olan ürün yoncadır. YaklaĢık olarak 502.500 da alanda 

ekimi yapılmaktadır. Yonca üretimi güzlük ve bahar ekimi olarak yapılmaktadır. Ekim elle 

ve mibzerle yapılmakta, hasat ise büyük ölçüde biçme makineleriyle yapılmaktadır. 

Ortalama 352.575 ton kuru ot elde edilmiĢtir. Elde edilen kur ot ildeki hayvanların 

beslenmesinde kullanılmaktadır. Ürünlerin bir kısmı da il dıĢına satılmaktadır. Genellikle 

aile iĢletmeciliği Ģeklinde yapılan üretim yine aileye ait hayvanların beslenmesinde 

kullanılmaktadır. Çevre illere az miktarda yonca kuru ot satıĢı olmaktadır. 

Ġkinci sırada fiğ gelmektedir. YaklaĢık olarak 43.300 da alanda ekimi 

yapılmaktadır. Ortalama 23.750 ton kuru ot elde edilmiĢtir. Ekim elle ve mibzerle 

yapılmakta, hasat ise büyük ölçüde biçme makineleriyle yapılmaktadır. Elde edilen ürünler 

çoğunlukla il içinde hayvan yemi olarak değerlendirilmektedir. 

Ġlimizde üretimi yapılan bir diğer yem bitkisi de korungadır. YaklaĢık olarak 

30.250 da alanda ekimi yapılmaktadır. Ortalama 17.566 ton kuru ot elde edilmiĢtir. Ekim 

elle ve mibzerle yapılmakta, hasat ise makineli tarıma uygun olan yerlerde biçme 

makineleriyle, diğer yerlerde elle yapılmaktadır. Elde edilen ürünler çoğunlukla Ġl içinde 

hayvan yemi olarak değerlendirilmektedir. Kuraklık riskinin olduğu yerlerde kökünün 

derinlere gitmesi sebebiyle daha fazla tercih edilmektedir. 

Sılajlık mısır üretimi son yıllarda artmıĢtır. YaklaĢık olarak 3.300 da alanda ekimi 

yapılmaktadır. Ortalama 16.300 ton mısır sılajı elde edilmiĢtir. Ekim elle ve mibzerle 

yapılmakta, hasat ise sılaj makineleriyle yapılmaktadır. Elde edilen ürünler çoğunlukla Ġl 

içinde değerlendirilmektedir. 

Dane mısır yaklaĢık olarak 1.700 da alanda ekimi yapılmaktadır. Ortalama 880 ton 

mısır elde edilmiĢtir. Ekim elle ve mibzerle yapılmakta, hasat ise makineleriyle 

yapılmaktadır. Elde edilen ürünler çoğunlukla Ġl içinde hayvan yemi olarak 


H.2.1.1.4. Endüstriyel Bitkiler 

166

Ġlimizde en önemli endüstri bitkisi Ģeker pancarıdır. YaklaĢık olarak 91.599 da 

alanda ekimi yapılmaktadır. Ortalama 398.132 ton ürün elde edilmiĢtir. Genellikle 

mibzerle ekim yapılmaktadır. Hasat kısmen elle yapılmaktadır. Üretilen ġeker pancarı 

Ġlimizde bulunan Ģeker fabrikasında değerlendirilmektedir. 

Ġlimizde üretimi olan bir diğer endüstri bitkisi de tütündür. YaklaĢık olarak 4.700 da 

alanda ekimi yapılmaktadır. Ortalama olarak 423 ton ürün elde edilmiĢtir. Genellikle aile 

iĢletmeciliği Ģeklinde yapılmaktadır. Ġl içinde ve çevre Ġllere satıĢı yapılmaktadır. 

Ġlimizde üretimi olan bir diğer endüstri bitkisi de ayçiçeğidir. YaklaĢık olarak 4.700 

da alanda ekimi yapılmaktadır. Ortalama olarak 980 ton ürün elde edilmiĢtir. Özel 

Ģirketlere satılmaktadır. 

H.2.1.2. Bahçe Bitkileri 

H.2.1.2.1. Meyve Üretimi 

Ġlimizde Elma (Golden, Starking, Amasya ve Yerli) Armut, Erik, , Kiraz, ViĢne, 

Ceviz ve bağ üretimi yapılmaktadır. YaklaĢık olarak 23.010 da alanda ortalama meyve 

üretimi 14.392 ton civarındadır. Üretilen ürünlerin tamamına yakını Ġl içinde 

tüketilmektedir. 

H.2.1.2.2. Sebze Üretimi 

Ġlimizde en çok üretimi yapılan sebze çeĢitleri; lahana, domates, patlıcan, kavun, 

karpuz, yeĢil fasulye, biber, hıyar, kabak, marul üretimi yapılmaktadır. YaklaĢık olarak 

94.863 da alanda, ortalama olarak 277.787 ton sebze üretimi gerçekleĢmiĢtir. Üretilen 

ürünlerin tamamına yakını il içinde tüketilmektedir. 

H.2.1.2.3. Süs Bitkileri 

Ġlimizde süs bitkileri üretimi yapılmamaktadır. 

H.2.2. Hayvansal Üretim 

MuĢ ilinde çayır mera alanlarının fazlalığı hayvancılık için bir potansiyel 

olmaktadır. Ġlimizde tarım iĢletmeleri genellikle bitkisel ve hayvansal üretimi birlikte 

yapmaktadır. Ġlimiz tabii yapı ve iklim Ģartları itibariyle hayvan yetiĢtiriciliğine elveriĢli 

durumdadır. Hayvancılık çoğunlukla mera hayvancılığı Ģeklinde yapılmaktadır. 

MuĢ‟ta hayvan besiciliği özellikle kurban bayramında satılmak üzere 

yapılmaktadır. Besicilik için hayvanlar çiftçilerden veya hayvan pazarından temin 

edilmektedir. Ġlimizde canlı hayvan borsası olmadığından dolayı mevcut hayvanların iç 

pazara sunulması sağlıklı bir Ģekilde yapılamamaktadır. Ancak çiftçiler kasaplara direk 

olarak hayvanını satmak sureti ile veya Bingöl Et Balık Kurumuna kestirmek sureti ile 

çoğunlukla hayvanlarını pazarlamaktadırlar 

Hayvancılık alanında dikkate değer bir noktada, hayvan varlıklarıyla elde edilen et 

ve deri üretimi arasındaki uyumsuzluktur. Bunun en önemli sebebi, büyük ve küçükbaĢ 

hayvanın kesiminin bir kısmının il dıĢında yapılmasıdır. Bu alanda kaçak kesim yapılması 

167

da söz konusu olabilir. Ġlde entegre et tesislerinin ve dericilikle uğraĢan iĢletmelerin 

bulunmayıĢı dikkat çekmektedir. 

H.2.2.1. BüyükbaĢ Hayvancılık 

Ġlimizde büyükbaĢ hayvancılıkta; kültür ırkı Siyah Alaca, Simental Montofon cinsi 

sığır bulunmaktadır. Özellikle süt verimi yönünden değerlendirilmek üzere kültür ırkına 

yönelme olmuĢtur. Kültür ırkı hayvan sayısı yaklaĢık olarak 55.908 adettir. Kültür melezi 

sığırlar yerli sığırların kalitesini artırmak için melezleme yapılmaktadır. Melez sığır sayısı 

yaklaĢık olarak 107.792 adettir. Yerli ırk hayvan cinsleri Doğu Anadolu Kırmızısı en çok 

bulunan yerli ırktır. Yerli sığır sayısı yaklaĢık olarak 67.231 adettir. Manda yerli ırk 

mevcuttur. Manda sayısı yaklaĢık olarak 4.732 adettir. Ġlimiz genelinde toplamda 

büyükbaĢ hayvan sayısı yaklaĢık 235.663 adettir. Genellikle küçük iĢletmeler Ģeklinde 

yapılmaktadır. Çok sayıda kültür ırkı hayvan barındıran iĢletmelerde mevcuttur. 

Ġl dıĢına hayvan sevkiyatı özellikle kurban bayramında artmaktadır. Ġlimizden canlı 

hayvan ihracatı yapılmamaktadır. 

Hayvansal ürünlerden sığır sütü iç tüketimde çoğunlukla yoğurt, peynir ve tereyağı, 

manda sütü ise yoğurt ve tereyağı yapımında kullanılmaktadır. 

H.2.2.2. KüçükbaĢ Hayvancılık 

Ġlimizde küçükbaĢ hayvancılık; yetiĢtirilen koyunların tamamına yakını yerli koyun 

ırkıdır, keçilerin ise yine tamamına yakını yerli ırk olan kıl keçisinden oluĢmaktadır. 

Ġlimizde koyun sayısı yaklaĢık olarak 1.122.667 adettir. Keçi sayısı ise yaklaĢık olarak 

209.367 adettir. Ġlimiz genelinde toplamda küçükbaĢ hayvan sayısı yaklaĢık 1.332.034 

adettir. Genellikle engebeli, tarla alanları az, mera alanları fazla olan dağ köylerinde 

küçükbaĢ hayvancılık daha fazla yapılmaktadır. 

Ġl dıĢına hayvan sevkiyatı özellikle kurban bayramında artmaktadır. Ġlimizden canlı 

hayvan ihracatı yapılmamaktadır. 

Koyun, keçi sütü iç tüketimde çoğunlukla yoğurt ve peynir yapımında 


H.2.2.3. Kümes Hayvancılığı ( Kanatlı Üretimi) 

Ġlimizde kanatlı yetiĢtiriciliği yapan çiftlikler bulunmamakta olup aile içinde kendi 

beyaz et ve yumurta ihtiyaçlarını karĢılamak üzere yetiĢtirilen kümes hayvanları 

mevcuttur. 

Ġlimizde yaklaĢık olarak 630.223 adet kanatlı bulunmaktadır. Bunlardan yaklaĢık 

29.593.154 adet yumurta elde edilmektedir. 

168

H.2.2.4. Su Ürünleri 

Ġlimizde alabalık yetiĢtiriciliği yapan karadaki tesis sayısı 6 adet, Alparslan I Baraj 

gölünde bulunan tesis sayısı 2 adet olmak üzere 8 adet iĢletme bulunmaktadır. Bu 

iĢletmelerde toplamda 1969 ton/yıl kapasite oluĢmaktadır. Bu iĢletmeler çeĢitli nedenlerle 

kapasitelerinin altında çalıĢmaktadırlar. Elde edilen ürünlerin bir kısmı il içi tüketim de 

lokantalara satılırken bir kısmı da il dıĢı tüketime sunulmaktadır. 

SU ÜRÜNLERĠ YETĠġTĠRĠCĠLĠĞĠ YAPAN KARADAKĠ TESĠSLERĠMĠZ 

TESĠS ADI 

ĠLÇESĠ 

KAPASĠTE(TON/ 

YIL) 

FAALĠYET DURUMU 

EMĠNE ERSOY 

ALABALIK TESĠSĠ 

MERKEZ 29 FAAL 

DOĞAN BALIKÇILIK 

ALABALIK TESĠSĠ 

VARTO 10 FAAL 

SELAHATTĠN KAPLAN 

ALABALIK YETĠġTĠRME MALAZGĠRT 10 FAAL 

TESĠSĠ 

ġÖLEN TĠC. LTD. ġTĠ. MALAZGĠRT 10 FAAL 

TÜRKERLER ALABALIK 

TESĠSĠ-KEMAL TÜRKER 

MALAZGĠRT 10 FAAL 

YAĞCILAR ALABALIK TESĠSĠ- 

SABRĠ YAĞCI 

MALAZGĠRT 10 FAAL 


MUġ ALPARSLAN 1 BARAJINDA FAAL OLAN AĞ KAFESLERDE ALABALIK 

YETĠġTĠRĠCĠLĠĞĠ TESĠSLERĠ 

ĠġLETME ADI 

ADRESĠ 

KAPASĠTESĠ 

(TON/YIL) 

AÇIKLAMA 

ESAT TUNÇ 

Atatürk Bulvarı Lale TaĢ Fırını 

Rektörlük KarĢısı / MUġ 

945 FAAL 

BATMAN ACARSAN 

ĠNġ. NAK. PET. OTO. 

TAR. TAAH. SAN. TĠC. 

LTD. ġTĠ. 

Lale 2 Koop. Altı Fulda 

Continental Lastik bayi / MUġ 

945 

FAAL 


H.2.2.5. Kürk Hayvancılığı 

Ġlimizde kürk hayvanı yetiĢtiriciliği yapılmamaktadır. 

H.2.2.6. Arıcılık ve Ġpekböcekçiliği 

Ġlimizde arıcılık çiçekbalı üretimi Ģeklindedir. Ġlimizde toplam 214 Adet arıcılık 

iĢletmesi bulunmaktadır. 26.790 adet koloniden 529 ton bal üretimi olmuĢtur. Bu iĢletmeler 

ticari anlamda balmumu üretimi yapmamaktadır. Üretilen balın bir kısmı il içi tüketime 

sunulmakta, çoğunluğu kooperatifler ve tüccarlar vasıtasıyla il dıĢına satılmaktadır. 

169

Ġlimizde ipekböcekçiliği yapılmamaktadır. 

H.3. Organik Tarım 

KSK ADI/ 

DANIġMANLIK ġTĠ. 

KULLANILAN ALAN (DA) 

ÇĠFTÇĠ SAYISI 

CERES 

(Ekofarm Proje Dan.) 

205.249,296 1665 

ORSER 41.713,292 316 

NĠSSERT 20.362,090 207 

TÜRKGAP 19.255,261 146 

TOPLAM 286.579,939 2.334 

ĠLĠMĠZDE ÜRETĠMĠ YAPILAN 

ORGANĠK ÜRÜNLER 

ARPA 

BUĞDAY 

ÇAY 

ÇAYIR 

FASULYE 

FASULYE (KURU) 

FĠĞ 

KARPUZ 

KAVUN 

KORUNGA 

MERCĠMEK 

ÜRETĠMĠ YAPILAN 

ÜRÜNLER 

MISIR 

MISIR (SĠLAJ) 

NADAS 

NOHUT 

ÜZÜM 

YOĞURT OTU 

YONCA 

YULAF 

ÜRETĠM YAPAN 

TOPLAM ÇĠFTÇĠ SAYISI 

2.334 

H.4. Tarımsal ĠĢletmeler 

H.4.1. Kamu ĠĢletmeleri 

Alparslan Tarım ĠĢletmesi 

Alparslan Tarım ĠĢletmesi Müdürlüğü MuĢ ovasında MuĢ il merkezine 7 Km. 

uzaklıkta Bingöl-Erzurum yolu üzerindedir. 1949 yılında kurulmuĢ olup 64.024,97 dekar 

arazisi mevcuttur. Adını büyük Türk hükümdarı ALPARSLAN‟dan almaktadır. 

Ülke genelinde Genel Müdürlüğümüze verilen görevleri yerine getirmeye çalıĢır. 

Bu görev en açık tarifiyle “Türk çiftçisine; en iyi vasıflarda sağlıklı et ve süt verimi yüksek 

hayvan yetiĢtirip damızlık vermek, bitkisel üretimde, baĢta hububat tohumu olmak üzere, 

en iyi kalitede verimli, sertifikalı tohumluk üretip” vermektir. Ayrıca Bitkisel üretim ve 

hayvancılık alanında çevre çiftçisine örnek çalıĢmalar yapmaktır. 

ĠĢletmemizde 2010 itibariyle 2 idareci 23 sözleĢmeli personel, 58 iĢçi olmak üzere 

toplam 83 kiĢi çalıĢmaktadır. Güvenlik iĢleri 2010 da 17 özel güvenlik elemanı ve 3 resmi 

güvenlik elemanıyla çalıĢmaya devam edilmektedir. Ayrıca iĢin yoğun olduğu yaz 

aylarında bazı iĢler ihale edilerek müteahhide yaptırılmaktadır. Toplam 2 üretim Ģubemiz 

vardır. Bunlar: bitkisel ve hayvansal üretim Ģubeleridir. ĠĢlerin yoğun olduğu pik dönemde 

ortalama 40 civarında taĢeron iĢçi çalıĢtırılmaktadır. 

ĠĢletmenin arazi varlığı: 64.034,47 dekar olup dağılımı aĢağıdaki gibidir. 

Kültür altı arazi varlığı: 61.688,47 dekar 

170

Kültür dıĢı arazi varlığı: 2.346 dekar 

ĠĢletmede 8.740 dekar projelenmiĢ ancak günümüze kadar tahrip olmuĢ bir yüzey 



ġekil 94. Alparsalan Tarım ĠĢletmesinden Bir Görünüm 

ĠĢletmede 2009 itibariyle 2 idareci 15 sözleĢmeli personel, 73 iĢçi olmak üzere 

toplam 90 kiĢi çalıĢmaktadır. Ayrıca iĢin yoğun olduğu yaz aylarında bazı iĢler ihale 

edilerek müteahhide yaptırılmaktadır. Toplam 2 üretim Ģubemiz vardır. Bunlar: bitkisel ve 

hayvansal üretim Ģubeleridir. 

ĠĢletmenin arazi varlığı: 64.034,47 dekar olup dağılımı aĢağıdaki gibidir. 

Kültür altı arazi varlığı: 61.688,47 dekar 

Kültür dıĢı arazi varlığı: 2.346 dekar 

ĠĢletmede 8.740 dekar projelenmiĢ ancak günümüze kadar tahrip olmuĢ bir yüzey 



ĠĢletme arazilerinde foto yorum haritasından elde edilen bilgiler ve arazi 

gözlemleriyle belirlenen yerlerde açılan profil çukurlarının morfolojik incelemeleri 

sonucunda soil survey staff 1993 ve dinç ve ġenol(1998) de belirtilen seri ayrım 

171

kriterlerine göre birbirinden anlamlı ayrıcalıkları olan 7 ayrı toprak serisi tanımlanmıĢtır. 

ĠĢletmede belirlenen her farklı toprak serisi özellikle oluĢtuğu fizyografik birimin baĢlığı 

altında açıklanarak önemli morfolojik özellikleri, fiziksel kimyasal ve mineralojik analiz 

sonuçları aĢağıda verilmiĢtir. Söz konusu serilerin ve önemli fazlarının çalıĢma alanında 

bulundukları yerler ve yayılıĢ alanları görülmektedir: 

Göktepe serisi 

Alican serisi 

Murat serisi 

Alparslan serisi 

Kırköy serisi 

Bulanık serisi 

Hünan serisi 

ÇalıĢma alanında tanımlanan toprak serilerinin dünya toprak haritası lejantına göre 

sınıflandırılması sonucu, topraklar vertisol ve phaeozem toprak birimlerine dâhil 

olmuĢlardır. Alican, Murat, Kırköy, Alparslan, Bulanık Ve Hünan serileri, fazla miktarda 

kil içermelerinden dolayı yazın kuruyup çatlamakta kıĢın ıslanıp ĢiĢmekte, tüm profilleri 

boyunca belirgin kayma yüzeyleri içermektedir. Hünan serisi dıĢındaki diğer seri toprakları 

bir calctic veya gypsic horizona sahip olmaları ve tüm horizonlarında %50 den fazla baz 

saturasyonu göstermeleri nedeniyle eutric vertisol olarak sınıflandırılmıĢlardır. Hünan 

serisi toprakları ise bir calcik horizon içermesinden dolayı calcik vertisol olarak 

sınıflandırılmıĢtır. Molic bir a horizonu dıĢında tanımlayıcı baĢka bir özelliğe sahip 

olmayan göktepe serisi toprakları haplic phaeozem olarak sınıflandırılmıĢtır. 

Alparslan Tarım ĠĢletmesi arazileri Bitlis masifi olarak nitelendirilen metamorfik 

seriler üzerinde yer almaktadır. Ġl alanının %34,9 unu kaplayan dağlar, güneydoğu 

Torosların uzantılarıdır. Bu dağlar Alp-Himalaya kıvrım sistemiyle birlikte oluĢmuĢ genç 

dağlardır. MuĢ ili vadileri Murat ırmağı ve kollarınca açılmıĢtır. Bu vadilerin en önemlisi 

Murat vadisidir. MuĢ ovası, Murat nehrinin kuvartenler dönemlerindeki taĢkınları ile 

getirip depoladığı materyalden oluĢur. Ova basamaklı yapı gösterir.3. jeolojik zamanın 

Miyosen dönemi ortalarına kadar bir birikinti iken yer kabuğu hareketleri sonucu bir 

çöküntü alanına dönüĢmüĢtür. Bu alan Halosene ait yeni ve Pleistosene ait eski 

alüvyonlarla da örtülerek verimli bir alan durumuna dönüĢmüĢtür. 

Bitkisel üretimin yıllık olarak 20.000 ila 31.000 dekar arasında hububat 

yetiĢtirilmektedir. Kuruda 1000-5000 dekar arasında hasıl ot ihtiyacı için yem bitkileri yer 

almaktadır. Sulanabilen 3.000 dekar alanda ise iĢletme hayvanları için 500-1000 dekar 

arsında silajlık mısır 500 -1000 dekar arasında yonca yetiĢtiriciliği yapılmaktadır. Sulu 

alanda münavebede iĢletmemizde üretime alınacak kalitede ve üstün vasıftaki yüksek döl 

kademesinde hububat tohumculuğu yapılmaktadır. 

ĠĢletmenin kuruluĢuyla birlikte yerli ırklarımızla sığırcılık faaliyetlerine 

baĢlanılmıĢ, yerli ırkların verim düĢüklüğü, ülke ihtiyaçları, bölge yetiĢtiricisinin talepleri 

göz önüne alınarak 1960 lı yıllarda kültür ırklarından Esmer ırkı seçilmiĢ faaliyetlerini bu 

güne kadar sürdürmüĢtür. Esmer ırkı; kombine bir ırk olup yüksek süt verimi ( 6-7 

ton/laktasyon) yemleri ete çevirme kabiliyeti ve bölgeye çok iyi adaptasyonu ile kendisini 

kabul ettirmiĢ bir ırktır. 

172

ĠĢletme sığırcılık faaliyetleri için gerekli kaynaklara (kaba yem vs.) sahiptir. Bölge 

Ģartlarına en uygun ırkın esmer olduğu kanaati oluĢmuĢtur. 

Sığırcılık faaliyetlerinde baĢta hastalıklar olmak üzere, barınak problemleri, 

damızlık taleplerinin yetersizliği, süt satıĢı problemleri gibi nedenlerden istenilen 

seviyelere ulaĢılamamıĢtır. ĠĢletmede 1986 yılında çıkan Tüberküloz hastalığı nedeniyle 

Sığırcılık faaliyetlerine son verilmiĢtir. 1989 yılında yaptırılan 2 adet 98 er baĢlık genç 

hayvan ahırında Kazova TĠM‟den getirtilen sığırlarla hayvancılık faaliyetlerine tekrar 

baĢlanmıĢtır. 1989 yılından itibaren çevreye diĢi materyal satıĢı çok az miktarda yapılarak 

kadro artıĢına gidilmiĢtir. Seleksiyonla yeterli kadro artırımı yapılamayacağı 

anlaĢıldığından diğer iĢletmelerden sığır tahsisi yapılması için Genel Müdürlükle 

yazıĢmalar yapılmıĢtır. 

Bölge hayvanlarının et kalitesi ve miktarını arttırmak amacıyla 1995 yılında 

Anadolu TĠM‟ den etçi 60 baĢ Limousin ırkı sığır iĢletmemize tahsis edilmiĢ ancak 

damızlık taleplerinin olmayıĢı, iki ayrı ırkla çalıĢmanın zorluğu, bilhassa esmer ırkında 

istenilen seviyelere gelinememesi nedeniyle Limousin ırkı sığırlar Kâzımkarabekir TĠM‟e 

gönderilmiĢtir. ĠĢletmemizde halen saf Esmer ırkı ile faaliyetlere devam edilmektedir. 

Barınak ( Ahır ) Kapasitesi; 

2 Adet 150‟Ģer BaĢlık Açık ahır 

2 Adet 98‟er BaĢlık Genç Sığır Ahırı 

1 Adet 138 BaĢlık Sağım Ahırı 

1 Adet 138 BaĢlık Ġnek Ahırı 

2 Adet 150‟Ģer BaĢlık Ġnek Ahırı 

1 Adet 10 BaĢlık Boğa Ahırı 

1 Adet 250 BaĢlık Buzağılık – Doğum hane 

Toplam 1.332 baĢ 

ĠĢletmenin 27.01.2009 tarihi itibariyle sığır varlığı Ģöyledir: 

Tablo 27. Alparslan Tarım ĠĢletmesindeki sığır varlığı 

YILLAR BOĞA ĠNEK 

GENÇ 

BOĞA 

DÜVE 

ERKEK 

DANA 

DĠġĠ 

DANA 

ERKEK 

BUZAĞI 

DĠġĠ 

BUZAĞI 


2009 - 216 2 121 2 56 23 44 464 

Kaynak: Alparslan Tarım ĠĢletmesi-2009 

H.4.2. Özel ĠĢletmeler 

Ġl Tarım Müdürlüğünün Çiftçi kayıt sistemine göre 20.125 çiftçi, 1.892.636,280 da. 

arazi kayıtlı bulunmaktadır. Ġlimizde genellikle çiftçilerimiz miras hukuku ile parçalanarak 

optimum iĢletme büyüklüğünden küçük olan arazilerde kendi ihtiyaçlarını karĢılamak 

üzere geleneksel yöntemlerle üretim yapmaktadırlar. Bölgedeki yerleĢik olan tarımsal 

üretim, profesyonel iĢletme sisteminden öte aile tipi iĢletme Ģeklindedir. Söz konusu 

iĢletmelerde buğday, mısır, yonca, korunga, fiğ, kavun, karpuz, sebze gibi ürünler 

173

yetiĢtirilmektedir. Ayrıca koyun, keçi ve inek yetiĢtiriciliği yapılmaktadır. Üretim 

kapasiteleri yöre ortalamasında olup geleneksel yöntemlerle yetiĢtiricilik yapılmaktadır. 

YetiĢtirilen bitkisel ürünler Ġlimiz iç tüketimini ancak karĢılamakta olup genellikle il dıĢına 

satıĢımız söz konusu değildir. Ancak hayvansal üretimde hayvan sevkleri yolu ile satıĢımız 

mevcuttur. 

Ġlimizdeki belli baĢlı iĢletmeler : 

- Dizdaroğlu Petrol Ür.San.DıĢ.Tic.Ltd.ġti (Kombina ĠĢletme) 

- Tanpa Tavukçuluk 

- Cahit Vural ( Kombina ĠĢletme ) 

- Vahit Meriç (Süt ĠĢletmesi) 

- Özmen Sondajcılık Ltd.ġti. 

- Kemal AktaĢ ( Kombina ĠĢletme ) 

- Cuma Çelik ( Kombina ĠĢletme ) 

- Vahdettin ġirvan ( Kombina ĠĢletme ) 

- Ferhat AĢar (Süt ĠĢletmesi) 

H.5. Tarımsal Faaliyetler 

H.5.1. Pestisit Kullanımı 

2010 yılı üretim sezonunda Ġlimiz tarım alanlarında kullanılan Pestisitlerin Grupları ve 

Miktarları: 

Fungusit 

Herbisit 

Ġnsektisit 

Rodentisit 

: 19.352,4 kg./lt 

: 13.220,00 lt./kg 

: 27.592,6 kg./lt (Akarist:150 lt.) 

: 300 adet pellet ve 8 kg. çinko fosfür 

Buna göre toplam 60.173 kg. pestisit ile 300 adet pellet (Zehirli fare yemi) kullanılmıĢtır. 

Ġlimizde çekirge ile mücadelede Devlet Yardım Mücadelesi kapsamında kullanılan 

Sentetik piretroidlerden Ġl genelinde toplam 241.5 litre Cypermethrin 250 EC adlı insektisit 

kullanılmıĢtır. Bunun dıĢında ilde kullanılan pestisitlerin tamamı Entegre ve Kontrollü 

Mücadele Ģeklinde çiftçiler tarafından kullanılmıĢtır. 

Tarımsal üretimde pestisit uygulayanların çoğunlukla önerilen dozun üzerinde bir 

doz uyguladıkları, öte tarafta geniĢ bir çiftçi kitlesinin ise, gerektiği halde, pestisit 

uygulamadıkları bilinmektedir. 

