PDF Dosyası - Ankara Üniversitesi Kitaplar Veritabanı

ANKARA. ÜNIVERSITESI 

ILAHIYAT FAKÜLTESI YAYINLARI 

LXXXIV 

İ 

SLAM TARIHI 

EMEVILER ABBASILER 

Doç. Dr. Bahriye ÜÇOK 

Ankara Üniversitesi ilâhiyat Fakültesi 

SEVINÇ MATBAASI ---- 1968

ANKARA ÜNIVERSITESI 

ILAHIYAT FAKÜLTESI YAYINLARI 

LXXXIV 

İ SLAM TARIHI 

- ABBASILER 

Doç. Dr. Bahriye ÜÇOK 

Ankara Üniversitesi ilâhiyat Fakültesi 

Li4i.F 

A 

IVA T 1 A ş

Tarihi çok seven k ız ım 

Kumru Hatun'a

«İlim tahsil etmek her Müslüman kad ın ve erke ğe farzd ır» 

«Bir an bilgi ile uğraşmak, bir an kitaba yaz ıya bakmak, altm ış y ıl 

ibâdet etmekten hay ırlıdır». 

«Kimsecikler bir bilgiyi yaymaktan daha üstün bir sadaka veremez» 

HZ. MUHAMMED

ÖNSÖZ 

Bu kitapta bütün İ slâm devletlerinin tarihi gelişimi de ğil sâdece 

Emeviler ve Abbasiler ça ğı ele alınm ış ve bu iki yönetici soyun 

çabalarıyla üç k ıta üzerindeki geni ş ülkelerde Müslümanl ığın 

nasıl yay ıldığı; ayrıl ıkların nasıl doğduğu, Cahiliye çağından beri 

mevcut olan kabile rekabetlerinin zaman zaman nas ıl canlandığı, 

fakat tedbirli, âdil halifeler zaman ında kuşku uyand ırıc ı olayların 

nas ıl önlendiği, seçilmi ş olan bazı örneklerle, haftada iki saatlik 

ders progoramına uygun dü şecek kadar özetlenerek aç ıklanm ışt ır. 

Bu arada Ispanya'nın fethi ve Mülsümanlar ın Fransa içlerine yapt 

ıkları ak ınlar incelenmişse de, başlı başına bir kitap kapsıyacak 

kadar geniş bir konu olan Endülüs Emevi devleti burada ele al ınmam 

ışt ır. 

Gerek E'mevilerin, gerek Abbasilerin fetihler sonucu kar şılaşt ıkları 

eski imparatorlukların etkisiyle çok büyük bir uygarl ığın temsilcileri 

durumuna nasıl geçmi ş oldukları da kitapta belirtilmiştir. 

Ayr ıca tarihi kişiler ve onların gördükleri işler hakk ında bilgi verirken 

İslâm tarihi için en sağlam, en değerli kaynakları bırakm ış 

olan İbni Hişâm, Belâzuri, Taberi, Mes'udi, İbn ül - Esir, Makrizi, 

Ebu'l - Ferec İsfehani, Ebu'l - Ferec Bar Hebraeus, İbni Haldiln gibi 

değerli bilginlerin çeşitli eserleri esas alınm ıştır. 

Dilerim ki, öğrencilerim bu kitab ı bir hikâye okur gibi okuyup 

geçmesinler; tarihteki olayların temellerinde yatan ve devletleri çöküntüye 

götüren nedenleri iyi görsünler ve kitap kendilerine ba şarılarında 

yardımc ı olsun. 

VII 

Ankara 19. May ıs. 1968 

Bahriye ÜÇOK

I. HALİFELİĞİN EMEVI SOYUNA GEÇIŞINI HAZIRLAYAN 

SEBEBLER 

I. S ınıf Islam tarihi derslerinde Islâmtdan önce Arap yar ımadas 

ında kurulmu ş, sonra da ğılm ış baz ı devletler, Cahiliye devrinde 

ya şayan Araplar' ın âdet ve inançlar ı, islâmiyetin doğuşu ve dört 

Halife devri görülmektedir. Tarihin ak ışı bizi şimdi seçimle değil 

hile ve bask ı ile i ş ba şına gelen Emevi soyunun ba şarıların ı gözden 

geçirmeğe yöneltiyor. Emeviler'in ve onlar ı izliyen Abbasoğulları'n ın 

zamanlarında bu imparatorluklar ı temellerinden sarsan dini ve 

siyasi olaylar ın niteliklerini anl ıyabilmek için üçüncü Halife Hazreti 

Osman devrine kadar geriye gitmek ve islâm tarihçilerinin 

«Fitne» ad ını verdikleri problemleri bir kez daha gözden geçirmek 

zorunluluğunu duymaktay ız. Bu nedenle, as ıl konuya girmeden önce, 

Hazret4 Osman devrine bu aç ıdan bakmak yerinde olur. 

1. — Hazret-i Osman'm Halife Seçilmesi : Mugire bin Sube'nin 

bir kölesi taraf ından hançerlenen ve hayat ının son saatlerini yaşayan 

Hazret-i Ömer, Peygamber'in amcazadesi ve damad ı Hazret-i 

Ali lehinde bir vasiyette bulunmam ışt ı. O, kendisini izliyecek 

Halife'nin tayinini 6 ki şilik bir heyete havale etmi şti. Bu heyet bütün 

Müslümanları bir araya toplamaktan çak uzakt ı. Sadece Medine 

bu seçime kat ıl ıyordu. Önce bu alt ı ki şi bir isim üzerinde birleşecekler, 

diğer Medineliler, seçilene biat edeceklerdi. Heyetin üyeleri 

: Ali, Osman, Talim, Zübeyir, Abdurrahman ibni Avf, Sa'd ibni 

Mâlik (Ebi Vakkas) dil-. Bunlardan Talha seçim s ıras ında Medine' 

de olmadığından onun yerine Sa'd ibni Malik oy kulland ı ve Hazreti 

Osman üzerinde anla şt ılar. 

Kimi orientalistler Hazret-i Osman' ın seçilmesini, onun çok 

ya şlı bulunmas ına, çok yumu şak huylu olmas ına yorarlar; bu bir 

gerçektir. Zira Osman' ın devlet, yönetimini s ıkı bir disiplin alt ına

Bahriye ÜÇOK 

alamayaca ğını ve bu durumda da rakipleri, Osman'a kendi arzular 

ını kabul ettirece:klerini hesaba katm ışlard ı. Ama hesaplar ında 

son derece yan ılmış olduklar ını çok geçmeden gördüler. 

2. — Hazreti Osman Devri : Hz. Osman devrini iki k ısma ay ırmak 

doğru olur. Birincisi, Hz. Ömer devrinin âdeta bir devam ıd ır. 

İkincisi ise karışıkl ıklar devridir, sonunda Osman' ın şehadeti 

ile kanl ı bir nitelik kazanan ve islau - toplumunda ayr ıl ıklara sebep 

olan devirdir. 

A) Hazret-i Osman' ın başarıları : a) İran'daki fetihlerin taınamlanmas 

ı : Hz. Ömer zaman ında Kisra'n ın ordular ı İslam orduları 

taraf ından a ğır darbeler yemi şti. Güçlü kumandanlar ın yönetiminde 

hareket eden İslam ordular ı, türlü yönlerden fetihlere 

devam, ederek eski Asur topraklar ında zaferler kazanm ışlar, Musul 

köprüsünden Dicle'yi geçmi şler, Babil'e ve Ninive'ye varm ışlard 

ı . Diğer bir k ıs ım Müslümanlar ise Iran'da güney ve do ğu illerinde 

Yezelecerd'i ad ım ad ım izliyorlard ı ; çünkü Hz. Ömer onun koğuşturulmas 

ı emretmi şti. Yezdecerd, Rey dolayiar ını bo şaltt ıktan sonra, 

ba şı bo ş bir halde dola şmaya, bir şehirden diğerine ko şmaya 

başlad ı. Öyleki onu İsfehan gibi muhte şem bir şehirde iken, az sonra 

Iranl ı fatihlerin be şiği olan Fars da ğlarında görmek mümkündü. 

Tarihin garip bir eilvesidir ki, Kisra (yâni Iran hükümdar ı) III. 

Yezdecerd'in çok eski selefi Küros (Kurus veya Kura ş da denir) basma 

toplad ığı çeteleri bu da ğlardan yöneterek dünyan ın en büyük 

imparatorluklar ından birini kurmu ştu; şimdi ise son Kisra ayn ı 

dağlarda son günlerini ya şıyordu. 

III. Yezdecerd, Fars'tan Kirman'a oradan Horasan'a, Merv'e 

s ığınd ı . Medain'den kaçan de ğersiz bir sürü adamlar ona refakat 

ediyor ve hala eski ihti şaml ı devirde imi şler gibi alt ınlar, s ırmalaı 

içinde görülüyorlard ı. Yezdecerd, Merv'e vard ığı zaman bende- 

!ân' ından 4000 ki şi de beraberinde idi. Bunlar a şç ılar, hizmetçiler 

ve cariyelerden ibaretti. Yezdecerd, Merv'de bir ate şgede yapt ırmaya 

ba şhyarak henüz istilâya u ğramamış ülkeler halklar ına mektuplar 

yaz ıp onlar ı Iran topraklar ının geri kalm ış k ıs ımiarm ı karış kar 

ış savunmaya ça ğırd ı . Nihavend sava şından kurtulabilenler İran' 

ın en önemli şehirlerinden biri olan İsfehan'a s ığınmışlard ı; ancak 

buras ı da Müslümanlar' ın hamlesine kar şı koyamad ı, teslim oldu. 

Müslümanlar İsfehan'dan sonra Stahr'a (= Persepolis) saldırd ılar. 

Stahr Iran gururunu tahrik eden bir yer oldu ğundan, Şahruh ku-

HALİFELİĞİN EMEVİLERE GEÇİŞİ 

3 

mandas ında 120.000 asker toplanm ışt ı. Stahr' ı savunma yolundaki 

çabalar da bo şuna oldu ve sonunda Stahr vergi ödeme ği kabule 

mecbur oldu. Müslümanlar Horasân'a ula şt ılar, oralar ı da yer yer 

istilâ ettiler. Yezdecerd Ceyhun ırmağım ve onun ötesindeki çölleri 

aşıp kuzeye doğru çekildi. 651 yıl ında 31 yaşında iken kendisini 

izliyenler taraf ından öldürüldü, böylece Sâsâni saltanat ı sona ermiş , 

bütün Iran islam egemenli ği alt ına girmi ş oluyordu (1). 

Bu arada Rey halk ı Müslümanlarla yapm ış olduğu barış koşullarına 

uymamış olduklarından Sa'd ibni Ebi Vakkas ernrine verilen 

bir kuvvet Rey'de ba şarılar elde etmi ş ve barışı yeniden sağlam 

ıştı. Aynı yıllarda Azerbaycan ahâlisi bar ışı bozmuş olduğundan 

Küfe valisi Velid ibni Ukbe bunlara kar şı hareket ederek, onlar ı 

barış hükümlerine uymaya zorlam ışt ı. Daha sonra Selman ibni 

Rebia'yı Hz. Osman Ermenistan'a göndermi ş, o da bu havalide 

sükûneti sağlamışt ır. Böylece Hz. Ömer zaman ındaki fetihlere daha 

birçok yenileri eklenmi ş , İslam bayraklar ı Kabil'e kadar ula ş. 

ınışt ı . 

b) Afrika'da savaşlar : Hz. Osman devrinde Afrika'daki ba şar 

ılann bir k ısmı, eski fetholunmuş ülkelerde ba ş gösteren ayaklanmaların 

bast ınlmas ı, bir k ısmı da yeni fetihler şeklinde görülmektedir. 

Hicretin 25. y ılında Bizans imparatorunun emriyle Manuel 

ad ındaki bir kumandan ın yönettiği bir ordu İskenderiye'den 

de yard ımlar alarak isyan etmi ş ti. Amr ibn ül-As bu ayaklanmay ı 

bast ırıp Manuel'i sava ş meydanında katletmeği başarmışt ı. Bu s ı- 

rada İskenderiye'de ve dolaylannda oturduklar ı hâlde ayaklanmaya 

kat ılmam ış olan, ama asiler taraf ından malları yağma edilmiş 

bulunanlar An ır ibn ül-As'a ba ş vurarak mallar ının geri verilmesini 

dilediler. Yap ılan soru şturmadan sonra Amr ibn ül-As onlar ın 

zararlar ını ödetti (2). 

Hz. Osman Mekke fethinden sonra. Hz. Muhammed'in öldürtmek 

istediği, fakat sonradan afeyledi ği (3) Abdullah ibni Sa'd (ib 

(1) Onun s ığındığı bir değirmende, değirmenci taraf ından öldürüldüğü rivâyeti 

de vard ır. 

(2) CMment Huart, Histoire des Arabes, C. I., S. 238. 

(3) Abdullah İbni Sa'd önce vahiy kâtibi iken sonradan irtidat etmi ş, hatta 

âyetlerden birkaç ını kendi istediği şekilde okumu ş olduğundan Hz. 

Peygamber'in nefretini üzerine çekmi şti. Bir rivâyete göre (Ve men

4 Bahriye ÜÇOK 

ni Ebi Serh) ı Mısır vâliliğine tâyin etmi şti (muhtemelen 646). Abdullah 

40 000 mücahid ile Afrika'n ın fethine ba şlad ı. Mısır'dan kalkıp 

Libya çölünü büyük zahmetler, me şakkatlar sonunda a ştı ve 

Trablus sudan önünde mevzie girdi. Bizansl ıların vâlisi Gregorius 

120.000 askerle Trablus'u korumaya ko ştu. Abdullah ibni Ebi Serh 

kuşatmayı b ırak ıp Gregorius'un üzerine yürüdü; onu islâm' ı kabule, 

yoksa cizye verme ğe çağırd ı. Abdullah' ın önermeleri nefretle 

redolunduğundan iki ordu Trablus'un duvarlar ı önünde şiddetli 

bir sava şa tutu ştu. Müslümanlar şerefleııini korumak için canla 

başla savaşıyorlard ı. Kuzey Afrika'n ın geleceğini tâyin edecek olan 

bu savaşı kazanmak için Gregorius'un kendisine refakat eden ve 

güzelliği derecesinde . de cesur olan k ızı askerleri te şci etmekteydi. 

Hergün şafakla sava şa başlan ıyor, günün en k ızg ın saatlerinde iki 

tarafın ordusu çad ırlarına çekiliyorlard ı . 

Uzayıp giden sava şın bitmesini istiyen Gregorius bir gün Abdullah 

ibni Ebi Serh'i öldürecek askere 100 000 alt ın ile k ız ını vereceğini 

vâdetti. Bu vâd Rum gençlerini 'rekabete sevketti. Haber 

Islâm ordusunda da duyuldu. Küçük bir birli ğin başında bulunan 

Abdullah ibni Zübeyr, Abdullah İbni Ebi Serh'e: «Sen de ayn ı 

mükâfat ı, Gregorius'un ba şını getirme 100 000 alim ve onun güzel 

k ız ını vereceğini vâdet» dedi. Önerme kabul edildi; bunun üzerine 

Abdullah ibni Ebi Serh ancak dü şman ı durduracak bir kuvvette 

sava şa girip s ıcak saatlerde her iki taraf askerleri çad ırlar ına 

döndükleri s ırada yeni taze bir k ııvvetle düşman üzerine yürüdü. 

Bu savaşta Abdullah ibni Zübeyr kendisi, Gregorius'u hedef tutarak 

üzerine at ılmış ve onu öldürmü ştü. Kızı babas ının öcünü almak 

istemi ş idiyse de Abdullah ibni Zübeyr'e esir düşmü ştü. 

Sava ş zaferle son bulmuş, herkes ganimetten hissesini almış, 

ama vâdolunan büyük mükâfat ı Abdullah ibni Zübeyr, bunun 

için sava şmadığmı, Allah yolunda savaştığını ileri sürerek 

reddetmi şti. Onu Halife Osman'a müjdeci olarak yollad ılar. Abdullah 

ibni Zübeyr, Mescid-i Nebevi'de cemaat önünde zaferi müjdelemi 

ş, savaşın ayr ınt ılannı anlatmış, yaln ız kendi kahramanl ığını 

söz konusu etmemi şti 

ezlemu mi men iftera...) âyeti de bunun üzerine gelmi ştir. Daha ba ş- 

ka rivâyetler ise bu âyetin yalanc ı peygamber Müseylime için indi ği 

yolundadır. Bk. Bahriye Üçok, İslâm'dan dönenler ve yalanc ı peygamberler 

s. 90.

HALİFELİĞİN EMEVILERE GEÇİŞİ 

Abdullah ibni Ebi Serh Afrika'da onbe ş ay kadar meşgâ1 olduktan 

sonra M ısır'a dönmü ş oradan Nubya'ya hareket etmi ş, bu ülkenin 

hristiyan hükümdan ıu da cizye'ye ba ğlamışt ı . 

c) Müslümanların ilk deniz savaşları ve Akdeniz'de fetihler : 

Hz. Osman devrini, Hz. Ömer devrinden ay ıran en belli ba şlı nitelik, 

Hz. Osman devrinde Müslümanlar ın denizciliğe verdikleri önem, 

bunun sonucu olarak da kazan ılan zaferlerdir. 

Hz. Ömer zaman ında Amr ibn ül-As, M ıs ır valisi iken, Ömer'in 

İbn ül-As'dan deniz yoluyla fetihler meselesini sormas ı üzerine, 

onun şu yolda cevap verdiği kaynaklarda yer alm ıştır: «Bir tak ım 

büyük tekneler ki, içinde küçük adamlar var, sular sakinken, bunların 

kalbleri endi şe ile titrer, sular kabar ınca ak ıllan oynar. Denizde 

insan ın yakini azal ır, ku şkusu çoğalır. Tekneler eğilirse batar, 

kurtulursa talihli say ılır». Hz. Ömer bu mektubu okuduktan 

sonra, bunca tehlikeli ve korkulu bir i şe girmek istememi ş ve Muaviye'nin 

Kıbrıs' ı feth için istediği izni vennemi şti. Esasen bu s ırada 

Bizans imparatoru Müslümanlarla dostluk kurmak yolunda 

harekete geçmi şti (4). 

Hz. Osman hilafet makam ına geçince, Muaviye ona ba ş vurarak 

Suriye'de egemenli ği savunabilmek amac ıyla mutlaka bir donanmaya 

ihtiyaç olduğunu bildirip, bunun yap ımı için kendisinin 

iznini istemi şti. Hz. Osman bn izni verir vermez Muaviye donanmayı 

yapt ırıp Kıbrıs'a bir sefer açt ı. Muaviye bu sefer için gereken 

askerleri Halifenin emrine uyarak yaln ız gönüllüler aras ından seçmiştir 

(5). 

ca) Kıbrıs'ın fethi 649'da Abdullah ibni Kays' ın kumandasında 

İslam denizcileri Suriye'den K ıbrıs'ı fethetmek üzere denize 

aç ılmışlard ı. Öte yandan, M ısır valisi Abdullah ibni Ebi Serh, Mıs 

ır'dan K ıbrıs'a doğru denizden ilerlemi ş ve bu iki kuvvetin birleşmesi 

ile ada çokca direnme gösteremeden İslamlann eline dü ş- 

müştü. Barış koşulları aras ında başta, yılda 7000 dinar ödemek, 

(4) Hatta Hz. Ömer'in e şi ve Hz. Ali'nin k ız ı Ümmi Gülsüm, Bizans İmparatoriçesine 

baz ı kokular ile kad ın e şyalar ı hediye etmi şti. İmparatoriçe 

de kar şıl ık olarak değerli bir gerdanl ık yollam ışt ı. Ama hediyeleri getiren 

devletin postac ısı olduğu için Hz. Ömer bu hediyeleri beytülmâle 

yollamıştı . 

(5) Belâztırl, Futuh tü-Buldan, Z. K. Ugan çevrisi, C. I, S. 245.


Bizans'dan deniz yoluyla gelecek tehlikeleri Müslümanlara haber 

vermek, Bizans'a verdikleri vergiyi gene eskisi gibi ödeme ğe devam 

etmek vard ı. Bu son ko şulu kıbrıslılar istemi şlerdi (6). 

cb) Zat ül-Savâri deniz savaşı : İslâmlar'm deniza şırı ülkelerde 

de egemenlik kurmaya ba şladıklarını gören Bizans imparatoru 

Konstans (641-668) (7) hakl ı bir korkuya kap ıldı ve Afrika'daki Bizans 

topraklar ına girmi ş olan Müslümanlar ı önce bu topraklardan 

ç ıkarmak için bir donanma haz ırladı . İmparator kendisi emrindeki 

500 parça gemi ile sava şı yönetiyordu. Bizans donanmas ının yelken 

direkleri bir orman ı and ırdığı için bu sava şa Zat ül-Savârl adı verilmiştir. 

31/651-2'de Likya k ıyılarında vuku bulan bu sava şta Bizans 

gemileri görüldüğü zaman deniz çok sertti, Müslümanlar ve Bizanshlar 

sükûnetlerini muhafaza ederek gemilerini k ıyıya yana ş - 

tırdılar. O geceyi Müslümanlar Kur'an okuyarak, namaz k ılarak, 

Hristiyanlar çar ı çalarak, haç ç ıkartarak geçirdiler. Ertesi gün gemiler 

birbirine yakla ştınhp sava şa ba şland ı. Müslümanların bu 

savaşta gösterdikleri çabay ı İbn ül-Esir, ba şka bir sava şta göstermemiş 

olduklar ını ileri sürmektedir. Sava ş Bizansl ıların yenilgisi 

ile bitmi ş , İmparator Konstans yaralanarak Sicilya'ya kaçm ış, askerleri 

peri şan olmuş, donanmas ı imha edilmi şti. 

cc) Rodos'un fethi : Bu büyük zaferden sonra Müslümanlar 

her tarafta serbestçe harekete ba şlad ılar. Girid ve Malta adalar ına 

karşı birçok ak ınlarda bulundular. Bu arada Cunâde ibni Ebi 

ihneyye Rodos'a gönderildi (653) (8). O, Rodos adas ını fethedip 

dünyan ın 7 harikas ından biri olan tunç heykeli ganimet mallar ı 

aras ına katt ı. Rodoslular taraf ından yap ılan ve M.O. 225 s ıralar ında 

vuku bulan depremde parçalarup devrilen bu heykel limana giri 

ş noktas ında bulunmaktayd ı. Müslümanlar onu bir Yahudi tüccara 

satt ılar (9). 

(6) Belâzuri, a.g.e., C. I., S. 247. 

(7) Cevdet Pa şa dahil (bk. K ısas-i Enbiyâ, VI. S. 647) birçok İslam tarihçilerinin 

eserlerinde bu ad Konstantin olarak gösterilmi ş ise de, 

Konstans' ın babas ı ve Heraklius'un o ğlu olan III. Konstantin 641 y ı- 

lında şubattan hazirana kadar ancak 4 ay hüküm sürmü ştür. 

(8) Baz ı kaynaklar Rodos'un 672 - 3'te Müslümanlar eline geçti ğini yazmakta 

iseler de (bk. Caetani, Chronographia Islamica, y ıl 52 - 3, 60) Ebu'l - 

Ferec tarihinde (C. I., S. 181), bu y ıl 654 olarak gösterilmi ştir. 

(9) Ebu'l-Ferec, C. I., S. 181.

İ1ALİFELİĞİN EMEVİLERE GEÇİŞİ 

cd) İslam donanmasınm Istanbul'a varmas ı : Müslümanlar 

Fenike halicinde Bizans imparatorunun donanmas ını peri şan 

ettikten sonra, Anadolu k ıy ılar ında yol al ıp Çanakkale boğazını 

geçerek Kad ıköy'e kadar ilerledilerse de şiddetli bir fırt ına 

sebebiyle yeni bir ba şarı elde edemediler. Böylece Hz. Osman devri 

deniz sava şlar ı bak ım ından da şerefle dolu yeni sahifelerin yaz 

ılmas ına vesile oldu. 

d) Kur'an'ın resmi şeklini alması : Kur'an ilk kez Hz. Ebu 

Bekir taraf ından mushaf haline getirilmi ştir diye bilinmektedir. 

Ama şüphe edilmenıeliki, daha Hz. Peygamber zaman ında, belki 

bugün elimizde oldu ğu gibi tam değilse de, onun baz ı bölümleri 

mushaf halinde uzak bölgelerde elden ele dola şmakta idi. Bunun 

bir delilini bize, ana kaynaklardan biri olan Taberi vermektedir 

(Bk. Kadir Z. Ogan çevrisi, II., S. 872, I. bask ı). Kur'an Hz. Muhammed 

zaman ında hafızas ı kuvvetli kimselerce ezberlenmi şti. 

Hz. Ebu Bekir'in çabalar ıyla mushaf haline getirilmi ş olan Kur'an 

Peygamber taraf ından ezberletilen, tertip edilen kur'an ın ayn ıydı . 

Bu nüsha, Hz. Ebu Bekir'in hayat ı boyunca onun yan ında kalmış , 

ölümü üzerine Hz. Ömer'e geçmi şti, Ömer'den sonra bu nusha 

Ömer'in k ızı Hafsa'ya emanet b ırak ılmış, böylece Hz. Osman zaman 

ına kadar ulaşm ışt ı. Gerektikçe bu nushadan kopyalar ç ıkar ılmış 

olmas ı muhtemeldir. Hz. Osman önem verdiği bazı olaylardan 

dolayı Kur'an-i Kerimi resmen istinsah ettirip kontrol ettikten 

sonra her yana göndertmi ş, özel olarak yaz ılmış nushalar ın ortadan 

kald ırılmas ını (yak ılmasını ) emretmi ştir (10). Halife Osman'a 

bu fikri verenin Huzeyfe bin el-Yeman oldu ğu Enes bin Malik tarafından 

rivayet edilmi ştir. Gûya 25/645-6'da Küfeli askerler Azerbaycan'a 

sefere ç ıkt ıklar ı s ırada Huzeyfe de yard ımcı kuvvetlerin 

başında bunlarla birlikte bulunmaktayd ı . Şam'dan gelen ordularla 

Irak birlikleri birle ştikleri zaman bu her iki taraf Kur'an' ı kendine 

göre okumaya ve kar şı taraf ın okuyuşunun doğru olmadığın ı 

iddiaya koyuldular. Huzeyfe i şte bu anlaşmazlığın islâmiyet için 

ileride bir tehlike yaratacağından korkup İslam ümmetini hep ayn ı 

şekilde Kur'an okumaya yöneltecek_ bir çare arad ı. Hazreti Osman'a 

durumu söyledi, Hazret-i Osman, Hazret-i Ali ba şta olmak 

üzere ashab ın büyüklerini davet ederek, onlar ın düşüncelerini ö ğ- 

(10) Sadr ül- Islâm, Ö. R. Do ğrul çevrisi, C. X., S. 252 -3; Clement Huart, 

Histoire des Arabes, C. I., S. 245.


rendi, sonra Hazret-i Ömer'in k ızı, Peygamber'in dul e şi Hafsa'ya 

haber gönderip yan ındaki Kur'an nushas ını emanet olarak kendisine 

yollamas ını rica etti ve. Zeyd ibni Sabit, Abdullah ibni Zübeyr, 

Said ibn ta-As, Abdurrahman ibni Haris, Hâris ilmi Hi şam gibi ashabm 

en ünlü ki şilerinden kurdu ğu bir komisyonu Kur'an' ın dikkatli 

ve emin bir şekilde kopye edilmesine memur etti; fakat Medine'li 

olan Zeyd ile bir anla şmazlığa dü şerlerse Kur'an' ı Kurey ş 

lehçesine sad ık kalarak kopye etmelerini emretti. Verilen emre 

uyularak Kur'an Kurey ş arapças ı ile yaz ıldı. Bununla birlikte 

Kur'an' ı okuyan yabanc ıların baz ı kelimeleri Kureyş arapças ı ile 

telaffuz edememeleri kar şısında Hazret-i Muhammed'in bunlara 

hoşgörü ile muamele etti ği rivayet edilir. Çok muhtemeldir ki, bu 

müsaade islâmiyet'in geni şlediği, Peygamberin hayat ımn son zamanlarında 

verilmi ştir. Bahis konusu etti ğimiz bu lehçe fark ı 

Kur'an' ın manas ında hiçbir de ği şikliğe meydan vermemekle beraber 

fonetik yönden ayr ılığa vesile olnıaktayd ı. Bir iki örnekle aç ıklamak 

gerekirse: Kurey ş lehçesinde «Hatta» dendi ği halde, Huzeyl 

Araplar ı bunu «Atta» diye okur ve söylerler; Kurey şliler t'nin fethiyle 

«talemun» dedikleri halde, Esed'li Araplar t'nin kesri ile «Ti'- 

lemün» okurlard ı. Birinin «asin» okudu ğunu öteki «Yasin» okurdu. 

Hazret-i Peygamber'in bu müsaadeyi vermekteki maksad ı , 

Müslümanlara kolayl ık temin etmek idi; çünkü türlü Arap kabileleri 

Kur'an okumakta ve namaz k ılmakla idiler. Bunu zorla ştırmak 

İslam dininin yarar ına değil zararma olurdu (11). 

Bir rivayete göre Kur'an' ı istinsah edenlerin say ıs ı ona kadar 

yükselir. Ubey ibni Kâ'b, Enes ibni Malik, Abdullah ibni Abbas bunların 

aras ındad ır. Ebu bekir zaman ında olsun, Ömer zaman ında 

olsun Zeyd bu mutlu i şe daima yard ımcı olmuştur. Hazret-i. Osman 

ihtilâfl ı olan nushaları toplat ıp yakt ırmak hususundaki arzusunu 

beyan etiği zaman, hiçbir muhalefetle kar şılaşmamıştır. Bu- 

(11) Bu konu ile ilgili hadisler Buhari'nin Sahih'inde ve Müslim'de, İbni 

Mes'ud, Ubey ibni Kâ'b ve İbni Abbas gibi Islam' ın en yüzsek hadis 

ravilerine dayanmaktad ır. Sadr ül - İslam, C X., S. 246. Frants Buhl, 

Islam Ansiklopedisi C. VI., S. 1012.; Cevdet Pa şa, Kısas-i Enbiyâ, C. VI., 

S. 634 - 6. C16ṉent Huart, Histoire des Arabes, C. I., S. 245. Arapça'da 

k ıraat yerine harf kullan ıl ıyor, haften murad olunan anlam ise diyelek 

yâni lehçedir. Hadislerde Kur'an yedi harf üzere nazil olmu ştur denilmektedir.

HALİFELİĞİN EMEV1LERE GEÇI ŞI 

gün en derin sayg ı ile muhafaza etti ğimiz ve okudu ğumuz Kur'an 

Hazret-i Osman' ın haz ırlatt ığı Kur'an'd ır. islâm'm en büyük has 

ımlan da bunu kabul etmekte tereddüt etmemektedirler. Böylece 

Kur'an' ın tam ve mükemmel mevsukiyeti meydana ç ıkmış oluyor. 

Kur'an' ın nüshalar ın ın hakikiliği ve tahrife u ğramadığı hususunda 

en mü şkilpesent orientalistlerden Nöldeke bile Encyclopedia 

Britannica'da Muhammedilik hakk ında yazdığı maddede bu yoldaki 

olumlu savunmalar ını esirgememi ştir. Yine Nöldeke bugün elimizde 

bulunan Halife Osman nushalar ının Ubey ibn Kâ'b ile İbni 

Mes'ud nüshalar ının ayn ı olduğu inanc ındad ır. Bu iki sahabinin 

nushalan ise Zeyd'in nushas ından kopya edilmi ş olmal ıdır. Ancak 

İbni Mes'ud kendi nushas ında Fatiha ile Muavvazateyn'i 

bulundurmamakta, Ubey ise Kur'an'a Hazret-i Muhammed taraf ın. 

dan söylenilen fakat ayet olmayan iki dua eklemektedir. Bunlardan 

biri Müslümanlar ın Vitir namazlannda okuduklar ı Kunut duas ı , 

öteki «Allahumme ihdena femen hediyet» kelimeleri ile ba şlayan 

dualard ır. Bunlar ın Kur'an ile bir alâkas ı yoktur. Hazret-i Muhammed 

bu duaları ashab ına öğrettiğinden, o günden sonra sadece dua 

olarak okunmas ı âdet halinde devam edegelmi ştir. 

B) Hazreti Osman Devri'nde Fitnenin Sebebleri : Hz. Osman' ın 

alt ı yıl süren ba şarı ve şereflerle dolu devrini alt ı y ıl da haks ızl ık, 

huzursuzluk ve kay ırma devri izler. Bunun türlü nedenleri vard ır: 

a) İlkelerden ayr ılma : Hz. Osman zaman ındaki yeni kuşak, 

eski ku şak gibi züht ve takva sâhibi de ğildi; ilkelere s ık ı s ık ıya 

bağlanm ıyordu. Peygamber zaman ındaki ku şaktan pez az insan kalmışt 

ı. Onlar da çok ya ş l ı bulunmalar ı sebebi ile bir k ısmı inzivay ı 

tercih etmi şlerdi. 

b) Kureyşlilerin Kabile Asabiyeti : Gene yeni ku şak ümmetin 

ba şına geçecek şefin, ancak Kuery ş'den olabilece ği inanc ını taşımaktayd 

ılar. Gerçekten de Peygamber'in ça ğdaşlar ı bu amaçla hareket 

etmi şlerdi, ama asla bunu belli etmemi şlerdi. Yeni ku şak Kureyş'in 

bütün öteki kabilelerden üstün oldu ğu iddias ını açıktan 

açığa savunmaktan çekinmiyordu. Kurey ş kabilesi dışında 'kalanlar 

bu anlay ışa kar şı idiler. Ülkeler fethetmekte onlar ın k ıl ıçları parlamış 

, onların kanı dökülmüştü; Peygamber nas ıl herkese e şit muamele 

yapt ıysa şimdi de aynı olmal ıydı. Bu tür tart ışmalar doğudan,


bat ıya, tüm İslâm topraklarında dalgalanan İslam bayrağını tehdit 

etmeyteydi. 

c) Meeusi ve MusevIlerin gizli mücadeleler! : Eski Mecusilerin 

amac ı da yönetimi İranl ıların eline geçirmekti. Musevilerinki 

ise doğrudan doğruya islâm' ı yıkmakt ı. Bunun için bir takım dini 

mezhepler yaratmak ve islâm' ı içinden parçalamak gerekiyordu. 

Nitekim yahudi dönmesi İbn ül-Sevda ad ıyla tamnm ış olan 

Abdullah ibni Sebe, İslam kabileleri aras ında Basra'dan Şam'a 

kadar dola şmış ve Sebeiye adl ı bat ıl bir mezhep kurmu ş, Ali yanda 

şlarını Hz. Osman'a kar şı k ışk ırtmıştır. (Bk. Cl. Huart, I., S. 246- 

247) O, Hz. İsa'n ın yeniden dünyaya gelece ğine nas ıl inan ılmakta 

ise, Hz. Muhammed'in de ayn ı şekilde dünyaya gelece ğine iman edil 

mesini, onun yokluğunda da hayatta iken kendisine en çok yard ım 

eden Hz. Ali'nin hilâfete geçmesi gerekti ğini, Osman' ın haks ız yere 

bu makam ı elinde bulundurduğunu iddia etmekteydi. Bunun üzerine 

Basra'dan ç ıkarıld ı, Küfe'de de tutunamad ı ; Şam'da Ebu Zer ile 

Muâviye'nin aras ını açmaya çal ışt ı. Orada da başar ı sağlayamayınca 

M ısır'a gitti. M ısır valisi Abdullah ibni Ebi Serh'in deniz seferleri 

müminlerce ho ş karşılanmad ığından A. ibni Sebe'nin va ızları bur 

ada elveri şli bir ortam buldu (12). 

d) Hz. Osmanın yumuşak huylu olması : Hz. Osman akrabalarını 

ve Emevi soyundan olanlar ı vâliliklere ve yüksek memurluklar 

ı kay ırdığı ve ayrıca suçlular ı çabuk affetti ği için devlet otoritesine 

büyük çapta zarar vermi ş, özellikle bu husus onun aleyhine 

çal ışanları çoğaltmış tı. örneğin: Hz. Osman, Hz. Önıer'in tâyin ettiği 

baz ı valileri deği ştirip yerlerine akrabas ından, ehliyet ve iktidardan 

mahrum bir tak ım kimseleri getirdi; M ıs ır fatihi Amr ibn 

ül-As' ı Mısır'da refah ı artt ırdığı hâlde, devletin gelirlerini artt ırmam 

ış olmakla suçlayarak aziedip yerine Abdullah ibni Ebi Serh'i 

tâyin etti. Bu, bir ara Hz. Peygamber zaman ında dinden dönmü ş ve 

bu sebeble de onun taraf ından idam ı emredilmi ş olduğu hâlde, sonradan 

affedilmi şti. Bu durum Peygamber soyundan gelenlerin Halife 

Osman'a gücenmelerine sebep oldu. Muglre bin Şube ile Sa'd 

ibni Ebi Vakkas' ın azil sebebi ise beytülmalden bir miktar para ald 

ıkları iddias ı idi. 

(12) Ilk Şia mezhebi böylece M ıs ır'da ortaya ç ıkt ı ve pek çok yanda ş buldu 

(bk. CMment Huart, Histoire des Arabes, C. I. S. 248; Cevdet Pa şa, 

Kısas-i Enbiyâ, C. VI., S. 657).

İTALİFELİĞİN EMEVİLERE GEÇİŞİ 

11 

Buna kar şılık Hz. Osman' ın yakınlarından olan Muâviye ile ibni 

Ebi Serh eyâletlerinde adeta birer ba ğımsız hükümdar gibi idiler. 

Emeviler'in sava şlar sonunda ummadıkları zenginliklere sâhip 

olmalar ı bundan da pek çok gurur duymalar ı ve Kureyş'ten olmayanları 

aşağı görmeleri, islâm' ın unutturduğu eski kabilecilik duygulann 

ı yeniden alevlendirdi. Bunlara eklenen Amınar bin Yâsir 

gibi seçkin bir sahabinin mesçitte bay ıltılıncaya kadar dövülmesi, 

bir Kurey şli gelirken «Savulun yoldan» diye ba ğr ılmas ı, Medine 

etraf ındaki genel otlaklar ın Hz. Osman taraf ından yaln ız miri 

hayvanlara aynlmas ı ve bunun gibi daha pek çok sebep, Hz. Osman'a 

karşı duyulan saygı ve bağlılığı iyice gev şetmi şti. 

C) Hz. Osman' ın Şehid Edilmesi : Hz. Osman' ın düşmanlar ı 

s ıras ına girenlerden bir gurup da İbni Mes'ud'un gözden dü şmesine 

kızm ış olanlar ile Kur'an' ın eski nushalar ının yak ılıp resmi nushalar 

ının çoğaltılmas ına tahammül ederrlyenlerdi (13). İbni Mes' 

ud, Hz. Osman' ın Küfe'ye yolladığı resmi nushay ı okumayi reddedip 

kendi nu.shas ını okumakta israr etmi ş; bu husus onun ya şadığı 

müddetçe kendi yanda şlannca da izlenmi şti. Esasen Kutsal Metnin 

okuyucu ve tefsir edicileri, yâni Kurra, resmi nushalar ın eyâletlere 

dağıt ılmas ından ho şnut kalmam ışlard ı; çünkü böylece Kurra küt• 

leler üzerindeki merkezi iktidardan müstekil sonsuz güçlerini yitirmişler, 

Halife ise Kutsal Metnin tek koruyucusu olarak meydana 

ç ıkıp hükümet birli ğini kurmuştu. 

Hz. Osman yiğeni Mervan'a Afrika'dan gelen ganimet mallar ı- 

n ın önemli bir bölümünü ba ğışlad ı. Cuma gün Selâ vermek âdetini 

ç ıkard ı , Mina'da sünnetin hilâfma namaz ı dört rekât k ıldı ve Hz. 

Peygamber'in mührünü kuyuya düşürdü diye de müminlerin sitemleri 

ile kar şılaştı (14). 

Hz. Osman devrini bir ç ıjunaza sürükliyen olaylardan biri, Küfe'de 

ba ş gösterdi; şöyleki: Küfe vâlisi Said bin el-As bir gece Küfeli 

emirleri dâvet etti ği bir toplant ıda «Irak Kurey ş'in bir bahçe- 

(13) Çünkü Küfeliler Abdullah İbni Mes'ud'dan, Basral ılar Ebu Musal - 

E ş'ârrden, Şam halkı Ubey ibni Kâ'b'dan, humuslular ise Mikdad bin 

Esved'den ö ğrendikleri üzere Kur'an okumakta idiler. Bu durum her 

biri kendi okuyu şunun doğruluğunu iddia edenler aras ında huzursuzluk 

yaratm ıştı (bk. Cevdet Pa şa, Kısas-i Enbiyâ, C. VI, S. 634). 

(14) Kısas - i Enbiyâ, C. VI., S. 685.


sidir» gibi bir söz sarfedince, orada bulunan Eşter el-Nehai bu söze 

karşı gelmi ş, «Irak ı biz k ılıçlarımızla fethettik» diye cevap vermi ş- 

ti. Vâlinin zab ıta memuru, vâliyi koruyucu yolda şiddet göstermi ş- 

se de, Eşter ve arkadaşları kendisini bayılt ıncıya kadar dövdüler. 

Vali ile bu ileri gelenlerin aras ı art ık aç ılmış , şiddetli tenkitler ba ş- 

lamış olduğundan, Said durumu Halife'ye bildirip bunlar ın Ktıfe'den 

sürülmesini rica etmi şti. Halife'nin verdi ği izin üzerine■ 

kendine taraftar ohn ıyanlan topluca Şam'a, Muâviye'ye islâh etmesi 

temennisi ile yollad ı. Muâviye, içlerinde Sâbit bin Kays, Sa'- 

sa'a ve Urve bulunan ki şileri uzun tart ışmalardan sonra, mant ıkla 

islâh edemiyeceğini anlay ıp Şam'dan uzakla şt ırdı (15). 

Kûfeliler bu sefer Hâlid bin Velid'in oğlu Hums valisi Abdurrahman' 

ın yan ı:na gönderildiler. Abdurrahman bunlar ı tehdit ile biraz 

sindirdi ise de kamu oyunda ayaklanma istekleri art ık aç ıkça 

görüyordu. Hz. Osman, Araplar ın şeflerinden, çoğu Kurey şli olan 

kişileri davet edip ne yapmak gerekti ğini onlarla görü ştü. Bu s ırada 

Küfe'den Emevi şeflerin uzakla şt ığını gören Hz. Osman'ın muhaliflerinden 

Yezid bin Kays, Hz. Osman' ı hilafet -ten indirmek maksad 

ıyla harekete geçti. Abdullah ibni Sebe ile mektuplaşanlar ona 

kat ıldılar. Eşter'in de k ışkırtmas ıyla ayaklananlar ın sözle yola gelmeleri 

art ık imkan s ınırlarını a şmışt ı. Vâliyi Kfıfe'ye sokmad ılar, 

durumu haber alan Hz. Osman K ılfelilerin iste ğine uyarak Ebu Musa 

el-Aş'arl'yi Kûfe vâliliğine tâyin etti. Böylece İrakl ıların ayaklanmas 

ı önlenmi ş oldu. Ama öteki eyâletler ihtilâle haz ırlanm ışlard ı . 

Medine'dekilerin de ça ğırmalar ı üzerine M ısırlılar'dan baz ıları Medine'ye 

gelip valileri Abdullah bin Sa'd bin Ebi Serh'den şikayette 

bulundular. Hz. Osma ıı valiye bir tehdit mektubu gönderdi. Abdullah 

bin Ebi Serh ise bundan hiddetlenip şikayetçilerden birini döverek 

öldürdü. Bu olay mevcut heyecan ate şini bir miktar daha körükledi. 

Mıs ır'da, Kûfe ve Basra gibi şehirlerde ayaklananlardan 

yedi ila sekizyüzer ki şi birle şerek gûya Kabe'yi ziyaret edecekmi ş 

gibi 35/655-6'da yola girip Medine üzerine yürüdüler. Kinâne bin 

Bişr gibi kabile şefleri, Eşter el-Nehal gibi ünlü kişiler de bunlar ın 

aralar ında idi. Medine'ye ilk ula şanlar M ıs ırlılar oldu. Basral ılar 

Talha'ya, Kûfeliler Zübeyr'e, Mısırl ılar Hz. Ali'ye e ğilimli oldukları 

halde, hepsi de Hz. Osman' ın hal'ini istemekte idiler. Bunlar Me- 

(15) Clement Huart, Histoire des Arabes, C. I., S. 248; Cevdet Pa şa, Kısas-i 

Enbiyâ, C. VI., S. 659.

HAL İFELİĞİN EMEVÎLERE GEÇ İŞİ 

13 

dine'ye üç konak -uzaklıkta durdular. Medine'de kendilerine kar şı 

asker toplandığı haberini i şitmişlerdi. Aralar ından iki elçi seçip 

Medine'ye yollad ılar. Bunlar Ali, Talha, Zübeyir ve Hz. Ayşe ile görüştüler. 

Hz. Ali ayaklananlar ın barış yoluyla da olsa Medirie'ye 

girmelerine izin vermedi; hatta bunlara kar şı silahlı kuvvetler tedârik 

etti. M ısırl ılar Hz. Ali ile görü şüp Halife s ıfat ıyla kendisine 

biat etmek istedikleri zaman da Hz. Ali onlar ın askerlerinin mel'iln 

olduğuna dair bir hadis-i Şerif bulunduğunu söyledi. Bu arada Basrahlar 

Talha'ya, Kûfe temsilcileri de Zübeyr'e biat etmek istemi ş 

ama Hz. Ali gibi bunlar da teklifleri reddetmi şlerdi. Her üç birlik 

uzaklarda birle şip anlaşt ıktan sonra «silahlara davranmayanlara 

aman» diye ba ğıran tellallar ç ıkartarak Medine üzerine yürüdüler. 

Herkes evine çekildi. 

Bu s ırada dünyan ın o devir için hiç şüphesiz en kudretli devletine 

hükmeden Hz. Osman hükümet merkezinde, dayanaca ğı 

küçük bir kuvvete dahi sahip olmad ığı için Dar'da ku şatıldı ve 

doğudan, bat ıdan gelen bu çeteler ile görü şmelere katlanmak zorunda 

kald ı. Bu arada Talha bin Ubeydullah (Cennetle müjdelenmiş 

olanlardand ır) Hz. Osman'la şiddetli tart ışmalara girmi ş ve 

müminlerin anas ı Hz. Ayşe de M ıs ır valisi Abdullah ibni Ebi Serh'in 

azlini istemi ş «Sen çekimser davranm ışs ın, halbuki o bunlardan 

birini öldürmü ş, sen de kendi memurundan onlar ın hakk ını al» diye 

haber yollam ışt ı. Hz. Ali de sürekli olarak Halifeyi uyarmaya 

çalışmıştı; ama Hz. Osman' ın aldığı iyi kararları yeğeni ve katibi 

Mervan her zaman tersine çevirmekte hünerli idi. 

Hz. Osman 30 gün kadar Medine mescidinde imamete devam 

etmi ş ve isyanc ılar da onun arkas ında namaz k ılmışlard ı; yaln ız 

hac zaman ı geldiğinde kendi yerine hac emiri olarak Abdullah ibni 

Abbas' ı tayin etmek zorunda kalm ışt ır. Eski sahâbeden ve Hz. Osman'dan 

yana olanlardan birçoklar ının Medine'lilerin yard ımına 

haz ırland ıklarm ı duyan M ıs ırl ılar ve İrakl ılar bir an önce sonuca 

varabilmek amac ı ile daha s ıkı bir kuşatma tedbiri almaya ve Hz. 

Osman' ın hal'ine karar verdiler. Medine halk ı da art ık camiye gitmekten 

vazgeçti; evlerinde, d ışarda silahl ı bir halde bulunmağa 

itina gösterdi. Bu gergin havay ı sürdürmenin doğuracağ' ı kötü sonuçlardan 

Müslümanlar ı korumak amac ı ile Hz. Ali, aralar ında 

cennetle müjdelenmi ş olanların da bulunduğu Muhâcirin ve Ensâr'- 

dan 30 ki şi ile birlikte anla şmak üzere isyanc ıların yanına gitti. 

Ayaklananlarm Hz. Osman hakk ındaki sözleri son derece sert oldu.


Ama onların hemen hemen bütün istekleri kabul edildi; zalimlerin 

cezaland ınlacaklan, daha önce al ınmış sert tedbirlerin kald ınlacağı, 

valilerin deği ştirileceği kendilerine vadedildi. Halife'nin bar ış 

sever tutumu kar şıs ında M ısırl ılar silahlar ını b ırakt ılar ve memleketlerine 

do ğru yola girdiler. Abdullah ibni Ebi Serh azledildi yerine 

Ebu Bekir'in oğlu Muhammed vali olarak M ısıra yolland ı . Yolda 

el-Ariş konak yerinde durumu şüphe uyand ıran bir siyah köle yakalan 

ıp sorguya çekildi. Üzeri aran ıp kuru bir mataran ın içine saklanm 

ış, Halifenin mühürü ile de mühürlenmi ş bir mektup bulundu, 

bunda «Muhammed bin Ebi Bekir ve yan ındakiler M ıs ır'a gelince 

onlar ı idam etmek için imkan ara, ellerindeki ferman ı yok et ve 

yeni bir emir gelinceye kadar eski vazifende kal» deniliyordu. 

Muhammed bin Ebi Bekir bu mektubu yan ındakilerin mühürleriyle 

de mühürlettikten sonra içlerinden birine emanet etti (16). 

M ısırl ılar h ışımla ve öç alma karar ı ile geri, Medine'ye, döndüler. 

Hz. Osman'a kefil olup ba ş kald ıranlara teminat veren Hz. Ali 

derin bir utanç içinde kald ı. Medine'de art ık Hz. Osman' ı koruyacak 

kimse kalmam ışt ı . K ı:ıfeliler, Basral ılar bu olay ı daha yolda iken 

duyup geri dönmü şlerdi. Hz. Osman mührün ve kölenin kendisine 

ait olduğunu, fakat böyle bir mektup yazmad ığın ı yeminle teyid etli. 

Ayaklananlar, hatta Medine'deki Umeyyeliler Mervan' ın cezaland 

ırılmas ın ı ondan istediler. Hz. Osman buna yana şmad ı. O zaman 

Medine'liler «.Made ırki senin isteklerinin tersine böyle i şler yap ı- 

labiliyor, o halde sen hükümdar de ğilsin, istifa et» dediler. Hz. 

Osman Tann= kendisine uygun gördü ğü iktidar kisvesini b ırakmayaca 

ğını söylemek suretiyle istifa teklifini gururla reddetti. 

İşte bundan sonra onu çok s ık ı bir şekilde evinde (Dar) kuşatt 

ılar; öyleki oraya gerekli suyun ta şınmas ına bile izin verilmedi. 

Hz. Ali oğullanm onun kap ısını korusunlar diye nöbete soktu. 

Ebu Hureyre gibi sahabiler yat ışt ır ıcı, arabulucu olarak çaba gösterdiler 

ama, faidesi olmad ı. Bu heyecanl ı kalabal ığın ortas ında Hz. 

Osman odas ına çekilmi ş sessizce Kur'an okumaya dalm ışt ı. Yan ında 

sadece e şi Naile vard ı . 

Daha çok zaman yitirmenin do ğru olm ıyacağım hesaphyan Muhammed 

bin Ebi Bekir (17) ve yan ına ald ığı birkaç ki şi H. 35 y ılı- 

(16) Mes'udi, Müruc üz - Zeheb, C. IV. S. 278'de yaz ın ın Mervân'a ait olduğunu 

onlar tan ıd ılar denmektedir. 

(17) Muâviye Suriye'den bir yard ımc ı kuvvet göndermekteydi. Mes'udi, Müruc 

üz - Zeheb, C. IV., S. 279; Sadr ül -Islam, C. X., S. 308.

HALİFELİĞİN EMEV İLERE GEÇİŞİ 

15 

n ın son günlerinde (656 Haziran) Hz. Osman' ın evine bitişik bir 

evden duvar ı aşarak onun odas ına girdiler ve onu şehid ettiler (18). 

Engel olmak için gayret eden Naile'nin parrnaklan kesildi. Içeri girenler 

Muhammed bin Ebi Bekir'den ba şka, kesin olmamakla birlikte, 

Kuteyre, Sudan bin Hamran, (19) Kinâne bin Bişr ve G'afild 

idiler. Hz. Osman' ın kan ı Kur'an-i Kerim, üzerine akt ıktan sonra 

«fitne kap ısı art ık aç ılmış değil, bundan böyle kapanmamak üzere 

• ınlmışt ır». 

Ayaklananlar içeriye girdiler, e şyaları yağma ettiler. Hz. 0Smad 

ın naşı hemen o gün kald ırılamad ı; üç gün ortada kald ı . Naile'• 

nin ısrarl ı riealan sonunda iki yak ın arkada şı onu haz ırlamak için, 

Hz. Ali'den izin ald ılar. Cenazeyi ta şlamak için yollara toplanm ış 

bulunan halk da Hz. Ali'nin emri ile da ğıt ıldı: ama Hz. Osman ancak 

geceleyin Medine'de Bak ı ' adl ı mezarl ığın yakınlar ında duvarla 

çevrili bir yere defnedildi (20). 

Hz. Osman' ın katli İslam tarihinde, hemen hiçbir olay ın yaratamad 

ığı sonuçlar doğurdu. Art ık bundan sonra din devletinde iktidar 

ın kimin hakk ı olduğu sorunu k ılıçla hallolundu. 

Ba şındaki imamla temsil edilen ümmetin i ğreti birliği ancak 

zorla korunabildi. Gerçekte ise cemaat çözüldü ve her zaman siyasi 

bak ımdan tutunmaya çal ışan ve kendi imamlar ı için, resmen hüküm 

süren halifeye kar şı silaha davranan bir tak ım partilere bölündü. 

Bu yüzden iç sava şa fitne denildi. Bu durum gerçek dindarlar için 

çok üzücüydü. Bunlar birşeye karışmıyacak olsalar Islam ın hak yolundan 

gitme emrine uymam ış olacaklar, bir yan ı tuttuklar ı takdirde 

ise müminlerin ancak kâfirlere kar şı savaşabilecekleri ve bir- 

(18) Bu s ırada Hz. Osman' ın sakal ına yap ışan Muhammed bin Ebi Bekr'e 

Hz. Osman «baban bu hâlini görseydi acaba ne derdi» diyince Muhammed 

utan ıp dışarı çıkmışt ı. Bk. Mes'üdi, a.g.e., C. IV., S. 280. 

(19) Mes'üdi bu adi Sa'd bin Humran olarak yazmaktad ır bk. C. IV, S. 282. 

(20) İbni Hacer, isâbe, C. III., S. 456; Yâkut Hamavi, Mu'cem ül-Buldân, III., 

S. 363; Cevdet P ş. a.g.e., C. VI. S. 688; Wellhausen, Arap devleti ve sükutu, 

S. 23. Onu baz ı kişiler Baki' denilen müslüman mezarl ığına defnetmeğe 

b ırakmad ılar. Bak ı'in hemen yan ında bir yahudi mezarl ığı vard ı, oraya 

gömdüler. Daha sonra I. Muâviye zaman ında bu duvarlar y ık ıldı ve 

Müslüman mezarl ığı ile Yahudi mezarl ığı birle ştirildi; Osman' ın bulunduğu 

tarafa Umeyyeo ğulları mezarl ığı denildi. Bk. Taberi, C. III., 

S. 616.


birlerinin kan ını dökmemeleri gerekti ği yolundaki temel ilkeye aykırı 

hareket etmi ş olacaklard ı . 

3. — Hz. Ali'nin halifeli ği ve siyasi partilerin doğmas ı , : Peygamber'in 

Müslümanlar aras ında büyük bir nüfuza sahip olan damad 

ı ve amcas ı oğlu Hz. Ali, Hz. Osman' ın şehit edildiği gün camide 

Halife olarak biat ı kabul etti. Ancak biat merasiminde Talha ile 

Zübeyr bulunrnam ışlard ı. Bunlar sonradan, bir rivayete göre, bask 

ı yap ılarak Hz. Ali'ye biat ettirilmi şlerdir (21). Hz. Ali'nin hilafeti 

kabulü M ıs ırl ıları memnun etmi ş ise de Küfe ve Basral ıları k ızd 

ırm ışt ı. Talha ve Zübeyr, Hz. Ali'ye biran önce Hz. Osman' ın katillerini 

bulmay ı ve cezalar ını vermeyi telkin ettiler. Hz. Ali heyecan 

ın yat ışmas ını bekle ırleği gerekli görüyordu. Hz. Osman zaman 

ında idaredeki bozukluklar ı iyi karşılarmyan Hz. Ayşe, onun ölüm 

haberini al ır almaz Mekke'ye gidip karde şi Muhammed'in katillere 

yol göstermi ş olmas ına rağmen, Hz. Osman' ın kan ını dava etme ğe 

koyulmuştu. Hayatta iken Hz. Osman' şiddetle tenkit edenlerden 

Talha ve Zübey de Hz. Ay şe'nin yan ına ko ştular. Gerdanl ık meselesinden 

(yani İfk olay ından) Hz. Ali'ye k ızg ın olan Hz. Ayşe'nin 

etraf ında türlü zihniyetlere sâhip insanlar toplanma ğa ba şlad ı . 

Bunlar kendilerinden daha çok güçlü olan Medinelilere kar şı duram 

ıyacaklar ını bildiklerinden, Arap yar ımadas ım b ırak ıp ilişkilerinin 

bulunduğu Basra'ya gittiler. Orada kendilerine yanda şlar 

arad ılar. Bir soğuk ve, karanl ık gecede Basra mescidinde k ırk kişiyi 

öldürüp valiyi hapsettikten sonra. Basra'ya sâhip oldular (22). 

Abdullah ibni Zübeyr «Biz Osman' ın kan ı için kan döküyoruz» diyerek 

kendini hakl ı gösterme ğe çal ışıyordu. 

(21) Biatten çekinenler aras ında Sa'd ibni Ebi Vakkas, Muhammed bin 

Mesleme, Zeyd bin Sâbit, şair Hassan bin Sabit, Ebu Sa'id el - Hudri, 

Mugire bin Şu'be, Usâme ve daha ba şkalar ı da vard ı . 

(22) Brockelmann, Islam Milletleri ve Devletleri Tarihi, N. Çagatay çevrisi, 

S. 68. Basra valisinin öldürüldü ğünü yazarsa da, bu do ğru değildir, Bk. 

Taberi Zotenberg çevrisi, III., S. 642. 

Hz. Ay şe'nin böyle bir zamanda islarnlar' ı bölücü bir harekete giri 

şmi ş olmas ı bunu ho ş görmeyen Beni Sa'd'l ı bir k ızın «Osman ın katli, 

senin bu deve üzerinde kendini silaha hedef etmenden daha ehvendir. 

Sana kar şı duyulan sayg ıyı yok etme, evine git otur.» demesine 

vesile olmu ştur, bk. Mes'üdi, C. VI, S. 292; C. Huart, histoire des Arabes, 

C. I., S. 250 - 1; Brockelmann, a.g.e., S. 68 - 9; Wellhausen, Arap Devleti 

ve sukutu, F. I şıltan çevrisi, S. 24, v. öt.

HALİFELİĞİN EMEVILERE GEÇ İŞİ 17 

Bu s ırada hapsettikleri Basra valisi Osman bin Hanif de ka ş- 

lar ı ve sakal ı yolunmu ş olarak b ırak ıld ı (Taberi II, S. 639-640). 

Gene bu s ırada onlardan önce Basra'ya ula şmak niyetiyle harekete 

geçen Hz. Ali'ye Medine'de bulunan Basral ı ve Küfelilerden 900 gönüllü 

kat ılmışt ı. Medine'yi terketmesini sağl ık veren Abdullah bin 

Selam, Hz. Ali'nin adamlar ının hücumundan kendisini zor kurtardı. 

Hz. Ayşe, Talha ve Zübeyr'in kendinden önce Basra'ya ula ştıkların' 

haber alan Hz. Ali'ye yol boyunca Tayy ve ba şka kabilelerden 

birçok sava şç ı kat ıld ı. Kendisinin yan ına oğulları Hasan ve Hüseyin, 

eshâbdan Ammar bin Yasir ve piyade kuvvetlerine komutan tâyin 

ettiği Muhammed bin Ebi Bekir (yani Hz. Ay şe'nin karde şi) bulunmaktayd 

ılar. Zikar denilen yerde yüzü yolunmu ş olan Basra valisi 

Osman bin Hanif onlar ı karşılad ı. Hz. Ali bir yandan da Küfe'de oturan 

Ebu Musa el-E ş'ari'yi kand ırmak için elçiler gönderdi. Ebu Musa 

ise yans ız kalmakta direndi. Hz. Ay şe de Küfelilere mektup yaz 

ıp yard ım istedi, ama Hz. Ali'nin o ğlu Hasan ve Ammâr bin Yasir, 

Küfelilerden 900 ki şi bularak Emir ül-Mümininin yan ına geldiler. 

Abdülkays'lar ile Bekir bin Vailler de bunlara kat ıld ılar. Uzun görüşmeler, 

tart ışmalar, hatta çarp ışmalar sonunda Irak' ı siyasi bak 

ımdan üçe ayr ılmış görüyoruz: 1) Tarafs ız kalanlar; 2) Hz. Ay şe, 

Talha ve Zübeyr'den yana olanlar; 3) Hz. Aliyi tutanlar. Küfe'de 

oturanlar Mudar ve Rebia kabileleri Hz. Ali'ye, Basra'da oturanlar 

Hz. Ay şe'ye yard ı mc ı oldular. Hz. Ay şe'nin bir karde şi kendi yan ında, 

öteki Hz. Ali'nin yan ında idi. Bu durumu gören eshabdan baz ı- 

lar ının tavsiyeleri üzerine Ali, Ka'ka'a'y ı Basral ılara özel bir mesaj 

ile yollad ı. Ka'ka'a ümidin üstünde bir kolayl ıkla başarı sağlamış 

göründü. 

A) Cemel olay ı : Bütün sünni râvilerin birle şmiş göründükleri 

bir rivayete göre Abdullah ibni Sebe bu anla şman ın gelecekte kendisi 

için cl4uraca ğı zararlar ı göz 6nünde tutarak bir gece askerleri 

ile Talha ve Zübeyr'inkilere bask ın yapmış ve bunu Ali'nin askerleri 

taraf ından yap ılm ış bir bask ın gibi göstermi ştir. 9 Aral ık 

656'da yeniden ba şlayan çarp ışma her iki yan için a ğır yitiklere sebep 

olmuştur (23). En gözde sahâbiler bu çarp ışmada karşılıkl ı 

birbirlerine ok yağdırd ılar. 

(23) Abdullah ibni Sebe'nin çabas ı olmasa da bu sava ş ergeç patlak verecekti, 

çünkü Ka'kaa'n ın barış vadi almas ından sonra bile her iki partiye 

mensup olanlar aras ında hala çarp ışma isteğinde olan önemli say ıda 

insan vardı, bk. Cevdet Pa şa, a.g.e., C. VII., S. 25 v. öt.

18 . Bahriye ÜÇOK 

Sava şın ba şında Hz. Ali at ını Zübeyr'e doğru sürüp ona Peygamber'in 

bir hadisini (24) hat ırlay ıp hat ırlamadığını sormuş, Zübeyr 

de hadisi hat ırlad ığı için üzülmü ş ve sava ştan vazgeçmi ş ise 

de oğlu Abdullah onu korkakl ık ile suçlayarak bir kez daha sava şa 

sokmuş, sonunda Zübeyr sava ş meydan ında kalm ıştır. Talha ise Zübeyr'den 

az önce Mervân bin Hakem'in attığı bir okla ölmü ştü. 

Ba şı bo ş kalan askerler Hz. Ay şe'yi al ıp iyice z ırhlanm ış mahfas 

ına oturtmu şlar, mahfay ı da bir devrinin üzerine yerle ştirmi şlerdi. 

Art ık kaçan sava şçılar devenin etraf ında toplan ıyorlar ve şa şılacak 

bir fedakârl ıkla Hz. Ay şe'yi koruyorlard ı. Devenin yularm ı tutan biri 

yere düştükçe bir ba şkas ı hemen onun yerini al ıyordu. Böylece Hz. 

Ayşe'yi koruyanlardan bir rivâyete göre 70, bir ba şka rivâyete göre 

de 40 ki şi ölmüştür. Sonunda Hz. Ali'nin bir i şareti üzerine devenin 

arka ayaklar ına vuruldu, deve yere dü ştü, Hz. Ayşe de bu suretle esir 

edildi (25). Karde şi Muhammed onun muhafazas ı ile görevlendirildi. 

Hz. Ali ganimet mallarına dokundurmad ı. K ırk kad ının e şliğinde 

Hz. Ayşe Medir ıe'ye yolcu edildi. Ay şe önce Kâbe'yi ziyaret 

ettikten sonra bütün hayat ı boyunca Medine'de bir kö şeye çekilip 

pi şmanlık ac ıları çekti. 

B) Muâviye ile çat ışma ve S ıffin sava şı : Ali, Cemel vakas ından 

sonra Küfe'ye gitti; buradan bütün imparatorlu ğu egemenliği 

alt ına almaya çal ışt ı. Mısır, Arabistan ve İran'a bir zaman için gönderdiği 

vâlileri ile bunda ba şarıya ulaştı Ama kuvvetli hasm ı geriye 

b ırakmaya mecbur oldu. E ğer onu da yenebilseydi ayr ıl ıklar 

kalkacak ve İslam imparatorlu ğunun tarihi bamba şka bir yol izliyecekti. 

Bu hasım Şam valisi Muâviye idi. 

Muâviye'ye gelince zengin bir hazineye sâhipti. Son derece mâl 

ıir bir siyasi olduğundan para ile sat ın alabileceği kimseleri ve fikirlerinden 

yararlanmas ı mümkin olanlar ı kendine bağlard ı. Hz. Osman, 

Emevi, Muâviye de Emevi idi. Hz. Osman' ın şehadeti Eaneviler'in 

sonu olmak gerekirdi ama. Muâviye'nin siyasi dehas ı sayesinde 

aksi oldu. Osman' ın katlini o, Hz. Ali'ye yükledi. Osman' ın kanl ı 

(24) Hz. Peygamber «Bir gün sen haks ız yere Ali ile mücade edeceksin» 

demi ş . 

(25) Sâdece bir gün süren sava şta iki taraftan 13.000 ki şi ölmüştü, Mes'üdl, 

müruc, C. IV., S. 305, 306; Taberl, III., S. 657; Ibn Tiktaka, el-Fahri, 

S. 140 v. öt.

HALIFEL1ĞİN EMEVILERE GEÇİŞİ 19 

gömleği ile Nail ,-;'nin parmaklar ını gösterip halk ı heyecanland ırdı . 

Suriyeliler eski_Gassani idaresinde ya şamış ve Grek- Roma nüfuzunu 

tan ım ış, düzen ve disipline, itaat etmeğe oldukça al ışık bir toplum 

idiler. Bunun için Ebu Sufyan' ın oğlu Muâviye yirmi y ıl boyunca 

Suriye valiliğini, halk ı memnun ederek, elinde bulundurabilmişti. 

Şimdi ise Hz. Ali'nin Şam'a yeni bir tayin yapmas ına boyun 

eğıııeği ve ona biat ı akl ından geçirmiyordu. Gerçi hilafet üzerinde 

bir iddias ı da yoktu, ama Osman' ın öldürülmesi ile kendi iktidar ının 

bitmi ş olmasını kabul etmiyor, ihtilâle ra ğmen mevkiini muhafazaya 

devam ediyordu. Şehit edilen Halifenin yiğeni olmas ından ötürü 

onun intikam ın ı almay ı sağl ıyabilirdi. 

Hz. Ali ile emir Muaviye sava şa başlamadan önce bir kez daha 

barış yolunu arad ılar. Bunun için Hz. Ali, Cerir bin Abdullah' ı Muaviye'ye 

göndererek onu biata davet etti. Yazd ığı mektupta Ensar ve 

Muhacirin'in ittifakla kendisine biat etti ğini, şayet kendisi biat 

etmiyecek olursa, bunun sava şla elde edileceğini ona hat ırlat ıyor 

ve Hz. Osman hakk ındaki iddialar ının birer hile ve hud'a oldu ğunu 

bildiriyordu. 

Muaviye arad ığı fırsat ı böylece bulmu ş oldu. Haşimi olan Ali' 

ye karşı eskiden beri mevcut olup da unutulan Ha şimi-Emevi rekabetini 

yeniden canland ırarak Emevileri k ışkırtt ı; yan ında deha 

sahibi kimseler vard ı : Amr ibn Mugire bin Şube, Ziyad ibni 

Ebihi gibi. Ayrıca şairler, hatipler, vaizler hep Muâviye'nin davasını 

savunuyorlard ı . 

Hz. Ali önce Abdullah bin Abbas' ı Yemen'e, Yâla bin Umeyye'nin 

yerine yolladi. Basra valili ğini Osman bin Huneyf'e, Ki ıfe 

valiliğini ise Ebu Musa el-Aş'arî'den al ıp İbni Şihab'a verdi, (daha 

başkalar ı için Bak. Belazûri, II, 141). 

Öte yandan M ısır' ı kendine bağl ıyabilmek amac ı ile Kays bin 

Sa'd' ı oraya tayin ederek birliklerle Nil ülkesine gitmesini emretti. 

Kays bin Sa'd bu emre ra ğmen yan ına scdece yedi ki şi alarak 

gitti; orada bir hutbe okudu. Bunda Peygamber'den sonra en hay 

ırl ı kişi olarak tan ıdıkları Ali'ye biat etmelerini tavsiye etti. M ı- 

s ır'da hemen herkes bu teklifi kabul edip Hz. Ali'yi halife tan ıdı . 

Tan ımayanlardan meydana gelen bir gurup üzerinde bask ı yap ılmad 

ı. Kays onları hediyelerle zararl ı olmaktan alakoyabildi. Muaviye, 

Hz. Ali'nin birgün Şam'a hücum edeceğini bildiği için önceden 

davran ıp ona kar şı çıkman ın gerekli olduğu kanısındayd ı;


ama arkas ında Kays bin Sa'd' ı b ırakman ın tehlikeli olabileceğini 

düşünmü ş, onunla dost olma çarelerini aram ışt ı. Bunda ba şar ı sağlayamay 

ınca Muaviye hileye ba ş vurmu ş, Kays bin Sa'd' ın kendisine, 

Şam halk ı ile beraber oldu ğuna dair, mektuplar yazd ığı m 

ilan ettirmi şti. Hz. Ali buna inanmak istemedi ise de yan ındaki 

adamlar onu Kays' ı azle k ışkırtmışlar, yerine Hz. Ay şe'nin karde, 

şi Muhammed bin Ebi Bekir'i M ıs ır'a vali tayin ettirmi şlerdi (26). 

Muhammed bin Ebi Bekir, M ıs ır' ı Kays bin Sa'd kadar ehliyetle 

yönetememi ş, Hz. Ail'ye biatten çekinmi ş olanlara bask ı yapm 

ış, bu davran ış ise Muaviye'ye yanda şlar kazand ırmışt ı . 

Amr ibn da iki oğlunu zorla kand ırarak yan ına al ıp Şam'a 

gelmiş ve Hz. Ali aleyhine Muaviye ile bir anla şmaya yarma karşıl 

ığında müstakbel M ıs ır valili ğini garanti etmi şti (27). Bu arada 

Hz. Omer'in büyük o ğlu Ubeydullah da Hz. Ali'ye biat etmeyip 

Şam'a gitmi şti (28). Bu durum kar şısında Ali sava şı kaç ınılmaz 

gördü. F ırat boylar ına geldi ği zaman Suriye ordusuyla kar şılaşt ı . 

Muaviye de İrak s ınır ında S ıffin denilen yerde ordusunu mevzilendirdi. 

Hz. Ali sava şmadan önce bar ış yollar ın ı arad ı. Elçiler yollad 

ı. Muaviye cevab ında Osman' ın katillerinin teslimini istedi. Hz. 

Ali, Muaviye'nin elçisine, birgün sonra gelmesini söyledi. Ertesi 

gün 10000 askerle elçinin kar şısına ç ıkt ı. Askerler, elçiye «biz hepimiz 

Osman' ın katilleriyiz» diye ba ğırd ılar. Hz. Ali katilleri bulup 

teslim etmenin imkans ız olduğunu gördüğünü, Muaviye'nin 

haks ız inad ından vazgeçmesi gerekti ğini, kendisinin Hz. Osman' ın 

katlinde zerre kadar ilgisi bulunmad ığını elçiye söyledi (29). 

S ıffin yak ınında yerle şen Muaviye, Hz. Ali ordusunu sudan 

yoksun b ırakacak bir tedbir uygulamak istedi. Bunu farkeden Hz. 

Ali daha önce davranarak Muaviye ve askerlerini susuz b ırakt ı . 

Fakat Hz. Ali, Muaviye askerlerinin kullanmalar ına engel olunma- 

(26) Taberi, III., S. 667. 

(27) Mes' ıldi, a.g.e., C. IV. S. 298. 

(28) Ubeyudllah babas ının katili Hürmüzasn' ı katletti ği zaman Hz. Osman 

onu diyet verip kurtarm ıştı. Hz. Ali halife olunca, Ubeydullah'a 'k ısas 

uygulanmas ı gerekli olduğunu söylemesinden ötürü Ubeydullah ona 

biat etmemi ş olmal ıdır. 

(29) Sadr ül - islâm, C. IX., S. 77 - 8.

. HALİFELİĞİN EMEV1LERE GEÇ İŞİ 

21 

mas ını emretti. iki taraf askerleri su almaya ç ıkt ıkça kar şılaşıyor, 

konuşuyor, hatta birbirlerini ziyaret ediyorlard ı. Bu durum barışın 

yakın olduğu kan ısını uyand ır ıyordu. Hz. Ali bir kere daha 

barış teşebbüsünde bulundu; ama ba şaramad ı. Rivayete göre bu 

barış teşebbüsleri her iki taraf haf ızları, bilginleri, erdemlilerince 

seksenbe ş kez tekrarlanm ıştır. Gene de bütün bu u ğraşmalar boşuna 

olmuştu. Bu yüzden sava ş üç ay kadar geri kalm ıştı. Sonunda 

Hz. Ali, Küfe'li süvarilere komutan tâyin etti ği Ester ile öteki 

komutanlarından Ammar bin Yâsir, Kays bin Sa'd, Haşim bin Ut. 

be'yi sava ş alan ına çıkard ı. Bunlar birer gün sabahtan ak şama 

kadar sava ştılar. Sonra, topluca bu âsilere sald ırmak gerekli olduğu 

yolunda Hz, Ali bir hutbe okudu. 

Sonunda, 36 yılı (656 M.) Zilhiccesinde çarp ışma ba şlay ıp bir 

ay sürdü. Muharrem ay ı gelince sava ş durduruldu. Ali'nin ordusu 

gene hep birlikte Osman' ın katilleri olduklar ını öne sürdüler. Muâviye 

ise katiller teslim edilirse biat edece ğini söyledi. Sava ş yeniden 

ba şladı, iki yan birbirlerine öyle merhametsizce i şler yapt ılar 

ki; Hz. Ali Müslümanlar' ın kanlar ımn • akınamas ı için, Muaviye'yi 

kendisiyle düelloya davet etmi şti Amr ibn ül-âs, Hz. Ali'nin bu teklifinin 

doğru olduğunu Muaviye'ye hat ırlatmış ise de Muâviye ona 

«sen iyi bilirsin ki, bu işin sonu ya mahvolmak ya hapsolmakt ır 

cevabını» vermi şti. Amr, şerefini kurtarmas ı gerektiğini söyleyince 

de, onu kendi iktidarına göz dikmekle itham etti. Bir bak ıma bu 

doğru idi de. Ba şka bir rivâyet Muaviye'nin Amr' ı kendi yerine Hz. 

Ali ile çarpışmaya zorladığı, Amr'in bunu kabul etmek zorunda 

kald ığı, fakat Ali'nin Amr' ı tan ıdığı ve Muâviye için küçültücü sözler 

söylediği yolundad ır (30). 

Hz. Ali'nin ordusunun üstün gelmek üzere oldu ğunu anlayan 

Muâviye, hezimeti kabul etmek üzereydi ki, şeytan gibi kurnaz olan 

Amr ibn ül-Jis bir hiyleye ba ş vurdu. Hiyle şu idi: Kur'an cüzlerini 

ve sayfalar ını mızraklar üzerine takmak. Öyle yapt ılar ve beş asker 

önce, mushaflar m ızraklarm ucunda, iki taraf aras ında Kur'an hakem 

olsun diye bağırd ılar. Ali ve baz ı ak ıllı şahsiyetler bunun bir 

hiyle olduğunu anlad ılar ve gene de hücum edilmesini fikrini ileri 

sürdüler. Ön safta bulunan mutaass ıp dindarlar Kur'an kar şıs ında 

silahla= bırakt ılar; onlar ı taklit edenler oldu, bunlar halifeli ğe 

(30) Taberi, Zotenberg çevirisi, III., S. 680; Mes'üdI, C. IV., S. 370 v. öt.; 

Cl. Huart, Histoire des Arabes, C. I., S. 253,


kimin layık olduğunu k ılıçla değil Kur'an hükümleri ile tayin etmeyi 

sahi( verdiler. Hz. Ali buna itiraz edince, onu da Hz. Osman' ın 

akibetine uğratmakla tehdit ettiler (31). Davan ın hakem yoluyla 

halline karar verildikten sonra Şaml ılar, Amr ibn 

İrakl ılar 

ise Eş'as bin Kays' ı hakem yapt ılar. E ş'as hakemliği Ebu Musa el- 

E ş'ari'ye devretti. Bu s ırada Ebu Musa el-A ş'ari, Şam dolaylannda 

bir köyde inzivaya çekilmi ş bulunuyordu. İrakl ılar ona bir elçi 

göndererek ça ğırtmışlard ı . İrakl ıların uzun tart ışmalardan sonra 

verdikleri karara göre Hz. Ali ve Muâviye kendi dilek ve gönül nzaları 

ile Ebu Musa'y ı ve Amr' ı hakem tâyin etmi ş oldular. Onların 

kitap ve sünnet üzre verecekleri karar ı kabul edeceklerini aç ıkl ıyan 

bir anla şma yap ıld ı. Anla şma 13 Sefer 37/31 Temmuz 657'de resmen 

imza edilmi şti. E ş'as bin Kays baz ı kabilelere, yap ılan andla şmay ı 

anlat ırken bunlardan birkaç ı ona karşı ayaklanna ış sonra da Şam 

askerlerine hücuma kalkm ışlardı (32). Allah'dan ba şka kimse hakem 

olamaz diyerek Murâd, Dabbe, Temim kabileleri de bunlar gibi 

itirazlarda bulunmuşlard ı. Ayrıca birçok kimse de Ali'ye ba ş vurarak 

hakem usûlünden vazgeçilmesini tavsiye etmi şlerdi. 

İki hakem Dûmet ül-Cendel (veya Azruh)'de 400 tan ık ile birlikte 

bulu şacaklard ı. Iktidar mücadelesinin do ğurduğu gerginlikten 

üzülerek bir müddetten beri inzivaya çekilmi ş olan Abdullah bin 

Ömer, Sa'd ibni Ebi Vakkas, Mugire bin. Şube, hakemlerin verecekleri 

kararı merak ettikleri için Dûmet ül-Cendel'e gelmi şlerdi. 

İki hakem bir araya gelince görü şmelere başlad ılar. Ebu Musa 

el-E ş'ari'nin fikri Hz. Ali'yi de Muaviye'yi de imam-etten yani hilâfetten 

uzakla şt ırıp, Hz. Omer'in oğlu Abdullah' ı hilafet makam ına 

geçirmekti. Ama Amr ibn «Muaviye'den ne kötülük gördük» 

diye Muâviye taraf ını tutmakta idi. Ebu Musa ise Hz. Ömer'in dedikodulu 

mücadelelere girmemi ş, ad ını lekelememiş olan oğlunu 

başa geçirip, babas ının devrini yeniden canland ırmak istiyordu. 

Sonunda her ikisi de şöyle bir karara vard ılar. Hz. Ali ve Muâviye' 

yi halledip yeni Halife'yi seçmeyi bir şuraya devretmek. 

(31) Cevdet Pa şa, Kısas-i Enbiya, C. VII., S. 97. 

(32) Hz. Ali ile Muâviye aras ındaki bu sava ş tahminen 110 gün sürmü ş, her 

iki f ırkadan 70.000 ki şi ölmüştür. Mes'üdi'nin dedi ğine göre 40.000'i Suriyeli, 

25.000'i Iraklı, Müruc üz - Zeheb, IV., S. 295; Sadr ül - İslam, C. IX., 

S. 85; Cevdet Pa şa, C. VII., S. 99. Wellhausen, Arap Devleti, S. 26.

İ-IALİFELİGİN EMEVİLERE GEÇ İŞİ 

zs 

Bu s ırada Amr'in hile:kar oldu ğunu bilenlerden bir iki ki şi Ebu 

Musa'y ı, hal' işinde Amr'dan önce bir şey söylememesi yolunda uyarmışlarsa 

da Ebu Musa, birlikte karar ald ıklarını, bu karar ın dışında 

birşey yap ılmıyacağını bildirerek dürüst hareket etmi ştir. İki 

taraf kar şı karşıya gelip hükmü tebli ğ etmek istediklerinde, Amr, 

Ebu Musa'n ın ya şını ileri sürerek, önce onun konu şmas ını sağlad ı . 

Ebu Musa, Tanrı'ya şükredip sonra Hz. Ali'yi hal' etmişti. Arkas ından 

sözü alan Amr da Hz. Ali'yi hal' etti ğini, buna karşılık Muâviye'yi 

halife naspetti ğini, (33) çünkü onun Hz. Osman' ın vârisi bulunduğunu, 

yâni Osman' ın kan ın ı onun dava edebileceğini ilan etti, 

Buraya kadar anlatt ığımız tarihi olaylara bakarak Ebu Musa el-E ş ' 

arVin çok saf bir insan oldu ğu inanc ına var ılabilir; ama Ebu Musa, 

gerektiği gibi, tam bir dürüstlük içinde hareket etmi ştir. Karşı tarafın 

hiylesini dü şünmek, onlardan şüphe etmek akl ına gelemezdi. 

Amr ibn ül-As' ın hareketi ise bir politik zafer say ılamaz; onun yapt 

ığı hareket gayeye ve al ınan kararlara tamamiyle ayk ırıdır. 

C) ,a) Haricilerin sebep olduğu fitne,: Sıffin savaşından sonra 

meselenin hakeme intikalinden Hz. Ali'ye k ızan ve Küfe'ye dönerken 

onun ordusundan ayr ılan 12000 ki şi K(Ife yak ınındaki Harura' 

da oturmu şlard ı (34). Hz. Ali bunlara İbni Abbas' ı gönderdi ise de 

gönüllerini alamad ığından bizzat kendisi kalk ıp gitmi ş ve bunları 

birlikte Kûfe'ye gelme ğe raz ı etmi şti. Bundan sonra hakemi kabul 

etmenin küfür say ılacağı ortalığa yay ıldı. Hz. Ali bunu tekzib ederek 

önce harpten vazgeçmek istiyenlerin kendileri, daha sonra bunun 

aksine harekete geçenlerin yine kendileri olduklar ını söyledi. 

Bunlara mensup olan birisi «La hakeme il'Allah» diye bağırdı (35), 

bir başkas ı da «Allah'a Şefik koştuğun takdirde say ve am:elini akamete 

uğrataca ğını sana da senden öneekilere de vahyetmi ştik» üyetini 

okudu. Hz. Ali de buna gene bir âyetle cevap verdi. Demek 

oluyor ki, bunlar Hz. Ali'nin hakemi kabul etmesini sirk say ıyorlardı. 

Onlara göre hakem yaln ız Allaht ır. Say ısı gittikçe artan ve Hz. 

Ali'den yüz çevirmeğe başlıyan bu parti mensuplar ına Hariciler (Bk. 

Mass, l'islam, S. 44; Lammens, &ude sur le sicle, S. 154) denildi. 

Bunlar aralar ında toplan ıp Abdullah bin Vehb bin Rassibl'ye 

(33) İbni Tiktaka, el - Fahri, S. 150. 

(34) Henri Mass, l' İslam, S. 144 v. öt. Bundan ötürü onlar ın ilk adı 

(35) Mes'üdl, a.g.e., C. IV., S. 295 v. öt.; Huart, C. I., S. 254; Frants Buhl 

Sıffin maddesi, IA., X., S. 552; Wellhausen, Arap Devleti, S. 30 - 2.


biat ve Basra, Kûfe, Anbar ve Medain'deki yanda şlar ı ile birle şerek 

Nehrevan'da toplanm ışlar hem Ali hem Muaviye'ye ba ş kaldırmış - 

lard ı. Hak uğruna ortaya at ılan Irakhlardan bir parti önce Osman'a 

sonra Ayşe'ye ve şimdi de Suriyelilere kar şı mücadelelere girmi ş- 

lerdi. Böylece Hz. Peygamber'in ümmeti parçalanm ışt ı. Ancak gene 

de Hz. Ali'ye ba ğl ı kalan bir kütle vard ı . Bu da Şia'ydı . 

b) Nehrevân savaşı : Haricilere göre hakem tâyin etmek küfürdü. 

O halde Ali ve Muaviye'nin hakem tâyin etmeleri bu hakemlerin 

hüküm vermeleri de küfür say ılırd ı. Bu akideyi kabul etmeyenlerin 

de katledilmeleri gerekirdi. Bu yüzden kendi inançlar ına 

uymıyan müslümanlar ı türlü i şkencelerle öldürüyorlard ı. Hz. Ali 

bunlara nasihat etsinler diye Kays bin Sa'd ile Hz. Eyyub el-Ensari' 

yi gönderdi. Fakat bu tedbir fayda vermedi. Bunun üzerine Hz. Ali 

bunları tedip yoluna gitti. Önce gene de bir anla şmaya varmaya çalıştı, 

onlara ayaklanmalar ının sebebini sordu. Onlar Allah' ın iradesini 

yetkili olmayan iki adama tammakla Ali'nin dinden sapm ış olduğunu 

ifade ettiler. Ali onlar ın kendisini hakem yoluyla uzla ş- 

may ı kabule zorlad ıklarm ı aç ıklayınca, Hariciler kendilerinin, o 

zaman imans ız olduklarını ama şu anda islâmiyet'i kabul ettiklerini 

söylediler ve e ğer kendilerinden olmay ı reddetmezse ona hemen 

biat etmeyi önerdiler. Hz. Ali sava ştan ba şka ç ıkar yol olmad ı- 

ğın ı görerek, üzerlerine yürüdü 37/657 y ılında Nehrevan'da u ğrad 

ıklar ı yenilgi ile Hariciler'in ç ıkarmak istedikleri fesat bir süre 

için önlenmi ş oldu (36). O zaman bir k ısm ı tövbe edip Hz. Ali'ye kat 

ıld ılar; dörtbin kadar ı Abdullah bin Vehb'den ayr ılmad ılar. 

