din-kulturu-ve-ahlak-bilgisi_11_derskitabi_meb_din_k%C3%BClt%C3%BCr%C3%BC_ve_ahlak_bilgisi_BTjiC

ORTAÖĞRETİM 

DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 

DERS KİTABI 

11. SINIF 

YAZARLAR 

Eyüp KOÇ 

Musa ŞİMŞEKÇAKAN 

Mehmet BAYDAŞ 

Dr. Eşref ALTAŞ 

DEVLET KİTAPLARI 

BİRİNCİ BASKI 

..............., 2012

MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI YAYINLARI ............................................................................: 5707 

DERS KİTAPLARI DİZİSİ .......................................................................................................: 1532 

12.?.Y.0002.4214 

Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metni, soru ve şekilleri 

kısmen de olsa hiçbir surette alınıp yayımlanamaz. 

Editör 

Dil Uzmanı 

: Dr. Ahmet TÜRKAN 

: Erdal ALTUN 

Görsel Tasarım Uzmanı 

: Dilek ANDER 

Rehberlik Uzmanı 

Program Geliştirme Uzmanı 

Ölçme Değerlendirme Uzmanı 

ISBN 978-975-11-3622-0 

İzzettin Yılmaz BAŞKAR 

: Davut YURTTAŞ 

: Süleyman MUTLU 

: Çetin TORAMAN 

Millî Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulu’nun 28.11.2011 gün ve 178 sayılı kararı 

ile ders kitabı olarak kabul edilmiş, Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğünün 19.03.2012 

gün ve 3398 sayılı yazısı ile birinci defa 138.172 adet basılmıştır.

İÇİNDEKİLER 

ÖĞRENME ALANI: İNANÇ 

ÜNİTE I: İNSAN VE KADERİ 

1. Kader ve Kaza Kavramları .....................................................................................................10 

2. İnsan İradesi ve Kader ...........................................................................................................12 

3. Kaderle İlişkilendirilen Bazı Kavramlar ................................................................................15 

3.1. Ecel ve Ömür .................................................................................................................15 

3.2. Hayır ve Şer ...................................................................................................................16 

3.3. Afet ................................................................................................................................16 

3.4. Sağlık ve Hastalık ..........................................................................................................18 

3.5. Rızık ...............................................................................................................................18 

3.6. Başarı ve Başarısızlık .....................................................................................................20 

3.7. Tevekkül ..........................................................................................................................21 

ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM .........................................................................................22 

ÖĞRENME ALANI: İBADET 

ÜNİTE II: İSLAM’DA İBADETLERDE İLKELER VE İBADETLERİN FAYDALARI 

1. İbadetler ile İlgili Temel İlkeler .............................................................................................24 

1.1. İsteklilik ve Samimiyet ..................................................................................................24 

1.2. Gösterişten Uzak Olmak ................................................................................................26 

1.3. Kolaylık ve Güç Yetirebilirlik ........................................................................................26 

2. İslam’da İbadetlerin Faydaları ...............................................................................................28 

2.1. İbadetlerin Bireysel Faydaları ........................................................................................28 

2.2. İbadetlerin Toplumsal Faydaları ....................................................................................32 


ÖĞRENME ALANI: HZ. MUHAMMED(s.a.v.) 

ÜNİTE III: HZ. MUHAMMED’İN ÖRNEKLİĞİ 

1. Kur’an’da Örnek İnsan ve Özellikleri ...................................................................................40 

2. Hz. Muhammed Bizim İçin Bir Örnektir. ..............................................................................41 

2.1. Hz. Muhammed’in Güvenilirliği ...................................................................................43 

2.2. Hz. Muhammed’in Merhametli Oluşu ...........................................................................44 

2.3. Hz. Muhammed’in Adaletli Oluşu .................................................................................46 

2.4. Hz. Muhammed’in Kolaylaştırıcılığı .............................................................................47 

2.5. Hz. Muhammed’in Hoşgörüsü .......................................................................................48 

2.6. Hz. Muhammed’in Sabrı ve Kararlılığı .........................................................................49 

3. Kültürümüzde Hz. Muhammed Sevgisi .................................................................................51 

4. Kültürümüzde Ehl-i Beyt Sevgisi ..........................................................................................53 

Okuma Metni: Şiirlerimizde Hz. Muhammed Sevgisine Örnekler ...........................................55 


ÖĞRENME ALANI: VAHİY VE AKIL 

ÜNİTE IV: İSLAM DÜŞÜNCESİNDE YORUMLAR 

1. İslam Düşüncesinde Yorum Farklılıklarının Sebepleri ..........................................................60 

2. İslam Düşüncesinde Siyasi-İtikadî Yorumlar .........................................................................64 

2.1. Haricîlik .........................................................................................................................64 

2.2. Şia ..................................................................................................................................65 

2.3. Mu’tezile ........................................................................................................................66 

2.4. Maturidilik .....................................................................................................................67 

2.5. Eşarilik ...........................................................................................................................69 

3. İslam Düşüncesinde Amelî-Fıkhî Yorumlar ...........................................................................70 

3.1. Hanefilik ........................................................................................................................70 

3.2. Malikilik ........................................................................................................................71 

VII

3.3. Şafiilik ............................................................................................................................71 

3.4. Hanbelilik ......................................................................................................................72 

3.5. Caferilik .........................................................................................................................73 

4. İslam Düşüncesindeki Yorumları Birleştiren Unsurlar ...........................................................74 


ÖĞRENME ALANI: AHLAK VE DEĞERLER 

ÜNİTE V: AİLE VE DİN 

1. Aile Toplumun Temelidir. ......................................................................................................80 

2. Dinler Evliliğe Önem Verir. ...................................................................................................82 

3. Kur’an’dan ve Hz. Peygamber’den Aile ile İlgili Öğütler .....................................................83 

3.1. Ailenin Kurulması ve Korunması ile İlgili Öğütler .......................................................84 

3.2. Aile İçi İletişim ile ilgili Öğütler ....................................................................................85 

3.3. Aile İçi Görev ve Sorumlulukla İlgili Öğütler ...............................................................86 

3.4. Hısım, Akraba ve Komşularla İlgili Öğütler ..................................................................88 

Okuma Metni: Hz. Fatıma ve Onun Aile Fertleriyle İlişkileri ...................................................90 


ÖĞRENME ALANI: DİN VE LAİKLİK 

ÜNİTE VI: ATATÜRK VE CUMHURİYET DÖNEMİ DİN HİZMETLERİ 

1. Diyanet İşleri Başkanlığı ........................................................................................................94 

1.1. Kuruluşu ........................................................................................................................94 

1.2. Din Görevlileri ...............................................................................................................96 

2. Dinî Yayınlar ..........................................................................................................................97 

2.1. Türkçe Tefsir ve Meal Çalışmaları ................................................................................98 

2.2. Türkçe Hadis Kitabı Çalışması ....................................................................................100 

3. Hutbelerin Türkçe Okunması ...............................................................................................101 

Okuma Metni: “Atatürk’ün Balıkesir Hutbesi” ........................................................................103 

ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM .......................................................................................104 

ÖĞRENME ALANI:DİN, KÜLTÜR VE MEDENİYETLER 

ÜNİTE VII: İSLAM VE ESTETİK 

1. Evrendeki Ölçü ve Ahenk ....................................................................................................107 

2. İnsan ve Estetik ....................................................................................................................109 

3. Kur’an ve Güzellik ...............................................................................................................110 

4. Hz. Muhammed ve Güzellik ................................................................................................112 

5. Yaşamda Güzellik ................................................................................................................113 

5.1. Sözde Güzellik .............................................................................................................114 

5.2. Davranışta Güzellik .....................................................................................................115 

5.3. İş ve Üründe Güzellik ..................................................................................................117 

6. İslam Medeniyetinde Estetik ................................................................................................118 

6.1. Mimari .........................................................................................................................119 

6.2. Edebiyat .......................................................................................................................121 

6.3. Musikî ..........................................................................................................................123 

6.4. Hat, Tezhip, Ebru ve Minyatür ....................................................................................124 

Okuma Metni: Mimar Sinan ....................................................................................................129 

ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM .......................................................................................131 

SÖZLÜK ..................................................................................................................................132 

KAYNAKÇA ...........................................................................................................................140 

VIII

ÖĞRENME ALANI: İNANÇ 

ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM 

1. “Kader, kaza ve alın yazısı” kavramlarının anlamlarını sözlüklerden bulunuz. 

2. “Ne ekersen onu biçersin.” sözünden ne anladığınızı açıklayınız. 

3. Yaşanan felaketlerle kader arasındaki ilişkiyi araştırınız. 

1. ÜNİTE : İNSAN VE KADERİ 

4. Kader konusunda toplumda var olan yanlış anlayışlara örnek veriniz. 

5. İnsanların özellikle zor zamanlarında kaderci bir eğilime girmesinin sebeplerini araştırınız. 

9

10 

1. ÜNİTE 

1. Kader ve Kaza Kavramları 

“Doğa kanunları evrenin kaderidir” cümlesindeki “kader” sizce ne anlama gelmektedir? 

İnsanın yaratılışından bitkilerin doğasına, hayvanların dünyasından tabiattaki elementlerin den- 

gesine kadar her şey belli bir ölçü ve ahenk içindedir. Kur’an’da güneş, ay ve yıldızların yörüngeleri 

içindeki hareketlerinden gece ve gündüzün ardı ardına gelişine, yeryüzünün ihtiyacı olan yağmur mik- 

tarından gemilerin suda yüzmesine kadar pek çok örnek verilerek bir uyum ve dengeden bahsedilir. 

Böylece Allah her şeyi amacına uygun bir şekilde yaratmış, tabiatını be lirleyip hedefine doğru 

yöneltmiştir. 1 Bu uyum ve dengeyi sağlayan ölçülere kader denir. 

Sözlükte “gücü yetmek, planlamak, ölçü ile yap mak, bir şeyin şeklini ve niteliğini belirle mek, 

kıymetini bilmek, rızkını daraltmak” gibi manalara gelen kader, “Allah’ın sonsuz ilmi ve kudretiyle 

başlangıçtan sona kadar evrende olacak herşeyi planlaması, varlıkları istediği şekil ve biçimde 

yaratması ve insanların özgün iradelerine göre yapacakları herşeyi Allah’ın önceden bilmesi, 

takdir etmesi, bir plana göre düzenlemesi” 2 olarak tarif edilir. Bu kavram, Allah’ın bütün evreni 

ezelî ilmiyle belli bir ölçü ve uyum içerisinde yarattığını ifade eder. Kaza ise “Allah’ın nesne ve olay- 

lara ilişkin ezelî planını gerçekleştirmesi” şeklinde tanımlanır. 3 Burada kastedilen, Allah’ın takdir 

ettiği şeylerin zamanı gelince bu plana uygun olarak meydana gelmesidir. 

İLİŞKİLENDİRELİM 

“Kuşkusuz biz her şeyi bir ölçüye göre yarattık.” 

Kamer suresi, 49. ayet. 

DENGE 

Dünya ile Güneş 

arasındaki 

uzaklık 

Atmofer 

tabakasının 

kalınlığı 

Ay’ın 

dünyaya 

uzaklığı 

Gelgit olayı 

Mevsimlerin 

oluşması 

1 Furkân suresi, 62. ayet. 

2 Dinî Terimler Sözlüğü, Heyet, s. 188. 

3 Yusuf Şevki Yavuz, “Kader”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 24, s. 58. 

DÜZEN KURALLAR 

Gece 

gündüzün 

oluşması 

Her cismin 

bir yörüngede 

hareket etmesi 

Mevsimlerin 

sürekliliği 

Gece gündüzün 

birbirini takip 

etmesi 

Allah’ın yaratmasındaki ölçüye ilişkin kavram haritasını yukarıdaki ayetle ilişkilendiriniz.

İNSAN VE KADERİ 

NOT EDELİM 

EDELİM_______________ 

Kur’an’ın evrendeki düzenden bahsetmesinin sebeplerinden biri de insanda çevre bilinci oluşturmaktır. 

Rahmân suresinin 5-8. ayetlerinde şöyle buyrulur: “Güneş ve ay bir hesaba göre (hareket 

etmekte)dir. Bitkiler ve ağaçlar secde ederler. Göğü Allah yükseltti ve mîzanı (dengeyi) O 

koydu. Sakın dengeyi bozmayın.” 

Allah, benzersiz yaratan, yarattıkları üzerinde tasarrufta bulunan ve yaşamın kaynağı olması açı- 

sından yaratılışı sürekli devam ettirendir. Enbiyâ suresinin 16. ayetinde; “Bir de, (şunu bilin ki) gök- 

leri ve yeri ve bu ikisi arasında var olan hiçbir şeyi bir oyun, bir eğlence olsun diye yaratmadık.” 

buyrularak yaratılışta bir hikmet olduğu vurgulanmıştır. Allah, hiçbir şeyi boşuna, gelişigüzel yarat- 

mamış ve yaratılışta eksik bir şey de bırakmamıştır. Bu anlamda yaratılan varlıkların sahip oldukları 

bütün ölçü ve özellikler onların kaderidir. 

Allah, geceyi dinlenme, gündüzü ise çalışma vakti kılmıştır. Güneş ve ayı zaman ölçüsü olarak be- 

lirlemiş, insanların yaşam ve ölüm zamanlarını takdir etmiştir. Yeryüzündeki hayat, Allah’ın yarattığı 

bu düzen ve denge sayesinde sürmektedir. Kur’an’da bu uyumu sağlayanın Allah olduğu şöyle vurgula- 

nır: “Hiçbir şey yoktur ki kaynağı bizim katımızda olmasın ve biz hiçbir şey indirmeyiz ki kusur- 

suzca belirlenmiş bir ölçüye, bir uyuma dayanmasın.” 1 Bu anlamda kader; fizik, kimya ve biyoloji 

sahalarında olduğu gibi sosyal ve psikolojik alanlarda da söz konusu olan değişmez yasalardır. 

AÇIKLAYALIM _______________ 

Evrendeki biyolojik veya sosyolojik yasaların, Allah’ın takdir ettiği bir kader olmasının ne anlama 

geldiğini, açıklayınız. 

1 Hicr suresi 21. ayet. 

11

12 

1. ÜNİTE 

İnsanın fiziki yapısının yanı sıra 

iyilik ve kötülük yapabilecek şekil- 

de yaratılması, akıl ve irade gücü- 

nü kullanması gibi özellikleri onun 

kaderini oluşturur. İnsan, yaratıcı 

bir gücün varlığına inanmaya ve bu 

doğrultuda hareket etmeye ihtiyaç 

hissedecek şekilde yaratılmıştır. 1 

İnsanın bir anne ve babaya sahip 

olması, ölümlü olması ve ten rengi 

gibi değiştiremeyeceği fiziki özel- 

likleri ve kabiliyetleri de onun kaderidir. 

2. İnsan İradesi ve Kader 

“İnsanın akıl sahibi, özgür ve sorumlu bir varlık olması onun kaderidir.” sözüyle anlatılmak 

istenen nedir? 

İnsanın irade sahibi, akıllı ve özgür olması onun davranışlarında sorumlu olması anlamına gelir. 

Bu yüzden kader, insanın akıl sahibi, özgür ve sorumlu olması ile yakından ilgilidir. 

Akıl, insanın seçimlerini belirleyen önemli bir araçtır. İnsan aklını kullanarak doğru ile yanlışın, 

güzel ile çirkinin, hak ile batılın arasındaki farkı anlar. Bu nedenle Kur’an aklımızı kullanmamızı 

istemiştir. 2 Kur’an’da aklını kullanmayanların kötü bir sonuçla karşılaşacakları belirtilmiştir. İnanan 

bir insan, aklın Allah tarafından kendisine verilen bir lütuf olduğunu bilir. İnsan, Allah’ın kendisine 

verdiği bu nimetin farkında olmalıdır. Kendisine ve çevresine zarar verecek davranışlardan kaçınmalıdır. 

Şûrâ suresinin 30. ayetinde, “Başınıza gelen herhangi bir musibet, kendi ellerinizle işledikleriniz 

yüzündendir…” buyrularak insanın düşüncesizce hareket etmesinin sonuçlarına katlanacağı 

vurgulanmıştır. 

Özgürlük; herhangi bir sınırlama veya zorlama olmadan düşüncelerini ifade edebilme, iyi veya kötü 

yönde istediği gibi davranabilme durumudur. Allah, insana özgürce hareket edebileceği geniş bir alan 

açmış ve onu özgürlüğü oranında da sorumlu tutmuştur. İnsanın kaderi, fiillerinde özgürlüğü oranında 

sorumlu olmasıdır. Bu yüzden insan, baskı altında yapmak zorunda kaldığı şeyler için hesap vermez. 

İnsan, Allah tarafından yeryüzünde iyi ve ahlaklı olma görevini gerçekleştirmek için özgür bırakılmış- 

1 Rûm suresi, 30. ayet. 

2 Yûnus suresi, 100. ayet. 

YORUMLAYALIM_______________ 

YO YORU RU RUML ML MLAY AY AYAL AL ALIM IM IM______ __ _ __ ____ _______ 

Deyim, De Deyi yim, ata atasözü atasö 

sözü zü ve v şa şark şarkı rkı sözlerinde sö sözl zler erin inde de alı aalın 

lın ya yazı yazısı zısı sı vey veya 

kaderle ilgili ifadeleri araştırınız. Elde ettiğiniz sonuçları 

doğru kader anlayışı çerçevesinde yorumlayınız.


tır. İnsana iyiliği ve kötülüğü yapabilme gücü ve imkânı veren Allah’tır. Fakat özgür iradesiyle iyi ya da 

kötü olanı seçen insandır. Bu seçimi insanın lehine veya aleyhine olabilir. Bu yüzden insan özgürlüğünü 

doğru yönde kullanmalıdır. 