Tarımsal üretimde bir pestisitin kullanılmasını gerektiren Ģartların oluĢması halinde 

uygun ilaç, uygun doz, uygun zaman ve uygun makine seçimi yapılarak uygulama 

yapılmalıdır. Ġlimizde bu sektörde yer alanların bilgi eksikliği nedeniyle pestisitlerin, her 

zaman dozunda ve prospektüsüne uygun Ģekilde kullanıldığı söylenemez. 

Topraktaki kalıcılıkları düĢük, DT 50 değeri süreleri kısa ve güvenli pestisitler 

reçetelendirilmektedir. 

174

Ġl Sağlık Müdürlüğü kayıtlarından 2010 yılında ilimizde tarım ilaçlarından 

kaynaklanan 1 zehirlenme vakası bilgisi elde edilmiĢtir. 

H.5.2. Gübre Kullanımı 

MuĢ Ġli 2010 Yılı Ġlçeler Bazında Kimyevi Gübre Tüketimi 

BĠRĠM MĠKTAR ( TON ) 

AYLAR 

% 21 

AS 

% 26 

CAN 

% 33 AN % 46 ÜRE 

% 18-46 

DAP 

20-20-0 

20-20- 

0+Zn 

12-30-12 TSP 

SATIR 

TOPLAMI 

Merkez -- -- 1546,95 1955,35 1080,15 142,7 152,9 1090 -- 5968,05 

-- -- 

Bulanık 15 45 1666,5 1682 3971 105 772 630 4 8890,5 

-- -- 

Malazgirt -- 88 281 429 335 10 146 365 -- 1654 

-- -- 

-- -- 

-- -- 

GENEL 


15 133 3494,45 4066,35 5386,15 257,7 1070,9 2085 4 16512,55 

Not: Ġlimiz Varto, Hasköy ve Korkut Ġlçelerinde gübre bayisi bulunmamaktadır. 

H.5.3. Toprak Kullanımı 

5403 sayılı Toprak Koruma Arazi ve Toprak Kaynaklarının bilimsel esaslara uygun 

olarak belirlenmesi sınıflandırılması arazi kullanım planlarının hazırlanması koruma ve 

geliĢtirme sürecinde toplumsal, ekonomik ve çevresel boyutlarının katılımcı yöntemlerle 

değerlendirilmesi amaç dıĢı ve yanlıĢ kullanımların önlenmesi için Ġlimizde Toprak 

Koruma Kurulu kurulmuĢ olup, bu kapsamda çalıĢmalar yapılmaktadır. 

Ġl Müdürlüğümüzde yapılan mera ıslah çalıĢmaları ve toprak üzerinde örtü 

oluĢturacak çok yıllık yem bitkilerinin ekiminin teĢvik edilmesi toprak kaybının 

önlenmesine de yardımcı olan bir diğer faaliyetlerdir. 

KAYNAKLAR: 

Ġl Tarım Müdürlüğü ( Master Planı) 



Alparsalan Tarım ĠĢletmesi Müdürlüğü-2010 

175

I. MADENCĠLĠK 

Ülke ekonomimizin önemli sektörlerinden olan madencilik, enerji ve sanayinin 

temel hammaddelerini sağlayan faaliyetleri kapsamaktadır. 

Madenler doğal ekonomik kaynaklardan biri olup artan dünya nüfusu ve ihtiyacını 

karĢılayabilmek için iĢletilmeleri kaçınılmaz olmaktadır. Ancak kullanılan maden çıkarma 

metotlarının çevre açısından ne gibi sorunlara yol açtığı düĢünülmemekte sadece 

madenden faydalanmak için için çevreye büyük tahribatlar verilmektedir. Faaliyetin 

yapıldığı alanlarda ve özellikle açık iĢletmelerde çalıĢmalar bittikten sonra topoğrafya, 

jeolojik yapı, su rejimi, iklim ve peyzaj tamamen tahrip olmaktadır. 

Bu nedenlerden dolayı ekonomiye büyük getirisi olan madencilik faaliyetleri 

gerçekleĢtirilirken çevreye ve doğaya zarar verilmeden yapılacak olan çalıĢmalar 

desteklenmeli ve bu yönde çalıĢmalar yapılması gerekmektedir. 

MuĢ madenler açısından araĢtırma çalıĢmalarının fazla olduğu bir yer değildir. 

I.1. Maden Kanununa Tabi Olan Madenler ve Doğal Malzemeler 

I.1.1.Sanayi Madenleri 

BARĠT ( Ba ) 

MuĢ ili ve civarındaki barit yataklarından bir kısmı halen iĢletilmekte olup Suriye 

ve Yemen' e ihracat yapılmaktadır. 1993 yılında, bu yörede 15 000 ton barit üretimi 

yapılmıĢtır. Belli baĢlı barit yatakları aĢağıda verilmiĢtir. 

YER TENÖR REZERV 

(%BaSO 4 ) (ton) 

Merkez-Bilir Köyü 94.00 570.000 görünür 

94.00 1 530 000muhtemel + mümkün 

Merkez-Kasar Köyü 94.00 

48 000 görünür 

94.00 250 000 muhtemel + mümkün 

Merkez-Kızılkilise 94.00 137 000 görünür 

94.00 700 000 muhtemel + mümkün 

----------------------------------------------------------------------------------------------------- 

TOPLAM 94.00 755 000 görünür 

94.00 2 490 000 muhtemel + mümkün 

176

ÇĠMENTO HAMMADDELERI ( Çmh ) 

MuĢ ili civarında 

Tenör: - 

Rezerv: 1 416 000 000 ton kireçtaĢı, 17 500 000 ton kil, 17 000 000 ton marn, 200 

000 000 ton killi +marn (Hepsi Görünür + Muhtemel rezerv) 

KĠREÇTAġI ( Kçt ) 

Pertah-Karaağaçlı Sahası 

Tenör: % 54 CaO, % 3.9 SiO 2 , % 0.6 MgO 

Rezerv: 48 240 000 ton muhtemel rezerv 

TUĞLA-KĠREMIT ( TğKi ) 

Alican Köyü-Avak Sahası 

Tenör: Orta-iyi 

Rezerv: 21 870 000 ton Görünür + Muhtemel rezerv 

I.1.2. Metalik Madenler 

Konu hakkında bilgiye ulaĢılamamıĢtır. 

177

I.1.3. Enerji Madenleri 

Tablo. 28:Linyit Durumu 

SAHA 

ADI 

Görünür Muhteme 

l 

Rezerv (1000 ton) Analiz Sonuçları EĢdeğeri (1000 ton) Kullanım IĢletme 

Mümkün Toplam Kaynak Potansiyel Genel 

AID 

Yeri ġekli 

Topla 

IĢletilebili Su Kül % S % 

KCal/k 

Petrol TaĢ 

m 

r % 

g 

Kömürü 

Ziyaretköy 

Yaygın 

7 019 7 281 - 14 300 - - 14 300 - 43.0 

0 

28.00 3.00 1300 1 859 2 656 Sanayi Kapalı 

TOPLAM 7 019 7 281 - 14 300 - - 14 300 - 1 859 2 656 

Kaynak: M.T. A. Genel Müdürlüğü 

178

I.1.4. Maden Kanunu’na Tabi Olan Doğal Malzemeler 

Bknz: B.5.4 

I.2. Madencilik Faaliyetlerinin Yapıldığı Yerlerin Özellikleri 

I.3. Cevher ZenginleĢtirme 

Ġlimizde, cevher zenginleĢtirme iĢlemi yapan tesis bulunmamaktadır. 

I.4. Madencilik Faaliyetlerinin Çevre Üzerine Etkileri 

Madencilik faaliyetleri travnmatik olup patlatma ve ağır iĢ makinalarını darbeleri 

ile hammadde üretimi esnasında ve hammaddenin iĢlenmesi ve nakliyatı sırasında ve 

iĢletme sonrasında topoğrafya, jeolojik yapı, su rejimi, iklim ve peyzaj tamamen tahrip 

olmaktadır. Hava kirliliği, gürültü ve su kirliliği de kaçınılmaz sonuçlardır. 

Bu sebeplerden dolayı ekonomiye büyük getirisi olan madencilik faaliyetleri 

gerçekleĢtirilirken çevreye ve doğaya zarar verilmeden yapılacak olan çalıĢmalar 

desteklenmeli ve bu yönde çalıĢmalar yapılması gerekmektedir. 

I.5. Madencilik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazanım Amacıyla Yapılan 

Rehabilitasyon ÇalıĢmaları 

ĠĢletmeler, ĠĢletme ömrünü tamamladıktan sonra ÇED raporunda belirtilen 

rehabilite iĢlemlerine göre vermiĢ oldukları taahhütleri gerçekleĢtirmek zorundadırlar. 

Ancak ilimizde rehabilite edilmiĢ saha yoktur. 

KAYNAKLAR: 


M.T.A. Genel Müdürlüğü 

179

J.1. Birincil Enerji Kaynakları 

J. ENERJĠ 

GüneĢ, rüzgâr, kömür gibi sınıflandırılan alt baĢlıklardır. Bunlar gereken enerji 

kullanımına dönüĢtürülünceye kadar makinalarda ısınma amacıyla, türbin veya motor gibi 

araçlarda kullanılıncaya kadar iĢe yaramaz. Dünyanın her yerinde birçok ülkede pek çok 

birincil enerjinin ziyan olmasına sebep onu gerekli hizmete çevirecek olan donanımın 

tasarımındaki veya geliĢmesindeki yetersizliklerdir. 

J.1.1. TaĢkömürü 


J.1.2. Linyit 

Bknz. I.1.3. 

J.1.3. Asfaltit 


J.1.4. Bitümlü ġist 


J.1.5. Hampetrol 


J.1.6. Doğalgaz 

Ġlimizde doğal gaz rezervi ve kullanımı mevcut değildir. 

J.1.7. Nükleer Kaynaklar (Uranyum ve Toryum) 


J.1.8. Orman 

MuĢ Orman iĢletme ġefliğinin verilerine göre, 2009 yılı içerisinde 3280 ster meĢe 

ve 2009 yılı içerisinde ise 2494 ster yakacak odun üretimi gerçekleĢtirilmiĢtir. 

J.1.9.Hidrolik 

Ġlimizde irili ufaklı birçok akarsu bulunmaktadır. Bu suların üzerine elektrik üretimi 

için Hidroelektrik Enerji santrallerinin kurulması çevreye zarar vermeyeceği gibi Ülke 

ekonomisine de katkı sağlayacaktır. Ġlimizde Hidroelektrik santrallerinin kurulması için 

gerekli fizibilite ve planlamaların yapılması ve Projelerin teĢvik edilmesi uygun olacaktır. 

180

Ġlimizde, Malazgirt Ġlçemizde 1 adet 1,2 MW gücünde ve Varto Ġlçemizde 1 adet 

0,3 MW gücünde 2 adet Elektrik Üreten Hidroelektrik Enerji Santrali Mevcuttur. Ayrıca 

Bulanık Ġlçemize Yakın Murat Nehri Üzerinde Ģu anda yapımı devam eden Alparslan-1 

barajını devreye girmesiyle 160 MW‟lık Kurulu gücüne sahip Hidroelektrik santralimizden 

elektrik üretilecektir. 

181

J.1.10. Jeotermal 

Tablo 29: Jeotermal Kaynaklar 

JEOTERMAL 

ENERJI 

ILI: MUġ 

JEOTERMAL ALAN SICAKSU KAYNAK Sıcaklık Debi 

KAYNAK SONDAJ DEĞ. 

Potan 

siyel 

Sıcaklık 

1A Debi 

ADI ADI ( o C) (lt/sn.) (MWt) ( o C) (lt/sn.) (MWt) 

Potansiyel KULLANIM ALANI KURULU TESIS BEL. 

YUKARI ALAGÖZ Yukarı Alagöz 30 8 - - - - - * 

-BAZIKAN 

Bazikan 38 5 0,063 - - - Kaplıcada - * 

* Türkiye Jeotermal Envanteri-1996 

** 7. BeĢ Yıllık Kalkınma Planı (1995-1999) Madencilik Özel Ihtisas Komisyonu 

Enerji Hammaddeleri Alt Komisyonu Jeotermal Enerji ÇalıĢma Grubu 

Not: Sondajlardaki potansiyel değerleri, kuyuların ilk üretim debilerinin toplamına göre hesaplanmıĢtır. 

Kaynak: M.T. A. Genel Müdürlüğü 

182

J.1.11. GüneĢ 

Ġlimiz güneĢ enerjisi kolektörler sayesinde su ısıtmakta kullanılmaktadır. Son yıllarda 

yapılan konut alanlarında güneĢ enerjisinden yararlanılmaktadır. Yıllık tüketilen güneĢ 

enerjisi hakkında her han gibi bir çalıĢma yoktur. 

J.1.12. Rüzgâr 

Rüzgâr enerjisi ölçümleri ilimizde Devlet Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğünce 

Yapılmaktadır. DüĢük hızlarda çalıĢan rüzgar jeneratörlerinin yapılması halinde ilimizde 

yararlanılabilecek bir rüzgar enerjisi potansiyelinin olabileceği düĢünülmektedir. 

J.1.13. Biyokütle 

Biyogaz; gübre, bitkisel atık ve benzeri organik atıklarının oksijensiz ortamda 

fermante olması sonucu meydana gelen yanıcı bir gazdır. 

Ġlimizde biyogaz denilen enerji türünden yararlanılmamaktadır. 

Doğada potansiyel halde bulunan birincil enerji kaynaklarının çeĢitli teknolojik 

donanımlarla bir çevrim sonucu enerji üretiminin elde edildiği sistemlerdir. 

J.2.1. Termik Enerji 

Ġlimizde termik santral bulunmamaktadır. 

J.2.2. Hidrolik Enerji 

Ġlimizde bulunan ırmak, çay gibi enerjiye dönüĢe bilecek su kaynaklarının debileri 

D.1.3.(Akarsular) bölümünde detaylı bir Ģekilde verilmiĢtir. 

Ġlimizde bulunan zengin su kaynakları sulama ve elektrik enerjisi alanında 

kullanılmaktadır. Son yıllarda barajların da yapılmasıyla su gücünden yararlanma oranı 

artmaktadır. 

MuĢ ilinde bulunan inĢa halindeki baraj gölleri 

Tablo30: Baraj Gölleri 

GÖLÜN ĠLĠ HACMĠ 

(m3) 

GÖLÜN 

SU KULLNIM 

AMACI 

ADI 

ALANI(km2) 

Aıpaslan I MuĢ 2903,45 114,83 Enerji 

MuĢ ilinde bulunan istiksaf/Master plan ve planlama – kesin proje 

aĢamasındaki baraj gölleri 

GÖLÜN 

ADI 

ĠLĠ 

Max. Göl 

alanı 

Bulunduğu aĢama 

Su Kullanım Amacı 

Alpaslan II MuĢ 54,69 Kati projede var Sulama+ Enerji 

Kadir barajı 1,63 Planlamada var Sulama

Malazgirt barajı 2,73 Planlamada var Sulama 

KuĢ tepe barajı Planlamada var Sulama 

Kara hasan Barajı 3 ĠstikĢaf sulama 

Kaynak: DSĠ 17. Bölge Müdürlüğü -2010 

Tablo. 31: Doğal Göller 

MuĢ Ġlindeki Su Yüzeylerinin 

Dağılımı 

Doğal Göller 

(ha) 

Baraj 

Rezervuarı 

(ha) 

Gölet 

Rezervuarı 

(ha) 

Akarsu 

Yüzeyleri 

(ha) 

Toplam 

(ha) 

3224 17688 69 667 21648 

Kaynak: DSĠ 17. Bölge Müdürlüğü -2010 

SULAMA ÇALIġMALARI: 

Devlet Su ĠĢlerince, Köy Hizmetleri Ġl Müdürlüğünce ve çiftçi imkânları ile sulanan 

tarım alanları 64.948 ha olup, toplam sulanabilir arazinin (158.215 ha) % 41‟dir. Yine sınırlı 

su kaynaklarının en etkin bir biçimde kullanılması için yağmurlama ve damla sulama 

sistemlerinin daha yaygın hale getirilmesi teĢvik edilmelidir. 

J.2.3. Nükleer Enerji 

Konu hakkında herhangi bir çalıĢma yoktur. 

J.2.4. Yenilenebilir Elektrik Enerjisi Üretimi 


J.3. Enerji Tüketiminin Sektörlere Dağılımı 

Tablo 32: Enerji Tüketimi 

MUġ ĠL GENEL TOPLAMI 

GR HESAP NO 

AKTİF 

TÜKETİM(KWh) 

AKTİF TUTAR(YTL) 

1 SANAYİ 2.877.975 306.359,66 

2 TİCARETHANE 14.142.346 2.114.393,29 

3 RESMİ DAİRE 21.100.461 2.375.110,87 

4 TARIMSAL SULAMA 195.499 22.522,47 

5 İÇME ve KULLANMA S 561.449 62.920,12 

6 ŞANTİYE 2.654.376 375.005,43 

184

7 HAYIR KURUMU 372.777 43.402,90 

8 MESKENLER 63.564.825 7.311.880,17 

9 BELEDİYE HİZ.BİNASI 1.527.146 149.357,90 

10 BELEDİYE İÇME SUYU 14.368.105 1.628.681,94 

11 KİTLER 4.673.528 584.215,29 

12 ARITMA TESİSLERİ 0 0 

13 KAÇAK TAHAKKUK 6.775.797 899.156,89 

14 OFİS(İÇ TÜKETİM) 1.958.696 225.739,71 

15 KÖY GENEL AYDINLATMA 19.203.780 2.223.693,96 

J.4. Enerji Tasarrufu Ġle Ġlgili Yapılan ÇalıĢmalar 

VANGÖLÜ MUġ Ġl Müdürlüğü olarak enerji tasarrufu ile ilgili okullarda çeĢitli 

seminerler verilmekte, Enerji tasarrufu ile ilgili afiĢ, broĢür vb. hazırlanarak Ġl Merkezi ve 

ilçelerde muhtelif yerlerde asılmak suretiyle tüketicilerin bilgi sahibi olmalarının 

sağlanmasına çalıĢılmaktadır. Özellikle 2009 ve 2010 yıllarında Valilik ile koordineli olarak 

ENVER (Enerji verimliliği) programı kapsamında Ġlimizde bulunan tüm kurumların katıldığı 

toplantılar düzenlenerek enerji verimliliği konuları anlatılmıĢ ayrıca okullar tarafından 

öğrencilere evlerinde kullanılmak üzere tasarruf ampulleri dağıtılmıĢtır. 

Kaçak elektrikle mücadele; Ġl Müdürlüğümüz bünyesinde kurulmuĢ olan Kaçak 

Kontrol Servisince Gerek Ġl Merkezi gerekse Ġlçeler ile bağlı köylerinde kaçak elektrikle 

mücadele amaçlı rutin taramalar yapılmakta, tespit edilen kaçaklar ile ilgili idari iĢlemden 

sonra yargı mercilerine suç duyurularında bulunulmaktadır. 

KAYNAKLAR: 

DSĠ 17.Bölge Müdürlüğü 2010 


TedaĢ Müessese Müdürlüğü 2010 

185

K. SANAYĠ VE TEKNOLOJĠ 

K.1. Ġl Sanayinin GeliĢimi, Yer Seçimi Süreçleri ve Bunu Etkileyen Etkenler 

Sanayinin sağlıklı ve çevreye zarar vermeksizin geliĢmesi açısından sanayinin 

altyapısını oluĢturan küçük sanayi sitesi (KSS) ve organize sanayi bölgeleri (OSB) yatırımları 

oldukça önemlidir. Yer seçimi, yerleĢim yerlerine hava kirliliği ve rahatsız edilmeme 

bakımından il merkezine uzak olan bir yerde yapılması gerekmektedir. 

Herhangi bir sınırlamaya tabi olmaksızın ilin değiĢik kesimlerinde yer alan küçük ve 

orta ölçekli iĢletmeleri bir araya getiren KSS ve orta ölçekli iĢletmeleri bir araya getiren OSB 

yatırımları açısından Ġlimizle ilgili bilgiler, aĢağıda ele alınmıĢtır. 

Ġlimizde Küçük Sanayi için Sanayi ve Ticaret Bakanlığının kredi desteği ve bu amaçla 

kurulan Kooperatiflerin sorumluluğunda Küçük Sanayi Siteleri yapılmaktadır. Halen ilimiz 

merkezinde 100 iĢyerinden oluĢan Küçük Sanayi Sitesi tamamlanmıĢ ve faal durumdadır. 

Bunun dıĢında Ġlimiz Merkezinde 2, Bulanık ve Malazgirt ilçelerimizde de l' er Küçük Sanayi 

Siteleri olmak üzere 4 küçük sanayi sitesi tamamlanmıĢ ve hizmete açılmıĢtır. Bunun dıĢında, 

ilimiz merkezinde Alparslan Küçük Sanayi Sitesi inĢaatı devam etmektedir. 

Ġlimizde orta ölçekli sanayi tesisleri için de yine Sanayi ve Ticaret Bakanlığının Kredi 

Desteği ve bu amaçla oluĢturulan MüteĢebbis Heyet Sorumluluğunda Organize Sanayi 

Bölgesi inĢaatına baĢlanmıĢtır. Toplam 56 parselin üretileceği MuĢ Organize Sanayi Bölgesi 

ilimiz Merkez Konukbekler Beldesi sınırları dâhilinde yapılmaktadır. Organize Sanayi 

Bölgeleri ile yatırımcılara, her türlü alt yapısı tamamlanmıĢ parsel satıĢı yapılmaktadır. 

MuĢ, sosyal ekonomik göstergeler dikkate alındığında, Türkiye'nin Doğu ve 

Güneydoğu Anadolu bölgelerinde GSMH‟ sı en düĢük illerden biridir. Bu göstergeler 

sanayinin ne derecede geliĢmemiĢ olduğunun kanıtıdır. 

K.2. Genel Anlamda Sanayi Gruplandırılması 

ORGANĠZE SANAYĠ BÖLGESĠ 

Ġimiz Konukbekler Beldesi mıntıkasında kurulan Organize Sanayi Bölgesi ile ilgili 

genel bilgiler; 

Toplam tapulu alan 

:176 Hektar 

OSB inĢaat alanı 

:90 Hektar 

GeliĢme alanı 

:86 Hektar 

Parsel sayısı 

:54 Adet 

Parsel alanları toplam 

:42.8 Hektar 

Sosyal donatı alanları 

:8.28 Hektar 

Parklar 

:5.48 Hektar 

Sağlık koruma bandı 

+Arıtma +Yollar 

:33.44 Hektar 

Parsel alanları :4000-7000m2 :30 adet 

:7001-10000m2 :18 adet 

:10001-20000m2 :8 

186

2001 yılında Altyapı ĠnĢaatı ihalesi tamamlanarak ve 2002 yılı inĢaat sezonunun 

baĢlamasıyla imalatlara baĢlanılmıĢ ve 30.11.2007 tarihi itibariyle tüm imalatlar tamamlanmıĢ 

ve kesin kabulü yapılmıĢtır. 

Yatırımı engelleyecek herhangi bir durum söz konusu değildir. 

PARSEL DURUMU 

Toplam Parsel Sayısı :54 

Arsa tahsisi yapılan firma sayısı :29 

Tahsis edilen parsel sayısı(5084 sayılı yasa) :35 

BoĢ parsel sayısı :19 

Üretime Geçen :3 

ĠnĢaatı tamamlanan 7 

ĠnĢaatı devam eden :1 

Yapı ruhsatı alan :9 

MuĢ Organize Sanayi Bölgesi 1998 yılında 90 hektar üzerine kurulmuĢtur. 2002 

yılında Altyapı ÇalıĢmalarına baĢlanmıĢ ve geçen süre içerisinde Yol kazı-dolgu ve 

kaplaması, kanalizasyon ġebekesi, Yağmursuyu Ģebekesi, telefon Ģebekesi, içme suyu 

Ģebekesi, AG-OG ve Enerji nakil Hattı tamamlanmıĢ ve yatırıma hazır hale getirilmiĢtir. 

MuĢ Organize Sanayi Bölgesi Ġlimizin Ekonomik kalkınmasını sağlamak, istihdam 

oluĢturmak, yatırımcının daha düzenli ve daha organizeli bir ortamda üretim yapmasını 

sağlamak, ilimizin geliĢmiĢlik sıralamasında üst sıralara yükselmesine katkıda bulunmak 

amacıyla kuruldu. 

Ġlimiz ülkemizin 3‟üncü büyük Ovasına ve çok verimli topraklara sahip olması, 

ilimizde tarım ve hayvancılığın önemli bir geçim kaynağını oluĢturması Organize Sanayi 

Bölgemizde tarım ve hayvancılığa dayalı kurulacak tesislere ilave katkılar sağlayacaktır. 

MuĢ Organize Sanayi Bölgesi MuĢ- Bingöl duble karayolu üzende kurulmuĢ ve çevre 

illerle çok geniĢ bir karayolu ağı ile ulaĢım kesintisiz olarak sağlanmaktadır. 

Ayrıca ilimizde hava alanı ve demiryolu ağının olması ulaĢım ve ağır nakliyeler 

konusunda büyük kolaylıklar sağlamaktaktır. 

TeĢvik yasasından önce organize Sanayi Bölgemize herhangi bir baĢvuru olmazken 

yasa ile beraber bedelsiz arsa talebinde bulunan 29 sanayicimize 35 arsa tahsisi yapılmıĢ ve 

54 sanayi parselinden boĢ kalan 19 sanayi parseli yatırımcı bekliyor. 

Tahsis yapılan 35 parselden 9 adet yapı ruhsatı alınmıĢ ve bunlardan 8 tanesi 

yatırımlarına baĢlamıĢtır. 

4 firma iĢyeri açma ve çalıĢma ruhsatı almıĢ ve 3 tanesi faaliyete geçmiĢtir. 

187

MUġ KÜÇÜK SANAYĠ SĠTESĠ 

Ġlimiz Merkezde yapılan ve 100 iĢyerinden oluĢan Küçük Sanayi Sitesinin ĠnĢaatı 

bitmiĢ, hak sahiplerine dağıtılmıĢtır. Site halen faal olarak çalıĢmaktadır. Sitede Ağırlıklı 

olarak oto tamirciliği, marangoz, kereste, ahĢap ve PVC, Kapı Pencere ĠĢleri Yapılmaktadır. 

MALAZGĠRT KÜÇÜK SANAYĠ SĠTESĠ 

Ġlimiz Malazgirt Ġlçesinde yapılan ve 82 iĢyerinden oluĢan Küçük Sanayi Sitesinin 

ĠnĢaatı bitirilerek hak sahiplerine dağıtılmıĢtır. Site faal olarak çalıĢmaktadır. Sitede ağırlıklı 

olarak oto tamirciliği, demir doğrama ve çeĢitli meta iĢleri yapılmaktadır. 

BULANIK KÜÇÜK SANAYĠ SĠTESĠ 

Ġlimiz Bulanık Ġlçesinde yapılan ve 66 iĢyerinden oluĢan Küçük Sanayi Sitesinin 

ĠnĢaatı bitimiĢ, iĢ yerleri hak sahiplerine dağıtılmıĢtır. Site faal olarak çalıĢmaktadır. Sitede 

ağırlıklı olarak oto tamirciliği, marangozluk, PVC kapı pencere ve metal iĢleri yapılmaktadır. 

MUġ 2 NOLU BĠRLĠK KÜÇÜK SANAYĠ SĠTESĠ 

Ġlimiz Merkez Ġlçesinde yapılan ve 70 iĢyerinden oluĢan Küçük Sanayi Sitesinin 

ĠnĢaatı bitimiĢ, iĢ yerleri hak sahiplerine dağıtılmıĢtır. Site faal olarak çalıĢmaktadır. Sitede 

ağırlıklı olarak oto tamirciliği, demir doğrama, ahĢap ve PVC Kapı pencere iĢleri 

yapılmaktadır. 

ALPARSLAN KÜÇÜK SANAYĠ SĠTESĠ 

Ġlimiz Merkez Ġlçesinde yapılan ve 45 iĢyerinden oluĢan Küçük Sanayi Sitesinin 

inĢaatı bitirilmiĢ, iĢ yerleri hak sahiplerine dağıtılmıĢtır. Siteye giriĢ yolu yoktur yol açma 

çalıĢmaları sürdürümlüktedir. 