D) Hz. Ali ile Muaviye'nin mücadeleye devam etmesi ve Hz. 

Ali'nin şehit edilmesi Bundan sonra Hz. Ali Küfe'ye döndü. Orada 

M ısır valisi Kays bin Sa'd' ı haks ız yere azlederek yerine Muhammed 

bin Ebi Bekr'i tayin etti. Muhammed, M ısır'da Hz. Osman' ın 

yandal şarı ile uğra şmak zorunda kald ı; Kays gibi dahiyane bir usulle 

bunlar ı yönetemedi. Bu arada Muâviye, Art ır ibn ül-Âs'a bir kuvvet 

verip onu M ısır'a yollamışt ı. Muhammed bu kuvvetleri yenilgiye 

uğratt ı idiyse de Muâviye, Amr'in imdad ına yeti şip Muhammed'in 

bütün kuvvetlerini mahvetmi şti. Bir harebeye saklanm ış 

bulunan Muhammed bin Ebi Bekr, öldürüldü ve bir at derisine 

sar ılarak yak ıld ı (37). Böylece Hz. Ali M ıs ır' ı da 38/658-9 y ılında 

(36) Taberi, III., S. 690; Mes'ûcli, Müruc üz - Zeheb, IV., S. 295 v. öt. 

(37) Taberl, III, S. 694; Mes'üch, Müruc üz - Zeheb., IV, S. 422.

HALİFELİĞİN EMEVİLERE GEÇİŞİ 

23 

kaybetmi şti. Nehrevân sava şı ile kuvvetleri k ırılan ve dağınık bir 

halde kalan Hariciler, Mecusileri, mürtedleri ve Müslümar ılığ'a yeni 

girenleri kendilerine celbediyorlar ve bunlar ı hükümet aleyhine 

k ışkırt ıyorlard ı. Hz. Ali bunlar ın üzerine bir kuvvet göndererek 

tövbe edenlere şefkat göstermi şti. 39/659-60 y ıl ında Muâviye , her 

yanda Hz. Ali'ye kar şı hücuma geçti. Hicaz ve Irak, Muaviye'nin 

gönderdiği askerlerden dolay ı peri şan oldu. Hz. Ali ise güç bir duruma 

düştü. Bununla birlikte bo ş durmay ıp Muâviye askerlerini bu 

havaliden koymu ş, bütün İran'a hakim, olduktan ba şka Bombay'a 

kadar asker yollamay ı başarm ış tı. Hicretin 40. y ılında (M. 660-1) 

yâni bu olaydan bir y ıl sonra Muâviye gene Hicaz üzerine sald ırdı . 

Gönderdiği kuvvetler, Yemen'e ula şınca Hz. Ali telaşa düşüp buna 

karşı hazırlık yaparken İbni Mülcem adında bir Harici'nin zehirli 

hançeri ile şehit edildi. 

Hz. Ali'nin öldürülmesi tamamiyle siyasi bir mahiyet gösterir. 

Şöyleki Hariciler Hz. Ali, Muâviye ve Amr ibn öldürme ğe karar 

vermi şlerdi. Çünkü bunlar ın ikisi hakem usulünü hiyle ile, ilki 

ise sâfiyetle kabul ve tatbik etmi şlerdi. İbni Mülcem 40/660-1'de 

Küfe'ye gelip camide uyumu ş, sabahleyin Hz. Ali namaz için onu 

uyand ırdığı s ırada f ırsattan faydalanarak onu yaralam ışt ır. Hançer 

zehirli olduğundan Hz. Ali kurtulamad ı. Ayn ı gün Amr ibn 

ül-:As hastal ığından ötürü evinden ç ıkıp camiye gitmediği için 

onun yerine imamal ık eden Harice bin Ebi Habibe kurban gitmiştir. 

Muâviye ise hafif bir yara ile kurtulmu ştur. 

4. — Hasan'm Hilafeti : Hz. Ali'nin büyük oğlu Hz. Hasan, 

Kûfe şehri ile ona ba ğlı olan yerlerin halk ı taraf ından oy birliği 

ile hilafet makam ına tâyin edildi. Fakat babas ının hilâfetine kar şı 

olan büyük bir Arap topluluğu çok geçmeden bu yeni halifeyi istifaya 

davet ediyordu. 

Hz. Hasan halife olur olmaz Muâviye Irak' ı istilâya koyuldu. 

Böylece halife, mevkiini sa ğlamla ştırmaya f ırsat bulamadan sava ş 

meydan ına gitmeğe mecbur oldu. Kays ad ında bir komutan ı Suriyeliter 

üzerine göndererek önemli bir askeri kuvvetle de kendisi 

Medain'e doğru yola koyuldu. Ancak bu s ırada Kays öldürüldü. 

diye bir rivâyetin askerler aras ına yay ılmas ı —ki bu yalan bir haberdi— 

halife Hasan' ın emrindeki askerler aras ında fitnenin ve isyan 

ın ortaya ç ıkmas ına vesile oldu. Sonunda bu askerler, onun çadırına 

kadar gidip e şyaların' yağma ettiler. Hatta bir aral ık onu ya-


kalay ıp düşmana teslim etme ği bile düşündüler. Bu durum kar şıs 

ında kuvvet ve cesareti k ınlan Hz. Hasan, hilafetten istifaya kesin 

olarak karar vermi ş olduğu halde Küfe'ye geldi. Yakubrnin rivâyetine 

göre, askerler aras ında «Hasan, Muâviye ile ban şa raz ı oldu» 

şeklindeki yalan haberlerden dolay ıdır ki onun çad ır ı yağma edilmiştir. 

Irakhlann daima de ğişen meşreblerine güvenemeyen Hasan, 

Muâviye'nin önermelerine uyarak halifelikten çekilmi ştir. Hasan ile 

Maviye aras ında yap ılan bir anla şmaya göre, halifelik ya şadığı sürece 

Muaviye'ye geçecek, ama ondan sonra Hz. Ali'nin küçük o ğlu 

Hüseyin halife olacakt ı. Buna kar şılık Hasan, Küfe'deki hazineye 

sâhip olacakt ı. Böylece Muâviye 41/661 y ılının yaz aylar ında Hz. 

Muhammed'in ümmetini yeniden bir bayrak alt ında toplamay ı başarm 

ışt ı. Bundan ötürü buna Cemaat Yılı ad ı verilmi ştir. Fakat bu 

tarih çe şitli râvilerce ba şka ba şka aylarda gösterilmi ştir (38). 

Hicri 49 y ıl ında Muâviye, E ş'as bin Kays' ın k ızı ve Hz. Hasan' ın 

e şlerinden Esma'y ı oğluna almak 10 000 dirhem ve 10 çiftlik hediye 

etmeği vâdederek zehirleme ğe te şvik etti. Hz. Hasan 46 ya şındayken 

Taberrnin rivâyetine göre böyle bir tertiple öldü. Vasiyeti üzerine 

Hz. Peygamber'in yan ında haz ırlanan yere gömülecekti, ama Hz. 

Ayşe hemen devesine binip yan ına adamlar ını alarak Hz. Hasan' ın 

vasiyetinin gerçekle şmesine izni vermedi. Medineliler bunda çok 

üzüntü duydular. Ona : «Sen bir gün deve üzerinde sava şa girer, bir 

ba şka gün peygamberin torununu kendi yan ına gömülmeğe bırakmazs 

ın» dedilerse de, onu karar ından cayd ıramad ılar. Hz. Ayşe'nin 

adamlan kar şı tarafa ok atmaya ba şlad ılar. At ılan oklardan Hasan 

bin Ali'nin tabutu delik de şik oldu. Bunun üzerine, onu Baki mezarlığına 

defnetmeğe mecbur kald ılar (Taberi, Tarih, IV., S. 8; Cevdet 

Paşa, VIII., S. 271) (39). 

(38) bk. Wellhausen, a.g.e., S. 53. 

(39) TaberI, IV., S. 8; Cevdet Pa şa, VIII., S. 171; Lammens bunu iftira kabul 

eder bk. İ. A. Hasan maddesi, V., 1., S. 309.

II. EMEV İ DEVLETI 

1. — Emevi Devletinin Kurulu şu ve Geli şmesi : A) Emevi devletinin 

kurucusu Muâviye'nin kimli ği : Muaviye'nin doğduğu yıl bilinmemektedir. 

680 y ıl ına kadar ya şamışt ır. Kurey ş başkanlarından 

lJtbe bin Rebia'n ın kızı Hind'in oğludur. VII. Yüzyılın ilk on senesi 

içinde doğmuş olmas ı muhtemeldir. Babas ı Ebu Sufyan' ın nüfuzu 

ve idarecili ği ona ba şkanl ık hususunda örnek olmu ştur. Mekke'nin 

fethi y ılında (630) Müslüman olmu ştur. Bundan sonra Peygamber'in 

yan ına kâtip olarak girmi ş, böylece devletin müesseselerini, 

ilerde birlikte çal ışacağı veya mücadele edeceği kimseleri yak 

ından tan ıma f ırsat ını bulmu ştu: Hz. Ömer, Hz. Ali, Talha, Zübeyr, 

Hz. Ay şe, Amr ibni ili-As ve Mugire bin Şube gibi. Bu iki yanl ı yeti ş- 

ıne tarz ı, genç ve ola ğanüstü kabiliyetli Muaviye'yi çok erkenden 

olgunla şt ırm ış, onu gelecek için iyice haz ırlam ışt ı. Daha Hz. Ebu 

Bekir zaman ında karde şi Yezid ile birlikte Suriye fethine gönderilince 

hayret uyand ınc ı bir ba şarı gösterdikten ba şka, Hz. Ömer 

zaman ında Caesarea ( = Kayseri, Filistin)'nin ve Feni ıke k ıyılarının 

al ınmas ında üstün askeri kabiliyetini 'ispat etmi şti. Yezid'in ölümü 

üzerine Şam valisi olarak, onun yerine geçti. 

Hz. Ömer zaman ında sadece Şam valisi olan Muaviye, Hz. Osman 

halife olur olmaz Suriye'de fethettiti bütün illeri kendi eli alt 

ında toplad ı. 20 yıl süresince Suriye'yi yeni devletin en iyi örgütlenmiş 

askeri birliklerine sâhip örnek bir eyaleti haline getirdi. 

Bununla birlikte Hz. Osman' ın öldürülmesine engel olamad ı ise de, 

onun katillerini aramak ve cezaland ırmak bahanesi ile kendisini 

hilafet makam ına ulaşt ıracak yollar ı bulmay ı bildi. S ıffin sonuçsuz 

savaşı ve Dûmet ül-Cendel'de verilen hakem karar ı ile Muâviye büsbütün 

hareket serbestisine kavu şmuş oldu. 

B) Muâviye'nin dahi yard ımcıları : Yukarıda Hz. Ali bahsinde 

anlat ıldığı üzere, Muâivye Amr ibn üljks' ı kendi davas ına kazan-

28 Bahriye ISIÇOI‹ 

d ıktan sonra daha da güçlendi. Esasen Muâviye için halifelik yirmi 

y ıldan beri sarfetti ği çabalar ın ve Suriyeli sad ık yandaşlar ının resmi 

bir onaylamas ından ba şka bir şey değildi. Hz. Ali'nin oğlu Hz. 

Hasan' ın halifelikten vazgeçmesi ile Irak' ı da tehlikesiz bir hale getiren 

Muâviye, Şam' ı hukümet merkezi yaparak Iran ve Bizans hükümdarlar 

ı gibi debdebe içinde ya şamaya başlad ı. Bu arada İran' ın 

Stahr şehrinde hâla Hz. Ali'nin bayra ğına bağl ılık gösteren Ziyad 

ibni Ebihryi kendisinin baba bir ana ayr ı karde şi ilan ediverdi. 

a) Ziyad ibni Ebihi : Gerçekten de Ziyad, Ebu Sufyan'm 

Sümeyye'den evlilik dışı doğmu ş bir oğlu idi. ,Siimeyye önce Ebu 

Bekre ile, sonra da Ubeyd ad ında bir Rum köle ile evlenmi şti. Basra 

ordusunda kâtiplik ile i şe ba şlayan Ziyad 662 y ılına kadar Muâviye'ye 

biat etmeden kald ı. Hemşehrisi olan Mugire'nin arac ılığı ile 

Şam'a dâvet edildi. Böylece Amr ibn Mugire bin Şube ve 

Ziyad ibni Ebihi ile Muâviye öyle dört ba şı mamur bir yönetim 

kurdu ki, Ernevi aleyhtarlar ının bütün kuvvetleri y ıkılmaya maliküm 

bir hâle geldi. Muâviye önce Ziyad' ı Küfe'de Mugire'nin yan ında 

bulundurdu. Mugire ona babaca bir şefkat ile muamele etti. 

Sonradan, yani Hicretin 45. y ılında Şam'dan gelen bir emirle. Ziyad, 

Basra'ya tâyin edildi. Rebiülahir sonunda Ziyad oraya vard ı . 

Basra'da giri ş yapmadan, doğrudan doğruya, maksada giren bir 

hutbe okudu. Bunun için bu hutbeye «Girişsiz hutbe» denilmektedir. 

Bu s ırada Basral ılar birbirlerinin evlerini yakmakta, dü şmanlar 

ını su kanallanna at ıp boğmakta ve mezarlar ı açıp ölülere musallat 

olmakta idiler. Onun için Ziyad Hutbesinde şöyle konuştu: «Cahiliye 

devri âdetlerini savunanlar ın dilleri kesilecektir. Sizler bilinmiyen 

suçlar icad ettiniz. Ben de her kötülük için özel bir ceza icad 

edeceğim. Hemşehrilerinden birisini suda boğan', ben de suya atacağım. 

Birisinin duvar ın ı delen veya evini yakan ı ben de tutup ya 

kalbini delece ğim ya diri diri yakacağım. Mezarlara musalllat olanlar 

ise diri diri gömüleceklerdir! 

Sizden itaat bekliyorum ve yönetimimde adâlet istemek hakk 

ın ı size tan ıyorum. Her hususta muktedir olmasam bile üç hususta 

hiçbir zaman şaşmıyacağım: her şikayeti olan bana, gece veya 

gündüz istediği saatte gelip yak ınabilir, maa ş ve ücretleriniz muntazaman 

ödenecektir, ve sizleri s ın ır garnizonlar ında çürümeğe terketmiyeceğim. 

Allah'tan herbirimize vâzifemizi yapmakta yard ımcı 

olmas ını dilerim. İçinizden bir çoklar ına ciddi hesaplar sorabilirim.

EMEVI DEVLET İ 29 

Ornuzlann üzerinde birden fazla ba şın sallandığını görüyorum; her 

kes kendi başını korumaya dikkat etsin» (40). 

O, Başlangıçta uygulad ığı bir kaç sert ceza ile kendisini sayd ı', 

ı başard ı; Sadece Basra'da de ğil, Iran eyâletlerinde ve Arabis- may 

tan çölünde bile mucizeyi hikayeler anlat ılmas ına vesile olan ve 

o zamana kadar görülmemi ş bir güvenlik ve asayi ş havas ı getirdi. 

Basra'daki Hariciler de onun önünde gev şerni şlerdi. Ziyad sağlam 

iradesi ile kabileler aras ındaki çat ışmalardan ötürü zay ıf dü şen 

devlet otoritesini yeniden güçlendirdi. Kendisinden önceki valinin 

hoşgörürlüğü yüzünden şımarm ış olan Siiler, Ziyad'a kar şı baş kald 

ırınca o bundan yararland ı ve onları iyice sindirdi. Ayaklanan Kiıfelilerden 

50 000 ki şi Horasan bedevilerinin yan ına gönderildiler. 

Ziyad' Irak ve iran'daki geni ş toprakları 675 yılında Küfe'de yebadan 

ölünceye kadar liyâkatla yönetti. 

İslamda arpal ıklara, maa şlara devlet mülklerine bakan, «Zimam» 

dairesi ve mühürdarl ık, ilk önce Ziyad b. Ebi Süfyan taraf 

ından Farslar örnek tutularak kurulmu ştur. 

b) Mugire bin şübe: Muaviye'nin, önce ad ından bahsetmi ş 

olduğumuz Kûfe valisi Mugire bin Şübe ise gençliğinde uyuyan bir 

arkada şını bıçaklam ış ve 8. Hicret yılında Medine'ye kaçm ışt ı (41). 

Orada Hz. Muhammed'e sokuldu, o da onu 9. y ılda kendi memleketindeki 

Taif putlar ın ı k ırmakla vazifelendirdi. Bu f ırsattan yararlanarak 

tap ınağın hazinesini de Mugire yan ına ald ı. Bir rivayete göre 

Hz. Muınammed'in defni s ıras ında yüzüğünü kasten kabre düşürdü. 

Bundan da ileride bir tak ım menfaatler sa ğlamayı düşünmüştü. 

Farsçay ı çok iyi bildiği için çoğu zaman elçi olarak kullan ı- 

lıyordu (42). Hz. Ali'ye Muaviye'yi yerinde b ırakmayı tavsiye etmi ş , 

fakat tavsiyesini dinletemeyince Muaviyetnin taraf ını tutmuştu. 

Hicri 17. y ılda bir Zina suçundan ötürü Hz. Ömer taraf ından 

muhakeme edilip sonunda da valilikten uzakla ştırılan Mugire bin 

Ştrbe, Kûfe valisi olduktan sonra, Muâviye zaman ında, Azerbeycan 

ve Medya'y ı fethetmi şti(43). Hz. Osman zaman ında ikinci plana dü- 

(40) Lammens, Etudes sur le siecle des Omeyyades, S. 65. 

(41) İbni Hacer, İsâbe, II., S. 411; İbni Sa'd, Tabakat, IV, 2., S. 25. 

(42) Mes'üdI, Muruc üz - Zeheb, IV., S. 300; Belâzurl, Fütuh ül-Buldân, IL, 

S. 141. 

(43) Taberi, IV., S. 11 -3; Belâzûr1, Fütuh, II., 171.


şen Mugire, bu halifeye kar şı ç ıkan ayaklanmaya kat ılmadığı için 

yeniden yükseldi. 40/660-1 y ıl ında Muâviye ad ına Hac emirliği vâzifesine 

tâyin edilmi ş görünen sahte bir belge düzenledi. Bundan sonrad 

ır ki, Muâviye bu kurnaz ve becerikli adam ın yard ım ına muhtaç 

olduğunu dü şünerek onu Küfe vâlili ğine getirdi. Küfe'deki Haricile 

rin bozguncu hareketlerini, Ali yanda şlığını görmezden geldi ve onlarla 

uğra şmad ı. Kendi rahat hayat ını ya şamaya bakt ı. Haricilerin 

ileride meydana getirecekleri karga şal ıklarla ba şa ç ıkma i şini yerini 

alacak olan vâliye b ırakmakta adeta bir zevk duydu. Mugire, kesinlikle 

bilinmemekle birlikte, 668 veya 671 y ılında öldü ve yine Taifli 

olan Ziyad onun eyaletinin yönetimini de ele ald ı (44). 

C) Muâviye'nin Halifeli ği : Muâviye henüz halife olmadan önce 

649 yıl ında K ıbrıs'a sald ır ıp bu aday ı İslam egemenliği alt ına 

sokmuştu (45). Bundan alt ı yıl sonra, yâni 655'te Istanbul'da kar şı 

bir donanma yollam ışt ı. Bu donanmay ı imparator Konstans Likya 

k ıyılar ında kar şılam ış fakat yenilmi şti. Muâviye'nin bu ba şarılarma 

rağmen Araplar henüz amaçlar ına ula şamam ışlard ı. Çünkü bir yandan 

kara yoluyla yürüyen Muâviye, Kapadokya'daki Kayseri'yi geçe 

memi şti. Bu seferin sonuna do ğru Muâviye, Hz. Ali ile mücadele 

edeceği için bar ışı Bizanshlardan para ile sat ın almaya mecbur olmuştu. 

Fakat bundan sonra her yaz Bizans'a bir sefer açm ış, k ışın 

geri dönmü ştü. Bu seferlerden ikisinde Muâviye ordular ı Bizans 

ba şkentini ku şatt ı, ama bu şehir kuvvetli ve yüksek surlar ı ve grek 

ate şi sayesinde dü şmekten kurtuldu. 676 y ılında Muâviye Bizans'ta 

bulunan bir Ermeni asi çete ba şkan ın ın (Soborius) daveti üzerine 

harekete geçti; Malatya'ya geldi ğinde ayaklanmamn bast ırılmış olduğunu 

gördü. O ğlu Yezid'i İstanbul üzerine yollad ı. Yezid rahat 

ın ı ve eğlenceyi pek sevdiğinden ağır davranrm şsa da, babas ı 

Muâviye'nin tehditleri kar şısında, orduya kat ılm ışt ı. Bu seferde 

askerlerin aras ında İbni Abbas, İbni Ömer, İbni Zübeyr, Ebu Ey, 

yub el-Ensari Halid ve Abdülaziz bin Zürrâre gibi Islam ın değerli 

ki şileri de vard ı. Bu sava şta islanalar bir hayli kay ıplar vermi ştir. 

Ebu Eyyub el-Ensari bunlardan biridir. Türbesi hala Istanbul'da 

kendi ad ın ı ta şıyan semt ve carniide bulunmaktad ır. Araplar k ışı 

Kad ıköy'de geçirip ilkbaharda sald ırıya geçtilerse de ba şaramad ı- 

lar. Muâviye 674'te enerjik bir hamle yapt ı ve bir donanma yolla- 

(44) Lammens, Etudes sur le sicle des Omeyyades, S. 34 - 40. 

(45) Belâzuri, I., S. 245 - 50.

EMEV İ DEVLET İ 

31 

d ı . Bu donanma Marmara'n ın güneyinde tutundu; 7 y ıl Bizans' ı 

s ıkıştırd ı. Sonunda bir anla şma yapmakla bu sonuçsuz sava ştan 

vaz geçildi. 

Araplar kendileri için daha ba şar ılı olacak seferleri, ikinci bir 

sava ş alan ı olan Afrika'ya yapt ılar. Hz. Osman zaman ında, 652'de 

İbni Hudeyc'in sefer ettiği Sicilya'ya bụ kez Muâviye zaman ında 

668'lerde Abdullah ibni Kays' ın kumandas ında yeni bir ak ın yap 

ılarak zengin ganimetler ele geçirildi (46). 

Kuzey Afrika'da Arap egemenli ğinin as ıl kurucusu M ısır fatihi 

Amr ibn ül-As' ın teyzesi oğlu Ukbe bin Nafi'dir. Bu zat M ısırdan 

yola ç ıkarak Berka'y ı zaptetti. 670'de de Berberilerle bir anlaşma 

yaparak Afrika'da Hristiyan egemenli ğini tamamiyle kırd ı ; 

ilerde gelecek tehlikeleri önlemek maksad ıyla da ordugâh olarak 

Tunus'ta Kayravan askeri kolonisini kurdu (670) (47). Bundan sonra 

Atlas dağlar ı güneyinden yürüyüp Atlas Okyanusu k ıyılarına 

geldi. O yüzy ıla göre bu k ıyılar karalar ın sonu san ılırdı. Bunun 

için Ukbe bin Nafi at ını denize doğru sürüp şöyle demişti: «Ya 

Rab bu büyük derya yürüme ğe engel olmasayd ı büyük ad ını daha 

ileriye götürürdüm». 

Böylece Ukbe bin Nafi, Do ğu Roma İmparatorluğunun elinde 

bulunan Magriıb-i Aksa ( =Mavritanya)'y ı istilâ etmi ş oldu. Muaviye'nin 

halifeli ği zaman ında özgürlüklerine s ıkı s ıkıya bağlı bulunan 

bu Berberiler çok geçmeden Araplar'a kar şı ayakland ılar, 

Ukbe'yi geri çekilmek zorunda b ırakt ılar. Ukbe Kayravan'a s ığındı, 

ama orada kendisini ve askerlerini mahvettiler; Kayravan ı da 

ele geçirdiler. Bu ayaklanman ın başında Kâmran oğlu Kuseyle 

vard ı. 683'te öldürülmü ş olan Ukbe'nin türbesi Biskra' ınn güneyinde 

bugün hala Sid-i Ukba ad ın ı ta şımakta ve Afrika'da İslam 

mimarisinin çok basit ve eski bir an ıt ı olarak durmaktad ır. 

Muaviyenin Suriye'deki nüfuzunu eşi, Kelb kabilesinden, Meysun'un 

yak ınlarıyla kurduğu sıkı ilişkilere ba ğlıyanlar vardır. Muâviye 

ve ardgelenleri iktidarlar ı boyunca bu Yemenli zümrelerde kendilerine 

bir dayanak bulmu şlardır. 

Muaviye'nin Hristiyanlar'a kar şı güttüğü siyaset_ son derece 

(46) İbn ül-Esir, Tornberg yay ını, II., S. 417, III., 149. 

(47) BeMzuri, Fütuh, I., S. 368.


müsamahal ı idi. Bu hususta onu etkiliyen belki de dam şmanlarmdan 

hristiyan SercCm bin Mansûr olmuştur (C. Huart, a.g.e. I. 261). 

Erişmek istediği her şeye oldukça kolay sâhip olan Muâviye 

şimdi de şarap ve eğlenceye dü şkün, güzel tambur çalan oğlu Yezid'i 

daha ciddi davranmaya, kendi yönetim usullerine al ışt ırmaya çal ışt 

ı (48). Halifeliğinin sonuna doğru onu önce Suriye'de, sonra öteki 

eyâletlerde veliaht olarak tan ıtt ı. Bu nâzik i ş onun son siyasi zaferi 

olmu ştur. Muâviye, Hasan bin Ali'nin halifelikten vazgeçmesinden 

sonra islam kuvvetlerinin eline geçen topraklardan hiçbirini 

yitirmeden hüküm sürmeyi ba şarmışt ır. Ne Abdülmelik, Ne Mansûr, 

ne Harunürresid İslam tarihinde bu e şsiz övgüye hak kazanm ışt ır. 

Sünni tarihçiler Muâviye'nin hat ıras ına oğlu Yezid'in hat ıras ından 

çok daha fazla sayg ılı davranmaktad ırlar. Suriyelilere gelince, onun 

şan ve şeref dolu yönetimini uzun y ıllar sayg ı ile ammşlard ır. Soğukkanl 

ılığı, yumuşak başlı görünü şü, güler yüzlü olu şu, ayrıca cömertçe 

da ğıtt ığı zengin hediyeler ve bağladığı maa şlar en inatç ı 

ve uzla şmaz dü şmanlarmi bile zarars ız hale getiriyordu. Muâviye 

önemli mevkilere tâyin etti ği yak ın akrabalar ına kendi emirlerini 

körü körüne yerine getirme duygusunu a şılamışt ı. Muâviye lehindeki 

tutumu, baz ı Sünniler, onun Peygamber'e vekâlet demek olan 

h.alifeliği s ırf dünyevi bir iktidar hâline getirdi ğini iddia ederek 

yerdiler. Bu tutum onu kötüleme ği hedef tuttu ğu hâlde büyük meziyetlerini 

de belirtmi ş oluyordu. 

T ıpkı Floransa'daki Medici soyunun son zamanlar ında görüldüğü 

gibi Muâviye de bir dü şman ından ya da zorluk ç ıkaran bir 

dostundan kurtulmak istedi ğinde hançer ve zehir kullanmaktan çekinmezdi. 

Örneğin, Suriyeliler'ce çok sayg ı gören Abdurrahman 

ad ında biri halkın kendisine duydu ğu sevginin kurban ı olmuştu. 

Baz ı tarihçiler Muâviye'yi duygusuz, merhametsiz ve hiylekâr olarak 

t asvir ederler. Hz. Peygamber'in büyük torununu zehirletmek ve 

Hz. Ali'nin kahramanl ık ve şöhret arkada şı olan Mâlik el-E şter'i 

ortadan kald ırmak onun cinayetleri aras ında say ılır. 

Muâviye'nin sünnilere göre baz ı suçları vard ır. Bunların en 

önemlilerinden dördünü belirtelim : 

1. Hz. Ali'ye ve soyuna küfretrnek (sebb); bu kötü görenek 

önce Şam'da ba şlamıştır. Namazdan sonra Hz. Osman'a dua edilir, 

(48) Cevdet Pa şa, Kısas, VII., S. 174.

EMEVÎ DEVLET İ 33 

sonra Ebu Turâb lakab ı ile an ılan Hz. Ali'ye küfredilirdi K ılfe'de 

vali bulunan Mugire bu yolu izlediyse de Hücr bin A'di bin Hâtem 

ve onunla birlikte cemaat bu bedduay ı hemen reddederdi. Mugire 

cemaatin tepkisine ses ç ıkarmazd ı; ama Ziyad ibni Ebihi Kûfe valisi 

olduktan sonra Hücr bin A'di'nin bu karşılığını hoş görmiyerek, 

onun ve baz ı arkada şların ın hapis ve idam ına sebeb oldu (49). 

2. Seçime uym ıyarak k ılıç kuvvetiyle ve hiyle ile hilafeti almas 

ı . 

3. Ziyad' ı kendi nesebine ba ğlamas ı (50). 

4. Oğlu. Yezid'e veliand olarak halk ı zorla biat ettirtmesi (51). 

Yaln ız bir tarihçi Muaviye'yi temize ç ıkarmakta oldukça güçlük 

çeker. Ancak Araplar gene onun şahs ında hükümdarl ık kudretinin 

sembolünü görmektedirler. Mes'udi'nin inanc ına göre ardgelenleri 

onun maharet derecesine ula şamazlar, olsa olsa ancak onu 

taklid edebilirlerdi. Sufyaniler'e mensup bu dâhi hükiirr ıdara karşı 

duymuş oldukları az yak ınlığa rağmen Mervanner çok kez onun ortaya 

koyduğu yönetsel gelenek ve yöntemlere dayanm ışlardır. 

Muaviye hiç şüphe yokki Islam' ın en ilerici hükümdarlanndan 

birisidir. Kamu oyu'nu asla küçük görmezdi; insanlar ın yönetilmesinde 

yaln ızca gücün ba şarı sağlıyacağına inan ır, onların sevgisini 

kazanmaya çal ışır, böylece uyruklar ının kendisine bağlanmasını 

sağlar, «dünyanın kıl ınçtan daha iyi, dil ile yönetilece ğ'ini» savunurdu. 

O, kabilelerden gelen ve Vüfüd denilen temsilcileri s ık s ık kabul 

eder, yak ınmalann ı çekinmeden söylemelerine izin verirdi. Ayr ıca 

yönetim i şlerine bu ki şileri katt ırMakla, eski bedevi bireycili ğini 

kendi planlar ı lehine kullanmay ı bilirdi. Muaviye Suriye'deki dan ışma 

kurulunun görü şmelerinde bir «primus inter pares» (=e şitler 

aras ında birinci) idi. 

Yavaş yava ş uyruklann ın siyasal terbiyelenini geli ştirmeği ve 

başı boş hareketlerinin önüne geçme ği başardı. Hiçbir zaman onların 

eleştirmelerinde ıı ve şairlerin sald ırılarından ürkmezdi. «Birereylem 

haline gelmedikçe kelimeler beni ilgilendirmez» demek al ışkanlığındayd 

ı. Bu geni ş düşünüş tarz ı, Mervannerde gittikçe nadir- 

(49) Mes'üdi, Müruc, V., S. 80. 

(50) Taberi, a.g.e., IV, S. 12-15. 

(51) Taberi, a.g.e., IV., S. 20-24.


leşecek ve Abbasiler'de mutlâkiyetin ortaya ç ıkmas ı ile büsbütün 

kaybolacakt ır. 

Eğer Muaviye'de bir devlet kurucusunun keskin görü şü, çabucak 

harekete geçi şi, koğuşturrna fikri, eskimi ş önyarg ılardan uzak 

bulunma, insanları e şit tutma ve onlar ın önkan ılarına kar şı anlayış 

gösterme sab ırs ızl ığı olmasayd ı. Bedevileri bulunduklar ı durumdan 

kurtarıp disiplin alt ına alamazd ı. Onun hakk ında yans ız bir yarg ı 

vermek isteyenlerin, hatalar ına rağmen çal ıştığı çevrenin, Bedevilerin 

içine i şlemiş bireyciliğin direncini hesaba katmalan gerekir. 

Muâviye onlar ı yüksek kültürlü çok eski uygarl ıklar ın vârisi olan 

milletlere hükmedecek fatihler haline getirebilmi ştir. Bu milletler, 

Bizanhlar, İranl ılar, Moğollar, Türkler ve bg. dir. 

Muâviye İslâmiyet için çok yararl ı olmuştur. Kurnandanlanndan 

Amr ibn Ziyad ibni EM' Sufyan (Ebihi), Mugire bin Şube 

gibi şahsiyetler sayesinde Horasan ve Iran'da cereyan eden kabile 

kavgalar ı uzay ıp gitmemi ş, tersine bunlar hemen önlenrni ştir. Muâviye 

tahta geçtikten sonra o vakta kadar Suriye'de uygulad ığı ve başarı 

sağlad ığı yönetim usulleri hilâfetin öteki bölgelerinde de geni ş 

bir uygulama alan ı buldu. Böylece Islam' ın çekirdeğini teşkil eden 

Bedevileri merkezi bir yönetime ba ğlı bir duruma soktu. Maliyeyi 

de düzenledi. Çok fazla maa ş alanlar ın, ayl ıklarını azaltt ı, düzensiz 

eyalet gelirlerini düzenli hale getirdi. Devlet kasas ın ı fatihlerin istedikleri 

biçimde kullanabilecekleri bir kasa olmaktan kurtard ı . 

«MM ül-Müslimin» say ılan devlet hazinesini «M'alullah» haline getirdi 

(52). İslam ülkelerinde disiplinli bir uzla şt ırma örgütü de 

Muâviye taraf ından kurulmu ştur (Cevdet Pa şa, KE., VII., S. 195). 

Muâviye Receb 60/Nisan 680'de Şam'da öldü (53). Son nefesinde 

oğlu Yezid'i yan ına getirtip şu tavsiyelerde bulundu: «O ğlum 

bilesin ki, imparatorlu ğu sana sağlamak için ne gerektiyse yapt ım. 

Halifeliğin her yönünde, benim veliand' ırn olarak tan ındın. Yalnız 

dört ki şi biat etme ği reddetti. İşte onlara kar şı nas ıl hareket edeceğini 

sana söyliyeyim: «Ebu Bekir'in o ğlu Abdurrahman zevk düşkünüdür; 

ona bu yolda gerekeni öylesine ver ki, e ğlencenin dışında 

başka bir şey dü şünemez olsun. Ömer'in oğlu Abdullah kendini 

(52) Lammens, İA., VIII., S. 443. 

(53) Taberi'de 60 y ılı receb ay ı denildiği hâde, Cevdet Pa şa 63 Receb, Mes'0- 

di, Muruc'da 61 Receb - diye gösterilmi ştir

EMEVI DEVLET İ 35 

dine vermi ştir, iktidar pe şinde koşm ıyacakt ır. Zübeyr'in oğlu Abdullah 

en tehlikelisidir. Onu biata zorl ıyacak bütün çareleri ara. 

Ali'nin oğlu Hüseyin'e gelince, onu da biata çağir, eğer reddederse 

dikkatli ol, fakat kabul ederse onunla anla ş ve ona iyi muamele 

et, zira biz onun ailesini zorla haklar ından ettik.» 

D) I. Yezid'in halifeli ği a) Kerbela olayı : Yezid babas ının 

yerine geçtiği s ırada, Medine'de Velid bin Utbe, Mekke'de Amr bin 

Said bin As, Basra'da Ubeydullah bin Ziykl, Ktife'de ise Nu'man 

bin Bişr vâli idiler. Yezid babas ının tavsiyelerine uyarak hemen 

Medine'de yaşıyan muhaliflerini biata zorlamas ı için Velid bin 

Utbe'ye bir mektup yazd ı. Velid bin Utbe daha sonra Emevi halifesi 

olarak tahta oturacak olan Mervan bin Hakem'in bu konudaki 

düşüncelerini ö ğrenmek istedi. Mervan, biat ı redettikleri takdirde 

hiçbir mazeret dinlemeden onlann hemen öldürülmelerini 

tavsiye etti. Velid bin Utbe bu kanl ı tavsiyeyi redetti; vakit geçirmeden 

Hüseyin'e haber yollad ı. Peygamberin torunu vâlinin konağına 

gitti, elli kadar silâhl ı adam ı da onu kap ıda bekledi; Muâviye'nin 

öldüğüne ve Yezid'in ona halef oldu ğuna dair mektubu okudu 

sonra Velid'e yukar ıda adları bildirilen dört ki şinin bir arada 

aç ık olarak biat etmelerinin daha iyi olaca ğını söyledi ve ç ıkıp 

gitti. Abdullah ibni Zübeyr de Velid'i bir miktar oylad ıktan sonra, 

bir yolunu bulup Mekke'ye kaçt ı. Orada Kâbe'ye s ığındı. Arkas ından 

Hüseyin bin Ali, karde şi Muhammed bin Hanife hariç bütün 

ailesi ile Mekke'ye göçtü. Bu haberler halife Yezid'e ula şınca, Medine 

vâlisini azletti ve yerine Amr bin Said bin ..As' ı geçirdi. Amr, 

Abdullah ibni Zübeyr'i Yezid'i tan ımaya zorla ınak için, karde şi 

Amr bin Zübeyr'i onun üzerine 2000 askerle gönderdi. Abdullah da 

sağladığı birliklerle karde şini esir edip hapse att ı (54). İşte bu 

olaylarla elde etti ği ünledir ki, Abdullah ibni Zübeyr ilerde İslam 

Imparatorluğunun büyük bir k ısmında Halife olarak kendisini ta- . 

nıtma olana ğını elde etmiştir. Bu s ırada Kûfeliler Hz. Hüseyin'i yönetimi 

ele almas ı için çağırdılar. O, bunlar ın ısrarlar ına dayanamıyarak 

Irak'a gitti. Fakat orada umdu ğu yardımı bulamad ı; kendisine 

yard ım edecek olan amcazadesi Müslim bin Akil de Yezid'in 

vâlisi Ubeydullah ibni Ziyad taraf ından yakalan ıp idam olundu. 

Kûfe vâlisinin kuvvetleri, Hz. Hüseyin'in yolunu kesip ona geri 

dönmesini sağl ık verdiler. Hüseyin bu teklifleri redetti ğinden, Bağ- 

(54) Cl. Huart, a.g.e., I., S. 262; Cevdet Pa şa, Kısas, VIII., S. 198.


dat' ın aşağı yukar ı 100 km. güney-bat ısınaki Kerbela yerine kadar 

onu koğuşturdular. Burada kendisini susuzluktan teslime mecbur 

b ırakmak istediler. M. 680'de Yezid'in ordu kumandan ı ve Peygamber'in 

ünlü sahâbisi Sa'd ibni Ebi Vakkas' ın oğlu Ömer ona teslim 

olmas ını önerdi (55). Hz. Hüseyin her nekadar akrabas ı Müslim'in 

idarr ı ile desteksiz kalm ışsa da yine de bu önermeyi kabul etmedi. 

Hüseyin her hâlde ba şına gelecekleri bir önsezi ile anlam ış olmal 

ı ki, yan ındakilere kendisini terketmelerini, onlara izin verdi ğini 

söyledi. Onlar mertçe ve pervas ızca Hüseyin'in bu öenrmesini 

redettiler. Ertesi gün, yâni 10. Muharrem 61/10. Kas ım 680'de, 

Hüseyin çad ırların arkas ında ate ş yakt ırıp tek cepheden sava şa 

haz ırlanmışt ı. 23 süvârisi, 40 da yayas ı vard ı. Hüseyin at ını düşmanlarına 

doğru sürdü, maksad ı onlara son defa hitap etmekti. 

Feryad eden k ız karde şini susturduktan sonra: «Peygamberimizin 

k ızının oğlu ben değil miyim Şehitlerin efendisi Hamza, babam ın 

amcas ı değil midir Şehid Ca'fer üt-Tayyar amcam değil midir 

Tanrı Elçisi'nin, benim ve karde şim için, siz Ehl-i Beyt'in seyyidlerisiniz 

ve Sünnet ehlinin göz bebeklerisiniz dedi ğini duymadınız 

m ı B ırak ın ız Peygamberin, dedemin mezar ın ın yan ında ömrümün 

sonuna kadar oturay ım» dedi ve onlar ı biraz sonra i şleyecekleri 

nâyetten alakoymak istedi. Fakat Ubeyduliah bin Ziyad' ın adamlar ı 

bu sözleri hiç dinlemiyorlard ı. Karşılıkl ı ok atmalarla, çok nispetsiz 

kuvvetler aras ında, sava ş ba şlad ı. Bu arada Hz. Hüseyin'in o ğ- 

lu Abdullah ve henüz çocuk olan Ali, karde şi Hz. Hasan' ın oğullar 

ından Ebu Bekir, Kas ım, amcas ının iki oğlu ve daha. Peygamber 

soyundan bir çoklar ı şehit edildiler. Öğleden sonra Hz. Hüseyin'in 

adamlar ı çok azald ı. Sağ kalanlar onu savunmak için can 

verdiler. Ancak dört ki şi kaldıktan sonra bizzat Hüseyin de savaşa 

giri şti. Onu daha önce öldürebilirlerdi. Fakat rivâyete göre 

kimse kendisine bu darbeyi indirme ğe cesaret edemiyordu. Nihayet 

Sinan bin Enes Nehai m ızrakla vurup onu yere dü şürdü ve 

hemen başını vücudundan ay ırd ı. Ötekiler Hz. Hüseyin üzerindekileri 

yağma ettiler. O zaman görüldü ki, vücudunda 33 m ızrak 

ve ok 34 k ıl ınç yaras ı vard ı. Bundan sonra çad ırlar ve kad ınların 

üzerindekiler yağma edildi (56). Çadırların birinde Hz. Hüseyin'in 

(55) Taberi, a.g.e., IV., S. 37-7. 

(56) Taberi, a.g.e., IV. S. 45'de Hüseyin'in vücudu üç gün sava ş alanında 

kaldı diye yaz ılıdır.

EMEVi DEVLETI 37 

oğullarından Ali (57) de öldürülmek istendi, ama Ömer bin Sa'd 

buna engel oldu. Bu savaşta Hüseyin taraf ından 72, kar şı taraftan 

da 58 ki şi öldüğü kaydedilmi ştir. 

Hz. Hüseyin'in başı Kûfe'ye getirildi ği zaman Ubeydullah bin 

Ziyad elindeki asas ı ile Hüseyin'in dudaklar ım vurdu. Orada bulunan 

Yezid bin Arkam ve ba şkalar ı dayanamay ıp, Ubeydullah bin 

Ziyad'a asas ını çekmesini, çünkü birçok defalar Peygamber'in öpn- 

ek üzere onun yüzüne e ğildiğini gördüklerini söylediler (Taberi, 

K. Z. Ogan. Ter. II., 370). 

- 

Bütün bu olaylar s ıras ında Yezid'in ald ığı durum bizce tam olarak 

bilinmemektedir. Baz ı yazarlar Hüseyin'in öldürülmesi emrinin 

Yezid tarafından verildiğini ileri sürerler, ama bu iddia ilk Şiiler'de 

mevcut de ğildir. En eski kaynaklar ın hemen hepsi Hüseyin' 

in ba şı Şam'a getirildiği zaman Yezid'in çok üzülmü ş olduğunu, 

gözlerinin ya şard ığun ve onu getirenlere «Hüseyin'i öldürmemi ş 

olsayd ınız, bağl ılığın ızdan gene memnun kal ırd ık; onun yan ında 

olsayd ım, kendisini affederdim» demi ş olduğunu ve mükâfat ümit 

edenlere hiçbir şey vermediğini kaydederler. Ayr ıca Yezid, Hz. Hüseyin'in 

peri şan bir halde Şam'a getirilmi ş olan ailesi ile birlikte 

ağlamış ve sonra onlar ın bütün ihtiyaçlarını sağlıyarak kendilerini 

Medine'ye yollam ışt ır. (58). Bütün bu rivayetler Yezid'in bu 

fiillerinin samimi .olmadığını gösterir. E ğer sahiden Ubeydullah'a 

kızmış olsayd ı onu Kûfe valiliğinden azlederdi. Sonra Kilfe kuvvetleri 

bu kadar üstün oldu ğu halde onu diri yakalamay ıp şehit 

etmeleri ve bo ş yere adamlar ını katletmeleri de bu yolda bir emir 

almış olduklarını göstermektedir. 

Bu tarihten itibaren birçok eserlere konu olan Hüseyin'in 

şehadeti, Müslümanlar' ın kalbinde ikapanmaz bir yara açt ı. Az 

sonra kendisini gösterecek olan bütün muhalefet hareketlerinde 

Hüseyin'in intikam ı sebeb gösterilecek ve bu yüzden yüzy ıllar boyunca 

say ısız Müslüman kan ı akıt ılacakt ır. Şiiler 10 Muharrem'i 

matem günü ilan edecekler, bu ac ıklı olay Şii veya Sünni pek çok 

(57) Hz. Hüseyin'in Ali ad ında üç oğlu vardı : Ali Ekber, Ali Evsat, Ali Asgar. 

Ali Evsat' ın öteki ad ı Zeynelabidindir. Ayr ıca Hasan ve Ömer adl ı iki 

oğlu daha vard ı . 

(58) Taberi, a.g.e., IV., S. 48 - 9. sayfalarda Yezid için asa ile Hüseyin'in dudaklarım 

dokundu diye yazar ama her bAlde bu do ğru değildir.


şaire ağıtlar ilham edecektir. Hz. Hüseyin'in Kerbela'daki türbesi 

bugün hala Şiiler ıçin kutsal bir yerdir. 

b) Harre savaşı : Emeviler için daha çok tehlikeli olan adam, 

Mekke'de kutsal s ığınağında Halife'ye kafa tutan Abdullah ibni 

Zübeyr'di. O. şehirlerinin eski canl ılığını kaybettirmi ş olan hükümete 

kar şı nefret ve kin duygulann ı açığa vurmak için f ırsat kolhyan 

Medinelileri k ışkırtt ı. Yezid 683 y ılında onlar ı kendisine kazanmak 

ıçin boş yere çal ışt ı. Tecrübesiz yeni vali Osman bin Muhammed 

el-Sufyani akl ınca Medine halk ını kazanmak amac ıyla, 

içinde Uhud gazas ı şehitlerinden Hanzala'n ın oğlu Abdullah'm da 

bulunduğu bir gurubu Şam'a gönderdi (Clernent Huart bunu Ukbe 

bin Velid diye gösterir, I. S. 263). Yezid bunlara çok iltifat etti; Abdullah 

bin Hanzala'ya ve sekiz o ğluna 180 000 dirhem bağışta bulundu. 

Yezid'in bu fedekarl ığına kar şılık, temsilciler Şam saray ında 

gördüklerini, sonradan gittikleri her yerde anlatmaktan geri kalmadılar. 

Halife'nin gece gündüz sarho ş olduğunu, müzik, dans ve 

av partilerinden ba şka birşey ile uğraşmad ığını, hatta namaz ı niyan 

terkettiğini yaydılar (59). Bunlardan Abdullah bin Hanzala 

da oğullarımdan ba şka kimseyi bulmasam bile, ona kar şı savaşınm 

diye ayakland ı. Böylece Medine'liler Yezid'i hal'edip Abdullah 

bin Hanzala'y ı başkan seçtiler. Bu haberi duyan Yezid, Ensar'dan 

Numan bin Bişr'i nasihat etsin diye Medine'ye gönderdi; bu bir 

sonuç elde edemedi. Tersine Medineliler vali Osman bin Muhammed'i 

şehirlerinden koydular ve Mervan bin Hakem'i aman al ıncaya 

kadar evinde hapsettiler. Bütün bu kayna şmalar, huzursuzluklar, 

Yezid'in mevkiinin adam ı olmamas ından ve Peygamber'in 

torunlarını şehit ettirmesinden do ğmaktayd ı . 

Yezid hemen, Amr bin Sa'id'e Medine üzerine gitmesini emrettiyse 

de Amr bin Sa'id ikinci bir günaha girmek istemedi ği için 

özür diledi (Cevdet Pa şa, KE., VIII., S. 231). O zaman yezid ihtiyar 

Müslim bin Ukbe'yi askerle Medine üzerine yollad ı. O, onbin 

askeri Harre denilen yerde konaklatt ı. Burada Abdullah bin 

Hanzala, gözü önünde oğullarının birer birer öldürüldüğünü gör- 

• dükten sonra, Medine asillerinin pek ço ğu ile birlikte ve bütün 

kuvvetiyle sava şa sava şa can verdi (26. Ağustos 683) (60). Müslim 

(59) Taberi, IV., S. 53; Cl. Huart., I., S. 263. 

(60) Tabert IV., S. 54; Cl. Huart, a.g.e., I., S. 263, İbni Tiktaka, el-Fahri, 

S. 178.

EMEVj DEVLE .1" İ 

34 

şehri ele geçirdi ve üç gün boyunca ya ğmaya izin verdi. Suriye 

askerleri bu üç gün içinde hem Medinelileri katlettiler hem de şehri 

bir harabe haline getirdiler. Bu s ırada mesçit ah ır haline getirildi; 

türbeleri, süslerini alabilmek için yakt ılar (61); birçok asil kimseler 

Yezid'in zulmünden kurtulmak için uzaklara kaçm ışlardı. Bu 

arada Hüseyin'in oğlu Ali (II.) ve Abbas'ın oğlu Ali kurtuldular. 

Hastahaneler, medreseler . y ıkıldı veya kapat ıld ı . 

c) Mekke'nin kusat ılması Yezid'in kuvvetleri için art ık Mekke 

yolu aç ıkt ı. Ancak, hasta olan Müslim bin Ukbe öldü ğünden yerine 

Husayn bin Nümeyr geçti. Mekkeliler ve Medine'den kaç ıp 

kurtulanlar, ayrıca Küfe'de daha sonra Emeviler'e kar şı ayaklanacak 

olan Muhtar üs-Sakafi ve bir k ıs ım Harici Mekke'ye gelerek 

Abdullah ibne Zübeyr ile birlikte Suriye'li birliklere kar şı kahramanca 

çarp ıştılar (31. Ekim 683). Sonunda şehrin surlar ı içinde 

savunmaya geçmek zorunlulu ğunu duydular. Harem'de yani Kâbe' 

de kan dökmek yasak olduğu halde, Şam askerleri manc ınık getirip 

Kasbe'yi ta ş yağmuruna tuttular (62). Bu arada at ılan ate şli m ızraklardan 

biri Kabe'nin örtüsünü ve tahta k ısımlarını tamamiyle tutu ş- 

turdu; k ısa zamanda «Beytullah» bir kül yığını haline geldi. Tam 

bu s ırada Halife Yezid ölmü ştü (63). Abdullah ibni Zübeyr, Husayn 

bin Nümeyr'e bir mektup yaz ıp Halife'nin öldü ğünü, bu durumda 

onun kimin ad ına sava şmakta olduğunu sordu. Husayn bin 

Nümeyr bile haberin- do ğruluğunu öğrenince Emevi soyunun hilâfette 

kalmas ını art ık istemediğinden Abdullah ibni Zübeyr'in halifeliğini 

tan ıyacağını bildirdi. Ortam buna çok elveri şli idi. çünkü 

Kerbelâ olayından ötürü iman sahipleri çok üzgündüler. Ayr ıca 

(61) Gerçekten de Taberi, IV., S. 55; Mes'üdi, Muruc, V., S. 165 ve İbni Tiktaka, 

el- Fahri, S. 189 gibi kaynak kitaplarda katledilen Medinelilerin 

dere gibi kanlar ının akıt ıldığı, şehrin yağma edildiği ve kad ınlara tecavüz 

edildi ği, esirlerin hapsedildi ği belirtilmi ş ise de, Emir Ali (Musavver 

Tarihi İslam, I., S. 87 v. öt.)'den ba şkas ında mescidin ah ır hâline 

sokulduğu ve süslerini almak için türbelerin y ık ıldığı yaz ılmamıştır. 

Ayr ıca bk. Frants Buhl, İ.A., VII., S. 466. 

(62) Taberi, manc ınığı kullanan adam ın Habe şli bir gayrimüslim olduğunu, 

Kâbe'yi ta şlarken bir yandan da m ısralar terennüm etti ğini kaydeder 

(IV., S. 57). 

(63) Wellhausen, Arab Devleti, S. 78. Yezid 39 ya şında 3 yıl 9 ay saltanattan 

sonra Rebülevvel 14'te ölmü ştü. Tarihi rivâyetler onun öldü ğü günün 

Mekke'nin yakıldığı günle aynı olduğunu bildirirler. Taberi, IV, S. 57; 

Mes'641, Muruc, V., S. 168, Cl. Huart., a.g.e., I., S. 263.


Mekke'nin ku şat ılmas ı sebebiyle islam alemi Emevilere kar şı yer 

yer ayaklanmak istidad ı göstermi ş, Irak, Yemen ve M ıs ır da, daha 

önce Mekke'de halifeli ğini ilan etmi ş olan Abdullah ibni Zübeyr'i 

tan ımışt ı. Ama İbni Zübeyr siyasi deha sâhibi bir ki şi olmadığından 

Husayn ibni Nümeyr'in yapt ığı teklifi reddetti; Mekke'de savaşa 

devam etti. 

E) IL Muâviye'nin halifeli ği : Bu arada, Yezid'in geceden korkan 

çocuklara benzetildi ği için kendisine Ebu Leyla ad ı verilen (64) 

genç ya ştaki oğlu II. Muâviye halifeliğe seçildi. II. Muâviye birgün 

halk ı camiye toplad ı. Onlara: «Ey Nas! Ben sizin i şlerinizin yükünü 

ta şıyacak kudrette de ğilim. Sizin için Hz. Ömer gibi bir adam arad 

ım bulamad ım. Dan ışmak için Ehl-i Şura gibi alt ı ki şi arad ım; bulamad 

ım. Siz hilâfete be ğendiğinizi seçiniz» deyip minberden indi 

ve doğru evine gidip kapand ı. Haz ır bulunanlardan Dahhak bin Kays 

halifeye vekil -olarak namazda imaml ık etti. 

İİmeyye soyundan olanlar bu durum kar şıs ında şa şırm ış bir 

halde kald ılar. Çok geçmeden, seçildikten belki k ırk gün sonra, 

IL Muâviye öldü (65). 

F) Mervan bin Hakem'in halifeli ği : II. Muaviye'nin ölümünden 

sonra eski Irak valisi Ubeydullah bin Ziyâd bile Irak'da halk ı 

kendine biata davet etti. Ama halk ayakland ı. Ubeydullah bin Ziyad 

ancak kaçarak can ını kurtard ı. Bu arada, yukar ıda söylediğimiz 

gibi, Abdullah ibni Zübeyr'e ba ğland ıkların ı bildiren Irak, Ye 

men, Hicaz ve M ısır'dan ba şka Kinnesrin Emiri ile Humus (Homs) 

Emiri, Abdullah ibni Zübeyr'e biat ediverdiler. O derecedeki Emeviler'in 

büyüklerinden olan Dahhak bin Kays bile gizlice İbni Zübeyr'e 

biat etmi şti. Tam Mervan bin Hakem de ibni Zübeyr'e biat 

edecek iken Ubeydullah ibni Ziyâd Şam'a geldi ve onun zihnini 

çeldi: (bak. Taberi IV., s. 60) «Sen Kurey ş 'in şeyhi ve bir ulu kişisin; 

İbni Zübeyr'e biat edersen ben senin için utamr ım» dedi. 

ümeyyeliler onun etraf ında topland ılar. Baz ı Yemen kabileleri de 

Mervan' ı tan ıd ılar. Bu yüzden Mervan' ın etraf ında toplanıp onu 

tan ıyanlara Yemeniyye denildi. Dahhak bin Kays İbni Zübeyr'e tabi 

olduğu için İbni Zübeyr'i tan ıyanlara da Kays ıyye denildi. Bu iki 

(64) Ebu'l - Ferec, I., S. 186 . 

(65) Mes'üdi, Müruc, V., S. 168'de 2 ay, bir ba şka rivâyete göre 3 ay; İbni 

Tiktaka, el - Fahri, S. 190; Ebu'i - Ferec, I., S. 186'ya göre ise 4 ay.

E M E Vi D EV L ET I 

41 

parti birbirlerine kar şı 684'te Merc Rahlt denilen yerde çok kanl ı 

bir savaş verdiler. Dahhak bin Kays sava şta öldürüldü, yanda şları 

peri şan oldu. Mervân Şam'a girdi, Şaml ılar ona biat ettiler (66). 

Mervan, Amr bin Sa'id'i yan ına alarak M ıs ır'a gitti. İbni Zübeyr'in 

adamlar ın ı oradan koyup o ğlu Abdülaziz'i M ısır valisi naspetti. 

İbni Zübeyr ise karde şi Müs'ab' ı Şam üzerine gönderdi. Müs' 

ab' ın ordusu bozuldu. Mervan, Hicaz' ı düşünmekten huzursuzdu 

Daha önce Kabe'ye hücum eden Şam askerlerine kar şı canla ba şla 

savaşan Hariciler, İbni Zübeyr'in Hz. Osman dostu olduğunu öğrenince 

kendisini b ırak ıp Yemâme ve Basra taraflarına doğru gittiler. 

Şiiler de Tevvâbin ad ıyla gizli dernek kurdular. Hz. Hüseyin'in şehit 

edilmesinde kendilerini suçlu görüp onun kan ını talep etmek 

suretiyle temize ç ıkacaklar ına inand ıklarından ayakland ılar. 

Bu arada Mervan iki odu haz ırlayıp, birini Medine'ye ötekini 

Ubeydullah bin Ziyâd' ın emrinde Irak'a yollad ı. Medine'ye giren ordu 

peri şan oldu. İbni Ziyad, Irak'da komutanlar ı arac ılığıyla Tevvabin 

üzerine sava ş açt ı; büyük kahramanl ıkla sava şan Tevvabin 

yenilgiye uğrad ı ve Küfe'ye geri döndüler. Abdullah ibni Zübeyr bu 

s ırada y ıkılan Kâbe duvarlar ını büsbütün y ıkt ırıp yeni ba ştan ve 

ta ştan yapt ırd ı . Hacer-i Esved'i de Hz. İbrahim zaman ında olduğu 

gibi Kabe'ye dahil etti. 

Emevi saltanat ını Sufyaniler kolundan al ıp Mervâniler koluna 

geçmesine sebeb olan Mervan bin Hakem büyük amcas ı Osman bin 

Affan halife oldu ğu vakit onun kâtipliğini yapm ış, bu s ıfatla Osman 

adına devleti istedi ği gibi yönetmi ş, büyük eyâletlere kendi yak 

ın akrabalar ını tâyin etmekten çekinmemi şti. Böylece de Hz. Peygamber'in 

en yak ın dostlarını gücendirmi şti. Bunun bir sonucu olarak 

Bâr günü yahut Hz. Osman' ın şehit edildiği gün, ağır surette 

yaralanmış, sonra Cemel olay ına kat ılarak orada da a ğır yaralar alm 

ıştı (67). Bu olaylarla kazand ığı şöhret sâyesindedir ki, hilafet makam 

ına geçmi ş ve oğlu Abdülmelik'in veliandliğini kabul ettirmi ş- 

ti. 65/685 y ılı ramazan ında Mervan öldü ğü zaman (bir rivâyete 

göre onu evli bulunduğu I. Yezid'in kar ıs ı ve. Sufyânilerden Halid'in 

annesi, oğlunu veliahtlikten ç ıkart ıp üstüne de hakaret et- 

(66) İbni Tiktaka, el - Fahri, S. 191; Cl. Huart, Histoire des Arabes, I., S. 264 

v. öt. 

(67) Wellhausen, Arap Devleti ve sukutu, S. 22, v. öt., 86.

42 Bahriye ÜÇOK . 

ti ği için bir gece uyurken yast ıkla boğmu ştur) (68) o ğlu Abdülmelik 

kolayca yerine geçebildi. 

G) Abdülmelik'in halifeli ği : Abdülmelik bin Mervan hilafet 

makam ına geçtiği zaman imparatorlu ğu siyasi bak ımdan bir bütün 

halinde bulamad ı. O, hilafet miras ını güçlükle ve mücadele ederek 

elde etmeğe, t ıpk ı Muâviye gibi başkaların ın bayra ğı alt ında bulunup 

kendini halife tan ımıyan ülkeleri yeniden itaat alt ına almaya 

mecbur oldu. 

Onun kar şılaştığı en önemli gaileler şunlard ır: Muhtar üs-Sakafi'nin 

ayaklanmas ı; Abdullah ibni Zübeyr'in halifelik iddias ında israrı; 

çe şitli bölgelerde isyanlar; Afrika'da ayaklanmalar. 

a) Muhtar üs-SakaWnin ayaklanmas ı : 64/684 Ramazan ında 

Hz. Ali'nin üçüncü oğlu Muhammed'in nıurahhas ı olduğunu öne sürerek 

kendi propagandas ın ı yapmaya ba şlayan Muhtar Ebu Ubeyd 

üs-Sakari ate şli ve garip bir belâgete sahipti. Çok geçmeden Kur'- 

an' ı taklid ederek, seci ğli fakat müphem bir ifade ile, Cebrail'den 

ald ığını iddia ettiği ilhamlar ı söyleme& ve Mehdi'nin gelece ğini, 

böylece gerçek dinin yeniden kurulaca ğını, bütün haks ızl ıkların ortadan 

kalkaca ğını, yer yüzünün yüzy ıllarca adaletle yönetilece ğini 

vazetme ğe başlad ı . 

Muhtar üs-Sakafi, İbni Zübeyr'e kar şı aç ıktan aç ığa cephe almamış 

olmakla birlikte İbni Zübeyr, Muhtar' ı şüpheli adam telâkki 

etmiştir. Muhtar, Hz. Ali yanda şlarına önemli vazifeler ba ğışlad 

ıysa da, onlar ın itirnadlarm ı kazanamad ı. Ali yanda şı olan kimseler, 

Muhtar' ın aşırı fikirlerinden her zaman y ılmakta idiler. O, İslam'i 

kabul etmi ş olmalarına ve kendisinin gerçek kuvvetini te şkil 

etmelerine rağmen ak ıncı Araplarla ayn ı haklara sahip olm ıyan 

Iranl ı ve Araml ı unsurlara dayanmakta fayda gördü. 

Kurduğu ordunun ba şına Ali'nin kumandanlarmdan birinin o ğ- 

lu olan İbrahim bin E şter'i geçirdi. Muhtar, Kûfe Araplar' ının kendi 

sine karşı olduklar ını öğrendiği zaman, düşmanlarını yok edebilmek 

için Hz. Ali'nin oğlu Hüseyin'in şehid edilmesine kat ılan veya onu 

korumayan herkesi idam etti. Bu kanl ı hareketi Allah' ın uygun bulduğunu 

ileri sürdü; zira bu olaydan iki gün sonra Irak üzerine yürü- 

(68) Mes'udi, Muruc üz - Zeheb, V., S. 266 v. öt.; İbni Tiktaka, el - Fahri, 

S. 192.

EMEV İ DEVLETI 43 

yen ve Kerbelâ olay ına kar ışmış olan Ubeydullah bin. Ziyad' ın kumandas 

ındaki Suriye ordusu Hazir k ıyıs ında tamamiyle yok edilmi ş- 

ti. Kumandanlan Ubeydullah bin Ziyâd da kurtulamam ışt ı. Fakat 

Muhtar' ın güya ulûhiyetin makam ı diye adland ırdığı boş bir taht 

önünde kutladığı bu büyük ba şarısını çok geçmeden kendi zevâli 

izliyecektir. 

Nitekim 67/687 Ramazan ında, Harûra (Küfe yak ınlarında) da 

Basra valisi Müs'ab ibni Zübeyr (Abdullah ibni Zübeyr'in karde şi) 

ve bunun kumandan ı Muhalleb, Muhtar ile çarp ıştılar. Kûfe kalesine 

çekilmek zorunda kalan Muhtar' ı Müs'ab burada dört ay kusatt 

ı. Hiçbir yandan bir yard ım görmiyen Muhtar sonunda bir ç ı- 

kış hareketi s ıras ında Müs'ab taraf ından öldürüldü. Onun akidesine 

sad ık kalanlar da ayn ı akibete uğrat ıldılar. 

Bununla birlikte Müs'ab' ın bu hususta gösterdiği şiddet hareketi, 

gene de bo şuna olmu ştur; çünkü Muhtar' ın mezhebi, Şii eskatoloji 

(= k ıyamet günü inançlan)'sinde derin izler b ırakarak 

devam etmi ştir. Muhtar' ın dini propagandalan sonundad ır ki, Şia 

siyasi bir hareket olmaktan ç ıkarak dini bir akide haline gelme istidad 

ını göstermi ştir. Böylece, Muhtar' ın siyasi başarıları çok k ısa, 

fakat dini telkinleri derin ve uzun süreli olmu ştur. (Brockelmann, 

İslam Milletleri ve Devletleri Tarihi s. 82). 

Abdülmelik her ne kadar Muhtar'dan kurtulmu ş oluyor idiyse 

de, Irak bu defa da Hicaz halifesi Abdullah ibni Zübeyr'e, karde şi 

Mus'ab ibni Zübeyr'in çabalar ı ile bağlanm ış oluyordu. Şimdi Müs' 

ab ibni Zübeyr'e kar şı yürümek gerekiyordu. 689'da Şam'dan yola 

çıkt ı (69). Fakat derhal geri döndü, çünkü ba şkentte tehlikeli bir 

isyan ç ıkmışt ı. Asiler'in ba şında bulunan Amr bin Sa'id el Eşdak' ı 

Şam surlar ı içinde kuşatt ı. Eğer teslim olursa, hürriyetini ona bağışl 

ıyaca ğını vâdetti. Halbuki Abdülmelik verdi ği sözü tutmad ı, bir 

rivayete göre onu kendi elleriyle öldürdü. El-E şdak' ın yanda şları sarayı 

ku şat ınca o, onun ba şını kaleden a şağıya f ırlatt ırmış ve arkas 

ından avuç avuç aTt ınlar saçm ış, böylece asilerin da ğılmas ını sağlamışt 

ı . Şam'da sükûnetin geri gelmesi üzerine Halife Müs'ab ibni 

Zübeyr'e kar şı yeniden sefere ç ıktı, ama başarı elde edemeden geri 

döndü. Ertesi y ıl iki ordu Ba ğdat yak ınında Maskin'de yeniden kar- 

(69) Sait Pa şa (Diyarbekirli) Mir'at ül - İber,


şılaştılar. Önce Abdülmelik Mus'ab'a samimi olarak kumandanlik 

teklif ve vâdetti. Fakat o, karde şine ihanet etmedi, sava şt ı ve öldü. 

Abdülmelik Irak halk ının biat ını kabul ettikten sonra, hükûmet 

merkezi Şam'a döndü. 

b) Abdullah ibn-i Zübeyr'in halifelik iddialar ına son verilmesi 

: Şimdi art ık nüfuzu Hicaz bölgesini s ınırlar ını aşm ıyan Abdullah 

ibni Zübeyr'i ortadan kald ırmak gerekiyordu. Bu i ş için 

Halife son sava şlarda gösterdi ği ba şar ılar ını göz önünde tuttu ğu 

Taif'li Haccâc bin Yusuf'u seçti. Haccâc do ğduğu Taif şehrini üs 

k ılarak Mekke üzerine yürüdü. Şehrin kutsall ığını göz önüne almadan, 

Ebu Kubeys dağından Mekke'yi manc ın ık yağmuruna tuttu. 

Gene de Abdullah ibni Zübeyr, Kâbe ve dolaylar ında daha yedi ay 

tutundu ve kendi öz o ğullar ı taraf ından bile (70) terkedildikten 

sonra, yapt ığı bir ç ıkış hareketi s ıras ında Cemaziülevvel 73/Ekim 

692'de öldürüldü. Böylece Irak ve İslâm imparatorlu ğunun kalbi 

say ılan Hicaz, Haccâc bin Yusuf'un çabalar ıyla Emevi soyuna kazan 

ılmış oldu. 

Abdullah ibni Zübeyr gecesini gündüzünü ibadetle geçiren çok 

dindar ve emsalsiz bir ki şi idi. Hz. Ebu Bekir'in k ızı Esma'n ın 

oğlu idi. Dâvas ında hakl ı ise sonuna kadar sava şmas ın ı kendisine 

annesi sal ık vermi şti. 73 ya şında iken öldürülmü ş olan Abdullah 

ibni Zübeyr 9 y ıl, hükümet merkezi Mekke olmak üzere halifelik 

etmi ş ve zaman zaman Irak ve M ısır da kendisine tâbi olmuştu. 

c) Türlü bölgelerde ayaklanmalar : Abdülmelik bu hizmetlerine 

kar şılık Haccâc'a Hicaz, Yemen ve Yemâlne vâliliklerini verdi. 

Irak' ın ve. Hicaz' ın Şam hükümetine ba ğlanmas ı ile Abdülme 

lik'in art ık bundan böyle rahat bir saltanat sürdü ğü belki hat ıra 

gelebilir. Ancak böyle olmam ışt ır. Çünkü anlatt ığım ız bu mücadelelerden 

faydalanan Hariciler güçlenmi ş, eski Akad bölgesi İran' ın 

güney bölgesini ellerine geçirmi şler ve canlar ını hiçe sayarak durmadan 

sava şmaya koyulmu şlard ı. Bunlardan özellikle Ezrakii kolundan 

olanlar çok korkunçtular. İbni Zübeyr'in bir süre önce 

Abdülmelik'e tâbi olmay ı kabul eden eski vâlisi Muhalleb bunlarla 

(70) M. Seligsohn, İA., I., S. 45; Yakühi (Houtsma yay.), II., S. 303 v. öt.; 

Muruc üz - Zeheb, V., S. 130 v. öt.)

EMENTi DEVLETI 

45 

başa ç ıkamamışt ı. Sonunda Halife, Haccac' ı ve Muhalleb'i daha 

önemli bir kuvvetle bunlar ın üzerine yollad ı . 

78/697'de Iran'da yap ılan kanl ı bir çarp ışma sonunda Hariciler'in 

büyük k ısmı kılıçtan geçirildi; geri kalanlar ı da el-Ahsa çöllerinde 

oturmaya mecbur edildiler. Küfe valili ğine ek olarak kendisine 

bir de doğu illeri verilmi ş olan Haccâc, özellikle Iran'da çok 

şiddet gösterdi. ıSiistan valisi olan Abdurrahman bu zulümlerden 

bakt ı; önce ba ş kald ırd ı, sonra halifeli ğini ilan etti. 701 y ılında kendisine 

kar şı yollanan ordular ı yendi. Sonunda Deyr ül-Cemâeim'de 

ve Maskin'de yap ılan sava şlar sonunda yenildi ve kaçt ı . 

d) Kuzey Afrika'n ın Emevi halifeliğine yeniden bağlanması : 

Araplar' ın ele geçirdikleri ülkeler halk ına karşı gururlu davran ışlar 

ı , özgürlüklerin çok dü şkün olan Afrikal ı Berberiler'i kırdığı için, 

onlar en küçük f ırsatlardan yararlanarak islam İmparatorluğundan 

kapmak yollar ın ı bulmakda gecikmiyorlard ı. VII. Yüzy ıl ın sonlarına 

doğru, yani Halife Abdültr ıelik'in Irak ve Hicaz olaylar ıyla • 

yoğun bir şekilde uğra ştığı yıllarda durum gene böyle olmu ş, Kuzey 

Afrika, M ısır s ın ırlar ına kadar, Islam egemenli ğinden ç ıkmıştı . 

693 yılında Abdülmelik, Afrika'y ı bir kez daha Islam egemenliği 

alt ına almaya mecbur kald ı. Bunun için bir ordu haz ırlad ı. Bu 

ordunun kumandanl ığına Ukbe bin Nâfrnin adamlarından Züheyr 

getirildi. Züheyr, Berberiler'i ve bunlar ın mütefikleri Bizansl ılar' ı 

yenerek Islam topraklanndan ç ıkard ı. Ama Züheyr'in bir dalg ınl ı- 

ğı yüzünden Bizansl ılar yeniden f ırsat bulup Berka'ya hücum ettiler 

ve islam ordusunu a ğır yitiklere uğratt ılar. 

Abdülmelik Afrika'da yitirdi ği yerleri geri almak için 11as~ 

bin - Nu'man kumandas ında yeni bir ordu yollad ı. Bu ordu Kayravan' 

ı geri al ıp Rumlarla Berberiler'i büyük bir yenilgiye u ğratt ı 

Araplar bir kez daha Atlas Okyanusuna vard ılar. Ama çok geçmeden 

Berberiler ile öteki â şiretler pek zeki : bir kad ın olan Kahine'nin 

emri alt ında topland ılar ve ellerinden ç ıkm ış olan bütün yerleri 

yeniden zaptetmeyi ba şard ılar. Islam ordulanmn bir k ısmı şehıd 

düşmüş, geri kalanlar da Berka'ya kaçm ışlardı (697) (71). 

Kahine bu başanlann ın sayesinde be ş yıl Afrika'da saltanat 

sürebilmiştir. Sonunda 702'de Abdülmelik Hassan bin Nu'man' ın 

(71) Rene Basset, Hassan maddesi, İA., C. V. I.

46' Bahriye ÜÇOK 

imdad ına bir ordu daha yoll ıyabildi. Abdülmelik'in askerleri, büyük 

bir denizi a şan bir gemi gibi, Kuzey Afrika kabilelerini vararak 

ilerleme ğe ba şladığı zaman, Kâhine buna kar şı koyabilmek için 

emrindeki ülkeleri bir çöl haline getirme ğe karar verdi. Saraylar, 

kışlalar onun emriyle y ık ıl ıyor, değerli e şyalar götürülüyor, götürülemiyenler 

parçalan ıyordu. Böylece kasabalar ve beldeler yerle 

bir edildi; bahçelerdeki a ğaçlar bile kesilip yak ıldı. Bak ımlı Berberi 

beldeleri, kasvet ve hüzün dolu bir hal ald ı. Müslüman kumandan 

ı Hassan bin Nu' ınan y ıkılmış olan bu yerleri birer birer 

ele geçirdi. Kâhine Atlas da ğlar ı eteklerinde verilen bir sava şta hala 

Bir el-Kâhine denilen yerde katledildi (703). Bundan sonra Berberiler 

25 000 süvâri vermek suretiyle bar ış yapt ılar. Bu olay Berbeiller 

aras ında islâmiyet'in ak ıl ermiyecek kadar çabuk yay ılmas ına 

vesile olmu ştur. Ne yaz ık ki, Hariciler yava ş yava ş Afrika'ya göç 

etmeğe başlad ılar ve ta şıdıkları nefret duygular ın ı Berberilere de 

a şılad ılar. Zamanla bu Hariciler Afrika'da a şiret ba şkanlığına kadar 

yükselebilmi şlerdir. Bu yüzden de Berberiler'in kanl ı sonuçlar 

veren ayaklanmalar ına sebeb olmu şlard ır. 

e) Yönetim ve maliye'de yenilikler : Bütün bu ba şarıları elde 

etmek için Abdülmelik, Bizansl ılar'a a şağı yukar ı 15 yıldan beri 

haraç vererek hiç olmazsa Bizans s ımrlarında barışı korumaya çal 

ışm ışt ı (72). Şimdi art ık bu anla şmayı sürdürmek gerekmiyordu. 

Abdülmelik, Bizans'la sava şa girdi. Bu sava ş hemen hemen Traz ve 

para islahat ı ile ayn ı zamana rastlamaktad ır. Traz, devlet büyükleri 

için özel olarak dokutulan s ırma veya ipek i şlemdi elbise, bohça 

veya mendiller üzerindeki yaz ılara denir. Bu yaz ılar rumca idi ve 

baba-oğul-ruhülkudüs, yani teslis duas ını ta şırlard ı. Birgün Abdülmelik; 

kendi meclisinde otururken bir bohça görerek, üzerinde yaz ılı 

olan rumca bir ibareyi anlamak istedi. Yaz ılar kendisine tercüme 

edildiğinde bu islâmiyet'e yak ışır mı Böyle yaz ılar taşıyan bohçalar 

nas ıl olur da İslam ülkelerinde kullan ılır diyerek rumca traz ı 

yasak edip onun yerine «la ilahe illahu» yaz ılmas ını emretti. Bundan 

böyle İslam ülkelerinde trazlar arapça oldu (73). 

Arap İmparatorlu ğunda halifeler taraf ından darbedilen üzerlerinde 

farsça veya yunanca yaz ılı, hatta ate şgedeli veya haçl ı paralar 

(72) Belâzuri, Futuh ül-Buldân (Z. K. Ugan çev.), I., S. 257. 

(73) Cörci Zeydân, Medeniyet-i İslâmiye Tarihi, I., S. 120 - 1; W. Barthold, 

İslâm Medeniyeti Tarihi, S. 25.


47 

bulunmakla birlikte, bunlar tam anlam ıyla tedavül etmemi ş, devletin 

bat ı bölgesinde Bizans, do ğu bölgesinde ise Iran paralar ı kullanılmıştı. 

Abdülmelik traz ı rumcadan arapçaya çevirmek isteyince, Bizans 

imparatoru IL Justinianusu (685-711) tahttan bir süre için indirmiş 

olup K ırıma sürmüş bulunan geçici Imparator Leontius 

(695-698) dinarlar üzerine Peygamber'i küçültücü ibareler bast ıracağ' 

ını bildirerek tehditte bulundu. Halife bunun üzerine devletin 

ileri gelenleri ile görü şmeler yaparak, alt ın ve gümü şten dinar ve 

dirhemler darbettirdi (74). Bu paralar ın bir yüzüne Hz. Peygamber'in 

ad ını koydu, sonra bunlar ı İmparatorluğun bütün bölgelerine 

yollayarak, bunlardan ba şka bir para ile al ış veri ş edecek kimseleri 

idam cezas ı ile tehdit etti. Ertesi y ıl Haccâc bin Yusuf, halifenin 

yapt ığı bu i şi Küfe'de taklit ederek onu izledi(75). 

Abdülmelik zaman ına kadar İslam ülkelerinde resmi dairelerde 

defterler ve yaz ışmalar, o memleketin halk ının dili ile olur ve bu dile 

a şina yerli memurlar arac ılığı ile işler yürütülürdü. Orn. M ısır divanın 

ın, yâni hükümet dairesinin resmi dili yerli halk ın dili olan 

kıptice idi; memurlar ı da ,kıpti idiler. Şam'da resmi dil rumca ve 

memurlar da bu dili bilen yerli hristiyanlar idi. Irak'ta ise resmi 

dil farsça, i şlere bakanlar da bu dili bilen yerli memurlar idi. Abdülmelik 

her tarafta resmi dilin arapça olmas ını ve yönetimin de 

Müslüman memurlara verilmesini emretti (76).. Böylece ülkenin 

her yönüne arapça yay ılmış, birçok yerlerde yerli halk anadillerini 

unutarak kendilerini Arap saymaya ba şlam ışlard ı . 

Abdülmelik İmparatorlu ğun birliğini elinde bulundurmak için 

(74) Ebu'l - Ferec, Tarih, I., S. 188; Belâzûri, Futuh, II., S. 374 - 9; esasen 

dinar o zamanki alt ın, dirhem de gümü ş paran ın adıydı; fels ise mahalli 

olarak da bast ırılan değeri az bak ır paraya denirdi. 

Mus'ab ibni Zübeyr ve Abdullah ibni Zübeyr zamanlar ında az ölçüde 

dirhem bast ırıld ı . 

(75) Hicri 75 y ılında Haccâc Bagliye dirhemleri darbettirdi, üzerine Bismillah 

el - Haccâc yazdırd ı. Bir yıl sonra Allahu ahad, allahu s - samad hâkettirdi, 

f ık ıhç ılar bunun yaz ılmas ın ı mekruh gördüler; bundan dolay ı bu 

paralara mekrühe adı verildi; rivâyete göre Arap olm ıyanlar da bu dirhemlerin 

eksikliğini gördükleri için makrûhe demi şlerdir. En iyi paralar 

Hubeyriye, Hülidiye, Yusufiye paralar ıdır. Bunlar ın gümüşleri saflaşt ı- 

r ılmışt ır ve miktarlar ı eksik değildir. 

(76) Belâzuri, Futuh, I., S. 312 ve II., S. 99.


zimmilere tan ınmış olan özgürlükleri hissedilir derecede azaltt ı . 

O kendi saray ına da o zamana kadar mevcut olm ıyan bir hava getirdi. 

Selefleri, uyruklar ına her zaman eski Arap kabile şefleri gibi 

muamele etmi şlerdi. İlk olarak o, bir hükümdar tavr ı ile ortaya 

ç ıkt ı. Teokrasinin bir temsilcisi olarak din bilginlerine büyük bir 

nüfuz bahsetti. Dini vazifelerini de büyük bir dikkatle yerine getirdi. 

Bununla birlikte hiçbir zaman mutaass ıp değildi; hatta I. Yezid'e 

hizmet etmi ş hristiyan şair el-Ahtal'i bile saray ında alakoymaktan 

çekinmemi şti (77). 

Yukardan beri aç ıkladıklarımızdan görüldüğü üzere Abdül- 

'Delik _t ıpk ı I. Muâviye gibi, parçalannu ş olan islam devletini bir 

kez daha tek bayrak alt ında toplamayı başarmış, bu yolda kendisine 

büyük yard ımlarda bulunan Haccâc bin Yusuf elde ettiği büyük 

iktidar ve nüfuza ra ğmen hâlifeye sadakatten ayr ılmay ı bir an 

için bile dü şünmemi ştir. Netekim giri ştiği şiddet hareketleriyle 

devletin siyasi vandetini takviye eden, imparatorlu ğun belki yarıs 

ına hâkim bulunan Haccâc, kendisini Halifenin sad ık bir hizmetkar 

ı saym ış, valileri de alelâcle bir memur durumuna getirme ğe 

çal ışmışt ır. 

Vas ıt şehrinin kurulmas ı, Basra'n ın batakl ık alanlar ına zencilerin 

yerleştirilmesi (78) de kabilelerin mahalli otoritelerini k ırmaya 

yöneltilmi ş bir hareket olarak kabul edilebilir. Haccâc'a

Abdülmelik ad ına basılmış bir para. 

Stanley Lane Poole, Oriental Collection C. IX. London 1889, PL. II. Nu. 59.


49 

H) Müslümanlar' ın Orta Asya'da savaşları : Abdülımelik'in tahta 

ç ıkışından 4 yıl önce Orta Asya'da Elteriş Kagan (= Kutluk 

-Han) 681'de Göktürk devletini yeniden kurmu ştu. Yeni Göktürk 

devletinin ikinci bakan ı Kapagan Han (691-716) baz ı Türkleri, bu 

arada Türkeşleri, Karlukları egemenliği alt ına aldığı sırada, Kutluk 

Han' ın oğlu Kül-Tigin'i Sudakları bir düzene sokmak üzere Maveraünnehr'e 

yollad ı (79). Bu s ırada Abdülmelik Horasan valiliğini 

Haccac'a vermi şti. Haccâc kendi emrindeki en ıme şhur kumandanları 

Türk ellerine sald ırtt ı. Bunlar kolay başarı elde edemiyorlard 

ı. Ancak Türk beyleri aras ındaki rekabet bunlar ın işine yarıyordu 

(80). Sonunda Haccâc, Kuteybe bin Müs ılm.'i Türk ellerinin 

fethine memur etti (705). Çok kan dökücü bir kumandan olan 

Kuteybe, Türk beylerinin uzakta bulunmas ından yararlanarak Toharistan'da 

baz ı şehirleri ald ı ve ticaret merkezlerinden Baykent'e 

yürüdü (707). İki ay uğraştıktan sonra halk ı teslim olmaya mecbur 

etti. Araplar Baykent'e barış yaparak girdiler ama şehrin zenginliğini 

görünce ya ğmaya koyuldular, bu güzel şehri birkaç gün 

yağma ettikten sonra yakt ılar, yıkt ılar. Şehirde eli silah tutan ne 

kadar -Türk varsa hepsini öldürdüler; kad ın ve çocuklar ı esir edip 

Horasan'a gönderdiler. Kuteybe, Baykent'ten sonra Talkan mamur 

şehrini harabeye çevirtti; halk katledildi, bu i şten yorulanlar Türkleri 

s ıra s ıra ağaçlara ast ılar. Talkan yolunun 6 km. lik bir kısmı 

böyle as ılmış insanlarla çevrildi (81). Kuteybe 12 y ıl zengin ve 

mamur Türk şehirlerini y ıkmakla uğra şt ı; i şitilmedik vahşetler 

işledi; geçti ği yerlerde yan ık kokusundan ba şka birşey b ırakmadı , 

ama gene de kesin .bir sonuç alamad ı. O kadar ki, Seınerkant 

Türkleri Kuteybe'ye vergi vermeği kabul eden Hanlar ı Tarhun'u 

tahttan indirdiler (82); yerine Gurak Han ı geçirdiler (709) ve savaşmaya 

devam ettiler. Kuteybe ancak alt ı yıl uğraşt ıktan sonra 

Semerkand'a girebildi (711). Harezm bölgesinde de ayn ı facialar 

oldu. Kuteybe zengin ve bak ımlı Harezm şehirlerini yağma ettikten 

sonra karde şi Abdurrahman' ın esir ettiği 4000 Türk gencini 

öldürttü. Emevilere yaranmak için Kuteybe her geçti ği yeri hara- 

(79) Coşkun Üçok, Türk Hukuk Tarihi Dersleri, S. 16. 

(80) Belâzuri, II., S. 282 v. öt. 

(81) Taberi, IV., S. 168; Gibb, Ortaasya'da Arap Futuhat ı, S. 32. 

(82) H. A. R. Gibb, Ortaasya'da Arap futuhat ı, S. 31.


beye çevirdi. Onun oynad ığı bu dram kendi âsi askerleri taraf ından 

ba şı kesilinciye kadar devam etti (717) (83). 

Kuteybe'den sonra Maveraünnehr'de Türkler birle şip Araplaf 

ı yurtlar ından sürüp ç ıkard ılar; yaln ız Buhara ve Semerkant 

gibi Araplar, iranl ılar ve Müslüman olmu ş Türklerle nreskun şehirlerde 

mü şterek bir yönetim kurulabildi. 

