musicd2004.pdf 5653KB May 03 2011 12:00:00 AM

T.C. 

MUŞ VALİLİĞİ 

İL ÇEVRE VE ORMAN 

MÜDÜRLÜĞÜ 

2004 YILI 

MUŞ İL ÇEVRE DURUM RAPORU 

2005

T.C. 

MUŞ VALİLİĞİ 

İL ÇEVRE VE ORMAN 

MÜDÜRLÜĞÜ 

MUŞ İL 

ÇEVRE DURUM RAPORU 

2005 

www.muscevreorman.gov.tr 

II

III

ULUSAL ÇEVRE ANDI 

ŞİMDİKİ VE GELECEK KUŞAKLARIN TEMİZ 

VE SAĞLIKLI BİR ÇEVREDE YAŞAMA HAKKINA 

SAHİP OLDUĞU, GERÇEĞİNDEN HAREKETLE, 

ÇEVREYE DUYARLI BİR KALKINMADAN YANA 

OLDUĞUMU VURGULAYARAK; DOĞAL 

KAYNAKLARIN EKONOMİK KALKINMANIN 

HEM KAYNAĞINI HEM SINIRINI 

OLUŞTURDUĞUNU BİLEREK, ÇEVRENİN 

KORUNMASI VE GELİŞTİRİLMESİNDEN 

BİREYSEL KATKI VE KATILIMIN GEREĞİNE VE 

ÖNEMİNE İNANARAK; ÇEVRESEL DEĞERLERE 

SAHİP ÇIKIP ZARAR VERENLERİ 

UYARACAĞIMA, DOĞAL KAYNAKLARDAN 

FAYDALANIRKEN SÜRDÜRÜLEBİLİR TUTUMLU 

DAVRANACAĞIMA KALKINMA İLKELERİ 

DOĞRULTUSUNDA HAREKET EDECEĞİME, BU 

YÖNDE İŞBİRLİĞİ VE DAYANIŞMA ANLAYIŞI 

İÇERİSİNDE HAREKET EDEREK, ÇEVRE 

KONUSUNDA HERKESE ÖRNEK OLACAĞIMA 

SÖZ VERİRİM. 

IV

HAZIRLAYANLAR 

Rifat NEHİR 

Ercan GÖNÜLTAŞ 

Ferzende SAYGIN 

Sevim DURAN 

Fikret KAYA 

İL MÜDÜRÜ 

ÇEV. YÖN. VE ÇED ŞUBE MÜDÜRÜ 

SU ÜRÜNLERİ MÜHENDİSİ 

ZİRAAT MÜHENDİSİ 

ÇEVRE MÜHENDİSİ 

DÜZENLEYEN VE YAZAN 

Ferzende SAYGIN Su Ürünleri Mühendisi 

TEŞEKKÜR 

Muş İli Çevre Durum Raporunun hazırlanmasında yardımlarını esirgemeyen kamu 

kurum ve kuruluşlarına, bilhassa İl Kültür ve Turizm ile İl Tarım Müdürlüğü personellerine, 

katkıda bulunan herkese teşekkür eder, yapılan çalışmanın ilimiz ve ülkemiz için yaşanabilir 

bir çevre oluşturma çalışmaları çerçevesinde olumlu katkılar sağlamasını temenni ederiz. 

V

TAKDİM 

Bilim ve teknoloji alanındaki hızlı gelişmeler sayesinde insanların yaşam düzeyi 

yükselirken, diğer yandan hayati öneme sahip doğal denge giderek bozulmuştur. Bu bozulma 

sonucunda, ortak kullanımımızda olan hava, su ve toprak kirlenmiş, doğal kaynaklar gitgide 

azalmış ve dünya neredeyse yaşanılmaz bir hal almıştır. 

Ülkemizde ise, çeşitli yönleriyle hızlı bir gelişme yaşanırken, kaçınılmaz olarak çevre 

sorunlar da ortaya çıkmaktadır. Hızlı kentleşmeye ve nüfus artışına paralel olarak; eğitim, 

sağlık, yeni yerleşim ve iş alanlarının planlanması ve açılması da giderek güçleşmektedir. 

Diğer taraftan, çöp depolama alanları büyümekte, gürültü ve erozyon gibi istenmeyen çevre 

sorunlar da yaşanabilmektedir. Bu durum, bir bütün olarak canlıların geleceğini tehdit 

etmektedir. 

Sağlıklı ve temiz bir çevre herkesin ortak arzusu, verimliliğin ve çağdaş olmanın da 

gereğidir. Temiz bir çevre, tertipli ve düzenli bir kurum ve kuruluş, yaşadığımız çevrenin, 

çalıştığımız kurum ve kuruluşun kişiliğini yansıtan en önemli özelliklerden biridir. 

Gelecek kuşaklara bırakacağımız dünyanın, yaşanabilir olmasının yolu 

sorumluluğunu bilen, bilinçli fertler yetiştirmekten geçmektedir. “Anadolu’nun Kapısı” 

olarak tanımladığımız Muş ilimizde yaşayan herkes bu sorumluluğun bilincinde olmalı ve 

ilimizin çevre değerlerine sahip çıkarak üzerine düşen görevi eksiksiz olarak yerine 

getirmelidir. 

Bu çalışmada, Muş ilinin coğrafi konumu, kaynakları, hava, su, toprak, flora ve fauna, 

gürültü, atıklar, turizm, tarım, sanayi - teknoloji, enerji, ulaşım, nüfus, doğal afetler, sağlık, 

çevre eğitimi ve planlama gibi çevre açısından önemli konulara ilişkin temel bilgiler 

sunulmuştur. Bu veriler, hem bölgenin geleceğe yönelik planlanmasına, hem de halkın ve 

yatırımcıların bilgilendirilmesine yardımcı olabilecek düzeydedir. 

Bu vesileyle Muş İli Çevre Durum Raporu'nun hazırlanmasında emeği geçen kişi, 

kurum ve kuruluşlara özverili çalışmalarından dolayı teşekkür ederim. 

Sağlıklı ve temiz bir Muş' ta yaşamak dileğiyle, 

Saygılarımı sunarım. 

İbrahim ÖZÇİMEN 

Muş Valisi 

VI

ÖNSÖZ 

Doğu Anadolu Bölgesinin sarı ve kırmızı laleleriyle lalezar, şirin bir kenti olan Muş 

ilimiz geniş ovası zengin doğa ve bitki örtüsüyle ülkemizin güzel yerleşim alanlarından 

biridir. Doğal ve kültürel zenginliklerin aksine sosyo- ekonomik olarak GSMH’ı en düşük 

illerin başında gelmektedir. Kırsal alandan kente göç nüfus artışına paralel artarak devam 

etmekte, bu da yeterli olmayan alt yapı çalışmalarının tamamen durma noktasına gelmesine 

sebebiyet vermektedir. 

İlimizde çevre problemleri çeşitlilik göstermekte buna mukabil yapılan çalışmalar 

imkansızlıklardan dolayı yetersiz kalmaktadır. Çevre sorunları global anlamda tüm insanlığı 

ilgilendiren bir durum olmakla beraber yeterli olmayan eğitim ve bilinçlendirme 

faaliyetlerinden dolayı insanlar çevreyi hor kullanmakta ve gelecekte olabilecek sorunlar 

hakkında gerekli duyarlılığı göstermemektedir. 

Amacımız “çevreyi kirletmeden koruma ve kullanma, doğayı tahrip etmeden 

nimetlerini adil olarak paylaşma” olmalıdır. 

Doğal kaynakların korunması ve sürdürülebilir kalkınmanın sağlanabilmesi için 

koruma- kullanma dengelerinin iyi oluşturulması gereklidir. Bu dengeyi oluşturmak adına 

yapılacak faaliyetler, alınacak koruyucu tedbirler pahalı gibi görünse de sonradan 

karşılaşılacak çevre sorunlarının bertarafı için alınması gerekecek tedbirlerle kıyaslandığında 

çok daha ucuz bir maliyet gerektireceği aşikardır. 

Çevremizin daha iyi korunabilmesi ve daha yaşanabilir bir çevrenin oluşturulması; 

tüm toplum olarak birlik beraberlik, kamu ve özel kuruluşların destek ve katkıları ile 

olacaktır. 

Yoğun bir mesaiye ek olarak yapılan çalışmalar sonucu bu ürünü ortaya 

koyan Çevre Yönetimi ve ÇED Şube Müdürlüğü personellerine ve desteklerini 

esirgemeyen tüm çevre dostlarına teşekkür eder bu çalışmanın faydalar 

getirmesini dilerim. 

Rifat NEHİR 

İl Çevre ve Orman Müdürü 

VII

VIII

İÇİNDEKİLER 

Sayfa 

A COĞRAFİK KAPSAM 

A.1. Giriş 1 

A.2. İl Ve İlçe Sınırları 17 

A.3. İlin Coğrafi Durumu 28 

A.4. İlin Topografyası Ve Jeomorfolojik Durumu 28 

A. 4. 1. Dağlar 29 

A. 4. 2. Platolar, Vadiler Ve Ovalar 29 

A. 4. 3. Akarsular Ve Göller 31 

A.5. Jeolojik Yapı – Stratigrafi 31 

B DOĞAL KAYNAKLAR 32 

B.1. Enerji Kaynakları 32 

B.1.1. Güneş 32 

B.1.2. Su Enerjisi 32 

B.1.3. Kömür 32 

B.1.4 Doğal gaz 32 

B.1.5 Rüzgar 32 

B.1.6. Biyogaz-Biyomas 32 

B.1.7. Petrol 33 

B.1.8. Jeotermal Sahalar 33 

B.2. Flora Ve Fauna 33 

B.2.1. Ormanlar 33 

B.2.2.Çayır ve Meralar 33 

B.2.3. Sulak alanlar 33 

B.2.4. Endemik Bitkiler 33 

B.2.5. Fauna ve Endemik Hayvanlar 34 

B.2.6. Milli Parklar, Tabiatı Koruma Alanları ve Tabiat Parkları 34 

B.3. Toprak 35 

B.4. Su Kaynakları 35 

B.4.1. İçme Su Kaynakları 35 

B.4.2. Yer altı Su Kaynakları 35 

B.4.3. Akarsular 35 

B.4.4. Göller ve Göletler 35 

B.5.Mineral Kayalar 35 

B.5.1. Madenler 35 

B.5.1.1. Endüstriyel Hammaddeler 35 

B.5.1.2. Metalik Madenler 35 

B.5.1.3. Enerji Hammaddeleri 36 

C HAVA (ATMOSFER VE İKLİM) 37 

C.1. İklim Ve Hava 37 

C.1.1. Doğal Etmenler 38 

IX

C.1.1.1. Rüzgar 38 

C.1.1.2. Basınç 39 

C.1.1.3. Sis ve Nem 39 

C.1.1.4. Sıcaklık 39 

C.1.1.5. Buharlaşma ve Transparasyon 39 

C.1.1.6. Yağışlar 39 

C.1.1.7. Seller 39 

C.1.1.8. Kar ve Don 39 

C.1.1.9. Kuraklık 40 

C.1.1.10. Mikroklima 40 

C.1.2. Yapay Etmenler 40 

C.1.2.1. Plansız Kentleşme 40 

C.1.2.2. Yeşil Alanların Azalması 40 

C.1.2.3. Isınmada Kullanılan Yakıt 40 

C.1.2.4. Endüstriyel Emisyonlar 42 

C.1.2.5. Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar 42 

C.2.Hava Kirletici Gazlar Ve Kaynaklar 42 

C.2.1. Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve Duman 42 

C.2.2. Partikül Madde Emisyonları 43 

C.2.3. Karbonmonoksit 44 

C.2.4. Nitrojen Oksitler 44 

C.2.5. Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları 44 

C.3. Atmosferik Kirlilik 44 

C.3.1. Ozon tabakasının incelenmesinin etkileri 44 

C.3.2.Asit yağmurlarının etkileri 44 

C.4. Hava kirleticilerin çevreye etkileri 44 

C.4.1. Doğal çevreye etkileri 44 

C.4.1.1. Su üzerine etkileri 44 

C.4.1.2.Toprak üzerine etkileri 45 

C.4.1.3. Flora Fauna üzerine etkileri 45 

C.4.1.4 insan sağlığı üzerine etkileri 45 

C.4.2. Yapay çevreye etkisi 45 

C.4.2.1.Gürültü kirliliğine etlisi 45 

D SU 46 

D.1. Su kaynaklarının kullanımı 46 

D.1.1. Yer altı suları 46 

D.1.2. Akarsular 46 

D.1.3. Göller göletler ve rezervuarlar 47 

D.2. Doğal drenaj sistemleri 51 

D.3. Su kaynaklarının kirliliği ve çevreye etkileri 51 

D.3.1. Yer altı suları 51 

D.3.2. Akarsular 51 

D.3.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik 52 

D.4. Su ve Kıyı Yönetimi Stratejileri ve Politikaları 52 

E TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI 53 

E.1. Genel Toprak Yapısı 53 

E.2. Toprak Kirliliği 54 

X

E.2.1. Kimyasal Kirlenme 54 

E.2.1.1. Atmosferik Kirlenme 54 

E.2.1.2.Atıklar 54 

E.2.2. Mikrobiyal Kirlenme 54 

E.3. Arazi 54 

E.3.1 Arazi Varlığı 54 

E.3.1.1 Arazi Sınıfları ve Kullanma Durumu 55 

E.3.2 Arazi Problemleri 58 

F FLORA FAUNA VE HASSAS YÖRELER 60 

F.1 Ormanlar 60 

F.1.1. Ormanların Ekolojik Yapısı 60 

F.1.1.1. Orman Alanları 60 

F.1.1.2. Kara Özellikleri 60 

F.1.1.3. İklim Özellikleri 60 

F.1.1.4. Topografya 60 

F.1.1.5. Jeoloji 61 

F.1.1.6. Hidroloji 61 

F.1.2. Bölgenin Orman Envanteri 61 

F.1.2.1. Ağaç türleri ve yayılım Alanları 61 

F.1.2.2.Orman Örtüsü İstatistikleri 61 

F.1.2.3. Orman Alanlarının Mülkiyeti 62 

F.1.2.4. Orman Ürünleri 62 

F.1.3. Orman Varlığının Yararları 62 

F.1.3.1. İklim üzerine etkileri 62 

F.1.3.2. Toprak ve Toprak Verimliliğinin Korunması 62 

F.1.3.3. Rekreasyon 62 

F.1.3.4. Sağlık 62 

F.1.3.5. İş Alanı ve Geçim Kaynağı 62 

F.1.3.6. Savunma-Güvenlik 62 

F.1.4. Orman Sayılan Alanların Daraltılması 63 

F.2. Çayır Ve Meralar 63 

F.2.1. Çayır ve Mera Varlığı 63 

F.2.2. Kullanım Amaçları ve Yararları 63 

F.3. Flora 68 

F.3.1. Türler ve populasyonlar 68 

F.4. Fauna 69 

F.4.1. Türler ve populasyonlar 69 

F.4.1.1. Karasal türler ve populasyonlar 69 

F.4.1.2. Aquatik türler ve populasyonlar 69 

F.4.2. Habitat ve topluluklar 69 

F.4.3. Hayvan Yaşama Hakları 69 

F.5. Hassas yöreler 70 

F.5.1. Milli farklar 70 

F.5.2. Tabiat parkı 70 

F.5.3. Tabiat anıtı 70 

F.5.4. Tabiat koruma alanları 70 

F.5.5. Özel çevre koruma alanları 70 

F.5.6. Orman içi dinlenme yerleri 70 

XI

F.5.7. Sulak alanlar 71 

F.5.8. Biyogenetik rezerv alanları 71 

F.5.9. Biyosfer rezerv alanları 71 

F.5.10. Av hayvanları koruma ve üretme alanları 71 

F.5.11. Su ürünleri üretim alanlarının çevresindeki kıyılar 71 

F.5.12. Endemik bitki ve hayvanlarının yaşama ortamı olan alanlar 72 

F.5.13. Koruma altına alınan yabani flora-faunanın yaşama ortamı olan alanlar 72 

F.5.14. Akdenize has nesli tehlikede olan deniz türlerinin yaşama ve beslenme ortamı 

olan alanlar 72 

F.5.15. Kültür ve tabiat varlıklarının bulunduğu koruma alanları 72 

F.5.16. Sit alanları 72 

F.5.16.1. Kentsel sit 72 

F.5.16.2. Tarihi sit 75 

F.5.16.3. Arkeolojik sit 75 

F.5.16.4. Doğal sit 75 

F.5.17. Dünya kültür ve tabiat mirasını korunması sözleşmesinde yer alan “kültür 

miras” ve “doğal miras” statüsü verilen kültürel tarihi ve doğal alanlar 75 

F.5.17.1. Anıtlar 75 

F.5.17.2. Yapı toplulukları 75 

F.5.17.3. Sitler 75 

F.5.18. Akdeniz de Ortak Öneme Sahip 100 Kıyısal Tarihi Sitler listesinde yer alan 

tarihi sit alanlarının yerleri ve bunların hangi kriterlere göre belirlendiği 76 

F.5.19. Su kirliliği kontrol yönetmeliğini göre belirlenen “Kıta içi yüzeysel suları 

kapsayan içme ve kullanma suyu rezervuarları” 76 

F.5.19.1. Mutlak koruma alanları 76 

F.5.19.2. Kısa mesafeli koruma alanları 76 

F.5.19.3. Orta mesafeli koruma alanları 76 

F.5.20. Hava kalitesi kontrol yönetmeliğinde belirlenen hassas kirlenme bölgeleri 76 

F.5.21. Tarım alanları 76 

G.GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİM 77 

G.1. Gürültü 77 

G.1.1. Gürültü kaynakları 77 

G.1.1.1. Trafik gürültüsü 77 

G.1.1.2 Endüstri gürültüsü 77 

G.1.1.3. İnşaat gürültüsü 77 

G.1.1.4. Yerleşim alanlarında oluşan gürültü 77 

G.1.1.5. Hava alanları yakınında oluşan gürültü 77 

G.1.2. Gürültünün çevreye olan etkileri 77 

G.1.2.1. Gürültünün fiziksel çevreye etkileri 77 

G.1.2.2. Gürültünün sosyal çevreye etkileri 78 

G.1.3. Gürültünün insanlar üzerine olan etkisi 78 

G.1.3.1. Fiziksel etkileri 78 

G.1.3.3. Psikolojik etkileri 78 

G.1.3.4. Performans etkisi 78 

G.2. Titreşim 78 

H. ATIKLAR 80 

H.1.Evsel Katı Atıklar 80 

H.2.Tehlikeli ve Zararlı Atıklar 80 

XII

H.3.Özel Atıklar 80 

H.3.1.Hastane atıkları 80 

H.3.2.Sıvı yağlar 80 

H.3.3.Radyoaktif atıklar 80 

H.4. Atıkların Bertaraf Edilmesi 81 

H.4.1. Atıkların oluşumu ve biriktirilmesi 81 

H.4.2.Atıkların toplanması ve taşınımı 82 

H.4.3.Atık depolama sahaları ve aktarma istasyonları 82 

H.5. Atıkların Değerlendirilmesi 83 

H.6. Atıkların Çevre Üzerindeki etkileri 83 

I TURİZM 84 

I.1.Yörenin Turistik Değerleri 84 

I.1.1.Doğal değerler 89 

I.1.2.Kültürel değerler 95 

I.2.Turizm Çeşitleri 115 

I.3.Turistik Altyapı 132 

1.4.Turist Sayısı 133 

I.5.Turizm Ekonomisi 133 

I.6.Turizm Çevre İlişkisi 133 

J SANAYİ VE TEKNOLOJİ 134 

J.1. Kentte sanayinin yer seçimi süreçleri ve bunu etkileyen etkenler 134 

J.2. Global anlamda sanayinin gururlandırılması 134 

J.3. Kentteki sanayi guruplarının ilçelere göre dağılımı ve istihdam durumu 134 

J.4. Sanayi guruplarına göre üretim teknolojisi ve enerji kullanımı 137 

J.5. Sanayiden kaynaklanan çevre sorunları ve alınan önlemler 137 

J.5.1. Sanayide kaynaklanan hava kirliliği 137 

J.5.2. Sanayiden kaynaklanan su kirliliği 137 

J.5.3. Sanayiden kaynaklanan toprak kirliliği 138 

J.5.4 Sanayiden kaynaklanan gürültü kirliliği 138 

J.5.5. Sanayi atıkları 138 

K TARIM 139 

K.1. Genel Tarım Yapısı 139 

K.2. Tarla Tarımı 153 

K.3. Hayvancılık 155 

K.4. Tarımsal Faaliyetler 155 

K.4.1. Pestisitler 155 

K.4.2. Gübre Kullanımı 155 

L ENERJİ 158 

L.1.Kaynaklarına göre enerji sınıflandırması 158 

L.1.1Birincil enerji kaynakları 158 

L.1.1.1. Güneş enerjisi 158 

XIII

L.1.1.2. Su enerjisi 158 

L.1.1.3. Biyogaz enerjisi 158 

L.1.1.4. Biyomas enerjisi 158 

L.1.1.5. Odun 158 

L.1.1.6. Kömür 158 

L.1.1.7. Rüzgar enerjisi 158 

L.1.1.8. Petrol (Fuel-Oil, Motorin, Asfalt, Benzin,LPG) 159 

L.1.1.9.Jeotermal enerji 159 

L.1.1.10.Doğalgaz enerjisi 159 

L.1.2. İkincil enerji kaynakları 159 

L.1.2.1. Termik enerji 159 

L.1.2.2. Hidrolik enerji 159 

L.1.2.3. Nükleer enerji 161 

L.2. Enerji tüketiminin sektörlere göre dağılımı 161 

L.3. Enerji nakil hatları 161 

M ULAŞIM, ALTYAPI, HABERLEŞME 163 

M.1.Ulaşım 163 

M.1.1.Karayolları 163 

M.1.1.1.Karayolları Genel 163 

M.1.1.2.Ulaşım Planlama 164 

M.1.1.3.Toplu Taşım Sistemi 164 

M.1.1.4.Kent içi Yollar 164 

M.1.1.5Araç Sayısı 164 

M.1.2.Demir yolları 165 

M.1.2.1.Kullanılan Raylı Sistemler 165 

M.1.2.2.Taşımacılıkta Demiryolları 165 

M.1.3.Deniz Göl Nehir Taşımacılığı 165 

M.1.3.1.Limanlar 165 

M.1.3.2.Taşımacılık 165 

M.1.3.3.Havayolları 165 

M.2.Alt Yapı 166 

M.2.1.Su Sistemleri 166 

M.2.2.Kanalizyazyon 166 

M.2.3.Yeşil Alanlar 166 

M.2.4.Haberleşme 167 

N YERLEŞİM ALANLARI VE NUFUS 171 

N.1.Kentsel ve kırsal planlama 171 

N.1.1. Kentsel alanlar 171 

N.1.1.1. Doğal özelliklerin kent formuna etkileri 171 

N.1.1.2. Kentsel büyüme deseni 171 

N.1.1.3. Planlı kentsel gelişme alanları 174 

N.1.1.4. Kentsel alanlarda yoğunluk 174 

N.1.1.5. Endüstri alanları yerleşimi 174 

N.1.2. Kırsal alanlar 174 

N.1.2.1. Kırsal yerleşme deseni 174 

N.1.2.2. Arazi mülkiyeti 174 

XIV

N.2. Altyapı 175 

N.3. Binalar ve yapı çeşitleri 175 

N.3.1. Kamu binaları 175 

N.3.2. Hastaneler ve sağlık tesisleri 175 

N.3.3. Kültür tesisleri 176 

N.3.4. Endüstriyel yapılar 176 

N.3.5. Göçer ve hareketli barınaklar 176 

N.3.6. Otel motel v.b binalar 176 

N.3.7. Bürolar ve dükkanlar 177 

N.3.8. Kırsal alanda yapılaşma 177 

N.3.9. Yerel mimari özellikleri 177 

N.3.10. Bina yapımında kullanılan yerel materyaller 180 

N.4. Sosyal ve Ekonomik yapı 181 

N.4.1. Göçler 184 

N.4.2. Göçebe İşçiler (Mevsimlik) 184 

N.4.3. Kent toprağının Mülkiyet dağılımı 184 

N.4.4. Konut yapım süreçleri 184 

N.4.5. Gece kondu ıslah ve önleme bölgeleri 184 

N.5. Yerleşim yerlerinin çevresel etkileri 184 

N.5.1. Binalarda esas izolasyon 184 

N.5.2. Hava alanları ve çevresinde oluşturulan gürültü zonları 184 

N.5.3. Ticari ve endüstri gürültü 185 

N.5.4. Kentsel atıklar 185 

N.5.5. Binalarda ısı yalıtımı 185 

N.6. Nüfus 185 

N.6.1. Nüfusun Yıllara göre gelişimi 185 

N.6.2. Nüfusun cinsiyet ve yaş guruplarına göre dağılımı 186 

N.6.3.İl ve ilçelerde nüfus yoğunluğu 187 

N.6.4. Yer değiştirme olayları 187 

N.6.5. Turizm ve seyahat 187 

O.AFETLER 189 

O.1.Afet Olayları 189 

O.1.1. Depremler 189 

O.1.2. Heyelan ve Çığlar 190 

O.1.3. Seller 190 

O.1.4. Orman ve Otlak Yangınları 190 

O.1.5. Fırtınalar 190 

O.2. Afetler Ve Sağlık Zararları 190 

O.2.1. Kimyasal ve Biyolojik Silahlar 191 

O.2.2. Radyoaktif Maddeler 191 

O.2.3. Denize Dökülen Petrol ve Tehlikeli Atıklar 191 

O.2.4. Tehlikeli ve Zaralı Maddeler 191 

O.3. Afetlerin Etkileri Ve Yardım Tedbirleri 191 

O.3.1. Sivil Savunma Birimleri 191 

O.3.2. Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri 191 

O.3.3. İlk Yardım Servisleri 191 

O.3.4 Afetzede ve Mültecilerin yeniden iskanı 192 

XV

P SAĞLIK VE ÇEVRE 201 

P.1. Temel sağlık hizmetleri 201 

P.1.1. Sağlık kurumlarının dağılımı 201 

P.1.2. Bulaşıcı hastalıklar 202 

P.1.2.1. İçme ve kullanma sularının sağlık durumu 203 

P.1.2.2.Denizlerin sağlık durumu 204 

P.1.2.3. Zoonoz hastalıklar 204 

P.1.3. Gıda hijyeni 204 

P.1.4. Aşı çalışmaları 204 

P.1.5. Bebek ölümleri 205 

P.1.6. Ölümlerin hastalık, yaş ve cins gruplarına göre dağılımı 205 

P.1.7. Aile planlaması çalışmaları 205 

P.2. Çevre kirliliği ve zararlarından oluşan sağlık riskleri 207 

P.2.1. Kentsel hava kirliliği 207 

P.2.2. Su kirliliği 207 

P.2.3. Atıklar 207 

P.2.4. Gürültü 207 

P.2.5. Pestisitler 208 

P.2.6. İyonize radyasyondan korunma 208 

R ÇEVRE EĞİTİMİ 209 

R.1. Kamu kurumlarının çevre eğitimi ile ilgili faaliyetleri 209 

R.2. Çevre İle ilgili kuruluşlar ve faaliyetleri 214 

R.2.1. Vakıflar 214 

R.2.2. Dernekler 217 

S ÇEVRE YÖNETİMİ VE PLANLAMA 220 

S.1. Çevre kirliliği ve çevre tahribatının önlenmesi 220 

S.2. Tabi kaynakların ekolojik dengeler göz önüne alınarak verimli kullanımı 

korunması ve geliştirilmesi 221 

S.3. Ekonomik ve sosyal faaliyetlerinin sonuçlarının çevrenin taşınma kapasitesini 

aşmayacak biçimde planlanması 221 

S.4. Çevrenin insan psiko sosyal ihtiyaçlarıyla uyumun sağlanması 221 

S.5. Çevreye duyarlı arazi kullanımının planlaması 222 

KAYNAKLAR: 223 

XVI

TABLOLAR DİZİNİ 

Tablo No : Sayfa No : 

Tablo 1: Meteorolojik Parametreler (Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü ) 37 

Tablo 2: Meteorolojik Veriler(Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü ) 38 

Tablo 3: Yerli Kömür kriterleri 40 

Tablo 4: Isınma Amaçlı İthal Taş ve Linyit Kömürü Özellikleri ve Sınırları 41 

Tablo 5:Kirlilik Derecelendirilmesi Yapılmış Olan İl Ve İlçelerin Dışında Kalan 

Yerleşim Yerlerinde (köy, belde ) Kullanılabilecek Kömür Özellikleri 41 

Tablo 6:Sanayi Amaçlı İthal Edilecek Kömür Özellikleri 41 

Tablo 7: Hava Kalitesi Ölçümleri 43 

Tablo 8: Akarsuların Durumu 46 

Tablo 9. Göllerin Durumu 47 

Tablo 10: Orman Alanlarının Alt Bölgeler İtibariyle Dağılımı 61 

Tablo 11: Muş İli Mera Ot Verimi 64 

Tablo 12.İlimiz meralarının dağılımı 64 

Tablo 13. Sit Alanları 73 

Tablo 14. Katı Atıklar 81 

Tablo 15: Tarım Arazilerinin Dağılımı 139 

Tablo 16: Alt Bölgelere Göre Muş İlinde Hububat Üretimi 140 

Tablo 17: Endüstri Bitkileri Üretimi 141 

Tablo 18: Baklagil Üretimi 142 

Tablo 19 : Yem Bitkileri Üretimi 143 

Tablo 20: Alt Bölgeler Bazında Sebze Üretim Alanları (Ha) 145 

Tablo 21: Muş ve Türkiye Genelinde Yetiştirilen Bazı Ürünlerin Verim Değerleri 145 

Tablo 22: Muş İlinde Alt Bölgelerde Yıllara Göre Önemli Bitkisel Ürünlerin Ekim Alanı 

ve Üretim Değerleri (2002 Yılı Fiyatları) 147 

Tablo 23.Arazi Kullanım Durumu 152 

Tablo 24– İlçeler Üzerinde Arazi kullanım Durumu 153 

Tablo 25. Hububat Ekim Durumu 153 

Tablo 26 : Yemeklik Baklagiller 153 

Tablo 27. Endüstri Bitkileri 154 

Tablo 28. Yem Bitkileri 154 

Tablo 29. Meyve Ürünleri 154 

Tablo 30. Sebze Üretimi 154 

Tablo 31. Hayvan Varlığı 155 

Tablo 32. Kimyevi Gübre Tüketimi 155 

Tablo 33. Baraj Gölleri 159 

Tablo 34.Baraj Gölleri 159 

Tablo 35. Doğal Göller 160 

Tablo 36. Sulanan Araziler, DSİ, KHGM ve Halk Tarafından Sulanan Alanların 

Dağılımı 160 

Tablo 37. Enerji Tüketimi 161 

Tablo 38. Abone Durumu 161 

Tablo 39. Muş İli Santral Durumu 167 

Tablo 40. Muş İli Telekomünikasyon Durumu 169 

Tablo 41.Arazi Kullanım Durumu 173 

Tablo 42. Hayvan Varlığı 173 

Tablo 43: İşgücünün İktisadi Faaliyet Kollarına Göre Dağılımı 181 

XVII

Tablo 44: İşgücünün Tarım ve Tarım Dışı Sektörlere Dağılımı 181 

Tablo 45: Muş’ta Kişi Başına Gelir ve Gelir Projeksiyonu 182 

Tablo 46. Muş’ta Alt Bölgelere Göre Temel Veriler 183 

Tablo 47. Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı 186 

Tablo 48. Afet Çalışmaları Genel İcmali 192 

Tablo 49. Tabi Afet Çalışması Genel İcmali 193 

Tablo 50. Tabi Afet Genel Durumu 193 

Tablo 51. Hastalık İstatiği 202 

Tablo 52. İçme ve Kullanma Suları 203 

Tablo 53: Aşı Oranları 204 

Tablo 54: Aşı Kampanyası Sonuçları 204 

Tablo 55: Bebek Ölümleri 205 

Tablo 56. Bütün Ölümlerin Dağılımı 205 

Tablo 57. Kontraseptif Kullanıcı Sayısı 206 

Tablo 58. Okullarda Bulunan Öğrenci Sayısı 209 

XVIII

ŞEKİLLER DİZİNİ 

Şekil No : Sayfa No : 

Şekil 1. Muş İl Merkezinden Genel Görünüm 1 

Şekil 2. Muş Vadisinden bir görünüm 2 

Şekil 3. Hapset Kalesi 3 

Şekil 4. Malazgirt’ te Alparslan Heykeli 5 

Şekil 5. Mezar Taşları 6 

Şekil 6. Selçuklu Dönemi Taş Kabartmaları 8 

Şekil 7. Selçuklu Dönemi Taş Kabartmaları 9 

Şekil 8.Selçuklu Dönemi Taş Kabartmaları 10 

Şekil 9.Bulanık İlçesi Yemişen Köyünde Bulunan Teymür Ağa Köşkü (250 yıllık olduğu 

tahmin ediliyor) 11 

Şekil 10.Murat Köprüsünün Eski Hali 12 

Şekil 11. Tuz Çıkarılan Tarlalar 13 

Şekil 12.Muş İlini Çevreleyen Dağlar 13 

Şekil 13. Akdoğan Dağı 14 

Şekil 14. Bilican Dağı 15 

Şekil 15. Kızakla Taşımacılık 15 

Şekil 16. Haçreş Dağları 16 

Şekil 17.Hasköy Hükümet Konağı 17 

Şekil 18.Hasköy’de Yapılan At Yarışları 19 

Şekil 19. Malazgirt Kalesi 21 

Şekil 20. Aktuzla’ da Tuz Çıkarılma Çalışmaları 22 

Şekil 21. Korkut’ tan Genel Görünüm 23 

Şekil 22. Korkut Sulama Göleti 24 

Şekil 23.Varto’da Kış 25 

Şekil 24. Varto’dan bir görünüm 26 

Şekil 25. Bulanık İlçesinden Genel Görünüm 27 

Şekil 26. Bulanık Hükümet Konağı 28 

Şekil 27. Muş Vadisinden Genel Görünüm 29 

Şekil 28. Muş Ovası (Laleler) 30 

Şekil 29.Muş Laleleri( Sarı ve Kırmızı ) 33 

Şekil 30. Kale Parkı ve Dinlence Yeri 34 

Şekil 31. Muş Kalesinde Kale Parkında bulunan tarihi top 34 

Şekil 32. Murat Irmağı 46 

Şekil 33. Karasu Irmağı 47 

Şekil 34.Haçlı Gölü 48 

Şekil 36.Büyük ve Küçük Hamurpet Göllerinden Bir Görünüm 49 

Şekil 37. Küçük Hamurpet Gölü 50 

Şekil 38.Gaz Gölünden Bir Görünüm 50 

Şekil 39.Gaz Gölünde Balık Avı 51 

Şekil 40-İl Arazisinin Dağılımı( İl Tarım Müdürlüğü 2004) 55 

Şekil 41. Arazi kabiliyet Sınıfları ve Dağılımı( İl Tarım Müdürlüğü 2004) 56 

Şekil 42. Orman Alanlarının İldeki Dağılımı( İl Tarım Müdürlüğü 2004) 60 

XIX

Şekil 43.Alt Bölgelere Göre Çayır Mera Alanlarının Dağılımı( İl Tarım Müd. 2004) 63 

Şekil 44: Meraların Arazi Kabiliyet Sınıflamasına Göre Dağılımı (ha) ( İl Tarım 

Müdürlüğü 2004) 64 

Şekil 45.Kale Parkından Bir Görünüş 71 

Şekil 46.Koruma Altına Alınması Gereken 200 yıllık Armut Ağaçları(Yemişen Köyü) 

72 

Şekil 47.Muş Belediyesi Katı Atık Depolama Alanı 82 

Şekil 48. Yağcılar Höyüğü 84 

Şekil 49. Mercimekkale Höyüğü 85 

Şekil 50. Kepenek Höyüğü 86 

Şekil 51. Aradere Köyü Mezarlığı 87 

Şekil 52. Yeniköy Kaya Mezarı 87 

Şekil 53. Kayalıdere Kale Şehri 88 

Şekil 54.Mollakent Mağarası 88 

Şekil 55. Muş kalesi 89 



Şekil 58. Haspet Kalesi 90 

Şekil 59. Muşet Kalesi 91 

Şekil 60. Malazgirt Kalesi 91 

Şekil 61. Bostankale Kalesi 93 

Şekil 62. Karakale Kalesi 93 

Şekil 63.(Murat Köprüsünün eski Hali) 94 

Şekil 64.(Murat Köprüsünün Yeni Hali) 94 

Şekil 65. Hatun Köprüsü 95 

Şekil 66. Kız Köprüsü 95 

Şekil 67. Eski Muş Evleri 96 




Şekil 71. Eski Muş Evlerinde Kapı Girişi 99 

Şekil 73. Muş Yöresininde Oynanan Halk Oyunları 111 

Şekil 74. Hacı şeref Camiinin Genel Görünüşü 115 

Şekil 75. Alaaddin Bey Camii Genel Görünüşü 116 

Şekil 76.(Cümle Giriş Kapısı Kitabesi) 117 

Şekil 77.(Alaaddin Bey Çeşmesi Kitabesi) 117 

Şekil 78.Esenlik Camisinin Dış Görünüşü 118 

Şekil 79.Mollakent Medresesi 119 

Şekil 80. Arak Kilisesi 120 

Şekil 81. Meryem Ana Kilisesi 120 

Şekil 82. Çanlı Kilise 121 

Şekil 83.Kilisenin Batı Cephesinden Görünüşü 122 

Şekil 84. Beyaz Kilisenin Yandan Görünüşü 123 

Şekil 85. Hamam Girişi 123 

Şekil 86. Yıldızlı Hanın Önden Görünüşü 124 

Şekil 87. Aslanlı Hanın Aslan Figürleri 124 

Şekil 88.Alaaddin (Yakup Efendi)Bey Çeşmesi 125 

Şekil 89.Buğdayın Öğütülmeden Önce Elenmesi 126 

Şekil 90.Buğdayın Dövüldüğü Yer (Coni) 126 

Şekil 91.Malazgirt İlçesinde aktif durumda bulunan su değirmeni 127 

XX

Şekil 92.Kesikbaş Türbesi 127 

Şekil 93. Şeyh Mağrib-i Türbesi 128 

Şekil 94. Türbenin Girişi 129 

Şekil 95.Türbenin Avlusu 129 

Şekil 96. Türbenin Dış Görünüşü 130 

Şekil 97. Seyyid Ahmed-i Avmasi hazretlerinin türbesi 132 

Şekil 98. Hububat Ekiliş Alanlarının Alt Bölgelere Göre Dağılımı 140 

Şekil 99. Endüstri Bitkilerinin Ekiliş Alanlarının Alt Bölgelere Göre Dağılımı 

(Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü İstatistik Bilgileri 2004) 141 

Şekil 100. Baklagil Ekim Alanlarının Alt Bölgelere Göre Dağılımı 142 

Şekil 101. Yem Bitkileri Ekiliş Alanlarının Alt Bölgelere Göre Dağılımı 143 

Şekil 102. Bazı Meyvelerin Alt Bölgelere Göre Üretim Alanları 144 

Şekil 103. Bazı Meyvelerin Alt Bölgelere Göre Üretim Miktarları 144 

Şekil 104. Muş İlinde Alt Bölgeler Bazında Büyükbaş Hayvan Varlığı 148 

Şekil 105. Muş İli’nin Alt Bölgelerinde Irklara Göre Büyükbaş Hayvan Varlığının 

Dağılımı 148 

Şekil 106. Hayvan Islah Çalışmaları 149 

Şekil 107. Muş İlinde Yapılan Suni Tohumlama uygulamasında Kullanılan Spermlerin 

Irklara Göre Dağılımı 149 

Şekil 108. Muş Büyükbaş Hayvan Varlıklarının Irklara Göre Değişimi 150 

Şekil 109. Muş İlinde Alt Bölgelere Göre Küçükbaş Hayvan Varlığı 151 

Şekil 110. Muş İli Küçükbaş Hayvan Varlığı Değişimi 151 

Şekil 111. Muş İli arazilerinin Sulama Durumu 160 

Şekil 112. Muş Karayolları Haritası 163 

Şekil 113. Muş Kırsal Alan Beslenme Durumu 169 

Şekil 114.Kırsal Kesimin Geleneksel Evleri( Konakkuran Beldesi-Malazgirt) 179 

Şekil 115.Eski Muş Evleri 180 

Şekil 116. Kişi Başına Yıllık Gelir Muş 183 

Şekil 117.Muş-Türkiye Nüfus Artış Hızının Karşılaştırılması 186 

Şekil 118. Muş İli Alt Bölgelere Göre Şehir ve Köy Nüfusları 187 

Şekil 119. Muş Deprem Haritası 189 

Şekil 120.Muş Halk Eğitim Merkezinde Verilen Seminerlerinden Biri 212 

Şekil 121.Otomobilsiz Kent, Bisiklet ve Yürüme Günü Etkinlikleri 214 

XXI

ÇİZELGELER DİZİNİ 

Çizelge No : Sayfa No : 

Çizelge 1: Motorlu Taşıtların Durumu 42 

Çizelge 2. Arazi Sınıfları 56 

Çizelge 3. Motorlu Taşıt Durumu 164 

Çizelge 4. Muş İlinde Meydana Gelen Depremler 190 

Çizelge 5. Vakıf Yönetim Kurulu 216 

XXII

A COĞRAFİK KAPSAM 

A.1. GİRİŞ: 

Şekil 1. Muş İl Merkezinden Genel Görünüm 

Muş’un ilkçağ tarihi Urartular’ la başlar. Muş’un Urartu devleti için önemi krallığın 

batı yolunun önemli bir merkezi durumunda olmasından geliyordu. Muş’un ilkçağ 

tarihinde Urartuları Medler, Medleri de Persler izledi. Muş ve çevresi uzun yıllar Roma, 

Part, Ermeni, Bizans, Sasani müdahalelerine sahne oldu. Yöre Arap akınlarının 

döneminden başlayarak, Türklerin Bizans ordusunu Malazgirt’ te bozguna uğratmasına 

kadar Bizans hakimiyetinde kaldı. 

Anadolu’nun Türkleşmesi dönemini başlatan Malazgirt savaşı doğurduğu sonuçlar 

bakımından Muş ili tarihinin en önemli olayıdır. Muş ve çevresinde başlayan Türkleşme 

süreci yaklaşık bir yüzyıl kadar sürmüş ve Anadolu bu sürecin sonunda bir daha geri 

dönülmemek üzere bir Türk yurdu olmuştur. 

Uzun yıllar Selçukluların ve çeşitli Anadolu beyliklerinin yönetiminde kalan Muş 

ve çevresi 1514 Çaldıran savaşından sonra Osmanlı egemenliği altına girdi. 

I. Dünya Savaşı yıllarında bir süre Rus işgali altında kalan Muş ve çevresi Mayıs 

1917’de kesin olarak Türklerin eline geçti. Cumhuriyetin ilanından sonra 1924’te il 

yapıldı. Muş ili bugünkü idari statüsüne 1935’te kavuştu. 

Muş İli, Doğu Anadolu Bölgesindedir. 39 29’ Ve 38 29’ kuzey enlemleriyle 41 

06’ ve 41 47’ doğu boylamlarının arasındadır. Yüzölçümü 8196 km2’dır. Türkiye yüz 

ölçümünün yüzde 1.1’ini kaplar. 

1

Muş ili, doğuda Ağrının Patnos ve Tutak, Bitlis’in Ahlat ve Adilcevaz, kuzeyden 

Erzurum’un Karayazı, Hınıs, Tekman, Karaçoban, batıdan Bingöl’ün Karlıova ve Solhan, 

güneyden ise Diyarbakır’ın Kulp, Siirt’in Sason ve Bitlis’in Göroymak ve Mutki ilçeleri 

ile çevrilidir. 

Muş şehri Güney Doğu Toros Dağlarının uzantısı olan Haçreş dağlarının önemli 

zirvelerinden Kurtik Dağının kuzeye bakan yamaçlarında, Çar ve Karni derelerinin 

aktıkları vadiler arasında kuruludur. 

MUŞ ADININ KAYNAĞI 

Muş’un ilk ne zaman kurulduğu ve adının kaynağı kesin olarak bilinmemektedir. 

Muş adına dair pek çok rivayet vardır. Bir rivayete göre, Muş adı, şehre, Asur’lulardan 

kaçarak Muş yöresine gelen İbrani kabilelerinden biri tarafından verilmiştir. Nitekim, 1914 

Bitlis Vilayet salnamesinde Muş adının İbrani’ce “Sulak verimli ve otlak” anlamına gelen 

“Muşa” kelimesinden geldiği ileri sürülmüştür. Muşun, geçmişten günümüze yemyeşil ve 

sulak bir ovaya sahip olması, bu rivayetin tümüyle asılsız olmadığını, nispeten belirli bir 

gerçeğe dayandığını gösterir. 

Bir diğer rivayete göre Muş adı, İÖ. 12 yy. Ege Göçlerinden sonra ilk kez Asur 

kaynaklarında adı geçen ve Yukarı Dicle Vadisine yerleştikleri bildirilen Muşkiler’den 

Şekil 2. Muş Vadisinden bir görünüm 

gelmektedir. M.Ö. II. Binin ikinci yarısında Orta Anadolu’da Hatti egemenliğine son 

vererek doğuya doğru genişleyen Muşkiler’in bir kolu Muş yöresine gelerek şehrin 

temelini atmıştır. Daha sonradan buradan Asur topraklarına girmişlerdir. Asur 

kaynaklarında İÖ. 12-8 yy. arasında adlarından sık, sık bahsedilen Muşkiler’in İÖ. 12 yy. 

ilk yarısında büyük bir ordu ile Toros dağlarını aşarak güneye indikleri ve Asur’un sınır 

kentlerini tehdit ettikleri biliniyor. Bu dönemde Muşkiler’in bir kolu Muş kentini kurarak 

buraya yerleşmiş olabilirler. 

2

Muş’un kuruluşu ve adına dair diğer bir rivayet ise dini kaynaklıdır. Buna göre, 

Muş’un Hz.Nuh’un oğlu Yasef’in (Yusuf) torunu Muş oğullarınca kurulduğu rivayet 

edilmektedir. Öte yandan, Muş Arapça’da “Şeffaf, Parlak” Farsça’da ise “Nehirlerde yolcu 

taşıyan küçük gemi” anlamlarına gelmektedir 

İlk çağda Muş'u da içine alan bölgeye “Taronitit” deniyordu. Bu bölgenin merkezi 

durumundaki Muşun adıda kimlik kaynaklarda “Taron” olarak geçmektedir. Aynı kelime, 

islam çağlarında “Taron” olarak kullanılmıştır. 

MUŞ’UN TARİHİ 

Muş’un ilk çağ tarihi Urartu’larla başlar, ne var ki Muşun dahil olduğu Doğu 

Anadolu’nun yüksek düzlüklerindeki M.Ö. II.bin’e ait yerleşmeleri,henüz yeterince gün 

ışığına çıkarılamadığından, Urartu’ların atalarının kimler olduğu kesin olarak 

bilinmemektedir. 

Doğu Anadolu’nun bilinmeyenlerle dolu karanlık tarihi dönemleri,Asur kaynakları 

ve kitabeleriyle bir ölçüde aydınlanmıştır. İlk çiviyazılı kaynaklar Asur Kralı 1. 

Salmanassar (M.Ö.1274-1245) dönemine aittir. Asur kaynaklarına göre Doğu Anadolu’nun 

dağlık yörelerinde Nairi Konfederasyonu adı altında birbirinden bağımsız küçük beylikler 

vardı. Asurluların baskısı altında yaşayan bu beylikler 1. Salmanassar dan önceki Asur 

Kralının ölümünü fırsat bilerek ayaklandılar. 1. Salmanassar bu başkaldırıyı bastırmak 

amacıyla Urartu topraklarına girdi. Asur’luların Urartu-Nairi ayaklanmalarına karşı 

giriştiği saldırılar aralıklarla 400 yıl kadar sürdü. 

Urartu’ların tarih sahnesine çıkışları M.Ö. XIII. Yy,a rastlamakla birlikte devlet 

3

Şekil 3. Haspet Kalesi 

olarak teşkilatlanmaları MÖ. IX. YY.’ dadır. Önceleri dağınık bir konfederasyon 

durumunda olan Urartu’lar Asur Kralı III. Salmanassar’ın 

çağdaşı olan ilk Urartu Kralı Aramu (MÖ.850-840) dan sonra birleşik bir krallık durumuna 

geldiler. 

Urartu devletinin gerçek kurucusu Aramu’dan sonra kral olan I. Sarduri (MÖ.840- 

830) dir. Kral İşpuini dönemi (MÖ.830-810) Urartuların büyük Bayındırlık işlerine 

giriştikleri, Menuas dönemi (MÖ. 810-786) Urartu devletinin Ön Asya’nın en güçlü devleti 

durumuna geldiği ve devletin egemenlik alanının genişlediği dönemdir. MÖ. VIII. YY. 

ortalarında , Urartu Devletinin egemenliği tüm Doğu Anadolu Bölgesine yayıldı. 1. Argişti 

(MÖ. 786-764) den sonra yerine geçen oğlu II. Sarduri’nin dönemi (MÖ. 764-735) Urartu 

Devletinin zirvesi sayılmaktadır. Muş Varto’ nun Kayalıdere mevkiinde 1965’ te yapılan 

kazılarda ortaya çıkarılan Urartu kalesi bu Kralın dönemine aittir. 

Urartu Devletinin bundan sonraki tarihi Asurlular, Kimmerler ve İskitlerin bitmez 

tükenmez saldırılarıyla sürdü, Urartu Devleti, MÖ. 585’te İskid akınları sonunda yıkıldı. 

Muş’un Urartu Devleti için önemi krallığın batı yolunun önemli bir merkezi 

durumunda olmasından geliyordu. Başkent Tuşpa’dan batıya giden yol Malazgirt Ovasını 

geçtikten sonra Murat ırmağı vadisi boyunca Varto’nun güneyinden Muş Ovasına varıyor. 

Buradan batıya yöneliyor, Bingöl üstünden Elazığ-Malatya yolu ile de Orta Anadolu ve 

Kuzey Suriye’ye uzanıyordu. 

Muş’un ilk çağ tarihinde Urartular’ı Medler takip etti. Günümüz İran 

Azerbaycan’ında yaşamakta olan Medler, Asur Devleti’ni ortadan kaldırdıktan (MÖ 609) 

sonra Muş Ovası’na yöneldiler. Medler, Kimmer- İskit saldırılarından yorgun düşen Urartu 

Devleti’ni,tarih sahnesinden silmekte zorlukla karşılaşmadılar. Ne var ki, Medler’in Doğu 

Anadolu’daki hakimiyetleri fazla uzun sürmedi. Persler, Med ordusunu yenerek (M.Ö. 

550) bu devleti ortadan kaldırdılar. 

Persler’in Doğu Anadolu’daki hakimiyetleri yaklaşık 200 yüzyıl kadar sürdü. 

Persler, I.Dareios zamanında güçlerinin zirvesine çıktılar. Muş ve çevresi Pers 

hakimiyetinde Babil Büyük Satraplığı içinde yer aldı Pers döneminin en önemli gelişmesi, 

İmparator II. Artakserkses’e karşı baş kaldıran küçük kardeşi Kiros’un, savaşı kaybetmesi 

ve “Onbinler” diye anılan yenik ordusuyla ünlü Anabasis yürüyüşünü gerçekleştirmesidir. 

(MÖ 401) “Onbinler” Aras ve Kelkit vadilerine doğru çekilirken Bingöl ile Muş arasındaki 

alanları geçmişlerdir. Bu ordunun çekilişini yöneten Yunanlı komutan ve tarihçi 

Ksenofon, Muş ve çevre yaylalarında yaşayan halkın oymak hayatı sürdürdüğünü, 

ordusuna buğday, arpa, sebze, et ve binek atı sağladığını anlatır. 

Muş ve çevresi, uzun yüzyıllar roma, Part ve Ermeni devletlerinin hakimiyet 

mücadelelerine sahne oldu. Doğu Anadolu’nun bu bölgesi adı geçen devletler arasında sık, 

sık el değiştirmesine rağmen, bu mücadelelerden üstün çıkan taraf Partlar oldu, Roma 

İmparatorluğu’nun üstünlüğü hiçbir zaman kalıcı olmadı. Partlar’la Romalılar arasındaki 

bitmez tükenmez savaşların sonuncusu 215-216’da gerçekleşti. Roma İmparatoru 

Macrinus, Nisibis, (bugürkü Nusaybin)’i bırakarak geri çekilince, Güney Doğu 

Anadolu’dan Fırat’ın batısına kadar olan Roma hakimiyeti sona erdi (217). 

4

Part ve Pers kökenli Sasani hanedanından gelen I. Ardeşir’in İran’da kurduğu 

Sasaniler Devleti (MS 226), Doğu Anadolu’nun tarihinde yeni bir güç olarak ortaya çıktı. 

Sasaniler, çok kısa bir süre içinde hakimiyet alanlarını genişleterek Roma 

İmparatorluğunun en büyük rakipleri oldular. Geçmiş Yüzyıllardaki Roma Part 

mücadeleleri yerini artık Roma- Sasani mücadelelerine bırakmıştı. 

Sasani’lerin hakimiyeti yaklaşık 400 yıl sürdü. Roma İmparatorluğu’nun ikiye 

ayrılmasıyla ilkçağ sona erdiğinde Doğu Anadolu, bu kez uzun yıllar sürecek Bizans- 

Sasani mücadelelerine sahne olacaktı. 

Muş ve çevresindeki Sasani hakimiyeti İmparator Heraklios döneminde Bizans 

Ordularının Sasani kralı Şahbaraz’ı yenmesiyle sona erdi. Bu arada, VII. yy başında 

gelişen Arap akınları sırasında Arap Komutanlarından Saad ibn Vakkas, Sasani ordusunu 

bozguna uğratınca (637), Sasani devleti de çöktü. Araplar Muş’un güneyine kadar 

gelmelerine rağmen Muş ve çevresine Bizans ordusu sahip çıktı. 

Muş ve çevresi Arap akınları döneminden başlayarak Türklerin Bizans ordusunu 

Malazgirt’te bozguna uğratmasına kadar (1071) Bizans hakimiyetinde, Taron (Taran) 

Theması idari bölgesinde yer aldı. Bölge bütün ortaçağ boyunca bu adla anıldı. Müslüman 

Arap ordularının Anadolu’ya akınları 640’da başladı. Halife Ömer devrinin sonlarına 

doğru 641’de İyaz bin Ganın komutasında Bir Arap ordusu Bitlis, Ahlat ve Muş’u aldı. 

Habib bin Mesleme ve Salman bin Rabia bu bölgeye ikinci bir sefer düzenlediler. (642) 

Ahlat ve çevresindeki beyleri idareleri altına aldılar. Ne varki Arap Müslümanlarının 

hakimiyeti sürekli olmadı, sık, sık kesintiye uğradı. 

Muş, Bitlis ve çevresi, Muaviye zamanında bir ara Bizans Hakimiyetine geçtiyse de 

Emevi’ler yöreyi yeniden denetimleri altına almakta gecikmediler. Halife Abdulmelik 

zamanında Muhammet bin Mervan, Muş ve çevresini Diyarbakır amirliğine bu amirliği de 

El Cezire Genel Valiliğine bağladı. 

Şekil 4. Malazgirt’ te Alparslan Heykeli 

5

Muş ve çevresi Emevi’lerden sonra Halifeliği ellerine geçiren Abbasilerin ilk 

yıllarında Avasım bölgesi sınırları içinde yer aldı. Sonraki yıllarda Abbasilerin yöredeki 

hakimiyetleri zayıflayınca Muş ve çevresi Bagradiler den Bagrad adlı prensin yönetim 

merkezi oldu. Bagrad’ın Bağdat’a gönderilmesi üzerine bu prensin yönetiminden hoşnut 

olmayan Muş’lular ayaklandılar. Ayaklanma sırasında Vali Yusuf Bin Abi Said Al- 

Marvazi öldürüldü. Bu olaydan sonra Muş Bagrat Krallığına bağlandı. X. yy’ın ikinci 

yarısı ile XI.yy’ın ilk yarısında Muş, Ahlat ve çevresi doğuya doğru genişlemek isteyen 

Bizans İmparatorluğu ile Doğu Anadolu’ ya hakim olan Abbasiler arasında sık, sık el 

değiştirdi. 

Selçuklular Dandanakan Savaşında (1040) Gaznelileri yenip bir devlet olarak 

tarih sahnesine çıkınca Tuğrul Bey’in sultanlığı devrinde Abbasiler Selçukluların koruması 

altına girdiler. Tuğrul Bey Selçukluların Doğu Anadolu’ya düzenledikleri seferlerden 

birinde Malazgirt’i kuşattı (1054) Bu seferle birlikte Selçuklu’larla Bizanslılar arasında 

Doğu Anadolu’daki hakimiyet mücadelesi başlamış oluyordu. 

Sultan Tuğrul Bey’in ölümünden sonra Selçukluların başına geçen Sultan Alparslan 

Malazgirt Kalesini ele geçirip, Suriye’ye yönelince Bizanslılar Selçuklu Türk’lerini kesin 

yenilgiye uğratmak için Imparator Diogenes komutasında büyük bir orduyla Doğu 

Anadolu’ya bir sefer düzenlediler. Bizans Ordusu Malazgirt’i kuşatıp, ele geçirdi, ve 

kaledeki bütün Müslümanları kılıçtan geçirdi. Bizans ordusunun Doğuya yöneldiğini haber 

alan Sultan Alparslan Güneye seferinden vaz geçti. Hızla Anadolu’ya yöneldi. Malazgirt 

önlerine geldiğinde kalenin Bizanslıların eline geçtiğini görünce savaş hazırlıklarına 

başladı. Romanos Diogenes’e bir elçi yollayarak barış teklifinde bulundu. O Yüzyılın en 

kalabalık ordusunu toplamış olan Imparator, Sultan Alparslan’ın barış teklifini reddetti. 

Alparslan Türklerin Turan diye anılan klasik savaş taktiğini uygulayarak ordusunu 

dörde ayırdı. Bu taktiğe göre Selçuklu 

Şekil 5. Mezar Taşları 

6

ordusu biri merkezde ikisi yanlarda, biride merkezdeki birliklerin önünde olacak şekilde 

mevzilendi. Sultan Alparslan Merkezdeki kuvvetin önündeki az sayıdaki birlikle birlikte 

saldırıya geçti. Bu kuvvet kısa süren bir çatışmanın ardından yenilmiş görünerek geriye 

merkeze doğru çekildi. Türklerin yenilgiye uğrayıp geri çekildikleri sanan Bizans ordusu 

karşı saldırıya geçince sağ ve sol tarafta mevzilenmiş olan Selçuklu kuvvetleri, Bizans 

ordusunun artlarına sarkarak kıskaç içine aldılar savaş kısa sürede sona erdi. Bizans ordusu 

büyük kayıplar verdi. Imparator Romanos Diogenes esir edildi. Sultan Alparslan Romanos 

Diogenes’le antlaşma yaptı ve daha sonra onu serbest bıraktı. 

Malazgirt savaşının sonuçları büyük oldu. Bu savaşla Anadolu’nun Türkleşmesi 

dönemi başladı. Sultan Alparslan komutanlarından Anadolu içlerine seferler yapmalarını 

istedi. Böylece Muş ve çevresi kesin olarak Türklerin hakimiyeti altına girdi. 

Muş ve çevresi 1100 de Selçuklu hanedanlarından Melikşah’ın amcası Yakuti’nin 

oğlu olan Kutbettin İsmail’in kölesi Sökmen El-Kutbi Ahlat’lıların daveti üzerine Ahlat’a 

gelerek Van Gölü çevresinde Ahlatşahlar Beyliği’ni kurunca bu beyliğin sınırları içerisine 

katıldı. Ahlatşahlar zamanında Muş, Malazgirt ve çevresi tamamen Türkleşirken Muş’da 

doğunun kalkınmış ve zengin şehirleri arasında yerini aldı. Muş ve çevresi Ahlatşahlar, 

Artuklular ve Eyyubilerin hakimiyet mücadeleleri sırasında birkaç defa el değiştirdi. 

1191’de Eyyubi Meliki, Malazgirt Kalesini kuşattı ve kaleyi mancınıklarda döğmeye 

başladı. Erzurum Hükümdarı Saltuk’un kızı Mama Hatun, başında bulunduğu askeri 

kuvvetlerle Ahlatşahların yardımına gelince kuşatma kaldırıldı. Muş ve çevresi, tekrar 

Sökmenliler’in idaresine geçti.1196’da Ahlatşahı Beg Timur’u öldürerek yerine geçen 

kölesi ve damadı Ak sungur, hükümdarın karısını ve oğlunu Muş Kalesine hapsetti. 

Ahlatlılar Ak Sungurun ölümünden sonra Beg-Timur’un oğlu Muhammet’i hapisten 

çıkararak 1197’de hükümdar ilan ettiler. 

Ahlatşahlar’daki bu karışıklıklardan yararlanmak isteyen Suriye Eyyübileri’nden 

Necmettin Eyyüb, Muş şehrini ele geçirince Ahlatşahlar’da Erzurum Meliki Tuğrulşah’tan 

yardım istediler. Tuğrulşah, Eyyübileri Muş’tan çıkarıp Ahlatşahlar’ın hükümdarı 

Balaban’i öldürerek bu ülkeye sahip olmak istediyse de halk Tuğrulşaha ayaklandı. 

Tuğrulşah önce Malazgirt’e çekildi ve burada da tutunamayarak Erzurum’a geri döndü. 

Muş ve çevresi,Ahlatşahlar Devleti’nin 1207’de yıkılmasından sonra Necmettin 

Eyyubi’nin eline geçti. 

Necmettin Eyyübi Ahlat halkına kendisini kabul ettiremedi. Ahlatşahlar ülkesi, 

Gürcüler’in baskınlarıyla perişan edildi. Moğol tehlikesinden kaçan Celalettin Harzemşah 

Doğu Anadolu’ya girdiği sırada Van, Ahlat,Erciş, Muş, Malazgirt ve Bitlis çevresi Suriye 

Eyyübileri’nin kontrolü altında idi. Gürcüleri ezerek Ahlat’a gelen Harzemşah Celaleddin, 

Ahlatı kuşattı ve o devirde Kutbet Al-Islam sıfatını taşıyan Ahlat’a girerek, şehri üç gün 

boyunca yağmalattı. Bu arada Malazgirt ve Muş çevresi de bu yağmadan kurtulamadı. 

Ahlatşahlar’ın bir kültür merkezi haline getirdiği belde böylece, bir diğer Türk hükümdarı 

tarafından perişan edilmiş oldu. Harzemşah’ın Islam Türk dünyasındaki yanlış politikası 

üzerine harekete geçen Anadolu Selçuklu Sultanı Alaeddin Keykubat, 10 Ağustos 1230’da 

Yassıçemen’de Harzemşah’ın ordusunu perişan etti. Harzemşah Celaleddin, kaçarken 

Dersim Dağlarında öldürüldü. Muş ve çevresi Anadolu Selçuklu idaresi altına girdi. 

Alaeddin Keykubat Iran üzerinden gelen Moğol tehlikesine karşı topraklarını 

korumak için hazırlıklarda bulunurken Moğollar’ın önünden kaçan Türkmenleri Malazgirt 

ve Muş çevresine yerleştirerek bunlardan yararlanmayı düşündü. Malazgirt ve Muş 

7

Kalelerine askerler yerleştirdi ve suları tamir ettirdi. Alaeddin Keykubat’ın ölümünden 

sonra Anadolu Selçuklu Devletinde Alaeddinin yerini dolduracak değerli bir devlet adamı 

çıkmayınca Moğollar hızla Doğu Anadolu’ya girdiler.1243 Kösedağ Savaşıyla Anadolu 

tamamen Moğollar’ın egemenliğine girdi. Muş ve çevresi de Moğol tahribat ve katliamına 

uğradı. 

Şekil 6. Selçuklu Dönemi Taş Kabartmaları 

Muş ve Malazgirt Moğollar’dan sonra Iran, Doğu Anadolu ve Irak havalisinde kurulan 

İlhanlılar Devleti’nin idaresine geçti. Ne var ki, Doğu Anadolu, hiçbir zaman Ahlatşahlar 

zamanındaki zenginliğine ve kültür yüksekliğine ulaşamadı. Ilhanlılar’ın Iran’da 

yıkılmasından sonra Muş ve çevresindeki Türkmenler. Bağdat’ta hüküm süren 

Celayirliler’in hanı Sultan Üveys (1356-1357) zamanında katliama uğradılar. Bu esnada 

Bu esnada Doğu Anadolu’da Karakoyun ve Akkoyun Türkmenleri hakimiyet kurmak için 

mücadeleye başladılar. Doğu Anadolu’ya hakim olan Karakoyunlu’lar zamanında Muş, bu 

beyliğin sınırları içerisinde kaldı. 