Tablo. 33:Kentte Sanayi Guruplarının Ġlçelere göre dağılımı ve Ġsdihdam Durumu 

S.NO KSS. ADI ĠġYERĠ SAYISI ĠSDĠHDAM SAYISI 

1 MuĢ Merkez 1 Nolu KSS 100 400 

2 MuĢ Merkez 2 Nolu KSS 70 100 

3 Malazgirt KSS 82 130 

4 Bulanık KSS 66 80 

Kaynak: Sanayi ve Ticaret Ġl Müdürlüğü-2010 

K.3. Sanayinin Ġlçelere Göre Dağılımı 

Ġlimizdeki sanayi tesislerinin büyük bölümü il merkezinde bulunmaktadır. 

ilçelerimizde ise sadece küçük sanayi iĢletmeleri mevcuttur. 

Diğer 

K.4. Sanayi Gruplarına Göre ĠĢyeri Sayıları ve Ġstihdam Durumu 

-Gıda, içki ve tütün sanayi, 

43 Firma faaliyet göstermekte olup bu firmalarda çalıĢan eleman sayısı 1325,dir. 

188

-Dokuma, giyim eĢyası ve deri sanayi, 

3 firma faaliyet göstermekte olup bu firmalarda çalıĢan eleman sayısı 370,dir 

-Kağıt-kağıt ürünleri ve basım sanayi, 

3 firma faaliyet göstermekte olup firmalarda çalıĢan eleman sayısı 47,dir. 

-Kimya, petrol, kömür, kauçuk ve plastik ürünleri sanayi, 

17 firma faaliyet göstermekte olup firmalarda çalıĢan eleman sayısı 364,dür. 

-TaĢ ve toprağa dayalı sanayi, 

8 firma faaliyet göstermekte olup bu firmalarda çalıĢan eleman sayısı 109,dur. 

-Metal eĢya-makine ve teçhizat, ulaĢım aracı, ilmi ve mesleki ölçme aletleri 

sanayi, 

6 firma faaliyet göstermekte olup bu firmalarda çalıĢan eleman sayısı 90,dır. 

-Diğer imalat sanayi gibi; 

Hazır Beton:4 firma faaliyet göstermekte olup toplam elaman sayısı 33,dür. 

Yem Üretimi:8 firma faaliyet göstermekte olup eleman sayısı 67,dir. 

K.5. Sanayi Gruplarına Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji Kullanımı 

Konu hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır. 

K.6. Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Alınan Önlemler 

K.6.1. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliği 

Ġlimizde faaliyette bulunan ve Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği gereğince 

emisyon izni almaları zorunlu olan tesislerden hiçbiri Ģu ana kadar izin almamıĢtır. 

Fabrikalarda uygulanan teknolojilerle ilgili herhangi bir çalıĢma yapılmamıĢtır. 

Ġlimizdeki hava kalitesinin korunması amacıyla, kullanılacak olan katı ve sıvı 

yakıtların kontrol altında tutulabilmesi için denetim komisyonları kurulmuĢ ve çalıĢmalarını 

devam ettirmektedir. 

Küçük sanayi sitemizde faaliyet gösteren tesisler sürekli olarak denetlenmekte olup, 

bu tesislerin çevresel etkilerinin en aza indirilebilmesi için çalıĢmalarımız sürdürülmektedir. 

K.6.2. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su Kirliliği 

Ġlimizde faaliyette bulunan ve Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği gereğince 

emisyon izni almaları zorunlu olan tesislerden hiçbiri Ģu ana kadar izin almamıĢtır. 

Fabrikalarda uygulanan teknolojilerle ilgili herhangi bir çalıĢma yapılmamıĢtır. 

Ġlimizdeki hava kalitesinin korunması amacıyla, kullanılacak olan katı ve sıvı 

yakıtların kontrol altında tutulabilmesi için denetim komisyonları kurulmuĢ ve çalıĢmalarını 

devam ettirmektedir. 

Küçük sanayi sitemizde faaliyet gösteren tesisler sürekli olarak denetlenmekte olup, 

189

u tesislerin çevresel etkilerinin en aza indirilebilmesi için çalıĢmalarımız sürdürülmektedir. 

K.6.3. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Toprak Kirliliği 

Sanayiden kaynaklanan su kirliliği bölümünde de izah eçlilmeye çalıĢıldığı gibi, 

sanayinin atık suları önemli derecede toprak kirliliğine de sebep olmaktadır. Arıtma 

tesislerinin faaliyete geçirilmesi toprak kirliliğinin önlenmesini önemli derecede 

sağlayacaktır. 

Sanayi Tesislerinin yer seçimi daha önce yapıldığından, 1, 2, 3, sınıf tarım 

topraklarının iĢgal edilip edilmediği hakkında herhangi bir bilgi temin edilememiĢtir. Bundan 

sonra yapılacak yer seçimlerinde tarım topraklarının dıĢına yer seçimi yapılmasına itina 

gösterilecektir. 

K.6.4. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Gürültü Kirliliği 

ġehir merkezinin geliĢmeye paralelolarak geniĢlemesi neticesinde sanayi tesislerinin 

büyük bir bölümü kent alanının içerisinde kalmıĢtır. Dolayısıyla sanayiden kaynaklanan 

gürültü Ģehirde yaĢayan halkı önemli derecede rahatsız etmektedir. Ayrıca Ģikâyetlere bağlı 

olarak gürültü kirliliği ile ilgili çalıĢmalarımız aralıksız olarak sürdürülmektedir. 

K.6.5. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Atıklar 

Ġlimizde faaliyet gösteren sanayi tesislerinin Tehlikeli ve Zararlı Atıkları bulunabilecek 

tesislere gerekli formlar gönderilerek, tesiste oluĢan atıkların özellikleri, miktarı, 

çeĢidi ve bertaraf yöntemleri ile ilgili bilgiler istenmiĢtir. Gelen bilgiler değerlendirilerek 

Bakanlığımıza iletilmektedir. Ġlimizde iki tesiste arıtma tesisi mevcut olup, gayri faal durumdadır. 

K.7. Sanayi Tesislerinin Acil Durum Planı 

Konu hakkında bilgiye ulaĢılmamıĢtır. 

KAYNAKLAR: 

Sanayi ve Ticaret Ġl Müdürlüğü 2010 


190

L. ALTYAPI, ULAġIM VE HABERLEġME 

L.1. Altyapı 

L.1.1. Temiz Su Sistemi 

Kızıl Ziyaret Kaynak Suyu: Ġlimiz güneyindeki Kızıl ziyaret dağında doğan; Mart, 

Nisan, Mayıs ve Haziran aylarında su kapasitesi 100 Lt/Sn olan yılın diğer aylarında ise 

kademeli Ģekilde azalarak su kapasitesi 45 Lt/Sn düĢen ve %60 verimli olan bu kaynak suyu, 

5 mm. et kalınlığında 350 mm. çapında ve 5 km uzunluğundaki çelik borularda hat 

yenilemesi yapılarak Belediyemizce MuratpaĢa Mahallesindeki su deposunda biriktirilip 

gerekli arıtma iĢlemi yapıldıktan sonra Ģehir Ģebekesine aktarılmaktadır. 

Kaniya Denge Kaynak Suyu: Kızıl ziyaret dağı mevkiinde doğan ikinci kaynak 

suyumuzdur. Mart, Nisan, Mayıs ve Haziran aylarında su kapasitesi 80 Lt/Sn. olan yılın diğer 

aylarında ise kademeli Ģekilde azalarak su kapasitesi 30 Lt/Sn. olan %40 verimli bu kaynak 

suyu 5 mm. Et kalınlığında 200 ve 250 mm. çapında ( 1 km’si yenilenmiĢ) toplam 7 km. 

çelik borularla Kale Deposuna ve buradan da Ģehir Ģebekesine aktarılmaktadır. 

Terfili Sistemle ġebekeye Aktarılan Sondaj Suları: MuĢ Belediyesi mülkiyeti 

içerisinde yer alan ġeker Fabrikası mevkiindeki su sondajlarından (toplam 12 adet su sondajı 

mevcuttur) ortalama olarak 230 Lt/Sn. su elde edilmektedir. Toplanan bu içme suları 1 nolu 

ana toplama deposunda toplanıp 10 km Mesafeden 5mm et kalınlığında 600 mm. çaplı çelik 

borularla Ģehir merkezindeki ikinci depoya ( 2007 yılında 2 km hat yenilemesi yapılarak ) 

ve buradan Ģehir Ģebekesi depolarına aktarılmaktadır. 

ġehir Merkezinde ġebekeye Aktarılan Sondaj Suları: Belediyemizce Ģehir 

merkezinde 9 adet daha su sondajları açılmıĢ ve bu sondajlardan terfili sisteme ek olarak 

ortalama 110 Lt/Sn. temiz içme suyu elde edilmektedir. 

Kaniya Denge kaynak suyu 7 km. mesafeden, Kızıl ziyaret kaynak suyu 5 km. 

mesafeden ve terfili sistem suyu ise 10 km. mesafeden getirilerek, Ģehir merkezi depolarına ve 

Ģebekelere aktarılmaktadır. Ġlimizde bilinçsiz su tüketimi, Elektrik kesintileri, mekanik 

arızalar ve Ģebekelerde su kaçakları olması nedenleriyle Ģehrimizde bazen su sıkıntıları 

yaĢanmaktadır. 

Sonuç olarak; Mart, Nisan, Mayıs ve Haziran aylarında toplam 520 Lt/Sn. kapasiteli 

temiz içme suyu Ģehir Ģebekesine aktarılmakta, diğer aylarda ise 415 Lt/Sn. kapasiteli temiz 

içme suyu Belediyemizce Ģehir Ģebekelerine aktarılmaktadır. 

L.1.2. Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi 

MuĢ Ġl Merkezi‟nde 1985 yılında Ġller Bankasınca projelendirilen kanalizasyon Ģebeke 

sistemi; imar planları kapsamında gerçekleĢtirilmiĢ olup 112 km. kanalizasyon atıksu Ģebeke 

hattı döĢenmistir. Ayrıca; daha sonraki dönemlerde 23 km. hat yenilemesi ve düzenli olarak 

rögarların temizliği yapılmıĢtır. Ancak bu atıksu sistemi günümüz Ģartlarına yeterince cevap 

verememektedir. 3 MuĢ Belediyesine ait kanalizasyon Ģebekesinin MuĢ Ovası‟ndan geçen 

Karasu Nehrine akıtılması nehrin kenarında kurulmuĢ olan yerleĢim birimlerinde yaĢayan 

insanlara sağlık ve çevre yönünden büyük tehlikeler arz etmektedir. Ġl genelinde atıksu, 

191

kanalizasyon ve arıtma sistemleri yetersizdir. Ġl Merkezi‟nde kanalizasyon Ģebekesi mevcut 

olmasına rağmen arıtma tesisi ile sonlandırılmadığından atıksular Karasu Irmağı‟na deĢarj 

edilmektedir. Ġlçelerde de kanalizasyon Ģebekesinin olmaması ya da yetersiz kalması 

nedeniyle, yerleĢimlerin atıksuları arıtma iĢlemi yapılmaksızın ırmaklara deĢarj edilmekte, 

foseptik atıkları vidanjörlerle çekildikten sonra geliĢigüzel yerlere boĢaltılmaktadır. 

Kanalizasyon sorunlarına köklü bir çözüm getirilmesi amacıyla 2008 yılında Hazine 

MüsteĢarlığından alınan izin ile Alman Kalkınma Bankası KfW ile anlaĢma sağlanmıĢ ve Su 

Kanalizasyon Ģebekelerinin yenilenmesi, değiĢtirilmesi ve yeni yerleĢim alanlarına Su ve 

Kanalizasyon Ģebekelerinin döĢenmesi, su depolarının yapılması, atık su arıtma tesisinin 

kurulması Alman Kalkınma Bankası(KfW) tarafından hibe yoluyla olan fizibilite çalıĢmaları 

01 Nisan 2009 tarihinde (MVV Decon TÇT) konsorsiyomu tarafından çalıĢmalar baĢlamıĢ 28 

ġubat 2010 tarihinde sona erecekti. Fizibilite çalıĢmalarının bitiminden sonra, 2010 yılı 

içerisinde fizibilite raporları doğrultusunda ÇED raporu hazırlanacak ve projelerin 

hazırlanması için ihale aĢamasına geçilecektir. 

Ġller Bankası‟nın yatırımıyla MuĢ Bayındırlık ve Ġskan Müdürlüğü tarafından aĢağıda 

belirtilen kanalizasyon projeleri çizilmiĢtir. 

Merkez 

Uzunluğu (m) 

1 ÇatbaĢı 5125.66 

2 Muratgören 3355.86 

3 Yücetepe 7648.95 

4 Sürügüden 5130.01 

5 Yarpuzlu 5396.29 

6 Ortakent 7109.6 

7 Bahçe 8536.05 

8 Çukurbağ 6258.93 

9 Suluca 3790.1 

Bulanık 

10 Gülçimen 3888.61 

11 Balat 4910 

12 Bostancılar 2634 

13 Arakonak 6292 

14 Cankurtaran 4277 

Malazgirt 

15 Muratkolu 1755 

16 Aynalıhoca 3269 

17 Hasretpınar 4900 

18 BeĢdam 2490 

Varto 

19 Haksever 2740 

20 Çaylar 5916 

21 Ocaklı 4598 

22 Buzlugöze 2907 

23 Karaköy 7067 

24 Böğürdelen 2570 

25 EĢmepınar 11564 

L.1.3. YeĢil Alanlar 

YeĢil alanların kent merkezindeki toplam alanı 15,5 hektardır. KiĢi baĢına düĢen yeĢil 

alan miktarı ise 2.19 m²‟dir. 

192

L.1.4. Elektrik Ġletim Hatları 

Ġlimiz merkez ve köylerini besleyen 154/31,5 Kv‟luk Trafo merkezinin enerji 

ihtiyacını temin eden 154 Kv 477 MCM‟lik 2 Adet ENH olup,bunlardan biri Bingöl 

Ġstikametinden(Karabey,Kıyık köyleri istikametinden)gelip,çiftlik ve Çöğürlü mevkiinden 

Trafoya intikal eden hatlar olup tamamen havai hattır.Diğeri ise Tatvan tarafından gelen Bitlis 

yolunu takip ederek Trafo merkezine gelen havai hattır.Bingöl Ġstikametinden gelen Ġletim 

Hattının uzunluğu 21.000 Mt.Tatvan tarafından gelen Ġletim hattının uzunluğu 19.600 mt.olup 

toplam EĠH‟nın uzunluğu 40.600 mt.‟dir. 

L.1.5. Doğalgaz Boru Hatları 

Ġlimizde doğal gaz kullanılmamaktadır. 

L.2 . UlaĢım 

L.2.1. Karayolları 

Harita 6. Karayolları 

L.2.1.1. Karayolları Genel 

193

Tablo. 34: MuĢĠli Karayolları Envanter Bilgileri 

MUŞ İLİ 

ENVANTER BİLGİLERİ 

362- Otoyol,Devlet ve İl Yolları Üzerinde Seyir 

ve Taşımalar ( Trafik Yükü) (Karayolları İl 

Müdürlüğü) 

Kaynak : Karayolları 113. ġube ġefliği-2010 

Yolların Uzunlukları 

(km) 

Taşıt (adet-km) 

Yük (ton-km) 

Yolcu (km) 

YIL 

2009 (Yıl Sonu) 

MUġ 

Devlet Yolu 259 

İl Yolu 366 

Otoyol 0 

Toplam 625 


İl Yolu 0 

Otoyol 0 

Toplam 156653 

Devlet Yolu 410808 

İl Yolu 0 

Otoyol 0 

Toplam 410808 


İl Yolu 0 

Otoyol 0 

Toplam 401862 

YAKIT TÜKETĠMĠ 

(MuĢ-Hasköy Devlet Yolu YOGT ( Yıllık Ortalama Günlük Trafik)Değerleri baz alınarak 

yaklaĢık maliyet çıkarılmıĢtır.) 

Tablo. 35: Yakıt Tüketim Bilgileri 

Aracın Cinsi Adet Günlük Yakıt Mik. Yıllık Yakıt Mik. 

Otomobil 2936 29 360 10 716 400 

Ort.Yük.Tic.TaĢıt 439 4 390 1 602 350 

Otobüs 89 890 324 850 

Kamyon 1141 11 410 4 164 650 

Treyler 59 500 182 500 

Toplam 4664 

Kaynak: Karayolları 113. ġube ġefliği-2010 

L.2.1.2. UlaĢım Planlaması 

46 640 17 023 600 

Tablo.36: Günlük Hareket Eden KiĢi Sayısı 

Günlük Hareket Eden Kişi Sayısı (Tahmini) 

Ulaşım Planlaması 

ı MUŞ İlinde Günlük Hareket 

Araç Türleri 

Eden Yolcu Taşımacılığı 

Otomobil İle 

Otobüs ile 

Toplam 

6750 Kişi 

2225 Kişi 

8975 KiĢi 

Kaynak : Karayolları 113. ġube ġefliği – 2010 

194

L.2.1.3. Toplu TaĢım Sistemleri 

MuĢ ilimizde kent merkezinden Ġstasyon, Devlet Üretme Çiftliği, ġeker Fabrikası, 

Küçük Sanayi Sitesi ve YeĢilce bölgelerine 73 adet minibüs ve 10 adet özelleĢtirme yoluyla 

hatları Ģahıslara devredilen Özel Halk Otobüsleriyle yolcu taĢınmaktadır. 73 adet Minibüs 

iĢletmecisinin çalıĢma saatleri ve kontrolü Belediyemizce yapılmakta, Minibüs ücretleri ise 

ġoförler Cemiyetince tespit edilmektedir. 10 adet hatları özelleĢtirilmiĢ Halk Otobüslerinin 

çalıĢma saatleri, ücretlendirme, ruhsat yenilemeleri tamamen Belediyemiz kontrolünde 

yürütülmektedir. 

L.2.1.4. Kent Ġçi Yollar 

1985 yılında Ġller Bankasınca projelendirilerek uygulamaya konulan ve 22 yıldır 

kullanılmaya devam edilen MuĢ ili imar planlarımıza göre toplam imar alanımız 1080 

hektardır. Ġmar planlarına iĢlenmiĢ 200 Km. imar yolu mevcuttur. ġehrimizde zamanla 

gerçekleĢen plansız geliĢme ve çarpık kentleĢmelerden dolayı bu imar yollarının 130 Km.‟si 

imara açılmıĢ, 70 Km.‟si ise imara açılamamıĢtır. 

Bütçe yetersizliği nedeniyle bu konuda önemli bir mesafe kat edilememiĢtir. Ġmkânlar 

dâhilinde kent içindeki imarlı yollar açılmaya devam edilecektir. 

L.2.1.5. Araç Sayıları 

Ġlimizde bulunan taĢıtların cinsi ve miktarı aĢağıdaki Ģekildedir. 

Tablo 37. TaĢıt Cins ve Miktarları 

SIRA NO ARAÇ CĠNSĠ ARAÇ SAYISI 

1 OTOBÜS 169 

2 OTOMOBĠL 6522 

3 TANKER 34 

4 ÇEKĠCĠ 142 

5 Ġġ MAKĠNESĠ 2 

6 JEEP 62 

7 KAMYON 1350 

8 TRAKTÖR 7503 

9 YARI RÖMORK 165 

10 ZIRHLI 16 

11 KAMYONET 2445 

12 MĠNĠBÜS 1180 

13 MOTOBĠSĠKLET 49 

14 MOTOSĠKLET 556 

15 ÖZEL AMAÇLI 88 

16 RÖMORK 5 

17 SAKAT 1 

TOPLAM ARAÇ SAYISI 22041 

Kaynak : Ġl Emniyet Müdürlüğü -2010 

195

L.2.2. Demiryolları 

L.2.2.1. Kullanılan Raylı Sistemler 

Ġlimizde raylı sistem bulunmamaktadır. 

L.2.2.2. TaĢımacılıkta Demiryolları 

Tablo 38. Demiryolları 

ĠL 

MUġ 

Hat Uzunluğu 

Elektrikli Hat 

Uzunluğu 

Elektriksiz Hat 

Uzunluğu 

Ana Hat (Km) - 

2.-3.Hat 

(Km) 

Ana Hat (Km) 86 

2.-3.-Hat (Km) - 

- 

370-Demiryolu uzunluğu, 

Tren Kilometreleri ve Yolcu 

Sayısı[TCDD] 

2009 

sonu 

Karma-Tren 

Kilometresi(Km) 

Yük Tren 

Kilometresi(Km) 

Karma-Tren 

Kilometresi 

(Km) 

Yük Tren 

Kilometresi 

(Km) 

18.604 

130.940 

Banliyö (Km) - 

Tren 

Kilometreleri 

Anahat (Km) 17.200 

Yolcu Tren 

Kilometreleri 

Ekspres (Km) 18.060 

Motorlu Tren 

(Km) 

- 

Normal Yolcu 

(Km) 

- 

Banliyö Banliyö - 

Yolcu Sayısı 

Ana Hat Ana Hat 5.453 

Kaynak: T.C.D.D. 5. Bölge Müdürlüğü-2010 

Ġlimiz sınırları içerisindeki toplam demiryolu uzunluğu; 86 km‟ dir. 

196

Demiryollarımızın komĢu illere uzaklığı; Bitlis Ġline 60 km, Bingöl Ġline 47 km‟ dir. 

Ġlimizde demiryolu ile Ģehirlerarası yük ve yolcu taĢımacılığı ile uluslar arası yolcu 

taĢımacılığı yapılmaktadır. Tatvan, Van, Kapıköy (Ġran Demiryolu sınır kapımız) ve Ġran hattı 

ilimizden geçerek Elazığ-Malatya üzerinden güneyden Adana‟ya, batıdan Kayseri, Ankara, 

Ġzmir ve Ġstanbul‟a bağlanmaktadır. 

Gar‟da Ģehirlerarası çalıĢan haftada; Elazığ yönüne 5 adet, Tatvan yönüne 5 adet 

olmak üzere 10 adet yolcu treni geçmektedir. 

Uluslar arası ise Ġran‟a giden 2 adet, Ġran‟dan gelip ġam‟a (Suriye)‟ye gisen 1 adet, 

Ġran‟dan gelip Ġstanbul‟a giden 1 adet olmak üzere toplam 4 adet tren geçmektedir. Gar‟da 

hafta‟da ortalama 150 yolcu taĢıması gerçekleĢmektedir. 

L.2.3. Deniz, Göl ve Nehir TaĢımacılığı 

L.2.3.1. Limanlar 

Ġlimiz sınırlarının denizle bağlantısı bulunmadığından dolayı böyle bir çalıĢma 


L.2.3.2. TaĢımacılık 

Ġlimiz sınırlarının denizle bağlantısı bulunmadığından dolayı böyle bir çalıĢma 


L.2.4 . Havayolları 

ġehir ile hava alanı 27 km. olup DHMĠ Müdürlüğünün açtığı terminal binası 2200 m2‟ 

dir. Günün 24 saatinde uçakların iniĢ yapabileceği pisti bulunmaktadır. 

Hava alanı ve çevresinde herhangi bir gürültü ölçümü yapılmamıĢtır. 

L.3. HaberleĢme 

MuĢ Ġl Telekom Müdürlüğünden alınan verilere göre; 

Tablo 39. HaberleĢme 

Prensibal (km) 

Lokal (km) 

Havai Yer altı Havai Yer altı 

3,3 29,3 84,6 36,3 

Kaynak: MuĢ Ġl Telekom Müdürlüğü -2010 

L.4. Ġlin Plan Durumu 

MuĢ, Bitlis ve Van illerini kapsayan Çevre Düzeni Planı yapılması çalıĢmalarına 

baĢlanılmıĢtır. Ancak henüz onaylanmamıĢtır. 1/100.000 Ölçekli Çevre Düzeni Planı 

çalıĢması, belirlenen amaç doğrultusunda, planlama bölgesini oluĢturan MuĢ, Bitlis ve Van 

illerinin bütününde, 2035 yılına yönelik olarak, planlama kararlarını doğrudan ya da dolaylı 

etkileyecek sorunların saptanması, yasal, doğal ve yapay eĢiklerin belirlenmesi, koruma 

197

kararlarının ve sektörel geliĢme önerilerinin, koruma–kullanma dengesi gözetilerek arazi 

kullanım kararlarına dönüĢtürülmesini kapsamaktadır. 

1/100.000 ölçekli MuĢ- Bitlis- Van Planlama Bölgesi Çevre Düzeni Planının amaca 

uygun gerçekleĢtirilmesi, belirlenen hedeflere ulaĢılabilmesi için; ülke ölçeğinde kalkınma 

planlarından, yerel birimlerce üretilen plan kararları ve geliĢtirilen yatırım programlarına 

kadar, mekansal geliĢmeleri ve demografik hareketleri yönlendirecek tüm kararların 

derlenmesi ve bir arada yorumlanması zorunludur. 

Belirlenen amaç doğrultusunda; 

· Planlama Bölgesini oluĢturan alan bütününde koruma-kullanma dengesini gözetmek, 

· Doğal, kültürel, tarihsel, sosyal ve ekonomik değerlerini korumak ve geliĢtirmek, 

· Ulusal ve yerel tercihler doğrultusunda, mevcut ve geliĢmesi olası sektörleri desteklemek, 

· Yerel katılımı ve ortaklığı sağlamak, 

· Alt ölçekte yapılacak planları yönlendirecek, bütüncül planlama kararlarını üretmek 

çalıĢmanın temel hedefleri olarak belirlenmiĢtir. 