Emeviler'in Horasan valisi E şres hiç olmazsa Buhara ve Semerkant 

bölgelerinde tutunabilmek için Islam dinini kabul edecek 

olan Türkler'den cizye al ınmamas ın ı uygun gördü ve bunu ilana 

mecbur oldu. Bu ilan ayn ı zamanda, Müslüman olacak Türkler'e, 

Araplar'la e şit haklar verilece ğini de ihtiva ediyordu. Tahammül 

edilemiyecek kadar a ğır olan cizyeden kurtulabilmek için Buhara 

ve Semerkant Türklerinden birço ğu İslam dinini kabul ettiklerini 

bildirdiler. Ancak halk ın çoğu Islam dinini kabul edince, gelir birdenbire 

azald ı; Buhara bölgesini Emeviler'in bir malikânesi sayan 

Şam saray ını tela ş ald ı. Müslüman olan Türklerden de Cizye al ınmakta 

devam edilmesi yeniden emredildi (84). Islamiyet'e ayk ırı 

olan bu emir yeni ayaklanmalara sebeb oldu. Bu tarihlerde Seyhu ıı 

irma ğı boylarnıda da Türke ş devleti kurulmu ştu. Maveraünnehr'de 

Müslüman olmu ş veya olmam ış bütün Türkler toplan ıp Türkeşle'- 

i in Hani Suluhan'dan yard ım istediler. Suluhan yard ıma koşup 

Araplar' ı Maveraünnehr'den sürüp ç ıkard ı . Toharistan' ı da Araplar'dan 

kurtard ı. Fakat Suluhan'dan sonra Türke şler kara ve sar ı 

diye ikiye ayr ıl ınca, bu iki grup aras ında sava şma başgösterdi. Bu 

savz,smalardan yararlanan Araplar yeniden ç ıkar ıld ıkları yerlere 

girebildiler, ama teker teker her beylik gene de kendi topraklar ı- 

n ı yıllarca savundu. 

Yüzy ıl kadar süren Türk-Arap anla şmazl ıklar' ve çarp ışmalar 

ına, hatta Araplar' ın Tibetlilerle yapm ış oldukları anlaşmaya rağmen, 

Maveraünnehr ve Toharistan Türklerinin hemen hepsi de 

varl ıklar ını koruyabiliyorlard ı . 

Araplar' ın Türkler için izledikleri siyaset zulüm ve tenkil ile 

özetlenebilir. Arapç ıl ık siyasetini izliyen Emeviler devrinde Araplar, 

Türkler'e Müslüman olsalar bile yukardan bak ıyorlar, kendi- 

(83) Bel'azuri, Futuh, II., 285 - 301. Belâzuri S. 301'e göre Kuteybe hâl'a. hayattad 

ır. 

(84) Belâzur ı, Futuh, II., S. 314.

EMEV İ DEVLET İ 51 

lerini Türklerden pek üstün görüyorlard ı. Türklerin ister mallar ı 

ister canlar ı olsun, kendileri için helâl say ılıyordu. Bu husus özellikle 

cizye toplarken aç ıkça görülmekte idi. Halifeler Şam sarayları= 

israf giderlerini kar şılıyabilmek ve eğlencelerine gerekli 

mali kaynaklar ı sağlıyabilmek için komutaṉlann ı yağmac ılığa teşvik 

ederlerdi. Yüz y ıla yak ın bir zaman boyunca yap ılan bu yağma 

ve tahripçiliğin sonu şu oldu ki, Türk topraklar ındaki sanat eserleri 

mahvoldu. Emevi halifelerinin bir k ısmı (Ömer ibni Abdülaziz 

gibi bir iki hükümdar d ışında) yüksek islâm dinini yaymak 

amac ından çok, zengin ülkeleri ya ğma etmek, yeni gelir kaynaklar 

ı bulmak için ak ınlar yapt ırıyorlard ı. Türkler ise mevâll mertebesinde 

yaşamak istemedikleri için, İslâm dinini kolayca kabul etmek 

yolunu tutmamışlard ı. Ancak Emeviler aleyhinde Şuubiye hareketi 

oluşmaya ba şlad ıktan sonrad ır ki, Türkler Müslüman olmay ı kütle 

lıâlinde benimsemi şlerdir. 

I) Şuubiye hareketi : Ş'ab kökünden gelen bu kelime Müslüman 

Araplar' ın gitikleri yerlerde hukuk ve siyaset bak ımından ken, 

şka kavimler üzerinde üstünlük kurma çabalar ına karşı dinden ba 

çıkan sosyo-politik ak ımı ve bunun mensuplann ı ifade eder. Şuubiye 

yandaşları bütün Müslümanlar' ın eşitliğini kabul ettikleri için 

kendilerine Ehl üt-tesviye yâni eşitleştirme yanda şlan ad ını verirlerdi. 

Daha Hz. Ömer zaman ında, onun ünlü adâletine ra ğmen, Arapl ık 

taassubu aç ıkça görülmeğe başlam ışt ı. Yabanc ı ırk ve uluslardan 

olan dinda şlanna karşı (bir iki halife d ışında) Kitap ve (Sünnete uymayı 

ak ıllarına getirmeyen Erneviler zaman ında, Araplar. ın siyasal 

ve hukuki bask ısı son haddine varm ışt ı . İşte birden bire .çök geni ş- 

leyen Emevi imparatorlu ğu zaman ında Allah' ın ve Peygamber'in 

e şitlik emirlerine ra ğmen (bk. Cörci Zeydan, Medeniyet-i İslâmiye, 

IV., S. 257-258), Arap'tan ba şka Müslümanlar asla Araplarla e şit say 

ılm ıyor, tersine onların kölesi gibi kabul ediliyorlar& O derece 

Arap asabiyeti ile hareket ediliyordu ki, Arap olmayan bir anadan 

doğan bir prens tahta geçen ıiyor, bir Türk veya İranl ı'n ın arkas ında 

bir Arap namaz k ılm ıyor araptan gayr ıs ı ile bir arab evlenemiyor, 

(Zeydan IV, 167-168) ve Arap, Arap'tan gayri bir kimse ile dola şamıyordu 

(bk. İkd ül-Ferid, II., S. 73). 

İşte bu arap şovinizmi'dir ki, bir tepki yaratt ı ve o zamana kadar 

süregelen bu bedevi asabiyeti kar şısında Araplar d ışında kalan 

ulusların kavim bilinçleri uyand ı. Emeviler zaman ında başlayarak, 

onların yıkılmasında olumlu bir rol oynayan bu psikolojik tepki


Abbasiler devrinde Araplar' ı pek sevmiyen Halife Mansur zaman ından 

itibaren türlü sebeblerle yava ş yava ş güçlendi ve Halife Me'mun 

devrinde büyük bir sosyo-politik ak ım niteliğini kazanarak siyasal 

hayatta da etkisini gösterdi. Öyle ki az sonra Mu'trısmı zaman 

ında Araplar' ın ödeneklerinin kesildi ğini , valiliklerden uzaklaşt ı- 

r ıld ıklarım bile görmekteyiz. Zira Abbasi ordusu sadece Arap askerlerinden 

meydana gelmi ş bir kuvvet olmay ıp türlü uluslardan, 

bu arada en çok Türkler'den olu şmaktayd ı. .1 

Ancak Halifeler nas ıl Araplar'dan, Kurey ş soyundan, iseler, 

devletin resmi dili, saray dili, yâni kültür dili de öylece Arapça 

olmakta devam etmi ştir. Abbasiler'in siyasetlerinin temeli ise sünni 

Müslümanlıkt ı (85). 

İşte Araplar' ın Abbasoğullar ı zaman ında Müslüman uluslara 

tanım ış olduğu özgürlük ile Arap siyasal ve sosyal bask ısı geni ş 

çapta kalk ınca, Arap'tan ba şka Müslümanlar, Araplar'a kar şı kendi 

kav ıni geleneklerini ve tarihi şereflerini, dillerini aç ıktan aç ığa 

korumaya başlad ılar. Arap olmayan bir tak ım şair ve yazarlar s ırf 

bu inanc ı savunmak amac ı ile şiirler ve türlü kitaplar' yazd ı- 

lar (86). Buna kar şı Araplar da harekete geçtiler; her iki yan birbirlerini 

küçültücü yay ınlara ba şvurdular. Bu arada ad ının yazılmas 

ı gerekli biri varsa, o da İbni Kuteybe'dir. O, Araplar' ın öteki 

bütün uluslardan üstün olduğunu savunan «Tafdil ii1-Arabl» adl ı 

kitab ını sırf bu amaçla kaleme alm ışt ır. 

Bu iki z ıt partinin ortas ında olup hiç bir yan ı tutmayanlar da 

vard ı. Bunlar İslam ümmetini içinde olan türlü uluslar ın, hatta 

Müslüman olmıyanların bile, faziletlerine ve meziyetlerine dair 

eserler yazd ılar. Abbasi ordusunu olu şturan türlü uluslar ın, çoğunlukla 

Türkler'in meziyetlerine dair Câhiz taraf ından yaz ılar kaleme 

al ındığı gibi Ebu Hayyan-i Tevhidi'nin Araplar' ın, Yunanl ılar' 

ın, İranl ılar' ın, Hindliler'in özel meziyyetleri hakk ındaki yazd ıkları 

örnek olarak gösterilebilir. Bir kere daha söyliyelim ki, Şuubiye 

ak ımı Arap olmayan Müslümanlar' ın Arapç ılık ideolojisi güden 

ve tahakküm etme ğe uğra şan s ınıfa karşı ulusal bilinçlerinin 

uyanrnas ı, onlarda eski ahlaki edebi ve siyasi geleneklerin yeniden 

canlanmas ı ve değerlenmesidir (87). 

(85) Barthold, islâm Medeniyeti Tarihi, S. 100. 

(86) Cörci Zeydân, IV., S. 258. 

(87) bk. F. Köprülü, (Barthold) Islâm Medeniyeti Tarihi, S. 100.

EMEVi DEVLET İ 53 

Gerçekten de ilk zamanlarda Şuubiye hareketi dini-siyasi bak 

ımdan Islam birliğini zay ıf dü şürmek gibi zararl ı bir sonuç doğurmuş 

ise de buna kar şılık gene Islâm çevresine kuvvetli bir 

özgürlük havas ı da getirmi ş, Araplar'dan ba şka ulusların dillerine, 

geleneklerine, tarihlerine de ğer verilmek gibi yararl ı sonuçlar ı 

doğmuştur. Böylece islâm kültürünün yükselmesine, bunun etkisi 

pek büyük olmu ştur (88). 

J) I. Velid'in halifeligi : a) Asya'da fetihler : I. Velid bir kez 

daha islâm silahlar= imparatorlu ğunun her yönündeki s ınırların 

ın ötesine götürdü. Anadolu'da baz ı yerler kuşatmalardan sonra 

Araplar' ın eline geçti. Mesleme bin Abdülmelik Anadolu'da Heraklea 

(Ereğli) ile Amoria (Ammuriye)'yi zaptetti, fakat İstanbul üzerindeki 

emellerini gerçekle ştiremedi. Doğudaki fetihleri Haccâc 

valisi . bulunduğu İrak'tan yönetiyordu. Buhara, Semerkant, Fergana 

ve Kâşgar Araplar' ın eline geçiyordu. I. Velid'in valilerinden olan 

Muhammed bin Kas ım, Sind ile Blucistan aras ındaki bölgelerde 

oturan aşiretleri yola getirmek için aç ılan savaşlar sonunda Sind, 

IViultan ve Pencab' ı Arap imparatorlu ğuna ,katmışt ı (96/715) (89). 

b) I. Velid'in imar işleri: I. Velid, Ömer ibni Abdillaziz'i Hicaz 

vâliliğine getirmi şdi. Ömer ilmi Abdülaziz metin, itidalli olduğundan 

ve milletin refah ından başka birşey düşünmediğinden yönettiği 

ülke halk ı huzur ve mutlulu ğun tad ını tatt ı.. Haccâc' ın zulmünden 

kaçan birçoklar ı Irak' ı b ırak ıp Hicaz'da rahata kavu şuyorlardı. 

O, I. Velid'in emri ile Hz. Peygamber'in e şlerinin evlerini 

sat ın ald ı ve bu evlerin yerlerini camiye katt ı (90). I. Velid zama-. 

n ında mescitlere minareler yap ılmas ı emredildi. Ama Belâzûri'ye 

göre ilk minare I. Muâviye zamanında Basra camini onaran vali 

Ubeydullah bin Ziyâd taraf ından yap ılmıştır (91). Ömer ibni . Ab- 

(88) Bu konu için M ısırl ı yazar Ahmet Emin ve Abdülhamid'in Fecr ül - 

islâm (1347), ve Sahih ül - Islâm (1351) adl ı eserlerine bak ınız. 

(89) Kuzey Hindistan'da büyük zaferler kazanan Muhammed bin Kas ım 

hiçbir suç i şlemediği hâlde, Hi şâm tahta geçince, Haccâc ile akrabal ığı 

yüzünden onu zincire vurdurtup Irak'a getirtti ği zaman Hindliler, Muhammed 

bin Kas ım'ı kaybettikleri için a ğlad ılar Kireç'te onun heykelini 

yaptılar. Belâzûri, IL, S. 332. 

(90) Taberl ; a.g.e., IV., S. 152. 

(91) Ama Belâzuri'ye göre (II., S. 177) ilk minare Basra'da I. Muâviye zaman 

ında, Basra camiini tamir eden vali Ubeydullah bin Ziyâd taraf ından 

yaptınlauştır.

g4 

Bahriye Üçok 

dülaziz, Yezid ve Abdülmelik zamanlar ında yıkılmış olan yerleri, 

yâni. Mekke'nin yak ılıp y ıkılmas ından ötürü meydana gelen harap 

yerleri yeniden onararak, özellikle Medine'de devlete ait pek büyük 

binalar, su kemerleri, yollar ve geçitler in şa ettirmi ştir. Fakat bütün 

bu çabalar ına rağmen, Haccac' ın çevirdiği entrikalarla, Hicaz 

vâliliğinden azledilmi ştir. 

I. Velid, Irak'ta su kanallar ın ı onart ıp, suların düzenli olarak 

tar ımc ılara dağıtılmas ı, uzunluk ve ağırl ık ölçülerinin ayarlanmas ı 

gibi devletin pek hay ırlı işleri ile uğraşm ıştır. 

Ayrıca Şam'da İslam mimarisinin en üstün zevk örneklerinden 

birisi olan ve bugün hâla, Timur taraf ından uğrat ıldığı tahribata 

ve 1892'de geçirdi ği yangına rağmen (sonradan restore edilmi ştir) 

görenlerin hayranl ıkla seyrettikleri Büyük Emevi camiini de büyük 

meblağlar sarf ıyla I. Velid yapt ırmışt ır. 

ca) Afrika ve Ispanya'da fetihler : I. Velid zaman ında Afrika 

seferlerine devam edildi. 708 y ılında Afrika kumandan ı olan 

Hassân bin Nu'mân bölgesini iyi yönetmesine ra ğmen, azledildi 

onun yerine Musa bin Nusayr tâyin edildi. Hassan' ın Afrika vâliliğinden 

ayrılmas ı Berberiler'e ayaklanma f ırsat ı verdi. Fakat yeni 

vali Musa onları çabucak yola getirdi. Musa ve o ğulları bütün Rum: 

ları Afrika'dan koydular. Bar ış ve düzen yeniden kuruldu; böylece 

aşiret ba şkanları Musa'ya bağland ılar. Musa sağa sola birçok din 

öğretmenleri yollay ıp Berberiler aras ında Müslümanl ık' ı iyice yayd ı . 

710-715 aras ında Akdeniz adalar ında bulunan Bizansl ılar üzerine 

asker göndererek Mayorka ve Minorka gibi yerler islâm'a kazan ılmış 

oldu ve bu yerlerde birçok güzel binalar yap ıldı. Haccâc' ınki ile 

k ıyaslan ırsa, Musa'n ın yönetimindeki topraklar daha büyük idi 

(Mısır'dan Atlas okyanusuna kadar); ama Musa bu geni ş topraklara 

yeni bir ülke daha katacakt ır ki, bu da İspanya'd ır. 

İspanya bu s ırada hiçbir zaman olmad ığı kadar çökmeye yüz 

tutmuştu. Romal ılar zaman ında olduğu gibi yüksek s ınıf vergiden 

muaf tutulmu ştu. Orta s ınıf ağır vergilerle ezilmi ş, zanaat ve ziraat 

hemen hemen yok olmu ş, ticaretten ise bir iz bile kalmam ışt 

ı. Toprak sahipleri saraylar ında zevk ve eğlence ile ya şarlarken, 

köleler topra ğı işlerlerdi ama, ne kadar i şleyebilirlerse. Ispanya'da 

çokça ya şıyan Museviler hükümdann, rahiplerin ve asillerin i şkencelerinden 

inlemekteydiler. Bir aral ık tedbirsizce ayakland ılar, bu


55 

yüzden çok korkunç bir katliama u ğrad ılar, öldürülmiyenler esir 

edildiler. Ihtiyar ıesirlerin dinlerine kar ışılmad ı ama, gençler Hristiyan 

olmak zorunda b ırak ıld ılar. İşte bu olaylar ın geçtiği s ırada, 

yâni Musa bin Nusayr, Afrika'ya tayin edildi ğinde Rodrik İspanya 

k ıral ı Viçia'y ı tahttan indirip öldürterek iktidar ı eline alm ıştı. Ahlaken 

kötü olan Rodrik, Susa valisi olan Jülien'in k ız ına tecavüzde 

bulunmuştu. Bundan ötürü Jülien, Rodrik'ten öç almak amac ıyla 

Musa'yı İspanya'yı fethe ça ğırd ı. Musa, Halife I. Velid'in de iznini 

al ıp, Şerif ad ındaki bir subay ın' ke:şfe ıtsin diye Güney- İspanya 

bölgesine yollad ı. Aldığı elveri şli haberler üzerine en de ğerli kumandan 

ı olan azatl ı kölesi Tarık bin Ziyad' ı 7000 ıkişi ile 'Ispanya' 

ya geçirdi (711) (92). 

Bu bölgenin Got valisi topladığı üstün kuvvetlerle Tar ık ordusunu 

karadan ku şatt ı. Yaln ız k ıyı aç ık kalm ışt ı. Tank çekilmek 

umudunu yitirmek için limandaki gemileri yakt ırdı; ordusuna hitaben: 

«Sab ır ve sebat ederseniz zafere ula şırs ınız, Endlüs'ü fethederiz. 

Aksi halde dü şman hepimizi denize döker» dedi ve sonra 

düşmana sald ırarak onu yendi. Geri kaçanlar ı koğuşturarak Kadis 

dolaylar ına geldi. Rodrik bütün imkanlann ı toplam ış, 90 000 ki şilik 

ordusuyla onu" Kadis'in güneyinde kar şılamışti. Sava ş, yâni 

Kadis sava şı 8 gün sürdü. Tank' ın ordusunda çözüntü ba şlamak 

üzereydi; askerlerden kimisi kaçmaya yeltenmi şlerdi bile. Tank 

at ına atlad ı ve kaçanlara a şığadaki çağrıda bulundu: «Ey Magrip'li 

gaziler, ey Müslüman kahramanlar nereye gidiyorsunuz Gafilce 

hangi yere kaçmak istiyorsunuz Dü şününüz ki, önünüz dü şman an 

kamz deryad ır. 'Sizin için ç ıkar yol fıtri şecaatinize dayanarak ve 

güvenerek sava ş meydan ında durmak ve dayanmakt ır. Ey süvariler 

bana bak ın ve benim gibi yap ın». Bu çağr ın ın ard ından at ım dört 

nala kald ırıp düşman ordusunun üzerine yürüdü. Süvarileri kendisini 

izlediler. Tar ık düşman sanca ğının olduğu yere sald ınyordu. 

Orada ba şında tac ı olduğu halde bir araba içinde kral Rodrik'i sezdi, 

derhal ona yönelerek k ıl ıc ı ile onu kalbinden vurdu. Kendisini 

izliyen askerleri de dü şman ordusunu k ılıçtan geçirdiler. Kral ın ölümü 

ve ordusunun tam yenilgisi Got devletinin y ıkılmas ı ve tarihte 

Kadis savaşı denilen bu savaşın da İslam zaferiyle bitmesi sonucunu 

doğurdu. 

(92) Belâzurl, a.g.e., I., S. 372 v. öt.


Bu başarıyı öğrenen Musa bin Nusayr 10 000 süvari, 8000 piyade 

ile Ispanya'ya geçme ğe karar verdi. rank'a kendisini beklemesi 

haberini yollad ı. Tarık yenilmi ş düşman ordusunun ba şı boş 

kaç ışına göz yumarak, onlar ın yeniden birle şmesine f ırsat vermemek 

için koğuşturman ın yerinde olaca ğın ı düşündü; ordusunu üç 

kola ayırd ı, ortadaki kola kendisi kumanda etti. Yan kollar ı güvendiği 

başka kumandanlara teslim etti. Her biri bir hedefe do ğru 

ilerlediler. Kurtuba'ya, kadar olan şehirler bu üç kol taraf ından 

fethedildi. Dü şman ordusu kuzeye doğru kaçmakta iken, Tuleytula 

(Toledo)'mn önüne gelindi. Tank buray ı kuşatt ı. 712'de şehir Tar 

ık'a teslim oldu. Böylece 350 y ıll ık koca bir devleti ortadan kald ı 

r ıp, taç ve taht ı ele geçirdi. Tar ık Tuleytula'da hükümdar saray ına 

girdiği zaman 25 Got kral ının değerli ta şlarla süslü taçlar ını yan 

yana dizilmi ş buldu. 

Musa bin Nusayr, Vadi (Guadalquir) ırmağın ın denize 

döküldüğü yer yak ınında İspanya k ıy ıs ına ç ıkt ı. Tarık ordusunun 

bat ı yönünden yürüyerek İşbiliye (Sevilla)'ye geldi. Oradan Luzita. 

niya (aşağı yukarı bugünkü Portekiz) topraklar ı üzerinden istilaya 

ba şladı. Bir aral ık geri dönerek Merida'yı kuşatt ı. Birçok Got büyükleri, 

bu arada Got kral ın ın eşi de burada bulunuyorlar& Musa 

bu kaleyi bir türlü zaptedemedi. Sonunda Afrika'da yerine b ırakt ığı 

oğlu Abdülaziz'den yard ım kuvvetleri ald ı. Bu sayede ancak kaleyi 

teslime raz ı etti. Musa buradan rehine olarak Rodrik'in kar ıs ını ve 

birkaç asilzadeyi al ıp Tuleytula şehrine doğru yola koyuldu ((93) 

Tank'a gelince bu s ırada Kastilya topraklar ını tüm ele geçirmişti 

Musa kendi kumandanlann ın bunca zaferlerini ho ş kar şılayaca ğı 

yerde, k ıskand ı. Tar ık bin Ziyad' ı kendisini beklememi ş olmakla 

suçladı. Ganimet olarak ele geçen ve Maide-i Süleymani denilen bil 

tepsiyi Halifeye göndermek için istedi. Bu tepsi gayet büyüktü ve 

iri zümrütlerle i şlenmişti ve 36 ayakl ıydı. Bir rivâyete göre Hz. Süleyman 

zaman ından kalm ış ve nas ılsa Kudüs'ten ispanya'yagelmi ş- 

ti. Tank tepsiyi verdi ama, onu ele geçirenin kendisi oldu ğunu gerektiğinde 

ispatlayabilmek için bir aya ğın ı koparıp saklad ı. Musa, 

Tankı ba şkumandanl ıktan azletti. Bu durum hükümet merkezi 

Şam'a aksetti. Halife taraf ından gelen bir ihtar ve takdirname yaz 

ısı üzerine Musa, Tank'tan özür diledi ve böylece ban şt ılar. Arap 

(93) tbn ül - Esir, el - Kamil fi't - Tarih, IV., S. 122-3.

EMEVi DEVLET İ 

57 

ve Berberi iki kumandan kuzeye do ğru fetihlere koyuldular. Abdül• 

aziz bin Musa, doğu ve güney bölgelerde ilerlerken, Tar ık ise Tajo 

Irmağı vadisine girdi buradan İber (Ebro) Irmağı vadisine geçerek 

Saragossa'y ı ,kuşatt ı. Musa bin Nusayr da Tânk'a destek olmak 

üzere onunla bulu ştu. Saragossa zaptolundu. Oradan İslam orduları 

iki kola ayrılıp Pireneleri a şarak Fransa'n ın güneyinde bulunan 

Narbonne şehrine ula şt ıklannda Halifenin geri dön emrini alarak, 

Pireneler'in güneyine çekildiler' Asl ında koca bir yar ımadadaki Gol 

devleti bir avuç Arap ve Berberi kuvvetleri önünde acz içinde kalmışt 

ı . 

Tânk' ın bu başar ıları kar şı sında Musa ona muhabbet yerine 

kin ve k ıskançlık beslemekteydi. Tank elde edilen ganimetin 1/5'ini 

Halifeye göndermekte gerisini de askerler aras ında üle ştirmekteydi 

Bu ise Musa'yı ayrıca kızdıırıyordu. Zira bütün ganimeti kendisine 

saklamaktayd ı. Sonunda iki kumandan aras ındaki geçimsizlik 

Şam'da duyuldu ve her ikisi de muhakeme edilmek üzere merkeze 

çağrıldılar. Ancak bu s ırada I. Vebd ölmü ş ve yerine Süleyman 

bin Abdülmelik (715) geçmişti Önce gelen Tank' ın ifadesiyle, 

sonradan gelen Musa'n ın ifadesi al ındıktan sanra, Musa'n ın birçok 

hususlarda şöhreti kendisine maletmek istedi ği, Maide'i Süleymanrnin 

ayağı ile de ispatland ığından kendisine küçültücü muamele 

lerde bulunuldu (94); Musa bundan o kadar üzüldü ki, k ısa bir zaman 

sonra öldü. 

Tank ve Musa, İspanya'dan ayr ıldıktan sonra Musa'n ın orada 

kalan oğlu Abdülaziz, Magrib ve Endülüs'e Emir tayin edildi. Abdülaziz 

yönetim merkezini Tuleytule'den İşbiliye'ye nakletti. Musa'n 

ın ve Tank' ın her ne sebeble olursa olsun İspanya'dan Şam'a 

çağnlmalan hiç de iyi.olmam ışt ı. Hatta bu, Islam dini için büyük 

kay ıpların başlangıc ı olmuştur. Zira kumandanlar ından yoksun kalmış 

olan İspanya'daki Müslüman garnizonlan, kar şılarında git gide 

güçlenen bir avuç Hristiyan ın ileride çıkaracaklan büyük yang ının 

ilk kıvılcımları olduklar ını farketmerni şlerdir. 

cb) İspanya'mn fethedilinesinin sonuçlar ı : Ispanya'nın Müslümanlar 

taraf ından fethedilmesi pek büyük bir sosyal devrim 

meydana getirmi ştir. Çünkü rahiplerin ve asillerin daha önce mevcut 

olan s ınırs ız haklar ı İslam egemenliği ile ortadan kald ırıldı . 

(94) İbn ül-Esnr, a.g.e., IV., S. 124.


Zanaat erbab ınm ve köylülerin ödedikleri a ğır vergiler kald ırılarak 

yerlerine orant ılı ve adil vergiler konuldu. Gayrimüslimler 

cizye veriyorlard ı ama, bu cizye mali durum göz önünde tutularak 

kademele ştirilmiş ve taksite de ba ğlanm ışt ı . İspanya sava şları s ı- 

ras ında beldeler ve kasabalar baz ı mali imtiyazlara sahip olmu ş- 

lard ı. Araplar bu imtiyazlar ı daha sonra kald ırmamışlard ır. Eğer 

Müslüman askerleri çapulculuk veya ya ğmac ılık yaparlarsa şiddetle 

cezaland ınlmaktayd ılar. Daha önce Gotlardan zulüm görmü ş 

olan Yahudiler dinlerini serbestçe muhafaza edebildiler. Hristiyanlar 

ın da kendi inanç ve kanunlar ına dokunulmadı, bunlar hristiyan 

papaz ve yarg ıçlara uyruk kald ılar. Böylece eski merhametsiz 

Got yönetiminin yerine hak ve adalet düzenine sayg ı gösteren yeni 

ve rahat bir yönetim kurulmu ştu. İspanya'da İslam yönetiminden, 

önceleri papazlar bile memnun olmu şlard ı. Avrupa henüz cehalet 

içinde yüzerken Endlüs Müslümanlar ı Kurtuba hükümetini kurarak 

bütün bat ı Avrupa'ya ışık saçan bir merkez meydana getirmi ş- 

lerdi. İspanya Müslüman fatihlerin zaman ında olduğu kadar adilane 

bir surette hiç bir vakit yönetilmemi şdir denilebilir (95). 

cc) İspanya'da geli şme : İspanya'y ı vatan edinen M ıs ır, Suriye 

ve Iran gibi ülkelerden, yâni tar ım ülkelerinden gelenler ile 

ticari bilgileri geni ş olan Museviler elbirli ği ile çal ışt ıklar ından k ı- 

sa zamanda İspanya'da refah gözle görülür bir şekilde artm ışt ı . 

Tarım aletleri yap ım ı sayesinde ekilmemi ş tarlalar ekildi; y ıkık 

binalar ve şehirler yeniden onar ıldı, süslendi. 

Derebeylerinin esaret pençesinden kurtulan halk çal ışmaya 

ve zengin olmaya ba şlad ı. Araplar İspanya'yı baştan ba şa bir gülistana 

çevirdiler. Sadece tar ım ve ticaret de ğil, bilim bak ım ından 

da Ispanya Ok ileri bir ülke oldu. Ne yaz ık ki Araplar aras ındaki eskidenberi 

hakim olan aile geçimsizlikleri yok olmuyordu. Bu yüzden 

de, daha sonralar ı, ayrılıklar doğacak ve bu güzel topraklar ı 

elden ç ıkarmaya mecbur olacaklard ır. Arap ordusunda oldukça kabar 

ık say ıda bulunan Berberiler, Arap subaylar ının emrinde çal ışmak 

istemiyorlard ı. Bu durum askerler aras ında serke şlik çıkmas 

ına sebeb oluyordu. Beledlytın denilen Ispanya Müslümanlar ı ise, 

gururlar ından ötürü Araplar'', vah şetlerinden ötürü de Berberiler'i 

sevmiyorlardı . İslam esaslar ına göre Müslümanlar aras ında ırk ve 

(95) Seyyid Emir Ali, Musavver tarih-i İslam, I., S. 115.


•59 

dil fark ı gözetmemek gerekti ği hâlde, zorla Yar ımada'ya girmiş 

Araplar'ın ırki gururları alt edilemiyor; Anglosaksonlar gibi kendilerini 

üstün ulus say ıyorlard ı. Araplar'la Belediyûn aras ındaki geçimsizlik 

bir dereceye kadar, Lombardiyal ılarla Avusturyal ılar, yahut 

Keltler ile Saksonlar ı birbirinden ay ıran nefreti and ırır. 

Musa bin Nusayr'in Ispanya'da vâti olan o ğlu Abdülaziz'in kat 

ısına uyarak . Hristiyanlarla anla ştığını ve onlara dayanarak yeni 

baştan Got devletini kurmak ve kendisinin de bu devletin ba şına 

geçmek niyetinde bulundu ğu söylenmeye ba şladı. Bunun üzerine 

gizli bir dernek kuruldu, Bu dernek Abdülaziz'i saray ında öldürdü. 

Bunun ölümü üzerine Halife taraf ından bir vâli gönderilmedi ği için 

Abdülaziz'in akrabas ı Eyytıb bin Habib, Halife'nin onaylamas ına 

kadar, ba şkanlar ve şeyhler taraf ından yönetime seçildi. Bu ki şi 

yönetim merkezini İşbiliye'den Kurtuba'ya ta şıdı. Ondan sonraki 

vüliler zaman ında Afrika'n ın en ünlü a şiretlerinden 400 ki şi getirildi 

ki, bunlar daha sonra Ispanya'n ın asillerini te şkil edeceklerdir. 

Bu tarihten sonra İspanya kâh Şam Halifesi taraf ından, kâh Kayravan'dan 

gönderilen vâlilerce yönetilecektir. Abdurrahman ül-Gâfild 

bunların en ünlüsüdür. 

cd) Abdurrahman ül-Gâfiki ve Fransa seferi : 729'da Abdurrahman 

ül-Gâfiki İspanya vâtili ğine atan ınca, önce bölge bölge gezip, 

yönetimi düzenledi. Bu i şlerle üç y ıl uğraşt ı. Ondan sonra Pireneleri 

geçip Fransa'y ı istilâya ba şladı. Önce bat ıdan Bordeaux'yu 

ald ı, Garonne ve Charente ırmaklann ı geçti, Loire ırmağının yak ı- 

n ındaki Poitiers şehrini ald ı. Bundan sonra Tours şehrine gidip, 

orayı da zaptetti (96). Bu arada Lyon şehri de Fransa'n ın doğusunda 

ilerliyen Müslümanlar taraf ından al ınmış ve bunlar daha da kuzeye 

ç ıkarak Autun ( =Otön) şehrini de zaptetmi şlerdi. Bu son ak ı- 

n ı yöneten kumandan Anbese aldığı yerlerin yönetiminin düzenlenmesi 

için geri dönerken bir sava şta yaraland ı ve öldü. 

Abdurrahman' ın bütün tedbirlerine ra ğmen Müslüman askerleri 

ya ğmaya dalm ışlard ı. Bu yüzden düzen bozuldu, bu hâl büyük 

başarılara ula şmış olan Abdurrahman'm bozguna uğramas ına sebeb 

oldu. Çünkü tam bu s ırada Frank prenslerinden Charles Martel 

( Şad Martel) üstün kuvvetlerle görünmü ştü. Abdurrahman kendi 

askerlerine düzen vermek amac ı ile Poitiers (Puatye)'nin kuzeyine 

(96) Cl. Huart, Histoire des Arabes, I., S. 274.


çekildi. Orada Charles Martel ile 732'de sava şı kabul etti. O bu savaşta 

şehit oldu. Ordusundan arta kalanlar sava ş meydanım bırakarak 

Narbonne'a do ğru çekildiler. Kumandans ız kalan bu ordu 

Narbonne'a kadar dü şman taraf ından koğu şturuldu. Ama Narbonne'u 

Müslümanlar Charles Martel'e teslim etmediler. 732 Poitiers 

savaşı İslam ordular ın ın bat ı Avrupa'da ilerlemelerinin durdurulmas 

ı bak ımından tarihte büyük bir yer tutar (97). E ğer Abdurrahman 

Poitiers sava şını kazansayd ı . Islamlann önce Almanya'ya, 

sonra Bizans Imparatorlu ğu üzerine yürüyecekleri muhakkakt ı . 

Bu olaydan 280 yıl önce Attilâ'n ın askerleri de Abdurrahman ül-Gâfiki'nin 

askerleri gibi ya ğmaya daldıklan için Orleans'da Aetus'la 

karşılaşt ıkları zaman yenilgiye uğram ışlard ı. S ırf bu yağma yüzündendir 

ki, Attila ve Abdurrahman, Avrupa'y ı tam olarak ele geçirmemi 

şlerdir. 

ce) İspanya'da düzenin bozulmas ı : Poitiers bozgunundan 

sonra, Pireneler'in kuzeyindeki topraklar bire birer elden ç ıkt ı . 

İspanya halk ı da Şam'dan gönderilen valilerin yönetiminden memnun 

kalm ıyordu. Yer yer kar ışıkl ıklar ç ıkıyordu. Kuzey Afrika'da 

sükun tam değildi; birçok yerlerde Emirler kendilerine göre, key 

fi olarak, memleketi yönetiyorlar& As ıl önemli olan taraf, Ispanya'n 

ın kuzey - bat ısında, yani Asturya ve Galiçya bölgelerindeki 

halk ın 745'te Alfons'u kral tan ıyarak, onun yönetimi alt ında toplanmış 

olmas ıyd ı. Halbuki Müslümanlar bu bölgeyi, İspanya'da 

değilmi ş gibi, ellerine geçirmeyi dü şünmemi şlerdi bile. Saragossa, 

Kurtuba bölgesinde ise Müslüman Emirler, ba ğıms ızl ıklarını ilan 

ettiler. Bu durum kar şısında İspanya'mn ileri gelenleri toplan ıp 

Ukbe bin Nâfrnin torunlar ından Yusuf bin Abdurrahman ad ında 

birini İspanya hakimi ilan ettiler (742). 

Bu tarihe kadar İspanya valileri Şam Halifesi taraf ından tâyin 

olunurdu. Gerçi halk ın seçti ği bu hâkimi, Halife onaylam ış ise de, 

art ık Ispanya'n ın yönetimi ba ğıms ız olmuş, Halifeye uyruk olmak 

anlams ız bir sözden ileriye gidememi şti. 

Gerçekten de bu tarihlerde art ık Emevi devleti y ık ılmış ve Abbasi 

soyundan gelenler iktidara sâhip olmu şlard ı. Abbasiler'in ya 

nını tutan İspanya'daki partililer her ne kadar kuvvet toplayarak 

vali Yusuf'un üzerine yürüdüler ise de amaçlar ına ulaşamad ılar. 

(97) Emir Ali, a.g.e., I., S. 127; Wellhausen, Arap Devleti, S. 161.

EMEVI DEVLET İ 

61 

Zaten az bir zaman sonra El-nevi soyundan olup katliamdan kurtulan 

Abdurrahman' ın İspanya olaylar ını burada b ırak ıp gözlerirnizi 

gene, Emevi ba şkenti Şam'a çevirdim. 

K) Süleyman ibni Abdülmelik'in halifeli ği (96-98/715-717) : L 

Velid'in 715 yılında ölmü ş olduğunu yukarıda söylemi ştik. O, yerine 

kardeşi Süleyman' ı değil oğlu Abdülaziz'i geçirmeği tasarla- 

'Ilişti. Bu tasar ısını gerçekle ştirmeğe çal ışırken öldü. Abdülaziz'e 

biat edilmemi ş olduğundan I. Velid'in karde şi Süleyman halifeliğe 

geçirildi 

Süleyman ibni Abdülmelik ilk i ş olarak zindanlar ın kap ılarını 

açt ı. Haks ız yere zalim Haccae taraf ından hapsedilmi ş binlerce insan 

ı serbest b ırakt ı. Gene Haccac' ın atadığı maliye memurlanndan 

çoğunu değiştirdi ve şiddetli baz ı hükümleri ilga etti. E ğer Süleyman 

bu iyi hareketleri ile yetinmi ş olsayd ı, tarihte iyi bir ad bırakmış 

olacakt ı. Ancak, o karde şi Velid'e yard ım etmi ş olan Mudarlılarta 

karşı kötü davranmaya ba şladı. Halifenin bu yoldaki eylemlerinden 

cesaret alan Yemenliler yâni Himyerli kabileler zaslim Hacca


si, Süleyman' ı t ıpkı İspanya gibi bu yerlerin de sâhibi olaca ğı tatl ı 

halyas ına 'kapt ırd ı. Karde şi Mesleme bin Abdülmelik'i 12 000 kişilik 

bir kuvvetle İstanbul üzerine yöllad ı (99). Donanma 716'da kolayca 

Çanakkale Boğazını geçip İstanbul surlar ı önüne geldi. Ku şatmadan 

çok zarar gören Rumlar Mesleme bin Abdülmelik'e para teklif ederek, 

İslam ordular ı= h ışmından kurtulmak istediler, ama bu yolda 

bir ba şarı sağl ıyamad ılar. Rumlar bu arada imparatorlan III. 

Teodosius (716-717)u tahttan indirip öldürdüler ve Leo'yu tahta 

davet ettiler. III. Leo (717-741) ad ıyla tahta ç ıkan bu komutan 

teklifi hemen kabul etti. Gizlice İslam ordugah ından kaç ıp Istanbul'a 

gitti. Bu yeni imparator İslam orduları= s ırlar ını ve zay ıt 

yanlar ın ı bildiği için Araplar'a kar şı koymakta mahir davrand ı . 

Rum ateşi sayesinde Araplar' ın mühimmat ının büyük bir k ısm ını 

yakt ırd ı. Bunun üzerine Araplar aras ında ıkıtl ık ve veba ba ş gösterdi; 

hasar pek büyük oldu. Araplar ku şatmay ı gene de b ırakiradılar. 

Meseleme o k ış kardeşi Süleyman'dan yard ım alamad ı; kış 

da çok şiddetli geçti; açl ık ve sefalet o dereceye vard ı ki, Müslümanlar 

gemilerin ziftini bile yediler. Meseleme bunlar ı, «sabredin 

Halife size büyük hediyeler gönderiyor» diye avutmaktayd ı (Ebul- 

Ferec, I., S. 193). O k ış kar 100 gün yerden kalkmad ı; Meseleme 

barakalar yapt ırmak zorunda kald ı . İlkbaharda Araplar merkezden 

de yard ım alarak toparland ılar. Bu yard ım İskenderiye'den 400 ve 

Magrib'den 300 parça gemi ile yap ıld ı. Ama bu gemiler de ötekiler 

gibi bizansl ıların su ile söndürülemiyen ate şi yüzünden yak ıld ı . 

Kurtulabilen çok az ı geri çekildi. Müslüman askerlerin tah ılları 

kalmadığından, otların köklerini ve ağaçlar ın kabuklarını yemeğe 

başlad ılar. Meseleme gene de dayanacakt ı ama, bu s ırada Süleyman 

ibni Abdülmelik ölmüş yerine Ömer ibni Abdülaziz (II. Ömer) halife 

olmu ştu. Yeni halife onu geri ça ğırd ı. Meseleme: «Hepimiz iyiyiz, 

İstanbul fethedilmek üzeredir» diye halifeyi oyalamak ve illa 

da istediği sonuca ula şmak istediys ıe de, II. Ömer, gönderdi ği merrurundan 

gerçeği öğrendiği için Mesleme'ye geri dön emrini tekrarlad 

ı. Bunlar Istanbul'dan çekilme ğe ba şlay ınca Rumlar karada 

ve denizde birçoklann ı öldürdüler. 

Bu olayda n sonrad ır ki, Emeviler art ık bir daha Bizans' ı kuşatmay 

ı düşünmediler (100). Bu s ırada Endülüs MüslüManları da- 

(99) Ebu'l-Ferec, Tarih, I., S. 192. 

(100) Ebu'l-Ferec, I., S. 194.

EMEVI DEVLETI 

63 

ha önce söyledi ğimiz gibi Avrupa içlerine ilerlemekteydiler. Yezid 

bin Muhalleb de Taberistan'da ba şar ılar kazan ıyordu. 

Süleyman iki y ıl be ş ay saltânattan sonra 99/717 y ılında öldü. 

L) II. Ömer'in halifeliği (99-101/717-720) : Karde şi gibi Süleyman 

da oğlunu tahta varis göstermi şti. Ama büyük oğlu Eyyfıb 

kendisi hayatta iken ölmüştü. .İkinci oğlu Davud'un ise Bizans kuşatmas 

ı s ıras ında şehit dü ştüğü san ılmaktad ır. Çaresiz kalan Süleyman 

amcas ı oğlu ve I. Ömer gibi adâleti ve dindarl ığı ile tan ınmış 

bulunan Ömer ibni 

veliaht b ırakt ı. Sünniler'in 

kendisini V. Halife diye tan ıd ıkları II. Ömer'e Halifet üs-Salih la.- 

kab ı da verilmi ştir. 

Gerçekten de o, merhamet hissi dolu, derin bir adalet fikrine 

sahip, çok sâde bir hayat ya şayan, sorumluluk duyan bir insanda. 

Onu tan ımlamak için şu örneği vermek yerinde olur : Bir 

gün eşi Fâtime, Ömer ibni Abdülaziz'i çok üzgün görmü ştü. Bunun 

nedenini kendisinden sordu ğu zaman, Ömer, Abdülmelik'in k ızı 

olan eşine şöyle cevap verdi. «Ey Fâtime, müslümanlarla gayrimüslimlerin 

yönetiminin ba şında bulundu ğum için, açlıktan ölen 

fakirleri, umutsuzluk içinde ç ırpınan hastalar ı, felaketin pençesinde 

• inleyen ç ıplak insanları, zulüm görevleri, hapse girenleri, sayg ıya 

layık ihtiyarlan, çok çocuklu esirleri dü şünüyorum da k ıyamet 

gününde Cenab-i Hakk' ın onlar hakk ında benden hesap isteyeceğini 

düşünerek ,korkuyor ve a ğlıyorum (101). Sana soyundan, kardeşinden 

kalmış olan mücevherlerin hepsini devlet hazinesine terketmeni 

rica etsem, kabul eder misin» Bu teklif kar şıs ında, eş i 

Fâtime hiç tereddüd etmeden bütün mücevherlerini beyt ül-mâl'e 

teslim etmi şti. E şinin ölümünden sonra yeni halife II. Yezid, kar 

deşi Fâtime'ye bu mücevherleri geri vermek istediyse de, bu asil 

ruhlu kadın, kocas ından sonra ona âsi olamayaca ğını söylerek 

reddetti. Yezid de bunlar ı akrabalar ına da ğıtt ı . 

Ömer ibni Abdülaziz kendinden önceki halifeler taraf ından 

gaspedilmi ş, hristiyan ve musevilere ait kilise ve sinagoglan eski 

sahiplerine geri verdi. Her valiye adalet ile i ş görmelerini emreden 

mektuplar yazd ı. Adâletsizli ği ile tan ınan valileri, memurlar ı işten 

uzaklaşt ırd ı. Hilafet makam ına mahsus bütün atlar ı hazineye geri 

(101) Emir Ali, a.g.e., I., S. 125.


verdi, kendi at ı ile gezdi. Emir ül-Müminin önce nefsine ve evindeikilere 

adâleti uygulad ıktan sonra selefleri olan Emevi emirleri 

taraf ından ihdas edilmi ş olan bidatlar ın kald ırılmas ına çalışt ı. Bu 

arada Hz. Ali'nin oğlu Hasan' ın hilâfetten vazgeçmesinden beri, 

Emevi emirlerinin Hz. Ali'yi hutbelerde sebb etme âdetini bir cuma 

hutbesi ile yasak etti. O günden sonra Hz. Ali ve ailesine sebb 

yerine «innallahe ye'mür'i bi'l-adli...» diye ba şlayan ayeti koydu 

(102). Bunun üzerine devrin şairleri ona methiyeler yazd ılar. 

Vaktiyle Hakem'in o ğlu Mervan, Hz. Peygamber'in vakf ı olan 

Fedek topraklar ını «Arazi-i emiriye»den sayarak mukataa ile tasarrufuna 

geçirmi şti. Kendisinden de çocuklar ına kalmışt ı, yani Ömer 

ibni Abdülaziz de mirasç ılar aras ındayd ı. Halife bunu, vezirinin yan 

ında, eski haline getirip Hz. Ali ailesine geri verece ğini söyledi. Veziri 

ona,.«ama evladm ı ne yapacaks ın» diye sorunca, «onlar ı Allah'a 

ısmarlad ım» diye cevap verdi. 

IL Ömer, Hz. Ömer gibi beyt ül-mâl'dan nafaka al ıyordu. 

Halifenin bu tevazu içinde geçen hayat ı, öteki .e şraf ve emirler 

taraf ından taklit edilmek gerekirdi. Öyle de oldu, ama Emevi soyu 

çok lükse ve israfa al ışkınd ı. Birgün toplan ıp Fâtime binti Abdülmelik'in 

yan ına geldiler. Durumdan şikayette bulundular. Fatime 

e şine gidip meseleyi anlatt ı. II. Ömer ona : «Hz. Huhammed, bize 

yüce bir ırmak b ırakt ı . Ebu Bekir ve Ömer gerekti ği gibi hareket 

ettiler, sonra Yezid, Mervan, Abdülmelik ve onun o ğulları Velid ve 

Süleyman bu ırmaktan yararland ılar. S ıra bana geldi, halbuki ırmak 

kurumu ştu. Eğer bu ırmak eski haline getirilmezse sahiplerini 

kand ırmaz.» Halifenin ne demek istedi ğini çok iyi anlayan Fatim.e» 

«Ama Beni Ümeyye birgün f ırsat bulur, sana bir zarar verir» diye 

halifeyi uyarmak istedi ise de; 0,hiddetle «korktu ğ'um gün k ıyamet 

gününden daha korkunç değildir ya» dedi. Fatime, Emevi ürneras ı- 

n ın yan ına gidip «Bu duruma sebeb sizsiniz, çünkü Ömer ibni Hattâb' 

ın soyundan siz kız ald ınız» dedi (103). Ömer ibni Hattab'm 

doğruluğu, adâleti bilinmektedir. Bir gece kol gezerken, birden bir 

kad ının k ızına, evinde, «kalk süte su kar ışt ır» dediğini duymuş. K ız 

«Emir ül-Müminin süte su katmay ı yasakladı» diye cevap vermi ş . 

Anas ı «Emir ül-Müminin nereden duyacak» deyince, k ız «Görünüş- 

(102) İbni Tiktaka, el-Fahri, S. 207. 

(103) Cevdet Pa şa, K ısas, VIII., S. 306.


le ona uyup gizlide isyan m ı edelim, buyruğundan aynlahm mı » 

diye karşılık vermi ş. Hz. Ömer evin adresini belleyip Dar ül-Hilâfe'ye 

geldiğinde oğlu Asım' ı çağır ıp evin adresini kendisine bildirdikten 

sonra «E ğer kimsenin nikah ında değilse, bu k ız ı nikah etmesini, 

böylece belki Tanr ı'nın hayırlı bir evlât vereceğini» söyledi. 

Bu evlenmeden Ömer ibni Abdülaziz'in annesi Ümm Asım doğmuştur. 

II.. Ömer zaman ında Harieller, Arabistan ve Afrika'dan elle. 

rini çektikleri gibi, onun yan ına elçi göndererek kendisine biat 

ettiklerini, fakat kendisinden sonra yerine Abdülmelik'in o ğlu Yezid'in 

geçmesine raz ı olmad ıklarını haber verdiler. II. Ömer Hanicilerle 

yapt ığı ünlü tart ışmada, yaln ız bu noktaya cevap verememi ş 

ve bundan da çok üzülmü ştü (104). 

Emeviler gördüler ki, Ömer ibni Abdülaziz'in hilafet süresi 

uzarsa, belki de Yezid'i veliandlikten ç ıkaracak; o zaman i ş bütün 

bütün onların elinden gidecek. Bunun için onu zehirlemeyi dü şündüle. 

Bir rivâyete göre de bu dü şüncelerini gerçekle ştirdiler. 

Oun valilerine yollad ığı genelgelerde çok gerekli baz ı tavsiyelerden 

sonra : «Her ne ad alt ında olursa olsun, hediye kabul etme; 

halka dağıt ılan kutsal kitaplardan bedel kabul etme, seyyahlardan, 

nikahlardan, süt ve deve üzerinden vergi alma» gibi emirleri merhametinin 

bir ba şka belgesidir (105). Onun zaman ında s ınırlarda 

barış ve selâmet yollar ı aranm ış, isyanlar bast ırılmış, fakat yeni ve 

büyük fetihlere giri şilmemi ştir. Kaynaklar I. Velid'in büyük binalar 

yapt ın-na merak ını, Süleyman' ın kad ınlara düşkünlüğünü tasvir 

ederlerken, II. Ömer'in dindarl ığını hep birlikte övmektedirler (Taberi, 

IV. S. 197). 

Her ne kadar Ebul-Feree tarihinde, (I. S. 194) onun hakk ında 

Bizans ku şatmas ının kaldırılması sonucunde Bizansl ıların karadan 

ve denizden çekilmekte olan Müslüman askerlerini öldürrneleri üzerine, 

onun da hristiyanlara kötü muamele etti ğini, kiliselerinde çan 

çalmalar ına, ibadellerinde seslerini yükseltmelerine, hayvana bindikleri 

zaman eğer kullanmalarına engel olduğunu yazarsa da, bunun 

doğru olmad ığı kan ıs ına diğer kaynaklar bizi ula ştırmaktadır. 

Netekim II. Ömer'in valilerinden Cerrah bin Abdullah' ın Horasan' ın 

(104) Cevdet Pa şa, Kısas, VIII., S. 310. 

(105) Emir Ali, a.g.e., IL, S. 126.


ancak k ılıç kuvvetiyle yola gelece ğini kendisine bildirmesi üzerine 

Halife onu valilikten azledip Horasan Müslürnanlar ına «paylar tahsis 

etti», haraç vermekten onlar ı affetti (106). 

II. Ömer 25. Receb. 101/12. Şubat 720'de öldü (107). 

M) II. Yezid'in halifeli ği (101-5/720-4) : II. Ömer'in öldüğü 

gün Yezid bin Abdülmelik (II. Yezid) hilafet taht ına oturdu. Annesi 

I. Yezid'in k ız ı Atike idi. 

II. Ömer'in zaman ında Mudarlar'la Yemenliler bar ış içinde yasarlarken, 

II. Yezid zaman ında bu durum bozuldu, halifenin kar ıs ı 

Haccac'm ye ğeni idi. Bundan ötürü II. Yezid Mudarlar'a kar şı her zaman 

dost ve yard ımc ı oldu. II. Yezid, II. On-:.er'in yapt ığı ne kadar 

iyi i ş varsa onlar ı bozmakla görevine ba şlad ı.. Örneğin, II. Ömer 

sava şa gidenlere maa ş bağlamış t ı; onlardan vergi alm ıyordu; 

Mev'ali'yi de Araplarla e şit düzeye getirme ğe çal ışıyordu. Hristiyanlara 

iyi muamele ediyordu. Bu muamele o dereceydi ki, vaktiyle kilise 

iken camiye çevrilmi ş olan bir tap ınağı eski sahiplerine verip 

gene kilise olarak kullan ılmas ına izin vermi şti (108). II. Yezid'in 

cülusunu haber alan Küfe valisi, ondan Hariciler üzerine bir kuvvet 

göndermesini istedi. Hariciler ise Halifenin de ği ştiğinden habersizdiler. 

Bununla birlikte üzerlerine gönderilen birlikleri yenilgiye 

uğratmaktan geri katmad ılar. Halife Irak valisi eliyle onlar 

ın üzerine bir kaç kez asker yollad ı. Ama Hariciler her seferinde 

üstün geldiler. Sonunda II. Yezid, karde şi Mesleme bin Abdülmelik'i 

10 000 ki şilik bir kuvvetle Küfe'ye yollad ı ve Hariciler'in 

ba şkan ı Bestam bu sava şta katledildi. Böylece ayaklanma bast ı- 

' ılmış oldu. 

II. Yezid'in saltanat dönemini sars ınt ıya uğratan ikinci bir olay 

da eski Irak valisi Yezid bin Muhalleb'in ayaklanmas ıd ır. Yezid bin 

Muhalleb Horasan valisi iken Curcân'da elde etti ği ganimeti teslim 

etmek istemedi ğinden II. Ömer taraf ından azl ve Basra'da hapsedilmi 

şti. Bu halifenin hastal ığı s ıras ında hapisten kaçt ı ve II. Ye= 

zid'e kar şı (109) Kitap ve sünnet ad ına etraf ına toplad ığı adamlarla 

Basra, Vas ıt ve Küfe'de ayakland ı (102/721). Halife karde şini 

(106) Belâzuri, Futuh ül-Buldân, II., S. 310; Wellhausen, Arap Devleti, 

S. 163. 

(107) Taberi, a.g.e., IV., S. 249; Mes'üdi, Muruc, V., S. 446. 

(108) Emir Ali, a.g.e., I., S. 125. 

(109) Mes'üdi, Muruc, V., S. 453; Taberi, a.g.e., IV., S. 245 v. öt.

EMEVI DEVI ET İ 67 

120 000 askerle ona kar şı yolladı . İbni Muhalleb maktul dü ştü ve 

bütün ailesinin erkekleri öldürüldü. Do ğu bölgeleri bu biçim ayaklanmalarla 

hanedan ın kuvvetini sarsarken, bat ıda da baz ı ayaklanmalar 

ba ş göstermi şti. II. Ömer zaman ında İspanya'da kabile anla 

şmazl ıklan görülmezken, şimdi eski neseb kavgalar ı yeniden alevlenmi 

şti, her şehir sava ş durumuna girmi şti. 

I. Velid zaman ında Haccac' ın kardeşi taraf ından Yemenliler'den 

tahsil edilen a ğır vergi, II. Ömer taarf ından kaldınlmışken, şimdi 

yeniden bu vergi konulmu ş ve Yemen ahâlisi sefaletin en a şağı 

derecesine dü şmüştü. Ömer ibni Abdülaziz'in kurdu ğu düzenin, 

hepsi yok farzedilmi şti. Yani, vergi islahat ı kald ırılmış, Hristiyanlara 

verilmi ş olan kiliseler geri al ınmış, hatta onlar ın kilisedeki resimler 

önünde ibâdet etmeleri yasak edilmi şti. Gene II. Yezid'in 

emri ile tap ınaklardaki duvarlar, ta şlar, tahtalar üzerindeki ve kitaplar 

içindeki bütün canl ılar ın resimleri de kald ırt ılmaya çah şılmışt 

ı. Halifenin bu hareketi Bizans Imparatoru III Leo'nun ikonlar 

ı (Aziz resimleri) yasak etmesiyle ayn ı zamana rastlamaktad ır. 

(Ebu'l-Ferec, I., S. 194; Wellhausen, Arap Devleti ve sükutu, Es. 

154). 

Hariciler'in zâlim tan ıdıkları bazı âmirlerden intikam almalar ı 

gene II. Yezid'in tahta geçmesi ile ba şlamışt ır. Bütün bu zorlama, 

isyan ve kar ışıkl ıklar içinde II. Yezid her şeye karşı kayıts ız bir durumda, 

önce güzel Sellâmet ül -Kas, sonra güzel sesi ile ün yapm ış 

liabâbe adındaki cariyeleri ile günlerini geçiriyordu. Ülkenin her 

yönünden gelen şikayetçiler günlerce, haftalarca saray kap ıs ında 

beklerlerken, o, güzel Hababe ile şiir, musiki ve şarap alemleri tertiplemekten 

çekinmiyordu. Halifenin Habahe'ye olan e ğilimi o derecedeydi 

ki, devletin bütün i şlerini onun eline bırakmakta bir sakınca 

görmemi şti; Hababe istediklerini istedi ği yere atayabiliyor, 

istediklerini azledebiliyordu. Bu durumdan s ıkılan Halife'nin kardeşi 

Mesleme bin Abülmelik onu boş yere uyarmaya çal ıştı. Habâbe 

elindeki ut ve güzel sesiyle Halifeyi o kadar kendisine ba ğlamışt 

ı ki, II Yezid cuma namazlannda imamet vazifesini bile karde şi 

Mesleme'ye b ırakm ıştı (110). Güzel Hababe'rlin bir nar tanesi yüzünden 

ans ızın ölınesinden Halife o derece büyük bir üzüntüye kap 

ıldı ki, on onbeş gün sonra 25. Şevval 105/27. Mart. 724'de öldü. 

(110) Mes'ûcli, Muruc, V., S. 450 v. öt.; Cörci Zeydân, Medeniyet-i 

I., S. 81-2.


N) Hişâm bin Abdülmelik'in halifeli ği (105-125/724-743) : Hişânt 

karde şi II. Yezid gibi II. Ömer'in yapt ıklar ını kendi menfaati 

için bozmaya çal ışt ı denilemez. II. Yezid'e oranla daha az zararl ı 

bir insand ı. O, pek halin, akidesi dürüst, çok dindar fakat o nispette 

hasis idi. Umeras ı onu memnun edebilmek için pek çok mal, 

mülk hediye etmek gere ğini duymu şlard ı. Esasen Emevi soyunun 

özelliklerinden birisi de mal ve mülk biriktirmek hevesiydi. Bu 

yüzden de rü şvet kap ılar ı ard ına kadar aç ılm ışt ı . 

Hişam' ın saltanat ı sıras ında bir Türk hükümdar ı (Belazurrye 

bak ıl ırsa bu Afşin olmal ı ) Fergana'da ayakland ığından (111) Horasan 

valisi Eşres bunu bast ırmakla uğra şmaktayd ı. Fakat Emevi 

Emirlerinden birinin şikayeti üzerine vazifeden azledildi. Halbuki 

Eşres'in politikas ı, çok daha ak ıll ıca ve insani idi. Onun yerine, 

Hi şam'a ve e şine çok be ğendikleri birer gerdanl ık hediye eden 

Cüneyd atand ı. Ancak Cüneyd, Horasan'da yapt ığı birçok sava şlarda 

ba şar ı elde edemedi. Bu arada Türk hükümdar ı da Semerkant 

ve Buhara'y ı s ıkışt ırmaya ba şlad ı. Bir süre sonra Cüneyd Halife 

Hi şam' ın nefret etti ği Muhalleb ailesinden bir k ızla evlendi ği için 

azledildi. Yerine As ım Hîlâlî geçirildi. Ama Türklerle sava şmada 

As ım da ba şar ıl ı olamad ı. O da azledilerek yerine Esedi Kasti atand 

ı. Bunun karde şi Halid-i Kasri ise Irak'da vali idi. Hâlid çok zulmetti 

ğinden Hariciler parti, parti isyân ettiler. Gerçi Haneler yenildi 

ise de, Halife dayanam ıyarak Hâlid'i azledip yerine Nasr bin 

Seyyar' ı getirdi (112). Hi şam 717 yıllar ında hükümet merkezine 

kar şı giri şilmi ş olan sonuçsuz sava ştan sonra çok ihmal edilmi ş 

olan Bizans'a kar şı yeniden sald ır ıya geçti. Onun ordular ı çoğunlukla 

yaz ın elde edilmi ş yerleri, k ışın yitirdiklerinden, saltanat ı sıras 

ında Bizans s ın ırlar ı içinde hiçbir devaml ı fetihte bulunamad ı- 

lar. 

Hi şam devrinde Araplar bat ıda, doğudakinden daha büyük 

bir kudretle ilerlediler. Yukar ıda da i şaret edildiği üzere Hi şam 

Ispanya'ya Abdurrahman iii-Gafiki'yi yollamış, o da Tours ve Poitiers'ye 

geçmi şti (732). Afrika Müslümanlar ı her nekadar halis 

Müslüman idiyseler de, gene de Araplar'a e şit bir muamele görmemekteydiler. 

İşte bu durumdan Harieller yararlanmay ı bildiler 

(111) Belâzuri, Futuh, III., S. 314 v. öt. 

(112) Gibb, Ortaasyada Arab Futuhat ı, S. 55.

EMEV İ 

DEVLETI 

ve şiddetli bir ayaklanman ın patlamas ına sebeb oldular (741). Böylece 

Kayravan'a kadar olan yerler Emeviler'in ellerinden ç ıkt ı . 

125/743 y ıl ı başlarında ölen Hi şam' ın en büyük kusuru servet 

biriktirmekti. 20 y ıla yak ın saltanat süren bu Halife K ıbrıs' ın verdiği 

harac ın artt ırılmas ını , ıskenderiye'ninkinin de iki kata ç ıkart 

ılmas ım emretmi şti. Onun politikas ı Berberileri olduğu kadar Maveraünnehr'deki 

Türkleri ve İranl ıları da ümitsizliğe dü şürmüş ve 

Abbasi propagandac ılarm ın çal ışmalanna zemin haz ırlam ışt ı . 

O) IL Velid'in halifeli ği (125 -126/743 -744) : Hişam'a yeğeni 

II. Yezid'in oğlu Velid halef oldu. Bu Halife babas ından eğlenceli 

bir hayat sürme e ğilimi ve sanat istidad ı tevarüs etmi şti. Halife 

olunca halk kendisini, önce a ğır vergilerden bir kurtar ıc ı olarak 

karşılad ı. Çok geçmeden uyruklar ı yanılmış olduklarını anladılar. 

Halifelik merkezinden uzak bulundurulmak amac ıyla Filistin'de 

bir çöl saray ında gençli ğini geçirmek mecburiyetinde b ırak ılmış 

olan II. Velid iktidara geçtikten sonra Şam' ı terkedip gene çöl sarayında 

kendini spora, şaraba, şiire, şark ıya verdi. Islâmiyet çoğunlukla 

Emevi Araplann ın ya şam ına esasta nas ıl büyük bir değişiklik 

getirmemi şse Arap şiiri de kendi eski geleneklerine öylece 

bağl ı kalmışt ı. Ancak Suriye ve Irak'ta hayat eski anayurttakinden 

daha çok bir geli şmeye uğramışt ı. Burada ikabileler aras ındaki kin 

çok daha ihtirasl ı şekiller al ıyor ve Kays kabilesi ile Kelb kabilesi 

aras ındaki sava şma yıllardanberi süregeliyordu. Bu kabile kavgaları 

Abdülmelik ve Haectic zaman ında olduğu gibi en parlak şiirlerin 

söylenmesine vesile oluyordu. Saray şairi el-Ahtal ve rakipleri 

Cerir ve Farazdak duyulmamış derecede küstah bir ifade ile 

birbirlerine hücum ediyorlard ı. Bunlardan daha a şağı derecede 

olan bir şairler ordusu ise, kendilerine bu ünlüler sayesinde isim 

yapabilmek amac ı ile kavgalara kar ışıyorlard ı . Mekke ve Medine 

daha sâkin ve kibar bir toplumun şehirleri halinde kalm ıştı. 

Şiirin yan ı s ıra şark ılar da önem kazand ı. Bu arada kad ın a ş- 

k ı şiirlerde ve şark ılarda yer ald ı. Bunlarda istiraptan eser yoktu. 

Bu yeni tarz, Arabistan'da heyecan ve şevk ile karşılandı. II Velid 

yaşama zevkinin methedilmesine yeni bir alan açt ı. Bu da şaraba 

dair söylenen methedici şark ılard ır (113). Cahiliye devrindeki şaraba 

düşkünlük, Arap şiirinde de öylesine önemli bir yer tutmu ş- 

(113) Brockelmann, a.g,e., S. 121-2.

70 Bahriye Ti- ÇOIC 

tu ki, İslâmiyet'in kesin yasa ğına rağmen Araplar ne şarap içmekten, 

ne de onu şiirlerle methetmekten geri kalmam ışlard ı . Şimdi 

ilk defa bir Halife bunlar ı te şvik ediyordu. Abbasiler devrinde de 

bu şarap üstüne şiirler sad ık okuyucular bulacakt ır. II. Velid'e bu 

tür şiirleri onun Hristiyan içki arkada şı el-Kasım bin Tufeyl öğretmiştir. 

Halife II. Velid kad ınlar, şark ıc ılar ve şairler aras ında zevk ve 

eğlence içinde yaşamaya devam etti: güzel sesli köleler ve cariyeler 

her taraf ı doldurdu. Bütün ülkede şark ılar besteleyip söylemek moda 

oldu. İbni Sureyç, Mâbed, Garid, İbn Ayşe vbg. şark ıc ılar sarayda 

baş üstünde tutuldu. Halife taraf ından muazzam at yar ışları düzenlendi. 

Kendisi gece gündüz içiyordu. Hatta birgün kendisine gelip 

«Ya Emir ül-Müminin, saray ın etraf ı Arap ve Kurey ş temsilcileriyle 

doldu. İçinde bulunduğunuz durum Halifelik şerefi ile bağdaşmaz» 

diyen bir mabeynciyi yere yat ırıp ağz ına bir boru ile ölünceye 

kadar şarap ak ıturm ışt ı. Bu sefih hayat ın yan ı sıra mukaddesata 

kar şı en küçük bir sayg ı duygusuna sahip olmad ığı da kaynaklardan 

anla şılmaktad ır: Bir gün XIV. Sure'nin 15. ve 16. ayetlerini 

okurken Kur'an' ı hedef Olarak kar şısına diktirmi ş ve att ığı 

oklarla kutsal kitab ı delik deşik etmi ş ve şu mealde de bir beyit 

okumuştu : «Mağrur ve âsi insan ı tehdit ediyorsun; i şte mağrur 

ve âsi insan benim; rabbinin önünde k ıyamet günü göründü ğünde 

ona de ki, beni böyle parçalayan Velid idi» (114). Ayr ıca onun 

islâmiyetten ç ıktığını ve Mani dinine girmiş olduğunu bildiren kayıtlar 

da mevcuttur (115). Hatta birgün güzel bir cariyesine hilafet 

elbiselerini giydirerek camiye imamete göndermi ştir. II Velid'in 

bu her türlü iz'an d ışı hayat ı halkı kendisine karşı galeyana getirdiği 

gibi selefi Halife Hişam' ın biriktirdiği hazineleri k ısa zamanda 

bitirmesi ve valilerden para istemesi onlar ı kendisine karşı ayaklanmaya 

yöneltti. Henüz ergin olm ıyan ikinci oğlunu veliah tayin etmek 

istemesi de akrabalar ını dar ıltt ı. Ayaklananlar ona kar şı —bir 

direnmeyle kar şılaşmadan— III. Yezid'i tahta ç ıkardılar. II. Velid 

kendisine karşı gönderilen birlikleri umulmaz bir cesaretle kar şılad 

ı; daha sonra Palmir'in güneyindeki çölde Bahra saray ına çekildi; 

kendisini orada k ıst ıran düşmanları ba şını keserek bir m ızrağın 

(114) Mes'âdi, Muruc, VI., S. 10 v. öt., İbni Tiktaka, el-Fahri, S. 214; İbn 

ül - Esir, el - Kamil, IV., S. 269. 

(115) Bk. Şerefettin Yaltkaya, Darülfünün ilahiyat Fakültesi Mecmuas ı Sayı 

15., S. 7 v. öt.


ucunda Şam'a götürdüler ve yan ına da bir çatlak şarap koyarak 

günlerce te şhir ettiler 0 16). 

2. — Emevi Devletinin çöküsü : A) III. Yezid (126-7/744)'e karşı 

ayaklanmalar ve İbrahim'in tahttan vazgeçmesi : Şam'da resmi 

biat s ıras ında III. Yezid, II. Ömer'i örnek tutmu ş olduğu belli olan, 

dolgun bir hutbe okudu. Bunda zorla in şaat yapmamay ı, kanal yapt 

ırmamay ı, servet biriktirmemeyi, bir eyalette elde edilen paray ı 

gene o eyâletin ihtiyaçlar ı için sarfetme ği, askerleri uzun süre sava ş 

yerlerinde tutmamay ı, gayrimüslim arazi sahiplerine fazla vergi yüklememeyi 

ve her zaman için zay ıfların güçlülerden şikayetlerini dinleyeceğini 

vadetti. «E ğer bunu yapmazsam, beni azledebilir, cezaland. 

ırabilirsiniz,- benden daha layik bir kimse varsa ba şınıza geçirin; 

ona ilk biat edecek olan ben olaca ğım; kay ıts ız şarts ız itaat, hiçbir 

insana de ğil sadece Allah'a d ır» dedi. 

III. Yezid a ğır vergileri indirdi, ehliyetsiz Emirleri de ğiştirdi. 

Tam anlam ıyla Kelb kabilesine dayand ı; etraf ında hiçbir Kays'l ı 

yoktu. 

II. Velid'in katil üzerine Humus halk ı ayakland ı; bunlar Yezid'e 

biat etmek istemediler. Filistinliler de ayaklanmaya kat ıldılar. İç 

savaş birçok katliamlar ı gerektirdi. Fitne ve fesat pek büyük güçlüklerle 

bast ırıld ı. Fakat Şam'da ayaklanma ç ıkınca, hükümet sars 

ıld ı . Yemâme ve İrak'da da ayaklanmalar ç ıkmıştı. Bu s ırada 

Horasan valisi bulunan Nasr bin Seyyâr azledildi; Nasr bin Seyyar 

bu emri dinlemedi, halefini de tan ımad ı. Hükümet çaresiz onu gene 

Horasan valisi b ırakt ı. Ama bu kez de Horasan'da aç ıkça ayaklanma 

ç ıkt ı. Halk ın bir f ırkas ı Nasr'a kar şı ayakland ı. O zaman 

Magrib'te de ayaklanmalar oldu. Ama i şler daha çok kar ışık olduğundan 

bat ıya kimsenin önem verdi ği yoktu. Alt ı aya yak ın 

bir saltanattan sonra, III. Yezid, Ebu'l-Ferec'in bildirdi ğine göre 

ülserden öldü (I. S. 197). 

Cariyeden do ğma ilk halife olan III. Yezid ölünce yerine gene 

bir cariyeden doğma olan karde şi İbrahim geçti (117). Ancak 

Şam' ın d ışında hiç kimse kendisine biat etmedi ğinden iki ay on gün 

iktidarda kald ıktan sonra kendisi tahttan feragat ederek bir kenara 


(117) Mes'ûcli, Muruc, VI., S. 31 v. öt.; Emir Ali, Musavvar Tarih - i Islam, 

I., S. 166.


çekildi. Bunun üzerine daha önce ayaklanm ış bulunan ve I. Mervan' 

ın torunu olan Mervan bin Muhammed'e biat olundu. İbrahim de 

sonradan ona biat gittiğinden arada bir anla şmazl ık kalmad ı . 

B) II. Mervan' ın halifeliği (127-132/744-749) : Mütezili bir 

inanca sahip olan (Mes'udi, VI. S. 20) II. Mervan çok tedbirliydi 

meşakkatlere mütehammildi, tarih incelemelerinden büyük bir zevk 

duyard ı, ancak Emevi soyunun iflâs ı s ıras ında iktidara geldi ği için 

faydal ı i şler görmeğe fırsat bulamad ı . 

II. Mervan' ın cülusundan az zaman sonra Humus ve Filistin 

halk ı gene ayakland ı. Hariciler çöldeki s ığınaklar ından ç ıkarak 

Emeviler'in me şru saymad ıkları yönetimlerine kar şı harekete ge• 

çip halk ı kendi inançlar ına kat ılmaya çağırd ılar. Hariciler say ıca 

çoğunlukta olmad ıkları hâlde Yemen, Hicaz ve bütün Irak dolaylarına 

ak ın ederek bir süre egemenliklerini buralarda tan ıtt ılar. 

II. Mervan bu karga şal ığın yat ışt ırılmas ı i şinde çok ileri görü şlü 

bir devlet adam ı olduğunu gösterdi: önce Humus ve Filistin'deki 

ayaklanmay ı bast ır ıp ba şkanların ı idam ettikten sonra, Irak'a 

derek Hariciler'i Dicle ırmağının ötesine çekilmeğe mecbur eyledi. 

Ilicaz'da Ebu Hamza'n ın komutas ında bulunan Hariciler Medine' 

yi kuşatmışlard ı. Meydana gelen sava şta şehri ele geçirip halk ına 

Emeviler'den görmedikleri bir biçimde yumu şak ve nâzik davran 

dılar. Mervan taraf ından Hariciler üzerine gönderilen bir komutan 

kanl ı sava şlardan sonra Hariciler'i bozguna u ğratarak Hicaz ve 

Yemen'i yeniden Şam hükümetine bağlamay ı başard ı. Irak'tan çe 

kilen Hariciler'in bir k ısm ı İran'a s ığınd ılar. Esasen Iran'da mev 

cut olan kar ışıkl ıklar ın büsbütün artmas ına sebeb oldular. II 

Mervan Suriye, Irak ve Arabistan bölgelerinde bulunan Hariciler` 

i sindirmeği ba şarm ışsa da daha do ğudaki bölgelerde Mudarlar, 

örne ği görülmemi ş bir şiddetle Emevi taht ının y ık ılmas ına çalışıyorlard 

ı (118). 

C) Abbasi hareketi : II. Yezid'in hilâfeti s ıras ında Hz. Pey 

gamber'in amcas ı Abbas' ın torunlar ı lehinde doğu illerinde pro , 

ılmaya ba şlanmışt ı. K ışk ırt ıcılar tüccar k ıyafetin. pagandalar yap 

de Horasan'a gidip Abbasi ailesinin ba şkan ı olan Muhammed hakk 

ında telkinlerde bulunuyorlard ı. Durumu haber alan Emevi vâli 

(118) Mes'üdi, Muruc, VI., S. 46 v. öt.; Ebu'l-Ferec, Tarih, I., S. 197; Wellhausen, 

Arab Devleti, S. 173 v. öt.


si Said bunlar ın tümünü yanına getirtip sorguya çektiyse de halk ın 

teminat vermesi üzerine onlar ı serbest b ırakm ıştı. Ama Said'in ha 

lefleri kolayca kand ırılamad ılar. Abbasi yanda şları kendilerini tehdit 

eden korkunç tehlikeye ra ğmen dâvalanndan vazgeçmediler 

İçlerinden yakay ı ele verenler a ğır i şkencelere uyruk tutuldular; 

ancak bu oranda da say ılar ı çoğald ı. Kısa bir süre sonra Emeviler, 

den hilafet hakk ını istemek amac ıyla gizli bir dernek de kurdular 

II. Yezid'in kötü yönetimi ve Yezid bin Muhalleb'e uygulad ığı ak ıls 

ızca muamele Yemenlileri heyecanland ırdı ve üzdü. Art ık her yerde 

II. Yezid'in kötü yönetiminden yak ınılmaya başlandı . 

Emevi saltanat ı yöneticilerinin kötü tutumlar ı kendilerine-karşı 

bir Şuubiye partisi yarat ırken, Hz. Ali soyundan inenler arasm 

da ba ş gösteren yeni bir ayr ılık, Abbasoğulları'n ın parlak geleceklerine 

elveri şli bir ortam meydana getiriyordu. Şöyleki : 

Halife Hişam zaman ında Hz. Hüseyin'in torunlar ından Zeyd 

şikayet amac ıyla huzura ç ıkt ığı zaman, Halife taraf ından tahkir edilerek 

kovulmuştu. Zeyd Küfe'ye vard ığı zaman, akrabalar ının karşı 

koymalar ına rağmen ayakland ı; ama dü şmanlar ı taraf ından öldürüldü. 

Bu yetmiyormu ş gibi. Eıneviler onun cesedini yerinden 

ç ıkarıp yakmışlar ve külünü F ırat ırmağ' ına atmışlardı (119). Ştilet 

aras ında ilk ayr ılık da böylece ba şlam ış oldu. Zeyd'e uymay ıp daha 

itidal sahibi olan Şiilere İmamiye adı verilmiştir ki, bunlar Zeyd'in 

ayaklanmas ına kat ılmamışla rd ı. Zeyd'e uyanlara ise Zeydiler ad ı 

verilmi ştir. (Zeyd sadece Hz. Hüseyin'in torunlar ından olmakla ün 

almış olmayıp aynı zamanda bir tak ım telif kitaplara sahip olmakla 

da tanınmışt ır. En bilinen eseri «El-Mecmu' fi'l- Fıkh» dırki, ilk 

f ıkıh kitabının bu eser olduğu söylenmektedir). 

Abbasoğulların'dan Muhammed bin Ali kendi soyunun halifeliği 

için bir hayli propaganda da yapt ıktan sonra 125/742-3'de ölmü ş , 

ölmeden önce de kendisine üç o ğlunu s ıras ıyla veliaht tâyin etmi ş- 

ti. Bunlar, İbrahim, Ebu'l -Abbas (Seffah) ve Ebu Cafer (Mansur) 

idiler. Zeyd'in 121 veya 122 hicri y ıl ında yukarda söylemi ş olduğumuz 

gibi öldürülmesi, Abbasoğullarını hem güçlü bir rakipten kurtarm 

ış, hem de Şiilerin İmami ve Zeydi olarak ikiye ayr ılmaları iktidar 

yolunun onlara daha kolay aç ılmas ına sebeb olmu ştu. 

(119) !bn Tiktaka, S. 213.

74 Bahriye OÇOX 

Ayrıca bu s ırada Ebu Müslim de ortaya ç ıkmışt ı: Ebu Müslim 

Arap as ıll ı olmas ına (bir rivâyete göre İranl ıdır) rağmen Horasan'da 

doğup büyümüştü (120); sonradan, Abbas' ın torununun 

oğlu, yukarda ad ın ı söylediğimiz, Muhammed'in hizmetine girerek 

Horasan'a gitmi şti. Ebu Müslim bu bölgede Ha şimileri savunacak 

yandaşlar buldu; k ısa bir süre sonra bu bölge halk ını Emevilere 

karşı ayakland ırmakta gecikmedi. Bu i şi ondan ba şka böyle 

üstün bir ba şarıyla yürütecek bir kimse dü şünülemezdi. Çünkü 

Ebu Müslim sebatkard ı, hislerini sakl ıyabilirdi, ve gerekti ği zaman 

şiddet kullanmaktan çekinmezdi. Eski bir tarihçi onun için 

«En feci bir yaka bile onun yüzündeki memnuniyet ifadesini silmeye 

yetmez, en büyük müjdeler onun yüzünde ufak bir sevinç 

çizgisi çizemez, fena rastlant ılardan hiçbir zaman üzülmez, en öfkeli 

zamanlar ında bile metanet ve iradesini elden kaç ırmazd ı» demektedir. 

Ebu Müslim suni nezaketi ile dost, dü şman birçok kimseyi 

kendine kazanmay ı bildi. Makyavellrye layık bir maharetle Mudarhlar 

ile Himyerliler'i birbirlerine dü şürüp sava şt ırdığı halde ne Mudarl 

ılar ne Himyerliler onu arabozuculukla suçlamam ışlard ı. Esasen 

imparatorluğun Iran gibi uzak bölgelerinde ayaklanma hissini 

harekete geçirmek için bir tek söz bile yeterliydi : «Ehl-i Beyt'in 

haklar ı! ». Horasan'da yerle şen Himyerliler ile Irak ve Hicaz Araplar' 

ı ayn ı his ve düşüncedeydiler. Yöneten zümre, nüfuz ve iktidar ı 

yaln ız kendinde toplad ığı için, kıskançl ık, haset duygular ı en şiddetli 

anla şmazliklara sebebe olabiliyordu. 

Çok geçmeden Horasan, Abbasi yanda şlar ının merkezi haline 

gelmi şti. Horasan valisi Nasr bin Seyyar gerçi muktedir bir insandı 

ama daha elveri şli bir fırsatta ehliyetini gösterebilirdi. Halife 

Hariciler ile savaşırken, o da do ğuda Kirmani ad ında birinin emri 

alt ında toplanmış olan Yemenlilerle mücadele ediyordu. Böylece 

Araplar' ın askerlerinin s ık s ık karargahlar ından uzaklaşt ıkların 

ı gören Ebu Müslim çoktanberi tasarlad ığı ayaklananay ı başlatmanın 

zaman ı geldiği kams ına vard ı . 

ihtilalciler 25. Ramazan 129/10. Haziran. 747'de topland ılar. 

Bir hafta içinde, daha önce öldürülmü ş veya ölmü ş ne kadar ba şkan 

varsa onlar ın matemini tutmak istiyormu ş gibi siyahlar giyinerek, 

(120) Ibn ül - Esir, el-Kamil, IV., S. 252; Emir Ali, a.g.e., S. 173.


siyah bayraklar ta şıyarak şehirden şehire bat ıya doğru yol ald ı- 

lar; önlerine ç ıkan engelle ıi devirip ilerlediler. Mudarl ılar taraf ından 

Kirmani'nin öldürülmesi üzerine, onun o ğulları, Ebu MüslIm'e 

kat ıld ıklanndan bir kat daha güçlenen ihtilalciler Nasr bin Seyyar' 

ı Merv'e kadar geri çekilme ğe mecbur ettiler (121). 

Haşimoğullarının siyah bayra ğı, o vakta kadar bölünmü ş bir 

halde bulunan Suriyeliler ı birbirlerine yakla şt ırd ı. Kendilerini tehdit 

eden tehlikeyi şimdi anlamış olduklarından; Kendilerini Şuubiye'ye 

kar şı savunabilmik için, bir süre için de olsa birle şmeye 

yöneldiler; Ama bu birle şmenin bir faydas ı olamad ı, çünkü Hicaz 

ve Irak halk ı Araplanndan birço ğu da ihtilâlcilere kat ılmışlard ı . 

Biçare Horasan valisi Nasr bin Seyyar yaln ız ba şına Ebu Müslim'in 

bir ç ığ gibi gitikçe büyüyen güçlerine kar şı koyamıyacağın ı 

anhyarak Mervan'dan yard ım birlikleri göndermesini üst üste istiyordu: 

«Ah Umeyyeoğulları! Uykuda m ı yoksa uyan ık mı olduklar 

ını bilsem... eğer böyle bir zamanda hala uykuda iseler, onlara 

kalk ın vakit geldi diye hayk ınn ız!» diye mektuplar yaz ıyordu (122). 

Bunun üzerine Mervan, Irak valisine, Nasr'a yard ım etmesini emretti. 

Fakat o, daha yard ıma koşmadan Fergana ve Horasan, Ebu 

Müslim'in eline geçmi ş ve gücü artm ışt ı. Ebu Müslim'in ne derece 

iktidarl ı bir adam olduğu, onun ordusu içinde kulland ığı komutanlardan 

belli idi. Örneğin Kahtaba bin Şebib ad ında Hicazl ı bir 

Arap, Nasr bin Seyyar' ı Serhas'a kadar ko ğuşturarak büyük zararlara 

uğratm ıştı. Suriye askerlerinin mâneviyatlan bundan ötürü 

çok k ınlmışt ı. 85 ya şında bulunan Nasr bin Seyyar önce Ciireân'a, 

oradan Fars'a doğru kaçmakta iken öldü. 

Bu s ırada Halife Mervan bu ayaklanman ın hangi Hâsimi için 

yap ıldığını araştırmakla meşgüldü. Sonunda İmam denilen İbrahim 

bin Muhammed bin Ali yüzünden ayaklanman ın ç ıktığını anlayınca, 

onu Harran'a getirtti. İbrahim zindanda birçok El-nevi ve Ha şimi 

buldu. II. iimerlin oğlu Abdullah ve I. Velid'in oğlu Abbas bunlar 

aras ındayd ı . 

İbrahim'in tutuklu bulunmas ı, ayaklanma hareketine engel olmadı 

. Kahtaba bin Şebib Cürcan'da Nasr bin Seyyar' ı yendikten 

sonra, hemen bat ıya yürümü ştü. Orada Hâlid bin Bermek adında 

(121) Emir Ali, a.g.e., I., S. 174. 

(122) Emir Ali, a.g.e., I., S. 174.

76 Bahriye 11ÇO1 

birisi de vard ı. (Bunun mensup oldu ğu Bermek ailesinin Abbasi 

devletine yapaca ğı hizmetler ileride görülecektir). Kahtaba Rey 

şehrinde düzenin sa ğlanmas ı ile uğra şırken, o ğlu Hasan Haricileri 

tenkil ediyordu. Hasan Nihâvend'i de ku şatt ı. Babas ı Kahtaba 

ise Mervan taraf ından bu şehre gönderilen yard ımc ı birliklerle 

sava şt ı ve onları yendi. 

Kahtaba Irak'a geldi, F ırat'a yakın bir noktada ordugahm ı 

kurdu. Irak valisi Yezid'in ordusu ile Kahtaba'n ın ordusu Hz. 

Ali'nin oğlu Hz. Hüseyin'in şehit edildiği yerde kar şıla şt ılar. Emeviler 

burada büyük bir yenilgiye u ğradılar, ama Kahtaba da sava ş- 

la öldü. Oğlu Hasan ordu kumandanl ığım eline ald ı ve Vâs ıt'a kadar, 

kaç ışan Emevileri kovalad ı. Böylece Kûfe onun eline geçti. 

Ba şarıs ızl ık haberleri Mervan' ı deliye çevirdi ğinden intikam ate şi 

içinde k ıvran ıyordu. İbrahim'in Ebu Müslim ile gizlice haberle ş- 

tiğini ke şfeden Halife, hemen onun katlini emretti; di ğer tutuklular 

da onunla birlikte idam edildiler. 

Veliahtl ık s ıras ına göre İbrahim'in yerini alan Ebu'l-Abbas 

Abdullah kardeşinin üzücü akibetinin öcünü almaya yemin etti. 

Bu yemini öylesine tuttu ki, kendisine Seffah (= Kan dökücü) lakabı 

verildi. 