Bu arada İran üzerinden batıya doğru ilerleyen Timur tehlikesi ortaya çıktı. 

Timur’un önünden kaçan Türkmen boyları Karakoyun’lu topraklarına girince Karakoyunlu 

hükümdarınca Muş, Bulanık Malazgirt ve Varto’nun dağlık kesimlerine yerleştirildiler. 

Karakoyunlu hükümdarı Kara Yusuf, Timur’a karşı koyamayınca Osmanlılara sığındı. 

Karakoyunlu topraklarına giren Timur girdiği her yerde yaptığı gibi Muş ve Malazgirt’i de 

tahrip etti, halkı kılıçtan geçirdi. Evliya Çelebi seyahatnamesinde Muş şehrinden 

bahsederken Timur’un Muş’ta yaptığı tahribatın izlerinin hala mevcut olduğunu söyler. 

Timur Osmanlı Sultanı Yıldırım Beyazıt’ı l402 yılında Ankara savaşında mağlup 

edince Anadolu tamamen Timur’un kontrolü altına geçti. Timur Çin seferine gitmek için 

Anadolu’dan ayrıldıktan sonra Anadolu’da Osmanlı şehzadeleri arasında taht kavgaları 

başladı. Doğu Anadolu’ya geri dönen Karakoyunlu Yusuf. Beyliğini yeniden kurdu. Kara 

Yusuf’un ölümünden sonra Akkoyunlular Karakoyunluları tehdit etmeye başladılar. 

8

Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan .ordusunu Muş Ovası’ nı doğudan çeviren 

dağların gerisine gizleyerek Karakoyunlu hükümdarı Cihanşah ‘ı beklemeye başladı. 

Pusudan habersiz ihtiyatsız hareket eden Cihanşah bir gece baskınında ele geçirilip 

öldürüldü. Uzun Hasan böylece Karakoyunlu Devleti’nin çöküşüne zemin hazırladı ve 

Doğu Anadolu’yu hakimiyeti altına aldı. 

Osmanlılarla komşu olan Akkoyunlu hükümdarı,bütün Anadolu’ya hakim olmak 

için Osmanlı Sultanı Fatih Sultan Mehmet’le 2 ağustos l473 ‘de Otlukbeli’nde savaşa 

tutuştu. Uzun Hasan,bu savaşta yenilince ülkesi sarsıldı. Uzun hasan,l478’de ölünce 

Akkoyunlular’da iç karışıklıklar baş gösterdi. İran’da şeyh Seyfettin Erdebili neslinden 

şeyh Haydar’ın oğlu olan Şah İsmail, İran ve Akkoyunluların toprakları üzerinde Safeviler 

Devleti’ni kurdu. Şah İsmail’in annesi Alemşahbanu Uzun Hasan’ın kızıdır. Şii itikadını 

benimseyen Şah İsmail , Doğu Anadolu ‘da sünni Türkmenlerin arasında katliama başladı. 

Akkoyunlu Türkmenleri’yle Şah İsmail arasındaki mücadeleden en çok Doğu Anadolu 

halkı acı çekti . 

Muş ve çevresi Ahlatşahlar yönetimindeyken tamamen Türkleşmiş ve 

Ahlatşahlar’ın imar faaliyetleriyle de Doğu Anadolu’nun zengin yörelerinden biri haline 

gelmişti. Marco Polo XIII yy ortalarında Muş ve Mardin’de pamuk baharat ve çeşitli 

kumaşların çok miktarda imal edildiğin kaydeder Muş ve çevresi Moğolların ve Timur’un 

tahribatından bir hayli etkilendi ve geriledi. Şehirleri terk eden Türkler köylere ve 

yaylalara doğru çekilip çiftçiliği bırakarak hayvan beslemeye başladılar. Akkoyunlu Uzun 

Hasan zamanında Uzun Hasanı ziyaret eden İtalyan elçisi Barbaro Muş’tan bahsederken 

şehrin meskun ve kalesinin müstahkem olduğundan söz eder. 

Osmanlı Sultanı II Beyazıt zamanında kuvvetlenen Şah İsmail Anadolu’da 

hakimiyetinin kurmaya çalışılırken aynı zamanda müritlerini de el altında Anadolu’nun 

çeşitli yerlerine göndererek Osmanlılar aleyhine isyanlar çıkartmaya başladı. Şehzade 

Yavuz Trabzon Valiliğinde bulunduğu yıllarda Şah İsmail’in durumu yakından takip 

ederek tehlikenin farkına vardı. Babasıyla girdiği taht mücadelesinde galip çıkıp Osmanlı 

tahtını ele geçirdiğinde ilk işi büyük bir orduyla Doğu Anadolu’ya yürümek oldu. 23 

Ağustos 1514’de Çaldıran’da Şah İsmail’i bozguna uğrattı. Böylece Doğu Anadolu ve 

Tebriz Osmanlıların hakimiyetine girdi. 

Yavuz Sultan Selim Doğu Anadolu’da iken bu bölgedeki aşiretler İdris’i Bitlisi’nin 

önderliğinde Yavuz’un emrine girdiler. Yavuz Sultan Selim Doğu Anadolu’yu İran’a karşı 

korumak için bu aşiretleri birtakım derebeyliklere ayırarak 

Şekil 7. Selçuklu Dönemi Taş Kabartmaları 

9

onlarageniş imtiyazlar verdi bu aşiretlerden İran’a karşı uç beyleri olarak yararlanmaya 

çalıştı. 

Kanuni zamanında Safeviler Doğuya saldırıp Erzincan’a kadar olan yerleşim 

bölgelerinde yağma ve katliama girişince Muş ve Malazgirt çevresi de tahrip oldu. Doğu 

seferine çıkan Kanuni İran içlerine sefer yaptı ise de da Doğu Anadolu’daki sınır 

çatışmaları Sultan IV Murat zamanında 1639 da yapılan Kasr’ı Şirin antlaşmasına kadar 

devam etti. 

Osmanlı Devletinin mülki taksimatında Muş ve çevresi bazen Van eyaletine bağlı 

sancak merkezi bazen de eyaletin Bitlis Hanlığına bağlı bir nahiye oldu. Bitlis hanlığının 

ortadan kalkmasından sonra Muş Erzurum eyaletine bağlı sancağın merkezi olurken, 

Bitlis’te Muş’a bağlandı. 1700 yılları sonrasında Muş ve çevresinde bir nevi babadan oğula 

geçen yerel paşalık vardı. 

Muşta yerel paşalık yapan Aleaddin paşa zamanında 1794’te İran şahı Doğu 

Anadolu’ya girerek Muş ve Hınıs’ı yağmalattı. İran’lıların kışkırtmasıyla çıkan isyanları 

bastırmak için harekete geçen Osmanlı Devleti yardımcı kuvvet olarak yerel paşalardan 

asker toplarken Muş Beylerbeyi Aleaddin paşanın oğlu Emin paşadan da yardım aldı ve 

isyancı aşiretler üzerine yürüdü. 1821 de Kaçar hanedanından Fatih Ali Şahın veliahtı ve 

Iran şahı Abbas Mirza Doğu Anadolu’ya girerek Muş ve çevresini yağmaladı. 

1826’da Sultan II. Mahmut Yeniçeri Ocağını kaldırırken Erzurum Eyaletinde 

Yeniçeri ağası olan Gürcü Osman Paşa, Muş Beylerbeyi Emin paşa tarafından yakalanarak 

Varto’ya getirilip idam edildi. Bu esnada Doğu Anadolu’daki yerel paşalar, nüfuslarını 

artırarak merkezi otoriteye karşı ayaklanmaya başladılar. 1839’da ilan edilen Gülhane 

Hattı Hümayunu’ ile birlikte yerel beyliklere son verilmeye başlandı. Muş’un Bağlar 

Köyü yakınındaki Alaeddin Paşa oğullarının konağına hücum eden halk, konağı 

yağmaladı. Devlet Muş’ta yerel paşalığa son vererek burayı Erzurum’a bağlı sancak 

merkezi haline getirdi. 

1889’da II. Abdülhamit Doğu Anadolu’da sükuneti sağlamak ve doğudan gelecek 

Rus tehlikesine karşı mahalli güçleri kullanmak için Hamidiye Alayları kurdurdu 

Hamidiye alaylarının paşaları yöredeki aşiret ağalarından seçildi. Aşiret ağalarının oğulları 

İstanbul’da açılan askeri okullarda eğitilerek Hamidiye alaylarının başına getirildi. 1890’lı 

yıllardan itibaren Doğu Anadolu’da Ermenilerin faaliyetleri başladı. Çeteler halinde 

hareket eden Ermeniler Muş, Bulanık, Malazgirt ve 

10

Şekil 8.Selçuklu Dönemi Taş Kabartmaları 

Varto köylerinde katliama giriştiler. Hıristiyan ve doğuda Rusların müttefikleri 

olmaları sebebiyle Ermeniler hem Avrupa aleminden hem de Çarlık Rusya’sından yardım 

görerek komiteler kurmaya başladılar. 

Dışarıdan Osmanlı Devletine baskı yaptırarak 

Devleti kurmak için 

Doğu Anadolu’da bir Ermeni 

harekete geçtiler. Hamidiye alayları doğuya dışarıdan gelecek tehlikelere karşı koymada 

yararlı olurken aşiret kavgalarında aynı başarıyı gösteremediler. Muş, Malazgirt, Varto ve 

Bulanıkta aşiret kavgaları alevlendi bazı Hamidiye alaylarının taraflı hareket etmesi 

üzerine yörede asayiş tamamen bozuldu ve aşiretler arası çatışmalar yoğunlaştı. 

Şekil 9.Bulanık İlçesi Yemişen Köyünde Bulunan Teymür Ağa Köşkü (250 yıllık olduğu tahmin ediliyor) 

XIX. yy ın sonları ve XX yy.ın ilk yıllarında Muş bölgesi harici teşviklerle 

körüklenen Ermeni Taşnakları’nın ihtilal hareketine sahne oldu. 1894’de Sason ihtilalini 

müteakip 1895 senesi içerisinde hükümetin kurduğu ve 

11

Erzurum’daki Fransa, İngiltere ve Rus Konsoloslarının katıldığı bir heyet Muş’ta 

toplanarak isyanın sebeplerini görüştü. 1901 senesinde Muş ovasında faaliyetlerde bulunan 

Ermeni çeteleri köyleri yağmaladılar ve hükümet kuvvetleri ile çarpıştılar. 1905’teki 

Ermeni baskınları Muş ve çevresine büyük zararlar verdi. 

1914’de 1. Dünya savaşlarında Osmanlı Ordusu’nun Kafkas seferi büyük hezimetle 

sonuçlandı. Rus orduları Doğu Anadolu’yu işgal etmeğe başladı. 1915 yılında Ruslar 

Eleşkirt ve Pasinler üzerinden Malazgirt’e doğru ilerlediler. Bundan cesaret alan Ermeniler 

Rus işgalini kolaylaştırmak için Muş Varto ve Bulanık’ta Müslüman köylerine baskınlar 

düzenlemeğe başladılar. Rusların desteklediği ermeni katliamlarından korkan halk Elazığ 

ve Diyarbakır tarafına kaçmağa başladı. 1915 yılının Şubat ayında Varto, 1916 yılında da 

Muş Rus ordusunun eline geçti. Rus ordusu içerisinde gönüllü askerlik yapan Ermeniler 

asırlar boyu beraber yaşadıkları Muş halkını katletmeğe başladılar. 1916 yılında Diyarbakır 

16. Kolordu Komutanlığına Çanakkale’de başarı kazanmış olan Mustafa Kemal Paşa 

atanınca buradaki çatışmaların seyri değişti. Kısa zamanda toparlanmağa başlayan 2. 

Ordunun 16. Kolordusuna ait 8 tümen Muş çevresinde toplanmış, gönüllülerle 3 Ağustosta 

saldırıya geçti ve Kurtik dağları üzerinden Muş şehrine girdi. Rus birlikleri kontrolleri 

altındaki köylerde katliam yaparak geri çekildiler. Ne var ki Ruslar yeni birliklerin 

katılmasıyla yeniden saldırdılar ve Muş’a girdiler. Ama Rus işgali fazla uzun sürmedi. 

Türk ordusu 1917 yılının bahar aylarında karşı saldırıya geçerek 30 Nisan günü şehri 

Ruslardan geri almağa muvaffak oldu. 

18 Ağustos 1917 de yapılan ateşkes antlaşmasına göre Ruslar Doğu Anadolu’dan 

çekildiler. Ruslar çekilirken ordunun ağırlıklarını Ermenilere bırakarak onları Türk’lere 

karşı harekete geçirmeğe çalıştılar.1. Dünya savaşının galipleri Mondros Mütarekesi 

Wilson prensipleri ve Sevr antlaşmasında açıkça görüldüğü gibi Doğuda Ermenilere devlet 

kurdurtmağa çalıştılar. Ermeniler de bu toprakları ele geçirmek özellikle Wilson 

prensiplerindeki maddeye göre bölgede çoğunluğu elde etmek için katliamlara giriştiler. 

Muş ve çevresi de bu katliamlara maruz kaldı. 

Sevr anlaşmasına dayanarak Doğuda devlet kurmak isteyen Ermeniler 

teşkilatlandırdıkları komitelerle katliamlarına devam ederken, Anadolu’da işgal edilmeye 

başlanmıştı. 19 Mayıs 1919’da Samsuna çıkan Mustafa Kemal Paşa Amasya tamimini 

yayınladıktan sonra Erzuruma geçti. Bu sırada Doğu Anadolu halkı Ermeni katliamlarını 

durdurma ve Ermenilere karşı mücadele kararı alırken civar vilayetlere dağılmış olan Muş 

halkı da yeniden şehre dönmeye başladı. Ermenistan üzerinden Doğu Anadoluya giren 

Ermeni orduları, Kazım Karabekir Paşa komutasındaki Türk ordusunca yenilgiye uğratıldı. 

Gümrü Antlaşmasıyla da Doğu Anadolu işgal ve katliamlardan kurtuldu. 

12

Şekil 10.Murat Köprüsünün Eski Hali 

EVLİYA ÇELEBİ’NİN GÖZÜ İLE MUŞ 

Van eyaleti hükmünde Van deryası sahilindeki Tahtuvan subaşılığına iki menzil ve 

Bitlis’e bir menzil yakındır. Şerefname tarihinin dediğine göre bu Muş şehri, Azerbaycan 

şehirlerinden bir tanesi idi. Sonra Van deryasının kuzeyinde (Adilcevaz ) kalesi 

yakınındaki Süphan dağında halen mahfuz durup 40-50 senede bir ses duyulur, 70-80 

senede bir kere 5- 10 gün kadar Süphan kayasından kuyruğunu çıkarır bir yedi başlı ejder, 

o asırda fırsat bulup bütün Nemrutluları yiyerek Allah’ın emriyle yine Süphan dağındaki 

mağarasına girip mahpus kalmıştır. Sonra yine Nemrut lain kavmine Cenab-ı Hak Muş 

sahrasında bir büyük fare hasıl edip bütün Nemrutluları yedirerek Muş ahalisini helak ettiği 

için şehrin adına (Muş) derler. Muşun çıktığı büyük mağara halen görülür. Bu mağara 

içinde olan fare ve sıçan başka bir diyarda yoktur. Allah’ın emriyle İskender’in Filkos 

namındaki hekiminin tılsımı sebebiyle Muş Sahrasında asla sıçan olmaz. Timurlenk al-i 

Osman üzerine hareket edince bu Muş şehrini ve kalesini harap, halkını kebap, evlerini 

turap eylemiştir ki halen haraplı eserleri görülür. Şehir, Muş sahrasının ağzında bir dağın 

eteğindedir. 

YERYÜZÜ ŞEKİLLERİ 

Şekil 11. Tuz Çıkarılan Tarlalar 

Muş ili yüksek ve dağlı bir yörededir. İl alanının yüzde 34.9’nü kaplayan dağlar, 

Güney Doğu Torosların uzantılarıdır. Bu dağlar, Alp-Himalaya kıvrım sistemiyle birlikte 

oluşmuş genç dağlardır. Rakım, genellikle 1250 metrenin üzerindedir. Genç ve verimli 

13

alüvyonlarla örtülü ovalar, il yüzölçümünün yüzde 27.2’sini kaplar. Murat vadisi il 

topraklarını doğu-batı doğrultusunda parçalamıştır. Genellikle 1500-1700 m rakımlı 

platolar il alanının yüzde 37.9’nu kaplar. 

DAĞLAR 

Şekil 12.Muş İlini Çevreleyen Dağlar 

Güneydoğu Toros Dağları’nın uzantıları Muş il alanını çevreler. Eskiden gür 

ormanlarla örtülü olan bu genç dağlar, zamanla çıplaklaşmıştır. Muş ilinin başlıca önemli 

dağları Akdoğan (Hamurpet), Şerafettin, Bilican, Bingöl, Haçreş (Karaçavuş, Çavuş), 

Otluk ve Yakupağa dağlarıdır. 

1- Akdoğan (Hamurpet) Dağı: 

Şekil 13. Akdoğan Dağı 

Muş’un kuzeyinde yer alır. Doğrultusu kuzeydoğu-güneybatıdır. Bu doğrultudaki 

uzunluğu yaklaşık 30 km, genişliği ise kuzey–güney doğrultuda 10 km.’dır. En yüksek 

14

zirvesinin rakımı 2879 m.’dir. Muş’un önemli göllerinden olan Akdoğan (Hamurpet) 

Gölleri bu dağın üzerindedir. 

2- Şerafettin Dağları: 

Muş il alanının batısında yer alan engebeli dağlardır. Büyük bölümü Bingöl ilinde 

kalan bu dağlar, doğu-batı doğrultulu çok yüksek ve düzenli bir sırt görünümündedir. 

3- BilicanDağları: 

Şekil 14. Bilican Dağı 

Bulanık ve Liz Ovaları arasında yer alır. Doğrultusu kuzeybatı-güneydoğudur. 

Haçlı (Kazan,Bulanık) Gölünün kuzeybatısında balık sırtı biçiminde uzanan bu dağlar daha 

sonra düzenli bir biçim alır. Rakım güneye inildikçe artar. Bilican Dağları, Bulanık ilçesine 

doğru düzenli biçimde alçalarak uzanır. Burada Laris Tepesini oluşturduktan sonra birden 

kesilir. Bilican Dağlarının en yüksek zirvesi 2950 m. Rakımlı, Bilican Tepe (Ziyaret Tepe, 

Vangesor Tepesi)’dir. Diğer önemli zirveleri Avni Kalesi Tepesi (2754 m), Şeyhtokum 

(2300 m), Karaburun (2500 m) ve Hasan Tepeleridir. 

4- Bingöl Dağları: 

Şekil 15. Kızakla Taşımacılık 

15

Muş il alanının kuzey batısında yer alır. Bu dağların büyük bölümü Erzurum ilinde 

kalır. Doğu-batı doğrultusunda uzanan Bingöl dağları Muş il alanını çevreler. 

5- Otluk Dağları: 

İl alanının ikiye ayırırcasına kuzey batı güneydoğu doğrultusunda uzanır. Rakım 

genellikle 2000 m dolayındadır. En yüksek zirvesi ise 2155 m yüksekliğindedir. 

6- Haçreş (Karaçavuş, Çavuş) Dağları: 

Şekil 16. Haçreş Dağları 

Muş ilçe merkezinin güney-batısında kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda uzanır. 

Muş şehri bu dağların önemli zirvelerinden olan Kurtik Dağı (2645 m)’nın kuzeye bakan 

yamaçlarında kurulmuştur. 

7- Yakupağa Dağları: 

Muş il alanının güneydoğusunda uzanır. Doğrultusu doğu-batıdır. Muş-Van illeri 

arasında tabii bir sınır oluşturacak biçimde uzanan bu dağların önemli bölümü Van’dadır. 

Muş ili yüksek ve dağlı bir yörededir. İl alanının yüzde 34.9’nü kaplayan dağlar, 

Güney Doğu Torosların uzantılarıdır. Bu dağlar, Alp-Himalaya kıvrım sistemiyle birlikte 

oluşmuş genç dağlardır. Rakım, genellikle 1250 metrenin üzerindedir. Genç ve verimli 

alüvyonlarla örtülü ovalar, il yüzölçümünün yüzde 27.2’sini kaplar. Murat vadisi il 

topraklarını doğu-batı doğrultusunda parçalamıştır. Genellikle 1500-1700 m rakımlı 

platolar il alanının yüzde 37.9’nu kaplar. 

16

A.2. İL VE İLÇE SINIRLARI 

HASKÖY İLÇESİ 

Şekil 17.Hasköy Hükümet Konağı 

Tarihi ve Coğrafi Yapısı: 

İlçe halkı Osmanlı imparatorluğu döneminde Irak’tan göç ederek Batman İli Sason 

ilçesi ve Bitlis ili Mutki ilçesi üzerinden gelip ilçemize yerleşmiştir. Hasköy orta 

büyüklükte bir köy iken; 1968 yılında Belediye teşkilatı kurulmuş, 19.06.1987 tarih ve 

3392 Sayılı Kanunla ilçe statüsüne kavuşmuştur. Batısında Muş iı merkezi, kuzeyinde 

Korkut ilçesi, doğusunda Bitlis İli Güroymak İlçesi, güneyinde yine Bitlis ili Mutki ilçesi 

bulunmakta olup, toplam yüzölçümü 227 Km2.dir. Arazi yapısı bakımından Muş ovası ve 

Karaçavuş dağları olarak ikiye ayrılır. İlçe arazisinin büyük bölümünü Muş ovası 

oluşturmaktadır. Ortalama yükseklik ovada 1.300 metre civarında olup, dağlık kesiminde 

rakım 2.200 metreye kadar yükselmektedir. İklim yapısı itibariyle karasal iklim hüküm 

sürmekte, kışları çok soğuk ve kar yağışlı, yazları ise sıcak ve kurak geçmektedir. 

İdari Durum: 

Hasköy’ün ilçe olduğu 1987 tarihinde kendisine bağlı 1 kasaba ve 47 köy 

bulunmakta iken; Korkut’un ilçe olması ve 30 köyün bu ilçeye bağlanması ile birlikte 

ilçemize bağlı köy sayısı l7 ye düşmüştür. 2000 yılında yapılan Genel Nüfus Tespitinde 

ilçe merkezinin nüfusu 21.342, kasaba ve köylerle birlikte toplam nüfusu ise 39.915 olarak 

belirlenmiştir. İlçe merkezi ile Düzkışla kasabası idari yönden 3’er mahalle muhtarlığına 

bölünmüştür. 

Haberleşme Ulaşım ve Altyapı Durumu: 

17

İlçemiz Muş – Bitlis – Van Devlet Karayolu üzerinde bulunmakta olup, il 

merkezinin uzaklığı 18 Km.dir. ilçemize bağlı kasaba ve köylerde bu yolun sağına ve 

soluna dağılmış durumdadır. Düzkışla kasabası ile 12 köyümüzün ilçe merkezi ile 

bağlantısı asfalt yollarla, geri kalan 5 köyümüzün bağlantısı ise kısmen asfalt, kısmen 

stabilize yollarla yapılmaktadır. İlçemize bağlı tüm yerleşim birimlerinde elektrik ve 

telefon bağlantısı mevcuttur. 

İlçe merkezi ile Düzkışla beldesi, Elmabulak, Dağdibi,Büvetli ve Koğuktaş 

köylerinde içme suyu ihtiyacı içme suyu şebekelerinden karşılanmakta, diğerlerinde ise bu 

ihtiyaç köy çeşmelerinden karşılanmaktadır. 

Sağlık Durumu: 

1966 yılında sosyalizasyon kapsamına alınan ilçemizde 30 taklı Devlet Hastanesi 

ile 1’i Düzkışla Beldesinde olmak üzere 2 sağlık ocağı; Gökyazı, Otaç, Sarıbahçe ve 

Dağdibi köylerinde sağlık evi mevcuttur. Ancak Gökyazı, Otaç ve Sarıbahçe 

köylerimizdeki sağlık evleri personel ataması yapılmadığından kapalı bulunmaktadır. 

İlçe Devlet Hastanesi Baştabipliğinde 5doktor, 1 diş tabibi, 8 yardımcı sağlık 

personeli (sağlık memuru, ebe ve hemşire), 3 memur, 2 teknik personel, 1 şoför, 1 aşçı, 9 

hizmetli, Merkez Sağlık Ocağında 1 doktor, 3 yardımcı sağlık personeli (sağlık memuru, 

ebe ve hemşire), 1 memur, 1 şoför ve 1 hizmetli, Düzkışla Sağlık Ocağında 1 doktor, 3 

yardımcı sağlık personeli (sağlık memuru ve ebe), 1 şoför, 1 hizmetli, Dağdibi Sağlık 

Evinde ise 1 ebe görev yapmaktadır. İlçemiz Sağlık Grup Başkanlığında 1 ambulans, 

Merkez Sağlık Ocağında ise 1 binek oto mevcuttur. 

Ekonomik Durum: 

İlçe ekonomisi büyük oranda tarım ve hayvancılığa dayalıdır. Bunun yanında 

şehirlerarası yolcu ve yük taşımacılığı da ilçe ekonomisine önemli katkı sağlamaktadır. 

İlçede istihdam sağlayacak sanayi ve ticari müesseseler bulunmadığından ilçe halkının bir 

kısmı zaman içerisinde büyük şehirlere anımsanmayacak bir kısmı da yurt dışına iş bulmak 

amacı ile göç etmiştir. 

İlçemizde yaklaşık olarak 91000 dekar ekilebilir arazi mevcut olup, bunun 50000 

dekarlık losmı sulanabilir nitelikte düzlük arazidir. Söz konusu sulanabilir arazinin bugün 

itibari ile yaklaşık 14000 dekarlık kısmı sulanabilmektedir. Sulama çoğunlukla ilçemiz 

sınırları içerisinden geçen Karasu ırmağı üzerine D.S.İ. tarafından yaptırılan regülatörden 

mevcut 11.750 metre uzunluğundaki ana kanal ve 4350 metre uzunluktaki yedek kanallar 

vasıtası ile yapılmaktadır. Ayrıca vatandaşlar kendi imkanları ile Irmaktan su almakta ve 

az da olsa yer altı suyundan da faydalanılmaktadır. Büyük bir tarımsal potansiyele sahip 

ilçemiz arazisinin yapılacak yeni kanallarla sulu tarıma elverişli hale getirilmesi hem ilçe 

ekonomisine ve hem de Ülke ekonomisine büyük katkı sağlayacaktır. 

İlçemizdeki tarım alanlarında çoğunlukla şeker pancarı, tütün, buğday yem bitkileri ve 

karpuz ekimi yapılmakla beraber son yıllarda şeker pancarı ve tütün ekimine kota 

uygulanmasından dolayı çiftçilerimiz ilçe Tarım Müdürlüğümüzün yönlendirmeleri ile 

yonca ve korunga ekimine başlamışlardır. 

İlçe halkının önemli gelir kaynaklarından biri de hayvancılıktır. İlçemizde 13700 

civarında büyükbaş, 45100 civarında küçükbaş hayvan olduğu tahmin edilmektedir. 

18

Hayvanlarda elde edilen et ve süt ürünleri çoğunlukla aile ihtiyaçları için kullanılmakta, 

geri kalanı da çevre pazarlarında satılmaktadır. İlçedeki mevcut hayvan potansiyelinin 

ekseriyeti et ve süt verimi düşük olan yerli ırktan müteşekkildir. İlçemizde en çok Doğu 

Anadolu kırmızısı ve yerli kara ırkları bulunmakta, bu ırklar toplam sığır varlığımızın 

%75'’en fazlasını oluşturmaktadır. Bunun yanında sıra ile esmer,siyah,beyaz,alaca ve 

simental kültür ırkları ve bunların melezIerinin sayıları her geçen gün artmakta olup, 

hayvan ırkının ıslahı için başta sun'’ tohumlama olmak üzere ıslah çalışmaları devam 

etmektedir. iLçemiz küçükbaş hayvan varlığı ise morkararnan ve akkaraman koyunları ile 

7000 civarında kır keçisi oluşturmaktadır. 

Ayrıca ilçemize bağlı Azıklı, Böğürdelen, Büvetli, Dağdibi, Elmabulak, 

Karakütük, Koğuktaş, Ortanca, Otaç ve Yarkaya köylerimizin sınırları içerisinde toplam 

47000 dekarlık orman alanı mevcuttur. Söz konusu bu orman alanlarımızın çok büyük bir 

kısmı bozuk meşeliklerden ve dağ kavağından oluşmaktadır. Orman alanlarımız bozuk 

ağaçlıklardan müteşekkil olduğundan ekonomik yönden sadece yakın köylerin aile 

ekonomisine çok az miktarda kurumuş ve yaşlı ağaçların kesilmesiyle katkı 

sağlanmaktadır. 

Şekil 18.Hasköy’de Yapılan At Yarışları 

İlçe Tarım Müdürlüğümüz 1 ziraat mühendisi, 1 veteriner hekim, 7 ziraat 

teknisyeni, 2 veteriner sağlık teknisyeni, 2 motor teknisyeni, 1 elektrik teknisyeni ve 10 

işçi ile hizmet vermektedir. 

Eğitim ve Kültür Durumu 

İlçemizde eğitim-öğretim düzeyi geçmiş yıllarda düşük olmakla birlikte 1998 

yılında zorunlu eğitim süresinin 8 yıla çıkması, arkasından okul ve derslik sayısının hızla 

artması halkın bilinç düzeyinin yükselmesi ile özellikle ilköğretim okullarımızdaki öğrenci 

sayısı hızla yükselmiştir. 

1998-1999 eğitim yılında 1417,1999-2000 eğitim yılında 5038,2000-2001 eğitim 

yılında 5207 , 2001-2002 eğitim yılında 5431 ve 2002-2003 öğretim yılında ise 5774 

öğrencinin devam sağlanmıştır. 

19

İlçemiz genelinde 5’i ilçe merkezinde 10 ilköğretim okulu, 12 birleştirilmiş sınıflı 

ilköğretim okulu ve 1 yatılı bölge ilköğretim okulunda mevcut 154 derslikte toplam 5774 

öğrenci eğitim görmektedir. 

Ayrıca İlçe merkezinde 1997 yılında yapılan 15 derslikli Çok Programlı Lisede 327 

öğrenci eğitim görmektedir. 

İlçedeki ilk ve orta dereceli okullarda 180 öğretmen ve idareci görev yapmaktadır. 

İlçemizde daha kaliteli bir eğitim verilebilmesi için ilçe merkezindeki Yatılı Bölge 

ilköğretim Okulunun 350 olan pansiyon kapasitesinin 700’e çıkarılması, uygun 

görülmektedir. 

İlçemiz Halk Eğitim Merkez Müdürlüğünce 2002 yılı içerisinde Ulusal Eğitime 

Destek Kampanyası doğrultusunda; 9adet Sosyal Kültürel kurs, 17 adet Mesleki Eğitim 

kursu; 16 adet okuma yazma kursu açılmış bu kurslara 427 kız, 415 erkek olmak üzere 

toplam 842 kursiyer devam etmiştir. Ayrıca çok programlı lise bünyesinde Ekim 2002’de 

açılan Üniversite Hazırlık kursuna 141 öğrenci ve Ekim 2002 de Alparslan ilköğretim 

Okulunda açılan Fen Liselerine hazırlık kursu da 99 öğrenci devam etmektedir. Söz 

konusu kurstaki öğrencilerin tüm kitap ve kırtasiye ihtiyaçları Muş Valiliği ve 

Kaymakamlığımızca karşılanmıştır. 

1996 yılında açılan ilçe Halk Kütüphanemizde ilçe gençliğinin eğitim ve kültür 

seviyesinin yükselmesine büyük katkı sağlamaktadır. 

İlçemizde 3 tane amatör spor kulübü bulunmakta ve Muş 1. amatör kümede futbol 

oynamaktadırlar. Futbol maçları ilçe merkezinde 2001 yılında hizmete açılan stadyumda 

yapılmaktadır. 

MAHALLİ İDARELER: 

a Hasköy Belediyesi: 

1968 tarihinde kurulmuştur. Sunay, Kültür ve Sayanlar Mahallesi olmak üzere 

toplam 3 mahalleye hizmet vermektedir. 2000 Yılında yapılan Genel Nüfus tespitinde ilçe 

Merkezinin nüfusu 21.342 dir. Belediye 2002 yılında yeni yapmış olduğu hizmet binasına 

taşınmıştır. İlçede ilk imar planı 31.11.1969 tarihinde, ikinci imar planı ise, 07.10 .199 i 

tarihinde yapılmıştır. Belediyemizin en büyük sorunu yeterli içme suyunun olmayışı, şehir 

içi yollarının bozuk oluşu ve kanalizasyon şebekesinin eksik ve yetersiz oluşudur. Belediye 

gelirinin tamamı Genel idareden gelen paydan oluşmaktadır 

Belediye Başkanlığının kendi hizmet binasının dışında, Kaymakamlık olarak 

kullanılan iş hanı, 2 adet boş hizmet binası mezbahane, garaj ve 19 adet lojmanı 

bulunmaktadır. 

Belediye hizmetleri 40 memur ve 44 geçici işçi tarafından yürütülmektedir. 

Belediye Başkanlığının Araç Parkı; 2 kamyon, 2 otobüs, 1 Ambulans 2 itfaiye aracı, 2 

binek otomobil, 1 kepçe, 1 kazıyıcı- yükleyici kepçe 1 traktör ve 1 vidanjörden 

oluşmaktadır. 

20

- Düzkışla Belediyesi: 

1992 yılında kurulan Belediye Bahçelievler, Kültür ve Yeni Mahalle olarak üzere 

toplam 3 mahalleye hizmet vermektedir. 2000 Yılı Genel Nüfus tespitine göre, 5350 

nüfusu olan kasabamız ilçemize bağlı en büyük yerleşim birimidir. İmar planı 2002 yılında 

yapılan Belediyenin yol ve içme suyu gibi alt yapı hizmetleri yeterli sayıla bilecek düzeyde 

olmakla birlikte kanalizasyon sistemi yetersizdir. 

Belediye hizmetleri, 11 memur ve 5 geçici işçi tarafından yürütülmektedir. 

Belediye başkanlığının araç parkı; 1 kamyon, l otobüs, 1 traktör ve l otomobilden 

oluşmaktadır. 

MALAZGİRT 

Şekil 19. Malazgirt Kalesi 

Doğu Anadolu Bölgesinde yer alan Malazgirt, Muş’un en büyük ilçesi olup, il 

merkezine 138 km uzaklıktadır. Murat Nehri’nin güneydoğu kesiminde bulunan ilçemiz, 

denizden 1550 m yüksekliktedir. Batıda Bulanık İlçesi, doğuda Ağrı’nın Patnos ve Tutak 

İlçeleri, kuzeyde Erzurum’un Karayazı İlçesi, güneyde Bitlis’in Ahlat ve Adilcevaz İlçeleri 

ile komşu olan ilçemizin toplam yüzölçümü 1534 km² dir. 

İlçemiz geniş ova ve dağlarla kaplıdır. Malazgirt Ovası, Badişan Ovası ve Ulusu 

Ovasını, Murat Nehri, Hınıs Çayı ve Badişan Çayı sulamaktadır. Arazinin % 65’inin 

engebeli olduğu ilçemizin kuzeydoğu istikametinde Katevin Dağı, güneydoğu 

istikametinde ise Süphan Dağı yer almaktadır. İlçenin üzerinde kurulduğu Malazgirt Ovası 

yüksek bir plato görünümünde olup, yer yer volkanik kaya yığınlarına rastlanmaktadır. 

21

Şekil 20. Aktuzla’ da Tuz Çıkarılma Çalışmaları 

1900’lü yıllardan itibaren bir çok depreme sahne olan Malazgirt, 1. derece deprem 

kuşağı üzerinde yer almaktadır. Özellikle 1903 yılındaki deprem ilçe merkezini ve köyleri 

yerle bir etmiştir. 

Geçen yüzyılda ormanlarla kaplı olan ilçemizin kuzey kısmı ve zengin ağaç 

topluluklarına sahip Murat Havzasında günümüzde yeşillikten eser yoktur. 

Bitki örtüsünün yok denecek kadar az olması ilçe genelindeki karasal iklimin 

tamamen hakim olması sonucunu doğurmuştur. Kışlar uzun ve kar yağışlı, yazlar sıcak ve 

kurak geçmektedir. Kışın yer yer 2-3 metreyi bulan kar yağışı yanında –30 ile –35 ºC’lere 

inen sıcaklık, hayatı olumsuz yönde etkilemekte ve ilçe yolu ile köy yollarının 

kapanmasına yol açmaktadır. Yağmurlar ise genellikle ilkbaharda Nisan ve Mayıs 

aylarında kısmen de sonbaharda görülür. 

İlçede maden bulunmamakta, ancak Aktuzla Köyü’nde tuz çıkarılarak ilçe ve civar 

yerleşim birimlerinin tuz ihtiyacını karşılamaktadır. 

22

KORKUT 

İLÇESİ 

Şekil 21. Korkut’ tan Genel Görünüm 

Yerleşim yeri olarak yaklaşık 1000 yıllık bir geçmişi bulunduğu tahmin edilen 

Korkut’ un ilkçağda Urartu sınırları içinde yer aldığı bilinmektedir. 1071 Malazgirt 

Zaferinden sonra Büyük Selçuklu Sultanı Alparslan’ın komutanlarından Seyit İbrahim 

komutasındaki ordu yöreyi Selçuklu topraklarına ve bir süre İran hakimiyeti altında 

kalmıştır. Bu dönemde ilçe Farsça “Tepe” anlamına gelen “Til” adıyla anılmıştır. 1514 

tarihli Çaldıran Zaferinden sonra yöre Osmanlı hakimiyeti altına girmiş ve uzun süre 

nahiye statüsünde kalmıştır. 1964 yılında Korkut adını alan yöre 09.05.1990 tarih ve 3644 

sayılı kanunla ilçe statüsü kazanmıştır. 

Korkut ilçesi,Kuzeybatı ve Kuzeyde Muş Merkez ilçesi,yine Kuzeyde Bulanık 

ilçesi, Doğuda Bitlis ili,Güneyde ise Hasköy ilçesiyle sınırlıdır. 

a)-Yüzey Şekilleri : Korkut ilçesi Muş Ovasının doğusunda Van Gölü 

Çöküntüsünde komşu bir yerde bulunur. Rakımı 1300 metredir. 

b)-İklim: İlçede şiddetli bir karasal iklim hakimdir. Doğal bitki örtüsü bozkır olup, 

yıllık ortalama yağış miktarı 700 mm. Civarındadır. Yıllık sıcaklık ortalaması 18.7 C. 

Yıllık yağış ortalaması ise 37 Kg.dır. 

c)-Dağ,Ova ,Göl ve Akarsular: ilçe arazilerinin büyük bir bölümü Muş Ovası 

üzerinde yer alır. 

23

Şekil 22. Korkut Sulama Göleti 

İlçede Nüfus Müdürlüğünde 1 Müdür ,2 Veri Hazırlama ve Kontrol işletmeni görev 

yapmaktadır. 2000 sayımına göre merkez ve Köy nüfusları toplamı 32416 olup, ilçe 

Merkezinin nüfus toplamı ise 6135’tir. 

2002Yılında belirtilen Nüfus olayları kütüklerimize ve bilgisayarımıza aktarılmıştır. 

2002 yılında 257 adet erkek,149 adet kadın ve 3 adet aile cüzdanı tanzim edilerek 

Vatandaşlara verilmiştir. 

Korkut İlçesi Muş İlinin en yeni İlçesidir. İlçede iki Kasaba,26 Köy ve bu Köylere 

bağlı 13 mezra bulunmaktadır. İlçe Merkezi 3,Altınova Kasabası da 4 Mahalleden 

oluşmaktadır. Yeni Belde olan Karakale’ de Mahalle organları henüz oluşturulmamıştır. 

Çevre ve sosyo ekonomik şartlar nedeniyle İlçe merkezinde ve köylerde evler 

genellikle tek katlı olarak kerpiçten veya taştan yapılmıştır. İlçenin kurulmasıyla beraber 

var olan konut sıkıntısı daha da artmıştır. 

Geleneksel yapı gereği çok çocuklu kalabalık aileler bir veya iki odalı evlerde 

yaşamaktadır. Muş yöresinin mahalli folkloru azda olsa görünmektedir. Genellikle 

düğünlerde oynayan oyunların isimleri aşırma, koçeri, bottani, gerandi dir. 

Evlilik öncesinde evliliğe aile büyükleri karar verir. Kız isteme töreninde yüzük 

takılır, ve kolonya,şeker,sigara ikram edilir. Daha sonra “Şerbet içme” de denilen nişan 

töreni yapılır. Düğün genellikle Çarşamba günü erkek tarafının evinde toplanmaya başlar. 

Ertesi sabah gelinin götürülme töreniyle düğün son bulur. 

Ölü defn edildikten sonra ölünün birinci derece yakınları mezarlığında tek sıra 

dururlar ve mezarlığı gelenler baş sağlığı diler,ertesi sabah ölü evinde Kuran 

okunmasından sonra öğlene kadar yine başsağlığı dilenir. Öğleden sonra kadınların “Şadu” 

denen ağıt yakması başlar. 

24

İlçe genelinde Okuma-yazma oranı % 70 ‘dir. Köylerde İlkokul düzeyinde bina 

sıkıntısı yoktur. Ancak Köy İlkokullarında mevcut binaların tamir edilmesi, araç-gereç ve 

teçhizat yönünden takviye edilmesi gerekmektedir. 

Kümbet Yunus Emre Yatılı İlköğretim Bölge Okulu ve Altınova Yatılı İlköğretim 

bölge Okulunun açılmasıyla, İlçe genellinde İlköğretim düzeyinde eğitim problemi 

kalmamıştır. İlçede eğitim-öğretim 3 YİBO. Pansiyonlu ,Çok Programlı Lise,4 İlk öğretim 

okulu 23 birleştirilmiş sınıflı Köy ilköğretim okullarında toplam 6125 öğrenci 191 

öğretmen 172 derslikle devam etmektedir. 

İlçe genelinde 2 sağlık ocağı ve 2 sağlık evi mevcuttur. Sağlık hizmetleri toplam 21 

kişilik sağlık ekibiyle yürütülmektedir. 

VARTO İLÇESİ 

Şekil 23.Varto’da Kış 

Varto 16.382 nüfusu ile Muş ilinin 4. büyük ilçesidir. Varto tarihi eskilere 

dayanan bir yerleşim yeridir. İsmini Urartulardan almaktadır. 

31 Mart 1918 yılında Rus işgalinden kurtarılan Varto 1926 yılında belediyelik 

olmuştur. Varto okur yazar oranının en fazla olduğu ilçelerimizden biridir. Tarihi ve 

Kültürel yapı bakımından zengin olan ilçede kış ayları oldukça soğuk ve kar yağışlı geçer, 

yazlar ise sıcak ve kuraktır. 

1966 yılında büyük çaplı bir deprem geçiren Varto sonrasında yeni yapılanmaya 

başlamış fakat altyapısını henüz tam olarak oturtamamıştır. 

25

Şekil 24. Varto’dan bir görünüm 

BULANIK İLÇESİ 

Bulanık, Muş merkezine 105 Km uzaklıkta, 1.430 Km2 yüzölçümlü ,deniz 

seviyesinden yüksekliği 1.480 m olan 2000 yılı Ekim ayında yapılan nüfus sayımı 

sonuçlarına göre 99. 819 toplam nüfusu ile Muş ilinin en büyük ilçesidir.Bulanık ve 

çevresi; tarih olarak M.Ö. 3000’li yıllara kadar uzayan eski bir yerleşim yeridir. 

M.Ö. 2500-3000 yıllarında Bulanık ve civarında Nobiler yaşamış ve bu yörede 

‘Gobin’ adlı bir kasaba kurmuşlardır. Daha sonra bölgeye Urartular hakim olmuşlardır. 

Bulanık zamanla Bizanslılarm hakimiyeti altına girmiş ve bu durum 1071 Malazgirt 

zaferine kadar sürmüştür. Bu tarihten sonra ilçeyi Selçuklular idare etmiş, Büyük Selçuklu 

Imparatorluğunun parçalanmasmdan sonra 1555 yılında Muş’un Kanuni Sultan Süleyman 

tarafından Akkoyunlulardan alınmasına kadar bölge Akkoyunlu Beyliğinin hakimiyetinde 

kalmıştır. 

Bulanık 1884 yılnıda Bitlis Valiyeti Muş Sancağına bağlanmış, 1927 yılında 

Muş’un il olmasından sonra Muş’a bağlı bir ilçe statüsü kazanmıştır. 

Bulanık adının; ilçe sınırları içerisinde bulunan kazan (Haçlı) gölünün suyunun 

bulanık oluşundan kaynaklandığı rivayet olunur. Bu göl, Bilican dağından gelen kaynak ve 

kar suları ile beslenir. Göle kadar berrak gelen sular göle varır varmaz toprakla 

karıştırılmış gibi bulanır ve bulanık olarak gölden çıkar. Gölden çıktıktan sonra bu su 

‘körsu’ adını alır ve ilçe merkezinin 200 m kuzeyinden geçerek Murat nehrine karışır. 

Bulanık ilçesi merkezi ve köylerinin çok büyük bir kısmı ovada kurulmuştur. 

İıçenin coğrafi karakteristikleri arasında Bilican dağları,Murat nehri, Heftrenk çayı ve 

Kazan (Haçlı)gölü yer almaktadır. İlçenin iklimi karasal olup, yılın 6 –7 ayı karIarla 

kaplıdır. 

26

İlçede orman denebilecek nitelikte bitki örtüsüne sahip alan yoktur. İlçe merkezinin 

2 km güneybatısında bir bataklığı andırır mahiyette Şorgöl kaplıcası bulunmaktadır. 

İlçenin diğer ilçe ve köylerle olan karayolu bağlantısı iyi durumdadır. Köylerle olan 

karayolu ulaşımında özellikle kış aylarında kar yağışı nedeniyle kapanmalar olsa da 

yolların en kısa zamanda ulaşıma açılması sağlanmaktadır. 

Belediyelere ait araçlann seferleri yanısıra ilçenin hemen her köyünden ilçe yada il 

merkezine hergün düzenli minibüs seferleri yapılmaktadır. 

İıçenin bütün köylerinde telefon ve elektrik mevcuttur ayrıca bugüne kadar bazı 

mezralara da telefon götürülmüştür. 

Şekil 25. Bulanık İlçesinden Genel Görünüm 

Şekil 26. Bulanık Hükümet Konağı 

27

A. 3. İLİN COĞRAFİ DURUMU: 

Muş İli, Doğu Anadolu Bölgesindedir. 39° 29’ Ve 38° 29’ kuzey enlemleriyle 41° 

06’ ve 41° 47’ doğu boylamlarının arasındadır. Yüzölçümü 8196 km2’dır. Türkiye yüz 


Muş ili, doğuda Ağrı’nın Patnos ve Tutak, Bitlis’in Ahlat ve Adilcevaz, kuzeyden 

Erzurum’un Karayazı, Hınıs, Tekman; Karaçoban (1987’den sonra) batıdan Bingöl’ün 

Karlıova ve Solhan, güneyden ise Diyarbakır’ın Kulp, Siirt’in Sason ve Bitlis’in 

Güroymak (1987’den sonra) ve Mutki ilçeleriyle çevrilidir. 

Muş il topraklarının yüzde 97.5’i tarıma elverişlidir. İl topraklarının yüzde 37.9’ünü 

platolar, yüzde 34.9’ünü dağlar ve geri kalan yüzde 27.2’sini ovalar oluşturur. 

Muş şehri Güney Doğu Toros Dağlarının uzantısı olan Haçreş dağlarının önemli 


aktıkları vadiler arasında kuruludur. Şehrin batı sınırını Karni Deresi oluşturur. Kuzey 

sınırını ise 1955’te yapılan demiryolu hattı ve istasyon çizer. Şehir, zamanla ovaya doğru 

yayılmış, 2,5 km uzaklıktaki istasyon ve sütlüce köyü ile birleşmiştir. 

A. 4. İLİN TOPOĞRAFYASI VE JEOMORFOLOJİK DURUMU: 

İlimiz yüksek ve dağlık bir yöredir. İl alanının % 34.9’nu kaplayan, Güneydoğu 

Torosların uzantısıdır. Bu dağlar, Alp-Himalaya kıvrım sistemiyle birlikte oluşmuş genç 

dağlardır. Rakım, genellikle 1250 metrenin üzerindedir. Genç ve verimli alüvyonlarla 

örtülü ovalar, il yüzölçümünün % 27.2’sini kaplar. Murat vadisi il topraklarını doğu-batı 

doğrultusunda parçalamıştır. Genellikle 1500-1700 metre rakımlı platolar il alanının % 

37.9’nu kaplar. 

A. 4. 1. DAĞLAR: 

Güneydoğu Toros dağlarının uzantıları Muş il alanın çevreler. Eskiden gür 

ormanlarla örtülü olan bu genç dağlar, zamanla çıplaklaşmıştır. İlimizin başlıca önemli 

dağları Akdoğan(Hamurpet), Şerafettin, Bilican, Bingöl, Haçreş(Karaçavuş,Çavuş), Otluk 

ve Yakupağa dağlarıdır. (Bkz. A.1) 

A. 4. 2. PLATOLAR, VADİLER VE OVALAR : 

28

Şekil 27. Muş Vadisinden Genel Görünüm 

Şekil 28. Muş Ovası (Laleler) 

İl alanının kuzey ve kuzeybatısında yer alan bu platolar Murat vadisinin tavanı ile 

bu dağların zirveleri arasında sıralanır. Az dalgalı ve kalın bir toprak tabakası ile 

örtülüdürler. Bol sulu ve otludurlar. Bu nedenle Muş tarımının en gelişmiş dalı 

hayvancılıktır. 

29

Muş ilindeki vadiler Murat Irmağı ve kollarınca açılmıştır. Bu vadilerin en önemlisi 

Murat Vadisidir. Muş il alanının yüzde 27.2’sini ovalar oluşturur. En önemlisi Muş, 

Bulanık, Malazgirt ve Liz Ovalarıdır. 

1- Murat Vadisi 

İl alanının kuzey batısında başlar. Başlangıçta kuzey güney doğrultulu derin bir 

boğaz biçiminde olan vadi sonra batıya döner. Bulanık ovasına girer. Vadi tavanı Muş 

ovasında genişler. Ovanın çıkışında yeniden derinleşir. Murat Vadisi Ulukaya Köyünün 

güneyinden il sınırlarının dışına çıkar. 

2- Muş Ovası 

Türkiye’nin en büyük ovalarından biridir. Alanı yaklaşık 1650 km2’dır. Uzunluğu 

80 km, genişliği ise 30 km’ yi bulur. Basamaklı bir yapı gösterir. Ovanın güneyini Haçreş 

Dağları çevirir. Kuzeyde ise Şerafettin Dağları ve bu sıranın uzantıları vardır. Muş 

ovasının doğu ucunda Nemrut Dağı yer alır. Batı ucunda ise dağlık alanlar vardır. Muş 

ovası 3. Jeolojik zamanın miyosen dönemi ortalarına kadar bir birikinti iken yer kabuğu 

hareketleri sonucu bir çöküntü alanına dönüşmüştür. Bu alan sonraki jeolojik dönemlerde 

yeni alüvyonlarla da örtülerek verimli bir alan durumuna gelmiştir. 

3- Bulanık Ovası 

İlin doğusundadır. Yüzölçümü 525,2 km2’dır. Bu ova Murat ırmağı boyunca 

uzanan ince bir şerit görünümündedir. Genişliği ancak birkaç km. olan ovanın uzunluğu 

yaklaşık 20 km. kadardır. Bulanık ovasında genellikle tahıl ve bol miktarda koyun ve sığır 

yetiştirilmektedir. 

4- Liz Ovası 

Bilican Dağlarının güneyinden başlar Murat Irmağına kadar uzanır. Yüzölçümü 

160 km2’dır. Dalgalı bir yapı gösterir. Rakım Murat Irmağına doğru artar. Geniş kesimi 

mera olan Liz Ovasında tahıl, koyun ve sığır yetiştirilir. 

5- Malazgirt Ovası 

Muş il alanının doğusunda yer alır. Yüzölçümü yaklaşık 450 km2’dir. Murat ırmağı 

ovanının kuzeybatısında geçer. Malazgirt ovası güneyde Süphan Dağı ve uzantıları ile Van 

Gölünden ayrılır. Yer yer bu dağlardan inen akarsularca yarılmış olan ova geniş bir bozkır 

görünümündedir. 

A. 4.3. AKARSULAR VE GÖLLER: 

Muş ili alanı Fırat havzası içerisindedir. İl topraklarının sulayan önemli akarsular 

Murat ile onun kolu Karasudur. Başlıca gölleri ise; Haçlı (Bulanık), Hamurpet (Akdoğan), 

Küçük Hamurpet, Gaz (Kaz) gölleridir.( Bkz. D.1) 

30

A.5. JEOLOJİK YAPI – STRATİGRAFİ: 

Konu hakkında yapılan çalışmalar tarafımıza ulaşmadığından eklenememiştir. 

KAYNAKLAR: 

İl Turizm Müdürlüğü-2004 

Malazgirt Kaymakamlığı-2004 

Hasköy Kaymakamlığı-2004 

Hasköy Belediyesi-2004 

Varto Kaymakamlığı-2004 

Korkut Kaymakamlığı-2004 

Bulanık Kaymakamlığı-2004 

31

B DOĞAL KAYNAKLAR: 

B.1. ENERJİ KAYNAKLARI: 

B.1.1. Güneş: 

Mevcut bilgilere göre Muş Merkezinde yıllık ortalama güneşlenme süresi 7saat 18 

dakikadır. Güneşli geçen saatler veya yıllık birleşik sıcaklıklarla ilgili bilgiler 

bulunmamaktadır. İlde alt bölgeler arasında farklılıklar olmakla birlikte hiçbir alt bölge 

yılda 2700 saatten fazla güneş almamaktadır. İl, (yılda 2000 veya daha fazla güneş alan) 

Ege ve Akdeniz illeri ile karşılaştırıldığında güneş enerjisi bakımından pek yeterli değildir. 

İlimiz güneş enerjisi kolektörler sayesinde su ısıtmakta kullanılmaktadır. Son 

yıllarda yapılan konut alanlarında güneş enerjisinden yararlanılmaktadır. Yıllık tüketilen 

güneş enerjisi hakkında her han gibi bir çalışma yoktur. 

B.1.2. Su Enerjisi (Gücü) : 

Sulama : Ekilebilir toplam arazi miktarımız 342198 ha olup 158215 ha sulanabilir 

tarım arazisidir. Sulanabilir tarım arazisi toplam tarım arazisinin %46 sına tekabül 

etmektedir. Ancak sulanabilir tarım alanlarımızın 64280 ha lık kısmı fiilen 

sulanabilmektedir. Bu alan sulanabilir tarım arazisinin %41ine, toplam tarım arazisinin ise 

%19una tekabül etmektedir. Sulanan arazinin %12 si KHGM nün yapmış olduğu sulama 

kanalları ve göletleri ile ,%12si DSİ nin yapmış olduğu Baraj ve kanallarla,%17 si de halk 

sulaması şeklindedir. 

İlimizde bulunan ırmak,çay gibi enerjiye dönüşe bilecek su kaynaklarının debileri 

D.1.2.(Akarsular) bölümünde detaylı bir şekilde verilmiştir. 

B.1.3. Kömür : 

İlimizde kömür rezervleri mevcut değildir. 

B.1.4 Doğal gaz : 

İlimizde doğal gaz rezervleri bulunmamaktadır. 

B.1.5 Rüzgar : 

Rüzgar enerjisi ölçümleri ilimizde Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğünce 

Yapılmaktadır. Düşük hızlarda çalışan rüzgar jeneratörlerinin yapılması halinde ilimizde 

yararlanılabilecek bir rüzgar enerjisi potansiyelinin olabileceği düşünülmektedir. 

B.1.6. Biyogaz-Biyomas : 

Biyogaz; gübre,bitkisel atık ve benzeri organik atıklarının oksijensiz ortamda 

fermante olması sonucu meydana gelen yanıcı bir gazdır. 

Biomas; tabiri daha ziyade bitkisel ürünlerin, hayvan ve orman atıklarının, şehir ve 

endüstri atıklarının çevrimi yoluyla enerji elde etme metodudur. 

32

İlimizde biyogaz denilen enerji türünden yararlanılmaktadır. Biyomastan ise çeşitli 

kesimlerce yararlanılmaktadır. Örneğin ilimizin hemen hemen tamamına yakın köylerinde 

hayvan gübresinden yapılan tezek yakacak olarak kullanılmaktadır. 

B.1.7. Petrol : 

İlimiz sınırları içerisinde petrol rezervleri yoktur. 

B.1.8. Jeotermal Sahalar : 

İlimiz sınırları içerisinde jeotermal kaynak bulunmamaktadır. 

B.2.FLORA VE FAUNA 

B.2.1. Ormanlar : 

Ormanlarımız hakkında bilgiler F.1. Orman bölümünde bilgi verilmiştir. 

B.2.2.Çayır ve Meralar : 

İlimizde çayır ve mera varlığı hakkında bilgiler F.2.bölümünde verilmiştir. 

B.2.3. Sulak alanlar : 

İlimizde sulak alanlar ile ilgi detaylı bilgiler Akarsular, Göller, ve Göletler 

bölümünde verilmiştir. 

B.2.4. Endemik Bitkiler : 

Şekil 29.Muş Laleleri( Sarı ve Kırmızı ) 

Konu hakkında bugüne kadar yapılan bir çalışmalar ile ilgili bilgiler tarafımıza 

ulaşmamıştır. Ancak soğanlı bitkiler sınıfından olan lale endemik türlerdendir. 

B.2.5. Fauna ve Endemik Hayvanlar : 

Konu hakkında yapılan çalışmalar tarafımıza ulaşmadığından eklenememiştir. 

B.2.6. Milli Parklar, Tabiatı Koruma Alanları ve Tabiat Parkları : 

33

İlimiz sınırları içerisinde milli park bulunmamaktadır. Ancak dinlenme amaçlı 

olarak kullanılan orman içi mesire yerleri bulunmaktadır. 

Şekil 30. Kale Parkı ve Dinlence Yeri 

Şekil 31. Muş Kalesinde Kale Parkında bulunan tarihi top 

B.3. Toprak : 

İlimizdeki topraklar hakkındaki bilgiler E bölümünde verilmiştir. 

B.4. SU KAYNAKLARI 

B.4.1. İçme Su Kaynakları : 

Şehrimizin içme suyunun bir kısmı Kızılziyaret ve Kaniya Dengı den 

gelen cazibeli su ile (Muratpaşa Mah., Dere Mah., Kale Mah., Kültür Mah., ve diğer 

mahallelerin bir kısmı) karşılanmaktadır. 

34

Ayrıca şeker fabrikasının doğusunda bulunan ana su terfi istasyonundan şehrin 

çeşitli mahallelerine su takviyesi yapılmakta, yeterli su bulunmayan yerlerde ise değişik 

yerlerde kurulan 12 sondaj kuyu ile şehrin su ihtiyaçları karşılanmaya çalışılmaktadır. 

Şehre verilen ortalama su debisi 100 lt/sn dir. İlimizde sulama amaçlı kullanılan 

barajlarla ilgili bilgiler D.1.3 bölümünde verilmiştir. 

B.4.2. Yer altı Su Kaynakları : 

D.1.1 bölümünde detaylı bilgiler verilmiştir. 

B.4.3. Akarsular : 

İlimizde bulunan akarsularla ilgili detaylı bilgiler D.1.2 bölümünde verilmiştir. 

B.4.4. Göller ve Göletler : 

İlimizde bulunan göl ve göletlerle 

verilmiştir. 

ilgili detaylı bilgiler D.1.3 bölümünde 

B.5.MİNERAL KAYALAR 

B.5.1. Madenler : 

B.5.1.1 Endüstriyel Hammaddeler : 

İlimiz sınırları içerisinde maden rezervleri yok denecek kadar azdır. Barit 

fabrikalarında ham madde olarak kullanılan barit rezervleri bulunmaktadır. Ayrıca ilimizin 

muhtelif yerlerinde inşaat işlerinde kullanılmak üzere kum çıkarılan ocaklar ve taş ocakları 

mevcuttur. 

B.5.1.2. Metalik Madenler : 

İlimiz sınırları içerisinde metalik maden rezervleri yoktur. 

B.5.1.3. Enerji Hammaddeleri : 

İlimizde barit,Çimento hammaddesi,Kireç taşı, Tuğla-Kiremit gibi madenler 

mevcut olmasına rağmen üretim yapılmamaktadır. İlimizde Barit Fabrikası olmasına 

rağmen faaliyet göstermemektedir. 

İlimiz sınırları içerisinde Linyit, Petrol, Tabii buhar, Taş kömürü, Toryum vb. enerji 

hammaddeleri rezervleri mevcut değildir. 

35

KAYNAKLAR: 

Muş Belediye Başkanlığı-2004 

Meteoroloji Müdürlüğü-2004 

D.S.İ. 172 Tek. Şube Müdürlüğü-2004 

Orman İşletme Müdürlüğü-2004 

İl Çevre ve Orman Müdürlüğü-2004 

36

C HAVA (ATMOSFER VE İKLİM) 

C.1 İKLİM VE HAVA 

Muş İli, Doğu Anadolu Bölgesindedir. 39° 29’ Ve 38° 29’ kuzey enlemleriyle 41° 

06’ ve 41° 47’ doğu boylamlarının arasındadır. Yüzölçümü 8196 km2’dır. Rakımı 1350 

m olan Muş il topraklarının yüzde 97.5’i tarıma elverişlidir. İl topraklarının yüzde 

37.9’ünü platolar, yüzde 34.9’ünü dağlar ve geri kalan yüzde 27.2’sini ovalar oluşturur. 

Muş ovası Türkiye’nin ikinci büyük ovası olup yüz ölçümünün % 27.2 sini 

oluşturur. Muş şehri Güney Doğu Toros Dağlarının uzantısı olan Haçreş dağlarının önemli 


aktıkları vadiler arasında kuruludur. Şehrin batı sınırını Karni Deresi oluşturur. Kuzey 

sınırını ise 1955’te yapılan demiryolu hattı ve istasyon çizer. Şehir, zamanla ovaya doğru 

yayılmış, 2,5 km uzaklıktaki istasyon ve sütlüce köyü ile birleşmiştir. 

Muş ilinde hakim bulunan iklim Doğu Anadolu Bölgesinin tamamında görülen 

karasal iklim olup kışlar sert ve soğuk yazlar ise sıcak ve kuraktır. Sıcaklık ile ilgili veriler 

tabloda belirtilmiştir. 

2000-2004 ARASINDAKİ METEOROLOJİK PARAMETRELER 

Tablo – 1 Meteorolojik Parametreler (Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü ) 

Ortama 

Sıcaklık 

(°C) 

2004 Yılı 9,3 

En Yüksek 

Sıcaklık (°C) 

33.4 

Ağustos 

En Düşük 

Sıcaklık (°C) 

Ort. Bağıl 

Nem % 

Toplam Yağış 

Miktarı Kg/m 2 

-27,2 

Aralık 66 829,3 

2003 Yılı 10.4 

36.9 

Temmuz 

-12.7 

Şubat 

57.4 670.1 

2002 Yılı 12.0 

35.2 

Ağustos 

-7.1 

Ocak 

58.9 560.8 

2001 Yılı 11.2 

35.3 

Ağustos 

-12.8 

Şubat 

62.2 787.2 

2000 Yılı 10.2 

32.5 

Temmuz 

-1.2 

Şubat 

62.8 645.8 

5 Yıllık 

Ortalama 12.8 36.9 -12.8 61.6 693.2 

37

C.1.1. Doğal Etmenler : 

C.1.1.1. Rüzgar : 

Şehrimizde 2001 yılı verilerine göre ortalama rüzgar hızı 1.4 m/sn olup en yüksek 

rüzgar hızı 1.8 m/sn ile nisan,mayıs ve haziran aylarında ölçülmüştür. 