BİLGİ KUTUSU 

İnsan akıllı 

bir varlıktır. 

İnsan doğduğu yeri, anne babasının kim 

olacağını, cinsiyetini ve hangi ırka ait olaca- 

ğını seçemez. Ancak aklı ve özgür iradesiyle 

düşünmek ve düşündükleri üzerinde tercih ya- 

pıp karar vermek konusunda özgürdür. İnsanı 

diğer varlıklardan farklı kılan, özgür iradesiyle 

hareket etmesidir. Allah, insanlara özgür iradesiyle 

tercihlerini doğru yapabilmesi için yardımcı 

olmak üzere peygamberler ve kitaplar 

göndermiştir. Sonra da “…Şüphesiz biz ona 

(doğru) yolu gösterdik. İster şükredici olsun, 

ister nankör.” 1 ayetinde belirtildiği gibi 

insanları tercihlerinde serbest bırakmıştır. 

1 İnsan suresi, 3. ayet; Kehf suresi, 29. ayet. 

İNSANIN KADERİNİ ETKİLEYEN UNSURLAR 

İnsan 

eylemlerinden 

sorumludur. 

İnsana 

düşünme 

yeteneği 

verilmiştir. 

İnanan insana 

vahiyle 

doğru yol 

gösterilmiştir. 

İnsan özgür 

bir varlıktır. 


“…O gün hepiniz Allah’a döndürülüp götürüleceksiniz. 

Sonra herkese kazandığı amellerin 

karşılığı verilecek ve onlara asla haksızlık 

yapılmayacaktır.” 

Bakara suresi, 281. ayet. 

Yukarıdaki ayeti insanın sorumluluklarını 

yerine getirmesinin önemi açısından yorumlayınız. 

13

14 

1. ÜNİTE 

İnsanın sorumlu olması için hür olması gerekir. Sorumluluk; bir kimsenin üzerine aldığı, yaptığı 

ya da yapması gerekirken yapmadığı bir işten dolayı gerektiğinde hesap vermek zorunda olmasıdır. 

İnsan sorumlu olduğu bilinciyle hareket ederek söz ve davranışlarının hesabını verebilmelidir. Bu 

yüzden insan sorumluluklarını başkalarına devredemez ve yok sayamaz. Allah, insanı doğru ve yan- 

lış olanı ayırt edebilecek kabiliyette yaratmış, peygamberler ve kitaplar göndererek iyilik yapanları 

ödüllendireceğini kötülük yapanları ise cezalandıracağını bildirmiştir. Dolayısıyla insan, özgür ira- 

desiyle yaptığı eylemlerinden sorumludur. 

İnsanın emek harcamadığı konu- 

larda bir beklenti içinde olması doğru 

değildir. Bu konuda Kur’an’da şöyle 

buyrulmuştur: “İnsan için ancak çalıştığının 

karşılığı vardır.” 1 İnsan; 

aklını kullanarak düşünür, planlar yapar, 

kararlar alır ve uygular. Mutlu ve 

huzurlu olmak için gayret eden, gelişmek 

için çalışan, bir amaca ulaşmak 

için emek harcayan insana bu faaliyetlerini 

yürütmesi için verilen ölçüler, 

sunulan imkânlar ve sahip olduğu kabiliyetler 

onun kaderidir. Kur’an’da pek çok yerde, “Düşünmez misiniz?” veya “Akıl etmez misiniz?” 

ifadeleriyle insanların ibret alması istenmiştir. 2 İnsanın çalışması karşılıksız kalmaz. 

Aklı kullanma konusunda bu teşvik, insanın verdiği 

kararların ve yaptığı tercihlerin geleceğini belirleme noktasında ne kadar etkili olduğunu gösterir. 

Allah, insanı ancak gücü nispetinde sorumlu tutar. 3 Bu yüzden insanın ailesine ve yaşadığı topluma 

karşı imkanları nispetinde sorumlulukları vardır. İnsanın ailesine değer vermek, temiz bir çevrede 

yaşamak, insanlara yardım etmek ve yaşadığı toplumun gelişmesi ve ilerlemesi için elinden geleni 

yapmak herkes için yerine getirilmesi gereken önemli bir sorumluluktur. İnsanın çaba harcamaksızın 

kendini olayların akışına bırakması düşünülemez. İnsanların kaderi, sorumluluklarını örten bir 

sığınak olarak görmeleri doğru değildir. Ayrıca 

insan, yanlış anlayışların etkisinde kalarak 

ÖRNEKLENDİRELİM_______________ 

değiştirme ve düzeltme imkânı bulamadığı ve 

“İnsanın bir baskı ve zorlama olmaksızın se- 

hoşuna gitmeyen durumlar karşısında, “Ne çimlerinde özgür olması, eylemlerinden sorum- 

yapalım kader böyleymiş.” diyemez. Zira bu lu olmasını gerektirir.” sözünü örneklendiriniz. 

tür yaklaşımlar insanın kendi sorumluluğundan 

kaçması anlamına gelir. 

1 Necm suresi, 39. ayet. 

2 Nahl suresi, 12. ayet. 

3 Bakara suresi, 286. ayet.

3. Kaderle İlişkilendirilen Bazı Kavramlar 


Kader söz konusu edildiğinde onunla ilişkilendirilen bazı kavramlar vardır. Ecel, rızık, afet, sağlık ve 

hastalık, başarı ve başarısızlık, tevekkül, hayır ve şer gibi kavramlar bunlardan bazılarıdır. İnsanın kader 

konusunda sağlıklı bir anlayışa varabilmesi için de bu kavramların doğru anlamasına bağlıdır. 

3.1. Ecel ve Ömür 

“…Her biri bin yıl yaşamak ister…” 

Ecel kelimesi, sözlükte; hayatın sonu, müddet ve süre 

gibi anlamlara gelmektedir. Bu kavram insanın ömrünün 

bittiğini anlatır. Ömür ise insanın doğumundan ölümüne 

kadar geçen süredir. Âl-i İmrân suresinin 185. ayetinde, 

“Her canlı ölümü tadacaktır…” buyrulmuştur. Ayrıca 

Kur’an’da canlıların olduğu gibi milletlerin de bir öm- 

rünün olduğu anlatılır. 1 Ölüm, hayatın bir gerçeğidir. 

Yeryüzünde var olan herşey her gün biraz daha eksilerek 

yok olmaktadır. 2 Kur’an’da insana düşünüp tercihlerini 

yapabileceği kadar bir ömür verildiği hatırlatılır. 3 Allah, 

yarattıkları için bir ecel tayin edendir. Ecel, Allah’ın bir 

takdiri olarak onun izni olmadan gerçekleşmez. Bu an- 

lamda kader, Allah’ın ömrün uzamasının da kısalmasının 

da ölçülerini belirlemesidir. Bu konuda Kur’an’da, “...Bir 

canlıya ömür verilmesi de onun ömründen azaltılması 

da mutlaka bir kitaptadır. Şüphesiz bunlar, Allah’a 

kolaydır.” 4 buyrulmuştur. 

1 A’râf suresi, 34. ayet. 

2 Âl-i İmrân suresi, 145. ayet; Enbiyâ suresi, 44. ayet; En’âm suresi, 2. ayet; Kasas suresi, 88. ayet. 

3 Enbiyâ suresi, 44. ayet; Fâtır suresi, 37. ayet. 

4 Fâtır suresi, 11. ayet. 


Allah doğal yaşam süresini belirleme hakkını insana bıraksaydı insanların daha çok yaşama 

arzusu nelere yol açardı? 

Eyüp Mezarlığı’ndan bir görünüm 

DEĞERLENDİRELİM_______________ 

İnsanın doğal ömrünü tamamlamasına engel olan sebeplerin neler olabileceğini değerlendiriniz. 

15

16 

1. ÜNİTE 

3.2. Hayır ve Şer 

“Allah’ın yapmamızı istediği şeyler bizim için hayırdır.” sözüyle anlatılmak istenen ne olabilir? 

Hayır Hayır, sözlükte iyi ve faydalı iş demektir demektir. Terim olarak Allah’ın emrettiği emrettiği, razı olduğu ve sevdiği dav 

ranışlar anlamına gelir. Şer ise kötü ve fena iş demektir. Terim olarak ise Allah’ın yasakladığı ve hoşnut 

olmadığı, sonuçta yerilen ve cezayı hak eden davranışlar anlamına gelir. Hayır ve şerrin her ikisi de insanın 

kendi eylemleri sonucu ulaşabileceği değerlerdir. 

İnsanın filleri iyi ya da kötü ve bu fillerinin sonuçları da hayır ve şer olarak bir değer taşır. Bu fiillere 

bu değerleri takdir eden Allah’tır. İnsan aklı ise bunları kavrama ve bulma yeteneği ile donatılmıştır. 1 Allah, 

hayrı mükâfatlandıracak şerri ise cezalandıracaktır. Bu yüzden insanın hayır işlemesi ve şerden kaçınması 

gerekmektedir. 

Kur’an’da hayra ulaşmanın ya da şerre bulaşmanın insanın kendi elinde olduğu belirtilir. 2 Dürüstlük, 

adalet, iyilik, yardımlaşma insanlar için hayırdır. İnsana zarar verici olan davranışlar, haksızlıklar, yalanlar 

ve kötülükler ise birer şer örnekleridir. Hayırlı işlerin yaygınlaşması için çaba harcamak herkesin göre- 

vi olmalıdır. Tevbe suresinin 71. ayetinde, “Erkek ve kadın bütün müminler birbirlerinin dostları ve 

velileridirler. İyiliği emrederler, kötülükten sakındırırlar…” buyrulmuştur. İnsanların inançları gereği 

birbirlerine hayırlı olanı tavsiye etmeleri ve birbirlerini şer kötü olan şeylerden de sakındırmaları gerekir. 

Nitekim Mâide suresinin 2. ayetinde, “…İyilik ve (Allah’ın yasaklarından) sakınma üzerinde yardım- 

laşın, günah ve düşmanlık üzerine yardımlaşmayın…” buyrularak hayırlı işlerde yardımlaşmanın öne- 

mi vurgulanmıştır. 

3.3. Afet 

Tedbir almadığı için zarara uğrayan kimse sorumluluğu kadere yükleyebilir mi? 

Afet sözlükte doğanın sebep olduğu yıkım anlamına gelmektedir. Doğal afetler, Allah’ın evrene koyduğu 

fiziksel yasaları sonucunda meydana gelir. Bu yasalar yeryüzünün kaderidir. Zira Allah, “Göğü 

Allah yükseltti ve mizanı (dengeyi) o koydu. Sakın dengeyi bozmayın.” 3 buyurmuştur. 

Yeryüzünde deprem, sel ve erozyon gibi insanların karşılaştıkları pek çok doğal afetler meydana gelir. 

Bunlar insanların kendi elleriyle yol açtıkları sorunlardan da kaynaklanabilmektedir. İnsanın açgözlülüğü 

yeryüzü kaynaklarından doğru bir şekilde yararlanmaya engel olmaktadır. Plansız şehirleşmeler, kontrolsüz 

yapılaşmalar, kaynakların israf edilmesi gibi pek çok sebep yüzünden insanların zarar görmesinin adı kader 

1 Saim Yeprem, Kader, s. 187. 

2 Nisâ suresi, 79. ayet. 

3 Rahmân suresi, 7, 8. ayetler.


değildir. Kader, Allah’ın koyduğu ölçüye denir. Bu ölçüleri dikkate almayan kişiler bedel ödemek zorunda 

kalır. Bu anlamda doğa olaylarını durduramasak bile canlılar üzerindeki olumsuz etkilerini azaltabiliriz. 

Allah hiç kimseye taşıyabileceğinden daha fazlasını yüklememiştir. 1 Bu nedenle insanlar, afetleri oluşturan 

sebepleri ortadan kaldırmaya çalışmalı ve bu afetlerle mücadele edip onlardan en az zararla kurtulmanın 

yollarını aramalıdırlar. Afetler, insanların doğanın dengesini korumaları gerektiğini gösterir. Bu 

koruma aynı zamanda insanın kendini de koruması anlamına gelir. Örneğin sağlam yapılaşma yöntemlerinin 

depreme karşı yeterince korunma sağladığı çok açıktır. Gerekli tedbirleri alıp can ve mal kaybının 

önlenmesi mümkün iken bu afeti alın yazısı veya kader olarak nitelemek doğru değildir. İnsan aklını kullanarak 

bu tür afetlere karşı önlemler alabilir. Bu anlamda afetlere karşı gerekli önlemleri alarak insanlara 

zarar vermesini önlemek, insanların sorumlulukları arasındadır. Allah’ın kanunlarına aykırı hareket eden 

insanlar, doğa olaylarını afet hâline gelmesine neden olabilirler. 


DEĞERLENDİRE İ LİM_____________ 

İ 

__ ____ __ 

“İnsanların “İnsanların bizzat bizzat kendi kendi işledikleri yüzünden karada ve denizde düzen bozuldu, ki Allah yaptıklarının 

bir kısmını onlara tattırsın; belki de (tuttukları kötü yoldan) dönerler.” 

Yukarıdaki ayeti insanın sorumluluğu açısından değerlendiriniz. 

1 Bakara suresi, 286. ayet. 

Rûm suresi, 41. ayet. 

17

18 

1. ÜNİTE 

3.4. Sağlık ve Hastalık 

Hastalıkları kadere bağlamak doğru mudur? 

Hastalıklar; sağlıklı ve yeterli beslenmemek, temizliğe önem vermemek ve sağlıkla ilgili önlemlere 

yeterince uymamaktan kaynaklanır. Bu amaçla bedenimizi, giysilerimizi ve çevremizi temiz tutmamız 

gerekir. Örneğin Müddessir suresinin 4. ayetinde, “Giysilerini temiz tut.” buyrularak bu konuya dikkat 

çekilmiştir. İslam’da kişinin temizliğine önem verilmiştir. Aynı uyarı yiyecek-içecek konusunda da 

yapılmıştır. Konu ile ilgili bir ayette “Yeryüzündeki şeylerin helal ve temiz olanlarından yiyin!..” 1 

Hastalıklar; sağlıklı ve yeterli beslenmemek temizliğe önem vermemek ve sağlıkla ilgili önlemlere 

buyrulmuştur. 

Allah, her hastalığın çaresini yaratmıştır. İnsan, bu çareleri bulmak ve tedavi olmak zorundadır. Nitekim 

Allah’a ibadet edebilmek için de sağlıklı olmak gerekir. İnsan, başına gelen sıkıntılarda sabretmeli 

ve iyileşmek için çaba sarf etmelidir. Hastalıkları kadere bağlayarak hiçbir şey yapmamak doğru değildir. 

Doğru olan tedbir almak ve tedavi olmaktır. 

NOT EDELİM_______________ 

Hz. Ömer (r.a.), Şam’a yakın bir bölgede bulaşıcı veba salgını olduğu için oraya girmek istememiştir. 

Bazılarının, oradan uzaklaşarak kaderden kaçılamayacağı iddiası üzerine, “Oradan 

uzak durmak da kaderdir.” cevabını vermiştir. 

Buharî, Tıb, 30; Müslim, Selam, 98. 

3.5. Rızık 

“Rızık Allah’tandır.” sözünü nasıl anlamalıyız? 

Rızık, sözlükte, nasip, pay, nimet ve bağış gibi anlamlara gelir. Terim olarak Allah’ın bütün canlılara 

maddi ya da manevi olarak lütfettiği nimetlerdir. Kur’an’da, “Yeryüzünde hiçbir canlı yoktur ki rızkı 

Allah’a ait olmasın…” 2 buyrulmuştur. Allah, “…Yeryüzüne dağılın ve Allah’ın lütfundan nasibinizi 

arayın…” 3 buyurarak insanları çalışmaya teşvik etmiştir. Aynı şekilde Allah’ın gönderdiği peygamberlerin 

tamamı bir meslek veya sanat sahibi olarak rızkını aramış, alın teri dökmüş anlattıklarına karşılık 

insanlardan bir ücret istememiş ve bu konuda herkese örnek olmuşlardır. 

Allah, yeryüzünün bütün nimetlerini insanın emrine vermiştir. Bu nimetleri kendisinden istenmesini 

varlığının ve kudretinin delillerinden saymıştır. Kur’an’da, “Allah’ın nimetlerini saymaya kalksanız 

asla böyle bir işin altından kalkamazsınız! Şüphesiz Allah, çok bağışlayan (ve) çok merhamet 

edendir.” 4 buyrularak nimetlerinin çokluğu, rahmetinin bir eseri sayılmıştır. Nitekim nimetler insanların 

harama ihtiyaç duymayacakları kadar çoktur. 

1 Bakara suresi, 168, 172. ayetler. 

2 Hûd suresi, 6. ayet. 

3 Cum’a suresi, 10. ayet. 

4 Nahl suresi, 18. ayet.

Her varlık kendi rızkını yer. 


Allah, yeryüzünde yaşayan bütün canlılara yetecek kadar nimet yaratmıştır. Bu nimetleri elde etmek için 

de çalışmayı emretmiştir. Bu konuda Hz. Peygamberin şöyle söylediği rivayet edilmiştir; “Hiç kimse, 

elinin emeği ile kazandığını yemekten daha hayırlı bir kazanç yememiştir. İşte Allah’ın peygamberi 

Davut da elinin emeğini yerdi.” 1 

Allah yeryüzündeki nimetleri adil bir şekilde paylaşılması için yüzlerce ayetle ekonomik, sosyal ve 

ahlaki önerilerde bulunmuştur. Örneğin servetin sadece zenginler arasında dolaşan bir güce dönüşmemesi 

ve paylaşılması gerektiğini vurgulamıştır. 2 Ayrıca Allah, infak edilerek ihtiyaç sahiplerine yardım 

edilmesi hâlinde daha çok vereceğini söyleyerek yardımlaşmayı teşvik etmiştir. 3 Bu yüzden Kur’an’da 

nimetleri paylaşmamak bir hak ihlali olarak nitelenmiş ve rızkın Allah’tan olduğunu inkâr etmekle bir 

tutulmuştur. 4 

İnsanların bir şeylere muhtaç olarak zor durumda kalması, kendilerinin ya da başkalarının tutumları 

ile ilgilidir. Yeryüzündeki nimetler, üzerinde yaşayan herkese yetecek kadardır ve bunlardan faydalanmak 

herkesin hakkıdır. 