Hasan bin Kahtaba Küfe'ye girdi ği zaman, Abbasi dailerinden 

Ebu Seleme e1-Hallâ1 de kendisine ula ş t ı. Durum onu göstermekteydi 

ki, bu şah ıs Hz. Ali soyundan gelenlerin gayriresmi temsilcisiydi. 

Ebu Melerne el-Hallal, Abbasi ailesince büyük bir sayg ı ile 

karşılandı (123). Herkes onun ellerini öpüyor ve şeref yerini kendisine 

b ırak ıyordu. sadece Ebu Müslim'e itaat etmesi gerekli olduğu 

ona hat ırlat ılmakta idi. Ebu Seleme ve Hasan bin Kahtaba, 

şehir halk ını bir Halife seçme ğe davet ettiler. Belirtilen günde 

Küfe büyük bir heyecan içindeydi. Siyahlar giyinmi ş binlerce halk 

mescide do ğru gidiyordu. Ebu Seleme de siyahlar içinde ortaya 

çk ıp toplant ının sebebini aç ıklad ı; Islannyet'i ve Ehl-i Beyt'in haklarını 

savunan Ebu Müslim'in art ık Emevi soyunun kötü yönetimine 

son verdiğini ve bugün bir halife seçmek için toplanm ış bulu• 

duklar ın ı, bu vâzifeye en lay ık olan Ebu'l-Abbas Abdullah' ı teklif 

ettiğini bildirdi (124). 

(123) Taberl Tarih, IV., S. 334 v. öt. 

(124) Wellhausen, Arap Devleti ve sukutu, S. 257 v. öt., Cevdet Pa şa, Kısas, 

VIII., S. 340.

EMEV İ DEVLET İ '77 

Bu arada Hz. Ali soyundan olanlar ın haklar ın ın çiğnendiğini 

hat ırlatan Küfeliler'in ayaklanmas ından korkulmakta idiysa de, 

gene renkten renge girmekten çekinmiyen İrakl ılar, Ebu'l-Abbas 

ad ını iştir i şitmez, hemen tekbir getirme ğe koyulmu şlard ı . 

Ebu'l-Abbas Abdullah gizlendiği yerden camiye getirildi ve herkes 

ona biat etti (132/750). 

D) II. Mervan' ın sonu : II. Mervan büyük fedakarl ıklarla bir 

araya getirebildi ği 10 000 kişilik bir güçle Zab suyu kenar ında Abdullah 

bin Ali kumandas ındaki ordu ile sava şa tutu ştu ve bozuldu. 

Mervan kendisi köprüden kar şıya geçti ve kurdurmu ş olduğu köprüyü 

yıkt ırd ı. Geri kalan askerleri bu yüzden k ılıçtan geçirildi. Çoğu 

da sulara gömüldü. Ordusundan kalan silah ve e şya komutan 

Abdullah bin Ali'nin eline geçti. 

Bu bozgundan sonra II. Mervan Musul'a geldi. Musul halk ı onu 

kabul etmedi, «Allah'a şükrolsun ki, devleti senin elinden ald ı ve bize 

Ha şimi soyundan bir Halife verdi» dedi. Mervan bu sözleri i şitip 

Dicle'den Harran'a doğru yolland ı,. Abdullah bin Ali de onu izliyerek 

Harrân'a gitti. Mervan oradan Humus'a, buradan Şam'a 

Şamdan da Filistin'e s ığınd ı. Burada da barmamaym sonunda 

Mısır'a kaçt ı . 

Abdullah bin Ali'nin karde şi Salih bin Ali, Ebu'l-Abbas Abdullah'm 

verdi ği bir emir üzerine çok say ıda askerle M ısır'a yürüdü. 

Öncü süvariler Mervan' ı Busayr kilisesinde saklanm ış buldular. 

Üzerine hücum ettiler, o hayat ını pahal ıya satmak istedi ğinden çarpışa 

çarp ışa can verdi. İşte 132/750 tarihinde II. Mervan' ın ölümüyle 

Emevi halifeli ği böylece son bulmu ş oldu.

III. ABBAS' İMPARATORLUĞU 

1. — Abbasi imparatorlu ğunun kurulu şu ve geli şmesi : A) Ebu'l 

Abbas'm Halifeliği (132-136/750-954) : Yukarda anlatt ığım ız şekilde 

Ebu'l-Abbas Abdullah' ın Küfe'de halife seçilmesi ve Mervan' ın 

M ı s ır'da öldürülmesi ile hilafet Emevi soyundan Ha şimi soyunun 

Abbasi koluna geçmi ş ve Şam da Islam imparatorlu ğunun merkezi 

olmaktan art ık ç ıkmışt ı . 

a) Emeviler'e karşı şiddet tedbirleri : Ebu Müslim Horasanr 

nin askeri kudreti ve ba şar ıları sayesinde iktidara gelen Abbasiler, 

Suriye'de yüz y ılı a şan bir zamandanberi Emevi ailesinin hegemonyas 

ına al ışık toplumun gelecekte bir tehlike yaratmas ından duyduklar 

ı kuşkudan olacak, korkunç cinayetlerle bir y ıld ırma politikas 

ına giri ştiler. Bu hareketin ba şında komutan ve halifenin amcas 

ı Abdullah bin Ali vard ı . İşledikleri cinâyetleri me şru gösterebilmek 

amac ıyla, yapt ıklar ı i şleri «gazab-i ilahi» olarak vas ıfland 

ırd ılar. Hz. Ali soyuna re-va görülen kötülüklerin cezas ını veriyor 

göründüler. Asl ında amaçlar ı, iktidardan dü şmüş olan Emevi soyunu 

tamamiyle zarars ız bir hale getirmekti. 

Tarihte e şine az rastlanan büyük cinayetler daha çok Suriye'de 

i şlendi. Mervan' ı kovalayan Abdullah bin Ali, Şam'i 15 gün ku şatt 

ıktan sonra halk ını k ıl ıçtaıı geçirip şehrin surlar ın ı yerle bir ettirdi. 

Sonra Ernevilere aman verdi ğini ilan ettirip toplanan Emevi ileri 

gelenlerinin hepsini öldürttü (125). Ayr ıca Abdullah bin Ali'nin 

bir emri üzerine I. Muaviye'nin, II. Yezid'in, Abdülmelik bin Mervan' 

ın ve Hişam' ın mezarlar ı aç ıld ı. Onlar ın kemikleri hakarete u ğ- 

rad ı ve yak ıld ı. Duyulan kin özellikle Hi şam' ın çürümemi ş olan cesedine 

kar şı aç ığa vuruldu: önce k ırbaçland ı sonra as ılıp yak ıld ı.. 

(125) Mes'üdi, VI., S.„76; Makrizl, en-Nizâ ve 't- Tehâsüm..., S. 54.

ABBAS İ İ MPARATORLU Ğ U 

79 

Mesleme bin Abdülmelik'in cesedi ise da ğıl ınc ıya kadar ni şangâh 

olarak kullan ıldı (126). Bu vah şetlerden yaln ız II. Ömer'in cesedi 

uzak kalabilmi şti. Abdullah bin Ali, Hişam' ın eşi Abde'ye yapt ığı 

evlenme teklifi, bu prenses taraf ından reddedildi ği için onun karnını 

deşmelerini emretrni şti. 

Ebu'l-Abbas Abdullah kardeşi oğlu İbrahim bin Yahya'y ı 133/ 

750-1'de Musul'a vali tâyin etti ği zaman da buna benzer olaylar geçti. 

İbrahim bin Yahya 12 000 ki şi ile Musul'a girdi. Önce şehir halkını 

davet etti; onlardan oniki suçsuz insan ı öldürttü. Musullular 

geri çekildiler. Vali camiye gireceklerin emniyette olacaklar ı yolunda 

bir bildiri yayınlayınca halk çabucak camide topland ı. Caminin 

önünü kesen askerler bunlardan 11 000 ki şiyi orada katlettiler (127). 

Bu korkunç katliamdan kurtulabilen dörtyüz erkek de ayr ıca bir 

bask ın sonunda öldürüldüler. Geceleyin a ğlaşan kad ınlar ın seslerinden 

sinirlenen İbrahim kad ınlann ve çocuklar ın öldürülmesini 

de emretti. Üç gün süre ile .bu emrin yerine getirilmesine çal ı- 

şıldı. Musul katliamım tasvir eden Makrizi «Bundan daha kötüsünü 

Ebu'l-Abbas'dan ba şkas ın ın yapt ığı işitilmemiştir» demektir. 

Bütün bu ağır cezalar ın Musul halk ına ne sebeble reva görüldüğü 

yeni Halife'den soruldu ğu zaman, O «Vallahi bilmem ki!» diye 

verecek bir cevap, bir suçlama bulamam ışt ı. Bütün bu cinayetler 

i şlenirken kendisine Seffâh diye ad verilen ilk Abbasi halifesi 

güzel sesli şark ıc ılann ortas ında Nebiz denilen hurma şarab ın] 

içerek mestolmaktayd ı. Yak ınları onun böyle içki içerken görünmesinin 

doğru olmıyacağını söylemeleri üzerine kendini bir perde 

ile mütecessis gözlerden ay ırmışt ı (128). 

Abdullah bin Ali'nin diğer bir karde şi, Süleyman bin Ali, Basra'da 

bulduğu Emevi soyundan kimseleri öldürtüp sokaklarda sürükletti. 

Bu s ırada Ebu Müslim'in katlettirdiği insanlar ın sayısı ise 

600 000'e ula şmışt ı (129). Şurada burada k ılıçtan kurtulabilmi ş 

olan Emeviler ise Endülüs'e gidip orada yanda şlan ile birle şebildiler. 

Abbasi devleti kudretini oralara kadar ula şt ıramadığı için Eme- 

(126) Makrizi, en- Nizâ ve 't - Tehâsüm, S. 54, v. öt. 

(127) Makrizi, a.g.e., S. 54. 

(128) Makrizi, a.g.e., S. 55. 

(129) Agani, IV. S. 92; Mes'üdi, et - Tenbih, S. 328, İbn ül - Esir, V., S. 326'da 

bu cinayetler anlat ılır, ama Taberi bunlardan bahsetrr ıemektedir.

80 

Bahriye ÜÇOK 

viler, Abbasoğlulları'na biat etmediler ve Ispanya'da ba ğımsız bir 

devlet kurabildiler. 

b) İspanya'da Endülüs Emevi devletinin kurulu şu : Emevilerin 

her yerde takip edildikleri bu s ırada Abdurrahman bin Muâviye 

bin Hişam bin Abdülmelik ,Suriye'den kaç ıp şurada burada dola ş- 

t ıktan sonra Magrib'e ula şt ı. Abdurrahman o zaman henüz yirmi 

ya şındayd ı. Adını Cafer ül-Mansür diye bildirmi ş; ancak böylece 

Afrika'da 5 - 6 y ıl kalabilmişti. Bu s ırada Ispanya'ya Emirler aras 

ında anla şmazl ıklar vard ı. Baz ı doğru dü şünenler bu çeki şmelere 

bir son verebilmek amac ıyla aralar ında gizli bir dernek kurmu şlardı. 

Abdurrahman bu dernek üyeleri ile ba ğlant ı kurmaya, kendini 

Ispanya'ya ça ğırtmaya muvaffak oldu. Sonunda Abdurrahman, Berberi 

Zenata kabilesinden ald ığı birkaç yüz süvâri ile Ispanya'ya 

ç ıkt ı . İşbiliye şehri 20 000 askerle ona yard ım etti. O, Ispanya'ya 

hakim olmak isteyen birçok Emirlerle sava şlar yapmaya mecbur 

oldu. Her seferinde üstün geldi. Kendisine kar şı olan Emirlerden 

bir k ısm ı Hristiyan k ırallara s ığınd ılar. Böylece elde ettiği ba şarılardan 

sonra 138/755-756 y ılında ona biat edildi ve Endülüs'te bağıms 

ız bir Ernevi devleti kurulmu ş oldu. Ama kendisine Emir ül- 

Müminin dedirtmedi. O sâdece Emir unvan ı ile yetindi. 

c) Yezid bin Hubeyre'nin direnmesi : Hükümet merkezini 

Şam'dan Küfe'ye (daha çok Haşimiye'ye) nakleden Ebu'l-Abbas zaman 

ında Suriye art ık önemini yitirdi. Buna karşılık Irak, Hz. Ali' 

nin halifeliğinde k ısa bir zaman için kazand ığı üstünlüğü yeniden 

elde etti. Arap kabilelerinin art ık eski önemleri kalmad ı. Arap olm 

ıyanlarla Araplar aras ındaki fark ortadan kalkt ı. Bu s ırada kuzey 

Afrika, Abbasi hegemonyas ı alt ında ise de hükümet merkezinden 

ayrı, özerk bir duruma geçme e ğilimini kısa zaman sonra gösterecektir. 

Ebu'l-Abbas' ın güçlükle elde etti ği şehirlerden birisi de Va. 

sit' t ır. Burada II. Mervan' ın eski valisi Yezid bin Hubeyre, Hasan 

bin Kahtaba ile Halifeye kar şı onbir ay direndi. Ç ıkar bir yol bulamayınca, 

kendisi ve ailesi için aman ald ıktan sonra teslim oldu; 

ama Ebu Müslim Horasani, Yezid'in sağ b ırak ılmamas ını Halifeye 

ısrarla söyleyince, onu ve yak ınlarını öldürdüler. 

Bo arada Ebu Seleme el-Hallül da bir gece Halifenin saray ından 

ç ıkarken, kendisini çekemiyen Ebu Müslim'in adamlar ı tarafından 

öldürülmü ş ve bu suç da Hariciler'e yüklenmi şti.

ABBAS1 

İ MPARATORLU Ğ U 

d) Ebu'I-Abbas'm ölümü : Halife, Ebu Müslim'e sormadan 

hiçbir işte karara varam ıyordu. Askerin çoğu Halife'den çok Ebu 

Müslim'e bağlıydılar. Ebu Müslim'in de Abbasi soyuyla akrabal ığı 

olduğu sbylentisi Abbasoğullar ını kuruntuya düşürüyordu; hatta 

Seffah' ın kardeşi Mansur, Ebu Müslim'in katlini bile teklif etmi şti. 

Ama Ebu'l-Abbas 8..effah, kendisini iktidara getiren böyle bir şövalyenin 

idamına o zaman raz ı olmamıştı. Seffah' ın Küfelilere güveni 

olmadığından bir zaman Küfe'de oturup sonra Hire'ye geçti; 134/ 

751-752'de de Anbar'a. 

Bu arada Maveraünnehr'de ayaklanmalar olmu ş, Ebu Müslim 

Horasani bunlar ı da önlemişti. Ebu Müslim'in bu ba şarısından sonra, 

Halife'nin ona kar şı güveni azald ı. 136/753-754 yılında Seffah 

kardeşi Mansur'u hac Emiri nasbetmi şti. Ebu Müslim ayn ı yılda 

Hicaz'a gidip Mansur ile birlikte hac farz ını yerine getirdi. Yolda 

pek çok hay ır i şleyip kuyular açt ırmış ve hediyeler dağıtmışt ı . 

Onun bu cömert davran ışı veliandi sönük bir duruma düşürdü. 

Mansur Hac'dan dönerken Ebu'l-Abbas Seffah 29 veya 33 ya şındayken 

öldü. Hayattayken birinci veliand olarak karde şi Ebu Cafer 

Mansur'a, ikinci veliaht olarak da ye ğeni İsa bin Musa'ya biat 

ettirmi şti. Bu ahitnameyi de Isa'ya vermi şti. Ebu'l-Abbas. ölünce 

İsa bin Musa durumu Mansur'a yazd ı. Hac dönü şü mektubu alan 

Mansur'a Ebu Müslim ve orada bulunanlar biat ettiler (130). 

B) Mansur'un halifeliği (136-158/754-775) : Mansur halife olduktan 

sonra, baz ı rakiplerle u ğra şmaya mecbur oldu. Bir yandan 

da halifenin amcas ı Abdullah bin Ali bu sırada Bizansa kar şı 

sefere ç ıkmış olduğundan elinde büyük bir kuvvet bulundurinaktayd 

ı. Bu kuvvetle hilafet iddias ında bulunmas ı muhtemeldi. Mansur 

bu korku ve ku şkusundan Ebu Müslim'e bahsetti ği zaman, o, 

Halife'ye merak etmemesini, kendisinin Abdullah bin Ali'yi yenmeye 

yeterli olduğunu, onun emrindeki askerlerin ço ğunun Horasanl 

ılardan meydana geldi ğini, bu askerlerin Abdullah bin Ali'den 

çok kendi sözünü tutacaklar ım söyliyerek Halife'yi teselli etti. 

a) Abdullah bin Ali'nin halifelik iddiası : Halife Mansur Ebu 

Müslim ile Küfe'ye geldi. Bu s ırada Abdullah bin Ali, Mansur'a biat 

olunduğunu duyunca gerçekten de halifelik iddias ıyla ayaklandı 

ve ordusuyla Harran'a geldi. Ebu Müslim onun üzerine yürüdü. 

(130) Cevdet Pa şa., K ısas, VIII., S. 355,


Abdullah' ın ordusu daha büyük oldu ğundan, Ebu Müslim bir takim 

sava ş hiyleleri kullanmak zorunda kald ı ve ancak bu yoldan 

onu 137/754-755 y ılında yenebildi. Abdullah bin Ali Basra'ya kaçt 

ı . Mansur onu ele geçirip hapsettirdi. 

b) Ebu Müslim'in öldürülmesi : Abdullah bin Ali'nin ordusunda 

bulunan pek çok mal böylece Ebu Müslim'in eline geçmi ş- 

ti. Mansur bu mallar ın deftere i şlenmesi amac ıyla Ebu Müslim'in 

yan ına bir memur yollay ınca, Ebu Müslim hiddetlendi ve «bize 

can emniyet olunuyor da, mal için emniyet olunmuyor mu» diyerek 

Mansur hakk ında kötü konu ştu. Neredeyse Mansur'un memurunu 

katledecekti. 

Mansur esasen Ebu Müslim'den ku şkulanmaktayd ı. Onun bu 

son hareketi kendisini vehme götürdü ve Ebu Müslim'e Şam ve 

M ısır eyâletlerinin vâliliklerini verdi. Hükumet merkezine yak ın olmak 

için Şam'da oturup M ısır ı da dilediği gibi yönetmesini yollad 

ığı cmirnameye yazd ı. Ebu Müslim bundan memnun olarak «Horasan 

da bizim» deyip Horasan'a gitti. Mansur bundan çok ürktü 

ve Anbar'dan Medain'e geldi; Ebu Müslî ınl yan ına dâvet etti. Ebu 

Müslim çekindi ği için gitmedi. Bu kez Halife, Beni liâsim'in ihtiyarlar 

ından sayg ıya değer kimseleri Ebu Müslimse yollay ıp onu 

kendi yan ına gelmeye ikna ettirdi. Böylece Ebu Müslim sadece 

3 000 ki şi ile Medain şehrine geldi; huzura ç ıkt ı. Tatlı tatl ı sohbet 

ettiler, ertesi gün gene hilafet makam ına girdiğinde, Mansur önceden 

gizletti ği adamlar ı ile onu katlettirdi (131). İşte böylece 

Ebu Câfer Mansur, Abbasi İmparatorlu ğunda bağıms ız bir hükümdar 

mertebesine ula şabildi. 

c) Bağdat' ın kuruluşu ve merkez oluşu : Mansur ne Medine, 

ne Şam, ne de Kûle'yi siyasi dü şüncelerle ba şkent yapmay ı uygun 

görmediğinden, kendine ba şket yapabileceği bir yer aramak ıtayd ı . 

Suriye'ye kar şı kendini emniyete almak, Hz. Ali'nin yanda şlar ı ile 

dolu olan Kûfe'den de uzak bulunmak amac ıyla Bağdat' ın bulunduğu 

yeri seçti. Daha önce o Kûfe yak ınında kendi ad ını ta şıyan 

bir şehir kurduysa da, mutaass ıp Şiilere yak ın olmaktan huzursuzluk 

duyduğu için buray ı b ırakmaktan çekinmemi şti. Gerçekten de 

Bağdat Dicle ile F ırat' ın birbirlerine en çok yakla ştıklar ı, su ve kara 

yollar ının düğüm noktas ında, tar ıma çok elveri şli bir yerdeydi. 

(131) Makrizi, en-Nizâ, S. 53; İbni Tiktaka, el-Fahri 282/3.

ABBASI İ MPARATORLU Ğ U 83 

Mansur devletin yeni merkezinin temelini 145/762'de att ı. Irak' 

dan ve başka bölgelerden toplanan mühendis, mimar ve i şçilerin 

say ıs ın ın 100 000 olduğu söylenmektedir. Dört y ıl gibi k ısa bir zamanda 

bunlar yeni ba şkenti in şa ettiler. Şehir bir merkez etraf ında 

daire biçiminde geni şleyen bir plana göre yap ıldı. Tam ortas ında 

Bab ül-Zeheb veya Kubbet ül-Hadra denilen Halife saray ı ve 

büyük cami vard ı. Devlet büyükleri için tören alan ının ortas ında 

binalar yapt ırılmışt ı. Askeri kışlalar Ba ğdat' ın karşısında, yâni 

Dicle'nin doğu kıyısında kurulmu ştu ve Mudar, Horasan ve Yemen 

askerlerine olmak üzere üçe ayr ılmışt ı. Çifte duvarla ku şat ılm ış 

olan. Bağdat' ın sokaklar ı çok düzenli bir biçimde yap ılmışt ı. Mansur 

sonradan oğlu Mehdi için şehrin kuzey bölümünde, surlar ın dışında 

Rusâfe kö şkünü yapt ırd ı. Kendisi de, belki Ba ğdat' ın umduğundan 

çok kalabal ık olmas ı yüzünden, Rusafe'ye çekilmi şti. Şehre 

önce Medinet üs-Selâm veya Dar üs-Selâm ad ını verdi ama, halk 

bunu bir süre kurucusunun ad ıyla (Medinet ül-Mansur) and ı (132). 

Şehir kurmaya merakl ı olduğu anlaşılan Mansur kendisi henüz 

hilafet makam ına geçmeden önce: Bizans imparatoru. V. Konstantin' 

in (741-775) sald ırıp bir anbardan ba şka bir yap ı bırakmamacas ına 

yıkt ırdığı ve halk ını sürgün ettiği Malatya'y ı 139/756-757'de, Sâlih 

bin Ali'ye verdi ği bir emirle yeni ba ştan in şa ettirmi şti. Bu i ş için 

70 000 asker ve her şehirden i şçi gönderdi (133). 

d) Hz. Ali soyundan gelenlerle mücadele : Mansur'un 144/761- 

762 y ılından sonra Hz. Ali soyundan gelenleri yok etmek için giri ş4, 

ği savaşlardaki tutumu, onun ne kadar merhamet duygusundan ti 

yoksun olduğunu gösterir (134). 

Hz. Hasan' ın iyice yıldırılm ış olan torunlar ı bu s ıralarda edebiyat, 

felsefe, sanat ve bilim ile u ğra şıyorlar, politikadan uzak sade 

bir hayat sürüyorlard ı. Abbasilere gelinciye kadar hayatta kalan Ali 

evlatlanna halifeler iyi davranm ışlard ı, ama Emeviler'i y ıkmak ve 

yerine Ha şimi soyundan halife geçirmek bahis konusu olunca, Medine'de 

Mansur'un da içinde bulundu ğu Ha şimiler'den meydana gelen 

bir toplant ı düzenlenmi ş ve erdemli bir ki şi olmasından ötürü 

(132) İbn ül - Esir, el -Kâmil, V., S. 20; Emir Ali, Musavver Tarih -i İslâm, 

I., S. 216. 

(133) Belâzuri, Futuh ül - Buldân, I., S. 301 - 2; Ebu'l - Ferec, Tarih, I., S. 200. 

(134) Ebu'l - Ferec, Tarih, I., S. 200.


kendisine Nefs ül-Zekiye diye ad tak ılan Muhammed Mehdiye biat 

edilmişti. Mansur da biat edenler aras ındayd ı, ama halifelik Abbasilere 

geçtikten ve kendisi halife olduktan sonra, bu biat ın an ısı Mansur'un 

rahat ını kaç ırır oldu. Günün birinde Muhammed Mehdrnin 

ayaklanmas ından korktuğu için Medine'de casuslar bulunduruyordu. 

Casusların verdiği haberlere inanan Mansur, Muhammed Mehdi 

ile karde şi- İbrahim'in yakalanmas ı emrini verince, bunlar kaçt 

ılar. Mansur bu kez Hz. Ali soyundan ileri gelenleri yakalat ıp zincire 

vurdurtarak Küfe'de bir zindana yollad ı. Bunlara o kadar i ş- 

kence edildi ki, Emevi saltanat ı sıras ında çok daha rahat bir hayatları 

olduğunu itiraftan çekinmediler (135). Mansur, Imparatorluğun 

topraklar ın ı köy köy, ad ım ad ım ara şt ırdı. Çöllerde onlar ı 

aramakla görevli ücretli adamlar tutuldu. Onlar ı misafir etmeleri 

ihtimali bulunan kimseler hapse at ıld ılar ve i şkencelere uyruk tutuldular. 

Art ık bu çekilmez takipten yorulan Muhammed Mehdi kardeşini 

Basra'ya yollay ıp hazırl ık yapt ı; Basra ve Medine'de ayn ı zamanda 

Mansur hal'edildi; Medine valisi hapse at ıld ı. Hicaz ve Yemen 

Muhammed Mehdryi halife olarak tan ıdı, hattâ imam Ebu Hanife 

ile imam Mâlik bin Enes de bu seçimi uygun bulduklar ını bildirmi 

şlerdi. 

Durumu çok tehlikeli bulan Mansur gene hileye ba ş vurdu, 

Muhammed Mehdrnin mutlak olarak affedildi ğini bir mektupla 

kendisine bildirdi. Muhammed Mehdi halifelik kendisinde olduğuna 

göre, Mansur'un yetkisinin bulunmay ıp bu yetkinin de kendisinde 

bulunduğunu hat ırlatmış ve bu teklif edilen aff ın, Ebu Müslim'in, 

Abdullah bin Ali'nin ve Yezid bin Hübeyre'nin haklar ında 

esirgenmemi ş olan lûtfun e şi olup olmad ığın ı sormu ştu. Mansur ise 

bu kez, ba şka bir eda ile Hz. Peygamber'in erkek çocu ğu bulunmadığına 

göre hilafet hakk ının amcas ı soyuna geçmesi gerekti ğini hat 

ırlat ıyor ve kendi halifeli ğinin meşruluğunu savunuyordu (136). 

Mektubun arkas ından yeğeni veliaht İsa'n ın komutas ında büyük 

bir orduyu da onun üzerine yollad ı . İsa şehri terkedenlere veya evlerine 

s ığınanlara zarar gelmeyece ğini ilan etti; bunun üzerine birçok 

Medineli şehrin d ışına çıkt ı . İsa sald ır ıya geçti. 145/862-763'te 

yan ında yaln ız 300 asker kald ığı halde bizzat çarp ışt ı ve İsa'n ın askerlerini 

bozguna u ğratt ı, ama sonunda savaşa sava şa can verdi. Hz. 

(135) Makrizi, en - Nizâ, S. 58.- 

(136) Taberi, Tarih, IV., S. 400.

.AE1BAS İ 85 

Ali'nin zülfikah Muhammed Mehdi'nin yan ında olduğundan İsa bunu 

ganimet olarak ald ı Muhammed Mehdi'nin ba şı ile birlikte halife 

Mansur'a yollad ı (134). Muhammed Mehdinin karde şi İbrahim 

ise büyük bir yanda ş gurubu ile Ba ğdat yak ınında bulunan Vas ıt 

ve Fars bölgelerini egemenli ği alt ına aldı ve Küfe üzerine yürüdü 

Bu haber, kuvvetlerini Afrika ve Rey'deki ayaklanmalar ı bast ırmak 

için yollam ış olan Mansur'un uykusunu kaç ırmaya yetti. Hatta kaçmaya 

haz ırlanırken ordusunun zafere ula ştığı haberi geldi. Sonunda 

İsa, İbrahim'in de ba şını kardeşininki gibi Halife'ye teslim etti. 

Bundan halife o kadar memnun kald ı ki, adeta yeniden do ğmuş gibi 

oldu ve ibrahimle Muhammed Mehdi'ye uymu ş olanlar ı ara ştırmaya 

koyuldu. Mansur bunlardan kimini hapsetti, kimini k ırbaçlatt 

ı, kimini de öldürttü (138). Bu arada Muhammed bin İbrahim 

üzerine bir çat ı yaparak onu diri diri defnetti ği söylenir (Makrizi 

en-Niza, S. 57-58). Mekke imam ı ve Maliki mezhebinin kurucusu 

Mâlik bin Enes de bu yüzden kamç ılammşt ı. Fakat bu olaydan 

sonra Malik bin Enes'in şöhreti daha çok yay ılmış, Mansur'un 

şiddeti ise müçtehitlerin metanet ve sebatlar ına ziyan verememi ş- 

tir. Bu imamlann Mehdi'ye hak tan ımaları, daha Abbasiler'den 

önceye ait bir olayd ır. 

Hz. Ali soyundan gelenlerle amans ız mücadele ve onlara ya şama 

hakk ı tammama Abbasoğullan devletinde Mansur'dan sonra da 

aral ıklarla devam etmi ştir. 

e) Maıasur devrinin özellikleri : Mansur zaman ında birçok siyasi 

gaileler hallolunmu ş, ve İslam İn-2paratorlu ğu, Ispanya bir yana, 

heryerde asayi şe kavu şmu ştur. Bu Halife zaman ında Iranl ı bir 

aile olan Bennekoğullan ileri gelenler! hapisten ç ıkarılıp Kürtler'in 

aya;klanmalann ı bast ırmakla göreviendirilmi şlerdi. Bermeki Hâlid 

ise Mıs ır valiliğin atanm ıştı . 

Mansur hadis biliminde alim say ılacak dereceye yükselmi şti. 

Onun zaman ında hadis, fıkıh ve tefsir kitapları yazılmış ve bunlar 

ın tasnifine ba şlanm ıştır. Emevilerin gözüne diken gibi batan 

Medine'deki f ıkıhçılar Mansur taraf ından saraya davet olundular. 

Basra ve Küfe °kullan ım çabalarıyla Mansur zaman ında Arap 

(137) Taberi, Tarih, IV., S. 410. 

(138) Bu arada Muhammed bin İbrahim'in üzerine bir çat ı yaparak onu 

diri diri defnettiği söylenir. Makrizi, en - Nizâ, S. 57 v. öt.


grameri bir bilim hâline getirildi. Ayn ı zamanda eski şiirleri de 

ara şt ırıp incelemeğe büyük bir heves uyand ı. Ancak, bu i şle uğraşanlar 

zeki olduklar ı oranda dürüst olmad ıklarından, zevklerine 

uym ıyan şiirleri değiştirmekden çekinmiyorlard ı. Hatta okadar büyük 

bir intibak kabiliyetiyle bu i şi yap ıyorlardı ki, as ıl parçadan 

bunları ayırd etmek imkans ız& 

Gene bu s ırada İbn ül-Mukaffa, İranl ıların eski şanlı tarihlerinden 

büyük bir an ı olarak saklad ıkları Hazaynâme'yi ve Hindistan'dan 

gelmi ş olan ünlü Kelile ve Dimne'yi arapçaya çevirdi; Oklit'in 

geometrisi de yunancadan çevrildi. Islâm'da büyük bir yer 

tutan eski eserlerin tercüme devri ba şlam ış oluyordu. Böylece Iran 

düşünce tarz ı Arap şiirini nüfuzu alt ına alabilme imkânlann ı elde 

etmi ş oldu (139). 

Yirmi yıl saltanat süren Halife Mansur'un hayat tarz ının örnek 

sayılacak bir durum gösterdi ğini söyleyenler vard ır. Saray ında edebe 

ayk ırı hiçbir olaya rastlanmam ıştır. Sabah erkenden kalkar ve 

geç vakte kadar hükümet i şleri ile uğraşır, s ınırların güvenliği için 

tedbirler al ır, devletin gelir ve giderlerini gözden geçirirdi. Bir tek 

kadınla evlenmi şti. Her gün ak şam üstü çocuklar ı ile sohbet eder, 

sonra istirahete çekilirdi. Askerlerine geçit resimleri düzenletir, onları 

denetler, ordusunu en iyi silahlarla donat ırdı . 

Mansur memurlar ının hesaplar ını denetlerken, o kadar inceden 

inceye ve küçük kusurlara kadar gözden geçirirdi ki, ona Daniki 

adını takmışlardı (140). Mansur halk ı adalete boyun eğmeğe al ışt 

ırm ışt ı. Bir deve meselesi için daval ı olarak kad ı karşısına çağrıldığı 

zaman o, yaln ız mabeynçisinin e şliğinde, mahkemeye giderek 

ayakta durmu ş, kadı da Halifeyi oturarak dinlemekten çekinmemi 

ştir. Karar davac ı olan devecilerin lehinde idi. Mansur bir uygun 

zamanda bu kad ıya büyük bir kese dolusu para hediye etmekle yargıçların 

ba ğımsızl ıklarını halka göstermek istemi ştir. 

İbni Tiktaka (S. 254) Mansur'un kaba saba elbiseler giydi ğini, 

hatta bunlar ın bazan yamal ı olduğunu, sarayında hiçbir eğlenceye 

izin vermediğini, hatta bir gün bir ut sesi duyunca k ızıp bunu çalan 

kölenin ba şında k ırd ırm ış olduğunu bildirmekte ise de, Malutzi 

(en-Nizâ, S. 55) Halife Mansur'un Iran kisralan gibi elbiseler giy- 

(139) Cl. Huart, Histoire des Arabes, I., S. 29. 

(140) Mnik dirhemin 1/3 üdür.

Ar3BASi İ MPARATORLU Ğ U 8.7 

diğini, Bermek ve Nevbaht ailesi gibi İranl ıları devletin ba şına getirdiğini 

yazmaktad ır. Gene Makrizi, yer öpme âdetini de Mansur'un 

İslam saray ına soktuğunu ve oturduğu yeri de yükseltti ğini bildirir. 

Bu son husustan dolay ı da Akkal bin Şebbe ad ındaki şairin kendisini 

hicvettiği yaz ıl ıdır. Hil'at hediye etme i şi, bir sürü saray memuru 

ile halktan tecrid edilme âdeti onun zaman ında ortaya ç ıkmışt ır. Gene 

onun zaman ına kadar Araplar'ca bilinmiyen cellâd her zaman 

Halife'nin yan ında bulunan bir görevli durumuna girmi ştir. 

Mansur 158/775'te Hacca giderken Mekke yolunda öldü. Veziri 

Rebi' hemen halifelik ni şanlar ını Mansur'un o ğlu Mehdi'ye yollad 

ı . 

C) Mehdi'nin halifeliği (158-169/775-785) : Mansur'un şerrinden 

korkan İsa bin Musa, halifenin imalar ından esinlenerek sonunda 

kendi kendisini birinci valiahtlikten çekmi ş ve Mansur'un oğlu 

Mehdi'yi birinci veliaht tan ımışt ı. Bundan ötürü babas ı ölünce 

Mehdi kolaylıkla hilâfet taht ına oturdu. 

Mehdi babas ının siyasetinden büsbütün ba şka bir yol tuttu. 

Çok daha yumu şak huylu olduğu için babas ının şiddetini, cömertlik 

ve iyiliklerle gidermeye çal ışt ı: Katil ve cinayet gibi suçlar 

bir yana ba şka Suçlardan ötürü tutuklu bulunan herkese özgürlüğünü 

ba ğışlad ı; tahta ç ık ışını böylece kutlad ı ; Muhammed Mehdi'- 

nin karde şi İbrahim'in o ğlu Hasan'ı zindandan ç ıkart ıp ona maa ş 

ba ğlad ı; babas ının Hz. Peygamber ailesinden gaspetti ği emlâki peygamber'in 

torunlarına geri verdi; 160/777 y ıl ında hacca gitti ğinde, 

Hicaz' ın fakir halk ına 30 milyon dirhem ve Mekke halk ına 150' 000 

elbise da ğıtt ı. Mehdi şairlere büyük de ğer verdi; yol şebekesini ve 

posta berid) i şlerini düzenledi. Ba ğdat onun zaman ında bir yük 

alma liman ı hâline girdi; Hind ticareti bak ımından büyük bir geli ş- 

me kaydetti. Meseid-i Nebevi onun taraf ından yeniden in şa ettirildi. 

Okullar yapt ırd ı . İlk olarak Medenililer'den olu şan bir hassa 

ordusu kurdu. E ğer kendi ardgelenleri bu yolda yürümü ş olsalardı , 

sonradan Türklerden kurulmu ş olan hassa askerlerinin, özellikle 

bunlar ın komutanlar ının, nüfuzu alt ına girmezlerdi. Haccâc zaman 

ında ba şlanmış ola hac yolunu geni şletti ve uzzatt ı. Bu yolun üzerinde 

kuyular su depolar ı ve hac ıları korumak için karakollar kurdurttu. 

II. Mervan' ın oğullarından biri Suriye'de bu s ırada ayaklanmaya 

kalkışmışsa da yakalanıp bir süre hapsedildikten sonra maa ş


bağlanarak serbest b ırak ıldı (141). Mervan' ın eşini de Mehdi kendi 

saray ında, yâni halifelik saray ında oturttu. 

Mehdi küçük bir şüphe üzerine veziri Ubeydullah' ın oğlunu 

idam ettirmi şse de mezhep kavgalar ında dinden sapt ıkları kan ısında 

olduğu kimselerden ba şkalarına karşı pek şiddetli muamele etmemiştir. 

a) Mezhep kavgalar ı : Mehdi zaman ında, Horasanda bir tak ım 

mezhepler geli şti. Bu, Horasan'da kar ışıkl ıklara sebeb oldu. Bu kargaşal 

ığın başlıca yarat ıc ısı kısa boylu, çirkin bil adam olup yüzünü 

daima bir perçe ile örten bundan ötürü Mukanna ad ını alan M- 

sim bin Hâkim idi. Mukanna' doktrininde uluhiyetin muhtelif vücutlan 

i şgal ettiğini, nitekim Hz. Adem'den Nuh'a sonra Ebu Müslim'e 

en sonunda da kendisine geçti ğini söyleyen bir yalanc ı peygamberdi. 

Onun yaymak istedi ği mezhep baz ı gayriahlâki ve ihtilâld 

fikirler ihtiva etmekteydi. 

Mukanna bir çok yanda ş bularak bir aral ık Halife'yi tehdide kalkışmış, 

fakat yakalan ıp idam edilmi ştir. (142) Mukanna'ın yandaşlan 

beyaz renk ta şıdıkları için, kendilerine Mübeyyize ad ı verildi. 

Bir süre sonra Hazar denizinin do ğu bölümünde Cürcân'da 

Muhammere (kırmızılılar) ad ı ile an ılan ve ahlâka ayk ırılık"' görülen 

bir mezhep daha türedi. Bunlar da kolayl ıkla susturuldu. Ayrıca 

Mezdek taraf ından vaktiyle (V. Yüzy ıl) kurulmu ş olan eski bir mezhep 

de yeniden nüfuz kazanarak birden bire geni şledi. Hrisiyanl 

ıkla mecüsilikin (Mazdeizm) kar ışmas ından doğan ve III. Yüzyılda 

Mani ad ında bir din kurucusu taraf ından İranda ortaya at ı- 

lan bir mezhep veya din Irak ve Suriye'de gizliden gizliye ya şamaya 

devam etmi şti. Bir yandan Doğu Türkistan'da Uygurlar aras ında 

faaliyet gösteren Maniheistler öte yandan, Mehdi zaman ında, Irak'- 

ta öylesine ço ğald ılar ki, Halife Zenâd ıka (= Z ınd ıklar) taifesi diye 

adland ırılan bu ak ım yanda şlarından Şemgâle ad ında birini yan ı- 

na çağır ıp kendisine Müslümanlar'dan kimlerin uymakta oldu ğunu 

bildirmesini emretti fakat Şemgâle'nin cevab ı, «Bunlar saymakla 

bitmez» şeklinde olunca, Mani dinine girmi ş olanlar hakk ında takibata 

nezaret etmek üzere «Sâhib üz-Zenâdika» adıyla bir men-luriyet 

kurdurdu ve Manicileri şiddetle cezaland ırd ı (143). 

(141) İbn ül -Esir, el -Kâmil, V. S. 52. 

(142) İbn ül- Esir, el- Kâmil, V., S. 52 ve 58. 

(143) Şerefettin Yaltkaya, Darüldünün Ilâhiyat Mecmuas ı, say ı 15; S. 7.; 

Ebu'l - Ferec, Tarih, L, S. 203.

ABBAS İ İ MPARATORLU Ğ U 

89 

b) Bizans'la mücadele : 162/778-779 y ılında Bizansl ılar islam 

topraklar ına ak ın edip büyük zararlar verdiler, Mara ş halk ı- 

nı katlettiler. Bunlar ın üzerine Hasan bin Kahtaba bir orduyla gidince 

ve bir iki şehri, kar şılık olarak y ıkınca, Bizansl ılar kaçt ılar. 

Ama Rumlar yeniden sald ırıya geçmekte gecikmediler. O zaman 

Halife Mehdi oğlu Musa'yı yerine b ırak ıp Musul yoluyla kuzeye doğru 

yürüdü, Haleb'de 'karargah kurdu ve o ğlu Ilarün'u Kürdistan 

ve Azerbaycan bölgelerini yönetmekle görevlendirdi. 165/782'de 

Hartin İslam Istanbul Boğaz ına kadar götürdü. 780'de 

ölmüş olan imparator IV. Leo'nun zorba ve saltanat heveslisi e şi 

İrene henüz ergin olmayan o ğlu VI. Konstantin' (780-797)e naibelik 

ettiği s ırada (144) Araplar' ın Boğaziçi k ıyılarına ulaştıkların ı 

görüp telâ şa dü ştü. Sonunda büyük bir yenilgiye uğrayan Bizans 

Imparatoriçesi a ğır vergiler ödemek 'ko şuluyla 3 y ıll ık bir bar ış 

andlaşmas ın ı imzalamak zorunda b ırakıldı . 

Mehdi 785'te Mazenderan'da bir av partisi s ıras ında at ı ile 

birlikte harap bir binan ın, kap ısına çarpm ış bu yüzden ölmüştür. 

Hükümdar olarak o, hiç şüphe yok ki, Abbasi soyunun en iyi halifelerinden 

birisi idi. Mehdrnin zehirlenerek öldü ğü de rivayet 

edilmektedir (145). 

D) Ilâclrnin halifeli ği (169-170/785-786) : Harun babas ının 

ölümü üzerine ağabeyi henüz yirmidört ya şındaki Musa el-Hâdryi 

halife ilan etti; herkesten önce kendisi ona biat edip, hilâfete mahsus 

mühür, asa ve h ırkay ı ona teslim etti. Ayn ı yıl alevilerden 

Hüseyin bin Ali 'yak ın akrabalar ının yard ımiyle hilafet iddia ederek 

ayakland ı. Bir sabah erkenden Mescid-i Nebevrde cemaatin 

biatini kabul edip vâliyle küçük bir savaştan sonra beytülmâldeki 

paraları aldı ve Mekke'ye gitti. Kendisinden yana olacak bütün kölelerin 

azat edileceğini ilan etmesi üzerine pek çok yanda ş toplayabildi. 

Abbasi halifesi onunla 169 zilhiccesinde (Haziran - Temmuz 

786) çarp ıştı. Hüseyin bin Ali öldürüldü, askerleri da ğıldı . 

Sert yürekli, inatç ı ama cesur, edebiyata dü şkün bir kişi olan 

Hadi kardeşi Harün'un kendisine kar şı gösterdiği güzel niyetlere 

rağmen onu veliahtlikten uzaklaşt ırıp oğlu Cafer'i veliaht tâyin etmeğe 

çal ışt ı. Baz ı Emirler bu yoldaki isteğine uydular; ancak Ber- 

(144) Ebu'l-Ferec, Tarih, 1., S. 204. 

(145) 'bn ül-Esir, el -Kamil, V., S. 71.


meko ğullar ından Yahya bin Hâlid'in bilgece tedbirleri sayesinde bu 

gerçekle şemedi. Zira Hadi bir y ıl üç ay halifelik makam ında kalabilmi 

ştir. 

E) Hârıln ür-Re şid zaman ında (170-193/786-809) Abbasi 1mparatorbığu 

: 766 y ılında Hayzuran adl ı bir câriyeden dünyaya gelmiş 

olan Hârûn 786 y ıl ında tahta ç ıkınca Yahya bin Hâlid Bermekryi 

s ınırs ız yetkilerle vezir tâyin etti. Yahya iki o ğlu Fazl ve Câfer 

ile birlikte onyedi y ıl Abbasi İmparatorlu ğunu yönetmi ştir. Harûn 

ür-Re şid devri Asya'da Arap saltanat ın ın en parlak bir dönernidir. 

Halifenin k ıyafet de ği ştirerek geceleri halk ın toplumsal vve ahlâki 

durumunu incelemesi, haks ızlığa uğram ış olanlara yard ım etmesi, 

şefkatli davranmas ı, ayrıca debdebe ve ihti şama dü şkün olduğu hâlde 

dindarl ığı elden b ırakmamas ı, Araplar' ın toplumsal hayat ım geni 

ş ölçüde etkiledi ği gibi, ününür ı uzak ülkelere kadar ula şmas ını 

sağlad ı. Doğu ştan asker oldu ğu için, çok kez sava şlara kendisi kat ı- 

l ır, uyruklar ın ın geçim durumu ile yak ından ilgilenir ve haks ızl ıklar 

ı ortadan kald ırmak için s ık s ık denetlernelerde bulunurdu. O 

kendi zaman ında tüccarlar ın, hac ıların ve ö ğrencilerin ülke içinde 

rahatça seyahat edebilmelerini sa ğlam ışt ı. Onun zaman ındaki refah 

ın derecesi, yapt ırdığı camiler, okullar, hastahaneler, kervansaraylar, 

yollar, köprüler ve kanallarla en iyi tan ıklarını bulmu ştur. 

a) Bernıekoğullar ının vezirliği : Ama unutulmamal ıd ır ki, Hâ , 

şid bütün bu kalk ınmay ı ve iyi yönetimi, saltanat ımn ilk rün ür-Re 

on y ılında iktidarda bulunan Bermekoğulları'ndan vezirlere borçludur. 

Belh dolaylar ından asil bir aile olan Bermeko ğullar ı, daha Alı - 

dülmelik zaman ında sarayla ili şki kurmu şlard ı. Bunlardan Hâlid, 

Ebu'l-Abbas Saffah' ın merkez yönetiminde vâzife alm ış ve k ısa zamanda 

temayüz etmi şti. Bunun oğlu Yahya, Harün'un veliahtl ık 

zaman ında onun hizmetinde bulunmu ş ve kendisini ona o kadar 

sevdirmi şti ki, Hârün Halife olunca. Yahya'y ı yukarda da söylediğimiz 

gibi s ın ırs ız yetkilerle vezir tâyin ve kendisine sayg ı göstermek 

amac ıyla çok kez «Baba» (146) diye hitap etti. Eski hocas ı olan 

Yahya'n ın nasihatlar ını Hârün hiç ihmal etmeden tutard ı. Yahya' 

n ın oğulları olan Fazl, Câfer, Musa ve Muhammed de babalar ı gibi 

ileri görü şlü idilor. Yüksek iktidarl ı kimselerdi. Bunlardan Fazl 

(146) Mes'üdl, Muruc, VI., S. 392.

ABBASi İ MPARATORLU Ğ U 

91 

Horasan ve M ıs ır valiliklerinde bulunmu ş, Deylem'de ba ğıms ızl ık 

ilan etmi ş olan Yahya bin Abdullah'a boyun eğdirmişti. 

Câfer de birçok illerde hizmet etmi ş, Suriye'de Mudarhlar ile 

Himyerliler aras ında yeniden ba şl ıyan çeki şmeyi yat ışt ırma i şini 

üzerine alm ışt ı . 

Yahya yaşlanınca ba şarı ile yönettiği vezaret makam ını oğlu 

Cafer'e b ırakt ı. Bennekoğullannın, Abbaso ğulları soyuna yapt ığ) 

büyük hizmetler gene bu devirdeki entrika ve iftiralar yüzünden 

umulmad ık bir biçimde sonuçlanmışt ır. 

Bermekoğullarının üstün niteliklerini k ıskananlar, Hârûn'a ülkenin 

as ıl sahiplerinin onlar oldu ğunu, Halife'nin imparatorluk üze 

rindeki nüfuzunun birgün hiçe ineceğini ve belki de kendisini ortadan 

kald ırmak istiyeceklerini ilham edip bütün bu aileyi bir iki 

kişi dışında öldürttüler (187/803). İşte bu kudretli yöneticilerin ortadan 

kalkmas ı sonucudur ki, Harûn'un saadet devrine gölge dü ş- 

müş, Halife ç ıkan ayaklanmalar ı bastırmak ve savaşlara gitmek zorunda 

kalm ıştır. 

b) Kuzey Afrika'n ın Abbasi İmparatorluğundan çözülmesi : 

Harun ür-Resid'in Saltanat ı s ıras ında Afrika'da baz ı karışıklıklar 

meydana ç ıkmışt ı Halife, Herseme adında birini Afrika'ya vali - 

olarak atad ı. Herseme orada kar ışıkl ıkları bast ırdı. ama üç y ıl sonra 

istifa etti. Yerine giden yeni vali Afrika'da düzeni sa ğl ıyarnad ı . 

Esasen Afrika eyaleti o s ıralarda Abbasi Devletine gelir sa ğlıyam ı- 

yor, tersine üste para sarf ına sebeb oluyordu. 

İbrahim bin Agleb ad ındaki Zâb valisi bu durum kar şıs ında 

Hârûn ür-Reşid'e baş vurarak Afrika'daki İslam topraklar ının yönetimi 

veraset yoluyla kendi soyunda intikal etmek ko şuluysa verilirse, 

orada bar ışı ve düzeni herzaman sağlıyacağını ve hükümetin 

para yard ımını da istemeyip üste kendisi her y ıl devlet hazinesine 

40 000 dinar ödiyeceğini bildirdi (147). Eski valisi Herseme bu teklifi 

duraksamadan kabul etmesini Halife'ye sal ık verdi. İşte böylece 

İbrahim bin Agleb ifriklye valiliğine atanm ış ve kısa zamanda 

Abbasi imparatorlu ğu içinde ilk kez özerk bir devlet kurmu ş oldu. 

c) Asya'da durum : ca) Bizans'la mücadele : Asya'ya gelince 

oran ın yönetimi zarars ız git ınekteydi. S ınırlar Hinduku ş dağların. 

(147) İbn ül - Esir, el - Kâmil, V., S. 104.

92 ahriye ÜÇOK 

dan Küçükasya içlerine kadar uzan ıyordu. Anadolu'da Hâran ür -Reşid, 

Avâsım adıyla bir bölge ay ırd ı ve buraları askeri bir vâlinin emrine 

verdi (148). 171/787-788 y ıl ında Tarsus böylece berkitilmi ş bir 

sınır şehri durumuna getirildi. 

183/799'da Bizansl ılar' ın kışkırtmas ıyla Kuzeyde oturan Hazar 

Türkleri düşmanca hareketlere giri ştiler, Kürdistan' ın kuzeyine 

ak ınlara ba şlad ılar, orada görülmemi ş vahşetlerde bulundular. Hârün 

ür-Re şid bu kavimler üzerine bir kuvvet göndererek onlar ı ağır 

bir yenilgiye uğratt ı. Onun vâlileri de Bizans s ınıflarında akınlarda 

bulundular, hatta bir defas ında Halife kendisi sefere kat ıldı. Bir 

y ıl sonra Bizansl ılarla gene çarp ışmalar ba şlad ı. Bu s ırada İrene, 

erginle ştiği için kendisini naibelikten uzakla şt ırmış olan oğlu VI. 

Konstantin (780-797)'i tahtmdan indirmi ş, gözlerine, mil çektirmi ş 

ve kendisi Bizans Imparatorlu ğu taht ına oturmu ş idi (797-802). Ülkesindeki 

kan şıklıklar ı gidermek amac ıyla Müslümanlara gene vergi 

ödemek ko şulu alt ında bar ış önerdi. 802 y ılında İrene başbakan ı 

veya maliye bakan ı Nikeforos (802-811) taraf ından taht ından indirilip 

Midilli (= Lesbos) adas ına sürülüncüye kadar bu bar ış süre 

bildi. 

Nikeforos tahta geçer geçmez, Halife'ye alayc ı bir mektup yaz 

ıp önceki y ıllarda Bizar ıshlar' ın vermi ş oldukları vergileri geri istedi. 

Hârün ür-Re şid hemen sefere ç ıkt ı ve Nikeforos'u yeni ba ştan 

vergi vermeğe mecbur etti. Imparator anla şmalara ba ğlı kalmad ı . 

806'da Heraklea (Konya Ere ğlisi)'yı alan Halife, Bizans İmparatorunu 

öyle bir yenilgiye u ğratt ı ki, Nikeforos kendisi ve ailesi için 

bir çe şit kafa vergisi verme ğe mecbur oldu. 

cb) İran ve Ortaasya olaylan : Harün ür-Re şid'in vâlilerinden 

Ali bin İsa aşırı vergi toplamas ı yüzünden bütün halk ın nefretini 

kazanmışt ı. Yak ınmalar ın çoğalması üzerine Halife 805'te kendisi 

Rey'e gitti; ama Ali bin İsa'n ın sözlerine kat ılarak, onun memuriyetini 

yeniden onaylad ı. Ayn ı yılda Semerkanfta Râfi' bin Leys 

ayaklannn ş ve Ali bin İsa ona kar şı gönderilmişti. Fakat Ali bin 

Isa'dan yak ınmalar o kadar artm ışt ı ki, sonunda Halife onun yerine 

Horasan vâliliğine Herseme'yi atad ı. Ancak Rafi' bin Leys bu 

s ırada bütün Maveraünnehr'e egemen olmu ştu. Durum günden güne 

güçleştiği için Halife, oğlu Me'mun'u Merv'e yollad ı ve ayaklan- 

(148) Belâzuri, Futuh, I., S. 303 ve 309.

ABBAS İ fIVIPARATORLU Ğ II 

93 

may ı bast ırmak üzere Tus şehri üzerine kendisi de yürüdü. Orada 

hastaland ı, bir rivâyete göre 3. Cemaziülahir 193/21. Temmuz 809'da 

öldü. 

d) Hârûn ür-Reşid'in kişiliği : Avrupal ı tarihçiler Hârûn ür 

Reşid ile Büyük Karl (Charlemagne)' ın dostluk ili şkilerinden söz 

ederler. Bu iki hükümdar anlat ıldığına göre birbirlerine elçilik heyetleri 

göndermi şlerdir. Bu elçilik heyetleri baz ı hediyeler getirmi ş- 

lerdir. Hârûn ür-Re şid'in hediyelerinden biri de o zamana kadar 

Avrupa'da hiç görülmemi ş bir çalar saatti. Bu, Imparator saray ında 

oldukça büyük bir hayret uyand ırm ışt ı. Ama bütün bu aç ıklamalar 

yaln ız Avrupa kaynaklar ına dayan ır İslam, kaynaklar ı böyle 

bir elçilikten asla söz etmemektedirler.Bu yüzden de bu husustaki 

rivâyetler daima şüphe ile karşılanmaktadır (149). 

Hârûn ür-Re şid ad ını dünya tarihinde büyük hükümdarlar s ı- 

ras ında yazd ırmay ı başarmış bir imparatordur. Ülkesini istibdatla 

vönetmiştir. Zaman zaman kindar olmu ştur ve zaaf göstermi ştir. 

Ancak mâlik olduğu s ınırs ız iktidara rağmen, o kadar hay ır sever 

ve o kadar fedakârd ı ki, bu kusurlan göze çarpmazd ı. Uyruklarma 

karşı cömertti. 9 kez hac kafilelerine kat ıldı. S ırf onlara bir zarar 

gelmesin diye güvenlik tedbirleri ald ırtmışt ı (150). Zira o zamanlar 

hac yolları bugünkü gibi güven alt ında değildi. Arap kabileleri hac 

kervanlar ına sald ırır, hac ılan öldürür ve mallar ı gaspederlerdi. 

Bu yüzden hacca giden son halife Hârûn ür-Re şid olmuştur. 

Hârân'Un saray ı zaman ının en parlak ve en ihti şamlı saraylar 

ından biri olmakla kalmam ış aynı zamanda bir bilim ve sanat 

merkezi olmu ştur. Müzisyenliği saygı değer bir meslek hâline getiren, 

edebiyatta dereceler tesis eden gene Hârûn ür-Re şid'tir: Onun 

zaman ında Ebu Hanife'ye atfedilen fakat ö ğrencisi Kadi'l-Kudat 

Ebu Yusuf'un çalışmaları ile gelişen Hanefi mezhebi iyice yayıldı . 

Hârûn ünReşid babas ı zaman ında ba şlanmış olan bilim, sanat 

ve fen kitaplar ının arapçaya çevrilmesi alan ını geni şletti. Oğullann ı 

büyük bilginlere, e ğitim ve ö ğrenimleri ile uğraşsınlar diye, teslim 

etti. Bunlar aras ında Sofiyun'dan ünlü Esmüi ile Safii mezhebinin 

kurucusu İmam Muhammed bin İdris ül-Safii, İsa bin Yunus, Suf- 

(149) Bu hususta bak ınız, Schmidt, Karl der Grosse und Harun ar - Ra şid, 

Der. Islam, III., 409-11. 

(150) İbn ül- Esir, el-Kamil, V., S. 112.


yan bin Sûri, müzisiyen İbrahim bin Mavsull gibi ünlü ki şilere rastlamaktay 

ız. Hiçbir halife ö ğretim ve eğitimi onun kadar korumamışt 

ır. Kendisi de şair olduğundan şairlere, büyük yak ınlık göstermi 

ş , yard ımlar ını esirgememi ştir. 

F) Emin (193-198/809-813) ve Me'mun (198-218/813-833) devri 

a) Emin'in Halifeliği : Emin tahta geçti ği vakit karde şi Me' 

mun Horasan valisi idi. Babalar ı Haran ür-Re şid ölmeden önce 

oğulları Emin, Me'mun, Mu'temin'i s ıras ıyla veliahtliğe atam ışt ı . 

Emin ve Me'mun her, ikisi de, ça ğdaş en büyük bilginlerin yan ında 

yetiştirilmi şlerdi. Ancak Me'mun hadis f ıkıh ve tarih bilimlerini ve 

ayr ıca güzel konu şma sanat ını iyice öğrenirken, Emin ö ğrenimden 

çok, eğlenceye dü şkün olduğu için vaktini ho şça geçirmenin çarelerini 

aram ışt ı. Hârûn ür-Re şid bunu farkettiği içindir ki, Horasan'daki 

hazine ile ordunun komutanl ığını Me'muna b ırakm ıştı. Emin babas 

ı zaman ında ba şvezir olan Fazl bin Rebi'i gene bu görevde b ırakt 

ı. Ordunun iki y ıll ık ücretini birden askere da ğıtt ı. Bu yoldaki 

hareket askeri tamamiyle Emin'e ba ğlamış olduğundan Me'mun 

askerin büyük bir k ısmından yoksun kalm ışt ı. Buna kar şıl ık Me' 

mun da Horasan'da Fazl bin Sehl adl ı bir İranl ının yardımını gördü. 

Aync ı Herseme ile Tahir bin Hüseyin ad ındaki ki şiler de ona 

yardımcı olmuşlardı. Me'mun halk ın vergilerini indirmek gibi tedbirler 

sayesinde çevresinde büyük bir sempati toplad ı. Karde şine 

karşı da sad ık ve vazifesine ba ğlı bir durum tak ındı . 

Ercin ise yönetiminde bulunan ülkede ya ğmac ılığı kendine i ş 

cdinmi ş olan askerlerini cezaland ırmak şöyle dursun, onları hediyelerle 

şımart ıyordu. Böylece hem hazine bo şalıyor, hem de müneccimler 

ve asalaklar gün geçtikçe art ıyordu. 

Emin yüz dansözden olu şan bir baleyi saray ında bulundurur, 

bunlar değerli ta şlarla süslü elbiseler içinde ola ğanüstü güzel raks 

gösterileri ile Halife'yi e ğlendirirlerdi. Ayr ıca Emin Dicle ırmağı 

üzerinde yap ılacak şenlikler için aslan, fil, kartal, y ılan ve at biçiminde 

e şsiz derecede süslü be ş büyük kay ık yapt ırm ışt ı. Bu kayıklarda 

düzenlenen şenlikler ve bale gösterileri aras ında vakit geçiren 

Halife imparatorlu ğun yönetimini tamamiyle âciz ve iktidars 

ız bir adam olan Fazl bin Rebi'e b ırakm ışt ı . 

Bu durumu farkeden Bizansl ılar, İslam s ınırlarını geçmenin 

zaman ı geldiğine inand ılar. Emin onlarla u ğraşaca ğı yerde, karde şi 

Me'mun'u Horasan valili ğinden azletti. Me'mun ile Emin'in aras ı

ABBAS İ MPARATORLU Ğ U 

95 

bu yüzden aç ıldı. Üçüncü veliaht olan Mu'temin'e (Kas ım) babas ı 

taraf ından yönetimi verilmi ş olan iller de bunun elinden al ındı . 

b) Emin-Me'mun mücadelesi : Fazl bin Rebi' Me'mun halife 

olduğu takdirde kendisinden öç al ır diye korktuğu için, Halife'ye 

durmadan Me'mun'u veliahtlikten ç ıkartma= sal ık vermekteydi. 

Halife önceleri buna önem vermedi ği halde, sonraları, israrlara dayanamam 

ış, saray ı erkan ından olan Al! bin İsa bin Mâlıân' ın da 

kışkırt ınas ıyla Me'munu yeliahtlikten azletmi ş ve henüz çok küçük 

olan oğlu Musa'yı veliahtliğe atam ışt ı (151). Me'mun bütün bu 

olanlara kar şı valisi bulunduğu yerlerin bat ı s ınırlarını s ıkı bir 

kontrol alt ına aldı. Böylece Emin ile Me'mun aras ındaki bağ tamamiyle 

kopmu ş oldu. 

Emin, babas ı Harün ür-Re şid tarafından yaz ıl ıp Kübe'de saklanmakta 

olan iki ahitnameyi getirtti ve y ırt ıp att ı. Öte yandan 

50 000 ki şiden olu şan bir ordu da Ali bin İsa bin Mahan komutas ında 

Rey'e gönderildi. Me'mun'un, Tahir bin Hüseyin'in komutas ında 

bulunan ordusu ile bu ordu karşılaşt ılar. Emin'in ordusu büyük 

bir yenilgiye uğrad ı. Ali bin İsa öldürüldü. Onun ordusundan 

bir k ısm ı da Me'mun'un ordusuna kat ıld ı. Tâhir bin Hüseyin'in 

Me'mun'a gönderdi ği zafer bildirisi Caesar' ın Roma senatosuna 

gönderdiği zafer bildirisi kadar k ısa ve özlüydü: «Ali bin İsa'n ın 

kesilmi ş başı önümde, yüzü ğü parmağunda, askerleri ise emrimdedir» 

(152). Bunun üzerine Emin'in veziri Fazl bin Rebi'in Me' 

mun ve çocuklarının baz ı mallarına el koymas ı halkı Halife'den 

ve vezirden soğuttu. Bu s ırada Tâhir bin Hüseyin Kazvin'e kadar 

ilerlemişti. Bir yandan da Herseme kuzey bölgesinden bat ıya doğru 

ilerlemekteydi. Bu olaylar üzerine Me'mun bütün Iran halk ı tarafından 

Halife olarak tan ınd ı . Fazl bin Sehl tam yetkilerle Hemedan, 

Hind Denizi, Hazar Denizi aras ındaki bölgeye vali tayin 

edildi. Maliye bakanl ığı (Emir ül-Harâc) ile sava ş bakanlığı (Emir 

ül-Harb) da kendisine verilmi şti. Bütün bunlardan ba şka Me'mun' 

un orduları Yemânte, Bahreyn yönlerini ele geçirdikten sonra Vasıt' 

ı zaptetti; bu i ş o kadar çabuk olmu ştu ki, Küfe'de Emin'in 

valisi bile' Me'mun'a biat etmek zorunda kalm ışt ı. Daha sonra 

Basra valisi de onu izledi. Tahir bin Hüseyin'de Medain'i alarak 

Bağdat yöresine geldi. Herseme ise kuzeyden inip Ba ğdat'a sald ır- 

(151) Emir Ali, a.g.e., I., S. 258. 

(152) Emir Ali, a.g.e., I., S. 258.


maya başlad ı. Bu s ırada Emin hazineyi bo şalt ıp askerlerine da ğıtt 

ı Sonunda alt ın ve gümü ş sahanlar ı da erittirdi. Bu ku şatmadan 

Bağdat şehri çok zarar gördü. Uzun çarp ışmalardan sonra Emin, 

Me'mun'un iki emirine teslim oldu ve hilafet mührünü karde şine 

yollad ı. Emin'in çoluk çocu ğu ile vedala şmas ı çok hazin olmu ştu. 

Komutanlar ona çok sayg ı gösterdiler. Ancak bir kalede gözalt ına 

alındı. O gece duygusuz baz ı Iran askerleri, Emin'in yan ına gidip 

ba şın ı kestiler ve Horasan'a gönderdiler; Emin'in ba şsız vücudu 

ise Bağdat'ta gömüldü (153). 

c) Me'mun'un halifeli ği : Henüz halifeliğe geçmi ş olan Me' 

mun bu haberden o derece üzüldü ki, ,katilleri yakalat ıp cezalandırd 

ı. Karde şinin çocuklar ını kendi yanına ald ı. Onları kendi k ızlar ı 

ile evlendirdi. Karde şinin dört yıl sekiz ay süren saltanat ından 

sonra 198/813'te tahta geçen Me'mun hemen Ba ğdat'a gelmedi; 

başveziri Fazl bin Sehl'e s ınırs ız yetkiler tan ıyıp kendisi bilginler 

ve fıkıhç ılar ile bilimsel tart ışmalara dald ı . İmparatorlu ğun uzak 

s ınırlannda olan bitenleri asla bilmiyordu. Örne ğin Emevi yandaşlarından 

Nasr ad ında birisi Elcezire'de ayaklanm ış ve Halife'nin 

askerleri ile be ş yıl çarp ışmışt ı. Irak'ta ise Bedeviler ayaklanm ışlardı 

. 

199/814 yılında ayrıca İbni Tabâtabâ ad ında bir alevi Küfe'de 

ç ıkarak halk ı Resul soyuna biata ça ğırm ışt ı. Sonunda Irak'taki isyan 

ın bast ırılmas ı ile vezir Fazl bin Sehl, k ıskandığı halde Herserne'yi 

görevlendirdi. Irakta'ki kar ışıkl ıklar Herseme taraf ından bast 

ınl ınca, Herseme'ye M ısır'a dönmesi emri verildi. Ancak tedbirli 

komutan hala tehlikenin mevcut olduğunu, bunun için Halifenin 

dikkatini çekmek gerekti ğini söyledi ve Merv'e Halifenin yan ına gitti. 

Halife ile aralar ında şiddetli bir tart ışma geçti. Herseme devletin 

nas ıl çöküntülere sürüklendi ğini askerce Me'mun'a anlatt ı ama o, 

hükümdar saray ından evine giderken Fazl bin Sehl'in adamlar ı taraf 

ından ağır şekilde yaraland ı. Bir iki gün sonra ald ığı yaralardan 

öldü. Halife onun öldürülmü ş olduğunu epeyi sonra ö ğrenebildi. 

ca) Bağdat'ta kargasalik : Herseme'nin katli Bağdat'ta askerler 

aras ında karga şal ıklar doğmas ına sebeb oldu. Şehir halk ı Hasan 

bin Sehl ile karde şi Fazl bin Sehl'e karşı ayakland ı; 200/815'te Me' 

(153) Mes'üdi, Muruc, üz - Zeheb, VI., S. 415; Ibn ül - Esir, el -Kâmil, V„ 

Ş. 134 -36,

ABBAS! İ MPARATORLU Ğ U 

mun uzun zamandanberi mevcut, hilafeti Hz. Muhammed'in ailesine 

bırakma yolundaki tasar ıları gerçekle ştirmek istedi. Bu amaçla da 

Hz. Ali soyundan Musa Kazım' ın oğlu İmam. III. Ali'yi Medine'den 

getirtti. Bir y ıl sonra yani 201/817 ramazan ında onu Riza man 

Muhammed ad ıyla veliaht ilan edip Emirlerden biatlerini ald ı (154). 

Me'mun o zamana kadar Abbasiler'in resmi rengi siyah ı kaldırıp 

yerine ye şil rengi kabul etti. İmam Riza'n ın veliahtliği Bağdat'ta bulunan 

Abbasi ailesi üyeleri aras ında kayna şmaya sebeb oldu. K ısa 

bir süre sonra Ba ğdat ki şisel güvenliğin kalmadığı bir anarşi bölgesi 

haline geldi. Bir tak ım komiteler türedi. Bunlar suçlu sayd ıkları 

kimseleri yarg ılamaya 'üzüm görmeden idam etmekteydiler. 

Abbasiler'den İbrahim bin Mehdryi halife ilan ettiler (155). Bu 

anar şiye karşı ne İbrahim bin Mehdi, ne de veziri Hasan bin Sehl 

birşey yapabildiler; çünkü ayaklanmalar, çapullar hemen bütün 

Irak'a yay ılmışt ı . 

cb) Veliaht Ali el-Riza'n ın Halife'yi uyarmas ı : Bu kötü durumdan 

üzüntü duyan veliaht Ali el-Riza, Me'mun'a ba ş vurarak 

ülkenin gerçek durumu hakk ında ona baz ı sırları aç ıkladı. Bu 

cürrleden olarak ba şvezir Fazl bin Sehl'in her şeyi kendisinden 

sakladığını, hatta kendisinin veliahtli ğine Bağdatl ılar'ın çok k ızıp 

ayakland ıklann ı ve İbrahim bin Mehdi'yi Halife ilan ettiklerini 

bildirdi. Bu haberler Halife Me'mun'u dalm ış olduğu bilimsel araşt 

ırmalardan çekip ç ıkarmaya yetti. Me'mun Riza'n ın bildirdiği şeylerin 

doğruluğuna daha ba şkalanndan da öğrenmek istedi. Ali el- 

Riza, Emirlerden baz ılarının adlarını ona verdi. Onlar huzura çağr 

ıldılar ve Halife'den ba şvezirin gazab ına karşı kendilerini koruyacağına 

dair söz ald ıktan sonra, İmam Ali el-Riza'n ın bildirdiklerini 

onaylad ılar. Herseme'nin nas ıl Fazl bin Sehl'in kurban ı olduğunu, 

İbrahim bin Mehdi'nin Abbasiler'ce Halife-i Müslimin tayin 

edildiğini ayrıntılarıyla anlatt ılar. 

Bunları öğrenince Me'mun hemen hareket emrini verdi ve ertesi 

gün saray ı erkan ı ile birlikte Bağdat yoluna koyuldu. 

Hilelerinin ortaya ç ıktığını anl ıyan Fazl bin Sehl, İmam Ali el- 

Riza'n ın yandaş]annı ezmek suretiyle h ıncını teskin etmeğe kalkıştı; 

birçoklarm ı öldürtüp çocuklar ını zindanlara att ırdı. Ancak vezirin 

dü şmanları da kendisini birgün gizlice öldürdüler. 

(154) İbni Tiktaka, el - Fahri, 374 v. öt. 

(155) Ebu'l- Ferec, Tarih, I., S. 216.

Bahriye 1JÇOK 

cc) Veliaht Ali el-Riza'n ın ölümü : 203/818 y ıl ında Me'mun'un 

gerçek dostu, veliandi İmam Ali el-Riza öldü. O zaman Me'mun babas 

ın ın mezar ını ziyaret etmek için Tus'da bulunuyordu. Bu haber 

onu o kadar etkiledi ki, İmam Ali el-Riza için bir türbe yapt ırtt ı . 

Bu türbeye Meşhed denir, Me şhed, Horasan'da Tus şehrine yak ın 

bulunmaktad ır ve Siiler'in halen en büyük ziyaretgâhlarmdan birisi 

say ılmaktad ır. 

İmam Ali el-Riza'ya son vazifeler yerine getirildikten sonra, 

Me'mun bat ıya doğru yoluna devam etti. Nehrevan'da sekiz gün kal 

ıp Abbasilerle görü ştü. Onlardan baz ılar ının israrl ı isteklerine kap 

ılarak renk ye şilden gene siyaha çevrildi. Me'mun debdebeli bir 

şekilde Bağdat şehrine girdi; Me'mun'un Ba ğdat'a girmesiyle bü 

tün kar ışıkl ıklar son buldu (156). Komiteler da ğıld ı. Bağdat surlar 

ındaki y ık ınt ılar onar ıld ı, Kutsal Yerler vâlili ği alevilerden bir 

kimseye verildi. Kûfe ve Basra vâliliklerine ise Halife'nin iki karde 

şi atand ı . 

cd) nhiriler'in ortaya ç ıkışı : 825 y ıl ında baz ı gönüllülerin 

de yard ım ıyla Girid adas ı zaptedildi. Daha önce 823 y ılında İbrahim 

bin Agleb Sicilya'y ı dolay ısıyla Abbasi imparatorluğuna katm ışt ı . 

Bu s ırada Yemen'deki ayaklanma da çıkart ılan bir genel af üzerine 

vatışmış t ı. Ancak Horasan'da 821'de hariciler ayaklanm ışlardı (157). 

Me'mun bunu bast ırmakla komutanlar ından Tahir'i görevlendirmi 

şti. Aslen Iranl ı olan ve farsça konu şan general Tahir bu uzak 

âsi eyâlete k ısa zamanda ba ş eğdirdiğinden 207/822 Ekim ay ında cuma 

hutbesinden Halife'nin ad ını kald ıracak kadar kendisini emniyette 

ve ortam ı elveri şli buldu. Bu olaydan bir gün sonra. Tahir öldü, 

ama harekete yön verilmi şti. Halife Me'mun onun oğullarının 

bu eyâlette egemenliklerini tammaktan ba şka ç ıkar yol göremedi 

ve böylece modern Iran hanedanlarm ın tarihte ilki olan Tahiri hanedan 

ı kurulmu ş oldu. O tarihten bu yana Horasan bölgesinin kaderi, 

Ba ğdat'tan kopmu ş ve İran ınkine bağlanm ış bulunuyordu. 

Böylece Abbasi halifesi Me'mun, babas ı zaman ında kuzey - bat ı Afrika'da 

Aglebi devletinin kurulmas ına nas ıl ses ç ıkarılmadıysa, Ta- 

(156) Ebu'l- Ferec, Tarih, I., S. 220. Me'mun amcas ı İbrahim bin Mehdi'yi 

affetti. Belki iyi bir müzisyen olmas ı, ut çalmas ı onun aff ına vesile 

olmuştur. 

(157) Cl. Huart, Histoire des Arabes, I., S. 302; Ebu'l-Ferec, Tarih, I., S. 217.

ABBASi İ MPARATORLU Ğ U 

99 

bir oğullarının Horasan'da merkeze ba ğl ı bir devlet kurmas ına göz 

yummak zorunda kalmıştır. 

ce) Hurremi hareketi ve Bâbek : Ebu Müslim'in 136/753-4'te 

idam edilmesi üzerine Horasan'da Hurrerniye adl ı bir mezhep geli ş- 

meğe başlamışt ı . İslâmiyet, Zerdü ştçülük ve Maniheizm'in karışmas 

ından meydana gelmi ş olan bu mezhep mensuplar ı hoş olan ve 

ba şkas ına zarar vermeyen her şeyi yapmay ı mubah sayıyerlard ı. Mensuplarından 

bir k ısmı Ebu Müslim'in öldüğüne inanmay ıp kendisinin 

«dünyada adâleti yaymak üzere» tekrar gelece ği kanısındaydılar 

ki, bunlara Müslimiye ad ı verilmi şti. Diğer bir k ısmı ise Ebu 

Müslim'in bütün yetkilerinin k ızı Fatima'ya geçti ğini ve onun imam 

olduğunu kabul ediyorlard ı ki, bunlara da Fathrdye denihni ştir. 

(Mes'udi, Muruç VI. 186). 

Halife Me'mun devrinde Hurrerniye mezhebinin ba şına, Abbasi 

imparatorlu ğu içindeki disiplini bir hayli sarsan ve ciddi bir 

tehlike yaratm ış olan Bâbek geçmi ş ve bu mezhebin yaygın olduğu 

bölgelerde merkeze kar şı ,ayaklanmışt ı. Bizansl ılarca k ışkırt ılan ve 

kendisine yard ım edilen Bâbek'in sindirilmesi Me'mun zaman ında 

mümkün olamad ı . Birçok kez üzerine gönderilen asker yenildi ğinden 

onun bat ıl mezhebi gittikçe yay ıldı . Hemedan dolaylarında berkitilmiş 

bir mevki' kurduğu zaman Halife Mu'tasım onun üzerine 

büyük bir ordu gönderdi, Bâbek'in 60 000 kadar yanda şı öldürüldüyse 

de, kendisi ele geçirilemedi. Mu'tas ım bir kez daha büyük bir 

ordu gönderip Erdebil ile Zencan aras ında Bâbek'in y ıkmış olduğu 

kaleleri onart ıp Erdebil yolunu güven alt ına ald ı ; Afşin ve Büyükboğa 

gibi komutanlar ı da Bâbek'in ele geçirilmesi ile görevlendirdi. 

Sonunda Büyükboğa, Bâbek'in hazinelerini ele geçirdi, ama Bâbek 

ancak daha birçok sava şlardan sonrad ır ki, 222/837'de kendisini 

tanıyan bir çoban ın Ermeni prensi Sanpat o ğlu Sehl'e haber 

vermesi üzerine bu prens taraf ından tutukland ı ve Afşin'e teslim 

edildi. Bâbek 223/838'de Samarra'da i şkence ile öldürüldü (Mestudi, 

Müruc, VII. 123 v. öt). 

cf) Bizans% savaş : Me'mun ayaklanm ış olan Bâbek'e yard ım 

eden Bizanshlarla da çarp ışt ı. Bizans imparatoru ayrıca Arap s ı- 

n ırındaki birçok kalelere sald ın-nış ve onları yakıp yıkm ışt ı. 831. 

Mayıs ayında Me'mun Bizans'a sefer açt ı ve Kapadokya'da dört 

kaleyi zaptetti. Daha önce Bizansl ılar' ın vermi ş oldukları zararları 

görerek onlar ı şiddetlice cezaland ırmaya yemin etti. İmparntor


Teofilos (829-842) bunu haber al ınca, Me'mun'a barış yapmak ve 

vergi ödemek teklifinde bulundu. Me'mun verginin azl ığının veya 

çokluğunun önemi olmad ığını, ancak Rumlar' ın kendisini Bizans 

imparatoru tan ıd ıklar ı takdirde bar ış yapabileceğini bildirdi. Teofilos 

buna hiçbir cevap vermedi. Me'mun Kilikya'yâ, gitti, orada 

Tarsus'a birkaç mil uzakta, bulunan Tiyana adl ı biryerde çok tahkim 

edilmi ş bir askeri üs kurdu ve bir sonbahar günü karde şi Mu'tas 

ımla birlikte yar ı donmuş bir çayda ayaklar ın ı y ıkad ıktan sonra 

şiddetli bir hummaya tutuldular; Me'mun bu ate şten kurtulannyarak 

833 y ıl ı ağustos ayında öldü (158). 

cg) Me'mun devrinde bilim, sanat ve rasyonalizm : Me'mun 

bu bitmek bilmiyen karışıklıklar ve güçlükler ortas ında gene de 

bilimi korumaya zaman ve araçlar buldu. Onun hilafeti s ıras ında 

sünni mezheplerden ikisinin kurucusu, İmam Muhammed ibni 

Idris el - Safii ve Ahmed ibni Hanbel gibi fakihler ve ilahiyatç ılardan 

iki Sahih'den birinin yazar ı Buhari ve eserlerinin büyük bir 

kısm ı kaybolmu ş, ama oldukça önemli bir bölümü de parçalar halinde 

kendinden sonra gelenlerin eserlerinde bize kadar intikal etmiş 

bulunan Vandi gibi kimseler yeti şmiştir. 

Bu devirde müsiki, İslami devrin en ünlü sanatç ıs ı musullu İbrahim'in 

oğlu İshak ile temsil edilmekteydi. 

Me'mun ençok Yunan, felsefesine ve pozitif bilime verdi ği değerle 

dikkate de ğer. Bu cümleden olarak I. Hüsrev -Anuşirvan'dan 

beri Suziyana'da Cünd-i Sapur'da bulunan bir t ıp okulu Me'mun 

devrinde çal ışmalar ını sürdürmü ştür. Me'rrun Bağdat'ta astronomiden 

çok astrolojiye tahsis edilen bir gözlem evi bulunan, ancak 

zaman zaman astronomik ara şt ırmalar içinde kullan ılan «Dar 

ül- İlm»i kurdu. Gene bu halife zaman ında Aristo'nun felsefi yaz 

ılan ve yunan anatomisti Galien'in t ıp kitab ı arapçaya çevrildi 

(bk. Cl. Huart, Histoire des Arabes, I. S. 302). 

Me'mun'un ak ılcılığa ve müsbet bilimlere e ğilimi, onu daha 

son Emevi halifesi II. Mervan' ın devrinde ortaya ç ıkan Mutezilller'in 

düşüncelerini kabule yöneltti ve 827'de Kur'an' ın yarat ılmış 

olduğu akidesini ilan eden bir ferman ç ıkartt ı. Bu ferman Kur'an' ı 

Tanr ı'n ın maddi bir eseri yap ıyordu; ebedi dü şüncelerin ifadesi de- 

(158) MesTıcli, Muruc, VII., S. 96 v. öt.

ABISAS İ İ MPARATORLU Ğ U 101 

ğil. İlâhiyatç ılar, bunlar aras ında Ahmed ibni Hanbd bu düşünceyi 

reddettiler. Kaderi reddeden Mutezile'nin yanda şları Cenab-ı 

1-lakk'ı zulümden tenzih ve adl-i ilâhiyi ispat ediyorlard ı. Mütezililer 

ba şl ıca şu esasları kabul etmekteydiler : 1) Kader yoktur; 

2) Kullann fiilleri Allah' ın mahlukü değildir; 3) Ebedden beri 

mevcut olan ve ezele kadar mevcut olacak olan yaln ız Allah'4; 

4) Allah kötülük sevmez onun için günâhlar Allah' ın isteğiyle işlenmez; 

5) İman etmi ş oldukları hâlde iyi i şler yapm ıyanlar ebediyyen 

cehennemde kal ırlar (159). Eş'arllik ise bu say ılanların tamamiyle 

aksini kabul etmektedir. 

Me'mun ileri görüşlülüğü ile ba şında bulunduğu devletin dininin 

gittikçe etki alan ını geni şlettiğini, halbuki dinin aynı zamanda 

bat ıl itikatlar, taassup ve hurafelerle doldu ğunu farkedip dini 

bunlardan kurtarmak için son dört saltanat y ılında pek büyük çabalarda 

bulunmu ştur. Bu hususta kendisinden daha uygun ve daha 

müte şebbis hiçbir ki şi düşünülemezdi; çünkü o, f ık ıh ve tarih 

ilimlerinde oldu ğu gibi Kura'n-i Kerimi de büyük bir dikkat ve 

ihtimamla incelemi ş ve bu yolda öyle bir a şamaya ula şmışt ı ki, zaman 

ın ın bilginlerinden öğrenecek bir şeyi kalmam ıştı. Öyleki Me' 

mun yaşadığı devre kendi adını verebilmiştir. 

G) Mu'tas ınf ın halifeliği (218 -227/833-843) : Me'mun'un ölümü 

üzerine son derece kuvvetli ve sportmen ,kardeşi Mu'tas ım halife 

oldu. Şebib kızı M'aride adlı Türk bir câriyeden dünyaya ge- - 

len (160) Mu'tas ım'ın ilk işi Basra ve Vâs ıt dolaylar ına gelip yerleşmiş 

olan Zutlar'la uğra şmak oldu. Bu Zutlar yard ımcı asker olarak 

halifeler taraf ından Hind'den getirtilmi ş fakat sonradan ba ş 

kald ırıp bulundukları yerleri ve dolaylar ını harap etme ğe koyulmu 

şlard ı. Mu'tas ım yedi ay bunlarla u ğra ştıktan sonra, Zutlar'a 

boyun eğdirdi. 

a) Samarra'n ın kuruluşu : Mu'tas ım imparatorlu ğu s ık s ık 

uğraşt ıran iç ve dış huzursuzluklar ı kolayca önliyebilmek amac ıyla 

Türkler'den bir hassa ordusu kurmu ştu. Bunlar Bağdat'ta pek 

pervas ız at ko ştururlarken, küçük çocuklar ı istemiyerek ezer bu 

yüzden de halk ile aralarinda çarp ışmalar eksik olmazd ı. Mu'tas ım' 

(159) Şerefettin Yaltkaya, Darülfünun ilâblyat Mecmuas ı, Sayı 15., S. 11.; 

H. Mass6 l'Islâm, S. 168, Mes'ûcli, Muruc, VI., S. 20 v. öt. 

(160) Mes'f.ıdl, Muruc, VII., S. 103.

102 Bahriye bçox 

ııı Mutezile akidelerini kabul etmiyenlere revâ gördü ğü şiddetli 

muamele de buna eklenince 835'te hükümet merkezini Ba ğdat'tan 

uzak bir bölgeye ta şımaya mecbur oldu. Bunun için de Samarra 

(Surra man ra'a)'y ı askeri bir şehir olarak kurdurdu; güzel yap ılar 

ve bahçelerle bu yeni merkezi süsledi. Getirdi ği askerleri boylara ve 

akrabal ık derecelerine göre yak ın mahallelere yerle ştirdi. O zamana 

gelinciyedek sadece sava şlarda kullan ılan Türkler Mu'tas ım' ın uygun 

görmesiyle halife divanlar ına kabul olundular ve Erkân-i Devlet 

s ıras ına geçtiler. Bundan sonra en önemli i şlerde Türk adlar ı 

i şitilmeğe ba şlad ı. Yukarda anlatt ığımız Bâbek'i yenip teslim alan 

da bir Türk komutan ı olan Afşin'di. 

b) Bizansla savaş : Mu'tas ım 838 y ılında Tarsus kalesinden 

büyük bir kuvvet alarak Bizans üzerine gönderdi. Önce Iznik (Nicaea)'e 

geldi şehrin surlar ını yıkt ıktan sonra Ankara'ya ula şt ı. Ankara'n 

ın da surlar= y ıkt ı ve Haymana yak ınındaki Amorium'u kusatt 

ı. Bunun üzerine Bizans Imparatoru Teofilos, Abbasi komutan ı 

Af şin'e karşı harekete geçti. İki taraf aras ında şiddetli sava şlar oldu. 

Sonunda. Mu'tas ırrı Amorium kalesini ele geçirip y ıkt ı, halk ını 

esir edip mallar ına el koydu ve bu fetihle tarihte büyük bir ün kazand 

ı . 