2004 YILI METEOROLOJİK İKLİM VERİLERİ 

Eleman 

Adı 

Tablo-2 Meteorolojik Veriler(Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü ) 

Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temm Ağust 

uz os 

Eylül Ekim Kasım Aralık 

Azami 

sıcaklık 4,2 8,4 20,2 25,2 25,4 31,2 37 37,2 33,4 29,0 19,2 0,2 

Asgari 

sıcaklık -18,2 -16,2 0,1 3,6 8,0 12,1 16,5 16,2 12,9 7,3 -0,7 -18,4 

Ort.Sıcak 

lık -8,1 -8,2 11 25,0 31,0 30,0 31,0 31,0 30,0 31,0 19,0 15,1 

Mahalli 

Basınç 867, 868,8 871,4 867.4 866.0 865.1 863.5 865.9 867.8 871.0 872.5 871.5 

1 

Bağıl 

Nem(%) 88 86 75 64.9 64.6 46.5 51.1 46.7 48.2 64.5 79.9 90.8 

Top.Yağı 

ş Miktarı 

(mm) 

Yağışlı 

gün 

sayısı 

Donlu 

gün 

sayısı 

113, 

5 

203,8 91,1 143.8 79.5 16.6 7.2 3.1 3.3 51.1 81.5 207.6 

27 17 4 17 20 2 2 1 2 8 9 21 

31 28 11 - - 5 

Sisli gün 

Sayısı 5 3 4 - - 3 

Kar 

örtülü 

gün 

sayısı 

Ort.Rüzg 

ar Hızı 

(m/s) 

Hakim 

Rüzgar 

Yönü 

Güneşlen 

me 

şiddeti 

31 28 11 - - 10 31 

0,9 1.2 1.5 1.8 1.8 1.8 1.7 1.8 1.7 1.4 1.2 0.9 

SW SE S S S SSW SSW S SE SSE SE W 

132, 

28 

207,50 340. 

76 

412. 

58 

508. 

62 

624. 

08 

562. 

96 

536. 

40 

442. 

06 

200. 

05 

174. 

92 

120. 

96 

38

C.1.1.2. Basınç : 

İlimizde 2004 yılı Meteoroloji verilerine göre ortalama yerel basınç 868.9 milibar 

olup en yüksek basınç 875.1 milibar ile Aralık ayında, en düşük basınç 864.1 ile Ağustos 

ayında ölçülmüştür. 

Bu basınç farkları mevsim sıcaklıkları ve farklı basınç sistemlerinin etkilerinden 

kaynaklanmaktadır. 

C.1.1.3. Sis ve Nem : 

İlimizde 2004 yılı Meteoroloji verilerine göre ortalama bağıl nem oranı % 66 olup 

en yüksek nemlilik % 88 ile Ocak ayında, en düşük nemlilik % 43 ile Temmuz ve Ağustos 

aylarında ölçülmüştür. 

Yine İlimizde 2004 yılı Meteoroloji verilerine göre ortalama sisli gün sayısı 13 

olarak tespit edilmiştir. 

C1.1.4. Sıcaklık : 

İlimizde hava sıcaklık değerlerinin en yüksek olduğu ay genellikle Temmuz- 

Ağustos ayları olup bu aylarda ortalama sıcaklık 33,4 (°C) dir. En düşük sıcaklık ise 

Aralık-Ocak aylarında olup ortalama sıcaklık –13,25 (°C ) dir. 

C.1.1.5. Buharlaşma ve Transparasyon : 

Bu konuda herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. 

C.1.1.6. Yağışlar : 

İlimizde yıllık yağış miktarı 2004 ortalaması 829.3 kg/m 2 ’ dir. 

2004 yılındaki yağışlı gün sayısı ise 146 olarak ölçülmüştür. 

C.1.1.7 Seller : 

İlimiz sınırları içerisinde sık olmamakla birlikte zaman zaman sel olayları meydana 

gelebilmektedir. İlimiz Merkez Dere, Murat Paşa, Kale mahalleleri ile Sungu, Kırköy, 

Karaağaçlı Beldeleri ve Kıyık, Üçdere, Suboyu, Yazla, Kumluca, Eğirmenci köyleri ayrıca 

Bulanık ilçesi Yazbaşı, Sultanlı, Dokuzpınar köyleri ile Rüstemgedik beldesi sel yönünden 

hassasiyet arz etmektedir. 

C.1.1.8. Kar ve Don : 

İlimizde 2004 yılı Meteoroloji verilerine göre kar yağışlı gün sayısı 61 kar örtülü 

gün sayısı 110 olarak ölçülmüştür. 

39

C.1.1.9. Kuraklık : 

İlimizde karasal iklim hüküm sürdüğünden yazları oldukça kurak geçmektedir. 

Temmuz-Eylül ayları arasındaki zaman diliminde kuraklık en üst seviyede kendini 

göstermektedir. 

C.1.1.10 : Mikro klima : 

Bu konuda ilgili kurumlardan yeterli bilgi alınamamıştır. 

C.1.2 Yapay Etmenler 

C.1.2.1. Plansız Kentleşme : 

İlimizde organize sanayi kurulma aşamasındadır. İl Merkezinde plansız kentleşme 

son yıllarda kooperatifçilik faaliyetlerinin de artmasıyla hızlı bir şekilde azalmakta ise de 

daha önceki yıllarda yapılan konutların imar planına uygun yapılmaması ve alt yapının 

yeterli olmaması sebebiyle kentteki çarpık yapılanma hala devam etmektedir. 

İlimizdeki altyapının yeterli olmaması (kanalizasyon, içme suyu şebekeleri, iletişim 

hatları ve yollar) Plansız kentleşmenin başlıca nedenleri olarak gösterilebilir. 

C.1.2.2. Yeşil Alanların Azalması : 

Yeşil alanların azalmasının temel nedeni plansız ve hızlı yapılaşma ile birlikte, 

gelişen teknolojiye paralel olarak makineleşmenin artması ve çevre bilincinin zayıflaması 

olarak gösterilebilir. 

C.1.2.3. Isınmada Kullanılan Yakıt : 

İlimiz Hava kirliliğinde 2. Derecede kirli iller arasında yer almaktadır. 2872 sayılı 

çevre Kanunu'na istinaden çıkarılan "Isınmadan Kaynaklanan Hava Kirliliğinin Kontrolü 

Yönetmeliği" de belirtilen kış sezonu ortalaması hava kirliliği sınır değerlere uyulması 

için, tüketilecek katı ve sıvı yakıt kriterleri aşağıya çıkarılmıştır. 

1- KATl YAKIT KRİTERLERİ : 

Alt Sınır Değerlerinin Aşılmadığı İl ve İlçelerde Kullanılacak Yerli Kömürler 

(Yönetmelik Tablo-12)Tablo-12 Sınır Değerlerinin Aşılmadığı İl ve İlçelerde 

Kullanılacak Yerli Kömürlerin Özellikleri 

Tablo-3 : Yerli Kömür kriterleri 

Yerli Kömürlerin Sınırlar 

Özellikleri 

Toplam Kükürt (kuru max. % 2,3 

bazda) 

Alt Isıl Değer min. 3500 Kcal/kg (-200 tolerans) 

(orijinalde)*** 

Toplam Nem (satışa max. %30 

sunulan) 

Kül (kuru bazda) max. %30 

Şişme İndeksi* max. 1 

Boyut ** 

18-150 mm (18 mm altı max. 

%10 tolerans, 

150 mm üstü max.% 10 tolerans) 

Kullanılacağı İller ve İlçeler 

Bu Yönetmeliğin 28 inci 

maddesine göre sınır 

değerlerinin aşılmadığı 

(II.Grup) İl ve İlçeler 

40

* Uygunluk Belgesi verilme aşamasında dikkate alınır. 

**Mekanik beslemeli yakma tesisleri için kömür boyutu 10-18 mm olabilir. 

***Alt Isıl Değeri (orijinalde) en az 5000kcal/kg yanabilir kükürt (kuru bazda) oranı 

en çok yüzde birbuçuk (%1.5) ve diğer özellikleri bu Tablo’da belirtilen özellikleri 

sağlayan yerli kömürler mevcut soba ve kazanlarda yakıldığında bacadan atılan 

kükürt dioksit konsantrasyonu, bu Tablo’da özellikleri belirlenen kömürün mevcut 

soba ve kazanlarda yakılmasında bacadan atılan kükürt dioksit konsantrasyonu 

eşdeğerini aşmadığı akredite olmuş veya Bakanlıkça uygun görülen laboratuarlar 

tarafından belgelenmesi halinde bu Yönetmeliğin 28 inci maddesine göre sınır 

değerlerin aşılmadığı (II.Grup) il ve ilçelerde ısınma amacıyla kullanılabilir. 

Isınma Amaçlı Kullanılacak İthal Kömür Özellikleri (Yönetmelik Tablo-10) 

Tablo 4: Isınma Amaçlı İthal Taş ve Linyit Kömürü Özellikleri ve Sınırları 

Özellikler 

Sınırlar 

Toplam Kükürt (kuru 

bazda) 

: max. % 0,9 

Alt Isıl 

(orijinalde) 

Değer : min 6200 kcal/kg (- 400 tolerans) 

Uçucu Madde (kuru 

bazda) 

: % 12-28 (+1 tolerans) 

Toplam 

(orijinalde) 

Nem : max. % 10 

Kül (kuru bazda) : max. %14 (+1 tolerans) 

Şişme İndeksi : max. 1 

Boyut* 

: 18-150 mm (18 mm altı ve 150 mm üstü için 

max. %10 tolerans) 

*Mekanik beslemeli yakma tesisleri için kömür boyutu 10-18 mm olabilir 

Tablo 5:Kirlilik Derecelendirilmesi Yapılmış Olan İl Ve İlçelerin Dışında Kalan Yerleşim Yerlerinde 

(köy, belde ) Kullanılabilecek Kömür Özellikleri 

Yerli Kömürlerin Özellikleri 

Toplam Kükürt (kuru bazda) 

Alt Isıl Değer (orjinalde) 

Boyut 

Tablo 6:Sanayi Amaçlı İthal Edilecek Kömür Özellikleri 

Sınırlar 

: max. % 2,5 

: min 3000 kcal/kg (-200 tolerans) 

: 18-150 mm 

(18 mm altı ve 150 mm üstü için max %10 

tolerans) 

Alt Isıl Değeri (orijinalde) : min 6000 kcal/kg (-500 kcal/kg tolerans) 

Toplam Kükürt (kuru bazda) : max. % 1 

Uçucu Madde (kuru bazda) : max. % 36 

Boyut 

: 0-50 mm 

Briket Kömürlerde Aranacak ÖzellikIer: 

Briket kömürlerde TS 12055 " kömür briketi ısınmada kullanılan" standardına 

uyulması gerekmektedir. 

2-SIVI YAKIT KRİTERLERİ: 

Belediye sınırları içerisinde Kamu kurum ve kuruluş binalan ile konutlarda, ısmma 

41

amaçlı sıvı yakıt olarak TÜPRAŞ tarafından üretilen max. %1.5 Kükürt içeren TÜPRAŞ 

615 Kalorifer Yakıtı dışında yakıtın kullanılmaması gerekmektedir. 

C.1.2.4. Endüstriyel Emisyonlar : 

İlimizde endüstri gelişmediğinden; endüstriyel emisyon yayan işletme olarak 

sadece Şeker Fabrikası gösterilebilir. Bunun dışında endüstriyel emisyon yayan işletme 

yoktur. 

C.1.2.5. Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar : 

Bilindiği gibi hava kirliliğinin önemli kaynaklarından biri de motorlu taşıtlardan 

kaynaklanan egzoz emisyonlarıdır. Egzozlardan yayılan CO (% 70-90), NO (% 40-70), 

HC (% 50) ve Pb (%100) emisyonlar hava kirliliğinin önemli bir kısmını (yaklaşık %40) 

oluşturmaktadır. 

Muş ilinde Haziran 2004 ayı itibariyle trafiğe kayıtlı bulunan motorlu taşıtların 

miktarı 

Çizelge 1: Motorlu Taşıtların Durumu 

Kaynak : İl Emniyet Müdürlüğü 

C.2.HAVA KİRLETİCİ GAZLAR VE KAYNAKLAR : 

C.2.1. Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve Duman : 

İlimizde hava kirliliği ölçüm istasyonu bir adet olup İl Sağlık Müdürlüğü 

bünyesindedir. Sağlık Müdürlüğü Halk Sağlığı Laboratuarı elemanlarınca yapılan ölçümler 

yapıldığı ayın takip eden ilk haftasında tarafımıza ulaştırılmakta ve gerekli 

değerlendirmeler yapıldıktan sonra ilgili yerlere tarafımızca ulaştırılmaktadır. 

42

İlimiz hava kirliliği sıralamasında ikinci derecede kirli iller arasında yer almaktadır. 

İl Sağlık Müdürlüğü 2002 yılı içerisinde eleman ve malzeme yetersizliğinden hava kirliliği 

ölçümlerinin yapılmadığını tarafımıza bildirmiştir. 2001 yılında bildirilen verilere göre 

(Şubat,Mart, Nisan, Kasım ayları baz alınarak) Kükürtdioksit (SO2) oranı ortalama 47 

mg/m3 tür. 

C.2.2. Partikül madde Emisyonları : 

Sağlık Müdürlüğü tarafından 2001 yılında bildirilen verilere göre (Şubat,Mart, 

Nisan, Kasım ayları baz alınarak) Partikül Madde (Duman) oranı ortalama 16 mg/m3 tür. 

1999/2002 Yılları Arasında İlimiz Kükürtdioksit (SO 2 ) ve Partikül Madde (PM) 

Ortalamaları ve Değişim Oranları ile En Düşük ve En Yüksek SO 2 , PM Değerleri ve KVS 

Değerlerinin Aşıldığı Gün Sayısı: 

Tablo 7: Hava Kalitesi Ölçümleri 

AYLAR 

Ölç. 

İst. 

Sayısı 

Ölç. 

Yap. 

Gün 

Sayıs 

ı 

Ortalam 

a 

Değişim 

Oranları 

Bir 

Önceki 

Yıla Göre 

En 

Düşük 

En 

Yüksek 

KVS 

Değerlerinin 

Aşıldığı Gün 

Sayısı 

(µg/m 3 ) 

Ocak 


Şubat 


Mart 


Nisan 


Mayıs 


Haziran 


Temmuz 


Ağustos 


Eylül 


Ekim 


Kasım 


Aralık 


S 

O 2 

PM S 

O 2 

PM SO 2 PM SO 2 PM SO 2 

>400 

1 30 53 23 - - 44 17 61 27 

1 30 47 13 - - 43 10 55 16 

1 30 38 12 - - 34 10 42 14 

1 30 41 17 - - 37 13 46 21 

PM> 

300 

Kaynak:İl Sağlık Müdürlüğü 2003 (Halk Sağlığı Laboratuarı) 

43

C.2.3. Karbonmonoksit : 

İlimizde CO-CO2 ölçümleri egzoz emisyon ölçüm istasyonunda yapılmaktadır. 

Konutlar ve Endüstriyel tesislerde ise baca gazı ölçüm analiz cihazı olmadığından ölçümler 

yapılamamaktadır. 

C.2.4. Nitrojen Oksitler : 

İlimizde NOX ölçümleri yapılmamaktadır. 

C.2.5. Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları : 

İlimizde atmosfere kurşun ve 

bulunmamaktadır. 

hidrokarbon emisyonu veren sanayi tesisi 

C.3 ATMOSFERİK KİRLİLİK : 

C.3.1. Ozon tabakasının incelenmesinin etkileri : 

Şehrimizde meydana gelen hava kirliliğinin ve sanayi türlerinin kullanılan yakıt 

cinslerinin ozon tabakasını hangi oranda etkilediği akademik bir çalışma yapılmadığından 

dolayı bilgi elde edilememiştir. 

C.3.2.Asit yağmurlarının etkileri : 

Asit yağmurlarının etkileri ve içeriği ile ilgili bilgi ve çalışma bulunmamaktadır. 

C.4. HAVA KİRLETİCİLERİN ÇEVREYE ETKİLERİ : 

C.4.1. Doğal çevreye etkileri : 

İlimizde hava kirleticilerinin doğal çevre üzerinde oluşturduğu etki hakkında 

herhangi bir akademik çalışma mevcut değildir. Yalnız Şeker Fabrikasının emisyonları, 

sanayi kuruluşlarının emisyonları ile İl ve İlçe kanalizasyon şebekelerinin alıcı ortamlara 

doğrudan verilmesi sonucu bu ortamlarda ki canlı yaşamı ve çevreyi olumsuz 

etkilenmektedir. 

C.4.1.1. Su üzerine etkileri : 

İlimizde hava kirleticilerinin su üzerinde oluşturduğu etki hakkında herhangi bir 

akademik çalışma mevcut değildir. Yalnız su ortamlarımız bu tür kirleticilerden son derece 

olumsuz etkilenmektedir. 

C.4.1.2. Toprak Üzerine Etkileri: 

İlimizde hava kirleticilerinin toprak üzerinde oluşturduğu etki hakkında herhangi 

bir akademik çalışma mevcut değildir. 

C.4.1.3. Flora Fauna üzerine etkileri : 

44

Hava kirliliğinin insan yaşamında olan etkiler hayvan ve bitki üzerinde de 

görülmektedir. Kirli hava bitkiler de fotosentez sırasında bitkilerin gözeneklerine girerek 

fotosentezi yavaşlatır bu durum özellikle tarım bitkilerinde olumsuzluklar yaratarak 

ürünün kalitesini ve verimini azaltırlar. 

C.4.1.4 İnsan sağlığı üzerine etkileri : 

İlimizde kış aylarında kirlilik artmaktadır. Bu kentsel hava kirliliği genellikle üst 

solunum yolu, akciğer, sindirim sistemi, özellikle yaşlı ve bebeklerde rahatsızlıklara neden 

olmuştur. 

C.4.2. Yapay çevreye etkisi : 

Kirliliği oluşturan SO2 ve CO2 gibi gazların meydana getirdiği olumsuz etkiler 

atmosferde meydana gelen konsantrasyonu güneş ışınlarını, çevreye etkisini değiştirir. 

Çevrenin normal hava koşullarının fiziksel ve kimyasal oranına etki ederek çevre yaşamını 

olumsuz olarak etki eder. 

C.4.2.1.Gürültü kirliliğine etkisi : 

Bu konuda bilimsel bir araştırma bulunmamaktadır. 

KAYNAKLAR: 

İl Çevre ve Orman Müdürlüğü 2004 

Muş Belediye Başkanlığı 2004 

Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü 2004 

İl Sağlık Müdürlüğü 2004 

İl Emniyet Müdürlüğü 2004 

45

D.SU 

D.1. SU KAYNAKLARININ KULLANIMI : 

D.1.1. Yer altı suları : 

DSİ Genel Müdürlüğü 17. Bölge Müdürlüğünce 2004 yılında yapılan çalışmalara 

göre aşağıdaki değerler elde edilmiştir. 

Toplam yer altı su potansiyeli (hm 3 /yıl) = 69,30 

Kaynak:DSİ Genel Müdürlüğü 17. Bölge Müdürlüğü 

D.1.2. Akarsular : 

Tablo 8: Akarsuların Durumu 

2004 yılı 

AKARSU Toplam İl sınırları TOPLAM DEBİSİ( hm 3 /yıl) KOLU OLDUGU 

ADI Uzunluk İçindeki UZUNLUĞA (İl çıkışı ortalama AKARSU 

(km) Uzunluğu(Km) ORANI akım) 

Bingöl Çayı 66,25 35 52,83 561,37 FIRAT 

Hınıs Çayı 139,5 49 35,13 16,123 FIRAT 

Karasu 98 82 83,67 645,35 FIRAT 

Liz Çayı 46 46 100 77,36 FIRAT 

Murat Nehri 500 205 41 3218,85 FIRAT 

Kaynak: DSİ Genel Müdürlüğü 17. Bölge Müdürlüğü 

Muş il alanı Fırat Havzası içindedir. İl topraklarını sulayan önemli akarsular Murat 

ile onun kolu olan Karasu’dur. 

1- Murat Irmağı 

Van Gölünün kuzeyindeki Aladağ’dan doğar. Uzunluğu 600 km kadardır. Muş il 

sınırlarına kuzey doğudan girer. Kuzey-güney doğrultusunda bir süre akan ırmak bu sırada 

Şekil 32. Murat Irmağı 

birkaç küçük dereyle ve doğuda da Karakaya Deresiyle birleşir. Debisi 200-300 m3’tür. 

Debi ırmağın kabardığı zamanlarda 2500 m3 bulur. Suyun azaldığı zamanlarda ise 50-70 

46

m3 kadar düşer. Murat ırmağını besleyen diğer akarsular şunlardır: dişah, Şehit, Heftreng, 

Körsuyu, Liz, Köşker dere ve çaylarıdır. 

2- Karasu Irmağı: 

Şekil 33. Karasu Irmağı 

Göroymak’tan doğar. Muş il sınırlarına güneyde girer. Uzunluğu 68 km kadardır. 

Kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda akar. Başlıca kolları Daralıovadan kaynağını alan 27 

km uzunluğundaki Abdulbahar, Kazana Tepesinden doğan 35 km uzunluğundaki Kelereş 

ile Çar ve Karni’dir. Muş il sınırları içindeki diğer önemli akarsular şunlardır: Aynı adlı 

dağdan doğan Çiçekveren Deresi (13 km), Aktuzladan doğan Heronek suyu (24 km), 

Bilican dağından kaynağını alan Liz Suyu (32 km), Kımsoradan doğan Çılbuhur deresi (27 

km) ve Hamurpet Dağından kaynağını alan Memanlı suyudur ( 24 km). 

D.1.3. Göller göletler ve rezervuarlar : 

Muş ilinde bulunan göller ve su rezervleri 

Tablo 9. Göllerin Durumu 

GÖLÜN ADI İLİ HACMİ 

(m 3 ) 

GÖLÜN 

ALANI(ha) 

Haçlı Gölü Muş 1663 Sulama 

B. Hamurpet Gölü 1103 Sulama 

K. Hamurpet Gölü 153 Sulama 

Kaz Gölü 83 

Keçan Gölü 60 

Bahri Gölü 11 

Diğer Göller 151 

Toplam 3224 

Kaynak: DSİ Genel Müdürlüğü 17. Bölge Müdürlüğü 2004 

SU KULLNIM 

AMACI 

47

1- Haçlı (Bulanık) Gölü: 

Şekil 34.Haçlı Gölü 

İlin güneydoğusunda Bulanık ilçesinin güneyindedir. Göl adını güneyindeki Haçlı 

Köyünden almıştır. Göl Bulanık adını ise suyun genellikle bulanık oluşundan almıştır. Bir 

lav seti gölüdür. Haçlı gölü de kuzeyindeki Kızkopan volkanının yükselmesi ile 

oluşmuştur. Yüzölçümü 10 km 2 kadardır. Gölde derinlik 7 metreyi aşmaz. Haçlı Gölü 

güneybatıdan akan Şeyhtokum Deresi ile birkaç kaynaktan beslenir. Gölün su düzeyi bütün 

yıl boyunca hemen, hemen aynı kalır. Kışın donduğunda göl sathında yürünebilmektedir. 

Gölde aynalı sazan bulunmaktadır. 

2- Hamurpet (Akdoğan) Gölleri: 

Büyük Hamurpet: 

Varto ilçesinin kuzeybatısında Hamurpet dağlarının batısında yer alır. 2149 

Rakımda ve 21 metre derinliğindedir. Yüzölçümü 10,88 km 2 ’dır. Gölün her tarafı dik 

kayalarla çevrilidir. Derinliği küçük göle nazaran daha az olduğundan yeşil renktedir. 

Kaynak ve kar suları ile beslenir. Kış aylarında donar, su seviyesi tüm yıl boyunca pek 

değişmez. Gölde bol miktarda aynalısazan balığı ile Ördek, kaz, turna ve kunduz da 

bulunmaktadır. Gölün bulunduğu alan volkanik özellikler taşımaktadır. Fazla olan suyu 

yakınından geçen İskender çayına boşaltır. 

Hamurpet göllerinin Muş İl Merkezine uzaklığı yaklaşık 80 km, Varto İlçe 

Merkezine uzaklığı ise yaklaşık 40 km olup; yolun yaklaşık 35 km’lik kısmı stabilize, 

diğer kısmı asfalttır. Bu göllerin turizm ve dağ sporları açısından oldukça yüksek bir 

potansiyele sahip olduğu ve değerlendirilmesi gerektiği düşünülmektedir. 

48

Şekil 35.Büyük Hamurpet Gölü 

Şekil 36.Büyük ve Küçük Hamurpet Göllerinden Bir Görünüm 

49

Küçük Hamurpet Gölü: 

Şekil 37. Küçük Hamurpet Gölü 

Büyük Hamurpet gölünün yaklaşık 300 m kadar güneyinde ve 2173 rakımda küçük 

dairesel bir yapısı vardır. Gölün alanı 1,49 km 2 dir. 47 metre derinlikte olduğundan mavi 

bir görünüme sahiptir. Dipten Büyük Hamurpet’e akıntısı bulunmaktadır. 

3-Gaz (Kaz) Gölü 

Şekil 38.Gaz Gölünden Bir Görünüm 

50

Şekil 39.Gaz Gölünde Balık Avı 

Malazgirt ilçesine bağlı Aktuzla Bucağının yakınlarındaki bu göl Karstik bir göldür. 

Gölün suyu tuzlu ve acıdır. Derinliği azdır. Kenarları sazlıktır. Bu nedenle ilkbaharda 

burası göçmen kuşların akınına uğrar. Kaz, ördek, su tavuğu en çok rastlanılan hayvan 

türleridir. 

D.2. Doğal drenaj sistemleri : 

Konu hakkında yeterli bilgi elde edilememiştir. 

D.3. Su kaynaklarının kirliliği ve çevreye etkileri : 

D.3.1. Yer altı suları : 

İlimizde bulunan yer altı su rezervleri ile ilgili detaylı bilgi olmadığından yer altı su 

kaynaklarının kirliliği hakkında yeterli veriye rastlanılmamıştır. 

D.3.2. Akarsular : 

İlimizde günlük pis su miktarı bilinmemektedir. Kentimizin kanalizasyon sistemi 

yetersiz olup, kanalizasyon suları Karasu’ya arıtmasız boşaltılmaktadır. Buda Karasu’nun 

kirlenmesine sebep olmaktadır. Arıtma projesi üzerinde herhangi bir çalışma yoktur. 

İlimizdeki diğer akarsularımızda durum hemen hemen aynıdır. Akarsularımızın 

geçtiği yerleşim birimleri her türlü atık ve artıklarını yanlarından geçen akarsulara gelişi 

güzel atmakta ve bu suların ileri derecede kirlenmesine sebebiyet vermektedirler. 

Söz konusu akarsularımızın kirletilmemesi ve ıslahı için eğitim ve rehabilitasyon 

çalışmalarımız devam etmektedir. 

51

D.3.3 Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik: 

Mevcut göllerde ciddi anlamda bir kirlilik olmamakla birlikte, bu konu ile ilgili 

olarak her hangi bir bilimsel çalışma yapılmadığından durumun net olarak ortaya 

konulabilmesi için göl ve göletlerde gerekli çalışmaların yapılması gerekmektedir. 

D.4. Su ve Kıyı Yönetimi Stratejileri ve Politikaları: 

Konu ile ilgili tarafımıza intikal eden herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. İlimizin 

denize kıyısı olmadığından kıyı yönetimi stratejileri geliştirilmemiştir. 

KAYNAKLAR: 

DSİ 17. Bölge Müdürlüğü 2004 


52

E TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI 

E.1. GENEL TOPRAK YAPISI : 

İlimiz topografya ve ana madde farklılıkları nedeniyle zamana bağlı olarak Muşta 

çeşitli büyük toprak gurupları oluşmuştur. Muş sınırları içerisinde bulunan toprak çeşitleri 

şunlardır. 

1.Aluviyal Topraklar : 

Yüzey sularının tabanlarında veya tesir sahalarında akarsular tarafından taşınarak 

yığılmış bulunan genç sedimentler üzerinde yer alan; düz düze yakın meyile sahip genç 

topraklardır. 

Toplam alan 57984 hektardır. 

2.Kolloviyal Topraklar : 

Genellikle dik eğimlerin eteklerinde ve vadi ağızlarında yer alır. Yer çekimi toprak 

kayması, yüzey akışı ve yan derelerle taşınarak biriken materyaller üzerinde oluşmuş 

topraklardır. Toplam 12152 hektarlık bir sahayı kapsar. 

3. Hidromorik AlüviyalTopraklar : 

857 hektarlık alanı kapsar. 

4.Kahverengi Orman Toprakları : 

Kahverengi orman toprakları kireççe zengin ana madde üzerinde oluşur. 97.835 

hektarlık alanda yayılım gösterir. 

5.Kalkersiz Kahverengi Ormanlı Toprakları . 

Kalkersiz kahverengi orman toprakları genellikle yaprağını döken orman örtüsü 

altında oluşur. 108373 hektarlık alanı kapsar. 

6. Bazaltik Topraklar: 

Bu Toprakların özellikleri aynı iklim şartları altında kireç taşı üzerinde teşekkül 

etmiş olan Kahverengi ve Kırmızı Kahverengi topraklara benzer özellikler gösterir. 

114.993 hektarlık alanı kapsar. 

7.Vertisol Topraklar : 


8.Kahverengi Topraklar : 

108.373 hektarlık alanı kapsar. 

53

9.Kireçsiz Kahverengi Topraklar : 

Kireçsiz kahverengi topraklar asit ana madde üzerinde olduğu kadar, kireç taşı 

üzerinde de oluşabilir. Doğal bitki örtüsü uzunca otlar ve çalılardır. 85.242 hektarlık alanı 

kapsar. 

10. Regosol Topraklar : 


E.2. TOPRAK KİRLİLİĞİ : 

Ülkemiz tarım toprakları, bugün için kendini besleyebilecek miktarda olmakla 

birlikte potansiyel kullanma sınırına varmıştır. Hızlı nüfus artışına paralel olarak tarımsal 

ürünlere olan gereksinimi de aynı oranda artmaktadır. 

Artan nüfusun gereksinimini karşılayabilmek için tarım topraklarının miktarını 

artırmak söz konusu olmadığına göre tarım alanlarını korumak ve birim alandan elde 

edilecek üretimi artırmak zorundadır. 

Son yıllarda ülkemiz tarım toprakları gerek amaç dışı kullanımlar ve gerekse diğer 

nedenlerden dolayı (erozyon, kirlenme vb.) dolayı hızla azalmaktadır. 

Tarımsal amaçla kullanabileceğimiz ve özenle korumamız gereken 342.198 

hektarlık alan bulunmaktadır. 

E.2.1 Kimyasal Kirlenme : 

E.2.1.1 Atmosferik Kirlenme : 

İlimiz çevresinde organize sanayi gelişmediğinden dolayı aşırı bir kirlenme 

bulunmamaktadır. İlimizde Şeker Fabrikası bulunup bacasından çıkan atıklar direk veya 

yağmurlarla toprağın kirlenmesine sebep olmaktadır. 

E.2.1.2.Atıklar: 

Muş Belediyesi yetkilileri ile resmi kaynaklardan alınan bilgilere göre, Muş il 

sınırları içerisinde günlük-kent-konut atıklarının toplamı 50-60 ton/gündür. 

E.2.2. Mikrobiyal Kirlenme : 

İlimiz sınırlarında Şeker Fabrikası Pertek Deresini kirletmektedir. Arıtması 

bulunmamaktadır. 

E.3. ARAZİ 

E.3.1 Arazi Varlığı : 

İl Arazisinin Niteliklerine Göre Dağılımı: 

54

İlin toplam yüzölçümü 819600 ha olup, bunun 335049 ha’ı tarla arazisi, 278673 

ha’ı mera arazisi, 97333 ha’ı çayır arazisi, 57147 ha orman arazisi, 7149 ha’ı bağ-bahçe 

arazisi ve 44249 ha. tarıma elverişsiz araziler olarak dağılım göstermektedir. 

Şekil 40- İl Arazisinin Dağılımı( İl Tarım Müdürlüğü 2004) 

Grafikte de görüldüğü üzere Muş’ta çayır-mera alanlarının oranı yüksek (%46), 

orman alanlarının oranı ise (%7) düşüktür. Türkiye genelinde ise mera alanlarının oranı ile 

orman alanlarının oranı birbirine eşit olup %26 dır. Muş ilinde çayır mera alanlarının 

fazlalığı hayvancılık için bir potansiyel olmakta, ancak orman alanlarının azlığı yağış için 

kısıt teşkil etmekte ve erozyona neden olmaktadır. Arazilerin alt bölgeler bazında 

dağılımında en fazla tarla ve Çayır- mera arazisine sahip bölgenin II.Alt bölge olan 

Bulanık –Malazgirt-Varto ilçelerinde olduğu görülmektedir. 

Sulanabilir tarım arazisi miktarı 158.215 ha olmasına rağmen sulanan tarım arazisi 

64.280 ha dır. Bunun 19.261 ha kısmı Köy Hizmetleri 19.100 ha’lık kısmı DSİ ve 26.459 

ha’ lık kısmı ise halk tarafından kullanılmaktadır. 

Bu alanlara 190.150 ha hububat, 23.807 ha yemeklik baklagiller, 16.050 ha lık 

alana endüstri bitkileri, 105.314 ha’lık alana yem bitkileri 2.179,08 sebze ürünleri 

ekilmektedir. 36.901 ha alanda ise meyve ürünleri oluşturmaktadır. 

E.3.1.1 Arazi Sınıfları ve Kullanma Durumu: 

Kullanma kabiliyet sınıfları 8 adet olup toprak zarar ve sınırlandırması 1. sınıftan 

7. sınıfa doğru giderek artmaktadır. İlk dört sınıf arazi iyi bir toprak idaresi altında bölgeye 

adapte olmuş kültür bitkileri ile orman mera ve çayır bitkilerini iyi bir şekilde yetiştirme 

yeteneğine sahiptir. 5., 6., 7., sınıflar adapte olmuş yerli bitkilerin yetişmesine elverişlidir. 

Bunlardan 5., 6. sınıflarda toprak ve su koruma önlemleri alındığı taktirde bazı özel bitkiler 

yetişe bilir. 7. sınıf arazilerde ise çok etkin ve pahalı ıslah çalışmaları ile ürün alına bilirse 

de mevcut piyasa koşullarında elde edilen ürün yatırım harcamalarını karşılayamaz. 

55

Arazi Sınıfları (Hektar) 

Çizelge 2. Arazi Sınıfları ( İl Tarım Müdürlüğü 2003) 

I. Sınıf 2. Sınıf 3.Sınıf 4. Sınıf 5.Sınıf 6. Sınıf 7.Sınıf 

34389 141284 120026 70004 21 141303 302284 

8.Sınıf 

10276 

İlde görülen iklim ve jeolojik yapı farklılıkları ile vejetasyondaki çeşitlilik değişik 

özelliklere sahip toprakların oluşumuna neden olmuştur. 

Şekil 41. Arazi kabiliyet Sınıfları ve Dağılımı( İl Tarım Müdürlüğü 2004) 

Muş’ta I.-IV. sınıf tarım arazileri 365703 ha olup, bu arazilerin sadece 335049 ha 

lık kısmında işlemeli tarım yapılmaktadır. Tarım alanlarından sonra ikinci sırayı alan 

mer’a alanları ve orman alanları II.,III. ve IV. sınıf araziler üzerinde yoğunlaşmaktadır. 

Kullanma kabiliyet sınıfları sekiz adet olup, toprak zarar ve sınırlandırmaları I. 

sınıf’tan VIII. sınıf’a doğru giderek artmaktadır. 

SINIF - I: 

Topografya düz veya düze yakın (%0-2)’dir. 1. Sınıf arazilerin kapladığı alan 

34389 ha olup il yüzölçümünün %4,1’ini teşkil etmektedir. 1. Sınıf arazilerin; 13343 ha’ 

ını (%38) alüvyal topraklar,3212 ha’ ını (%9,3) kolüviyal topraklar, 921 ha ‘ını (%2,6) 

kalkersiz kahverengi orman toprakları, 16913 ha’ ını (%49,1) kestane renkli topraklar 

oluşturmaktadır. 

56

Bu arazilerin 23287 ha’lık kısmında kuru tarım, 8134 ha’ lık kısmında sulu tarım 

yapılmaktadır.2968 ha’lık kısmı ise çayır- mera (597 ha Çayır-2371 ha mera) alanı olarak 

kullanılmaktadır. 

SINIF- II: 

II.Sınıf araziler 141284 ha olup ilin %17,5 ini kaplamaktadır. Bu arazilerin 27778 

ha’ını (%19,6) alüviyal topraklar,3578 ha’ ını (%2,5) kolüviyal topraklar,69785 ha’ ını 

(%49,3) vertisol topraklar ,294 ha’ ını (%0,2) Regosol topraklar, 2640 ha ‘ını (% 

1,8)Kalkersiz kahverengi orman toprakları, 9372 ha ‘ını (% 6,63) kireçsiz kahverengi 

topraklar, 26383 ha’ ını (%18,6) kestane renkli topraklar ve 1454 ha ‘ ını (%1,02) Bazaltik 

topraklar oluşturmaktadır. 

Bu arazilerin; 98996 ha’ lık kısmında kuru tarım, 6942 ha’ lık kısmında sulu tarım 

yapılmaktadır. lI’inci sınıf arazilerin 33888 ha’ lık kısmı(26000 ha Mera- 7888 ha çayır) 

çayır-mer’a, 715 ha orman-funda arazisidir. Ortalama eğimi ise %1-6 arasındadır. 

SINIF- III: 

III. sınıf araziler 120026 ha kapladığı alan ile ilin % 14,6 ünü teşkil eder. Bu 

arazinin toprak gruplarına göre dağılımı ise 7105ha ‘ ını (% 5,9) alüviyal topraklar, 3345 

ha ‘ını (% 2,7) kolüviyal topraklar, 1365 ha ‘ını Vertisol topraklar(%1,13) 2480 ha ‘ ını 

(%2,06) regosol topraklar, 3409 ha’ ını (%2,8) kalkersiz kahverengi orman toprakları, 

84786 ha ‘ının (%70,6) kestane renkli topraklar, 4656 ha ‘ ını (%3,8) bazaltik topraklar 

6762 ha’ ını (%5,6) kireçsiz kahverengi topraklar şeklindedir. 

Bu alanların 81424 ha lık alanda kuru tarım, 698 ha lık alanda sulu tarım 

yapılmaktadır. 35228 ha lık kısmı çayır-mer’a( 26559 ha mera- 8669 ha çayır) olarak 

kullanılmaktadır. 2585 ha lık kısmı ise orman-fundalıktır. 

SINIF- IV: 

IV. sınıf araziler ilin 70004 ha lık kısmını kaplamakta olup %8,5 ‘ni 

oluşturmaktadır. lV’üncü sınıf arazilerin toprak gruplarına göre dağılımı ise şöyledir; 6106 

ha ını (%8,72 ) alüviyal topraklar,836 ha ını (% 1,19)kolüviyal topraklar, 327 ha ını 

(%0,46) Regosol topraklar,1212 ha ını (%1,7) kalkersiz kahverengi orman 

toprakları,14827 ha ını (%21,1) kireçsiz kahverengi toprakları,34619 ha ını (%49,4) 

kestane renkli topraklar, 12067 ha ını (%17) bazaltik topraklardan oluşmaktadır. 

Bu alanların 12887 ha lık kısmında kuru tarım, 3870 ha lık kısmında ise sulu tarım 

yapılmaktadır. 36072 ha’da (34279 ha mera-1793 ha çayır) çayır-mer’a, 2737 ha’da 

orman-fundalık alanlarıdır. 

SINIF- V-VIII: 

V. ve VIII sınıf araziler ilin 453897 ha lık kısmını kaplamakta olup %55,3 ünü 

oluşturmaktadır.Bu arazilerin 1852 ha (%0,4) alüviyal topraklar, 857 ha(%0,18) 

hidromorfik alüviyal topraklar, 1093 ha ını (%0,24) kolüviyal topraklar,4469 ha ını 

(%0,98) regosol topraklar, 99191 ha ını (%21,8) kalkersiz kahverengi orman toprakları, 

43935 ha ını (%9,6)kireçsiz kahverengi topraklar, 195250 ha ını (%43) kestane renkli 

57

topraklar, 94810 ha ını (%20,8) bazaltik topraklar oluşturmaktadır. 7308 ha lık 

kısmında kuru tarım yapılmakta olup bunun 169 ha lık kısmı VII. Sınıf arazide geri kalan 

7139 ha lık kısmı ise VI. Sınıf arazide yapılmaktadır. VII. Sınıf toprak yapısına sahip 19 ha 

lık alanda sulu tarım yapılmaktadır. 857 ha lık çayır alanının 809 ha ı VII. Sınıf, 48 ha ı ise 

V. Sınıf toprak yapısına sahiptir. 335267 ha lık kısmı ise mera alanı olmasına rağmen 

zamanla vasfını kaybederek ancak 170517 ha lık kısmı mera alanı olarak kullanılmaktadır. 

83985 ha lık alan ise orman ve fundalık arazisidir. 

KAYNAK : KHGM – Van 9. Bölge Müd. Muş İl Müdürlüğü verileri 

Köy Hizmetleri Van 9. Bölge Müdürlüğüne bağlı Muş İl Müdürlüğünün yapmış 

olduğu inceleme sonucunda her ne kadar ilimiz topraklarının toprak yapısı itibari ile 

kullanım şeklinde 223902 ha ında kuru, 19663 ha ında ise sulu olmak üzere toplam 243565 

ha tarla arazisi, 19804 ha ı çayır arazisi ve 424476 ha ı mera arazisi , 90022 ha ı ise orman 

ve fundalık arazisi ve 41784 ha ı ise diğer araziler olarak görülmesine rağmen gerçekte il 

müdürlüğümüz tarafından yapılmış olan istatistiklerde 270769 ha ında kuru 64280 ha ında 

sulu olmak üzere toplam 335049 ha tarla arazisi, 97333 ha çayır arazisi, 7149 ha bağ-bahçe 

arazisi, 278673 ha ı mera arazisi ve 57417 ha ı ise orman ve fundalık olarak dağılım 

göstermektedir. 

İlin değişik topografyası iklim ve jeolojik yapı farklılıkları ile vejatasyondaki 

çeşitlilik değişik özelliklere sahip toprakların oluşmasına neden olmuştur. Bu durum bitki 

besin elementleri konusunda da kendini gösterir. 

Toprak Bünyesi : Muş ili tarım topraklarının %4,2 si tın, %48,5 i killi-tınlı, %46,9 

u kil ve %0,4 kum bünyesine sahiptir. 

Toprak Tuzluluğu : İşlemeli tarım uygulanan topraklar %100 tuzsuzdur. 

Toprakta Kireç(CaCO 3 ) : İl topraklarının %5,1 i az kireçli %34,1 orta , %17,7 si 

fazla ve %7,1 i çok kireçlidir. 

Organik Madde : tarım topraklarının büyük bir kısmı organik madde yönünden 

fakir durumdadır. Analiz sonuçlarının ortalamasına göre topraklarda %5,7 sinde organik 

madde çok az, %17,1 az , %43,1 i orta,%30,4 ü iyi ve %3,3 ü ise çok iyi düzeydedir. 

Fosfor : İl topraklarının %51,1 inde Fosfor çok az, %21,8 inde az, %16,1 i orta, 

%7,3 ü yüksek ve %7,3 ünde ise çok yüksek fosfor varlığı tespit edilmiştir. 

Potasyum : İl topraklarında %100 yüksek miktarda (K) Potasyum seviyesi yüksek 

olup genellikle yeterlidir. 

E.3.2 Arazi Problemleri : 

Muş ilinde çeşitli tarım çeşitlerini kısıtlayan bazı problemler mevcuttur. Bunlar, 

erozyon, toprak sığlığı, taşlılık, kayalık ve drenaj bozukluğudur. 

58

KAYNAKLAR 

İl Tarım Müdürlüğü (Tarım Master Planı) 2004 

Muş İli Toprak Envanteri Raporu 1974 

59

F FLORA FAUNA VE HASSAS YÖRELER 

F.1 ORMANLAR : 

F.1.1 Ormanların Ekolojik Yapısı : 

F.1.1.1 Orman Alanları: 

Muş’ta bitki örtüsü olarak çoğunlukla bozkır bitki topluluğu hakimdir. İl arazisinin 

yaklaşık %7’ni ormanlık alan oluşturmaktadır. Son 10 yılda İlimizde 150 ha. 

Ağaçlandırma yapılmıştır. İl ormanları çoğunlukla meşe türü ağaçlardan oluşmaktadır. 

Orman varlığımızın %90’nı bozuk karakterli olup yapılacak enerji ormanı tesisi 

çalışmaları sonucu bu ormanların prodaktif hale getirilmesi gerekmektedir. İlimiz Merkez 

ve ilçeler itibariyle çok az denebilecek kadar verimli orman alanlarına sahiptir. Toplam 

57147 ha. orman alanı içerisine sadece Merkez İlçede olmak üzere 1280,5 ha. verimli koru 

orman alanı, 597,5 ha. bozuk koru orman alanı ve 4039 ha. verimli baltalık orman alanı 

mevcuttur. Bozuk baltalık orman alanı ise Merkez İlçede 33683,5 ha. Bulanık ‘da 4785 ha. 

Hasköy’de 4730,5 ha. Malazgirt’te 2702,5 ha. Korkut’ta 3711,5 ha. ve Varto’da 1617 ha. 

olup toplam 51230 ha.’lık alan kaplamaktadır. 

ORMAN ALANLARININ İLDEKİ DAĞILIMI 

Verimli Koru Orman Alanı 

Bozuk Koru Orman Alanı 

Verimli Baltalık Orman 

Alanı 

Bozuk Baltalık Orman 

Alanı 

Şekil 42. Orman Alanlarının İldeki Dağılımı( İl Tarım Müdürlüğü 2004) 

F.1.1.2 Kara Özellikleri: 

Güneydoğu Toros dağlarının uzantıları Muş il alanın çevreler. Eskiden gür 

ormanlarla örtülü olan bu genç dağlar, zamanla çıplaklaşmıştır. İlimizin başlıca önemli 

dağları Akdoğan(Hamurpet), Şerafettin, Bilican, Bingöl, Haçreş(Karaçavuş,Çavuş), Otluk 

ve Yakupağa dağlarıdır. Orman alanlarımızın rakımı ortalama 2500-3000 m civarındadır. 

F.1.1.3 İklim Özellikleri : 

İlimiz coğrafi bakımından Doğu Anadolu bölgesi dahilinde bulunduğundan, karasal 

ikim özelliklerinden etkilenmektedir. 1933-1970 yılları arasındaki rasat değerlerinden; 

ortalama yıllık sıcaklık 9.7 C, en yüksek sıcaklık 37 C, en düşük sıcaklık –29C, ortalama 

nispi nem %64, yıllık ortalama yağış miktarı 887 mm ve rüzgar yönü güney ve 

Güneydoğudan estiği tespit edilmiştir. 

F.1.1.4 Topografya: 

60

Orman alanlarının bulunduğu yerler genellikle meyilli araziler olup %75 meyilin 

üstündedir. 

F.1.1.5 Jeoloji: 

Orman alanlarının yer aldığı arazi 3. zamanda oluşmuştur. Bunun sonucu olarak 

yeni alüvyon ve metamorfik sahalar mevcut, ana kaya umumiyetle kalkerdir. 

F.1.1.5 Hidroloji: 

Ormanlarımız dahilinde bulunan dereler yağışlarla beslendiğinden yaz aylarının 

sonlarına kadar akar vaziyettedirler. Diğer zamanlarda ise genellikle kuru dere halindedir. 

Orman alanları içerisindeki göl ve göletler ise yaz aylarında seviyeleri düşse de 

sürekli su kapasitesine sahiptirler. 

F.1.2 Bölgenin Orman Envanteri : 

Muş yüzölçümünün %8’inı (57147ha) orman ve fundalık alanlar oluşturmaktadır. 

Ormanlar ağırlıklı olarak Meşe olmak üzere Kavak oluşmaktadır. 

Alt Bölgeler 

Tablo 10: Orman Alanlarının Alt Bölgeler İtibariyle Dağılımı( İl Tarım Müdürlüğü 2004) 

Verimli Koru 

Orman 

Alanı(ha) 

Bozuk Koru 

Orman Alanı 

(ha) 

Verimli 

Baltalık 

Orman 

Alanı(ha) 

Bozuk 

Baltalık 

Orman 

Alanı(ha) 

Toplam 

Orman Alanı 

(ha) 

I.Alt Bölge 1280,5 597,5 4039 42125,5 48042,5 

II.Alt Bölge - - - 9104,5 9104,5 

Toplam 1280,5 1280,5 2561 51230 57147 

I. alt bölgede ilin orman alanlarının % 84,1’lik kısmı 

Il. alt bölgede ilin orman alanlarının % 15,9 luk kısmı yer almaktadır. En fazla 

orman alanı birinci alt bölgededir. 

F.1.2.1 Ağaç Türleri ve yayılım Alanları : 

Arazi envanter çalışmaları esnasında tespit edilen ağaç, ağaççıklar ve bitkiler 

aşağıda belirtilmiştir. 

Ağaçlar : Palamut meşesi, mazı meşesi, Toros meşesi, Saplı meşe, Titrek kavak, 

Doğu çınarı, Ceviz, Kızıl ağaç, Dış budak, Kara ağaç ve söğüt türleri mevcuttur. 

Ağaççıklar : Alıç, Ahlat, Sakız ağacı, Yabani elma ve Kızılcık. 

İlimizdeki hakim ağaç türü meşe olduğundan %95’ lik kısmı meşe %51’ i ve diğer 

ağaç türlerinin oluşturduğu alanlardan oluşmaktadır. 

F.1.2.2 Orman Örtüsü İstatistikleri : 

61

Konu hakkında yapılmış araştırmaya rastlanmamıştır. 

F.1.2.3 Orman Alanlarının Mülkiyeti : 

Orman alanlarımızın tümü devlete ait orman alanlarıdır. Özel mülkiyete konu edile 

bilecek orman alnı mevcut değildir. 

F1.2.4. Orman Ürünleri : 

Ormanlarımızın büyük bir kısmı baltalık olarak işlendiğinde orman ürünü olarak 

yakacak meşe odunu elde edilmekte, nadiren de olsa mazı toplanarak çok cüz’i maddi 

gelir sağlanmaktadır. Genel olarak meşe yaprağı hayvan yemi yapılarak kullanılmaktadır. 

F.1.3 Orman Varlığının Yararları : 

F.1.3.1 İklim üzerine etkileri : 

Isınarak yükselen hava ormandaki mevcut bitki örtüsünü geçmek için yükselmek 

zorunda kalacağından ve yükselen su buharı kütlesi yoğunlaşarak yağmur şeklinde yer 

yüzüne düşeceğinden dolaysıyla orman örtüsü yağış miktarını arttırıcı bir fonksiyona sahip 

olmaktadır. 

F.1.3.2 Toprak ve Toprak Verimliliğinin Korunması : 

Bitkiler kök sistemleri ile toprağı tuttuğundan bu toprak parçasının su, rüzgar ve 

heyelan gibi doğal faktörlerle aşınıp taşınmasına karşı doğal bir diren sağlamaktadır. 

Ayrıca bitkilerin kuruyan yaprakları ve düşen dallarıyla toprağa organik madde yönünden 

zenginleştirerek toprak verimliliğini arttırmaktadır. 

F.1.3.3 Rekreasyon : 

Ormanlar doğal yapısı, tür çeşitliği ve renk kontrastı gibi nedenlerle insanların 

özellikle psikolojik anlamda dinlenmesini sağlayıcı bir işleve sahiptir. 

F.1.3.4 Sağlık : 

Ormanların oksijen deposu olmasının yanında bugün tıpta kullandığımız bitkisel 

menşeli ilaçların yapımında kullanılan hammaddeler için doğal bir depo durumundadır. 

F.1.3.5 İş Alanı ve Geçim Kaynağı : 

Ormanlar üzerinde yapılan teknik müdahaleler sonucu çıkan envanterin 

üretilmesinde taşınmasında ve nakliyatında orman köylüleri işlendirilerek ekonomik girdi 

sağlanmaktadır. 

F.1.3.6 Savunma-Güvenlik : 

62

Ormanlar doğal olarak barınma, gizlenme gibi güvenlik tedbirlerinin büyük öneme 

sahip olduğundan bu ihtiyaçlarının özellik arz eden yerlerde sağlayan ormanlar muhafaza 

ormanı olarak tefrik edilmektedir. 

F.1.4 Orman Sayılan Alanların Daraltılması : 

Konu ile ilgili yapılmış bir çalışma yoktur. 

F.2. ÇAYIR ve MERALAR 

F.2.1. Çayır ve Mera Varlığı : 

İlimiz bulunan yaklaşık 378.000 hektar mera alanı ve 97.333 çayır arazisi 

bulunmaktadır. genellikle zayıf ve orta kalitede meralardır. Verimleri 70-120 kg arasında 

tahmin edilmektedir. 

F.2.2. Kullanım Amaçları ve Yararları : 

İlimizde tarım arazisi olarak % 46 lık kısmını kapsayan çayır ve meralar 

hayvanlarımız için yeşil ve kuru ot sağlayan yem alanlarıdır. Çayır ve meralar hayvanlara 

kaba ye sağlama yanında, toprak ve su muhafazası yanında toprak ve su muhafazası, su 

toplama havzası pınara ve memba sularına kaynak olması tabii fauna ve av hayvanlarına 

barınak olması, havayı temizlemesi ve yeşil örtü ile çevreyi güzelleştirmesi gibi hayati 

derecede önemli fonksiyonlardır. Çayır ve meralar gün geçtikçe bozulmakta ve 

faydalanamaz durumuna gelmektedir. 

Muş ilinde çayır ve mera alanlarının toplamı 445000 ha civarında olup bunun 

20000 ha ı çayır, 425000 ha ı ise mera vasfındadır. Ancak bu arazilerin 376.000 ha’ lık 

kısmı kadastro çalışması yapılmış yerlerde olup 69000 ha lık kısmı ise kadastro çalışması 

yapılmamış yerlerdedir. Kadastro çalışması yapılmış yerlerde ki mevcut çayır mera 

alanlarımızın 97333 ha ı çayır 278673 ha ı ise meradır. Bu alanın alt bölgelere göre 

dağılımı Grafik’de verilmiştir. 

Şekil 43.Alt Bölgelere Göre Çayır Mera Alanlarının Dağılımı( İl Tarım Müdürlüğü 2004) 

63

Alt bölgelerin yüzölçümleriyle Çayır-mera alanları karşılaştırıldığında, I. Alt 

bölgenin yüzölçümünün %45’ini Çayır-mera alanlarının oluşturduğu görülmektedir. Il. Alt 

bölgenin yüzölçümünün ise %46 sı Çayır- mera alanıdır. 1. Alt bölgede mera alanı %34,1, 

çayır alanı %11,3 iken II. Alt bölgede ise Mera alanı %33,9 ve çayır alanı %12,2 dir. 

Tablo 11: Muş İli Mera Ot Verimi( İl Tarım Müdürlüğü 2004) 

Mera Alanı (ha) Kuru Ot Verimi(kg/ha) Toplam Verim (ton/yıl) 

278673 900 250.805,703 

Şekil 44: Meraların Arazi Kabiliyet Sınıflamasına Göre Dağılımı (ha) ( İl Tarım Müdürlüğü 2004) 

İlin mera alanlarının büyük bir kısmı V.-VIII sınıf araziler üzerinde bulunmaktadır. 

170517ha. ı V-VIII’ inci sınıf arazi üzerinde, 36072 ha ı lV’inci sınıf arazi üzerinde 35228 

ha lll’inci sınıf arazi üzerinde, 33888 ha II.sınıf arazi üzerinde ve 2968 ha ı ise l’inci sınıf 

arazi üzerinde bulunmaktadır. 

Tablo 12.İlimiz meralarının dağılımı( İl Tarım Müdürlüğü 2004) 

MUŞ İLİ 

HASKÖY İLÇESİ 

KÖYLERE GÖRE MERA DAĞILIMI 

S.NO. KÖYÜN ADI PARSEL ADEDİ VE TOPLAMI 

ADET HEKTAR METREKA 

RE 

1 Merkez 557 

2 Azıklı 74 

3 Aşağıüçdam 203 

4 Böğürdelen 20 

5 Büvetli 93 

6 Dağdibi 76 

7 Düzkışla 253 

8 Elmabulak 110 

DM2 

64

9 Eşmepınar 118 

10 Gökyazı 481 

11 Karakütük 85 

12 Koç 224 

13 Koğuktaş Ortanca ile birlikte 

14 Ortanca 159 

15 Otaç 119 

16 Sarıbahçe 15 

17 Omurca 124 

18 Yarkaya Kadastrosu 

Yapılmadı 

19 Yukarıüçdam 192 

TOPLAM 2903 

MUŞ İLİ BULANIK İLÇESİ 


S.NO. KÖYÜN ADI ADET HEKTAR 

1 Abdalbeyazıt 42 2559 

2 Adıvar 11 419,4 

3 Akçaarmut 64 692,6 

4 Akçakaynak 15 1301,8 

5 Altınoluk 5 61,6 

6 Yazbaşı 1 9,6 

7 Arı Köy 45 1209,9 

8 Aşağıbüklü 32 502,8 

9 Yeni Mah. 5 66,7 

10 Bingöldek 7 887,1 

11 Bostancılar 5 707,8 

12 Cankurtaran 12 1246,1 

13 Çataklı 46 602,5 

14 Çaygeldi 10 1483,6 

15 Değirmensuyu 7 431,9 

16 Demirkapı 21 1206,1 

17 Doğantepe 6 257,7 

18 Dokuzpınar 9 1096,5 

19 Elmakaya 8 2136,5 

20 Erentepe 43 490,9 

21 Ericek 21 1233,7 

22 Esenlik 24 2497,1 

23 Eskiyol 15 861,6 

24 Güllüova 7 875,6 

25 Günyurdu 40 2546,7 

26 Gümüşpınar 15 400 

27 Gündüzlü 20 371,8 

28 Gülçimen 16 166,2 

29 Göztepe 14 924,2 

30 Gölyanı 9 2572,7 

31 Günbatmaz 48 584,8 

32 Karaağıl 14 1267,7 

65

33 Kurganlı 12 1019,5 

34 Kırkgöze 19 1387,3 

35 Kotanlı 13 266,4 

36 Karacaören 2 24,7 

37 Karaburun 24 1350,3 

38 Köprüyolu 16 754,4 

39 Koyunağılı 32 351,6 

40 Meşeiçi 12 692,7 

41 Mescitli 6 599,8 

42 Mollakent 29 800,9 

43 İnönü Mah. 6 373,4 

44 Söğütlü 23 1659,1 

45 Samanyolu 19 493,4 

46 Sultanlı 17 1229 

47 Şehitveren 2 231,6 

48 Şehittahir 25 549,3 

49 Şatırlar 17 936,5 

50 Sarıpınar 19 795,4 

51 Seçme 59 1325,9 

52 Yemişen 9 1726,5 

53 Hoşgeldi 27 927,3 

54 Uzgörür 85 3337,7 

55 Yokuşbaşı 17 357,6 

56 Olurdere 18 734,4 

57 Okçular 11 658,8 

58 Oğlakkaya 36 995,5 

59 Örenkent 42 1161,6 

60 Toklular 2 323,2 

TOPLAM 1236 56736 

S.N 

O. 

MUŞ İLİ 

KORKUT İLÇESİ 


KÖYÜN ADI PARSEL ADEDİ VE TOPLAMI 

ADET HEKTAR METRE 

KARE 

1 Merkez 763 

2 Akyıldız 750 

3 Altınova 782 

4 Alazlı 189 

5 Balkır 2570 

6 Çalaplı 1032 

7 Çınarardı Kadastrosu Yapılmamış 

8 Değirmitaş 1502 

9 Demirci 833 

10 Dereiçi 883 

11 Gültepe 665 

DM 2 

66

12 Güneyik 132 

13 Güven 100 

14 İçboğaz 1211 

15 Kapılı 587 

16 Karakale 1054 

17 Kocatarla 169 

18 Konakdüzü 280 

19 Kümbet Yok 

20 Mollababa Kadastrosu Yapılmamış 

21 Oğulbalı 602 

22 Pınarüstü 267 

23 Sarmaşık 787 

24 Sazlıkbaşı 209 

25 Tan 2691 

26 Taşlıca 1272 

27 Yedipınar 606 

28 Yolgözler 3349 

29 Yürekli 214 

30 Yünören Yolgözler ile birlikte 

TOPLAM 23499 

MUŞ İLİ 

MALAZGİRT İLÇESİ 


S.NO KÖYÜN ADI PARSEL ADEDİ VE 

TOPLAMI 

ADET HEKTAR METREKARE DM 2 

1 Aktuzla 32 282 8500 

2 Aslankaya 19 327 1600 

3 Adaksu 46 1082 1787 

4 Aradere 16 2128 3400 

5 Aşağıgıcık 33 686 5970 

6 Akören 32 394 4450 

7 Alyar 6 2486 1200 

8 Ağılbaşı 13 483 2870 

9 Akalan 25 414 8800 

10 Aynalıhoca 24 137 2000 

11 Alikalkan 22 594 3750 

12 Boyçapkın 23 744 7800 

13 Bostankaya 12 687 8424 

14 Beşçatak 14 146 2000 

15 Beypınarı 19 764 7698 

16 Bekirhan 3 598 4225 

17 Boyundere 12 271 1125 

18 Bademözü 5 455 7750 

19 Bahçe 31 573 7100 

20 Beşdam 73 539 7370 

21 Çayırdere 99 837 1320 

67

22 Gülkoru 39 2052 6865 

23 Gölağılı 8 1858 4242 

24 Erence 35 374 2530 

25 Dirimpınar 22 421 2260 

26 Dolabaş 6 617 5200 

27 Hancağız 14 722 8800 

28 Hasretpınar 80 1321 4950 

29 Hanoğlu 23 556 6850 

30 Hasanpaşa 35 2204 3050 

31 Kulcak 6 73 2250 

32 Karakoç 6 949 1000 

33 Karakaya 12 505 6100 

34 Kızılyusuf 28 1361 5625 

35 Kadı 11 154 9800 

36 Karıncalı 24 805 7081 

37 Kardeşler 13 332 1849 

38 Kılıcı 31 636 5810 

39 Kazgöl 77 1684 8615 

40 Karaali 15 387 5500 

41 Karahasan 47 2068 1000 

42 Konakkuran 42 1953 6190 

43 Nurettin 3 28 7000 

44 Molladerman 26 295 7125 

45 Mezra 8 568 1600 

46 Muratkolu 21 199 9400 

47 Mollabaki 3 248 200 

48 Mağalcık 6 205 1200 

49 Laledağ 74 842 8700 

50 Okçuhan 34 146 4014 

51 Oğuzhan 36 1664 7030 

52 Odaköy 6 237 2500 

53 Örenşar 9 737 6200 

54 Sırtdüzü 16 294 3600 

55 Sarıdavut 56 668 4100 

56 Tatargazi 57 943 4640 

57 Tatlıca 1 11 4400 

58 Yaramış 36 1266 9800 

59 Yukarıgıcık 33 1267 100 

60 Yurtseven 14 357 1450 

61 Tıkızlı 2 531 1631 

TOPLAM 1574 46193 9396 

F.3. FLORA : 

F.3.1. Türler ve Populasyonlar: 

68

Buğdaygil Yem Bitkileri: 

Festuca ovina, Koeleria ciristata ,Bromus inermıs,Poa pratensis, Bromus 

tomentellus,Agropyron spp 

Baklagil Yem bitkileri: 

Astragalus lineatus,Medicago varia,Onobrychis spp 

Diğer Familyalara ait yem Bitkileri: 

Artemicia spp,Thymus spp,Sangiuisorba minor 

F.4. Fauna 

F.4.1. Türler ve populasyonlar : 

F.4.1.1. Karasal türler ve populasyonlar : 

Konu ile ilgili herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. 

F.4.1.2. Aguatik türler ve populasyonlar: 

a) Kürklü Hayvanlar: 

İlimizin denize kıyısı olmadığından kürklü hayvanlar bulunmamaktadır. 

b) Balıklar: 

İlimizde bulunan göl, gölet ve akarsularımızda çok çeşitli tatlı su balık türleri 

mevcut olup , bu balıklar başlıca şunlardır. 

Cyprinus carpio (Adi Sazan) 

Tinca tinca (Kadife Balığı) 

Leuciscus cephalus ( Tatlısu Kefali) Barbus plebejus (Bıyıklı Balık) 

Silurus Glanis (Yayın Balığı) 

Capoeta tinca 

Cobiti taenia 

Vimba vimba 

Alburnus alburnus 

Gobio 

Mastacembelus simack(Dikenli Yılan Balığı) 

Bu türlerin yanı sıra diğer bazı sazan türlerine de rastlanılmaktadır. Ayrıca İlimiz 

sınırları içerisinde kültür balıkçılığı yapan birkaç tesis mevcut olup bu tesislerde alabalık 

yetiştiriciliği yapılmaktadır. 