1 Buharî, Buyu, 15. 

2 Haşr suresi, 7. ayet. 

3 Bakara suresi, 268. ayet; İbrahim suresi, 7. ayet; Nahl suresi, 75. ayet. 

4 Me,âric suresi, 24. ayet; Nahl suresi, 71. ayet. 

19

20 

1. ÜNİTE 

3.6. Başarı ve Başarısızlık 

“Gerçek başarı, başarısızlık korkusunu yenebilmektir.” sözüyle ne kastedilmektedir? 

İnsan iradesini doğru yolda kullanırsa başarı kazanır. Allah, doğru ve güzel yönde davranışlarda bulunan 

kulunu işlerinde muvaffak kılar. Kur’an’da, “…Başarım ancak Allah’ın yardımı iledir. Ben sadece 

ona güvenip dayanıyor ve her zaman, her konuda ona yöneliyorum!” 1 buyrularak başarılı olmak 

Allah’ın yardımına bağlanmıştır. 

Başarı, bir kader ya da yazgı sonucu çalışmadan, kendiliğinden 

gerçekleşen bir şey değildir. Kur’an’da, “İnsan 

için ancak çalıştığının karşılığı vardır.” 2 buyrulmuştur. 

Sorumluluklarının bilincinde olanlar başarmak 

için ellerinden geleni yaparlar. Zümer suresinin 61. ayetinde, 

“Allah, kendisine karşı gelmekten sakınanları 

(muttakileri) başarıları sebebiyle kurtarır. Onlara kötülük 

dokunmaz. Onlar üzülmezler de.” buyrulmuştur. 

Ayrıca peygamberlerin başarılı olmak için gösterdikleri gayretler ve harcadıkları emekler de bu konuda 

örnek oluşturmaktadır. Öyleyse başarılı olmak isteyen insan bunun için çaba sarf etmelidir. Kur’an’da, 

“...Sonuç (Allah’tan korkup günahtan) sakınanlarındır.” 3 buyrularak başarılı olmak için sorumluluklarını 

yerine getirmenin önemi üzerinde durulur. Çalışmadan başarılı olmak mümkün değildir. 

Kader, insanı başarılı ya da başarısız kılan ölçülerdir. Bu ölçüleri özgür seçimleriyle kendi dünyasına 

katan insanın kendisidir. Kur’an’da insanı başarısız ve mutsuz kılacak sebepler açıklanmıştır. Başarı gibi 

başarısızlık da insanın çalışması ile ilgilidir. İnsanın başarısız olması kendisi dışında çevre faktörlerinden 

de kaynaklanabilir. Ancak bu ilahî takdirin onu mecbur etmesi şeklinde olamaz. Başarısızlığımızın sebeplerini, 

birilerine veya bir şeylere yüklemek yerine kendimizde ararsak çözümleri bulmamız daha kolay 

olur. Çünkü kendimizi değiştirmek, dış etkenleri veya başkalarını değiştirmekten daha kolaydır. Yeryüzünde 

ortaya çıkan gerek toplumsal gerek fiziki anarşi ya da bozulmaların sorumlusu insandır. 4 Doğayı 

kirleten, savaşlar çıkaran ve başkalarını düşünmeden hareket eden hep insandır. 

Kur’an’a göre gerçek başarı, ahiret hayatını ve Allah’ın rızasını kazanmaktır. 5 Bu anlamda başarılı 

olmak için kişinin gayret göstermesi ve özellikle ahlaki sorumluluklarını yerine getirmesi gerekir. İnsan 

yaptığı işlerde doğruluktan ayrılmamalı ve hileye başvurmamalıdır. Başkalarına zarar vererek elde edilen 

bir başarı sonuçları itibariyle insanı mutlu etmeyecektir. Kur’an’da, “Yaptıklarından ötürü sevinen, 

öbür taraftan yapmadıkları işlerden dolayı övülmek isteyen kimselerin sakın azaptan yakayı kurtaracaklarını 

sanma!...” 6 buyrulmuştur. Bu anlamda inanan kişi, her şeyi kendisinin yaptığını iddia edecek 

kadar kibirli veya hiçbir şey yapmadan başarılı olmayı bekleyecek kadar tembel olmamalıdır. Allah, 

kişinin yapmadığı şeylerle övünmesini doğru bulmaz. 7 

1 Hûd suresi 88. ayet. 

2 Necm suresi, 39. ayet. 


4 Rûm suresi, 41. ayet; Âl-i İmrân suresi, 182. ayet. 

5 Tevbe suresi, 72, 89. ayetler; Mâide suresi, 119. ayet; Nisâ suresi, 13. ayet. 

6 Âl-i İmrân suresi, 188. ayet. 

7 Saff suresi, 2. ayet. 

TARTIŞALIM_______________ 

İnsanların açlık veya yetersiz beslenmeden 

ölmesinin sebepleri üzerinde 

arkadaşlarınızla tartışınız.



Aşağıdaki ayette doğruluk ile başarı arasında kurulan ilişkiyi yorumlayınız. 

“Allah, şöyle buyuracak: Bugün, doğrulara, doğruluklarının yarar sağlayacağı gündür. Onlara 

içinden ırmaklar akan, içinde ebedî kalacakları cennetler vardır. Allah, onlardan razı olmuş, onlar 

da Allah’tan razı olmuşlardır. İşte bu büyük başarıdır.” 

Maide suresi, 119. ayet. 

3.7. Tevekkül 

“…Bir konuda karar verince (artık) Allah’a güven. Zira Allah, ona güven duyanları 

sever.” (Âl-i İmrân suresi, 159. ayet.) 

Tevekkül, sözlükte; güvenmek, dayanmak ve işi başkasına havale etmek demektir. Terim olarak kişinin gerçekleştirmek 

istediği işi konusunda elinden geleni yaptıktan sonra Allah’a güvenip dayanması ve onun yardımını 

beklemesi anlamına gelir. Kur’an’da, “…Hiç kimse Allah kadar güvene layık olamaz.” 1 buyrulmuştur. Allah, 

kendisine inananları savunacağını ve hemen her konuda onlara yardım edeceğini söylemiştir. 2 İnanan bir kişi, 

Allah’ın mutlaka kendisine yardım edeceğini, gaybı, geleceği onun bildiğini ve bütün hayrın onun elinde olduğunu 

kabul eder. Âl-i İmrân suresinin 122. ayetinde şöyle buyrulmuştur: “…Müminler yalnız Allah’a güven 

duymalıdırlar.” Bu güven; sonuçta Allah’ın sözlerinin, vaatlerinin ve uyarılarının her zaman doğru çıktığına 

inanmaktır. Böylece insan dürüst, adil ve çalışkan olmayı asla ihmal etmez. 

İnanan bir insan yaptığı ve yapacağı işlerde Allah’a güvenip dayanır. Zira inanmak bir anlamda hem güven 

vermeyi hem de Allah’a güvenmeyi gerektirir. Bu güvenle ortaya çıkan tevekkül, öncelikle insanın işlerini yaparken 

Allah’ın rızasını gözeterek doğru ve dürüst davranması sonra da yaptığı işlerde onun yardımını umarak hayırlı 

bir sonuç beklemesidir. Bu yaklaşım insanı kötü şeyler yapmaktan alıkoyar ve zor anlarında ona ümit aşılar. Doğru 

ve dürüst davranmaya yöneltir. Dürüst ve erdemli bir insan çalışmadan ya da hak etmeden bir şey elde etmenin 

kendisi için hayırlı olmayacağını bilir. Bu yüzden her şeyden önce elinden geleni yapar. Sonra tevekkül eder. Allah 

kendisine tevekkül edenlerin, önce üzerlerine düşen görevleri yapmalarını ister. Bir konuda hiç emek harcamadan 

beklenti içinde olmak doğru değildir. Nitekim Allah, kendisine güvenerek çalışıp çabalayan hiçbir kulunu yalnız 

ve yardımsız bırakmamıştır. Onun sınırsız rahmeti ve yüceliği bu güveni hiç boşa çıkarmamıştır. Bu konuda Hac 

suresinin 38. ayetinde, “Allah inananları (bütün kötülüklere karşı) mutlaka koruyacaktır…” buyrulmuştur. 

DEĞERLENDİRELİM 

“Allah’a dayandım!” diye sen çıkma yataktan… Dinlenmedi bir gün o büyük nesl-i mücâhid. 

Ma’nâ-yı tevekkül bu mudur? Hey gidi nâdan! Âlemde “tevekkül” demek olsaydı “atalet”, 

Ecdâdını zannetme asırlarca uyurdu; 

Mîrâs-ı diyânetle yaşar mıydı bu millet? 

Nerden bulacaktın o zaman eldeki yurdu? Çoktan kürenin meş’al-i tevhîdi sönerdi; 

Üç kıt’ada, yer yer, kanayan izleri şahid: 

Kur’an duramaz, nezd-i İlâhiye dönerdi. 

Mehmet Âkif ERSOY, Safahat, s. 453. 

Yukarıdaki şiiri tevekkül anlayışı çerçevesinde değerlendiriniz. 

1 Nisâ suresi, suresi 81. 81 ayet. ayet 

2 Âl-i İmrân suresi, 160. ayet; Mâide suresi, 11. ayet; Enfâl suresi, 49, 61. ayet. 

21

22 

1. ÜNİTE 

ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM 

A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız. 

1. Evrendeki yasaların kader olması ne demektir? Değerlendiriniz. 

2. “Evrenin yaratılışı bir kaderdir.” cümlesinin ne anlama geldiğini açıklayınız. 

3. İnsanın özgür olması ile sorumluluğu arasındaki bağlantıyı izah ediniz. 

4. İnsanların daha uzun yaşaması ile kader arasındaki ilişkiyi kurunuz. 

5. Doğru bir tevekkülün nasıl olması gerektiği konusunda bilgi veriniz. 

B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz. 

1. Aşağıdaki cümlelerden hangisi insanın sahip olduğu özellikler bakımından doğru değildir? 

A) İnsan, aklını kullanmak zorundadır. 

B) İnsan, çalışmasının karşılığını görür. 

C) İnsan, özgürlüğü oranında sorumludur. 

D) İnsan, gücü nispetinde sorumlu tutulabilir. 

E) İnsan, sorumluluklarını başkasına devredebilir. 

2. Aşağıdakilerden hangisi evren açısından kader anlayışının bir görüntüsü değildir? 

A) Güneşin doğması 

B) Ayın hâlleri 

C) Çevre kirlenmesi 

D) Yağmurun yağması 

E) Gök gürültüsü 

3. “Davranışlarımızın ve yaşadığımız olumsuzlukların sorumluluğu…… aittir.” cümlesindeki boşluğa aşağıdaki 

sözcüklerden hangisi getirilebilir? 

A) kadere B) büyüye C) şansa (talihe) D) uğura E) bize 

C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen kelimelerden uygun olanı ile doldurunuz. 

(çalışma, takva, kader) 

1. Allah’ın evrende koyduğu yasalara ………………. denir. 

2. “İnsan için ancak ………………. karşılığı vardır.” (Necm suresi, 39. ayet.) 

Ç. Bu ünitede kaderle ilgili olarak öğrendiklerinizin düşüncelerinizde meydana getirdiği değişiklikleri 

kısaca yazınız.

ÖĞRENME ALANI: İBADET 

2. ÜNİTE : İSLAM’DA İBADETLERDE İLKELER 

VE İBADETLERİN FAYDALARI 


1. “Duanız olmasa Rabb’im size ne diye değer versin?” (Furkân suresi, 77. ayet.) ayetinin anlamı 

üzerinde düşününüz. 

2. Orucun toplumsal faydaları nelerdir? Belirtiniz. 

3. Kur’an-ı Kerim mealinden namaz, oruç ve zekâtla ilgili birer ayet bulunuz. 

4. Cemaatle namaz kılmanın birlik ve dayanışmaya katkısı konusunda gözlemlerinizi belirtiniz. 

23

24 

2. ÜNİTE 

1. İbadetler ile İlgili Temel İlkeler 

Bir ibadette hangi temel ilkeler yer alır? 

İbadetlerde birtakım ilkeler vardır. Bu ilke- 

lerin başında isteklilik, samimiyet, gösterişten 

uzak olma, kolaylık ve güç yetirebilirlik gelir. 

1.1. İsteklilik ve Samimiyet 

“Gönülsüz yenen aş ya karın ağrıtır ya 

da baş.” atasözünde vurgulanmak istenen 

nedir? 

İnsanın en önemli özelliklerinden biri irade 

sahibi olmasıdır. İnsan, iradesi sayesinde doğru 

olanı seçer ve seçimi doğrultusunda davranışlarına 

yön verir. İsteyerek yapılan davranışların 

başında ibadetler gelir. İbadet isteksiz yapıldığında 

onun verdiği huzur hissedilemez. O hâlde 

insan, Allah’a gönülden ve isteyerek ibadet etmelidir. 

İbadet eden kişi, Allah’ın emirlerini yerine 

getirmiş ve verdiği nimetlerden dolayı ona şükretmiş 

olur. İbadetini samimi duygularla yapan 

kişi amacına ulaşır. Kur’an-ı Kerim’de bu durum 

şöyle ifade edilir: “...Allah’a (azabından) 

korkarak ve (rahmetini) umarak dua edin. 

Muhakkak ki iyilik edenlere Allah’ın rahmeti 

çok yakındır.” 1 İ ö li ö llikl i d bi i i d Yukarıdaki şiirden çıkarılabilecek uygun bir 

slogan bulunuz. 

Gösteriş amacıyla ve isteksiz 

bir şekilde yapılan ibadetler Kur’an’da kınanmıştır. Nisâ suresinin 142. ayetinde bu durum şöyle dile 

getirilmiştir: “Münafıklar Allah’ı aldatmaya çalışırlar. Allah da onların hilelerini ve oyunlarını 


SLOGAN BULALIM____________ 

Küçük bir tebessüm, içten bir selam, 

Dosta hatır soran, bir iki kelam, 

Kısaca diyor ki insana İslam, 

İhlasla yaptığın, her şey ibadet. 

Cengiz NUMANOĞLU, Şuur, s. 232.

ozar. Namaza kalktıkları zaman, isteksizce kalkarlar. İnsanlara gösteriş yaparlar ve Allah’ı çok 

az anarlar.” İbadetler, ahlaken ve ruhen değişme meydana getirmiyorsa amacına ulaşmamış sayılır. 

İbadetlerde sadece istekli olmak yeterli değildir, aynı zamanda samimi olmak da gerekir. Sami- 

miyet, içten olmak demektir. Samimi olmak, aynı zamanda ihlaslı olma anlamına da gelir. İhlas ise 

gönülden benimsemek demektir. Kur’an’ı Kerim’de bu durum şöyle ifade edilmektedir. “Biz sana 

kitabı gerçeğin ta kendisi olarak indirdik. O hâlde sen de ihlâsla yalnız Allah’a ibadet et!” 1 Bir 

hadisi şerifte ibadetlerde samimi olmanın önemi şöyle açıklanmaktadır: Bir şahıs Hz. Peygambere, 

“Şayet biz mallarımızı şan, şöhret olsun diye dağıtırsak Allah bize bir mükâfat verir mi?” diye sorar. 

Peygamber “Hayır.” diye cevap verince bu sefer o şahıs,“Hem Allah’ın rızası ve hem de şan şöhret 

olsun diye dağıtırsak...”diye 

sorar. Bunun üzerine Peygamber, 

“Allah samimi olarak 

kendi rızası için yapılmamış 

hiçbir ameli kabul etmez.” 2 

buyurur. Peygamberimiz samimiyetin 

önemini başka bir hadisinde 

şöyle açıklar: “Sizden 

biriniz Allah’a kulluktaki 

samimiyetini güzelleştirirse 

yaptığı her iyilik onun için on 

katından yedi yüz katına kadar 

çoğaltılarak yazılır…” 3 

İSLAM’DA İBADETLERDE İLKELER VE İBADETLERİN FAYDALARI 

DÜŞÜNELİM_______________ 

Peygamberimiz “...İhsan nedir?” sorusuna şu cevabı vermiştir: “İhsan, sanki Allah’ı görüyormuşsun 

gibi ibadet etmendir. Çünkü sen onu görmüyorsan da o seni görüyor.” 

Yukarıdaki hadis çerçevesinde ibadette samimiyetin önemini düşününüz. 

1 Zümer Zümer suresi suresi, 22. ayet 

2 Mehmet Akgül, Kur’an’da Din Kavramları, s. 146. 

3 Buharî, İman, 31. 

Dua ibadetin özüdür. 

Buharî, İman, 37. 

25

26 

2. ÜNİTE 

1.2. Gösterişten Uzak Olmak 

İbadetlerde asıl olan, tam bir inanmışlık içinde, 

bilinçli, gösterişten uzak ve içtenlikle Allah’a yönelmektir. 