Mu'tas ım bir tak ım ayaklanma hareketlerini önledikten sonra 

18. Rebiülevvel 227/5. Ocak 842'de Samarra'da öldü. Mu'tas ım, Me' 

mun'a bakarak bilim ve sanat ile pek u ğra şınam ışt ı.. Ancak Mutezile 

mezhebinin yâni rasyonel dü şüncenin egemen olmas ını istiyenler 

gene de Mu'tas ım'da kendilerine bir koruyucu buldular. Fakat 

Mütevekkil zaman ında bu fikirler taassupla reddedildi. Yukar ıda 

Fc'de aç ıklamış olduğumuz gibi Hurremi ayaklanmas ın ın bast ı- 

r ılmas ı ve ba şkanları Babek'in esir edilip idam edilmesi de Mu'tas 

ım zaman ında olmu ş ve bununla Abbasi İmparatorlu ğu büyük bir 

tehlikeyi önliyebilmi ştir. 

H) Vâs ık (227-232/842-847), Mütevekkil (232-247/847-861) ve 

Muntas ır (247-248/861-862) devirleri': a) Vâs ık'ın halifeliği ve 

Türk Emirlerinin iktidarı ele geçirmeleri : Mu'tas ım' ın yerine geçen 

oğlu Vas ık zaman ında Türk komutanlar nüfuzlar ın ı o derece 

ileri götürdiiler ki, Halife onlardan Eşnas'a saltanat sembolü olan 

değerli ta şlarla süslü bir taç giydirip Sultan unvan ını vermeğe mecbur 

oldu (161). Askeri yetkilerin s ınırın ı a şan bir iktidar böylece 

(161) Cevdet Pa şa, Kısas, VIII., S. 423.

ABBAS1 

İ MPARA,TORLU Ğ IJ 

Türk beylerinin eline geçerken, Halife sâdece Emir ül-Müminin, yâni 

mânevi bir iktidara sâhip ki şi hâline geliyordu. 

Vâs ık Peygamber soyundan gelenlere çok derin sayg ı beslemekle 

birlikte kendisi mutaass ıp bir Mütezili olduğu icin Kur'an' ın 

mahlük olup olmadığı hususunda önüne geleni imtihan ederdi. Hatta 

birgün Abbasoğullanna mensup Mâlik bin Heysem Huzâi'nin torunu 

olan Ahmed bin Nasr bin Mâlik'in Mutezile'ye dü şman olduğu 

için kendisi hakk ında ağır küfürler söyleyip halk ı kışk ırtt ığını öğrenir. 

Vâs ık, Ahmed'i huzuruna ça ğırır, «Kur'an hakk ında ne dersin,» 

diye sorar. O, «Kelâmullah't ır» cevab ını verir; «Rabbin 

hakk ında neyin nedir K ıyamette onu görecok misin» dedikte, «Resul-i 

Ekrem, kameri nas ıl görürseniz k ıyamette Rabbinizi de öyle 

görecekseniz buyurmu ş biz buna inamnz» diye kar şıl ık verince, mutezili 

fakihler onun hakk ında «Cenab-i Hakk' ı cisimlere benzetiyor» 

diyerek katiine fetva verirler. Vâs ık ise kendi eliyle onu katleder 

(162). 

Vâs ık' ın bir hastal ık sonunda 32 ya şında 232/847'de ölümü üzerine 

Türk Beylerden Davudoğlu Ahmed ile İtah ve Vasif gibi kimseler. 

toplan ıp Vâs ık' ın henüz re şid olmamış oğlu Muhammed'e biat 

ettirmek istemi şler, ona siyah cübbe ve kalensüve (= kavuk) giydin 

rnişler, fakat henüz boyu çok küçük oldu ğundan, bakm ıslar yak ışal 

ıyor, vazgeçip Mu'tas ım' ın oğlu Mütevekkil'i halife yapm ışlard ır. 

b) . Mütevekkil'in halifeli ği : Bu yeni Halife kendisini tahta 

e ıkaranlann nüfuzundan 'bir süre için kurtuirnas ını bildi. Örneğin 

önceleri İtah'a çok cömert davrand ığı hâlde, sonradan onu hapse 

att ırıp orada ölmesine sebeb oldu. 

Mütevekkil zaman ında Kur'an' ın mahlük olduğuna karşı olan 

Ahmed ibni Hanbel ve onun gibi dü şünenler hapisten ç ıkarıldılar. 

liz. Hüseyin'in Kerbelâ'daki türbesi y ıkt ırıldı. Orayı ziyaret yasak 

edildi. Kutsal tan ınan bu yerler tarla hâline getirilip ekin ektirildi. 

Haiifenin bu hareketi Müslümanlar ı çok incitti. Bağdat halk ı mes 

ci derin duvarlar ına Miitevekkil'i k ınayan sözler yazd ılar. Şairler 

onu hicvettiler (163). Fakat bu yaz ılar ve şairlerin taşlamalar ı Mütevekkil'i 

bu çe şit davranışlardan alakoyaea ğı yerde, Peygamber so- 

(162) Cevdet Pa şa., K ısas, VIII., S. 424. 

(163) Ebu'l-Ferec, Tarih, I., S. 232; K ısas, VIII, S. 427.

104 Bahriye ÜÇOIC 

vuna düşmanl ıklar' bilinen ki şilerle içkili toplant ılar düzenleyip 

Hz. Ali'nin hakk ında kötü sözler söyliyerek e ğlenmesine vesile oluyordu 

(164). Bu e ğlencelerden hirinde ba şı saçs ız olan Ubbade ad ındaki 

ki şi gömleğinin alt ına bir yast ık sarar, böylece iri göbekli bir 

görünüş al ır, gûya da Hz. Ali'yi temsil eder, sonra halife meclisinde 

raks ederdi. Şarkıcılar ise «Başı dazlak, karn ı büyük Halifet ül-Müslimin 

geldi» diyerek şark ı okurlard ı (165). Bir gün o ğullarından 

birinci veliaht Muhammed Muntas ır bu duruma tan ık olunca, taklitçiyi 

tehdit etti. Babas ı: «Sana ne oluyor» diye sordu. Muntas 

ır: «Ya Emir ül-Müminin bu itin taklit ettiği, bununla burada 

bulunanlar ı güldürdüğü insan senin amcazadendir ve Peygamber 

soyunun en saygı değer olan ıdır, sen onunla övünmelisin; dilersen 

sen onun etini ye, ama bu itlere yedirme» diye cevap verdi. O zaman 

babas ı Mütevekkil oğluna ağır ve müstehcen bir manzum cevab ı 

şark ıcılara terennüm ettirmi ştir. 

Mütevekkil bu kadarla da kalmay ıp ikinci veliaht Mu'tez'i, I. 

Veliaht tayin edebilmek için •Muntas ır'a veliahtlikten istifa etmesini 

teklif ediyordu. Bu teklifi Muntas ır reddetti ği için babas ı ona 

dayanılmaz hakaretlerde bulundu. Vass ıf, Boga ve ba şka Türk Emirler 

Mütevekkil'in aleyhine döndüler. Bunu hisseden Mütevekkil hem 

bu Emirleri hem de o ğlu Muntas ır' ı yok etmeğe kararl ı görünüyordu. 

I. veliaht bunu zaman ında haber ald ı. Daha önce davran ıp babas 

ını ve veziri Feth bin Hakan' ı sarhoş bulundukları bir s ırada 

katlettirdi ( Şevval 247/ Aral ık 861) (166). 

Mütevekkil şairlere ve bilginlere cömertçe davranan müsrif ve 

sefahate dü şkün bir halife idi. Samarra yak ınlar ında yapt ırdığı muazzam 

el-Ca'feri saray ı israf ının bir örneği idi. Zaman ında birçok 

ayaklanmalar ç ıkmış olan Mütevekkil, saltanat, taht ına oturduğu 

ilk s ıralarda nüfuzlann ı kırm ış olduğu Türk beylerinin çak geçmeden 

gene tabii haline gelmi ş ve onlar ın entrikalanyla da öldürülmüştür. 

c) Muntasır'ın halifeliği : Babas ının öldürülmesi üzerine, 

Muntas ır, onu vezir Feth bin Hakan' ın öldürdüğünü, kendisinin 

de onu öldürterek cezas ın ı vermi ş olduğunu yayarak, (167) Türk 

(164) Makrizi, en-Nizâ, S. 63. 

(165) Cevdet Pa şa., Kısas, VIII., S. 427. 

(166) Taberi, Tarih, IV, S. 547. 

(167) Mes'itdi Muruc, VII., S. 273.

ABBAS' IMPARATORLU Ğ U 

103 

Emirlerinin de yard ım ıyla kolayca tahta oturdu. ,Iktidara gelen 

Muntas ır, babas ımu tersine, Alevilere yard ımcı oldu. Kerbela ziyaretine 

izin verdiği gibi, Fedek topraklar ını gene Hasan ve Hüseyin 

soyuna tahsis etti. 248/862 y ıl ında Muntas ır 25 ya şında iken 

alt ı ayl ık bir saltanattan sonra belki de zehirlenerek öldü (168). 

2. — Abbasi imparatorlu ğunun dağIlınast : Abbasi devletinde 

Kuzey-Afrika'da Aglebi devletinin ve Iran'da Tahlif , devletinin kurulmas 

ıyla ilk ad ımlar ı at ılmış olan parçalanman ın art ık önlenemez 

bir hale gelmi ş olduğu bir devre girilmi şti. Bir yandan da 

Mu'tas ım' ın iktidar ın en büyük dayana ğı haline getirdiği Türk 

Emirleri ve onlar ın gene Türkler'den kurulu birlikleri imparatorlukta 

iktidar ın gerçek temsilcisi olma yolunu tutmu şlar, Halifeler 

ancak bu Emirlerin desteğiyle tahta gelip git


yolunu kesip kendisini şevval 252/Ekim 866'da öldürdüler. Bu olay 

Türkmenler'in birbirleriyle sava şmas ına sebeb oldu. 

b) Mu'tez'in halifeli ği : Musta'in ile yap ılan anla şma sonucu 

tahta ç ıkan Mu'tez kendisine rakip gördü ğü karde şi Müeyyed'i veliahtlikten 

ç ıkartt ı, hapse att ı, ancak bununla da yetinrriyerek onu 

utyuz tilki derisinden yap ılma kürkten bir torba içine sokarak ölümüne 

sebeb oldu. Ayr ıca diğer karde şi Ebu Ahmed'i de hapsettirdi. 

Türk askerler 867'de ulufelerini almak için ayaklar ım saray ın 

kap ısına geldiler, Mu'tez büyük bir hazineye sahip olan annesinden 

yard ım istediyse de, annesi ona en ufak bir yard ımda bulunma& 

Askerler ona a ğır hakaretlerde bulundular, kendisini zincire vurarak 

zindana , att ılar; Mu'tez orada 24 ya şında iken açl ıktan öldü. 

Türk beylerinden Vasif bir ayaklanmada ayaklananlar ı yat ışt ırmaya 

çal ışırken öldürülmü ş, Boğa ise halife Mu'tez taraf ından öldürtülmüştü. 

Onun zaman ında Hariciler Musul dolaylar ın ı yağma 

etmekte, Bizansl ılar Anadolu'da Müslümanlar ı bozgunlara u ğratmakta 

idiler. 

ba) Mıs ır'da Tulunoğulları devleti (254 292/868-905) : 815 y ı- 

l ında Buhara valisi Nuh, Tulun isimli bir Türk köleyi Abbasi halifesi 

Me'muna hediye etmi şti. Tulun zekas ı ve kabiliyeti sayesinde 

k ısa zarranda merkezde en yüksek görevlere kadar yükseldi. Bunun 

oğlu Ahmed de 240/854'te babas ının mevkiine geçmi ş ve 254/868'te 

geni ş yetkilerle M ısır valiliğine atanm ışt ı. Ahmed ibni Tulun, M ıs ır' 

da önce Abbasi halifesine sözde ba ğl ı bir yönetim kurdu ve Suriye'yi 

de ele geçirerek buralarda 292/905 y ılına kadar sürecek olan ve hemen 

hemen ba ğıms ız Tulunoğullar ı sülâlesini tesis etmi ş oldu. 

Ba şkent olarak Fustat' ı seçen Tuluno ğulları devrinde bu şehir 

çok zengin ve geni ş bir ba şkent haline geldi ği gibi el-Katayi' ad ıyla 

yeniden kurulmu ş olan bir mahallesinde ünlü Tuluniye camii yap 

ıld ı. Ayrıca birçok yüksek mimari de ğeri olan İran'dan etkilenmi ş 

yap ıt Fustat' ı ve bütün Tuluno ğulları ülkesini süsledi. Tuluno ğullar 

ı devrinde ülkenin zenginli ği, bay ınd ırl ık alan ında ilerleyip geli ş- 

mesi, ula şt ığı refah seviyesi tarihte ayr ı bir yer tutmaktad ır. 

c) Mühtedinin halifeli ği : Yukar ıda anlatmış olduğumuz gibi 

Mühtedi'ye daha babas ı Vâsik öldüğü zaman biat edilmek istenmi ş

ABBAS1 IMPARATORLU Ğ U 

107 

fakat henüz çok küçük oldu ğu için bundan vazgeçilmi şti. Mu'tezin 

zindana at ılmas ından sonra 255/869'da Mühtedrye biat olundu. 

Emevi halifeleri aras ında II. Ömer sade ve disiplinli hayat ı, dindarl 

ığı, adâleti ile nas ıl ayr ı bir yer tutarsa, Mühtedi de parlak ilk 

Abbasi halifelerinden sonra gelen âciz, sefih ve müsrif halifeler aras 

ında öylece ayr ı bir yer almaktad ır. Kendisi tam zir zühd ve takva 

içinde yaşarken bir yandan da Türk beylerinin nüfuz ve kudretlerini 

kırmaya ve halifelere eski iktidarlar ın geri vermeğe çabaladi. 

Ancak onun zaman ında da yer yer ayaklanmalar eksik olmad ı, özel 

likle Hz. Ali soyundan geldiklerini iddia edenlerin ayaklanmalar ı 

sürüp gitmekteydi. Bu ayaklanmalar ı bastırmakla uğraşan Türk 

Emiri Musa bin Boga, Mühtedrnin tahta geçti ğini öğrenince Samarra'ya 

geldi ve Halife'den, Mu'tez'in annesinin hazinesini zorla 

elinden alm ış olan gene Türk beylerinden Sâlih bin Vasif'ten hesap 

sormas ını istedi. Musa ile Salih aras ında başlayan mücadelede Mühtedi 

gevşek davrand ığı için Türk birlikleri Samarra'y ı yağma ettiler; 

Salih'i bulup öldürdüler. Bunun üzerine Musa bin Boga Harieller 

üzerine sefere ç ıktı. Halife hem Musa'y ı hem de onun kardeşi 

Muhammed'i suçlayarak halk ı dnlar ın aleyhine k ışk ırtt ı. Muhammed 

öldürüldü ise de, Halife'nin kendisini de öldürtmek için planlar 

haz ırladığını duyan Musa üstün kuvvetlerle Muhtedrnin üzerine 

yürüdü, adamlar ı Halife'yi b ırakarak kaçt ılar. Mühtedi hilafetten 

feraget etme ği kabul etmediği için 256/870'te i şkence ile öldürüldü. 

Art ık İmparatorlukta, görüldü ğü gibi, Halifeler'in hiçbir önemi 

kalmamış, bütün iktidar merkezde Türk Emirlerinin eline geçti ği 

gibi, taşrada da merkezi tan ımıyan yeni bir tak ım devletler türemeye 

ba şlam ışt ı . 

B) İran'da Saffâri devletinin kurulu şu : Hicri III, yüzy ılın 

ortalar ında IX. Miladi yüzyılın ikinci yar ısında İran'da özellikle 

Siistan bölgesinde Yakub bin Leys ad ında bir bak ırcı (=Saffâr) 

e şkiyalığa başlıyarak dikkat nazarlar ını üzerine çekmi ş bulunuyordu. 

257/870 y ılında Yakub Iran' ın oldukça büyük bir bölgesine 

egemen olmu ştu. 259/872'de Horasan' da Tahiro ğullarının elinden 

al ıp Taberistan'a katm ış ve böylece hem Tahiroğulları devletine 

son vermi ş hem de İran'da kendi lakab ı ile an ılan yeni bir devlet 

kurmuştu. Bundan sonra İrak bölgesine bile göz dikmi ş ve Vas ıt'a 

kadar ilerlemi şse de Halife Mu'temid (256-279/870-892)'in karde şi 

Muvaffak' ın ordusu karşısında büyük yitiklere uğramıştı. Bu boz-


gun üzerine ülkesine geri çekildi, yeni bir haz ırlık yaparak Halife 

ordularına sald ırmay ı dü şündüğü s ırada öldü (265/879). Yerine 

kardeşi Amr bin Leys geçip Halife ile bir anla şma yapt ı. Bu anlaşma 

gereğince Saffârilerin ele geçirmi ş oldukları topraklar ın 

egemenliği Halife taraf ından onlara resmen tan ınmış ve böylece 

Tabaristan, Siistan, Horasan, Fars, Toharistan, Kirman ve Sind 

gibi Abbasi imparatorluğunun zengin bölgeleri Halife'nin elinden 

ç ı kmış oldu. 

C) Zencilerin ayaklanması : Halife Mu'tez tahta geçisini kendilerine 

borçlu oldu ğu Türkler'in nüfuzunu k ırmak için Afrika'dan 

zenciler getirtip bunlardan olu şan yeni bir muhaf ız birliği ile Türkler'e 

karşı bir denge kurmak istemi şti. Bunlar ve Basra dolaylar ı- 

na yerle ştirilmiş olup zenginlerin tuzlalar ında çal ışan doğu Afrika' 

l ı zenciler, bir rivâyete göre, Hz. Fatma soyundan gelen Ali bin Muhammed'in 

yönetiminde topland ılar ve ayakland ılar. Zira Ali bin 

Muhammed bu kölelere özgürlük, hak ve zenginlik vâdediyordu. Basra 

halk ı onun vah şi cesareti önünde yenilgiye u ğrad ı. O, Muhtare 

ad ında bir şehir kurdu. Bu şehir önce kerpiçten yap ılm ışt ı. Sonra 

zengin ganimetlerle donand ı. Ali bin Muhammed s ınırlar ını denize 

kadar geni şletip Dicle ahalisini tamamiyle egemenli ği alt ına ald ı . 

256/870 y ılında babas ın ın yerine Halife olan Mu'temid, kardeşi 

Muvaffak' ı imparatorlu ğun yönetimiyle görevlendirdi; kendisi rahat 

ına bakt ı. Bu tarihte baz ı Bedeviler'in ayaklanm ış Zenciler'e kat 

ılmas ı onların güçlerini daha da artt ırm ışt ı. Bir cuma namaz ı s ı- 

ras ında Basra'ya yapt ıkları bir bask ında şehri baştan ba şa yağma 

ettiler, yak ıp yıkt ılar ve şehrin sakinlerinin büyük k ısmını kılıçtan 

geçirdiler. 

Bu olaydan yedi ay sonra, Nisan 872'de Muvaffak da bunlara 

karşı bir sefer düzenledi, ama yenilgiye u ğrad ı (170). Muvaffak bunun 

üzerine Zencileri bir süre kendi hallerine b ırak ıp Iran'da belirmiş 

-olan Saffâri tehlikesini önlemek üzere o tarafa yöneldi. Muvaflak' 

ın Iraktan uzakla şmış olmas ını f ırsat bilen Zenciler, Vas s ıt'ı ele 

geçirdikleri gibi Huzistan'a da s ızdılar. 

Muvaffak yukarda zikretti ğimiz anlaşmayı Saffâri'lerle imzaladıktan 

sonra yeniden Zencilerle sava şmaya ba şlad ı. Sonunda, zen- 

(170) Mes'üdI, Muruc, VIII., S. 58 v. öt.

ABBAS! iMPARATORLU Ğ U 109 

ciler'in kurmu ş olduklar ı ikinci şehir Mânia'yı zaptetti (171) ve 881 

y ılında başkentleri Muhtare'yi ku şatt ı. Burayı kolayca ele geçirebilmek 

için de hemen kar şısında Muvaffakiyye şehrini kurdurttu (172). 

İki yıllık bir kuşatmadan sonra 883'te Muhtare, Muvaffak taraf ından 

zapt ıedildi ve böylece uzun süre Abbasi Devletini u ğra şt ırmış 

olan ve zaman zaman ba şkenti bile tehdit etmi ş bulunan zenci 

ayaklanmas ı sona erdirilmi ş oldu. Ancak yedi sekiz y ıl geçmeden 

devletin ba şına bundan çok daha tehlikeli ve sürekli Karmati ayaklanmas 

ı ç ıkacakt ı . 

D) Samanoğulları devleti (261 -389/874-999) : Saffarilerin 

ayaklanmas ı sıras ında hilafet merkezinden ayr ılmış olan Maveraünnehr'de 

eski bir zerdüşti olup sonradan ihtida etmi ş olan Saman' 

in torunları vali olarak bulunuyorlar& Bunlardan Semerkand Valisi 

Nuh 227/841'de ölünce vilayeti, Fergana valisi karde şi Ahmed'e 

kaldı. Bu s ırada henüz bunlar Tahirnere ba ğl ı idiler. Tabiri devletinin 

son bulmas ı üzerine Ahmed'in o ğlu Nair 261/874'te Halife tarafından 

hükümdar olarak tan ındı. Ahmed'in ikinci oğlu İsmail ise 

278/900'de Horasan' ı Saffarilerden al ıp alevilerden Muhammed bin 

Zeydi de yenerek Tabaristan' ı eline geçirdi ve böylece Maveraünnehr'den 

Basra körfezine, Hindistan s ınırlarından Bağdat yakınlar 

ına kadar Samanoğlu devletini geni şletmi ş oldu. Bu hükümdar 

zaman ında Semerkant ve Buhara İslam dünyas ının bilim ve sanat 

merkezleri haline geldiler. Ancak İsmail'den sonra Samano ğulları 

hükümdarları Büveyhoğulları devleti kar şısında gerilemek zorunda 

kald ılar ve s ın ırları Maveraünnehr ile Horasan' içine alacak şekilde 

darald ı. Bir yandan da iktidar burada da Abbasi devletinde olduğu 

gibi Türk kölemenlerinin eline geçti. Bu kölemenlerden Alptekin 

Samano ğulları topraklar ının bir kısmı üzerinde 351/962'de 

Gazneliler devletini kurdu. Ceyhun ırmağının kuzeyinde kalan Samanoğulları 

topraklar ını ise Türkistanl ı İlek Hanlar 382/992'de 

ele geçirerek bu devlete kesin olarak son vermi ş oldular. 

E) Karmat Hareketi : Zenci kölelerin isyan ı s ıras ında Mezopotamya'da 

877'den sonra gizli ve komünist ilkelere dayanan bir 

mezhep türemi şti. Ayaklanm ış olan baz ı Arap ve Nahati toplulukları 

bu mezhebi benimsemi ş bulunuyorlar& 

(171) İbn ül - Esir, el - Kâmil, VI., S. 28. 

(172) İbn ül - Esir, el - Kâmil, VI., S. 31 -34.


277/890 y ıl ında bunlar ın başkan ı Hamdân Karmat Vasıt'ta 

büyük bir ayaklanma ç ıkartt ı, Krife'nin do ğusunda yanda şlan için 

bir Dar ül-Hicre (s ığın ılacak müstahkem bir yer) kurdu. Bütün 

Suriye'de oldu ğu gibi Arabistan'da da sürekli ba şar ılar elde eden 

Karmatiler sonunda Ebu Said Hasan'ı El-Ahsa'ya gönderdiler. Ebu 

Said Hasan el-Cennabi burada 899'da Mümine'yi ba şkent yaparak 

bir devlet kurdu. 930 y ılında Bedeviler'in de yard ımıyla bunlar Mekke'yi 

zaptedip Kabe'deki Hacer-i Esved'i el-Ahsa'ya götürdüler. Hacer-i 

Esved 30 y ıl orada kald ı . 

Karmatlann el-Ahsa'da kurduklar ı laik ve sosyalist cumhuriyet 

150 y ıl boyunca varl ığını koruyabildi ve buradan yap ılan ak ınlarla 

gerek hac yollannda, gerek Irak topraklar ında güvenlik diye 

birşey b ırakmad ı. Yönetim alt ı k ıral ve alt ı vezir elinde idi. Bu on 

iki kişi aralannda çok iyi anlaşırlar, kararlar ı birlikte al ırlard ı . 

Halk hiçbir dini vergi ödemezdi; yaln ız şeflerden Hamdân Karmat 

890'da sivil nitelikte iki vergi kabul etmi şti. El-Ahsa'da halk ın bug'- 

dayım bedava öğüten genel de ğirmenler vard ı . 

Kimin namaz k ılıp oruç tuttuğu aranmadığı gibi, .şehirde hiçbir 

cami de yoktu. Bununla birlikte İranlı bir zengin olan tüccar 

Ali ibni Muhammed al ış veri ş eden yabanc ılar için bir cami yapt ırmışt 

ı . 

Karmatlar sünniler'in okuyamad ıkları gizli bir alfabeye sahipt 

iler. 

Kannatlar bilim bak ımından arapçan ın, özellikle eski yunan dilindeki 

istilâhlan kaps ıyacak bir şekle sokulmas ını, siyasi bak ımdan 

hilafetin Hz. Ali ailesine ait olmas ı yolundaki geleneğin, şefinin ismi 

gizli tutulan bir gizli dernek için istismar edilmesini, dini bak ımdan 

da gûya Kur'an'a dayanan fakat bütün ırklara, dinlere ve s ınıflara 

uygulanabilecek remzi bir akidenin tespitini istemekteydiler. 

Bu akide de ak ıl, hoşgörü ve e şitliğe dayanıyordu. 

Karmat hareketi bir yandan Abbas! devletini baz ı islahat hareketlerine 

zorlarken, di ğer yandan da ta Avrupa'ya geçip oralardaki 

esnaf örgütlerinin kurulmas ını, Üniversitelerin geli şmesini ve belki 

de gizli te şkilat ı, mensuplar ının derecelerinin olmas ı ile Mason 

localann ı etkilerni ştir. 

F) M ısır'ın Abbas! halifeliğinden kesin olarak ayr ılması : o) 

Mısır'ın Abbas! imparatorluğuna yeniden bağlanması : Mühtedi'nin

ABBAS! IMPARATORLU Ğ U 

yerine geçen ve pasif bir halife olan Mu'temid (256-279/870-892)'den 

son ıa, Zenci ayaklanmalar ında büyük gayretlerini esirgemiyerek 

kardeşinin taht ına gölge dü şürmemeye çal ışan Muvaffak' ın oğlu 

Mutezid (279-289/892-902) iktidara geçti. Kendisine ikinci Seffâh 

da denilen Mutezid cesur, çal ışkan, metin ve merhametsiz bir ki şi 

olduğundan zaman ındaki kar ışıklıklar bir süre için ortadan kalkmış, 

Bizansl ılarla yap ılan sava şlarda üstünlük elde edilmi ş, birçok 

şehir ve kasabalar yeniden kazan ılm ışt ır (173). Bunlar aras ında en 

önemlisi Mısır' ın yeniden imparatorlu ğa bağlanmas ı sayılmak gerekir. 

Şöyleki : Ahmed bin Tulun'un o ğlu Humarevehy daha Mu'temid 

zaman ında Muvaffak'la bir anla şma yapm ış ve M ıs ır'dan ba şka 

Suriye ve Ermeni s ınırı bölgelerini de elde etmi şti. Şimdi k ızını 

Mu'tezid'e vererek Halife ile s ıhrıyet kurmu ş ve yılda bir milyon 

dinar ödemek üzere M ısır genel valiliğini Mutezid'e onaylatm ışt ı . 

902'de Mu'tezid'in ölümü üzerine o ğlu Müktefl (289-295/902- 

905) halife olarak Ba ğdat'a gelirken Dicle'nin iki k ıyısındaki halk 

onu alk ışhyarak karşılad ı. Irak, Hicaz ve güney Suriye'de Karmatl 

ılarla çarp ışmalarda bulunurken Bizanshlarla da sava ştı hatta 

Antalya'y ı zaptetti. 905 y ıl ında Tulunoğulları inkiraz ettiğinden 

Mısır ve Suriye yeniden bu sefer tan ı olarak Abbasi devletine ba ğ- 

lanmış ve buralar gene valilerle yönetilmeye ba şlanmışt ı. Eğer 'saltanat 

ı beş yıl kadar k ısa bir süreye inhisar etmemi ş olsaydı, Abbasi 

imparatorluğu için belki yeni bir dönem aç ılmış olabilirdi. 

Mu'tezid ve Müktefi'nin imparatorlu ğu kurtarmak yolundaki çabaları 

ne yaz ık ki henüz onüç yaşındayken Halife olan Muktedir 

(295-320/908-932)'in aczi yüzünden bo şa gitti. 

b) Mısır'da Akşit (= İhşid) devletinin (323-358/935-969) kuruluşu 

: Mısır' ın Abbasi devletine yeniden ba ğlı olmas ı uzun zaman 

süremedi. 318/930'da Şam ve 321/933'de M ısır valisi olarak atanan 

Muhammed bin Toğuç adl ı bir Türk bundan iki yıl sonra 325/935'te 

bağıms ızlığını ilan ederek Halife Razi'den (322-329/934-940) Ak şit 

veya İhşid unvan ını ald ı. Muhammed bin Toğuç 330/941'de Suriye'yi 

ve bir yıl sonra da Mekke ve Medinetyi ülkesine katt ı. Böylece M ı- 

s ır ve Suriye Abbasi devletinden art ık kesin olarak ayr ılmış oluyordu. 

Yaln ız Abbasi devletinin bir kez egemen oldu ğu bölgelerde sonradan 

kurulan sünni devletlerde, hilkürndarlarm hükümdarliklar ını 

(173) Emir Ali, a.g.e., S. 301.


Abbasi halifesine onaylatmalar ı bir gelenek olarak yerle şti. Muhammed 

bin Toğuç'un ölümünden sonra yerine s ıras ıyla iki oğlu geçtiler. 

Ama bunlar bütün devlet i şlerini habe şli bir had ım olan Kâfur'a 

b ırakm ışlard ı. Hatta Kâfur bu karde şlerin ikincisi olan Ali'den 

sonra üç y ıl bizzat hükümdar oldu. Onun ölümü üzerine M ısır taht 

ına geçen Ahmed bin Ali zaman ında M ıs ır ve Suriye kuzey Afrika'dan 

gelen Fatimiler'ce zaptolunarak buralarda Abbasi Halifeliğine 

hiç bir suretle ba ğlı olm ıyan şii bir devlet kurulmu ş oldu. 

c) nısır'da Fatimi devletinin (358-567/969-11171) kurulu şu : 

Şii İsmailiye mezhebinin büyük dâisi Ubeydullah 297/910'da Magrib'e 

gitmi ş orada pek zay ıf dü şmü ş olan Aglebiye devletine son 

vermi ş ve İdrisiye devleti topraklar ı d ışındaki bütün Magrib topraklar 

ını ele geçirmi şti. Ubeydullah kendisinin Hz. Fâtime soyundan 

geldi ğini iddia etti ği için kurmu ş olduğu devlete Fâtim1 devleti 

ad ı verildi. Ancak kurucusundan ötürü bu devlete Ubeydiye ad ı da 

verilmi ştir. Ubeydullah ba şkent olarak ba şlang ıçta Tunus yak ınlarındaki 

Mehdiye'yi seçmi şti. Fatimiler Sicilya ve Sardinya adalarını 

da ellerine geçirdiler. Fatimilefin dördüncü hüküm dar ı 

Muizüddin (341-465/953-975) zaman ında ünlü ba şkomutan Cevher 

358/969'da M ıs ır' ı Ak şitlerden al ıp sonradan M ıs ır' ın başkenti hâline 

gelecek olan el-Kahire kalesini yapt ırd ı . Cami-i Ezber de Muizüddin 

zaman ında yap ılmışt ır. Fatimiler ayn ı zamanda Suriye'yi ele geçirip 

381/911'de Haleb'i de ald ılar. Mekke ve Medine de Fatimi egemenliğini 

kabul etti. Böylece Suriye içlerinden ve Asi ırma ğından 

Mekke ve Medine'ye, di ğer yandan da Cezayir içlerine kadar uzanan 

geni ş topraklara Fatimi devleti egemen olmu ş bulunuyordu. Hernekadar 

Magrib, Akdeniz'deki adalar k ısa zamanda Fatimilerin elinden 

ç ıkt ıysa da, M ısır ve Suriye'de, 1171'de Eyyûbi egemenli ği kurulunc 

ıya kadar Fatimiler hüküm sürdüler. Böylece sünni Abbasi 

halifesinin yan ında, eskiden Abbasilere ait olan topraklar üzerinde 

Şiî Fatimi halifeli ği yer alm ış oluyordu. Bu s ırada Ispanya'da da 

ayr ıca bir sünni Emevi halifesi hüküm sürmekte idi. 

G) Büveyhoğulları (Buyiler) devletinin kurulu şu : Türk Emir- 

Ierin'in iste ğiyle ba şa geçen Halife Mütteki (329-333/940-944) k ısa 

zaman sonra Tuzun ad ında bir Türk komutan taraf ından gözüne mil 

çektirilerek tahttan indirildi. Bundan daha önce kendi iste ğiyle hilâfetten 

çekilmiyen Halife Kâhir' (320-322/932-934)'in de ayn ı şe-

Yemin üd•Devie (Gazneli Mahmut) halifenin gönderdi ği hil'ati giyerken. 

J3,inyon, Wilkinson, Gray, Persian Miniature Painting, London 1933,

Halife Müsteneid ad ına Mardin'de bas ılm ış bir Artuko ğullar ı paras ı . 

ştanley Lane Poole, The international Numismata Orientala, London 1875. PL. IL 

Nu. ÇVJ, 

Lillah'm Ankara Etnografya müzesinde bulunan alt ın madalyas ı . 

Türk Tarih, Arkeulogya ve Etnografya dergisi, say ı II, S. 251, ist. 1934,

ABBASI IMPARATORLU Ğ U 113 

kilde kör edildiği ve 17 yıl sefalet içinde ba şkalarının yard ımıyla 

yaşadığı bilinmektedir (174). 

Mütteki'nin tahttan indirilmesi üzerine karde şi Müstekfi (333- 

334/944-946) Tuzun taraf ından tahta geçirildi. Ama Tuzun'un az 

sonra ölümü üzerine Ebu Şüca' Büveyh'in oğulları Irak' ı tehdide 

başlad ılar. Halife Müstekfi bunlar ı kazanabilmek amac ı ile kendilerine 

unvanlar tevcih etti : Ali'ye İnıadüddevle, Hasan'a Rüknüddevle, 

Ahmed'e Muizüddevle. Ahmed Muizüddevle Ba ğdat' ı hükmü 

alt ına almakla kalmay ıp Halife'yi de yönetir oldu. Kendisine 

Sultan denildi. Bağdat'a öylesine hakim oldu ki, paralar üzerinde 

onun ad ı görülüyor, hutbelerde ise Halifenin ad ının yanı sıra Muiziddüvvele 

ad ı söyleniyordu. 

Muizüddevle zalim bir yarad ılışta olduğu halde güzel sanatlar 

onun şahs ında bir koruyucu bulmu ştur. Şii mezhebinden olduğu 

için Kerbelâ'da sonradan adet haline gelen 10. Muharrem matem 

gösterilerini ilk kez o ba şlatt ı . 

932 yıllarında Abbasi imparatorlu ğu s ınırlarına her yönden 

Bizansl ılar' ın sald ırıları başlamıştı. Halife bu dü şman ak ınları ile 

uğra şacağı yerde, Müizüddevle aleyhinde baz ı tertiplere ba ş vurunca 

o, Halife'yi taht ından indirip gözlerini oydu ve Muktedir'in o ğullarından 

Ebu'l Kasıın'ı Muti' (334-363/946-974) adıyla Halife yapt 

ı (175). Muti'in yedi yıl süren hükümdarl ığı s ıras ında aslen Iranl ı 

bir soydan gelmi ş olan Büveyhogullari şii mezhebinden olduklar ı 

halde Bağdat halifesine kar şı çok saygıl ı hareket etmi şlerdi. Gerek 

Müstekfi, gerek Muti' zaman ında bu halifelerin, saray duvarlar ını 

bile aşamıyan yetkilerine bakarak, sadece ad ı kalmış olan Abbasi 

Imparatorlu ğunun bu çağın ı küçümsemek doğru olmaz. Çünkü Bilveyhoğulları'mn 

bilim ve fenne kar şı gösterdikleri kuvvetli ilgi bu 

devirde yeti şen büyük ki şilerde aç ık olarak görülmektedir. Örne ğin, 

çok değerli bir tarihçi olan Mes'udi, büyük bilgin, filozof, tabiub ve 

musiki nazariyatç ısı olan Far'abi, şair Mütenebbi, çok zengin bir şiir 

hazinesi olduğu kadar, bir tarih kayna ğı da teşkil eden Kitab ül 

-Agâni'nin sahibi Ebu'l-Ferec IsfehânI ve daha birçok şair, bilge ve 

fakihler hep Büveyho ğullarfnın koruyuculuğunda yükselme olanağı 

bulmuş kimselerdir. 

(174) A. Mez, Ülkü mecmuas ı, XVIII., S. 304; Mes'uclI, Muruc, VIII., S. 287 

v. öt. 

(175) Mes'ûc11, Muruc, VIII., S. 410.


H) Abbasi imparatorlu ğunun Asya topraklar ında Türkler'in 

kurdukları ilk devletler : 

a) Gazneliler devleti : Halife Kâdir'in tahtta olduğu bir s ırada 

Samânoglu devleti y ık ılm ış (999), bu devletin topraklar ı da Gazne 

ülkesine kat ıl ıp Sebüktekin'in oğlu Mahmud, Yeminüddevle unvan 

ı ile Afganistan ve Pencab sultan ı olarak tamnm ışt ı. Böylece Gazne 

sultanl ığı sünni halife Kadir'in -onaylamas ı ile teyid edilmi ş oluyordu. 

Asya tarihinin en şanl ı devirlerinden birisi Gazneli Mahmud'un 

devridir. Yeminüddevle Mahmud sadece ba şarılı sava şları ile değil 

ayn ı zamanda bilim, sanat ve onar ım i şlerine verdi ği önemle de tarihin 

ünlü devlet ba şkanlar ı aras ında kendisine yak ışan yeri alm ışt 

ır. El-Birâni, Sehnâme yazar ı Firdevsi, Dakiki gibi bilginler ve şairler 

onun koruyuculu ğundayd ılar. Ancak onun bir yanlış tutumu, 

kurdu ğu devletin oğlu Me'sud zaman ında y ık ılmas ını hazırlad ı . 

b) Selçuklu devletinin kurulu şu : Şöyleki Mahmut K ırgizistan'- 

clan gelen say ıs ız Türkmen'lerin önceden kararla şt ır ılm ış bir vergiyi 

ödemeleri koşuluyla, Maveraünnehr'e yerle şmelerin; izin vermi şti. 

Bunlar Selçuk'un yönetiminde gün geçtikçe ellerindeki topraklar ı 

geni şlettiler. 1030'dan sonra, Gazne Sultan ı olan Mes'ut bunlarla çeşitli 

yerlerde çarp ışt ı ve son sava ş Dandanakan'da (Merv yak ınlarında) 

oldu; Iran, Maveraünnehr, Belh, Harezm ta İsfehan ve Rey şehirlerine 

kadar Selçuklular ın eline geçti. Böylece buralarda Selçuklu 

devleti kurulurken, Gazne hükümdarlar ı, Mahmud'un kurduğu im 

paratorluğun doğu kesimiyle yetinmek zorunda kalm ışlard ı . 

1040'da Selçuklular' ın kazand ıklar ı bu uırumulmad ık başar ı Islam 

tarihi için bir dönüm noktas ı teşkil eder. Çünkü birçok parçalara 

ayr ılm ış olan Abbasi Imparatorlu ğunun görünüşü 1040'dan sonra 

bir kez daha düzenli, eski ba şarılı günleri ans ıtan durumunu alm ış , 

din Araplar aras ında olduğundan daha büyük bir güçle O ğuz Türkleri 

aras ında destek ve himaye görmü ştür. Nitekim Tuğrul Bey büyük 

bir h ızla, Büveyhoğullar ının anayurtlar ına da girerek onlara 

boyun eğdirdi. Tuğrul beyin her girdi ği yerde bir okul ve bir cami 

yapt ırarak ilerledi ği s ırada Ba ğdat'ta hilafet makam ın Kadir bil. 

lah' ın (381-422/991-1031) o ğlu Kaim (422-467/103111075) tutmakta 

idi. Çok erdemli, çok dindar, sab ırlı ve merhametli bir ki şi olan 

Kim uzun y ıllardanberi Büveyho ğulları'nın koruyuculuğu alt ında 

ve kudretsiz olarak hüküm sürüyordu.

ABBAS İ İ MPARATORLU Ğ U 115 

Aslen bir türk olup Büveyho ğullarmın Bağdat komutanl ığında 

bulunan, hatta Halife Kâim'in vezirli ğini de yapan Arslan Besâsiri, 

Halifeliği büsbütün yetkisiz k ılmak isteyince Kâim, Selçuklu sultan 

ı Tuğrul Bey'den yard ım istedi. (176) Tuğrul Bey'in Bağdat'a girmesiyle 

Besâsiri şehri b ırak ıp kaçt ı. 1058'de Tuğrul Bey'in çekildiğini 

gören Arslan Besâsiri yeniden Ba ğdat'a girdiği gibi Halifeyi 

hal'etti ve Bağdat camiinde Kahire'deki şii halife Mustansır' ın adına 

hutbe okuttu, ayr ıca hilâfet ,mührü, asâs ı ve hilat ı da oraya yolland 

ı (177). Tuğrul Bey bir kez daha Bağdat'a gitti gene kaçm ış olan 

Besâsirryi yakalat ıp katlettirdi Kâim'i de büyük bir sayg ıyla yeniden 

taht ına oturttu. Besâsirrnin öldürülmesinden az önce Büveyhoğullar 

ı'n ın son hükümdar ı, Tuğrul Bey taraf ından hapsettirilmi ş 

olduğundan Büveyhoğulları devleti yıkılmış, bunların ülkeleri üzerinde 

Tuğrul Bey'in egemenli ği tanınmış, Halife kendisine verdiği 

Melik ül-Maşrık ve'l-Magrib (Doğunun ve bat ının hükümdarı) unvan 

ıyla bunu onaylam ışt ı. Halife, Tuğrul Bey'in ba şına iki taç giydirerek 

onun hem Araplar'a hem de Iranl ılar'a sultan olduğunu göstermek 

istemi şti (178). 

Şunu belirtmek gerekir ki, Abbasi Imparatorlu ğu çözülme ve 

parçalanma devrine girdikten sonra art ık maddi kuvvetten yoksun 

kalmış, fakat manevi kuvveti özellikle Selçuklu Türkleri yan ında İslam 

tarihinin hiçbir ça ğında rastlanam ıyan bir sayg ı kazanm ıştır. 

Bunu Tuğrul bey'in koruduğu Halife Kâim'e karşı, zorunlu olmad ı- 

ğı hâlde, gösterdiği aşırı saygıda görmek mümkündür (179). 

İ ) Sicilya'n ın Müslümanlar ın elinden çıkması : 1061 y ılında 

Sicilya Normanlar' ın ak ınlarına uğrad ı. Bu s ırada adadaki Araplar 

birbirleriyle çeki şmeler, rekabetlerle u ğraşt ıklarından hristiyan Norman 

Kontlarmdan Roger, aday ı 1091 yılında tüm eline geçirdi. 

Böylece Abbasi İmparatorluğunun en bat ısında bulunan Akdeniz' 

deki bu- büyük ada da Hristiyanlar ın eline geçmi ş oluyordu. • 

J) ismâili hareketi : Selçuklu imparatoru Melikşah' ın (465- 

485/1072-1092) hükümdarl ığı s ıras ında şii ve karmati mezheplerinin 

yanda şlarından meydana gelen bir topluluk daha önce Ba- 

(176) İbni Tiktaka, el- Fahri S. 509. 


(178) Emir Ali, Musavver Tarih - i Islâm, L, S. 316. 

(179) Cevdet Pa şa, Kısas, X., S. 609.


bek'in sakland ığı Mazendran'da ortaya ç ıkarak kar ışıkl ıklara se 

beb oldu. Bu ayaklanman ın tertipçisi Selçuklu veziri Nizam: ül- 

1Vlülk'ün okul arkada şı Hasan Sabbah ad ında bir ki şi idi. Daha 

genç ya şta M ısır'daki Fatimi halifeli ğine sempati duyard ı. Hasan 

Sabbah, Selçuklu devletinde oynamak istedi ği rolü gerçekle ştire. 

bilmek için ismaililerin yard ımın ı sağlad ıktan başka fedai ad ıyla 

yetiştirdiği bir s ınıfa da dayanmak gereklili ğini duydu. Bu s ınıf, 

cahillerden toplanan kimselerden te şkil edilir ve şeyhin verece ği 

öldürme emirlerini hiç duraklamadan yerine getirirdi. En büyük 

şef olan Şeyh ül-Cibârden sonra Dal" ül-Kebir adl ı, Kuhistan, Suriye 

gibi yerlerde i şleri yürütmekle görevli ikinci derecede ba şkanlar 

vard ı. Bu Dâner ismaili mezhebine yanda şlar kazanmaya çal ışırlard 

ı. XI. Yüzy ılda Hasan Sabbah gerek zor kullanarak gerek ihanet 

sayesinde Mazendran bölgesinde yüksek bir da ğ üzerindeki Ala. 

mut kalesini eline geçirdi. Buradan kâh aç ık kâh gizli sald ırılan yönetti. 

1091 y ılında çok de ğerli bir devlet adam ı olan ve «siyasetnâme» 

adl ı bir de yap ıt b ırakm ış olan Selçuklu veziri Nizam ül-Mülk 

okul arkada şı Hasan Sabbah' ın besleme katilleri taraf ından öldürüldü. 

Bu s ırada Melik şah Bağdat'a gitmi şti; Bizans imparatoru I. 

Aleksios Komnenos (1081 -1118)'un kız ıyla evlenmek üzereydi. Ama 

39 yaşındayken öldü. Melik şah' ın yerine, Terken ad ındaki eşinin isteğine 

uyularak küçük o ğlu Mahmut tahta geçirildi. ismaililer de 

bir yandan kuzey İran, Irak ve Suriye'de müstahkem yerleri elle 

rine geçiriyor ve İslâm' ın en ünlü ki şilerini öldürüyorlard ı. Bütün 

bunlara, çak iyi olmas ına rağmen, Halife Muktedi (467-487/1075- 

1094) seyirci olmaktan ba şka birşey yapamad ı. 1094'te onun ölümü 

üzerine Müstezhir ( 487 -512/1118) tahta oturdu. 

K) Haçlı seferleri : Genç olmas ına rağmen yöneticilik vas ıfla• 

r ına sâhip, merhametli bir halife olan Müstezhir'in imkânlan yok 

denecek kadar azd ı. Bu yüzden onun zaman ında hristiyan alemi 

kutsal savaş ad ını verdikleri vah şice sald ırılarını İslam ülkeleri üze, 

rine yöneltip tarihin yazd ığı en ç ılgınca ve barbarca suçlar ı iki 

yüz yıl boyunca İslam dünyas ında i şlemeye başlad ıkları zaman 

Halife bunlara kar şı hiçbir şey yapamad ı. Göğüslerinde Hz. İsa'n ın 

çektiği istirab ın sembolü olan haç ı ta şıyan ve bundan ötürü ken. 

dilerine Haçl ılar denilen bu bat ılı hristiyanlar ın amaçları Hristiyanlığın 

kutsal yerlerini ele geçirmekten çok do ğunun zenginliklerini 

yağma etınekti.

ARBASI IMPARATORLU Ğ U 

111 

Haçlı orduları 1098'de Ruzbik ad ında bir Ermeni'nin ihanetiyle 

Antakya'y ı zaptetmi şler, duyuhriam ış vah şetler i şlemi şlerdi 

K ıbrıs' ı kolayca ellerine geçiren Haçl ılar 1099'da Kudüs'ü de al ıp 

halk ı kılıçtan geçirdiler. Hz. Omer camiinin kap ısından akan kan. 

lar Haçl ılar' ın atlarının dizlerine kadar yükselmi şti. 

Kıbrıs Haçl ılar' ın eline geçtikten sonra Godefroy de Bouillon 

Kudüs k ıral ı ilan edildi. Bunun ardgeleni zaman ında Trablus şam, 

Sur, Sayda'da Haçl ılar' ın eline geçerek halk ı katledildi ve zenginlikleri 

yağma edildi. 

Halife'nin nüfuzu Ba ğdat surlar ın' a şmad ığı ve elinde hiçbir 

güç bulunmad ığı için, bu büyük Hristiyan-Müslüman çat ışmas ında 

son günlerini beklemekte olan Abbasi devletinin hiçbir rolü olma. 

d ı. Gerek Haçl ıları karşılamak ve onlar ı yer yer durdurmak, gerek, 

Haçl ılar Kutsal Yerler'e yerle ştikten sonra onlar ı oradan söküp 

atmak Selçuklular'a ve onlardan sonra bu bölgelerde kurulmu ş 

olan diğer Türk devletlerine dü ştü. Onlar da bu vazifeyi büyük 

bir başarı ile yerine getirmesini bildiler. 

L) Abbasi Halifeli ğinin sonu : Büyük Selçuklu İmparatorlu• 

Bunun zay ıflad ığı s ırada onun topraklar ından Harezm bölgesinde 

kurulup gelişen ve Selçuklu Sultan" Seneer'in (511 -552/1117-1157) 

hükümdarl ığının sonuna doğru bağıms ızlığına kavu şup Horasan'i 

de egemenliğine alan Harezm şahlar'dan Muhammed zaman ında 

Cengiz Han' ın 500 kişilik tüccar kervan ının casusluk ile suçland ı- 

rılıp öldürülmeleri ve durumu ö ğrenmek için Cengiz'in yollad ığı 

elçilerin de idam edilmeleri bu iki hükümdar aras ında uzun sava 

şların ç ıkmas ına sebeb olmu ştu. Cengiz ordular ı Semerkant, 

Buhara, Herat, Belh, Hive, Ni şabur, Rey Hemedân gibi şehirleri 

al ıp 100 000 lerce halk ı kılıçtan geçirdiler. Oldürülmeyen genç erkekler 

ise zorla Mogol ordusuna asker yazd ırılıyordu. Moğollarm 

birer harabe haline getirdikleri Ortaasya şehirleri art ık bir daha 

eski kültürlerine kavu şam ıyacaklard ır. Bu s ırada Bağdat halifesi 

bulunan Mustansır 1242 yıl ında ölmüş yerine Musta'snn (640-656/ 

1242-1258) geçmi şti. 

Musta's ım kendisinden önceki son iki halifenin meziyetlerine 

sâhip değildi; karars ız zay ıf yarad ılışhydı. Bu yüzden de Ba ğdat 

karışıklıklar içinde kalm ıştı . Özzellikle Hanbeli ve Hanefi, Sünni 

ve Şii çeki şmeleri öylesine alevlenmişti ki, bir rivâyete göre Şii,

118 Bahriye tIÇOIC 

Sünni mücadelesi sonunda Musta's ım oğlunu Moğollar' ı Bağdat'a 

çağırmak için gönderdi. Bu ihâneti vezirinin irtikâp etti ği de iddia 

edilmektedir (180). - 

655/1257 yıllarında Moğollar'dan Mengü Han' ın kardeşi Hülegü 

Tebriz'e do ğru yürürken Halife Musta's ım'a bir mektup yollay 

ıp tutumunu deği ştirmesini, yoksa zararl ı çıkacağını bildirdi. Halife 

buna çok mağrurca bir cevap verdi ve Tatar halk ın ı tahkir etti. 

Buna ölçüsüz şekilde k ızan Hülegü ba şkent Bağdat'a kar şı büyük 

bir ordu ile yürümeye koyuldu. Şehri kırk gün kuşatt ı; dört yandan 

ateşe verdi. Halife ancak o zaman i şin ciddiyetini anlad ı. Hülegü 

ile bir anlaşmaya varabil ınek amac ıyla konu şma isteğinde bulundu, 

ama elçileri öldürüldü. Art ık Musta's ım' ın umudu büsbütün 

k ırıldı, teslimden ba şka çaresi kalmam ıştı. Karde şi ve iki oğlu, 

ayrıca birkaç yak ını ile birlikte sağ bırak ılmak koşuluyla teslime 

raz ı oldu. Maiyetinde kad ılar, şeyhler, imamlar ve şehrin ileri gelenleri 

olduğu halde Moğollar' ın çad ır ına gitti. Yaln ız Halife ve üç 

prens ve üç de maiyet erkan ı içeri al ındılar. Önce, şehirde silahl ı 

kişilerin silahlar ını b ırakarak kalenin d ışında toplanmalar ını Halife'ye 

emrettirdiler. Halife emretti diye Ba ğdat halk ı şehrin surları 

dışında silahs ız olarak toplan ınca Moğollar onları kılıçtan geçirdiler. 

Ertesi gün sabah vakti Hülegü kad ın ve çocuklar ay ırd 

edilmeden hepsinin öldürülmesini emretti. Hastahanelerdeki hastalar, 

medreselerdeki ö ğrenci ve hocalar ı bile bu şiddet hareketin 

den kurtulamad ılar. Dicle irmağı bir kaç mil öteye kadar k ırmız ı 

akt ı . Şehir yağma edildi. Y ıllar boyunca toplanmış eski Iran eserleri 

bir iki saat içinde ya tahrip edildi ya al ın ıp götürüldü. Kubbeler, 

süslü saraylar yerle bir •edildi. Kitapl ıklardaki değerli kitaplar 

ya yak ıldı ya ırmağa at ıldı. Böylece beşyüz y ılda meydana getirilen 

bu değer biçilmez hazineler ebediyen yitip gitti. 

Eğer Müslümanlar yıllarca süren mezhep kavgalann ı bir yana 

b ırak ıp başkent Bağdat' ı olsun kurtarmak karar ında birleşebilselerdi, 

Haneri-Hanbell çat ışmaları bir yana b ırak ılmış olsayd ı 

maddi ve manevi bunca yitiklere belki de u ğramıyacaklard ı. işte 

son halife, 524 y ıll ık Abbasi imparatorluğunun yıkılmas ını ve yakınlarının 

gözü önünde katlini gördükten sonra, kendisi de Hülegü'nün 

emri ile idam edildi; üzerindeki peygamber h ırkas ı ve asas ı 

(180) Emir Ali, a.g.e., S. 420.

ARBAS İ İ MPARATORLU Ğ U 119 

yak ılıp külleri ırmağa at ıldı. Musta's ım'ın hazinesinde bulunan ye. 

di deve yükü alt ın ve gümüş kadeh ve sürahiler Hülegü'nün önüne 

götürüldüğü zaman Haşişiler'in son ba şkan ı Rüknüddin'in arkada• 

şı ünlü matematikçi ve astronom Nasırüddin Tüsi ve orada hazu 

bulunanlar hayretlerini sakhyamam ışlard ı (181). 

3. — Emevi ve Abbas! devletlerinin aras ındaki farklar : II. ve 

III. bölümlerde Emevi ve Abbasi soylann ın siyasi ve askeri ba şarılarım 

aç ıklarken s ıras ı düştükçe bu soylardan halifelerin yönetimdeki 

tutumlann ın özelliklerini de yeri geldikçe belirtmeye çal ışt ık 

Bu iki ayrı, birbirine z ıt tutumu biraz daha geni ş ve ayr ınt ıl ı olarak 

aç ıklamakla iki imparatorlu ğun karakterini daha iyi belirtmenin 

mümkün olduğu kan ısınday ız. 

II. Bölümde Emevi Imparatorlu ğunun kuruluşunu, genişlemesini 

ve y ıkılmas ını anlat ırken bu devletin bir bedevi Arap toplumu 

niteliğinde olduğunu, hele Abdülmelik'e kadar geçen halifelerin birer 

Arap kabile şefi gibi davrandıkların ı söylemi ştiık. Halifelerin 

Sasani hükümdarlar ına benzemeleri, ancak Abbaso ğullar ı zaman ında 

gerçekle şmiştir. Halifeye yaln ız dünyevi de ğil ruhani bir şel 

niteliğini veren Abbasi halifeli ği, as ıl Islam ruhuna tamamiyle ya• 

banc ı olan bu ikili egemenlik kavram ını, Iran ve Bizans müesseselerinden 

şuursuz bir şekilde alarak (182) benimsemeye çal ışmışt ır. 

Emeviler ile Abbasiler aras ında, zaman ın ve egemenlik merkezi 

bölgelerinin birbirinden çok ba şka olmas ı dolay ısiyle mevcut bulunan 

büyük farklar her iki saltanat ın niteliğini birbirinden ay ırd 

ığı gibi, Emevi halifeleri ile Abbasi halifelerine hukuki bak ımdan 

iki ayrı kimlik de vermi ştir. 

Emeviler Abdülmelik zamamna kadar, bir yandan geni ş ülkeleri 

fethederken, bir yandan da bu ülkelerin halk ın ı islâm'a al ış - 

t ırmak için, eski mevcut yönetim örgütünün devam ına dokunmam 

ışlard ı. Ancak, Abdülmelik'den ba şhyarak yava ş yava ş Emevi 

soyunun tutumunu de ğiştirdiğine, Bizans usûllerini aynen kabul 

etmeğe koyulduklar ına tan ık oluyoruz. Çöl geleneklerine ba ğlı 

kalan Emevi hükümdarlar ı sadece Emir ül-Mü'mlnin ve Arap aristokratlanmn 

şefi idiler. Yabanc ı kavirrılerin yard ım ve desteği ile 

iktidara gelen Abbasiler ise her şeyden önce Hz. Peygamber'in am- 

(181) İbni Tiktaka, el-Fahri, S. 581 v. öt.; Cevdet Pa şa, Kısas, X., S. 894; 

Emir Ali, a.g.e., II., S. 422. 

(182) Köprülü Fuat, islâm Medeniyeti Tarihi (Barthold'a zeyl), S. 130.


cas ı soyundandılar. Bu nedenle birinci derecede İmam ül-Müslimin 

yani bütün islam cemaatinin imam ı, başı, yol göstericisi ve Peygam-, 

ber'in vekili idiler. Bunu biraz daha aç ıklamak gerekirse diyebiliriz . 

ki 

, Emeviler islam toplumunun ba şında dünyevi birer şef oldukları 

halde, Abbasiler kendilerini Hz. Peygamber'in kutsal hat ıralarının 

varisi, birer ruhani şef, teokratik lider olarak gönnekte idiler. Hatta 

Asya ve Afrikada'ki topraklar ı üzerinde say ıs ız devletler kurulup 

Halifeler egemenliklerini ve ki şisel özgürlüklerini büsbütün yitirdikleri 

zamanlarda bile, bu nazari egemenlikleri söz götürmez bir biçimde 

sürüp gitmekteydi. Bunun nedenlerini, yani Halifenin hem 

dünyevi hem de ruhani iki gücü ki şiliğinde birleştirmekle adeta 

kutsal bir mahiyet al ışın, Arap imparatorluğunun önemli bir ülkesi 

durumuna girmi ş olan Iran'dan gelen etkilerde aramak yerinde 

olur. 

Baz ı bat ılı tarihçilerin Abbasi imparatorlu ğuna Yeni Sasani 

Devleti gözüyle bakmalar ı Müslümanlığı kabul etmi ş, fakat eski 

sasani geleneklerine bağlı Iran Aristokratlann ın yeni imparatorluğu 

geni ş ölçüde etkilemi ş olmalarındandır. 

Hilgete Peygamber ailesinden birisini geçii ın ıek amac ıyla yap 

ılan propagandalar ve hareketlerde ilk halifeler ça ğına dönmek, 

ırk ve milliyet fark ı gözetmeden bütün Müslümanlar aras ında eşitliği 

sağlamak, keyfi hareket etmeyip şeriat hükümlerine uymak, 

Peygamber ailesine sad ık kalmak gibi Arap'dan gayri kavim.lerin 

memnun kalacaklan hususlar vard ı . Hz. Ali adına yap ılan bu çeşit 

propagandalar, sonunda Abbasiler'in i şine yarad ı. Ancak Hz. Ali ailesini 

yüzy ıllarca felakete sürükledi. 

Tanr ısal, kutsal bir kökden geldiğine inandığı bir soya bağlanmak, 

hükürndar ın kutsal bir kimliği olduğuna inanmak, teokratik 

bir nitelik gösteren Sasani devletinde halk ın geleneklerindendi. İşte 

Abbasi halifeliği bu teokratik kimliğini, hükümdarlarını hem siyasi 

hem dini lider olarak görmü ş olan Sasani Devleti halk ının, özellikle 

aristokrasisinin bu yoldaki geleneklerinin etkisi alt ında kalarak 

kazanmış oldu. Halbuki Emevi hükümdarlar ı Bizans'dan ald ıkları 

egemenlik kavram ını uygularlarken dünyevi kudretlerini seriata 

fiilen dayatm ıyorlar ve böylece yava ş yavaş teokrasiden aynl ı- 

yorlard ı. Çünkü örnek ald ıkları Bizans'da Imparator ve Patrik, 

dünyevi ve uhrevi iki ayrı gücün temsilcileri idiler. Ancak bu iki 

soy zaman ında da devlet Bizans'ta oldu ğu gibi otokratik (= tek ki şi 

egemenliği) bir nitelik göstermektedir.

ABBASI İ MPARATORLU Ğ U 

121 

Arap kabilelerine ve şehir aristokratlanna dayanan Emeviler, 

bir Arap imparatorlu ğu olduğu halde, Abbasi devletine bir Arap 

devleti dernek yerinde olmaz. Bu devlette debdebeli ve ha şmetli 

te şrifat kurallarının uygulanmas ı, halifeye vekalet eden bir vezirin 

bulunuşu, onu halktan ay ırmış, herkesin üstünde kutsal ve mutlak 

bir varl ık haline getirmi ş, böylece eski dünyevi ve ruhani güçlere 

sahip Kisralann Halifeler adeta ardgelenleri olmu şlard ı (183). 

Aslında Islam'da birbirinden ayr ı böyle iki güç mevcut olmad ı- 

ğı gibi, İslam âleminde böyle iki güce sahip bir ba şkana da lüzunı 

yoktu. Islam'da Allah ile kul aras ına hiç kimse girerniyeceğinden, 

halifelerin tarihte hiçbir zaman günah af fetme, dini kurallar ı değiş. 

tirme, yenileme ve kald ırma yetkileri de ohram ıştır. İslam dünyas 

ın ın siyasi bir birlik olarak dü şünülmesinden ç ıkan halifelik anlayışı 

ancak Emeviler zaman ındaki gerçeklere uyuyordu. Fakat İslam 

imparatorluklann ın en parlak ça ğını teşkil eden Abbasiler zan ıanında 

bat ıda İspanya'da Endülüs Einevi devletinin kurulmas ıyla bu 

birlik parçalanm ış, bu parçalanmay ı Asya ve Afrika'da başka devletlerin 

kurulmas ı büsbütün artt ınnıştır. 

Abbasi İmparatorluğu topraklar ı üzerinde kurulan, önce de 

bahis konusu ettiğimiz bu devletler şeklen Halife'yi tammakla birlikte, 

örneğin Selçuklular'da olduğu gibi tamamiyle bağıms ızdılar. 

Bu kadarla kalm ıyarak Bağdat' ın hazinesi gibi sayılan Mıs ır'da X. 

Yüzyılda Abbasi halifelerini hiçbir biçimde tan ımıyan, kendilerini 

halife ve emir ül-mü'minin sayan Fatimi hükümdarlar ı gibi şii halifeler 

ortaya ç ıkmışt ır. 

Gerçi İslam kamu hukukuyla uğraşan, hilafet, saltanat sorunlarını, 

tarihi gerçekleri hiç göz önüne almadan, islami esaslara göre 

inceleyip aç ıklıyan el-Maverdi gibi, eserlerini ancak Abbasi imparatorluğunun 

yıkılnıa devrinde vücuda getirmi ş bir tak ım bilginlere 

göre halife hem dünyevi hem de ruhani bir şeftir. Ama gerek 

doğulu, gerek bat ılı bilginlerin araşt ırmaları ortaya şu gerçeği 

koymuştur ki, islam dininde halifelik diye bir müessese yoktur. 

Birçok eski fakihler yani İslam hukukçuları, özellikle Hanefi mezhebi 

kurumları halife sözcüğünün sultan gibi sadece bir unan 

olarak kullan ıldığını ve ilk dört halifenin ölümünden sonra art ık 

halifeliğin mevcut olmad ığı inanc ını taşımışlard ır (184). 

(183) Köprülü Fuat, İslam Medeniyeti Tarihi, S. 139. 

(184) Köprülü Fuat, a.g.e., S. 140.

IV 

EMEV İLER VE ABBAS İLER ZAMANINDA UYGARLIK 

Şimdiye kadar inceledi ğimiz Emevi ve Abbasi devletleri zaman 

ında islam uygarl ığının geli şmesi ve ula ştığı yüksek seviye «Islam 

uygarl ığı Tarihi» adl ı ayrı bir kitap konusu te şkil edecek kadar geniş 

kapsaml ıdır. Biz bunun için burada ancak ana çizgileriyle Emevi 

ve Abbasi devletlerinin örgütlerini ve bu devletler zaman ında uygarlığın 

belli başlı alanlarındaki gelişmeleri kısaca gözden geçirmekle 

yetineceğiz. 

1. — Örgütler : A) Halifelik : Islam devletinin ba şında bulunan, 

dini korumak ve dünya i şlerini yürütmekle görevli ki şiye «Halife» 

denir. Halife dünya i şlerini dini bir siyasetle yönetmek ve bulunduğu 

şehirde cuma namaz ı k ıldırmakla görevli oldu ğu için kendisine 

«Imam» ad ı da verilirdi. Islam ümmetinin ba şında bulunan 

ki şinin «Halife» ad ını taşımas ı tarihte baz ı tart ışmalara yol açm ışt 

ır; çünkü Islam toplumunun ba şındaki dini ve dünyevi yöneticiyi 

kimisi Hz. Peygamber'in halifesi, kimisi de Tanr ı'nın yeryüzündeki 

halifesi olarak kabul etmekteydiler. Tanr ının halifesi olarak kabul 

edenler Kur'an' ın «Ben yer yüzünde ademi kendime halife yapacağım» 

(Sure II., Ayet 28) ve «Tann sizi yeryüzünün halifeleri k ıld ı » 

(Sure VI., 165; X., 15, 74) ayetlerini iddialar ına dayanak yap ıyorlard 

ı. Halbuki ilk halife Hz. Ebu Bekir «ben Tanrı'nın halifesi değilim, 

ben ancak Tanr ı Elçisinin halifesiyim, üstelik haz ır olmıyan 

birine naiplik, halifelik edilebilir, haz ır olanlara naiplik edilmez» 

demekteydi (185). Hz. Muhammed'in ölümü üzerine Müslümanlar 

bir süre şaşırmışlar, sonra Medineliler'in hemen hemen bir icma ı 

sonucu islam devletinin ba şına ayn ı yetkilerle bir kimseyi tayin 

(185) İbni Haldün, Mukaddime, I., S. 511.

EMEVI VE ABBAS! UYGARLI ĞI 

123 

etmeği uygun görmü şlerdi. Hz. Peygarnbere nas ıl herkes itaat borçlu 

ise, onun yerine seçilene de ayn ı şekilde itaatle yükümlüydü. Ona 

itaat etmiyen Peygambere, dolay ıs ıyla Allah'a ba ş kald ırmış Bayılırd 

ı . 

Tarihte halifelik kurumu üzerine ilk ve en geni ş incelemeyi yapmış 

olan el-Maverdi'nin el-Ahkam üsSultaniye'sinde gösterildi ğine 

göre (186) halife seçilebilmek için şu koşullar gereklidir : Hem düşünü 

şde hem i şde adil olmak, 

Bir karar veya hüküm verirken içtihatta bulunabilecek kadar 

f ı k ıh bilmek. 

Görme, işitme ve konu şmas ını engelliyecek bir özrü bulunmamak. 

Harekete engel bir vücut sakatl ığı bulunmamak. 

Uyrukları yönetmek ve i şleri yürütmek için gerekli akla sahip 

olmak. 

İslam topraklar ın ı korumak ve dü şmana karşı cihad aç ıp yürütebilmek 

için gerekli cesârete sahip olmak. 

Kurey ş kabilesiinden olmak (187). 

El-Maverdi belki gereksiz gördü ğünden halife olmak için aranılan 

ayr ıca dört ko şulu anmamışt ır 1) Müslüman olmak; 2) Özgür 

olmak; 3) Ergin olmak; 4) Erkek olmak (Arnold, İ. Ansiklopedisi, 

Halife maddesinde yan ılm ış, bu ko şullar ı da Eli-Maverdi'de 

varm ış gibi göstermi ştir). Bu ko şullar sonradan. Kadi Beyzâvrniw 

revâli ül-Enver ve Gazzâlrnin ilıyau Ulüm'unda eklenmi ştir (188). 

Bununla birlikte tarih boyunca İslam devletlerinde ergin olm ıyan 

halifeler görüldü ğü gibi, halife değil, ama hükümdar olan pek çok 

kad ın da vard ır (189). 

Ayrıca Hariciler halifenin Kurey ş'den olmas ını aramad ıkları 

gibi, Şiiliğin Şebibiye kolu kad ınların da İmam (yâni şii halifesi) 

olabileceğini kabul etmişlerdir (190). 

(186) Coşkun Üçok, Türk Hukuk. Tarihi Dersleri, 4. Bask ı, S. 52. 

(187) Halifeliğin Kurey ş'e ait olmas ı fikrini Ebubekir Bakilâni reddederse 

de, İbni Haldün bunu do ğrular, bk. Mukaddime, I., S. 518 -20. 

(188) A. v. Kremer, Studien zur vergleichenden Culturgeschicte des Orientes, 

II., S. 121. 

(189) Bahriye Üçok, İslam devletlerinde kad ın hükümdarlar. 

(190) Makrizi, H ıtat, II., S. 333. Şebib'in Zalim Haccâc'a kar şı Irak'ta büyük 

bir cesaretle kar şı duran e şi Gazâle'ye duyulan sayg ıdan ötürü.


Fakihler halife seçimini, seçmenler ile seçilen aras ında bir sözleşme, 

bir akit olarak kabul ederler, burada seçmenler itaatlerini 

satmakta, kar şılığında seçilenden yönetim sat ın almaktad ırlar. Bunun 

içindir ki, halifenin seçmenlerce tan ınmas ı işlemine bey' (= sat 

ım) kökünden bey'a denilmiştir (191). 

İslam hukukuna uygun olarak iki yoldan halife olunabilir 

1) Seçmenlerin seçmesi ile; bir önceki halifenin atamas ı ile. Bunlardan 

birincisine ihtiyar, ikincisine and denir. Bu yüzden halifenin 

veya hükümdar ın yerine geçecek ki şiye veliand denir. Sonradan 

bu iki yola bir üçüncüsü eklenmi ştir. Bu, zor kullanarak hükümdarlığı 

ele geçirmek yoludur; buna kahriye, ilk ikisine birden 

de ihtiyariye denir. Kahriye'nin ba şka iki ad ı daha vard ır: galebe 

ve Şevket (192). İslam hukukçular ı zor kullanarak iktidar mevkiine 

geçen ıkişiye itaati, İslam ülkesinde huzurun sa ğlanmas ı bak ı- 

mından olumlu karşılamışlardı (193). Aynı zamanda iki halife seçmek 

imkans ız olduğu halde, İslam ülkesinin çok geni ş olmas ı halinde, 

bir halifenin bütün ülkede iyi bir yönetim yürütemiyece ği 

düşüncesi ile iki halifenin ayn ı zamanda, fakat ba şka ba şka ve 

birbirinden uzak yerlerde bulunabilece ği kabul edilmi ştir. İslam 

tarihinde bunun örneklerinin bulunduğunu daha önce görmü ştük. 

Ancak halife unvan ını ta şımakla beraber, gerek Emevilerin, gerek 

Abbasiler'in zamanlarında halifeler çok kez oğullarını veya yak ın 

hısımlarını zorla veliand olarak tan ıtt ıklar ından serbest bir halife 

seçimi bahse konu olamam ış ve halifeler hükümdar veya sultan 

haline gelmi şlerdir. 

Doktrine göre halifenin ba şlıca vazifeleri ise şunlard ır : 

Dinin savunulmas ı ve korunmas ı . 

Adli kararlar ın infaz ı ve hukuki anla şmazl ıkların çuzümlenmesi. 

Can, mal ve onurun her türlü sald ırıya karşı korunmas ı . 

Ceza kurallar ı= uygulanmas ı . 

S ınırların korunmas ı için savunma tedbirleri almak ve sald ı- 

r ıyı önliyecek kuvvetleri haz ırlamak. 

(191) Coşkun Üçok, a.g.e., S. 53. 

(192) Hammer - Purgstall, Über die rechtsmaessige Thronfolge nach den 

Begriffen des moslemischen Staatsrechtes, in Bezug auf das Osmanische 

Reich. S. 593. 

(193) A. v. Kremer, a.g.e., I., S. 403.

EMEVI VE ABBAS' UYGARLIĞI 

125 

Islami kabul etmek veya Islam devletine uyruk olmak istemiyenlere 

kar şı sava ş cihad) açmak. 

Vergileri ve zekat ı toplamak ve bunlar ı şeriata göre bölü ştürmek. 

Maa şları belirtmek ve bunlar ı tam zaman ında ödemek. 

Yönetime ve maliyeye güvenilir kimselerin atanmas ı . 

Bütün devlet ve din i şlerine kendini verme. 

Görülüyor ki, halife yaln ız yürütme ve yarg ı ile görevlidir. 

Yasama alan ında bir yetkisi yoktur. Yâni halife dini kurallar ı değiştiremediği 

gibi, yeni bir dini kural da koyamaz. Mevcut bir dini 

kural ın değiştirilmesinin veya yeni bir dini kural ın bütün sünni 

müslümanları bağlay ıcı olmas ının mümkün olabilmesi için bu hususta 

bir icma ın meydana gelmesi gereklidir. Halbuki katolik kilisesinin 

başı olan Papa dini 'kurallar ı cleğiştirebileceği gibi, yeni 

dini kurallar da koyabilir. 

a) Hilâfetin üç önemli sembolü : Hilâfetin ba şlıca üç önemli 

sembolü vard ır : 1) Hutbe; 2) Para bast ırma; 3) Traz. 

Hutbe camilerde cuma namazlar ında minberlerde halife için 

okunan duaya denir. İlk dört halife zaman ında namazda imâmet 

vazifesi gören halifeler Hz. Muhammed'e salâvat getirirlerdi. Araplar 

ülkelerini geni şlettikten sonra valiler bulunduklar ı şehirlerde 

imaml ık etmeğe ve devrin halifesine namaz ın sonunda duaya ba ş- 

lad ılar. Bu yolda öncülük eden, ilk örne ği veren vali, Hz. Ali zamanında 

Basra'da bulunan Abdullah ibni Abbas't ı ; onun zaferi 

için dua etmi şti ve zamanla bu her yerde adet oldu. Bir yerde bir 

halifeye dua edilmesi, yani onun ad ına hutbe okunmas ı o halifenin, 

o yerde egemenli ğinin ifadesi olurdu. Ba ğdat halifelerinin oto, 

riteleri azal ıp mahalli hükümdarlar kuvvetlendikçe, bu hükümdar. 

lar kendi egemenliklerinin belirtisi olarak halifenin ad ının yan ı sıra 

kendi adlar ın ı da hutbede okuttular. Zamanla halifenin ad ının 

büsbütün kald ırıldığı da olmuştur. 

Halifeliğin ve hükümdarl ığın başka bir sembolü de parad ır. 

Araplar islam'dan önce Iran ve Bizans paralar ını kullanmakta idiler. 

Daha önce de söyledi ğimiz gibi, alt ın paraya Dinar, gümü şten 

olanlara da Dirhem deniliyordu. Dinar dirhemin on- oniki kat ı de-


gerinde idi (194). Her nekadar Abdülmelik devrinedek islam ülkelerinde 

Hâlid bin Velid, Müs'ab ibni Zübeyr, Ziyâd ibni Ebi Sufyân 

(Ebihi) ve Haecac gibi valiler taraf ından paralar bast ır ılm ış ise de 

bunlar alt ın değildi. Alt ın para bast ırmak hakk ı hükümdarlara 

ait olup hiçbir zaman bu hakk ı valiler kullanamam ışlard ır. Alt ın 

para ilk olarak Abdülmelik taraf ından Bizans Imparatorunun tehditlerine 

kar şı bast ır ıld ı . Abdullah ibni Zübeyr'in emri ile Irak'da 

Müs'ab' ın bast ırd ığı paralar ile Ziyad' ın dirhemleri Iran tipindeydi 

(195). 

Halife ve hükümdarlar ın egemenliklerinin bir üçüncü sembolü 

olan Traz, özel olarak dokutulmu ş ipek kuma şlara denirdi. Bunların 

üzerinde ya hükümdar ın ad ı, ya da ba şka i şaretler, s ırmalar, 

renk renk ipeklerle kuma şın kenar ına su halinde i şlenirdi. Bu türlü 

kuma şlardan dikilmi ş kaftanlar hediye etmek de hükümdarlara 

özgü bir davran ışt ı. Bu adet de Iran ve Bizans hükümdarlanndan 

Islam saraylar ına geçmi ştir. Ancak Bizansl ılar' ın Traziannda bazen 

hükümdarlar ın resimleri, ya da ba şka i şaretler bulundu ğu 

halde, Islam trazlar ına putperestlikten yeni kurtulmu ş olmanın 

çekingenliği içinde resim konulmam ış, bunun yerine isim ve baz ı 

dualar koymak âdet olmu ştu. Halife bu giysileri kimlere hediye 

eder ise onun halife gözünde önemli bir yer tuttu ğu herkesçe bilinirdi. 

B) Valilik : Emeviler'de iki türlü vali vard ı : 1) Geni ş yetkili 

vali; 2) S ın ırl ı yetkili vali. 

Genel valilik de iki türlü idi : 1) Emaret-i İstikfa; 2) Emal-et-I 

istila. Emaret-i İstikfa veya tefviz denilen birinci tür 'genel valilik 

halife taraf ından ehliyetlerine güvenilen kimselere verilirdi. 

Bunlar şu i şlerle görevli olurlard ı: 1) askeri i şlere bakmak; askerlerin 

ücretlerini vermek ve bütün ihtiyaçlar ını sağlamak; 2) memurları, 

kad ılar ı atamak; 3) haraç ve sadaka (zekatlan toplamak); 4) 

dini ve uyruklar ın can ını ve onurunu korumak; 5) narrazda imaml 

ık vazifesi görmek; 6) hac ılara kolayl ık göstermek. Bundan ba şka 

eğer yönetilen ülke yabanc ı bir devletin s ınırlarına yak ınsa, dü ş- 

manla sava şmak, ganimetleri bölü ştürmek. 

(194) Daha geni ş bilgi için bk. Belâzuri, Futuh ül- Buldân, IL, S. 373 v. öt. 

Hicri 74 y ıl ında, Müslümanlar ın bir bayrak alt ında yeniden topland ığı 

s ırada ilk alt ın para bas ılmışt ır. 

(195) Lammens, Etudes sur le siicle des Omayyades, S. 151.

EMEVİ VE ABBASi UYGARLIĞI 

127 

Abbasiler devrinde valilerden çoğu, hele halifenin yak ını olursa, 

atand ığı vilâyete gitmez, yerine bir vekil yollar; kendisi hükümet 

merkezinde kal ırdı. Abbasi devletinin parçalanmaya yüz tutmas 

ı sebeblerinden biri de budur (196). 

Valiler hükümdar ad ına da olsa para basar, hutbe okutur, vergileri 

toplarlard ı. Bunca güce sahip olan vali e ğer hükümet merkezini 

zayıf bulursa, o zaman eyalet halk ını kendinden yana kazanarak 

halifeye vergi vermek ko şuluyla bağıms ız olurdu. Kuzey Afrika'daki 

Aglebiler, Horasan'daki Tahiriler, Mısır'daki Tulunoğulları 

gibi. 

b) Emâret-1 Istilâ Bir emir veya vali, kuvvet kullanarak bir 

bölgeyi ele geçirince, halife onu âdeta ba ğıms ız bir hükümdar gibi 

tan ırd ı . İşte böylece tan ınmış valilik veya emirliklere Emâret-i 

lira denirdi. Ancak bu valiler her türlü yönetim i şlerini bağıms ız 

olarak gördükleri halde, dini bak ımdan halifeye bağlı say ılırlardı . 

Iran ve Irak'da Büveyhoğullan, M ısır ve Suriye'de Eyytibiler, Memlülder, 

Do ğuda Gazneliler ve bunun gibi daha birçok devletler bağıms 

ız olduklar ı halde minberlerde halifeler ad ına hutbe okutur ve 

"gene onlar ın adına para bast ır ırlardı . 

Emeviler'in kurulduğu s ıralarda, valilerin Umeyye ailesine ba ğ- 

lılığını bir kat daha artt ırmak için Muâviye onlara birçok imtiyazlar 

tan ıdı. Hatta Ziyâd ibni Ebihi'yi Basra, Sicistan, Horasan'a vali tayin 

ettiğinde istediği kadar maa ş almas ına izin verdi. M ısır valisi 

Amr ibn da ayn ı hakk ı tan ımıştı. Bu vatiler hükümet merkezine 

gönderecekleri mebla ğdan başka, bütün soylarma zengin 

bir yaşant ı sağlıyacak paray ı toplayabilmek için yönettikleri ülke 

halklarına gösterdikleri şiddet, hatt2 şeriat hükümlerini hiçe sayan 

tutumlar ı Emevi imparatorluğunu çöküntüye götüren nedenler 

aras ında sayılmaktad ır. Agani XIX. C. S. 62'de bunlardan baz ı- 

larının yüzmilyon dirheme ula şan bir servete sâhip olduklar ı aç ıkla 

nmaktad ır. 

Servetin artmas ı valilerin lüksünün artmas ına sebeb olmu ş , 

Horasan gibi zengin bir ülkenin geliri valinin mutfak masraflar ı- 

na yeti şmez olmuştu. Bunun önüne geçmek için halifeler valilerin 

mallarını müsadere ve valili ği de başka birine vermek yolunu tuttular. 

Halk ağır vergiler alt ında büyük s ıkıntılara uğradı; zulüm 

(196) C. Zeydan, Medeniyet-i islâmiye Tarihi, I., S. 129.


gördü. Hemen her yeni gelen halife vergileri hafifletme ği değil, 

ağırla ştırmayı düşündü. Ömer ibni Abdülaziz ise, bu tutumun tersine 

«Yüce Allah, Hz. Muhammed'i halka do ğru yolu göstersin diye 

yollad ı; para tahsildarl ığına göndermedi» diyerek müslümanlığı 

kabul etmi ş olanlardan cizye al ınmamas ını emrediyordu. 

C) Vezirlik : Halife'den sonra en üstün yeri tutan vezirdi. 

Vezirlik kurumu Abbasiler devrinde Iran örnek al ınarak kurulmu ş- 

tu. Ama buna benzer vâzifeleri görenler daha ilk dört halife zamanında, 

hatta Hz. Muhammed zaman ında da vard ı. Yaln ız bunlara 

daha çok katip ad ı verilmekteydi. Islam devleti büyüdükçe vezirin 

de önemi artm ış ve hükümdar veya halifenin ad ına ülkeyi bunlar 

yönetmi şlerdi. Islâm Imparatorlu ğunda vezir ad ını alan ilk devlet 

adam ı Abbasiler'de Ebu Seleme Hafs bin Süleyman (Hallal) 

d ır (197). Bu vezirlerin halifelerin güçlü veya zay ıf olmaları ile 

orant ılı olarak yetkileri artar veya azal ırd ı. Yaln ız bilge ve bilgin 

bir ki şi olan halife Me'mun, zaman ında illerden temsilciler getirtmiş 

ve bir şûra kurmu ştu ki, bu gelenler birer milletvekili olup 

tam bir özgürlük içinde dü şüncelerini, halifeden korkmadan, söylerlerdi. 

Ancak halifeli ğin nüfuzu yok olunca bu şûra fakihlerden 

oluşmu ş bir şer'i encümen hâline geldi. Bununla birlikte. Büveyhoğulları, 

Samanoğulları, Selçuklular ve Eyyübiler zamanlar ında bu 

türlü millet temsilcileri ve bunlardan kurulu şüralar vard ı . Selâlıüddin 

Eyyübrnin danışma meclisi, veziri el Kadi ül-Fâdıl' ın başkanlığında 

toplan ır, sava ş zaman ında da onunla birlikte bulunurdu. 

Abbasiler'de zamanla iki türlü vezirlik ortaya ç ıkmıştır : 1) Vezir-i 

Tefviz; 2) Vezir-i Tenfiz. 

a) Vezir-i Tefviz : Veliaht atanmas ı, vezirin atad ığı memurları 

görevden ç ıkarmak gibi yaln ız halifelerin görebilece ği işlerden 

arta kalan bütün devlet i şlerine bakan vezire Vezir-i Tefviz ad ı 

verilirdi. 

b) Vezir-i Tenfiz : Halifenin kendisine vermi ş olduğu belli bir 

iş veya i şlere bakan vezire de Vezir-i Tenfiz denirdi. 

Halife mührünü Vezir-i Tefviz'e verir, o da halife ad ına bu mühürü 

kullan ırd ı . 

D) Divânlar : Diyar' sözünün farsçadan geldi ği kabul edil- 

(197) C. Zeydan, a.g.e., I., S. 132.

EMEV1 VE ABBASI UYGARLIĞI 

129 

me,ktedir. Rivâyete göre Kisra birgün gelir gider hesaplar ı ile uğrayan 

kâtiplerin bulundu ğu daireye girmi ş, onlar ın kendi kendilerine 

durmadan bir şeyler m ırıldand ıklar ını görünce «Divâneler» 

demi ş, sonradan k ısalt ılarak Divân biçiminde kullanılmış (198). 

Ama genel olarak kay ıt defterlerine veya dairelerine Divân denmek 

âdet olmu ştur. islâm'da devletin giderlerine ve ba ğışlarına bakmak 

ve ele geçirilen ülkelerin vergi ve haraçlar ını toplamak, nüfusunu 

saymak ve korumak için gereken askeri ve her türlü giderleri sa ğ- 

lamak üzere kurulmu ş olan daireyi ilk önce Hz. Ömer zaman ında 

görüyoruz. Ömer bin Hattab' ın böyle bir daireyi kurmas ına Bahreyn 

valisi Ebu Hureyre'nin getirdi ği büyük ölçüdeki mal ve para 

sebeb olmu ştur. Getirilen mal ve paralar ın üleştirilmesi bazı güçlükler 

doğurunca Hâlid bin Velid, bir Divân = daire kurulmas ını 

önermi ş ve Şam'da görmü ş olduğu daireleri örnek göstermi ş, Hz. 