İlimiz sınırları içerisinde bulunan tüm sularda amatör balık avcılığı yapılmaktadır. 

F.4.2. Habitat ve topluluklar : 

Konu hakkında herhangi bir araştırma yapılmamıştır. 

F.4.3.Hayvan Yaşama Hakları: 

69

Konu hakkında herhangi bir çalışma yapılmamıştır. 

F.5. Hassas yöreler : 

İlimizde 29.11.2002 tarih ve 2002/8 nolu Mahalli Çevre Kurulu Kararı ile koruma 

altına alınan sulak alanlarımız; 

1- Büyük Hamurpet Gölü 

2- Küçük Hamurpet Gölü 

3- Haçlı Gölü 

4- Kaz Gölü 

5- Değerli Gölü 

6- Kumlukıyı Gölü 

7- Yurttutan Kuru Gölü 

8- Korkut Sazlıkbaşı Sazlığı 

9- Merkez Bostankent Sazlığı 

10-Merkez Kıyık Sazlığı 

11-Bulanık Şorgöl Sazlığı 

Yukarıda belirtilen sulak alanlarımız koruma altına alınarak bu alanların doğal 

zenginliklerinin devamlılığı sağlanmaya çalışılmaktadır. 

F.5.1. Milli farklar : 

İlimizde milli park bulunmamaktadır. 

F.5.2. Tabiat parkı : 

İlimizde tabiat parkı bulunmamaktadır. 

F.5.3. Tabiat anıtı : 

İlimizde tabiat anıtı bulunmamaktadır. 

F.5.4. Tabiat koruma alanları : 

İlimizde mevcut değildir. 

F.5.5. Özel çevre koruma alanları : 

İlimizde mevcut değildir. 

F.5.6. Orman içi dinlenme yerleri : 

1-Toprak baba parkı Belediyeye aittir 

2-Kale parkı Belediyeye aittir. 

3-DSİ dinlenme tesisi 

4-Aguner dinlenme tesisi Alpaslan Tarım İşletmelerine ait. 

70

Şekil 45.Kale Parkından Bir Görünüş 

F.5.7. Sulak alanlar : 

Konu ile ilgili geniş bilgi D.1 bölümünde verilmiştir. 

F.5.8. Biyogenetik rezerv alanları : 


F.5.9. Biyosfer rezerv alanları : 


F.5.10. Av hayvanları koruma ve üretme alanları : 

İlimizde yaban hayatı koruma sahası bulunmamaktadır. 

F.5.11. Su ürünleri üretim alanlarının çevresindeki kıyılar: 

İlimizde su ürünleri üretimi açısından az sayıda işletmeye sahip olup bu işletmeler 

genelde aile tipi küçük işletmelerdir. 

Bu işletmelerden 7 adedi alabalık yetiştirme tesisleri, 1 adedi ise tarla 

balıkçılığı(aynalı sazan) tesisidir. Bu işletmelerin kapasiteleri 1-10ton/yıl arasında 

değişmektedir. Alabalık işletmelerinin 4’ ü Malazgirt Adalar mevkiinde, 2’ si Varto 

ilçesinde, 1’ de Korkut Sazlıkbaşı köyündedir. Merkez ilçeye bağlı Şenova köyünde ise 

Tarla balıkçılığı işletmesi bulunmaktadır. 

F.5.12. Endemik bitki ve hayvanların yaşama ortamı olan alanlar : 


71

F.5.13. Koruma altına alınan yabani flora-faunanın yaşama ortamı olan 

alanlar : 

Şekil 46.Koruma Altına Alınması Gereken 200 yıllık Armut Ağaçları(Yemişen Köyü) 

İlimizde belirli bir türe ait koruma alanı tespit edilmemiştir. 

F.5.14. Akdenize has nesli tehlikede olan deniz türlerinin yaşama ve beslenme 

ortamı olan alanlar . 

İlimiz deniz kıyısı olmadığından böyle bir alanın varlığı söz konusu değildir. 

F.5.15. Kültür ve tabiat varlıklarının bulunduğu koruma alanları : 

İlimizde kültür ve tabiat varlıklarının korunmasına yönelik koruma alanı tespit 

edilmemiştir. 

F.5.16. Sit alanları : 

F.5.16.1. Kentsel sit : 

İlimiz sınırları içerisinde tarihsel, estetik ve sanatsal değer taşıyan birçok yapı 

bulunmaktadır. Bu yapıların hepsi kentsel sit alanı içerisine girmekte olup; İl ve İlçelere 

göre dağılımı aşağıdaki şekildedir. 

72

Tablo 13. Sit Alanları 

MUŞ – MERKEZ 

SIRA 

ADI ADRES GRUP TÜR 

NO: 

1. Ulu Cami Merkez Dinsel Camii 

2. Hacı Şeref Camii Merkez Dinsel Camii 

3. 

4. 

Alaaddin Bey (Paşa) Camii ve 

Molla Resuli Sipiki Haziresi 

Ulu Camii ve Şeyh Muhammed 

Mağribi Haziresi 

5. İbrahim Samidi Türbesi 

6. 

Şeyh Halid ve Şeyh Mustafa 

Türbeleri 

Merkez 

Merkez 

Merkez (Karasu Cad. 

Yeşilbaş Otelin Yanı) 

Merkez (Kızılay 

İşhanının Karşısı) 

Dinsel 

Dinsel 

Dinsel 

Dinsel 

Camii ve 

Hazire 

Camii ve 

Hazire 

Türbe 

Türbe 

7. Abdülvahap Gazi Türbesi Çatbaşı Köyü Dinsel Türbe 

8. Çengelli Kilisesi 

Yaygın Beld. Çengelli 

Köyü Şerafettin Dağı 

Dinsel Kilise 

9. Şehitlik 

Merkez (Telekom 

Yanı) 

Şehitlikler Şehitlik 

10. Askeriye Şehitliği Merkez (Alay Yolu) Şehitlikler Şehitlik 

11. Çatbaşı Şehitliği Çatbaşı Köyü Şehitlikler Şehitlik 

Merkez (Hacı Şeref 

12. Kesikbaş Haziresi 

Mezarlar Hazire 

Camii Bitişiği) 

Müştak Baba (Maşuka-Bitlisi) Merkez (Karasu Çarşısı 

13. 

Mezarlar Mezarlık 

Mezarı 

Yeşilbaş’lar Bahçesi) 

14. Höyük Mercimekkale (Akcan) Arkeolojik Sit Höyük 

15. Höyük 

16. 

Alaaddin Bey (Paşa) Karasu 

Hamamı 

Mercimekkale (Akcan), 

Yağcılar Beldesi 

Arkeolojik Sit Höyük 

Merkez Kültürel Hamam 

17. Migre (Dere) Hamamı Merkez Kültürel Hamam 

18. Yıldızlı Han Merkez Kültürel Han 

19. Mongok (Hasbet) Kalesi 

Mongok (Soğucak) 

Köyü 

Kültürel Kale 

20. Murat Köprüsü 

Muş Varto Karayolu 

Üzeri 

Kültürel Köprü 

21. Atatürk ilkokulu Merkez İdari Okul 

22. Anadolu Lisesi 

BULANIK İLÇESİ 

Merkez (Eski Hükümet 

Konağı) 

İdari 

23. Camii Esenlik Köyü Dinsel Camii 

24. Camii Mollakent Köyü Dinsel Camii 

25. Camii Esenlik Köyü Dinsel Camii 

Okul 

73

26. Tekke 

Erentepe Bld. 

Abdülbeyazıt Dinsel Tekke 

Köyü 

27. Hazire Mollakent Köyü Dinsel Hazire 

28. Medrese Mollakent Köyü Dinsel Medrese 

29. Türbe Esenlik Köyü Dinsel Türbe 

30. Havuzlu yapılar Mollakent Köyü 

Sivil Mimarlık 

Örneği 

Taşınmaz 

31. Havuz Esenlik Köyü Kültürel Havuz 

32. Şehitlik Mrkz. Kültür Mh. Şehitlikler Şehitlik 

33. Aslanpaşa Şehitlik Bulanık Şehitlikler Şehitlik 

34. Erentepe Şehitliği Erentepe Bld. Şehitlikler Şehitlik 

35. Mezarlık ve Höyük Erentepe Bld. Arkeolojik Sit 

Höyük ve 

Mezarlık 

36. 

Doğantepe Höyük (1. derece 

Arkeolojik Sit) 

Doğantepe Köyü Arkeolojik Sit Höyük 

37. 

Üç Farklı Alanda Bulunan Ermayakaya Bld. 

Mezar Alanları 

Karaköse Mevkii 

Arkeolojik Sit Mezarlık 

38. Mırza Bey ve Kaleleri Bulanık Askeri Kale 

MALAZGİRT İLÇESİ 

39. Malazgirt Kalesi Malazgirt Askeri Kale 

40. Tıkızlı Kalesi Malazgirt Askeri Kale 

41. Kız Köprüsü Malazgirt Kültürel Köprü 

42. Hanım Köprüsü Malazgirt Kültürel Köprü 

43. Alyar Urartu Mezarı Malazgirt Mezarlıklar Mezar 

44. Dolabaş Höyük Dolabaş Köyü Arkeolojik Sit Höyük 

45. Bostankale Höyüğü Bostankale Köyü Arkeolojik Sit Höyük 

46. Kült Alanı Bostankaya Arkeolojik Sit 

Arkeolojik 

Sit 

47. Konakkuran Höyüğü Konakkuran Bld. Arkeolojik Sit Höyük 

48. Malazgirt Anıtı Malazgirt Arkeolojik Sit 

49. 

50. 

Tarihi Mezarlık (2. Derece 

Arkeolojik Sit Alanı) 

Mezarlık (2. Derece Arkeolojik 

Sit Alanı) 

Arkeolojik 

Sit 

Oğuzhan Köyü Arkeolojik Sit Mezarlık 

Oğuzhan Köyü Arkeolojik Sit Mezarlık 

51. Kale Bostankaya Arkeolojik Sit 

52. Tarihi Sit Alanı 

Malazgirt-Ahlat 

Arası (1071 

Malazgirt Meydan 

Tarihi Sit 

Arkeolojik 

Sit 

Tarihi Sit 

74

53. Kentsel Sit Alanı 

Savaşının 

Yapıldığı Alan) 

Malazgirt Kalesi 

ve Çevresi 

Kentsel Sit 

54. Kapı Kalıntısı Karakaya Köyü Kalıntılar 

55. Alpaslan Cami ve Haziresi Mengüçgazi Mah. Dini 

Kale ve 

Çevresi 

Kapı 

Kalıntısı 

Cami ve 

Hazire 

VARTO İLÇESİ 

56. Varto Şehitliği Varto Şehitlikler Şehitlik 

57. 

Kayalıdere Urartu Yerleşim Sit 

Alanı Kayalıdere Kalesi 

KORKUT İLÇESİ 

Kayalıdere Köyü 

Arkeolojik Sit 

Arkeolojik 

Sit 

58. Yünören Köyü Camii Korkut Camii Dinsel 

F.5.16.2. Tarihi sit : 

İlimizde tarihi sit alanı olarak; yalnızca 1071 Malazgirt Meydan Muharebesinin 

yapıldığı alan bulunmaktadır. 

F.5.16.3. Arkeolojik sit : 

Arkeolojik sit alanları ile ilgili bilgiler F.5.16.1 bölümünde verilmiştir. 

F.5.16.4. Doğal sit : 

Doğal sit alanları olarak gösterilebilecek höyükler ile ilgili bilgiler F.5.16.1 

bölümünde verilmiştir. 

F.5.17. Dünya kültür ve tabiat mirasını korunması sözleşmesinde yer alan 

“kültür miras” ve “doğal miras” statüsü verilen kültürel tarihi ve doğal 

alanlar : 

F.5.17.1. Anıtlar : 

İlimizde bulunan anıtsal yapılar ile ilgili bilgiler F.5.16.1 bölümünde verilmiştir. 

F.5.17.2 Yapı toplulukları : 

Konu hakkında yapılan herhangi bir araştırmaya rastlanılmamıştır. 

F.5.17.3. Sitler : 

Konu hakkında yapılan herhangi bir araştırmaya rastlanılmamıştır. 

75

F.5.18. Akdeniz de ortak öneme sahip 100 kıyısal tarihi sitler listesinde yer 

alan tarihi sit alanlarının yerleri ve bunların hangi kriterlere göre 

belirlendiği : 

İlimiz Akdeniz bölgesinde olmadığından bu tür sit alanları bulunmamaktadır. 

F.5.19. Su kirliliği kontrol yönetmeliğini göre belirlenen” kıta içi yüzeysel 

suları kapsayan içme ve kullanma suyu rezervuarları” : 

F.5.19.1. Mutlak koruma alanları : 

İlimizde konu ile ilgili yapılmış herhangi bir araştırmaya rastlanılmamıştır. 

F.5.19.2. Kısa mesafeli koruma alanları : 


F.5.19.3. Orta mesafeli koruma alanları : 


F.5.20. Hava kalitesi kontrol yönetmeliğinde belirlenen hassas kirlenme 

bölgeleri: 

Bakanlığımızca her yıl hazırlanan hava kirliliği ölçümlerinin değerlendirilmesi 

sonucunda belirlenen kirlilik derecelendirilmesinde ilimiz 2. Derecede kirli iller arasında 

yer almaktadır. 

Müdürlüğümüz elemanları tarafından İlimiz merkezde hava kirliliği ile mücadele 

kapsamında çalışmalarımız sürekli olarak devam etmektedir. Denetimler sırasında hava 

kirliliğine sebebiyet veren yerlerde (kamu, kurum, kuruluş, işyeri ve konutlar) gerekli 

uyarılar yapılarak kirliliğin önlenmesine çalışılmaktadır. 

F.5.21. Tarım alanları : 

K.1 Bölümünde detaylı bilgiler verilmiştir. 

KAYNAKLAR 

İl Tarım Müdürlüğü 2004( Tarım Master Planı ) 

Orman İşletme Müdürlüğü 2004 

İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 2004 



76

G.GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİM 

G.1. Gürültü : 

Son yıllarda teknolojinin ilerlemesi ile birlikte ortaya çıkan çevre kirlililiklerinden 

biriside gürültüdür. Gürültü, insanlarda işiyle ve algılamayı olumsuz etkileyen, fizyolojik 

ve psikolojik dengeleri bozabilen, iş performansını azaltan, çevrenin doğal sakinliğinden 

uzaklaştırarak, önemli bir çevre kirliliği yaratan, gelişi güzel bir yapısı olan ses spekturumu 

yada rahatsız edici ses biçimidir. 

Gürültü ölçüm cihazımız olmadığından dolayı gerekli ölçüm sonuçları 

verilememektedir. 

G.1.1 Gürültü kaynakları : 

G.1.1.1. Trafik gürültüsü : 

Toplumdaki gürültü kaynaklarından en önemlilerinden biri trafik gürültüsüdür. 

Kara yolu taşımacılığının günden güne artması trafik gürültüsünün şiddetini arttırmıştır. 

Muş ilimizde trafikten kaynaklanan gürültüye pek rastlanmasa da klakson gürültüsü zaman 

zaman rahatsız edici boyutlara varmaktadır. 

G.1.1.2 Endüstri gürültüsü : 

Endüstriden kaynaklanan gürültü sanayinin türüne, yapı içi, akustik özelliklerine ve 

kullanılan makine adetine bağlı olarak değişmektedir. İlimizde organize sanayi olmadığı 

için bu konuda sıkıntıya pek rastlanmamaktadır. 

G.1.1.3. İnşaat gürültüsü : 

İnşaat gürültüleri genelde yerleşim birimleri içerisinde ya da yakınında 

oluşmaktadır. İnşaat hafriyat gürültüsü sürekli olmadığından çevreye etkisi diğer 

gürültülere göre daha az rahatsız edicidir. 

G.1.1.4. Yerleşim alanlarında oluşan gürültü : 

İlimizdeki yerleşim bölgelerinin gürültü seviyeleri ile ilgili çalışmalar yeterli 

yapılmadığından gürültü haritaları çıkarılamamıştır. 

G.1.1.5. Hava alanları yakınında oluşan gürültü : 

Hava alanı şehre 27 km uzaklıkta olduğundan il merkezi açısından büyük kirlilik 

teşkil etmemektedir. Hava alanının yakın çevresinde ise gürültü ölçümü yapılmamıştır. 

G.1.2. Gürültünün çevreye olan etkileri : 

G.1.2.1. Gürültünün fiziksel çevreye etkileri : 

77

İlimizde eski yerleşim yerlerinde ve eski binalarda gürültü kaynakları için herhangi 

bir tampon bölge bırakılmamıştır. Zaten bu alanlarda rahatsız edici miktarda gürültü 

olmamaktadır. 

Yeni yapılanmalarda ise gürültüye karşı daha duyarlı davranılmaktadır. Gürültüye 

sebebiyet verebilecek işletmeler yavaş yavaş şehir dışına çıkarılmakta ve gerekli 

izolasyonların yapılarak gürültünün etkileri en aza indirilmeye çalışılmaktadır. 

G.1.2.2. Gürültünün sosyal çevreye etkileri : 

Gürültünün insan ve çevre sağlığına etkileri bilimsel olarak açıklandığı halde 

günümüzde hala bu konunun önemi tam olarak kavranamamış veya zorunlu hallerden 

gerekli ve yeterli önlemler alınamamıştır. 

İlimizde yerleşim yerlerinin bulunduğu bölgelerde fazla gürültü kirliliği 

yaşanmamakla birlikte özellikle trafikte seyreden araçların yaptıkları klakson gürültüsü 

insan psikolojisini ciddi boyutlarda etkilemektedir. 

Ayrıca gürültülü ortamlarda çalışan kişilerin kask veya kulak takma zorunlulukları 

olduğu halde bu işlevleri yapmamaları çeşitli işitsel ve ruhsal problemlere sebep 

olmaktadır. 

G.1.3. Gürültünün insanlar üzerine olan etkisi : 

G.1.3.1. Fiziksel etkileri : 

Gürültü kişilerde geçici ve sürekli işitme bozuklukları meydana getirmektedir. 

işitme sistemine etkisi; Gürültü ortamlarında kalma süresi, gürültünün sürekli veya 

kesintili olması, kişinin yaşı, bireysel duyarlılık derecesi, iş kulağın fonksiyon durumuna 

göre değişir. 

G.1.3.3. Psikolojik etkileri : 

Kişilerde davranış bozuklukları, öfkelenme, sıkılma, genel rahatsızlıklar zamanla 

meydana gelir. 

Gürültünün sebep olduğu psikolojik düzensizlikler genel olarak iki gurupta toplanır. 

Bunlar gürültünün çalışan kişiyi rahatsız etmek suretiyle verimi düşürmesi ve iş kazalarına 

sebep olmasıdır. Gürültüden dolayı asabileşme, sinir sisteminin bozulması, daha ileri ruhi 

belirtilerin meydana çıkması, sesin özelliği, kişinin duyarlılığı, yapılan iş sesin sürekli olup 

olmaması ve gürültünün kaynağı gibi faktörlerdir. 

G.1.3.4. Performans etkisi : 

Uzun süre gürültüye maruz kalan kişilerde konsantrasyon bozukluğu olacağından, 

iş veriminde zamanla düşme meydana gelir. 

G.2. Titreşim : 

Konu hakkında her hangi bir çalışma yapılmamıştır. 

78

KAYNAKLAR: 


79

H. ATIKLAR 

H.1.Evsel Katı Atıklar: 

İnsanların sanayi, ticaret , sosyal hizmet ve buna benzer alanlarda, evlerdeki çeşitli 

aktiviteleri sonucunda ortaya çıkan sıvı ve gaz olmayan atıklara katı atık denir. Doğal 

kaynakların sınırlılığının anlaşılmasından sonra kullanılan kaynaklarını geri kazanılması 

önem kazanmıştır. Uygun değerlendirme ve geri kazanma yöntemlerinin tespiti için katı 

atıklarının miktarlarının belirlenmesi, sınıflandırılması ve özelliklerinin bilinmesi 

gerekmektedir. İlimizdeki yerel yönetimlerin atıkların değerlendirilmesi konusunda 

şimdiye kadar bir çalışma yapılmayım, Nisan 2002 Mahalli Çevre Kurulunda katı atıklar 

üzerinde karar alınmıştır. 

H.2.Tehlikeli ve Zararlı Atıklar: 

Çevre problemlerinin çoğu sebep ve potansiyel çözümlerine göre, kimyasal 

maddelerden kaynaklanan sorunlardır. Günümüzde kimyasal maddelerin sayısı büyük 

boyutlara ulaşmıştır. Tehlikeli atıklar. Teknolojik gelişmeye bağlı olarak ortaya çıkan insan 

sağlığı tehdit eden endüstriyel nitelikli atıklardır. Bu tür atıklar doğrudan alıcı ortama 

verilemez. Bunlar uygun deponi alanlarında gömülmeli ve meydana gelen sızıntı sularını 

yer altı sularını karışmaları engellenmelidir. İlimizde hızlı bir sanayi mevcut değildir. Bu 

nedenle pek kirlenme mevcut değildir. 

H.3.Özel Atıklar: 

H.3.1.Hastane atıkları: 

Sağlık kuruluşlarından kaynaklanan patojenik, enfekte, kimyasal ve farmakolojik 

atıklar ile kesici- delici malzemeler tıbbi atıklardır. Şehrimizde 20 yatak kapasitesinin 

üzerindeki tüm hastanelerde geçici atık deposu yaptırılması için gerekli uyarılar 

yapılmıştır. Hastane atıkları İlçe ve İlçe Belediyeleri tarafından düzensiz bir şekilde 

toplanmakta ve katı atık depolarına diğer atıklarla beraber gelişi güzel dökülmektedir. 

2002 yılında Mahalli Çevre Kurulunda Tıbbi Atıkların Bertarafı için gerekli 

kararlar alınmıştır. 

H.3.2.Sıvı yağlar: 

Sıvı yağlar gelenlikle yıkama-yağlama ünitesinin bulunduğu akaryakıt satış 

istasyonları ile sanayi sitelerinden kaynaklanmaktadır. Miktarı hakkında kesin bir bilgi 

yoktur. 

H.3.3.Radyoaktif atıklar: 

Radyasyonlar canlı vücudunu hava cereyanlarıyla beslenmeye veya absorbsiyonla 

etkileyebilir. Radyasyon hücrelerin erken veya geç bölünmesine yada hiç bölünmemesine 

sebep olur bu sebeple radyo aktif atıklarının, kontrolü özel tedbirlerle uzaklaştırılması 

gerekmektedir. İlimizde radyo aktif atık üreten herhangi bir tesis bulunmamaktadır. 

80

H.4.Atıkların Bertaraf Edilmesi: 

H.4.1.Atıkların oluşumu ve biriktirilmesi: 

İl Sınırları İçinde Yerleşim Merkezlerinde Kentsel Atıkların (Çöplerin) 

Oluşturduğu Sorunlar : 

a) Halk ve çevre sağlığı açısından tehlike oluşturması 

b) Koku problemi 

c) Haşerelerin artması 

d) Salgın hastalıkların görülmesi 

e) Metan gazı sıkışması sonucu yangın ve patlama 

f) Yer altı sularının kirlenmesi 

g) Estetik görüntünün bozulması 

h) Diğer (Belirtiniz) 

ı) Su Kirliliği( Yüzey Suları) 

İl Sınırları İçinde Yerleşim Merkezlerinde( Belediyelerde) Oluşan Katı Atıkların 

Toplanma, Taşınma ve Bertaraf Yöntemleri: 

Tablo 14. Katı Atıklar 

Belediyenin Adı 

Muş Belediyesi 

Nüfus 68.000 

Kişi Başına Üretilen Katı Atık Miktarı(Kg/Gün) 

Toplanan Katı Atık Miktarı(Ton/Gün ; Ton/Yıl) 

Atık Kompozisyonu(%) 

(Organik, Kağıt, Cam, Metal, Plastik, Kül Vs.) 

Yaz : 1 kg/gün 

Kış : 0.8 kg/gün 

Yaz : 50 ton/gün - 18.000 ton/yıl 

Kış : 40 ton/gün – 14.400 ton/yıl 

% 50 Organik Kağıt,% 5 Cam, 

% 5 Metal, % 10 Plastik, % 5 Kül, 

% 25 Diğer 

Mevcut Bertaraf Yöntemi Düzensiz Depolama ( x ) 

Düzenli Depolama ( ) 

Kompost ( ) 

Yakma ( ) 

Diğer ( ) 

Atık Yönetimi Hizmetlerini Kim Yürütüyor Belediye ( x ) 

(Toplama, Taşıma, Bertaraf) 

Özel ( ) 

Hangi Atıklar Toplanıyor Evsel ( x ) 

Endüstriyel ( x ) 

81

Ambalaj Atıkları İçin Kaynakta ayrı Toplama 

Yapılıyor mu? 

Tıbbi ( x ) 

Diğer ( x ) 

Hayır 

Yapılıyorsa Hangi Atık Türleri İçin Yapılıyor 

Atık Hizmetleri İçin Araç ve Ekipman Durumu 

(Adet, Cins, Kapasite vs.) 

Atık Hizmetleri İçin Eleman Durumu 

(Sayı ve Görev) 

Kaynak : Muş Belediye Başkanlığı 2003 

Muş İlinde katı atıklar Pertek dere sinindeki bölgeye depolanarak üzeri toprakla 

kapatılarak tesviye edilmektedir. İlimizde yaklaşık günlük 20 kamyon 50ton çöp ve atık 

malzeme toplanmaktadır. İlçelerimizde ise; günlük atık miktarları ile ilgili yeterli bilgi 

yoktur. 

Şekil 47.Muş Belediyesi Katı Atık Depolama Alanı 

H.4.2.Atıkların toplanması ve taşınımı: 

Atıklar günlük olarak akşam saatlerinde poşetlerde tekniğe uygun olarak 

toplanmaktadır. Çöp bidonları sağlığa uygun olmadığı için kaldırılmıştır. 

H.4.3.Atık depolama sahaları ve aktarma istasyonları: 

Malazgirt : Yol kenarlarındaki boş alanlara boşaltılarak üzeri toprakla kapatılarak 

tesviye edilmektedir. 

Bulanık : Şehir merkezine 4 km uzaklıkta vadiye gelişi güzel dökülmektedir. 

Hasköy : Korkut yolu üzerindeki sahaya dökülmektedir. 

82

Varto 

: Şehir merkezinden uzak bir vadiye boşaltılmaktadır. 

Korkut : İlçenin yaklaşık 5 km doğusunda yer alan dere yatağına dökülmektedir. 

H.5 Atıkların Değerlendirilmesi : 

Depolama alanında her han gibi ayıklama tesisi bulunmayıp bu konuda imkanlar 

olmadığı için her han gibi bir çalışma mevcut değildir. 

H.6. Atıkların Çevre Üzerindeki etkileri : 

İl ve İlçelerdeki düzenli bir depo alanı bulunmamaktadır. Bu atıklar çevre kirliliği 

yaratmakta olup aynı zamanda depo alanlarının yanlış seçilmesinden dolayı görüntü 

kirliliği yaratmaktadır. 

KAYNAKLAR: 



83

I TURİZM 

I.1. YÖRENİN TURİSTİK DEĞERLERİ: 

HÖYÜKLER VE ÖREN YERLERİ: 

Tarihe yön veren önemli devletlerin egemenliğinde kalmış olan Muş İl sınırları 

içinde bir kazı ve birkaç yüzey araştırması dışında bu güne kadar ayrıntılı bir çalışma 

yapılmamıştır. Gerçekleştirilen çalışmalar ise, Muş’ta dönemin önemli kültür ürünleri olan, 

İÖ. 2000 boyalı seramiğinin bulunmadığını, buna karşın İÖ. 2. binin başlarında itibaren 

bölge Hurri ülkesi olarak anılmış ve İ.Ö. 2. binin ortaları ve sonraları ise Hurri-Mitanni 

devletinin toprakları içerisinde gösterilmesi yerleşim varlığını göstermesi açısından 

önemlidir. Yapılan bu yüzey araştırmalarında Kalkolitik dönemden Ortaçağa kadar 

süregelen kültürlere ait seramikler bulunmuştur. 

Ancak bu araştırmalar daha çok belirli yerlerde yoğunlaştırılmış, bunun dışına pek 

çıkılmamıştır. Alpaslan Barajı nedeniyle Murat Nehri boyunca araştırma yapan M.S. 

Rothman, Yağcılar Höyüğü yakınındaki Yeroluk (Palas) ve Bozbulut’ta (Komus) bazı 

araştırmalar yapmıştır. 

Etkin bir kültürün egemen olduğu bölgede yer alan Muş ve çevresinde Erken Tunç 

Çağa ait C.A. Burney sekiz, M.S. Rotman ise bunların dışında yirmi höyük tespit etmiştir. 

Ayrıca bu merkezler ile Elazığ bölgesi arasında bir ilişkinin var olduğu ortaya 

konulmuştur. 

1-Dolabaş Höyüğü : 

Malazgirt İlçesinin Dolabaş Köyü’ndedir. Bir Urartu yerleşmesidir. 

2-Bostankale Höyüğü: 

Malazgirt İlçesinin Botan Köyündedir. Bir Urartu yerleşmesidir. Birinci derecede 

sit alanı olarak gösterilmektedir. 

3-Yağcılar (Evran) Höyüğü 

Şekil 48. Yağcılar Höyüğü 

84

Yağcılar Höyüğü, Muş’un 24 km. kuzey-batısında, Muş-Elazığ yolu üzerinde, 

Murat Köprüsünü 1700 m. geçtikten sonra kuzeye ayrılan yolun 7. km.’sinde, Yağcılar 

Beldesi sınırları içinde yer almaktadır. 

4-Mercimekkale Höyüğü 

Şekil 49. Mercimekkale Höyüğü 

Muş merkez İlçe sınırları dahilinde Muş-Varto Karayolu üzerindedir. Tespit edilen 

28 höyükten biri olmakla birlikte Doğu Roma (Bizans) döneminde de haberleşme amaçlı 

kullanılmıştır. Halk arasında yaygın bir rivayete göre Muş ilinde korkunç bur kuraklık 

yaşanmıştır. Yaşanan bu kuraklık döneminde Muş ovasında sadece Sekavi beyinin ekmiş 

olduğu mercimekten başka hiçbir ürün yetişmemiştir. Sekavi Beyi topladığı mercimekleri 

üst üste kale gibi yığmıştır. Bir gün yanına oldukça ihtiyar biri gelmiş. Rivayete göre bu 

ihtiyar Hz. Hızır’dan başkası değilmiş. İhtiyar Bey’e “Allah rızası için bir avuç mercimek 

ver” demiş. Sekavi Beyi mercimek vermemek için bin bir yalan uydurmuş ve “eğer benim 

mercimeğim var ise taş olsun” demiş. Bunun üzerine Hz. Hızır “Allah’ım bu beyin 

Mercimeklerini taş et” diye beddua etmiş ve bütün mercimekler taş olmuş. O günden 

sonra bu yere Mercimekkale adı verilmiş. 

Kepenek Höyüğü 

85

Şekil 50. Kepenek Höyüğü 

İlimiz Kepenek köyündedir. Arkeolog Yr.Doç.Dr. Nurettin KOÇHAN’ın 

araştırmaları devam etmektedir. Nurettin KOÇHAN tarafından burada bulunan Urartulara 

ait olan taş üzerindeki yazıt Mirjo SALVINI tarafından çözülerek “Studı Mıceneı Ed Egeo- 

Anatolıcı” dergisinin Fascılcolo XLII/2-2000 sayısında yayınlanmışdır. 

Yazıtın Türkçe’si: 

“Haldi’ye (Urartular’ın baş tanrısı), kral (Efendi, Tanrı), Menua oğlu Argişti bu 

Susi-tapınağı ve (kaleyi) inşa edip tamamlattı. (Ona) ben Argiştihinili adını verdim. En 

büyük Haldi sayesinde ben Menua oğlu Argişti, güçlü kral, Bianili kralı, Tuşpa kentinin 

efendisi” 

Muş’ta Urartular’a ait iki önemli yazıt bulundu: ikisi de Menua dönemine ait. İlki 

bir stelin alt kısmıdır ve Tiflis arkeoloji müzesindedir. Bu yazıt Muş’un 18 km. doğusunda 

Trmerd mezarlığında bulunmuş. Bu yazıtta askeri bir seferden, Atauni kentinden ve Urme 

ülkesinden bahsediliyor ve stelin Arhi kentine dikildiği bildiriliyor. İkinci yazıt oldukça 

eksiktir, yine Urme ülkesinden ve bir yerden bahsediyor. 

KAYA MEZARLARI: 

86

Şekil 51. Aradere Köyü Mezarlığı 

Malazgirt ilçesinin Aradere Köyündedir. Atatürk Üniversitesinden bir ekipçe 

yapılan yüzey araştırmaları sonunda önemli bulunmuştur. 

Yeniköy (Alyar) Kaya Mezarı 

Şekil 52. Yeniköy Kaya Mezarı 

Urartulara ait kaya mezarlığıdır. Arkeolog Yr.Doç.Dr. Nurettin KOÇHAN’ın 

araştırmaları devam etmektedir. 

Varto Kayalıdere Ören Yeri (Kale Şehri) 

87

Şekil 53. Kayalıdere Kale Şehri 

Merkez İlçe’ye 40 km, Varto’ya 20 km uzaklıkta Kayalıkaya Köyü’ndedir. Bir 

Urartu yerleşmesidir. İngiliz Arkeoloji Enstitüsü’nce Prof. Dr. Seton Lloyd ve C.A. 

Burrey başkanlığında, 1965’de yapılan kazıda bulunmuştur. Kazılarda; kale, tapınak, 

şarap mahzeni, mezar ve küçük buluntular ortaya çıkarılmıştır. Urartu Kralı II. Sarduri 

devrine ( MÖ.764-735) tarihlenen kale, oldukça sağlamdır. Avlusu taş döşemeli tapınakta, 

oturur durumda MÖ VII yy’ın tunç aslan heykeli, düğmeler, ok başları, tunç iğneler, aslan 

avı tasvirli kemer parçaları ele geçmiştir. Buluntular, Ankara Anadolu Medeniyetleri 

Müzesi’nde sergilenmektedir. 

Şekil 54.Mollakent Mağarası 

88

I.1.1 Yörenin doğal değerleri: 

Muş Kalesi 

KALELER 

Muş merkezdedir. Kale şehrin en eski yerlerindendir. Kesin tarihi bilinmemekle 

birlikte Moğol istilasını müteakip 7. asır ortalarına doğru Hz. Osman zamanında bu çevre 

ile birlikte kalede 

Şekil 55. Muş kalesi 

savaşlara sahne olmuştur. Sonraları Ermeni Derebeyleri Bağdat’taki Abbasi Halifelerine 

tabi olarak bu çevrenin ve kalenin idaresi için memur kılınmışlardır. Muş Hicri 27 yılında 

Hz. Ömer döneminde Müslümanların eline geçince bu kale de tabi olarak Müslümanların 

eline geçmiştir. Uzun süren savaşlar sonucu üzerinde bulunan tarihi değerlerin yok 

olmasına sebep olmuştur. Günümüzde Arap mezarlığı, Selçuklu mezarlığı ve Osmanlı 

mezarlığı karışık olarak dağınık bir halde bulunmaktadır. Belediyece park olarak 

düzenlenmiştir. Günümüzce halkın başlıca piknik yerlerinden biridir. 


Hasbet Kalesi 

89

Muş’un güneyindeki Kızıl Ziyaret Dağının doğu uzantısında bir yamaçtadır. Surları 

ve iki kulesi kısmen ayaktadır. Diğer kısımları tabii afetlerde yıkılmıştır. Kesin tarihi 

bilinmemekle birlikte 


yapıda kullanılan malzeme ve sanat yapısı itibari ile Horasan harcı ile imar edilmiş ovaya 

hakim karakol konumunda kendini göstermektedir. Eteklerinde bulunan Soğucak köyünde 

büyük ölçüde tahrip olan 2 adet gözetleme kulesi de mevcuttur. 

Bir rivayete göre Büyük İskender Mısır’ı fethe giderken kendine bağlı Komutan 

Beatlis’e ( Bitlis) geri döndüğünde geri alamayacağı kudrette bir kale yapmasını istemiş. 

Emri alan Komutan Beatlis, Büyük İskender’in Mısır’dan Dönüşüne kadar Bitlis Kalesini 

yapmış ve Büyük İskender’i emri doğrultusunda Muş Ovasına püskürtmüştür. Büyük 

İskender defalarca Bitlis’e saldırmış fakat her seferinde Muş Ovasına geri dönmek zorunda 

kalmıştır. Yine mağlubiyetle sonuçlanan bir saldırı sonucu Büyük İskender Muş Ovasında 

gece konaklarken, orduyu tedirgin eden bir atlı gurubun varlığını görür ve bu savaşçılara 

hayran kalır. Savaşçıların ikamet ettiği Haspet Kalesine elçi göndererek görüşme talep 

eder. Kaledekiler bu talebi kabul ederek Büyük İskender’in yanına giderler. Rivayete göre 

Büyük İskender hayran olduğu bu kişilere atfen “Siz kimsiniz ki, dünyayı fethe çıkmış bir 

komutanın ordusunu 


90

ahatsız ediyorsunuz.”demiş. “Bizler Gur Beyleriyiz, sizler bizim topraklarımıza girmekle 

bizi rahatsız ettiniz” cevabını almış ve komutan Beatlis’e haber göndererek Bitlis kalesinin 

kapılarını açmasını emretmiş 

ve Muş ovasından ordusunu çekmiştir. 

Şekil 59. Muşet Kalesi 

Muşet Kalesi: 

Muş’un güneyindeki Kızıl Ziyaret Dağındadır. Muş adı ile özdeşleşmiştir. İlk 

yapımı Urartu’lara ait olup yıkık temelleri üzerine bilahere sonradan ortaçağ kalesi 

görünümünde olan bü günkü yapıya kavuşmuştur. Kale Horasan harcı ile yapılmıştır. 

Malzeme ve doku olarak Haspet kalesi ve Ahlat eski şehirdeki yıkık kale ile birbirinin 

aynısıdır. Karakol olarak kullanıldığı tahmin edilmektedir. Tarihi kaynaklara göre boylar 

arasında adı en son geçen Muşkan oymağı lideri adına yapılmıştır. Van tarihinde Hitit 

Devleti yıkıldıktan sonra yerini alan bir çok krallıklar arasında Muşku’lar da sayılmaktadır. 

Yine Şah Tahmasp 1530 da Muslu Kabilesine mensup Zülfikar’dan Bağdat’ı aldı şeklinde 

geçer. Muşkular kökü Urartulara dayanan oymaklardan biridir 

Malazgirt Kalesi: 

Şekil 60. Malazgirt Kalesi 

91

Malazgirt’tedir. Haşmetli bir görünüme sahiptir. Kalenin ilçeyi çepe çepe çevreleyen bir 

birine parelel iki suru onarılmıştır. İslam kaynaklarında bu kale gerek İslamiyet’in ilk 

döneminde gerekse Bizanslar zamanında bir çok savaşa sahne olmuştur. Eski Malazgirt’i 

çepeçevre kuşatan kalenin ana burcu ile burçları bu tarihi özellikleri ile ilgi çekmektedir. 

Tabii afetlerde surları yıkılmıştır. Çeşitli zamanlarda onarılmıştır. Onarımlar kısmen de 

olsa günümüzde de devam etmektedir. Efsaneye göre Malazgirt Kalesi civarında 

ateşperestler yaşarken başlarında Teymus isminde bir şah bulunuyormuş. Şahın 

çocuklarından Beşir Allah’a iman getirince babası Teymus Şah oğlu Beşir’in dilini dipten 

keserek Malazgirt’ten sürgün etmiş Beşir aylarca yol kat edip Müslümanların bulunduğu 

Mekke’ye gelmiş, durumu öğrenen Hz. Ali sahabelerden oluşan bir ordu toplayarak 

Malazgirt üzerine yürümüş. Yapılan savaşta Teymus Şah ve beraberindekiler kılıçtan 

geçirilmiş. Hz Ali ordusu ile şimdi ilçenin bir mahallesi olan Şahneder köyüne gelmiş ve 

orada konaklamak istemiş. Askerler yorgun ve susuz olmaları nedeniyle köydeki çeşmeden 

su içmek istemişler, suyun zehirli olduğu söylenmiş. Bunun üzerine Hz. Ali çeşmenin 

kaynağında örümcek ağı gibi kaynaşmakta olan yılanları görünce askerlerin su içmesine 

engel olmuş. Askerlerin su içme ihtiyacını belli etmesi üzerine Hz. Ali köyün hemen 

güneyindeki düz arazi görünümde olan Salkayalığına gitmiş, kılıcın çekerek taşa vurmuş 

kılıcın darbesi ile kaya yarılmış ve şimdi yılanlar kuyusu denilen halini almış. Çeşmede 

kaynaşmakta olan yılanların çekilmesi için Allah’a dua etmiş aynı ayna yılanlar açılman bu 

kuyuya çekilmişler. Sonunda askerler bu çeşmeden su içerek yorgunluklarını üzerlerinden 

atmışlar. Günümüze kadar her yıl yalnız 15 Mayıs- 15 Haziran arasında bu yılanlar kuyusu 

aynı boy ve renk zehirsiz yılarlarla dolar bu güne kadar, bu yılanların köylüler tarafından 

ellerine alarak oynattıkları halde hiç kimseye zarar vermedikleri tespit edilmiştir. Görmek 

isteyenler belirtilen günler arasında Şahnedar köyü yılanlar kuyusuna gidebilirler 

Katerin (Zincirli) Kale 

Malazgirt ilçesi sınırları içersindeki Katerin Dağı üzerindedir. Doğu Roma eseridir. 

Rivayete göre Malazgirt ile Katerin Kaleleri Kalın zincirlerden bir köprü ile birbirlerine 

bağlanmıştır. 

Tıkızlı Kalesi 

Malazgirt ilçesinin Tıkızlı Köyündedir. Yapılan araştırmalar sonucunda kalenin 

Urartu’lara ait olduğu belirlenmiştir. Kale bir tepe üzerinde büyük taşların bir biri üzerine 

yığılması ile harçsız olarak yapılmıştır. 

Doğu Anadolu’da son yıllarda yapılan bir çok araştırma ve kazıya karşın, bunları 

sınırlı bir alanı kapsadığı ve özelliklede Van ili ve çevresinde yoğunlaştırıldıkları dikkati 

çekmektedir. Bunun yanı sıra çok kısıtlı da olsa Ağrı ve Erzurum çevresinde bazı yüzey 

araştırmaları ile Elazığ Bölgesinde de kurtarma kazıları gerçekleştirilmiştir. Muş ve 

özellikle Malazgirt İlçesinde ise bugüne değin kapsamlı bir araştırma yapılmamıştır. Bu 

nedenle aşağıda ayrıntılı olarak tanıtmaya çalışacağımız Kale, yörede antik yerleşimin 

yoğunluğunu ve yeni araştırmaların sürdürülmesinin gerekliliğini ortaya koyması açısından 

büyük önem taşımaktadır. 

Kalıntıların bu günkü durumuna göre Kale’nin merkezi kısmı yaklaşık 25-30 x 30- 

35 metrelik bir alanı çevrelemektedir. İç kalenin 4m. genişliğindeki kuzeydoğu ve kuzey 

sur duvarlarının yer yer 1,5-2m yüksekliğe kadar korunabilmişliğine karşın dış sur 

duvarları bazı kısımlarda salt birkaç taş sırası halinde günümüze gelmiştir. 

92

Tıkızlı Kalesinin sur duvarlarında izlediğimiz, A. Çilingiroğlu tarafından “Kilkilotik 

Yöntem” olarak adlandırılan benzer duvar örgüsüdür. Yazıtları nedeniyle Işpuini dönemine 

(İÖ. 830-810) tarihlenen Zivistan ile Menua’ın egemenliğinde (İÖ. 810-786) yapıldığı 

kabul edilebilir. 

Bostankale Kalesi: 

Şekil 61. Bostankale Kalesi 

Malazgirt’te 10 km uzaklıktadır. Yapılan yüzey araştırmaları sonucunda kalenin 

Urartu’lara ait olduğu tespit edilmiştir. Kale büyük bir kaya kütlesi oyularak yapılmıştır. 

Karakale Kalesi: 

Şekil 62. Karakale Kalesi 

Korkut ilçesine bağlı Karakale beldesine adını veren kale yerleşim yerinden 

yaklaşık 200 m yükseklikte tüm vadiye hakim bir tepe üzerine kurulmuştur. 

93

Şekil 63.(Murat Köprüsünün eski Hali) 

KÖPRÜLER 

Murat Irmağı Köprüsü 

Muş – Varto yolu üzerinde Muş şehir merkezine 10 km uzaklıktadır. Bir Selçuklu 

yapısıdır. Yapım tarihi kesin olarak bilinmemek-tedir. 1817 tarihli mermerden kitabesinin 

onarımlarla 

Şekil 64.(Murat Köprüsünün Yeni Hali) 

ilgili olduğu sanılmaktadır. 143 m uzunluğunda, 4.77 m genişliğindedir. Yüksekliği 16 – 

18 m’dir. 12 gözlüdür. Günümüzde orta ayaktan yıkılmıştır. 

Şekil 65. Hatun Köprüsü 

94

Hatun Köprüsü 

Malazgirt’in girişindedir. Bir Selçuklu yapısıdır. 10 m uzunluğunda, 5 m 

genişliğindedir. Günümüze kadar gelebilmiş yegane Selçuklu eserlerinden biridir. 

Kız Köprüsü 

Şekil 66. Kız Köprüsü 

Malazgirt’e 2 km uzaklıktadır. İki yekpare taştan 3 m uzunluğunda, 1 m 

genişliğindedir. Rivayete göre devrin kral kızlarından biri tarafından yaptırılmıştır. 

I.1.2.Kültürel değerler 

ESKİ MUŞ EVLERİ GENEL YAPISI 

Eski Muş evleri taştan ve kerpiçten yapılmış olup tek veya iki katlı olarak inşa 

edilmiştir. Odalarda mutlaka yüklük vardır. Salonda ya da evin büyük odasında 

şömine bulunur. Oturma odalarına sedirler konulur. Her evin mutlaka kileri vardır. Evler 

yapılırken uzun ve soğuk kış şartlarına dayanaklık açısından duvarlar 70-80 cm. 

kalınlığında yapılır. Duvar boyunun yarısında ‘areğan’ denilen hatiller kullanılır. Dam 

kısmı, kalın areğanların üst üste konularak ve aralarındaki boşluğunda meşe çeperiyle 

doldurulması, akabinde bunların üstünün de önce çamur sonrada toprak ile örtülmesi ile 

yapılır. 

95

Şekil 67. Eski Muş Evleri 

Geleneksel Muş evleri, genellikle büyük bir salon ve salona açılan oda kapıları 

şeklinde planlanmıştır. iki katlı evlerde, salondan üst katlara tahta merdiven bırakılarak 

bağlantı yapılır. Banyo ihtiyacı, büyük bir kayanın içinin oyulması sonucunda oluşturulan 

yapay bir holde karşılanır. Kapı girişlerine mihrabi bir görüntü hakim olup kapı, ya dış 

duvarla bitişik ya da biraz daha içeridedir. Süslemelerde genellikle tuğla kullanılmıştır. 

Pencereler geniş ve ışığı bol alacak şekilde yapılmıştırPencere üstlerinde Osmanlı 

Mimarisinde görülen ay-yıldız işlemesi sıkça görülmektedir. 

Bu evlerin çoğunda bahçe yoktur. Direkt olarak cadde ile bağlantılıdır. 

Bu evlerin yanında köşk diye tanınan büyükçe evlerde yapılmış olup bunların 

mimari halk tipi evlere benzemekle birlikte salonları ve odaları daha da büyük olup 

genelde iki katlıdır. 

Günümüzde bu evler yıkılmaya yüz tutmuş; gelişen teknik yapılara yenilmiştir. Bu 

evlerden bir kaçına şehir merkezinde rastlamak mümkündür. 

Anadolu’nun fethini izleyen yıllarda zamanla Türkleşen Muş’un eski yerleşim 

düzeni ve sokak dokusu esas itibari ile tipik bir Türk kenti havasını yansıtır. 

96


Diğer yörelerimizde olduğu gibi buradaki konut mimarisinin oluşumunda da temel 

etki milletimizin örf ve adetlerinden kaynaklanan hayat tarzı ve ihtiyaçlarıdır. Ayrıca 

mahalli mimarisi, gelenekleri ve malzemesi ile iklimin ve coğrafyasının zorlayıcı gerekleri 

de bu oluşumdaki diğer etmenlerdir. 

Bölgedeki diğer illerin yerleşimlerindekine benzeyen sokak dokusu içinde yer alan 

evler, genellikle havşu (avlu) gerisinde yükselen iki katlı (dubleks) kuruluşlardan ibarettir. 

Eski Muş evleri genel plan şemaları itibarı ile diğer şehirlerdeki (Doğu ve Güney 

Doğu) evlerle paralellikler ortaya koymakla birlikte mekan isimlendirmelerinde yer yer 

farklılıklar göstermektedir. 

Sokakla bağlantılı cümle kapısı ile geçilen havşunun (avlu) bir yanında tandırlık, 

erzak deposu ve çardak görevi gören ağaç altı oturmalıklar yer alır, bir çoğunda ise 

bunlarla birlikte ahır da mevcuttur. 

Evlerin cephesi, pencereler ve zaman, zaman üst kat çıkmasını taşıyan konsollar, kat 

ayırımını vurgulayan kornişler, ahşap balkon ve balkon kemerleri ile hareketlendirilmiştir. 

Yapıların üzerlerini örten yapı malzemesi o dönemin iklim şartlarına göre yapılan düz, 

toprak damlardır. Evlerin temel yapı malzemesi kerpiçtir. Ahşap malzeme ise içeride, 

tavanlarda (taşıyıcılar), dolaplarda, kapı, pencere ve dışarıda ise balkonlarda kullanılmıştır. 

Süslemelerde ise kerpiçlerin, dış cephede duvarlara değişik dizilmeleri ile yer 

verilmeye çalışılmış estetik ve sade bir görünümü vardır. Pencere kenarları, dışarıdan 

Selçuklu öğesi taşıyan, kültürümüzün önemli unsurlarından birini; miğfer kubbe anlayışını 

ortaya koyar, bakıldığında miğfer görünümü bariz bir şekilde kendini gösterir. 

Pencerelerde cumba yerine önem verilerek yapılan, genelde sade olan korkuluklar 

kullanılmıştır. 

97

Evlerinin giriş kapılarının her iki yanını süsleyen iki sütunçe üzerine çiçeklik nişleri 

vardır. Kapılar çift kanatlı olup genelde metal ağırlıklı yapılmıştır. Kapılar sade görünümlü 

kapı tokmakları yada kilit bağlantıları ile yapı malzemesini tamamlar. Kapıların içeri açılan 

kısmında girişi sağlayan bir basamak yüksekliğinde seki bulunur. İçeride alt kat, genelde 

mutfak, banyo, tuvalet ve zahire odası ile birlikte merdiven boşluğunu oluşturan 

antrelerden oluşur. Yukarı çıkıldığında, esasen geleneksel Türk konutunda yer alan sofa ile 

aynı amacı taşıyan ve alt kattan uzanan ahşap merdivenle çıkılan bu ilk ve evin en geniş 

kısmını oluşturan mekanlar, cepheye bakan daha çok sohbet amacıyla kullanılan büyük 

salonlardır. Bu salonlarda ahşap veya taştan, pencere önlerinde sedirler bulunmaktadır. üst 

katta yer alan bütün mekanlar (odalar), bu salon etrafında sıralanır. Misafir odası olarak 

adlandırılan ve büyük salonun etrafında ön cepheye bakan bazen birden fazla olan, evin en 

güzel eşyalarını içerisinde de barındıran yada diğer odalara göre daha gösterişli olan bu 

odalar, misafir ağırlama, sohbet etme amaçlı yapılmıştır. 

Evlerde mekanları bir birine bağlayan kapılar basit ve gösterişsizdir. Çok büyük bir 

çoğunluğu tek kanatlı olan kapıların hemen hemen hiç birinde süsleme yoktur. Bütün 

kapılar eşikli ve demir mandallı kapı kolu sistemi ile yapılmıştır. Kapı boyutları, 

bulundukları konuma ve fonksiyonlara göre değişik ölçüler vermektedir. 

Genelde her oda da küçük ahşap dolaplar (gömme) ve büyük çift kanatlı, çekmeceli 

yataklıklar mevcuttur. 


98

Evlerin duvar kalınlığı (dolgu duvarlar) 60-70 cm’dir. Bu yüzden mekan içerisinden 

bakıldığında pencereler loş bir hava verir. 

Mekan içerisine açılan pencere yapıda kullanılmaz, evin tavan kısımları kaplamasız, 

olduğu gibi bırakılır, taşıyıcılar kendini gösterir. Döşemeler ise zeminde (alt katta) 

sıkıştırılmış killi toprak veya düzgün sal taşları ile; üstlerde ise ahşap malzeme ile kaplanır. 

Her odanın pencere önünde yüksekliği 30-50 cm, genişliği 50-90 cm arasında değişen 

sedirler mevcuttur. Ahşap veya kerpiçten oturma yeri olarak düzenlenen sedirler pencere 

önlerine bitişik yapılırlar. 

Mutfaklar, evin önemli ve geniş yerlerinden biridir. İçerisinde ocak (niş şeklinde) 

diğer adıyla şömine bulunur. (Bazı yapılarda yoktur.) Yemek odasının hemen altında 

bulunduğundan mutfaktan yemek odasına, yiyecek ve içecekler asansörvari bir makara 

sistemiyle duvar içerisindeki boşluktan çıkarılır ve indirilir. 


Banyoda, çol denilen günümüz küvetini andıran suyun mekan içerisinde etrafa 

sıçramasını engelleyen köşeye yapılmış ayrı ve açık bir kısım bulunur, büyük banyo 

kazanları her yerde olduğu gibi burada da kullanılır. 

Şekil 71. Eski Muş Evlerinde Kapı Girişi 

Evin iç duvarlarının tamamında sıva olarak saman, keçi kılı, sönmüş kireç karışımı 

kullanılır. Sonradan üzerine badana yapılarak duvar yüzeyi tamamlanır. 

99

Sonuç olarak bu evler haremlik-selamlık diye ayrılmasa bile, bunun fiilen 

uygulandığı görülür. Bütün bunlara binaen kendi kendine yeten o dönemdeki kapalı 

ekonominin etkisi burada da gözlenir. 

ÖRF VE ADETLER 

GELENEKLER 

Muş ve çevresinin sosyal hayatında geleneksel yapı hakimiyeti sürmektedir. Tarihe 

bakıldığında Türk Devlet geleneğinin en köklü ve en belirgin yapısı olan aşiret unsuru 

özelliğini halen korumaktadır. Zira Türk devletleri Tarihinde, aileler birleşip obaları; 

obalar birleşip aşiretleri; aşiretler birleşip oymakları; oymaklar birleşip beylikleri; beylikler 

birleşip devletler oluşturuyorlardı. Bu noktadan hareketle töreler inançla birleşip önemli bir 

konuma gelmiş özellikle köylerimizde bu hayat biçimi sosyal yapıyı güçlendiren bir faktör 

olarak karşımıza çıkar. 

DOĞUM TÖRENLERİ 

Muşlular esasen kalıplaşmış ve eskiden beri devam ede gelen birçok merasimleriyle 

kendi gelenek ve göreneklerini devam ettirmektedirler. Doğum törenleri de modern tıbbın 

hayatımıza girmesiyle unutulmaya yüz tutmuştur. 

Doğuma Hazırlık: 

Doğumun olacağı ev büyük bir temizlik yapılarak hazırlanılır. Güzel kokularla 

evin havası değiştirilir. Anne adayı yıkanır ve yeni elbiseler giydirilir. Göbek annesi 

(Çocuğun göbeğini kesen) denilen çok çocuklu anneler ve tecrübeli nineler davet edilir. 

Komşuların hazırlamış olduğu çörek ve yemekler, gelen misafirlere ikram edilir. 

Doğum zamanı yaklaştığında evin yeme içme ihtiyaçları genellikle komşular 

tarafından karşılanır. Sofra hazırlanarak anne adayının evine getirilir. Bu durum doğum 

gerçekleştikten sonra yedi gün boyunca devam eder. 

Doğum müddetinden kırk gün sonra ya da kırkı çıktıktan sonra baba, yeni doğan 

bebekle birlikte eşini kayınpederine götürür. Belli bir süre geçtikten sonra ya kendisi ya da 

kayınpeder tarafından eşi ve çocuğu geri getirilir. 

Doğum Sonrası Törenler 

Ad Verme: 

Çocuğun doğumunu müteakip 3-7 gün içerisinde özellikle baba (damat) tarafının 

büyükleri ve anne (gelin) tarafının büyükleri, bebeğe isim verilmesi için davet edilirler. 

Büyüklere danışılmadan ve onay alınmadan büyüklerden herhangi birinin adının bebeğe 

verilmesi hoş karşılanmaz. 

Bebeğe isim verilirken, kundaklı bebek kucağa alınır. Sağ kulağa ezan, sol kulağa 

tekbir okunarak bebeğin ağzına kızılcık ya da içinde şeker eritilerek hazırlanan sudan 

verilir. Bu merasimin sonunda çocuğa ismi verilir. Doğan her çocuk için maddi durumları 

100

iyi olan ailelerce ‘Hakika’ denilen kurbanlar, fakir ailelere dağıtılmak amacıyla kesilir. 

Ayrıca yakın komşular yemeğe çağrılır. 

Beşik: 

Bebek dünyaya geldikten 40 gün sonra anne ayağa kalkarak evin dışına çıkar. 

Loğusa annenin, anası kız kardeşi babasını evlerine gönderme amacı ile bu merasim 

düzenlenir. Kırkıncı günde eve yakın komşular ve akrabalar davet edilir. Her davetli 

yanında çocuk için giyim, beşik aksesuarları çeşitli hediyeler getirirler. Bu hediyeler 

arasında nazar boncuğu mutlaka bulunur. Getirilen bu hediyeler, önceden hazırlanmış 

beşiğe ya da yastığa iliştirilir ve hayır duada bulunulur. 

Misafirlerin gitmesinden sonra yaşlı ve saygın bir bayan tarafından (genelde loğusa 

annenin kayınvalidesidir) bir leğende ‘Kırk Suyu’ hazırlanır. Çocuğun saçını kesmekle 

görevli kişice çocuğun saçı kesilir ve çocuk yıkanmaya alınır. Tas veya büyükçe bir tahta 

kaşıkla su, ‘Kırk Suyu’ndan dua ve niyazlarla alınıp çocuğun başına dökülür ve annesinin 

ziynet eşyalarının batırılmış olduğu ılık suda yıkanır. Daha sonra yıkama işini yapan hanım 

tarafından bir defa sallanır ve kurulanıp pudralanarak giydirilir ve kundaklanır. 

Bebeğin tıraşındaki saçı toplanarak tartılır. Bu saçın ağırlığınca altın, gümüş ya da 

para, tıraşı yapana verilir. Zengin aileler de adak kurbanı keserek etini yedi yoksul aileye 

dağıtırlar. Bebeğin saçı ise yeni bir beze sarılıp saklanır. 

Sünnet Merasimi: 

Eğer bebek erkek ise, masraflarını üzerine alan bir yakının kirveliği eşliğinde 

sünnet ettirilir. Sünnet zamanı bebek ya bir haftalık iken ya da yedi yaşına kadar 

bekletilebilir. Kirve olanın bütün ailesi de sünnet olan çocuğun ailesinin kirvesi sayılır ve 

yeni bir yakınlığın doğmasına sebebiyet verir. Bu gelenek karşımıza çok eskilerde yaşanan 

‘Putlaç’ geleneğinin uzantısı olarak çıkar. (Putlaç, kirvelik geleneğinde kirvenin ailesi ile 

çocuğun ailesi arasında, - İslam’dan gelen bir hüküm olmamasına rağmen- kız alıp 

vermeme ve kirveliğin akrabalık derecesine vardırılmasıdır.) 

Diş Hediği: 

İlimizde çocuğun ileride hangi mesleği seçeceğini belirlemek amacıyla veya 

gurbette bulunan çocuğun hal ve durumunun nasıl ya da ne şekilde olduğunu anlamak için 

uygulanan bir takım pratik ve yorumlara dayalı fal şeklidir. 

Çocuk ilk dişini çıkardığında yakın akrabalarının katılımıyla ‘Diş Hediği’ adı 

verilen küçük bir merasim de çocuğun önüne her birisini ayrı mesleği temsil eden bıçak, 

kalem, kitap, bilezik, ekmek gibi nesneler bırakılır. Çocuk bunlardan hangisine uzanır ve 

alırsa ileride o mesleği seçeceğine inanılır. 

Eğer çocuğun diş çıkardığının farkına ilk annesi varır ve bir büyüğe sürpriz yaparsa 

çocuğun dişlerini gören ilk kişinin de çocuğa hediye alması usulden de olsa gerekli hale 

gelir. 

EVLENME GELENEĞİ: 

101

İlimizde ataerkil aile düzeni hakimdir. Bu nedenle geleneksel olan görücü usulü ile 

evlenme Orta Asya’dan gelen bir yaşam biçimi olarak karşımıza çıkar. 

Bilindiği üzere Dede Korkut Destanlarından Bamsi Beyrek, evlendirilmek 

istendiğinde babası, Kanlı Koca’ya evleneceği kızın vasıflarını ve bu vasıflar 

doğrultusunda evleneceğini, kızı görmeye bu şekilde gidebileceklerini ifade etmiştir. Hatta, 

günümüzde izleri yavaş yavaş silinmeye başlayan Beşik Kertmesi olayının benzerine de 

Dede Korkut Destanlarından Bamsi Beyrek hikayesinde rastlıyoruz. 

Kız Görme (Bakma): 

Kız görmeye (bakmaya) erkek tarafının büyükleri karar verir. Aracılara müracaat 

edilir. Kız tarafına yakın (genellikle akraba) birinin vasıtasıyla ya haber gönderilir ya da 

beraber görücü gidilir. 

Görücü gidenler, kızın ev içerisindeki hal ve hareketlerini, güzelliğini gözlerler. 

Kızdan, el ve ev işlerindeki becerilerini görmek amacıyla işlediği nakışları göstermesi 

istenir. Usulen su istenir. Su verirken gelişine, yürüyüşüne; suyu verirken duruşuna dikkat 

edilir. Kız da bu konularda dikkatli ve eğitimlidir. Suyu ikram ederken elini göğsüne koyar 

ve saygıyla hafifçe tebessüm eder. Bunu bardağı geri alırken de yeniler. Bu hareketler, 

kızın aile terbiyesi ve inceliği açısından önemli göstergeler olarak kabul edilir. Görücüye 

gelen misafirler giderken yine gelin adayının ayakkabılarını nasıl önlerine koyduğuna 

dikkat ederler. 

Kız İsteme ve El Öpme: 

Bu konu iki aile arasında ortaklaşa tespit edilir. Genellikle Perşembe günleri kız 

istemeye gidilir. Günümüzde hafta sonları da ‘kız istemeye’ dahil edilmiştir. Erkek tarafı 

yakın akraba ve komşularının ileri gelenleri ile birlikte erkekli kadınlı yatsı namazından 

sonra kız evine giderler. 

Erkekler ayrı bir odada toplanırlar. Yapılan ikramlar özellikle kabul edilmeyip önce 

hal hatır sorularak erkek tarafının en yaşlı olanı söze başlar. 

- Efendim siz bize buraya neden geldiğimizi hiç sormadınız? 

Kızın velisi biraz sıkılgandır. Hoş geldiniz, sefa getirdiniz. Misafire niçin geldiniz 

diye sormak bizim gelenek ve göreneklerimizde yeri yoktur, ayrıca bunu sormak bize 

düşmez. 

- Eh o halde biz buraya niçin geldiğimizi açıklayalım: Biz buraya Allah’ın emri 

Peygamberin kavli ile kızınız .......’yi oğlumuz .........’e istemeye geldik. Kulun 

takdirinden çok Takdir-i Huda önemlidir. Rızayı-i Bariye itaat etmek gerekir. Hz. 

Peygamberimiz ‘evlenin’ diye buyurmuşlardır. Bu sünnette uymak muteberdir. 

İcap etmesi durumunda diğer misafirlerde söze karışırlar. Neticede kızın babası 

kendi ev halkının ve kızının görüşünü de aldıktan sonra ve uygun görülmüşse şunları 

söyler: “Misafirler siz hoş geldiniz, sefa geldiniz. Siz böyle uygun görüyorsanız ben de; bir 

kızdır size kurban ettim. Allah mutlu ve hayırlı etsin” diyerek rızasını bildirir. 