İbadetler, sadece Allah’ın rızasını, hoşnutluğunu 

kazanmak için yapılır ve karşılığı da sadece 

ondan beklenir. Kur’an-ı Kerim’de bu konuda şöyle 

buyrulur: “...Bana, din ve ibadetimi yalnız Allah’a 

has kılarak gönülden kulluk etmem emredildi.” 1 “Ameller niyetlere göredir…” b 

Buharî, İman, 41. m 

Yukarıdaki hadisin anlatılmak istenen ğu 

nedir? 

on 

bu 

h k l k ö üld k ll k dildi İbadetin gösteriş amaçlı veya herhangi bir çıkar 

elde etmek için yapılması, dinimizce çirkin bir davranış olarak görülür. Ayrıca ibadetlere gösterişin 

yani riyanın karışması, onun manevi değerini azaltır. Yüce Allah Kur’an-ı Kerim’de ibadetlerde gös- 

terişten uzak durulması konusunda bizi uyarır: “Yazıklar olsun o namaz kılanlara ki onlar namaz- 

larını ciddiye almazlar. İbadetlerini gösteriş için yaparlar.” 2 Gerek ibadetlerde gerek diğer dav- 

ranışlarda Allah’ın rızasını ve hoşnutluğunu kazanmak amacıyla hareket etmek gerekir. Bu konuyla 

ilgili olarak Kur’an-ı Kerim’de Yüce Allah şöyle buyurur: “De ki: Benim namazım, ibadetlerim, 

hayatım ve ölümüm kesinlikle hep o âlemlerin Rabb’i olan Allah içindir.” 3 

YORUMLAYALIM___________ 

“Ey iman edenler! Yardım ettiğiniz kimseleri başa kakmak ve incitmek suretiyle o sadakalarınızı 

boşa çıkarmayın. Allah’a da ahirete de inanmadığı hâlde sırf insanlara gösteriş yapmak 

için malını harcayan kimsenin durumuna düşmeyin!... Öyleleri işledikleri hiçbir şeyden sevap 

ve mükâfat elde edemezler…” 


Yukarıdaki ayeti ibadetlerde samimiyetin önemi açısından yorumlayınız. 

1.3. Kolaylık ve Güç Yetirebilirlik 

“Allah kimseye gücünün üstünde 

birşey yüklemez...” 

Bakara, 286. ayet. 

Yukarıdaki ayette verilmek istenen 

mesaj nedir? 

1 Zümer suresi, 11. ayet. 

2 Mâ’ûn suresi, 4-6. ayetler. 

3 En’âm suresi, 162. ayet. 

Yüce Allah insanlara güç yetiremeyecekleri so- 

rumluluklar ru yüklememiştir. Yalnızca güçlerinin yetebileceği 

b ibadetler emretmiştir. Belli bir zamanı, şekli 

ve v şartları olan bu ibadetlerin hepsi, insanın yapabi- 

le leceği davranışlardır. Yüce Allah Kur’an-ı Kerim’de 

yyer 

alan “...Allah sizin için kolaylık ister; zorluk

istemez...” 1 ve “...Din hususunda sizin üzerinize hiçbir zorluk yüklemedi...” 2 şeklindeki ayetler 

de bunu göstermektedir. Hz. Peygamber de,“Kolaylaştırınız zorlaştırmayınız, sevdiriniz nefret 

ettirmeyiniz.” 3 ve “Din kolaylıktır…” 4 sözleriyle dinin özünde bir zorluğun olmadığını bildirmiş- 

tir. 

DÜŞÜNELİM____________ 

“Rabb’imiz! Unutursak veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma. Ey Rabb’imiz! Bizden önce- 

kilere yüklediğin gibi bize de ağır bir yük yükleme. Ey Rabb’imiz! Bize gücümüzün yetmediği işler 

de yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize acı! Sen bizim Mevla’mızsın…” 

Yukarıdaki ayet üzerinde insanın sorumluluklarının ölçüsü hakkında düşününüz. 

İbadetler, insanı Allah’a yakınlaştırır ve mutlu eder. Allah, insanları varlığını tanısınlar ve huzura 

ulaşsınlar diye ibadetleri emretmiştir. Yüce Allah emretmiş olduğu ibadetler de bazı özel durumlarda 

insanlara çeşitli kolaylıklar sağlamıştır. Örneğin hasta olan kişiler ramazan oruçlarını erteleyebilir, 

iyileştikten sonra tutabilirler. Yine abdest almak için su bulunmayan durumlarda teyemmüm ile na- 

maz kılınabilir. 

YAZALIM___________ 

Abdestte kolaylık 

Suyun bulunmadığı durumlarda 

teyemmüm yapılır. 

……………. 

Yukarıdaki ibadetlerde başka hangi kolaylıkların olduğunu yazınız. 


2 Hacc suresi, 78. ayet. 

3 Buharî, İman 29. 

4 Buharî, İman 1-15. 


Namazda kolaylık 

Yolcu olanlar dört rekâtlık 

farzları iki rekât olarak kılarlar. 

………….. 


Oruçta kolaylık 

Ramazanda oruç tutamayacak 

kadar hasta olanlar 

oruçlarını sağlıklarına kavuşunca 

tutarlar. 

……….. 

27

28 

2. ÜNİTE 

2. İslam’da İbadetlerin Faydaları 

İbadetlerin bireysel ve toplumsal olarak pek 

ççok 

faydası vardır. Bireysel olarak ibadetler, ki- 

İbadetler insan hayatında ne tür farklılık- 

şşinin 

yaratanı ile bağlarını sağlamlaştırır ve iç 

lar meydana getirir? 

huzurunu h güçlendirir. Çünkü ibadet eden insan, 

Allah’ın A emirlerini yerine getirmiş ve ona şükretmiş 

r olur. İbadet, insanda güven duygusunu ve 

sorumluluk bilincini geliştirir. İbadet eden kişi, kötülüklerden sakınır ve ahlaken gelişir. Toplumda 

faydalı ve saygın bir şahsiyet olarak yerini alır. 

İbadetlerle sorumluluk bilinci gelişen bireylerin oluşturacağı toplumlarda güzel ahlak gelişir. 

Haksızlık ve kötülükler asgari seviyeye iner, sabır ve diğerkâmlık gibi güzel davranışlar yaygınlaşır. 

Böylece huzurlu bir toplum meydana gelir. Çünkü ibadetler sosyal yardımlaşma ve dayanışmayı 

teşvik eder. Örneğin zekât toplumda zenginle fakir arasında bir sevgi ve kaynaşma vesilesidir. Özellikle 

birlikte kılınan namaz, ifa edilen hac, büyük bir sevinç ve barış içinde yapılan bayramlaşmalar 

toplumun huzur ve barışı için çok önemlidir. 

2.1. İbadetlerin Bireysel Faydaları 

Peygamberimiz İslam’ı tarif ederken, “İslam, 

Allah’tan başka ilah olmadığına ve Muhammed 

(s.a.v.)’in Allah’ın kulu ve elçisi olduğuna 

şahitlik etmek (kelime-i şehadet getirmek), 

namaz kılmak, zekât vermek, haccetmek ve 

ramazan orucunu tutmaktır.” 1 buyurmak suretiyle belli başlı ibadetleri sıralamıştır. İbadetin anlam 

ve kapsamı çok geniştir. İslam’ı öğrenmek, öğretmek, yaşamak, dua ve tefekkürle Allah’a gönülden 

yönelmek bir ibadettir. Ailenin ihtiyaçlarını karşılamak, canı, malı, sağlığı, çevreyi, tabiatı ve doğal 

dengeyi korumak, iyiliği tavsiye edip kişiye ve topluma zarar veren davranışlardan kaçınmak da ibadettir. 

Allah, insanlar ile kendi arasındaki yakın ilişkiye dikkat çeker; onlara çok yakın olduğunu, dua 

ettikleri zaman dualarına cevap vereceğini özellikle vurgular. Bu konuda Kur’an’da şöyle buyrulur: 

“Kullarım sana, beni sorduğunda (söyle onlara): Ben çok yakınım. Bana dua ettiği vakit dua 

edenin dileğine karşılık veririm. O hâlde (kullarım da) benim davetime uysunlar ve bana inansınlar 

ki doğru yolu bulsunlar.” 2 

A 

m 

n 

n 

t t kt ” 1 “Allah’ın sevgisini kazanmak için yapılan 

her iş ibadettir.” sözünde verilmek istenen 

mesaj nedir? 

b k ti l 

1 Buharî, İman, 1, 2; Müslim, İman, 19-22. 

2 Bakara suresi, 186. ayet.


İNCELEYELİM___________ 

Kulun, inandığı yüce 

varlığa karşı kulluk 

borcunu yerine 

getirmesidir. 

Yaratıcı ile iletişimin 

kurulmasını sağlayan 

bir köprüdür. 

İnsanlara hizmet 

etmek amacıyla 

yapılan her çeşit 

faaliyettir. 

Yukarıdaki tabloyu ibadetin anlamı açısından inceleyiniz. 

Allah, yeryüzünde insanın yaşaması için 

İBADET 

Allah’ın buyruklarını 

yerine getirmek 

ve yasaklarından 

kaçınmaktır. 

Allah’a 

yönelik saygılı 

davranışlardır. 

Kişinin Allah’ın 

rızasını kazanmak 

için yaptığı her çeşit 

faaliyettir. 

gerekli olan bütün nimetleri yaratmıştır. Dikkat 


edilirse kendi bedenimizde ve çevremizde saymakla 

bitirilemeyecek nimetler olduğunu gö- “…Biz insana şah damarından daha yakırürüz. 

Bu nimetlere karşı şükretmemiz gerektinız.”ğini hissederiz. Şükür, nimeti yaratan Allah ile 

Kâf suresi, 16. ayet. 

o nimetten yararlanan insan arasında içten bir Yukarıdaki ayeti insanın Allah ile ilişkisini 

bağlılığa vesiledir. Şükrün en önemli göstergesi güçlendirmesi açısından değerlendiriniz. 

ise yerine getirilen ibadetlerdir. Namazda okunan 

Fâtiha suresinin ilk ayetleri Allah’a hamt 

ve şükür ile başlar. Yine İbrahim suresinin 7. 

ayetinde, “...Şükrederseniz elbette (nimetlerimi) arttırırım, eğer nankörlük ederseniz de azabım 

çok çetindir…” buyrularak şükrün önemine dikkat çekilmiştir. Bizler de Allah ile ilişkimizi güçlendirmek 

için namaz, oruç gibi ibadetlerimizi yerine getirmeli, dua ve şükürle Allah’a yakınlığımızı 

pekiştirmeliyiz. 

29

30 

2. ÜNİTE 

İnsanın iç dünyası Allah’a ibadetle huzur bulur. Kur’an’da bu husus, “Onlar inanmışlar, kalp- 

leri Allah’ı anmakla huzura kavuşmuştur. Dikkat edin kalpler ancak Allah’ı anmakla huzura 

kavuşur.” 1 şeklinde ifade edilmektedir. 

Sıkıntılı zamanlarda Allah’a sığınmak insan tabiatının bir gereğidir. Hâlbuki insan her zaman 

Rabb’ine yönelmeli ve onunla olan bağını güçlü tutmalıdır. Kur’an-ı Kerim’de huzuru sadece zen- 

ginlik, mal ve güç vasıtasıyla arayıp, yetime ve yoksula yardım etmeyen, sorumluluklarını yerine 

getirmeyen insanların mutsuz olacağı anlatılır. 2 Gerçek huzur, Allah’ın hoşnutluğunu kazanmaktır. 

Nitekim Kur’an’da, “Ey huzura ka- 

vuşmuş insan! Sen ondan hoşnut, o 

da senden hoşnut olarak Rabb’ine 

dön. (Seçkin) kullarım arasına katıl 

ve cennetime gir!” 3 buyrularak ger- 

çek huzurun Allah’ın hoşnutluğunu 

kazanmaya bağlı olduğu belirtilir. 

Allah, her şeye gücü yeten bir 

varlıktır. İnsan dua ve ibadet yoluyla 

Allah’a sığınır. İnsan, Allah’a yönele- 

rek ondan yardım ister. Allah’ın kul- 

larını çok sevdiğini, kendisine açılan 

elleri boş çevirmeyeceğini bilir. 

İnsan, çeşitli sebeplerle bilerek ya 

da bilmeyerek bazı hatalar yapabilir, 

günah işleyebilir. Ancak daha sonra 

yaptıklarının yanlışlığını fark edip piş- 

manlık duyar. Hatasından, günahından 

dönmek için tövbe ve dua eder. Çünkü 

insan, pişmanlık duyduğu takdirde günahlarının 

Allah tarafından affedileceğini 

bilir. Bu bilgi onun umudunu canlı 

tutar ve güven duygusu uyandırır. Bu 

konuda Kur’an’da şöyle buyrulmuştur: 

“Allah’a güvenin, hiç kimse Allah 

kadar güvene layık olamaz.” 4 

1 Ra’d suresi, 28. ayet. 

2 Fecr suresi, 15-20. ayetler. 

3 Fecr suresi, 27-30. ayetler. 

4 Ahzâb suresi, 3. ayet. 

İbadet bireyin kişiliğini olgunlaştırır. 

PAYLAŞALIM_______________ 

Namaz, oruç, zekât, hac gibi İslam’ın temel ibadetlerinin 

kötülükten, kibirden ve dedikodudan kaçınma; sabırlı, 

cömert, yardımsever olma gibi ahlaki davranışların 

gelişimine katkısı konusunda örnekler bularak arkadaşlarınızla 

paylaşınız.

Namaz ve dua, insanın Allah ile kurabilece- 

ği en iyi iletişim yoludur. Bundan dolayı namaz, 

diğer ibadetlerin özü ve özeti sayılmıştır. Namazda 

okunan ayet ve dualar, rükû ve secdede 

okunan tesbihler insanın Allah ile ilişkisini güçlendirir. 

Namaz, Allah’ı sürekli hatırlamanın en 

büyük vesilesidir. Günün belli zamanlarında 

namaz kılan insan, hayatın sorun ve sıkıntılarından 

uzaklaşır. Allah ile baş başa kalır. Üstün 

ve yüce bir güce yönelmek, ona sığınmak, onun 

kendisine yardım edeceğini bilmek insana güven verir. Onu mutlu eder. Bu konuda Kur’an’da şöyle 

buyrulmuştur: “İşte Rabb’iniz Allah odur. Ondan başka tanrı yoktur. O, her şeyin yaratıcısıdır. 

Öyle ise ona kulluk edin, o her şeye vekildir (güvenilip dayanılacak tek varlık odur). ”1 Diğer bir 

ayette ise, “…Müminler, yalnız Allah’a dayanıp güvensinler.” 2 İnsan, evreni ve içindekileri yaratan 

ve yaşatan Allah’a sığınmak suretiyle hiçbir zaman yalnızlık duygusuna ve ümitsizliğe kapılmaz. Zorluklar 

ve sorunlar karşısında daha kararlı davranır. Böylece merhameti ve kudreti sonsuz olan Allah’a 

sığınmanın huzurunu duyar. 

Günlük ibadet olan namaz ile insan, zamanını planlar, gününü iyi değerlendirmeye, diğer dinî 

buyrukları yerine getirmeye de önem verir. Her gün belirli aralıklarla Allah’ın huzuruna çıkan insan, 

Allah’ın her an kendisini görüp gözettiğini bilir ve inanır. Bu bilinç onu dürüst, erdemli ve sorumluluklarının 

farkında bir insan olmaya yöneltir. 

Bazı ibadetlerin, kişinin ilgi ve dikkatini başkalarının sorunlarına yöneltmesine, onlarla ilgilenme 

sorumluluğunu kendisinde hissetmesine sebep olacak şekilde sosyal bir yönü vardır. Örneğin; zekât, 

sadaka, oruç, hac ve kurban ibadetleri bu şekilde insanın sorumluluk duygusunun gelişmesinde etkilidir. 

Bu ibadetler, insanı kırıcı ve sorumsuz davranışlardan büyük ölçüde uzak tutar. 3 NOT EDELİM_______________ 

“Belaya uğramaktan korkan kişi Allah’a 

dua etsin.” 

Cafer-i Sadık 

Tabersi, Mekârimü’l-Ahlak, C2, s. 10. 

Böylece ibadetler 

sorumluluk bilincinin gelişmesine katkı sağlar. 

BİLGİ KUTUSU_______________ 

Hz. Ali, günlük ibadetler konusunda da son derece titiz ve takva sahibi bir şahsiyettir. Hz. Ali, 

ibadetlerin önemi ve yerine getirilmesi konusunda bazı tavsiyelerde bulunmuştur. Bu tavsiyelerden 

biri de şudur: 

“…Dininizin bir farzını terk ettiğiniz zaman size Allah da halk da iyi gözle bakmaz.” 

1 En’âm suresi, 102. ayet. 

2 Âl-i İmrân, 122. ayet. 

3 Hayati Hökelekli, Din Psikolojisi, s. 243-245. 


Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı, s. 89. 

31

32 

2. ÜNİTE 

2.2. İbadetlerin Toplumsal Faydaları 

İslam İ dininde emredilen ibadetlerin bireysel faydaları yanında toplumsal faydaları da vardır. Cuma, 

bayram ve teravih namazları insanlar arası ilişkilerin güçlenmesini, birlik ve beraberliğin gelişmesini 

sağlar. Ramazan orucu, zekât, sadaka ve kurban sosyal yönü olan ibadetlerdir. İbadetler sayesinde 

bireyler, bir topluma mensup olmanın, din kardeşliğinin öneminin ve bu kardeşlikten doğan gücün 

farkına varırlar. İbadetlerdeki Allah’a kulluk bilinci insanları; dürüst davranmaya, sözünde durmaya, 

başkalarının hakkını gözetmeye ve insani ilişkilerde güzel ahlaklı olmaya yöneltir. 

İbadetler, insana ahlaklı bir kişilik yapı- 

sı kazandırır. Onu gurur ve kibirden uzak- 

laştırır, alçak gönüllü ve hoşgörülü yapar. 

Başkalarına zarar verici davranışlardan 

alıkoyar. Diğer kişilere karşı sevgi, saygı 

ve bağlılığı kuvvetlendirir. Sosyal daya- 

nışmayı, birlik ve beraberlik duygusunu 

geliştirir. 