Ömer de bunu kabul etmi ştir. 

Askere al ınanlar ın adlar ının bir deftere kaydedilmesine de Hz. 

Ömer zaman ında ve H. 20. y ılda başlanm ışt ır. 

Islam devletinin s ınırlar ı geni şleyip i şleri çoğaldıkça bu i şlerin 

görülmesi için fethedilen ülkelerin resmi dairelerini örnek alarak 

divânlar kurmak kaç ınılmaz bir zorunluluk olmu ştur. Çünkü Araplar 

çoğunlukla okuma yazma bilmezlerdi. Hele mali i şlere bakacak 

hesap uzmanlar ı hiç yoktu. Bu yüzden, bu i şlerde uzun zaman Iranl 

ılar ve Hristiyan Rumlar, yâni islâm devletinin koruyuculuğundaki 

zinunner kullan ıldı. Böylece ilk zamanlarda defterler farsça 

veya rumca tutulmu ştu. Ancak Abdülmelik halife olduktan ve halifelik 

bir hükümdarl ık şeklini aldıktan sonra Araplar göçebelik ça ğ- 

larındaki sâdelikten kurtulup medeni hayat ın gereklerine uydular; 

okuma yazma, hesap tutma ö ğrenmeğe koyuldular. Bundan sonrad 

ır ki Emevi devletinin resmi dili arapça oldu. Zimmi memurlar i ş- 

ten ç ıkart ılıp yerlerine Arap memurlar geçirildi. 

Devlet yönetimi henüz ilkel bir durumda olan Erneviler'in Sufyani 

soyu zaman ında ve özellikle I. Muâviye'nin halifeli ği s ıras ında 

baz ı divânlar kurulmaya başland ı . 

a) Divân ül-Hâtern : Iller ve yabanc ı devletlerle haberle şmeyi 

herhangi bir sahtecilik ve tehlike ile kar şı karşıya bırakmamak 

amac ıyla Divân ül-Hâtem ad ıyla bir mühür divan ı kurulmuştu. Ha- 

(198) İbni Haldûn, Mukaddime, L, S. 665.


lifelerin emri ve irâdeleri bir def tere yaz ıldıktan sonra, ait oldu ğu 

yere ulaşt ırılırdı . 

Birinci Muâviye posta i şlerine de önem verdi. Ancak bu i şle 

ilgili divan ın ve diğer divânlar ın gelişmesi ve son şeklini almas ı daha 

çok Abbasiler zaman ında olmuştur. Emevilerde bütün i şler ba ş- 

lıca şu dört divânda görülürdü: 1) Divân ül-Harâc, 2) Divân 

tem, 3) Divân ül-Resâil, 4) Divân 

Abbasiler devrinde divânlar daha çok Sasani etkisi alt ında 

kald ı. Imparatorluk üzerinde sonradan kurulan yeni sultanl ıklar 

da ihtiyaçlarına uygun divânlar veya genel müdürlük görevi yapan 

daireler kurdular. Gerçi bu konu ile ilgili ara ştırmalar henüz tam 

bir kesinliğe ula şamarn ışsa da elde edilen bilgilerle ayd ınlığa kavu 

şabilmiş olanları k ısaca belirtelim : 

b) Divân ül-Harâc : Tarım ekonomisine dayanan Abbasiler 

de en önemli divân Harâc divân ıdır. Burada gayrimüslimlerin topi•ak 

ve ürünleri üzerinden al ınan Harac toplan ırd ı . Ayrıca bu divân 

devletin mali i şlerine bakard ı. Bu divân'a Divân ül-Harâc 

yet de denirdi. 

c) Divân ül-İnsa : Abbasilerden önce halifenin önemli ve gizli 

işlerini Kâtip' (S ır kâtibi) denilen ki şiler görürlerdi. Sonradan 

bu görev de vezirlere yükletildi. Vezirler de bu i şleri görmek üzere 

bir divân kurdular ve buna divân denildi. Divân ül-inşa da, 

gizli i şlere bakan «divâni ili-sır» ve gelen evraka bakan divâni ül-murasalât 

(veya resâil) olmak üzere ikiye ayr ılmışt ı. Önceleri vezirler 

bu iki divan ın işine de bakarlard ı. Sonradan divani ül-in şan ın işlerine 

bakmak üzere ba şka bir vezir daha atand ı ve daha sonra da 

vezirin buyruğunda olan bir başkan bu divan ın i şlerine bakt ı. Bu 

divân ın en ba şhca görevi halife ile di ğer hükiimdarlar ve iller aras 

ındaki yaz ışmayı yönetmek ve halifeye gönderilen dilekçelerin gereğine 

bakmakt ı. Yâni E ıreviler'in divân ül-hâtem'inin yerine Abbasiler 

de divân ül-inşa geçmi şti. 

d) Divân ül-Berid : Arapçada postaya berid denir. Posta i şlerinin 

Emeviler zaman ında iyice düzenlenmi ş olduğu bilinmektedir. 

Abbasilerde posta i şleri de bir divânda topland ı. Bu divân yaln ız 

posta i şlerine bakmaz, ayn ı zamanda ta şradaki memurlanyla oralardaki 

yüksek yönetim görevlilerini de gizlice denetlerdi. Yâni Divân 

ül-Berid ayr ıl zamanda bir iç casusluk örgütü idi.

EMEVİ VE ABBAS İ UYGARLIĞI 

13i 

e) Divân ül-Cünd : Askerlik i şlerine bakan :-divâna Divan ül- 

Cünd denirdi. Bu örgüt Hz. Ömer zaman ında kurulmuş olduğu halde 

o zaman buna yaln ızca «Diyar"» denirdi. Bu divânda askerlikle 

ilişkileri olan kimselerin künye ve sicilleri, ald ıkları ayl ıklar ve 

görevleri yaz ılan defterler tutulurdu. İlk önceleri bütün erkek, .ergin 

hür müslümanlar asker say ılırlar ve ayl ık alırlard ı. Sonralar ı 

cesur olanlar ve hizmet etmi ş olanlar asker say ıldılar ve cesaretlerine 

ve görevde es.kiliklerine göre ayl ık aldılar. Asker olmak istiyen 

kimseler bu divan ın başkan ına bir dilekçe verirlerdi. Dilekçe sahibinin 

askerliğe uygun, özgür, ergin, müslüman, sağlam, cesur ve 

çal ışkan olduğu anlaşılırsa askerliğe kabul edilirdi. 

f) Divân ül-Mezâlim : Zulümden yak ınanlarm Werine bakan 

bu divan bir türlü yarg ıtay ve dan ıştay hatta vergi itiraz komisyonu 

yerindedir; yâni kad ılardan ve diğer büyük memurlardan yak ı- 

nanlar bu divâna ba ş vururlar& Hz. Ali'den ba şlıyarak halifeler 

halk ın bu yoldaki yak ınmalarm ı dinlemeğe başlamışlard ı. XIV. Abbasi 

halifesi Mühtedi'ye kadar, aral ıklarla da olsa, halifeler halk ın 

yak ınmalarını dinlerlerdi. Bundan sonra bu i şe önce vezirler, daha 

sonra da Kadl-Kudât ad ı verilen ba şkadılar Divan ül-Mezalim denilen 

divânlarda bakmaya ba şladılar. Tarihte ilk başkadı olarak, 

imam-i azarn Ebu Hanife'nin öğrencisi imam Ebu Yusuf'u görmekteyiz. 

Daha sonralar ı Bağdat ve ba şka şehirlerin kad ıların' başkad ı 

tayin eder oldu. 

Halife Muktedir zaman ında Divan-i Mezalim başkanlığı Stuneyl 

adlı bir kad ına verilmi şti. O her cuma günü Bağdat' ın bir mahallesi 

olan Rusâfe'de halifenin annesi ad ına yap ılmış olan bir türbede sağında 

solunda kad ılar olduğu hâlde oturur, yak ınmaları dinler ve 

gerekli kararlar ı ald ıktan sonra imzalard ı - (199). 

g) Divân ül-Beytilmâl : Bütün devlet gelirlerini kontrol eden, 

gelir ve giderler aras ında denge sağlamaya çal ışan divâna, Divân 

ül-Beytihuâl denirdi. Beytülmâl il -Hassa ise halifenin özel hazinesine 

bakard ı. Halife Mansur'un cezalar ve müsaderelerden elde 

edilmi ş mal ve paralara bakmakla görevli tuttu ğu Beytühnâl il-Mezalim 

onun özel hazinesi gibi idi. Bu divân Mutezid zamanında büyük 

bir önem kazand ı. Halifenin emlâkinin geliri, ceza ve müsaderelerden 

sağlanan gelirin büyük bir k ısmı, illerin gelirlerinden mer- 

(199) Ibni Tagribercil, IL, S. 1203.

[32 ğ ahriye t.tçox 

keze gönderilmi ş baz ı paylar burada toplan ırd ı. Olağanüstü baz ı 

durumlarda bu hazineden halk için yard ımlarda bulunuldu ğu da 

olurdu. 

h) Diğer bazı divânlar : Devlet tekelinde bulunan para basma 

i şlerine bakan divâna, Divân ül-Dar iI-Darb; vezirlerden ve büyük 

memurlardan al ınan cezalar ve müsadere edilen servetleri toplay 

ıp yöneten divâna, sonradan Divân ül-Müsâderin dendi. Bunlardan 

ba şka genel askerlik i şleriyle uğraşan Divân ül-Arz il-Ceyş , ba ş- 

kan ve vâlilerin hesaplar ını denetliyen Divân ül-Tevki', gayri müslimlerden 

al ınan cizye vergisi i şlerine bakan Divân ül-Cevâli, Abbasi 

ailesinden olanlar ile kimi saray adamlar ına maaş veren Divân 

ül-Nafaka, vezir Ali bin İsâ zaman ında kurulan ve İslam s ı- 

n ırlar ının korunmas ı masraf ını ve kutsal şehrilerin bak ım ını üzerine 

alan Divân ül-Birr gibi daha birçok divânlar vard ı (200). 

2. — Vergiler : Gerek Emevi, gerek Abbasi İmparatorluğunda 

devlet gelirleri aras ında büyük bir yer tutan şeri vergilerin yan ında 

eskiden bu topraklarda al ınmakta olan baz ı vergiler, resimler ve 

harçlar da al ınmaya devam edildi ği gibi bunların yenileri de konulmustu. 

Şer'i vergiler ise Müslümanlardan al ınan Zekât ve Öşür, gayrimüslimlerden 

al ınan Cizye ve Haraç't ı . 

A) Müslümanlardan al ınan şerl vergiler a) Zekât islâm' ın 

beş kc şulundan birisi olan zekât veya sadaka baz ı mallardan almarak 

belli 8 grup ki şiye verilmesi gereken bir verginin ad ıdır. Vergi 

borçlusu asl ında bunu doğrudan doğruya bu gruplar aras ında da 

payla şt ırabilir. 

Zekât vergisine uyruk olan mallar şöylece s ıralanm ışt ır : 1) insanlar 

ın ekip biçtikleri tarlalar ın ürünlerinden saklanabilen ve g ıda 

olarak kullan ılabilen mallar; 2) Üzüm ve hurma ürünü; 3) Deve, s ı- 

ğır, koyun, keçi; 4) Alt ın ve gümü ş; 5) Tüccar e şyas ı . 

Bu beş kategori mal ın her birinden ayr ıca ne kadar vergi 

al ınacağı da belirtilmi ştir. İlk iki kategorideki mallardan Müslüman 

ürünü elde eder etmez 1/10 ini vermekle yükümlüdür ki bu 

a şağıda hemen göreceğimiz ö şrü kar şılar. Asl ında aralar ında dağıt 

ılmas ı gereken gruplar bak ım ından sosyal bir niteli ği olan zekât 

daha Halife Ebu Bekir'den itibaren tam bir vergi biçimine sokul- 

(200) Barthold, İslârn Medeniyeti Tarihi, Köprülü notlar ı., S. 120 v. öt. sinde 

bu divânlar hakk ında ayrınt ılı bilgi vard ır.

EME‘d VE ABBAS' UYGARLI ĞI 

133 

mu ş ve İslam devleti hazinesinin belli ba şlı kaynaklar ından biri 

durumuna getirilmi ştir. 

b) Öşür (Uşr) : Ö şür kamu yararlar ı için, üründen al ınan 

1 /10 oran ındaki verginin ad ıd ır. Etimologi bak ımından hem Asurlar' 

ın alt ın veya ayn olarak ald ıklar ı İşru-u adl ı vergiden hem, de 

ibranice Ma'aşer denilen ve tap ınak ve krallara, verilen 1/10 oranındaki 

vergiden geldi ği söylenmektedir. Hz Muhammed'ten önce 

Arabistan'da bu verginin bulundu ğu anla şıl ıyor. Önceleri yaln ız 

Arabistan bu vergiye uyrukken, sonralar ı islâmiyet geni şledikçe, 

sahipleri İslami kabul eden bütün topraklar ın ürünleri gene] 

olarak bu vergiye uyruk tutulmu şlard ır. Bu vergi daha çok saklanabilir 

üründen al ın ırsa da bütün toprak ürünlerinden al ınmas ı gerektiği 

düşüncesinde olanlar da vard ır. Daha çok 1/10 oran ında 

al ınan bu vergi yerine göre 1/10 in yar ısı 1,5 ve iki kat ı olarak da 

al ın ır. 

B) Gayrimüslimlerden al ınan Şer'i vergiler a) Cizye : İslam 

egemenliği alt ında ya şıyan fakat islamiyeti kabul etmiyen ehl-i ki. 

tap'lar İslam devletine mallar ının, canlar ının ve ırzlarının korunmas 

ı kar şılığı cizye adl ı ki şisel bir vergi verirlerdi. Cizye veren gayrimüslimlere 

Zimmi denirdi. Cizye'yi zimrni olmay ı kabul etmi ş 

olanlardan yaln ız eli silah tutan erkekler verirlerdi. Kad ınlardan, 

çocuklardan ve sakatlardan bu vergi al ınamazd ı . İslâmiyet, önceleri 

mecusiler'in ve hindular' ın oturduklar ı bölgelerde egemenli ğini 

kurunca bunlar ın ,ehl-i kitap say ıl ıp sayılamıyacaklar ı tart ışma konusu 

oldu. Hz. Muhammed'in Mecusiler'den cizye alm ış olduğunu 

bildiren bir hadise dayan ılarak Mecusiler de zimmi olabildiler. 

Sonradan Müslümanlar Hindu'lardan da cizye almakta bir sak ınca 

görmediler. Muhtelif İslam devletlerinde cizye, zimmilerin mali 

durumlar ına göre kademeli olarak y ılda bir defa ve esas itibariyle 

para olarak al ın ırd ı . 

b) Harâc : Cihad sonunda elde edilen ülkelerde ehl-i kitap 

olup da İslam' ı kabul etmiyen toprak sahiplerinden al ınan vergiye 

Harâc ad ı verilir : Toprak üzerinden al ınan ına Harâc-i muvazzafa, 

ürün üzerinden al ın an ına ise Harâc-i mukaseme denir. Bu vergi Romal 

ılar, Bizanl ılar ve İranl ılarca da bilinmekte idi. Önceleri, Harac' ı 

sonradan Müslüman olanlardan da almakta idiler; yani vergi toprağa 

bağl ı idi, sahibinin deği şmesi veya Müslüman olmas ı toprağı 

bu vergiden kurtaramazd ı. Sonradan Müslüman olanlar, çogal ınca

134 Ba'ı riye ÜÇOK 

bunlar yaln ız Öşür ve Zekat' ı verdiler, Harac' ı vermediler. Böylece 

Harac'a ba ğl ı topraklar da Ö şür veren topraklar durumuna geldi. 

Gene de Harac uzun zaman Islam devletlerinin gelir kaynaklar 

ının en önemlilerindendi. 

3. — Toplumsal hayat : Emevi devleti zaman ında bir yandan 

İslam egemenliği alt ındaki topraklar geni şletilirken, bir yandan da 

bu yeni elde edile topraklara Arap kabileleri getirilip yerle ştirilmekte, 

ama bu kabileler aras ında ya eskidenberi mevcut olan çeki ş - 

me ve çat ışmalar devam etmekte, yahut da yerle şirken yeni kom şu 

olan kabileler aras ında savaşlar ç ıkmakta idi. Bununla birlikte 

Emevi devleti zaman ı, Ortadoğunun arapla şmas ı (201) ve Araplar' 

ın göçebelikten yerle şikliğe geçi ş dönemiydi. Abbasiler devrinde bu 

göç ve yerlerşme tamamlanm ış, göçebelikten tar ımc ılığa geçilmi ş 

ve Arap-Islam şehirleri meydana gelmi ştir. Sanat, bilim, ticaret ve 

bir bak ıma da sanayi merkezleri olan bu şehirler d ışında devlet 

ekonomisi tamamiyle tar ıma dayanmaktayd ı. Yeni fethedilen ülkelerin 

topraklar ın ın oldukça büyük bir k ısm ı devlete ait bulunmakta 

idi. Bununla birlikte yer yer büyük toprak sahipleri de türemi ş - 

ti. Ayrıca ekonomik hayatta kölelik çok önemli bir rol oynamakta 

idi. Gerek savaşlarda elde edilen köleler, gerek köle tacirlerinin yabanc 

ı ülkelerden getirip satt ıklan köleler ve bunlar ın çocuklar ı tarım 

ın büyük yükünü omuzlarında ta şımakta idiler. Bunun içindir 

ki, Irak'da uzun y ıllar süren ve bir ara Ba ğdat' ı bile tehdit eden 

zenci köle ayaklanmalar ı ç ıkmışt ı . 

Toplumsal hayat ın bütün alanlar ını ayrınt ılar ıyla anlatmak ayr ı 

bir kitab ın konusu olaca ğından biz burada yaln ız önemli gördüğümüz 

baz ı hususlara de ğinmekle yetinece ğiz. 

A) Kadının toplumsal hayattaki yeri : Emevi İmparatorluğu 

ile Abbasi İmparatorluğu devrinde kad ınların sosyal durumu birbirinden 

hemen hemen farks ızdır. Kad ınlar halife Kâdir (381-422/ 

991-1031) devrine kadar oldukça serbest iken bu halife devrinde, 

erkeklerden büsbütün ayr ı yaşamak zorunda b ırak ılmış, hareme 

itilmiş olduklarından islam dünyas ının gelişmesi büyük çapta engellenmi 

ştir (202). Halbuki Abbasi halifelerinin ikincisi olan Man. 

sür zaman ında (136-158/754-775) amcas ının iki kızı Bizans sava şına 

(201) A. N. Poliac, Sami, Doğu'nun Arabla ştır ılmas ı (Çev. B. -üçok, hah. Fak. 

Derg. III., S. 85 - 101). 

(202) Emir Ali, Musavver Tarih-i Islam, IL, S. 468.

EMEVI VE ABBASi UYGARLIĞI 

135 

kat ılmış , Hârtin ür-Re şid zaman ında ise (170-193/786-809) kad ınlar 

ın sava şta birliklere kumanda etmeleri yad ırganmamışt ır. Halife 

Muktedir (295-320/908-932) yukarda da gördü ğümüz gibi, Divân ül 

Mezâlim ba şkanl ığına bir kad ını atam ış, kendi annesinin devlet ricâli 

ile me şverette bulunup elçileri huzuruna kabül etmesine ses ç ı- 

karmam ışt ır. Mütevekkil devrine (232-247/847-861) kadar zengin ve 

bilgili kad ınlar evlerinde faydal ı toplant ılar ve suvareler tertiplerlerdi. 

Hârtin ür-Re şid devrindeki şair kad ınlar şiir yar ışmalarma 

kat ılarak dinleyicileri hem olgunluk, hem sanat; hem de güzellikleriyle 

âdeta büyülerlerdi (203). 

İslâm tarihinin ana kaynaklar ı iyice ara şt ır ıldığı zaman, İ s- 

lâm' ın ilkça ğmda Müslüman kad ınlar ın kendilerine tan ınm ış olan 

haklardan rahatça faydaland ıkları aç ıkça görülür. Bu devir kad ın 

lar ı sonraki yüzy ıllann Müslüman kadmiar ından daha serbest, fa 

kat daha dindar bir ya şant ı içindeydiler. Bir örnek vermek gerekirse 

: güzellik, asâlet ve erdemiyle devrinde ün kazanm ış olan, 

Kerbelâ şehidi Hz. Hüseyin'in k ız ı Seyyide Seklıne'nin evini kad ın 

erkek her kese açt ığını , şair ve fakihlerin orada sanat ve biliM 

üzerine sohbetlerde bulunduklar ın ı söylemek gerekir. Ashab'm ileri 

gelenlerinden Talha bin Ubeydullah' ın k ızı Ay şe de devrin ünlü 

kadmlanndand ı. hem eski Arap tarihi, hem de kozmografya bilgisi, 

kendisini tan ıyanları hayrette b ırakacak bir ölçüde idi. Zamarnırım 

en güzel ve en ak ıll ı kad ını diye tan ıt ılan Talha'n ın k ızı Ayşe 

asla yüzünü örtmezdi. Okçular onun etraf ında yar ışmalar yaparlar, 

başarı gösterenlere o, ödüller da ğıtırd ı. Üstün meziyetlerle süslü 

bu iki kad ının ikisi de Medine'de ve ayn ı yıllarda ya şamışlard ır. 

Gene bu çağda Araplar' ın en büyük kad ın şairi Hansâ. (204) 

gibi çölde ciddiyet ve a ğır ba şhl ıklanyla tan ınan birkaç Arap kad ı- 

n ı vard ı ki, kad ınh erkekli toplant ılar yaparlard ı; bu toplant ılarda 

şiirler okunur, sonra bunlar tart ışılırd ı. Erkeklerden birinin en küçük 

bir münasebetsizli ği görüldüğünde onun bir daha toplant ıya 

gelmesi engellenirdi. Bu devirde şair kad ınların kahramanl ık, gösteren 

erkekleri şiir yoluyla meth veya korkaklan zemetmelerine 

çok önem verilirdi. Emeviler'de bahsetti ğimiz Mus'ab ibni Zübeyr , 

savaşta ölece ğini anlayınca oğluna kendisini terkedip hayat ını kurtarmas 

ın ı sal ık verdiği zaman, oğlu isâ ona «Can ımı kurtarmak için 

(203) Emir Ali, a.g.e., II., S. 469. 

(204) Bu şair kad ın için bak ınız, Mehmet Zihni Me şâhir ün - Nisâ, S. 198.


seni bırak ıp savuştuğumu Kurey ş kad ınlar ının diline düşürür müyüm 

hiç» diyerek babas ının teklifini kabul etmemi ş, onunla birlikte 

sava şta ölmüştü (205). 

Islam' ın ilk devirlerinde Arap erke ğinin, kendi nişanl ısından 

ba şka bir kad ın için şiir söylemesi çok ay ıp say ıl ırd ı. Hz. Ömer 

bir kad ın için şiir söyliyen şairi k ırbaçlatmışt ı (206). 

Hz. Muhammed'in şairi Hassan bin Sâbit'in o ğlu Abdurrahman 

halife I. Muâviye'nin k ız ı üzerine bir gazel yazd ığı zaman Muâviye'nin 

o ğlu I. Yezid bu gazelden çok hiddetlenip babas ının yan ı- 

na girmi ş ve şairin katlini emretmesini ondan istemi şti. Babas ı 

bunun sebebini sorunca Yezid, k ız karde şini şairin beyaz bir inci. 

ye benzetmi ş olduğunu «düz mermer üzerinde kol kola Kubbe-i 

Hadra'ya kadar birlikte yürüdük» diye uydurmalarda bulundu ğunu 

aç ıklamışt ı. Muâviye oğlunun bu şiddetini a şırı bulduğunu söylemi 

ş, fakat günün birinde kalabal ık bir mecliste kar şıs ına ç ıkan 

şair Abdurrahrr an'a «Öteki k ız ım sana gücendi. Onun için hiçbir 

şey söyleımedin» deyince şair hemen öteki k ız ı içinde birinciden 

daha etkili bir şiir söyleyivermi şti. Halbuki Muâviyenin ba şka k ızı 

olmadığından birinci şiirin de hayal mahsulü oldu ğu anla şılmışt ı . 

Genç erkek karde şlerin, zaman zaman da babalar ın sert tepkilerle 

kar şılad ıklar ı, kad ınlar ın gazellerle methedilmesini, ço ğunlukla 

bizzat kad ınlar arzulamaktayd ılar. Abdülmelik'in k ızı babas ı- 

nın şair Ömer bin Ebi Rebi'a'ya yollad ığı s ıkı emirlere ra ğmen, 

hac dönü şü Mekke'de bir yolcuya «Hacca geldi ğim, güzellikte misli 

görülmeyen birçok câriyelerle birlikte Mekke'ye girdi ğim halde, o 

şair fâsik Ömer bin Ebi Rebi'a hakk ımızda, yolda bizi eğlendirecek 

birkaç beyit bile söylemedi, ona lanet olsun!» demi şti. 

Abdülmelik'in e şi Ümm ül-Benin hakk ında da şiirler söylenmişti. 

Ancak Abdülmelik o şairi oğlu Abdülaziz'in hat ır ı için affetrni 

şti (207). 

Hac farz ını yerine getiren kad ın ve erkekler Süleyman bin 

Abelülmelik'in zaman ına kadar birlikte hac ederlerken Hâlid Kasri'nin 

Mekke valili ği zaman ında Arap şairlerindan birinin «Hac 

(205) Agâni, XVII., S. 163. 

(206) AganI, IV., S. 98. 

(207) Agâni, II, S. 128 ve IV., S. 48.

EMEVİ VE ABBASI UYGARLI ĞI 

[37 

mevsimi ne hoş ! Kâbe ne ho ş bir mesçit! Hacer-i Esved'e el uzatt 

ığımız zaman kad ınlarla s ık ışıp kalmak ne ho ş!» anlam ında bir 

şiir söylemesi üzerine Hâlid kad ınlar ile erkekleri ayr ı ayrı tavaf 

etmeğe mecbur tutmu ştu (208). 

Ele geçirdikleri geni ş ülkelerden gelen ganimet ve ba şka gelirlerle 

umulmad ık derecede zengin bir hayata kavu şunca erkekler 

t ıpk ı Bizans ve Sasani burjuvazisi gibi lüks ve sefahate al ıştılar; 

kad ınlarını haremelere kapamaya koyuldular. Böylece onlar ın sosyal 

hayattaki yerlerini almalar ına engel oldular. Bir Bizans âdeti 

olan harem ağaları yeti ştirmek ve kullanmak II. Velid (125-126/743- 

744) zaman ında ba şlam ışt ır. Zira İran' ın etkisiyle erkekler kad ınlardan 

ayr ı ya şamaya, şarap içmeğe bu devirde yani II. Velid zaman 

ında koyuldular. Bununla birlikte kad ınlar Abbasiler'in onuncu 

hâlifesi Mütevekkil'in ça ğına kadar geni ş bir özgürlü ğe sâhiptiler 

(209). Ne Bizans İmparatorlu ğunun, ne de İra'n ın etkileri, çölde 

ya şıyan kad ının özgürlük ve sâdeli ğini yok edememi şti. Hz. Peygamber 

devrinden uzakla şt ıkça, erkeklerden ayr ı ya şamaya zorlanan 

kad ınlar bilim alan ında, aileyi durumlar ı elverdikçe toplum 

yarar ına hizmetlerde bulunmu şlar, böylece büyük faydalar sa ğlamışlard 

ı. Bunlardan XII. Yüzy ılda ya şıyan Şuhde ünlü hocalardan 

iyi bir öğretim gördükten sonra Ba ğdat'taki evinde dersler vermemeğe 

ba şlam ış, kendisine Fahrünnisâ ad ı verilen Şuhde'nin büyük 

bir kalabal ık taraf ından izlenen derslerinde tutulan de ğerli notlar 

büyük orientalistlerden A. v. Kremer.de imi ş (210). Sitt ül-Kuzat 

ad ını alan ba şka bir kad ın, hadis bilimi alan ında ün salm ıştı . Şeyh 

Takiyüddin Vâs ıti'nin k ız ı da Yahya bin Adem'in Kitab ül-Harâc' ını 

derslerinde anlatm ış ve kendisine Sitt ül-Fukeha ad ı verilmi şti. Bu 

hatun M. 1326'da 92 ya şında ölmü ştür. XI. Yüzy ılda Zeyn üd-Dâr 

ad ını alan Vecihiye binti Müeddeb, tarihçi ünlü Zehebi'nin hocalar ı 

aras ında olup Şam ve Baalbek'de fıkıh okutmu ştur (211). 

(208) C. Zydân, a.g.e., V., S. 102. 

(209) Arap Neron'u diye ün alm ış olan Mütevekkil zaman ında dâvetlerde 

ve genel toplant ılarda kad ınların erkeklerden ayr ılmas ı emredildi. Mogollar 

ın bat ıya gelmeleri ve Abbasi devletini y ıkmalar ı üzerine bir takım 

din bilginleri kad ınlar ın el ve ayaklar ını göstermeleri gerekli mi 

Gereksiz mi diye tart ışmaya girerek dü şman kar şısındaki yenilgileri 

unutturmaya çal ıştılar, M. Cemil Beyhum, el - Mer'etu fi hazârat ül - 

Arab, S. 115. 

(210) A. v. Kremer, a.g.e., II., S. 121. 

(211) Bahriye Üçok, İslam Devletlerinde baz ı Nâibeler (Belleten, XXXI., 

Sayı 122, S. 169). 

■

138 Bahriye tYCOK 

Abbasiler devrinde müslüman erkeklerin Türk, Rum, Iranl ı 

câriyeleri o kadar ço ğald ı ki, bundan ötürü nikahl ı eşlerine kar şı 

duyduklar ı ilgi kayboldu. Bu durum Islam' ın ilk devrindeki s ık ı 

aile bağlar ının gevşemesine sebep oldu. Şuurlu bir şekilde şerefini 

korumay ı bilen kad ınlar ın d ışında kalan e şler koclar ının kendilerine 

değer vermedi ğini görünce, kar şıl ık olarak onlar da erkeklerine 

ilgisiz kald ılar. Bir zaman geldi ki, bu ilgisizlik, kad ınların 

e şleri için câriyeler sat ın almalar ını doğal gösterecek bir dereceye 

ulaşt ı. Kad ının yava ş yava ş gözden dü şmesi, onlar ı saygıya lây ık 

kabul etmemek ve bu görü şü erkeklerin birbirlerine a şılamaları 

sonunda kad ınlar ın özgürlükleri k ısıtland ı; kap ı ve pencereler kapand 

ı. Onlar yollara, caddelere ç ıkmaktan, hattâ söz söylemek hakkından 

yoksun b ırak ıld ılar. Bu devirde erkeklerin kad ınlar hakkındaki 

yargıları genel olarak çok a şırı derecede sert ve mant ıks 

ızdı• Örne ğin her zaman çe şitli memleketlerden gelmi ş ikiyüz hayran 

ı ile çevrili bulunan ve gözleri görrniyen ünlü Arap şairi Ebu 

I-Ala' el-Ma'arris (ölm. 1057) bile «on ya şına gelmi ş bir erkek çocuğun 

hareme sokulmamas ını, kad ınlar ın şer ve fenal ık tuzağı olduğ'unu» 

iddia eder oldu. 

Aşırı zenginlerin türediği toplumlarda sefâhet alemleri ba ş gösterir; 

Rom ıal ılar, Sasâniler ve Bizansl ılarda olduğu gibi, üç k ıta 

üzerine yay ılmış olan İslam İmparatorluğunda da dinin yasaklama 

rağmen eğlenceye dü şkünlük ve sefâhat yayg ın bir hale gelmi şti. Bu 

dengesiz servet ço ğalmas ının bir sonucu olarak Bağdat, Kurtuba, 

Kahire, Fustat gibi şehirlerde fuhu ş artt ı. Devlet adamları bütün 

güçleri ile bunu önleme ğe çal ı şt ılarsa da ba şarı sağlıyamad ılar; sonunda 

tüccarlardan, ve esnaftan al ınan vergiler gibi kötü yoldaki 

kad ınlardan da bir tak ım vergiler al ınmaya ba şland ı (212). 

Mu'tas ım'dan sonra durum daha da kötüle şti. Pek çok köle 

sat ın al ınm ışt ı. bir zamanlar ın zenginleri güzel câriyeleri ile nas ıl 

öğünmekte idiyseler, şimdi de güzel köleleri ile övünüyorlard ı . 

Bu durum özellikle Mısır'da o kadar rağbet görmü ştü ki, kad ınlar 

kocalar ın ın dikkatlerini kendi üzerlerine çekebilmek amac ıyla kölelerin 

giysilerini giyip evde dola şmaya ba şladılar. 

B) Giyim kuşam : Ortaçağda Müslümanlar giyimlerine ve 

temizliklerine çok dikkat ederlerdi. Genel olarak Müslüman erkekler 

sakall ı idiler. Sakallar ı sosyal durumlar ı ile uygunluk göstere- 

(212) MakrIzi, H ıtat, I., S. 89.

EMEVi VE ABBAS' UYGARLIĞI 

139 

cek biçimde maviye, sanya, ye şile ve k ırmızıya boyanmış olurdu. 

(213) Kad ı, müdrris imam gibi ilmi meslek sahibi Müslümanlar 

çok uzun ve kar gibi beyaz bir sakal ta şırlar, askerlerinki çatall 

ı olur ve koyu siyaha boyan ırd ı. Köleler ise b ırakt ıkları çok k ısa 

sakaldan tan ınırd ı 

Bu ça ğın minyatürleri incelendi ği zaman, XII. Yüzy ılın erkeklerinin 

önce dokuz parçadan dikilmi ş beyaz bezden bir gömlek, renkli 

kumaştan topuklara kadar inen ve de ğerli s ırma i şlemelerle . süslü 

bir uçkurla sıkılmış düz bir şalvar, en üstüne de renkli kuma ş- 

tan, ipek astarl ı, kenarlar ı dışına çevirilmi ş ve dizlerden biraz a şağıya 

inen bir kaba giydikleri görülür. Kaba= beline sard ıklan bir 

şal kuşak çoğu zaman para kesesinin, mendilin sakland ığı pratik 

bir yer vazifesi görürdü. Şık erkeklerin çoraplan pek ince ve renkli 

nakışlarla süslenmi ş olurdu. Genel olarak halk k ırm ızı ayakkabıları 

tercih etti ği halde, güzel giyinen ki şiler san ya , da siyah rengi 

seçerlerdi. I şçi erkeklerin elbiseleri de bu biçimlere yak ın olup yaln 

ız siyah ve lacivert renk (kirini göstermedi ği için) daha tutulmaktayd 

ı. Önceleri Iranl ı süvarilerin k ıyafeti iken, sonradan herkesçe 

benimsenen dik yakal ı kaftan modas ı gibi saç ve sakal biçimleri 

de modan ın kaprislerine uymu ştu. 

XI. yüzyıla gelinciye kadar kad ın ve erkekler siyah ve beyaz 

renkten vazgeçmediler, ancak XIII. yüzy ıldan ba şlayarak herkes 

en çeşitli renkleri giyme ğe koyuldu. Mu'tas ım zaman ında (833-842) 

elbise kollar ı o derece uzundu ki, boylar ı - birbuçuk metreyi bulurdu. 

Bunlar ayn ı zamanda çok geni ş olduklar ından geriye çevrilirler 

ve hiçbir cebin ula şamad ığı derinlikte olduklar ından sahibinin mesleğine 

göre, pusula, cetvel, çek defteri, sicil defteri, divit-kalem, arşın 

ve makaslar ı hatta batan terlikleri bile saklamaya yarard ı . 

Ba şlarına giydikleri fötrden veya astragandan koni biçiminde 

ki başlık, asl ında Ortaasya kad ınlar ının başlığı idi. Oradan bu moda, 

Halife Mansur'un uygun görmesi ile Yak ın Doğu'ya geldi. -Ancak 

bu modaya orada erkekler ve özellikle hukukçular, tabibler ve 

imamlar uydular. Bu külahlann üzerine bir de koyu lacivert kocaman 

sar ık sarar, bundan a şağıya da omuzlar ına kadar dü şen ve 

Taylasan denilen bir e şarp sark ıt ırlardı. Haçl ı seferleri s ıras ında bu 

yüksek ve sivri ba şl ıklar Avrupa'ya geçti ve XIII. Yüzy ıl Avrupa ka-. 

(213) Ebu'l - Feree, Tarih, I., S. 198; C. Zeydân, a.g.e., V., S. 137 v. öt.


d ınlar ın ın itibar ın ı kazand ı. Mansur'un pek beğendi ği bu ba şlıklar 

ilk zamanlarda, ona hizmet edenlerin bile alaylar ına şu sözlerle sebeb 

olmu ştur: «Biz hükümdardan zam bekliyoruz, o bize külah 

giydirdi». Harun ür-Re şid zaman ında çok moda olan bu külâhlar, 

Halife Musta'in (862-866) zaman ında sadece Kadiler taraf ından giyildi. 

Fakat 1VIusta's ım (1242-1258) zaman ında bir daha yayg ın bir 

moda haline geldi. 

IX. Yüzyılda Musiki besteleri yapmak ve şark ı okumaktaki 

mahareti kadar zerafeti ile de tan ınm ış olan Zeryâb, Ispanya'da 

Kurtuba şehrine Bağdat modas ını götürdü. O, enseyi, kulaklar ı ve 

kaşları aç ıkda b ırakacak biçimde saçlar ı kesmeği ve ayr ıca Haziran 

başından, Eylül sonuna kadar beyaz ve canl ı renklerin mevsimi 

olduğu için, bu mevsimde hafif ipekliler, k ışın da muflonlu 

hil'atlar ve kürklü paltolar giymek gerekti ğini öğretti. Onun itiraz 

götürmez ince zevki, saray ve şehir halklar ına al ışkanl ıkların ı 

değiştirtti. 

Ortaça ğın şık erkekleri gözlerini İsfehan sürmesi ile boyamaya 

itina gösterir, Yahudilerinkine benzemesin diye b ıyıklarının 

ortas ın ı kesip yanlar ını uzat ırlar ve uzun uzun aynaya bakmaktan 

çekinmezlerdi. Hatta bu ihtiyac ı kar şılamak için sokaklarda «kinedar»lar 

bulunur; küçük bir ücret kar şılığı, müşteriye temizlenmi 

ş aynan ın örtüsü aç ılır, o da sakal ın ı taramak f ırsat ını bulurdu. 

Kad ınlara gelince; Hazret-i Muhammed'in islam' ı yayma ğa 

başladığı s ıralarda kad ınlar ın k ıyafeti, geni ş yenler ve aç ık göğüslerle 

bugünkü moday ı yad ırgatm ıyacak derecede dekolte bir görünüşe 

sahipti. Peygamber bu aç ıklığı yasaklad ı, çünkü Nur sûrsinin 

31. el-Ahzab süresinin 55. ve 59. ayetleriyle kad ınların görülmesi 

zarûri olan yerleri d ışındaki süslerini kapamalar ı emrolunmuştu. 

Peygamber'in ölümünden sonra, bu âyetlere ra ğmen, moda 

gene hükmünü yürütn ıeğ'e koyulmu ş, eski aç ık yakalar ve geni ş 

kollar öylesine yayg ın bir hale gelmi şti ki, Hazret-i Peygamberin 

eşi Hazret-i Ayşe: «E ğer Tanr ı Elçisi bunlar ın durumunu görmü ş 

olsayd ı , İsrail oğulları kad ınlar ında olduğu gibi onlar ı mescide sokmazd 

ı » demek zorunda kald ı (214). 

Islam' ın ilk çağlar ında kad ınlar hem modada yenilik yapmak, 

hem de islâmiyet'e ayk ırı düşmiyeceğini ümit ettikleri için «Kubâ- 

(214) Ali İbrahim, Nisâ lehunne fi'l - Tarih il - İslâmi nasib, S. 126.


141 

ti»yi, yani m ıs ır K ıptilerinin giysilerini benimsediler. Bu moda ile 

elbiseler, vücudun güzel görünmesini sa ğl ıyan kıs ım1arım s ıkıca sarardı. 

Ayaklarmda da mes veya mesin k ısas ı olan bir ayakkab ı tas 

ırlard ı. Ancak bununla da yetinilmedi, kad ınlar bir süre sonra uzun 

elbiselerden b ıkt ılar, k ısa ve dar elbiseleri üstün tuttular. Emevi 

soyundan gelen yöneticiler, rakiplerinin ayaklanmas ım önlemekle 

uğra şa dursunlar, ekonomik durumlar ı hergün biraz daha iyiye 

giden İslam toplumundaki kad ınlar, daha çekici görünmenin yollarını 

aramaya koyuldular. Araplar' ın «Nahire» dedikleri yüksek 

külâhlar bu ça ğda moda oldu. Kad ınlar bu ba şlıklar ın üzerine sanklar 

sararlar, uçlar ın ı da omuzlar ına düşürürlerdi (215). 

Eskiden çok moda olan siyah renkten zamanla vazgeçildi. Abbasiler 

zaman ında ise bütün İslam toplumundaki kadmlann gözleri 

Bağdat'a çevrildi. Renkler ve bunlar ın isimleri çoğald ı. Renkli, 

çizgili ipek Ni şabur ya şmaklan, amber kokulu gömlekler, ba şka 

kokular sindirilerek boyanm ış kuma şlar pek moda oldu. 

M ıs ırl ı han ımları yaratt ıklar ı moda çizgilerini, çe şitli siyasi 

olaylar ın ve eski M ısır eserlerinin etkiledi ği, tarihi kaynaklardan 

anla şılmaktad ır. Örn. XV. yüzy ılda Kahire'nin do ğusunda beyaz 

mermerden yap ılmış iki büyük sütun bulundu. Bu iki sütun E şref 

Saban' ın medresesine -getirildi. Halk bu iki sütunun ta şınmasını 

bir şenlik havas ı içinde seyretti. Kad ınlar o günü elbiselerinde 

canland ırd ılar, mendillerde traz halinde i şlendi (216). Ayn ı yüzy 

ılda çok rağbet gören uzun etekli giysilerden bahseden Ayni, ipekten 

yap ılm ış kadın giysilerinin kuyruklar ının birkaç kulaç geriden 

sürüklendi ğini ve bir kad ın giysisinden üç-dört kad ının normal 

olarak giyinebileceğini yazmaktad ır (217). Ancak bu uzun etekler 

ve güzellikleri aç ığa ç ıkaran geni ş yenli elbirseler hiç ekonomik 

değildi, çok kuma ş sarfolunuyor ve bir rob bin dirheme maloluyordu. 

Sonunda hükûmet i şi ele ald ı, kadınların sürüklenen uzun 

eteklerinin kesilmesini emretti, bu emre itaat etmek istemiyenler 

de tutukland ı. Gerçekten kad ınlar ancak bir süre bu emre uydular, 

emri veren vezir ölünce gene eski moday ı canland ırd ılar. Memlük 

sultan ı Ketbuga'da hicri 792'de kad ınların uzun yenli elbise 

(215) Ali İbrahim, a.g.e., S. 126. 

(216) Ali İbrahim, a.g.e., S. 135. 

(217) Bedrüddin el-Ayni, Umdet ül- Kâri fi Şerhu Sahih il -Buhârl, III., 

S. 230.


giymelerini yasaklad ı ise de, onlar buna kar şı kol boyunu k ısalt ıp 

geni şliğini artt ırmak suretiyle cevap verdiler. 

XIII. yüzy ılda Cengiz Han soyundan prenseslerin getirdi ği bir 

moda şık kad ınları ba şlar ında tüyler ta şımaya mecbur etti ve he• 

men daha önce zengin han ımların alt ınlarla süsledikleri çerkes takkeleri 

veya tepelikleri bu kez tüylerle kapland ı. Aynı prensesler Çin 

tarz ına yak ın giysileri de moda hâline getirdiler. 

C) Spor : Hz. Muhammed kendi ça ğındaki sporlar ın bütün 

dallar ında gençleri maharet sahibi olmaya te şvik etmiştir. Örneğin, 

«oğullarınıza ok atmay ı öğretin, çünkü bu dü şman ı kahreden birşeydir»; 

«Ok atmakla oyalanmak bo ş yere geçirilen zamanlar ın en 

hayırl ıs ıdır»; «Oğullarımza yüzmeyi, ok atmay ı belletin» demektedir 

(218). Hz. Muhammed çe şitli sporlar ı hem teşvik etmi ş, hem de 

seyrederek ne şelenmi ştir; Sahih-i Buhari muhtasar' ında bunun 

aç ık delilini bulmaktaya: «Hicri 7. y ılda Habeş'den gelen bir elçilik 

heyeti mesçitte harbeleriyle (bir çe şit m ızrak) oynuyorlard ı, bir rivâyete 

göre Hz. Ayşe, ba şka bir riVâyete göre Hz. Muhammed hunlar 

ı seyretmeği teklif etti. Bir çe şit spor olan ve m ızraklarla raksa 

benziyen bu gösterileri Hz. Ay şe çenesi Hz. Muhammed'in omuzuna, 

yanağı da onun yana ğına dayannuş bir hâlde yoruluncaya kadar 

seyretti» (219). Hadislerdeki bu aç ıklığın da desteğiyle Emevi 

ve Abbasi halifeleri zaman ında at yarışları, ok atma, yüzme, koşular 

tertip etme gibi spor ve e ğlenceler önem kazanm ıştır. Araplar 

Iran ve Türkistan içlerine girdikten sonra bu ülkelerde ra ğbette olan 

küre ve çögen ile oynamak fındık atmak, satranç ve bunun gibi 

başka oyunlar ı zaptettikleri ülkelerin eski sâhiplerinden ö ğrendiler. 

Bu oyunlar ilk defa Harun ür-Re şid zaman ında moda olmu ş- 

tur. O, halifeler içinde ilk önce çögen oyn ıyan, mızrak tepesine hedef 

dikerek ok ni şan ı tertip eden, asl ında bir hind oyunu olan satranc 

ı yayan ve oyuncular ı kendine yakla şt ırarak onlara maa ş bağl 

ıyan halifedir. Bu devirde halk ın ençok ho şuna giden spor sonradan 

Ingilizlerin bat ıya götürüp ad ına polo dedikleri çögen ile cirid 

oyunu idi. Bu oyunlar ortaça ğ'da prenslere, iço ğlanlarma ve subaylara 

mahsustu. Her şehirde bu i ş için hazırlanmış bir veya birkaç 

alan bulunur, belli günlerde tak ımlar, gerek yerli, gerek yaban- 

(218) Abdülbaki Gölp ınarl ı, Seçme Hadisler, S. 128. 

(219) Tecrdi-i Sarih tercümesi (Zeynüddin Ahmet bin Ahmet), III., S. 158 -9.

EMEVi VE ABBASI UYGARLIĞI 

143 

c ı büyük say ıda seyircinin önünde ,karşılaşırlard ı. At yarışları da 

gözde idi. 

Arkeolojik ara şt ırmaların sonunda anla şılmışt ır ki, en dikkate 

değer koşu meydanı Bağdat yak ınındaki Samarra'da idi. Şehrin 

d ışında bulunan bu meydan ın çevresi onbir buçuk kilometre olup 

çok güzel bir de oval piste sâhip idi. Ayr ıca şehrin içinde ve saray 

ın doğusunda halife'nin emri ile yap ılmış güzel bir çögen alan ı 

vard ı (Çögen ucu eğri bir sopa ile at üstünde yumu şak bir topla 

oynan ırd ı ). 

Halk bazan da ok atma yar ışlar ına kat ılırdı. Bunların sonunda 

en mâhir at ıc ılara ödüller da ğıtılırd ı. Her şehrin ok atmaya .ayrılm 

ış bir alan ı bulunur, bunun merkezinde yükselen bir dire ğin 

ucundaki kocaman bir kabak hedef vâzifesi görürdü. Ba ğdat'taki 

Uşnas en güzel ok meydan ı idi. Ancak en popüler spor gene de glireşti. 

Şimdiki gibi üstü kapal ı salonlarda tuttuklar ı güreşçi için 

teşvik edici sözlerini esirgemiyen ate şli hayranlar kalabal ığı orta, 

ğlarda da eksik değildi. 

ça 

Mahalli şampiyonlar uluslararas ı sampiyonlarla boy • ölçü şmeye 

çağrılır, çok kere bir Bizansl ının bir İsfahanl ı şampiyonla karşıla 

şt ığı olur ve herbiri kendi ulusunun şerefini temsil ederdi. 

Fındık atma oyunu ise Hz. Osman zaman ında İranl ılar'dan 

al ınmışt ır. Önce mekruh Say ılmışsa da, sonradan halifeler f ındık 

at ıcılardan askeri birlikler te şkil etmişlerdi. BU oyun taş, toprak 

veya kurşundan yap ılmış küçük bilyalar ın yay ile at ılmas ı oyunu 

idi. 

Koşuculuk, atletizm gibi sporlar yan ında, hamam yak ınında 

yer alan havuzlarda veya ırmaklarda yüzme yar ışmaları yap ılır. kazananlara 

ödüller da ğıtılırdı. Seyircilere gelince, onlar t ıpkı bugün 

olduğu gibi oturacaklar ı yerlerin ücretlerini seve seve ödernekteydiler 

(220). 

4. — Sanat ,: A) Musikl: Şarkı söylemek insanda tabii bir 

ihtiyaçt ır. İnsan duygular ını, ac ı veya tatl ı an ılarını musiki ile dile 

getirir. Bu sebeble musiki'nin tarihi belki de insanl ık tarihi kadar 

(220) Aly Mazah6-1, la vie quotidienne des Musulmans au Moyen âge., 

S. 188.

144 Bahriye üçok 

eskidir. Bir ülkede söylenen şark ılar, orada ya şıyan ulusun karakterini, 

ahlak ve adetlerini bir ayna gibi yans ıt ır. 

Câhiliye devrinde, yâni Islam'dan önceki devrede, Araplar' ın 

büyük bir çoğunluğu çad ırlarda ya şar, deve ve koyun sürülerini 

besliyerek göçebe bir hayat sürerlerdi. Bu yüzden de onlar güzel 

sanatlar ın yaln ız şiir kolunda üstün bir düzeye ula şmışlardı. Yavaş 

yava ş şiire en yak ın sanat kolu olan musiki de do ğmaya ba ş- 

lad ı. Bu musiki Cahiliye devrinde daha çok göçebe hayat ı yaşıyan 

Arap gençlerinin ıss ız kum çöllerinde deve kervanlar ın ı yürümeye 

teşvik etmek maksad ıyla söyledikleri pek ilkel melodilerden ibaretti. 

(Mes'üdi, Muruc uz-Zeheb., VIII., S. 92) Yaln ız deve sürücüleri 

değil, kuma ş dokuyanlar, tarlada çal ışanlar, kay ıkç ıl ık gibi monoton 

i şler görenlerin, s ıkıc ı çal ışmalar ını hafifletmek ve onu daha 

düzenli, verimli hale getirmek için de melodiler söylemeleri âdetti. 

Buna Hudâ' denirdi (221). Huda'n ın ç ıkışını kad ınlar ın ölülerin 

arkas ından ettikleri feryatlara ba ğlıyanlar bulunmaktad ır. Huda'y ı 

terennüm izledi. Araplar'da terennüm iki türlü idi : biri şiirin musiki 

ile söylenmesidir; Buna G ına denir (222), yani şark ı. Öteki manzum 

olm ıyan, nesir halindeki sözlerin terennümüdür; buna da Tagbir 

denir (223). Daha sonra kom şu ülkelerden ald ığı etkilerle gelişen 

musiki ba şka ba şka adlar ta şıdı . İşte böylece dini olm ıyan 

musiki doğdu. Mutluluk ve sevinç duygular ını ortaya koyan çocuk 

şark ılar ı, ninniler, düğün şark ıları hiç şüphe yok ki, Huda' denilen 

türden tamamiyle ayr ıd ır. Eski devre ait olan bu halk şark ılar 

ının ne güfteleri ne de besteler hakk ında bir bilgiye sahibiz. Bugün 

onlar ı emsalleri ile kar şıla şt ırarak, baz ı tahminler yürütülmektedir. 

Araplar' ın bu halk şark ılar ın ın makamı çok basit idi. Genel 

kural olarak bunlarda bir makam cümlesi bulunur, bu her beyit 

(221) İbn Haldûn, Mukaddime, türkçeye çeviren Zâkir Kâdiri Ogan, II., 

S. 460. 

(222) Farmer C. H., g ınâ'y ı şiirin melodik olarak söylenmesi şeklinde tan ımlam 

ışsa da Ehad Arpat, İA., IV., S. 777'de g ınâ, tagbir, tilâva, terennüm, 

savt, musiki'nin birbirine kar ıştır ıldığını, g ınâ'nın bunlar ın hiç birine 

tam olarak tekabül etmedi ğini fakat ilgili bulunduğunu aç ıklar. Gerçekten 

de Fârâbi, kitab ül - Musiki adl ı eserinde (La Musique Arabe, 

d'Erlanger çevirisi, Paris, 1935, II., S. 77 - 8, 84) g ınâ ile musikiyi birbirinin 

yerine kullanmam ışt ır. 

(223) Farmer C. H., 1A., IV., S. 777.

I. Hişam zamanında yap ılmış olan Kasr ül-Hayr il-Garbi'de bulunan fresklerden 

müzisiyen kadınlar ve av sahnesi. 

K. Otto-Dorn, Die Kunst des İslams, Baden-Baden. 1964.

EMEVi VE ABBAS"' UYGARLIĞI 

145 

veya m ısrada tekrarlan ırd ı. Bu sâde melodilerde ton ölçüsü dörtbeş 

telli musild âletlerinin dört-be ş not dizisine bağl ı kal ır. Hatta 

hazan yalnız iki nota bile melodiyi idareye yeterli olurdu (224). 

Eski Araplar'da kullan ılan müsiki âletlerinin en ünlüsü yuvarlak 

veya kare biçiminde yap ılan bir tempo aleti ile ilkel bir düdük 

veya naydan ibaretti (225). Şebbâle, Zulanû, Bûk, Ud, Tunbûr ve 

bunlara benzer nefesli ve telli saz aletleri ise kuzey Afrikal ılar ile 

ranl ılar'a, Bizansl ılar'a mahsus idi (226). Araplar ancak Islamiyet'ten 

sonra bu türlü musiki aletlerini tan ımışlard ır. Arap halk 

mûsikisinde üç tip g ınâ'ya rastlamr • 1) solo; 2) karo; 3) nöbetleşe 

şark ı söylemek; birinci tipte makam önceden belli, geleneksel 

motiflere dayan ır ve önceden haz ırlanır. Buna ne şid ve inşâd denir. 

Ikincisinde irticâlen ve tuluat kabilinden söylenir, bu da tartil 

ad ını taşır; ama her zaman tuluat olmaz, önceden haz ırlanmış 

da olabilir (227). Bu, sâde nağireli müsiki sanat ının önceliklerinden 

uzakt ı. Araplar bunu öğrenmek zahmetine girmeden, içlerinden 

geldiği gibi icra ederlerdi (228). Islâmi devirlerde İmam, haf ız ve 

hâtiblerden birçoğu musild sanat ından habersiz bulunduklar ı halde, 

Kur'an- ı Kerim okuduklar ı zaman seslerinin ve okuyu şlarm ın 

güzelliği sayesinde dinlyenlerin ho şuna giden uygun sesli melodiler 

bulurlard ı . 

Islâm'dan önce m ılsiki'nin tan ıt ıc ıları kaynât denilen şark ı okumayı 

meslek hâline getirmi ş olan kad ın şark ıc ılardır. Bunlar ın 

sosyal hayatta önemli roller oynad ıkları= delillerini bizzat Hazreti 

Muhammed'in ya şadığı devirde buluyoruz. Von Kremer bu 

kaynât'lar ın Iran, Bizans gibi yabanc ı ülkelerden geldiklerini söylemişse 

de bir k ısmının Mekkeli olduğu şüphesizdir (229). 

Islâmlığın başlangıc ında taganni'ye kar şı bir direnme gösterilmiştir. 

Şark ı ve müsiki dinlemenin caiz olup olmad ığı fakihler aras 

ında bir tart ışma konusu hâline gelmi ştir. Hele Budizm'in, Parsizm 

yâni Zerdü ştiliğin ve Hıristiyanl ığın tersine asla kalbe de ğil akla 

yönelen müslüman ibâdetinde musikiye yer vermek sert tepki- 

(224) Farmer C. H., İA., IV. S. 773. 

(225) Cörci Zeydân, Medeniyet-1 İslâmiyye, V., S. 52. 

(226) İbn Haldûn, Mukaddime II, S. 460; Mes'ûdi, Muruc, VIII., S. 191. 

(227) Ebu'l- Ferec el- isfahani, Kitâb ül - Agâni, VII., S. 188. 

(228) İbn Haldûn, Mukddime, S. 460 v. öt. 

(229) Ehad Arpad, İA., IV., S. 775.


lerle kar şılanm ışt ı. Fakat Araplar geni ş ülkelere hatta k ıtalara doğru 

yay ılınca, fethettikleri yerlerin zengin miras ına kondular. Eski 

kabal ık ve sadeli ği b ırakt ılar. Onlar gibi ya şamaya koyuldular. Hicaz'a 

Bizans ve İran'dan şark ıc ılar ve çalgıcılar ak ın etmeğe ba şladı. 

Az zaman sonra Araplar bu yabanc ı sanatç ıları taklit ederek Beste 

yapmağa ve bunlar ı kendi çalg ılarında dinletmeğe özendiler. Böylece 

ritim ve ba şka unsurlar Arap musikisine sokulmu ş, sanatl ı 

musiki de kendini gösterme ğe ba şlamışt ı . 

Yabanc ı etkilerin kendini duyurdu ğu bölgeler daha çok Hicaz 

ve Irak bölgeleri olmu ştur. Ya şama düzeyleri yükselen Araplar' ın 

gün geçtikçe öteki sanatlara oldu ğu gibi musiki sanat ına da verdiği 

değer artt ı. Fizik ve telli sazlar tekni ğinin bir kolu olan musiki 

nazariyesi büyük ilerlemeler kaydetti (230). El-Kindi (ölm. 874), 

Sogdlu Farabi (872-950), İbni Sina (ölm. 1037) ve Azerbaycanl ı 

Safiüddin (ölm. 1293)'e kadar müslüman bilginler Çin ve Iran basit 

garr ından hareket ederek incelemelerde bulundular ve tabii gam 

ı kurdular. Gitar, flüt, ksilifon, tanbur vesaireye halel getirmeden 

piyano ve orglar ın ilkel bir tipi olan kanunu yapt ılar (231). 

Arap bilginlerinin, örne ğin Ptoleme'nin musiki hakk ındaki geniş 

incelemesini kendi dillerine çevirmelerinden anla şılacağı üzere 

grek musikisine yabanc ı olmad ıkları ve bunun sonucu olarak İsr 

larn imparatorlu ğunun s ınırlar ı içinde ya şıyan Türk dü şünür ve 

büyük bilgini Farabi'nin de bundan örnek ald ığı biliniyorsa da, bu 

örneğin yetersizliği kar şısında o, tamamiyle yeni bir nazariye kurdu. 

Eserinin geni şliği ve en ince noktalarda gösterdi ği vukuf onun 

eserini Ortaça ğ'ın en dikkate de ğer müsiki kitab ı haline koymu ş- 

tur (232). X. ve XVI. yüzy ıllar aras ında Arap müsiki nazariyesi 

(230) Eski müsiki nazariyelerinden ilk faydalanan el - Kindi (ölm. 874) olmuştur. 

Bugün dördü mevcut olan yedi risâlenin yazar ıdır. Bu risâlelerin 

üçü Berlin'dedir. Bunlar ın adlar ı şunlardır : Risâla fi iczâ' habariya 

al - müsiki; Risâla fi'l - luhün'dur, üçüncüsünün ad ı yoktur. 

El - Kindi'den sonra iki öğrencisi Ahmed bin Muhammed al - Sarahsi 

(ölüm. 899) ile Mansûr bin Talha bin Tâhir müsiki nazariyesini i şlediler. 

İbn Sina, el - Şifa' ül - necât adl ı eserleri içinde müsikiye yer 

ay ırmıştır. Safiüddin de ğerli bir fizikçi idi; ayn ı zamanda Farabi gibi 

o da çalg ı çalard ı. Gam sistemine yenilikler getirmi ştir. 

(231) Aly Mazaheri, La Vie Quotidienne des Musulmans au Moyen Age. Paris, 

1951, S. 159; Carra de Vaux, Farabi'nin Kitab ül - Müsiki'sinin fr. 

çevrisine önsöz. S. VII. 

(232) al - Farabi, KitUb ül - Mûsikî il - Kebir (d'Erlanger çevirisi), I., S. VII.

EMENd VE ABBASI UYGARLIĞI 

147 

üzerine eser yazanlar önce filozoflar olmu ştur. Bu sebeble de müsiki 

matematiğin yan ında felsefeden bir parça haline gelmi ştir. Art 

ık bir sanat düzeyine ula şmış olan müsiki teknik terimlere de sahip 

oldu (233). Bu sayede şiirlerinin bestelenmesini istiyen ve bu 

amaçla şiir yazmış olan bir çok şairin ad ını öğrenmi ş olmamıza 

rağmen, bu şiirlerin bestelerinin notalarmdan pek az ı bize kadar 

gelebilmi ştir..Baz ı şark ı türünün ra ğbet görmesi, o türün edebi hale 

gelmesine de sebeb olmu ştur. 

İslam âleminde bütün gma yâni taganni (terennüm) tek ses 

üzerine kurulmu ştur, yâni sadece melodiden ibarettir. Bat ı mftsikist, 

l ıarmoni, yâni uygun çok sesli müsiki sanat ı, Ortaçağ Doğu alemi 

için tamamiyle yabanc ıdır. Müslüman Doğunun büyük bir çoğunluğu 

müsikryi tek sesli bir dizinin devam ı olarak görür. Hristiyan 

Bat ı ise bunu akkorlarla süsler (234). İslam rnüsikisinde her motifi 

makam denilen ve pek çoğu eskiden intikal eden özel tarza ba ğl ıdır. 

İslâmiyetin yeni yerle şmeğe ba şladığı devirlerde taganni etmek 

yani şark ı söylemek haram değilse bile, mekrûh addediliyordu. 

Müslümanların ileri gelenleri gına'mn haram olup olmad ığı hususunda 

tart ışmalara girdiler. Taganni'yi helül görenlerin delilleri, 

onun esas ının şiirden ibaret bulunduğu, şiirin ise Hazret-i Muhammed'in 

her zaman be ğenip teşvik ettiği bir sanat kolu oldu ğu, hatta 

onu müşrikler aleyhine bir silah gibi kulland ığıd ır. Gerçekten de 

Hazret-i Muhammed, şairi Hassâda : «Abd Man:M oğullarına ateş 

saçan dilini musallat et, senin şiirin onlara karanl ıkta at ılan okdan 

daha çok etkilidir» (235) diye emretmi şti. Taganninin caiz olduğunu 

ileri sürenler Hassan' ın şiirlerinin şark ı halinde terennüm edildiğine 

dayanarak haram olmamas ını savundular (236). 

Taganniyi haram görenlerin dayanaklar ı ise, müsiki ve şark ın ın 

insan ı zevk ve safaYa yöneltmesi, dini vazifelerinde ihmâle götürmesi 

ve cinsel istekleri te şvik edici olmas ıyd ı . 

(233) Safiüddin, el - Fârâbi ile İbn Sinâ'n ın kullandıkları istilahların yanlış 

olduklarını ileri sürer ve hücüm eder, bk., IA., VIII., musiki maddesi. 

(234) Bat ının tek sesli musikiden armonik musikiye geçi ş tarihi pek eski 

değildir; hatta belki de musikiyi seven ve geli şmesine gayret sarfeden 

Charlemagne'dan 200 y ıl sonras ına, Haçl ı Seferleri zaman ına rastlar. 

bk. Norbert de Fourcq, Petite histoire de la musique, Paris, 1960, 

S. 9. 

(235) Corci Zaydân, a.g.e., V., S. 54. 

(236) Corci Zaydân, V., S. 54.


Baz ı Islam bilginleri ise şarkılar ın bir kısnamı helal, bir k ısm 

ını haram sayd ılar. Uzun tart ışmalardan sonra şark ı söylemenin 

şeriata ayk ınlığı kabul edildiği takdirde Kur'an' ın tilaveti hakk ında 

da ayn ı hükmün varid olaca ğı aç ıkça anla şıld ı (237). Şark ı söylemenin 

şeriata ayk ınl ığın ı iddia edenlere kar şı Kur'an' ın tilaveti 

hakk ında da ayn ı hükümün verilmesi istendi. Buna kar şı müteas 

s ıp Müslümanların muhalefetleri pek zay ıf kald ı. Çünkü Hazret-i 

Peygamber'in Kur'an' ı güzel sesleri ile okuyanlara söyledi ği okşayıc ı 

sözler en inan ıl ır hadis kitaplar ında yer alm ışt ı. Örneğin sesinin 

güzelliği ile ün salm ış olan Elatı Muısâ el-Aş'ari bir gece Kur'an 

okurken Hazre:t-i Muhammed onu i şitmi ş, ertesi gün «Ya Ebû Mûsa, 

Davudoğullarının mizmarlar ından (yass ı nay biçiminde nefesli 

saz) biri sana verilmi ştir» (238) demi şti. 

Gene güzel sesiyle Kur'an- ı Kerim okuyan Salim Mevlâ Huzeyfe 

için de Hazret -i Muhammed.: «Ümmetimde böyle bir kimse bulunduran 

Allah'a hamdolsun» diyecek kadar memnuiyet duymu ştur. 

Hazret-i Muhammed'in Sa'd İbn Ebi Vakkas'dan rivâyet edilen 

hadisi de «Taganni ile Kur'an okumayan bizden de ğildir» yolundad 

ır (239). Nihayet mutaass ıp Müslümanlar, Kur'an ı tilavet (Tagbir, 

tartil) etmek ile dini olm ıyan taganni ( şark ı) nin ayn ı şey olmad 

ığına dair kendilerince şer'i bir hüküm verdiler (240). Halbuki 

tilavet ve tartil ile şark ımn kaide bak ımından ve ameli bak ımdan 

birbirinin ayn ı olduğunun ispat ı üzerine bu kural hükümsüz 

kalmıştır. 

Burada taganni kelimesine din bilginlerinden baz ıları, Kur'an ı 

güzel bir uslupla, düzgün şekilde okuma anlam ı vermek istemi şler 

ve Kur'an' ı melodinin en sadesinden bile tenzih ettiklerini aç ıklamışlard 

ır. Sünni dokt ıinin dört imam ından biri olan İmam Malik 

bunlann başında gelir. İmam Will ise melodi (cihan, lahn) ile 

Kur'an okunmas ını caiz görür. Mensup oldu ğu kavmin bile kusurlar 

ı nı yans ız bir gözle eleştiren ve bunu yüzy ıllar sonras ına ula şt ırmakta 

bir sak ınca görmiyen XIV. yüzy ılın tarih felsefecisi İbn Haldün, 

İmam Mâlik'in fikirlerini benimsemektedir. İbn Haldûn, Kur' 

(237) el -Ikd ül - ferid, III., 178. 

(238) Muhammed Cemil Beyhum, el - Mir'at fi hazârat il - arab, Ba ğdat 1962, 

S. 82; İbn Haldûn, Mukaddime, II, S. 460. 

(239) Tayyib Okiç, Kur'an' ı Kerirtfin usliıb ve kıraati, Ankara. 1965. S. 17. 

(240) İbn Haldûn, Mukaddime, II., S. 468.

EMEVI VE ABBASI UYGARLIĞI 149 

an- ı Kerim'i okurken uzat ılacak veya k ısa okunacak harfleri önceden 

düzenlenen ölçülü melodiye uydurman ın imkâns ızl ığı karşısında, 

Kur'an- ı Kerim'i melodik ve ritmik bir tarzda okuman ın doğru 

olmıyaca ğı inanc ını belli etmektedir. 

İslâm' ın ilk çağında Kur'an her halde etkili fakat de ğişik ses 

perdeleri pek az olan, muhtemelen minör gam ından ancak sâde bir 

melodi ile okunmakta idi. Tarihte Kur'an' ı melodi ile ilk okuyan 

kimsenin Peygamberin azatl ısı ve Ziyâd İbn Ebihi'nin anabir kardeşi 

Abdullâh İbn Ebi Bekre oldu ğu, bunun torunu Abdullâh İbn 

Ömer'in de onun tarz ın ı izlediği görülmüştür (241). Bu okuyu şun 

g ına ve hudâ' ile hiçbir ilgisi yoktur. Hatta bu tarz Kur'an okumaya 

da İbn önlar kıraati ad ı verilmi ştir. Bu uslupta okumay ı daha 

sonra devam ettiren Said el-Allâf, devrin Halifesi Hârün ür-Reşid 

taraf ından övülmü ştür. Fakat zamanla Abdullâh ibn Ömer ve Sald 

el -Allâfm tarz ı bir yana bırak ılm ış, güzel sesli kimseler Kur'an ı yetiştikleri 

ülkenin musiki özelliklerini ta şıyan melodilerle süsliyerek 

okumaya ba şlamışlard ır. Tarihte bu yolu ilk açan, yâni belli bir 

şark ı nağmesi ile Kur'an tilavet edenler el-Haysam ve Ebân ibn 

Taglib (242) olmu ştur. Onlar ı İbn. A'yün, Muhammed ibn Sa'd el- 

Tinnizi izlemi şlerdir. El-Haysam el-Allâf'm Abbasi Mansûr'a, Kur'an 

tilâveti hakk ında verdiği ,muht ıraya göre Hicazhlar Kur'an' ı Arap 

uslübuna uygun okuduklan hâlde, Küfeliler onu Nabâti, Basral ılar 

Husravâni-Farisi, Şaml ılar ise h ıristiyan rahiplerin uslübuna uygun 

olarak okurlard ı (243). 

Gerek Emevi, gerek Abbasi halifeleri içinde müsikiyi, ümmetin 

dini ödevlerini ihmal etmesinden korktuklar ı için yasaklayanlar 

bulunduğu da bir gerçektir. Bunlar ın ba şında I. Muâviye gelmektedir. 

Ama ona yak ınlar ı taraf ından bir gün bir olup-bitti ile musiki 

dinletildiği zaman, bundan büyük bir haz duydu ğu, kendini bu 

güzel sanat ın etkisine kapt ınp ayağı ile ritme kat ıldığı farkedilmiş- 

(241) İbn Kuteybe, Kitâb ül - Ma'ârif, S. 232; Houtsma, Ebu Bekre maddesi, 

İA., IV., S. 14. 

(242) Tayyib Okiç, a.g.e., S. 20. 

(243) Oysa Kur'an' ı Kerim'in böyle güzel veya daha hafif bir ritimle okunmas 

ı, ona karşı elbette bir sayg ısızl ıkt ı ve Hazret-i Peygamber belki 

de bunun için «Kur'an' ı Kerim'in fâs ık ve günahkârlar ın ahengiyle 

değil Arap elhan ı ile okuyunuz» demi ştir.


ti (244). Öte yandan o, Peygamber soyundan olanlar ın hilafeti düşünmelerine 

engel olmas ını sağl ıyacağını umduğu, için de onların 

musiki veya ba şka eğlencelerle uğraşmalanna göz yumar, hatta bunu, 

bol paralar vererek te şvik etmek isterdi. 

Musikiye cevaz veren ve te şvik eden ilk Halife, Muaviye'n ın oğlu 

Yezid ve k ız ı Âtike'dir. Âtike g ına'yı ve türlerini ö ğrenmekle kalmad 

ı, yapt ığı besteleri Mekke ve Medine'den gelen kad ın şark ıcılara 

da öğretti ve onlar ı bu yolda ilerleme ğe teşvik etti (245). 

Ortaçağ İslâm ı'mn musiki hayat ında önemli bir yer tutan Râ' 

ika, Azza, Ulviye gibi güzel sesli besteciler sadece kendileri şark ı 

söylernekle kalmay ıp kad ın ve erkek bütün Medinelileri musiki ile 

uğraşmaya ça ğır ırlard ı. Devrin ünlü zevk ve şiir erbab ı (örn. Tuveyş, 

M'abed, Abdullah ibn Câfer) hemen hergün onların evlerinde 

toplan ırlard ı (246). 

I. Yezid zaman ında Hicaz musikinin, şiirin, eğlencenin vatani 

hâline gelirken, Irak bunlar ı reddediyor, haram say ıyordu. II. Velld 

(743-744) şarkıc ılar' ve bestecileri Hicaz'dan Şam'a getirdi. Bu tarihten 

sonra musiki bilimi İslam ülkelerinin her yönüne yay ıldı 

(247). Daha önce Abdülmelik'in oğlu II. Yezid (720-724) Habâbe 

adl ı câriyenin sesine o derece esir oldu ki, imparatorlu ğun bütün 

idaresini hemen hemen onun eline b ırakt ı (248). Fakat zaman zaman 

Halifeler, devrin musiki şehri olan Medine'de bile bu tür sanat 

ve eğlenceyi yasaklam ışlard ır. Örneğin Abdülmelik'in oğlu Süleymân 

askerlerden birinin şark ı söylediğini duyunca yan ına çağırıp 

bu şark ıyı tekrarlamas ını emretmi şti. Hükümdann hoşuna gettiğini 

sanan asker bir kere daha, ama daha dikkatle ve daha duygulu bir 

sesle şark ıyı tekrarlay ınca, Halife taassubundan ötürü askeri had ım 

ettirmi şti. Sadece bu kadarla da kalmay ıp Medine valisine şehirde 

ne kadar şark ıc ı ve besteci varsa toplay ıp had ım ettirmesini emret- 

(244) Cörci Zaydân, V., S. 54; el - İkd ül - Ferid, II., 182; Ömar Rizâ Kahhâle, 

'alâm ül-nisâ', D ımışk 1959, III., S. 211; M. Zihni, Ma şâhir ün - nisâ, 

IL, S. 77. 

(245) Muhammed Cemil Beyhum, a.g.e., S. 82. Ebül-Ferec el- İsfahâni, el- 

Agâni, VIII. S. 19. 

(246) Muhammed Cemil Beyhum, a.g.e., S. 82. 

(247) Cörci Zaydân;.V, S. 55; 'Muhammed Cemil Beyhum, a.g.e., S. 83. 

T:, 

(248) Mes'üdi, Muruc., Paris. 1871: V., 446 v. öt.

EMEVI VE ABBAS İ UYGARLIĞI 

ıs ı 

mi şti (249). Emevilerin musild'ye en çok yer veren Halifesi II. Ve- 

M bile musild'nin sihirli etkisinden sak ınmayı sağlık vermi şti. 

Abbasi Halifelerinden Me'mıtın Horasan'dan Ba ğdat'a ula şt ığı 

zaman hükümdarl ığını güçlendirmeğe azmettiğinden sürekli olarak 

20 ay ınüsild dinlemekten uzak bulunmaya dikkat etmi şti. Fakat 

böyle yasaklar günden güne geni şliyen ve medenileşen Islam ülkesinde 

musikinin geli şmesine engel olamam ışt ı. Musiki daha çok 

refahtan do ğan bir ihtiyaç olduğu için elbette bunun te şvikçileri, 

hükümdarlar, emirler ve zengin tabaka mensuplar ı olmuştur. Me' 

retün ve Mu'tas ım zaman ında Tanburi Ubeyde, kitab ül-Agani'de tasvir 

edildiği gibi büyük bir musild ustas ı idi. Tanbur çalmaktaki 

mehareti yan ında bizzat besteledi ği şark ılarla da ün kazanm ışt 

ı '(250). 

Yava ş yavaş müsikinin câzibesine tutulan devlet büyükleri aras 

ında şark ı söylemek ve saz çalmak da moda oldu. I. Velid'in amcas 

ı oğlu olup 717'de hilâfete geçirilen Ömer ibn. Abdülaziz son 

derece dindarl ığına rağmen bu modadan kendisini alamamış ve 

önceleri, Hicaz valili ği s ıras ında, besteler yapmışt ı (251). Ama 

Halifeliğe yükseldikten sonra ibâdeti engelliyebilir diye müsikiye 

yer vermemi şti. Bununla birlikte, II. Ömer gene de güzel sesin, 

müsildnin etkisi alt ında kal ırd ı (252). Daha sonra Velid bin Yezid 

(249) Ebtsı'l - Ferec el - isfahani, Kitâb ül - Mani, IV., S. 61. 

250) Emir Ali, a.g.e., II., S. 464. 

(251) Cörci Zaydân, Medeniyet-i islâmiye, V., S. 158. 

(252) Mes'âdi, Muruc, V., S. 428, 431. A şağıdaki olaylar ı zikrederek bunu 

teyid ediyor : Bir gün bir Irakl ı, çok güzel sesli bir câriyeyi görmek 

için Medine'ye geldi; onun Kaadi'nin Cariyesi oldu ğunu kendisine söylediler. 

Kaadiyi ziyaret edip câriyesinin çok güzel Kur'an okudu ğunu 

şarkı söylemekte de çok mahir olduğunu i şittiğini, kendisine onu dinletmenin 

mümkün olup olmadığını sordu. Kaadi cariyesinin bu meziyetlerinden 

habersizdi. Misafirle birlikte câriyeyi dinledi; öyle heyecanlandı 

ki, terliklerini kulaklar ına geçirip diz üstü yürürken «beni 

Kabe'ye götürün, ben kurban edilecek bir kurban ım» diye söyleniyordu. 

'Ömer ibn Abdülaziz bu hikâyeyi duyunca kaadiyi i şinden azletti. 

Bunun üzerine kaadi bu câriyeyi dinleyip de "den bir yük hayvan!~ 

diye ba ğırmazsa, Ömer'in kartlar ı boş olsunlar» dedi. Bu söz de Halife'nin 

kulağına eri şti. Kaadi ile câriyesini görmek istedi. Halifenin huzuruna 

ç ıktıkları zaman, önce cariYeye Medine'de Söylemi ş olduğu mısraları 

söylemesini emretti. D'aha şarkı bftmeden, Omer'in büyük bir 

heyecâna kat ıldığı ve gözlerinden iri ya ş darnlar ının sakahndan a şağıya 

süzüldüğü görüldü. Şarkıyı üç kez'Söyleten Halifb -n. Ömer, Kaa-


ün kazanm ış besteler yapm ıştı (253). II. Velid şarab ı, eğlenceyi hele 

müsikiyi âdeta önüne geçilmez bir a şkla seviyordu. Her ülkenin 

müzisiyenlerini etraf ına topl ıyan ilk hük_imdar o oldu. Içkili ziyafetlerde 

İbn Sureyc, M'abed, İbn Muhriz, İbn Ayşe ve Tuveyş gibi 

sanatç ılara gün do ğdu. Babas ından tevâ;-üs etti ği iptilâ halindeki 

müsiki sevgisini ve heyecan ın ı ateşliyen parçalar, Kurey ş arapças 

ında yaz ılmış olarak Kitâb ül-Agani'de mevcuttur. Bunlar ın bestesinin 

de İbn Sureyc veya. Mâlik'e ait oldu ğu san ılmaktad ır. Hişâm'in 

mûsiki sevgisi Hristiyan gece ay nlerini dinleme ğe kadar 

gider ve bundan o derece huzur duyard ı ki, devlet umurunu bile 

unuturdu (254). Musullu İbrahim'in oğlu İshak ve Halife Mehdi' 

nin İbn Şekle ad ıyla tan ınm ış olan oğlu İbrahim de şarkılar yazd 

ı. Bunlar şark ılar kitab ı adl ı eserde ve ba şka eserlerde yer ald ı - 

lar (255). 

I. Yezid ve II. Velid gibi Halifeler devrinde geli şmesi hızlanan 

mûsiki, Emevilerin son zamanlar ında saray ve konaklardan halk 

aras ına hatta sava ş meydanlarına kadar girdi. Abbasoğulları İsfahan 

yöresinde Emeviler'i yenilgiye u ğratt ıklar ı zaman (H. 131) say 

ıs ız ganimet mallar ı aras ında ud, tanbu:~ ve nây bulmu şlard ı . 

Böylece müsiki derece derece ilerliyerek Abbasiler ça ğında daha 

üstün bir düzeye ula şt ı. Arapçaya, fars ve sanskrit dillerinden 

müsiki kitaplar ı çevirttirildi. Hammâd, İbrahim bin Mehdi ve Musullu 

İbrahim gibi tan ınmış müsiki üsta :lar ı, yaln ız şark ı için değil, 

raks için de besteler yapt ılar. Musullia genç sanatç ı Zaryâb yukar 

ıda kaydet ıtiğimiz sanatç ılardan müsiki ve g ınâ ( şark ı) öğrenmişti; 

öyle sihirli bir sanatç ı idi ki, Musullu diğer sanatç ılar onu 

k ıskand ılar, o da bat ıya gitmek zorunda kald ı. Endülüs hükümdar 

ı Hakem bin Hi şâm, Zaryâb' ın geldiğini duyunca kendisi de 

kar şılamaya ç ıkt ı Onu devlet ricâli mertebesine yükseltti ve kendisine 

iktalar verdi. Böylece Zaryâb, Endiilüs'te şark ı sanat ın! yayd 

ı. Fakat Endülüs'ün ekonomik ve siyasi durumu gerileyince, bu 

sanat Kuzey Afrika'ya intikal etti. «Ekonomik durumlar ı bozulma- 

di'nin sözlerini mubala ğal ı bulmadığın ı söyliyerek onu eski memuriyetine 

iade etti. 

(253) İbn Tiktika, el-Fahri, Paris 1910 (tr. par Emil Amar), S. 113 v. öt. 

(254) Lammens, Siecle des Omayyades, S. 386 . 

(255) Ebü'l-Ferec el- isfahâni, kitâb ül- agâni, VIII., S. 143; Mes'üdi, a.g.e., 

S. 10; İbn ül - Nedim, Fihrist, S. 140, Bey.L-ut 1964.

EMEVİ VE ABBAS İ UYGARLIĞI 

153 

ya yüz tutmu ş devletlerde en önce kaybolmaya yüz tutacak sanat 

müsiki sanat ıd ır; sebebi de bollu ğun, refah ın yaratt ığı eğlence ihtiyac 

ından doğmu ş olmas ıdır» diyor İbn Haldûn. Fakat Yak ın Çağ' 

ın teknik imkânlanyla müsiki sanat ı bu görü şü doğrulam ıyacak bir 

nitelik kazanm ışt ır. Zaryâb' ın ölümünden sonra, yerini ancak k ız ı 

Aliyye doldurabilmi ştir. (Bk. Ali İbrahim Hasan, Nisâ lahunna fi'l- 

Tânh il- İslâmi Nasib, Kahire 1963, S. 91-92). 

Yukar ıda, müsikinin kuvvetli câzibesine kap ılanların ibkletlerini 

ihmal edecekleri yolundaki inar ıca rağmen, Halifeler ve devlet 

ileri gelenlerinin bizzat müsiki bestelemekten ve müsiki icra etmekten 

kendilerini alamad ıklarını söylemi ştik. Abbas oğullarında da 

_mûsiki aletlerini kullanan ve şarkı okumaya emek veren bir kaç Har 

life ad ına rastlamak mümkündür: Muntas ır, Mu'tez, Mu'temid, bunların 

en ünlülerindendirler (256). Mt ısiki sanat ı ile uğra şan ve sanat 

eserleri toplanm ış olan ilk halife çocuklar ı İbrahim bin Mehdi ile 

k ız kardeşi Aliyye binti Mehdi'dir (257). İbrahim'in zaman ına kadar 

şark ılar hep eski tarzda okunurken o, kendisinin bir prens olduğunu 

ve istediği tarzda şark ı okuyabilece ğini söyliyerek müsikinin 

insan sesiyle icra olunan k ı sm ında büyük bir inkilâp yapm ışt ı . 

Halife Vâs ık da büyük bir besteci idi, Halife Mu'tez devrinde Halife 

Mehdis'nin k ız ının câriyesi Munise ola ğanüstü bir mevki kazanm ışt 

ı (258). Bu devirde ya şamış olan prensesler ve asil kad ınlar sürekli 

olarak, Nevbet ül-llâtûni denilen müsiki toplant ıları yaparlardı. 

Bu suvarelerde yüze yak ın kad ın müzisiyen bir şef yönetiminde 

konserler verirlerdi (259). 

Uzun zaman bir eğlence ya da zengin tabakan ın meylettiği bir 

sanat dal ı olmaktan öteye gidemiyen rnüsiki Harûn ür-Re şid zaman 

ında ve onun çabalar ıyla bir meslek hâline getirilmiştir. Bu tarihten 

sonra Abbasi prensleri aras ında müsiki yazarlar ı daha da art- 

(256) Cörci Zaydân Medeniyet-i islamiyye, V., S. 85. Kitâb el - Agâni, VIII., 

S. 189 - 190. 

(257) Yâni Harûn ür - Re şid'in baba bir karde şidir. Şiir yaznıakta ve yazd ığı 

şiirleri bestelemekte büyük bir maharet göstermi ş, bu yüzden devrinin 

en ünlü üstad ı sayılmıştır. Annesi cariye Meknüna'den güzel ses 

tevarüs eden 'Aliyye'yi Hârûn ür - Re şid uzun yolculuklarda yan ından 

ay ırmak istemezdi. Mûsikiye olan meyli 'Aliyye binti Mehdi'yi hiçbir, 

zaman ibadetten uzak bulundurmam ıştı (Bk. el - Ağani, C. X. S. 78). 

(258) Mes'üdi, a.g.e., VII., S. 387. 

(259) Emir Ali, a.g.e., II., S. 470.

15.4 Bahriye ÜÇOK 

mışt ır. Abbasi Halifelerinin dördüncüyü olan Mdi'nin o ğlu Abdullâh, 

Harün ür-Resid'in o ğlu Ebü İsâ, Emin'in oğlu Abdullâh, Mütevekkil'in 

oğlu Ebü İsâ ve X. Halife Mu'tez'in o ğlu Abdullâh bunlar 

ın aras ında ün yapanlardand ır. 

Abbasiler devrinde müsiki nazariyeleri ile u ğra şan ünlü Türk 

İslam bilgini ve filozofu Fârâhi yazm ış olduğu kitâb ül-M ıCısiki adli 

eserinde sesi bilimsel olarak aç ıklad ıktan sonra müsiki aletleri 

yapmak için gerekli usulleri de tan ımlad ı (260). 

Giderek Müslüman Sofiler öteki semâvi dinler gibi islâmiyeti 

de dini bir müsiki ile süslemek hevesine kap ıld ılar. Dini müsiki ve 

bunun bir sonucu olan raks, mutasavv ıflar aras ında büyük ölçüde 

ra ğbet görürken, bir yandan da bunun İslam dini ile bağda şıp bağ= 

da şm ıyaca ğı konusu üzerinde duruldu (261). Bir ara telli ve hatta 

nefesli sazlar ın dinlenmesi haram say ıld ı. Kur'an'da semâ geçmediği 

için onun mubah olup olmad ığı hadis-i şeriflerle aç ıklanmaya 

çal ışıldı (262). 