L.5. Ġldeki Baz Ġstasyonları 

Tablo. 40: Mahalli Çevre Kurulunda GörüĢülen Baz Ġstasyonları Ve Tv Vericileri Listesi 

No Ġli-Ġlçesi Adresi Kuran Firma 

Yetkilisi 

MÇK 

No 

1 MuĢ-Merkez Cumhuriyet Caddesi Özkılavuz Apr. No:205 Vodafone 2002/6 

2 MuĢ-Merkez YeĢilyurt Mah. Ġstasyon Cad. BarakabaĢı Sok. No:68 Avea 2003/4 

3 MuĢ-Merkez Sanayi Mah. Medine Cad. Sezgin Apr. No:4 Avea 2003/4 

4 MuĢ-Merkez Ġstasyon Cad. Mavi iĢ Merkezi Hastane KarĢısı Avea 2003/4 

5 MuĢ-Merkez Saray Mah. SSK Cad. SubaĢı Apr. No:28 Avea 2003/6 

6 MuĢ-Merkez Ġstasyon Cad. DSĠ Misafirhanesi KarĢısı No:266 Avea 2003/6 

7 MuĢ-Varto Köy Hizmetleri Yanı Avea 2003/6 

8 MuĢ-Hasköy Sunay Mah. Bitlis Yolu Üzeri Avea 2003/6 

9 MuĢ-Korkut Bahçelievler Mah. Çok Programlı Lise KarĢısı Avea 2003/6 

10 MuĢ- Tv Vericilerinin Bulunduğu Yerde Avea 2003/7 

Malazgirt 

11 MuĢ-Bulanık ġehitlik Mah.Mezarlık Yanı 118 Sok. No:1 Avea 2003/7 

12 MuĢ-Merkez Saray Mah. SSK Yolu Üzeri Zümrüt Apr. Yanı Avea 2003/9 

13 MuĢ-Bulanık Rüstemgedik Beldesi Avea 2003/9 

14 MuĢ-Merkez Kale Mevkiinde Yeni yayıncılık 2004/1 

15 MuĢ-Merkez Sunay Mah. KurtuluĢ Cad. Seçkin Apr. Vodafone 2004/1 

16 MuĢ-Merkez Zafer Mah. Ġstasyon Cad. Nasıroğlu Petrolü KarĢısı Turkcell 2004/2 

17 MuĢ-Merkez Kale Mah. Kale Parkı MNG TV 2004/4 

18 MuĢ- Selçuklu Mah. Cami Yolu Çıkmaz Sok. No:1 Avea 2004/7 

Malazgirt 

19 MuĢ-Merkez Bağlar köyü Ġl Jandarma karĢısı Avea 2004/8 

20 MuĢ-Merkez Yaygın Beldesi Bahçelievler Mah. No:12 Avea 2004/8 

21 MuĢ-Merkez Varto Sapağı Vahit Meriç Çiftliği Avea 2004/8 

22 MuĢ-Merkez Mercimekkale Köyü Avea 2004/8 

23 MuĢ-Hasköy MuĢ-Bitlis Yolu Gökyazı Köyü Avea 2004/8 

24 MuĢ-Merkez Mercimekkale Köyü Vodafone 2005/1 

25 MuĢ-Merkez Mercimekkale Köyü Turkcell 2005/3 

26 MuĢ-Merkez Erzurum Cad. Alper ĠnĢaat Turkcell 2005/3 

27 MuĢ-Merkez Sungu Beldesi Hürriyet Mah. Yatılı Ġ.Ö.O. Yanı Avea 2005/3 

28 MuĢ-Merkez Karaağaçlı Beldesi Havaalanı Askeriye Yolu Sado Er Petrol Ofisi Turkcell 2005/3 

KarĢısı 

29 MuĢ-Bulanık Kırkgöze Köyü Turkcell 2005/3 

30 MuĢ-Merkez Kale Mahallesi Kale Parkı Star Tv. 2005/3 

31 MuĢ- Atatürk cad. No:1172 Turkcell 2005/3 

Malazgirt 

32 MuĢ-Bulanık Kültür Mah. No:7 Turkcell 2005/3 

198

33 MuĢ-Bulanık Sarıpınar Beldesi Turkcell 2005/3 

34 MuĢ-Varto Çalıdere Köyü Karlıova Yolu Üzeri Turkcell 2005/5 

35 MuĢ-Merkez Sungu Beldesi MuĢ-Bitlis Yolu Üzeri Belediye Parkı Avea 2005/5 

36 MuĢ-Merkez KardeĢler Köyü Mezarlık Mevkii 263 Nolu Parsel Avea 2005/7 

37 MuĢ-Merkez Ġstasyon Cad. Hükümet Konağı KarĢısı AfĢin Apr. No:158 Vodafone 2005/8 

38 MuĢ-Bulanık Sarıpınar Beldesi Adıvar Köyü Turkcell 2005/9 

39 MuĢ-Merkez Cumhuriyet Cad. MuĢ-Mar Market Üstü Turkcell 2006/2 

40 MuĢ- Konakkuran Beldesi HasanpaĢa Köyü Turkcell 2006/4 

Malazgirt 

41 MuĢ-Merkez Küçük sanayi Sitesi arkası Cezaevi Yolu Üzeri Telsim 2006/5 

42 MuĢ-Merkez Kızılağaç Beldesi YeĢilyurt mah. Tekel Deposu yanı Telsim 2006/5 

43 MuĢ-Merkez Mercimekkale Köyü Vodafone 2006/5 

44 MuĢ-Bulanık Erentepe Beldesi Köy Mezrası Turkcell 2006/5 

45 MuĢ- AfĢin Mahallesi Turkcell 2006/5 

Malazgirt 

46 MuĢ-Merkez Bitlis Yolu üzeri Küçük Sanayi sitesi 18 m. 11 Pafta 504 Ada 15 Avea 2006/5 

Parsel 

47 MuĢ- Konakkuran Beldesi Düz mevkii 122 Parsel 2 Pafta Avea 2006/5 

Malazgirt 

48 MuĢ-Merkez Yağcılar beldesi Yeni mah. Avea 2006/5 

49 MuĢ- Gülkoru Beldesi Bilgin Mah. Avea 2006/5 

Malazgirt 

50 MuĢ-Merkez Karaağaçlı Beldesi Bağlar mah. Avea 2006/5 

51 MuĢ-Merkez Kızılağaç Beldesi Avea 2006/6 

52 MuĢ-Bulanık Akçaarmut Köyü Mezarlık Yanı Turkcell 2006/6 

53 MuĢ-Korkut Kale Beldesi Temo Mevkii Pafta M.47.B20.D Ada 105 Parsel 65 Avea 2006/6 

54 MuĢ-Merkez Karaköprü Köyü Avea 2006/6 

55 MuĢ-Merkez Bostankent köyü Mezarlık yanı Turkcell 2006/7 

56 MuĢ-Merkez Sunay Mah. Atatürk Parkı KarĢısı Turkcell 2006/7 

57 MuĢ-Hasköy Gökyazı Köyü Turkcell 2007/1 

58 MuĢ-Bulanık Bingöldek Köyü Turkcell 2007/2 

59 MuĢ-Korkut Merkez Cami Üstü Turkcell 2007/2 

60 MuĢ-Bulanık Mollakent Beldesi Turkcell 2007/2 

61 MuĢ-Merkez Sungu Beldesi Mithat AYKAN‟a Ait Arsa Turkcell 2007/2 

62 MuĢ-Merkez YeĢilyurt Mah. Millet Cad. Fidanlık altı No:50 Turkcell 2007/2 

63 MuĢ-Merkez Yoncalıöz Köyü Turkcell 2007/2 

64 MuĢ- Nurettin Köyü Turkcell 2007/2 

Malazgirt 

65 MuĢ- Koçali Köyü Turkcell 2007/2 

Malazgirt 

66 MuĢ- Kazgölü Köyü Turkcell 2007/2 

Malazgirt 

67 MuĢ-Bulanık Erentepe Beldesi Turkcell Kulesi Yanı Vodafone 2007/3 

68 MuĢ-Bulanık Adıvar Köyü Kantar Yanı Vodafone 2007/4 

69 MuĢ-Merkez Atatürk Bulvarı 6 Sok No:1 Avea 2007/4 

70 MuĢ-Merkez Hürriyet Mah. Eski Tekel Cad. iliz Apart. No:10 Turkcell 2007/5 

71 MuĢ-Varto Ölçekli Köyü Mezarlığı Turkcell 2007/6 

72 MuĢ-Merkez Erzurum Cad. Zafer Mh. Emniyet Kar. ġener Trf. MüĢav. Vodafone 2007/8 

73 MuĢ-Merkez Bostankent Köyü Vodafone 2007/8 

74 MuĢ-Hasköy Gökyazı Köyü Star Petrol Yanı Vodafone 2007/8 

75 MuĢ-Korkut Altınova Beldesi Merkez MAh. No:85 Vodafone 2007/8 

76 MuĢ- Mollabaki Köyü Vodafone 2007/8 

Malazgirt 

77 MuĢ- Boyundere Köyü Adaksu Beldesi Vodafone 2007/8 

Malazgirt 

78 MuĢ- Nurettin Köyü Vodafone 2007/8 

Malazgirt 

79 MuĢ- YaramıĢ Köyü ÇıkıĢı 1 km. Vodafone 2007/8 

Malazgirt 

80 MuĢ-Bulanık Bahçelievler Mah. 712. Sok. No:25 Vodafone 2007/8 

81 MuĢ-Bulanık Kırgöze Köyü Vodafone 2007/8 

82 MuĢ-Bulanık Akçaarmut Köyü Vodafone 2007/8 

83 MuĢ-Bulanık Uzgörür Vodafone 2007/8 

84 MuĢ-Merkez Akkonak Köyü Vodafone 2007/9 

85 MuĢ-Varto Çallıdere Köyü Vodafone 2007/9 

86 MuĢ- 

Malazgirt 

Bademözü Köyü Vodafone 2007/9 

199

87 MuĢ-Merkez Cevizlidere Köyü Vodafone 2007/10 

88 MuĢ-Varto Ağaçaltı Köyü Vodafone 2007/10 

89 MuĢ- Nurettin Köyü Vodafone 2007/10 

Malazgirt 

90 MuĢ-Merkez Sungu Turkcell 2008/11 

91 MuĢ-Merkez Kepenek Köyü Turkcell 2008/12 

92 MuĢ-Korkut Yolgözler Köyü Turkcell 2008/12 

93 MuĢ-Bulanık Olurdere Köyü Turkcell 2008/12 

94 MuĢ-Korkut Altınova Turkcell 2008/13 

95 MuĢ-Merkez Saray Mah. Vodafone 2008/14 

96 MuĢ-Bulanık GülaĢtı Köyü Vodafone 2008/15 

97 MuĢ-Varto KuĢluk Köyü Vodafone 2008/15 

98 MuĢ-Merkez Boyuncuk Köyü Vodafone 2008/15 

99 MuĢ- Erence Köyü Turkcell 2008/16 

Malazgirt 

100 MuĢ- Konakkuran Avea 2008/16 

Malazgirt 

101 MuĢ-Korkut Güven Köyü Avea 2008/16 

102 MuĢ- Oğuzhan Köyü Avea 2008/16 

Malazgirt 

103 MuĢ-Korkut Güven Köyü Avea 2008/17 

104 MuĢ-Bulanık Sarıpınar Avea 2008/17 

105 MuĢ-Varto Çaylar Köyü Avea 2008/17 

106 MuĢ-Merkez Hürriyet Mah. Vodafone 2008/17 

107 MuĢ-Merkez Cumhuriyet Cad. Turkcell 2008/17 

108 MuĢ-Varto Çalıdere Köyü Vodafone 2008/18 

109 MuĢ-Merkez Karaköprü Köyü Turkcell 2008/19 

110 MuĢ-Merkez GümüĢali Köyü Turkcell 2008/19 

111 MuĢ-Varto Ağaçaltı Köyü Vodafone 2008/20 

Kaynak: Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü-2010 

KAYNAKLAR: 

Ġl Telekom Müdürlüğü 2010 

Ġl Emniyet Müdürlüğü 2010 

THY A.O MuĢ ġefliği 2010 

TCDD Gar ġefliği 2010 

MuĢ Belediye BaĢkanlığı 2010 

Karayolları 113. ġube ġefliği 2010 

MuĢ Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü-2010 


M. YERLEġĠM ALANLARI VE NÜFUS 

M.1. Kentsel ve Kırsal Planlama 

MuĢ Ġli‟ndeki arazi kullanım çalıĢmasında elde edilen sonuçlara bakıldığında kentsel 

ve kırsal yerleĢimlere iliĢkin kullanım türlerinden daha çok tarımsal alanların ve çayır-mera 

alanlarının dikkat çektiği, orman alanları ile fundalık alanların da il genelinde belirli 

bölgelerde yoğunlaĢarak önemli yer tuttuğu görülmektedir. 

Ġldeki tarım alanlarının baĢta MuĢ Ovası‟nda Karasu çevresindeki alanlar olmak üzere, 

Bulanık, Malazgirt ovaları gibi akarsu çevrelerindeki düz ovalık alanlarda yoğunlaĢtığı 

görülmektedir. Ġldeki orman alanları MuĢ Ovası‟nın güneyinde yükseltinin arttığı bölgelerde 

yoğunlaĢmaktadır. Fundalık alanlar da yine aynı bölgede ve Alparslan I Barajı çevresindeki 

alanlarda yer almaktadır. 

Ayrıca Alparslan I Barajı ildeki en büyük su yüzeyi olarak arazi kullanım dağılımı 

içinde önemli yer kaplamaktadır. il topraklarının yaklaĢık yarısını kaplayan çayır ve mera 

alanları ise ilin ortasında kuzeybatı- güneybatı doğrultusunda uzanan ġerafettin Dağları ve 

Otluk Dağları boyunca yoğunlaĢmakta olup il geneline de yayılmıĢ durumdadır. Ġldeki kentsel 

yerleĢik alanlara bakıldığında MuĢ il Merkezi‟nin il topraklarının batısında, MuĢ Ovası 

üzerinde kurulduğu görülmektedir. MuĢ il merkezinin güneydoğusunda yer alan Hasköy Ġlçe 

Merkezi de MuĢ Ovası üzerinde yer almaktadır. 

Korkut Ġlçe Merkezi MuĢ Ovası‟nın doğusunda Van Gölü çöküntüsüne komĢu bir 

alanda bulunmaktadır. MuĢ il topraklarının kuzeybatı kesiminde bulunan Varto Ġlçe Merkezi 

Bingöl Dağları‟nın eteklerinde yer almaktadır. il topraklarının orta kesiminde, il merkezinin 

kuzeydoğusunda yer alan Bulanık Ġlçe Merkezi Bulanık Ovası üzerinde düz bir alanda 

konumlanmıĢtır. 

Ġl topraklarının doğu kesiminde kalan Malazgirt Ġlçe Merkezi Malazgirt Ovası 

üzerinde yer almaktadır. Ayrıca ildeki ilçe merkezleri dıĢındaki belde belediyelerinin sınırları 

içinde yer alan yerleĢik alanlar da kentsel yerleĢik alan olarak belirlenmiĢ olup ilçe ve belde 

merkezleri dıĢındaki köy ve mahalleler ise kırsal yerleĢik alanlar olarak belirlenmiĢtir. Kentsel 

yerleĢim alanları baĢlığı altında incelenen havaalanı ve sanayi alanlarına bakıldığında; MuĢ 

Havaalanı‟nın MuĢ Ġl Merkezi, Korkut Ġlçe Merkezi ve Hasköy Ġlçe Merkezi arasında kalan 

alanda yer aldığı, arazi kullanım çalıĢmasında tespit edilen ildeki tek sanayi alanının ise 

Malazgirt Ġlçe Merkezi‟nin batısında bulunan sanayi tesisi olduğu görülmektedir. 

MuĢ Ġli‟nde yer alan doğa koruma alanları, sulak alanlar, turizm merkezleri ve sit 

alanları gibi koruma statüsü verilmiĢ alanların dağılımına iliĢkin veriler aĢağıdaki tablolarda 

verilmiĢtir. 

Jeolojik Rapor: Ġlimiz Doğu Anadolu fay hattı üzerinde ve dolayısıyla 1.derece 

deprem kuĢağında yer almaktadır. Ġlimizin fiziki coğrafyası incelendiğinde güney kısmındaki 

hakim mevkide yer alan Kale Mahallesinin metamorfik kayaçlar üzerinde ince bir toprak 

tabakası ve bitki örtüsünün olması, heyelana karĢı tedbirler alındığı takdirde Kale Mahallesi 

ve civarında Zemin emniyet katsayısı 1–3 Kg/Cm²dir. Binaların bu mevkilerde inĢa edilmesi 

daha uygun olduğu görülmektedir. 

MuĢ Ovasının zamanla alüvyonların birikmesiyle oluĢan toprak yapısı ile 1.derece 

tarım arazisi olması, Ova yüzeyinde yeraltı su seviyesinin yüksek olması ayrıca zemin 

201

emniyet katsayısının 1 Kg./Cm² ve hatta biraz 

Daha altına düĢmesi nedeniyle yapılaĢmaya uygun değildir. 

MuĢ ilinin Doğu ve Batı sınırını çizen Çar Çayı ve Karni Deresi kenarlarına dolgu 

malzemesi biriktirilerek zamanla yapay bir zemin oluĢturulması neticesinde jeolojik olarak bu 

bölgelerin yapılaĢmaya uygun olmadığı gözlemlendiğinden, jeolojik durum incelemesi 

neticesinde yerleĢimlerin ilin güney kısmındaki sert zeminli bölgelere yönlendirilmesi, 

yapılaĢmanın bu bölgelere yoğunlaĢtırılması gerekir. 

Ġlin Ġmar Durumu: Mevcut imar alanımız 1080 hektar olup, imar alanımızın güneyini 

Kızıl ziyaret dağı, batısını Karni Çayı, doğusunu Çar Çayı ve Kuzeyini ise demiryolu hattı 

sınırlamaktadır. MuĢ ilinde ova kısmından baĢlayarak güney kısımlara doğru arazi engebeli 

bir görünüm kazanarak rakım artmaktadır. Bu da yerleĢim alanını sınırlamaktadır. 

(Kaynak: MuĢ Belediye BaĢkanlığı) 

M.1.1. Kentsel Alanlar 

M.1.1.1. Doğal Özelliklerin Kent Formuna Etkileri 

Günümüzde MuĢ il merkezi, kurulu olduğu ova üzerinde kuzey ve kuzeybatı yönünde 

yayılarak geliĢmektedir. Yeni yapılaĢmalar bu kesimlere kaymaktadır. Kırsal kesimlerde ise 

düzenli bir geliĢme görülmemektedir. Kırsal yerleĢimlerin kurulduğu alanlar genellikle dağ 

etekleridir. Tek yönlü geliĢme eğilimlerinin Ģehirlerde ortaya çıkardığı dikey geliĢme güdüsü 

ile birlikte istenilmeyen geliĢme dokusu oluĢmaktadır. Ayrıca arazi ve arsa değerlerinde ciddi 

bölgesel farklarında oluĢmasına sebep teĢkil etmektedir. 

ġehrimizin mevcut imar alanını güney, batı, doğu ve kuzey bölgelerinde sınırlayan 

unsurların (dere, dağlık arazi, topoğrafik yapı, demiryolu) olması nedeniyle kent yerleĢimi bu 

sınırlar arasında kaldığından, çoğunlukla kent formunun ovaya doğru geliĢme göstermesine 

neden olmuĢtur. Bu özellikler nedeniyle Belediyemizce zayıf zeminli bölgelerde yapılaĢmanın 

önlenmesi amacıyla 2000 yılından bugüne binalar yapılmadan önce zemin etüt raporları 

istenmektedir. Bu raporlarda uygun olmayan bölgelerde imar inĢaat izni verilmemektedir. 

M.1.1.2. Kentsel Büyüme Deseni 

YerleĢim düzeni ve sokak dokusu esas itibari ile tipik bir Türk kenti havasını yansıtan 

MuĢ‟un, konut mimarisinin oluĢumunda temel etki, diğer yörelerde de olduğu gibi halkın örf 

ve adetlerinden kaynaklanan yaĢam biçimi ve ihtiyaçlardır. Coğrafya ve iklim Ģartları da bu 

oluĢumdaki diğer etmenlerdir. 

MuĢ Ġli‟nde geleneksel doku, dar sokaklar ve sokakların iki yanında sıralanmıĢ 2 katlı 

ve genelde moloz taĢ ile kerpiçten yapılmıĢ konutlardan oluĢmaktadır. MuĢ Evleri‟nin en 

belirgin özelliği konut yapısının, içinde bulunduğu havuĢ adı verilen avlunun gerisinde yer 

almasıdır. Sokakla bağlantılı cümle kapısından geçilerek girilen havuĢun yanında tandırlık, 

erzak deposu ve çardak görevi gören ağaç altı oturmalıklar yer almaktadır. Çoğu konutta ise 

bunlarla birlikte ahır da mevcuttur. 

AhĢap malzeme tavanlarda, dolaplarda, kapı, pencere dolap kapaklarında ve balkon ve 

çıkmalarda taĢıyıcı eleman olarak kullanılmıĢtır. Ġkinci katları taĢıyan çıkmalar, korniĢler, 

balkonlar sıkça uygulanmıĢtır. Estetik ve sade bir görünümü olan pencere kenarları, Selçuklu 

kültürünün etkisiyle miğfer kubbe tarzında inĢa edilmekte ve dıĢarıdan bakıldığında miğfer 

görünümü bariz bir Ģekilde kendini göstermektedir. 

202

Ġklim koĢullarından ötürü evlerin üzerleri düz toprak damla örtülmüĢtür. Çatılı 

örnekler varsa da bunları sayıca çok daha az olup, XIX. yüzyılın sonlarına doğru 

yapılmıĢlardır. Günümüzde geleneksel mimari özelliklerini yansıtan yapıların çoğu yıkılmıĢ 

olmakla birlikte Ģehir merkezi içinde az sayıda geleneksel konut örneklerine rastlanmaktadır. 

Jeolojik Rapor ve doğal özellikler dikkate alındığında, ilimizin güney kısmındaki 

dağlık bölgelerde yerleĢimin daha uygun olduğu, tarım arazisi özelliğindeki MuĢ Ovasında ve 

zamanla dolgusu yapılmıĢ yapay zeminli dere kenarlarına yerleĢimlerin uygun olmadığı 

söylenebilir. 

1929–1980 yılları arasında ġehrimizde Kale Mahallesi ve civarında yerleĢim mevcutken 

zamanla hızlı geliĢim gözlenen ilimizde yukarıda değinilen nedenlerle yerleĢim ve kentsel 

geliĢim ovaya doğru olmaktadır. Bu nedenle belediyemizce sınırlı imar alanımızda 

vatandaĢlarımızın daha sağlam zeminli bölgelere bina yapmaları önerilmektedir. 

M.1.1.3. Planlı Kentsel GeliĢme Alanları 

Planlı bir kentleĢme için imar alanımızın güney, batı ve doğu bölgelerinde projeli 

toplu konutlaĢmaya gidilmeli, ova bölgeleri ise tarımsal faaliyet ve sanayi dallarında planlı bir 

Ģekilde ticaret sahasına açılmalıdır. 

M.1.1.4. Kentsel Alanlarda Yoğunluk 

MuĢ ili merkez ve diğer yerleĢmelere iliĢkin yoğunluk analizleri incelendiğinde aĢağıdaki 

tabloda görüldüğü gibi merkez den çok farklı olmayan yerleĢmeler yoğunluğunun varlığından 

söz edebiliriz. 

Ġlçe Belediye Nüfus Alan Yoğunluk (kiĢi/ha) 

Merkez Merkez 70509 976.20 72.23 

Merkez Karaağaçlı 2507 28.31 88.56 

Merkez Kırköy 2383 40.04 59.52 

Merkez Kızılağaç 3501 45.29 77.31 

Merkez Konukbekler 7142 69.35 102.98 

Merkez Serinova 2629 46.36 56.71 

Merkez Sungu 7130 63.58 112.14 

Merkez Yaygın 4764 99.68 47.79 

Merkez YeĢilova (Yağcılar) 3645 67.34 54.13 

Kaynak: MuĢ- Bitlis-Van Çevre Düzeni Planı Veri Tabanı 

2007 yılı adrese dayalı nüfus kayıt sistemi (TÜĠK) verileri ve MuĢ Belediye 

BaĢkanlığının verilerine göre Ġlimizde mahallelere göre nüfus yoğunluğu ve bina sayıları ile 

yoğunluğun niteliği aĢağıdaki Ģekilde özetlenebilir. 

S/N: MAHALLE ADI: NÜFUS YOĞUN (KĠġĠ): BĠNA SAYISI : NĠTELĠĞĠ : 

1- Hürriyet Mahallesi 7443 2098 Orta Yoğun 

2- MuratpaĢa Mahallesi 8345 1592 Orta Yoğun 

3- Kale Mahallesi 2416 597 Az Yoğun 

4- Minare Mahallesi 687 293 Çok Az Yoğun 

5- Zafer Mahallesi 6806 1367 Orta Yoğun 

6- YeĢilyurt Mahallesi 14054 3388 Çok Yoğun 

203

7- Dere Mahallesi 3339 1057 Az Yoğun 

8- Saray Mahallesi 10327 2499 Çok Yoğun 

9- Sunay Mahallesi 7412 1993 Orta Yoğun 

10- Kültür Mahallesi 9680 2529 Orta Yoğun 

-------- ------- 

Toplam 70.509 KiĢi 17683(2009 yılı verileri) 

Kaynak: MuĢ Belediye BaĢkanlığı-2010 

M.1.1.5. Kentsel Yenileme Alanları 

MuĢ Ġli‟nde Merkez Ġlçe dahil toplam 6 ilçe 22 belde belediyesi olmak üzere toplam 28 adet 

belediye bulunmaktadır. Belediye teĢkilatına sahip olan yerleĢmelerden 26 tanesinin imar 

planı bulunurken 2 belde belediyesinin imar planı bulunmamaktadır. 

Ġlçesi Adı Alanı (ha) 

Merkez MuĢ 1067.05 

Merkez Karaağaçlı 536.08 

Merkez Kırköy 81.63 

Merkez Kızılağaç 365.11 

Merkez Konukbekler 119.43 

Merkez Serinova 230.25 

Merkez Yağcılar 689.42 

Merkez Yaygın 1039.58 

Merkez TaĢoluk Köyü Çimento Fab. Mevzii Ġmar planı 79.67 

Merkez MuĢ OSB Alanı Mevzii Ġmar planı 120.36 

Merkez Sungu 152.71 

Bulanık Bulanık 517.69 

Bulanık Elmakaya 165.00 

Bulanık Erentepe 367.39 

Bulanık Mollakent 128.77 

Bulanık Sarıpınar 309.01 

Bulanık Uzgörür 494.57 

Bulanık Yoncalı 493.20 

Bulanık Rüstemgedik 154.03 

Hasköy DüzkıĢla 336.06 

Hasköy Hasköy 103.23 

Korkut Altınova 187.81 

Korkut Korkut 205.51 

Malazgirt Konakkuran 691.06 

Malazgirt Malazgirt 990.11 

Malazgirt Gülkoru 94.44 

Varto Varto 373.06 

Toplam 

Planlı alan 

10092.22 

Kaynak: MuĢ- Bitlis-Van Çevre Düzeni Planı Veri Tabanı 

MuĢ il sınırları içerisinde ilçe ve belde merkezlerine ait nazım ve uygulama imar 

planları dıĢında üst ölçekte plan bulunmamaktadır. Yapımı son aĢamaya gelmiĢ olan MuĢ 

Bitlis Van illerini kapsayan Çevre düzeni planı üst ölçek plan olarak kabul edilebilecektir. 

204

MuĢ Ġl sınırları içinde yer alan belediyelere ait imar planları alan büyüklükleri ile il sınırları 

içerisinde yer alan tüm imar planlarına (Kent bütünü, mevzii, sanayi, vb.) ait alan 

büyüklükleri, yukarıda tablolaĢtırılmıĢ halde verilmektedir. 

M.1.1.6. Endüstri Alanları Yer Seçimi 

M.1.1.7. Tarihi, Kültürel, Arkeolojik ve Turistik Özellikli Alanlar 

Bknz. G. Turizm. 

M.1.2. Kırsal Alanlar 

M.1.2.1. Kırsal YerleĢme Deseni 

MuĢ Ġli kırsal alanındaki yerleĢim genellikle belirli bir plan ve düzen içinde değildir. 

YerleĢim yerlerinin kuruldukları yerler topoğrafik olarak genellikle dağ eteklerindeki hâkim 

kesimlerdir. YerleĢim yerleri seçiminde içme su kaynakları ile diğer kullanım amaçlı su 

kaynaklarına yakın yerler tercih edilmiĢtir. Ovadaki yerleĢimlerde ise su kaynaklarına yakın 

yerler seçilmiĢtir. 

Kırsaldaki yerleĢim genelde geleneksel tarım ve hayvancılıkla iĢtigal etmekte geçimini 

bu Ģekilde temin etmektedirler. 

M.1.2.2. Arazi Mülkiyeti 

MuĢ Valiliği Defterdarlık Milli Emlak Müdürlüğü‟nden elde edilen verilere göre 50 

hektar üzerindeki taĢınmazların listesi ve mülkiyet durumu aĢağıdaki tabloda verilmiĢtir. Elde 

edilen mülkiyet verilerine göre MuĢ ili sınırları içinde yer alan 50 Ha. üzerindeki arazilerin 

toplamı 35366 hektardır. Mülkiyet durumunun çoğunluğu %55 oranına sahip ve 19520 hektar 

alan kaplayan orman arazisi mülkiyetinden oluĢmaktadır. 

Orta mallar mülkiyetindeki araziler, toplam içinde %18 oranı ile ikinci sırada 

gelmektedir. Araziye ait mülkiyetin oranı %14 oranı ile üçüncü sırada yer almaktadır. 

Alandaki tarla arazilerinin mülkiyetinin oranı ise %13 olup 4525 hektarlık alan 

kaplamaktadır. 

M.2. Altyapı 

Bu konuyla ilgili ayrıntılı bilgiler “Altyapı, UlaĢım ve HaberleĢme" baĢlığı altında 

incelenmiĢtir. 

M.3. Binalar ve Yapı ÇeĢitleri 

M.3.1. Kamu Binaları 

Ġmar Planlarımızda bir yerin kamu alanına tahsisinin yapılması için o yerin Ġmar 

durumu (Tapu, çap ve yerleĢim planındaki konumu) incelenerek değerlendirmeler yapılır. 

VatandaĢların ihtiyaçlarının en iyi düzeyde karĢılanması için ilimizde Kamu binalarının, 

205

Atatürk Bulvarı ve yakın mevkilerde yoğunlaĢtığı gözlemlenmektedir. Buda Kent Formunda 

Kamu Binalarının Ģehrin orta bölgelerinde yerleĢim gösterdiğini özetler. 

M.3.2. Okullar 

Ġl sınırları içindeki ilköğretim, lise öğrenci sayıları, meslek yüksek okulu, fakülte ile 

üniversite isimleri, yerleri (özel/kamu), öğrenci kapasiteleri ile bu okullar bünyesinde yer alan 

yurtların öğrenci kapasiteleri aĢağıdaki tablolarda mevcuttur. 