İbadetler ile güzel ahlak arasında nasıl bir ilişki kurulabilir? 

İslam ahlakını en iyi temsil eden Pey- 

gamberimizdir. Bu konuda Kur’an’da, 

“Ey Resulüm, elbetteki sen en güzel ahlak 

üzeresin.” 1 Hz. Aişe’ye Hz. Peygamberin 

ahlakı sorulduğunda, “Allah’ın elçisinin 

ahlakı Kur’an idi.” 2 diyerek onun 

ahlakının Kur’an ahlakı olduğuna dikkat 

çekmiştir. Bizler de Hz. Peygamberi örnek 

almalı ve ahlakımızı güzelleştirmeliyiz. 

Kur’an okumak bir ibadettir. Kur’an’ı 

anlayarak, üzerinde düşünerek ve hissederek 

okuyan bir kimse aynı zamanda ahlakını 

güzelleştirir. Çünkü Kur’an gıybeti, 

dedikoduyu, yalanı ve meşru olmayan her 

türlü kazanç yollarını yasaklayarak insana 

doğru yolu gösteren bir kitaptır. Kur’an, 

1 Kalem suresi, 4. ayet. 

2 Müslim, Salatü’l-Müsafirîn, 139. 


“Sana vahyedilen Kitap’ı oku ve namazı kıl. 

Muhakkak ki namaz hayâsızlıktan ve kötülükten 

alıkoyar. Allah’ı anmak elbette en büyük ibadettir. 

Allah yaptıklarınızı bilir.” 

Ankebût suresi, 45. ayet. 

Ayette namaz ibadetiyle ahlakın gelişimi arasında 

nasıl bir ilişki kurulmuştur? Yorumlayınız. 

Kur’an okumak, insanın ahlakını 

güzelleştirir.

insana; davranış ve sözleriyle dengeli olmayı, iyiliği ve güzelliği, salih amel işlemeyi tavsiye etmiş ve 

bu şekilde davranan insanlara da mükâfat vadetmiştir. 

Kur’an’da namazın insanı hayâsızlık ve kötülüklerden alıkoyan yönüne dikkat çekilmiştir. Na- 

maz kılan insan, her an kendini Allah’ın huzurunda hisseder. Bilinçle kılınan namaz, müminin ol- 

gunlaşmasına, başkalarına zarar verici davranışlardan kaçınmasına ve ahlaki özelliklerinin gelişimine 

katkı sağlar. Namaz insanın günahından dolayı pişmanlığını bildirmesinin, kirlerden arınmasının ve 

Allah’ın huzuruna günahla çıkmama kararlılığının bir göstergesidir. Böylece abdestle maddi kirlerden 

arınan insan, namazla da manevi kirlerinden arınmış olur. Bu şekilde kirlerden temizlenmiş insanla- 

rın oluşturacağı bir toplum mutlu ve huzurlu olur. Nitekim Resulullah, “Söyleyin bakayım, sizden 

birinizin kapısının önünde bir akarsu bulunsa ve onda her gün beş defa yıkansa ne dersiniz? 

Bu yıkanma, onun kirinden pasından bir şey bırakır mı?” diye sorduğunda sahabeler, “Hayır, bu 

onun kirinden hiçbir şey bırakmaz.’ diye cevap vermişlerdir. Bunun üzerine Resulullah, “Beş (vakit) 

namaz da işte bunun gibidir. Onlarla Allah Teâlâ günahları siler, mahveder.” 1 buyurmuştur. 

Zekât ve sadaka, zenginlerle fakirler arsında bir köprü görevi görür. Zekâtı ve sadakayı veren kişi 

Allah rızası için verir. Zekâtı alan kişi ise kendisini minnet altında hissetmez. Zekât alan kişi yaşadığı 

toplumda yalnız olmadığını bilir. Kendisini anlayan, ona yardım eden hayırsever insanların olmasın- 

dan dolayı Allah’a şükreder, yardım edene ise teşekkür eder. Böylece bu ibadetler, zengin ve fakir 

arasında duygusal yakınlaşmaya, karşılıklı sevgi ve saygının gelişmesine, sosyal dayanışmanın, birlik 

ve beraberlik duygularının artmasına, toplumsal barış ortamının oluşmasına katkı sağlar. Zengin her 

Müslümanın, varlığından fakirlere ve ihtiyaç sahiplerine zekât vererek destek olması Kur’an’ın emri- 

dir. Kazancının belirli bir miktarını ihtiyaç sahiplerine zekât olarak veren kişi Allah’ın hoşnutluğunu 

kazanır. İbadetler, dostlukları geliştirir, pekiştirir, diğerkâmlık duygusunu canlandırır. 

Gelir dağılımındaki farklılıkların yol 

açtığı sorunlar toplum barışını tehdit ede- 

bilir. Bu farklılıkların en alt seviyeye indi- 

rilmesi ve servetin belli kişilerin ellerinde 

toplanmasını önleyip toplumun geneline 

yaygınlaştırılmasında zekât ve sadaka gibi 

ibadetlerin önemli rolü vardır. 2 Varlıklı bir 

müminin verdiği zekât vesilesi ile ihtiyaç 

sahibi bir fakir, maddi sıkıntıdan kurtulur 

ve bu durum insanlar arasında sevgi, say- 

gı ve dostlukların gelişmesine sebep olur. 

Nitekim Peygamberimizin de “Zekât, 

İslam’ın köprüsüdür.” 3 buyurduğu ri- 

vayet edilmiştir. 

1 Buharî, Mevakıtü’s-Salat, 6. 

2 Hayati Hökelekli, Din Psikolojisi, s. 245, 246. 

3 Taberani, Mecmau’l-Kebir, C 20, s. 270. 


Yardımlaşma, toplumsal dayanışmaya katkı sağlar. 

33

34 

2. ÜNİTE 

PAYLAŞALIM_______________ 

“Oruç kalkandır. Sizden biriniz oruçlu olduğu hâlde bir 

günde kötü söz söylemesin, kavga etmesin. Ona biri kötü 

söz söylerse ‘Ben oruçluyum.’ desin.” 

Oruç ibadeti kötülüklerden korunma hususunda önemli bir yer tutar. tutar Ayrıca oruç tutan kimse ni 

metlerden mahrum olmanın ve açlığın ne demek olduğunu bizzat tatmış olduğundan açlık ve yok- 

sulluk çeken insanların sıkıntılarını daha 

iyi hisseder. Oruçlu kişi empati yaparak aç 

insanların hâlini anlar ve ihtiyaç sahipleri- 

ne yardımcı olur. Onları sevindirir. Rama- 

zanda kurulan iftar sofraları, komşular ve 

akrabalar arasında samimiyeti pekiştirir, 

dayanışmaya ve toplumun mutluluğuna 

katkıda bulunur. Böylece oruç, insanın şef- 

kat ve merhamet duygularını canlandırır. 

Kötü davranışların oruçluya yakışmaya- 

cağını ve ibadetin Allah katındaki değerini 

azaltacağını bilir. Çünkü sadece yememek 

ve içmemek, oruç için yeterli değildir. Hz. 

Peygamber, “Kim kötü söz ve davranış- 

ları bırakmazsa onun yeme içmesini 

terk etmesine Allah’ın ihtiyacı yoktur.” 1 

buyurarak oruç tuttuğu hâlde kötü huyları 

terk etmeyenlerin oruçlarına Allah’ın de- 

ğer vermeyeceğini bildirmiştir. 

1 Buharî, Savm, 8. 

Buharî, Savm, 9. 

Orucun kötülüklere kalkan olması konusunda hadisten 

anladıklarınızı arkadaşlarınızla paylaşınız. 

İbadetler insanları birbirine yakınlaştırır.

DÜŞÜNELİM-YAZALIM_______________ 

“Onlar, kendi canları çekmesine rağmen yemeği yoksula, yetime ve esire yedirirler. Biz sizi 

Allah rızası için doyuruyoruz; sizden ne bir karşılık ne de bir teşekkür bekliyoruz (derler).” 

Hac ibadeti Müslümanı günahlarından arındırır, kötü davranışlardan uzaklaştırır. Arafat’ta top- 

lanan müminler, günahlarına karşı bir özeleştiri fırsatı elde ederler. Şeytan taşlama esnasında bütün 

kötülüklere karşı mücadele edeceklerine dair söz vermiş olurlar. Hac ibadeti esnasında saflığı, temiz- 

liği, günahlardan arınmışlığı temsil eden ihram giyen her insan tarağın dişleri gibi Allah’ın huzurunda 

eşitlenmektedir. Dünyanın dört bir yanından gelmiş farklı kültür, dil, anlayış ve ırktan insanlarla bir- 

likte ibadet eden müminler, birlikte yaşamayı öğrenirler. Hac ibadeti, farklılıklara saygılı olmayı, üs- 

tünlüğün ırkta ve renkte değil, takvada olduğunu öğretir. Kişinin sosyal ve kültürel açıdan gelişmesi, 

başkalarıyla kaynaşması için iyi bir zemin oluşturur. Farklı ırk, dil ve kültürden insanların aynı amaç 

için bir araya gelmiş olmaları ve birlikte hareket etmeleri, aralarındaki kardeşliğin artmasını sağlar. 

İbadetlerin, insanın kötü düşünce ve davranışlardan uzaklaşmasında önemli bir yeri vardır. Kişi 

Rabb’ine, kendisine, ailesine, topluma, insanlığa ve diğer bütün varlıklara karşı sorumluluk duygu- 

suyla davranarak kötülüklerden kaçınır. Bu ahlaki özelliklerden ikisi de sabır ve diğerkâmlık duygula- 

rıdır. Diğerkâmlık, kişinin kendisinin de ihtiyacı olan bir şeyi başka insanlarla paylaşması, gerektiğin- 

de başkalarına yardım etmesidir. Bu konuda Kur’an’da şöyle buyrulmaktadır: “…Kendileri zaruret 

içinde bulunsalar bile onları kendilerine tercih ederler. Kim nefsinin cimriliğinden korunursa 

işte onlar kurtuluşa erenlerdir.” 1 

Hastane, okul, çeşme, cami ve köprü gibi toplumun yararlandığı mekânları yaptırmak dinimizce 

“sadaka-i cariye” olarak nitelendirilmektedir. “Sadaka-i cariye”, kişi öldükten sonra da işlevi devam 

eden hayırları ve yardımları ifade eder. Peygamberimizden rivayet edilen bir hadise göre bu tür yar- 

1 Haşr suresi, 9. ayet. 


İnsan suresi, 8-9 ayetler. 

“Müminler birbirlerine merhamet etmekte, birbirlerini sevmekte ve birbirlerini korumakta 

bir vücudun organları gibidir. Vücudun herhangi bir organı hastalandığında bütün vücut bun- 

dan rahatsız olur. Aynı şekilde bir mümin de sıkıntı içinde bulunduğunda diğer müminler onun 

sıkıntısını, derdini ve üzüntüsünü paylaşırlar.” 

Yukarıdaki ayet ve hadiste anlatılmak istenen ortak düşünceyi yazınız. 

Buharî, Edeb, 27. 

35

36 

2. ÜNİTE 

dımlarda bulunanların öldükten sonra 

da amellerine sevap verilmeye devam 

edilir. 1 

Toplumdaki suçların azalmasında ibadetlerin rolü 

İbadetlerin birçoğu cemaat hâlinde nedir? Düşüncelerinizi nedenleriyle birlikte arkadaşla- 

yapılır. Bu ise kişiler arasında birlik rınızla paylaşınız. 

şuurunun uyanmasına katkı sağlar. Cemaatle 

kılınan beş vakit namaz, cuma 

ve bayram namazları, hac vesilesiyle 

Mescid-i Haram’da kılınan namazlar, toplumsal dayanışmayı ve yardımlaşmayı geliştirir. Aynı safta 

bulunan insanlar, birbirlerinin dert ve üzüntülerini paylaşarak bunların giderilmesinde iş birliği yaparlar. 

Bilmediklerini öğrenme, eksiklerini giderme ve hatalarını düzeltme fırsatı yakalarlar. İyilik yapma 

konusunda yarışırlar. Böylece aralarındaki kardeşlik duyguları pekişir. Birlikte yapılan ibadetler, insanlar 

arasındaki her türlü makam, mevki, rütbe, ırk üstünlüğü anlayışını ortadan kaldırmak suretiyle 

eşitlik duygusu oluşturur, toplumsal kaynaşmaya yardımcı olur. 

İbadetlerin toplumsal faydalarından biri de kişide oluşturduğu sorumluluk duygusudur. İnsan, bu 

sorumluluğun gereği olarak başkalarının ibadet etme hakkına saygı duyar. Çünkü farklı inanç ve düşünce 

biçimlerine saygı duymak, tahammül etmek ve onları olgunlukla karşılamak bir erdemdir. 

1 Müslim, Vasiyyet, 14. 

PAYLAŞALIM_______________ 

İbadetler insanlar arasındaki yardımlaşmayı teşvik eder.



1. Hangi davranışlar ibadet sayılır? Belirtiniz. 

2. İbadetler insanın yaratanı ile ilişkisini nasıl güçlendirir? Anlatınız. 

3. Oruç ve zekât ibadetinin toplumsal faydaları nelerdir? 

4. İbadetler insanları kötülükten nasıl alıkoyar? Örneklerle açıklayınız. 

5. Namaz, oruç ve hac ibadetleri insanların kaynaşmasına nasıl katkı sağlar? 


1. Peygamberimiz aşağıdaki ibadetlerden hangisinde kulun Allah’a en yakın olduğunu belirtmiştir? 

A) Namaz B) Oruç C) Zekât D) Hac E) Kurban 

2. “Onlar, kendi canları çekmesine rağmen yemeği yoksula, yetime ve esire yedirirler. Biz sizi 

Allah rızası için doyuruyoruz; sizden ne bir karşılık ne de bir teşekkür bekliyoruz (derler).” 

(İnsan suresi, 8,9 ayetler.) 

Yukarıdaki ayetlerde vurgulanan ahlaki özellik aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? 

A) Sabır B) Şükür C) Diğerkâmlık D) Tevazu E) Cesaret 


(diğerkâmlık, Kur’an, zekât, oruç) 

1. Hz. Aişe, Peygamberimizin ahlakını …………………....………..olarak tanımlamıştır. 

2. Kişinin kendisinin de ihtiyacı olan bir şeyi başka insanlarla paylaşması, gerektiğinde başkalarına 

yardım etmesi ………………………………… olarak adlandırılır. 

3. İnsandaki sabır davranışının gelişimine en fazla katkıda bulunan ibadet ………..........…...........dır. 

Ç. Aşağıdaki bilgilerin doğrularını “D”, yanlışlarını “Y” ile işaretleyiniz. 

(…) İslam bilginleri Allah’ın bütün emir ve yasaklarının insanların yararına yönelik olduğu konusun- 

da görüş birliği içindedirler. 


(…) İhlas, ibadetin sırf Allah rızası için yapılmasıdır. 

(…) Riya, ibadetin özüdür. 

(…) İbadetlerin temel ilkelerinden birisi de sürekliliktir. 

37

38 

2. ÜNİTE 

D. Aşağıdaki tabloları doldurunuz. 

1. İbadetler bireye ve topluma neler kazandırır? 

Bireye Kazandırdıkları Topluma kazandırdıkları 

Kişinin Allah’a olan inancını pekiştirir. Birlikte yaşama bilincini geliştirir. 

2. Aşağıda verilen ibadetler hangi davranışların gelişimine katkıda bulunur. Buna göre ibadetleri ve 

davranışları eşleştiriniz. 

EŞLEŞTİRELİM 

1 Namaz Yardımseverlik 

2 Oruç Alçak gönüllülük 

3 Zekât Din kardeşliği ve hoşgörü 

4 Hac 1 Kötülük ve çirkinlikten sakınma 

5 Dua Sabır

ÖĞRENME ALANI: HZ. MUHAMMED (S.A.V.) 


1. Peygamberler hangi özelliklerinden dolayı insanlara örnek olmuşlardır? Araştırınız. 

2. Toplumun barış ve huzuru için adalet neden önemlidir? Düşününüz. 

3. Ehl-i beyt ne demektir? Araştırınız. 

3. ÜNİTE : HZ. MUHAMMED’İN ÖRNEKLİĞİ 

4. Hz. Muhammed’in güzel ahlakıyla ilgili birer ayet ve hadis meali bulunuz. 

39

40 

3. ÜNİTE 

1. Kur’an’da Örnek İnsan ve Özellikleri 

Yüce Allah, insanı mükemmel bir varlık olarak yaratmıştır. Kur’an-ı Kerim’de, bu durum şöyle 

ifade edilmiştir: “Biz, gerçekten insanı en güzel bir biçimde yarattık.” 1 Bununla birlikte insanoğlu 

söz ve davranışlarından sorumlu tutulmuştur. Nitekim bir ayette bu husus şöyle açıklanmıştır: “İn- 

san, kendisinin başıboş bırakılacağını mı sanır!” 2 

Yüce Allah, peygamberler ve kitaplar göndererek insanlara doğru yolu göstermiştir. Ayrıca gön- 

derilen peygamberler insanlara örnek olmuşlardır. Allah, “Ve sen elbette yüce bir ahlâk üzeresin.” 

buyurarak Hz. Muhammed’in güzel ahlakını övmüştür. 3 

Allah’ın emrettiği güzel davranışları öğrenip uygulayan ve yasakladığı kötü davranışları terk 

eden her insan örnek insandır. Kur’an-ı Kerim’de örnek insanın özellikleri sayılmış ve bu güzel 

özelliklere sahip olmamız istenmiştir. Bir ayette bu hususta şöyle buyrulur: “Onlar gayba inanırlar, 

namaz kılarlar, kendilerine verdiğimiz mallardan Allah yolunda harcarlar.” 4 Bunun yanında 

boş ve yararsız işlerden uzak durmak, sözünde durmak, emanete riayet etmek, 5 bollukta ve darlıkta 

Allah yolunda harcamak ve affedici olmak 6 Kur’an’da örnek insanın özelliklerinden bazıları olarak 

sayılmıştır. 