102

Bunun üzerine erkek tarafının en genci kız tarafının en büyüğünden başlayarak 

ellerini öper. Bu törene ‘el öpme’ denir. 

Bu arada hazırda bekletilen fakat başta kabul edilmeyen ikramlar yeniden talep 

edilir ve koyu bir sohbet ortamı sağlanmış olunur. 

Kadınları bulunduğu odaya da haber salınır. Erkeğin annesi, babası veya bacısı gelin 

adayına söz yüzüğünü takarlar. Çeşitli ikramlardan sonra erkekler arasında gelin adayı 

tarafına istenen hediyeler konuşulmaya başlanır. Bu hediyeler genelde at, silah,takı ve 

başlık parası kararlaştırılır. Bazı yörelerimizde başlık parasına”Süt Hakkı” denir. Bu 

adetler günümüzde unutulmaya yüz tutmasına rağmen az da olsa bazı köyler de bu adetler 

halen sürmektedir. 

Şerbet İçme: 

Nişan törenine yörede ‘şerbet İçme’ denilmektedir. Bu tören genellikle Pazar 

günleri yapılır. Erkek tarafı, eş-dost dolaşarak ya da koçurgan (davet edici) vasıtasıyla 

tören duyurulur. Şerbet İçme töreni kızın evinde yapılır. Erkek evinden en az iki kadın 

şerbet ezmek ve dağıtmak üzere sabah erkenden kız evine gider. Erkek evinden getirilen 

şeker, suda eritilir ve şerbet renklensin diye içine kızılcık şekeri katılır. Şerbet ikramı 

sırasında biri misafirlere kuru, diğeri ise ıslak havlu tutarlar. 

Erkek tarafının davetlileri öğleye kadar törene katılırlar. Misafirler, erkeğin babası 

ve mahallenin hocası tarafından karşılanır. Şerbet, gümüş kupalarda ikram edilir. 

Erkeklerin töreni bitince, kadınlarınki başlar. Tören gece yarısına kadar sürer. Kadınlar, 

önce erkek tarafının evinde toplanırlar. Sonra topluca kız evine giderler. Burada önce 

eğlence faslı başlar; kadınlar bir ağızdan oyun havaları söyleyip def çalarlar. Bu şenlik 

vakit ilerledikçe nişan yapılacak yere doğru kayar. Erkek tarafının eşya sandığı odanın 

ortasına konulur. Sandık açılır, içindekiler teker teker gelen kadınlara gösterilir. Takılar 

gelin adayına takılır. Buradaki tören böylece sürer gider. 

Sabah kız tarafı bir sürahi şerbetle nişan yüzüğünü erkek evine yollar. Damat adayı 

nişan yüzüğünü parmağına takar ve yüzüğü getiren kadına şerbet ve bahşiş verir. Nişanla 

düğün arasında geçen her ayda ‘Pay Töreni’ (Gelin Görme) yapılır. Erkek evi, bir tepsi 

kurabiye, baklava, tatlı, elbise, bilezik, terlik gibi hediyeler gönderir. 

Güveyi Giydirme: 

Düğün genellikle çarşambadan başlar. Davetlilerin öğleyin güveyin evinde 

toplanmalarıyla ‘Güvey Tıraşı’na başlanır. Berber tıraşa başlayınca sesi güzel olanlar 

yanık türküler okurlar. Berber bahşiş almak için ‘ustura kesmiyor’ diye birkaç kez durur. 

Tatmin edici bahşişini aldıktan sonra tıraşa devam eder. 

Tıraştan sonra damadı giydirme işlemine başlanır. ‘Damatlık’ elbiseler, güveyin 

başı üzerinde üç kez dolaştırılarak tek tek giydirilir. Güveye elbiseleri sağdıçlar giydirir. 

Güveyin iki sağdıcı olur. Bunlardan biri evli, diğeri ise bekar olur. Damatlık 

giydirildikten sonra sağdıçlardan biri damadın sağ koluna girerek gelen davetlilerin 

önünde saygı gösterisi olarak durulur ve ilk önce aile büyükleri olmak üzere büyük 

olanlarının elleri öptürülür. Bu törenin ardından topluca yemek yenilir. 


Gece Düğünü: 

Gece düğünü, yatsı namazından sonra başlar. Misafirler hep beraber çalıp 

eğlenirler. Eğlence aracı genellikle davul–zurnadır. Bu arada damadın sağdıçlarının yerine 

oturmak isteyen ya da sağdıçların iyi hizmet etmediklerini gören davetlilerden biri, 

çarşıdan bolca yemiş alarak döner ve sağdıçlara şöyle der: “Bu yemişleri şimdi 

dağıtacağım. Ya bedelini ödersiniz, yada biriniz yerinden kalkar, sağdıç ben olurum.” 

Yemişler dağıtılır. Sağdıçlar da bedelini öderler. Yemişi çarşıdan alıp getiren kişi düğünü 

terk eder. Eğer sağdıçlar yemişin karşılığını ödememişler ise biri yemişi getirene yerini 

bırakmak zorunda kalır. Ama yerini bırakma çok büyük bir hakaret olarak kabul 

edildiğinden, yeri terk etmektense neyse bedel ödenir. 

Kına: 

Gelinin baba evinden ayrılışın ilk işaret kına yakmak törenidir. Gece düğün 

sürerken kına töreni yapılır. Düğün evindeki davetlilerden kadınlı erkekli bir bölümü kız 

evine gider. Erkekler ve kadınlar ayrı odalarda eğlenirler. Kadınlar, götürdükleri çerezleri 

misafirlere dağıttıktan sonra bir tepsi içinde kına getirilir. Tepsinin çevresi mumlar ile 

donatılarak ortaya konur. Gelinin ellerine ve ayaklarına kına yakılır. Kına yakılırken 

gelinin annesi tarafından hediye olarak gelinin kınalı eline altın bırakılır. Bu arada yanık 

türküler, maniler... okunur. 

Bu türkülerin en yaygını evden ayrılan kızın annesine hitaben söylediği “Hıneyi 

Getir Ane”dır: 

Hıneyi getir ane 

Parmağı batır ane 

Bu gece mısafıram 

Al koynan yatır ane 

Maydanoz bağladılar 

Ciğerim dağladılar 

Men şoförü almazdım 

Başıma bağladılar 

Kalede var çeperler 

Çepere su seperler 

Uzak yoldan geleni 

Terli terli öperler 

Bu türküler okunurken gelin ağlar, erkek tarafı ise güler. Misafirlere de kına 

dağıtıldıktan sonra eğlenceler kınacılar düğün evine yani erkek tarafının evine döner. 

Bunlardan ‘yenge’ denilen üç bekar kız gelinin yanında kalır. Uyuyanların eteklerini 

birbirine dikmek, uykuda iken birbirinin yüzünü boyamak gibi eğlenceler gece boyu 

yapılır. 

Damadın kınası, düğün evinde yapılır. Kına tabağı içindeki mumlar yakılır ve evin 

genç kızlarınca içeriye getirilir. Biraz eğlenildikten sonra damadın sağ elinin serçe 

parmağına kına sürülerek bağlanır. Davetliler de parmaklarına kına sürerler. Her iki kına 

104

töreninde de çalgıcılara bolca bahşiş verilir. Damadın yakınları gece düğün evinde sabaha 

kadar eğlenme için kalırlar. 

Gelin Götürme: 

Sabahın erken saatlerinde düğün alayı kız evine gider. Kız evinde kapı genellikle 

kapalı tutulur. Kapının açılmayacağını, açılabilmesi için taleplerini şöyle dile getirir: “ya 

tabanca, ya para isterim, vermezseniz kapıyı açmam”. İstedikleri ya temin edilir ya ad 

gönlü hoş edilerek kapı açtırılır. 

Gelin hazır olunca bir koluna damadın sağdıçlarından biri, diğer koluna ise kızın 

kardeşlerinden biri girerek gelin yavaş yavaş baba evinden çıkarılır. Gelin bütün ailesi ile 

helalleşip vedalaşır. Anne ve baba kızlarına, “iyi bir gelin olasın, kaynananın sözünden 

dışarı çıkmayasın. Yoksa emeğimizi ve sütümüzü helal etmeyiz” derler. 

Gelin alayının dönüşü mutlaka farklı yoldan olmalıdır. Alay, yolda bahşiş almak 

isteyenlerce kurulan barikatlarla sık sık karşılaşır. Düğün alayından önce gelinin aynası, 

çeyiz sandığı, yatağı ve diğer eşyaları gider. Yol boyunca testi kıranlara, su dökenlere de 

bahşiş verilir. 

Damat sağdıçlardan biri ile dama çıkarak gelini bekler. Gelin attan ya da arabadan 

inerken başına çerez, bozuk para serpilir. Paralar bereket getirir inancıyla orada 

bulunanlarca paylaşılır. Yemişler de “ağbat başan, (darısı başına)” denerek gençlere 

yedirilir. Kapının girişinde gelinin avucuna bal sürülür. Oda bu balı kapının üst eşiğine 

sürer. Bu adet ile gelinin-kaynana ilişkinin tatlı olacağına inanılır. Bereket getirsin diye su 

dolu küp hızla yere çarpılarak kırılır. Gelin odasına alındıktan sonra damat ile bir süre baş 

başa kalır. Damat gelinin duvağını açarak “Yüz Görümü” hediyesini takar ve sağdıçlarca 

gezmeye götürülür. Komşular gelin görmeye gelirler. 

Yatsı namazından sonra damat, sağdıçlarınca odasına götürülür. Damat iki rekat 

namaz kılar. Damadın ablası kardeşi ile gelinini el ele tutuşturur: “bunu sana teslim ettim. 

Seni de Allah’a teslim ettim” diye nasihatte bulunur. Güvey ile gelin baş başa bırakılır. 

Gelin yüz görümlüğünü almadan damatla konuşmaz. 

Sabah namazından çıkılınca sağdıçlar gelerek damadı evden alır, hamama 

götürürler. Gelin ise gerdekten üç gün sonra hamama götürülür. Sağdıçlar hamamdan sonra 

birer gün arayla yemek verirler. Pazar günü de damat sağdıçları yemeğe çağırır ve 

hediyeler verilir. 

Muş’ta, evlenme çağına gelen kız, kısmetinin bağlı olduğuna inanır. Eğer bu kız, 

arka arkaya üç çarşamba bir oklava alıp ata biner gibi bacağı arasına alarak minareye çıkar 

ve şerefeden üç kere “Kırnavır, adetiz batsın, it babaliler” diye devir yaparsa o kızın 

kısmeti hemen açılırmış ve istemeye gelirlermiş. Bu gelenekte, genç kızların oklavaya at 

gibi binmeleri eski Türk din adamı görevi üslenen “Kam veya Saman”ın ayin sırasında 

kullandıkları sembolik tahta ata benzemektedir ki harekette de göğe doğru bir çıkış olması 

da dikkat çekicidir. 

Ayrıca, kısmeti kapalı kızların, kısmetinin açılması için hiç kullanılmamış bir 

kilidin, kilitlenerek kilidin Cuma namazından ilk çıkan kişiye açtırılması ile kısmetinin 

açılacağına inanırlar. 

105

Muş ilinde ve çevresindeki aşiretlerde, ölenin ardından acıları dile getiren ağıtlar 

dökülür. Ağıtçılar ölenin hayatta iken yaptığı iyilikleri terennüm eder. Yas tutma haftalarca 

sürer. Yas sırasında ölü evi badana edilmez, hamama gidilmez, kına yakılmaz, takı 

takılmaz bu şekilde yas da olduğu belirtilir. 

Ölen kardeşin eşini alma veya ölen gelinin kız kardeşi ile evlenme ile öleninin 

ruhunun rahat edeceğine, huzur bulacağına inanılır 

HALK İNANIŞLARI 

HIDIR NEBİ – HIDIR İLYAS (HIDRELLEZ) 

Nisan ayının yirmi ikinci gecesi Hıdır Nebi, Hıdır İlyas’ın geleceğine inanılır. Gece 

yağan yağmur damlaları temiz kablara alınır. Bu su şifa niyetine içilir. Hastalara da verilir. 

VARTİVAR 

Temmuz ayının onbeşinci günüdür. Bugün yazın en sıcak günüdür. Köylerde 

toplanan halk koyun sürüsünün bulunduğu beriye giderler. O gün koyun ile kuzunun 

birbirinden ayrılır. Koyunlar ayrı bir sürü kuzular da ayrı bir sürü olur. Kuzuların 

bakıcısına Berivan denir. 

Yazın sıcağına işaret bir tekerleme şöyledir: 

Keçel karganın sözü olsa 

Vartivarde kar yağar. 

Ay Tutulması : 

Bölgenin diğer illerinde olduğu gibi Muş’ta da, Ay tutulduğu zaman aynen eski 

Türk inancında olduğu gibi havaya silahla ateş edilir. Teneke davul çalınıp gürültü 

çıkarılır. Ay’ın kendisini yutan ejderden kurtarılacağına inanılır. 

Yine ayın ilk halini gören kişi hemen yanında kimse yoksa gözünü kapatıp dilek 

tutar. Eğer yanında biri varsa o kişiye bakar ve o kişinin sonraki günlerde uğurlu olacağına 

inanır ve o günlerin güzel, bereketli geçeceği kanaatine varılır. İslam’dan sonra Ay’ı ilk 

gören kişinin Peygamberimize salavat getirme geleneği de eklenmiştir. 

Eski Türklerde gökte her insanın bir yıldızı olduğuna inanılırdı. Gökte yıldız 

kayması olduğu zaman birinin öleceği düşünülürdü. Bu inanış ilimizde halen geçerliliğini 

korumaktadır. 

İslam’dan önceki devirlerde Natüralist inancında olan Türklerde, Güneş ve Ay ile 

ilgili kötü ruhlar mücadeleye kalkışırlar. Bazen bu kötü ruhlar Ay ve Güneşi yakalayıp 

karanlık dünyasına sürüklerler. 

106

Yine İslam’dan önceki devirlerden kalan ve şu anda hurafe ve batıl olarak kabul 

ettiğimiz inançlardan biri de ay tutulduğu zaman Ay’ı ejderin ya da canavarın (Asya 

Motifidir) yutmaya çalıştığıdır. Ay’ı ejderden kurtarmak için bağırıp çağırma, davul çalma 

veya değişik şekillerde gürültüler çıkarma Şamanizm’den gelen bir inanıştır. Muş ilinde 

sıkça rastlanılmaktadır. 

Kara Çarşamba: 

Tunceli - Bingöl - Erzincan çevresinde ve Muş’un dağ köylerinde ‘Kara Çarşamba’ 

olarak kabul edilen ve mart ayının ilk çarşamba günü erkekler alınlarına ‘kara bir leke’ ya 

da ‘is’ sürerek ırmak ve derelere girerek bu karaları temizlerler ve bu ara suya karşı dua ve 

niyazda bulunurlar. Ayrıca yabani gül ağacı veya esnek ağaçların uçları kesilir. Bu uçlar, 

daire şekli verilmek amacıyla birbirine yaklaştırılır. Hastalıklı olanlar bu daireden 

geçirilirken ‘Kurt Kafasının’ ağzını bağlayıp, “kurtulmamıza sebep olduğun o günün 

hürmetine hastamıza şifa ver, bu günün hatırına da sürülerimize dokunma” diye niyazda 

bulunulur. Günümüzde de ilimizin merkeze yakın köylerinde bile sürülere dadanmaması 

için ‘kurt ağzını bağlama’ geleneği devam etmektedir. Bu gelenek ister istemez bize 

‘Ergenekon Destanında’ yaşanan hadiseleri çağrıştırır. 

İslam dinin kabulünden sonra bu gelenek değişik şekillerde karşımıza çıkmaktadır. 

Bunlardan biri şudur: Peygamber Efendimize yapılan eziyetlerden kurtuluşunu kutlama 

maksadıyla halkın bir araya gelmesi, dua ve niyazlarda bulunmasıyla anılır. Bu gün de 

Şubatın son, Mart ayının ilk haftası arasındaki Çarşamba gününde evlerde çokça sevilen 

yemekler yapılıp bir kısmı fakirlere dağıtılarak Peygamber Efendimizin ‘Nefsin için neyi 

çok istersen başkalarına da ondan iste’ Hadis-i Şerifinin gereği yerine getirilir. 

Geleneğe göre bu hafta Şubat ayının son Çarşamba’sından başlayıp Mart ayının ilk 

haftasına kadar devam eder. 

Bu haftada Peygamberlere Allah tarafından bazı belalar verildiğine inanılır. Hz. 

Eyyüb’ün bu hafta içinde vücudunun yaralandığına inanılır. 

Bu hafta içerisinde evlerde bol, bol tatlılar yapılır. Fakirlere ve komşulara dağıtılır. 

Bazen birkaç aile bir araya gelerek bu haftayı, oklava beraber geçirirler. Burada “Nefsin 

için istediğini başkası içinde iste” düsturuyla yapılan her yemek ve tatlı dağıtılır. 

Son Çarşamba kurtuluş Çarşamba’sıdır. Bu hafta içinde bazı evlerde Kur’an 

okunur. İlahiler söylenir. Bazen de Mevlit okutulur. 

Ziyaret Ağacı: 

Ağaca bez bağlama geleneği, bütün tarihçilerin ittifakla ortaya koydukları Şaman 

İnancının direk yansımasıdır. Şöyle ki; Şamanizm’de iyi ruhların tutulan dilek ve 

temennileri ulaşması gereken yere ulaştırmasına dayanır. İslam’ın kabulünden sonra da 

yoğun bir şekilde ilimizde görülmektedir. 

Sagu (Sadu - Ağıt - Yas): 

Mezarın etrafında yedi defa dönülerek yapılan bir çeşit yas gösterisidir. Şamanizm 

de ayinleri yapan din adamlarınca yapılır. Ölüyü kötü ruhlardan uzak tutma amacı taşır. 

107

Günümüzde de geleneksel olduğu için özellikle yaşlılar tarafından (unutulmaya yüz 

tutmuştur) uygulanırlığı vardır. Ancak ölünün arkasından vızıldanarak ve sağa sola 

sallanarak yapılan Yasa, ‘Sadu’ denilip yas tutan kadınlar arasında yoğun bir şekilde 

uygulanır. 

Kampos (Alkız, Alkarısı) İnancı: 

Doğum sırasında ve sonrasında gerek ana gerekse çocuk için en büyük tehlike 

olarak kabul edilir. “Kampos” adıyla isimlendirilen Alkarısı ya da Alkız Zıviztan (Loğusa) 

ve yeni doğmuş çocuklara musallat olan bu kötü ruh bazen de evde, tarlada, bağda, 

bahçede tek başına iken uyumakta olan kişilerin üzerine ağırlığı ile çöker. Bu şekilde 

şahsın korkup çarpılmasına dayalı bir takım hastalıkları verdiğine veya kişiyi boğmak 

suretiyle öldürüleceğine inanılır. Kampos geceyi ve karanlık alemi sever. 

Kampos’un fiziki yapısı ile ilgili olarak birbirini tutmayan tasvirler ve buna bağlı 

inançlar da mevcuttur. Kampos’un bazen papağı (börk) olan iri-yarı bir insan, bazen kara 

bir kediye benzediği, bazen de yüzü tarif edilemeyecek şekilde tüylü küçük bir yaratığı 

andırdığı ifade edilir. 

Kişiye zarar vermek için gelen bu meçhul yaratığın çıkardığı hırıltıyı henüz uyku 

haline geçmemiş kişiler duyduğu halde hiçbir harekette bulamaz. Böyle durumlarda kişinin 

kanının çekildiği, damarlarının kuruduğu söylenir. 

Kampos’tan korunmanın yolu, onun korktuğu, iğne gibi demirden imal edilmiş bir 

eşyayı üzerinde bulundurmaktır. 

Yörede Kampos tarafından verildiğine inanılan hastalıkların tedavisi için ocaklara 

ve muhtelif ziyaret yerlerine gidilir. ski Türklerde bu tür hastalıklar Kamların aracılığıyla 

tedavi edilirdi. 

Yöremizde Kampos’un (Alkız-Alkarısı) ağıl, samanlık, su kenarları ve ıssız yerleri 

kendisine mesken tuttuğuna; korktuğu şeylerden olan iğneyle esir alındığında ise çok 

bereketli kabul edilen eli ile o aileye ölene kadar hizmet ettiğine inanılır. 

Dağ, Ata ve Ağaç Kültürü: 

Eski Türk’lerin ölen büyüklerini kutsallaştırmak için yüksek dağ tepelerine 

gömdüklerini, ulu dağların tepelerinin de aynı şekilde kutsallaştırıldığı, atalarına ait 

mezarları bu mekanlarda yapıldığı, gökyüzüne yakın kabul edilişi ve uzaktan mavi renkte 

görünmelerinden ötürü kutsal mekanlar olarak nitelendirildikleri anlaşılmaktadır. Kaldı ki 

Altay dağlarında rastlanılan kurganların çoğunun yüksek dağlarda bulunuş sebebinin bu 

olduğu bilinmektedir. 

Bu inanışların Anadolu’da da aynı şekilde yaşandığını görmekteyiz. İslamın 

etkisiyle eski Şamanist inanışlarındaki ulu dağlar ve üzerindeki Ata Ruhlarının yerini, 

aynı dileklerin yapıldığı Evliyaların ve Yatırların ruhu almıştır. 

İşte, ilimizin Varto ilçesinde dağ kültürü ile ata kültürünü andıran “Koçkar Baba” 

adı verilen ve adına törenler yapılıp dualar okunan bir ‘Ziyaret Tepesi’ mevcuttur. 

108

Koçkar Baba ya da Köşker Baba Ziyaretinde, çevredeki bütün halkı bayramlık 

elbiselerini giyer, yiyeceklerini hazırlar tepeye çıkarlar. Burada Kurbanlar kesilir, çeşit 

çeşit yemekler yapılır, gönüllerdeki dileklerin tutması için Evliyanın yattığına inandıkları 

(Ata ruhu) mezar taşına dualar yapılıp ve öperek dile getirdiklerini, dağdan aşağıya, 

düzlüğe indiklerinde at koşturup eğlendiklerini ve bu arada davul sesine benzeyen sesler 

işitildiğini, halkında bunun “Koçkar – Köşker Baba tarafından çalındığına inanılır. 

Koçkar ya da Köşker Baba, bazı kaynaklarda 786’da Varto’ya Oğuz Boylarından 

Akkoyunlu Oymak Başı olarak geldiği ve burayı yurt tuttuğu, vefatı ile birlikte de Bingöl 

dağlarının üzerinde yüksek bir tepenin üzerine defnedildiğidir. 

Çelim Çelim Çemçecük: 

Milletimizin sosyal yaşamında su ve yağmur; hayat ve bereketin kaynağı olarak 

kabul edilir. Su ve yağmur kutsaldır. Bunun ifadesi de onu bugün de Müslüman Türklerin 

hayatında ‘rahmet’ sıfatı ile anılmasıdır. Sadece Muş’ta değil ülkemizin her yerinde 

‘yağmur yağıyor’ yerine ‘Rahmet Yağıyor’ denilmektedir. Çünkü Yağmurun Allah’ın bir 

lütfü olduğu inancı hakimdir. 

Yağmur duası ile ilgili törenler eskiden olduğu gibi bugün de bütün Türk asıllı 

kavim ve boylarda bazı ufak değişikliklerle devam etmektedir. 

Yağmur yağması için başvurulan inançların içinde özellikle en önemli 

geleneklerden biri; Muş ilinde de ve çocuk oyunu niteliğinde olan ‘Çelim Çelim 

Çemçecük’ gösterisi ve bu hususta söylenen ilahi ve maniler şeklinde kendini gösterir. 

Çelim Çelim Çemçecük ya da Çemçegelin, çubuk halindeki tahta parçalarını bir 

araya getirip üzerine çeşitli bez parçaları ile süsleyerek gelin haline getirilen bir nevi 

tot(büyüklerde yaparlar) kapı kapı dolaştırıp hem yağmur yağması için maniler söyler ve 

kendilerine de bir şeyler isterler. (Bu gelenek kurak geçen yaz aylarında yağmurun 

yağması için başvurulan bir halk inanışıdır.) 

Kapı kapı dolaştırılan bu bebek, her evin kapısı açıldıktan sonra evin reisi 

tarafından karşılanır. Evin reisi yağmur yağması dileğiyle önce bebeğin üzerine su döker, 

çocuklara da şeker verir. 

Bebeği taşıyan çocuk grubu hep bir ağızdan şu tekerlemeyi söylerler: 

Çelim çelim çemçecük 

Çemçecüğe ne gele 

İneklere ot gele 

Bızavlara süt gele 

Tarlada çamur tabakta hamur 

Ver Allah’ım ver bir sürü yağmur 

Çıngır çıngır çıngır tas 

Birini kaldır birini bas 

Anber oğlu hastadır 

Kekliği kafestedir 

Ali binmiş atına 

109

Muş Yöresine Ait Bazı İnanışlar: 

Sürmüş göğün katına 

Gökte ne var bir hurma 

Dalları burma burma 

Onu yiyen hacılar hak yoluna durmuşlar 

Tarlada çamur tabakta hamur 

Ver Allah’ım ver bir sürü yağmur. 

- İki bayram arasında düğün yapılmaz ve nikah kıyılmaz. 

- Akşamları tırnak kesilmez. 

- Aluç meyvesinin bol olduğu yıl kış, uzun ve çetin geçer. 

FOLKLOR 

Milli kültürün ayrılmaz bir parçası olan Muş Folkloru yöre insanının iç dünyasını, 

neşesini, yaşantısını, üzüntüsünü, geleneklerini, tabiat olayları karşısındaki tavırlarını 

geçmişten günümüze günümüzden geleceğe taşır. 

MAHALLİ OYUNLAR 

Şekil 72. Folklör Ekibinin Oynadığı Halk Oyunları 

Muş ve çevresindeki mahalli oyunlar geleneklerin yaşama tarzının bir parçasıdır. 

Bu oyunlarda Doğu Anadolu Bölgesinin özellikleri görülür. 

110

Şekil 73. Muş Yöresininde Oynanan Halk Oyunları 

Muş’un başlıca mahalli oyunları; Aşırme, Ağırbar, Keçiki, Ayşoki, Koçeri, Zeyno, Botani, 

Dendikbade, Gerandi, Yalkuşta ve Mendo gibi oyunlardır. 

ÇOCUK OYUNLARI: 

Muş ve çevresinde çocukların sıkça oynadıkları oyunların başında ‘Dudduhel’, 

‘Ebe Oyunu’, ‘Holoç’, ‘Moza (Cız)’, ‘Dellur Ağaç’ gelir. Bu oyunlarda yine kökü eskilere 

dayanan oyunlar olup teknolojinin gelişmesi ile birlikte çocuklar tarafından artık oynanmaz 

ve unutulur olmuştur. Oyunlar yardımlaşma, kaynaşma, birlikte hareket etme, disiplin gibi 

davranışları kazandırma amacına yöneliktir. 

Dudduhel: 

Bir ekip oyunudur. Üçer yada dörderli oynanır. Her ekibin yaklaşık 10 metre 

uzunluğunda bir oyun çizgisi vardır. Her ekip kendi çizgisine üç taş diker. Oyuna başlayan 

ekibin oyuncuları karşı ekibin taşlarını yıkmak için ikişer taş atarlar. Dikilen taşların birini 

yıkan oyuncu bir taş daha atmaya hak kazanır. Atılan taşların yıkılan taşlara değmemesi bir 

kuraldır, atılan taş yerdeki taşa değerse o taş yeniden dikilir. Eğer dikili taşların üçü de 

yıkılırsa, taşları yıkan tarafın oyuncuları diğerinin sırtına biner; karşı tarafın çizgisine kadar 

götürülme hakkını kazanır. Dikilen taşlar düşürülemezse taş atma sırası diğer ekibe geçer. 

Oyuncular her atış sırasında duduhel hel hel diye bağırırlar. 

Ebe Oyunu: 

Çocuklardan biri ebe olur. Seçtiği bir canlı ya da cansız herhangi bir nesneyi ad 

vermeden, bazı özellikleri ile belirterek anlatmaya çalışır. Oyuna katılanlardan hangisi 

tarifi yapılan varlığı bilirse, ebe elindeki kamçıyı ona verir. Diğerleri kaçışırlar. Kamçıyı 

eline alan yakalayabildiği oyunculara rasgele vurmaya başlar. Bu kovalamaca ebenin 

‘Şahin’ diye bağırmasına kadar sürer. Kamçıyı elinde tutan oyuncu kamçıyı ebeye 

vermeden yakalanırsa bu defa yakalayan kamçılamaya başlar. Buda bir fırsatını bulup 

kamçıyı ebeye verinceye kadar sürer. 

Holoç: 

111

Beş ya da yedi kişilik takımlarla ve sopa ile oynanır. Önce oyun alanında bir çukur 

kazılır. Çukurun iki ya da üç metre uzağına bir taş konur. Buna “Moza” denir. Kurayla bir 

ebe seçilir. Ebe mozayı, sopa ile iterek çukura doğru sürükler. Diğer oyuncular buna engel 

olmaya çalışırlar. Sopalarıyla (sopalara ‘degenek’ denir) mozaya hızla vurarak 

uzaklaştırmak isterler. Ebenin sopasıyla diğer oyunculara dokunmaması kuraldır. Ebenin 

sopası diğer oyunculardan birine değerse ‘holoç’ olur. 

Moza (Cız) : 

Holoç oyunundaki moza (taş) burada oyunun konusudur. Üç ya da beş kişi ile 

oynanır. Lap denen ele sığacak kadar düz taşlarla oynanan bir çizgi oyunudur. 25-30 cm 

çapında bir daire çizilir. Ortasına ‘moza’ denilen yuvarlağa yakın taş bırakılır. Altı yedi 

metre uzaklığa bir metrelik çizgi çizilir. Her oyuncu sırayla çizgiden attıkları laplarla 

mozayı dairenin içerisinden çıkarmaya çalışırlar. Mozayı daireden çıkaran oyuncu her 

vuruşta yeniden oynanmaya hak kazanır. Belirlenen oyun sahasının dışına çıkana kadar 

oyun devam eder. Oyun, puanlama sistemi ile oynanır. Bu durum sıradaki oyuncu 

bitinceye kadar yada sıkılıp pes edinceye kadar devam eder. 

Dellur Ağaç: 

Çelik çomak oyununun aynı olmakla birlikte İlimizde değişik şekilde oynanan 

versiyonu da vardır.Şöyle ki : iki, dört yada altı kişi ile oynanan bir oyundur. Dört beş 

metre çapında büyükçe bir daire çizilir dairenin tam ortasına küçük bir çukur açılır, 

yumruk büyüklüğündeki çukurun üzerine Dellur denilen küçük sopa bırakılır ve degenek 

denilen uzun sopa çukurun içine sokularak destek alındıktan sonra yuvarlağın ortasındaki 

oyuncu tarafından yuvarlağın dışında uzağa fırlatmaya çalışır delluru (küçük sopayı) 

havada iken yakalayan rakip oyuncu direk oyunu başlatmaya hak kazanır eğer 

yakalayamamışsa delluru düştüğü yerden alarak ötedeki büyük dairenin içerisine atıp denk 

getirmeye çalışır. Dairenin içerisindeki oyuncu da rakip tarafından atılan delluru dairenin 

içine sokmamak için degeneğiyle (çomağıyla) hamle yapar bu oyun dellur daireye 

sokulana yada ebe delluru havada yakalayana kadar aynı kişilerce devam ettirilir. 

Unutulmaya yüz tutmuş olan bu oyun tarzının kurallarıyla şu anda Avrupa da oynanan 

beyzbola benzemesi dikkate şayandır. 

Rız : 

İki kişi tarafından oynanır. Her oyuncunun üç tane küçük taşı vardır. Yere önce bir 

kare çizilir. Kare içerisine artı yapılır. Her iki oyuncunun taşları çizgilerin kesiştiği yerlere 

karışık olarak bırakılır. Oyuncular sırasıyla hamle yaparlar. Oyunda öncelikle üç taşını 

aynı hizaya getiren oyuncu oyunun galibidir. Esas olan üç taşı aynı hizaya rakibinden önce 

getirmek olduğundan öncelikle rakibin hamle yapması önlenmelidir. 

TÜRKÜLER 

Muş ve çevresinin ezgilerinde Doğu Anadolu Bölgesi halk müziğinin özellikleri 

görülür. Söylenen türkülerde yöre insanının yaşam biçimi acıları, sevgileri, tabiatla olan 

bağları, işgal yıllarının çilesi ve yurt sevgisi dile gelir. Muş ve çevresinde ilki 1944 de 

Muzaffer SARISÖZEN başkanlığında Bedii YÖNETKEN ve teknisyen Rıza 

YETİŞEN’den kurulu ekipçe, ikincisi ise 1961’de Mustafa GECEYATMAZ, Fikret 


OTYAM ve teknisyen Mücahit KÜÇÜKBARANDAN oluşan ekipçe olmak üzere iki 

resmi derleme yapılmıştır. 

Başlıcaları Şunlardır: 

Muş Ovası 

Kaynak Kişi : Dürüye Keskin, Fikri İbiş 

Derleyen : Muzaffer Sarısözen 

Notaya Alan : Muzaffer Sarısözen 

TRT Repertuarı No’su : 287 

Güllü Hamamın Üstüyem 

Kaynak Kişi : Dürüye Keskin, 




Havada Bulut Yok 




TRT Repertuarı No’su : 

Kalenin Bedenleri 


Derleyen : Mustafa Geceyatmaz 

Notaya Alan : Mustafa Geceyatmaz 

TRT Repertuarı No’su : 1229 

Değirmenin Bendine 

Kaynak Kişi : Muazzez Turung 




Evleri Var Hane Hane 

Kaynak Kişi : Fikri İbiş 




Garşıda Gıza Gurban 

Kaynak Kişi : Fazlı Oğuzhan 

113

Derleyen : Fazlı Oğuzhan 

Notaya Alan : Durmuş Yazıcıoğlu 


Şirazdır 

Kaynak Kişi : Dürüye Keskin 

Derleyen : Mehmet Ciğer 

Dağlarda Meşelerde 

Kaynak Kişi : Dürüye Keskin 




Ve Muşun Etrafında Atlı Gezerim, Kıneyi Getir Ane, Oy Nayim Nayim, Atım Atım 

Kır Atım, Mektebin Bacaları, Kırtakomda Bir Kuş Var, Kız Anan Kaynanam Ola, Ah Le 

Yaman Oğlane, Ezanda Yer, Muşumuz Dört Bucaktır, Mendolo, Anam Anam gibi 

türküler Muş ve çevresinin başlıca ezgileridir. 

Muş Köftesi (Hafta Direği): 

MAHALLİ YEMEKLER 

Yağsız et, iki yada üç kez makineden geçirilir ve dövülür. Köftelik bulgurla iyice 

yoğrulur. Yoğrulan bu malzemeden bir tutam avuç içine alınır ve iyice sıkılır, Top haline 

getirilir, ortasından oyulur ve daha önce hazırlanmış kıyma, soğan, ceviz içi ve pirinç 

karışımı iç bu oyuğa konarak tekrar kapatılır. Tuzlu suda 20-30 dakika pişirildikten sonra 

tabaklara konur, üzerine tereyağı dökülerek servis yapılır. 

Hez Dolması: 

Yağlı kıyma pirinç ile iyice yoğrulur. Haşlanmış lahana yapraklarına sarılarak 

tencereye sıra ile dizilir. Tencereye sumak suyu ilave edilir. İyice piştikten sonra servis 

yapılır. 

Domatesli Lahana Dolması (Kırçikli kelem Dolması): 

Yağlı kıyma bulgurla iyice yoğrulur. Haşlanmış lahana yapraklarına sarılır. 

Tencereye, bir sıra dolma bir sıra da domates ve biber karışımı serilir ve ateşe verilir. 

Piştikten sora üzerine biberli yağ dökülerek servis yapılır. 

Çorti: 

Lahana yaprakları ufak ufak doğranır ve maydanoz, reyhan, soğan ve çeşitli 

baharatlardan oluşan karışımla birlikte küpe doldurulur. Ekşi olması için de küpe bir 

miktar nohut ve hamur atılır. Kışlıktır. Kuru yemeklerin yanında yenildiği gibi içine dövme 

yada kemikli et katılıp pişirilerek de yenilebilir. 

114

Keşkek: 

Nohut ve den (kabuğu alınmış buğday, dövme) taneleri suda iyice haşlanır. 

Önceden pişirilmiş etle birlikte toz biber, haşlanmış nohut ve den katılır. Bir süre daha 

pişirilir. Ufak ufak doğranmış kuru soğan serpilerek servis yapılır. 

I.2.Turizm Çeşitleri 

1- Ulu Cami 

İNANÇ TURİZMİ 

CAMİLER 

Muş’ta, Alaeddin Bey ve Hacı Şeref camilerinin batısındadır. Moloz taştandır. 

Kitabesizdir. Avlusunda yatan Şeyh Muhammed-i Mağribi tarafından 979’da yaptırıldığı 

rivayet edilmektedir. Mimari özelliklerinden XIV. yy’ın ikinci yarısına tarihlenen cami, 

dikdörtgen planlıdır. Ana mekan, ortada kubbe, yanlarda beşik tonoz örtülüdür. Mihrap 

sadedir, kuzeyinde kesme taştan üç kubbeli son cemaat yeri vardır. Kesme taştan sade taç 

kapı sivri kemerli niş içindedir. Batı duvarı dışında öbür duvarlarda ikişer pencere vardır. 

Minaresi,depremden zarar görmüş olup, aslına sadık kalınarak 1968 ve 1972 yıllarında 

onarım görmüştür. 

2-Hacı Şeref Camii 

Şekil 74. Hacı şeref Camiinin Genel Görünüşü 

Bir Selçuklu yapısı olan çok yıkık durumda Arslanlı Han’ın içindedir. Mimari 

özelliklerinden XVII yy’la tarihlenmektedir. Bir son dönem Osmanlı yapısıdır. 

Ana mekanı kare planlıdır. Ana mekan ortada büyük yanlarda basık kubbelerle 

örtülmüştür. Sade mihrabı yuvarlak kemerli ve niş biçimindedir. Sonradan eklenen son 

cemaat ahlat taşından 1997 yılında eklenmiştir. Sivri kemeri niş biçiminde taç kapı kesme 

115

taştandır. 1318’de yapıldığı anlaşılmaktadır. Bu yapı Abdulhamit Han tarafından 

yaptırılmıştır. 

3-Alaaddin Bey (Paşa) Camii 

Şekil 75. Alaaddin Bey Camii Genel Görünüşü 

XVIII yy. başlarında şehrin valisi Alaaddin Bey tarafından yaptırılmıştır. Ana 

mekanı kare planlıdır ve dokuz neflidir. Orta büyük ve yanlarda küçük kubbelerle 

örtülüdür. Orta nefte yer alan mihrabı sutunçeler ve bitki motifleriyle bezelidir. Taç 

kapının yanlarında kabartma kandil motifleri vardır. Minaresi iki renkli kesme taştan 

yapılıdır. Kare kaideli silindir gövdelidir. Gövdenin ortasında iç içe geçmiş çınar ağacını 

andırır bitkisel motiflerden bir kuşak oluşturulmuştur. 

Şekil 76.(Cümle Giriş Kapısı Kitabesi) 

116

Şekil 77.(Alaaddin Bey Çeşmesi Kitabesi) 

Alaeddin Bey Camii külliyesi içindedir. Kitabesinde Eşref Bey tarafından 

yaptırıldığı yazılıdır. Cami ile aynı tarihte yaptırılmıştır 

4- Bulanık Mollakent Camisi 

Bulanık ilçesinin Mollakent köyündedir. Bir Selçuklu yapısıdır. Şeyh İbrahim 

tarafından 1290’da yaptırılmıştır Ahlat taşındandır. Dört kubbeli üç pencerelidir. 

5- Bulanık Esenlik Camisi 

Bulanık ilçesinin Esenlik Köyündedir. Bir Selçuklu eseridir. Şeyh Abdulmelik 

tarafından 1194’te yaptırılmıştır. Ahlat taşındandır. Tek kubbeli, dört pencereli, iki kapılı 

bir yapıdır. Kubbesinde ayrıca dört küçük pencere yer almaktadır. 

Şekil 78.Esenlik Camisinin Dış Görünüşü 

117

MEDRESELER 

Mollakent Medresesi 

Bulanık ilçesinin Mollakent Köyündedir. Bir Selçuklu Eseridir. Ahlat taşından 

yapılmıştır. Şeyh İbrahim tarafından 1321’ de yaptırılmıştır. İki büyük odası birde salonu 

vardır. Her odada üçer kitaplık penceresi bulunmaktadır. Muş’un günümüze ulaşamayan 

yalnızca tarihi kayıtlarda adı geçen diğer yapıları Mahmut Paşa, Murat Paşa ve Alaaddin 

Paşa medreseleridir. 

1- Arak Manastırı (Kilisesi) 

Şekil 79.Mollakent Medresesi 

KİLİSELER 

Karaçavuş Dağlarının doğu doğrultusunda şimdi yayla olarak kullanılan zirvenin 

üzerinde kuruludur. Manastıra ismini veren Arak (Kepenek) Köyü ise zirvenin 

eteklerindedir. Arak: Farsça’da şarap anlamına gelmektedir. Köyün eskiden üzüm 

ambarının olduğu ve üzüm şırası çıkarılan bir yer olduğu bilinmektedir. 

Manastır dağ üzerinde geniş düzlük üzerinde geniş bir düzlükte kuruludur. 200 – 

250 metre ilerisinde büyük bir Çan Kulesi mevcuttur. Manastırın işçilik ve malzemesinde 

Roma Üslubu göze çarpar. Bir rivayete göre Roma - Sasani mücadelesine sahne olan ve 

400 yıl boyunca Sasani hakimiyeti altında kalan (M.S.226-624) bölgede, Sasanilerin iyi 

niyet ve güç gösterisi olarak bu manastırı Romalı mimar ve ustalara yaptırıp hediye ettiği 

yönündedir. Bu rivayet kuvvetle muhtemeldir. Zira bölge üzerinde hak iddiasında bulunan 

ve Anadolu topraklarında hiçbir zaman derebeylikten öteye geçmemiş, gelen hakim 

güçlerin emri altında yaşamış, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde rahatlığın ve insanca 

yaşamanın doruğuna ulaşmış, Osmanlı döneminde Millet-i Sadıka olarak anılan ve yine 

dış güçlerin (günümüzde olduğu gibi) etkisi ve oyunları ile kullanılan bu azınlık son 

dönemde Osmanlıyı arkadan vurarak özellikle Doğu Bölgesinde büyük katliam ve yıkımlar 

da bulunmuştur. Bilindiği üzere bu azınlık, Hıristiyanlığın iki büyük mezhebi olan 

118

Protestan ve Ortodokslarca kabul görmeyen Gregoryan Mezhebine mensubudurlar. Bunun 

gereği olarak büyük yapılar kurulmasına izin verilmediğinden Arak ve Çengilli Manastırı 

gibi eserler ortaya koyamayacakları ortadadır. Gregoryan Mezhebinin şimdiye kadar bu 

bölgede hakim değil kullanılan ve aşağılanan bir yapıya sahip olması onların ancak küçük 

kilisecikler bu azınlıkça Selçuklu ve Osmanlı döneminde Müslüman tebaayla 

yaşadıklarından ilimizin bazı köylerinde halen ayakta durmaktadır. 

Şekil 80. Arak Kilisesi 

Ancak Arak manastırının bu azınlığın art niyetli komitalarınca kullanıldığı 

doğrudur. Dış güçlerin vaatlerine kanarak katliamlara başlayan komitacıların 

merkezlerinden biri olarak Arak Manastırının bölgede vahşetiyle ünlenen Muşlu Komitacı 

Ermeni Symbat’ın mesken tuttuğu ve eğitim verdiği yerdir. 

2-Meryem Ana Kilisesi: 

Şekil 81. Meryem Ana Kilisesi 

Muş İl Merkezinde Minare mahallesindedir. Kesin tarihi bilinmemektedir. 

3-Çanlı Kilise(Surpgarabet Manastırı): 

Muş İlinde bu gün sadece birkaç kalıntısı bulunan kiliselerden, Çengilli (Çanlı) 

Kilisesi hakkında Evliya Çelebi Seyahatnamesinde şu şekilde bahsetmektedir. 

119

Şekil 82. Çanlı Kilise 

Bu kilise bütün çeşitli milletler arasında meşhur olup, yılda bir kere nice yüz bin 

adam toplanarak yedi gün yedi gece çadır ve otağlar kurulup alış verişler olunur, yük 

bozulup bağlanılıp kervan Revan tarafına yol alır. Burada Van Vezir ile Bitlis Hanının ve 

Atak Beyinin müsellemleri hazır olup tüccar ve diğer mahlukları muhafaza ederler. Van 

vilayeti sınırına daha yakın olduğundan Van veziri daha çok asker getirip ziyade baç alır. 

Muş sahrasının kuzeyinde sık bir ormanlıkta, bağ ve bostan içinde iki adet göğe 

baş uzatmış heybetli, kubbeli bir kilisedir. Dört yanlarında yüzlerce patrik ve papaz odaları 

vardır. İmaretinden günde nice bin sahan yemekler yapılır. Yortu günlerinde 145 sığır ve 

50 somar buğday pişirilip misafirlerine dağıtırlar. Misafire o kadar riayet ederler ki şira ve 

hurma yedirip her gece nice yüz diba inci ve sırmalı gecelikler serip hizmet ederler. Ama 

her sene gelen adamlardan bolca mal tahsil ederler. Ve bütün Kafiristana papazları gidip 

Tafrengistandan bile adamlar tahsil ederler. 

Ayrıca Başlıca büyük kiliseler şunlardır: 

1- Van yakınında üç kilise, 2- Nahçıvan yakınında yedi kilise, 3- Van yakınında 

Verk Kilisesi, 4- Nemse Çasalının (Avusturya imparatorunun) payıtahtı olan (Beç) 

(Viyana) da İstefan Kilisesi, 5- Macaristanda Tise nehrine bir konak yakın Kaşs Kilisesi, 6- 

Kudüs-u Şerif yakınında Hz. İsa’nın doğdu Beytillahım Kasabasındaki büyük kilise, 7- 

Kudüs-u Şerifte bütün Hıristiyanların ibadetgahları olan Kamame Büyük kilisesidir. 

120

Çanlı (Çengilli) Kilise’den başka ilimizde bilinen ve halen kalıntıları mevcut diğer 

kiliseler ise; 

-Kepenek Köyündeki Arak Kilisesi 

-Kırköy Beldesindeki Sirong Kilisesi 

-Muş Merkezde Meryem Ana Kilisesi’dir. 

Beyaz Kilise: 

Şekil 83.Kilisenin Batı Cephesinden Görünüşü 

Muş ile Bitlis İl sınırlarının hemen hemen ortasında yer alan bu tarihi şah eser 

hakkında çok kesin bilgiler olmamakla birlikte rivayetlere göre kilise zamanın keşişi 

tarafından çok büyük insan gücü kullanılarak birkaç yılda bitirilmiştir. 

Şekil 84. Beyaz Kilisenin Yandan Görünüşü 

Kilisenin yapımında kullanılan taşların yüzlerce kilometre uzaklıktan elden ele 

taşındığı rivayet edilmektedir. Kilisenin etrafında ayrıca 366 odanın yaptırıldığı 

söylenmektedir. Bu söylemi doğrular nitelikte şu anda yıkılmış bulunan çok sayıda odanın 

varlığından söz edilebilir. 


Kilise yer itibariyle vadiye hakim bir yerde inşa edilmiş olup etrafında çok eski 

yerleşimlerin olduğu rivayet edilmektedir. Kilisenin tarihinin tam olarak tespit edilebilmesi 

için gerekli arkeolojik çalışmaların yapılması gerekmektedir. 

HANLAR, HAMAMLAR VE ÇEŞMELER 

Şekil 85. Hamam Girişi 

Yıldızlı Han 

Şekil 86. Yıldızlı Hanın Önden Görünüşü 

Muş şehir merkezinde yukarı çarşıdadır. 1307’de Miralay Seyfi Bey tarafından yapılmıştır. 

İki katlı olarak yapılmıştır. Alta kattı kesme taştan, üst katı Selçuklu mimari yapısına 

uygun olarak kerpiçten yapılmıştır. 613 metre kare üzerin kurulan hanın birinci katında 

emanethaneler, kuyumcular, manifaturacılar, bakırcılar ve gümüşçüler çalışırdı. İkinci kat 

ise otel olarak kullanılmıştır. Her iki katta toplam 52 dükkan olan han 1916 Rus İşgalinde 

tamamen tahrip edilmiştir. İpek yolu üzerinde olan Erzurum-Muş-Bitlis güzergahı takip 

edilmiştir. 

Aslanlı Han: 


Muş’un bir Selçuklu yapısı olan Aslanlı Handan Günümüze çok az şey kalmıştır. 

Şekil 87. Aslanlı Hanın Aslan Figürleri 

Bu hana ait gücü ifade eden aslan heykeli halen Vali Konağı bahçesindedir. 

Şekil 88.Alaaddin (Yakup Efendi)Bey Çeşmesi 


Değirmenler: 

İlimizde son yıllara kadar oldukça revaçta olan su değirmenleri ve buğday dövme 

(yarma) yerlerinin yerini teknolojik gelişmelere paralel olarak yeni aletler alsa da bazı 

yerler de hala kullanılmaktadır. 

Şekil 89.Buğdayın Öğütülmeden Önce Elenmesi 


Şekil 90.Buğdayın Dövüldüğü Yer (Coni) 


TÜRBE VE YATIRLAR 

Şekil 91.Malazgirt İlçesinde aktif durumda bulunan su değirmeni 

Kesik Baş 

Hacı Şeref Camisi’nin avlusundadır Hazireden günümüze cami duvarına bitişik 2 mezar 

kal-mıştır. Bu me-zarlarda yakın geçmişte ona-rılmıştır. Ke-sikbaş Haziresi caminin doğu 

duvarına bitişik dış cephede yer almaktadır. Mezarların sanduka kısmı ve şahideleri 

mozaikli beton ile yenilenmiştir. Orijinal yapım malzemesi ve şahideleri kayıp olmuştur. 

Mevcut mezar yapısı dikdörtgen prizma konumunda 

Şekil 92.Kesikbaş Türbesi 

yerden 80-120 cm yüksekliğinde, üzeri demir kafes ile çevrili dış cephesi Ahlat taşı ile 

kaplıdır. Rivayete göre bu zat savaşta başı gövdesinden ayrılmış olmasına rağmen kopan 

başını koltuğunun altına alarak savaşmayı sürdürmüş, daha sonra bugünkü mezarının 

bulunduğu yere gelerek şehit olmuştur. 


İbrahim Samidi (Zerzemi) 

Alaaddin Bey (Paşa) hamamının karşısındaki bahçededir. Arabistan’dan geldiği 

rivayet edilmektedir. Taş binanın altındadır, türbe dikdörtgen planlı arka arkaya iki odadan 

oluşmaktadır. 1. odanın girişi kuzeyden olup kıble duvarında bir mihrap mevcuttur 

mihrabın doğusunda sandukanın bulunduğu esas türbeye geçişi sağlayan kapı vardır. Bu 

mezar ve türbeye ait moloz ve kesme taş yapı tam orijinal görünmektedir. Sandukanın içi 

küçük bir odacık şeklinde boş bir mekandır ve buraya sandukanın doğu batısında 

girilmektedir. Türbenin yapımı Selçuklu Türk mezar mimarisini hatırlatmaktadır. Akıtlarda 

görülen iç içe odalar ve bu odalardan birinde gömü yerinin bulunması bir benzerlik teşkil 

etmektedir. Ayrıca kara mescit kısmı kümbetlerin üst kısmı, kümbetlerin mumyalı kısmını 

hatırlatmaktadır. Sanduka içerisindeki küçük odacık insanların bu mekanda bu mezar 

sahibinin ruhu ile irtibat kurmak amacını izhar anlamını taşımaktadır ki bu özelliği ile 

İslam öncesi inanışların izlerini taşıdığı kanaatini uyandırmıştır. Bu türbede yöre insanları 

ruhi bozukluklara, çeşitli sıkıntılara ve sıtma hastalıklarına karşı şifa için dua 

etmektedirler. Hastalar haftanın Çarşamba günleri getirilerek bir müddet sanduka 

içerisindeki küçük odacıkta bekletildikten sonra alıp götürülmektedir. Bu işlem üç 

Çarşamba günü üst üste tekrarlandıktan sonra hastaların sağlıklarına kavuştuklarına 

inanılmaktadır. 

Şeyh Muhammed-i Mağribi 

Şekil 93. Şeyh Mağrib-i Türbesi 

Ulu Caminin avlusundadır. Şeyh Muhammed-i Mağribininde İbrahim Samidi gibi 

Arap kökenli olduğu ve Ulu Camiyi yaptırdığı rivayet edilmektedir. 

Şeyh Halid ve Şeyh Mustafa 

Kızılay binasının karşısındaki bahçe içerisindedir. Her iki türbe de Cuma günleri 

ziyaret edilir. Yaygın bir rivayete göre her iki Şeyhin mezarları 10-12 yaşlarındaki bir 

çocuk tarafından yaptırılmış. 


Şeyh İbrahim Hazretleri 

Şekil 94. Türbenin Girişi 

Bulanık İlçesinin Esenlik Köyündedir. Esenlik camisinin yakınındadır. Şeyh İbrahim 

Mevlevi tarikatına mensup olduğu rivayet edilmektedir. Çeşitli hastalıkları iyileştirdiğine 

inanılmaktadır. 

Şeyh Ömer Sahubi 

Şekil 95.Türbenin Avlusu 


Şekil 96. Türbenin Dış Görünüşü 

Bulanık ilçesinin Mollakent Köyündedir. Şeyh Ömer Sahubi’nin kendi rütbesi ile 

türbenin yanındaki mutfak, misafirhane ve genişçe avluyu sağlığında yaptığı rivayet 

edilmektedir. Türbe halk arasında Çilehane diye anılmaktadır. İnanca göre Sara ve hasta 

olanlar bu türbede bir gece kalırlar ise iyileşirler. 

Müştak Baba (Yatır) 

Asıl adı Mustafa dır. Bitlis’te doğmuştur, doğum tarihi tespit edilmemiştir. Şairdir, 

bir süre medresede okudu Şemsi Bitlisi diye anılan bir Mürşit olan amcası Hacı Mahmut 

Hocadan bilgilendi, bir süre sonra Hacı Hasan Şirvani’nin İrşat halkasına girdi burada 

Mutasavvıf Şair oldu. Erzurum, İstanbul, Ankara, Ayaş, Bağdat ve Hizana gitti. Eyüp 

Sultanda Selami Efendi Hanikahınde postnişin oldu. Bir süre sonra memleketi Bitlis’e 

döndü Müştak Baba gördüklerini, duyduklarını ASAR adı eserinde topladı. 

El yazması bu eser Süleymaniye Kütüphanesi Mahmut Efendi Bölümü 2421’de 

kayıtlıdır. Divanı basılmıştır. 1253 H (1838) yılında Bitlis’ten İstanbul’a giderken uğradığı 

Muş’ta 81 yaşında boğdurulur. Bir rivayete göre Müştak Baba Alaaddin Bey (Paşa) 

tarafından Muş’a davet edilir ve boğdurulur. Bir rivayete göre de Muş’ta Yezidiler 

tarafından boğdurulmuştur. 

Bir rivayete göre de Müştak Babanın garip hallerini hazmedemeyen avam tabakası 

tarafından hayretle karşılandığı için boğdurulmuştur. 

Diğer bir rivayete göre ise zalim Alaadin Bey Müştak Babanın Saray ile olan 

yakınlığını öğrenir ve zulmünü Sarayın duyacağı endişesi ile Müştak Baba’yı Muş’a davet 

eder, Müştak Baba başına gelecekleri bile bile Muş’a gelir ve boğdurulur. Müştak Baba 

şehitlik mertebesine ulaşarak gece gündüz aşkıyla yanıp tutuşup Allah’ına kavuşmuştur. 

Şahadetini daha önceden bildirdiği söylenir. Müştak Baba mezarı Abdurrahim YEŞİLBAŞ 

isimli şahsın evinin avlusundadır. Tek bir mezar olup, avlu zeminde 30 cm yükseklikte 

mozaikli beton ile yapılmış bir sanduka ve yenilenmiş şahidelerin etrafı ve üzeri demir 

kafes içine alınmış durumdadır. Mezarın orijinal şahideleride bu kafes içerisinde muhafaza 


edilmektedir. Bu tadilat 1983 yılında Taha YEŞİLBAŞ tarafından yapılan onarım 

esnasında yapılmıştır. 

Abdulvahap Gazi Türbesi Ve Çatbaşı Şehitliği 

Muş İli Merkez ilçeye bağlı Çatbaşı köyünde bulunmaktadır. Şehre 7-8 Km. 

Mesafede olup şehrin batısındadır. Çatbaşı Köyü Camii bitişiğindedir. Yaklaşık 40-50 

mezarın bulunduğu, dörtgen planlı,mazgal pencereli,beşik tonuz örtülü türbe, ahşap 

destekli direk, üzeri toprak örtülü bir ön odadan oluşmuştur. Türbenin doğusunda yer alan 

kare planlı,direk destekli düz toprak dam örtülü eski camii türbenin ziyaretçilerinin ibadet 

ve ikametgahı için yapıldığı düşünülmektedir. Türbeyle camii arası ahşap kakmaların 

taşıdığı direk destekli düz damla örtülerek, her şart altında camii den türbeye gidiş geliş 

sağlanmıştır. Türbenin içinde üç gömü mevcut olup, bunlar; Sahabeden Abdulvvahap 

Gazi, Tarışlı (Silvan) Şeyh Şeref ve Muş ulemalarından Hacı Tayyip Efendi’ye ait dir. 

Türbe ile camii arasındaki üzeri örtülü mekanda beş gömü mevcuttur. Bunlardan üçü 

bilinmektedir. Bunlar Hoca İbrahim efendi, Muş alimlerinden Faik Aykal efendi ve Hacı 

Tayyip efendinin oğlu Molla Fethi Rahman efendiye aittir. 

Şeyh Molla İbrahim Efendi Türbesi 

Hayatı hakkında fazla bir bilgi bulunmamaktadır. Muş merkez ilçeye bağlı Çatbaşı 

köyündendir aynı köyde dünyaya gelmiş bir din adamıdır bir çok öğrenci yetiştirmiştir. 

Seyyid Ahmed (Hacı Gal) Hazretleri 

1696 da Bağdat’ta doğmuştur. Evliyadandır 1710 yılında Bitlis’ten babası şeyh 

Fazıl Efendinin emri ile Muş halkının talebi üzerine Muş’a gelmiştir. 107 sene ömür 

sürmüştür. 7 defa yaya olarak Hacca gitmiştir. En son Hacca gidişi vefatından 1 sene 

evveldir. Bir çok büyük keramet göstermiştir. Seyiddir, soyu Peygamberimizin evladı Hz. 

Hüseyin’e dayanır. Muş’un kale mahallesinde 1710 da bir kadiri tarikatı dergahı 

kurmuştur. Dergah halen varlığını devam ettirmektedir. 1803 te vefat etmiş olup, kabri 

halen Kale Mahallesindeki mezarlıktadır. Ayrıca Kale Mahallesi mezarlığında 2 evliya 

mezarı daha vardır. Bunlar Durmuş Baba ve Derviş Ömer’dir. Bunlar hakkında hiçbir bilgi 

yoktur. 

Kale Bağlarının üstünde İslam fütuhatı sırasında şehit olan Müslüman savaşçıların 

defnedildiği Arap Mezarları ve Şeyh Leymon ismindeki bir evliyanın mezarı da 

bulunmaktadır. Bunlar hakkında da kesin bir bilgi yoktur. 

Üstad-ı Azam Şeyh Molla Resuli Sipiki 

Bitlis’in Sipik köyünden olup doğum tarihi bilinmemektedir. Yüksek dini ilminden 

dolayı “Üstad-ı Azam” ünvanını almıştır. Devrin padişahı tarafından mükafatlandırılarak 

Muş’un Beşparmak (Gemik) köyü kendisine hediye olarak verilmiştir. Bundan sonraki 

hayatı hakkında kesin bir bilgi yoktur. Mezar kitabesinden 1829’da vefat ettiği 

bilinmektedir. Muş’ta Alaaddin Bey Camii avlusunda medfun bulunmaktadır. 

Seyyid Ahmed-i Avmasi Hazretleri: 

130

1860’ lı yıllarda Irak’ ın Bağdat ilinden Şanlı Urfa’nın Viranşehir ilçesine gelen ve 

oradan da göç ederek Muş ilimizin Varto ilçesine bağlı Hınzora jor(Kayalıkale) Köyü ile 

Şip(Sanlıca) Köyü arasında kalan avmasi mevkiinde kara çadırını açar ve bir müddet orada 

kaldıktan sonra Şip(Sanlıca) Köyüne geçer oradan da Melhemlu köyüne geçen ve 

yerleşen Seyyid Ahmed’ in Ehli Beyt (Hz. Hasan ve Hüseyin’in torunu) soyundan geldiği 

ve Kadir-i tarikatının bölgedeki temsilcisi ve postnişini olduğu rivayet edilir. Bu zat Seyyid 

Ahmed-i Avmasi lakabıyla tanınmaktadır. 1903 yılında vefat eden zat Melhemlu köyünde 

medfun 


I.3.Turistik Altyapı: 

Şekil 97. Seyyid Ahmed-i Avmasi hazretlerinin türbesi 

1- Turizm Bakanlığından İşletme Belgeli Seyahat Acentaları : 

a) A Grubu Nurevşan Turizm Seyahat Acentası 

b) B Grubu Muş Ovası Turizm Seyahat Acentası. Geçici olarak faaliyetini askıya 

almıştır. 

2- Turizm Bakanlığından İşletme Belgeli Konaklama Tesisler: 

a) Otel Gökser 2 yıldızlı, 33 oda + 4 Suit- 78 yatak, 110 Kişilik Yemek Salonu 

Kültür Mah. İstasyon Cad. Muş. 

b) Otel Dap 3 Yıldızlı 66 Oda +12 Suit -168 Yatak, 130 Kişilik Lokanta, 75 Kişilik 

Çok Amaçlı Salon Kültür Mah. Hastane Cad. Muş. 

c) Malazgirt İlçe Merkezimizde Malazgirt Belediyesine ait Özbelde Oteli 2 Yıldızlı 

26 Oda 1 Suit – 55 Yatak, 200 Kişilik Lokanta Cumhuriyet Meydanı Malazgirt adresinde 

faaliyetlerine devam etmektedirler. 

3- Turizm Bakanlığından Yatırım Belgeli Tesisler: 

131

İl Özel İdaresine ait Muş Oteli 3 Yıldızlı 60 oda 120 yatak, 20 Suit Oda 60 

Yatak,Toplam 80 Oda 180 Yatak - 400 Kişilik Lokanta 120 kişilik Özel yemek salonu, 

Pastane, Sauna, Hamam, Kültür Mah. İstasyon Cad. Muş adresinde faaliyet 

göstermekteydi. Ancak; Söz konusu Tesis 01.12.1989 tarih ve 4400 Yatırım Belge 

numarasıyla bugüne kadar hizmete açılmadığından Bakanlığımız İşletmeler Genel 

Müdürlüğünün 05.11.2002 tarih ve 5342-19257-37994 sayılı yazılarıyla Yatırım Belgesi 

iptal edilmiştir. 

1.4.Turist Sayısı: 

2004 yılında ilimizde mevcut Turizm ve Belediye işletme belgeli konaklama 

tesislerinde yerli turistlerden 68.608 kişi, yabancı uyruklu turistlerden ise 67 kişi, toplam 

68.675 kişi konaklamışlardır. 

I.5.Turizm Ekonomisi: 

İlimizde turizm sektörü henüz istenilen seviyelere ulaşmamış olduğundan 

ekonomik getirisi de istenilen seviyede değildir. 

I.6.Turizm Çevre İlişkisi: 

Muş’ ta yavaş yavaş gelişmekte olan turizm sektörü doğal ve kültürel turizmin 

giderek ivme kazanması ve var olan doğal değerlerin ancak gelişmiş bir çevre bilinciyle 

korunabileceği olgusu oturmaya başlamıştır. Bu bağlamda kurumlar arası işbirliği 

artırılmaya ve yeterli koordinasyon sağlanarak daha sağlıklı adımlar atılmaya devam 

edilmektedir. 

Daha sağlıklı, temiz ve bakımlı bir çevreyle turizmin daha da gelişeceği 

bilindiğinden bu yönde ki çalışmalara ağırlık verilmektedir. 