MuĢ Ġli Eğitim Öğretim Kurumları Okul ve Öğrenci Sayıları 

Okullar Okul Sayısı Öğrenci Sayısı 

Lise ve Dengi Okullar 51 14610 

Ġlköğretim Okulları 457 51618 

Toplam 508 110195 

Kaynak: MuĢ Milli Eğitim Müdürlüğü-2009 

Milli Eğitim Bakanlığına bağlı MuĢ Ġlindeki 41 adet pansiyon bulunmaktadır. Bu 

pansiyonlarda 12263 öğrenci kalabilmektedir. 

MuĢ Alparslan Üniversitesi 

Bulunduğu Yer 

Öğrenci Sayısı 

Eğitim Fakültesi Merkez 585 

Fen-Edebiyat Fakültesi Merkez 155 

Sağlık Yüksekokulu Merkez 168 

Meslek Yüksekokulu Merkez 1249 

Meslek Yüksekokulu Malazgirt 93 

Toplam 2250 

Kaynak: MuĢ Alparsan Üniversitesi Rektörlüğü -2009 

M.3.3. Hastaneler ve Sağlık Tesisleri 

Ġl Merkezi; 

Hastaneler: 

1- MuĢ Devlet Hastanesi 

2- Kadın Doğum ve Çocuk Hastanesi 

Dispanserler : 1- Verem SavaĢ Dispanseri 

Diğer 

: 1- AÇS ve AP Merkezi 

2- Halk Sağlığı Laboratuarı 

206

ĠL SAĞLIK MÜDÜRLÜĞÜ 

MERKEZ 

Merkez Sağ.Oc. 

Merkez Ġlçe Sağ.Oc. 

1Nolu Sağlık Oc. Karaköprü Sağ.Oc AÇS ve AP Merkezi 

2Nolu Eğitim Tipi Sağ.Oc. Kızılağaç Sağ.Oc. Verem SavaĢ Dispanseri 

Sunay Sağ.Oc. 

Karaköprü Sağ.Oc. 

Zafer Sağ.Oc 

Konukbekler Sağ.Oc. 

Saray Sağ.Oc. 

Karaağaçlı Sağ.Oc. 

Bostankent Sağ.Oc. 

Boyuncuk Sağ.Oc 

Serinova Sağ.Oc. 

Kırköy Sağ.Oc 

Üçevler Sağ.Oc. 

Mercimekkale Sağ.oc. 

Sungu Sağ.Oc. 

Yaygın Sağ.Oc. 

YeĢilova Sağ. 

Özel Sağlık KuruluĢları: 

- MuĢ Ceylan Tıp Merkezi 

- ġifa Hastanesi 

Ġlçe Merkezleri; 

BULANIK MALAZGĠRT VARTO HASKÖY 

Bulanık 1 Nolu Sağ.Oc. Malazgirt 1Nolu Sağ.Oc. Varto 1Nolu sağ.Oc. Hasköy Sağ.Oc. 

Bulanık 2 Nolu Sağ.Oc. Malazgirt 2 nolu Sağ.Oc. Çaylar Sağ.Oc. DüzkıĢla Sağ.Oc. 

Erentepe Sağ.Oc Aktuzla Sağ.Oc. Akçetepe Sağ.Oc. 

Gülçimen Sağ.Oc. Adaksu Sağ.Oc. Kaynarca Sağ.Oc. 

Güllüova Sağ.Oc. Gülkoru Sağ.Oc. Omcalı Sağ.Oc. 

Mollakent Sağ.Oc. 

Konakkuran Sağ.Oc. 

Sarıpınar Sağ.Oc. 

Elmakaya Sağ.Oc 

.KORKUT 

Çataklı Sağ.Oc. 

Korkut S.O. 

Yoncalı Sağ.Oc. 

Altınova S.O. 

Karaağıl Sağ.Oc. 

Karakale S.O. 

Rüstemgedik Sağ.Oc 

M.3.4. Sosyal ve Kültürel Tesisler 

Kültür Merkezleri; 1- Ġl Kültür Merkezi 

2- Malazgirt Kültür Merkezi 

3- Varto Kültür Merkezi 

Kütüphaneler; 

1- Ġl Halk Kütüphanesi 

2- Malazgirt Ġlçe Halk Kütüphanesi 

3- Bulanık Ġlçe Halk Kütüphanesi 

4- Hasköy Ġlçe Halk Kütüphanesi 

5- Varto Ġlçe Halk Kütüphanesi 

207

Tiyatro ve Sinemalar; 

1- Belediye ġehir Tiyatrosu 

2- Onur Sineması 

M.3.5. Endüstriyel Yapılar 

M.3.6. Göçer ve Hareketli Barınaklar 

Ġlimizde 10-15 yıl öncesine kadar oldukça sık görülen göçebe hayatı son yıllarda 

azalma eğilimine girmiĢtir. Özellikle yazın hayvancılıkla uğraĢan göçebeler Güneydoğu 

Anadolu bölgesinin değiĢik illerinden hayvan sürülerini yaylalarda otlatmak amacıyla 

ilimizdeki yaylalara gelip birkaç ay kaldıktan sonra sonbaharda geri dönerler. 

Bunların yanı sıra yaz aylarında yerleĢik hayatı olmayan ve geçici çadırlar kurarak 

yerleĢtikleri yerlerde dilencilik yaparak geçinen ailelerde bulunmakta ve kıĢ aylarında geri 

dönmektedirler. Yalnız bunların sayısal olarak tespitleri yapılmamıĢtır. 

M.3.7. Otel-Motel ve Turizm Amaçlı Diğer Yapılar 

MUġ’TA BULUNAN KÜLTÜR VE TURĠZM BAKANLIĞINDAN ĠġLETME 

BELGELĠ KONAKLAMA TESĠSLER 

Sıra TESĠSĠN ADI 

ODA YATAK SINIFI ADRES VE TELEFON NO 

No 

SAYISI SAYISI 

1 Royal Koza Otel 22 44 3 Yıldız Atatürk Cad. Malazgirt Tel : 511 

22 42 

2 Otel Zümrüt 70 136 3 Yıldız Atatürk Bulvarı Ġstasyon Cad. MuĢ 

Tel 212 96 05 Faks 212 96 76 

3 Otel Gökser 40 84 2 Yıldız Atatürk Bulvarı Ġstasyon cad. MuĢ 

Tel 212 30 13 Faks 212 22 76 

4 Otel Malazgirt 26 52 3 Yıldız Atatürk Cad. No 1 Malazgirt Tel : 

511 42 56 Faks : 511 25 00 

5 Yücesoy Otel 24 48 3 Yıldız Ġstasyon Cad. Bankalar Bulvarı 

MUġ 

Tel:212 16 25 

6 Bulanık Otel 7 38 2 Yıldız Atatürk Cad. Bulanık 

Tel: 311 52 60-61 

Turistlik tesisiler doğaya uyumlu yapılmıĢtır. Bünyelerinde yeme, içme tesisi, toplantı 

ve seminer salonları mevcuttur. 

MUġ’DA BULUNAN KÜLTÜR VE TURĠZM BAKANLIĞINDAN BELGELĠ 

SEYAHAT ACENTALARI 

Sıra SEYAHAT ACENTASININ ÜNVANI GRUBU ADRES VE TELEFON NO 

No 

1 NurevĢan Seyahat Acentesi B Ġstasyon Cad. Atatürk Bulvarı No:11 / MuĢ 

Tel: 0436 212 86 82 -83 

Fax: 0436 212 86 84 

2 MuĢ Ovası Seyahat Acentesi B Sanayi Sitesi 1. Dükkân B 1 Blok /MUġ 

Tel: 0436 215 10 26 

3 Hapset Turizm Seyahat Acentesi A Kültür Mah. MUġ 

208

Tel: 212 59 59 

4 Asır Turizm Seyahat Acentesi A Bahçelievler Mah. Ġstasyon Cad. MUġ Tel: 

212 99 90 

Yörenin kara, hava, deniz ve demiryolu ulaĢımI bulunmaktadır. 

M.3.8. Bürolar ve Dükkânlar 


M.3.9. Kırsal Alanda YapılaĢma 

Bknz. G.1.2. Kültürel Değerler. 

M.3.10. Yerel Mimari Özelikler 

Anadolu‟nun fethini izleyen yıllarda zamanla TürkleĢen MuĢ‟un eski yerleĢim düzeni 

ve sokak dokusu esas itibari ile tipik bir Türk kenti havasını yansıtır. 

Diğer yörelerimizde olduğu gibi buradaki konut mimarisinin oluĢumunda da temel etki 

milletimizin örf ve adetlerinden kaynaklanan hayat tarzı ve ihtiyaçlarıdır. Ayrıca mahalli 

mimarisi, gelenekleri ve malzemesi ile iklimin ve coğrafyasının zorlayıcı gerekleri de bu 

oluĢumdaki diğer etmenlerdir. 

Bölgedeki diğer illerin yerleĢimlerindekine benzeyen sokak dokusu içinde yer alan 

evler, genellikle havuĢ (avlu) gerisinde yükselen iki katlı (dubleks) kuruluĢlardan ibarettir. 

Eski MuĢ evleri genel plan Ģemaları itibarı ile diğer Ģehirlerdeki (Doğu ve Güney Doğu) 

evlerle paralellikler ortaya koymakla birlikte mekân isimlendirmelerinde yer yer farklılıklar 


Sokakla bağlantılı cümle kapısı ile geçilen HavuĢun bir yanında tandırlık, erzak deposu 

ve çardak görevi gören ağaç altı oturmalıklar yer alır, birçoğunda ise bunlarla birlikte ahır da 

mevcuttur. 

Evlerin cephesi, pencereler ve zaman aman üst kat çıkmasını taĢıyan konsollar kat 

ayırımını vurgulayan korniĢler, ahĢap balkon ve balkon kemerleri ile hareketlendirilmiĢtir. 

Yapıların üzerlerini örten yapı malzemesi o dönemin iklim Ģartlarına göre yapılan düz, toprak 

damlardır. Evlerin temel yapı malzemesi kerpiçtir. AhĢap malzeme ise içeride, tavanlarda 

(taĢıyıcılar), dolaplarda, kapı, pencere ve dıĢarıda ise balkonlarda kullanılmıĢtır. 

Süslemelerde ise kerpiçlerin, dıĢ cephede duvarlara değiĢik dizilmeleri ile yer verilmeye 

çalıĢılmıĢ estetik ve sade bir görünümü vardır. Pencere kenarları, dıĢarıdan Selçuklu öğesi 

taĢıyan, kültürümüzün önemli unsurlarından birini; miğfer kubbe anlayıĢını ortaya koyar, 

bakıldığında miğfer görünümü bariz bir Ģekilde kendini gösterir. Pencerelerde cumba yerine 

önem verilerek yapılan, genelde sade olan korkuluklar kullanılmıĢtır. 

Evlerinin giriĢ kapılarının her iki yanını süsleyen iki sutunçe üzerine çiçeklik niĢleri 

vardır. Kapılar çift kanatlı olup genelde metal ağırlıklı yapılmıĢtır. Kapılar sade görünümlü 

kapı tokmakları ya da kilit bağlantıları ile yapı malzemesini tamamlar. Kapıların içeri açılan 


kısmında giriĢi sağlayan bir basamak yüksekliğinde seki bulunur. Ġçeride alt kat, genelde 

mutfak, banyo, tuvalet ve zahire odası ile birlikte merdiven boĢluğunu oluĢturan antrelerden 

oluĢur. Yukarı çıkıldığında, esasen geleneksel Türk konutunda yer alan sofa ile aynı amacı 

taĢıyan ve alt kattan uzanan ahĢap merdivenle çıkılan bu ilk ve evin en geniĢ kısmını oluĢturan 

mekânlar, cepheye bakan daha çok sohbet amacıyla kullanılan büyük salonlardır. Bu 

salonlarda ahĢap veya taĢtan, pencere önlerinde sedirler bulunmaktadır. Üst katta yer alan 

bütün mekânlar (odalar), bu salon etrafında sıralanır. Misafir odası olarak adlandırılan ve 

büyük salonun etrafında ön cepheye bakan bazen birden fazla olan, evin en güzel eĢyalarını 

içerisinde de barındıran ya da diğer odalara göre daha gösteriĢli olan bu odalar, misafir 

ağırlama, sohbet etme amaçlı yapılmıĢtır. 

Evlerde mekânları bir birine bağlayan kapılar basit ve gösteriĢsizdir. Çok büyük bir 

çoğunluğu tek kanatlı olan kapıların hemen hemen hiç birinde süsleme yoktur. Bütün kapılar 

eĢikli ve demir mandallı kapı kolu sistemi ile yapılmıĢtır. Kapı boyutları, bulundukları 

konuma ve fonksiyonlara göre değiĢik ölçüler vermektedir. 

Genelde her oda da küçük ahĢap dolaplar (gömme) ve büyük çift kanatlı, çekmeceli 

yataklıklar mevcuttur. 

Evlerin duvar kalınlığı (dolgu duvarlar) 60-70 cm‟dir. Bu yüzden mekân içerisinden 

bakıldığında pencereler loĢ bir hava verir. 

Mekân içerisine açılan pencere yapıda kullanılmaz, evin tavan kısımları kaplamasız, 

olduğu gibi bırakılır, taĢıyıcılar kendini gösterir. DöĢemeler ise zeminde (alt katta) 

sıkıĢtırılmıĢ killi toprak veya düzgün sal taĢları ile üstlerde ise ahĢap malzeme ile kaplanır. 

ġekil. 95: Kırsal Kesimin Geleneksel Evleri ( Konakkuran Beldesi-Malazgirt) 


Her odanın pencere önünde yüksekliği 30-50 cm, geniĢliği 50-90 cm arasında değiĢen 

sedirler mevcuttur. AhĢap veya kerpiçten oturma yeri olarak düzenlenen sedirler pencere 

önlerine bitiĢik yapılırlar. 

Mutfaklar, evin önemli ve geniĢ yerlerinden biridir. Ġçerisinde ocak (niĢ Ģeklinde) diğer 

adıyla Ģömine bulunur. (Bazı yapılarda yoktur.) Yemek odasının hemen altında 

bulunduğundan mutfaktan yemek odasına, yiyecek ve içecekler asansörvari bir makara 

sistemiyle duvar içerisindeki boĢluktan çıkarılır ve indirilir. 

Banyoda, çöl denilen günümüz küvetini andıran suyun mekân içerisinde etrafa 

sıçramasını engelleyen köĢeye yapılmıĢ ayrı ve açık bir kısım bulunur, büyük banyo kazanları 

her yerde olduğu gibi burada da kullanılır. 

Evin iç duvarlarının tamamında sıva olarak saman, keçi kılı, sönmüĢ kireç karıĢımı 

kullanılır. Sonradan üzerine badana yapılarak duvar yüzeyi tamamlanır. 

Sonuç olarak bu evler haremlik-selamlık diye ayrılmasa bile, bunun fiilen uygulandığı 

görülür. Bütün bunlara binaen kendi kendine yeten o dönemdeki kapalı ekonominin etkisi 

burada da gözlenir. 

Eski MuĢ evleri taĢtan ve kerpiçten yapılmıĢ olup tek veya iki katlı olarak inĢa 

edilmiĢtir. Odalarda mutlaka yüklük vardır. Salonda ya da evin büyük odasında Ģömine 

bulunur. Oturma odalarına sedirler konulur. Her evin mutlaka kileri vardır. Evler yapılırken 

uzun ve soğuk kıĢ Ģartlarına dayanaklık açısından duvarlar 70-80 cm. kalınlığında yapılır. 

Duvar boyunun yarısında „areğan‟ denilen hatiller kullanılır. Dam kısmı, kalın areğanların üst 

üste konularak ve aralarındaki boĢluğunda meĢe çeperiyle doldurulması, akabinde bunların 

üstünün de önce çamur sonrada toprak ile örtülmesi ile yapılır. 

Geleneksel MuĢ evleri, genellikle büyük bir salon ve salona açılan oda kapıları 

Ģeklinde planlanmıĢtır. Ġki katlı evlerde, salondan üst katlara tahta merdiven bırakılarak 

bağlantı yapılır. Banyo ihtiyacı, büyük bir kayanın içinin oyulması sonucunda oluĢturulan 

yapay bir holde karĢılanır. Kapı giriĢlerine mihrabi bir görüntü hâkim olup kapı, ya dıĢ 

duvarla bitiĢik ya da biraz daha içeridedir. Süslemelerde genellikle tuğla kullanılmıĢtır. 

Pencereler geniĢ ve ıĢığı bol alacak Ģekilde yapılmıĢtır. Pencere üstlerinde Osmanlı 

Mimarisinde görülen ay-yıldız iĢlemesi sıkça görülmektedir. 

Bu evlerin 

çoğunda bahçe 

yoktur. Direkt 

olarak cadde ile 

bağlantılıdır. 

Bu evlerin 

yanında köĢk diye 

tanınan büyükçe 

evlerde yapılmıĢ 

olup bunların 

mimari halk tipi 


211

evlere benzemekle birlikte salonları ve odaları daha da büyük olup genelde iki katlıdır. 

Günümüzde bu evler yıkılmaya yüz tutmuĢ; geliĢen teknik yapılara yenilmiĢtir. Bu 

evlerden bir kaçına Ģehir merkezinde rastlamak mümkündür. 

M.3.11. Bina Yapımında Kullanılan Yerel Materyaller 

Ġlimizde bina yapımında kullanılan malzemeler çok çeĢitli olup modern 

yapılanmalarda kullanılması gereken malzeme çeĢitlerinin tamamı kullanılmaktadır. 

ġehir merkezlerinde yapıların duvarları tuğla veya biriketlerle örülürken, köylerde 

duvarlar daha çok biriketlerle örülmektedir. DıĢ sıva olarak normal sıvalar kullanılmakta, sıva 

üstüne imkânlara göre boya, badana veya diğer malzemeler kullanılabilmektedir. Ġç 

mekânlarda ise yağlı veya plastik boyalar tercih edilmekte kimi evlerde alçı sıva 


Eski yapılanmalarda ise yerel materyallerin daha fazla kullanıldığı söylenebilir. Duvar 

yapımında civarda bulunan taĢlardan veya yakın köylerden yararlanılmaktadır. Tavan 

yapımında ise koru ormanlarından veya kavaklıklardan temin edilen ağaçlar kullanılmakta ve 

üstleri toprakla örtülmekteydi. Kerpiçten yapılan yapılarda ise özel kalıplarda dökülerek 

kurutulan kerpiçler kullanılmaktaydı. 

M.4.Sosyo-Ekonomik Yapı 

M.4.1. ĠĢ Alanları ve ĠĢsizlik 

Devlet Planlama TeĢkilatı‟nın 2003 yılında 2000 yılını baz alarak gerçekleĢtirdiği 

geliĢmiĢlik performansı çalıĢmalarına göre; 

Tablo. 41: GeliĢmiĢlik Performansı 

Ġstihdam Göstergeleri Yıl Birim MuĢ 

D.Anadolu 

Bölgesi 

Türkiye 

Tarım ĠĢ Kolunda çalıĢanların Toplam 

Ġstihdama Oranı 

2000 Yüzde 83.44 66,41 48,38 1 

Sanayi ĠĢ Kolunda çalıĢanların Toplam 


2000 Yüzde 1,54 3,26 13,35 77 

Ticaret ĠĢ Kolunda çalıĢanların Toplam 



Mali Kurumlar ĠĢ Kolunda çalıĢanların 

Toplam Ġstihdama Oranı 


Ücretli ÇalıĢanların ĠĢ Kolunda 

çalıĢanların Toplam Ġstihdama Oranı 


Ücretli ÇalıĢan Kadınların ĠĢ Kolunda 

çalıĢanların Toplam Ġstihdama Oranı 

2000 Yüzde 1,33 2,69 8,81 81 

ĠĢverenlerin Toplam Ġstihdama Oranı 2000 Yüzde 0,48 1,08 2,61 80 

Kaynak: DPT-2003 

Sıra 

(81Ġl 

Ġçinde) 

212

MuĢ ili 2000 yılında 453 milyon TL. fert baĢına düĢen gayri safi yurt içi hasıla ile 81 il 

içerisinde son sırada yer almıĢtır. 

Kişi başına gelir ($) 

1000 









100 

0 

1985 1990 1995 2000 

Kişi başına gelir ($) 

ġekil 97. KiĢi BaĢına Yıllık Gelir MuĢ 

M.4.2. Göçler 

MuĢ ili Türkiye‟ de göç veren illerden biridir. Göç nedeni olarak siyası ve ekonomik 

geliĢmeler gösterilebilir. Ancak son yıllarda siyası durumun düzelme eğilimine girmesi geri 

dönüĢlerin baĢlamasına sebebiyet vermiĢtir. 

M.4.3. Göçebe ĠĢçiler (Mevsimlik) 

Ġlimizde dıĢarıdan gelen mevsimlik iĢçiler bulunmamaktadır. Yalnız Ġlimizden 

özellikle hasat dönemlerinde Güneydoğu illerine mercimek hasatı için iĢçiler gitmekte ve 

hasat sonrası geri dönmektedirler. Giden iĢçiler tırpanla çalıĢanlar ve traktörle çalıĢanlar 

olarak ikiye ayrılmaktadırlar. Bunun yanı sıra diğer zamanlarda mevsimlik olarak çalıĢmaya 

gidenlerin olup olmadığı hakkında bilgi bulunmamaktadır. 

M.4.4. Kent Toprağının Mülkiyet Dağılımı 

BELEDĠYE MÜLKĠYETLERĠ: MuĢ Belediyesi Mülkiyet durumu aĢağıya 

çıkarılmıĢtır. 

S/N: MAHALLE: MEVKĠĠ: CĠNSĠ: TOPLAM YÜZÖLÇÜMÜ : 

1- Karaköprü Köprü düzü Mezbaha 10650 m 2 

2- Sunay Mahallesi Otogar Otogar 15942 m 2 

3- Minare Mahallesi Pasaj Pasaj 916 m 2 

4- Kültür Mahallesi Hastane önü Arsa 1251 m 2 

5- Kale Mahallesi Kale Parkı Kale Parkı 27827 m 2 

213

6- Sunay Mahallesi Atatürk Parkı Atatürk Parkı 14296 m 2 

7- Sunay Mahallesi Konak Bld.Konuk Evi 3000 m 2 

8- Sunay Mahallesi Arsa Arsa 1080 m 2 

9- 1. Mıntıka Tekel Yanı Arsa 9918 m 2 

10- Arınç Tekel Yanı Arsa 39695 m 2 

11- Minare Mahallesi Belediye Önü Park 5265 m 2 

12- Minare Mahallesi Belediye Bld.Hiz. Binası 1184 m 2 

13- Kültür Mahallesi Hal Civarı Hal Civarı 1454 m 2 

14- Alizurum Mevkii Arapdüzü Arsa Pertakdüzü Arsa 83094 m 2 

15- Miyest Muratgören Kum Ocağı 36000 m 2 

16- Toplam Su Depoları 5000 m 2 

17- Zafer Mahallesi Ġtfaiye Ġtfaiye Binası 5700 m 2 

18- Sunay Mahallesi Sunay Parkı Sunay Parkı 700 m 2 

19- Zafer Mahallesi Engelliler Parkı Engelliler Parkı 3500 m 2 

20- Zafer Mahallesi Zafer Parkı Zafer Parkı 4200 m 2 

21- Alizurum Pertak Düzü T. Baba Parkı 64000 m 2 

ĠLĠMĠZ MAHALLELERĠNDEKĠ ARSA DURUMU : 

S/N: MAHALLE ADI: ĠMARLI ARSA MĠKTARI (DÖNÜM) : 

1- YeĢilyurt Mahallesi 1490 

2- Zafer Mahallesi 745 

3- Sunay Mahallesi 426,5 

4- Saray Mahallesi 1279 

5- Kültür Mahallesi 745 

6- Hürriyet Mahallesi 745 

7- Dere Mahallesi 202 

8- Minare Mahallesi 101 

9- Kale Mahallesi 732 

10- MuratpaĢa Mahallesi 481 

-------------------------- 

TOPLAM : 6946.500 m 2 

M.4.5. Konut Yapım Süreçleri 

1990 Yılından bugüne kadar kırsal alanlardan Ġlimize gözle görünür göçler olmaktadır. 

Neticede çarpık ve plansız yerleĢimle beraberinde kötü altyapı nedenleriyle Ģehir formu 

bozulmaktadır. Buda planlı konutların yapımını gerektirmektedir. Bu amaçla 1992 yılından 

bugüne ġehrimizde KooperatifleĢme ve yap-sat modelleriyle bu süre zarfında kentimizde 

modern görünümlü katlı binalar yapılmıĢtır. Konut ihtiyacı bu Ģekilde karĢılandığından Ģehir 

formunda gözle görülür estetik bir iyileĢme söz konusudur. Zemin etütleri ve projeleri uygun 

vatandaĢların, bu talepleri Belediyece değerlendirildikten sonra yapı ruhsatları verilmektedir. 

M.4.6. Gecekondu Islah ve Önleme Bölgeleri 

214

Ġlimizde özellikle son yıllarda bir gecekondulaĢma görülmemektedir. Bazı 

mahallelerde görülen ( Zafer mah.) gecekondular ise yıkılarak yeni yapılmıĢ konutlarda iskân 

sağlanmaya çalıĢılmaktadır. 

M.5. YerleĢim Yerlerinin Çevresel Etkileri 

M.5.1. Görüntü Kirliliği 

Genel çarpık kentleĢmeden kaynaklanan bir görüntü kirliliği mevcuttur. 

M.5.2. Binalarda Ses Ġzolasyonu 

Ġlimizde son yıllarda yapılan yapılaĢmalarda ağır kıĢ koĢulları da göz önüne alınarak 

çeĢitli izolasyon malzemeleri kullanılmaktadır. Kullanılan bu malzemeler aynı zamanda ses 

izolasyonunu da sağlamaktadır. 

M.5.3. Havaalanları ve Çevresinde OluĢturulan Gürültü Zonları 

Ġlimizde bulunan havaalanı il merkezine 27 km uzaklıkta bulunmakta yakın çevresinde 

yerleĢim yeri bulunmamaktadır. En yakın yerleĢim alanları olan köylerde ise uçak iniĢ ve 

kalkıĢlarında meydana gelen yüksek gürültü zonları rahatsız edici etkiler yapmamaktadır. 

M.5.4. Ticari ve Endüstriyel Gürültü 

Ġlimizde bulunan ticari ve endüstriyel yapılar genelde Ģehir dıĢında yer aldığından 

yerleĢim alanlarını çok fazla rahatsız etmemektedir. ġehir içinde yer alan bazı ticari iĢletmeler 

ise Ģehir dıĢına çıkarılmaya çalıĢılmaktadır. 

M.5.5. Kentsel Atıklar 

Ġl ve ilçe merkezlerinde kentsel atıklar hiçbir ayırıma tabi tutulmadan (evsel, kağıt, 

plastik, cam v.b.) yerel yönetimlerin belirledikleri alanlarda toplanmakta ve belediyelere ait 

araçlarla nihai atık depolama alanlarına dökülmektedir. 

M.5.6. Binalarda Isı Yalıtımı 

Ġlimizde son yıllarda yapılan yapılaĢmalarda ağır kıĢ koĢulları da göz önüne alınarak 

çeĢitli izolasyon malzemeleri kullanılmaktadır. Bu malzemeler köpükler, YTONG hazır 

biriketler v.b. dir. Bunun yanında duvar yapımında çift kat tuğla veya geniĢ biriketlerde sık 

kullanılan yöntemlerdendir. 

M.6. Nüfus 

Ġlimizdeki mevcut nüfus, adrese dayalı nüfus kayıt sistemi (ADNKS) verilerine göre 

405.509 olup bunun 142.913 ü Ģehirde, geri kalan 262.596 sı ise köylerde ikamet 

etmektedirler. Bu sonuçlara göre nüfusun yaklaĢık % 35‟i Ģehirlerde ve % 65‟ lik büyük bir 

kesimi ise köylerde yaĢadığı görülmektedir. 