Örnek bir insanda hangi özellikler bulunmalıdır? Düşününüz. 

BULALIM_______________ 

Kur’an’da örnek insan ve özelliklerini aşağıdaki ayetlere bakarak bulunuz. 

Kur’an’daki Yeri İnsanın Özellikleri 

“Yine onlar (o müminler) ki, emanetlerine ve ahitlierine riayet ederler.” 

Mü’minun suresi, 8. ayet. 

“Rabb’inizin bağışına ve takva sahipleri için hazırlanmış olup genişliği 

gökler ve yer kadar olan cennete koşun!” 

Âl-i İmran suresi, 133. ayetler. 

“Onlar, harcadıklarında ne israf ne de cimrilik edenlerdir. Onların 

harcamaları, bu ikisi arası dengeli bir harcamadır. ” 

Furkân suresi, 67. ayet. 

“Onlar, yalana şahitlik etmeyen, faydasız boş bir şeyle karşılaştıkları 

zaman, vakar ve hoşgörü ile geçip gidenlerdir.” Furkân suresi, 72. ayet. 

1 Tî Tîn suresi, i 44. 

ayet. 

2 Kıyâme suresi, 36. ayet. 

3 bk. Kalem suresi, 4. ayet. 


5 bk. Mü’minûn suresi, 3 ve 8. ayetler. 

6 bk. Âl-i İmrân suresi, 133. ayet. 

Doğruluk 

................... 

................... 

...................

2. Hz. Muhammed Bizim İçin Bir Örnektir 

Peygamberler, Allah’ın gönderdiği dini bizzat yaşayarak uygulayan örnek insanlardır. Onlar, vahiy 

yoluyla kendilerine bildi rilen inanç, ibadet ve ahlak ilkelerini tebliğ etmelerinin yanı sıra bunların an- 

laşılması ve uy gulanması hususunda insanlara model olma sorumluluğunu da taşımışlardır. Kur’an-ı 

Kerim’de, bütün peygamberlerin kendi lerine uyulması, dolayısıyla örnek alınma ları için gönderildiği 

şöyle belirtilir: “Biz her peygamberi sırf, Allah’ın izni ile itaat edilmek üzere gönderdik…” 1 

Hz. Muhammed’in, Allah’a bağlı- 

lığı, inancındaki sebatı, ibadete düş- 

künlüğü, Allah yolundaki kararlılık ve 

fedakârlıkları, düşmanlarına karşı göster- 

diği sabrı birçok ayette anlatılmıştır. Hz. 

Peygamber, insanlara ve diğer canlılara 

karşı duyduğu sevgi ve şefkati, affedicili- 

ği, dürüstlük ve adaleti gibi pek çok mezi- 

yet ve erdemiyle insanlara bir örnek olarak 

gösterilmektedir. 2 Onun güzel ahlakı 

övülmekte ve ona itaat Allah tarafından 

emredilmektedir. Bu konuda Allah şöyle 

buyurur: “Allah’a ve Peygambere itaat edin ki size merhamet edilsin.” 3 Hz. Peygamber ise, 

“Ben güzel ahlakı tamam lamak için gönderildim.” 4 diyerek gönderiliş gayesini özetlemiştir. 

Allah’ın mesajını doğru anlamak için 

Hz. Peygamberi doğru anlayıp örnek almak 

gerekir. Hz. Muhammed, dini anlamada ve 

yaşamada yegâne örnektir. 

Allah Resulü; insan ilişkilerinde son derece 

dürüst, açık sözlü, adaletli ve hoşgörülüydü. 

Konuşmalarında hakkı söylemekten 

çekinmezdi. Kişileri hedef almaz, onların 

davranışlarına dikkat çeker veya konular 

hakkında genellemeler yapardı. 


2 Türkiye Diyanet Vakfı, İslam Ansiklopedisi, C 30, s. 445. 


4 İmam Malik, el-Muvatta, Hüsnü’l-Huluk, 8. 

HZ. MUHAMMED’ İN ÖRNEKLİĞİ 

YORUMLAYALIM_______ 

“Beni namaz kılarken gördüğünüz şekilde 

namaz kılınız.” 

Buharî, Ezan, 18. 

Hz. Peygamberin örnekliği açısından yukarıdaki 

hadisi yorumlayınız. 

41

42 

3. ÜNİTE 

Hz. Muhammed’in ahlakı Kur’an ahlakı idi. 

Bir sahabe Hz. Aişe’ye, Hz. Peygamberin ahlakı 

hakkında sormuştu, Hz. Aişe şöyle dedi: “Sen, 

hiç Kur’an okumuyor musun?” Sahabe, “Evet, 

okuyorum.” deyince Hz. Aişe şöyle devam etti: 

“İşte, Allah’ın Elçisinin ahlakı, Kur’an’dı.” 1 

Hz. Peygamber şefkatli bir baba, iyi bir aile 

reisi ve akrabalarına önem veren bir insandı. 

Onlarla ilgilenmek ve sıkıntılarını gidermek 

onun yüce ahlakının bir gereği idi. Bu konuda, 

“Müminler arasında imanca en olgun olanı, 

ahlakça en güzel olanıdır. En hayırlınız da 

ailesine hayırlı olandır.” 2 diyerek müminlere 

ışık tutmuştur. 

Hz. Peygamber, çalışkan bir insandı. Arkadaşlarına 

da daima çalışmayı tavsiye etmiştir. 

Bu konuda, “Hiç kimse kendi elinin emeği ile kazandığından daha hayırlı bir lokma yiyemez.” 3 

buyurarak insanları üretmeye ve çalışarak kazanmaya teşvik etmiştir. 

NOT EDELİM_______________ 

Kur’an’a göre Hz. Muhammed: 

- En güzel örnektir. 

“Andolsun, Allah’ın Resulünde sizin için Allah’a ve ahiret gününe kavuşmayı uman, Allah’ı 

çok anan kimseler için güzel bir örnek vardır.” 

- Son peygamberdir. 

Ahzâb suresi, 21. ayet. 

“Muhammed, sizden herhangi birinin babası değil; fakat Allah’ın Resulü ve nebilerin sonuncusudur...” 


- Yüce ahlak sahibidir. 

“Sen elbette yüce bir ahlak üzeresin.” 

- Ölümlü bir beşerdir. 

Kalem suresi, 4. ayet. 

“(Ey Muhammed!) Şüphesiz sen de öleceksin onlar da ölecekler.” Zümer suresi, 30. ayet. 

1 Müslim, Müslim Müsafirîn, Müsafirîn 139. 139 

2 Tirmizî, Rada, 11; Ebu Davut, Sünnet, 15. 

3 Buharî, Buyu, 15. 

DEĞERLENDİRELİM_______ 

“İnsanlara hidayet (Kur’an) geldikten sonra 

onların iman etmelerine ancak, ‘Allah, bir 

beşeri mi peygamber olarak gönderdi?’ demeleri 

engel olmuştur. De ki: ‘Eğer yeryüzünde, 

(insanlar yerine) yerleşip dolaşan melekler 

olsaydı, elbette onlara gökten bir melek peygamber 

indirirdik.’ ” 

İsrâ suresi, 94, 95. ayetler. 

Yukarıdaki ayeti dikkate alarak peygamberlerin 

neden meleklerden seçilmediğini değerlendiriniz.

2.1. Hz. Muhammed’in Güvenilirliği 

Hz. Muhammed, asla yalan söylemeyen, emanetlere 

riayet eden ve son derece güvenilir bir insandı. 

O, gençliğinde her türlü cahiliye kötülüklerinden, 

putlardan, kumardan, içki meclislerinden 

ve çirkin eğlencelerden uzak durmuştur. O, erdemli 

davranışlarıyla yaşadığı toplumun takdirini 

kazanmıştır. 

Mekkeliler, gençliğinde Hz. Muhammed’e en 

değerli eşyalarını rahatlıkla teslim ederlerdi. Bu 

güven peygamberlikten sonra da devam ediyordu. 

Nitekim hicret ederken yanındaki emanetleri 

sahiplerine vermek üzere evinde bıraktığı Hz. 

Ali’ye teslim etmiştir. 1 

Hz. Muhammed, gençliğinde Erdemliler Birliği 

(Hilfu’l-Fudul)’ ne katıldı. Mekke’de zayıf 

ve kimsesizlerin haklarını savunmak, adaleti tesis 

etmek ve zulme son vermek bu teşkilatın en 

önemli göreviydi. Bu birlik, uzun süre etkin bir 

biçimde faaliyetlerini sürdürmüştür. Allah Resulü, 

peygamberlikten sonra da bu sözleşmeden hep 

övgüyle bahsetmiştir. “Böyle bir teklif gelse yine 

katılırım.” demiştir. 2 Hz. Muhammed, zekâsı, 

güzel ahlakı, sağlam karakteri ve dürüstlüğü ile 

herkesin güvenini kazanmıştır. Bu yüzden henüz 

peygamber olmadan önce bile insanlar ona dürüst 

ve güvenilir anlamına gelen “Muhammedü’l- 

Emin” (Güvenilir Muhammed) lakabını vermiştir. 

Mekke’de “El-Emin” (Emin kişi) sadece onun 

lakabı olmuştur. 3 


Tezhipli Hz. Muhammed hattı 

Hat:Osman ÖZÇAY 

NOT EDELİM_______ 

Hz. Muhammed şöyle buyurmuştur: 

“Münafığın(ikiyüzlünün) belirtisi üçtür: 

- Konuştuğu zaman yalan söyler. 

- Söz verdiği zaman sözünde durmaz. 

- Bir emanet kendisine bırakıldığında ihanet 

eder.” 

Buharî, İman, 24. 

Peygamberimiz, güvenirlilikle imanı, emanete ihanetle inançsızlığı bir tutmuş ve bu hususta şöyle 

buyurmuştur: “Kişinin kalbinde iman ve küfür bir arada bulunmaz. Doğruluk ile yalancılık, 

güvenirlilik ile hainlik de bir arada olmaz.” 4 Konuyla ilgili diğer bir hadiste Hz. Peygamber, “Mümin, 

insanların kendisine güven duyduğu kimsedir. Müslüman, Müslümanın dilinden ve elinden 

zarar görmediği kişidir. Muhacir ise kötülüklerden kaçandır. Nefsim kudret elinde olan Allah’a 

yemin ederim ki kötülüklerinden komşusunun emin olmadığı kimse cennete giremez.” 5 buyurarak 

dinimizin dürüstlüğe ne kadar önem verdiğini ortaya koymuştur. 

1 Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, C 1, s. 175. 

2 Ahmet bin Hanbel, Müsned, C 1, s. 317. 

3 Ahmet Cevdet Paşa, Peygamber Efendimiz, s. 26; İbrahim Sarıçam, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, s. 79. 



43

44 

3. ÜNİTE 


Bazen düşmanları bile Resulü Ekremin üstün şahsiyetini övmek zorunda kalmışlardı. Ebu Süfyan 

ticaret için gittiği Suriye’de Bizans İmparatoru Herakliyus’un Peygamber hakkındaki sorularına cevap 

verirken Hz. Muhammed’in asil bir aileden geldiğini, hiç yalan söylemediğini, insanları putlara 

tapmaktan alıkoymaya çalıştığını, onları Allah’ın birliğine inanmaya, namaz kılmaya, zekât vermeye 

davet ettiğini ve kendisine inananların asla dinlerini terk etmediklerini ifade etmişti. Hz. Peygamberin 

en belirgin özelliklerinin doğruluk, iffet, ahde vefa ve emanete riayet olduğunu söylemişti. 

Buharî, Bed ü’l-Vahiy, 6. 

Yukarıdaki metni Peygamberimizin güvenilirliği açısından yorumlayınız. 

2. 2. Hz. Muhammed’in Merhametli Oluşu 

“Merhamet etmeyene merhamet edilmez.” 

Yukarıdaki hadiste verilmek istenen mesaj nedir? 

Merhamet; acımak, lütufta bulunmak, yufka yürekli olmak, iyilik yapmak, koruyup kollamak, ilgi 

ve şefkat göstermek anlamlarına gelir. Bu güzel duygularla yapılan her türlü iyilik, evlat sevgisi, ana 

babaya saygı ve itaat, akraba ziyaretleri, yaşlılara, yoksullara, hastalara, engellilere, yetim ve kimsesiz- 

lere yardım etmek gibi erdemlerin tamamı, merhamet duygusunun birer yansımasıdır. 

Âlemlere rahmet olarak gönderilen Hz. Mu- 

hammed, son derece merhametli ve alçak gönüllü 

bir insandı. O , gençliğinden itibaren küçüklere 

şefkat gösterir, güçsüz yetim ve kimsesizleri 

korurdu. Yaşlılara saygı gösterir, hastaları ziyaret 

eder, dost akraba ve misafirlerine çok önem 

verirdi. Asla kibirlenmez, hiç kimseyi küçümsemezdi. 

İnsanlarla ilişkilerinde saygı, sevgi, dürüstlük 

ve nezaket kurallarına riayet ederdi. Aile 

içi huzura çok önem verir, eş ve çocuklarına daima 

şefkat ve merhametle davranırdı. Kendisine 

peygamberlik verildikten sonra da onun bu tevazusu, 

şefkat ve merhameti devam etmiştir. 

BİLGİ KUTUSU_______ 


“...O, merhamet etmeyi kendi zatına farz 

kıldı...” 

En’âm suresi, 12. ayet. 

“(Ey Muhammed!) Seni ancak âlemlere 

rahmet olarak gönderdik.” 

Enbiyâ suresi, 107. ayet.

Allah, rahmet peygamberi olarak göndermiş olduğu Hz. Muhammed’i sürekli vahiy ile destekle- 

yip ona yol göstermiştir. Kur’an’da onun güzel ahlakı ve merhameti övülerek şöyle buyrulmuştur: 

“Allah’ın rahmeti sayesinde sen onlara karşı yumuşak davrandın. Eğer kaba, katı yürekli olsaydın, 

onlar senin etrafından dağılıp giderlerdi…” 1 

Hz. Peygamber daima Kur’an’a uygun hareket ederek herkese şefkat, merhamet ve adaletle muamele 

etmiştir. O, sadece inananlara değil, inanmayanlara karşı da merhametliydi. Kendisine kötülük 

yapan kavmi için, “Rabb’im, kavmimi bağışla çünkü onlar bilmiyorlar.” 2 diye dua etmiştir. 

Yine savaşlarda müşrik de olsalar kadın ve çocukların öldürülmelerini yasaklamış ve “…Kadınları 

ve çocukları öldürmeyiniz.” 3 buyurmuştur. Esirlere güzel muamele etmiş, kıyafeti kötü olanları 

giydirmiş4 ve onları asla incitmemiştir. O, yardıma muhtaç herkesin yar dımına koşmuş, yetimlerle 

bizzat ilgilenmiş ve ilgilenilmesini teşvik etmiştir. Bu hususta, “Müslüman evlerinin en hayırlısı 

içinde yetim bakılıp iyilik edilen evdir; en kötüsü ise içinde yetime kötülük edilen evdir.” 5 

buyurmuştur. Dul kadınlara ve yoksullara yardım edenlerin Allah yolunda cihat et miş gibi sevap 

kazanacağını söylemiştir. 6 Kö leler hakkında, “Onlar sizin kardeşleriniz ve ellerinizin altında bulunan 

birer emanettir. Yanlarında kardeşleri bulunanlar yediklerinden onlara da yedirmeli, 

giydiklerinden giydirmelidir. Güçlerinin yetmeyeceği işleri onlara yaptırmasınlar. Eğer böyle 

bir iş yaptıracak olurlarsa kendilerine yardım etsinler.” 7 buyurmuştur. 

NOT EDELİM___________ 

Hz. Peygamber, hayvanlara karşı da son 

derece merhametliydi. Mekke’nin fethine 

giderken yolun kenarında yeni doğmuş 

yavrularını emziren bir köpek gördü. Rahatsız 

edilmemesi için bir sahabeye orada 

nöbet tutmasını emretti. 

İsmail Lütfi ÇAKAN, Örnek Kul Son Resul, s. 40. 


2 İbn Mace, Fiten, 23. 

3 İmam Malik, Muvatta, Cihad, 3. 

4 Buharî, Cihad, 143. 

5 İbn Mace, Edeb, 6. 

6 Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 30, s. 426. 

7 Buharî, İman, 22. 


45

46 

3. ÜNİTE 

2.3. Hz. Muhammed’in Adaletli Oluşu 

“Kur’an’ın iki temel konusu tevhit ve adalettir” sözüyle verilmek istenen mesaj nedir? 

Adalet; insaflı ve doğru davranmak, zulmetmemek, eşit tutmak ve her şeyi yerli yerince yapmak 

gibi anlamlara gelir. Dinî bir terim olarak adalet, hak yol üzere dosdoğru olmak, dinin emir ve yasaklarına 

uymak, haklıya hakkını, haksıza cezasını vermek, suç ve ceza oranına dikkat etmektir. 

Kur’an-ı Kerim’de Allah; konuşmada, şahitlikte, yargıda, barışın sağlanmasında, borçlanmalarda, 

senet düzenlemede ve aile hayatında adil olunmasını emretmiştir. 1 Kur’an’da adaletle ilgili pek çok 

ayetin olması Allah’ın adalet konusuna verdiği önemi göstermektedir. Bu konuda Allah şöyle buyurmaktadır: 

“Allah, size, emanetleri mutlaka ehline vermenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz 

zaman adaletle hükmetmenizi emrediyor. Doğrusu Allah, bununla size ne güzel öğüt veriyor! 