132

KAYNAKLAR: 


133

J SANAYİ VE TEKNOLOJİ 

J.1.Kentte sanayinin yer seçimi süreçleri ve bunu etkileyen etkenler: 

İlimizde Küçük Sanayi için Bakanlığımızrn kredi desteği ve bu amaçla kurulan 

Kooperatiflerin sorumluluğunda Küçük Sanayi Siteleri yapılmaktadır. Halen ilimiz 

merkezinde 100 işyerinden oluşan Küçük Sanayi Sitesi tamamlanmış ve faal durumdadır. 

Bunun dışında İlimiz Merkezinde 2 Bulanık ve Malazgirt ilçelerimizde de l' er Küçük 

Sanayi Sitelerinin inşaatları devam etmektedir. 

İlimizde orta ölçekli sanayi tesisleri için de yine Bakanlığımızrn Kredi Desteği ve 

bu amaçla oluşturulan Müteşebbis Heyet Sorumluluğunda Organize Sanayi Bölgesi 

inşaatına başlanmıştır. Toplam 56 parselin üretileceği Muş Organize Sanayi Bölgesi ilimiz 

Merkez Konukbekler Beldesi sınırları dahilinde yapılmaktadır. Organize Sanayi Bölgeleri 

ile yatırımcılara, her türlü alt yapısı tamamlanmış parsel satışı yapılmaktadır. 

Muş, sosyal ekonomik göstergeler dikkate alındığında, Türkiye'nin Doğu ve 

Güneydoğu Anadolu bölgelerinde GSMH’ sı en düşük illerden biridir. Bu göstergeler 

sanayinin ne derecede gelişmemiş olduğunun kanıtıdır. 

J.2.Global anlamda sanayinin guruplandırılması: 

İlimizde bulunan Sanayi Tesisleri gıda ağırlıklı olup, gıda dışında Mobilya, Tel- 

Çivi ve özellikle Bulanık ve Malazgirt ilçelerimizde de Çayır Biçme Makinası gibi bazı 

tarım aletlerinin üretildiği atolye ve fabrikalar mevcuttur. 

1- Organize Sanayi Bölgesi (Yapımı devam ediyor) 

2- Muş Küçük Sanayi Sitesi Bölgesi 

3- Bulanık Küçük Sanayi Sitesi Bölgesi 

4- Malazgirt Küçük Sanayi Sitesi Bölgesi 

J.3.Kentteki sanayi guruplarının ilçelere göre dağılımı ve istihdam durumu: 

İlimizdeki sanayi tesislerinin büyük bölümü il merkezinde bulunmaktadır. Diğer 

ilçelerimizde ise sadece küçük sanayi işletmeleri mevcuttur. 

1 - ŞEKER FABRİKASI: 

Tarihçesi: 

1976 Yılında temeli atılan Fabrika 1982 Yılında faaliyete geçmiştir. Halen 

Faaliyette olup, 2004 Yılı sonu itibariyle kampanya döneminde:874 toplam işçi, 14 teknik 

personel(mühendis), 132 adet idari personel olmak üzere toplam 1020 kişiyle hizmet 

verilmektedir. 

1996-2000 yılları arasındaki beş yılın şeker üretimi aşağıdaki gibidir, 

1- 1996 Yılında 33.690 Ton 

134

2- 1997 Yılında 41.032 Ton 

3- 1998 Yılında 33.615 Ton 

4- 1999 Yılında 47.000 Ton 

5- 2000 Yılında 51.900 Ton 

Fabrikanın kuruluş kapasitesi yıllık net 300-350 ton pancar işlenmekte olup, 40- 

45.000 ton kristal toz şeker imal edilmektedir. Bunun yanı sıra yıllık olarak yaklaşık 

13.122 ton ve yaklaşık olarak 108.257 ton/yıl kuru küspe elde edilmektedir. 

2- YAZICIOĞLU YEM FABRİKASI: Devlet tarafindan kurulmuş, 1995 Yılında 

özelleştirilmiş olup, 2000 yılında revize edilerek faaliyetine devam etmektedir. Kapasitesi 

20 Ton/saat karma hayvan yemi üretmekte olup, halen 20 personelle faaliyetini 

sürdürmektedir. 

3- MUŞ OVASI SÜT VE SÜT ÜRÜNLERİ SAN. TİC.AŞ.: Devlet tarafindan 

kurulmuş, 1995 yılında özelleştirilmiştir. Köklü bir revizeden geçirilerek şu anda %20 

kapasiteyle çalışmaktadır. Kurulu kapasitesi 20 Ton/gün süt işleme kapasitesindedir. Şu 

anda faaliyeti durdurulmuştur. 

4- MUŞ-TAR UN FABRİKASI: Sermayesinin % 95'i İl Özel İdare Müdürlüğüne 

ait olan Un Fabrikası 10 Yıllığına Özel Sektöre kiralanmış olup, kapasitesi 60 Ton/Gün 

Un üretımı yapmaktadır. Halen işletme sermayesi yetersizliği nedeniyle faaliyetini 

durdurmuştur. 

5-HALİTOĞULLARI YEM SANAYİ A.Ş.: Saatte 10 Ton/Gün karma hayvan 

yemi üretim kapasiteli olup, 12 sigortalı işçi çalıştırmaktadır. Sermaye yetersizliği 

nedeniyle düşük kapasite ile faaliyetini sürdürmektedir. 

6- ARALLAR SÜT VE SÜT ÜRÜNLERİ GIDA İNŞ. SAN. VE TİC. A.Ş.: 

Bu1anık İlçesinde kurulan Süt Fabrikası 4,5 Ton/Gün süt işleme kapasiteli Fabrikanın 

Fiziki gerçekleşme oranı %95 olup, yapım çalışmaları tamamlanmıştır. Faaliyete başlayan 

fabrika şu anda faaliyetini durdurmuştur. 

7-TANRlVERDİ TARIM HAYV. OTOMOTiV SAN. TİC. LTD.ŞTİ.: Bulanık 

İlçesinde karma hayvan yemi üretecek Fabrikanın Fiziki gerçekleşme oranı %90 

seviyesinde gerçekleşmiş olup, yapım faaliyetleri devam etmektedir. 

8- MALAZGİRT YEM PETR. TARIM MAK. SAN. TİC. A.Ş.: Malazgirt 

İlçesinde kurulan yem fabrikası 20.000 Ton/Yıl karma hayvan yemi. üretim kapasitelidir. 

Fabrika halen %40 kapasiteli ve I5 işçiyle faaliyetini sürdürmektedir. Sermaye sıkmtısı 

nedeniyle tam kapasite ile çalışmamaktadır. 

9- BÜYÜKDOĞU GIDA İNŞ. DIŞ TİC. LTD. ŞTİ.: Muş Merkez Mercimekkale 

Nahyesinde kurulu un fabrikası 60 Ton/Gün kapasitelidir. Un fabrikası %98 seviyesinde 

tamamlanmış olup, Yapım çalışmaları devam etmektedir. 

10- ÖZER SÜT AŞ ÇİVİ, TEL FABRİKASI: Muş Bitlis Karayolu 4. Km. de 

kurulu bulunan tesiste çivi ve tel üretimi yapılmaktadır. Tesis 12 Ton/Gün üretim 

135

kapasiteli olup, finansman sıkıntısı nedeniyle faaliyetine ara vermiştir. 

11- MEDİLANT TIBBİ ÜRÜNLER LTD.ŞTİ.: Muş Merkez Küçük Sanayi Sitesi 

üst kısmında kurulu bulunan tesis Tıbbi malzemeler üretimi yapmaktadır. Halen iş yerini 

büyütme ve revizyon çalışması yapılmaktadır. 

12- GENÇ ROBA TEKSTIL VE KONFEKSİYON SAN. DIŞ TIC. LTD;ŞTI.: 

Kuruluş kapasitesi 500 parça giyim/Gün olup, 20 işçiyle faaliyetini sürdürmektedir. 

İşletme sermayesi yetersizliği nedeniyle düşük kapasiteyle çalışmaktadır. 

13- ATABEY İNŞAAT GIDA SAN. VE TİC. LTD.ŞTİ. (Küp Şeker İmalatı) : 

İlimiz Merkezde faaliyette olan tesiste küp şeker imalatı yapılmaktadır. Kuruluş kapasitesi 

24 Ton/Gün olan tesiste halen %5 kapasiteyle üretim yapılmaktadır. Tesiste 3 kişi 

istihdam edilmektedir. 

14- MUŞ TAT ŞEKER. (Küp Şeker İmalatı): İlimiz Merkezde faaliyette olan 

tesiste küp şeker imalatı yapılmaktadır. Kuruluş kapasitesi 24 Ton/Gün olan tesiste halen 

%25 kapasiteyle üretim yapılmaktadır. Tesiste 10 kişi istihdam edi1mektedir. 

15-HAS YALÇIN KÜP ŞEKER VE GIDA PAZ. LTD. ŞTİ. (Küp Şeker 

imalatı): İlimiz Merkezde faaliyette olan tesiste küp şeker imalatı yapılmaktadır. Kuruluş 

kapasitesi. 12 Ton/Gün olan tesiste halen %50 kapasiteyle üretim yapılmaktadır. Tesiste 6 

kişi isdihdam edilmektedir. 

16- ZÜMRÜT GIDA İNŞ. SAN. LTD. ŞTİ. (Küp Şeker İmalatı): İlimiz 

Merkezde faa1iyette olan tesiste küp şeker imalatı yapılmaktadır. Kuruluş kapasitesi 62 

Ton/Gün olan tesiste halen %50 kapasiteyle üretim yapılmaktadır. Tesiste 5 kişi istihdam 

edilmektedir. 

17- GENÇ YALÇINLAR DIŞ TİC. LTD.ŞTİ. (Küp Şeker İmalatı): İlimiz 

Merkezde taaliyette olan tesiste küp şeker imalatı yapılmaktadır. Kuruluş kapasitesi 25 

Ton/Gün olan tesiste halen %20 kapasiteyle üretim yapılmaktadır. Tesiste 2 kişi istihdam 

edilmektedir. 

18- SİNAN GIDA TEKSTİL TARIM SAN.TİC.LTD.ŞTİ. (Küp Şeker 

İmalatı): İIimiz Bulanık İlçesinde faaliyette olan tesiste küp şeker imalatı yapılmaktadır. 

Kuruluş kapasitesi 16 Ton/Gün olan tesiste halen %90 kapasiteyle üretim yapılmaktadır. 

Tesiste 6 kişi istihdam edilmektedir. 

19- ÖZ AVCILAR MAKİNE SAN. Zeki ÖZAVCI: (Tanm Makineleri 

Üretimi): İlimiz Bulanık İlçesinde faaliyette olan tesiste Tarım Makineleri imalatı 

yapılmaktadır. Kuruluş kapasitesi 100 Adet/Yıl olup, tam kapasiteyle üretim 

yapılmaktadır. Tesiste 4 kişi istihdam edilmektedir. 

20- BARAN TARIM MAKİNALARI SAN.TİC.LTD.ŞTİ. (Tarım Makineleri 

Üretimi): İlimiz Malazgirt ilçesinde faaliyette olan tesiste Tarım Makineleri imalatı 

yapı1maktadır. Kuruluş kapasitesi 800 Adet/Yıl olan Tesiste %60 kapasiteyle üretim 


136

21- TARSAN ZİRAİ ALETLER TARIM MAK. SAN.LTD.ŞTİ. (Tarım 

Makineleri Üretimi): İlimiz Malazgirt İlçesinde faaliyette olan tesiste Tarım Makineleri 

imalatı yapılmaktadır. Kuruluş kapasitesi 350 Adet/Yıl olan Tesiste %60 kapasiteyle 

üretim yapılmaktadır. Tesiste 6 kişi istihdam edilmektedir. 

22- AKTİF TARIM MAK. İMALATI SAN. TİC.LTD.ŞTİ. (Tarım Makineleri 

Üretimi): İlimiz Malazgirt İlçesinde faaliyette olan tesiste Tarım Makineleri imalatı 

yapılmaktadır. Kuruluş kapasitesi 1000 AdetIYıl olan Tesiste %50 kapasiteyle üretim 


MUŞ ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ: İlimiz Konukbekler Beldesi sınırları 

dahilinde yapılacak olan Organize Sanayi Bölgesinin Altyapı Projelerinin hazırlanması 

çalışmalarına devam edilmektedir. Toplam 56 parselden oluşacak Organize Sanayi Bölgesi 

için 176 hektar büyüklüğündeki arsa Hazineden satın alınmıştır. 

J.4. Sanayi gruplarına göre üretim teknolojisi ve enerji kullanımı: 

Konu hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır. 

J.5. Sanayiden kaynaklanan çevre sorunları ve alınan önlemler 

J.5.1. Sanayiden kaynaklanan hava kirliliği: 

İlimizde faaliyette bulunan ve Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği gereğince 

emisyon izni almaları zorunlu olan tesislerden hiçbiri şu ana kadar izin almamıştır. 

Fabrikalarda uygulanan teknolojilerle ilgili herhangi bir çalışma yapılmamıştır. 

İlimizdeki hava kalitesinin korunması amacıyla, kullanılacak olan katı ve sıvı 

yakıtların kontrol altında tutulabilmesi için denetim komisyonları kurulmuş ve 

çalışmalarını devam ettirmektedir. 

Küçük sanayi sitemizde faaliyet gösteren tesisler sürekli olarak denetlenmekte olup, 

bu tesislerin çevresel etkilerinin en aza indirilebilmesi için çalışmalarımız 

sürdürülmekted!r. 

J.5.2. Sanayiden kaynaklanan su kirliliği: 

İlimizde faaliyet gösteren sanayi tesislerinden kaynaklanan su kirliliğini iki 

bölümde ele almak mümkündür. 

İl merkezindeki sanayi tesislerinden kaynaklanan su kirliliği: Şehrin merkezinde 

bulunan sanayi tesislerinin tümü atık sulannı şehrin kanalizasyon sistemine deşarj 

etmektedirler. Kanalizasyon sistemi şehrin çıkışında, ovada akan karasu deresine 

akmaktadır. Bu noktadan itibaren dere açıkta akmakta ve buradaki tarım alanları bu suyla 

sulanmaktadır. Şehrin kanalizasyon suyunun arıtılması amacıyla Belediye Başkanlığının 

yaptığı bir çalışma yoktur. Arıtma tesisi için mali kaynak aranmaktadır. 

137

J.5.3. Sanayiden kaynaklanan toprak kirliliği: 

Sanayiden kaynaklanan su kirliliği bölümünde de izah eçlilmeye çalışıldığı gibi, 

sanayinin atık suları önemli derecede toprak kirliliğine de sebep olmaktadır. Arıtma 

tesislerinin faaliyete geçirilmesi toprak kirliliğinin önlenmesini önemli derecede 

sağlayacaktır. 

Sanayi Tesislerinin yer seçimi daha önce yapıldığından, 1, 2, 3, sınıf tarım 

topraklarının işgal edilip edilmediği hakkında herhangi bir bilgi temin edilememiştir. 

Bundan sonra yapılacak yer seçimlerinde tarım topraklarının dışına yer seçimi yapılmasına 

itina gösterilecektir. : 

J.5.4. Sanayiden Kaynaklanan Gürültü Kirliliği: 

Şehir merkezinin gelişmeye paralelolarak genişlemesi neticesinde sanayi tesislerinin 

büyük bir bölümü kent alanının içerisinde kalmıştır. Dolayısıyla sanayiden kaynaklanan 

gürültü şehirde yaşayan halkı önemli derecede rahatsız etmektedir. ilimizin 

muhtelif yerlerinde yapılan gürültü ölçümleri "(G) Gürültü ve Titreşim" bölümünde detaylı 

olarak ele alınmıştır. Ayrıca şikayetlere bağlı olarak gürültü kirliliği ile ilgili 

çalışmalarımız aralıksız olarak sürdürülmektedir. 

J.5.5. Sanayi Atıkları: 

İlimizde faaliyet gösteren sanayi tesislerinin Tehlikeli ve Zararlı Atıkları bulunabilecek 

tesislere gerekli formlar gönderilerek, tesiste oluşan atıkların özellikleri, miktarı, 

çeşidi ve bertaraf yöntemleri ile ilgili bilgiler istenmiştir. Gelen bilgiler değerlendirilerek 

Bakanlığımıza iletilmektedir. ilimizde iki tesiste arıtma tesisi mevcut olup, gayri faal 

durumdadır. 

KAYNAKLAR: 

Sanayi ve Ticaret İl Müdürlüğü 2004 

Ticaret ve Sanayi Odası Başkanlığı 2004 

138

K.TARIM 

K.1. GENEL TARIM YAPISI : 

TARIMSAL ÜRETİM VE VERİMLILİK 

Bitkisel Üretim: 

Yağışın yıllık toplamının azlığı ve mevsimlere göre dağılışındaki dengesizlik 

nedeniyle, ilde kuru tarım sistemi hakimdir. Bitkisel üretim tahıllar üzerinde yoğunlaşmış 

olup, tahıl yetiştirmede nadas+tahıl sistemi uygulanmaktadır Muş’ta çayır arazisi dahil 

toplam 439531 hektar tarım arazisi mevcut olup bunun %38,7’sinde hububat tarımı 

yapılmaktadır. Aşağıdaki Tabloda tarım arazilerinin kullanım durumuna göre dağılımları 

verilmiştir. Bu tabloda dikkat çeken bir husus kullanılmayan tarım arazilerinin oranının 

%10,2 gibi küçümsenmeyecek kadar yüksek bir rakam olmasıdır. Nadas arazilerinin oranı 

da yine yüksek olup, toplam tarımsal araziler arasında %17,5 luk bir orana sahiptir. 

Tablo 15: Tarım Arazilerinin Dağılımı 

ARAZİNİN CİNSİ MİKTARI (ha) TARIM ARAZİSİNE 

ORANI (%) 

Hububat Arazisi 174634 39,7 

Nadas Arazisi 72692 16,5 

Yem Bitkileri 10386 2,3 

Endüstri Bitkileri 14468 3,3 

Yemeklik Baklagiller 18669 4,2 

Toplam Tarla Arazisi 290849 66,1 

Meyvelik 436,4 0,1 

Sebzelik 2377 0,6 

Bağ 4335,6 1 

Toplam Bağ-Bahçe Arazisi 7149 1,7 

Çayır Arazisi 97333 22 

Kullanılmayan Tarım Arazisi 44200 10,2 

Toplam Tarım Arazisi 439531 100 

Kaynak : Muş Tarım İl Müdürlüğü İstatistik Bilgileri 2004 

Türkiye genelinde tarla bitkileri içerisinde en fazla (%78) hububat tarımı 

yapılmaktadır. Muş ilinin ise hububat ekim alanı 170134 ha olup toplam tarım arazisinin 

%39,7 lik bir kısmını oluşturmaktadır. Muş genelinde hububat üretimi içinde 142.000 ha 

lık ekim alanı ile en fazla olan buğdaydır. Daha sonra 32564 ha ile arpa gelmektedir. Çok 

az olarak (70 ha) Çavdar ekim alanı mevcuttur. Alt bölgeler bazında karşılaştırma 

yapıldığında, II. alt bölge hububat ekim alanı olarak %60 lık bir oranla en fazla paya 

sahiptir. I. alt bölge ise %40 lık bir oranla ikinci sırada gelmektedir. Her iki alt bölgede de 

Buğday birinci sırada yer almaktadır. 

139

Şekil 98. Hububat Ekiliş Alanlarının Alt Bölgelere Göre Dağılımı 

Tablo 16: Alt Bölgelere Göre Muş İlinde Hububat Üretimi 

Ürünler 

Üretim (ton) 

I.Alt Bölge II.Alt Bölge Toplam 

Buğday 74571 110900 185471 

Arpa 8437 34765 43202 

Çavdar 0 75 75 

Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü İstatistik Bilgileri 2004 

Alt bölgeler bazında karşılaştırma yapıldığında il genelinde toplam buğday üretiminin 

%59,7’sinin II.alt bölgede,%40,3 ünün I. Alt bölgede gerçekleştiği görülmektedir. 

Arpa üretiminde ise, %80,4’ünün II.alt bölge de, %19,6 sının da I.alt bölge de 

gerçekleştiği görülmektedir. 

Çavdar üretimi ise ilimizde 70 ha lık bir alanda sadece II. Alt bölgede gerçekleştirilmiş 

olup toplam 75 ton luk bir üretime sahiptir. 

140

Şekil 99. Endüstri Bitkilerinin Ekiliş Alanlarının Alt Bölgelere Göre Dağılımı 

(Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü İstatistik Bilgileri 2004) 

Türkiye genelinde endüstri bitkilerinin tarla bitkileri içerisindeki payı ekilen alan 

olarak % 7-8 civarındadır. Muş İli genelinde tarla bitkileri ekiliş alanı içerisinde endüstri 

bitkilerinin payı ise % 4-5 civarındadır. Alt bölgeler bazında karşılaştırma yapıldığında 

endüstri bitkilerinden şeker pancarı ekiminin çok büyük bir fark olmamasına rağmen II. alt 

bölgede yoğunlaştığı görülmektedir. Tütün ekimi ise sadece I. Alt bölgede 

gerçekleştirilmektedir. Ayçiçeği ekimi ise yine az bir farkla I. Alt bölgede yoğunlaşmıştır. 

Mısır ekimi I. Alt Bölgede yoğunlaşmaktadır.Patates ekimi ise ekonomik olmamakla beraber 

sadece II. Alt bölgede az bir (35ha) alanda yapılmaktadır. 

Tablo 17: Endüstri Bitkileri Üretimi 

Ürünler 

Üretim (ton) 


Ş.Pancarı 152250 172980 325230 

Tütün 2356 0 2356 

Ayçiçeği 785 408 1193 

Mısır 370 20 390 

Patates 0 97,5 97,5 

Toplam 155761 173505,5 329266,5 


Ş.Pancarı üretimi tüm alt bölgelerde birinci sırada yer almakla beraber II. Alt Bölgede 

daha fazla yoğunlaşmıştır. Toplam tarla bitkileri ekiliş alanları içerisinde % 3,78 lik, Endüstri 

bitkileri arasında ise %76 lık bir kısmını Ş.Pancarı ekim alanı oluşturmaktadır. Bunun %56 sı 

II. Alt Bölgede gerçekleşmektedir. Tütün ekim alanı ise sadece I. Alt bölgede 

gerçekleştirilmekte olup toplam tarla bitkileri alanının % 0,67 sini, Endüstri Bitkileri arasında 

ise %13,57 sini oluşturmaktadır. Ayçiçeği ekim alanının tarla bitkileri ekiliş alanı içerisindeki 

payı % 0,44, Endüstri Bitkileri ekiliş alanı içerisindeki payı ise % 8,9 dur. Ayçiçeği ekim 

alanlarının %60,6 sı I. Alt bölgededir. Mısır ekim alanının ise Toplam tarla bitkileri ekiliş 

alanları içindeki payı %0,05 ve Endüstri bitkileri içindeki payı ise %1,2 dir. Bu ekim 

alanlarının %88,5 lık büyük bir kısmı I. Alt Bölgededir.Patates üretimi ilimizde ekonomik 

olmamakla beraber sadece II. Alt bölgede 35 ha lık bir alanda gerçekleştirilmektedir. 

141

Şekil 100. Baklagil Ekim Alanlarının Alt Bölgelere Göre Dağılımı 


Türkiye genelinde tarla bitkileri içerisinde baklagil tarımının payı %8-10 civarındadır. 

İl genelinde ise bu oran % 6-7 civarındadır. Baklagiller içerisinde en az üretim alanına sahip 

olan yeşil ve kırmızı mercimek olup toplam tarla bitkileri alanı içerisinde %0,07 lik paya 

sahiptir. Kuru fasulye üretimi ise sadece I. alt bölgede yoğunlaşmış olup tarla bitkileri 

içerisinde %0,87, Baklagil ekim alanı içerisinde % 13,5 lik bir paya sahiptir. İlimizde baklagil 

ekim alanı olarak nohut birinci sırada yer almakta olup, Tarla bitkileri ekim alanı içerisinde 

%5,5, Baklagil ekim alanları içerisinde %85 lik bir paya sahiptir. Nohut I. Alt Bölgede daha 

çok yoğunlaşmış olup, ekim alanı olarak %92 si bu bölgede yer almaktadır. 

Tablo 18: Baklagil Üretimi 

Ürünler 

Üretim (ton) 


Y.Mercimek 33 75 108 

K.Mercimek 53 - 53 

Nohut 8775 1770 10545 

K.Fasulye 3117 - 3117 


Yeşil mercimek üretiminin %30,5’ i I.alt bölge , % 69,5 i ise II. Alt Bölge 

gerçekleştirmektedir. Kırmızı Mercimek üretimini ise sadece I.alt Bölge gerçekleştirmektedir. 

Nohut üretiminde alt bölgeler bazında karşılaştırma yapıldığında, % 83,2 sini I.alt bölge, 

%16,8 inin ise II. Alt bölgenin gerçekleştirdiği görülmektedir. Nohut baklagil ekim alanı ve 

üretimi içerisinde birinci sırayı almaktadır. Kuru fasulye üretiminin tamamı I.Alt Bölgede 

gerçekleştirilmektedir. Nohuttan sonra ikinci sırayı almaktadır. Baklagil üretimi ağırlıklı 

olarak I. alt bölgelerde gerçekleşmektedir. 

142

Şekil 101. Yem Bitkileri Ekiliş Alanlarının Alt Bölgelere Göre Dağılımı 


Hayvansal üretimin gelişmiş olduğu ülkelerde yem bitkileri tarımı, ekili alanların 

%25-30’unu teşkil ederken bu oran ülkemizde ancak %3,25 dolayındadır. Bu durum yem 

bitkileri yetiştiriciliğinin yetersizliğinin açık bir göstergesidir. Muş’ta yem bitkilerin in toplam 

tarım alanı içindeki payı %2,36 ve Tarla Bitkileri ekiliş alanı alanı içerisindeki payı 

%3,57’dir. Yem bitkileri ekiliş alanları itibariyle alt bölgeler bazında karşılaştırma yapılacak 

olursa yem bitkisi üretim alanları II.alt bölgede daha fazladır. Yem bitkisi ekiliş alanları 

içerisinde yonca üretim alanı birinci sırayı yer almakta olup %84,7 lik bir paya sahiptir. Bu 

üretim alanının %62,9 u II. Alt Bölgede gerçekleşmektedir. Korunga Üretim alanı ise yem 

bitkisi üretim alanı içerisinde %10,5 lik payla ikinci sırayı almaktadır. Bunun %63,5 i II. Alt 

Bölgede gerçekleşmektedir. Fiğ üretim alanı ise üçüncü sırada yer almakta olup yem bitkisi 

ekiliş alanı içindeki payı %4,2 dir. Fiğ ekim alanının %92 si I. Alt bölgede gerçekleşmektedir. 

Yem bitkisi ekişi alanları içinde son sırayı Slajlık mısır almakta olup, yem bitkisi ekiliş 

alanları içindeki payı %0,45 dir. Slajlık mısır ekim alanının %68,9 u II. Alt Bölgededir. 

Tablo 19 : Yem Bitkileri Üretimi 

Ürünler 

Üretim (ton) 


Yonca 17060 16610 33670 

Korunga 1556,4 3101 4657,4 

Fiğ 1015 87,5 1102,5 

S.Mısır 352 782 1134 

Toplam 19983,4 20580,5 40563,9 


Yem bitkileri üretim miktarı toplam İl genelinde 40563,9 ton olup bunun % 50,7 si 

II. Alt bölgede gerçekleştirilmektedir. Yem bitkisi üretimi içerisinde yonca üretimi % 83 lük 

143

ir paya sahip olup bunun % 50,6 sı I.alt bölgede gerçekleştirilmektedir. Her iki alt bölgede 

de yonca üretimi birinci sırada yer almaktadır. Korunga üretimi ise İl genelinde 4657,4 ton 

gerçekleştirilmekte olup toplam yem bitkileri üretimi içerisinde % 11 lik bir paya sahiptir. 

Korunga üretim miktarının % 66 sı II. Alt bölgede gerçekleştirilmekte olup bu bölgede 

korunga üretim miktarının yem bitkisi üretim miktarı içindeki payı % 15 dir. İlimizde yonca 

ve korungadan sonra üçüncü sırayı slajlık mısır üretimi almaktadır. Slajlık mısır üretimi İl 

genelinde 1134 ton olup, yem bitkileri üretimi içerisinde % 2,8 lik bir paya sahiptir. Yine 

slajlık mısır üretiminin % 68 i II. Alt bölgede gerçekleştirilmektedir. II. Alt bölgede slajlık 

mısır üretiminin toplam yem bitkileri içerisindeki payı %3,8 dir. Son sırayı ise 1102,5 tonluk 

üretim miktarı ile fiğ üretimi almaktadır. İl genelinde fiğ üretim miktarının toplam yem 

bitkisi üretimi içerisindeki payı % 2,7 dir. Fiğ üretim miktarının % 92 lik kısmı I.alt bölgede 

gerçekleştirilmektedir. 

Şekil 102. Bazı Meyvelerin Alt Bölgelere Göre Üretim Alanları 

Türkiye genelinde meyve üretimi yapılan alanlar tarım alanlarının %5’ini 

oluşturmaktadır. Muş’ta ise bu oran % 0,09 dur. İlde genel olarak elma, armut, üzüm, vişne, 

ceviz ve kayısı üretimi yapılmaktadır. Bunların yanında çok az miktarda Kiraz, ayva ve şeftali 

üretimi yapılmaktadır. Son yıllarda meyve üretimi yaygınlaşmaya başlamıştır. 

Şekil 103. Bazı Meyvelerin Alt Bölgelere Göre Üretim Miktarları 

144

Grafikten de izlenebileceği gibi meyve üretimi daha çok öz tüketime yönelik olarak 

yapılmaktadır. 2002 yılı verilerine göre İl genelinde toplam meyve ağacı sayısı 106.104 adet 

olup, meyve veren ağaç sayısı 44514 tür. Bu meyve ağaçlarından toplam olarak 2745,2 

ton/yıl meyve üretimi yapılmıştır. Meyve üretimi daha çok I. Alt bölgede yoğunlaşmıştır. İl 

genelinde Meyve vermeyen yaştaki ağaç sayısı ise toplam 61590 adettir. İlimizde meyve 

ağaçları genellikle dağınık olması nedeni ile meyvecilik yeterince gelişememiştir. Modern 

anlamda kapama meyve bahçe tesisleri ilimiz de yeterli değildir. Meyvecilik daha çok tahıl 

üretimi ve hayvan yetiştiriciliğinin yanında ek gelir getirici ve aile ihtiyacını karşılamaya 

yönelik bir uğraş olarak yapılmaktadır. 

Tablo 20: Alt Bölgeler Bazında Sebze Üretim Alanları (Ha) 

Ürünler I.Alt Bölge II.Alt Bölge Toplam 

B.Lahana 203 2,65 205,65 

Kavun 271 100 371 

Karpuz 1000 110 1110 

Hıyar 85,4 34 119,4 

Domates 152 53,5 205,5 

Biber (Sivri) 21,17 9,33 30,5 

Biber(Dolma) 41 14 55 

Kabak (Sakız) 4 0,4 4,4 

T.Fasulye 42,5 54,8 97,3 

Patlıcan 10,2 5 15,2 

T.Soğan 29 6,22 35,22 

Diğerleri 2,2 0,1 2,3 

Toplam 1861,47 390 2251,47 


Türkiye genelinde tarım alanlarının %3’ün de sebze üretimi yapılırken, Muş’ta bu oran 

% 0,5 civarındadır. İlimizde toplam 7149 ha lık Bağ- Bahçe alanının 434,75 ha ı çoğunlukla 

dağınık bir yapıya sahip Meyvelik, 2251,47 si ise Sebze üretiminin yapıldığı yerlerdir. Geri 

kalan 4462 ha lık kısmı ise bahçe olarak görülmesine rağmen aktif olarak kullanılmamaktadır. 

Sebze tarımının gelişmesini engelleyen en büyük faktör iklim kısıtıdır. Tablo-30 da görüldüğü 

gibi sebze üretimi I.Alt Bölgede yoğunlaşmış olup sebze tarımı yapılan üretim alanları 

içerisinde % 82,6 lık bir paya sahiptir. Sebze üretimi de meyve üretiminde olduğu gibi daha 

çok ek gelir getirici ve öz tüketime yönelik olarak yapılmaktadır. 

Bitkisel Üretimde Verimlilik 

Tablo 21: Muş ve Türkiye Genelinde Yetiştirilen Bazı Ürünlerin Verim Değerleri 

Ürünler Muş(Kg/ha)* Türkiye(kg/ha) 

Buğday 1250 2234 

Arpa 1200 2400 

Mercimek 893 984 

Şeker Pancarı 31400 42603 

Ayçiçeği 900 1468 

145

Patates 11250 25862 

Nohut 1010 940 

Kuru Fasulye 878 1372 

Yonca(kuru ot) 4500 6739 

Korunga(kuru ot) 3300 3773 

Silajlık Mısır 24000 45500 

KAYNAK : 5 Yıllık Verim Ortalamaları TKB 

Önemli miktarda ekim ve üretim potansiyeline sahip tahılların ortalama verim 

değerleri incelendiğinde, ürünlerin verimlerinin Türkiye ortalamasının altında kaldığı 

görülmektedir. Endüstri bitkilerinden patates ve şekerpancarının ortalama verimleri de 

Türkiye ortalamasının altındadır. Yemeklik dane baklagillerde; mercimek ve kuru fasulyenin 

ortalama verimi Türkiye ortalamasının altında, nohut un verimi Türkiye ortalamasının 

üstündedir. Yem bitkilerinde; yonca kuru ot verimi olarak Türkiye ortalamasının altında 

görülmesine rağmen, ilimizde yonca ekim alanlarından iki bazı yerlerde üç ürün kaldırıldığı 

göz önüne alındığında verim değerinin 9000-13500 kg civarlarına yükseleceği görülecektir. 

Korunga, kuru ot verimi olarak Türkiye ortalamasının çok altında değildir. Silajlık mısır 

verimi, Türkiye ortalamasının altında dır. Fakat ilimizde hibrit tohum kullanıldığı yerlerde 

slajlık mısır veriminin 40-60 ton/ha alındığı yerler vardır. İlimizde genelde yerli tohum 

kullanıldığından verim ortalaması da düşük kalmaktadır. Tarım ve Köy İşleri Bakanlığımızın 

son zamanlarda hayvancılığı geliştirmek amacı ile uygulamış olduğu yem bitkileri destekleme 

projesi sayesinde ilimizde yem bitkisi ekiliş alanları büyük bir oranda artış göstermiştir. 

Özellikle hayvan besisinde ve süt veriminin artırılmasında önemli bir yere sahip olan slajlık 

mısır ekimine çiftçilerimizin yöneldiği görülmüştür. 

Görüldüğü gibi Muş ili yem bitkileri yetiştiriciliği açısından diğer ürün gruplarına göre 

daha fazla bir üstünlüğe sahiptir. İl topraklarının % 46 sının çayır ve mera alanlarıyla kaplı 

olması kaba yem ihtiyacının karşılanması bakımından hayvan yetiştiriciliği için bir avantaj 

olarak değerlendirilebilir. 

Meraların yıllık kuru ot verimleri Karadeniz Bölgesi’nde 1000 kg/ha, Doğu Anadolu 

Bölgesi’nde 900 kg/ha ve İç Anadolu Bölgesi’nde 450 kg/ha’ dır. Muş ili ortalaması ise, 900 

kg/ha’ dır. 

Muş’un bitkisel üretiminde, üretim değeri açısından tahıllar ve tahıllarda da buğday ilk 

sırayı almakta, bunu arpa izlemektedir. Endüstri bitkilerinden şeker pancarının da üretim 

değeri açısından önemli olduğu görülmektedir. Yemeklik dane baklagillerde ise, nohut ve 

kuru fasulye ön plana çıkmaktadır. 

146

Tablo 22: Muş İlinde Alt Bölgelerde Yıllara Göre Önemli Bitkisel Ürünlerin Ekim Alanı ve Üretim Değerleri (2002 

Yılı Fiyatları) 

Ürünler 

Ekim 

Alanı 

(ha) 


Üretim Ekim Üretim Ekim 

Değeri Alanı Değeri Alanı (ha) 

(milyon TL) (ha) (milyon TL) 

Üretim Değeri 

(milyon TL) 

Buğday 63300 22.371.300 78700 33.270.000 142000 55.641.300 

Arpa 6499 1.265.550 26065 5.214.750 32564 6.480.300 

Çavdar 0 0 70 8.625 70 8.625 

Şeker Pancarı 4850 11.266.500 6150 12.800.520 11000 24.067.020 

Ayçiçeği 785 376.800 510 195.840 1295 572.640 

Tütün 1964 4.476.400 0 0 1964 4.476.400 

Patates 0 0 35 18.525 35 18.525 

Nohut 14625 7.020.000 1300 1.416.000 15925 8.436.000 

Mercimek 109 86.000 100 75.000 209 161.000 

Kuru Fasulye 2535 4.363.800 0 0 2535 4.363.800 

Yonca(kuru ot) 3265 2.559.000 5536 2.491.500 8801 5.050.500 

Korunga(kuru ot) 400 233.460 896 465.150 1096 698.610 

Silajlık Mısır 14,7 52.800 32,6 117.300 47,3 170.100 

Fiğ 406 152.250 35 13.125 441 165.375 


Üretim değerleri açısından, alt bölgeler il geneli ile farklılık göstermemektedir. Tablo 

32’den de görüldüğü gibi tahıllardan buğday tüm alt bölgelerde üretilmekte ve üretim değeri 

açısından ilk sırayı almaktadır. II. Alt bölgede daha fazla üretim değerine sahiptir. Şeker 

pancarı, Korunga, Slajlık Mısır üretim değerleri açısından yine II. Alt bölgede daha fazla bir 

yere sahiptir.Tütün ve kuru fasulye ise sadece I. Alt bölgede yoğunlaşmış olup üretim değeri 

açısından 6. ve 7. sırayı almaktadırlar. Fiğ üretimi ise daha çok I. Alt Bölgede yoğunlaşmıştır. 

Yoncanın II. alt bölgede ekim alanının yoğunlaştığı görülmekte ise de üretim değeri açısından 

I.alt bölge daha yüksektir. Bunun en önemli sebebi I. Alt Bölgede sulama imkanlarının daha 

yüksek olması nedeni ile verimin yükselmesidir. Nohut ise ekim alanı açısından I. Alt bölgede 

yoğunlaşmış olup, üretim değeri açısından I. alt bölgede üçüncü sırayı almaktadır.. Mısır 

(silajlık) ve fiğ üretimi, Muş ilinde yeni üretilmeye başladığı için bütün alt bölgelerde üretim 

değeri düşüktür. Ancak İl Müdürlüğümüz tarafından yapılan yayım çalışmaları neticesinde 

hızla artma eğilimindedir. 

Hayvansal Üretim ve Hayvan Varlığı 

Büyükbaş Hayvan Varlığı: 

Muş İlinde 2002 yılı itibariyle büyük baş hayvan varlığı 226.103 adettir. Türkiye 

genelinde ise (2000 DİE) mevcut büyük baş hayvan sayısı 10.907.000 adet olup bu rakamın 

% 2,07 si Muş’ta bulunmaktadır. Muş sahip olduğu büyük baş hayvan varlığı açısından 

Türkiye’de önemli bir yere sahiptir. Bu nedenle hayvancılık, Muş için ilk sırada yer alacak 

ekonomik güçlerden biridir. 

147

Şekil 104. Muş İlinde Alt Bölgeler Bazında Büyükbaş Hayvan Varlığı 

Grafik 20 den anlaşılacağı gibi Muş’un II.alt bölgesi olan Bulanık. Malazgir ve Varto 

bölgesinde hayvan yetiştiriciliği yüksek oranda yapılmaktadır. Bu bölge, Muş ilinin en büyük 

yüzölçümüne (461600 ha.) ve geniş çayır-mera alanlarına (213.208 ha) sahip bölgesidir. 

Şekil 105. Muş İli’nin Alt Bölgelerinde Irklara Göre Büyükbaş Hayvan Varlığının Dağılımı 

Grafik ten de izlenebileceği gibi ilimizde yerli ırk hakim olup, hayvan sayısı 

bakımından II. Alt Bölge olan Bulanık., Malazgirt ve Varto bölgesi daha zengindir. Her iki 

alt bölgede de yerli hayvan dan sonra melez hayvan ikinci sırayı, kültür ırkı hayvanlar ise 

üçüncü sırayı almaktadır. İlimizde ki manda varlığı her iki alt bölgede de son sıradadır. Kültür 

melezi hayvan sayısı itibari ile II. Alt Bölge , Kültür ırkı hayvan sayısı itibari ile I. Alt bölge 

ilk sırayı almaktadır. 

148

Şekil 106. Hayvan Islah Çalışmaları 

Şekil 107. Muş İlinde Yapılan Suni Tohumlama uygulamasında Kullanılan Spermlerin Irklara Göre Dağılımı 

Muş İli sağır populasyonunun genetik kalitesinin yükseltilmesi amacıyla Tarım ve 

Köyişleri Bakanlığı (TKB) İl Müdürlüğü personelince bedelsiz yürütülen suni tohumlama 

çalışmaları 1995 yılında yapılan yasal değişiklik sonucunda bedelli hale dönüştürülmüş 

böylece özel sektör kuruluşları için de çekici hale getirilmiştir. Bunun yanında “Köy 

Sığırcılığının Geliştirme Projesi” kapsamında Muş İl Özel İdaresi kaynaklı 2 adedi Merkez 

ilçede, 15 adedi ise ilçelerde olmak üzere 2002 yılı içinde toplam 17 adet damızlık boğa 

çiftçiye dağıtılarak tabii tohumlama yönteminden de yararlanılmıştır. 2002 yılı içerisinde 

Muş ilinde yürütülen hayvan ıslahı çalışmalarının % 48,5 inde tabii tohumlama, %51,5’inde 

ise suni tohumlama yöntemi kullanılmıştır. İlimizde hayvan ıslahı amacı ile 1301 i Suni 

tohumlama ve 1230 u tabii tohumlama olmak üzere 2002 yılında toplam 2531 adet 

tohumlama yapılmıştır. Grafik 23 den de görüldüğü gibi suni tohumlama uygulamalarında 

kullanılan spermler arasında Esmer ırkı hayvan spermi kullanımı %70 lük bir payla birinci 

sırada, Simenthal ırkı hayvan spermi kullanımı %16 ile ikinci sırada ve S.Alaca ırkı hayvan 

spermi kullanımı ise % 14 lük bir payla son sıradadır. 

149

Yıllar itibariyle yapılan hayvan ıslah çalışma!arının doğrultusunda Muş İlinin 

büyükbaş hayvan populasyonundaki genotip değişimin sağlanmasında başarılı olunduğu 

Grafik 24’ de görülmektedir. 

Muş ilinde manda sayısı 2002 yılı verilerine göre 5635 adet olup Türkiye genelinde 

olduğu gibi Muş’ta da manda sayısında düşüş görülmektedir. 1991 yılında ilimizdeki manda 

sayısı 13743 adet iken 2002 yılında %59 oranında bir düşüş olmuştur. Bununla beraber yerli 

ırk hayvan sayımız 1991 yılında 208734 iken 2002 yılında %19,5 luk bir düşüşle 168059 

olmuştur. İlimizde yapılan hayvan ıslahı çalışmaları sonucunda melez ve kültür ırkı hayvan 

populasyonun da bir artış olduğu görülmektedir. 1991 yılında melez ırkı hayvan 

populasyonumuz 24489 iken 2002 yılında % 75 lik bir artışla 42957 ye yükselmiştir. Kültür 

ırkı hayvan populasyonumuz ise 1991 yılında 2329 iken 2002 yılında dört kat bir artış 

göstererek 9452 ye yükselmiştir. 

Grafik-24 Muş İli B.B. Hayvan Varlığının Irklara Göre Değişimi 

300000 

250000 





0 

1991 

1992 

1993 

1994 

1995 

1996 

1997 

1998 

1999 




Şekil 108. Muş Büyükbaş Hayvan Varlıklarının Irklara Göre Değişimi 

Küçükbaş Hayvan Varlığı: 

YERLİ 

MELEZ 

KÜLTÜR 

MANDA 

Top.B.B.H 

ay.Var. 

2002 yılı Tarım İl Müdürlüğü istatistiki bilgilerimize göre Muş’ta küçükbaş hayvan 

varlığı 1.531.826 adettir. Türkiye küçükbaş hayvan varlığının toplamı ise (2000-DİE) 

35.320.000 adet olup, Muş’un Türkiye içindeki küçükbaş hayvan sayısı içindeki payı ı 

%4,3’dür. 

150

Şekil 109. Muş İlinde Alt Bölgelere Göre Küçükbaş Hayvan Varlığı 

Grafik 25’de de görüldüğü gibi büyük baş hayvan varlığımızda olduğu gibi küçük baş 

hayvan varlığının da II. Alt Bölgede I. Alt Bölgeye oranla yüksek olduğu görülmektedir. 

Muş ilinde yetiştirilen koyunların tamamına yakını yerli koyun ırkı olan Morkaraman ve 

Akkaraman, keçilerin ise yine tamamına yakınını yerli ırk olan kıl keçisi oluşturmaktadır. 

DİE verilen son on yıllık dönemde Türkiye geneli küçükbaş hayvan varlığında (koyun 

%27.4; kıl keçisi %22,4) önemli ölçüde azalma olduğunu göstermektedir. Grafik 26 den de 

görüldüğü üzere Türkiye genelindeki bu azalışın Muş genelinde 1991-2002 yılları arasında 

daha düşük oranlarda (koyunda %17,2, keçide %10,4) gerçekleştiğini göstermektedir. 

Şekil 110. Muş İli Küçükbaş Hayvan Varlığı Değişimi 

Son yıllarda küçükbaş hayvan populasyonun da meydana gelen azalma; meraya olan 

baskının azalması nedeniyle mevcut populasyon için mera olanaklarının belli ölçüde de olsa 

iyileşmesi sonucunu doğurmuştur. Bu durum sektörde pazara yönelik hayvansal üretimin 

artacağı beklentisini doğurmaktadır. Bu artış gerçekleştiğinde ıslah çalışmalarına olan talebin 

artması beklenebilir. 

151

Muş ilinde Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Fonu (SYDF) ve Özel İdare kaynaklı 

projelerle damızlık koyun ve koç dağıtımı yapılarak, eldeki mevcut koyun ırkının daha yüksek 

verimli ırklara dönüşümü teşvik edilmektedir. 

Kanatlı Hayvan Varlığı: 

Tavukçuluk sektörü Türkiye’de 1960’lı yıllardan sonra hızlı ve sürekli bir büyüme 

göstermiştir. Bu büyümede sektöre yapılan büyük yatırımlar kadar sektörün mukayeseli 

avantajları da rol oynamıştır. Tavukçuluğun bu avantajlarından yararlanılarak geliştirilmesi 

yeni istihdam olanaklarının yaratılması yoluyla ekonomik, köyden kente göçün azaltılması 

yoluyla da sosyal yararlar sağlayacaktır. 

Fakat Muş Türkiye’de tavuk eti üretiminde, yumurta üretiminden ve pazarlamasından 

elde edilen gelir sıralamasında Türkiye’de son sıralarda bulunmaktadır. 

Muş ilinde ticari olarak et ve yumurta üretimi yapan işletmelerin sayısı ve kapasiteleri 

düşük olup son birkaç yıldır özellikle alt bölgelerde yumurtacı kanatlı sayısında az da olsa bir 

artış izlenmektedir 

Kovan Varlığı: 

Muş ili arı koloni sayısı ve bal üretimi bakımından Türkiye’de önemli bir yer 

almaktadır. 2000 yılı verilerine göre Muş ilinde ilkel kovan ve fenni kovan sayısı oldukça 

fazladır. Muş’ta kovan başına düşen bal üretim miktarı Türkiye ortalamasına eşit olup, 16 

kg’dır. 

Muş ili zengin nektar kaynaklarına sahip olduğundan üretilen balın Türkiye pazarında 

yüksek fiyatla satılması sonucunda bölge göçer arıcılar için de cazip hale gelmiştir. 1990 

yılından bugüne verimde önemli bir değişim gözlenmemiş olmakla birlikte, özellikle yerel 

yönetimler ve diğer kaynakların arıcılığı teşvik etme çabaları kovan sayısının artmasına sebep 

olmuştur. 

Tablo 23.Arazi Kullanım Durumu 

ARAZİ CİNSİ ALAN (Ha.) % 

Tarla Arazisi 372999 41 

Bağ-Bahçe Arazisi 5899 1 

Mera Arazisi 278673 34 

Çayır Arazisi 97333 12 

Orman Arazisi 56484 7 

Tarıma Elverişsiz Arazi 44863 5 

İlin Yüz Ölçümü 819551 100 


152

Tablo 24– İlçeler Üzerinde Arazi kullanım Durumu 

İlçesi Tarla Bağ-Bakçe Çayır Mera Orman Kullanılmaya 

n 

Arazisi Arazisi Arazisi Arazisi Arazisi Arazisi 

Merkez 116332 1164 29018 94866 40353 24741 

Bulanık 77638 1113 17543 52256 2702 11248 

Malazgirt 78173 508 12927 45189 2403 

Korkut 18418 914 10907 24193 1957 1111 

Hasköy 9038 26 737 3077 9515 284 

Varto 36700 2174 26201 59092 1957 5076 

Toplam 336299 5899 97333 278673 56484 44863 


İlimizde mevcut tarım arazilerinin 64280 ha. Fiilen sulanmaktadır. Bu alan sulama 

bilir tarım arazisinin %41 oluşturmaktadır. Sulanan arazinin %12 si Köy Hizmetlerinin 

yapmış olduğu sulama kanalları ve göletler ile, %12 si DSİ nin yapmış olduğu baraj ve 

kanallar ile, % 17 ise halk sulaması şeklindedir. 

K.2. TARLA TARIMI : 

Tablo 25. Hububat Ekim Durumu 

Ürün Cinsi Üretm Alanı Verimlilik (Kg/Ha) Üretim Miktarı 

(Ton) 

Bugday 154900 1390 215311 

Arpa 35185 1497 52672 

Çavdar 65 1100 71 

Toplam 190150 268054 


Tablo 26 : Yemeklik Baklagiller 

Ürün Cinsi Üretim Alanı Verimlilik (Kg/Ha) Üretim Miktarı 

(Ton) 

Mercimek 124 774 96 

Nohut 21258 782 16624 

K.Fasulye 2125 1218 2954 

Toplam 23807 19674 


153

Tablo 27. Endüstri Bitkileri 


(Ton) 

Tütün 2360 11190,7 2810 

Ş.pancarı 11940 31926 381196 

Ayçiçegi 1578 583 920 

Mısır 167 2257 377 

Patates 5 1500 7,5 

Toplam 16050 19674 385447,7 


Tablo 28. Yem Bitkileri 

Ürün Cinsi Üretm Alanı Verimlilik (Kg/Ha) Üretim Miktarı 

(Ton) 

Fiğ 435 2988,7 1300 

Korunga 700 2671 1870 

Yonca 6875 2989 20550 

Çayır 97304 250 243260 

Toplam 105354 267285 


Tablo 29. Meyve Ürünleri 


(Ton) 

Elma 270090 80 2157,8 

Armut 7811 73 568,4 

Ceviz 2000 60 120 

Toplam 36901 2846,2 


Tablo 30. Sebze Üretimi 

Domates 175 17499 3062,3 

T. Fasulye 58,7 4080 239,5 

Biber 63,85 6083 388,4 

Hıyar 113,2 8887 1006 

Patlıcan 12,18 11535 140,5 

Sogan 39,37 9591 377,6 

Kavun 390 18718 7300 

Karpuz 1103 23250 25645 

Bal kabağı 1,63 9018 14,7 

S. Kabağı 3,5 10571 37 

Lahana 218,65 42716 9339,8 

Toplam 2179,08 385447,7 


154

K.3. HAYVANCILIK 

İl ekonomisinin hayvancılık oluşturmaktadır. Muş İlinde hayvan varlığı fasla olmasına 

rağmen verim oldukça düşüktür. Hayvancılığın gelişmesinde yerli ırların ıslahında suni 

tohumlama ve tabi tohumlamaya büyük önem taşımaktadır. İlimizde hayvancılıkta 

verimliliğin artırılması ve hayvan ırklarının ıslahının sağlanması amacıyla Tarım Bakanlığı ve 

Damızlık Sığır Yetiştiricileri Merkez birliği ile ortak olarak yürütülen “Sığırlarda Ön Kütüğü 

ve Soy Kütüğü Geliştirme Projesi” kapsamında çalışmalar yapılmıştır. 

Tablo 31. Hayvan Varlığı 

CİNSİ 1999 2000 2001 

Büyük Baş Sığır (yerli) 147085 170239 170111 

Hayvan Sayısı Sığır (Melez) 33086 37257 44039 

Sığır (Kültür) 6693 6689 8102 

Sığır Top. 186864 214185 222252 

Manda 7501 6973 6688 

GENEL TOPLAM 194365 221158 228940 

Küçük Baş Koyun 1368040 1355545 1220557 

Hayvan Keçi 270290 248890 218516 

Sayısı TOPLAM 1638330 1604435 1439073 


K.4. TARIMSAL FAALİYETLER 

K.4.1. Pestisitler: 

Kullanılan Pestisitler : 53 (ton) 

K.4.2. Gübre Kullanımı: 

Muş ili ve ilçelerinde Gübre satışları faaliyet veren 13 bayii, Tarım Kredi 

Kooperatifleri, Pancar Ekicileri Kooperatifleri ve Şeker fabrikası tarafından karşılanmaktadır. 

MUŞ İLİ 2002-2004 YILLARI KİMYEVİ GÜBRE TÜKETİM DURUMU 

Tablo 32. Kimyevi Gübre Tüketimi 

Yıl Ticari Gübre Cinsinin Adı Kullanılan Miktarı 

(Ton) 

5 


%21AS 

%26N 894,5 

%33N 1578 

%46Üre 3930,9 

18-46DAP 

3411,5 

215.705 

Kullanıldığı Alan (ha) 

155

2003 

T.S.P. 52 

12-30-12 Kompoze 

2787,5 

20-20-0 Kompoze 207 

20-20-0+%1Zn 68 

15-15-15 Kompoze 80 

%26N 246,5 

%33N 2.459,65 

%46Üre 2.876,8 

18-46DAP 2.621,85 

T.S.P. 133 

12-30-12 Kompoze 2.106,25 

20-20-0 Kompoze 596 

20-20-0+%1Zn 212,5 

15-15-15 Kompoze 82 

%26N 40 

%33N 980 

%46Üre 2533,2 

18-46DAP 3495,9 

215.705 

215.705 


T.S.P. 2293,95 

12-30-12 Kompoze 1612 

20-20-0 Kompoze 1099,9 

20-20-0+%1Zn 34 

15-15-15 Kompoze 55 

Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü İstatistik Bilgileri 2003 

156

KAYNAKLAR: 

İl Tarım Müdürlüğü ( Master Planı) 


157

L ENERJİ 

L.1 KAYNAKLARINA GÖRE ENERJİNİN SINIFLANDIRILMASI: 

L.1.1 Birincil enerji kaynakları: 

L.1.1.1 Güneş enerjisi 

İlimiz güneş enerjisi kolektörler sayesinde su ısıtmakta kullanılmaktadır. Son yıllarda 

yapılan konut alanlarında güneş enerjisinden yararlanılmaktadır. Yıllık tüketilen güneş 

enerjisi hakkında her han gibi bir çalışma yoktur. 

L.1.1.2 Su enerjisi 

İlimizde bulunan ırmak,çay gibi enerjiye dönüşe bilecek su kaynaklarının debileri 

D.1.2.(Akarsular) bölümünde detaylı bir şekilde verilmiştir. 

L.1.1.3 Biyogaz enerjisi 

Biyogaz; gübre,bitkisel atık ve benzeri organik atıklarının oksijensiz ortamda fermante 

olması sonucu meydana gelen yanıcı bir gazdır. 

İlimizde biyogaz denilen enerji türünden yararlanılmamaktadır. 

L.1.1.4 Biyomas enerjisi 

Biyomas; tabiri daha ziyade bitkisel ürünlerin, hayvan ve orman atıklarının, şehir ve 

endüstri atıklarının çevrimi yoluyla enerji elde etme metodudur. 

Biyomastan çeşitli kesimlerce yararlanılmaktadır. Örneğin ilimizin hemen hemen 

tamamına yakın köylerinde hayvan gübresinden yapılan tezek yakacak olarak 


L.1.1.5 Odun 

İlimizde yılda yakacak olarak belli miktarda odun tüketilmektedir. İlimizde tüketilen 

odunların bir kısmı ilimizdeki ormanlardan üretilmekte diğer bölümü ise diğer illerden gelen 

odunlardan temin edilmektedir. 

L.1.1.6 Kömür 

İlimizde kömür rezervleri mevcut değildir. 

L.1.1.7 Rüzgar enerjisi 

Rüzgar enerjisi ölçümleri ilimizde Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğünce 

Yapılmaktadır. Düşük hızlarda çalışan rüzgar jeneratörlerinin yapılması halinde ilimizde 

yararlanılabilecek bir rüzgar enerjisi potansiyelinin olabileceği düşünülmektedir. 

158

L.1.1.8 Petrol (Fuel-Oil, Motorin, Asfalt, Benzin,LPG) 

İlimiz sınırları içerisinde petrol rezervleri yoktur. 

L.1.1.9.Jeotermal enerji 

İlimiz sınırları içerisinde jeotermal kaynak bulunmamaktadır. 

L.1.1.10.Doğalgaz enerjisi 

İlimizde doğal gaz rezervleri bulunmamaktadır. 

L.1.2 İkincil enerji kaynakları 

L.1.2.1 Termik enerji 

İlimizde kurulmuş herhangi bir termik santral yoktur. 

L.1.2.2 Hidrolik enerji 

İlimizde bulunan zengin su kaynakları sulama ve elektrik enerjisi alanında 

kullanılmaktadır. Son yıllarda barajların da yapılmasıyla su gücünden yararlanma oranı 

artmaktadır. 

Muş ilinde bulunan inşa halindeki baraj gölleri 

Tablo 33. Baraj Gölleri 

GÖLÜN İLİ HACMİ 

(m3) 

GÖLÜN SU KULLNIM 

AMACI 

ADI 

ALANI(km2) 

Aıpaslan I Muş 2903,45 114,83 Enerji 

Kaynak :DSİ 17. Bölge Müdürlüğü 2004 

Muş ilinde bulunan istiksaf/Master plan ve planlama – kesin proje aşamasındaki baraj gölleri 

Tablo 34.Baraj Gölleri 

GÖLÜN 

ADI 

İLİ 

Max. Göl 

alanı 

Bulunduğu 

aşama 

Su Kullanım 

Amacı 

Alpaslan II Muş 54,69 Kati projede var Sulama+ 

Enerji 

Kadir barajı 1,63 Planlamada var Sulama 

Malazgirt barajı 2,73 Planlamada var Sulama 

Kuş tepe barajı Planlamada var Sulama 

Kara hasan Barajı 3 İstikşaf sulama 

Kaynak : DSİ 17. Bölge Müdürlüğü 2004 

159

Tablo 35. Doğal Göller 

Doğal Göller 

(ha) 

Muş İlindeki Su Yüzeylerinin Dağılımı 

Baraj Gölet Akarsu 

Rezervuarı Rezervuarı Yüzeyleri 

(ha) (ha) (ha) 

Toplam 

(ha) 

3224 17688 69 667 21648 

Kaynak : DSİ 17. Bölge Müdürlüğü 2004 

SULAMA ÇALIŞMALARI: 

Tarım İl Müdürlüğü tarafından yapılan araştırmalara göre aşağıdaki Tablo ve 

grafiktede de görüldüğü gibi tarım arazilerinin (335049ha.) ancak 158215 ha’ı sulanabilecek 

alandır. Bunun il tarım alanlarına oranı %47 dir. Sulanan arazilerin %12 si DSİ ve %12 si de 

KHGM tarafından (devlet sulaması) sulanmakta, %17 ’lik kısım halk tarafından 

sulanmaktadır. Devlet ve hak tarafından sulanan alan toplam 64280 ha olup, ekilebilir tarım 

arazilerinin % 19 una, sulanabilir tarım arazisinin ise % 41 ine tekabül etmektedir. Bu 

alanların 19261 ha ı KHGM , 19100 ha ı DSİ , 26459 ha ı ise halk tarafından sulanmaktadır. 

Sulanan 

Arazi 

Miktarı 

(Ha) 

Tablo 36. Sulanan Araziler, DSİ, KHGM ve Halk Tarafından Sulanan Alanların Dağılımı 

DSİ KHGM Halk Sulaması TOPLAM 

19100 19261 26459 64280 

Kaynak : Muş Tarım il Müdürlüğü verileri 

Şekil 111. Muş İli arazilerinin Sulama Durumu 

160

I. Alt bölgede 36249 ha lık bir alan sulanabilmektedir. 

Il. Alt bölgede ise 28031 ha’ lık bir alan sulanabilmektedir.DSİ tarafından planlaması 

tamamlanan sulamalar arasında Alparslan-2 barajının faaliyete girmesi 68060 ha lık bir alanda 

sulama yapılması gerçekleşecektir. Yine Ön İnceleme ve master planı tamamlanan ve inşa 

halinde olan sulama projelerinin faaliyete girmesi ile 10412 ha lık bir alanda sulama yapılması 

gerçekleşecektir. Önümüzdeki 5-10 yıl içerinde toplam olarak 78472 ha lık bir alanda sulama 

yapılması planlanmıştır. 

L.1.2.3 Nükleer enerji 

İlimizde radyoaktif madde rezervleri ile nükleer enerji santrali mevcut değildir. 

L.2 Enerji tüketiminin sektörlere göre dağılımı 

Tablo 37. Enerji Tüketimi 

ABONE GURUBU ABONE SAYISI KWH 

Resmi Daireler 654 16.076.664 

Sanayi İşletmeleri 650 5.328.901 

Ticarethaneler 4.788,00 8.820.633 

Meskenler 62.313,00 79.501.670 

Tarımsal Sulama 169 208.031 

Belediye Su Dağıtımı 0 16.570.846 

Şantiyeler 129 696.966 

Hayır Kurumları 37 13.414.251 

Sokak Aydınlatması 0 39.279.500 

Kendi İhtiyaçalrımız ve 

0 5.772.650 

Lojmanlar 

Diğerleri ( Belirtisiz) 80 3.415.601 

Kaçak Elektrik 2.279,00 2.415.481 

Toplam 68.820,00 154.678.933 

Tablo 38. Abone Durumu 

ABONE GURUBU 

KWH 

Meskenler 79.501.670 

Ticarethaneler 8.820.633 

Sanayi İşletmeleri 5.328.901 

Resmi Daireler 16.076.664 

Diğerleri 61.648.420 

Toplam 171.376.288 

Kaynak:TEDAŞ Muş Müessese Müdürlüğü 2004 

L.3.Enerji Nakil Hatları : 

İlimizde mevcut olan 154 Kv’luk ENH’nın Muş Bingöl tarafı (Muş sınırları içi) 41,3 

Km.Muş-Güroymak tarafı (Muş sınırı) 42,8 Km olup, İlimizde yer altı veya yer üstünde 380 

Kv’luk ENH bulunmamaktadır. 

161

KAYNAKLAR: 

DSİ 17.Bölge Müdürlüğü 2004 

İl Tarım Müdürlüğü 2004 

Tedaş Müessese Müdürlüğü 2004 

162

M ULAŞIM, ALTYAPI, HABERLEŞME 

M.1.Ulaşım 

M.1.1.Karayolları 

M.1.1.1.Karayolları Genel 

Şekil 112. Muş Karayolları Haritası 

M.1.1.2.Ulaşım Planlama : 

İlimizde bugüne kadar hareket eden insan sayısı hakkında her han gibi bir çalışma 

yapılmamıştır. Trafik sıkışıklığı diğer illere göre kıyaslandığında ilimizde pek fazla değildir. 

M.1.1.3.Toplu Taşım Sistemi : 

163

İlimizde toplu taşımacılıkta belediye otobüsleri ve halk dolmuşları kullanılmaktadır.10 

adet halk otobüsü. 75 adet minibüs bulunmaktadır. 

M.1.1.4 Kent içi Yollar: 

Bu konuda ilgili kurumlar tarafından herhangi bir çalışma yapılmamıştır. Muş 

Belediye Başkanlığınca kent içindeki bir kısım yollar sıcak asfalt dökülerek yenilenmiş bir 

kısmının da yenilenme çalışmaları devam etmektedir. 