215

M.6.1. Nüfusun Yıllara Göre DeğiĢimi 

1990 nüfus sayımında 376.543 olarak belirlenen toplam nüfus, 2000 yılında 453 654‟e 

yükselmiĢtir. 1990 yılında 376.543 olarak belirlenen nüfusun 103.089 „u (%27)Merkezde 

273.454‟üde (%73) köylerde ikamet etmektedir. 2000 yılı nüfus sayımı sonuçlarına göre 

453.654 olarak belirlenen nüfusun 159.503‟ü (%35) Merkez ilçe ve ilçe merkezinde,294.151‟i 

(%65) ise köy ve beldelerde bulunmaktadır. 2007 yılında ise ADNKS verilerine göre nüfusun 

142.913 ü Ģehirde (% 35) , geri kalan 262.596 (% 65) sı ise köylerde ikamet etmektedirler. 

Buda kırsal alanlardan Ģehir ve ilçe merkezlerine çeĢitli nedenlerden dolayı göç edildiğini 


Tablo. 42: ADNKS verilerine göre nüfus değerleri. 

Toplam ġehir Köy 

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın 

Türkiye 70.586.256 35.376.533 35.209.723 49.747.859 24.928.985 24.818.874 20.838.397 10.447.548 10.390.849 

MuĢ 405.509 206.589 198.920 142.913 72.901 70.012 262.596 133.688 128.908 

Kaynak: ADNSK 

Tablo. 43: Ġlçelere göre Ģehir ve köy nüfusları 

Ġl 

MuĢ 

Ġlçe 

Toplam ġehir Köy 

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın 

Merkez 167.978 85.751 82.227 70.509 36.040 34.469 97.469 49.711 47.758 

Bulanık 85.232 43.555 41.677 20.727 10.568 10.159 64.505 32.987 31.518 

Hasköy 32.385 15.949 16.436 16.978 8.287 8.691 15.407 7.662 7.745 

Korkut 26.064 13.167 12.897 2.948 1.491 1.457 23.116 11.676 11.440 

Malazgirt 60.263 31.458 28.805 20.987 11.161 9.826 39.276 20.297 18.979 

Varto 33.587 16.709 16.878 10.764 5.354 5.410 22.82 11.355 11.468 

Toplam 405.509 206.589 198.920 142.913 72.901 70.012 262.596 133.688 128.908 

Kaynak: ADNSK 

MuĢ-Türkiye Nufus ArtıĢ Hızının KarĢılaĢtırılması. 

80 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

1935 1940 1945 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 2000 

Yıllık Nufus 

Artış Hızı 

Muş 

Yıllık Nufus 

Artış Hızı 

Türkiye 

ġekil 98. MuĢ-Türkiye Nüfus ArtıĢ Hızının KarĢılaĢtırılması 

216

M.6.2. Nüfusun YaĢ, Cinsiyet ve Eğitim Gruplarına Göre Dağılımı 

Tablo 44. Nüfusun YaĢ Grubu ve Cinsiyete Göre Dağılımı 

Ġl YaĢ Grubu Toplam Erkek Kadın 

0-4 52.617 27.114 25.503 

5-9 61.473 31.342 30.131 

10-14 55.214 28.779 26.435 

15-19 49.319 25.490 23.829 

20-24 35.494 17.688 17.806 

25-29 35.324 17.771 17.553 

30-34 25.200 12.999 12.201 

35-39 19.323 10.519 8.804 

40-44 17.170 9.329 7.841 

MuĢ 

45-49 12.904 6.776 6.128 

50-54 12.229 6.048 6.181 

55-59 8.409 3.696 4.713 

60-64 6.387 3.074 3.313 

65-69 4.883 2.134 2.749 

70-74 3.733 1.711 2.022 

75-79 2.977 1.172 1.805 

80-84 1.880 661 1.219 

85-89 704 220 484 

90 + 269 66 203 

Toplam 405.509 206.589 198.920 

217







10.000 

0 

Toplam Erkek Kadın 

0-4 

.5-9 

.10-14 

15-19 

20-24 

25-29 

30-34 

35-39 

40-44 

45-49 

50-54 

55-59 

60-64 

65-69 

70-74 

75-79 

80-84 

85-89 

90 + 

ġekil.99: Nüfusun YaĢ Grubu ve Cinsiyete Göre Dağılımı 

M.6.3. Ġl ve Ġlçelerin Nüfus Yoğunlukları 

Tablo.45 : Ġl ve Ġlçelerin Nüfus Yoğunlukları 

Ġlçe Yoğunluk (kiĢi/km 2 ) 

Merkez 54.80 

Bulanık 52.45 

Hasköy 142.66 

Korkut 45.32 

Malazgirt 43.29 

Varto 25.59

M.6.4. Nüfus DeğiĢim Oranı 

2007 Yılı ADNKS verilerine göre Ġl merkez nüfusu 70.509, toplam il nüfusu ise 

405.509'dur. MuĢ Ġlinde, nüfus yoğunluğu ise km²'de 49,5 kiĢidir. Toplam nüfusun % 65'i 

kırsal alanda, %35'i de Ģehirde yaĢamaktadır. 

Tablo.46: ġehir ve Köy Nüfusunun Sayım Yıllarına Göre Dağılımı: 

SAYIM YILLARI 


NÜFUS 

ġEHĠR 

NÜFUSU 

KÖY 

NÜFUSU 

KIRSAL NÜFUS 

ORANI (%) 

1990 376 543 101 154 275 389 73.14 46 

1997 427 812 153 941 273 871 64.02 52 

2000 453 654 159 503 294 151 64.84 55 

2007 405.509 142.913 262.596 64.75 49,5 

NÜFUS YOĞUNLUĞU 

(Km2/KiĢi) 

MuĢ Ġli, istihdam imkânlarının kıt olması nedeniyle sürekli göç vermektedir. 

Bundan da en fazla genç nüfus etkilenmektedir. 

KAYNAKLAR: 

D.Ġ.E (Devlet Ġstatistik Enstitüsü) 

Ġl Tarım Müdürlüğü 2010 



Ġl Sağlık Müdürlüğü 2010 


1/100.000 Ölçekli Çevre Düzen Planı Raporu 

ADNKS-TÜĠK-2007 

DPT-2003 

219

N. ATIKLAR 

N.1. Evsel Katı Atıklar 

Ġlimizde günlük evsel katı atık miktarı 45 ton / gündür. Çöpler poĢetlendiğinden 

çok yoğundurlar. Ġl Merkezinde KıĢ ve Ġlkbahar mevsiminde %60 oranında kül ağırlıklı, 

%40 oranında ise evsel atıklar, yaz ve sonbahar mevsiminde ise karton, pet ĢiĢe, naylon ve 

inĢaat atıkları ağırlıklı olmak üzere çöp üretilmektedir. Bu atıkların %65‟ı konutlardan 

%35‟ı ise iĢyerlerinden kaynaklanmaktadır. 

N.2. Tehlikeli Atıklar 

Çevre problemlerinin çoğu sebep ve potansiyel çözümlerine göre, kimyasal 

maddelerden kaynaklanan sorunlardır. Günümüzde kimyasal maddelerin sayısı büyük 

boyutlara ulaĢmıĢtır. Tehlikeli atıklar. Teknolojik geliĢmeye bağlı olarak ortaya çıkan insan 

sağlığı tehdit eden endüstriyel nitelikli atıklardır. Ġlimizde hızlı bir sanayi mevcut değildir. 

Bu nedenle pek kirlenme mevcut değildir. 

N.3. Özel Atıklar 

N.3.1. Tıbbi Atıklar 

Sağlık kuruluĢlarından kaynaklanan patojenik, enfekte, kimyasal ve farmakolojik 

atıklar ile kesici- delici malzemeler tıbbi atıklardır. 

Tıbbi Atık Yönetmeliğinin 8. maddesine uygun olarak bu atıklar evsel atıklardan 

ayrı olarak ve farklı renkte poĢetlerle MuĢ Devlet Hastanesi ve MuĢ Kadın Doğum ve 

Çocuk Hastanesinin geçici çöp depolama yerlerinden Belediyemizce kontrollü bir Ģekilde 

alınıp, belirlenen geçici çöp depolama alanında uygun bir yerde 5 metre kazı yapılarak bu 

atıklar kazı alanı içerisine bırakılıp hemen akabinde benzin dökülerek bu atıkların bertaraf 

iĢlemi hemen yapılmaktadır. Bu kazılar bertaraf iĢleminden sonra hemen kapatılmaktadır. 

MuĢ Devlet Hastanesinden ortalama olarak 4,7 ton/ay, Kadın Doğum ve Çocuk 

Hastalıkları Hastanesinden 1.53 ton/ay ve MuĢ ġifa Tıp Merkezinden ise 335 kg/ay ve 

Ağız DiĢ Hastanesinden 400 Kg ton/ay (2008 yılı sonu verilerine göre 84.320 ton/Yıl) 

Tıbbi atık, geçici çöp depolama alanına taĢınıp bertaraf edilmektedir. 

N.3.2. Atık Yağlar 

2009 yılı içerisinde Ġlimiz sınırları içerisinde yer alan Hava Meydan 

Komutanlığından 2650 Lt/yıl, Karayolları 113. ġube ġefliği 7800 Lt/yıl, MuĢ ġeker 

Fabrikasından 400 kg atıkyağ çıkmıĢtır. Çıkan bu yağlar ilgili yönetmelikler çerçevesinde 

bertarafı sağlanmıĢtır. 

N.3.3. Bitkisel ve Hayvansal Atık Yağlar 

Bu konuda yapılmıĢ bir çalıĢma bulunmamaktadır. 

N.3.4. Pil ve Aküler 

220

Bu konuda yapılmıĢ bir çalıĢma bulunmamaktadır. 

N.3.5. Cips ve Diğer Yakma Fırınlarından Kaynaklanan Küller 

N.3.6. Tarama Çamurları 

Konu ile ilgili çalıĢma bulunmamaktadır. 

N.3.7. Elektrik ve Elektronik Atıklar 


N.3.8. Kullanım Ömrü BitmiĢ Araçlar 


N.4. Diğer Atıklar 

N.4.1. Ambalaj Atıkları 

Konu ile ilgili bilgiye ulaĢılamamıĢtır. 

N.4.2. Hayvan Kadavraları 


N.4.3. Mezbaha Atıkları 


N.5. Atık Yönetimi 

N.6. Katı Atıkların Miktar ve Kompozisyonu 

N.7. Katı Atıkların Biriktirilmesi, Toplanması, TaĢınması ve Aktarma 

Merkezleri 

Ġl Sınırları Ġçinde YerleĢim Merkezlerinde Kentsel Atıkların (Çöplerin) 

OluĢturduğu Sorunlar : 

a) Halk ve çevre sağlığı açısından tehlike oluĢturması 

b) Koku problemi 

c) HaĢerelerin artması 

d) Salgın hastalıkların görülmesi 

e) Metan gazı sıkıĢması sonucu yangın ve patlama 

221

f) Yer altı sularının kirlenmesi 

g) Estetik görüntünün bozulması 

h) Diğer (Belirtiniz) 

ı) Su Kirliliği ( Yüzey Suları) 

Ġl Sınırları Ġçinde YerleĢim Merkezlerinde( Belediyelerde) OluĢan Katı Atıkların 

Toplanma, TaĢınma ve Bertaraf Yöntemleri: 

MuĢ Ġlinde katı atıklar Pertek dere sinindeki bölgeye depolanarak üzeri toprakla 

kapatılarak tesviye edilmektedir. Ġlimizde yaklaĢık günlük 20 kamyon 50ton çöp ve atık 

malzeme toplanmaktadır. Ġlçelerimizde ise; günlük atık miktarları ile ilgili yeterli bilgi 

yoktur. 

ġekil.100: MuĢ Belediyesi Katı Atık Depolama Alanı 

N.8.Atıkların Bertaraf Yöntemleri 

N.8.1. Katı Atıkların Depolanması 

Malazgirt : Yol kenarlarındaki boĢ alanlara boĢaltılarak üzeri toprakla kapatılarak 

tesviye edilmektedir. 

Bulanık : ġehir merkezine 4 km uzaklıkta vadiye geliĢi güzel dökülmektedir. 

Hasköy : Korkut yolu üzerindeki sahaya dökülmektedir. 

Varto : ġehir merkezinden uzak bir vadiye boĢaltılmaktadır. 

222

Korkut : Ġlçenin yaklaĢık 5 km doğusunda yer alan dere yatağına dökülmektedir. 

N.8.2. Atıkların Yakılması 

Mevcut yakma tesisi bulunmamaktadır. 

N.8.3. Kompost 

Kompost tesisi bulunmamaktadır. 

N.9. Atıkların Geri Kazanımı ve Değerlendirmesi 


N.10. Atıkların Çevre Üzerindeki Etkileri 

Ġl ve Ġlçelerdeki düzenli bir depo alanı bulunmamaktadır. Bu atıklar çevre kirliliği 

oluĢturmakta, aynı zamanda depo alanlarının yanlıĢ seçilmesinden dolayı görüntü kirliliği 

meydana gelmektedir. 

KAYNAKLAR: 


MuĢ Belediye BaĢkanlığı 2010 

223

O. GÜRÜLTÜ VE TĠTREġĠM 

O.1. Gürültü 

Son yıllarda teknolojinin ilerlemesi ile birlikte ortaya çıkan çevre kirliliklerinden 

biriside gürültüdür. Gürültü, insanlarda iĢiyle ve algılamayı olumsuz etkileyen, fizyolojik 

ve psikolojik dengeleri bozabilen, iĢ performansını azaltan, çevrenin doğal sakinliğinden 

uzaklaĢtırarak, önemli bir çevre kirliliği yaratan, geliĢi güzel bir yapısı olan ses spekturumu 

ya da rahatsız edici ses biçimidir. 

O.1.1. 

Gürültü Kaynakları 

O.1.1.1. Trafik Gürültüsü 

Toplumdaki gürültü kaynaklarından en önemlilerinden biri trafik gürültüsüdür. 

Kara yolu taĢımacılığının günden güne artması trafik gürültüsünün Ģiddetini arttırmıĢtır. 

MuĢ ilimizde trafikten kaynaklanan gürültüye pek rastlanmasa da klakson gürültüsü zaman 

zaman rahatsız edici boyutlara varmaktadır. 

O.1.1.2. Endüstri Gürültüsü 

Endüstriden kaynaklanan gürültü sanayinin türüne, yapı içi, akustik özelliklerine ve 

kullanılan makine âdetine bağlı olarak değiĢmektedir. Ġlimizde organize sanayi olmadığı 

için bu konuda sıkıntıya pek rastlanmamaktadır. 

O.1.1.3. ĠnĢaat Gürültüsü 

ĠnĢaat gürültüleri genelde yerleĢim birimleri içerisinde ya da yakınında 

oluĢmaktadır. ĠnĢaat hafriyat gürültüsü sürekli olmadığından çevreye etkisi diğer 

gürültülere göre daha az rahatsız edicidir 

O.1.1.4. YerleĢim Alanlarında OluĢan Gürültüler 

Ġlimizdeki yerleĢim bölgelerinin gürültü seviyeleri ile ilgili çalıĢmalar yeterli 

yapılmadığından gürültü haritaları çıkarılamamıĢtır. 

O.1.1.5. Havaalanları Yakınında OluĢan Gürültü 

Hava alanı Ģehre 27 km uzaklıkta olduğundan il merkezi açısından büyük kirlilik 

teĢkil etmemektedir. Hava alanının yakın çevresinde ise gürültü ölçümü yapılmamıĢtır. 

O.1.2. Gürültü ile Mücadele 

Ġlimiz, gürültü problemi fazla olmayan iller arasındadır. 5326 sayılı Kanunun 

36.maddesine istinaden 2010 yılı içinde 71 kiĢiye toplam 4970 TL ceza kesilmiĢtir. 

O.1.3. Gürültünün Çevreye Olan Etkileri 

O.1.3.1. Gürültünün Fiziksel Çevreye Olan Etkileri 

224

Ġlimizde eski yerleĢim yerlerinde ve eski binalarda gürültü kaynakları için herhangi 

bir tampon bölge bırakılmamıĢtır. Zaten bu alanlarda rahatsız edici miktarda gürültü 

olmamaktadır. 

Yeni yapılanmalarda ise gürültüye karĢı daha duyarlı davranılmaktadır. Gürültüye 

sebebiyet verebilecek iĢletmeler yavaĢ yavaĢ Ģehir dıĢına çıkarılmakta ve gerekli 

izolasyonların yapılarak gürültünün etkileri en aza indirilmeye çalıĢılmaktadır. 

O.1.3.2. Gürültünün Sosyal Çevreye Olan Etkileri 

Gürültünün insan ve çevre sağlığına etkileri bilimsel olarak açıklandığı halde 

günümüzde hala bu konunun önemi tam olarak kavranamamıĢ veya zorunlu hallerden 

gerekli ve yeterli önlemler alınamamıĢtır. 

Ġlimizde yerleĢim yerlerinin bulunduğu bölgelerde fazla gürültü kirliliği 

yaĢanmamakla birlikte özellikle trafikte seyreden araçların yaptıkları klakson gürültüsü 

insan psikolojisini ciddi boyutlarda etkilemektedir. 

Ayrıca gürültülü ortamlarda çalıĢan kiĢilerin kask veya kulak takma zorunlulukları 

olduğu halde bu iĢlevleri yapmamaları çeĢitli iĢitsel ve ruhsal problemlere sebep 

olmaktadır. 

O.1.4. Gürültünün Ġnsanlar Üzerine Olan Etkileri 

O.1.4.1.Fiziksel Etkileri 

Gürültü kiĢilerde geçici ve sürekli iĢitme bozuklukları meydana getirmektedir. 

iĢitme sistemine etkisi; Gürültü ortamlarında kalma süresi, gürültünün sürekli veya 

kesintili olması, kiĢinin yaĢı, bireysel duyarlılık derecesi, iĢ kulağın fonksiyon durumuna 

göre değiĢir. 

O.1.4.2. Fizyolojik Etkileri 

Kan basıncının artması, dolaĢım bozuklukları, solunumda hızlanma, kalp atıĢlarında 

yavaĢlama, ani refleks. 

O.1.4.3. Psikolojik Etkileri 

KiĢilerde davranıĢ bozuklukları, öfkelenme, sıkılma, genel rahatsızlıklar zamanla 

meydana gelir. 

Gürültünün sebep olduğu psikolojik düzensizlikler genel olarak iki gurupta toplanır. 

Bunlar gürültünün çalıĢan kiĢiyi rahatsız etmek suretiyle verimi düĢürmesi ve iĢ kazalarına 

sebep olmasıdır. Gürültüden dolayı asabileĢme, sinir sisteminin bozulması, daha ileri ruhi 

belirtilerin meydana çıkması, sesin özelliği, kiĢinin duyarlılığı, yapılan iĢ sesin sürekli olup 

olmaması ve gürültünün kaynağı gibi faktörlerdir. 

O.1.4.4. Performans Üzerine Etkileri 

225

Uzun süre gürültüye maruz kalan kiĢilerde konsantrasyon bozukluğu olacağından, 

iĢ veriminde zamanla düĢme meydana gelir. 

O.2. TitreĢim 

Ġlimizde titreĢime sebep olabilecek kaynaklar olarak maden ocakları, taĢ ocakları, 

havaalanı ve hafriyat çalıĢmaları verilebilir. 

KAYNAK: 


226

P. AFETLER 

P.1. 

Doğal Afetler 

Afet; yerleĢim, üretim, altyapı, ulaĢım, haberleĢme gibi genel hayatın zorunlu 

vasıtaları ve akıĢını bozacak ölçüde aniden ve belirli bir süreç içerisinde meydana gelen 

doğal yer ve hava hareketleridir. Buna göre afet çeĢitlerini Ģöyle sıralayabiliriz. 

1. Deprem 

2. Su Baskını 

3. Toprak Kayması 

4. Çığ 

5. Kuraklık 

6. Fırtına, Kasırga, Tayfun, Tornado 

7. Volkan Patlaması 

8. Yangın 

9. Baraj Patlaması 

10. Hava, Su, Çevre Kirlenmesi 

10. Sınaî Kazalar 

11. UlaĢım Kazaları 

12. Med Cezir 

P.1.1. Depremler 

Depremler, yer kabuğunun aktif faylar boyunca kırılması sonucunda meydana gelen 

doğal afetlerdir. Bir bölgenin depremselliği hesaplanırken depreme neden olabilecek fayın varlığı, 

cinsi, niteliği, boyu, doğrultusu, deprem periyotları incelenerek bölgenin fay zonuna olan uzaklığı 

ve zemin özellikleri birlikte alınarak değerlendirilmelidir. 

MuĢ ili dâhilinde tarihsel dönemlerde ve 20.yy‟ da çok sayıda yıkıcı deprem olmuĢtur. 

Bunlardan son iki örnek Varto 1946 (M=6.9) ve 1966 (M=7.1) depremleridir. Çok sayıda can 

kaybı olmuĢtur. Bayındırlık ve Ġskân Bakanlığının 1966 deprem bölgeleri haritalanmasında MuĢ 

1. derece bölge içinde gösterilmiĢtir. 

Ġl zemini ve yakın çevresinde sismik etkinliği yüksek aktif faylar mevcuttur. Bunların 

tamamı KAF zonu içindeki fay branĢlarıdır. Fayların büyük kısmı yaklaĢık KB-GD doğrultulu 

sağ y.anal atılımlıdır. Bu genel sistem KAF zonu için karakteristik hareket tarzıdır. Buna ek 

olarak MuĢ ovasının kuzey güney yönünde dikine kesen kırık hatlarda bulunmaktadır. Bufaylar 

ovanın doğu-batı kesimlerini sınırlamaktadır. Kuzey Anadolu fayları 1. derecede sismik etkinliğe 

sahiptir.diğer eĢlenik faylar ise 2. derece etkindir. Sonuç olarak, MuĢ ve civarı tektonik yönde 

Anadolu‟nun ve ayrıca Anadolu ve Arabistan levhasının çarpıĢma kuĢağı dahilinde yer 

almaktadır. 

227

MuĢ Ġli Depremsellik Haritası 

MuĢ Ġli Fay Hatları Haritası 

Harita 7:MuĢ Deprem Haritası 

228

Ġlimiz afetler yönünden hassas bir coğrafi konumda olup deprem, sel ve çığ gibi 

afetler önceki yılarda yaĢanmıĢtır. 

Ġlimizde depremler; 

CAN 

HASARLI DEPREMLER: 

TARĠH : O.ZAMANI: YERĠ : ġĠDDETĠ: KAYBI: BĠNA : 

29.04.1903 01:46 Malazgirt /MUġ 6.7 600 450 

31.05.1946 05:12 Varto/Hınıs/MUġ 5.9 839 3000 

07.03.1966 03:16 Varto/Hınıs/MUġ 5.6 14 1100 

19.08.1966 14:22 Varto/MUġ 6.9 2396 20000 

can ve maddi hasar yaĢanmıĢtır. 

P.1.2. Heyelan ve Çığlar 

Doğal kaya, zemin, suni dolgu ve bunların bir veya birkaçının birleĢiminden oluĢan 

Ģev malzemesinin, yer çekimi, jeoloji ve su içeriği gibi doğal ve doğal olmayan faktörlerin 

etkisi altında eğim yönünde hareketi ile sonuçlanan sürece “heyelan” denilmektedir. 

Heyelan; çamur akması, moloz akması, kayma, kaya düĢmesi ve kaya devrilmesi gibi 

terimlerin genel tanımlayıcısıdır. Heyelanlar tipik olarak aĢırı yağıĢ ve ani kar erimeleri, 

bitki örtüsü tahribatı ve yoğun sismik aktiviteler ile hareketlenirler. 

Yağmur nedeni ile gelen ek yükler, su içeriğine bağlı olarak gömülü bir tabakadaki 

dayanımın değiĢimi ve kısmen veya tamamı ile su geçirmeyen bir kayma yüzeyi üstünde 

(buz tabakası veya zemin) oluĢan su içeriği yüksek zayıf bir tabakanın varlığı neticesinde 

ıslak tabaka çığları oluĢabilir. Özellikle uzun otsu bitkilerin hakim olduğu yamaçlarda sık 

olarak görülen bu çığ türü, genellikle kıĢ mevsiminin kıĢ mevsiminin sonunda tehlike 

oluĢturur. Genellikle 30º den daha dik eğimli, rüzgar alan ,genellikle güney-güneydoğudoğu 

yönlerine bakan çıplak yamaçların olduğu yerlerde kar üzerine yağmur yağması ile 

tipi sonrası 1,5 günden fazla ılık havanın hakim olması gibi koĢullar bir araya gelince ıslak 

tabaka çığları için uygun ortam meydana gelmektedir. 1990 yıllarından sonra ülkemizde 

büyük can ve mal kaybına sebep olan çığ afeti ülkemizin dağlık alanlarında bulunan 

yerleĢim yerlerini sürekli tehdit altında bulundurmaktadır. 

Ġlimiz karasal iklimin etkisinde olduğundan kıĢları oldukça yoğun kar yağıĢı 

almaktadır. Yoğun kar yağıĢları zaman zaman çığ tehlikesini de beraberinde getirmektedir. 

Ġl Merkezindeki Dere ve Kale Mahalleleri Çığ ve heyelan bakımından hassas bölgelerdir. 

Çığ Olayı Meydana GelmiĢ Veya Gelme Ġhtimali Olan YerleĢim Birimleri Listesi 

Tablo. 47:Çığ Olayı Meydana GelmiĢ Veya Gelme Ġhtimali Olan YerleĢim Birimleri Listesi 

229

S.NO ĠLĠ ĠLÇESĠ YERLEġĠM BĠRĠMĠ (KÖY) MAHALE / MEZRA 

1 MuĢ Merkez Cevizlidere 

2 MuĢ Merkez --- Dere, Kale, Minare 

Kilis, Hozvant, Konak, 

3 MuĢ Merkez Ġnardı 

Balcılar 


5 MuĢ Merkez Derecik 

6 MuĢ Merkez Derecik Darboğaz 

7 MuĢ Merkez Karaağaçlı 

8 MuĢ Merkez Sağlık 

9 MuĢ Merkez Karabey 

10 MuĢ Merkez Kayalısu 

11 MuĢ Hasköy Dağdibi 

12 MuĢ Hasköy Yerkaya 

13 MuĢ Varto Haksever 

14 MuĢ Varto TaĢlıyaka 

15 MuĢ Varto Alabalık 

Tablo.48:Heyelan Meydana GelmiĢ Veya Gelme Ġhtimali Olan YerleĢim Birimleri Listesi 

S.NO ĠLĠ ĠLÇESĠ YERLEġĠM BĠRĠMĠ (KÖY) MAHALE / MEZRA 

1 MuĢ Merkez --- Dere, Kale, Minare 

2 MuĢ Merkez Yamaç 

3 MuĢ Merkez Sarıdal 

4 MuĢ Merkez Eralan Yılanlı 

5 MuĢ Merkez Güdümlü 

6 MuĢ Merkez Toprakkale 

7 MuĢ Merkez Domlusu 

8 MuĢ Merkez Sağlık 

9 MuĢ Merkez Karlıdere 

10 MuĢ Merkez Cevizlidere 


12 MuĢ Hasköy Dağdibi 

230

13 MuĢ Hasköy Karakütük 

14 MuĢ Korkut Çalaplı 

15 MuĢ Malazgirt Aynalıhoca 

16 MuĢ Bulanık Eskiyol 

17 MuĢ Varto Haksever 

18 MuĢ Korkut Durucak 

19 MuĢ Bulanık Çataklı Güveç 

20 MuĢ Malazgirt Molladerman 

21 MuĢ Malazgirt Bahçe 

Kaynak: Ġl Afet ve Acil Durum Müdürlüğü-2010 

P.1.3. Seller 

Ġlimiz Merkez ve Ġlçelerine bağlı muhtelif yerleĢim birimlerinde önceki tarihlerde 

genellikle ilkbahar mevsiminde karların aniden erimesi ve yağmurların yağmasından dolayı 

oluĢan sel baskını neticesinde büyük olumsuzluklar yaĢanmıĢtır. Bu yerleĢim birimlerinin 

çoğunluğu karasu ırmağının veya buna bağlı derelerin etkinlik alanında bulunmaktadır. Buradaki 

sel baskının önlemenin tek yolu karasu ırmağı yatağının ıslah edilmesine bağlıdır. 

Ġlimizde DSĠ 172. ġube Müdürlüğü tarafından iklim ve yağıĢ Ģartlarına göre yağıĢ alanı 

fazla ve en kesiti müsait olan yerlerde olabilecek taĢkınları önlemek için göletler veya sel 

kapanları yapılarak sel gibi doğal afetlere karĢı projeler gerçekleĢtirilmektedir. 