Şüphesiz ki Allah, hakkıyla işitendir, hakkıyla görendir.” 2 Öte yandan Allah, şahitlik yaparken 

adaletli davranmayı emretmiş ve “Ey iman edenler! Kendiniz, ana babanız ve en yakınlarınızın 

aleyhine de olsa Allah için şahitlik yaparak adaleti titizlikle ayakta tutan kimseler olun. (Şahitlik 

ettikleriniz) zengin veya fakir de olsalar (adaletten ayrılmayın)…” 3 buyurmuştur. 

Bir toplumda adalet varsa orada dayanışma, 

barış, huzur ve mutluluk vardır. 

Adaletin güvencesi olan hukuk işliyorsa 

orada haksızlık ve zulüm olmaz. 

Aksi durumda toplum daima, huzursuzluk 

ve adaletsizlikle karşı karşıya kalır. 

Peygamberimiz, her konuda olduğu gibi 

adalet konusunda da çok hassas davranmıştır. 

Gençliğinden itibaren insanlar 

Hz. Muhammed’in adaletine güvenmiş 

ve onun hakemliğine başvurmuştur. 

Kendisine peygamberlik geldikten sonra 

da Allah’ın emirleri doğrultusunda 

ayrım yapmadan herkese karşı adaletle 

davranmıştır. O, kız ve erkek çocuklar 

arasında ayrım yapmamış, bu ayrımı 

yapanlara da, “Çocuklarınız arasında 

adaleti uygulayınız.” 4 diyerek uyarıda 

bulunmuştur. 

1 Dinî Kavramlar Sözlüğü, s. 5,6. 



4 Buharî, Hibe, 12-13. 

TARTIŞALIM_______ 

“Toplumlar sevgiyle kaynaşır, adaletle ayakta durur.” 

İbrahim SARIÇAM, 

Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, s. 276. 

Yukarıdaki cümlenin ifade ettiği anlam üzerinde 

arkadaşlarınızla tartışınız.

Toplumun hakları söz konusu olduğunda suçlunun mevki ve itibarı ne olursa olsun Hz. Peygamber, 

mutlaka adaleti uygulamıştır. Örneğin, Medine’nin önde gelen ailelerinden birine mensup olan bir kadın 

hırsızlık yapmıştı. Bu olay Hz. Peygamber’e haber verilince aile üyeleri, onun bu kadını affetmesi için 

aracı olacak birini aradılar. Fakat bu konuyu Hz. Peygamber’e söylemeye kimse cesaret edemedi. Sonunda 

Peygamberimizin sevdiği bir sahabe olan Üsame bin Zeyd’i buldular. Üsame, Hz. Peygamber’den 

kadını affetmesini istedi. Onun böyle bir istekle gelmesine çok üzülen Peygamberimiz şunları söyledi: 

“İsrail oğulları, aralarından mevki ve makam sahibi kişiler hırsızlık yaparsa onlara dokunmazlardı. 

Ama zayıf ve kimsesiz kişiler hırsızlık yaptığında 

onları cezalandırırlardı. Eğer hırsızlık yapan bu 

kadın Mahzumoğulları’ndan biri değil de kendi kızım 

Fatıma bile olsaydı, onu da cezalandırırdım.” 1 

Böylece Hz. Peygamber, suçlu olan kendi çocuğu dahi 

olsa onu cezalandı racağını söyleyerek adalet konusunda 

ne kadar hassas olduğunu ortaya koymuştur. 

Peygamberimiz, istemeden birinin canını incitecek 

olursa karşı taraftan mutlaka helallik almıştır. 2 Daha 

önce İs lam’a ve Hz. Peygamberin şahsına karşı ağır 

hakaretlerde bulunan kimseler, Mekke’nin Fethi’nden 

sonra onun huzuruna gelip Müslüman oldukları zaman 

Hz. Peygamber onları affetmiş ve hayatlarını teminat 

altına almıştır. 3 


“Şüphesiz Allah, adaleti, iyilik yapmayı, 

yakınlara yardım etmeyi emreder; 

hayâsızlığı, fenalık ve azgınlığı da 

yasaklar. O, düşünüp tutasınız diye size 

öğüt veriyor.” 

Nahl suresi, 90. ayet. 

Adalet ve toplumsal kaynaşma açısından 

yukarıdaki ayeti yorumlayınız. 

2.4. Hz. Muhammed’in Kolaylaştırıcılığı 

“Şüphesiz ki bu din kolaylıktır. Dini zorlaştıran hiç kimse yoktur ki din onu yenmesin...” 

Buharî, İman, 11. 


İslam dininin gayesi, insanların dünyada mutlu olmalarını, ahirette ise ebedî kurtuluşa ermelerini 

sağlamaktır. Kur’an-ı Kerim, bunu şöyle ifade etmiştir: “…Allah sizin için kolaylık ister, zorluk 

istemez…” 4 Bir diğer ayette ise, “Allah hiç kimseye gücünün yeteceğinden başka yük yüklemez…” 5 

buyurmuştur. Dinin temel kaynağı olan Kur’an-ı Kerim’i de kolay ve anlaşılır kıldığını, “Andolsun 

biz Kur’an’ı, anlaşılıp öğüt alınması için kolaylaştırdık. O halde düşünüp öğüt alan yok mu? ” 6 

İ 

ayetiyle bildirmiştir. 

1 Buharî, Fezailü Ashab, 18; Hudud, 11-12. 

2 Ebu Davut, Sünen, 14. 

3 İmam Malik, Muvatta, Nikâh, 20. 



6 Kamer suresi, 17. ayet. 


47

48 

3. ÜNİTE 

Hz. Muhammed, daima kolaylaştırıcı özelliğiyle bizlere örnek olmuştur. O, dini nasıl anlamış ve 

nasıl yaşamışsa biz de öyle anlamalı ve yaşamaya çalışmalıyız. Çünkü Allah, onun rehberliğinde dinin 

kolay olduğunu ve onun lisanıyla Kur’an’ı kolaylaştırdığını şöyle beyan etmiştir: “(Ey Muhammed!) 

Biz onu (Kur’an’ı) senin dilinle kolaylaştırdık ki düşünüp öğüt alsınlar.” 1 O da bu rehberliği ve 

örnekliğini hakkıyla yerine getirmiştir. 

Hz. Peygamber, “Allah beni zorlaştırıcı olarak değil, öğretici ve kolaylaştırıcı olarak 

gönderdi.” 2 buyurarak kendisinin bu hususta eğitici ve öğretici bir rehber olduğunu ifade etmiştir. 

Ayrıca “Kolaylaştırın, zorlaştırmayın; müjdeleyin, nefret ettirmeyin.” 3 diyerek de kolaylaştırıcılığı 

teşvik etmiştir. Din doğru anlaşılmadığı zaman, zorlaştırılarak yaşanmaz hâle gelebilir. Onun 

kolay olanı tercih etmesiyle ilgili Hz. Aişe’den gelen bir rivayet şöyledir: “Resulullah iki işten birini 

tercih etmek durumunda kaldığında günah olmamak şartıyla daima kolay olanını tercih ederdi. 

Günah söz konusu olunca ondan en uzak olan kimseydi…” 4 

Hz. Peygamber, namaz sırasında ağlayan 

bir çocuğun sesini duyunca namazı 

ça buk kıldırmış ve “Annesine sıkıntı 

vermekten korkup kısa kestim.” 5 demiştir. 

Bizler de Peygamberimizin söz 

ve uygulamalarını dikkate almalıyız. 

İslam’daki kolaylık dinin özüne bir 

müdahale değildir. Çünkü Allah zaten 

kullarına taşıyamayacakları herhangi bir 

yük yüklememiştir. 

2.5. Hz. Muhammed’in Hoşgörüsü 

HHoşgörü; öü müsamaha ü h ve anlayış l göstermek, ö k aykırı k görüşlere öül sabırla b l kkatlanmak, l k diğ diğer iinanç ve dü düşün- ü 

celere saygılı olmaktır. Fikirlerinden dolayı başkalarına karşı şiddet kullanmamaktır. Hoşgörü, beşerî 

münasebetlerin temeli ve medeni dünyanın yükselen bir değeridir. İnsanlık bugün her zamankinden 

daha fazla hoşgörüye muhtaçtır. Çünkü hoşgörü sadece aynı dinin mensupları arasında değil, farklı 

dinin inananları arasında da olmalıdır. 

Hoşgörülü olmak, Yüce Allah’ın emirlerindendir. Kur’an-ı Kerim’in birçok ayetinde hoşgörülü olmak, 

öfkeyi yenmek, affedici olmak ve kötülüğe iyilikle karşılık vermek gibi erdemli davranışlar em- 

redilmiştir. Bu durum Kur’an’da şöyle anlatılmaktadır: “Sen af yolunu tut, iyiliği emret, cahillerden 

yüz çevir.” 6 Bir diğer ayette ise, “…Sen şimdi güzel bir şekilde hoşgörü ile muamele et.” 7 ifadesiy- 

le hoşgörünün önemine değinilmiştir. 

1 Kamer suresi, 32. ayet. 

2 Müslim, Talak, 29. 

3 Buharî, İlim, 11; Müslim, Cihad, 6. 

4 Buharî, Menakıb, 23. 

5 Buharî, Ezan, 65. 

6 A’râf Suresi, 199. ayet. 

7 Hicr Suresi, 85. ayet. 


“Sattığında, satın aldığında ve hakkını aradığında 

kolaylık gösterene Allah rahmet etsin.” 

Buharî, Buyu, 16; İbn Mace, Ticarat, 28. 

Yukarıdaki hadisi Hz. Peygamberin kolaylaştırıcılığı 

açısından yorumlayınız. 

“Yaratılanı hoşgör, yaratılandan ötürü” sözüyle verilmek istenen mesaj nedir?

Hz. Muhammed, bu ayetler doğrultusunda hareket edip insanlarla ilişkilerinde daima hoşgörülü ol- 

muştur. Hiç kimseye kaba davranıp kırmamış, asla çirkin söz söylememiştir. Görgüsüz kimselerin ka ba 

davranışları karşısında gülümsemekle yetinmiş, onlara karşılık vermemiştir. 1 Öte yandan arkadaşlarına da 

anlayışlı ve hoşgörülü olmalarını tavsiye edip şöyle 

buyurmuştur: “Hoşgörülü ol ki hoş görülesin.” 2 

Hz. Peygamber gayrimüslimlere de hoşgörülü dav- 

ranmıştır. Necran Hristiyanlarının Medine’deki 

peygamber mescidinde kendi ibadetlerini yapmalarına 

müsamaha göstermiştir. Bu, bir inanç, ibadet 

hürriyeti ve garantisi örneğidir. 3 Mekke’nin fethinde 

kendisine o kadar işkence ve düşmanlık yapmış olan 

Mekke müşriklerine Hz. Yusuf’un kardeşlerine dediği 

cümleye benzer bir hitapla, “Bugün hiçbir şekilde 

size herhangi bir kınama, aşağılanma olmayacaktır. 

Gidiniz! Hepiniz hür ve serbestsiniz!” 4 

diyerek tarihî bir insanlık dersi vermiştir. 

2.6. Hz. Muhammed’in Sabrı ve Kararlılığı 

“Ve Rabb’in için sabret.” 

Müddessir suresi, 7. ayet. 

Sizce Allah için sabretmek ne demektir? 

Sözlükte sabır; dayanma ve dayanıklılık anlamına 

gelir. Dinî ve ahlaki bir kavram olarak sabır; 

inandığı hak yolda kararlılıkla yürüme azmi, 

güçlüklere dayanma gücüdür. Hakkı savunmaktan 

vazgeçmemek ve başa gelen musibetlere Allah 

için göğüs germektir. Sabır, başarı ve zafere 

olan kesin inanç ve bu uğurda gösterilen kararlı 

tavırdır. Allah’a sığınıp kalp sükûnetiyle ve ruh 

dengesini bozmadan ahiret ecrini beklemektir. 

1 Ebu Davut, Edeb, 1. 

2 Ahmet bin Hanbel, C 1, s. 248. 

3 İbrahim Sarıçam, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, s. 278. 




Hz. Muhammed, huzurunda konuşurken 

korkup titreyen bir şahsa, 

“Sakin ol! Ben bir kral değilim. Ben 

sadece kurutulmuş et yiyen bir kadının 

oğluyum.” 

İbn Mace, Et’ime, 30. 

Yukarıdaki hadisi Peygamberimizin 

tevazu ve hoşgörüsü yönünden değerlendiriniz. 

Başarılı olmak için sabır ve kararlılık gerekir. 

49

50 

3. ÜNİTE 

Kur’an-ı Kerim’de sabırla ilgili 

pek çok ayet vardır. Peygamberlerin 

tümüne sabır tavsiye edilmiş onlar da 

bu tavsiyeye uymuşlar ve ümmetle- 

rine örnek olmuşlardır. Mesela, Hz. 

Musa’nın kavmine sabır tavsiyesi 

Kur’an’da şöyle ifade edilmiştir: 

“Musa, kavmine dedi ki Allah’tan 

yardım isteyin ve sabredin...” 1 Yüce 

Allah, Hz. Muhammed’e de sabrı bir 

ayette şöyle öğütlemiştir: “Sabret! 

Senin sabrın da ancak Allah’ın yardımı 

iledir. Onlardan dolayı kederlenme; 

kurmakta oldukları tuzaktan 

kaygı duyma!” 2 

Kur’an-ı Kerim’de karşılaştığımız bazı sıkıntı 

ve zorlukların birer imtihan olabileceği, 

bu gibi durumlarda sabretmek gerektiği şöyle 

anlatılmıştır: “Andolsun ki sizi biraz korku ve 

açlık, mallardan, canlardan ve ürünlerden 

biraz azaltma ile imtihan ederiz. Sabredenleri 

müjdele!” 3 Hz. Muhammed, başladığı işi 

asla yarım bırakmamış, onca baskı, sıkıntı ve 

zorluklara rağmen büyük bir azim ve kararlılıkla 

yoluna devam etmiştir. On üç yıllık Mekke 

Döneminde müşriklerin uyguladığı dinî, ekonomik 

ve sosyal baskılar ve ambargolar karşısında 

o hiçbir zaman ümitsizliğe kapılmamıştır. Bütün 

bu baskı ve zorluklara büyük bir sabır ve 

metanetle karşı koyup direnmiştir. Kötülüklere 

boyun eğmemiş, asla aceleci davranmamış ve 

Allah’a sığınmıştır. Sabır konusunda en güzel 

şekilde örnek olmuş ve ashabına sabrı tavsiye 

etmiştir. 

1 A’râf suresi,128. ayet. 



Ahlakın başı hilmdir. 

Hat:Osman ÖZÇAY 


“Asra yemin olsun ki insan gerçekten 

ziyan içindedir. Ancak, iman edip de salih 

ameller işleyenler, birbirlerine hakkı tavsiye 

edenler, birbirlerine sabrı tavsiye edenler 

müstesnadır. (Onlar ziyanda değillerdir.)” 

Asr suresi, 1-3. ayetler. 

Yukarıdaki sureyi iman, amel ve sabır açısından 

değerlendiriniz.

Hicret’ten sonra da Mekkeliler, Hz. Peygamberi rahat bırakmamış, ona karşı takipler ve baskılar 

devam etmiştir. Neticede Bedir, Uhut ve Hendek savaşları olmuş ve büyük sıkıntılar yaşanmıştır. Uhut 

Savaşı’nda Peygamberimizin amcası Hz. Hamza şehit edilince o, çok üzülmüştür. Bütün bu üzüntü ve 

olumsuzluklara rağmen Hz. Peygamber sabırlı ve metanetli davranmıştır. 

Hz. Peygamber, Mekke’nin fethinde “Eğer ceza verecekseniz, size yapılanın misliyle cezalandı- 

rın. Eğer sabrederseniz, elbette bu, sabredenler için daha hayırlıdır.” 1 ayeti inince daha önce ken- 

disine düşmanlık edenleri cezalandırma yöntemine gitmemiş ve “Biz sabrederiz, cezalandırmayız.” 2 

buyurarak tercihini sabırdan yana kullanmıştır. Başka bir hadiste ise “…Kim sabırlı davranırsa Allah 

ona sabır verir. Hiç kimseye sabırdan daha hayırlı ve daha geniş bir ihsanda bulunulmamıştır.” 3 

buyurmuş ve sabırlı olmayı tavsiye etmiştir. 

Hz. Muhammed, sabrıyla olduğu gibi kararlılığıyla da Müslümanlar için güzel bir örnek olmuştur. 

Peygamberliğin ilk yıllarından itibaren hayatı pahasına İslam’ı yaymayı kararlılıkla sürdürmüştür. 

Mekkeliler, önce onu tehdit etmişler, sonuç elde edemeyince de taktik değiştirerek amcası Ebu Talip 

aracılığıyla İslam’a daveti bırakması karşılığında ona makam, mevki gibi cazip tekliflerde bulunmuş- 

lardır. Hz. Peygamber, bir kararlılık ifadesi olarak onlara, “Güneşi sağ elime, ayı sol elime verseniz 

yine de davamdan vazgeçmem.” 4 diyerek tekliflerini reddetmiştir. 

3. Kültürümüzde Hz. Muhammed Sevgisi 

Allah’ın sevgisini kazanmanın ve bağışlanmanın yolu Hz. Peygamberi sevmek ve onun emirlerine 

uymaktan geçer. Hz. Muhammed’i sevmek ve ona itaat etmek, Allah’ın emridir. Bunun için 

arkadaşları, Resulü Ekreme kendi canlarından daha fazla kıymet vermiş ve onu çok sevmişlerdir. 