M.1.1.5 Araç Sayısı : 

İlimizde otomobil, otobüs,kamyon, minibüs ve motosiklet gibi motorlu araçlardan 

meydana gelen hava ve gürültü kirliliği fazla olmamakla beraber çevreyi olumsuz yönde 

etkilememektedir. Araçlardan kaynaklanan kirlilik ise emisyon ölçümleri ile azaltılmaktadır. 

İlimizde bulunan toplam araç sayısı ve cinsleri aşağıdaki çizelgede verilmiştir. 

Muş ilinde Haziran 2004 ayı itibariyle trafiğe kayıtlı bulunan motorlu taşıtların 

miktarı 

Çizelge 3. Motorlu Taşıt Durumu 

Motorlu Taşıtların Cinsi: Araç Sayısı: Yakıt Türü: 

Motosiklet 244 Benzinli 

Otomobil 2908 “ 

Arazi Taşıtı 48 “ 

Özel Amaçlı 21 “ 

Arazi taşıtı 13 Dizel 

İş Makinesi 3 “ 

Minibüs 908 “ 

Otobüs 130 “ 

Kamyonet 1213 “ 

Kamyon 1344 “ 

Traktör 5554 “ 

Çekici 17 “ 

Tanker 53 “ 

Özel Amaçlı 61 “ 

Kamyonet 3 LPG 

Otomobil 600 “ 

Arazi Taşıtı 1 “ 

Romörk 6 Yakıtsız 

Yarı Romörk 18 “ 

+ 

TOPLAM 13215 

M.1.2 Demir yolları: 

M.1.2.1.Kullanılan Raylı Sistemler: 

Kent içi ulaşımda hafif-ağır metro, banliyö ve tramvay türü ulaşım araçları mevcut 

değildir. 

164

M.1.2.2.Taşımacılıkta Demiryolları : 

İlimiz sınırları içerisindeki toplam demiryolu uzunluğu; 86 km’ dir. 

Güzergahlar:Tatvan- Elazığ/ Elazığ- Tatvan, 2002 yılı itibariyle taşınan yolcu sayısı; 

12.000 (Oniki bin ) kişidir. 2002 yılında Muş Gar Müdürlüğünce sarf edilen akaryakıt ;10 

ton’ dur. 

Demiryollarımızın komşu illere uzaklığı; Bitlis İline 60 km, Bingöl İline 47 km’ dir. 

Yolcu trenlerinin hareket gün ve saatleri: 

a) Vangölü Ekspresi : Gidiş Salı-Perşembe ; saat: 09:10 

“ “ : Geliş Pazartesi –Çarşamba ; saat: 11:07 

b)Karma Bölgesel Posta Treni 

M.1.3.Deniz Göl Nehir Taşımacılığı: 

M.1.3.1.Limanlar : 

: Gidiş P.tesi-Çarşamba-Cuma; saat: 09:19 

: Geliş Salı-Perşembe-C.tesi; : saat:14:02 

İlim sınırlarının denizle bağlantısı bulunmadığından dolayı böyle bir çalışma 

yapılmamıştır. 

M.1.3.2.Taşımacılık: 

İlimiz sınırlarının denizle bağlantısı bulunmadığından dolayı deniz yolu taşımacılığı 

yoktur. 

M.1.3.3.Havayolları : 

Şehir ile hava alanı 27 km. olup DHMİ Müdürlüğünün açtığı terminal binası 2200 m2’ 

dir. Günün 24 saatinde uçakların iniş yapabileceği pisti bulunmaktadır. Şu anda THY A.O 

olarak haftalık dört gün MUŞ-ANKARA-MUŞ seferleri yapılmaktadır. Seferler Pazar – 

Pazartesi – Çarşamba ve Cuma günleri yapılmakta olup saat 10:00 da Ankara’ dan kalkan 

uçak saat 11:20 de Muş’ a inmekte ve saat 12:20 de Muş’ tan Ankara’ ya hareket etmektedir. 

Hava alanı ve çevresinde herhangi bir gürültü ölçümü yapılmamıştır. 

M.2.Alt Yapı : 

M.2.1.Su Sistemleri: 

Şehrimizin su sistemleri % 80 civarında tamamlanmış olup; 

165

Şehrin içme suyunun bir kısmı Kızılziyaret ve Kaniya Dengı den 

gelen cazibeli su ile (Muratpaşa Mah., Dere Mah., Kale Mah., Kültür Mah., ve diğer 

mahallelerin bir kısmı) karşılanmaktadır. 

Ayrıca şeker fabrikasının doğusunda bulunan ana su terfi istasyonundan şehrin çeşitli 

mahallelerine su takviyesi yapılmakta, yeterli su bulunmayan yerlerde ise değişik yerlerde 

kurulan 12 sondaj kuyu ile şehrin su ihtiyaçları karşılanmaya çalışılmaktadır. 

Şehre verilen ortalama su debisi 100 lt/sn dir. İlimizde sulama amaçlı kullanılan 

barajlarla ilgili bilgiler D.1.3 bölümünde verilmiştir. 

M.2.2.Kanalizyazyon: 

İlimizdeki kanalizasyon sistemi henüz tam olarak tamamlanmamış olup, Kültür, 

Hürriyet, Saray, Zafer ve Sunay Mahallelerinde kanalizasyon şebekesi bitmiş ve ana 

kollektöre bağlantısı yapılmıştır. 

Şehir merkezinde kanalizasyon şebekesi olmayan yerlerde atıklar fosseptik çukurlarda 

biriktirilmekte ve vidanjörlerle atılmaktadır. 

Kanalizasyon şebekesi döşenmesi işlemleri devam etmektedir. Kanalizasyon arıtma 

tesisi yapılmadığından atıklar alıcı ortama direkt olarak atılmaktadır. 

M.2.3.Yeşil Alanlar: 

İlimiz merkezinde bulunan yeşil alanların toplamı 73.800 m 2 olup kişi başına düşen 

yeşil alan miktarı: 1.086 m 2 dir. 

Park isimleri ve alanları: 

Kale parkı ; 11.200 m 2 

Toprak Baba parkı ; 40.000 m 2 

Zafer Mahallesi Çocuk parkı 1 ; 2.000 m 2 

Zafer Mahallesi Çocuk parkı 2 ; 5.800 m 2 

Atatürk Çocuk parkı ; 12.000 m 2 

Minare Mahallesi parkı ; 2.800 m 2 

166

M.2.4.Haberleşme: 

İlimizin mevcut durumdaki santral sayısı ve diğer bilgiler aşağıdaki tablolarda 

gösterildiği şekildedir. 

Tablo 39. Muş İli Santral Durumu 

MUŞ MERKEZ, İLÇE ve KÖYLERİN 01-30 KASIM 2002 AYI İTİBARİ İLE 

SANTRALLARIN DURUMU 

S Santral il ve Prf. Ser.Ver. Santral Kur. Çal. 

No Adı İlçesi No Tarihi Cinsi Kap. Kap. 

1 Muş Muş 212/213 05.11.1991 DMS 11.460 10.195 

Mrkz+KTS 

/217 

2 Mrkz.Sanayi Muş 215 30.07.1996 IRLCM 1.278 1.026 

Sit. 

3 Mrkz.Yeşilyurt Muş 216 15.08.2001 IRLCM 4.473 4.035 

Ara Toplam 17.211 15.256 

4 Bozbulut Muş 235 28.05.1996 DİCLE 150 130 

5 Harman Muş 238 24.10.1996 DİCLE 350 303 

6 Karaağaçlı Muş 232 15.05.1990 E-1 200 183 

7 Karaköprü Muş 231 12.03.1993 DİCLE 450 418 

8 Kırköy Muş 226 26.05.1992 E-1 220 207 

9 Kıyık Muş 234 15.01.1994 E-1 180 175 

10 Kızılağaç Muş 225 26.05.1993 DİCLE 300 257 

11 Konukbekler Muş 221 20.05.1990 DİCLE 230 179 

12 Mercimekkale Muş 228 10.11.1991 E-1 200 181 

13 Muratgören Muş 236 04.09.1996 E-1 220 213 

14 Serinova Muş 227 22.05.1992 E-1 230 212 

15 Sungu Muş 224 18.05.1995 DİCLE 450 438 

16 Şenova Muş 233 24.12.1992 E-1 80 56 

17 Tabanlı Muş 242 13.06.2002 E-1 150 127 

18 Tekyol Muş 239 15.05.2002 DİCLE 150 123 

19 Yağcılar Muş 229 18.10.1999 ANADOLU 250 207 

20 Yaygın Muş 223 15.05.1990 LEVENT 420 403 

21 Yelalan Muş 241 23.12.1999 LEVENT 100 87 

22 Yücetepe Muş 237 11.10.1996 E-1 180 163 

Ara Toplam 4.510 4.062 

23 Bulanık Muş 311 25.07.1993 ANADOLU 3.000 2.870 

Ara Toplam 3.000 2.870 

24 Bingüldek Bulanık 332 08.12.1998 DİCLE 150 126 

25 Çataklı Bulanık 335 31.01.2001 DİCLE 30 17 

26 Elmakaya Bulanık 327 07.10.1994 E-1 175 162 

27 Erentepe Bulanık 322 07.02.1995 DİCLE 650 603 

28 Gölyanı Bulanık 324 06.01.1995 DİCLE 220 198 

29 Karaağıl Bulanık 329 14.08.1995 DİCLE 180 167 

30 Kırkgöze Bulanık 336 08.02.2002 E-II 150 128 

31 Mollakent Bulanık 331 16.11.1996 DİCLE 340 323 

32 Rüstemgedik Bulanık 323 26.03.1991 LEVENT 250 240 

167

33 Sarıpınar Bulanık 326 30.05.1993 E-1 250 243 

34 Söğütlü Bulanık 334 25.12.1998 DİCLE 110 92 

35 Yokuşbaşı Bulanık 321 03.09.2001 E-1 130 118 

36 Yoncalı Bulanık 325 11.09.1992 E-1 240 226 

Ara Toplam 2.875 2.643 

37 Hasköy Muş 411 25.07.1993 ANADOLU 1.650 1.596 

Ara Toplam 1.650 1.596 

38 Gökyazı Hasköy 423 05.01.1994 E-1 248 236 

39 Omurca Hasköy 422 22.12.1997 E-1 256 253 

Ara Toplam 504 489 

S Santral il ve Prf. Ser.Ver. Santral Kur. Çal. 

No Adı İlçesi No Tarihi Cinsi Kap. Kap. 

40 Korkut Muş 611 16.09.1993 DİCLE 730 701 

730 701 

41 Altınova Korkut 621 30.12.1993 E-II 400 362 

42 Güneyik Korkut 623 13.08.1993 DİCLE 416 391 

43 Güven Korkut 625 08.06.1999 LEVENT 250 234 

44 Karakale Korkut 622 30.09.1997 DİCLE 150 135 

45 Taşlıca Korkut 624 07.05.1999 DİCLE 40 29 

Ara Toplam 1256 1.151 

46 Malazgirt+KT Muş 511 25.07.1993 ANADOLU 3.700 3.167 

S 

Ara Toplam 3.700 3.167 

47 Aktuzla Malazgirt 525 20.02.1995 E-I 120 97 

48 Çayırdere Malazgirt 526 25.12.1997 DİCLE 240 218 

49 Gölkoru Malazgirt 521 25.06.1993 E-1 130 118 

50 İyikomşu Malazgirt 528 03.06.2002 ANADOLU 125 121 

51 Konakkuran Malazgirt 523 13.09.1994 DİCLE 200 172 

52 Nurettin Malazgirt 522 20.03.1995 ANADOLU 65 56 

53 Yaramış Malazgirt 527 15.12.1998 ANADOLU 75 68 

Ara Toplam 955 850 

54 Varto Varto 711 17.02.1992 ANADOLU 2.731 2.378 

Ara Toplam 2.731 2.378 

55 Alpaslan- Varto 724 04.09.1996 DİCLE 750 677 

1+KTS 

56 Bağiçi Varto 732 07.07.2002 DİCLE 100 82 

57 Boylu Varto 727 05.06.1998 DİCLE 110 96 

58 Çayçatı Varto 725 28.11.1996 DİCLE 200 171 

59 Çaylar Varto 722 18.05.1994 LEVENT 500 471 

60 Karaköy Varto 726 06.11.1996 E-1 110 106 

61 Kaynarca Varto 723 21.06.1995 DİCLE 230 214 

62 Leylek Varto 731 11.08.2000 ANADOLU 240 221 

63 Omcalı Varto 729 17.09.1999 DİCLE 100 89 

64 Onpınar Varto 728 13.05.1999 DİCLE 120 107 

Ara Toplam 2.460 2.234 

GENEL TOPLAM 41.582 37.397 

168

Şekil 113. Muş Kırsal Alan Beslenme Durumu 

Tablo 40. Muş İli Telekomünikasyon Durumu 

Toplam Köy 

Sayısı 

Toplam Mezra 

Sayısı 

Şbk'li Köy 

Sayısı 

Şbk'li Mezra 

Sayısı 

KTS'li Köy 

Sayısı 

KTS'li Mezra 

Sayısı 

Şbk'siz Köy 

Sayısı 

(İrtibatsız 

dahil) 

Şbk'siz Mezra 

Sayısı 

(İrtibatsız 

dahil) 

İrtibatsız Köy 

Sayısı 

İrtibatsız Mezra 

Sayısı 

Muş Bulanık hasköy korkut malazgirt varto Toplam 

112 65 19 29 72 97 394 

83 37 3 12 20 44 199 

63 31 18 18 15 49 194 

13 2 0 1 1 19 36 

12 0 0 0 0 22 34 

5 0 0 0 0 4 9 

37 34 1 11 57 26 166 

65 35 3 11 19 21 154 

3 7 0 2 2 0 14 

63 14 3 11 17 21 129 

169

Bunların dışında ilimizdeki toplam TTNET abone sayısı: 250, toplam TURPAK abone 

sayısı: 20 ve toplam DATA sayısı:33 abonedir. 

KAYNAKLAR: 

İl Telekom Müdürlüğü 2003 

İl Emniyet Müdürlüğü 2004 

THY A.O Muş Şefliği 2003 

TCDD Gar Şefliği 2003 


Karayolları 113. Şube Şefliği 2004 

170

N YERLEŞİM ALANLARI VE NUFUS 

N.1.KENTSEL VE KIRSAL PLANLAMA 

N.1.1.Kentsel alanlar 

N.1.1.1.Doğal özelliklerin kent formuna etkileri 

İKLİM: 

Muş İli, Doğu Anadolu Bölgesindedir. 39 29’ Ve 38 29’ kuzey enlemleriyle 41 06’ 

ve 41 47’ doğu boylamlarının arasındadır. Yüzölçümü 8196 km2’dır. Türkiye yüz 


Muş ili, doğuda Ağrının Patnos ve Tutak, Bitlis’in Ahlat ve Adilcevaz, kuzeyden 

Erzurum’un Karayazı, Hınıs, Tekman, Karaçoban, batıdan Bingöl’ün Karlıova ve Solhan, 

güneyden ise Diyarbakır’ın Kulp, Siirt’in Sason ve Bitlis’in Göroymak ve Mutki ilçeleri ile 

çevrilidir. 

Muş ilinin iklimi karasal iklim olup yazları çok sıcak ve kurak, kışları ise çok soğuk ve 

yağışlı geçer. 

N.1.1.2 Kentsel büyüme deseni: 

Muş ilinin kuruluşunda yer unsuru önemli rol oynamıştır. İlimiz mezopotamya 

bölgesinde yer almakta olup geniş ve verimli arazi yapısı sulak ve geniş ovasıyla tarih öncesi 

çağlardan beri insan topluluklarının yerleşim alanı olmuştur. 

Muş’un ilk çağ tarihi Urartu’larla başlar, ne var ki Muşun dahil olduğu Doğu 

Anadolu’nun yüksek düzlüklerindeki M.Ö. II.bin’e ait yerleşmeleri,henüz yeterince gün 

ışığına çıkarılamadığından, Urartu’ların atalarının kimler olduğu kesin olarak 

bilinmemektedir. 

Urartu Devletinin bundan sonraki tarihi Asurlular, Kimmerler ve İskitlerin bitmez 

tükenmez saldırılarıyla sürdü, Urartu Devleti, MÖ. 585’te İskid akınları sonunda yıkıldı. 

Muş’un ilk çağ tarihinde Urartular’ı Medler takip etti. Persler’in Doğu Anadolu’daki 

hakimiyetleri yaklaşık 200 yüzyıl kadar sürdü. Muş ve çevre yaylalarında yaşayan halkın 

oymak hayatı sürdürdüğünü, ordusuna buğday, arpa, sebze, et ve binek atı sağladığını anlatır. 

Muş ve çevresi, uzun yüzyıllar Roma, Part ve Ermeni devletlerinin hakimiyet 

mücadelelerine sahne oldu. Sasani’lerin hakimiyeti yaklaşık 400 yıl sürdü. Roma 

İmparatorluğu’nun ikiye ayrılmasıyla ilkçağ sona erdiğinde Doğu Anadolu, bu kez uzun yıllar 

sürecek Bizans-Sasani mücadelelerine sahne olacaktı. 

Muş ve çevresi Arap akınları döneminden başlayarak Türklerin Bizans ordusunu 

Malazgirt’te bozguna uğratmasına kadar (1071) Bizans hakimiyetinde, Taron (Taran) 

Theması idari bölgesinde yer aldı. Bölge bütün ortaçağ boyunca bu adla anıldı. Müslüman 

Arap ordularının Anadolu’ya akınları 640’da başladı. Halife Ömer devrinin sonlarına doğru 

641’de İyaz bin Ganin komutasında Bir Arap ordusu Bitlis, Ahlat ve Muş’u aldı. Habib bin 

171

Mesleme ve Salman bin Rabia bu bölgeye ikinci bir sefer düzenlediler. (642) Ahlat ve 

çevresindeki beyleri idareleri altına aldılar. Ne varki Arap Müslümanlarının hakimiyeti sürekli 

olmadı, sık, sık kesintiye uğradı. 

Muş, Bitlis ve çevresi, Muaviye zamanında bir ara Bizans Hakimiyetine geçtiyse de 

Emevi’ler yöreyi yeniden denetimleri altına almakta gecikmediler. Halife Abdulmelik 

zamanında Muhammet bin Mervan, Muş ve çevresini Diyarbakır amirliğine bu amirliği de El 

Cezire Genel Valiliğine bağladı. 

Selçuklular Dandanakan Savaşında (1040) Gazneliler’ i yenip bir devlet olarak tarih 

sahnesine çıkınca Tuğrul Bey’in sultanlığı devrinde Abbasiler Selçukluların koruması altına 

girdiler. Tuğrul Bey Selçukluların Doğu Anadolu’ya düzenledikleri seferlerden birinde 

Malazgirt’i kuşattı (1054) Bu seferle birlikte Selçuklu’ larla Bizanslılar arasında Doğu 

Anadolu’daki hakimiyet mücadelesi başlamış oluyordu. 

1914’de 1. Dünya savaşlarında Osmanlı Ordusu’ nun Kafkas seferi büyük hezimetle 

sonuçlandı. Rus orduları Doğu Anadolu’yu işgal etmeğe başladı. 1915 yılında Ruslar Eleşkirt 

ve Pasinler üzerinden Malazgirt’e doğru ilerlediler. Bundan cesaret alan Ermeniler Rus 

işgalini kolaylaştırmak için Muş Varto ve Bulanık’ta Müslüman köylerine baskınlar 

düzenlemeğe başladılar. Rusların desteklediği ermeni katliamlarından korkan halk Elazığ ve 

Diyarbakır tarafına kaçmağa başladı. 1915 yılının Şubat ayında Varto, 1916 yılında da Muş 

Rus ordusunun eline geçti. Rus ordusu içerisinde gönüllü askerlik yapan Ermeniler asırlar 

boyu beraber yaşadıkları Muş halkını katletmeğe başladılar. 1916 yılında Diyarbakır 16. 

Kolordu Komutanlığına Çanakkale’de başarı kazanmış olan Mustafa Kemal Paşa atanınca 

buradaki çatışmaların seyri değişti. Kısa zamanda toparlanmağa başlayan 2. Ordunun 16. 

Kolordusuna ait 8 tümen Muş çevresinde toplanmış, gönüllülerle 3 Ağustosta saldırıya geçti 

ve Kurtik dağları üzerinden Muş şehrine girdi. Rus birlikleri kontrolleri altındaki köylerde 

katliam yaparak geri çekildiler. Ne var ki Ruslar yeni birliklerin katılmasıyla yeniden 

saldırdılar ve Muş’a girdiler. Ama Rus işgali fazla uzun sürmedi. Türk ordusu 1917 yılının 

bahar aylarında karşı saldırıya geçerek 30 Nisan günü şehri Ruslardan geri almağa muvaffak 

oldu. 

Muş ilinde yaşayan 67.927 kişinin % 70 eski yerleşim yerleri olarak tarif edilebilecek 

konutlarda yaşarken % 30 luk kesim kooperatiflerin yaptıkları sitelerde yaşamaktadır. 

Muş il merkezi son yıllarda ovaya doğru (kuzey, kuzeybatı) yayılım göstermektedir. 

Yapılaşmalar bu kesimlere kaymaktadır. 

172

TARIM: 

Tablo 41.Arazi Kullanım Durumu 

ARAZİ CİNSİ ALAN (Ha.) % 

Tarla Arazisi 372999 41 

Bağ-Bahçe Arazisi 5899 1 

Mera Arazisi 278673 34 

Çayır Arazisi 97333 12 

Orman Arazisi 56484 7 

Tarıma Elverişsiz Arazi 44863 5 

İlin Yüz Ölçümü 819551 100 

Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2004 

İlimizde mevcut tarım arazilerinin 64280 ha.ı Fiilen sulanmaktadır. Bu alan 

sulanabilir tarım arazisinin %41’ini oluşturmaktadır. Sulanan arazinin %12 si Köy 

Hizmetlerinin yapmış olduğu sulanan kanalları ve göletler ile, %12 si DSİ nin yapmış olduğu 

baraj ve kanallar ile, % 17 ise halk ulaması şeklindedir. 

İlimizde yetiştirilen tarla bitkileri; buğday,arpa, çavdar, nohut, mercimek,soğan, şeker 

pancarı, mısır, tütün, ayçiçeği v.b. , sebzeler; kavun, karpuz, patlıcan, domates,biber, salatalık, 

marul, maydanoz, fasulye, turp, patates, lahana, bal kabağı v.b., meyveler; elma, armut, 

ceviz v.b. en önemli tarım ürünleridir. 

HAYVANCILIK: 

İl ekonomisinin büyük çoğunluğunu hayvancılık oluşturmaktadır. Muş İlinde hayvan 

varlığı fazla olmasına rağmen verim oldukça düşüktür. Hayvancılığın gelişmesinde yerli 

ırkların ıslahında suni tohumlama ve tabi tohumlamaya büyük önem verilmektedir. İlimizde 

hayvancılıkta verimliliğin artırılması ve hayvan ırklarının ıslahının sağlanması amacıyla 

Tarım Bakanlığı ve Damızlık Sığır Yetiştiricileri Merkez birliği ile ortak olarak yürütülen 

“Sığırlarda Ön Kütüğü ve Soy Kütüğü Geliştirme Projesi” kapsamında çalışmalar yapılmıştır. 

Tablo 42. Hayvan Varlığı 

CİNSİ 1999 2000 2001 

Büyük Baş Sığır (yerli) 147085 170239 170111 

Hayvan Sayısı Sığır (Melez) 33086 37257 44039 

Sığır (Kültür) 6693 6689 8102 

Sığır Top. 186864 214185 222252 

Manda 7501 6973 6688 

GENEL TOPLAM 194365 221158 228940 

Küçük Baş Koyun 1368040 1355545 1220557 

Hayvan Keşi 270290 248890 218516 

Sayısı TOPLAM 1638330 1604435 1439073 

Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2004 

173

N.1.1.3 Planlı kentsel gelişme alanları: 

Muş İlindeki planlı yapılaşmalar gelişme alanları son yıllarda düzenli bir şekilde 

düzenlenmeye başlanmıştır. 

Muş İlinin düzensiz ve alt yapıdan yoksun sanayisi kurulacak olan yeni organize 

sanayi sitesi ile daha düzenli ve verimli hale getirilecek olup organize sanayinin yapımına 

2002 yılı itibarı ile başlanmış bulunulmaktadır. 

İldeki bir diğer sorun olan düzensiz yapılaşma oranı ise son yıllarda artarak devam 

eden kooperatifleşme ile yerini daha modern ve düzenli bir yapılaşmaya terketmiştir. 

N.1.1.4 Kentsel alanlarda yoğunluk: 

Muş il genelinde toplam nüfus 453.664 olup bunların % 35.16’ sı yani 159.513 ü il ve 

ilçe merkezlerinde, % 64.84 ü yani 294.151’ i ise kasaba ve köylerde yaşamaktadır. 

N.1.1.5 Endüstri alanı yer seçimi: 

Endüstri alanları için yer seçimi çalışmaları son yıllarda üzerinde önemle durulan bir 

konu olmuştur. Bu çalışmalar çerçevesinde Muş İlimizin ihtiyaçlarına cevap verebilecek 

organize sanayi sitesinin kurulması çalışmaları devam etmektedir. 

Endüstri bitkilerinden olan ve ilimizin en önemli gelir kaynaklarından olan şeker 

pancarı ve tütün üretim alanları son yıllarda disipline edilerek bu bitkilerin belirlenen 

alanlarda yetiştirilmesine başlanmıştır. Yalnız bu alanda uygulanan kotalar çiftçiye fazla 

üretim imkanı tanımamaktadır. 

N.1.2 Kırsal alanlar: 

N.1.2.1 Kırsal yerleşme deseni: 

Muş İli kırsal alanındaki yerleşim genellikle belirli bir plan ve düzen içinde değildir. 

Yerleşim yerlerinin kuruldukları yerler topoğrafik olarak genellikle dağ eteklerindeki hakim 

kesimlerdir. Yerleşim yerleri seçiminde içme su kaynakları ile diğer kullanım amaçlı su 

kaynaklarına yakın yerler tercih edilmiştir. Ovadaki yerleşimlerde ise su kaynaklarına yakın 

yerler seçilmiştir. 

Kırsaldaki yerleşim genelde geleneksel tarım ve hayvancılıkla iştigal etmekte geçimini 

bu şekilde temin etmektedirler. 

N.1.2.2 Arazi mülkiyeti 

Muş ilindeki yapılanma genellikle özel arazi üzerinde yapılmaktadır. Bunun yanı sıra 

hazine arazisi üzerinde de yapılaşmalara rastlanılmaktadır. 

174

İlimizde mülkiyeti hazineye ait 13.243 adet taşınmaz mal bulunmakta olup toplam 

152.527.557 m2 yüz ölçümlüdür. Bu alanların dışında kalan yerler ise özel mülkiyete aittir. 

Muş İlinin; 5 ilçesi, 21 beldesi ve 376 köyü bulunmaktadır. Bu yerleşim yerlerinde 

yapılaşmanın büyük çoğunluğu özel mülkiyet üzerinde olmaktadır. 

N.2. Altyapı: 

Bu konu ile ilgili ayrıntılı bilgiler M.2 bölümünde verilmiştir. 

N.3. Binalar ve yapı çeşitleri: 

N.3.1. Kamu binaları: 

İlimizde merkez ve köylerde kamu kurumlarına tahsisli 345 adet 12.311.842 m2 yüz 

ölçümlü taşınmaz mal mevcuttur. 

İlimizdeki resmi ve idari binaların çoğunluğu merkezi idareye bağlı binalardan 

oluşmaktadır. Kurum binaları; Vilayet binası( Hükümet Konağı ), Emniyet Müdürlüğü binası, 

Adliye Sarayı, Defterdarlık, P.T.T.,İl Telekom Müd. Binası, D.S.İ., T.D.D.Y. Gar , 

Bayındırlık ve İskan, Köy Hizmetleri, TEDAŞ Müessese Müd., Tütün İşl.Müd.,Belediye 

Başk.Sarayı, 49. İç Güvenlik Tug.Kom.Yard., İl Jandarma Kom. Binalarından oluşmaktadır. 

N.3.2. Hastaneler ve sağlık tesisleri: 

İl Merkezi; 

Hastaneler: 

1- Muş Devlet Hastanesi 

2- S.S.K. Hastanesi 

Sağlık Ocakları : 

1- 1 Nolu Sağlık Ocağı 


3- Sunay Sağlık Ocağı 

4- Zafer Sağlık Ocağı 

5- Sağlık Eğitim Merkezi 

Dispanserler : 1- Verem Savaş Dispanseri 

Diğer 

: 1- Ana Çocuk Sağlığı 

2- Halk Sağlığı Laboratuarı 

Özel Sağlık Kuruluşları: 

İlimizde çeşitli branşlarda özel muayenehaneler bulunmaktadır. 

İlçe Merkezleri; 

175

Korkut ilçesi hariç diğer ilçelerimizde devlet hastaneleri mevcuttur. Ayrıca bütün 

ilçelerimizde sağlık ocakları bulunmaktadır. 

Belde ve Köylerimizde ise sağlık ocakları ihtiyaç düşünülerek birkaç yerde mevcut 


N.3.3. Kültür tesisleri: 

Kültür Merkezleri; 1- İl Kültür Merkezi( inşaat çalışmaları devam ediyor) 

2- Malazgirt Kültür Merkezi 

3- Varto Kültür Merkezi 

Kütüphaneler; 

Tiyatro ve Sinemalar; 

1- İl Halk Kütüphanesi 

2- Malazgirt İlçe Halk Kütüphanesi 

3- Bulanık İlçe Halk Kütüphanesi 

4- Hasköy İlçe Halk Kütüphanesi 

5- Varto İlçe Halk Kütüphanesi 

1- Belediye Şehir Tiyatrosu 

2- Onur Sineması 

N.3.4. Endüstriyel yapılar: 

Bu konudaki bilgilere J. Bölümünde yer verilmiştir. 

N.3.5. Göçer ve hareketli barınaklar: 

İlimizde 10-15 yıl öncesine kadar oldukça sık görülen göçebe hayatı son yıllarda 

azalma eğilimine girmiştir. Özellikle yazın hayvancılıkla uğraşan göçebeler Güneydoğu 

Anadolu bölgesinin değişik illerinden hayvan sürülerini yaylalarda otlatmak amacıyla 

ilimizdeki yaylalara gelip birkaç ay kaldıktan sonra sonbaharda geri dönerler. 

Bunların yanı sıra yaz aylarında yerleşik hayatı olmayan ve geçici çadırlar kurarak 

yerleştikleri yerlerde dilencilik yaparak geçinen ailelerde bulunmakta ve kış aylarında geri 

dönmektedirler. Yalnız bunların sayısal olarak tespitleri yapılmamıştır. 

N.3.6. Otel motel v.b binalar: 

Otel Gökser; 2 yıldızlı, 33 oda+4 Suit- 78 yatak, 110 Kişilik Yemek Salonu Kültür 

Mah. İstasyon cad. Muş. 

Otel Dap; 3 Yıldızlı 66 Oda +12 Suit -168 Yatak, 130 Kişilik Lokanta, 75 Kişilik Çok 

Amaçlı Salon Kültür Mah. Hastane cad. Muş. 

Malazgirt İlçe Merkezimizde Malazgirt Belediyesine ait Özbelde Oteli; 2 Yıldızlı 26 

Oda 1 Suit – 55 Yatak, 200 Kişilik Lokanta Cumhuriyet Meydanı Malazgirt adresinde 

faaliyetlerine devam etmektedirler. 

176

İl Özel İdaresine ait Muş Oteli; 3 Yıldızlı 60 oda 120 yatak,20 Suit Oda 60 

Yatak,Toplam 80 Oda 180 Yatak-400 Kişilik Lokanta 120 kişilik Özel yemek salonu, 

Pastane, Sauna, Hamam, Kültür Mah. İstasyon cad. Muş adresinde faaliyet göstermekteydi. 

Ancak; Söz konusu Tesis 01.12.1989 tarih ve 4400 Yatırım Belge numarasıyla bugüne kadar 

hizmete açılmadığından Bakanlığımız İşletmeler Genel Müdürlüğünün 05.11.2002 tarih ve 

5342-19257-37994 sayılı yazılarıyla Yatırım Belgesi iptal edilmiştir. 

Bunların dışında il merkezi ve ilçelerde irili ufaklı oteller mevcut olup, konaklama 

sıkıntısını gidermektedir. 

N.3.7. Bürolar ve dükkanlar: 

İlimizdeki bürolar genellikle yeni yapılaşmaların içerisinde olup resmi dairelere ve 

yoğun yerleşim birimlerine yakın yerlere yapılmıştır. Dükkanlar ise daha çok eski yerleşim 

bölgeleri ve eski pasajlar içerisinde kurulmuş ve buralarda faaliyetlerine devam etmektedirler. 

Bu şekilde oluşumlar ise düzensiz bir şehirleşmeyi beraberinde getirmiştir. 

N.3.8. Kırsal alanda yapılaşma: 

Muş İlinin kırsalında yapılaşma genellikle köy ve yer yer mezra şeklindedir. Köylerde 

evler genellikle tek katlı taş yapılardan oluşmaktadır. Evler iç kesimleri misafir odası ev 

halkının kalacağı oda ve diğer ihtiyaçların giderildiği bölümler olmak üzere yapılmışlardır. 

Buna ilave olarak hayvanların barındığı ahırlar evin bitişinde yapılmıştır. 

Evlerin damları toprakla örtülüdür. Duvarlar ise genellikle taş yapılar olup; kerpiç 

yapılara da rastlanılmaktadır. 

Ancak değişen ve gelişen dünyaya ve çağın gereklerine uygun yapılanmalar son 

yıllarda hız kazanmış imkanlar dahilinde altyapısı hazırlanan betonarme yapılar yapılmaya 

başlanmıştır. 

N.3.9.Yerel mimari özellikleri: 

Anadolu’nun fethini izleyen yıllarda zamanla Türkleşen Muş’un eski yerleşim düzeni 

ve sokak dokusu esas itibari ile tipik bir Türk kenti havasını yansıtır. 

Diğer yörelerimizde olduğu gibi buradaki konut mimarisinin oluşumunda da temel etki 

milletimizin örf ve adetlerinden kaynaklanan hayat tarzı ve ihtiyaçlarıdır. Ayrıca mahalli 

mimarisi, gelenekleri ve malzemesi ile iklimin ve coğrafyasının zorlayıcı gerekleri de bu 

oluşumdaki diğer etmenlerdir. 

Bölgedeki diğer illerin yerleşimlerindekine benzeyen sokak dokusu içinde yer alan 

evler, genellikle havuş (avlu) gerisinde yükselen iki katlı (dubleks) kuruluşlardan ibarettir. 

Eski Muş evleri genel plan şemaları itibarı ile diğer şehirlerdeki (Doğu ve Güney 

Doğu) evlerle paralellikler ortaya koymakla birlikte mekan isimlendirmelerinde yer yer 

farklılıklar göstermektedir. 

177

Sokakla bağlantılı cümle kapısı ile geçilen Havuşun bir yanında tandırlık, erzak deposu 

ve çardak görevi gören ağaç altı oturmalıklar yer alır, bir çoğunda ise bunlarla birlikte ahır da 

mevcuttur. 

Evlerin cephesi, pencereler ve zaman aman üst kat çıkmasını taşıyan konsollar kat 

ayırımını vurgulayan kornişler, ahşap balkon ve balkon kemerleri ile hareketlendirilmiştir. 

Yapıların üzerlerini örten yapı malzemesi o dönemin iklim şartlarına göre yapılan düz, toprak 

damlardır. Evlerin temel yapı malzemesi kerpiçtir. Ahşap malzeme ise içeride, tavanlarda 

(taşıyıcılar), dolaplarda, kapı, pencere ve dışarıda ise balkonlarda kullanılmıştır. 

Süslemelerde ise kerpiçlerin, dış cephede duvarlara değişik dizilmeleri ile yer 

verilmeye çalışılmış estetik ve sade bir görünümü vardır. Pencere kenarları, dışarıdan 

Selçuklu öğesi taşıyan, kültürümüzün önemli unsurlarından birini; miğfer kubbe anlayışını 

ortaya koyar, bakıldığında miğfer görünümü bariz bir şekilde kendini gösterir. Pencerelerde 

cumba yerine önem verilerek yapılan, genelde sade olan korkuluklar kullanılmıştır. 

Evlerinin giriş kapılarının her iki yanını süsleyen iki sutunçe üzerine çiçeklik nişleri 

vardır. Kapılar çift kanatlı olup genelde metal ağırlıklı yapılmıştır. Kapılar sade görünümlü 

kapı tokmakları yada kilit bağlantıları ile yapı malzemesini tamamlar. Kapıların içeri açılan 

kısmında girişi sağlayan bir basamak yüksekliğinde seki bulunur. İçeride alt kat, genelde 

mutfak, banyo, tuvalet ve zahire odası ile birlikte merdiven boşluğunu oluşturan antrelerden 

oluşur. Yukarı çıkıldığında, esasen geleneksel Türk konutunda yer alan sofa ile aynı amacı 

taşıyan ve alt kattan uzanan ahşap merdivenle çıkılan bu ilk ve evin en geniş kısmını oluşturan 

mekanlar, cepheye bakan daha çok sohbet amacıyla kullanılan büyük salonlardır. Bu 

salonlarda ahşap veya taştan, pencere önlerinde sedirler bulunmaktadır. üst katta yer alan 

bütün mekanlar (odalar), bu salon etrafında sıralanır. Misafir odası olarak adlandırılan ve 

büyük salonun etrafında ön cepheye bakan bazen birden fazla olan, evin en güzel eşyalarını 

içerisinde de barındıran yada diğer odalara göre daha gösterişli olan bu odalar, misafir 

ağırlama, sohbet etme amaçlı yapılmıştır. 

Evlerde mekanları bir birine bağlayan kapılar basit ve gösterişsizdir. Çok büyük bir 

çoğunluğu tek kanatlı olan kapıların hemen hemen hiç birinde süsleme yoktur. Bütün kapılar 

eşikli ve demir mandallı kapı kolu sistemi ile yapılmıştır. Kapı boyutları, bulundukları 

konuma ve fonksiyonlara göre değişik ölçüler vermektedir. 

Genelde her oda da küçük ahşap dolaplar (gömme) ve büyük çift kanatlı, çekmeceli 

yataklıklar mevcuttur. 

Evlerin duvar kalınlığı (dolgu duvarlar) 60-70 cm’dir. Bu yüzden mekan içerisinden 

bakıldığında pencereler loş bir hava verir. 

Mekan içerisine açılan pencere yapıda kullanılmaz, evin tavan kısımları kaplamasız, 

olduğu gibi bırakılır, taşıyıcılar kendini gösterir. Döşemeler ise zeminde (alt katta) 

sıkıştırılmış killi toprak veya düzgün sal taşları ile; üstlerde ise ahşap malzeme ile kaplanır. 

178

Şekil 114.Kırsal Kesimin Geleneksel Evleri( Konakkuran Beldesi-Malazgirt) 

Her odanın pencere önünde yüksekliği 30-50 cm, genişliği 50-90 cm arasında değişen 

sedirler mevcuttur. Ahşap veya kerpiçten oturma yeri olarak düzenlenen sedirler pencere 

önlerine bitişik yapılırlar. 

Mutfaklar, evin önemli ve geniş yerlerinden biridir. İçerisinde ocak (niş şeklinde) diğer 

adıyla şömine bulunur. (Bazı yapılarda yoktur.) Yemek odasının hemen altında 

bulunduğundan mutfaktan yemek odasına, yiyecek ve içecekler asansörvari bir makara 

sistemiyle duvar içerisindeki boşluktan çıkarılır ve indirilir. 

Banyoda, çöl denilen günümüz küvetini andıran suyun mekan içerisinde etrafa 

sıçramasını engelleyen köşeye yapılmış ayrı ve açık bir kısım bulunur, büyük banyo kazanları 

her yerde olduğu gibi burada da kullanılır. 

Evin iç duvarlarının tamamında sıva olarak saman, keçi kılı, sönmüş kireç karışımı 

kullanılır. Sonradan üzerine badana yapılarak duvar yüzeyi tamamlanır. 

Sonuç olarak bu evler haremlik-selamlık diye ayrılmasa bile, bunun fiilen uygulandığı 

görülür. Bütün bunlara binaen kendi kendine yeten o dönemdeki kapalı ekonominin etkisi 

burada da gözlenir. 

Eski Muş evleri taştan ve kerpiçten yapılmış olup tek veya iki katlı olarak inşa 

edilmiştir. Odalarda mutlaka yüklük vardır. Salonda ya da evin büyük odasında 

şömine bulunur. Oturma odalarına sedirler konulur. Her evin mutlaka kileri vardır. Evler 

yapılırken uzun ve soğuk kış şartlarına dayanaklık açısından duvarlar 70-80 cm. kalınlığında 

yapılır. Duvar boyunun yarısında ‘areğan’ denilen hatiller kullanılır. Dam kısmı, kalın 

areğanların üst üste konularak ve aralarındaki boşluğunda meşe çeperiyle doldurulması, 

akabinde bunların üstünün de önce çamur sonrada toprak ile örtülmesi ile yapılır. 

Geleneksel Muş evleri, genellikle büyük bir salon ve salona açılan oda kapıları 

şeklinde planlanmıştır. iki katlı evlerde, salondan üst katlara tahta merdiven bırakılarak 

bağlantı yapılır. Banyo ihtiyacı, büyük bir kayanın içinin oyulması sonucunda oluşturulan 

yapay bir holde karşılanır. Kapı girişlerine mihrabi bir görüntü hakim olup kapı, ya dış 

duvarla bitişik ya da biraz daha içeridedir. Süslemelerde genellikle tuğla kullanılmıştır. 

179

Pencereler geniş ve ışığı bol alacak şekilde yapılmıştır. Pencere üstlerinde Osmanlı 

Mimarisinde görülen ay-yıldız işlemesi sıkça görülmektedir. 

Şekil 115.Eski Muş Evleri 

Bu evlerin çoğunda bahçe yoktur. Direkt olarak cadde ile bağlantılıdır. 

Bu evlerin yanında köşk diye tanınan büyükçe evlerde yapılmış olup bunların mimari 

halk tipi evlere benzemekle birlikte salonları ve odaları daha da büyük olup genelde iki 

katlıdır. 

Günümüzde bu evler yıkılmaya yüz tutmuş; gelişen teknik yapılara yenilmiştir. Bu 

evlerden bir kaçına şehir merkezinde rastlamak mümkündür. 

N.3.10. Bina yapımında kullanılan yerel materyaller: 

İlimizde bina yapımında kullanılan malzemeler çok çeşitli olup modern 

yapılanmalarda kullanılması gereken malzeme çeşitlerinin tamamı kullanılmaktadır. 

Şehir merkezlerinde yapıların duvarları tuğla veya biriketlerle örülürken, köylerde 

duvarlar daha çok biriketlerle örülmektedir. Dış sıva olarak normal sıvalar kullanılmakta, sıva 

üstüne imkanlara göre boya, badana veya diğer malzemeler kullanılabilmektedir. İç 

mekanlarda ise yağlı veya plastik boyalar tercih edilmekte kimi evlerde alçı sıva 


Eski yapılanmalarda ise yerel materyallerin daha fazla kullanıldığı söylenebilir. Duvar 

yapımında civarda bulunan taşlardan veya yakın köylerden yararlanılmaktadır. Tavan 

yapımında ise koru ormanlarından veya kavaklıklardan temin edilen ağaçlar kullanılmakta ve 

üstleri toprakla örtülmekteydi. Kerpiçten yapılan yapılarda ise özel kalıplarda dökülerek 

kurutulan kerpiçler kullanılmaktaydı. 

180

N.4. Sosyal ve Ekonomik yapı: 

SOSYO - EKONOMİK YAPI 

Tablo 43: İşgücünün İktisadi Faaliyet Kollarına Göre Dağılımı 

Sektör Nüfus % 

Tarım, Avcılık, Ormancılık ve Balıkçılık 133.793 84,5 

Madencilik ve Taşocağı 76 0,04 

İmalat Sanayi 3.249 2,05 

Elektrik, Gaz, Su 125 0,07 

İnşaat ve Bayındırlık 3.352 2,11 

Toptan, Perakende Ticaret, Lokanta ve Oteller 3.223 2,03 

Diğer 14.361 9,2 

TOPLAM 158.179 100 

Kaynak: D.İ.E (Devlet İstatistik Enstitüsü) 

Muş’ta kadın işgücünün büyük çoğunluğu tarım sektöründe çalışmaktadır. Tarımda 

çalışan kadın işgücünün oranı erkeklerden oldukça fazla olmasına rağmen çoğu ücretsiz aile 

işçisi statüsündedir. Tarımsal istihdam içinde kadın işgücü oranının yüksekliği, esas itibariyle 

bir başka tartışmanın konusunu teşkil eden ve Muş için büyük önem taşıyan kırdan kente göç 

ve özellikle erkek işgücünün geçici-mevsimlik istihdam alanı araması sonucu diğer kentlere 

gitmesini destekleyen bir gerçektir. 

İlimizde 12 ve daha yukarı yaştaki nüfus içinde iş gücüne katılma oranı %65 olup 

cinsiyete göre önemli farklılık göstermektedir. İş gücüne katılma oranı erkek nüfus için %70, 

kadın nüfus için %59 ‘dur. Erkek nüfusun iş gücüne katılma oranı köylerde % 82 iken il 

merkezinde %59, ilçe merkezlerinde ise % 49’dur. Bu oran Malazgirt İlçe Merkezinde %60 

ile en yüksek , Varto İlçe Merkezinde ise %40 ile en düşük düzeydedir. İş gücüne katılım 

oranı kadın nüfus için yerleşim yerine göre farklılık göstermektedir. Köylerdeki her 100 

kadından 87’si iş gücünde iken bu oran il ve ilçe merkezlerinde % 9 ‘a düşmektedir. Kadın 

nüfusun yaşa göre iş gücüne katılma oranı şehirde erkek nüfustan çok düşük düzeyde iken, 

köylerde genç yaşlarda erkek nüfustan daha yüksektir. 

Tablo 44: İşgücünün Tarım ve Tarım Dışı Sektörlere Dağılımı 

Yıllar 1990 2000 

Sektör Erkek Kadın Erkek Kadın 

Tarım (%) 63019 70774 44471 54616 

Tarım dışı (%) 21989 2397 6087 821 

Toplam 85008 73171 50558 55437 


Türkiye’de nüfus hareketlerinin büyük çoğunluğunu kırdan kente göç teşkil 

etmektedir. Göç alan illerin tamamı, sosyo-ekonomik bakımdan gelişmiş batı bölgelerinde, 

göç veren illerin çoğu ise Doğu, İç Anadolu ve Karadeniz bölgelerinde bulunmaktadır. İçe 

göçün toplam göç içindeki payı 1990 istatistiklerine göre Doğu Anadolu Bölgesi için % 0 63 

iken, dışa göç için bu oran % 0 178’dir. Bu durum Doğu Anadolu Bölgesi illerinin diğer illere 

net göç verdiğinin göstergesidir. Muş İlinde ise içe göçün toplam göç içindeki payı % 0 3, dışa 

181

göçün toplam göç içindeki payı % 0 11’dir. Doğu Anadolu Bölgesinde 1990 nüfusu içinde içe 

göçün payı % 0 56, dışa göçün payı % 0 157 iken Muş’ta içe göçün payı % 0 40, dışa göçün payı 

ise % 0 148’dir. 

Muş’tan en fazla göç sanayileşmiş illere doğru olmaktadır. Özellikle İstanbul’a büyük 

bir göç yaşanmış, bunu Ankara, İzmir, Bursa ve Aydın takip etmiştir. 

Göçlerin tamamı sadece ekonomik sebeplerden kaynaklanmayıp, bunun yanında 

bölgedeki eğitim, sağlık, ulaşım gibi sosyal hizmetlerin yetersizliği de rol oynamıştır. 

İlimizde 2000 yılı son sayımlara göre 12-65 yaş grubu arasındaki nüfus sayısı 286235 

olup bunun 147221’ni erkekler, 139014’nü kadınlar oluşturmaktadır. Herhangi bir yerde 

çalışmaya gücü yetebilecek olan 103741 erkek, 82633 kadın nüfusumuzun mevcut olmasına 

rağmen bu nüfusun erkeklerden 91940, kadınlardan ise 80581’i istihdam edilebilmektedir. İş 

gücünde olmayan 43474 erkek ve 56378 kadın nüfusumuzdan ayrı iş yapabilecek güçte fakat 

işsiz olan 11801 erkek 2052 kadın nüfusumuz mevcuttur. Mevcut işsizliğin 4017’si erkek 

868’i kadın olmak üzere toplam 4885’i Merkez İlçede, 6941’i erkek, 1039’u kadın olmak 

üzere toplam 7980’de diğer ilçe merkezlerinde görülmektedir. 

Kişi Başına Gelir 

Muş’ta kişi başına düşen gelir cari fiyatlarla 1987 yılında 323$‘ iken 1998 yılında 

828$ ve 2000 yılında ise 725 $ dır. Tablo 6 2005 yılına kadar Muş’ta kişi başına düşen gelir 

ve gelir projeksiyonunu göstermektedir. 

Tablo 45: Muş’ta Kişi Başına Gelir ve Gelir Projeksiyonu 

Yıl 

Kişi Başına Gelir (Dolar) 

1987 323 

1988 398 

1989 431 

1990 694 

1991 689 

1992 731 

1993 727 

1994 554 

1995 660 

1996 654 

1997 763 

1998 828 

1999 892 

2000 725 



2003 855 



182

Not: Koyu gösterilenler büyüme modeli kullanılarak projeksiyon yapılmış değerler 

içindir. ( Yıllık büyüme hızı 1999 yılına kadar %7,8 ve 2000 sonrası için %5,7 olarak 

alınmıştır. ) 

Alt bölgeler bazında gelir karşılaştırılması yapıldığında en fazla kişi başına düşen gelir 

I. alt bölgede görülmektedir. Nüfus yoğunluğu I.alt bölgede daha fazla olmasına rağmen kişi 

başına düşen gelirin yüksek olmasının nedeni Muş Şeker Fabrikasının sağladığı istihdam 

olanaklarından kaynaklanmaktadır. 

Şekil 116. Kişi Başına Yıllık Gelir Muş 

Tablo 46. Muş’ta Alt Bölgelere Göre Temel Veriler 

I.Alt Bölge II.Alt Bölge 

Merkez Hasköy Bulanık 

Tüm İlçeler 

Korkut 

Malazgirt 

Varto 

İlçe Sayısı 3 3 6 

Köy Sayısı 246 221 467 

Toplam Nüfus 243354 210300 453654 

Toplam Şehir 95404 64099 159503 

Nüfusu 

Toplam Kırsal 147950 146201 294151 

Nüfus 

Nüfus 68 46 55 

Yoğunluğu 

KM² 

Toplam Ekili 

Alan(ha) 

Kişi Başına 

Tarım Yapılan 

Alan (ha) 

183

Sosyal 

Gelişmişlik 

Düzeyi 

Kişi Başına 

Tahıl 

Üretimi(kg) 

Kişi 

Başına 

Gelir(Dolar) 


N.4.1. Göçler: 

Muş ili Türkiye’ de göç veren illerden biridir. Göç nedeni olarak siyası ve ekonomik 

gelişmeler gösterilebilir. Ancak son yıllarda siyası durumun düzelme eğilimine girmesi geri 

dönüşlerin başlamasına sebebiyet vermiştir. 

N.4.2. Göçebe İşçiler (Mevsimlik): 

İlimizde dışarıdan gelen mevsimlik işçiler bulunmamaktadır. Yalnız İlimizden 

özellikle hasat dönemlerinde Güneydoğu illerine mercimek hasatı için işçiler gitmekte ve 

hasat sonrası geri dönmektedirler. Giden işçiler tırpanla çalışanlar ve traktörle çalışanlar 

olarak ikiye ayrılmaktadırlar. Bunun yanı sıra diğer zamanlarda mevsimlik olarak çalışmaya 

gidenlerin olup olmadığı hakkında bilgi bulunmamaktadır. 

N.4.3. Kent toprağının Mülkiyet dağılımı: 

Kent toprağının mülkiyet dağılımı ile ilgili kesin bilgilere ulaşılamamıştır. Yalnız 

mülkiyetlerin büyük çoğunluğunun özel mülkiyet olduğu söylenebilir. 

N.4.4. Konut yapım süreçleri: 

Bu konudaki bilgilere N.1.1.3 Bölümünde yer verilmiştir. 

N.4.5. Gece kondu ıslah ve önleme bölgeleri: 

İlimizde özellikle son yıllarda bir gecekondulaşma görülmemektedir. Bazı 

mahallelerde görülen ( Zafer mah.) gecekondular ise yıkılarak yeni yapılmış konutlarda iskan 

sağlanmaya çalışılmaktadır. 

N.5. YERLEŞİM YERLERİNİN ÇEVRESEL ETKİLERİ: 

N.5.1. Binalarda esas izolasyonu: 

İlimizde son yıllarda yapılan yapılaşmalarda ağır kış koşulları da göz önüne alınarak 

çeşitli izolasyon malzemeleri kullanılmaktadır. Kullanılan bu malzemeler aynı zamanda ses 

izolasyonunu da sağlamaktadır. 

N.5.2. Hava alanları ve çevresinde oluşturulan gürültü zonları: 

184

İlimizde bulunan havaalanı il merkezine 27 km uzaklıkta bulunmakta yakın çevresinde 

yerleşim yeri bulunmamaktadır. En yakın yerleşim alanları olan köylerde ise uçak iniş ve 

kalkışlarında meydana gelen yüksek gürültü zonları rahatsız edici etkiler yapmamaktadır. 

N.5.3. Ticari ve endüstriyel gürültü: 

İlimizde bulunan ticari ve endüstriyel yapılar genelde şehir dışında yer aldığından 

yerleşim alanlarını çok fazla rahatsız etmemektedir. Şehir içinde yer alan bazı ticari işletmeler 

ise şehir dışına çıkarılmaya çalışılmaktadır. 

N.5.4. Kentsel atıklar: 

İl ve ilçe merkezlerinde kentsel atıklar hiçbir ayırıma tabi tutulmadan(evsel, kağıt, 

plastik, cam v.b.) yerel yönetimlerin belirledikleri alanlarda toplanmakta ve belediyelere ait 

araçlarla nihai atık depolama alanlarına dökülmektedir. 

N.5.5. Binalarda ısı yalıtımı: 

İlimizde son yıllarda yapılan yapılaşmalarda ağır kış koşulları da göz önüne alınarak 

çeşitli izolasyon malzemeleri kullanılmaktadır. Bu malzemeler köpükler, YTONG hazır 

biriketler v.b. dir. Bunun yanında duvar yapımında çift kat tuğla veya geniş biriketlerde sık 

kullanılan yöntemlerdendir. 

N.6. Nüfus: 

Muş ilinin nüfus artış hızı, son nüfus sayımının vermiş olduğu sonuçlara göre (2000) 

ortalama %18,63 olarak belirlenmiştir. Türkiye de ise bu oran %15,49 dur. Grafik 3 den de 

görüldüğü üzere Türkiye nüfus artış hızının üzerindedir. İlimizde ki mevcut nüfus 2000 yılı 

nüfus sayımı sonucuna göre 453.654 olup bunun 159.503 ü şehirde , geri kalan 294.151 ise 

köylerde ikamet etmektedirler. Bu sonuçlara göre nüfusun yaklaşık 1/3 ü şehirde ve 2/3 lük 

büyük bir kesimi ise köylerde yaşadığı görülmektedir. İlimizdeki nüfus artışının Türkiye’deki 

nufus artışından daha fazla olma sebebi özellikle kırsal kesimlerde evlenme yaşının küçük 

olması ve birden fazla evlilik yapılması nedenlerinden dolayı doğum oranlarının yüksek 

olmasından kaynaklanmaktadır. 

185

N.6.1. Nüfusun Yıllara göre gelişimi: 

Şekil 117.Muş-Türkiye Nüfus Artış Hızının Karşılaştırılması 

1990 nüfus sayımında 376.543 olarak belirlenen toplam nüfus,2000 yılında 453 

654’e yükselmiştir. 1990 yılında 376.543 olarak belirlenen nüfusun 103.089 ‘u 

(%27)Merkezde 273.454’üde (%73) köylerde ikamet etmektedir. 2000 yılı nüfus sayımı 

sonuçlarına göre 453.654 olarak belirlenen nüfusun 159.503’ü (%35) Merkez ilçe ve ilçe 

merkezinde,294.151’i (%65) ise köy ve beldelerde bulunmaktadır. Bu rakamlar 1990 yılı 

nüfus sayımı ile karşılaştırıldığında Muş ilinde kırsal nüfusunun %11 oranında azaldığı ve 

şehir nüfusunun ise %29 oranında arttığı görülmektedir. Buda kırsal alanlardan şehir ve ilçe 

merkezlerine çeşitli nedenlerden dolayı göç edildiğini göstermektedir. 

N.6.2. Nüfusun cinsiyet ve yaş guruplarına göre dağılımı: 

Tablo 47. Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı 

Yaş 12-14 yaş 15-19 yaş 20-64 yaş 

Yıl 1990 2000 1990 2000 1990 2000 

1.Alt Bölge 5.493 8.422 6.832 12.781 18.788 40.842 

2.Alt Bölge 4.015 5.458 5.414 8.310 17.080 26.307 

TOPLAM 9.508 13.880 12.246 21.091 35.868 67.149 


İlçelerdeki nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı incelendiğinde özellikle 1990-2000 

yılları arasında kırsal kesimde yaşayan 12-19 yaş arası genç nüfusun artış gösterdiği 

görülmektedir. Ayrıca 1990 yılı ile 2000 yılı nüfus sayımı sonuçlarından anlaşılacağı üzere 

toplam nüfustaki artış %20 dir. Bu artışın 12-19 yaş grubuna uyarlanması durumunda %60 

oranında arttığı görülür. Buda ilimizde genç bir potansiyelin mevcut olduğunu 

göstermektedir. İlimizde istihdam imkanlarının yetersiz olması nedeni ile genç nüfus 

potansiyelimizin işgücü imkanından faydalanılamamaktadır. Türkiye de yaş gruplarına göre 

nüfusa baktığımızda en fazla nüfusun 10-19 yaş grubunda olduğunu görüyoruz. Daha sonra 

0-9 ve 20-29 en fazla nüfusun olduğu yaş grupları olarak görülmektedir. Doğu Anadolu 

Bölgesinde ve Muş ilinde en fazla nüfus 0-9 ile 10-19 yani genç nüfusun olduğu yaş grubunda 

186

görülmektedir. Doğu Anadolu Bölgesinde ve Muş ilinde çocuk ve genç nüfusun toplamı, 

toplam nüfus içinde oldukça fazla bir orana sahiptir. 

Son 65 yılda Türkiye’nin nüfusu yaklaşık 4 kat artış gösterirken ilimizin nüfusu 6-7 

kat artmıştır. İlde devamlı bir nüfus artışı görülürken en düşük yıllık nüfus artış hızı 1990- 

2000 yılları arasında %18-20 arasında gerçekleşmiştir.1935 yılında Muş İli ülke nüfusu içinde 

%0,4‘ lük bir paya sahipken 2000 yılında %0,7’lik bir paya sahip olduğu görülür. Bu da Muş 

İlinin nüfus artış hızının ülke ortalamasından daha yüksek olduğunu göstermektedir. Yine 

1935 yılında nüfusun yaklaşık %13’ü şehirde yaşarken özellikle 1945 yılından sonra kırsal 

kesimden şehre içe göçün gerçekleşmesinden dolayı şehir nüfusunda sürekli bir artış 

görüldüğü ve 2000 yılında bu oranın %35,2’ye çıktığı görülmektedir. 

İlde iktisaden faal nüfusunun %53,7’si erkek, %46,3’ü ise kadın nüfusu 

oluşturmaktadır. Çalışan nüfusun işteki durumlarına göre dağıtımına bakıldığında ise 

%12,66’sı ücretli, %0,14’ü işveren, %22,9’u kendi hesabına çalışan, %64,3’ü ücretsiz aile 

işçisi olduğu görülmektedir. Tablo 4’ den de görüldüğü üzere, 1990 verilerine göre Muş’ta 

iktisaden faal nüfusun %84,5’i tarım ve ormancılıkta faaliyet göstermektedir. 

N.6.3.İl ve ilçelerde nüfus yoğunluğu: 

Şekil 118. Muş İli Alt Bölgelere Göre Şehir ve Köy Nüfusları 

I. alt bölgede nüfus yoğunluğu II. alt bölgeye göre daha fazla olup, km 2 ye I. Alt 

bölgede 68 kişi, II. Alt bölgede 46 kişi düşmektedir. 

N.6.4. Yer değiştirme olayları: 

Bu konuda çalışma yapılmamıştır. 

N.6.5. Turizm ve seyahat: 

Bu konu hakkında detaylı bilgiler (I )Turizm bölümünde verilmiştir. 

187

KAYNAKLAR: 

D.İ.E (Devlet İstatistik Enstitüsü) 

İl Tarım Müdürlüğü 2004 




188

O.AFETLER 

O.1.AFET OLAYLARI: 

Afet; yerleşim, üretim, altyapı,ulaşım, haberleşme gibi genel hayatın zorunlu vasıtaları 

ve akışını bozacak ölçüde aniden ve belirli bir süreç içerisinde 

meydana gelen doğal yer ve hava hareketleridir. Buna göre afet çeşitlerini şöyle 

sıralayabiliriz. 

1. Deprem 

2. Su Baskını 

3. Toprak Kayması 

4. Çığ 

5. Kuraklık 

6. Fırtına, Kasırga, Tayfun, Tornado 

7. Volkan Patlaması 

8. Yangın 

9. Baraj Patlaması 

10. Hava, Su, Çevre Kirlenmesi 

11. Sınai Kazalar 

12. Ulaşım Kazaları 

13. Med Cezir 

O.1.1. Depremler : 

Şekil 119. Muş Deprem Haritası 

189

İlimiz afetler yönünden hassas bir coğrafi konumda olup deprem , sel ve çığ gibi 

afetler önceki yılarda yaşanmıştır. 

İlimizde depremler; 

CAN HASARLI DEPREMLER: 

Çizelge 4. Muş İlinde Meydana Gelen Depremler 

TARİH : O.ZAMANI: YERİ : ŞİDDETİ: KAYBI: BİNA : 

29.04.1903 01:46 Malazgirt /MUŞ 6.7 600 450 

31.05.1946 05:12 Varto/Hınıs/MUŞ 5.9 839 3000 

07.03.1966 03:16 Varto/Hınıs/MUŞ 5.6 14 1100 

19.08.1966 14:22 Varto/MUŞ 6.9 2396 20000 

can ve maddi hasar yaşanmıştır. 

0.1.2. Heyelan ve Çığlar 

İlimiz karasal iklimin etkisinde olduğundan kışları oldukça yoğun kar yağışı 

almaktadır. Yoğun kar yağışları zaman zaman çığ tehlikesini de beraberinde getirmektedir. İl 

Merkezindeki Dere ve Kale Mahalleri Çığ ve heyelan bakımından hassas bölgelerdir. 

0.1.3. Seller : 

İlimiz Merkez Dere , Murat Paşa ve Kale mahalleri ile Sungu , Kırköy , karaağaçlı 

Beldeleri Kıyık , Üçdere , Subaşı , Kumluca , Eğirmenci Köyleri ve Bulanık Sultanlı ve 

Rüstemgedik Beldeleri sel yönünden hassasiyet arz etmektedir. 

0.1.4. Orman ve Otlak Yangınları : 

İlimizde afet niteliğinde orman yangınlarına son yıllarda rastlanılmamıştır. Ancak 

önceki yıllarda özellikle soğuk geçen kış ayları için yakacak amaçlı orman tahripleri üst 

düzeyde olup halen de bu amaçla orman tahribatı devam etmektedir. Ayrıca İhmal, tarla açma 

amacıyla da orman tahriplerine rastlanılmaktadır. 

0.1.5. Fırtınalar : 

İlimizde afet niteliğinde fırtına olayına rastlanılmamıştır. Özellikle kış mevsiminde 

yoğun kar ve tipi olayları meydana gelmekte fakat tahrip edici seviyelerde olmamaktadır. 

O.2. AFETLER VE SAĞLIK ZARARLARI : 

İlimizde komşu ülkelerle ortaya çıkabilecek bir savaşta kimyasal ve biyolojik silahlar 

ile nükleer silah etkilerinden etkilenecek konumdadır. İlimizde kimyasal ve biyolojik silah 

mevcut değildir. 

190

O.2.1 Kimyasal ve Biyolojik Silahlar : 

İlimizde biyolojik ve kimyasal silahlar bulunmamaktadır. 