Sel Afeti Meydana GelmiĢ Veya Gelme Ġhtimali Olan YerleĢim Birimleri Listesi 

Tablo.49: Sel Afeti Meydana GelmiĢ Veya Gelme Ġhtimali Olan YerleĢim Birimleri Listesi 

S.NO ĠLĠ ĠLÇESĠ YERLEġĠM BĠRĠMĠ 

ETKĠLENECEĞĠ AKASU 

1 MuĢ Merkez MuratpaĢa Mah. Soğurman deresi 

2 MuĢ Merkez Suboyu Köyü Murat Nehri 

3 MuĢ Merkez Sungu Beldesi Karasu Nehri 

4 MuĢ Merkez Yazla Köyü Abdulbahar Deresi 

Karasu Nehri 

5 MuĢ Merkez Uçdere Köyü 

Çarçay Deresi 

6 MuĢ Merkez Kumluca Köyü Karasu Nehri 

7 MuĢ Merkez Kıyık Köyü Karasu Nehri 

8 MuĢ Merkez Kırköy Beldesi Abdulbahar Deresi 

9 MuĢ Hasköy DüzkıĢla Beldesi Karasu Nehri 

10 MuĢ Malazgirt Aynalıhoca Köyü Murat Nehri 

231

11 MuĢ Bulanık Sultanlı Köyü Murat Nehri 

12 MuĢ Bulanık YazbaĢı Köyü Hınıs Çayı 

13 MuĢ Bulanık Rustemgedik Beldesi Murat Nehri 

14 MuĢ Bulanık Yoncalı Beldesi Körsu çayı 

Kaynak: Ġl Afet ve Acil Durum Müdürlüğü-2010 

Ġlimiz Merkez ve Ġlçelerine bağlı muhtelif yerleĢim birimlerinde önceki tarihlerde 

genellikle ilkbahar mevsiminde karların aniden erimesi ve yağmurların yağmasından dolayı 

oluĢan sel baskını neticesinde büyük olumsuzluklar yaĢanmıĢtır. Bu yerleĢim birimlerinin 

çoğunluğu karasu ırmağının veya buna bağlı derelerin etkinlik alanında bulunmaktadır. Buradaki 

sel baskının önlemenin tek yolu karasu ırmağı yatağının ıslah edilmesine bağlıdır. 

ALPARSLAN 1 HES BARAJI GÖL HAVZASI ĠÇĠNDE KALAN 

YERLEġĠM YERLERĠ 

1-OLURDERE KÖYÜ 

2-DOKUZPINAR KÖYÜ 

3-OKÇULAR KÖYÜ 

4-HOġGELDĠ KÖYÜ 

5-GÜLÇĠMEN KÖYÜ 

6-DOĞANTEPE KÖYÜ 

7-ERENTEPE KÖYÜ 

P.1.4. Orman, Otlak ve Sazlık Yangınları 

Orman yangınlarını söndürme iĢinde 1 adet arazöz, 21 adet iĢçi,8 adet orman 

muhafaza memuru,2 adet teknik personel olmak üzere toplam 31 adet orman personel ile 

yerinde yangınlara müdahale edilmektedir. Ġlimizde yangın gözetleme kulesi bulunup, 

yangın ilk müdahale ekibi MuĢ Ġl Merkezinde bulunmaktadır. Orman yangınlarında zarar 

gören ağaç türü meĢe olup, yangın nedenleri arasında çoban ateĢi ve dikkatsizliğin neden 

olduğu ve halkın bilinçlendirilmesi yönünde yapılan toplantılarla tespit edilmiĢtir. 

Yanabilecek kuru materyalin orman alanı dıĢına çıkartılması ve orman alanı içerisine 

kontrolsüz giriĢlere izin verilmemesi gibi önlemler alınmaktadır. 

P.1.5. Ormanlar Üzerinde Biyotik veya Abiyotik Faktörlerin Etkileri: 

Ġlimizdeki orman varlığı üzerinde otlatmacılık ile tırtır isimli meĢe böceğinin 

dönemsel zararı söz konusu olup, abiyotik faktörlerin herhangi bir zararı gözlenmemiĢtir. 

P.1.6. Fırtınalar 

02-03/01/2010 tarihinde Ġlimizde meydana gelen fırtına, Merkez, Hasköy ve 

Köylerinde maddi hasara yol açmıĢtır. 

P.2. Diğer Afetler 

232

P.2.1. Radyoaktif Maddeler 

Ġlimizde Radyoaktif madde kazalarından veya kullanımından kaynaklanan 

zararların varlığı mevcut değildir. 

P.2.2.Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli Atıklar 

Ġlimizin deniz ile sınırı bulunmaması sebebiyle böyle bir tehlike söz konusu 

değildir. 

. 

P.2.3.Tehlikeli Maddeler 

Tehlikeli maddelerin depolanması, taĢınması, kullanımı sırasında oluĢan çevre ve 

halk sağlığına zarar verecek derecedeki bir olay tespit edilmemiĢtir. 

P.3. Afetlerin Etkileri ve Yardım Tedbirleri 

Afetlerin Etkileri 

1) Can ve mal kayıplarına neden olurlar 

2) Normal yaĢamda rutin hizmetler veren alt yapıyı bozarlar 

2) Psikolojik travmalar uzun yıllar devam edebilir 

3) Ülkede güvenliğin zayıflamasına ve düzenin geçici de olsa zayıflamasına neden 

olurlar, 

4) Ölüm, sakat kalma, yaralanma ve kaybolma gibi sonuçlar doğururlar, bulaĢıcı ve 

salgın hastalıkların çıkmasına neden olurlar 

5) Büyüklüğüne göre yörenin, bölgenin ve hatta ülkenin ekonomik yapısını bozarlar, 

6) YaĢam kalitesi bozulur. 

Kurumumuzca her yıl hazırlanıp güncelleĢtirilen Ġlimiz Afetler Acil Yardım 

Planında detaylı bir Ģekilde açıklanmıĢtır. 

Doğal afetler doğa olayları sonucu meydana gelmektedir Depremin olması 

önlenemez ancak olumsuz etkisinin azaltılması sağlanabilir. Bu amaçla alınacak önlemler: 

yıkım olayı öncesi ve yıkım olayı sonrası alınacak önlemler olmak üzere ikiye 

ayrılmaktadır. Yıkım olayı sonrası o yerin mülki idare amiri tarafından; 

b) HaberleĢme, ulaĢım ve trafik güvenliğinin sağlanması, 

b) Can kaybının en aza indirilmesi (kurtarma), 

c) Emniyet ve asayiĢi sağlama, 

d) Ölü ve yaralıların yıkıntı altından çıkarılması, 

e) Tıbbî ilk yardım, hasta ve yaralıların hastaneye nakli, 

f) Ölenlerin gömülme iĢlemlerinin yürütülmesi, 

g) Yangınların söndürülmesi, 

h) Acil ve geçici barınmanın sağlanması, 

i) Hastalıkları önleyecek sağlık koĢullarının sağlanması, 

j) Evsiz, barksız kalan insanların yiyecek, giyecek, ısınma ve barınma ihtiyacının 

karĢılanması, 


k) Elektrik, su ve kanalizasyon düzenlerinin iĢler duruma getirilmesi, karantina 

önlemlerinin alınması, 

l)Yıkıntı kaldırma ve temizlemenin yapılması ve zararların saptanmasını kapsayan 

önlemleri alırlar. 

P.3.1.Sivil Savunma Birimleri 

Müdürlüğümüz Afete Hazırlık ÇalıĢmaları afet öncesi ve sırasında olmak üzere iki 

grupta toplanmaktadır 

1. Afet Öncesi 

a) Ġlimizde bulunan okullar baĢta olmak üzere Kamu KuruluĢları ve planlama 

kapsamındaki Özel Sektör KuruluĢları ile halk eğitimleri Ģeklinde afet bilinci eğitiminin 

yaygınlaĢtırılması. 

b) Okul ve Halk eğitimlerinde, olası bir afet özellikle deprem sırasında nasıl davranılması 

gerektiği üzerinde durulması, planlama kapsamındaki Kamu ve Özel KuruluĢlarda ise Sivil 

Savunma Planları çerçevesinde kurulan servis personellerinin eğitimleri teorik ve pratik 

olarak gerçekleĢtirilmesi. 

c) Ayrıca, Gönüllülerin Sivil Savunma Hizmetlerine Katılması Esaslarını düzenleyen 

Yönerge doğrultusunda, gönüllüler ve Sivil Toplum KuruluĢları ile ortak eğitim çalıĢmaları 

ve uygulamalı alan tatbikatları (ulusal ve yerel) gerçekleĢtirilmesi. 

2. Afet Sırasında 

a) Meydana gelebilecek olası bir afet durumunda; Müdürlüğümüz kendi kadrolu teknik 

personeli ve kurtarma araç ve gereçleri ile en seri Ģekilde olaylara müdahale edilmesi, 

ayrıca meydana gelen afetin boyutuna göre Ġlimizdeki tüm kamu-özel kuruluĢlar ve 

gönüllülerin imkânlarından yararlanarak bu unsurların olay bölgesindeki koordinasyonunu 

sağlaması. 

b) Yine bunun yanında komĢu illere yardıma gidilmesi, komĢu Ġllerden de Ġlimize gelecek 

yardımların koordinasyonun yapılması. 

Tüm bu hususların organizasyonu afet öncesinde yapılan planlar ve gerçekleĢtirilen 

protokoller çerçevesinde sağlanmaktadır. 

P.3.2.Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri 

Yangın kontrol ve önleme tedbirleri il bazında "Ġtfaiye TeĢkillerinin KuruluĢ Görev, 

Eğitim ve Denetim Esaslarına Dair Yönetmelik" de belirtilen hususlar doğrultusunda MuĢ 

Belediye BaĢkanlığı Ġtfaiye Müdürlüğünce Yürütülmektedir. Büyük yangınlarda ise 

istenildiği takdirde Müdürlüğümüz bünyesinde bulunan sivil savunma mükelleflerince 

takviye verilir. 

P.3.3.Ġlkyardım Servisleri 

Ġlimizde 112 ilkyardım servisleri merkez ve ilçelerde olmak üzere toplam 6 adet 

ilkyardım servisi hizmet vermektedir. 24 saat aralıksız hizmet vermekte ve olası kaza ve 

hastalıklara karĢı Acil Tıbbi Müdahale uygulanmaktadır 

234

P.3.4.Afetzedeler ve Mültecilerin Yeniden Ġskanı 

1990-1991 yıllarında yaĢanan 1. Körfez Krizi sırasında ilimize gelen Kuzey Iraklı 

Mülteci aileler MuĢ Ġl Merkezine yaklaĢık 10 km mesafede bulunan Köy-Kent te 

barındırılmıĢtır. Fakat daha sonra göçmenlerin geri dönmeleri sonucu köy-kent boĢalmıĢ ve 

konutların çoğu yıkılmıĢtır. 

Ġlimizde meydana gelen çeĢitli afet olayları sonucu konutları yıkılan 7269 sayılı 

yasaya göre yaptırılan hak sahiplerine tahsis edilen konutların 2003-2010 yıllarına ait 

icmal aĢağıya çıkarılmıĢtır. 

2002-2010 YILLARI ARASI AFET ÇALIġMALARI GENEL ĠCMALĠ 

S. ĠLĠ ĠLÇESĠ KÖYÜ AFET TÜRÜ EYY ĠHALE TOKĠ TOPLAM DEVAM 

NO 

EDEN 

1 MUġ Merkez Ağartı 1966/Deprem 3 0 0 3 0 

2 MUġ Merkez Akkonak 1966/Deprem 9 0 0 9 0 

3 MUġ Merkez Aligedik 1966/Deprem 4 0 0 4 0 

4 MUġ Merkez Aydıngün 1966/Deprem 22 0 0 22 0 

5 MUġ Merkez Bahçe 1966/Deprem 4 0 0 4 0 

6 MUġ Merkez Bostankent 1966/Deprem 3 0 0 3 0 

7 MUġ Merkez Bozbulut 1966/Deprem 1 0 0 1 0 

8 MUġ Merkez Cevizlidere Hey+Çığ 22 32 0 54 0 

9 MUġ Merkez ÇatbaĢı 1966/Deprem 12 0 0 12 1 

10 MUġ Merkez Çiçekli 1966/Deprem 1 0 0 1 0 

11 MUġ Merkez Derecik Hey+Çığ 7 0 0 7 0 

12 MUġ Merkez Dereyurt 1966/Deprem 12 0 0 12 0 

13 MUġ Merkez Dumlusu Heyelan 9 24 0 33 2 

14 MUġ Merkez Elçiler 1966/Deprem 23 0 0 23 0 

15 MUġ Merkez Güdümlü Heyelan 0 2 0 2 2 

16 MUġ Merkez GümüĢali 1966/Deprem 3 0 0 3 0 

17 MUġ Merkez Ġnardı 1966/Deprem 0 108 0 108 0 

18 MUġ Merkez Kale,Dere,Min. Çığ 0 16 0 16 0 

19 MUġ Merkez Kalecik 1966/Deprem 0 18 0 18 0 

20 MUġ Merkez KarameĢe 1966/Deprem 15 0 0 15 0 

21 MUġ Merkez Keçidere 1966/Deprem 24 0 0 24 0 

22 MUġ Merkez KıyıbaĢı 1966/Deprem 0 28 0 28 0 

23 MUġ Merkez Körpeağaç 1966/Deprem 4 0 0 4 0 

24 MUġ Merkez Kutlugün 1966/Deprem 4 0 0 4 0 

25 MUġ Merkez Mercimekkale 1966/Deprem 1 0 43 44 1 

26 MUġ Merkez Mescitli 1966/Deprem 6 0 0 6 0 

27 MUġ Merkez SavaĢçılar Heyelan 23 0 0 23 0 

28 MUġ Merkez Serinova 1966/Deprem 10 0 0 10 0 

29 MUġ Merkez Sudurağı 1966/Deprem 15 0 0 15 3 

30 MUġ Merkez Sürügiden 1966/Deprem 16 0 0 16 1 

31 MUġ Merkez Ulukaya 1966/Deprem 2 0 0 2 0 

32 MUġ Merkez Üçsırt 1966/Deprem 14 0 0 14 4 

33 MUġ Merkez Yeroluk 1966/Deprem 3 0 0 3 0 

34 MUġ Merkez Yukarısızma 1966/Deprem 24 0 0 24 19 

35 MUġ Merkez Ziyaret 1966/Deprem 2 0 0 2 0 

TOPLAM 298 228 43 569 33 

235

36 MUġ Varto BaltaĢ 1966/Deprem 15 0 0 15 0 

37 MUġ Varto Buzlugöze 1966/Deprem 1 0 0 1 0 

38 MUġ Varto Çobandağı 1966/Deprem 1 0 0 1 0 

39 MUġ Varto Dağcılar 1966/Deprem 42 0 0 42 0 

40 MUġ Varto Değerli 1966/Deprem 55 0 0 55 0 

41 MUġ Varto Görgü 1966/Deprem 1 0 0 1 1 

42 MUġ Varto KarameĢe 1966/Deprem 16 0 0 16 0 

43 MUġ Varto Karapınar 1966/Deprem 58 0 0 58 0 

44 MUġ Varto Kartaldere 1966/Deprem 37 0 0 37 0 

45 MUġ Varto Kayalıdere 1966/Deprem 6 0 0 6 1 

46 MUġ Varto Kayalık 1966/Deprem 0 36 0 36 0 

47 MUġ Varto Köprücük 1966/Deprem 8 0 0 8 0 

48 MUġ Varto Ocaklı 1966/Deprem 2 0 0 2 0 

49 MUġ Varto Omcalı 1966/Deprem 49 87 0 136 0 

50 MUġ Varto Ölçekli 1966/Deprem 21 0 0 21 0 

51 MUġ Varto Sağlıcak 1966/Deprem 24 0 0 24 0 

52 MUġ Varto Sazlıca 1966/Deprem 18 0 0 18 0 

53 MUġ Varto TaĢlıyayla 1966/Deprem 25 0 0 25 0 

54 MUġ Varto Teknedüzü 1966/Deprem 6 0 0 6 0 

55 MUġ Varto Y.Hacıbey 1966/Deprem 2 0 0 2 0 

56 MUġ Varto Yılanlı 1966/Deprem 19 0 0 19 0 

57 MUġ Varto Yurtutan 1966/Deprem 72 0 0 72 0 

TOPLAM 478 123 0 601 2 

58 MUġ Bulanık Adıvar 1966/Deprem 27 0 0 27 0 

59 MUġ Bulanık Akçaarmut 1966/Deprem 16 0 0 16 5 

60 MUġ Bulanık Arakonak 1966/Deprem 2 0 0 2 0 

61 MUġ Bulanık Balotu 1966/Deprem 2 0 0 2 1 

62 MUġ Bulanık Bostancılar 1966/Deprem 10 0 0 10 2 

63 MUġ Bulanık Cankurtaran 1966/Deprem 2 0 0 2 1 

64 MUġ Bulanık Çataklı 1966/Deprem 10 0 0 10 0 

65 MUġ Bulanık Demirkapı 1966/Deprem 22 0 0 22 0 

66 MUġ Bulanık Doğantepe 1966/Deprem 7 0 0 7 0 

67 MUġ Bulanık Dokuzpınar 1966/Deprem 0 0 72 72 0 

68 MUġ Bulanık Elmakaya 1966/Deprem 2 0 0 2 2 

69 MUġ Bulanık erentepe 1966/Deprem 41 0 0 41 15 

70 MUġ Bulanık Eskiyol 1966/Deprem 23 0 0 23 0 

71 MUġ Bulanık Gülçimen 1966/Deprem 7 0 0 7 0 

72 MUġ Bulanık Güllüova 1966/Deprem 1 0 0 1 0 

73 MUġ Bulanık GümüĢpınar 1966/Deprem 2 0 0 2 1 

74 MUġ Bulanık Günbatmaz 1966/Deprem 26 0 0 26 0 

75 MUġ Bulanık Gündüzlü 1966/Deprem 1 0 0 1 0 

76 MUġ Bulanık HoĢgeldi 1966/Deprem 24 0 0 24 1 

77 MUġ Bulanık Kotanlı 1966/Deprem 13 0 0 13 0 

78 MUġ Bulanık Merkez 1966/Deprem 0 0 32 32 0 

79 MUġ Bulanık meĢeiçi 1966/Deprem 4 0 0 4 0 

80 MUġ Bulanık Molakent 1966/Deprem 80 0 0 80 0 

81 MUġ Bulanık Oğlakkaya 1966/Deprem 3 0 0 3 0 

82 MUġ Bulanık Okçular 1966/Deprem 0 0 32 32 0 

83 MUġ Bulanık Olurdere 1966/Deprem 6 0 1 7 0 

84 MUġ Bulanık Örenkent 1966/Deprem 2 0 0 2 1 

85 MUġ Bulanık Samanyolu 1966/Deprem 3 0 0 3 2 

236

86 MUġ Bulanık Seçme 1966/Deprem 12 0 0 12 0 

87 MUġ Bulanık Söğütlü 1966/Deprem 2 0 0 2 1 

88 MUġ Bulanık Sultanlı Su Baskını 0 36 0 36 0 

89 MUġ Bulanık ġehittahir 1966/Deprem 3 0 0 3 1 

90 MUġ Bulanık Üçtepe 1966/Deprem 1 0 0 1 0 

91 MUġ Bulanık YazbaĢı 1966/Deprem 26 0 0 26 4 

92 MUġ Bulanık YokuĢbaĢı 1966/Deprem 17 0 0 17 0 

93 MUġ Bulanık Yoncalı 1966/Deprem 27 0 0 27 0 


94 MUġ Hasköy Merkez 1966/Deprem 94 0 0 94 0 

95 MUġ Hasköy Ortanca 1966/Deprem 12 0 0 12 0 

96 MUġ Hasköy Yarkaya 2007/Heyelan 10 0 0 10 10 

97 MUġ Hasköy Sarıbahçe 1966/Deprem 5 0 0 5 5 


98 MUġ Korkut Akyıldız 1966/Deprem 98 0 0 98 0 

99 MUġ Korkut Çalaplı 1966/Deprem 6 0 0 6 1 

100 MUġ Korkut Demirci 1966/Deprem 1 0 0 1 1 

101 MUġ Korkut Dereiçi 1966/Deprem 22 0 0 22 0 

102 MUġ Korkut Durucak Heyelan 11 0 0 11 8 

103 MUġ Korkut Güneyik 1966/Deprem 2 0 0 2 0 

104 MUġ Korkut Ġçboğaz 1966/Deprem 0 1 0 1 0 

105 MUġ Korkut Karakale 1966/Deprem 25 0 0 25 0 

106 MUġ Korkut TaĢlıca Kaya düĢmesi 2 0 0 2 0 

107 MUġ Korkut Yedipınar 1966/Deprem 1 0 0 1 0 

TOPLAM 168 1 0 169 10 

108 MUġ Malazgirt Aynalıhoca Heyelan 25 0 0 25 0 

109 MUġ Malazgirt Bahçe Heyelan 13 0 0 13 12 

110 MUġ Malazgirt Dövenciler 1966/Deprem 9 0 0 9 0 


NOT : EYY 1536 

İHL 388 

TOKİ 180 

TOPLAM 2104 

DEVAM EDEN 109 

P.3.5.Tehlikeli Maddelerin Yurtiçi ve Sınırlararası TaĢınımı Ġçin Alınan 

Tedbirler 

Konu ile ilgili olarak her hangi bir veri bulunmamaktadır. 

P.3.6.Afetler ve Büyük Endüstriyel Kazalar 

Ġlimizde büyük endüstriyel kazaya yol açacak herhangi bir tesis bulunmamaktadır. 

Olası bir afet meydana gelmesi durumunda kanalizasyon ve Ģehir suyu Ģebekesinde 

meydana gelebilecek hasarlara bağlı olarak bunların birbirine karıĢmasından dolayı içme 

237

suyunun kullanılamaz hale gelebileceği, bu nedenle de salgın hastalıkların, LPG dolum 

istasyonları ile akaryakıt satıĢ istasyonlarında meydana gelebilecek patlama ve elektrik 

hatlarındaki hasarlar sonucu yangınların ve geniĢ çaplı olası bir afette asayiĢin bozulmasına 

bağlı olarak can ve mal güvenliği tehlikesinin ortaya çıkması ihtimal dahilindedir. Bu gibi 

tehlikelerin önlenmesi için Hizmet Grupları oluĢturulmuĢ ve oluĢturulan bu Hizmet 

Gruplarının teĢkili, görevleri ve çalıĢma esasları Kurumumuzca her yıl hazırlanıp 

güncelleĢtirilen Ġlimiz Afetler Acil Yardım Planında detaylı bir Ģekilde açıklanmıĢtır. 

KAYNAKLAR: 

Bayındırlık ve Ġskân Müdürlüğü 2010 

Ġl Afet ve Acil Durum Müdürlüğü 2010 


238

R.1. Temel Sağlık Hizmetleri 

R. SAĞLIK VE ÇEVRE 

R.1.1. Sağlık Kurumlarının Dağılımı 

Ġlde sağlık hizmetleri Sağlık Bakanlığına bağlı 6 Hastane, 47 sağlık ocağı, 54 

sağlıkevı, 1 verem savaĢ dispanseri ile yürütülmektedir. Ġl genelinde yataklı tedavi 

kurumlarındaki toplam yatak sayısı 670 iken yatak baĢına düĢen nüfus sayısı 678‟ dir. Ġlde 

toplam hekim sayısı 66 olup hekim baĢına düĢen hasta sayısı 6874 dir. Toplam sağlık 

Personeli sayısı ise 237 dir. Sağlık hizmetleri hususunda, Türkiye genelinde yaĢanan 

sorunlar MuĢ Ġlinde de yaĢanmaktadır. Öncelikli olarak MuĢ ilinde görev yapan sağlık 

personeli sayısının artırılması gerekmektedir. Böylece sağlık personeli baĢına düĢen hasta 

sayısı azalacağından daha verimli bir hizmet gerçekleĢecektir. Ayrıca ilimizde yeterli 

sayıda uzman hekim olmadığından hastaların çoğu Üniversitelere bağlı tam teĢekküllü 

hastanelerde tedavisi yapılmak üzere Elazığ, Diyarbakır, Van, Malatya ve Erzurum illerine 

sevk edilmektedir. 

Hastaneler: 

1- MuĢ Devlet Hastanesi 

2- MuĢ Kadın Doğum Ve Çocuk Hastalıkları Hast. 

3- Bulanık Devlet Hastanesi 

4- Malazgirt Devlet Hastanesi 

5- Varto Devlet Hastanesi 

6- Hasköy Devlet Hastanesi 

Sağlık Ocakları ( MuĢ Merkez): 

1- 1 Nolu Sağlık Ocağı 

2- 2 Nolu Sağlık Ocağı 

3- Sunay Sağlık Ocağı 

4- Zafer Sağlık Ocağı 

5- Saray Sağlık Ocağı 

Dispanserler( MuĢ Merkez): 

Diğer ( MuĢ Merkez): 

1- Verem SavaĢ Dispanseri 

1- Ana Çocuk Sağlığı 

2- Halk Sağlığı Laboratuarı 

R.1.2. BulaĢıcı Hastalıklar 

Tablo. 50: Hastalık Ġstatikleri 

Ġl Adı: MUġ 

239

Ġlçe Adı: MERKEZ 

YIL A.Kanlı Boğmaca Bruselloz Hep. A. Hep. B. Hep. E. Kabakulak 

Ġshal 

2009 7 2 42 150 7 1 3 

2008 5 2 49 17 12 1 3 

YIL Kızamık Kızamıkçık Kuduz Riskli ġarbon ġark Çıbanı Tifo 

Temas 

2009 2 167 7 2 2 

2008 1 160 10 7 5 

Kaynak: Ġl Sağlık Müdürlüğü 2009 


Ġlçe Adı: BULANIK 


Ġshal 

2009 14 2 28 5 3 2 

2008 1 1 5 3 1 1 


Temas 

2009 184 17 10 

2008 1 1 180 5 9 1 



Ġlçe Adı: VARTO 


Ġshal 

2009 13 8 3 2 

2008 6 1 


Temas 

2009 2 93 6 

2008 108 1 



Ġlçe Adı: MALAZGĠRT 


Ġshal 


2008 1 Olası 1 6 4 3 

YIL Kızamık Kızamıkçık Kuduz Riskli ġarbon ġark Çıbanı Tifo Gonore 

Temas 

2009 Olası 1 125 2 1 

2008 Olası 1 136 2 2 


240


Ġlçe Adı: KORKUT 


Ġshal 

2009 6 4 11 18 

2008 11 1 4 2 

YIL Kızamık Kızamıkçık Kuduz Riskli ġarbon ġark Çıbanı Tifo Meningokok 

Temas 


2008 12 8 1 



Ġlçe Adı: HASKÖY 


Ġshal 


2008 7 3 2 


Temas 


2008 2 3 41 1 


241

R.1.2.1. Ġçme, Kullanma ve Sulama Suları 

Ġlimiz sınırları dâhilinde bulunan içme kullanma suları periyodik olarak fiziksel, 

kimyasal ve bakteriyolojik tahlilleri yapılmakta olup, 2009 yılı içerisinde sular hakkında 

yapılan analiz sonuçları aĢağıya çıkarılmıĢtır. 

Tablo. 51: 2009 Yılı Su Analiz Sonuçları 

AYLAR 

Bakteriyolojik 

Kimyasal 

Uygun Uyg.Değ. Toplam Uygun Uygun değ. Toplam 

Ocak 45 - 45 2 1 3 

Şubat 68 - 68 - - - 

Mart 86 8 94 1 - 1 

Nisan 112 18 130 - - - 

Mayıs 133 14 147 30 5 35 

Haziran 127 9 136 18 2 20 

Temmuz 172 40 212 13 3 16 

Ağustos 158 22 180 23 5 28 

Eylül 87 63 150 32 11 43 

Ekim 56 34 90 10 - 10 

Kasım 89 6 95 10 2 12 

Aralık 63 - 63 5 -- 5 

Toplam 1196 214 1410 144 29 173 

Kaynak: Ġl Sağlık Müdürlüğü-2009 

R.1.2.2. Denizler 

Ġlimizin denize kıyısı bulunmadığı için doldurulmamıĢtır. 