XIII. yüzy ıl sonlar ına doğru dini müsiki en iyi nitelikteki temsilcilerini 

ancak Oğuz Türklerinde ve Mo ğollarda bulabildi. Bu müsikinin, 

insan ın Allah'a kar şı olan a şk ım kuvvetlendirdi ğine inanan 

ve bunu telkin eden Mevlânâ Calâlüddin Ritmi 01m. 1273) ve 

özellikle torunlar ı zaman ında geli ştiği san ılmaktad ır. Araplar' ın 

yaln ız g ınâ tarz ı ile bir benzerlik gösteren Türkler'in uzun havalar 

ı bir yana b ırak ıl ırsa, gerçek Do ğu müsikisi ile Arap müsikisi 

aras ında aç ık bir benzerlik yoktur. Gerçek Do ğu müsikisini bugün 

ancak Azeriler, Özbek Türkmenleri ve Türkistan K ırg ızlar ında bulmak 

mümkündür. Arap müsikisi bu güzel Do ğu müsikisinden ancak 

bir gam muhafaza eder. 

Siyah islâm' ın mûsikisine gelince o tamamen zenci kültürünün 

yaratt ığı bir sanat olup di ğer müslüman ülkelerin müsikisiyle hiç- 

(260) Haydar Bammat, islâmiyetin manevi ve kültürel de ğerleri, S. 349. 

(261) el - Gazzal ı, ihya u Ulum ud - Din; Ebû Na şr ül - Sarrâç, kitâp ül - Luma'a; 

Tahsin Yaz ıc ı , İA., Semai maddesi, X., S. 466. 

(262) Tahsin Yaz ıc ı Semd' ı mubah sayanlar ın, Kur'an' ın XXXI. Süre 19. 

âyetine dayand ıklar ını bu ayette güzel sesin övüldü ğünü, çirkin sesin 

ise yerildiğini Ebû Nâsr ül - Sarrâc'a dayanarak kaybetmi şse de «Yürüdü 

ğünde ne acele ve ne yava ş yürü, sesini yükseltme, çünkü en çirkin 

ses e şeğin sesidir.» şeklinde inmi ş olan bu ayette güzel sesle bir 

melodi terennümünü mubah k ılan bir husus göremedik.

EMEVI VE ABBAS İ UYGARLIĞI 

155 

bir ili şiği yoktur. Geni ş ölçüde Iran-Arap etkisini kabul eden Selçuklu 

ve Osmanl ı saray müsikisi ise ba şkentlerden sonra büyük 

şehirlere ula şmış zamanla gerçek Türk müsikisinin en de ğerli unsurlar 

ını sakl ıyan köylere kadar s ızmıştır (263). 

Yukar ıda bahsetti ğimiz Ortaçağ'da müsikinin insan ı ibadetten, 

Allah' ı dü şünmekten al ıkoyduğunu iddia edenlerin tersine 

Mevlânâ Celâlüddin Wırni'nin ve başka Süfilerin s ırf ilâhi sevgi 

ile vecde gelip ,müsiki ahengi ve ritmi ile semâ ettiklerini gördük. 

Sonuç olarak diyebiliriz ki, her zaman iyiye ve güzele yönelen Islâm 

dini, Tanrı'n ın kullarına verdiği bu en etkili sanat ı, insan ruhunu 

yüceltmeğe (Bach, Beethoven, Itri, Dedeefendi ve ba şkaların 

ın bestelerinde oldu ğu gibi), Tanrı'n ın kudretinin sonsuzlu ğunu 

övmeğe, insanların sevinç veya elemlerirıi terennüme hasretti ğimiz 

takdirde yasaklanmam ış olmalıdır. 

Kaldıki Hazreti Muhammed, bir kurban bayram ında, eşi Hz. 

Ayşe ile birlikte def çalan iki genç cariyenin okuduklar ı şark ı ve 

ezgileri dinlemekte de bir sak ınca görmemi şti (264). 

B) Yapı sanat ı : Emevi ve Abbasi uygarl ığının bugün bile 

ayakta duran büyük sanat an ıtlann ı iki bölümde görmek doğru 

olur. Bunlardan biri sivil mimari, ikincisi dini mimari eserleridir. 

a) Sivil Mimari : Emevi halifeleri gerek saraylannda, gerek 

ibâdet yerleri olan camilerde Bizans an ıtlarından sönük kalmamaya 

özellikle dikkat etmi şlerdir. Bizanstan ve M ısır'dan getirtilen 

ustaların ve bu i şlerde kullan ılan yap ı malzemesinin, ayrıca Suriyeli 

i şçilerin bu an ıtlar ın ortaya ç ıkmas ında büyük pay ı vardır. 

Kabile rekabetleri ve bu gibi nedenlerden ba şkentte huzursuzluk 

duyan halifeler I. Velid'ten başlıyarak Şam'dan uzakla şt ılar. Yaln 

ız cülus günlerinde ve büyük merâsimler dolay ıs ıyla Şam'a uğrad 

ılar. Halife Hişam çölün tam ortas ında, Palmir'in kuzeyinde 

Rusâfet üş-Şasn'ı (Eski Sergiopolis) kendisine ikâmet yeri olarak 

seçmişti. Çölde köşkler, saraylar yapt ırmamış olan halifeler bile, 

muhteşem çad ırlar kurdurup gene de orada oturmakta idiler. Bunda 

eski Bedevi hayat ının özlemi olsa gerektir. Sporcu-, avc ı ve bedevi 

şiirine gönül bağlamış olan bu halifelerin yapt ırdıklan çöl saray- 

(263) Aly Mazaheri, a.g.e., S. 160; Ehad Arpad, IA., IV., S. 778. 

(264) Sahih-i Buhâri Muhtasar ı, Tecrid-i Sarih tercürnesi, C. III., S. 152. 

Ankara 1966.


larından birkaç ın ın kal ınt ılar ı yak ın zamanlarda ortaya ç ıkmıştır; 

Ürdün'de yap ılmış olan Kusayr Amrâ ve M şatta saraylar' bunların 

iki önemli örneğidir. Bu her iki kasr arkeologlar ve sanat tarihçileri 

taraf ından dikkatle incelemni ştir. 

Bahr-i Lût (= Lût denizi; yâni bizim Lût gölü dedi ğimiz)'un 

kuzey ucundaki Kuseyr Amrâ'n ın duvarlar ı üzerindeki resim, ve yaz 

ılardan anla şılmışt ır ki, bu kasr VIII. Yüzy ılın ilk yarısında I. Velid 

ya da buraya pek yak ın oturan II. Velid taraf ından yapt ırılm 

ışt ır. Şatonun bir duvar ında dört hükümdann resmi vard ır. 

Bunlar, hemen alt ında bulunan yaz ılara göre, Araplar' ın yenilgiye 

uğratt ıkları, Bizans İmparatoru, Son Iran İmparatoru (III. Yezd 

Gerd), Habe ş Neca şi'si, İspanya Gotlar ın ın kıral ı Rodrik'tir. Ayr ı- 

ca adları bildirilmiyen ba şka iki portrenin baz ı tarihçilere göre 

Göktürk Hakan ı ile Hind hükümdar ı olmas ı ihtimali vard ır. Kuseyr 

Amrâ'n ın büyük bir bölümü, s ıcakl ık dereceleri birbirinden 

farkl ı bulunan hamam odalar ından meydana gelir. Kö şkün hemen 

her yerinde odalar ın duvarları, tavanlar ı, türlü türlü renklendiril 

mi ş resimlerlerle bezendirilmi ştir. Resimlerin konulan çe şitlidir: 

Av sahneleri, zenaatkârlarm çal ışmalar ı, tarih, felsefe ve şiiri gösteren 

sembolik tasvirler, Hz. İsa gibi bulutlar ın üstünde taht ına 

kurulmuş olarak resmedilmi ş bir halife, duvar girintilerinde birçok 

kadın figürleri, çöl ku şları ve hepsinden daha ilginci, ba şında 

incilerle i şlenmi ş zengin bir ba şlık ta şıyan ç ıplak bir kad ın resmidir 

ki, şimdi bu resim Berlin'de Kaiser Friedrich müzesinde 

bulunmaktad ır. Bütün bu yap ılar ve freskler Bizans ve eski Sasâni 

sanat ının Arap topraklar ındaki son miras ıdır. 

Mşatta (= K ışlak) Ürdün'ün doğusunda Şam'dan 2000 km. 

güneyde ve Lût Denizinin 40 km. do ğusunda yap ılmış bir sarayd ır. 

114 metre uzunluğunda dört kö şe bir zemin üzerine oturtulmu ş , 

yer yer kulerle de sa ğlamlaşt ırılmış olan bir duvar içindeki Mşatta 

tam bir Arap çöl saray ı özelliğine sâhiptir. XIX. Yüzy ıl sonlarında 

ke şfedilen Mşatta'n ın kimin taraf ından yapt ırıldığı uzun tart ışmalara 

yol açm ış, XIX. Yüzy ıl başlarında bilginler uzun incelemelerden 

sonra, onun bir Emevi yap ısı olduğunu açığa ç ıkarm ışlard ır. 

Mşatta saray ının değer biçilmez güzellikte olan cephesi şimdi 

Berlin'dedir. Osmanl ı Padişah ı II. Abdülhamit bu güzel eseri 

dostu Alman İmparatoru II. Wilhem'e hediye etmi ştir (265). 

(265) Art ık bilgi için bk. E. Diez, Islâm Ans. VIII., M şatta mad.; K. Otto - 

Dorn, Kunst des İslams, S. 50.

EMEVİ VE ABBASi UYGARLIĞI 

157 

Mşatta'n ın önemini artt ıran özelliklerden biri de alç ı kabartmalarla 

yap ılan arslanlar ve anka ku şlar ının karşı karşıya konulf 

mas ı, sfenkslerin, asma dallar ına konmu ş kuşların bulunmas ı, üçgenler 

içinde çiçek motiflerinin yer almas ı gibi kâh hellenistik, 

kah da sasâni etkilerini Orta Asya'ya özgü hayvan dekorlar ıyla 

ahengli bir biçimde bir araya getirmesidir. 

Abdülrnelik'in oğlu Hişam' ın yaptırd ığı ilginç saraylardan birisi 

de Şam ile Palmir yolu ü ıerindeki Kasr ül-Hayr 11-Garbl'dir. 

Hemen hemen bütünü y ıkılmış olduğundan, temelleri üzerinde yap 

ılan ara şt ırmalarla plârn anla şılan Kasr' ın en önemli yönü büyük 

lüğü, ve ele geçen iç ve d ış duvar süsleridir. Kal ınt ılardan çok dikkate 

değer bir parça da, 1936 y ılında bulunan ve bugün Şam'da Mil 

lî Müze'yi zenginleştiren iki fresktir. Üç tablodan olu şan bu fresklerin 

üst bölümünde biri ut, öteki flüt çalan iki müzisiyen ile, altta 

bir av sahnesi canland ır ılm ışt ır. İki müzisiyeni gösteren tablo, özellikle 

İslam tarihi yönünden ilgi çekicidir. Çünkü hâlâ İslâm dininin 

hem müsikiyi, hem de resmi yasaklam ış olduğuna dair mevcut olan 

inanc ın yersizliğini gösteren bir delil te şkil etmektedir. Gerçekten 

de resim islâm'da bir âyetle doğrudan doğruya veya kesin bir hadisle 

yasak edilmemi ştir. Eğer edilmi ş olsaydı halifelerin saraylarında 

görrnekte oldu ğumuz bu resimler günümüze kadar gelemezdi. 

Kur'an'da tasvir veya suretle ilgili âyetler : Gâfir, 64.; Tegâbün, 

3.; A'râf, 11.; al-i l ınrân, 6; Ha şr, 24. âyetlerdir. Bunlardan 

hiçbirinde tasvirin yasak oldu ğuna dair bir emir bulunmamaktad 

ır. En çok ilgisi olan «Ey Müminler içki, kumar ve ibâdet için 

yap ılan timsaller şeytan i şidir, bundan kaç ının taki felâh bulas ınız 

(Maide, 90) ise pek aç ık olarak görüldüğü gibi tapmak için 

yap ılan timsalleri yasak etmi ştir. islâm ın ilkçağında •Hz. Peygamber 

zaman ında resim ve heykellere kar şı duyulan ikrâh, islâmiyeti 

yeni kabul etmi ş, puta tapmaktan henüz ayr ılmış kişileri bundan 

uzak bulundurmak içindi. Bu amac ı gerçekle ştirmek için belki 

bir tak ım hadisler bile uydurulmus.tu. Ama puta tap ıc ılık bugün 

aşağı yukar ı 1400 yıl geride b ırak ılmış olduğuna göre resim 

bir yasak değil, ikrah konusu bile olamaz. Hele de onun sanat bak 

ımından olduğu kadar, bilimsel yönden de ne çok yararl ı olduğu 

göz önünde tutulursa! (266). 

(266) Bu konuda çok geni ş ve güzel bilgilerin toplanm ış olduğu, Ahmet Timur 

Pa şa'n ın et - Tasvir ind el - Arab adl ı Kahirede yay ınlanmış olan

158, Bahriye ÜÇOK 

Emevi saraylar ı içinde, gerek plan ının büyüklüğü, gerek süslerinin 

lüksü bak ımından hiç şüphe yok ki, en üstün yeri Hirbet 

ill-Mefcir almaktad ır. Büyük bir ihtimal ile bu II. Velid zaman ında 

yap ılmışt ır. Bu yap ı kompleksinde saray, geni ş bir avlu, bir cami, 

çok geni ş ve insan ı etkiliyen hamam bir arada bulunmaktad ır. 

Burada ötekilerden de ği şik olarak Ni şler'de duran, frizler halinde 

yan yana getirilmi ş olan veya kubbe kö şelerindeki insan heykelleridir. 

Bunlar daha çok tabii büyüklü ğün 3/4 ü kadard ır. Kasr 

ül-Hayr'da görüldüğü gibi, burada da ba şlıca figür bir halife kabartmas 

ıdır. Fakat beklendi ği gibi, saray ın kap ıs ında değil, hamam 

ın kap ısının üstünü süslemektedir (267). 

Saray ve kas ırların duvarlar ını renkli resimler kabartmalar 

ve heykellerle süslemek Abbasi halifeleri zaman ında da devam etti. 

Bunun örneklerini Samarra'da Mu'tas ım' ın 836'da yapt ırdığı , şehrin 

tam ortas ındaki Cavsak ül-Hakani'de; Samarra'n ın dokuz km. 

güneyinde bulunan, halife Mütevekkil'in yapt ırdığı (854'de) Balkuyara 

saray ında, Dicle'nin sağ kıyısında Cavsak ül-Hakani'nin karşısında 

halife Mu'temid (878-882) zaman ında yap ılan Kasr ül-Aşk 

ve ba şkalannda görmek mümkündür. 

b) Dini Mimari : Dini mimariye gelince. Bunun en eski örne ği 

Hz. Muhammed zaman ında yap ılan Mescid-i Nebevii'dir. Sonradan 

yap ılan camilere örnek olmas ı gereken bu camiden, Abdullah ibni 

Zübeyr ile Emevi halifeleri aras ındaki savaşlar s ıras ında yak ılıp yıkılmas 

ı sebebiyle pek bir şey kalmam ış, sonradan birçok kez yenilenmi 

ştir. Mimari bak ımından örneklik edebilecek olan ba şka bir yapı 

da Amr ibn ül-As' ın yapt ırdığı Fustat camiidir; bu da birkaç kez 

yenilenmi ştir. Bu bak ımdan İslam dini mimarisinin en eski örne ği 

olarak günümüze kadar gelebilmiş Kayravan camiini göstermek 

mümkündür. Bu camii Kuzey Afrika fatihi Ukbe bin Nâfi' yapt ın 

mışt ır. 

In şaat merakl ıs ı I. Velid'in yapt ırd ığı Ümeyye camii o zamana 

kadar mevcut örneklerden bamba şka bir görünü ştedir. Hz. Pey- 

(1342) değerli eserine bk. S. 128 ve öt., ayr ıca Mes'Cıdi, Murûc, VII., 

S. 291'de Yezid bin Velid'in bir hali üzerine i şlenmi ş portresinden 

bahsedilmektedir. Ayn ı konu Taberi'de (Zotenberg çevrisi), IV., S. 

547'de yer alm ıştır; Lammehs, Siecle des Omayyades'a ve ayr ıca R. 

Ettinghausen'in La Peinture Arabe' ında islânı'da resim hakk ında geni 

ş bilgi vardır. 

(267) Otto - Dorn, Kunst des İslams, S. 51.

EMEVi VE ABBAS İ UYGARLIĞI 

159 

gamber'in Medine'de, kendi oturdu ğu yerde, yap ılmış olan Meseld, 

ibadet yeri bir ravakla örtülmü ş bir avlu biçiminde idi. Her ne kar 

dar Müslüman komutanlar ın ilk karargahlan olarak da kullan ılan 

Mısır'daki Fustat, Irak'daki Küfe ve Basra camileri gibi ilk yap ılarda, 

Medine camii tipi ile yetinilmiyorduysa da Hz. Ömer ve Hz. Osman' 

ın hilafetleri s ıras ında Mekke ve Medine'deki mescidlerin yak ı- 

n ında olan evler sat ın al ınarak bunlar geni şletilmi ş, bu sade çardakların 

yerine sütunları taştan yap ılm ış ravaklar geçirilmi şti. Bu ye, 

nilestirme hareketi ba şka eyâletlerde de çok geçmeden izlendi. Örneğin, 

Sa'd ibni Ebi Vakkas, Küfe camiini Sasani saraylanndan 

ve HIre'deki Hristiyan tap ınaklanndan getirtti ği sütunlarla süsledi. 

Basra camii ise I. Muâviye zaman ında onun gayrime şru kardeşi 

Ziyâd ibni Ebi Sufyân (Ebihi) taraf ından büyük çabalarla yapt 

ırıldı . İmam cemaatin üstünden atlamas ın diye, camie biti şik olan 

hükümet kona ğı ile mihrab aras ına ayr ı bir yol ve kap ıyı plana 

koydurdu. Her f ırsatta Basral ı eşraf ın yap ı hakkındaki düşüncelerini 

öğrenmek isterdi. Onlar ın olumlu sözlerini duydukça sevinirdi. 

Hatta bir keresinde Ziyad' ın a şağıdaki beyitleri söyledi ği 

Belâzuri'de yaz ılıd ır : «Ziyad tanr ı'yı anmak için çamurdan de ğil 

ta ştan öyle mükemmel bir yap ı meydana getirdi ki, bu bina yap ı- 

l ırken insanlar ın yapı malzemesini elden ele verdikleri görülmemiş 

olsaydı, onun şeytan taraf ından yap ıldığını söylerdik.» (268). 

Gene ayn ı sahifede Belazt ıri, Ziyad' ın bu camie taştan bir minare 

eklediğini ve bunun ilk minare oldu ğunu söylüyor. İşte I. Velid'in 

yapt ırd ığı Ümeyye camiinin güney yönündeki iki minare Suriye camileri 

için ilk örnek say ılırsa da, öncülük etme: şerefi Basra camiine 

aittir. 

Ümeyye camiinin renkli mozay ıklarla bezenmiş olan iç duvarlar 

ının bozulmamış ya da badana alt ında kalmam ış olan bölümleri 

büyük ağaç, kule, yüksek yap ı resimleri ile süslenmi ştir. 

Daha sonra Abdülmelik, Abdullah ibni Zübeyr'in Mekke'de 

kendini halife tan ıtmas ı üzerine, Müslümanlar' ın hac farz ını yerine 

getirebilmeleri için Kudüs'de Hz. elmer'in Müslümanlarla birlikte 

ilk namaz k ıldığı kayal ık yeri seçti (269). Burada Kubbet üs-Sahra 

(268) Belazüri, Futuh, II., S. 176. 

(269) Brockelmann, Islam milletleri ve devletleri tarihi (N. Çagatay çevrisi), 

S. 87.


ad ı verilen sekiz kö şeli ünlü rnescidi yapt ırd ı . Uzun zaman yanl ış 

olarak Ömer camii denilen bu mescid Museviler, Hristiyanlar ve 

Müslümanlarca hep birlikte kutsal say ılan kayay ı ortas ına alacak 

şekilde yap ılm ıştır. Talmud'da Hz. İbrahim'in burada kurban kestiği, 

Hz. Davud'un burada Tanr ı'ya ibâdet etti ği bildirilir. İslami 

rivayetler buradaki kayay ı pek çok efsânelerle süslemi şlerdir (270), 

Abbasiler iktidara gelinceye kadar Kubbe'nin ortas ında İran' ın 

son hükümdar ı Yezd Gerd'in tac ı ile çok değerli bir inci, Hz. İbrahim'in 

koçunun boynuzu bir zincire tak ıl ı olarak bulunmaktaymış. 

Sonra bu değerli eşya Kabe'ye nakledilmi ş. 1016 yıl ında meydana 

gelen depremde Kubbet üs-Sahra'n ın kubbesi, alt ındaki kayamn 

üstüne dü şmü ş ( İbn ül-Esir, el-kâmil, IX, S. 209), alt ı y ıl sonra 

Fatimi halifesi el-Hakim (386-411/996-1021) taraf ından eski durumuna 

getirilmistir. 1099 da Haçl ı ordular ı Kudüs'e girdiler ve IL 

Boduen zaman ında Hristiyanlar Kubbet üs-Sahra'y ı kiliseye çevirdiler. 

Mescidin içi ve d ışı Hristiyan azizlerinin resimleri ile süslendi. 

Kubbe'nin üstüne de alt ından bir büyük haç konuldu. Daha 

sonra yap ı Avrupa'da Tampliye (Templier) kiliselerine (271) model 

oldu, hatta bu çok kö şeli yap ı tipi Rafaello'nun «Bakire'nin Düğünü» 

adl ı ünlü tablosunda musevi tap ınağı olarak konuyu tamamlad 

ı . 

Abdülmelik bu yap ıyı bitirdikten sonra, buna çok yak ın bil 

yerde, Hz. Muhammed'in « İsrâ» olay ından ad ın ı alan Meseid-i Aksa'yi 

yapt ırd ı. Eski Bizans kilisesi Aya Maria'mn sağlam kalm ış 

duvarlar ını da buraya ekletti. Böylece eskisinin üç misli büyüklükte 

siitunlu bir ravak ortaya ç ıkt ı; sonradan kubbe ve dört nef eklenmesiyle 

cami imparatorluğun ihti şamma uygun bir tap ınak oldu. 

Emevi soyu iktidardan at ıl ıp yerine Abbaso ğullar ı geçince 

(750), o zamana kadar ba şkent olan Şam üstünlüğünü yitirmeğe 

ba şlad ı. Onun yerine ikinci Abbasi halifesi Mansur'un yapt ırdığı 

Bağdat ve Mu'tas ım' ın yapt ırd ığı Samarra geçti. Abbasiler 

sünni mezhebini izledikleri halde, İranl ılar'dan büyük destek görmü 

şlerdi. Çok geçmeden halife Mu'tas ım, Horasan'da oturan Türkler'den 

hassa ordusu te şkil edecek, böylece de her alandaki sanat 

eserleri bu siyasal de ği şikliğe ayak uydurmak zorunda kalacakt ır. 

(270) Bk. İs. Ans., J. Walker, VI., S. 944'te Kubbet üs- Sahra md. 

(271) Askeri ve dini, 1118'de kurulmu ş bir Hristiyan tarikat ı .

Kudüs'teki Kubbet iis-Sahra. 

R. Otto- orn, Die Kunst des İsla ıns, Baden-Baden 1964,

Ürdün'de E ıneviler'e ait Barbet ül-Mefeir saray ında bulunan bir kadın 

heykeli. 

K. Otto-Dorn, Die Kunst des İslams, Baden-Baden 1964.

Samarra'da Büyük Ca.miin minaresi. 

K. Otto-Dorn, Die Kunst des İslams, Baden-Baden 1964.

Şam'da ijmeyye Camiinin iç mozaylklarmdan bir bölüm. 

R. Ettinghausen, La Peinture Arabe, Geneve 1962.

ElVIEVİ VE ABBAS" TJYGARLIĞİ 161 

Bunun Mezopotamya'da iki örneğini vermekle yetinelim: biri Samarra 

camii, öteki bundan 15 km. kuzeyde bulunan Ebu Dülef camiidir. 

Samarra camii Mütevekkil taraf ından yapt ırılmış olup dünyan 

ın en büyük camiidir (272). Iç bölümünde yirmibe ş nef vard ır. 

Bunlar birbirine paraleldir. Hemen hemen 38 000 metre karedir. 

Daha aç ık bir fikir vermek için Roma'daki Sen Piyer katedralinin 

15 160, Ayasofya'n ın ise 6890 metre kare yüz ölçümleri oldu ğunu 

söylemek yerinde olur. 860 y ıllar ında yap ılan Ebu Dülef camiinin 

sütunlar ı ve ba şka kal ınt ılar ı bugün hala ayakta durmaktad ır. Camiin 

Samarra'n ınkine çok benziyen bir de minaresi vard ır. 

5. — Bilim : A) Genel olarak , : Abbasoğulları devrinde Mansur 

ve Me'mun'un saraylar ında Iranl ı, Musevi bilginlerin süryancadan 

bazen de Pehlevi dilinden arapçaya bilimsel eserler çevirme- 

& ba şlad ıklar ın ı görüyoruz. Bu devirde kozmografik cedvellere, 

farsça bir deyim olan Ziç deniliyordu. Iran gerek Sasaniler, gerek 

İ slam devrinde olsun Yunan bilimlerinden ba şka Hind biliminin 

etkisi alt ında kalm ışt ır. Astronomi daha çok Yunan'dan cebir, ma- 

_tematik ise Hind'den gelen etkiler alt ında kalm ışt ır. Bugün Avrupal 

ıların da Arap rakamlar ı dedikleri rakamlar Hindistan'da icad edilmiştir. 

Cebir Yunanistan'da henüz bilinmedi ği yüzy ıllarda Hindistan'da 

epeyi zamandan beri geli şmişti. 

IX. ve X. yüzy ıllarda bilimsel çal ışman ın en yoğun olduğu yer 

Fırat ve Dicle ırmaklar ı bölgesidir. En önemli uygarl ık merkezlerinden 

olan Harran, Basra ve Bağdat pek çok bilgin yeti ştirmi ştir. 

Bunlardan 869'da ölen Câhiz ile büyük dü şünür el-Kindi'yi (ölm. 

873) ba şta saymak gerekir. 

X. Yüzy ılda Basra'da serbest dü şüncelilerin kurdu ğu bir cemiyet 

ortaya ç ıkt ı. Bunlar çe şitli bilimsel çal ışmalar sonucu ellibir 

eser (Risâle) yazd ılar. Bu bir ansiklopedi te şkil etti. Halk aras ında 

bu eserler çok ra ğbet gördü. İhvân üs-Safa ad ı verilen bu cemiyetin 

üyeleri daha çok İsmâililer'in dini-siyasi eğilimlerine yatk ınd ılar. 

Bu cemiyet biraz da mason ce ıniyetini and ırmaktaydı. Birçok tan 

ınmış bilginleri aralar ında bar ındıran İhvân üs-Safa mensuplar ı , 

eserlerinde s ık s ık Pitagoras, Sokrates, Platon'un adlar ın ı anarlar, 

(272) Bk. S. K. Yetkin, islâm sanat ı tarihi, I., bas., S. 62.


Aristo'ya ise daha üstün bir yer verirlerdi. Risâle'lerde her ne kadar 

Aristo felsefesini benimseyen el-Kindi'den bahis yok ise de, onun 

ö ğrencisi ünlü Ebu Ma' şer (ölm. 885)'in ad ı zikrolunmaktayd ı. Bununla 

birlikte Risâle'nin onüçüncüsü Muhammed el-Kindrnindi 

(273). XIV. Yüzy ılda bu ansiklopedi Timur'un vezirlerinden birisi 

için farsçaya çevrildi. Gene el-Kindi'nin ünlü ö ğrencisi Ebu 

Zeyd de Ebu Ma'a şer gibi Belh'liydi. Daha önce Ba ğdat'ta İbni Masa. 

el- Harezmi adl ı bir matematikçi bilgin ya şam ışt ı ki matematiğe 

dair b ırakt ığı eserler Rönesans ça ğına kadar Avrupa'da izlenmi ş- 

tir (274). Bu yüz y ıllarda İslam imparatorlu ğunun doğu s ınırlar ın, 

da ünlü kozmograf Ahmed el-Fergâni (ölm. 861) ile filozof Ebu 

Nasr el- Farabi (870-950) görülürler. Felsefe, mant ık, t ıp ve müsiki 

ve daha birçok alanlarda insan ı şaşırtacak bir bilgiye sâhip 

olan Farabrilin say ısız eserlerinden baz ılarını İbni Sina'nin orta, 

dan kald ırıp yok ettiği Brockelmann ve ba şkalar ı taraf ından bildirilmektedir 

(275). Farabi, Eflatun (= Platon) ile Aristo'nun felsefesini 

kar şılaşt ır ıp ele ştirdiği gibi zaman zaman bunlarla ayn ı fikri 

de savunmu ştur. Ancak ara s ıra mistik ve zâhid bir yol tuttu ğundan 

onlardan ayr ılır. 

İslam aleminin yeti ştirdiği en büyük filozoflardan biri de 

Bat ıl ıların Avicenne dedikleri İbni Sina (980-1037) d ır. Samano ğullar 

ı zaman ında Buhara'da görev alan İbni Sina da Farabi gibi mant 

ık, metafizik, müsiki ve t ıp ile uğra şmıştır. XI. Yüzy ıl ın bu çok cepheli 

bilgini Hemedan ve İsfehan'daki Büveyhoğulları emirlerinin hizmetine 

girmi ş ve biraz sonra fizik ve matemati ğe ek olarak t ıp ile 

u ğra şmış, bu alandaki güçlüklerini Farabi'ye ait olan ve pazardan 

üç dirheme sat ın alm ış olduğu bir t ıp kitab ının yard ım ıyla çözmü ş- 

tü. Büveyho ğullarının saray ına girdikten sonra, ö ğrencilerinin yard ı- 

m ıyla «Kanun» adl ı bir t ıp kitab ı yazd ı . İbni Sina'nm mant ık, tabiivat, 

matematik v.b.g. alanlar ı kaps ıyan Kitab id- Şifa adl ı eseri bütün 

dünyada ün salm ışt ır. 

İbni Sina, Aristo felsefesini geli ştiren ve Asya'ya ileten bilgindir. 

Farsçay ı çok iyi bilen İbni Sina u ğraştığı her bilim dal ını oka- 

(273) Barthold, İslam Medeniyeti tarihi (II. bas.), S. 32; T. J. de Boer, İs. 

Ans., V., 2., S. 947. 

(274) Bk. Barthold, İslam Medeniyeti Tarihi, (II. bas.) S. 32. Lugaritma bu 

ad ın bozulmu ş biçimi imiş . 

(275) Abdullah Adnan, İs., Ans., IV., S. 454.

EİVIEV İ VE ABBASI ITYGARLIĞI 

163 

dar iyi kaleme alm ışt ır ki, daha sonraki bat ı dünyas ında olsun, islam 

dünyas ında olsun büyük bir üne sâhip olmu ştur. XIV. yüzyılda 

bile bilginler onun eserlerine dayan ıyorlardı. O, bütün s ınıflann tan 

ıdığı, adeta Ortaça ğ'ın Dr. Faust'u gibi bir hüviyete bürünmü ştü. 

Onun çağda şı olup kendisi ile pek sert tart ışmalara giri şen Ebu 

Reyhân el-Bitimi, büsbütün ba şka tipte bir bilgindir (276). 

Haremide doğmu ş olan el-Birimi kırk ya şına kadar kendi 

memleketinde Emirin dan ışmanlığını yapm ış, sonra Gazne'ye giderek 

Gazneli Mahmud'un ve ardgelenlerinin zamanlar ında özellikle 

kozmografya alan ında eşsiz eserler vermi ştir. Bu en büyük Islam 

bilgininin Hindistan üzerine yazd ığı eserde tam bir yans ızl ık görülür. 

Birûni Basra ve Ba ğdat okullar ını çok iyi tan ırd ı; ama buradaki bilginlerin 

görü şleri ona göre geri idi. Bununla birlikte gene de ça ğ- 

daşları gibi o da astrolojiye inan ırakta devam etti. O, tarihi inceleyebilmek 

için, arkeoloji, ekonomi hatta jeolojinin bilinmesinin gerekli 

olduğunu öne sürmü ş, kavimler göçünü ekonomik nedenlere ba ğ- 

lam ışt ır. Gene o, çok ileri bir görü şle, yer kürenin geçirdi ği değişiklikleri 

kutsal kitaplardan de ğil, yer kürenin kabu ğunu inceleyerek 

öğrenmek gerektiğini belirtmi ştir. El-Birûni tarihte pozitivist ve 

materiyalistlerin ba şı sayılır. İyi seçilmi ş, ahlakl ı ve bilgili vaizler 

taraf ından verilecek öğütlerin toplum hayat ında olumlu etkiler yapacağına 

inanmaktad ır (277). Birünrnin co ğrafyaya büyük önem 

verdiği, Batlamiyus'un coğrafyas ın ı araşt ırrnalanyla tamamlamak 

istediği ve bu uğurda pek çok masraflar ederek on ar şın büyüklüğünde 

bir yanm küre yap ıp coğrafi yerlerin enlem ve boylamlann 

ı bunun üzerinde gösterdi ği ve bu alanda baz ı kitaplar yazd ığı 

biliniyorşa da Cengiz'in Harezm'e girmesi ve buradaki şehirleri 

kitaplarıyla birlikte yak ıp yıkmas ı bu uzun çal ışmaların zaman ımıza 

intikalini engellemi ştir (278). 

Coğrafya ara ştırmalar ıyla ün kazanm ış bir ba şka bilgin de 

Peygamber soyundan geldi ği ileri sürülen idrisi, Norman k ıral ı 

II. Roger'in ad ına Sicilya'da Palenno'daki Norman saray ında 

Kitâb ür-Rücârryi haz ırladı. Bu kitab ın nıetni ve 71 haritas ı k ısmen 

yay ınlanm ışt ır. II. Roger'in ölümünden (1154) az önce ba- 

(276) Barthold, a.g.e., S. 50 v. öt. 

(277) Barthold, a.g.e., S. 55. 

(278) F. Gökmen, İs. Ans., II., S. 646; Z. V. Togan, Tarihte Usul, S. 163.

164 flahri y e uçox 

s ında bulunduğu bir bilimsel heyetin yard ımıyla İdrisi gümüşten 

bir dünya haritas ı yapt ı. Daha sonra k ıral olan I. Vilhelm (1154- 

1166) için Ravd ül-Uns ve Nüzhet ün-Nefs veya Kitâb ül-Memâlik 

ve 'I-Mesâlik ad ı verilen eseri yazd ı . 

IX. Yüzy ıldan başlıyarak dü şünce alan ında Şuubiye ad ı verilen 

ve islam dünyas ın ın çe şitli halklar ın ın ulusal eğilimlerini kamç 

ı l ıyan bir hareket do ğmu ştu. Her ulus, kendi dilinin güzelli ğini 

edebiyat ının üstünlüğünü, tarihlerindeki şerefleri büyülterek yazmaya 

koyulmuştu. Bu çağda tarih ara şt ırmalar ında objektif olabilmek 

için çok dikkate de ğer bir istek adeta moda haline geldi; tarihi 

tasvirlerde bir büyük dakiklik endi şesi hâkim oldu. O derecede 

ki, birçok bat ıl inan ışlar ve efsâneler, hiçbir taraf ı at ılmadan ve birşey 

eklenmeden, tam bir objektiflik içinde bütün ayr ınt ılarıyla yaz 

ıld ı . 

Gene bu s ırada Do ğunun çe şitli dilleri, türkçe, farsça, süryanca, 

arapça, ibranca vbg., X. Yüzy ıldan ba şlıyarak, daha önce görülmemi 

ş edebi bir harekete kavu şturuldular. Her ulus kendi bilginlerini, 

şairlerini, teknisiyenlerini, kom şu uluslar ınkinden daha üstün 

bulduğunu türlü vesilelerle söyledi ği için, bu yüzden şurada 

burada kavgalar bile patlak verdi. 

Şiir alan ında doğu iranl ılar ünlü şair Firdevsi ile (ölm. 1025) 

en uzun destanlar ı vücuda getirdiler. O, sava ş olaylar ın ı bir y ığın 

efsaneyi de içine alan k ırallar ın kitab ı ( Şehnâme) ad ıyla tan ınmış 

eserde 10 000'lerce beyitte terennüm ediyordu. 

Kâ şgar Türklerine gelince, şair Yusuf Arslan Hâcib (XI. 

Yüzy ıl) ad ı Kudatgu Bilig olan manzum eseri ile Firdevsi'ye cevap 

verdi say ılır. Öte yandan Araplar' ın dilleri ve dü şünü ş biçimleri asla 

destan yazmaya elveri şli değildi. Böylece Arap edebiyat ı Şehnâ. 

me ve Kudatgu Bilig gibi şiirlere sâhip olamam ışt ır. Araplar sadece 

monoton ve çok uzun olmayan kaside türünü gerçekle ştirebildiler. 

Buna kar şılık Arap dili tarihi ve bilimsel basit nesir yaz ısında 

birinci derecede bir rol oynad ı (279). 

B) Tarih ve Tarihçiler : Islam'da tarih yazarl ığı Hz. Muhammed'in 

hayat ını incelemekle başlamışt ır. Yani Siyer ve Megâzi. Bu 

alandaki çabalar daha Emeviler zaman ında görülmektedir. Kur'an'- 

(279) Aly Mazaheri, la vie quotidienne des Musuln ıans, S. 136 v. öt.

EMEV İ VE ABBAS İ UYGARLIĞI 

165 

ın tefsiri, Peygamber hadislerinin aç ıklanmas ı, âyetler ve hadislerle 

ilgili olaylar hakk ındaki rivâyetlerin erkenden toplan ılmas ı zorunluluğu, 

Siyer ve Megâzi kitaplar ının vücuda getirilmesine vesile 

olmuştur. Hadis, tefsir, f ıkıh bilimleri geliştikçe risâlet devri gir 

bi Hülefâ-i Rüsidin çağının öğrenilmesine de ihtiyaç duyuldu. Siyer 

ve Megâzi kitaplar ından az sonra, Tabakat kitaplar ı yaz ılmaya başland 

ı. Bu da gene Hz. Peygamber'in hadislerini rivâyet edenlerin 

kimler olduğunu, sözlerinin gerçek olup olmad ığını öğrenmek isteğinden 

doğmuştu. Böylece önceleri muhaddislerin biyografileri 

yaz ılmış, sonra tefsir, f ık ıh, kelâm, edebiyat bilginlerinin hayatlar 

ı kaleme al ınmışt ır. İlk Megâzi ve Siyer yazarı Urbe bin el-Zübeyr'dir 

(ölm. H. 93). Onu H. 114'te ölen Vehb ibni Münebbih izlemi 

ştir (280). Daha sonra İbni İshak, Muhammed bin Müslim 

Zühri gelmektedirler. İbni İshak' ın eseri yitmi ş, ele geçmemi ştir, 

ama Muhammed ibni Hisân ı bu kitab ın önemli bir bölümünü kendi 

es-Siret ün-Nebeviyye adlı eserine alm ış, böylece ilk İslâm büyüklerinin 

hayatlar ı ile onlar ın çağındaki olaylar hakk ında bilgi 

edinmek mümkün olabilmi ştir. Onu bu yola götüren Abbasi halifesi 

Ebu Câfer Mansûr olmuştur. Tarihle ilgili ilk İslâm eserlerinden 

biri olduğu için önce Wüstenfeld yayınlamış, sonra Well'in 

çal ışmalarıyla almancaya çevrilmi ştir. Hz. Peygamber zaman ı için 

en değerli eserler Kütüb-i Sitte (= Alt ı Kitap) ad ı verilen hadis kitaplar 

ıdır. Bunlardan da Sahihân denilen Buharl'nin ve Müslim'in 

iki kitab ı Hz. Peygamber'in hayat ı için en değerli kaynaklar ı te şkil 

etmektedirler. 

İslâm tarihi ve Türkler'in İslAmiyeti kabulünden sonraki ça ğ- 

lar için ba ş vurulacak eserler çok çe şitlidir. Konular göz önünde 

tutularak bunları dört bölüme ay ırabiliriz : 1) Genel tarihler; 2) 

Özel tarihler; 3) Biyografiler (= Tabakat); 4) Türlü bilim alanlar 

ında yazılmış kitaplar. 

a) Genel Tarihler : İslâm' ın ilkçağların ın geleneklerine ve anlayışına 

göre genel tarih yazarlar ı, önce insan ın - yarad ılışını ele al ırlar, 

ilk devletleri ve bunlar ın ilerleyi şlerini k ısaca anlat ıp sonra 

(280) Taberi, Vehb ibni Münebbih'in Peygamber zaman ında Yemen'de 

San'a'da bulundu ğunu ve Atâ ile birlikte islâm'a girdiklerini, bu ikisinin 

Kur'an ı San'a şehrinde ilk olarak mushaf haline getirdiklerini 

yazarsa da Taberi burada kronolojik bir hataya dü şmüştür, zira Vehb 

ibni Münabbih H. 114'te ölmüştür. Bk. Taberi, II., 2, s. 872.


asil konu olan Islam' ın doğuşu, geli şmesi ve islam devletlerinin ku 

ı -ulu şlar ını incelerlerdi. Muhammed Cerir'in, İbn ül-Esir'in, Mes'ûdl'nin 

eserleri bu türdendir. 

b) Özel tarihler : Yaln ız bir devrin, bir hükümdar ın veya bir 

soyun, bir beldenin tarihinden bahseden kitaplar ise özel tarihlerdir. 

Vâk ıdirnin Futuh ü ş-Sâm' ı ile Belaziıri'nin Futuh ül-Buldân' ı 

hem tarih hem de türlü şehir ve kasabalardan bahseden bir eserdir. 

Ülkelerin tarihlerini yazan daha geni ş bir ba şka eser de İbni Asakir'in 

80 cild tutar ındaki Tarih-i D ımışk adl ı kitab ıdır. Hatib Bağdadrnin 

Tarih-i Ba ğdat adl ı eseri de bu türdendir. 

c) Biyografiler (Tabakat) : Biyografilere gelince, bu konuda 

yaz ılm ış eserlerin en eskisi İbni Sa'd' ın Kitab üt-Tabakat il-Kebir'i 

ile İbni Kuteybe'nin Tabakat ü ş Suârâ's ıd ır. Her ikisi de Avrupa'da 

bas ılrr. ışt ır. Bu türden pek çok de ğerli kaynak vard ır. 

d) Türlü bilim alanlarında yaz ılmış kitaplar : Bu ça ğın tarih 

ara şt ırmalar ın' kolayla şt ıracak türlü alanlarda yaz ılmış bilimsel 

kitaplar ı da gözden uzak tutulmamal ıdır. S tahri'ni ıı Mesâlik ve Memâlik 

adl ı eseri bunlardan biridir. Ayr ıca din, mezhep, siyaset ve 

yönetim ve sosyal hayata dair de kitaplar vard ır. El-Bağdadi, el-Esferâini, 

el-Sehristâni gibi de ğerli yazarlar ın kaleme ald ıklar ı Milel 

ve Nahl kitaplar ı, bunların en eski ve en önemlilerindendir. 

Ortaçağ islam toplumunun gerek yönetim, gerek hukuk özelliklerini 

ö ğ,'renece ğimiz çok de ğerli birkaç esere sahibiz. Bunlardan en 

önemlileri Azarn Ebu Hanife'nin ö ğrencisi İmam Ebu Y ılsuf'un 

Kitab ül- Harâe, el-Mâ verdi'nin Kitab ül- Ahkâm is-Sultâniye, 

Selçuklu veziri Nizâm ül-Mülk'ün Siyâsetnâme, Ebu'l-Ferec İsfehânrnin 

Kitab ül-Agâni adl ı çok değerli eserleridir (281). 

Şimdi bu yazarlar ın, kronolojik s ıraya göre, en eskisinden ba ş- 

l ıyarak kendilerini ve eserlerinden tarihi kaynak olma özelli ğini taşıyan 

sadece bir iki tanesini tan ıyal ım : 

Emeviler'in y ıkılrna devrinde Medine'de do ğan (180/747) Ebu 

Abdullah Muhammed bin Ömer el-Vâludi gelecek nesillerde derin 

bir heyecan uyand ırmak amac ıyla Suriye, Irak ve Afrika fetihlerini 

çok ate şli bir uslübla tasvir etmi ştir. Gençliğinde buğday tica- 

(281) Bk. Ş. Günaltay, İslamda Tarih ve Müverrihler; Z. V. Togan, Tarihte 

Usul.


167 

reti ile uğra şmıştı, ama ruhen bir bilim adam ı ve son derece erdemli 

olduğundan sermâyesini bile borç isteyenlere da ğıtt ı .- Peri şan bir 

hâlde Bağdat'a geldi. Bermekoğullarmdan Yahya onu Ba ğdat'ta ka 

d ılığa atad ı . Mâlik bin Enes ve ba şka ünlü bilginlerden dersler almış 

olan Vâkıdi, Fütuh ü ş-Şâm adl ı eserinden ba şka, Hz. Muham.- 

Med'in sağlığında ba şlay ıp Hz. Ebubekir .devrinde sürüp giden dinden 

dönme (= İrtidad, Ridde) olaylarında liderlik eden Tuleyha ve 

Müşeylimet ül-Kezzâb gibi yalanc ı peygamberlerin ç ıkard ıkları 

ayaklanmaları içine alan (282) Kitab ür-Ridde'yi de yazmışt ır. Futuh 

üş-Şam bas ılmışt ır. Kitab ür-Ridde'nin tek nushas ı ise Hindistan'da 

Bankipur' daym ış . 

147/763'te babas ı ölen İbn ül-Kelbi, babas ının islânı'dan önceki 

Araplar' ın nesepleri ile ilgili notlarma bir düzen vermekle tarih 

yazarl ığına başlad ı. Ayrıca -Câhiliye ça ğındaki Araplar' ın putları 

hakk ında çok değerli bir kaynak kitap daha yazd ı . Yâkut Hamavii 

bunu özetliyerek Mu'cem, ül -Buldân adl ı eserine katm ışt ır. İbn ül- 

KelbVnin yazdığı bu kitap zaman ında derin bir nefretle . karşılanm 

ışt ı. Çünkü birçok mütaas ıp Müslüman ki şiler . Araplar' ın puta 

tap ıcıl ık •devrinden bahsetmeyi, bu eski an ıları canland ırmak saymışlar 

ve pek çok sert tepkilerde bulunmu şlardır. Bu haks ız ve 

yersiz sald ırılara u ğrayan yazar Yâkut Hamavl tarafından savunulmu 

ştur. İbn ül-Kelbi 204/819'da Ba ğdat'da ölmü ştür. 

III. H. Yüzy ıl (-897) Arap tarihçilerinin en büyüklerinden biri 

de Ahmed bin Yahya el-Belâztiri'dir. Iranl ı olduğunu iddia edenler 

de vard ır (283). Halife Mütevekkil ile Mustain'in dostlu ğunu 

kazanmış, Mu'tezi'in çok zeki ve kabiliyetli oğlu Abdullah'a hocal ık 

etmi ştir. Önce farsçadan yapt ığı çevrilerle tan ınd ı. Bağdat sarayına 

devam, ettiği sırada islâmiyet'in I. Yüzyıl içinde kazandığı büyük 

başar ıları içine alan Futuh ili-Buldan adl ı ünlü eserini yazmaya 

başlad ı. Dayandığı başka eserlerin do ğruluğunu tayin etme ğe çok 

çaba sarfetmi ş, kendisinden önce yaz ılmış eserleri araştırmış, ağızdan 

i şittiği rivâyetlerle bu kitaplarda bulunan haberlerin aras ında 

çeli şme olup olmadığına bakmış, bunları dikkatli bir -eleştirid&I 

geçirmi ştir. Bu yüzden Futuh ül-Buldân tarihi kaynaklar aras ında 

en önemli yeri almaktad ır. Eser Hz. Peygamber'in MusevIler'e, Mekke 

ve Taif'e karşı açtığı sava şlarla başlayıp sonra Ridde olaylar ını , 

(282) Bk. Bahriye Üçok, İslâm'dan dönenler ve yalanc ı peygamberler. 

(283) S. Günaltay, aslen İranl ıdır diyor, bk. a.g.e., S. 25.


Irak' ın, Ermeniye'ni ıı, Magrib'in ve Iran' ın fethini anlat ırken yeri 

geldikçe Medeniyet tarihinden divânlardan. Bizans imparatoru ile 

Emeviler aras ında meydana ç ıkan te şrifat anla şmazl ıklanndan bahsetmekte 

ve Arap yaz ısının tarihine ait çok dikkate de ğer bilgiler 

vermektedir. Ayr ıca Islam s ımrlar ında fetihlere devam edilirken, 

Araplar' ın kurmu ş olduğu yeni şehirler hakk ında çok ilginç bilgileri 

bir araya getiren Futuh ül-Buldân'dan ba şka geni ş olmas ına 

rağmen ancak iki cildi bize ula şan Ensâb ül-Eşrâf ad ıyla bir kitap 

daha yazm ıştır. Bu eserin ba şında Hz. Peygamber ve ailesi, Hz. Ali 

soyu sonra da Abbasiler yer al ır. 

Haf ızasm ı kuvvetlendirece ğine inand ığı bir çe şit hindistan cevizi 

(= Belâzur)rıden çok yediği için şuuru bozulmu ş, bu yüzden 

de hastalan ıp 897'de ölmüştür. Kendisine Belâzuri ad ının tak ılmas ı 

nedenini buna bağl ıyanlr vard ır. Futuh ül-Buldân, de Goeje taraf 

ından 1866'da yay ınlanm ışt ır. 1318/1900 y ılında da Kahire'de yay 

ınlanm ış olan bu eserin Z. K. Ugan taraf ından türkçe çevrisi 

M. E. Bakanl ığınca 1955-1956'da Ankara'da yay ınlanm ışt ır. 

Arap tarihçileri içinde en üstün yeri tutanlardan birisi de Ebu 

Câ'fer Muhammed bin Cerit- et-Taberi'dir 224/639'da Taberistan' ın 

Âmul şehrinde orta halli bir ailenin çocu ğu olarak do ğmu ştur. Geleceğin 

büyük ününe aday olan Taberi İran' ın Nuşirvan çağının 

mutlulugundan hala baz ı izler ta şıyan Âmul'un terkedilmi ş ve bak 

ıms ız kalm ış ate şgedelerini ibretle göre göre büyüdü ğünden kendisinde 

tarihçilik hevesi uyar ımışt ı. Taberi'nin çocukluğu Horasan' 

da kurulmu ş olan Tahiroğullarfn ın adaletli yönetimi zaman ında 

geçmi ş, kendisi Amul'un en büyük bilginlerinden •iyi bir eğitim görmüştür. 

Oğrenimini derinle ştirmek ve geni şletmek için Suriye ve M ı- 

s ır'a gitmi ş ve zaman ın ünlü kişilerinden ders alm ışt ır. Sem'ani bu 

genç dâhiden bahsederken onun bütün bilim alanlar ında gerçek bir 

bilgi sâhibi olduğunu ve ça ğdaşlar ının hiçbirinin ula şamadığı derecede 

k ıraat ve tefsirde, hadisleri konular ına göre s ın ıfland ırmada 

üstün bir düzene ula şt ığın ı söylemektedir. 

Taberi büyük bir ün kazand ıktan sonra Bağdat'a gitti. Orada 

f ıkıh ve hadis dersleri okutmaya ba şlad ı. Bağdat'ta gördü ğü kanl ı 

olaylar kendisindeki tarih yazma e ğilimini büsbütün geli ştirdiğinden, 

kendisinden sonra geleceklere, Yüzy ıllar ın bazen deh şet verici, 

bazen de düzenli fakat muhakkakki devaml ı olarak de ğişen bir panaromasm 

ı göstermek hevesine dü ştü,

EMEVI VE ABBASi UYGARLIĞI 169 

Önceleri Şafii mezhebinden olan Taberrnin sonradan içtihatta 

bulunarak kendisine özgü bir okul kurmas ı pek çok ki şinin ona karşı 

dönmesine sebeb oldu. Ahmed ibni Hanbel'i fakihler aras ında 

değil, muhaddisler aras ında saym ış olduğu için hakk ında birçok 

dedikodu ç ıkmış, hatta ölümünden sonra Hanbeli'ler kendisini rafz 

ile suçluyacak kadar ileri gitmi şlerdir. Ancak Ebu İshak Şirâzi gibi 

gerçekten şeriat ın ruhuna nüfuz etmi ş bir kimsenin bu yoldaki 

isnatlar ı koyu bir cehâlet ve çok âdi bir garezkârl ık olarak nitelernesi 

Taberrye ne derece yersiz iftiralarda bulunuldu ğunu aç ıkça 

göstermektedir. Çok çe şitli bilgilere sâhip olan büyük Islam bilgini 

Taberi'nin yazdığı risâleler bir yana, onun 30 ciltlik tefsir ve tarihi 

en ciddi çal ışmalar ı aras ında say ılmak gerekir. 

Islam dünyas ının Heredot'u say ılan Taberrnin bütün tarihe 

ışık tutan ünlü eseri Tarih ül-ümem, yel-Müluk adın ı taşır. Kitap 

yarad ılıştan ba şlay ıp IV. Yüzy ılın başlarına kadar geçen bütün olayları 

içine al ır. Islâm' ın ilk çağlarına ait olaylar ise öylesine etrafl ı , 

öylesine ince ayr ınt ılar ına kadar anlat ılm ışt ır ki, bugüne dek onun 

başardığı bu işi, ba şka hiçbir tarihçide görmek mümkün olamarrn ş- 

t ır. Taberi, olaylar hakk ındaki türlü rivâyetleri uzla şt ırarak kendi 

ifâdesine bürümeyi bile tarihi bozmak gibi anlad ığından, her olay 

hakk ında inand ığı çe şitli rivâyetleri, râvilerin adlar ını da bildirerek 

ayr ı ayrı yazm ıştır. Eserin hem eski olu şu, hem de yazar ın sağlam 

ve yüksek bir ahlâka sâhip bulunu şu ona ayr ı bir değer kazand ırmışt 

ır. Bu yüzden ona tarihin bir an ıt ı gözüyle bak ılmaktadır. Taberi 

tarihini yazarken kelime oyunlar ından kaç ınmış, olaylar ı kronolojik 

s ıraya göre tasnif etmek zorunlulu ğunu duyduğu için de terkip yapmak 

ve kendi görü şlerini katmak olana ğını pek bulamam ıştır. Ama 

islâm' ın ilk çağlar ı için Taberi tarihinde mevcut binlerce zengin 

haberlerden ötürü bu eser en güvenilir kaynak niteli ğini kazanm ışt 

ır. Tarih ül-ümem'i iki bölüme ay ırmak gerekir: Birinci bölüm Israilliler 

ve Zerdü ştiler'in rivâyetlerine dayan ır ki, bizzat Taberrnin 

aç ıkladığı gibi pek çok efsanelerle doludur. O, sadece duyduklar ını , 

vebâlini râvilere yükliyerek yazmak gereklili ğini duymuştur. İkinci 

bölüm ise Hz. Peygamber'in vahiy almas ından IV. H. Yüzy ıl ba ş- 

lar ına kadar olan olaylardan bahseder. 

Araplar' ın Türk illerine sokulmas ı dolay ısıyla Türkler'e dair 

verdiği değerli haberler, Çin'deki Tang soyunun bu konu ile ilgili vekayinâmelerini 

tamamlamaktad ır. Taberi tarihinin daha o zamanlar


değeri anla şıldığı için Samano ğlu Mansur bin Nuh veziri Ebu Ali 

Muhammed Belâmi'ye onu farsçaya çevirmesini emretmi ştir. Be-- 

lârni ise Taberryi ba şka tarihçilerin eserlerinden yapt ığı birtak ım 

eklerle k ısaltarak çevirmi ştir. 1867'de Dubeux taraf ından Belâmi 

çevrisi bu kez frans ızcaya çevrilmi ş, 1874'te de de Goeje taraf ından 

tamamlan ıp yayımlanm ışt ır. Tarih ül-lümem vel-Mülük 1879- 

1900 y ılları aras ında bu kez özel bir itina gösterilerek Prym, Müller, 

Houtsma, Guyard gibi daha birçok tan ınmış orientalistlerin yardımlarıyla 

gene de Goje taraf ından Leyden'de bast ınlmışt ır. Bu aynı 

nusha daha sonra M ısır'da Hüseyniye matbaas ı taraf ından yeniden 

bas ılmışt ır. Eser 1879'da Noeldeke taraf ından almancaya çevrilmiş 

ve Sasâni'ler bölümüne çok de ğerli geni ş bilgiler eklenmi ş- 

tir. 1874'te Hermann Zotenberg Belami'nin farsça çevirisinden 

frans ızcaya yeni bir çevrisini haz ırlad ı ve yay ınladı. Bu ayn ı çeviri 

1958'de yeniden bas ıldı . 

Tatl ı ve etkili sesi, ince uzun boyu, sa ğlam karakteri, derin tarih 

ve fıkıh bilgisi ile öğrencilerinin büyük sevgisini kazanm ış olan 

Taberi 86 ya şında öldüğü zaman, ona minnet duygulanyla ba ğlanm ış 

olan öğrencilerinin ve saray erkân ının saygı ve sevgi duygular ı , 

göz ya şları aras ında kendi evinin bir bölümüne gömüldü. Bugün 

halâ Bağdatta kabri ziyaret edilmektedir. 

213/828 y ılında Bağdat'ta doğan İbni Kuteybe (Ebu Muhammed 

Abdullah)'nin babas ı Merv'li olduğundan baz ı eski kitaplarda 

onun Mervezi ad ıyla andd ığın ı görrnemiz mümkündür. Çok 

önemli bilginlerden dersler alarak yeti şen İbni Kuteybe, Arap dili 

üzerinde derin bilgi sahibi olmu ş, hadis, tefsir, Kur'an bilin-derinde 

üstün bir yer alm ışt ır. İbni Kuteybe pek çok kitap yaram ştır. 

Biz burada onlardan yaln ız iki tanesini söylemekle yetinelim: Kitab 

ül-Ma'arif ve Edeb ül-Kâtib. Kitab ül-Ma'arif, Mes'udi gibi çok 

ünlü bir tarihçiye kaynak olmu ş, III. H. Yüzy ılın Arap tarihi ile 

ilgili en değerli eserleri aras ındad ır. İslam öncesi Araplar ının örgütleri 

ve soy kütükleri, Şam'da, Yemen'de kurulmu ş devletler 

hakk ında geniş bilgileri de içine almaktad ır. Ayr ıca Hz. Peygamber'in 

hayat ı ve sonraki halifeler devri olaylar ı , şairler, bilginler, 

muhaddisler hakk ında bilgi edinmek için de pek sa ğlam bir kay 

'takt ın 1850'de Wüstenfeld taraf ından Göttingen'de ilk defa yay ınlanm 

ış olan Kitab ül-Ma'arif (Handbuch der Geschichte serisi), 

sonra da Kahire'de 1300/1883'de bas ılmıştır.


171 

H. III. Yüzyıl ın sonlarında Bağdat'ta doğmuş olan Ebu'l Hasan 

Ali bin el-Hüseyin bin Ali atas ı İbni Mes'ûd'a nisbetle Mes'üdi 

ad ıyla an ılır. 346/957 y ılında M ısır'da Fustat şehrinde ölmü ştür. 

Gençliğinde uzun seyahatlere ç ıkmış, böylece görgü ve bilgisini 

artt ırmışt ır. Bu seyahatlerinden birinde Multan'dan döndükten 

sonra Fars ve Kirman'da bulunmu ş, bir süre dinlendikten sonra 

da gene Hindistan'dan Seyian adas ına geçmi ş, oradan Madagaskar'a 

sonra Uman taraflar ına uğramış, Suriye'den M ısır ve Magrib'e, 

oradan da Endülüs'e giderek ara ştırmalar ını sürdürrnü ştür. 

Tarihçiler için en önemli eserlerinden birisi Murüe üz-Zeheb ve 

Ma'adin ül-Cevher'dir. Bu eser rivâyete göre Ahbâr üz-Zaman ile 

Kitab ül-Evsat' ın bir özetidir. Murûc üz-Zeheb iki bölümden meydana 

gelmi ştir: birinci bölümü islam,'dan önceki kavimlerin tarihlerinden 

bahsetmekte, gene bu bölümde kozmografya ve co ğ- 

rafya bilgileri vermektedir. Risâlet devrinden Abbasi halifesi El- 

Muti° devrine kadar, yani miladi IX. Yüzy ıl sonuna kadar olan 

olayları içine alan k ısım da kitab ın ikinci bölümünü te şkil eder. 

Kitab halifelerin tahta ç ıkış s ırasma göre yaz ılmışsa da, içinde 

olaylar ın birbirleriyle ilgisini gösteren bir mant ıki s ıra olmadığı 

gibi, bütün veya önemli olaylar kitaba al ınmamış, daha çok merak 

çekici hususlara ve olaylarla ilgili olarak söylenmi ş şiirlere yer 

verilmiştir. Keskin zekas ı bir anda tarihi, coğrafyay ı, dinleri, ırkları, 

fenleri, gelenek ve rivâyetleri hep birden kavram ış, bunları 

okuyucularma öğretmek için belli bir yöntem izlemeksizin oldu ğu 

gibi yazm ıştır. Bat ılı bilginler Murtıc ilz-Zeheb'in tarihi de ğerini 

doğululardan önce takdir etmi ş, Mes'ûdi'nin öteki eserleri gibi, 

bu kitab ını da yayınlam ışlard ır. Bu önemli i şe önce Sprenger, ba şlamış, 

1841 y ılında ancak bir cildini yay ınhyabilmi ştir. Sonradan 

1861de Barbier de Meynard ve Pavet de Courteille gibi orientalistler 

taraf ından frans ızca çevrisi ile birlikte dokuz cild hâlinde ya- 

Yınlanmışt ır. 

Kitab üt-Tenbih ve'l- İşrâf adl ı diğer bir 

kitab ı, Murüc üz-Zeheb'in daha yöntemli ve tasnifli bir özetidir. 

Bu kitap de Goeje taraf ından 1894'te Leyden'de ayr ıca, Carra de 

Vaux taraf ından da frans ızcaya çevrilerek 1897'de Paris'te yay ınlanmıştır. 

Ebu'l-Ferec Arap olmakla birlikte İsfahan'da do ğmuş olduğu 

için (248/897) kendisine İsfelnâni ad ı verilmi ştir. Ayrıca cahiliye 

devrine ve Emeviler zaman ına ait bilgileri tercihan toplad ığı için 

ona Emevi dendiği de olmu ştur. Bununla birlikte kendisi şii idi.


356/967'de ölen Ebul-Ferec İsfehâni, Kitab ül-Agâni adl ı çok değerli 

bir kaynak b ırakm ış t ır. Ebu'l-Ferec bu eserinde ya şad ığı de, 

şark ılar ı, bunlar ın men şelerini, faydal ı gördüğü bilgileri virdeki 

ekliyerek bir araya getirmi ştir. Bundan daha önce şarkıların makamlar 

ın]. gösteren, ama ba şkaca bir aç ıklamada bulunm ıyan daha 

geni ş bir mecmua tertip etmi şti. Müzik ve kültür tarihi bak ı- 

m ından son derece büyük bir de ğer ta şıyan Kitab ül-Agani 1285/ 

1868'de M ıs ır'da Bulak matbaas ında yirmi cilt halinde bas ılmıştır. 

Bunu gene M ısır'daki ikinci ve üçüncü bask ılar izlemi ştir. Kitab ül- 

Agâni yaz ıldığı devri bize tan ıtan bir hazinedir. Ebu'l-Ferec'in önem, 

li bir eseri de önce Tahran'da ta ş basmas ı olarak (1307), sonra da 

Necef'de yay ınlanm ış olan (1353) ve Alevi tarihi bak ım ından büyük 

bir değer ta şıyan Makâtil üt-Tâlibiyin adl ı kitab ıd ır. 

421/1030 y ıl ında ölmüş olan İbni Miskeveyh de ünlü tarihçilerden 

biridir. Tecârib ül-Ümem adl ı çok değerli eserinin tam yazma 

nüshas ı Ayasofya kütüphanesinde (nr. 3116-3121) bulunmaktad ır. 

Eser orientalistler taraf ından parça parça yay ınlandığı gibi bir zeylle 

birlikte ingilizceye de çevrilmi ştir (The Eclipse of the Abbaside 

Califete, VII cilt, Oxford, 1920-1921). 

H. IV. Yüzy ılda ya şam ış olan Ebu Nasr Muhammed bin Abdülcebbar 

el-Utbi, Tarih ül-Yemini adl ı bir tarih yazm ıştır. Bu kitap 

Gazneli Mahmud'un Yeminüddevle unvan ına nisbetle bu ad ı ta şımakta 

ve onun zaferlerini seci ğli bir ifade ile terennüm etmektedir. 

Ingilizceye de çevrilmi ştir. 

555/1160'da do ğmuş olan İbn ül-Esir'in tahsil ça ğında büyük bir 

üne eri ştiği görülür, Musul Atabeyi'nin çok yak ın dostluğunu kazand 

ı, o da kendisini elçi olarak Ba ğdat halifesine, Şam ve Kudüs 

beylerine gönderirdi. Parlak bir şekilde elçilik vazifesini yerine 

getirirken, bir yandan da tarihi ara şt ırmalar için f ırsatlar buluyordu. 

O zamanlar henüz Hülegü'nün ak ınlar ına uğramarr ış olan 

Bağdat' ın zengin kitapl ıklar ını, büyük bir azimle ara şt ırmaya ve 

inceleme ğe çal ışmışt ı . 

Çocukluğundan beri tarihe merakl ı olan İbn ili-Esir yazmaya 

koyulduğu eserini yaln ız ba şka kaynaklardan edindiği bilgilere değil, 

kendi gözlemlerine yer verecek bir biçimde tertipledi. Abbasoğullar 

ı ile ilgili birçok belge toplad ı. Evine kapand ı ve el-Kâmil 

ad ındaki büyük ve çok de ğerli tarihini yazd ı. 626/1229 y ılında kendisini 

ziyaret eden ünlü tarihçi İbni Hallikân onun dürüstlüğünü,

EMEVI VE ABBASI UYGAFtLIĞI 173 

crdemliliğini, ve alçak gönüllülü ğünü saygıl ı bir dille anlatmak - 

tad ın 630/1233'te Musul'da ölmü ş olan İzzüdin İbn ül-Esir Musul' 

da inzivaya çekildiği s ırada, bilim dünyas ına çok değerli üç büyük 

eser b ırakmışt ır. Bunlar, Kitab ül-Ensab, Üsd ül-Gabe fi ma'rifet 

is-Sahabe, Kitab ül-Kâmil fi't-Tarih'dir. Kitâb ill-Ensab nesebler 

üzerine yaz ılmış kitaplar aras ında büyük bir değer ta şıdığı gibi be ş 

cilt olan Üsd ül-Gabe de hadis rivâyet etmi ş olanların veya ashab 

ın ileri gelenlerinin hayatlar ı hakk ında çok güvenilir bilgilerin 

toplu olduğu bir kaynakt ır. H. 1280'de M ısır'da bas ılm ıştır. İbn 

ül-Esir, el-Kamil'in ba şında, kendi zaman ında alim geçinen insanların 

çoğunun değersizliğinden yak ının Yazar ın bu kitab ı VII. cildine 

kadar Taberi tarihinin tek rivâyetini alarak canl ı bir uslûpla 

yaz ılmış özeti gibidir. O zamanlar nushalar ı pek nadir olan Taberi 

tarihini eski kurulu ğundan kurtararak tekrar etmekte fayda olduğu 

düşüncesiyle kitab ın ın baş kısm ını böyle haz ırlamış olduğu 

akla gelebilir. Bununla birlikte el-Kamil sadece Taberi'deki bilgilerin 

bir tekrar ı olmay ıp, İbn ül-Kelbi, Belazûrı, Mes'ûdi ve başka 

kaynaklarda bulunan, fakat Tarih ül-Müllak'ta bulunm ıyan hususlar ı 

ihtiva etmektedir. Bu kitab ın X, XI ve XII. ciltleri Müslüman Türklerin 

tarihi ile ilgilidir. Eser 1876'da Leyden'de 14 cilt olarak bas 

ılmışt ır. Ayr ıca Mısır'da da iki kez bas ılmışt ır. İbn ül-Esir'in gene 

Türk tarihi için önemli bir ba şka kitab ı da de Slan tarafından 

frans ızcaya çevrilmi ş olan Musul Atabeyleri tarihidir; Historiens 

orientaux des Croisades serisinde yay ınlanmışt ır. İbn ül-Esir daha 

çok Haçl ı Seferleri üzerindeki incelemeleri ile ün yapm ış bir yazard 

ır. 

1191 veya 1193'te Halep'te dünyaya gelen Kemalüddin ibn ül- 

Adim yazdığı Halep tarihi ile tan ınmışt ır. Elçi olarak türlü ülkelere 

gönderildi; Moğollar'ın akınları karşısında Halep emiri Melik 

ün-Nasır hükûmet merkezini b ırakıp Kahire'ye kaçt ığı zaman, İbn 

ül-Adim de kendisi ile birlikteydi. Sonradan Hülegü Han onu Suriye 

Kad ılığına tâyin etmi ş ise de memleketi olan Halep'in ak ınlar 

yüzünden tan ınmıyacak kadar y ıkılm ış olduğunu görmesi onun, 

şiirlerle ağlamas ına ve tekrar M ısır'a dönmesine sebeb oldu ve 

1262'de öldü. Tarih ül-Haleb'in bir özeti Blochet taraf ından frans 

ızca olarak bast ınlmışt ır. 

1203'te Şam'da doğup Kitab ür-Ravzateyn fi Ahbar il -Devleteyn 

adl ı kitab ı yazmış olan Ebu şame akidesizlikle suçland ırılarak i ş- 

kencelere uğrat ıldı; bir gece evi bas ılıp kendisi katledildi. Ebu

174 Ba hriye t1COK• 

Şâme, İbni Asâkir'in Şam Tarihini de özetlemi ştir. Ayrıca Ebu Şâme 

türlü konularda birçok eserler yazm ışt ır. Tarihi yönden en önemlisi 

yukarda ad ını and ığımız Kitab ür-Ravzateyn'dir. Haçl ı Seferleri 

hakk ında önemli bir kaynak olan bu eser iki cilttir. Nurüddin 

ile Salâhüddin Eyyûbi zamanlar ını geniş olarak içine almaktad ır. 

Bu eser Barbier de Meynard taraf ından frans ızcaya çevrilmiş ve 

as ıl metni ile birlikte (1896-1906) Recueil des Historiens des Crisades 

serisinde yay ınlanm ışt ır. Almanca çevrisi de Berlin'de bas ılmışt 

ır (bk. art ık bilgi için Ş . Günaltay, Islam'da Tarih ve Müverrihler, 

S. 163 v. öt.) 

1221'de Erbil'de doğan İbni Hallikân Ceyhun k ıyılarında büyüdü. 

Müderris olan babas ı Medrese-i Muzafferiyye'yi yapt ırd ı ve 

orada hocal ık etti. Bu yüzy ıl ın ünlü bilginlerinden olan Umm ül- 

Müeyyed Nisabilri adl ı han ımdan ders ve icâzet ald ı. Ondört yaşından 

sonra, o zamanki âdete uyarak, seyahate ç ıkt ı , Şam, Halep 

sonra M ısır'a gitti. M ısır'da Baybars ona vazife verdi. İbni Hallikân' 

ın en ünlü ve önemli eseri Vefeyât ül-Ayân'd ır. Bu kitap İslam 

dünyas ında yeti şmiş olan büyüklerin hayat hikâyetlerini ve eserlerini 

anlatan bir tür dergidir. Yazar bu eserine M. 1256 tarihinde 

Mısır'da ba şlam ış 1274 tarihinde onu gene burada bitirmi ştir. Kitab 

ın İbni Hallikân taraf ından yaz ılmış olan orijinal nushas ı British 

Museum'dad ır. De. Slane 1843-1871 y ılları aras ında bunun ingilizce 

çevrisini yay ınlam ışt ır. Ayrıca Wüstenfeld de eseri 1835- 

1843 yıllarında Göttingen'de yay ınlamıştır. Mısır'da birçok kez 

bas ılan kitap, türkçeye de çevrilmi ştir. 

Gregorius İbn ül-' İbri Ebu'l-Ferec 1226'da doğmuş 1286'da ölmü 

ştür. Malatyal ıd ır, Hristiyan olmu ş bir Yahudi tâbibin oğludur. 

Çok kabiliyetli olduğu için küçük ya şta suryanca ve ibranca ö ğrendi 

Bir yandan Yaktıbi hristiyanlarm ın başkanlığına kadar yükselen 

lbn ül-Ibri ça ğının hemen bütün bilirnleriyle u ğraşla ve suryanca 

bir tarih kaleme ald ı. Bunu sonra Muhtasar Tarih ül-Düvel ad ıyla 

arapça olarak özetledi. Kendisi baz ı arapça eserleri de suryancaya 

çevirmi ştir. Suryancadan Wallis Budge taraf ından ingilizceye çevrilen 

İbn ülr' İbri tarihi, Türk Tarih Kuru ırunda Ö. R. Do ğrul'a 

türkçeye çevriltilmi ş ve iki cilt halinde 1950 yıl ında Abu'l-Ferec 

Tarihi ad ıyla bas ılmışt ır. Eserde baz ı isimler yanl ış olmakla bir-

mEvl VE ABEASI UYGARLIĞI 

175 

likte (284), ba şka kitaplarda bulunm ıyan hususlarda orijinal bilgi 

verilmektedir. 

Emevl ve Abbasi ça ğlarmda yeti şmiş olan tarih yazarlar ının 

ve bunlar ın eserlerinin ba şl ıcalar ını böylece görmüş oluyoruz. Ancak 

bütün bu tarihçiler eserlerinde, tarihi ele ştirmeden, bir tahlil 

ve terkip yapmadan yaln ızca hikâye etmi şlerdir, doğald ır ki böylece 

modern tarih yönteminden uzakt ırlar. Ancak sonradan XIV. 

Yüzyıl'da yeti şmiş olup yaln ız doğuda değil bat ıda da tarihçi, feylesof 

ve sosyologlar aras ında layık olduğu yeri almış olan İbni 

Haldün tarih alanında, kendisinden sonrakilerin ne yaz ıkt ır ki izlemedikleri 

bir çığır açm ışt ır. Kuzey Afrika'da ve M ısır'da devlet 

hizmetlerinde bulunmuş olan İbni Haldün'un tarihine yazm ış olduğu 

Mukaddime'si Arap edebiyat ında, tarihi hikâyecilikten kurtarmak, 

yarg ıyı hâkim k ılmak ve tarihin kanunlar ını araşt ırmak 

için giri şilmiş ilk den.emedir. O, uluslar ın hayat ında rol oynıyan 

ba şl ıca etkenin ekonomik olaylar oldu ğunu, coğrafyan ın da bunun 

içinde say ılabileceğini anlatmakla XVIII. Yüzy ılda yaşamış 

olan Frans ız dü şünürü Montesquieu ve Aguste Comte'un öncüsü 

olmuştur. İbni Haldûn din ile devleti el-Birtınfnin tersine birbirinden 

ay ırıyor, devletin dinle kaim olmad ığı fikrini ileri sürüyor 

ve teokrasiyi reddediyordu (285). İbni Haldün insanl ık tarihinde 

göçebelikten, yerle şikliğe geçi şi çok önemli bir toplumsal ve ekonomik 

olay saymaktad ır. Sa şılacak ba şka bir yönü de kendisi 

Arap olduğu hâlde İslam uygarl ığımn bütün kavimlerin ortak mal ı 

olduğunu iddia etmesidir. Gerçi o Müslüman uygarl ığının daha 

önceki uygarl ıklardan üstün olduğunu yazmakta ise de art ık bu 

uygarlığın yak ın bir gelecekte büsbütün mahvolaca ğım da ifade 

etmektedir. O, Araplara «Uygarl ığı yıkıc ı bedeviler» gözü ile bakmaktad 

ır (286). Onlar ın yaln ız şiirde üstün olduklar ını kabul eder. 

Gene İbni Haldün'a göre Araplar şehir kurarlarken, göçebe hayat 

ının gereklerini göz önünde bulundurduklanndan bu şehirler çabucak 

kaybohnaktad ırlar. 

(284) Örneğin, I., S. 187'de Abdülmelik yerine Abdullah; S. 188'de Mekke 

yerine Yesrib gibi. 

(285) Toynbee İbni Haldün'un fikirlerini tamamiyle benimsemi ştir, bk. Z. V. 

Togan, Tarihte usul, S. 176. 

(286) İbni Haldün, Mukaddime (Z. K. Ugan çevrisi), I., S. 407 v. öt.; Barthold, 

İslam Medeniyeti tarihi, S. 40.

176 Bahriye 

İbni Haldün Bedeviler'in sald ır ısına uğram ış olan kendi memleketi 

için umutlu olmad ığı halde Türk ve Moğollar' ın saldır ılan 

sonunda mahvolan uygarl ığa, sadece baz ı şehirlerin harab oluşu, 

uygar hayat ın bir merkezden ötekine geçi şi gözüyle bakmaktad 

ır. Avrupal ı yazarlar ise Türk-Moğol saldırısı üzerine İslam uygarliginin 

yık ıldığını iddia ederler. 

A. O. 

lablyat FakUlteal 

Kitapl ığı

Halifeler Listesi 

HULEFAY- İ RAS İDIN 

H. 

11 — 13 

13 — 23 

23 — 35 

35 — 40 

Hz. Ebub;ekir 

Hz. Ömer 

Hz. Osman 

Hz. Ali 

M. 

632 — 634 

634 — 644 

644 — 656 

656 — 661 

EMEVI HALİFELER İ 

41 — 60 I. Muâviye 661 — 680 

60 — 64 I. Yezid 680 — 683 

64 — 64 II. Muâviye 683 — 683 

64 — 65 I. Mervan 683 — 685 

65 — 86 Abdülmelik 685 — 705 

86 — 96 I. Velid 705 — 715 

96 — 99 Süleyman 715 — 717 

99 — 101 Ömer 717 — 720 

101 — 105 IL Yezid 720 — 724 

105 — 125 Hişam 724 — 743 

125 — 126 II. Velid 743 — 744 

126 — 126 İbrahim 744 — 744 

127 — 132 II. Mervan 744 — 750 

ABBAS! HALİFELERİ 

132 — 136 

136 — 158 

158 — 169 

169 — 170 

170 — 193 

193 — 198 

Seffah (Ebu'l Abbas) 

Mansur (Ebu Cafer Abdullah) 

Mehdi (Ebu Abdullah Muhammed) 

Hadi (Ebu Muhammed Müsa) 

Reşid (Ebu Cafer Harun) 

Emin (Ebu Müsa Muhammed) 

750 — 754 

754 — 775 

775 — 785 

785 — 786 

786 — 809 

809 — 813

178 

198 — 218 Me'mun (Ebu Ca'fer Abdullah) 813 — 833 

218 — 227 Mu'tas ım Billah (Ebu İshak Muham- 833 — 842 

med) 

227 — 232 Vasık Billah (Ebu Câfer Harun) 842 — 847 

232 — 247 Mütevekkil Alallah (Ebu'l-Fadl Câfer) 847 861 

247 — 248 Muntas ır Billah (Ebu Câfer Muham- 861 862 

med) 

248 — 251 Müsta'in Billah (Ebu'l-Abbas Ahmed) 862 — 866 

251 — 255 Mu'tez Billah (Ebu Abdullah Muham- 866 — 869 

med) 

255 — 256 Mühtedi Billah (Ebu İshak Muham- 869 870 

med) 

256 — 279 Mu'temid Alallah (Ebu'l-Abbas Ahmed) 870 — 892 

279 — 289 Mu'tezid Billah (Ebu'l-Abbas Ahmed) 892 902 

289 — 295 Müktefi Billah (Ebu Muhammed Ali) 902 908 

295 — 320 Muktedir Billah (Ebu'l-Fadl Câfer) 908 932 

320 — 322 Kahir Billah (Ebu Mansur Muham- 932 — 934 

med) 

322 — 329 Razi Billah (Ebu'l-Abbas Ahmed) 934 — 940 

329 — 333 Mütteki Billah (Ebu İshak İbrahim) 940 944 

333 — 334 Müstekri &iflah (Ebu'l-Kasim Abdullah) 944 946 

334 — 363. Muti Lillah (Ebu'l-Kasim el-Fadl) 946 974 

363 — 381 Tâ'i' Lillah (Ebu Bekr Abdiilkerim) 974 991 

381 — 422 Kâdir Billah (Ebu'l-Abbas Ahmed) 991 1031 

422 — 467 Ka'im Biemrillah (Ebu Câfer Abdul- 1031 1075 

lah) 

467 — 487 Muktedil Biemrillah (Ebul-Abbas Ab- 1075 1094 

dullah) 

487 — 512 Mustazhir Billah (Ebu'l-Abbas Ah- 1094 — 1118 

med) 

512 — 529 Müsterşid Billah (Ebu Mansur Fadl) 1118 1135 

529 — 530 Raşid Billah (Ebu Câfer Mansur) 1135 1136 

530 — 555 Muktef ıl Liemrillah (Ebu Abdullah 1136 1160 

Muhammed) 

555 — 566 Mustencid Billah (Ebu'l-Muzaffer 1160 — 1170 

Yusuf)

566 — 575 

575 — 622 

622 — 623 

623 — 640 

640 — 656 

Mustazi Biemrillah (Ebu Muhammed 

Hasan) 

Nasır Lidinillah (Abu'l-Abbas Ahmed) 

Zahir Biemrillah (Ebu Nasr Muhammed) 

Mustans ır Billah (Ebu Cafer Mansur) 

Musta'sun Billah (Ebu Ahmed Abdullah) 

119 

1170 — 1180 

1180 — 1225 

1225 — 1226 

1226 — 1242 

1242 — 1258

BiBL İ YOGRAFYA 

Abdullah Adnan, İsl. Ans., IV. C., Fârâbi md. 

Ahmed Cevdet Paşa, K ısas-i Enbiya, 12 C., İ st. 1331-1339. 

Ahmed Emin ve Abdülhamid, Sahih ül- İslâm, M ıs ır 1351. 

Ahmed Emin ve Abdülhamid, Fecr ül- İslâm, M ısır 1347. 

Ahmed Timur Paşa, et-Tasvir ind el-Arab, Kahire 1342. 

Ali İbrahim Hasan, Nisâ lehunne fi'l-Tarih il- İslami nasib, 2 bas. 

Kahire 1963. 

Arpad. Ehad, İs. Ans., IV. C., G ına md. 

W ınmat Haydar, İslâmiyetin manevi ve kültürel de ğerleri, Ankara 

1963. 

Barthold W., İslâm Medeniyeti Tarihi, 2. Bas ı. Ak. 1963. 

Basset Rene, İs. Ans., V. C., Hassan Md. 

Bedrüddin el-Ayni, Umdet ül-Kari fi Şerhu Sahih il-Buhâri, İst. 2 

C., L 309-310. 

Belâzuri, Futûh ül-Buldân, Z. K. Ugan çevrisi, 3 C., Ankara. 

Beyhum M. Cemil, el-Mer'etu fi Hazârat il-Arab, Beyrut 1962. 

Binyon L, Wilkinson J. V. S. Gray B., Persian Miniature Painting, 

London 1933. 

Brockelmann C., İslam Milletleri ve Devletleri Tarihi (N. Çagatay 

cevrisi) Ankara 1954. 

Boer de T. J., İs. Ans., V., 2. C, İhvân üs-Safa md. 

Buhl Frants, İs. Ansk., VII. C., Medine md. 

Buhl Frants, İs. Ansk., Kur'an md. 

Buhl Frants, İs. Ans. X. C., S ıffin md. 

Caetani, Chronographia İslamica, y ıl 32-33, 60 . 

Demombynes G., Les Institutions Musulmanes, Paris 1921. 

Diez A., İs. Ansk., VIII. C., M şatta md. 

Dozy, R., Tarih-i İslâmiyet, M ısır 1908.

181 

Poğrul Ö. R., Sadr ül- İslam, 10 c., İst. 1928. 

Ebu'l-Ferec (Bar Hebreus), Tarih 2 C., Ankara 1945-1950. 

Ebu')-Ferec el- İsfahani, Agani, M ısır, Bulak, 20 C., 1285. 

Ebul-Fidâ, Tarih, İstanbul 1286. 

Emir Ali, Musavver Tarihi İslam (M. Rauf çevrisi) İstanbul 1329. 

Ettinghausen R. La peinture Arab, Geneve 1962. 

Farâbl, Kitâb ül-Musiki (La musique Arabe, d'Erlanger çevrisi) 2 

C., Paris. 1935. 

Farmer C. H., İs. Ansk. IV., C., G ına maddesi. 

Farmer H.G., İs. Ansk., VIII. C., Musiki maddesi. 

Fourcq Norbert de, Petite histoire de la Musique, Paris 1960. 

Galib Edhem, Müze-i Hümayun Meskukât-i Kadime-i İslâmiyye katalogu. 

İstanbul 1312. 

Gazzaâll, ihyau ulum üd-din (Yeni harflerle türkçe çevrisi). 

Gibb, H. A. R., Ortaasya'da Arap futuhat ı (M. Hakk ı çevrisi) İst. 

1930. 

Gökmen, F. İs. Ansk. II. C., Birûni mad. 

Gölp ınarl ı Abdülbaki, Seçme hadisler, 3. Bas ı , İst. 1964. 

Günaltay Şemsettin, islâm'da tarih ve n-üverrihler, İst. 1342. 

Halil Edhem (Eldem), Düvel-i isla ıniyye (Stanly Lane-Poole'dan 

çevri) İ st. 1927. 

Hammer-Purgstall Joseph von., Über die rechtsmaessige Thronfol 

ge nach den Begriffen des moslemischen Staatsrechtes besonders 

in Bezug auf das Osm. Reich. München 1840. 

Houtsma, İs. Ansk., IV. C., Ebi Behre md., 

Huart Clement, Histoire des Arabes, 2 C., Paris 1912s-1913. (Bu ki- 

tapta geni ş bibliyografik bilgi vard ır.) 

İbni Abd Rabbihi, el- İkd ül-Ferid, M ısır 1305. 

İbni Hacer el-Askalâni, el- İsabe fi Temyiz is-Sahabe, Kahire 1323- 

1325. 

İbni Haldfm, Mukaddime, Z. K. Ugan çevrisi, İst. 1954. 

İbni Haldün, el- İber, 7 C., M ıs ır 1284.

182 

İbni Kuteybe, Kitâb ül-Ma'arif, Kahire 1300. 

İbni Sa'd, Kitâb üt-Tabakat il-Kebir, Leyden 1904. 

İbni Tagriberdi, el-Nücûm üz-Zâhire fi mülûk-i M ısr il-Kahire, 10 

C. Kahire. 1929-1949. 

İbni Tiktaka, el-Fakhri (Emile Omar çevrisi) Paris 1910. 

İbn ül-Esir, fi t-Tarih, 12 C., M ısır 1325-1357. 