O.2.2 Radyoaktif Maddeler : 

İlimizde Radyoaktif madde kazalarından veya kullanımından kaynaklanan zararların 

varlığı mevcut değildir. 

O.2.3 Denize Dökülen Petrol ve Tehlikeli Atıklar : 

İlimiz sınırları içerisinde deniz bulunmaması sebebiyle böyle bir tehlike söz konusu 

değildir. 

O.2.4 Tehlikeli ve Zararlı Maddeler : 

İlimizde tehlikeli ve zararlı maddeler olarak kabul edilen maddeler bulunmamaktadır. 

0.3. AFETLERİN ETKİLERİ VE YARDIM TEDBİRLERİ : 

0.3.1. Sivil Savunma Birimleri : 

-İl Kriz Merkezi 

-İl Sivil Savunma Müdürlüğü bünyesinde; 

1.Arama ve Kurtarma Ekibi 

2.İl Acil Yardım ve Kurtarma Ekipleri 

3.Sivil Savunma Teşkilleri 

-Bayındırlık ve İskan Müdürlüğü bünyesinde; 

1.İl Acil Yardım Hizmet Gurupları, 

-Kamu Kurum ve Kuruluşları; 

-Sivil Savunma Servisleri Şeklinde örgütlenmiştir. 

0.3.2. Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri : 

6/3150 Sayılı Tüzük ve Başbakanlık Koruyucu Güvenlik Özel Talimatı doğrultusunda 

yangın ve önleme tedbirleri alınmaktadır. 

0.3.3. İlk Yardım Servisleri : 

İlk Yardım servisleri 3.1 madde belirtilen teşkilatların bünyesinde ekipler şeklinde 

teşkilatlanmıştır. 

191

O.3.4. Afetzede ve Mültecilerin Yeniden İskanı: 

1990-1991 yıllarında yaşanan 1. Körfez Krizi sırasında ilimize gelen Kuzey Iraklı 

Mülteci aileler Muş İl Merkezine yaklaşık 10 km mesafede bulunan Köy-Kent te 

barındırılmıştır. Fakat daha sonra göçmenlerin geri dönmeleri sonucu köy-kent boşalmış ve 

konutların çoğu yıkılmıştır. Ayakta kalan konutlarda ise zorunlu nedenlerden dolayı 

köylerinden çıkan aileler barındırılmaktadır. 

İlimizde meydana gelen çeşitli afet olayları sonucu konutları yıkılan 7269 sayılı 

yasaya göre yaptırılan ve afetin türüne göre hak sahiplerine tahsis edilen konutların listesi 

aşağıya çıkarılmıştır. 

1966 YILI VARTO DEPREM AFETİ ÇALIŞMASI GENEL İCMALİ 

Tablo 48. Afet Çalışmaları Genel İcmali 

İLÇESİ 

Köyü 

(Adet) 

Toplam 

Afetzede 

Hak 

Sahipliği 

Kabul 

Edilen 

Hak 

Sahipliği 

İptal Edi 

Biten 

Konut 


program 

olan 

konut 

Başlanmayan 

Konut 

Merkez 89 2142 1684 1058 1076 211 397 

Varto 86 5357 4476 931 3886 293 247 

Bulanık 59 1475 938 537 304 89 545 

Hasköy 15 112 84 28 49 17 18 

Korkut 23 429 247 182 174 59 14 

Malazgirt 2 24 23 1 11 12 - 

Toplam 274 9539 7402 2737 5500 681 1221 

192

MUŞ İLİ GENELİNDE MEYDANA GELEN, HEYELAN, SU BASKINI, ÇIĞ 

DÜŞMESİ vb. TABİ AFET ÇALIŞMASI GENEL İCMALİ 

Tablo 49. Tabi Afet Çalışması Genel İcmali 

İLÇESİ 

Köyü 

(Adet) 

Toplam 

Afetzede 

Hak 

Sahipliği 

Kabul Edi 

Hak 

Sahipliği 

İptal Edi 

Biten 

Konut 


program 

olan 

konut 

Başlanmayan 

Konut 

Merkez 6 1248 1165 83 996 - 169 

Varto - - - - - - - 

Bulanık 3 56 51 5 - 17 34 

Hasköy 1 19 19 - 19 - - 

Korkut - - - - - - - 

Malazgirt 1 25 25 - - - 25 

Toplam 11 1348 1260 88 1015 17 228 

Tablo 50. Tabi Afet Genel Durumu 

İLİ İLÇESİ KÖYÜ MAH. AFET TÜRÜ 

Muş Merkez Suveran Hey 



Muş Merkez Suveran Dep 

Muş Merkez Tabank Dep 

Muş Merkez Tasoluk Dep 

Muş Merkez Toprakkale Bilir Hey 

Muş Merkez Toprakkale Bilir Hey 

Muş Merkez Ucdere Sb 

Muş Merkez Ucdere Sb 

Muş Merkez Umurca Dep 

193

Muş Merkez Üzeloğlu Dep 

Muş Merkez Yamaç Hey 

Muş Merkez Yarkaya koyu Hey 

Muş Merkez Yarkaya koyu Hey+çd 



Muş Merkez Yarpuzlu Dep 

Muş Merkez Yaygin Dep 

Muş Merkez Yesilce Dep 

Muş Merkez Yoncalioz Dep 

Muş Merkez Yuk.sizma Dep 

Muş Merkez Yurecik Hey 

Muş Varto Sisa mezr Çd 

Muş Varto Sisa mezr Hey 

Muş Varto Merkez Dep 

Muş Varto Kaygintas Dep 

Muş Varto A.hacibey Hey 

Muş Varto Acarkent Dep 

Muş Varto Agacalti Dep 

Muş Varto Agackopru Dep 

Muş Varto Agackorur Dep 

Muş Varto Akcatepe Dep 

Muş Varto Akkonak Dep 

Muş Varto Alabalik Dep 

Muş Varto Alabalik Çd 

Muş Varto Alniacik Dep 

Muş \/arto Armutkasi Dep 

Muş Varto Aş.alagoz Hey 

Muş Varto Aydinpinar Sb 

Muş Varto Bagici Dep 

Muş Varto Bağiçi 

Muş Varto Baltas Hey 

Muş Varto Besikkaya Mehmet Halit Dep 

Muş Varto Besikkaya Dep 

Muş Varto Boylu Kd 

Muş Varto Buzlugoze Dep 

Muş Merkez Karaağaç Dep 

Muş Merkez Karaağaç Çd 

Muş Merkez Karabey Kd 

Muş Merkez Karakale Kd 

Muş Merkez Karakale Kd 

Muş Merkez Kardesler Dep 

Muş Merkez Karlidere Hey 


194


Muş Merkez Kecidere Dep 

Muş Merkez Kepenek Dep 

Muş Merkez Kırköy 

Muş Merkez Kiyibasi Sb 

Muş Merkez Kiyibasi Sb 

Muş Merkez Kiyik Sb 



Muş Merkez Konakduzu Dep 

Muş Merkez Konukbekler Dep 

Muş Merkez Kosk Dep 

Muş Merkez Kumluca Dep 

Muş Merkez Nadasli Dep 

Muş Merkez Ogulbali Dep 

Muş Merkez Otac Dep 

Muş Merkez Saglik Çd 

Muş Merkez Saglik Çd 

Muş Merkez Savascilar Kalecik Hey 

Muş Merkez Savascilar Kalecik Hey 

Muş Merkez Savascilar Dep 

Muş Merkez Savascilar Hey 

Muş Merkez Savascilar Hey 

Muş Merkez Senova Sb 

Muş Merkez Senova Sb 

Muş Merkez Senova Dep 

Muş Merkez Serinova Kd+hey 

Muş Merkez Suboyu Dep 

Muş Merkez Suduragi Hey 

Muş Merkez Suduragi Hey 

Muş Merkez Sungu Sb 

Muş Merkez Suruguden Sandal Hey 






Muş Merkez Sutluce Dep 


Muş Merkez Calapli Kd 

Muş Merkez Calapli Sb 

Muş Merkez Calapli Sb 

Muş Merkez Catbasi Dep 

Muş Merkez Cevizlidere Hey 

195




Muş Merkez Cinarardi M.çök 

Muş Merkez Cinarardi M.çök+kd 

Muş Merkez Çukurbag Dep 

Muş Merkez Dagarasi Dep 

Muş Merkez Dagdibi Hey 






Muş Merkez Derecik Hey 



Muş Merkez Dereici Dep 

Muş Merkez Dilim 

Muş Merkez Donatım Hey 

Muş Merkez Donatım Hey 

Muş Merkez Dumlusu Hey 




Muş Merkez Durugoze Dep 

Muş Merkez Düzkışla Sb 

Muş Merkez Düzkışla Sb 

Muş Merkez Erciler Dep 

Muş Merkez Eralan Hey 

Muş Merkez Erencik Dep 

Muş Merkez Gokyazi Dep 

Muş Merkez Golkay Dep 

Muş Merkez Gudumlu 

Yk.mez 

ra 

Hey 

Muş Merkez Gudumlu 

Yk.mez 

ra 

Hey 

Muş Merkez Guneyik Dep 

Muş Merkez İçbogaz Dep 

Muş Merkez İlicalar Hey 



Muş Merkez İnardi Çd 

Muş Merkez İnardi Hey 

Muş Merkez İnardi Çd 

196

Muş Malazgirt Merkez 

Muş Malazgirt Aynalıhoca Hey 


Muş Malazgirt Aynalıhoca Sb 

Muş Malazgirt AynaIıhoca Hey 


Muş Malazgirt Bahce Hey 



Muş Malazgirt Balkaya Cat Sb 

Muş Malazgirt Balkaya Cat Sb 

Muş Malazglrt Guzelbaba Karadere Hey 

Muş Malazgirt Guzelbaba Karadere Hey 

Muş Malazgirt Molladerman Hey 

' Muş Malazgirt MoIlademıan Hey 

- Muş Malazgirt Molladerman Hey 

Muş Malazgirt Muryan Gurgure Hey 



Muş Malazgirt Nurettin Hey 



Muş Merkez Dep 

Muş Merkez Kale Hey 



Muş Merkez Kale Çd 

Muş Merkez Kale Çd 


Muş Merkez Agarti Dep 

. Muş Merkez Agarti Hey 

Muş Merkez Akpinar Dep 

Muş Merkez Akpınar Dep 

Muş Merkez Alagon Dep 

Muş Merkez Alayli Dep 

Muş Merkez Alican Dep 

Muş Merkez Aligedik Dep 

Muş Merkez Altınova Dep 

Muş Merkez Aydingun Dep 

Muş Merkez Baglar Dep 

Muş Merkez Bahce Dep 

Muş Merkez Bakırcılar Dep 

Muş Merkez Besparmak Soguksu Hey 

Muş Merkez Besparmak Soguksu Hey 

197

Muş Merkez Bilek Dep 

Muş Merkez Bostankent Dep 

Muş Merkez Bozbulut Dep 

Muş Varto Kayalikale kd 

Muş Varto Kaynarca Dep 

Muş Varto Kocyatagi Sb 

Muş Varto Kocyatagi Dep 

Muş Varto Koprucuk Dep 

Muş Varto Kucuktepe Dep 

Muş Varto Kumlukiyi Dep 

Muş Varto Kusluk Hey 

Muş Varto Kusluk Hey 

Muş Varto LeyIek Dep 

Muş Varto Muratgoren Dep 

Muş Varto Ocakli Hey 

Muş Varto Ocakli Hey 

Muş Varto Oglakci Ş.yağ 

Muş Varto Omcali Asagi Dep 

Muş Varto Onpinar Dep 

Muş Varto Ozenc Dep 

Muş Varto Ozkonak Dep 

Muş Varto Ölçekli Dep 

Muş Varto Saglicak Kd 

Muş Varto Sazlica Dep 

Muş Varto Seki Seki mez. Kd 

Muş Varto Seki Karac Dep 

Muş Varto Sirasogutler Dep 

Muş Varto Tasci Dep 

Muş Varto \aşlıyayla Dep 

Muş Varto Tekneduzu Dep 

Muş Varto Tekneduzu Dep 

Muş Varto Tuzlu Dep 

Muş Varto Tuzlu Calica Dep 

Muş Varto Ucbulak Dep 

Muş Varto Ulusirt Hey 

Muş Varto Unaidi Cayirli Dep 

Muş Varto Y.hacibey Dep 

Muş Varto Yarlisu(kack Dep 

Muş Varto Yayikli Dep 

Muş Varto Yedikavak Dep 

Muş Varto Yesildal Sb 

Muş Varto Yesilpinar 

Karnacaws. 

Ka 

Hey 

Muş Varto Yesilpinar 

Karnacavus,k 

a 

Hey 

198

Muş Varto Yilanli Hey 

Muş Varto Yilanli Dep 

Muş Varto Yk.alagoz Dep 

Muş Varto Yuk.hacibey Dep 

Muş Varto Yurttutan Dep 

Muş Varto Zorabat Dep 

Muş Yağcılar Mercimek,kal Dep 

Muş Varto Callıdere Dervisan Dep 

Muş Varto Caycati Dep 

Muş Varto Caycati Dep 

Muş Varto Cayiryolu Dep 

Muş Varto Caylar nah. Dep 

Muş Varto Cayonu Dep 

Muş Varto Cobandagi Dep 

Muş Varto Çaltılı 

Muş Varto Dağcılar Dep 

Muş Varto Dallioz Merkez Dep 

Muş Varto Damoz Dep 

Muş Varto Degerli Dep 

Muş Varto Degerli Dep 

Muş Varto Degerli Sb 

Muş Varto Degerli Kd+hey 

Muş Varto Diktepeler Dep 

Muş Varto Doganca Dep 

Muş Varto Donertas Dep 

Muş Varto Dönmez 

Muş Varto Durucabulak Dep 

Muş Varto Mrk Dep 

Muş Varto Eryurdu Orta rnah Dep 

Muş Varto Eryurdu Surtazyan Dep 

Muş Varto Eryurdu Dep 

Muş Varto Gelintas Dep 

Muş Varto Gelintas Hey 

Muş Varto GoItepe Dep 

Muş Varto Goltepe Hey 

Muş Varto Gorgu Dep 

Muş Varto Gölyayla Dep 

i muş 

Varto Gölyayla Tirke Dep 

Muş Varto Gölyayla Varaj Dep 

Muş Varto Guzeldere Dep 

Muş Varto Haksever Tum mezralar Dep 

Muş Varto Haksever Tum mezralar Çd 

Muş Varto İcmeler Dep 

199

Muş Varto İlbey Dep 

Muş Varto Karakay Dep 

Muş Varto Karamese Dep 

Muş Varto Karapinar Dep 

Muş Varto Karapinar Dep 

Muş Varto Kartaldere Bertan Dep 

Muş Varto Kartaldere Kortegbil Dep 

Muş Varto Kartaldere Dep 

Muş Varto Kayadelen Dep 

Muş Varto Kayalidere Hey 

Muş Varto Kayalik Dep 

NOT: Kısaltmalar; Dep: Deprem, Hey: Heyelan, Sb: Su Baskını, Çd: Çığ Düşmesi, 

Kd: Kar Düşmesi, M.Çök: Malzeme Çökmesi, Ş.Yağ: şiddetli yağış’ı sembolize etmektedir. 

KAYNAKLAR: 

Bayındırlık ve İskan Müdürlüğü 2004 

İl Sivil Savunma Müdürlüğü 2004 


P SAĞLIK VE ÇEVRE 

P.1. Temel sağlık hizmetleri: 

P.1.1. Sağlık kurumlarının dağılımı: 

İlde sağlık hizmetleri Sağlık Bakanlığına bağlı 6 Hastane,1 sağlık merkezi, 45 sağlık 

ocağı, 54 sağlıkevı, 1 verem savaş dispanseri ile yürütülmektedir. İl genelinde yataklı tedavi 

kurumlarındaki toplam yatak sayısı 670 iken yatak başına düşen nüfus sayısı 678’ dir. İlde 

toplam hekim sayısı 66 olup hekim başına düşen hasta sayısı 6874 dir. Toplam sağlık 

Personeli sayısı ise 237 dir. Sağlık hizmetleri hususunda, Türkiye genelinde yaşanan sorunlar 

Muş İlinde de yaşanmaktadır. Öncelikli olarak Muş ilinde görev yapan sağlık personeli 

sayısının artırılması gerekmektedir. Böylece sağlık personeli başına düşen hasta sayısı 

azalacağından daha verimli bir hizmet gerçekleşecektir. Ayrıca ilimizde yeterli sayıda uzman 

hekim olmadığından hastaların çoğu Üniversitelere bağlı tam teşekküllü hastanelerde tedavisi 

yapılmak üzere Elazığ, Diyarbakır, Van, Malatya ve Erzurum illerine sevk edilmektedir. 

Hastaneler: 

1- Muş Devlet Hastanesi 

2- 82. Yıl Muş Devlet Hastanesi (Eski S.S.K) 

3- Bulanık Devlet Hastanesi 

4- Malazgirt Devlet Hastanesi 

5- Varto Devlet Hastanesi 

6- Hasköy Devlet Hastanesi 

Sağlık Ocakları ( Muş Merkez): 



3- Sunay Sağlık Ocağı 

4- Zafer Sağlık Ocağı 

5- Sağlık Eğitim Merkezi 

Dispanserler( Muş Merkez): 

1- Verem Savaş Dispanseri 

Diğer ( Muş Merkez): 

201

Özel Sağlık Kuruluşları: 

1- Ana Çocuk Sağlığı 

2- Halk Sağlığı Laboratuarı 

İlimizde çeşitli branşlarda özel muayenehaneler bulunmaktadır. Korkut ilçesi hariç 

diğer ilçelerimizde devlet hastaneleri mevcuttur. Ayrıca bütün ilçelerimizde sağlık ocakları 


Belde ve Köylerimizde ise sağlık ocakları ihtiyaç düşünülerek birkaç yerde mevcut 


P.1.2. Bulaşıcı hastalıklar: 

2004 YILI MUŞ İLİ BULAŞICI HASTALIKLAR VAKA TABLOSU 

Tablo 51. Hastalık İstatiği 

HASTALIK ADI 

VAKA SAYISI 

BOĞMACA 2 

KIZAMIK 0 

TİFO 108 

AMİPLİ DİZANTERİ 13 

SERUM HEPATİT 10 

BRUSELLOSİS 34 

ŞARBON 2 

MENENGOKOKSİK 10 

BASİLLİ DİZANTERİ 2 

KUDUZ ŞÜPHESİ (Isırık) 199 

MENENGOKOKSİK 18 

TÜBERKÜLOZ 52 

BULAŞICI SARILIK 5 

ŞARK ÇIBANI 1 

Kaynak : İl Sağlık Müdürlüğü 2004 

P.1.2.1. İçme ve kullanma sularının sağlık durumu: 

202

İlimiz sınırları dahilinde bulunan içme kullanma suları periyodik olarak fiziksel, 

kimyasal ve bakteriyolojik tahlilleri yapılmakta olup, 2002 yılı içerisinde sular hakkında 

yapılan analiz sonuçları aşağıya çıkarılmıştır. 

2004 İçme Ve Kullanma Suları 

Tablo 52. İçme ve Kullanma Suları 

AYLAR BAKTERİYILOJİK KİMYASAL 

Uygun Uyg.Değil Toplam Uygun Uyg.Deği Toplam 

Ocak 27 0 27 2 2 

Şubat 32 0 32 0 0 0 

Mart 76 7 83 3 0 3 

Nisan 50 4 54 1 0 1 

Mayıs 130 6 136 4 0 4 

Haziran 97 8 105 9 0 9 

Temmuz 174 11 174 0 0 0 

Ağustos 146 36 182 0 0 0 

Eylül 42 29 71 19 0 19 

Ekim 74 10 84 0 0 0 

Kasım 60 6 66 0 0 0 

Aralık 60 0 60 0 0 0 

TOPLAM 968 117 1074 38 0 38 



P.1.2.2.Denizlerin sağlık durumu: 

İlimizde deniz bulunmamaktadır. 

P.1.2.3. Zoonoz Hastalıklar: 

İl Sağlık Müdürlüğünden alınan verilere göre il genelinde 2004 yılında tespit edilen 

Brucella vak’ası 62, şarbon vak’ası ise 5 dir. 

P.1.3. Gıda hijyeni: 

İlimizde 2003 yılı içerisinde gıda hijyeni ile ilgili yapılan kontrol ve analiz sonuçları 

aşağıya çıkarılmıştır. (2004 Yılında gıda kontrolleri İl Tarım Müdürlüğüne devredildiğinden 

gerekli veriler elde edilememiştir.) 

Genel Muayene ( Organoleptik-Fiziksel ) : 4461 

Bakteriyolojik Tahlil : 69 

Uygun : 67 

Uygun Değil : 2 

İmal Yeri Kontrolü : 939 

Uygun : 934 

Uygun Değil : 5 

P.1.4. Aşı çalışmaları: 

Tablo 53: Aşı Oranları 

2004 Yılı Aşı Oranları 

Aşı 

Tüm Yaş 

DBT- Folio 1 14826 

DBT- Folio 2 13419 

DBT- Folio 3 12689 

Kızamık 11896 

BCG 837 

Hepatit 1 14957 

Hepatit 2 12286 

Hepatit 3 8434 

Tetanos 2+ 4971 


Tablo 54: Aşı Kampanyası Sonuçları 

Aşı Kampanyası 

Toplam Aşılanan Çocuk Sayısı 

MOP-UP 1.TUR 57182 

MOP-UP 2.TUR 58067 

ÇFAG 1.TUR 57906 

ÇFAG 2.TUR 


58659 

204

İLÇE 

P.1.5. Bebek ölümleri: 

İL: MUŞ Ocak-Ağusos 2003 

Tablo 55: Bebek Ölümleri 

Ölü 

doğum 

hızı 

(1000de) 

Perinatal 

Ölüm 

Hızı 


Erken 

Neonatal 

Ölüm 

Hızı 


Geç 

Neonatal 

Ölüm 

Hızı 


Neonatal 

Ölüm 

Hızı 


Post 

Neonatal 

Ölüm 

Hızı 


Bebek 

Ölüm 

Hızı 


Merkez 4,16 12,47 8,31 9,14 17,46 17,46 34,91 

Bulanık 9,52 12,7 3,17 6,35 9,52 6,35 15,87 

Malazgirt 0 0 0 0 0 0 0 

Varto 0 23,26 23,26 0 23,26 15,5 38,76 

Hasköy 26,55 48,67 22,12 13,27 35,04 4,42 39,82 

Korkut 22,22 22,22 0 0 0 22,22 22,22 

İl 

Toplamı 

7,51 17,02 9,51 8,01 17,52 13,51 31,03 

Kaynak : İl Sağlık Müdürlüğü 2003 

P.1.6. Ölümlerin hastalık, yaş ve cins gruplarına göre dağılımı: 

Bütün Ölenlerin Yaş ve Cins Gruplarına Dağılımı 

Tablo 56. Bütün Ölümlerin Dağılımı 

ÖLÜMLERİN YAŞ CİNSİYET VE HASTALIĞA GÖRE 

DAĞILIMI 

Yaş 

Grupları 

Kalbin Diğer 

Hastalıkları 

Solunum Sisteminin 

Akut Enfeksiyonları, 

Semtomlar ve 

Tanımlanamayan 

Durumlar 

Bronşit, 

Amfizem astım 

Pnömoni 

Doğum 

Travması 

İç Salgı Bezleri 

Hastalıkları 

Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın 

0 2 1 7 5 1 1 

1-4 1 1 3 3 

5-9 2 

10-14 2 1 1 

15-24 1 

25-44 1 1 1 3 

45-64 3 1 

65+ 5 1 


P.1.7. Aile planlaması çalışmaları: 

205

Tablo 57. Kontraseptif Kullanıcı Sayısı 


206

P.2. Çevre kirliliği ve zararlarından oluşan sağlık riskleri: 

P.2.1. Kentsel hava kirliliği: 

Hava kirletici madde türleri genel olarak; gaz ve dumanlar,asılı parçacıklar,kurşun ve 

aerosoller olarak sınıflandırılabilir. Başlıca hava kirliliği etkenleri karbon 

monoksit,parçacıklar,kükürtdioksitler, hidrokarbonlar ve nitrojen oksitlerdir. 

Hava kirliliğine yol açan karbondioksit,kükürtdioksit,aerosolller,azot oksitler vb. sera 

etkisi, sıcaklık terslenmesi,(üst hava katmanlarının alttaki hava katmanlarında daha sıcak 

olmasından dolayı hava durgunluğuna neden olması) iklim değişiklikleri, ozon tabakasında 

delinme, asit yağmurları ,sarımtırak yada gri renkli smog nedeni ile çevrenin sis perdesi ile 

kaplanması gibi pek çok çevresel sonuçlar doğurarak canlı organizmaları etkilemekte,ekolojik 

dengeyi bozmakta,pek çok canlı türünün neslinin tükenmesine neden olmakta ve tarihsel 

önem taşıyan kültürel değerlerimize zarar vermektedir. 

Hava kirliliğinin insanlar üzerindeki zararlı etkileri; akciğer ve kalp hastalıklarında 

artış, yorgunluk ve uyku hali yaratma, strese neden olma, soluk borusu ve akciğerde tahribat 

geçici ve kalıcı zehirlenme, pnömoni, anfizem, astım, göz, deri ve solunum yolu alerjileri,saç 

dökülmesi şek1inde sıralanabilir. 

İlimizde gerek kullanılan kömürün kükürtdioksit oranının yüksek olması., gerekse 

Halkın bilinçsizliği evsel nitelikli baca emisyonlarının hava kirliliğinde önemli rol 

oynamasına neden olmaktadır. "Ayrıca özel ve kamu sektörüne ait fabrikaların bacalarında 

filtre sistemlerinin yetersizliği yada olmaması Muş’ ta hava kirliliğini arttırmaktadır. 

P.2.2. Su kirliliği: 

Evsel ve endüstriyel kaynaklı atık sular ve Zirai amaçla kullanılan pestisitlerin yağmur 

suları ile sızması nedeniyle yer altı ve üstü su kaynakları kirlenmektedir. Bu konu ile ilgili 

olarak Sanayi kuruluşları uyarılmakta ve arıtma tesisi kurmalan yönünde hassasiyet 

göstermeleri istenmektedir. 

P.2.3. Atıklar: 

Evsel ve Sanayi kaynaklı atıkların çevre kirliliğinde önemli bir rol oynadığı 

bilinmektedir. Özellikle toprak tarafından parçalanması çok uzun bir süreç alan yapay ,büyük 

moleküllü organik maddeler hem su kaynaklarını tehdit etmekte hem de tarımsal alanlara 

zarar vermektedir. 

P.2.4. Gürültü: 

Gürültünün ilk sonucu işitme eşiğinin yükselmesidir. Gürültü şiddet ve süresine bağlı 

olarak kalıcı olmaktadır. İç kulakta tahribata sebep olarak işitme kaybına yol açmaktadır. 

Gürültünün kişilerde baş ağrısı ve strese de neden olduğu bilinmektedir. 

Yönetmelikte belirtilen değerlerin aşılması durumunda kalıcı sağırlık yada işitme 

güçlüğü yaşanmakta olduğu bilinmektedir. Şehrin büyümesi ve trafiğin yoğunlaşması 

gürültüyü arttırmıştır. 

207

P.2.5. Pestisitler: 

Tarımsal amaçlı olarak zirai mücadelede kullanılan pestisitler yağmur sularıyla 

çözünerek toprak altı su kaynaklarını kirletmektedir. 

P.2.6. İyonize radyasyondan korunma: 

Konu hakkında bilgi elde edilememiştir. 

KAYNAKLAR: 



208

R ÇEVRE EĞİTİMİ 

Muş ilinde, 16 adedi ana okulu ,419 adedi ilk öğretim okulu, 9 adet lise,13 adet 

mesleki ve teknik lise olmak üzere toplam 457 okul ve 2820 adet şube bulunmaktadır. 

Toplam öğrenci sayısı 81810 ve toplam öğretmen sayısı ise 2436 dır. Öğrencilerden 498 i ana 

okulunda, 74733 ü ilk öğretimde, 4380 i orta öğretim de 2199 u mesleki ve teknik liselerde 

öğrenim görmektedirler. Öğretmenlerden 23 ü ana okullarında, 2073 ü ilköğretim okullarında, 

152 si ortaöğretim okullarında ,188 tanesi de meslek,i ve teknik lise okullarında görev 

yapmaktadır. Mevcut okulların 83 ü şehir merkezlerinde, 374 ü ise köylerde bulunmaktadır. 

Şehir merkezlerinde okuyan öğrenci sayısı 31426, görev yapan öğretmen sayısı 1214 iken 

köylerde öğrenci sayısı 50384 ve öğretmen sayısı ise 1222 dir.. Muş’ta ayrıca ve Fırat 

Üniversitesine bağlı bir adet Meslek Yüksek Okulu mevcut olup toplam 15 bölümü vardır. 

Tablo 58. Okullarda Bulunan Öğrenci Sayısı 

OkulÖncesi Eğitim 

Erkek 

Kız 

İlköğretim 

Erkek 

Kız 

Düz Lise 

Erkek 

Kız 

Mes.ve Tek.Lise 

Erkek 

Kız 

Meslek Yük.Okulu 

Erkek 

Kız 

Toplam Şehir Köy 

498 

402 

96 

266 

216 

50 

232 

186 

46 

74733 

47335 

27398 

4380 

3461 

919 

2199 

1832 

367 

588 

469 

119 

24811 

17319 

7492 

4097 

3227 

870 

2116 

1765 

351 

588 

469 

119 

49922 


19906 

283 

234 

49 

83 

67 

16 

- 

- 

- 

Kaynak:D.İ.E. 

İl Milli Eğitim Müdürlüğü 2003 

R.1. Kamu kurumlarının çevre eğitimi ile ilgili faaliyetleri: 

İlimizde çevre eğitimi ile ilgili faaliyetler maalesef yeterli düzeyde değildir. Bu 

konuda kamu kuruluşlarının yaptığı faaliyetler hakkında tarafımıza bilgi ulaşmamıştır. Yalnız 

Milli Eğitim Müdürlüklerine bağlı okullarda bakanlık müfredatı gereği çevre eğitimi dersleri 

verilmektedir. 

Muş İl Çevre Müdürlüğünün Çevre Eğitim Çalışmaları: 

İlimizde Ocak- Aralık 2004 döneminde yapılan eğitim çalışmaları yoğun şekilde 

devam ettirilmiştir. Bu bağlamda; 

A)Yerel yöneticilere ÇED Yönetmeliği, Katı atıkları Kontrol Yönetmeliği ve Su 

Kirliliği Kontrol Yönetmeliği Hakkında bilgilendirme toplantıları: 

Bu çerçevede; yerel yöneticilere (il-ilçe ve belde belediyeleri) ÇED Yönetmeliği, Katı 

209

Atıkları Kontrol Yönetmeliği,Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği hakkında il ve ilçe 

merkezlerinde bilgilendirme toplantıları yapılmıştır. Tüm yerel yöneticilerin katıldığı 

toplantılar il ve ilçe merkezlerinde yapılarak yönetmeliklerin uygulama çalışmaları hakkında 

bilgiler verilmiştir. 

Ayrıca zaman zaman yerel yöneticilerle bire-bir görüşmelerde bulunularak çevre 

mevzuatı hakkında bilgiler verilmiş, görüş alış-verişinde bulunulmuştur. 

B)İlimizde 5 Haziran Dünya Çevre Günü Etkinlikleri ( 5-12 Haziran): 

5-12 HAZİRAN 2004 DÜNYA ÇEVRE GÜNÜ ve HAFTASI KUTLAMA 

PROGRAMI 

5 HAZİRAN 2004- Cumartesi : 

Saat: 10:30Atatürk Anıtına Çelenk Konulması(İl Çevre ve Orman Müdürlüğü) 5 Haziran 

2004 Cumartesi günü Hükümet Konağının önünde bulunan Atatürk Anıtına çelenk konuldu. 

6 HAZİRAN 2004 Pazar : 

Saat:18:00 Filiz - FM Radyosunda Çevre Günü ve Haftası Programı 

7 HAZİRAN 2004 Pazartesi : 

Çevre Yürüyüşü : 

Saat: 09:30 - Çevre Yürüyüşü (Hükümet konağının önünden başlayarak Cumhuriyet 

caddesini takiben Belediye önündeki Park Lokantası tören alanında sona erecek) 

Açılış Töreni : 

Yer: Atatürk Parkı Bahçesi (Park Lokantası) 

Bu açılış törenine tüm kamu kurum ve kuruluşlarının temsilcileri, sivil toplum 

örgütleri ve Milli Eğitime Bağlı Okullar davet edilmiştir. 

Saat: 10:30 

- İstiklal Marşı 

- İzci Grubu tarafından Çevre Andının okunması 

- İl Çevre ve Orman Müdürü : Sn. Rifat NEHİR’ in konuşması 

- Muş Valisi : Sn. Yıldırım KARTAL’ In konuşmaları (dilerlerse) 

Konuşmalardan sonra çevre haftası etkinlikleri çerçevesinde düzenlenen resim, şiir, 

kompozisyon dallarında dereceye giren öğrencilere ödülleri verildi. 

Ödül törenini müteakip İl Gençlik ve Spor Müdürlüğünün Folklor ekibinin oyunları 

sergilemesiyle toplantı sona erdi. 

Toplantının ardından tüm katılımcıların iştirakiyle Halk Eğitim Müdürlüğü binasının 

önünden Belediye Sarayına kadar çevre yürüyüşü yapıldı. 

210

Ödül Töreni : 

- Resim, Şiir, Kompozisyon, ve Çevreye Duyarlı Kişilere Ödüllerinin verilmesi 

- “Uygulamalı Çevre Eğitimi”ne katılan okulların Ödül Töreni 

- İl, İlçe ve Beldelerde Milli Eğitime bağlı bütün okullar ile belediyelerin işbirliği 

içerisinde, bulundukları mahallerde çevre temizliğinin yapılması 

Sinevizyon Gösterileri : 

Saat: 20:00 Belediye Önündeki alanda “Slaytlarla Muş” konulu gösteri 

8 HAZİRAN 2004 Salı : 

Saat : 14:00 Çevre Koşusu ( Dörtyol Kavşağından başlayarak– Muş Belediyesinin önüne 

gelinecek, Belediye önünden İstasyon Caddesini müteakip Dörtyol Kavşağında sona erecek) 

Atletizm Yarışması: 

8 Haziran Salı günü saat: 14:00 İl Gençlik ve Spor Müdürlüğünün belirlediği 

yarışmacıların katıldığı yarışma yapıldı. Yarış Dörtyol Kavşağından başlayarak– Muş 

Belediyesinin önüne gelindi ve Belediye önünden İstasyon Caddesini müteakip Dörtyol 

Kavşağında sona erdi. Yarış sonunda dereceye girenlere ödüller verildi. 

Saat : 15:00 Bisiklet Yarışı ( Dörtyol Kavşağından başlayarak- Tren garına, Tren Garından 

tekrar Dörtyol Kavşağında sona erecek) 

Saat : 20:00 Atatürk Çocuk Parkında; Bisiklet Yarışı ve Çevre Koşusu Ödül Töreni ve 

Çevre Konulu Slayt ve Sinevizyon Gösterisi 

9 HAZİRAN 2004 Çarşamba : 

Saat:10:00 80. Yıl Cumhuriyet Hatıra Ormanına teknik gezi ve inceleme 

Saat :20:00 Hükümet Konağı civarında; Çevre Konulu Slayt ve Sinevizyon Gösterisi 

10 HAZİRAN 2004 –Perşembe : 

Saat:14:00 Muş Belediye Başkanlığı personellerine İlimizdeki Çevre Sorunları Konulu Panel 

ve Sinevizyon Gösterisi 

11 HAZİRAN 2005 Cuma : 

Saat :14:00 Öğrencilerin Çevre ve Karne Şenliği ( Tüm Okulların Katılabileceği) 

Yer : İl Çevre ve Orman Müdürlüğü Fidanlığı 

12 HAZİRAN 2004 Cumartesi : 

Saat: 08:00 

Toplanma Yeri: Hükümet Konağı Önü 

211

-Çevre Müdürlüğü personeli, Muş Çevre Koruma Vakfı Müdürlüğü personeli, 

Jandarma Çevre Timi, Kültür, Turizm ve Çevre Gönüllüleri Derneği, MUDOSK (Muş 

Dağcılık ve Doğa Sporları Kurtarma Kulübü) ,Muş Acılar ve Atıcılar Derneği, İzci Gurubu 

ve Çevre Gönüllülerinin Küçük Hamurpet Gölüne Çevre Gezisi 

Dağ Gezisi: 

12 Haziran Cumartesi günü tüm personelimizin, kamu kurum ve kuruluş 

temsilcilerinin katıldığı Muş İlinin doğal zenginliklerini tanıma ve koruma amaçlı dağ gezisi 

yapıldı. Gezi Hamurpet göllerinin bulunduğu Akdoğan Dağına yapıldı. 

Yerel Basında Çevre Haftası: 

"5 Haziran Dünya çevre Günü ve Haftası" etkinlikleri çerçevesinde "Çevre Sorunları 

ve Sorunların çözümü" konulu yazılar yazılarak ilimizde yayın yapan yerel gazetelere 

gönderilmiş ve yayımlatılmıştır. Ayrıca çevre konulu anekdotlar yerel yayın yapan radyolara 

gönderilmiş ve pasajlar halinde okutturulmuştur. 

C) Anız Yakmaları İl e İlgili Seminerler: 

İlimizde Temmuz- Aralık 2004 döneminde de eğitim çalışmaları yoğun şekilde devam 

ettirilmiştir. Bu bağlamda; 

Temmuz ve Ağustos aylarında anız yakmalarının önlenmesi ve çevre kirliğinin asgari 

seviyeye çekilmesi için alınan Mahalli Çevre Kurulu Kararı ve bu karara istinaden İl 

merkezinde ve ilçe merkezlerinde yerel yöneticiler, köy muhtarları ve köy imam-hatiplerine 

eğitim seminerleri verilerek halkın duyarlılığının artması daha bilinçli çevreci olmaları 

sağlanmaya çalışılmıştır. Verilen seminerlere katılımın fazla olması bu konudaki çalışmaların 

verimli olmasını ve daha geniş kitlelere ulaşmasını sağlamıştır. 

Şekil 120.Muş Halk Eğitim Merkezinde Verilen Seminerlerinden Biri 

Bu seminerlerde sadece anızlar değil diğer önemli çevre sorunları da ( orman 

yangınları, su kirlilikleri, hava kirlilikleri, doğal bitki örtüsü v.b.) anlatılarak eğitimin daha 

etkili olması amaçlanmıştır. 


Yılın belli dönemlerinde eğitim amaçlı yazılar yazılarak yerel gazetelerde 

yayınlatılarak halkın daha bilinçli daha özverili çevreci olmaları sağlanmaya çalışılmıştır. 

D) Avrupa Yeşil Hareket Haftası: 

Okullarda Eğitim Çalışmaları: 

16-22 Eylül 2004 tarihleri arasında yapılan “Avrupa Yeşil Hareket Haftası” 

etkinlikleri çerçevesinde 3 gün boyunca 6 İlk öğretim okulunda eğitim seminerleri ve 

sinevizyon gösterileri yapıldı. 

YEREL BASINDA( RADYO, GAZETE ) YEŞİL HAREKET: 

Hafta boyunca yerel radyo ve gazetelerde yeşil hareket haftası ile ilgili konular ve 

anekdotlar yayınlatıldı. 

Yine bu hafta etkinlikleri çerçevesinde 1 gün orta öğretim öğrencilerine yönelik panel 

düzenlenerek çevre konusunda duyarlılık sağlanmaya çalışılmıştır. 

SLAYT GÖSTERİMİ, FOTOĞRAF SERGİSİ 

17 Eylül Cuma : 

Tüm halka açık Muş İlinin doğa güzellikleri ve yeşil alanlarının sergilendiği fotoğraf 

sergisi ve slayt gösterimi (Yer: Özel İdare Üç Yıldızlı Otel Sergi salonu ) 

- Saat : 09:00- 18:00 arası 

OTOMOBİLSİZ KENT GÜNÜ( BİSİKLET / YÜRÜME GÜNÜ) 

19 Eylül Pazar : 

İl Müdürlüğümüz ile Emniyet Müdürlüğünün Koordinasyonu ile 19 Eylül Pazar günü 

saat 09:00- 17:00 arası; 

Dörtyol kavşağı – Belediye Binası önü güzergahının motorlu taşıt trafiğine kapatılarak 

( istasyon caddesinin tek yönü ) motorlu araç trafiğine kapatıldı. Trafiğe kapatılan yolda yaya 

ve bisikletliler günün keyfini yaşamaya çalıştılar. 

213

Şekil 121.Otomobilsiz Kent, Bisiklet ve Yürüme Günü Etkinlikleri 

UYGULAMALI ÇEVRE EĞİTİMİ PROJESİ: 

Ayrıca 2002-2003 eğitim öğretim yılını kapsayan ve İl Çevre Müdürlüğü, Çevre 

Koruma Vakfı ve İl Milli Eğitim Müdürlüğü arasında 29.11.2002 tarihinde “Uygulamalı 

Çevre Eğitimi Projesi” protokolü imzalanarak dönem boyunca eğitim çalışmalarının 

yapılması karara bağlandı. Bu bağlamda; 2002-2003 Eğitim – Öğretim yılında Muş 

merkezdeki 6 İlk Öğretim Okulunda, 2003-2004 Eğitim – Öğretim yılında Muş merkezdeki 

6 İlk Öğretim Okulu İlçe Merkezlerinden 1 er okul olmak üzere toplam 11 okulda ve 2004- 

2005 Eğitim – Öğretim yılında Muş merkezdeki 6 İlk Öğretim Okulu İlçe Merkezlerinden 2 

şer okul olmak üzere toplam 18 okulda Çevre Eğitim Seminerleri verilmiştir. 

R.2. Çevre İle ilgili kuruluşlar ve faaliyetleri: 

R.2.1. Vakıflar: 

MUŞ ÇEVRE KORUMA VAKFI: 

Vakfımız 22.08.1990 tarihinde kurulmuş olup faaliyetlerini Hükümet Konağının 

zemin katında sürdürmektedir. 

A)Hangi amaçları gerçekleştirmek için kurulmuştur: 

a)- İlin doğal, tarihi ve kültürel çevre ile ilgili değerlerinin belirlenmesi, tanıtılması 

ve korunması için gerekli çalışmaları yapmak, 

b)- Çevre eğitimi ve çevre bilincinin yerleşmesi için tanıtıcı faaliyetler yapmak ve 

yaptırmak, bu amaçla kurslar açmak ve her seviyede çevre eğitimini teşvik etmek, desteklemek, 

öğrencilere çevre değerlerini koruyucu değer yargılarının gelişmesine katkıda bulunmak. 

' 

c)- Çevre konuları ile ilgili kongre, panel, konferans ve seminerler hazırlamak ve 

214

hazırlananlara katılmak. 

d)-Çevre sorunlarının çözümü için; özel sektörün, üniversitelerin, diğer ilgili kişi ve 

kuruluşların aktif katılımını sağlamada yardımcı olmak. . 

e)- Çevreyi koruyucu, çevre kirliliğini önleyici araştırmalar yapmak ve yaptırmak, 

hayvan ve bitki nesillerinin ıslahı ve korunması için yapılacak çalışmalara katkıda bulunmak. 

f)- Çevre araştırmalarında ve kirlilik tesbitinde "kullanılacak her türlü araç ve gereçlerin 

sağlanmasında yardımcı olmak. 

g)- Çevre ile ilgili çeşitli önlemlerin yapılmasını sağlamak için gezici ve sabit laboratuvarlar 

kurmak ve kurulmasına katkıda bulunmak. 

h)- Çevreyi koruyucu ve çevre kirliliğini önleyici her türlü projeyi yapmak veya 

yaptırmak, desteklemek ve bununla ilgili proje yarışmaları düzenlemek. 

i)- Amacın gerçekleştirilmesi için gereken diğer her türlü tedbiri almak. 

B)Gelir kaynakları: 

a)- Vakfın amacına yönelmiş tesis, şirket ve organizasyonların işletilmesindegider 

karşılığı olarak alınan ücretlerle bu işletmelerden sağlanan ayni ve nakdi gelirler. 

b)- Vakfın yararına düzenlenecek balo, konser, defile, kurs ve benzeri her-türlü 

organizasyonların gelirleri. 

c)- Vakfın menkul ve gayrimenkul mallarınınkiralanmasından ve satışlarından ve 

mevduatının faizlerinden sağlanan gelirlerdir denilmektedir. 

Vakfın şimdiki aşamadaki gelirleri; 

- Egsoz emisyon ölçümleri gelirleri, 

C) Kuruluşun teşkilatlanması: 

Muş İl merkezi düzeyinde teşkilatlanmıştır. İlçelerde kuruluşu yoktur. 

D) Personel durumu: . . 

Vakıfta 1 Sorumlu Müdür, 2 teknisyen olmak üzere 3 kişi çalışmakta olup, bunlar 1 

Çevre Sağlık Teknisyeni(Müdür), 1 Motor Teknisyeni, 1 Egzoz Emisyon Ölçüm Teknisyeni 

olarak istihdam edilmektedir. 

E)Vakfımızın halen Yönetim Kurulu şu isimlerden oluşmaktadır: 

Çizelge 5. Vakıf Yönetim Kurulu 

215

S.No: Adı Soyadı: Ünvanı: Vakıftaki Görevi: 

1- Yıldırım KARTAL Vali Başkan 

2- Rifat NEHİR Çevre ve Orman Müdürü Üye 

3- Yavuz İÇYER Milli Eğitim Müdürü Üye 

4- Ayhan UÇAK Bay. İsk Müdürü Üye 

5- Abdurrahim ÖZARSLAN Tarım Müdürü Üye 

6- Gıyasettin YALÇINER Kültür ve Turizm Müdürü Üye 

7- Tahsin DEMİREL San.Tic. Od.Bşk Üye 

8- Selami TIRPANCI Ziraat Od. Bşk. Üye 

Çevre Koruma Vakfının 2004 Yılı Faaliyet Raporu: 

2004 YILINDA YAPILAN EGZOZ EMİSYON ÖLÇÜM ÇALIŞMALARI 

2004 yılında İlimiz merkez ve ilçelerinde yaklaşık 2500 motorlu araç kontrol 

edilip,uygunluk pulu olan egzoz emisyon ölçüm pulu verilmiştir. 

Egzoz emisyon ölçümlerinde Çevre ve Orman Bakanlığından temin edilen motorlu 

taşıt egzoz emisyon ruhsatı ve egzoz emisyon ölçüm pulu kullanılmaktadır. 2004 yılı için 

geçerli olan egzoz emisyon ölçüm bedeli 12.000.000 TL olduğundan bu bedelin 6.000.000 TL 

egzoz emisyon ölçüm pulu bedeli olarak Türkiye Çevre ve Orman Bakanlığının hesabına 

aktarılmaktadır. 

2004 yılı içerisinde yaklaşık 2500 adet egzoz emisyon ölçüm puluna karşılık toplam 

30.000.000.000.-TL kazanılmıştır. 

2004 yılı içerisinde egzoz emisyon ölçüm pulu bedeli olarak yaklaşık 15.000.000.000 

TL’nin Çevre ve Orman Bakanlığı Döner Sermaye hesabına aktarılmıştır. 

2002 yılına ait egzoz emisyon ölçüm yetki belgesi bedeli olarak 1.000.000.000.TL’ nin 

Çevre Bakanlığı döner sermaye işletmesi hesabına aktarılmıştır. 2004 yılına ait yetki belgesi 

tekrar alınmamış eski belge üzerinden çalışılmaya devam edilmiştir. 

ÇEVRE DÜZENLENMESİ İLE İLGİLİ ÇALIŞMALAR 

1-İlimiz valilik binasının giriş kısmını ve hükümet konağının çevresindeki görüntü 

kirliliğini önlemek için gerekli olan çevre düzenlenmesi ve onarımı yapılmıştır. 

2-İlimiz şehir stadyumun yanında bulunan Atatürk Gençlik merkezinde gençlere çevre 

bilincini aşılamak ve daha duyarlı bir gençlik için örnek çevre düzenlenmesi ve onarılması 

yapılmıştır. 

3-İlimiz merkezinde bulunan hava şehitliğinin genel görünümünü ve çevre 

düzenlemesi için gerekli olan tadilat çalışmaları yapılmıştır. 

R.2.2. Dernekler: 

216

MUŞ GENÇLİĞİ KÜLTÜR, TURİZM VE ÇEVRE GÖNÜLLÜLERİ 

DERNEĞİ: 

Kuruluş Tarihi: 16.12.2002 

DERNEĞİN ADI : Muş Gençliği, Kültür, Turizm ve çevre gönüllüleri derneği. 

DERNEĞİN MERKEZİ : Kız Meslek lisesi karşısı Zengök oteli arkası /MUŞ 

DERNEĞİN ŞUBESİ: Derneğin şubesi yoktur. 

DERNEĞİN AMACI: Kültür, Turizm ve çevre hizmetleri alanmdaki faaliyetlerini 

desteklemek, yaygınlaştırmak, geliştirmek ve tanıtmaktır. Muş ili ilçeleri ve çevresinin 

kültürünü yaşatmak, Turizm imkanlarını geliştirmek Kentsel ve kırsal alanda arazinin ve 

doğal kaynakların en uygun şekilde kullanılması ve korunması ile her türlü çevre kirliliğinin 

önlenmesi için üyelerinde çevre, Turizm ve kültür bilinci oluşturarak ve geliştirerek 

bilgilendirilmelerini sağlamak ve tanıtmaktır. 

AMACINI GERÇEKLEŞTİRMEK İÇİN DERNEKÇE SÜRDÜRÜLECEK 

ÇALIŞMA KONULARI VE BİÇİMLERİ: 

a-Halk, sanat müziği koroları ve folldor ekibi kurmak. 

b-Üyelerimizi turizm faaliyetlerinden yararlandırmak. 

c-Turizm konularında çeşitli kurslar açmak. Eğitim programları düzenlemenin yanı sıra yurt 

içi ve yurt dışı geziler tertiplemek veya katılmak. 

d-Gerekli mercilerden izin alınarak Kültür, Turizm ve çevre ile ilgili çeşitli yayınlar yapmak 

ve satmak. 

e-Kültür, Turizm ve çevre fualiyetleri için gerekli gayrimenkul ve menkul sahibi olmak, 

kiralamak. 

f-Kültür, Turizm ve Çevre müdürlüklerinin ödeneği olmayan her türlü ihtiyaçlarını 

karşılamak. 

g-Üyeler için lokal açmak ve işletmek. 

h-Bö1gemizin Kültürel güzellikteri ve Çevre değerlerinin ortaya çıkarılması için gerekli 

inceleme ve araştırma yapmak ve yaptırmak. 

i-Amaç ve hizmet konuları ile gelir arttırıcı projeler için ortaklık1ar, iktisadi işletmeler, sosyal 

ve yardımlaşma sandığı kurmak ve işletmek. Sosyal ve Kültürel etkinliklerde bulunmak Aynı 

amaç ve çalışma konuları doğrultusunda faaliyet gösteren diğer dernekler ile işbirliği yapmak, 

işbirliğini özendirmek, gerektiğinde federasyon ve konfederasyon şeklinde teşkilat1anmak. 

j-Muş Kültür, Turizm ve Çevre bilincinin oluşması, gelişmesi için çeşitli etkinlik1erde 

bulunmak, Fotoğraf, film, slayt, dia, sergi, temsil, gösteri, tiyatro, panel, konser, konferans, 

geri, festival ve toplantılar düzenlemek. 

217

k-Muş Kültür, Turizm, çevre, insan ve tabiat, kent hayatı sorunları ile ilgili eleştiri, görüş ve 

önerilerini haber ve yayın organları yoluy1a kamu oyuna duyurmak. 

1- Yurtiçı ve yurt dışında yapılacak olan Tıyatro, halk oyunları, çevre ve kültürel faaliyetlerde 

bulunan derneklerle işbirliği yapmak. 

m-Tarihi ve Millı günlerimizde derneğm her türlü faalıyetlerını seferber ederek, özel 

bağlantılı olarak yetkili makam1arla iş birliği yaparak içeride ve dışarıda ilimizi en iyi 

şekilde temsil etmek. 

n-Kültür, Turizm ve Çevre şenlikleri çerçevesinde (tiyatro, halk müziği, sanat müziği, şiir, 

kompozisyon yarışmaları düzenlemek.) 

o-Üyeler arasında iletişim kurmak değişik vesilelerle derneğin genel amaçları doğrultusunda 

üyeleri ve duyarlı kesimleri bir araya getirerek sosyal, kültürel ve çevre ile ilgili etkinlikler 

yapmak dernek etkin1iklerini üyelere ve kamuoyuna yansıtmak amacıyla gerekli mercilerden 

izin almak süreti ile gazete, dergi, bülten gibi süreli veya süresiz yayınlar çıkarmak. 

ö-Dernek herhangi bir siyasi parti veya örgüt ile işbirliği yapamaz. Ancak, Siyasi parti 

yöneticilerine ve parlamentodaki halk temsilcilerine, gençlik alanını doğrudan veya dolaylı 

olarak i1gilendiren konularda görüş ve isteklerini belirtir. 

p-Dernek üyelerinden maddi durumu düşük olan velilerin öğrencilerine yardım etmek. 

r-Muş gençliğini kötü alışkanlıklardan kurtarmak için gerekli etkinliklerde bulunmak. 

Muş İli, İlçeleri ve çevrenin Kültür ve Turizm imkanlarının geliştirilmesi yöresel 

giyim, müzik, folkorunun, Kültürünün canlandırılması yılın belirli günlerinde Kültür, Turizm 

ve çevre konulu festival, gösteri, yarışma, sergiler düzenlemek, Turistik ve Kültürel 

değerlerinin korunması, tanıtı1ması çevrenin temizlik ve düzeninin öneminin an1atılması, 

konaklama, yeme, içme, eğlence sağlanması, Türkiye'ye, lIimizi tanıtmak amacıyla gelen 

yabancı ve yerli basın mensupları, Televizyon ekipleri Tur operatörleri ve Temsilcilerinin 

tanıtma faaliyetlerinde yardımcı olmak, Muş İli ve ilçelerinin Kültürel Turistik ve çevre 

güzelliğinin tanıtımını sağlayıcı her türlü kart, broşür, rehber, Plan, harita, el kitabı, Dergi, vs. 

Propaganda araçlarının hazırlanarak yayımını, Turizm, çevre ve Kültür müdürlüğünün ve 

bağlı birimlerinin ödenek yetersizliğinden kaynaklanan her türlü ihtiyacmın teminini 

sağlamak. İlimize Yurt içinden ve Yurt dışından gelen misafirlerimizin ağttlama giderlerinin 

derneğimizce karşılanması, Ülkemizin her tarafinda, başta mahalli folklor olmak üzere halk 

oyunları, Tiyatroyu ve halk müziğini özünden kopmaması kaydı ile en güzel biçimde yaymak, 

geliştirmek, gençlerimizi kötü alışkanlıklardan kurtarıp öz kültürüne bağlanmasını 

sağlamaktır. Derneğimizin hiçbir siyasi amacı yoktur. 

218

KAYNAKLAR: 


D.İ.E. 

İl Milli Eğitim Müdürlüğü 2004 

Muş Çevre Koruma Vakfı 2004 

Muş Gençliği, Kültür, Turizm ve Çevre Gönüllüleri Derneği 

219

S ÇEVRE YÖNETİMİ VE PLANLAMA 

S.1. Çevre kirliliği ve çevre tahribatının önlenmesi: 

Her ilde olduğu gibi ilimizde de hava kirliliği, su kirliliği ve gürültü kirliliği mevcut 

bulunmaktadır. Müdürlüğümüz tarafından alınan bir takım önlemlerle bu kirlilikler nispeten 

azalmıştır. 

Hava kirliliğini önlemek için öncelikle yakıtlar kontrol altına alınarak, ilimizde. satışı 

yapılacak olan her kömürün analizleri yaptırılarak, istenilen kriterleri sağlayanlar için satış 

yapmalarına izin verilmiş olup, bunun dışında kalan kömürlerin il merkezine girişi, depolanması 

ve satışı yasaklanmıştır. 

Müdürlüğümüz elemanları ve ilgili kurum ve kuruluş temsilcilerinden 

görevlendirilmiş kişilerle oluşturulan çevre denetim ekiplerince uygunolmayan kömürlerin 

şehre girdirilmesi ve bu kömürlerin kullanılması engellenmektedir. 

Müdürlüğümüz elemanlarınca yapılan denetimlerde kalorifer bacalarından kaynaklanan 

kirlilikleri engellemek için, kalorHer ateşçilerinin yakma belgelerinin olup olmadığı, 

yakma kurallarına uyup uymadığı ve kömür cinsini belirten fatura fotokopileri kontrol 

edilmektedir. Baca gazı ölçüm cihazlarımız olmadığından ölçümler yapılamamaktadır. 

İlimizin bir bölgesinde bulunan hava kalitesi ölçüm istasyonunda yapılan ölçümlerle 

hava kirliliği kontrol edilerek, gerekli tedbirlerin alınması sağlanmaktadır. 

Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği doğrultusunda sanayi tesislerininemisyon 

izni almaları için de çalışmalara başlanmıştır. 

Çevre Koruma Vakfımız tarafından egzos emisyon ölçümleri yapılarak, uygun 

olmayanların karbüratör ayarları yaptırılarak standart şartlar sağladığı takdirde emisyon pulu 

verilmektedir. Bu şekilde egzos emisyonlarının yarattığı hava kirliliği de önlenmektedir. 

Şehrimizin evsel ve endüstriyel atık suları kanalizasyonla taşınarak Karasu deresine 

akmaktadır. Şehir dışından geçen bu Karasu deresinin temizlenerek bir an önce eski 

güzelliğine kavuşabilmesi için, biyolojik arıtma tesisinin yapılarak tam ve verimli bir şekilde 

çalışabilmesi için bu kanalizasyona atık su veren sanayilerin ön arıtma yapmaları 

gerekmektedir. 

Şehrimizin içme suyunun büyük kısmı cazibeli su ile kaynak sulardan, az bir kısmı da 

kuyulardan karşılanmaktadır. Şehir şebekesine verilen su çeşitli arıtımlardan geçirildikten 

sonra klorlanarak verilmektedir. 

Katı atıklarımız ise Muş Belediyesi’ ne ait katı atık deposunda bertaraf edilmektedir. 

220

S.2. Tabi kaynakların ekolojik dengeler göz önüne alınarak verimli kullanımı 

korunması ve geliştirilmesi 

Günümüzde Doğal kaynakların verimli, çevreye en az zarar verecek şekilde ve 

ekolojik denge gözönünde bıılundurularak kullanılması için önemli tedbirler alınmakta ve 

toplum bilinçlendirilmektedir. Bu doğal kaynakların da bir gün tükeneceği, yok edilen kaynakların 

yenilenemeyeceği, bu durumun doğuracağı zararların yine biz insanlara olacağı bilinci 

kişiler tarafından kabullenilmektedir. 

Bu bilinçle Müdürlüğümüz tarafından fidan dağıtıIması çalışmaları yapılarak 

ağaçlandırmaya hız verilmekte, ormanlık alanlar artırılmakta, böylelikle hem çevrenin 

güzelleşmesine katkıda bulunulmakta, hem de erozyonun önlenmesine çalışılmaktadır. 

İlimizde önemli doğal kaynaklarımızdan olan güneş enerjisinden yeterince faydalanılamamaktadır. 

Sadece bir kısım konutlarda su ısıtmada kullanılmaktadır. Ekonomik ve 

tükenmeyen bir doğal kaynak olan güneş enerjisinden daha fazla faydalanılması gerekmektedir. 

S.3. Ekonomik ve sosyal faaliyetlerinin sonuçlarının çevrenin taşınma 

kapasitesini aşmayacak biçimde planlanması: 

Sanayinin hızla gelişmekte olduğu ilimizde ekonomik ve sosyal faaliyetlerin çevreye 

olan olumsuz etkileri üzerinde önemle durulmaktadır. Müdürlüğümüz çevre ile ilgili faaliyet 

gösteren diğer kurumlara konu hakkında tavsiyelerde bulunmakta ve bu doğrultuda yapmaları 

gerekenleri belirtmektedir. 

Ekonomik ve sosyal faaliyetlerin; tahrip edici, bozucu, kirliliğe yol açıcı bir tarzda 

gelişme göstermemesi için sanayi kuruluşlarını çevre konusunda bilinçlendirmektedir. 

Çevresel Etki Değerlendirmesi raporu hazırlanması gerektiği üzerinde önemli durulmaktadır. . 

Müdürlüğümüz faaliyette bulunacak olan çevre üzerinde bir kısım olumsuz etkilere 

yol açabilecek tüm kurum ve kuruluşlara bu konuda yönetmeliklere uygun olarak gereken 

raporları hazırlatmakta, gerekli tedbirleri aldırmakta ve değerlendirmeler sonucu gerekeni 

yapmaktadır. 

S.4. Çevrenin insan psiko-sosyal ihtiyaçlarıyla uyumun sağlanması: 

Çevre kirliliği sosyal, teknolojik boyutlara sahiptir. Genellikle fiziksel ağırlıklı olarak 

ele alınmaktadır. İnsan çevre etkilenmesinin bir diğer yönü de psikolojik boyuttur. 

İnsan-çevre ilişkisine yeni" bir boyut kazandırarak "Görsel Kirlilik" ortaya çıkmıştır. 

İlimizin en önemli sorunlarından birisi de bu kirliliktir. 

221

Görsel kirlilik; çevresel tüm çirkinlikleri içine alan, özellikle kentlerdeki mimari 

eserlerin insan ile uyumsuzluğundan yeşil alanların standart kentsel yeşilliğinin altında 

kalmaktadır. Tarihi ve kültürel değerlerIn korunması kentsel betonlaşmanın içinde korunamamaktadır. 

Hızlı nüfus artışının getirdiği kentleşme karşısında kentimizde planlı bir mimari 

uygulanamamaktadır. 

Günümüz insanına psiko-sosyal etki olarak kentlerde yüksek gürültünün de ön plana 

geçmesi dikkat çekici olup çeşitli önlemler alınmaktadır. 

S.5. Çevreye duyarlı arazi kullanımının planlaması: 

Son yıllarda ilimize çevre iI ve ilçelerden olan göçler nedeniyle sosyo-ekonomik 

büyümeye paralel olarak, hızlı nüfus artışı olmasına rağmen düzenli kentleşmeyi hayata 

geçirebi1mek için çalışmaktadır. Bu konudaki çalışmalar Muş Belediyesi ile 

yürütülmektedir. Bu çalışmalarla çarpık yapılaşma ve gecekondulaşma bir ölçüde 

engellenrnektedir. Yeni nazım, imar planları incelenerek gerekli düzenlemeler yapılmaktadır. 

222

KAYNAKLAR 

1. İl Tarım Müdürlüğü 

2. İl Turizm Müdürlüğü 

3. İl Sağlık Müdürlüğü 

4. Bayındırlık ve İskan İl Müdürlüğü 

5. DSİ 17 Bölge Müdürlüğü 

6. Karayolları 11.Bölge Müdürlüğü 113.Şube Şefliği 

7. Malazgirt Kaymakamlığı 

8. Bulanık Kaymakamlığı 

9. Hasköy Kaymakamlığı 

10. Korkut Kaymakamlığı 

11. Varto Kaymakamlığı 

12. İl Kültür Müdürlüğü 

13. İl Telekom Müdürlüğü 

14. İl Nüfus Müdürlüğü 

15. İl Sanayi ve Ticaret Müdürlüğü 

16. İl Sivil Savunma Müdürlüğü 

17. Tedaş Müessese Müdürlüğü 

18. Muş Belediye Başkanlığı 

19. İl Çevre ve Orman Müdürlüğü Kaynakları ve Çalışmaları 

20. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Başkanlığı 

21. Çevre Kanunu ve Yönetmelikler 

22. Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü 

23. Orman İşletme Müdürlüğü (Muş Şefliği) 

24. Tarım Master Planı 

25. İl Emniyet Müdürlüğü 

26. Muş Gençliği, Kültür, Turizm ve Çevre Gönüllüleri Derneği 

27. Hasköy Belediyesi 

28. Defterdarlık Milli Emlak Müdürlüğü 

29. TCDD Muş Gar Şefliği 

30. THY A.O Muş Şefliği 

31. Muş İli Toprak Kaynağı Envanter Raporu 1974 ( Tarım İşleri ve Kooperatifler 

Bakanlığı Topraksu Genel Müdürlüğü ) 

32. İl Milli Eğitim Müdürlüğü 

223

musicd2004.pdf 5653KB May 03 2011 12:00:00 AM

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?