R.1.2.3. Zoonoz Hastalıklar 

Tablo 52. Zoonoz Hastalıklar 


ĠLÇE KÖY/MAH. ÇIKAN HASTALIK 

ÇIKIġ 

TARĠHĠ 

SÖNÜġ TARĠHĠ 

Merkez Eğirmeç Sığır Brucellozu 06.01.2010 24.03.2010 

Malazgirt Karahasan Koyun-Keçi Brucellozu 15.01.2010 22.02.2010 

Malazgirt Kızılyusuf Koyun-Keçi Brucellozu 08.02.2010 08.03.2010 

Hasköy Sarıbahce ġap 21.02.2010 22.04.2010 

Bulanık Mescitli ġap 02.03.2010 30.03.2010 

Malazgirt Hancağız Sığır Brucellozu 31.03.2010 Devam Ediyor 

Varto Gümgüm Mah ġap 11.03.2010 27.04.2010 

Merkez Suvaran ġap 17.04.2010 31.05.2010 

242

Ocak 

ġubat 

Mart 

Nisan 

Mayıs 

Haziran 

Temmuz 

Ağustos 

Eylül 

Ekim 

Kasım 

Aralık 

Bulanık ġehitlik Mah. ġap 19.04.2010 24.05.2010 

Korkut .Yedipınar ġap 10.05.2010 26.07.2010 

Varto KuĢluk ġap 21.05.2010 12.07.2010 

Varto Tepeköy ġap 22.05.2010 12.07.2010 

Merkez Konukbekler ġap 06.06.2010 27.07.2010 

Bulanık Uzgörür ġap 12.06.2010 20.07.2010 

Bulanık Abdalbeyazıt ġap 14.06.2010 20.07.2010 

Bulanık Gündüzü ġap 14.06.2010 20.07.2010 

Malazgirt Tatargazi ġap 16.06.2010 20.07.2010 

Malazgirt Selcuklu Mah. ġap 16.06.2010 20.07.2010 

Bulanık Mollakent ġap 17.06.2010 20.07.2010 

Bulanık YokuĢbaĢı ġap 21.06.2010 20.07.2010 

Korkut Yürekli ġap 28.06.2010 26.07.2010 

Korkut SarmaĢık ġap 28.06.2010 26.07.2010 

Merkez Karaköprü ġap 24.06.2010 27.07.2010 

Merkez Harman ġap 20.04.2010 31.05.2010 

Malazgirt Aslankaya ġap 25.08.2010 08.09.2010 

Merkez Kıyık ġap 11.08.2010 27.09.2010 

Bulanık Arakonak ġap 30.11.2010 - 


R.1.3. Gıda Hijyeni 

Kontrol ġube Müdürlüğü 2010 Yılı Gıda Denetim Ve Ġzleme 

Aylık Alınan Numune Sayısı 

Ürün Cinsi 

Yaptırılan Analizler 

T.G.K ya 

uygunluk 

Lahana Pestisit 2 2 UYGUN 

Karpuz Pestisit 3 3 UYGUN 

Hıyar Pestisit 2 2 UYGUN 

Domates Pestisit 2 UYGUN 

KuruyemiĢ 

Mikrobiyolojik Analizler 

TAMB ( 1 ) Küf 

2 2 2 2 2 2 UYGUN 

Tuz 

Ġyot (Potasyum Ġyodat 

ġeklinde) Tespitine 

Yönelik(Laboratuvar ve 

2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 UYGUN 

test kiti) 

Bal 

Nem, Sakaroz, Serbest 

asitlik, Elektrik Ġletkenliğ, 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 UYGUN 

Naftalin 

Kırmızı Et 

Kanatlı Eti Aranması 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 UYGUN 

Ürünleri 

Peynir, 

Tereyağı veya 

Yoğurt) 

Bitkisel Yağ Aranması. 

2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 UYGUN 

ġeker pancarı Radyoaktivite 1 


- 2010 Yılı Denetimleri 

Sonuç 

gelmedi 

243

2010 yılı sonu itibari ile Merkez 293, Bulanık 19, Varto 5, Malazgirt 23 olmak üzere 

toplam 340 adet üretim yeri (fırın,mandıra, süt ürünleri, alkolsüz içecekler, yufka vb.) 

denetimi yapılmıĢtır. 

2010 yılı sonu itibariyle Merkez 892, Bulanık 245, Malazgirt 258, Varto 149 adet 

olmak üzere toplam 1544 adet satıĢ ve toplu tüketim yeri (market, bakkal, lokanta, çay ocağı, 

büfe, kasap vb.) denetimi yapılmıĢtır. 

2010 yılı içerisinde toplam 1884 adet üretim, satıĢ yeri ve toplu tüketim yeri denetimi 

yapılmıĢtır. 

R.1.4. AĢılama ÇalıĢmaları 

Tablo. 53: AĢı Ġhtiyaç Durumu 

AŞI İHTİYAÇ LİSTESİ 

AŞILAR İSTENİLEN MİKTAR GELEN MİKTAR DEPODA BULUNAN MİKTAR 

DaBT-IPA-Hib 16000 DOZ 7200 DOZ 598 DOZ 

POLİO 8000 DOZ 8000 DOZ 8000 DOZ 

KKK 2000 DOZ 2240 DOZ 5410 DOZ 

Td (PEDİATRİK) 250 DOZ 50 DOZ 0 DOZ 

DT 3000 DOZ 6000 DOZ 0 DOZ 

BCG 20000 DOZ 20000 DOZ 13740 DOZ 

PPD 1200 DOZ 10000 DOZ 

HEPATİT B 60000 DOZ 60000 DOZ 33530 DOZ 

KUDUZ AŞISI 750 DOZ 750 DOZ 453 DOZ 

ANTİSERUMLAR 

TETANOS(1500 i.ü.) 5 AMP 5 AMP 10 AMP 

Difteri (3000 i.ü.) 0 0 5 FLK 

Akrep 15 AMP 10 AMP 25 AMP 

Yılan 10 AMP 10 AMP 20 AMP 

Kuduz 20 AMP 20 AMP 15 AMP 


R.1.5. Bebek Ölümleri 

2008 yılında 113 bebek ölümü gerçekleĢmiĢ olup, bebek ölüm oranı % o 14, 2009 

yılında 191 bebek ölümü gerçekleĢmiĢ ve bebek ölüm oranı oranı % o 16‟dır. bebek ölüm 

nedenleri arasındaen fazla görülen; sepsis, konjenital anomali, pramatüre, kkh, asye, rds, 

solunum yetmezliği, mekanyum aspirasyonu, prinatal asfeksi, febril konvilsiyon yer 

almaktadır. 

R.1.6. Ölümlerin Hastalık, YaĢ ve Cins Gruplarına Göre Dağılımı 

Bilgi elde edilememiĢtir. 

244

R.1.7. Aile Planlaması ÇalıĢmaları 

Kondom, hap, ria, enjeksiyon, tüp ligasyonu yöntemleri ağırlıklı olarak 

kullanılmaktadır.2008 yılında 17.602 kiĢi, 2009 yılında 22.546 kiĢi yöntem kullanmıĢtır. 

2008 yılında 4911 kiĢi 2009 yılında 19737 kiĢiye eğitim verilmiĢtir. 

R.2. Çevre Kirliliği ve Zararlarından OluĢan Sağlık Riskleri 

R.2.1. Kentsel Hava Kirliliğinin Ġnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 

Hava kirletici madde türleri genel olarak; gaz ve dumanlar, asılı parçacıklar, kurĢun ve 

aerosoller olarak sınıflandırılabilir. BaĢlıca hava kirliliği etkenleri karbon monoksit, 

parçacıklar, kükürtdioksitler, hidrokarbonlar ve nitrojen oksitlerdir. 

Hava kirliliğine yol açan karbondioksit, kükürtdioksit, aerosolller, azot oksitler vb. 

sera etkisi, sıcaklık terslenmesi,(üst hava katmanlarının alttaki hava katmanlarında daha sıcak 

olmasından dolayı hava durgunluğuna neden olması) iklim değiĢiklikleri, ozon tabakasında 

delinme, asit yağmurları, sarımtırak ya da gri renkli smog nedeni ile çevrenin sis perdesi ile 

kaplanması gibi pek çok çevresel sonuçlar doğurarak canlı organizmaları etkilemekte, 

ekolojik dengeyi bozmakta, pek çok canlı türünün neslinin tükenmesine neden olmakta ve 

tarihsel önem taĢıyan kültürel değerlerimize zarar vermektedir. 

Hava kirliliğinin insanlar üzerindeki zararlı etkileri; akciğer ve kalp hastalıklarında 

artıĢ, yorgunluk ve uyku hali yaratma, strese neden olma, soluk borusu ve akciğerde tahribat 

geçici ve kalıcı zehirlenme, pnömoni, anfizem, astım, göz, deri ve solunum yolu alerjileri, saç 

dökülmesi Ģek1inde sıralanabilir. 

Ġlimizde gerek kullanılan kömürün kükürtdioksit oranının yüksek olması., gerekse 

Halkın bilinçsizliği evsel nitelikli baca emisyonlarının hava kirliliğinde önemli rol 

oynamasına neden olmaktadır. "Ayrıca özel ve kamu sektörüne ait fabrikaların bacalarında 

filtre sistemlerinin yetersizliği ya da olmaması MuĢ‟ ta hava kirliliğini arttırmaktadır. 

R.2.2. Su Kirliliğinin Ġnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 

Evsel ve endüstriyel kaynaklı atık sular ve Zirai amaçla kullanılan pestisitlerin yağmur 

suları ile sızması nedeniyle yer altı ve üstü su kaynakları kirlenmektedir. Bu konu ile ilgili 

olarak Sanayi kuruluĢları uyarılmakta ve arıtma tesisi kurmaları yönünde hassasiyet 

göstermeleri istenmektedir. 

R.2.3. Atıkların Ġnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 

Evsel ve Sanayi kaynaklı atıkların çevre kirliliğinde önemli bir rol oynadığı 

bilinmektedir. Özellikle toprak tarafından parçalanması çok uzun bir süreç alan yapay, büyük 

moleküllü organik maddeler hem su kaynaklarını tehdit etmekte hem de tarımsal alanlara 

zarar vermektedir. 

R.2.4. Gürültünün Ġnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 

Gürültünün ilk sonucu iĢitme eĢiğinin yükselmesidir. Gürültü Ģiddet ve süresine bağlı 

olarak kalıcı olmaktadır. Ġç kulakta tahribata sebep olarak iĢitme kaybına yol açmaktadır. 

245

Gürültünün kiĢilerde baĢ ağrısı ve strese de neden olduğu bilinmektedir. 

Yönetmelikte belirtilen değerlerin aĢılması durumunda kalıcı sağırlık yada iĢitme 

güçlüğü yaĢanmakta olduğu bilinmektedir. ġehrin büyümesi ve trafiğin yoğunlaĢması 

gürültüyü arttırmıĢtır. 

R.2.5. Pestisitlerin Ġnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 

Tarımsal amaçlı olarak zirai mücadelede kullanılan pestisitler yağmur sularıyla 

çözünerek toprak altı su kaynaklarını kirletmektedir. 

R.2.6. Ġyonize Radyasyondan Korunma 

Konu hakkında bilgi elde edilememiĢtir. 

R.2.7. Baz Ġstasyonlarından Yayılan Radyasyonun Ġnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 

KAYNAKLAR: 

Ġl Sağlık Müdürlüğü 2010 



246

S. ÇEVRE EĞĠTĠMĠ 

S.1. Kamu KuruluĢlarının Çevre Eğitimi Ġle Ġlgili Faaliyetleri 

Ġlimizde, Çevre Orman Müdürlüğü ve Milli Eğitim Müdürlüğü arasında imzalanan 

iĢbirliği protokolü çerçevesinde her yıl ilköğretim kurumlarına yönelik olarak çevrenin 

korunması, kirliliğin önlenmesi, olumlu tüketim alıĢkanlıklarının kazandırılması, 

değerlendirilebilir katı atıkların kaynağında ayrı toplanması konulu eğitimler verilmektedir. 

Ayrıca bu tip bilgilendirme faaliyetleri sonucunda bakanlığımızdan gönderilen CD ve kasetler 

izletilmekte konu ile ilgili Ġl Müdürlüğümüzce hazırlanan afiĢ ve broĢürle dağıtılmaktadır. 

Özel ve resmi kurumlardan gelen talepler doğrultusunda da çevre eğitimleri 

düzenlenmektedir. Halk Eğitim Merkezi bünyesinde kıĢ sezonu boyunca Ġl merkezi ve 

ilçelerde katılımcılara soba zehirlenmeleri ve hava kirliliği hakkında bilgiler verilmiĢtir. 

2009 yılında “5 Haziran Dünya Çevre Günü” ve 16-22 Eylül tarihleri arasında 

“Avrupa Hareketlilik Haftası” süresince toplumsal çevre bilincinin artırılması ve çevre 

sorunlarına dikkat çekilmesi amacıyla Müdürlüğümüzce çeĢitli etkinlikler düzenlenmiĢtir. 

MuĢ Merkez Halk Eğitimi Merkezi ve ASO Müdürlüğünce 2010 yılında verilen 

çevre eğitimleri 

1- Avcı Eğitimi: Eğitimli, bilinçli ve çevreye karĢı duyarlı avcıların yetiĢtirilmesi 

amacıyla Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğüyle iĢbirliği halinde, 2010 yılında iki tane 

“Avcı Eğitimi” kursu açılmıĢ ve kurs neticesinde 72 vatandaĢımıza belge verilmiĢtir. 

2- Kalorifer AteĢçiliği: 2010 yılı içerisinde kurumumuz bünyesinde açılan sekiz 

“Kalorifer AteĢçiliği” kursunda toplam 256 vatandaĢımıza eğitim verilmiĢtir. 

3- Okuma Yazma Kursları: Kurumumuz bünyesinde açılan II. Kademe Okuma Yazma 

kurslarında 167 vatandaĢımıza çevre eğitimi verilmiĢtir. 

4- Ev Hanımlarına Yönelik Açılan Kurslar: Ev Hanımlarımıza ve çalıĢmayan genç 

kızlarımıza yönelik açılan kurslarda, kurs müfredatı içerisinde yer alan yurttaĢlık ve 

vatandaĢlık bilgisi konuları çerçevesinde, 564 bayan kursiyerimize bilinçli tüketim ve 

çevre koruma konusunda eğitim verilmiĢtir. 

5- Ġl Tarım Müdürlüğü ĠĢbirliğinde Açılan Kurslar: Ġl Tarım Müdürlüğü iĢbirliğinde 

açılan, “Arıcılık”, “Küçük ve BüyükbaĢ Hayvan YetiĢtiriciliği” ve “ Meyve 

YetiĢtiriciliği” kurslarında 94 kursiyerimize çevre konusunda eğitim verilmiĢtir. 

S.2. Çevreyle Ġlgili Gönüllü KuruluĢlar ve Faaliyetleri 

S.2.1. 

S.2.2. 

S.2.3. 

Çevre Vakıfları 

Çevre Dernekleri 

Çevreyle Ġlgili Federasyonlar 

KAYNAKLAR 


247

T. ÇEVRE YÖNETĠMĠ VE PLANLAMA 

Bu bölüm, genel olarak yukarıda incelenen bütün konuların çevre yönetimi 

çerçevesinde birlikte değerlendirilmesi mahiyetindedir. 

T.1. Çevre Kirliliğinin ve Çevresel Tahribatın Önlenmesi 

Halkın bilinçlendirilmesi için eğitim çalıĢmaları yapılmaktadır. 

T.2. Doğal Kaynakların Ekolojik Dengeler Esas Alınarak Verimli Kullanımı, 

Korunması ve GeliĢtirilmesi 

Halkın bilinçlendirilmesi için eğitim çalıĢmaları yapılmaktadır 

T.3. Ekonomik ve Sosyal Faaliyetlerin Çevrenin TaĢıma Kapasitesini AĢmayacak 

Biçimde Planlanması 

Sözkonusu çalıĢmalar ÇED vb, yönetmelik uygulamaları çerçevesinde 

denetlenmektedir. 

T.4. Çevrenin Ġnsan-Psikososyal Ġhtiyaçlarıyla Uyumunun Sağlanması 

Ġlimiz yoğun nüfusa sahip değildir. KiĢilerin psikososyal ihtiyaçlarını karĢılayacak 

seviyededir denilebilir. 

T.5. Çevre Duyarlı Arazi Kullanım Planlaması 


T.6. Çevresel Etki Değerlendirmesi 

ÇED OLUMLU/OLUMSUZ KARARI VERĠLEN FAALĠYETLER LĠSTESĠ 

Tablo.54: Çed Olumlu/Olumsuz Kararı Verilen Faaliyetler Listesi 

1 Yurt Çimento Çimento Üretimi 

2 Alparslan-I Adilcevaz Trafo Merkezi EĠH Enerji Transferi 

3 Alparslan-I Hınıs Trafo Merkezi EĠH Enerji Transferi 

4 AĢağı Kaleköy Barajı ve HES Projesi Enerji Üretimi 

5 Yukarı Kaleköy Barajı ve HES Projesi Enerji Üretimi 

6 MNT ÖTL Geri Kazanım 

ÇED GEREKLĠDĠR/GEREKLĠ DEĞĠLDĠR KARARI VERĠLEN FAALĠYETLER LĠSTESĠ 

PROJE TANITIM DOSYASI HAZIRLAYIP “ÇED GEREKLĠ DEĞĠLDĠR KARARI” 

VERĠLEN ĠġLETMELER 

Tablo.55: Çed Gereklidir/Gerekli Değildir Kararı Verilen Faaliyetler Listesi 

248

S.N. ĠġLETME ADI PROJE KONUSU AÇIKLAMA 

1 Alpaslan ERDEM Malazgirt “Kum-Çakıl Ocağı” ve Kum-Çakıl Ocağı 

“Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi 

2 Atila BĠLGĠN Bulanık “Bazalt Ocağı” ve Bazalt Ocağı –TaĢ Ocağı 

“Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi 

3 Bindurmaz ĠnĢ.Hafr.Taah.Tic.Ltd.ġti. Merkez Kıyık Kum-Çakıl Ocağı 

Köyü Kum-Çakıl Ocağı ve Yıkama- Kırma-Eleme 

Tesisi-1 

4 Ekrem ÇARKÇI Bulanık Bingöldek Köyü “Kum- Kum-Çakıl Ocağı 

Çakıl Ocağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi 

5 Ercan ARSLAN Merkez Muratgören Köyü “Kum- Kum-Çakıl Ocağı 

Çakıl Ocağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi” 

6 Haluk Zeki ÖĞRETEN Malazgirt Aksungur “Kum- Kum-Çakıl Ocağı 

Çakıl Ocağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi 

7 Karayolları11.Bölge Müdürlüğü Bulanık 

TaĢ Çakıl Ocağı 

Gado TaĢ Çakıl Ocağı 

8 Karayolları11.Bölge Müdürlüğü Merkez ġenova Kum-Çakıl Ocağı 

Köyü “Kum-Çakıl Ocağı” ve “Yıkama-Kırma- 

Eleme Tesisi 

9 M. Baki GÜNDOĞDU Bulanık Yoncalı Beldesi Kum-Çakıl Ocağı 

“Kum-Çakıl Ocağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme 

Tesisi” 

S.N ĠġLETME ADI PROJE KONUSU 

10 MendeĢ ĠnĢ.Hafr.Taah.Tic.Ltd.ġti. Merkez Kıyık Kum-Çakıl Ocağı 


Tesisi”1 

11 MendeĢ ĠnĢ.Hafr.Taah.Tic.Ltd.ġti. Merkez Kıyık Kum-Çakıl Ocağı 


Tesisi”2 

12 Rüstemgedik Belediyesi Bulanık Rüstemgedik Kum-Çakıl Ocağı 

Beldesi “Kum-Çakıl Ocağı” ve “Yıkama- Kırma- 

Eleme Tesisi” 

13 Sim-Yol ĠnĢ. Taah. Bulanık Kotanlı Köyü DıĢ Tic. Kum-Çakıl Ocağı 

Ltd. ġti. “Kum-Çakıl Ocağı”ve“Yıkama- Kırma- 

Eleme Tesisi” 

14 ġakir YĠĞĠT Merkez Karaağaçlı Beldesi “Kalker Kalker Ocağı- TaĢ Ocağı 

Ocağı” ve “Yıkama- Kırma-Eleme Tesisi” 

15 Varto Belediyesi Varto Ağaçkorur Köyü TaĢ Çakıl TaĢ Çakıl Ocağı 

Ocağı 

16 Karayolları 11.Bölge Müdürlüğü Varto Tepeköy TaĢ Çakıl Ocağı 

Köyü TaĢ Çakıl Ocağı 

17 Yazıcı Haf. Nak. Müt. ĠnĢ. San. DıĢ. Tic.Ltd.ġti. Kum-Çakıl Ocağı 

Merkez ġenova Köyü “Kum-Çakıl Ocağı ve 

Yıkama-Kırma-Eleme Tesisi 

18 Yazıcıoğlu Nak. ĠnĢ. Taah. Tur. San. Ve Tic. A.ġ. TaĢ Çakıl Ocağı 

Merkez Tekyol Köyü TaĢ Çakıl Ocağı 

19 Yoncalı Belediyesi Bulanık Yoncalı Beldesi Kum-Çakıl Ocağı 


Tesisi” 

20 Sabahattin GÜLER Merkez ġenova Köyü Kum- Kum-Çakıl Ocağı 

Çakıl Ocağı 

21 Özaykutlar Merkez Karaağaçlı Beldesi Kalker Kalker Ocağı- TaĢ Ocağı 

Ocağı ve Kırma Eleme Tesisi 

22 Arma ĠnĢ. Taah. Tic.San.Ltd.ġti. Varto Ağaçkorur TaĢ Ocağı 

Köyü Kalker Ocağı ve Kırma Eleme Tesisi 

23 Ramazan SUNA Merkez ġenova Köyü Fuel-Oil Atık Yağ 

MC Depolama ve Atık Yağ Temizleme Atölyesi 

24 DSĠ 172. Tek.ġube Müdürlüğü Bulanık Kotanlı Kum-Çakıl Ocağı 

Köyü Kum Ocağı (Balotu Köyü) 

25 ġark-Kok Madencilik Merkez Zafer Mahallesi Briket Kömür 

Briket Kömür Ġmalat Tesisi 

26 Final Kimya Ġmalat Sanayi ve DıĢ Ticaret Ltd. ġti Boya Ġmalatı 

Merkez ġenova Köyü 

27 Köylüm Otomotiv Kum-Çakıl 

28 Karayolları 11.Bölge Müdürlüğü Pertek Kum-Çakıl Ocağı 

29 Karayolları 11.Bölge Müdürlüğü Malazgirt TaĢ Ocağı 

249

30 Çağlar Enerji HES Enerji Üretimi 19.08.2008/02 

31 EmtaĢ Eker Tuğla Fab. Tuğla Fabr. 

32 M. Baki GÜNDOĞDU Kum Ocağı Kırma Eleme 

/Karaağıl 

33 Yurt Çim. San. Tic. A.ġ. TaĢoluk Köyü/MuĢ 15.06.2009/01 TaĢ Ocağı 

34 Barsan Nak. Harf. ĠnĢ. Bet. ve 

Mak. San. Tic. Ltd. ġti. 

Tekyol Köyü/MuĢ 13.07.2009/02 Kalker Ocağı Kır. 

Eleme Tesisi 

35 MNT Geri Dön. San. ve Tic. 

A.ġ. 

Hasköy/MUġ 18.08.2009/03 ÖTL Geri Kazanım 

Tesisi (Fiziksel) 

36 Ġzettin YILMAZ Kılıçcı Köyü/Malazgirt 08.10.2009/04 Kum Çakıl Ocağı 

Kırma Eleme Tesisi 

37 Aykutlar ĠnĢ. Nak. Pet. Ür. Tur. 

Ġhr. Ġth. San. ve Tic. Ltd. ġti. 

Tandoğan/MuĢ 23.02.2010/05 Hazır Beton Tesisi 

ve Beton Mamülleri 

38 Özbey Enerji ĠnĢ. Taah. Kuy. 

Tur. San. ve Tic. Ltd. ġti. 

Mercimekkale/MuĢ 26.02.2010/06 Ak Regülatörü ve 

HES 

39 Bindurmaz ĠnĢ. Harf. Ve Taah. Muratgören/MuĢ 26.02.2010/07 Kum Çakıl Ocağı-2 

Tic. Ltd. Ģti. 

40 Mehmet SEVER Yünören Köyü/Korkut 07.04.2010/07 Pomza Ocağı 

41 Bilgin Taah. ĠnĢ. Mad. San. ve Zafer Mah./Bulanık 26.02.2010/08 Hazır Beton Tesisi 

Tic. Ltd. ġti. 

42 Cengizler Bet. ĠnĢ. Nak. San. 

Ve Tic. Ltd. ġti 

Bağlar Köyü/MuĢ 26.02.2010/09 Hazır Beton Tesisi 

43 OluĢum Yapı Mad. Nak. Gıd. 

Tem. Paz. San. DıĢ Tic. Ltd. ġti. 

Hasköy/MuĢ 12.04.2010/11 Kalker Ocağı Kır. 

Yık. Elm. Tesisi 

44 GiriĢim Tem. Güv. Ġlaç Gıd. 

ĠnĢ. San. Tic. Ltd. ġti. 

Sanayi Arkası/MuĢ 26.04.2010/12 Balık Ür. Tem. Pak. 

Paz. 

45 Mustafa KARAKAYA Kılıçcı Köyü/Malazgirt 03.05.2010/13 Kum Çakıl Ocağı 

46 MuĢ Çim. Bir. Çim. ĠnĢ. Nak. MuĢ Organize Sanayi Bölgesi 10.05.2010/14 Briket Fabrikası 

Harf. Mad. San. ve DıĢ Tic. Ltd. 

ġti. 

47 Ak ĠnĢ. Taah. Mad. Orm. Gıd. ġenova Köyü/MuĢ 01.06.2010/15 Kum Ocağı 

Teks. Tic. Ltd. ġti. 

48 Köylüm Oto. ĠnĢ. Nak. Gıd. ġenova Köyü/MuĢ 16.06.2010/16 Kum Çakıl Ocağı 

San. Tic. Ltd. ġti. 

49 Aykutlar ĠnĢ. Nak. Pet. Ür. Tur. Karaağaçlı/MuĢ 21.06.2010/17 Hazır Beton Tes. 

Ġhr. Ġth. San. ve Tic. Ltd. ġti. 

50 Güleroğlu Gıda 

Tek.Nakİnş.San.ve Tic.Ltd.Şti.. 

Mercimekkale Köyü,Kravi 

Hududu, Köyaltı 

28.06.2010/18 Kum Çakıl Kırma 

Eleme Yıkama 

51 Karayolları 11. Bölge 

müdürlüğü Malazgirt karıncalı 

köyü 

Tesisi 

30.06.2010/19 TaĢ Ocağı Konkasör 

Tesisi 

52 D.Ali ÇOLAK Karaağaçlı Çimmeburnu 19.07.2010/20 TaĢ Ocağı ve Kırma 

Eleme 

53 Esat TUNÇ Bulanık Alparslan-1 Baraj 

Gölü 

10.08.2010/21 Alabalık YetiĢtirme 

Tesisi 

54 Batman Acarsan ĠnĢ. Nak. Pet. 

Oto. Tar. Taah. San. Tic. Ltd. 

ġti. 

Bulanık Alparslan-1 Baraj 

Gölü 

10.08.2010/22 Alabalık YetiĢtirme 

Tesisi 

55 Bindurmaz Muratgören Köyü 26.08.2010/23 Hazır Beton 

56 Bedri ÇAKAR Bulanık Ġlçesi 26.08.2010/24 Bazalt Ocağı ve 

Kırma Eleme Tesisi 

57 Alooğulları Muratgören Köyü 31.08.2010/25 Kum O. 

58 ġark Mad. Varto Ġlçesi 14.09.2010/26 Pomza Ocağı 

59 Arma Varto Ġlçesi 27.09.2010/27 Kalker O. 

60 GiriĢim Tem. Ltd. ġti Varto, Yurttutan Köyü, 08.12.2010/28 Balık Yet. 

Toklular Mz 

61 ĠSMAĠL SAMUK Karaağaçlı Köyü 31.12.2010/29 TaĢ Ocağı-Konkasör 

T. 

250

KAYNAKLAR 


251

musicd2010.pdf 12202KB Oct 10 2011 09:33:00 AM

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?