Kahhâla Ömer R ıza, 'Alâm ül-Nisâ, Şam 1959. 

Kremer A. v., Studien zur vergleichenden Culturgschichte des Orientes, 

2 C., S. 121. 

Lammens H., Etudes sur le Siecle des Omayyades, Beyrouth 193G. 

Lane-Poole Stanley, Addition of the oriental collection, 1876-1888, 

Part I. addition to vols. I. - IV., London 1889. 

Lane-Poole Stanley, The international Numismatia orientalia, coins 

of the Urtuki Turkumans London 1875. 

Lorey Eustache de, Les mosaiques de la mosqu& des Omayyades 

sz Damas, Paris 1931. 

Makrizi, En-Nizâ ve't-tahâsüm fi ma beyne beni Ümeyye ve Beni 

Ilâsim, Leyden 1888. 

Makrizi, H ıtat, 2. C., Kahire 1324-1326. 

MassĞ Henri, L' İslam, Orleans 1930. 

~erdi el-, Kitâb ül-Ahkâm is-Sultaniyye (Ostrorog çevrisi) 2 C., 

Paris 190-1906. 

Mazahery Aly, La vie quotidienne des Musulmans au Moyen-âge, Paris 

1951. 

Mehmet Zihni, Mesâhir ün- Nisâ, İst. 1294. 

Mes'üdi, et-Tenbih, 8 C., Leiden 1894. 

Mes'fıdi, Murüc üz-Zeheb, (Barbier de Maynard et Pavet de Courtefik 

bask ısı ), 9. C., Paris 1861-1876. 

Mez A., Die Renaissance des İslams (Türk. çevrisi) Ülkü mec. C. 

VIII. NU. 43 ve öt. 

Muir W., The Caliphate, its rise, decline and fall 3. Bas., London 

1899 (Bu lkitapta geni ş bibliyografya vard ır).

183 

Otto-Doru K., Kunst des İslams, Baden-Baden 1964. 

Poliak, Sami doğunun arapla şmas ı (çev. Bahriye üçok, İl. Fak. Der. 

Say ı III-IV.) Ankara 1954. 

Sağlam O. Ferit, E şsiz bir madalya (Türk Tarih Arkeologya ve Etnografya 

Dergisi) Say ı II. 1934. S. 250-253. 

Sait Pa şa (Diyarbekirli), Mir'at ül- İber. 

Schmidt, Karl der Grosse und Harun ar-Raschid, Der İslam III., 

S. 404-411. 

Seligsohn M., Abdullah İbni Zübeyr md. İs. Ansk. I. C. 

Süyüti, Tarih ül-Hulefâ, Kahire 1305. 

Taberi, Tarih ül-Ümem ve 1-Mülük (Z, K. Ugan çevrisi) 4. C., Ankara 

1955-1958. 

Taberis, Tarih ü1-Ümern ve 1-Mülük (Belâmi farsça çevrisinden 

,i.,otenberg'in fr. çevrisi) 2. bas., 4 C., Paris 1958. 

Togan Z. V., Tarihte Usül, İst. 1950. 

Üçok Bahriye, İslam devletlerinde kad ın hükümdarlar, Ankara 

1965. 

tiçok Bahriye, İslam devletlerinde baz ı nâibeler (Belleten XXXI., 

Sayı 122). 

Üçok Bahriye, İslâmdan dönenler ve yalanc ı peygamberler, Ankara 

1967. 

Üçok Co şkun, Türk Hukuk Tarihi dersleri, 4. Bas., Ankara 1966. 

Walker J., İs. Ans, VI. C. Kubbet ül-Sahra md. 

Welhausen, Arap devleti ve sükutu (F. I şıl ıtan çevrisi) Ankara 1963. 

Wilstenfeld-Mahler, Vergleichungs ıtabellen der moha ınmedanischen 

und christlichen Zeitrechnung, Leipzig 1926. 

Yâkut Hamav1, Mu'cem ül-Buldân, 10 C., M ısır 1322-1325. 

Yaltkaya Şerefettin, Kaderiye yahut Mu'tezile, Darülfünun ilâhiyat 

Mecmuas ı. Sayı 15. 

Yazıcı Tahsin, İsl. Ansk. X C., Semai md. 

Yetkin S. K., İslam Sanat ı Tarihi, 1. bas ı, Ankara 1954. 

Zambaur E. de, Manuel de Generalagie et de Chronologie pour 

l'histoire de l' İslâm, Berlin 1955. 

Zeydân Cörci, Medeniyet-i islâmiye Tarihi (Zeki Megâmiz çevrisi) 

5 C., İst. 1328-1330. 

Zeyrıüddin Ahmed bin Ahmed, Tecrid-i sarih tercümesi, 2 bas ı, 

3 C. Ankara 1957-1966.

İ NDEKS 

- A -- 

Abbas, : 72, 74. 

Abbas bin Velid, : 75. 

Abbasi, Abbasiler, : 34, 52, 60, 69, 70, 72, 

73, 74, 76, 78, 80-1, 83, 84, 89-91, 97- 

99, 102, 105, 106, 108-115, 117-122, 

124, 127, 128, 130-132, 134, 137, n. 

209 ,138, 141, 142, 149, 151, 153, 154, 

155, 158, 160, 165 168, 171, 175. 

Abbasoğullar ı (Bk.: Ayr ıca Abbasi) : 1, 

80, 81, 85, 91, 103, 119, 152, 153, 

160, 161, 172. 

Abd Manâf, : 147. 

Abde, : 79. 

Abdullah, : 79, 154, 175 n. 284. 

Abdullah bin Abbas, : 8, 13, 125. 

Abdullah bin Ali, : 77-79, 81, 82, 84. 

Abdullah bin Emin, : 154. 

Abdullah bin Hüseyin, : 36. 

Abdullah bin Mu'tez, : 154, 167. 

Abdullah bin Sa'd bin Ebi Serh, : 12. 

Abdullah bin Selâm, : 17. 

Abdullah İbni Câfer, : 150. 

Abdullah ibni Ebi Bekre, : 149. 

Abdullah ibni Ebi Serh, : 5, 10, 13, 14. 

Abdullah ibni Hanzala, : 38. 

Abdullah ibni Kays, : 5, 31, 

Abdullah ibni Mesud, : 11, n 13. 

Abdullah ibni Ömer, : 22, 34, 75, 149. 

Abdullah ibni Sa'd, : 3, 4. 

Abdullah ibni Sebe (Bk. : İbn ül-Sevda), 

: 10, 12, 17, 17, n 23. 

Abdullah ibni Vehb bin Râsibi, : 23, 

24. 

Abdullah ibni Zübeyr, : 4, 8, 16, 18, 35, 

38, 39, 40, 41-44, 47 n 74, 126, 158, 

159. 

Abdurrahman, : 12, 32, 45, 49. 

Abdurrahman bin Hasan, : 136. 

Abdurrahman bin Muaviye bin Hi şam 

bin Abdülmelik, : 80. 

Abdurrahman ibni Avf, : 1. 

Abdurraahman ibni Ebi Bekir, : 34. 

Abdurrahman ibni Hâris, 8. 

Abdurrahman ul - Gâfiki, : 59, 60, 68. 

Abdülaziz bin Abdülmelik, : 136. 

Abdülaziz bin Mervan, : 41, 48. 

Abdülaziz bin Musa, : 56, 57, 59, 61, 

Abdülaziz bin Zürrâre, : 30. 

Abdülhamid II.: 156. 

Abdülkays, : 17. 

Abdülmelik bin Mervan, 32, 41-49, 54, 

63, 64, 69, 78, 90, 119, 126, 129, 136, 

150, 157, 159, 160, 175 n 284. 

Hz. Adem, : 88 

Eetius, : 60. 

Afganistan, : 114. 

Afrika, Afrikal ılar, : 3-6, 11, 31, 42, 45, 

46, 54-56, 60, 65, 68, 80, 85, 91, 98, 

105, 108, 112, 120, 121, 127, 145, 

152, 158, 166, 175. 

Af şin, : 68, 99, 102, 

Aglebi Devleti, : 98, 112. 

Aglebiler, 127. 

Ahbar üz-Zaman, : 171. 

Ahd, : 124. 

el-Ahkâm üs-Sultaniye, : 123. 

Ahmed, : 109. 

Ahmed bin Ali, : 112. 

Ahmed bin Muhammed el - Sarahsi, : 

146 n 230. 

Ahmed bin Nasr bin Mâlik, : 103. 

Ahmed bin Tulun, : 106, 111. 

Ahmed bin Yahya el-Belâzuri (Bk. : 

el-Belâzuri), : 167.

186 

Ahmed el-Fergani, : 162. 

Ahmed ibni Hanbel, : 100, 101, 103, 169 

Ahmed Muizilddevle, : 113. 

el - Ahraz, 48 n 78. 

el-Ahsa, : 45, 110 . 

el-Ahtal, : 48, 69. 

Akad, : 44. 

Akdeniz, : 5, 54, 112, 115. 

Akkal bin Şebbe, : 87. 

Akkorlar, : 147. 

Akşit Devleti, : 111. 

Ak şitler, : 112. 

Alamut, : 116. 

Aleksios Komnenos : I. 116. 

Alevi, Aleviler,: 96, 98, 105, 105 n 168, 

109, 172. 

Alfons,: 60. 

Hz. Ali, : 1, 5 n 4,7, 10, 12-18, 18 n 4, 

19-20, 20 n 28, 21-22, 22 n 32, 23-27, 

29, 30, 32, 33, 42, 64, 73, 76, 77, 

78, 80, 82-85, 97, 104, 107, 110, 120, 

125, 131, 168. 

Ali Evsat, : 37 n 57. 

Ali bin Abbas, : 39. 

Ali bin Hüseyin, : 36, 37, 39. 

Ali bin İsa, : 92, 132. 

Ali bin İsa bin Mahan, : 95. 

Ali bin Muhammed, : 108, 110, 112. 

Ali Ekber, : 37 n. 57. 

Ali el-Riza (Bk. : İmam III. Ali), : 97, 

98. 

Ali Evsat, : n 57. 

Ali İmadüddevle, : 113. 

Aliyye binti Mehdi, : 153, 153 n 257. 

el-Allaf, : 149. 

Alman,: 156. 

Almanca, : 165, 174. 

Almanya,: 60, 170. 

Alptekin, : 109. 

Ammar bin Yâsir, : 11, 17, 21. 

Ammuriye (Bk. : Amoria), : 53. 

Amoria, : 53. 

Amorium, 102. 

Amr bin Leys, : 108. 

Amr bin Said bin As, : 35, 38, 41. 

Amr bin Said el - E şdak, : 43. 

Amr bin Zübeyr,: 35. 

Amr ibn ül - As, : 3, 5, 10, 19-25, 27, 28, 

31, 34, 127, 158, 

Âmul, : 168. 

Anadolu, : 7, 53, 92, 106, 

Anbâr, : 24, 81, 82. 

Anbese, : 59. 

Anglosaksonlar, : 59. 

Ankara, : 102, 168. 

Antakya, : 117. 

Antalya, 111. 

Arabistan, : 18, 29, 65, 69, 72, 110, 133. 

A'raf, : 157. 

Araml ı, : 42. 

Arap, Araplar, : 1, 8, 12, 16, 25, 30, 31, 

33, 42, 45, 47, 47 n 75, 48-53, 56- 

59, 61, 62, 66, 68, 70, 74, 75, 80 85- 

87, 89, 90, 93, 109, 114, 115, 119- 

121, 125, 129, 134-136, 137 n 209, 

142, 144-146, 149, 149 n 243, 154- 

156, 161, 167-171, 175. 

Arap Şovenizmi, : 51. 

Arapça, : 8, 8 n 11, 46, 47, 52, 100, 110, 

129, 152, 161, 164, 174. 

Arapl ık, : 51. 

Aristo, : 100, 162. 

el-Ari ş, : 14. 

Arslan Besasiri, : 115. 

Ashab, : 7, 135 

Asim bin Ömer, : 65. 

Asim Hilali, :68. 

Âsi Irma ğı,: 112. 

Astronomi, : 161. 

Asturya, : 60. 

Asur, : 2, 133. 

Asya, : 53, 90, 91, 114 , 120, 121, 162. 

Ata, : 165 n. 280. 

Âtike, : 66, 150. 

Atlas Da ğlar ı, : 31, 46. 

Atlas Okyanusu,: 31, 45, 54. 

Attila, : 60. 

Autun, : 59. 

Avas ım, : 92. 

Avicenne (Bk : İbni Sina), : 162. 

Avrupa, : 58, 60, 93, 110, 139, 160-162, 

166, 176. 

Avusturyahlar, : 59. 

Aya Maria, : 160. 

Avasofya, : 161, 172. 

Âvinedar,: 140. 

Ayni, : 141.

ısi 

Hz. Ayşe, : 13, 16, 16 n 22, 17, 18, 20, 24, 

26, 27, 140, 155. 

Ayşe binti Talha, : 135. 

Azerbeycan, : 3, 7, 29, 89, 146. 

Azeriler, : 154. 

Azruh (Bk. : Dûmet ül - Cendel), : 22. 

Azzâ, : 150. 

-B - 

Baalbek, : 137. 

Bab ül-Zeheb, : 83. 

Bâbek, : 99, 102, 115-116 

Babil, : 2. 

Bach, : 155. 

Bağdat, : 35-36, 43, 82, 83, 85, 87, 95-98, 

100, 101, 102, 103, 105, 109, 111, 

113,-118, 121, 131, 134, 137, 138, 

140, 141„ 143, 151, 160-163, 167, 

168, 170-172. 

el-Bağdadi, : 166. 

Bahra, : 70. 

Bahreyn, : 95, 129. 

Bahr-i Lût (Bk. : bit Denizi), : 156. 

Bak'i, : 15, 15 n 20, 26. 

Balkuvara, : 158. 

Bankipur, : 167. 

Basra, Basral ılar, : 10, 11 n 13, 12-14, 16, 

16 n 22, 17, 19, 24, 28, 29, 35, 41, 

43, 48, 48 n 78, 53, 53 n 91, 66, 

79, 82, 84, 85, 95, 98, 101 108, 109, 

125, 127, 149, 159, 161, 163. 

Batlamiyus, : 163. 

Baybars, : 174. 

Baykent, : 49. 

Bedevi, Bedeviler, : 33, 34, 51, 96, 108, 

110, 119, 155, 175, 176. 

Beethoven, : 155. 

Bekir bin Vâil, : 17. 

Belami, : 170. 

Belâzuri, : 53, 159, 166, 168, 173. 

Belediyûn, : 58, 59. 

Belh, : 90, 114, 117, 162. 

Beni Ha şim, : 82. 

Beni Sa'd, : 16 n. 22. 

Beni f1meyye, : 64. 

Berberiler, : 31, 45, 46, 54, 57, 58, 69, 80. 

Berid, : 87. 

Berka, : 31, 45. 

Berlin, : 146 n 230, 156, 174. 

Bermek Ailesi, Bermeko ğullan, : 76, 85. 

87, 90, 91. 

Besâsiri (Bk.: Arslan Besasiri), 115 . 

Bestam, : 66. 

Bey'a, : 124. 

Beytullah, : 39. 

Beytülmâl, : 63, 64, 89. 

Beytülmâl il-Hassa, : 131. 

Beytülmâl il-mezalim, : 131. 

Beyzavi (Bk. : Kad ı Beyzavi), : 123. 

Bir el-Kâhine, 46. 

el-Biruni, : 114, 175. 

Biskra, : 31. 

Bizans, Bizanshlar, : 3, 5-7, 28, 30, 31, 

34, 45-47, 54, 61-63, 65, 67, 68, 81, 

89, 91, 92, 94, 99, 100, 102, 106, 111, 

113, 116, 119, 120, 125, 126, 133, 

137, 138, 143, 145, 146, 155, 156, 

160, 168. 

Blochet, : 173. 

Blficistan, : 53. 

Boduen, : 160. 

Boğa, : 104, 106. 

Bombay, : 25. 

Bordeaux, : 59. 

British Museum, : 174. 

Brockelmann, : 162. 

Budge, Vallis, 174. 

Budizm, : 145. 

Buhara, : 50, 53, 68, 106, 109, 117, 162. 

Buhari, : 8 n 11, 100, 165. 

Btik, : 145. 

Bulak, : 172. 

Busayr, : 77. 

Buyiler (Bk. : Büveyho ğullan), : 112. 

Büveyhoğullar ı, : 109, 112-115, 127, 128, 

162. 

Büyük Emevi Camii, : 54. 

Büyük Karl, : 93. 

Büyükboğa, : 99. 

- C - 

Caesar, : 95. 

Caesarea (bk. : Kayseri, Filistin), : 27. 

Cafer bin Hadi, : 89. 

Cafer bin Yahya, : (Bermeko ğullarından), 

: 90, 91.

188 

Cafer ül-Mansur (Bk. : Abdurrahman Dakiki, : 114. 

bin Muaviye bin Hi şam bin Ab- Dandanakan, : 114. 

dülmelik), : 80. Daniki, (Bk. : Mansur), : 86. 

Cafer üt-Tayyar, : 36. Dar, : 13. 

el - Caferi Saray ı, : 104. Dar Günü, : 41. 

Cahiliye Ça ğı, : 1, 28, 69, 144, 167, 171. Dar ül-Hicre, : 110 

Câhiz, : 52, 161. Dar ül-Hilâfe, : 65. 

Cami-i Ezher, : 112. Dar : 100. 

Cavsak ül-Hakani, : 158. Dar üs-Selam (Bk. : Ba ğdat), : 83. 

Cebir, : 161. Hz. Davud, : 160. 

Cebrail, : 42. Davud bin Süleyman, : 63. 

Cemaat Y ıl ı, : 26. Davudoğlu Ahmed, : 103. 

Cemel Olay ı, : 17, 18, 41. Davudoğ'ullar ı , : 148. 

Cengiz Han, : 117, 142, 163. De Bouillon, Godefroy, : 117. 

Cerir, 69. De Courteille, Pavet, : 171. 

Cerir bin Abdullah, : 19. Dede Efendi, : 155. 

Cerrâh bin Abdullah, : 65. De Goeje, : 168, 170, 171. 

Cevdet Pa şa, : 6 n 7, 105 n 168. De Meynard, Barbier, : 171, 174. 

Cevher, 112. De Slane, : 173, 174. 

Ceyhun, : 3, 109, 174. De Vaux, Carra, : 171. 

Cezayir, : 112. Deylem, : 91. 

el-Cezire, : 96. Deyr ül-Cemâcim, :45. 

Charante, : 59. Dicle, : 2, 72, 77, 82, 83, 94, 108, 111, 118, 

Charles Martel, : 59, 60. 158, 161. 

Charlemagne (Bk : Büyük Karl), : 93, Dinar, : 125. 

147 n 234, Dini Mimari, : 158. 

Cihad, : 125. Dirhem, : 125. 

Cirid, : 142. Divan, Divanlar, : 128, 129. 

Cizre, : 132, 133. Divan ül-Arz il-Cey ş, : 132. 

Comte, Auguste, : 175. Divan ül-Berid, : 

Cünâde ibni Ebi Ümeyye, : 6. Divan ül-Beytülmâl„ : 131. 

Cünd-i $âpur, : 100. Divan ül-Birr, : 132. 

Cüneyd, : 68. Divan ül-Cevali, : 132. 

Cürcân, : 66, 75, 88. Divan ül-Cünd, : 131. 

Divan ül:Dar il-Darb, : 132. 

-Ç - 

Divan ül-Haraç, : 130. 

Divan ül-Harac ve'l Cibâyet, : 130. 

Çanakkale, : 7, 62. Divan ül-Hâtem, : 129, 130. 

Çin, : 142, 146, 169. Divan ül- İnşa, : 130. 

Çögen, : 142. Divan ül-Mezâlim, : 131, 135. 

Divan ül-Murasalat, : 130. 

- D- 

Divan ül-Müstegallât, : 130. 

Divan ül-Müsaderin, : 132. 

Dabbe, : 22. Divan ün-Nafaka, : 132. 

Divan ür-Resâil, : 130 (Bk. : Divan-ül- 

Murasalat). 

Dab ık, : 61. 

Dahhak bin Kays, : 40, 41. 

Dâiler, : 116. Divan üs-S ır, : 130. 

Dal ül-Kebir, : 116. Divan üt-Tevkii, : 132.

189 

boğrul, Ömer R ıza, : 174. 

Doğu Roma Imparatorlu ğu (Bk. : Bizans) 

: 31. 

Doğu Türkistan, : 88 (Bk. : Türkistan). 

Dubeux, : 170. 

Dûmet ül-Cendel, : 22, 27. 

—E — 

Ebân ibn Taglib, : 149, 

Ebi Vakkas (Bk. : Sa'd ibni Malik), : 1. 

Ebro (Bk. : Iber), : 57. 

Ebu Abdullah Muhammed bin Ömer 

el-Vâkıdi (Bk. : Vâk ıdi), : 166. 

Ebu Ahmed, : 106. 

Ebu Ali Muhammed Berami (Bk. : 

Bel'ami), : 110. 

Hz. Ebubekir, : 7, 8, 14, 27, 44, 64, 122, 

132, 167. 

Ebubekir Bâk ılâni, : 123 n. 187. 

Ebu Bekir bin Hasan, : 36. 

Ebu Bekre, : 28. 

Ebu Cafer Mansur (Bk. : Mansur). : 73, 

165. 

Ebu Cafer Muhammed bin Cerir et-Taberi 

(Bk. : Taberi), : 168. 

Ebu Dülef Camii, : 161. 

Ebu Eyyub el-Ensari Hâlid, : 24, 30. 

Ebu Hamza, : 72.' 

Ebu Hanife, : 84, 93, 131, 166. 

Ebu Hayyan-i Tevhidi, : 52. 

Ebu Hureyre, : 14, 129. 

Ebu İsa bin Harun ür-Re şid, : 154. 

Ebu İsa bin Mütevekkil, : 154. 

Ebu İshak Şirazi, : 169. 

Ebu Kubeys, : 44. 

Ebu'l-Abbas Abdullah, : (Bk. : Seffah),: 

73, 76-81, 90. 

Ebu'l Alâ' el - Ma'arri, : 138. 

Ebu'l Ferec, : 6 n 8, 65, 71, 171, 172. 

Ebu'l Ferec İsfehani, : 113, 166. 

Ebu'l Hasan Ali bin el - Hüseyin bin 

Ali, : 171. 

Ebu'l Kas ım (Bk. : Muti), : 113. 

Ebu Leyla, : 40. 

Ebu Ma' şer, : 162. 

Ebu Muhammed Abdullah, : 170. 

Ebu Musal-E ş'ari, : 11 n 13, 12, 17, 19, 

22, 23, 148. 

Ebu Müslim Horasani, : 74-76, 78-82, 84, 

88, 99. 

Ebu Nasr el - Fârâbi (Bk. : Fârâbl), : 

162. 

Ebu Nasr Muhammed bin Abdülcebbar 

el-Utbi (Bk. : el-Utbi), : 172. 

Ebu Nasr ül-Sarrâc, : 154 n 262. 

Ebu Reyhan el-Birûni (Bk. : 

ni), : 163. 

Ebu Sa'id el-Hudri, : 16 n 21. 

Ebu Sa'id Hasan el-Cennâbi, : 110. : 

Ebu Seleme Hafs bin Süleyman, : 128. 

Ebu Seleme el-Hallâl, : 76, 80. 

Ebu Sufyan, : 19, 27, 28. 

Ebu Şâme, : 173, 174. 

Ebu Şüfa' Büveyh, : 113. 

Ebu Turab (Bk. : Hz. Ali), : 33. 

Ebu Yusuf, : 93, 131, 166. 

Ebu Zer, : 10. 

Ebu Zeyd, : 162. 

Edeb ül-kâtib, : 170. 

Eflâtun, : 162. 

Ehl-i Beyt, : 36, 74, 76. 

Ehl-i Kitaplar, : 133. 

Ehl-i Şura, : 40. 

Ehl üt-Tesviye, : 51. 

Elhan, : 148. 

Elteri ş Kagan, : 49 

Emaret-i İ stikfa, : 126. 

Emaret-i İstilâ, : 126, 127. 

Emevi, Emeviler, : 1, 10-12, 18, 19, 27, 

35, 38-41, 44, 45, 49-51, 60-62, 64, 

65, 68, 69, 71, 76, 78-80, 83-85, 96, 

100, 107, 112, 119-122, 124, 126-127, 

129, 130, 132, 134, 135, 141, 142, 149, 

151, 152, 155, 156, 158, 160, 164, 166, 

168, 171, 175. 

Emin, : 94-96, 154. 

Emir ül-Harâç, : 95. 

Emir ül-Harb, : 95. 

Emir ül-Müminin, : 17, 64, 70, 80, 103, 

119, 121. 

Encyclopedia Britannica, : 9 

Endülüs, : 55,57, 58, 62, 79, 80, 121, 152, 

171. 

Enes bin Mâlik, : 7, 8. 

Ensâb ül-E şraf, : 168. 

Ensâr, : 13, 19, 38.

190 

Erbil, : 174. 

Erdebil, : 99. 

Ereğli (Bk : Heraklea) : 53 

Erkân-i Devlet, : 102. 

Ermenistan, : 3. 

Ermeniye, : 168. 

Esedi Kasri, : 68. 

Esedli, : 8. 

El-Esferâini, : 166. 

Esma, : 26, 44. 

Esmâi, : 93. 

E ş'arilik, : 101. 

E ş'as bin Kays, : 22, 26. 

E şnas, : 102. 

E şref Şaban, : 141 

E şres, : 50, 68. 

E şter, : 21 

Ester el-Nehai, : 12. 

Eyyub bin Habib, : 59. 

Eyyub bin Süleyman, : 63. 

Eyyubi, Eyyubiler, : 112, 127, 128. 

Ezraki, : 44. 

—F— 

Fahrünissa, (Bk. : Şuhde), : 137. 

Fârâbl, : 113, 144 n. 222, 146, 147, n. 

233, 154, 162. 

Farazdak, : 69. 

Fars, Farslar, : 2, 29, 75, 85, 108, 171, 

Farsça, : 29, 46, 47, 98, 128, 129, 152, 

161, 162, 167, 170. 

Fâtima, binti Abdülmelik, : 63, 64. 

Fâtima binti Ebu Müslim, : 99. 

Fat ımiler, : 112, 116, 121, 160. 

Fat ımiye, : 99. 

Hz. Fatma, : 108, 112. 

Dr. Faust, : 163. 

Fazl bin Rebi, : 94, 95. 

Fazl bin Sehl, : 94, 95-97. 

Fazl bin Yahya, : 90. 

Fedek, : 64, 105, 

Fenike, : 7, 27. 

Fergana, : 53, 68, 75, 109. 

Feth bin Hakan, : 104. 

Fırat, : 20, 73, 76, 82, 161. 

Fınd ık Atma, : 142, 143. 

Filistin, : 27, 69. 71, 72, 77. 

Firdevs1, : 114,164. 

Fitne, : 1, 9, 15. 

Floransa, : 32. 

Flüt, : 146. 

Fransa, : 57, 59. 

Frank, : 59. 

Frans ızca,: 170, 171, 173, 174. 

Futuh ül-Buldân, : 166, 168. 

Futuh ü ş-Şam, : 166, 167. 

Fustat, : 106, 138, 158, 159, 171. 

— G — 

Gâfiki, : 15. 

Gâfir, : 157. 

Galebe, : 124. 

Galiçya, : 60. 

Galien, : 100. 

Garid, : 70. 

Garonne, : 59. 

Gassani, : 19. 

Gazale, : 123 n 190. 

Gazne, Gazneliler, : 109, 114, 127, 163. 

Gazneli Mahmud, : 163, 172. 

Gazzâli, : 123, 

G ına, : 144, 144 n 222, 147, 149, 150, 152, 

154. 

Girid, : 6, 98. 

Giri şsiz Hutbe, : 28. 

Gitar, : 146 . 

Gregorius, : 4. 

Gregoruis İbn Ebu'l Ferec (Bk. : 

Ebu'1 Ferec), : 174. 

Grek, : 19, 30, 146. 

Got, : 55, 56, 58, 59, 156. 

Göktürk, : 49, 156. 

Göttingen, : 170, 174. 

Guadalquir (Bk. : Vâdi ül-Kebir), : 56. 

Gurak Han, : 78. 

Guyard, : 170. 

— H — 

Habâbe, 67, 150. 

Habe ş, Habeşli, : 39 n 62, 142, 156. 

Haccâc bin Yusuf, : 44, 45, 47, 47 n 

75, 48, 48 n 78, 49, 53, 53 n 89, 

54, 61, 66, 67, 69, 87, 123 n 190, 

126. 

Hâcer-i Esved, : 41, 110, 137.

191 

Haçl ılar, Haçl ı Seferleri, : 116, 117, 139, 

147, n 234, 160, 173, 174. 

Hâdi, : 90, 154. 

Hafsa, : 7, 8. 

Hakem, : 64, 152. 

el-Hakim, : 160. 

Haleb, : 89, 112, 173, 174. 

Hâlid, : 41. 

Hâlid bin Bermek, : 75, 85, 90. 

Hâlid bin Velid, : 12, 126, 129. 

Hâlid-i Kasri, : 68, 136. 

Hâlidiye, : 47 n 75. 

Halifelik, : 122. 

Halifet ül-Müslimin, : 97, 104. 

Halifet üs-Sâlih, : 63. 

Hallâl, (Bk. : Ebu Seleme Hafs bin Süleyman), 

: 128. 

Hamdân Karmat, : 110. 

Hammâd, : 152. 

Hamza, : 36. 

Hanbeli, 117, 118, 169. 

Hanefi, 93, 117, 118, 121. 

Hansâ, : 135. 

Hanzala, : 38. 

Harac, : 132, 133, 134 . 

Harâc-i Mukaseme, : 133. 

Harâc-i Muvazzafa, : 133. 

Harem, : 39. 

Harezm, : 49, 114, 117, 163. 

Harezm şahlar, : 117. 

Harice bin Ebi Habib, : 25. 

Harici, Hariciler, : 23-25, 29, 30, 39, 41, 

44,-46, 48, 65-68, 72, 74, 76, 80, 98, 

105-107, 123. 

Hâris ibni Hi şam, : 8. 

Harran, : 75, 77, 81, 161. 

Harre, : 38. 

Harun ür-Re şid, : 32, 89-95, 135, 140, 142, 

149, 153, 153 n 257, 154. 

Harura, : 23, 43. 

Harûriler, :23 n 34. 

Hz. Hasan, : 17, 25, 26, 28, 32, 64, 83, 

105. 

Hasan bin Hüseyin, : 37 n. 57 . 

Hasan bin İbrahim, : 87. 

Hasan ibn Kahtaba, : 76, 80, 89. 

Hasan bin Sehl, : 96, 97. 

Hasan Rüknüddevle, : 113. 

Hasan Sabbah, : 116. 

Hassân, : 147. 

Hassân bin Numan, : 45, 46, 54. 

Hassân bin Sabit, : 16 n 21, 136. 

Haşim bin Hâkim, : 88. 

Ha şim bin Utbe, : 21. 

Ha şimi, Haşimiler, : 19, 74, 75, 77, 78, 

83. 

Ha şimiye, : 80. 

Haşimoğullar ı, :75. 

Ha şişiler, : 119. 

Ha şr, : 157. 

Hatib Bağdadi, : 166. 

Haymana, : 102. 

Hazaynâme, : 86. 

el-Haysam, : 149. 

Hayzuran, : 90. 

Hazar Denizi, : 88, 95. 

Hazar Türkleri, : 92. 

Hazir, : 43. 

Hellenistik, : 157. 

Hemedan, : 95, 99, 117, 162. 

Heraklea, : 53, 92. 

Heraklius, : 6 n 7. 

Herat, : 117. 

Heredot, 169. 

Herseme, : 91, 92, 94, 97. 

Hicaz, : 25, 40, 41, 43, 45, 53, 54, 72, 74, 

75, 81, 87, 111, 146, 149, 150, 151. 

Himyerli, : 61. 

Himyeriler, : 74, 91. 

Hind, Hindliler, : 27, 52, 53 n 89, 87, 

101, 142, 156, 161. 

Hind Denizi, : 95. 

Hindistan, : 53 n 89, 86, 109, 161, 163, 

167, 168, 171. 

Hindikuş Dağları, : 91. 

Hindûlar, : 133. 

Hirbet ül-Mefcir, : 158. 

Hire, : 81, 159. 

Historiens Orientaux des Croisades, : 

173. 

Hişam bin Abdülmelik, : 53 n 89, 68, 

69, 70, 73, 78, 79, 152, 155, 157. 

Hive, : 117. 

Homs, (Bk. : Humus), : 40. 

Horasan, : 2, 3, 29, 34, 49, 50, 65, 66, 68, 

71, 72, 74, 75, 82, 83, 88, 91, 92, 94, 

96, 98, 99, 107, 108, 109, 117, 127, 

151, 160.

t92 

Houtsma, : 170. 

Huart, Clement,: 38. 

Hubeyriye, : 47 n 75. 

Huda', : 144, 149. 

Humareveyh, : 111. 

Humus, Humuslu, : 11 n 13, 12, 40, 71, 

72, 77. 

Hurremi Hareketi, : 99, 102. 

Husayn bin Nümeyr, : 39, 40. 

Husravâni Farisi, : 149. 

Husrev Anuşirvan I, : 100. 

Hutbe, : 125. 

Huzeyfe bin el - Yemân, : 7. 

Huzeyl, : 8. 

Huzistan, : 108. 

Hücr bin A'di bin Hâtem, : 33. 

Hülefâ-i Râ şidin, : 165. 

Hülegü, : 118, 119, 172, 173. 

Hürmüzan, : 20 n 28. 

Hz. Hüseyin, : 17, 35, 36, n 56, 37, n 58, 

38, 41, 42, 76, 89, 103, 105, 135. 

Hüseyniye, : 170. 

- - 

Irak, İrakl ılar, : 7, 11-13, 17, 20, 22, 22 

n 32, 24-26, 28, 29, 35, 40-42, 44, 

47, 53, n 89, 54, 61 66, 68, 69, 71, 

72, 74, 77, 80, 88, 96, 97, 107, 108, 

110, 111, 113, 116, 123 n 190, 126, 

127, 134, 146, 150, 151 n 252, 159, 

166, 168. 

Itri, : 155. 

— I -- 

İber, : 57. 

İbni Abbas, : 8 n 11, 23, 30. 

İbni Asâkir, : 166, 174. 

İbni Ayşe, : 70, 152. 

İbn A'yûn, : 149. 

İbni Ebi Serh, : 11. 

İbni Ebi Serh (Bk. : Albdullah ibni 

Sa'd). 

İbni Haldun, : 123 n 187, 148, 153, 175, 

175 n 285, 176. 

İbni Hallikân,: 172, 174. 

İbni Hudeyc, : 31. 

İbni İ shak, : 165. 

İbni Kuteybe, : 52, 166, 170. 

İbni Mes'ud, : 8 n 11, 9, 11, 171. 

İbni Miskeveyh, : 172. 

İbni Muhriz,: 152. 

İbni Musa el-Harezmi, : 162. 

İbni Mülcem, : 25. 

İbni Ömer, : 30. 

İbni Ömer K ıraat ı, : 149. 

İbni Sa'd, : 166. 

İbni Sina, : 146, 146 n 230, 147 n 233, 

162. 

İbni Sureyc, : 70, 152. 

İbni Şekle ( İbrahim bin Mu'tas ım),: 

152. 

İbni Şihab, : 19 . 

İbni Tabâtaba, : 96 . 

İbni Tiktaka, : 86. 

İbni Zübeyr, : 30. 

İbn ül-Adim, : 173. 

İbn ül-Esir, : 6, 166, 172. 

İbn ül-Kelbi, : 167, 173. 

İbn ül-Mukaffa, : 86. 

İn ül-Sevda, : 10. 

Hz. İbrahim,: 41, 160. 

İbrahim, : 71, 72, 76, 84, 85, 87. 

İbrahim bin Agleb, : 91, 98. 

İbrahim bin Ester, : 42. 

İbrahim bin Mehdi, : 97, 98 n 156, 152, 

153. 

İbrahim bin Mavsuli, : 94. 

İbrahim bin Muhammed, : 73. 

İbrahim bin Muhammed bin Ali, : 75. 

İbrahim bin Yahya,: 79. 

Ibrahim (Bk. : Musullu İbrahim), : 

100, 152. 

İbranca, İbranice, : 133, 164, 174. 

idrisi, 163, 164. 

İdrisiye Devleti, : 112. 

İfk Olay ı, : 16. 

İfrikiye,: 91. 

ih şid Devleti (Bk.: Ak şit Devleti), : 

111. 

Ihtiyar, : 124. 

İhtiyariye, : 124. 

İhvan üs-Safa,: 161. 

İhyau Ulfım, : 123. 

Ikon, : 67. 

İlek Hanlar, : 109.

193 

İmadüddevle, (ak. : Ali), : 

İmam (Bk. : İbrahim bin Muhammed 

bin Ali), : 75. 

İmam III. Ali, : 97. 

İmam- ı Azam (Bk. : Ebu Hanife), : 

166. 

İmamiye, : 73. 

İmam Malik, : 148. 

İmam ül-Müslimin, 119. 

: 172, 174. 

İngilizler, : 142. 

İnşad, : 145. 

Iran, İranl ılar, : 2, 3, 10, 18, 25, 28, 29, 

34, 42, 44, 45, 47, 50,-52, 58, 69, 72, 

74, 85, 86, 88, 92, 94-96, 98, 105-108, 

110, 113,-116, 118-120, 125-129, 133, 

137,139, 142, 143, 145, 146, 155, 

156, 160, 161,164, 167, 168. 

İrene, : 89, 92. 

Hz. Isa, 10 ,116, 156. 

Isa, : 84, 85. 

İsa bin Musa,: 81, 87. 

İsa bin Mus'ab, : 135. 

İsa bin Yunus, : 93. 

Isfehan, : 2, 114, 140, 152, 162, 171. 

İsfehani, (Bk. : Ebu'l Ferec), : 171. 

Isfehanl ı,: 143. 

İshak, : 100. 

İshak bin İbrahim, : 152. 

Iskenderiye, : 3, 62, 69. 

Ismail bin Ahmed, : 109. 

Ismaill Hareketi, : 115. 

ismaililer, : 116, 161. 

İsmailiye, : 112. 

İsrail Oğulları, : 140. 

Israilliler,: 169 . 

Isrâ olay ı, : 160. 

İstanbul, : 7, 30, 53, 62, 89. 

İspanya,: 54-62, 67, 68, 80, 85, 112, 121, 

140, 156. 

I şbiliye, : 56, 57, 59, 61, 80. 

İşru-u, : 133. 

İtah,: 103. 

Iznik,: 102. 

Izzilddin İbni Esir (Bk. : İbn ül-Esir),: 

173. 

- J - 

Justinianus II,: 47. 

Jülien, : 55 . 

— K- 

Kaadi, : 151 n 252. 

Kâbe, : 12, 18, 35, 39, 39 n 62, 41, 44, 95, 

110, n 252, 160. 

Kâbil, : 3 . 

Kad ıköy, : 7, 30. 

Kadi Beyzavi, : 123. 

el-Kadi ül-Fâchl, : 128. 

Kadi'l-Kudat, 93, 131. 

Kâdir, : 114, 134. 

Kâdir Bi'llah, : 114. 

Kadis,: 55. 

Kâhine, : 45, 46. 

Kâhir, 112. 

el -Kahire, : 112, 115, 138, 141, 168, 170, 

173. 

Kahriye, : 124. 

Kahtaba bin Sebib, : 75. 

Kâim, : 114, 115. 

Kaiser Friedrich Müzesi, : 156. 

Kâfur, : 112. 

Ka'ka'a,: 17, 17 n 23. 

el-Kamil, : 172. 

Kanun,: 146, 162. 

Kapadokya, : 30, 99. 

Kapagan Han, : 49. 

Karluklar, : 49. 

Karmatiler, : 10, 111, 115 

Karmati Ayaklanmas ı, : 109. 

Kas ım bin Hasan, : 36. 

Kas ım (Bk.: Mu'temin), : 95. 

el-Kas ım bin Tufeyl, : 70. 

Kasr ül-A şk,: 158. 

Kars ül-Hayr, : 158. 

Kasr ül-Hayr il-GarbI, : 157. 

Kastilya, : 56. 

Kâşgâr, : 53, 164. 

el-Katayi, : 106. 

Kâtib,: 128. 

Katolik, : 125. 

Kaynât,: 145. 

Kays,: 25, 69, 71. 

Kays bin Sa'd, : 19, 20, 21, 24.

194 

Kayravan, : 3 , 45, 59, 69, 158. 

Kayseri, 27, 30. 

Kays ıyye, : 40. 

Kazvin, : 95. 

Kelb, : 31, 69, 71. 

Kelile ve Dimne, : 86. 

Keltler, : 59. 

Kemalüddin ibn ül-Adim (Bk. : İbn 

ül-Adim), : 173. 

Kerbelâ, : 35, 36, 38, 39, 43, 103, 105, 113, 

135. 

Ketbuga, : 141. 

el-Kindi, : 146, 146 n 230, 161, 162. 

K ıbrıs, : 5, 6, 30, 69, 117. 

K ıpti, Kıptiler, : 47, 141. 

Kıptice, : 47. 

Kırgızistan,: 114. 

Kır ım, : 47. 

Kırm ızıl ılar (Bk. : Muhammere), : 88. 

Kışlak, (Bk. Mşatta), : 156. 

Kilikya, : 100. 

Kinâne bin Bi şr, : 12, 15. 

Kinnesrin, : 40. 

Kireç, : 53 n 89. 

Kirmân, : 2, 108, 171. 

Kirmani, : 74, 75. 

Kisra, Kisralar, : 2, 121, 129. 

Kitab ül-Agani, 113, 151, 152, 166, 172. 

Kitab ül-Ahkâm is-Sultaniye, : 166. 

Kitab ül-Ensâb, : 173. 

Kitab ül-Evsat, : 171. 

Kitab ül-Harac, : 137, 166. 

Kitab ül-Kâmil fi't-Tarih, : 173. 

Kitab ül-Maarif, : 170. 

Kitab ül-Memâlik ve'l Mesâlik, : 164. 

Kitab ül-Musik ı, : 154. 

Kitab ür-Ravzateyn fi Ahbar il-Devleleteyn, 

: 173, 174. 

Kitab ür-Ridde, : 167. 

Kitab ür-Rücâi, : 163. 

Kitab ü ş-Şifa, : 162. 

Kitab üt-Tabakat il-Kebir, : 166. 

Kitab üt-Tenbih ve'il- İşraf, : 171. 

Konstantin, : 6 n 7, 89. 

Konstantin III, : 6 n 7. 

Konstantin V, : 83. 

Konstantin VI, : 92. 

Konstans, : 6, 30 . 

Koro, : 145. 

Konya Ereğlisi (Bk. : Heraklea), : 92. 

Kölemenler, : 109. 

von Kre ıner, : 145. 

Ksilifon, : 146. 

Kubâti, : 140, 141. 

Kubbet ül-Hadra (Bk. : Bab ül-Zeheb), 

: 83, 136 . 

Kubbet üs-Sahra, : 159, 160. 

Kudatgu Bilik, : 164. 

Kudüs, : 56, 117, 159, 160, 172. 

Küfe, Küfeliler, : 3, 7, 11, 11 n 13, 12 

16-18, 21-28, 29, 30, 33, 35, 37, 

39, 41, 42, 45, 47; 48, n 78, 66, 73, 

76, 77, 78, 80-82, 84, 85, 95, 96, 98, 

110, 149, 159. 

(uhistan, : 116. 

Kunut, : 9. 

Kur'an : 6-8, 8 n 11, 9, 11, 11 n 13, 14, 

21, 22, 70, 100, 101, 103, 110, 

122, 145, 148, 149, 149, n 243, 151 

n 252, 154, 154, n 262, 157, 164, 

165 n 280, 170. 

Kura ş (Bk. : Küros), : 2. 

Kurey ş, Kurey şli, : 8, 9, 11, 12, 27, 40, 

52, 70, 123, 123 n 187, 136, 152. 

Kurtuba, : 56, 58, 59, 60, 138, 140. 

Kurra, : 11. 

Kurus (Bk. : Küros), : 2. 

Kusayr Amra, : 156. 

Kuseyle bin Kâmran, : 31. 

Kuteybe bin Muslim, : 49, 50, 50 n 83, 

61. 

Kuteyre, : 15. 

Kutluk Han (Bk. : Elteri ş Kagan), : 49. 

Kutsal Yerler, : 98, 116. 

Küçük Asya, : 61, 92. 

Kül Tigin, : 49. 

Kürdistan, : 89, 92. 

Kürt, Kürtler, : 85. 

Küre, : 142. 

Küros, : 2. 

Kütüb-i Sitte, : 165. 

— L — 

Lahn, : 148. 

Leo, : 61. 

Leo III, : 62, 67. 

Leo IV, : 89.

195 

Leontius, : 47. 

Lesbos (Bk : Midilli), : 92. 

Leyden, : 170, 171, 173. 

Libya, : 4. 

Likya, : 6, 30. 

Loire, : 59. 

Lombardiyal ılar, : 59. 

Lugaritma, : 162 n 274. 

Lût Denizi, : 156. 

Luzitaniya, : 56. 

Lyon, : 59. 

— M — 

Ma.adin ül-Cevher, : 171. 

Ma'aşer, : 133. 

Mâbed, : 70, 150, 152. 

Madagaskar, : 171. 

Magrib-i Aksa, : 31. 

Magrib, Magribli, : 55, 57, 62, 71, 80, 112, 

168, 171. 

Mahmud bin Sebüktekin, : 114. 

Mahmud bin Melikşah, : 116. 

Mahmud, Gazneli (Bk : Gazneli Mahmud, 

: 114. 

Mâide-i Süleymani, : 56, 57. 

Makam, : 147. 

Makrizi, : 79, 86, 87. 

Makyavelli, : 74. 

Malatya, : 30, 174, 83. 

Mâlik, : 152. 

Mâlik bin Enes, : 84, 85, 167. 

Mâlik bin Heysem Huzâi, : 103. 

Mâlik el-E şter, : 32. 

Maliki, : 85. 

Mâlullah, : 34. 

Mâl ül-Müslimin, : 34. 

Malta, : 6. 

Mani, : 88. 

Mani Dini, : 70. 

Mânia, : 109. 

Maniciler, : 88. 

Maniheistier, : 88. 

Maniheizm, : 99. 

Mansûr, : 32, 52, 81-87, 131, 134, 139, 140, 

149, 160, 161, 165. 

Mansûr bin Nuh, : 170. 

Mansûr bin Talha bin Tahir, : 146 n 

230. 

Manuel, : 3. 

Mara ş, : 89. 

Mâride binti Şebib, : 101. 

Marmara, : 31. 

Maskin, : 43, 45. 

Mason, : 110, 161. 

Matematik, : 161. 

Maveraünnehr, : 49, 50, 69, 92, 109, 114. 

el-Mâverdi, : 121, 123, 166. 

Mavritanya, (Bk. : Magrib-i Aksa), : 31 . 

Mayorka, : 54. 

Mazdeizm (Bk. Medısilik), : 88. 

Mazenderan, : 89, 116. 

el-Mecmu fi'l-F ıkh, : 73. 

Mecusi, : 10, 25, 133, 88. 

Medâin, : 2, 24, 25, 48 n 78, 82, 95. 

Medici, : 32. 

Medine, Medineliler, : 1, 8, 11-18, 26, 29, 

35, 37-39, 39 n 61, 54, 69, 72, 82-85, 

87, 97, 105, 111, 112, 122, 135, 150, 

151 n 252, 159, 166. 

Medinet ül-Mansûr, (Bk. : Ba ğdat), : 

83. 

Medinet üs-Selâm, (Bk. : Ba ğdat), : 83. 

Medrese-i Muzafferiye, : 174. 

Medya, : 29. 

Megazi, : 164, 165. 

Mehdi, : 42, 87, 88, 89, 152, 153. 

Mehdi bin Mansur, : 83. 

Mehdiye, : 112. 

Mekâtil üt-Tâlibiyin, : 172. 

Meknûna, : 153 n 257. 

Mekke, Mekkeliler, : 3, 16, 27, 35, 38, 

39, n 63, 40, 44, 54, 69, 85, 87, 89, 

110, 111, 112, 136, 145, 150, 159, 

167, 175, n 284. 

Mekrühe, : 47 n 75. 

Melikşah, : 15, 116. 

Melik ül-Ma şrik ve'l-Magrib (Bk. : Tuğrul 

Bey), : 115. 

Melik ün-Nâ şır, : 173. 

Melodi, : 149. 

Memâlik, : 166. 

Metnin, : 141. 

Me'mun, : 52, 92, 94-98, 98 n 156, 99-102, 

106 ,128, 151, 161. 

Mengü Han, : 118. 

Merc Râhit, : 41. 

Merida, : 56.

196 

Merv, IVIervliler, : 2, 75, 92, 96, 114, 170. 

Mervan, : 11, 13, 14, 14 n 16, 18, 35, 38, 

40, 41, 48, 64, 72, 75, 88. 

Mervan I, : 72, 77, 78, 80, 87, 100. 

Mervâniler, : 41, 33. 

Mervezi (Bk. : İbni Kuteybe), : 170. 

Mesalik, : 166. 

Mescid, : 159. 

Mescid-i Aksa, : 160. 

Mescid-i Nebevi, : 4, 87, 89, 158. 

Mesleme bin Abdülmelik, : 53, 62, 66, 

67, 79. 

Mesud bin Mahmud, : 114. 

Mesudi, : 14 n 16, 22 n 32, 33, 113, 166, 

170, 171, 173. 

Me şhed, : 98. 

Mevali, : 51, 66. 

Mevlana Celâlüddin Rumi, : 154, 155. 

Meysun, : 31. 

Mezdek, : 88. 

Mezopotamya, : 109, 161. 

M ı s ır, M ıs ırl ılar, : 4, 10, 10 n 12, 12-14, 

16, 18, 19, 20, 24, 31, 40, 41, 44, 

45, 47, 54, 58, 77, 78, 82, 91, 96, 

105 n 168, 106, 110, 111, 112, 116, 

121, 127, 138, 141, 155, 159, 168, 

170-175. 

Midilli, : 92. 

Mikdad bin Esved, : 11 n 13. 

Milli Müze, : 157. 

Minâ, : 11. 

Minorka, : 54. 

Mizmar, : 148. 

Moğol, Moğollar, : 34, 117, 118, 137, n 

209, 154, 173, 176. 

Montesquieu,: 175. 

Mşatta, : 156, 157. 

Muaviye, : 5, 10-12, 14 n 17, 15 n 20, 18- 

22, 22 n 32, 23-35, 42, 48, 53, 53 n 

91, 78, 127, 129, 130, 136, 149, 159. 

Muaviye II, : 40. 

Muavvazateyn, : 9. 

Mu'cem ül-Buldân, : 167. 

Mudar, Mudarl ılar,: 17, 61, 66, 72, 74, 

75, 83, 91. 

Mugire bin Şube, : 1, 10, 16 n 21, 19, 22, 

27, 30, 33, 34. 

Muhacirin, : 13, 19. 

Muhalleb,: 43-45, 68. 

Hz. Muhammed, : 3, 7, 9, 10, 26, 64, 97, 

125, 128, 133, 136, 140, 142, 145, 

147, 155, 158, 160, 164. 167. 

Muhammed, : 72, 107, 117. 

Muhammed bin Ali, : 42, 73, 74. 

Muhammed bin Ebi Bekir, : 14, 15, 15 

n 18, 16, 17, 18, 20, 24. 

Muhammed bin Hanife, : 35. 

Muhammed bin İbrahim, : 85, 85 n 

138. 

Muhammed bin İdris ül-Şafii, : 93, 

100. 

Muhammed bin Kas ım, : 53, 53 n 89, 

61. 

Muhammed bin Mesleme, : 16 n 21. 

Muhammed bin Müslüm Zühri, : 165. 

Muhammed bin Toğuç, : 111, 112. 

Muhammed bin Vas ık, : 103. 

Muhammed bin Yahya, : 90. 

Muhammed Cerir, : 166. 

Muhammed ibni Hi şam, : 165. 

Muhammed İbni Sa'd et - T ırmizi, : 149 

Muhammedilik, : 9. 

Muhammed el - Kindi, (Bk.: el - Kindi), 

162. 

Muhammed Mehdi, : 84, 85, 87. 

Muhammed Muntas ır, : 104. 

Muhammere, : 88. 

Muhtare, : 108, 109. 

Muhtar üs - Sakafi,: 39, 42, 43. 

Muhtasar Tarih ül - Düvel, : 174. 

Muizüddevle (Bk. : Ahmet), : 113. 

Muizüddin, : 112. 

Mukaddime,: 175. 

Mukanna, (Bk. Ha şim bin Hakim), 88. 

Muktedi, : 116 

Muktedir, : 111, 113, 131, 135. 

Multan, : 53, 171. 

Munise, : 153. 

Muntas ır, : 102, 104, 105, 105 n, 168, 153. 

Murad, : 22. 

Muruc üz - Zeheb, : 171. 

Musa bin Boga, : 107. 

Musa bin Emin, : 95. 

Musa bin Mehdi,: 89. 

Musa bin Nusayr, : 54 - 57 ,59, 61. 

Musa bin Yahya,: 90. 

Musa el - Hâdi, : 89. 

Musa Kaz ım, : 97.

197 

Mus ıki, : 143. 

Mustain, : 105, 106, 140, 167. 

Mustans ır, : 115, 117. 

Musta's ım, : 117, 118, 119, 140. 

Musul, : 2, 77, 79, 89, 106, 172, 173. 

Musullu İbrahim, : 152. 

Mu'tas ım, : 52, 99, 102, 138, 139, 151, 

158, 160. 

Mu'temid, : 107, 108, 111, 153, 158. 

Mu'temin, : 94, 95. 

Mu'tez, : 104 - 108, 153, 154, 167. 

Mıftezid, : 111, 131. 

Mutezile, : 101-103. 

Mütezili, : 72, 103. 

Mutezililer, : 100. 

Muti, : 113, 171. 

Muvaffak, : 107, 108, 111. 

Muvaffakiye, : 109. 

Mübeyyize, : 88. 

Müeyyed, : 106. 

Müktedi, : 105-107, 110, 131. 

Müktefi, : 111. 

Müller, : 170, 

Mümine, : 110. 

Mürtedler, : 25. 

Müs'ab, : 41. 

Müs'ab ibni Zübeyr, : 43, 44, 47 n, 74, 

126, 135. 

Müseylimet ül - Kezzab, : 167. 

Müslim, : 8 n 11, 36, 38, 165. 

Müslim bin Akil, : 35 

Müslim bin Ukbe, : 38, 39. 

Müslimiye, : 99. 

Müstekfi, : 113. 

Müstezhir, : 116. 

Mütenebbi, : 113. 

Mütevekkil, : 102, 103, 135, 137, 137 n, 

209, 158, 161, 176. 

Mütteki, : 112, 113. 

Nabati, : 109, 149. 

Nâhire, : 141. 

Nâile, : 14, 15, 19. 

Nahl, : 166. 

Narbonne, : 57, 60. 

Nasr, : 96. 

— N — 

Nasr bin Ahmet, : 109. 

Nasr bin Seyyar, : 68, 71, 74, 75. 

Nas ırüddin Tüsi, : 119. 

Nay, : 145, 148, 152. 

Nebiz, : 79. 

Necaşi, : 156, 

Necef, : 172. 

Nehrevan, : 24, 25, 98. 

Neron, : 137 n 209. 

Neşid, : 145. 

Nevbaht, : 87. 

Nevbet ül - Hatuni, : 153. 

Nicaea (Bk.: Iznik), : 102, 

Nihavend, : 2, 76. 

Nikeforos, : 92. 

Nil, : 19. 

Ninive, : 2. 

Ni şabur, : 117, 141. 

Nizam ül - Mülk, : 116, 166. 

Normanlar, : 115, 163. 

Nöbetle şe Şark ı,: 145. 

Nöldeke, : 9, 170, 

Nubya, : 5. 

Hz. Nuh, : 88. 

Nuh, : 106, 109. 

Numan bin Bi şr, : 35, 38. 

Nurüddin, : 174. 

Nuşirvan, : 168. 

Nüzhet ün- Nets, : 164. 

— O — 

Oğuz Türkleri, : 114, 154. 

Orta Asya, : 49, 92, 117, 139, 157. 

Orta Doğu, : 134, 

Org, : 146. 

Orleans, : 60. 

Hz. Osman, : 1 -3, 5, 7, 9, 10 -15, 15 n 

18, 15 n 20, 16, 16 ı-ı 22, 18 -20, 

20 n 28, 21 -24, 27, 29, 31, 32, 41, 

43, 159. 

Osman bin Affan (Bk. : Hz. Osman), : 

41. 

Osman bin Hanif, : 17. 

Osman bin Huneyf, : 19. 

Osman bin Muhammed el - Sufyani, : 

38. 

Osmanl ı,: 155, 156. 

Otokratik, : 120.,

198 

— — 

Öklit, : 86. 

Hz. Ömer, : 2, 3, 5, 7, 8, 10, 20, 27, 29, 

40, 51, 63 - 65, 129, 131, 136, 159. 

Ömer II,: 67, 68, 71, 75, 79, 107, 151, 

151 n 252. 

Ömer bin Hüseyin, : 37 n 57. 

Ömer bin Sa'd, : 37. 

Ömer Camii (Bk.: Kubbet üs - Sahra), : 

160. 

Ömer ibni Abdülaziz (Bk. : Ömer II), : 

51, 53, 54, 62, 63, 64, 65, 66, 128, 

151, 151 n 252. 

Ömer ibni Hattab (Bk. : Hz. Ömer), : 

64, 129. 

Ömer ibni Ebi Rebia, : 136. 

Ömer ibni Sa'd ibni Ebi Vakkas, : 36. 

Öşür, : 132 -134. 

Özbek Türkmenleri, : 154. 

— P — 

Palermo, : 163. 

Palmir, : 70, 155, 157. 

Paris, : 171. 

Parsizm (Bk. : Zerdü ştilik), : 145. 

Pehlevi, : 161. 

Pencap, : 53, 61, 114. 

Persepolis, (Bk. : Stahr), : 2. 

Hz. Peygamber (Bkz. : Hz. Muhammed), 

: 7, 8, 11, 16, 18, 18 n 24, 19, 

26, 27, 32, 35 - 37, 41, 47, 48, 51, 

53, 64, 72, 84, 87, 103, 104, 118-120, 

122, 123, 137, 140, 148, 149, 149 n 

243, 150, 157, 158, 159, 164, 165 n 

280, 167 -170. 

Pireneler, : 57, 59, 60. 

Pitagoras, : 161. 

Platon, (Bk. : Eflatun), : 161, 162. 

Poitiers, : 59, 60, 68. 

Polo, : 142. 

Portekiz, : 56. 

Pirimus inter pares, : 33. 

Prym, : 170. 

Ptoleme, : 146. 

Rafaello, : 160. 

— R 

Rafi' bin Leys, : 92. 

Ravd ül - Uns, : 164. 

Razi, : 111. 

Rebi', : 87. 

Rebia, : 17. 

Recueil des Historiens des Croisades,: 

174. 

Rey, : 2, 3, 76, 85, 92, 95, 114, 117. 

Ridde, : 167. 

Risâla fi iczâ' habariya al - Mus ıki, : 

146 n 230. 

Risâle, Risâleler, : 161 ,162. 

Risâlet, : 171. 

Riza Min 'AM Muhammed (Bk.: İmam 

III. Ali), : 97. 

Rodos, : 6. 

Rodrik, : 55, 156. 

Roger, : 115. 

Roger, II, : 163. 

Roma, Romal ılar, : 54, 95, 133, 138, 

161. 

Rönesans, : 162. 

Rum, Rumlar, : 4, 28, 45, 54, 62, 89, 100, 

129, 138. 

Rum Ate şi, : 62. 

Rumca, : 46, 47, 129. 

Rusâfe, : 83, 131. 

Rusâfet ü ş - Şam, : 155. 

Ruzbik, : 117. 

Rüknüddevle (Bk. Hasan), : 113. 

Rüknüddin, : 119. 

— S — 

Sabit bin Kays, : 12. 

Sadaka (Bk. : Zekât), :132 

Sa'd bin Humran, : 15 n 18 

Sa'd ibni Ebi Vakkas, : 3, 10, 16 n 21, 

22, 148, 159. 

Sa'd ibni Malik, : 1 

Saffar, : 103 

Saffari, : 107, 108, 109. 

Safiüddin, : 146 n 230, 147 n 233 

Sâhib üz - Zenadika, : 88. 

Sahih, : 100 

Sahihan, : 165 

Sahih-i Buhari Muhtasar ı,: 142 

Said, : 73.

199 

Sa'id ibn ül - As, : 8, 11, 12. 

Sa'id ibn el - As, : 11, 12. 

Said el - Allâf, : 149 

Saksonlar, : 59. 

Salâhüddin-i Eyyubi, : 128, 174. 

Salih bin Ali, : 77, 83. 

Salih bin Vâsif, : 107 

Salim Mevla Huzeyfe, : 148. 

Saman, Samanoğullart, : 109, 114; 128, 

162, 170. 

Samarra, : 99, 101, 102, 105, 107, 143, 

158, 160. 

Samarra Camii, : 161. 

San'a, : 165 n 280. 

Sanpat oğlu Sehe, : 99. 

Sanskrit Dili, : 152. 

Saragossa, : 57, 60. 

Sardinya, : 112. 

Sa'sa'a, : 12. 

Sasani, : Sasaniler, : 3, 119, 120, 130, 

137, 138, 156, 157, 159, 161, 170. 

Satranç, : 142 

Sayda, : 177. 

Sebb, : 32, 64. 

Sebeiye, : 10. 

Sebüktekin, : 114, 

Seffah, (Bk. : Ebu'l - Abbas), : 76, 79. 

Seffah II,: 111. 

Sekine, 135 

Selçuklu, Selçuklular, 114 - 117, 121, 128, 

155, 166. 

Sellâmet ül-Kas, 67 

Selman ibni Rebia, 3 

Semâ, 154 

Semâni, 168 

Semerkant, 49, 50, 53, 68, 92, 109, 117, 

Sencer, : 117. 

Sen Piyer, : 161. 

Sercûn bin Mansur, : 32. 

Sergiopolis (Bk. : Rusâfet ü ş-Şam), : 

155. 

Serhas, : 75. 

Sevilla (Bk. : İşbiliye), : 56. 

Seyhun, : 50. 

Seylan, : 171. 

S ıffin, : 18, 20, 23, 27. 

Sicilya, : 31, 112, 115, 163. 

Sicistan, : 127. 

Sid-i Ukba, : 31. 

Siistan, : 45, 107, 108. 

Sinan bin Enes Nehai, : 36. 

Sind, : 53, 61, 108. 

es-Siret ün-Nebeviyye, : 165. 

Sitt ül-Fukeha, : 137. 

Sitt ül-Kuzat, : 137. 

Sivil Mimari, : 155. 

Siyasetnâme, : 116, 166. 

Siyer, : 164, 165. 

Soborius, : 30. 

Sofiler, : 154. 

Sofiyun, : 93. 

Sogd, : 146. 

Sokrates, : 161. 

Solo, : 145. 

Spor, : 142. 

Sprenger, : 171. 

Stahr, : 2, 3. 28. 

Stahri, : 166. 

Sudaklar, : 49. 

Sudan bin Hamran, : 15. 

Sufiler, : 155. 

Sufyan bin Sür!, : 93, 94. 

Sufyaniler, : 33, 41, 129. 

Sultan (B. : Ahmed Muizüddevle), : 

113. 

Suluhan, : 38. 

Sumeyl, : 131. 

Sur, : 117 . 

Suriye, Suriyeliler, : 5, 14 n 17, 19, 20, 

22, n 32, 24, 25, 27, 28, 31-33, 39, 43, 

58, 69, 72, 75, 78, 80, 82, 87, 88, 91, 

106, 110, 111, 112, 116, 127, 155, 

159, 166, 168, 171, 173 . 

Surra man ra'a (Bk : Samarra), : 102. 

Susa, : 55. 

Suziyana, : 100. 

Hz. Süleyman, : 56. 

Süleyman bin Ali, : 79. 

Süleyman bin Velid, : 64, 65. 

Süleyman bin Abdülmelik, : 57, 61, 62, 

63, 136, 150. 

Sümeyye, : 28. 

Sünmet, : 51, 6. 

Sünni, : 32, 37, 63, 100, 110, 111, 112, 

114, 117, 118, 148, 160. 

Süryanca, : 161, 164, 174.

200 

— $ — 

Şafii, : 93, 148, 169. 

Şafi üd Din, : 146. 

Şahrûh, : 2. 

Şam, Şaml ılar, : 7, 10, 11 n 13, 12, 18, 

19, 22, 27, 28, 32, 37, 38, 40. 41, 43, 

44, 47, 50, 51, 54, 56, 57, 59, 60, 61, 

69, 71, 77, 78, 80, 82, 111, 129, 137, 

149, 150, 155, 156, 157, 160, 170, 

172, 173, 174. 

Şebbale, : 145. 

Şebib, : 123 n 190, 101. 

Şebibiye,: 123. 

Şehname, : 114, 164. 

el-Şehristâni, : 166. 

Şemgale, : 88. 

Şerif, : 55. 

Şevket,: 124. 

Şeyh ül-Cibâl, : 116. 

Şia, (Bk. : Şii), : 10 n 12, 24. 

el- Şifa, : 146 n 230. 

Şii, Şiiler, : 29, 37, 38, 41, 43, 73, 82, 98, 

112, 113, 115, 117, 121, 123. 

Şuhde, : 137. 

Şuubiye,: 51, 52, 53, 73, 75, 164. 

— T — 

Tabakat, : 165, 166. 

Tabakat ü ş-Şuâra,: 166. 

Taberi, : 7, 26, 165 n 280, 169, 170, 173. 

Taberistan, : 63, 107, 108, 109, 168. 

Tafdil ül-Arabi, : 52. 

Tagbir, : 144, 144 n 222, 148. 

Taganni, : 145, 147. 

Tahir,: 98. 

Tahir bin Hüseyin, : 94, 95. 

Tahiriler, : 98, 105, 109 ,127. 

Tahiroğullar ı,: 107, 168. 

Tahran,: 172. 

Tâif,: 29, 30, 44, 167. 

Tajo,: 57. 

Takiyüddin Vas ıti, : 137. 

Talha bin. Ubeydullah, : 1, 12, 13, 16, 

17, 18, 27, 135. 

Talkan, : 49. 

Talmud, 160. 

Tampliye (Bk : Templier), 160. 

Tanbur, 146, 152. 

Tanburi Ubeyde,: 151. 

Tang, : 169. 

Tarhun, 49. 

Tür ık bin Ziyâd, 55-57, 61. 

Tarih-i Bağdat, : 166. 

Tarih-i D ımışık, : 166. 

Tarih ül-Haleb, : 173. 

Tarih ül-Umem ve'l Mülük, : 169, 170. 

Tarih ül-Mülûk,: 173. 

Tarih ül-Yemini, : 172. 

Tarihçiler, : 164. 

Tartil, : 145, 148. 

Tarsus, 92, 102. 

Tatar, : 118. 

Tayy, : 17. 

Tecârib ül-Umem, : 172. 

Tegâbün, 157. 

Teganni, 148. 

Ternim, 22. 

Templier, 160. 

Teodosius III, : 62. 

Teofilos, 100, 102. 

Terennüm, : 144 n 222, 147. 

Terken, : 116. 

Tevâli ül-Enver, : 123. 

Tefviz (Bk. : Emâret-i İstikfa), : 126. 

Tevvâbin, : 41. 

Tibetliler, : 50. 

Tilâva, Tilâvet, : 144 n 222, 148. 

Timur, : 54, 162. 

Tiyama, 100. 

Toharistan, 49, 50, 108. 

Toledo (Bk : Tuleytula), : 56. 

Tours, 59, 68. 

Toynbee, 175 n 284. 

Trablus, : 4. 

Trablus şam, : 117. 

Traz, 46, 47, 125, 126, 141. 

Tuğrul Bey, 114, 115. 

Tulun,: 106. 

Tuluniye Camii,: 106. 

Tulunoğulları, • 106, 111, 127. 

Tuleyhâ, 167. 

Tuleytula, 56, 57. 

Tunbûr,: 145. 

Tunus, : 31, 112.

201 

Tûs, : 93, 98. 

Tuveys, : 150, 152. 

Tuzun, : 112, 113. 

Türk, Türkler, : 34, 49, 50-52, 68, 69, 87, 

101, 102-109, 111, 112, 114,115, 138, 

146, 154, 155, 160, 164, 165, 173, 

176. 

Türkçe, : 164, 168, 174. 

Türkistan, : 109, 142. 

Türkistan K ırgızları, : 154. 

Türkeşler,: 49, 50. 

Türkmenler, : 106, 114. 

Türk Tarih Kurumu, : 174. 

— U — 

Ubbâde, : 104. 

Ubey ibni Kâ'b, : 8, 9, 11 n 13. 

Ubeyd, : 28. 

Ubeyde, Tanburi, : 151. 

Ubeydiye Devleti (Bk.: Fat ımiler) : 

112. 

Ubeydullah, : 88, 112. 

Ubeydullah bin Ömer, 20, 20 n 28. 

Ubeydullah bin Ziyad, : 35, 36, 37, 40, 

41, 43, 53, 53 n 91. 

Ud, 145, 152. 

Ugan, Z. K.: 168. 

Uhud, : 38. 

Ukbe bin Nâfi, : 31, 45, 60, 158. 

Ukbe bin Velid, : 38. 

Ulviye, : 150. 

Uman, : 171. 

Umeyye, : 40, 127. 

Umeyyeli, : 14. 

Umeyyeoğullar ı, : 15 n 20, 75. 

Urbe bin el-Zübeyr, : 165. 

Urve, : 12. 

Usame, : 16 n 21. 

Uşnas, : 143, 

Utbe bin Rebia, : 27. 

Uygurlar, : 88. 

—Ü — 

Ümeyye Camii, : 158, 159 . 

Ümm Asım, : 65. 

Ümmü Gülsüm, : 5 n 4. 

Umm ül-Benin, : 136. 

Umm ül-Müeyyed. Nisaburi, : 174. 

Ürdün, : 156. 

Üsd ül -Gâbe fi ma'rifet is - Sahâbe, : 

173 . 

— V- 

Vâdi ül - Kebir, : 56. 

Vâk ıdi, : 100, 166, 167 . 

Valilik, : 126. 

Vasif, : 103, 104, 106. 

Vâs ık, 102, 103, 106, 153. 

Vâs ıt, 48, 48 n 78, 66, 76, 80, 85, 95, 101, 

105, 107, 108, 110. 

Veçia, : 55. 

Vefeyât ül-Ayân, : 174. 

Vehb ibni Münebbih, : 165, 165 n 280. 

Veliand, : 124. 

Velid bin Abdülmelik (Velid I), : 48, 

53, 54, 55, 57, 61, 64, 65, 67, 75, 151, 

155, 156, 158, 159. 

Velid II, 69, 70, 137, 150, 151, 152, 156, 

158. 

Velid bin Ukbe, : 3. 

Velid bin Utbe, : 35. 

Velid bin Yezid, : 151. 

Vezir-i Tefviz, : 128. 

Vezir-i Tenfiz, : 128. 

Vezirlik, : 128. 

Vitir, : 9. 

Vüfıld, : 33. 

- w - 

Weil, : 165. 

Wilhelm, I, : 164. 

Wilhelm IT, : 156. 

Wüstenfeld, : 165, 170. 174. 

— Y — 

Yahya bin Abdullah, : 91. 

Yahya bin Adem, : 137. 

Yahya Bermeki, : 91, 167. 

Yahya bin Hâlid, : 90. 

Yak ın Doğu, : 139. 

Yakub bin Leys, : 107.

202 

Yâkubi, : 26, 174. 

Yâkut Hamayi, : 167. 

Yâla bin Umeyye, : 19. 

Yap ı Sanat ı, : 155. 

Yâz ıcı, Tahsin, : 154 n 262. 

Yemâme, : 41, 44, 71, 95. 

Yemen, Yemenliler, : 19, 25, 31, 40, 44, 

61, 66, 67, 72, 73, 74, 83, 84, 98 

165, n 280, 170. 

Yemeniyye, : 40. 

Yeminüddevle (Bk : Gazneli Mahmud), 

: 172. 

Yeminüddevle (Bk : Mahmud Sebüktekin), 

: 114. 

Yeni Sasani Devleti, : 120. 

Yesrib, : 175 n 284. 

Yezdecerd, : 2, 3. 

Yezd Gerd, : 160. 

Yezd Gerd III, : 156. 

Yezid I,: 27, 30, 32, 33-37, 37 n 58, 38, 

39, 39 n 63, 40, 41, 54, 64, 66, 136, 

150, 152. 

Yezid II, 63, 66, 67, 68, 69, 73, 78, 150. 

Yezid III, : 70, 71. 

Yezid, : 76. 

Yezid bin Arkam, : 37. 

Yezid bin Hubeyre, : 80, 84. 

Yezid bin Kays, : 12. 

Yezid bin Muhalleb, : 61, 63, 66, 67, 73. 

Yunan, Yunanl ılar, : 52, 100, 110, 161. 

Yunanca, : 46, 86. 

Yunanistan, : 161. 

Yusuf Arslan Hacib, : 164. 

Yusuf bin Abdurrahman, : 60, 61. 

Yusufiye, 47 n 75. 

— Z — 

Zab, : 77, 91. 

Zat üs-Sayari, : 6. 

Zehebi, : 137. 

Zekât, : 132, 134. 

Zenadika, : 88. 

Zenata, : 80. 

Zencan, : 99. 

Zenci, Zenciler, : 48, 108, 109, 111, 134, 

154. 

Zerdü ştçülük, : 99, 145. 

Zerdüştiler, : 169. 

Zeryâb, : 140, 152, 153. 

Zeyd, : 73. 

Zeyd ibni Sâbit, : 8, 9, 16 n 21. 

Zeydiler, : 73. 

Zeynelâbidin, (Bk : Ali Evsat), : 37 n 

57. 

Zeyn üd-Dar (Bk : Vecihiye binti Müeddeb), 

: 137. 

Z ınd ıklar (Bk. : Zenadika) : 88. 

Ziç, : 161. 

Zikar, 17. 

Zimam Dairesi, : 29. 

Zimmiler, : 48, 129, 133. 

Ziyad ibni Ebi Sufyan, (Ebihi), : 19, 28, 

29, 33, 34, 126, 127, 149, 159. 

Zotenberg, Herman, : 170. 

Zübeyr, 1, 12, 13, 16, 17, 18, 27, 

Ziiheyr, : 45. 

Zntlar, : 101.

IÇINDEKILER 

ÖNSÖZ 

VII 

I. HALİFELİĞİN EMEVI SOYUNA GEÇI ŞINI HAZIRLA- 

YAN SEBEBLER 1 

1 — Hz. Osman' ın Halife seçilmesi 1 

2 — Hz. Osman devri 2 

A) Hz. Osman' ın başarıları 2 

a) iranda'ki fetihlerin tamamlanmas ı 2 

b) Afrika'da sava şlar 3 

c) Müslümanlar' ın ilk deniz sava şları ve 

Akdeniz'de fetihler 5 

ca) K ıbrıs' ın fethi 5 

cb) Zat ül - Savari deniz sava şı 6 

cc) Rodos'un fethi 6 

cd) Islam donanmas ının Istanbul'a varmas 

ı 7 

d) Kur'an' ın resmi şeklini almas ı 7 

B) Hz. Osman devrinde Fitne'nin sebebleri 9 

a) İlkelerden ayr ılma 9 

b) Kurey şlilerin kabile asabiyeti 9 

c) Mecusi ve Museviler'in gizli mücadeleleri 

10 

d) Hz. Osman' ın yumu şak huylu olmas ı 10 

C) Hz. Osman' ın şehid edilmesi 11 

3 — Hz. Ali'nin halifeliği ve siyasi partilerin do ğmas ı 16

2o4 

A) Cemel olay ı 17 

B) Mudviye ile çat ışma ve S ıffin sava şı 18 

C), a) Haricilerin sebeb oldu ğu fitne 23 

b) Nehrevân sava şı 24 

D) Hz. Ali ile Mudviye'nin mücadeleye devam etmesi 

ve Hz. Ali'nin şehid edilmesi 24 

4 — Hz. Hasan' ın Hilafeti 25 

II. EMEVI DEVLETI 27 

1 Emevi Devletinin kurulu şu ve gelişmesi 27 

A) Emevi Devletinin kurucusu Mudviye'nin kimliği 

27 

B) Mudviye'nin dâhi yard ımc ıları 27 

a) Ziyâd ibni Ebihi 28 

b) Mugire bin Şübe 29 

C) Mudviye'nin halifeli ği 30 

D) I. Y ezid'in halifeli ği 35 

a) Kerbalâ olay ı 35 

b) Harre sava şı 38 

c) Mekke'nin ku şat ılmas ı 39 

E) //. Mudviye'nin halifeli ği 40 

F) Mervân bin Hakem'in halifeli ği 40 

G) Abdülmelik'in halifeli ği 42 

a) Muhtar üs - Sakafi'nin ayaklanmas ı 42 

b) Abdullah ibni Zübeyr'in halifelik iddialar 

ına son verilmesi 44 

c) Türlü bölgelerde ayaklanmalar 44 

d) Kuzey Afrika'n ın Emevi halifeliğine yeniden 

bağlanmas ı 45 

e) Yönetim ve maliyede yenilikler 46 

. H) Müslümanlar'ın Orta Asya'da savaşları 49 

İ ) Şuubiye hareketi 51 

J) I. Velid'in halifeli ği 53 

a) Asya'da fetihler 53 

b) I. Velid'in imâr i şleri 53 

c) ca) Afrika ve Ispanya'da fetihler 54

203 

cb) Ispanya'n ın fethedilmesinin sonuçları 

57 

cc) İspanya'da geli şme 58 

cd) Abdurrahman ül -Gâfiki ve Fransa 

seferi 59 

ce) İspanya'da düzenin bozulmas ı 60 

K) Süleyman ibni Abdülmelik'in halifeli ği 61 

a) Bizans' ın kuşat ılmas ı 61 

L) //. Ömer'in halifeli ği 63 

M) //. Yezid'in Halifeli ği 66 

N) Hişdm bin Abdülmelik'in halifeli ği 68 

O) I. Velid'in halifeli ği 69 

2 — Emevi Devletinin Çökü şü 71 

A) ///. Yezid'e kar şı ayaklanmalar ve İbrahim'in 

tahttan vazgeçmesi 71 

B) II. Mervan' ın halifeliği 72 

C) Abbas hareketi 72 

D) II. Mervan' ın sonu 77 

III. ABBASI IMPARATORLU ĞU 78 

1 — Abbasi imparatorlu ğunun kurulu şu ve geli şmesi 78 

A) Ebu'l -Abbas' ın halifeliği 78 

a) Emeviler'e kar şı şiddet tedbirleri 78 

b) İspanya'da Endülüs Emev1 devletinin 

kurulu şu 80 

c) Yezid bin Hubeyre'nin direnmesi 80 

d) Ebu'l - Abbas' ın ölümü 81 

B) Mansur'un halifeliği 81 

a) Abdullah bin Ali'nin halifelik iddias ı 81 

b) Ebu Müslim'in öldürülmesi 82 

c) Bağdat' ın kuruluşu ve merkez olu şu 82 

d) Hz. Ali soyundan gelenlerle mücadele 83 

e) Mansur devrinin özellikleri 85 

C) Mehdrnin halifeliği 87 

• a) Mezhep kavgalar ı 88

206 

D) 

E) 

b) Bizans'la mücadele 

Hâdi'nin halifeliği 

Hârun ür - Resid zamanında Abbasi imparatorluğu 

89 

89 

90 

90 

a) 

b) 

Bermekoğullar ımn vezirliği 

Kuzey Afrika'n ın Abbasi İmparatorluğundan 

çözülmesi 91 

c) Asya'da durum 91 

ca) Bizans'la mücadele 91 

cb) Iran ve Ortaasya olaylar ı 92 

d) Harün ür - Re şid'in ki şiliği 93 

F) Emin ve Me'mun devirleri 94 

a) Emin'in halifeliği 94 

b) Emin - Me'mun mücadelesi 95 

c) Me'mun'un halifeli ği 96 

ca) Bağdat'ta karga şalık 

96 

cb) Veliaht Ali el - Riza'n ın halifeyi 

uyramas ı 97 

cc) Veliaht Ali el - Riza'n ın ölümü 98 

cd) Tahirilerin ortaya ç ıkışı 98 

ce) Hurremi hareketi ve Babek 99 

cf) Bizans'la sava ş 

99 

cg) Me'mun devrinde bilim, sanat ve 

rasyonalizm 100 

G) Mu'tas ım' ın halifeliği 101 

a) Samarra'n ın kurulu şu 101 

b) Bizansla sava ş 102 

H) Vâs ık, Mütevekkil ve Muntas ır devrileri 102 

a) Vas ık' ın halifeliği ve Türk Emirlerinin 

iktidar ı ele geçirmeleri 102 

b) Mütevekkil'in halifeli ği 103 

c) Muntas ır' ın halifeliği 104 

2 — Abbasi Imparatorluğunun dağılmas ı 105 

A) Mustaln, Mu'tez ve Mühteanin halifelikleri 105 

a) Musta'in'in halifeli ği 105 

b) Mu'tez'in halifeli ği 106 

c) Mühtedi'nin halifeli ği 106 

B) Iran'da Saffdri devletinin kuruluşu 107

207 

C) Zencilerin ayaklanmas ı 108 

D) Samanoğulları devleti 109 

E) Karmat hareketi 109 

F) M ıs ır'ın Abbas halifeli ğinden kesin olarak 

ayrılmas ı 110 

a) Mısır' ın Abbasis imparatorlu ğuna yeniden 

bağlanmas ı 110 

b) Mıs ır'da Ak şit (= İhşid) devletinin kuruluşu 

111 

c) M ısır'da Fatimis devletinin kurulu şu 112 

G) Büveyho ğulları (Buyiler) devletinin kurulu şu 112 

H) Abbas imparatorluğunun Asya topraklar ında 

Türklerin kurdukları ilk devletler 114 

a) Gazneliler devleti 114 

b) Selçuklu devletinin kurulu şu 114 

İ ) Sicilya'n ın Müslümanlar'ın elinden ç ıkmas ı 115 

J) İsmaili hareketi 115 

K) Haçlı seferleri 116 

L) Abbasi halifeli ğinin sonu 117 

3 — Emevi ve Abbasi devletlerinin aras ındaki farklar 119 

IV. EMEVİLER VE ABBAS İLER ZAMANINDA UYGARLIK 122 

1 — Örgütler 122 

A) Halifelik 122 

a) Hilâfetin üç önemli sembolü 125 

B) Vâlilik 126 

C) Vezirlik 128 

a) Vezir-i Tefviz 128 

b) Vezir-i Tenfiz 128 

D) Divânlar 128 

a) Divân ül - Hâtem 129 

b) Divân ül - Harâc 130 

c) Divân ül - In şa 130 

d) Divân ül - Berid 130 

e) Divân ül- Cünd 131

f) Divân ül - Mezâlim 131 

g) Divân ül - Beytilmâl 131 

h) Diğer baz ı divânlar 132 

2 — Vergiler 132 

A) Müslümanlar'dan alınan Şer'i vergiler 132 

a) Zekât 133 

b) Öşür (U şr) 133 

B) Gayrimüstimlerden al ınan şer''i vergiler 133 

a) Cizye 133 

b) Harâc 133 

3 — Toplumsal hayat 134 

A) Kad ın ın toplumsal hayattaki yeri 134 

B) Giyim ku şam 138 

C) Spor 142 

4 — Sanat 143 

A) Musild 143 

B) Yap ı sanatı 155 

a) Sivil mimari 155 

b) Dini mimari 158 

5 — Bilim 161 

A) Genel olarak 161 

B) Tarih ve Tarihçiler 164 

a) Genel tarihler 165 

b) Özel tarihler 166 

c) Biyografiler ( = Tabakat) 166 

d) Türlü bilim alanlar ında yaz ılmış kitaplar 166 

HAL İFELER LISTESI 177 

INDEKS 185 

IÇINDEKILER 203

ORTACAOA 

ORTA-DO ĞU 

A.ÜJF ISLAM TARiN İ 

1,< A,QA D4ıi, 

0 

cı 

NAZ ARLA~ 

e..V.44,7 

ÜRK/STA 

B IZ A N S 

(„ı 

C, 

Amu t 

B.uı-IAR•Akeş 

• TA Ş KENT 

SEtlri 

5 0 Ğ U D 

AKDENIZ 

• KONYA 

i'c ,ş4ts 

m a LEP 

•BAALBEK 

• ŞAM 

• KIJDLİS 

• TEBJK 

* HAYBER 

z- 

o 

TEXRCT 

K T E Z. I 

• MUSUL 

VIARRA 

TE84i1:17 

S UGTANI Y( 

crcut.4 

--"'"••••••••••••• 

BAKLIBA 11I'HAv Eıvp 

• G- D AT 

echbe -U/3 5 a 18m) 

4E0 :W 

1int,TAPU4 

• 

BASRA 

. İSFEHAN 

• 

YEZD 

• nİERv 

.TABER İST AN 87' 

y 

* Ş /Raz 

III , 

'CP 

SIRCAN 

"P 

-.. A A 

'P 

cn 

- /9 s 

BAY 

7 U5 (A 1 e h e ) 

AF 

411 

HER Ar 

31. C İSTAN 

,111 4:504P 

KIPMAN 

• arc 

ıx 

i 

GAZ 

• 

NE 

p 

MULT N 

G IJ R 

C AP 

SIS1D 

MEK RA ■•••• 

.4.0111M~ 

t-4 

ob ED İNE 

L .4. H.SA 

NAc4 R ~IİMİlr 

•ıw 

O araiR 

()MEKKE 

• TAIF 

>** e /7,4 

MASKA 

/17,4,;) A 

••V 

1-1/A/D OKYANUSU 

Hazırlayan : Bahriye Üçok 

Çizen : Cemil Denli

eq 

PARIS 

F.RANK ORLEA 

TUR 

tPUA7 E 

1 

ı e t732) 

• 

t 

• 

9 

9 

OTÖN 

KIRALLI ĞI 

80 DO 

(r) k'A T 

< 

I> û' ,z r o Ir. 

ar 5 

> - 

/ / 

/ 

Cİ) ZsS % 

rf) 

4C 

i 

k,. 

r 

o 

g, k % MERLA 'D 1 

I ş 131 .1- El% G 

SEVILf- 

KA 

■.torolictlı 

40 

(la I k IVIP 

710% 5EPTE 

EBEL İ TARN 

TULEYTULE 

RTUBA 

6/RNAT 

TULUZ 

"Orr 

STA 

ARBON 

MAR3fLYA 

TLILON 

/.49PA N YA NIN 

ARAPLAR TARA , 

PAIDAN FETHI 

YE 

FRANSA SEFLRi

PDF Dosyası - Ankara Üniversitesi Kitaplar Veritabanı

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?