Resulullah kendilerine seslendiğinde ise, “Canım sana feda olsun, buyur ey Allah’ın Resulü!” 5 

DÜŞÜNELİM_______ 

Hz. Ebu Bekir’in Peygamberimize sevgisini ifade ettiği, “Analarımız, babalarımız sana feda olsun 

ey Allah’ın Resulü!” sözüyle anlatılmak istenen nedir? Düşününüz. 



3 Buharî, Zekât, 50. 


5 Buharî, Menakıbu’l-Ensar, 45; Ahmet bin Hanbel, Müsned, C 5, s. 286. 


Buharî, Menakıbu’l-Ensar, 45. 

51

52 

3. ÜNİTE 

diyerek karşılık vermişlerdir. Hz. Pey- 

gamber de onlara karşı daima büyük bir 

şefkat göstermiştir. 

Hz. Muhammed’i sevmek tarih boyunca 

Müslümanlar tarafından dinî bir görev 

olarak kabul edilmiş ve bu sevgiyi ifade 

eden eserler kaleme alınmıştır. Türk milleti 

de İslam’ı kabul ettikten sonra büyük bir 

sevgi ve saygıyla Hz. Muhammed’e bağlanmış, 

onun insanlığa sunduğu değerlere 

sahip çıkmış ve asırlarca bu uğurda büyük 

mücadeleler vermiştir. Binlerce yıldır milletimiz, 

onun sevgisini gönüllerde yaşatmış, 

güzel adını dillerden düşürmemiş 

ve daima saygıyla onu anmıştır. Kültürümüzde 

peygamber sevgisinin çok önemli 

ve özel bir yeri vardır. Topkapı Sarayı’nda 

özel olarak kurulan Mukaddes Emanetler Bölümünde asırlardır onun emanetleri özenle korunmaktadır. 

Tasavvuf anlayışında peygamber sevgisinin yeri ve önemi çok büyüktür. Mesela Yunus Emre bir şiirinde 

Hz. Peygambere olan sevgisini şöyle belirtmiştir: “Canım kurban olsun senin yoluna/Adı güzel 

kendi güzel Muhammed/Gel şefaat eyle kemter kuluna/Adı güzel kendi güzel Muhammed” 1 

Gül sembolü, kültürümüzde hem ilahî güzellikleri hem de Hz. Muhammed’i temsil eder. 2 Bu sebeple 

güle “Remz-i Muhammedi”, yani “Muhammed’in Sembolü” adı verilmektedir. Hz. Peygamberin cemali, 

yüzünün güzelliği güle benzetilerek gülbenklerde, “Resulullahın gül cemaline salavat” getirilmektedir. 

Mevlânâ, şiirlerinde Hz. Muhammed’e olan sevgisini şöyle dile getirmiştir: “Bu canım var oldukça 

ben Kur’an’ın tutsağıyım./Muhammed Mustafa’nın yolundaki toprağım./Benden başkaca bir söz nakledenler 

olursa,/Hem onu söyleyenden hem o sözden uzağım.” 3 

Hacı Bektaş Veli, Makâlât adlı kitabında Hz. Muhammed’e 

inanmadan Müslüman olmanın mümkün olamayacağını, Hz. 

Muhammed’i sevmenin ve ona inanmanın gerekliliğini ifade etmiştir. 

Şiirlerinde Peygamber sevgisini vurgulamış ve Anadolu 

halkının anlayacağı bir dil ile nefeslerini söylemiştir. 4 Tasavvuf 

kültürümüzün önderlerinden olan Hoca Ahmet Yesevi de Hz. 

Muhammed’e olan sevgisini “Hikmetler”inde en güzel şekilde 

1 Yunus Emre Divanı, s. 238. 

2 Türkiye Diyanet Vakfı, İslam Ansiklopedisi, C 30, s. 457. 

3 Mevlânâ, Rubailer, C 2, s. 216. 

4 Abdulkadir Sezgin, Alevilik Deyince, s. 265, 266. 

Kültürümüzde gül Hz. Muhammed’i temsil 

eden bir sembol olarak kabul edilir. 


Toplumumuzun en çok kullandığı 

isimlerden olan “Muhammed, 

Ahmet, Mahmut ve Mustafa” Peygamberimizin 

isimlerindendir.

dile getirmiştir. Kaygusuz Abdal ise hacca gittiği zaman 

Hz. Peygamberin kabrini ziyaret etmiş ve Hz. Peygamber’e 

olan özlemini ve sevgisini Gevhername adıyla bilinen 

eserinde dile getirmiştir. 

Alevi-Bektaşi şairlerden Hatai de şiirlerinde Hz. Peygambere 

olan derin sevgi ve saygısını “Canım Mustafa 

ve Ya Muhammed Mustafa” gibi ifadelerle dile getirmiş 

ve şiirlerinde Hz. Peygamberi güle benzetmiştir.” 1 

Bir şiirinde Hz. Muhammed’e olan sevgisini şu şekilde 

ifade etmiştir: “Gül Muhammed’in yasıdır/Cümle çiçeğin 

hasıdır/Onu sevmeyen asidir/Bülbül gel bizim bağa 

gel” 2 Nesimî de bir beytinde şöyle der: “Alemin cism 

ü cânı senden ötrü oldu bil/Seyyid-i kevneyn-i âlem yâ 

Muhammed” 3 

Peygamber sevgisi ve saygısının kültürümüzdeki 

yeri çok büyüktür. Mutasavvıflarımızın şiirlerinde dile 

getirdikleri bu sevgi ve saygı her türlü övgüye layıktır. 

Hz. Muhammed bizim için eşsiz bir örnektir. Olgunluğa 

ulaşmak ancak onu sevmek ve onun gibi yaşamakla 

mümkün olur. Yüzyıllardır bütün Müslümanlar onun yolundan 

gitmektedirler. Tarihimizde olduğu gibi bugün de 

toplumumuzda Hz. Muhammed sevgisi eksilmeden devam 

etmektedir. 

“Bu ikisi (Hasan ve Hüseyin) benim evlatlarım ve kızımın çocuklarıdır. Allah’ım ben 

onları seviyorum. Sen de onları sev ve onları sevenleri de sev.” 

Tirmizî, Menakıb, 30. 


4. Kültürümüzde Ehl-i Beyt Sevgisi 

Ehl-i beyt, ev halkı anlamına gelir. 4 İslam’da ehl-i beyt Hz. Peygamberin ev halkı demektir. Ehl-i 

beytle ilgili Kur’an da Ahzâb suresinin 33. ayetinde şöyle buyrulur: “…Ey ehl-i beyt! Allah sizden sadece 

çirkinlikleri gidermek ve sizi tertemiz yapmak ister.” Bu ayet indiğinde Peygamberimiz, hanımı 

Ümmü Seleme’nin evinde idi. Orada bulunan damadı Hz. Ali ve kızı Hz. Fatıma ile torunları Hasan ve 

Hüseyin’i abası altına alarak, “Allah’ım, bunlar benim ehl-i beytimdir. Onları günahlarından temizle!” 

diye dua etmiş, bunun üzerine Ümmü Seleme validemiz kendisinin ehl-i beytten olup olmadığını 

sormuş, Peygamber Efendimiz de ona, “Sen zaten hayır üzeresin, Peygamber eşisin.” şeklinde cevap 

vermiştir. 5 Bir başka hadiste de Peygamberimizin eşlerinin de ehl-i beytten olduğu belirtilmiştir. 6 

1 Sönmez Kutlu, Din Anlayışında Farklılaşmalar Türkiye’de Alevilik Bektaşilik, s. 35,36. 

2 Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi, C 2, s.170. 

3 Nesimi Divanı, ( Hzl.: Hüseyin Ayan) s. 69. 

4 bk. Hûd suresi, 73. ayet; Kasas suresi, 12. ayet. 

5 Tirmizî, Menakıb, 31. 

6 Buhari, Tefsir 8; Müslim, Fezailü’s-Sahabe, 4. 


Hz. Peygamberin özelliklerini 

anlatan Hilye-i Saadet 

Hat: Mehmet ÖZÇAY 

53

54 

3. ÜNİTE 

Alevi-Bektaşi düşüncesinde Hz. Muhammed, Hz. Ali, 

Fatıma, Hasan ve Hüseyin isimleri beş parmaktan olu- 

şan el ile sembolleştirilmiş ve Ali Pençesi adıyla levha- 

laştırılmıştır. Bu levha, Hz. Peygamberin abasıyla üzer- 

lerini örttüğü kendisi dâhil abasının altındaki beş kişiyi 

sembolize etmektedir. 

Hz. Peygamber; Hz. Ali, Hz. Fatıma, Hz. Hasan ve 

Hz. Hüseyin’i çok sevmiş ve bu sevgisini her fırsatta dile 

getirmiştir. Mesela, “Ben kimin dostuysam Ali de onun 

dostudur.” 1 ; “Fatıma benden bir parçadır. Kim ona 

değer verirse bana değer vermiştir. Kim onu üzerse 

beni üzmüştür.” 2 , “Hasan ve Hüseyin cennet gençle- 

rinin efendileridir.” 3 buyurmuştur. Bir başka hadisinde 

ise “Size iki şey bıraktım, onlara sımsıkı sarıldığınız 

sürece asla doğru yoldan sapmazsınız: Allah’ın kita- 

bı ve ehl-i beytim.” 4 

Milletimiz, her zaman ehl-i beyte sevgi ve saygı göstermiştir. Muhammed isminden sonra en çok 

Ali, Fatıma, Hasan ve Hüseyin gibi ehl-i beyt mensuplarının isimlerini çocuklarına vermiştir. Onla- 

rın isimleri “Fatıma anamız, Şah-ı Merdan Ali, Allah’ın Arslanı Ali, Ali kerremellahu veche” gibi 

sıfatlarla kullanılmıştır. Ayrıca kültürümüzde Hz. Ali’nin kılıcı “Zülfikâr”, adalet ve kahramanlığın 

simgesi olarak bilinmektedir. 

Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig adlı eserinde, Türkistan’da ehl-i beyte nasıl davranılması ge- 

rektiği konusunda şu bilgileri vermektedir: “Hizmetkârlardan ve beyin adamları dışında, kendisiyle 

ilgileneceğin kimselerden bazıları, Peygamberin neslidir. Bunlara hürmet edersen, devlet ve saadete 

kavuşursun. Bunları pek çok ve gönülden sev; iyi bak ve yardımda bulun. Bunlar ehl-i beyttir... Ey 

kardeş! Sen onları, sevgili Peygamber hakkı için sev!” 5 

Ehl-i beyt sevgisi milletimiz için birleştirici bir unsur olmuştur. Milletimiz, ehl-i beyti sevme konu- 

sunda tek yürektir. Şeyh Galip’e “Hz. Muhammed Mustafa’nın âl-i abasının ayağının tozuyuz.” dedir- 

ten işte bu sevgidir. Hoca Ahmet Yesevi, Mevlânâ, Hacı Bektaş Veli, Yunus Emre, Şah İsmail Hatayi, 

Pir Sultan Abdal, Kul Ahmet ve Derviş Mehmet gibi birçok şair ve halk ozanı; ehl-i beyte duydukları 

derin sevgiyi dizelerinde en içten duygularla ifade etmişlerdir. 




4 Müslim Fezailü’s-Sahabe, 3; Tirmizî, Menakıp, 31, 32, 77. 

5 Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig, s. 313. 

Allah’ın adı çevresinde Hz. Peygamber ve ehl-i 

beyt dediğimiz onun birinci derece yakınlarının 

isimlerini gösteren tezhipli bir hat çalışması

OKUMA METNİ_______ 

Heyhat heyhat saadettir o Mustafa 

Heyhat heyhat ganimettir o Mustafa 

Heyhat heyhat inayettir o Mustafa 

Kimler için geldi Resul bildiniz mi? 

Kul Hoca Ahmet söyler sözüle dilim kefa 

Ümmetlerim eyle vefa kılma cefa 

Ümmetine böyle dedi Hakk Mustafa 

Kimler için geldi Resul bildiniz mi? 

Ahmed Yesevî 

Canım kurban olsun senün yoluna 

Adı güzel kendü güzel Muhammed 

Gel şefâat eyle kemter kuluna 

Adı güzel kendi güzel Muhammed 

Şiirlerimizde Hz. Muhammed 

Sevgisine Örnekler 1 

Aşık Yunus 

Didiler oğlun gibi hiçbir oğul 

Yaradılalı cihana gelmiş değil 

Bu senin oğlun gibi kadri cemîl 

Bir anaya vermemiştir ol celîl10 

Ger Muhammed gelmeyeydi âleme 

Tâc-ı izzet irmez idi âdeme 

Süleyman Çelebi 

Taze gülden desteler çin eyledüm 

Her nefesi buy-i miskin eyledüm 

Kıymetin bilür anun sarraf olan 

Gıll u ğışdan kalbi daim saf olan 

Gevher-name bunda hatm oldı tamam 

Vir Resul’ün ruhına yüz bin selam 

Kaygusuz Abdal 

1 Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Proğramı, s. 79-80. 


Zaman o gül gibi gül görmemiş zaman olalı 

Gülün güzelliği dillerde dâstân olalı 

Ne serve bakmadadır şimdi gözlerim ne güle 

O şîvekâr bu kaamette nev-cihân olalı 

Yahya Kemal 

Şu âleme bir nûr doğdu 

Muhammed doğduğu gece 

Yeşil kandilden nur indi 


Melekler hazır hepisi 

Doldu Muhammed tapusu 

Açıldı cennet kapusu 


Şah Hatâyî’m der dervişler 

Sağ olsun cümle kardeşler 

Secdeye indi ağaçlar 


Hatayi (Şah İsmail) 

Muhammed gönlümüzün aynası 

Salavat vereniz nur olsun sesi 

On sekiz bin âlemin Mustafa’sı 

Ya Muhammed sana imdada geldim 

Kâbe’nin yapısı bina yapısı 

İman etse asileri hepsi 

Beş vakit okunur ayetü’l-kürsi 

Ya Muhammed sana imdada geldim 

Pir Sultan Abdal 

55

56 

3. ÜNİTE 

Okuma Metni 

Hz. Peygamberin Hayatından Şefkat Örnekleri 

İnsanlara anlayış düzeylerinin gerektirdikleri biçimde hitap edilmesini öneren Hz. Peygamber muhataplarının 

anlayış seviyesini, yaş ve meşguliyet alanlarını dikkate alarak dini öğretiyordu. Bu anlayış içerisinde bir ömür 

süren Peygamberimizin çocuklarla ilgili bazı davranış ve tavsiyelerini ifade etmekte yarar vardır. 

Bir adam, Hz. Peygamberin yanında oturuyordu. Bir ara adamın yanına erkek çocuğu geldi. Adam çocuğu 

öpüp dizlerinin üzerine oturttu. Biraz sonra da kız çocuğu geldi. Adam onu da yanına oturttu. Peygamberimiz, iki 

çocuğunu bir tutmadığı için adamı eleştirdi. 

Başka bir gün bir baba, Peygamberimizin yanına geldi, beraberinde bir çocuğu vardı. Adam ikide bir çocuğu 

kucağına alıyordu. Hz. Peygamber adama: 

“Sen ona acıyor musun?” dedi. 

Adam, 

“Evet.” dedi. 

Hz. Peygamber: 

“İşte sen, buna nasıl acıyorsan Cenabı Allah, senin bu acımandan daha çok sana acır.” buyurdu. 

Bir gün Hz. Peygamber, minberde hutbe okurken küçük yaştaki Hz. Hüseyin, üzerinde uzun bir hırka ile mescide 

girdi. Ayağı takılıp yüz üstü yere düştü. Peygamber Efendimiz, onu yerden kaldırmak için hemen hutbesini kesip minberden 

indiyse de onun indiğini gören ashap, daha önce davranıp onu yerden kaldırdı ve Peygamberimize getirip verdi. 

Resulullah namaz kılarken secdeye vardığında Hasan ve Hüseyin gelip sırtına binince secdeyi uzattı. Oradakiler, 

“Ya Resulullah secdeyi uzatmış olmadınız mı?” dediler. Peygamber Efendimiz de: 

“Oğlum sırtıma binince acele etmekten çekindim.” şeklinde cevap verdi. 

Peygamber Efendimiz, yanında Ebu’l-Âs’ın kızı Umame olduğu hâlde yanımıza geldi. O hâlde namaz kılmaya 

başladı. Rükû ederken onu yere bırakıyor kalktığı zaman onu da beraber kaldırıyordu. 

Namaz gibi huşu gerektiren bir ibadet sırasında bile Peygamberimizin çocuklara karşı duyduğu bu şefkat anlayışında, 

bütün insanlık için örnek alınması icap eden yönler vardır. 

Hz. Peygamber, “Uzun kılmak niyetiyle namaza dururum, derken bir çocuk ağlaması işitir, annesine sıkıntı vermesin 

diye namazı kısa keserim.” diyor. Peygamberimizin huzurunda geçen bir konuşmayı Hz. Aişe şöyle naklediyor: “Bir 

defasında bedevilerden bir grup, Resulullahın huzuruna girdi. Bunlar, bir münasebetle “Çocuklarınızı öper misiniz?” dediler. 

Sahabeler “Evet.” dediler. Bedeviler, “Fakat Allah’a yemin olsun ki bizler öpüp sevmeyiz.” dediler. Bunun üzerine 

Peygamberimiz, “Eğer Allah sizin gönüllerinizden rahmet ve şefkati çıkarmışsa ben ne yapabilirim?” buyurdu. 

Yurdagül MEHMEDOĞLU, Diyanet Dergisi, s. 46.



1. Kuran’a göre örnek insanın vasıfları nelerdir? Belirtiniz. 

2. “Hz. Muhammed’in ahlakı Kur’an’dı.” sözünden ne anlıyorsunuz? Açıklayınız. 

3. Tarih boyunca kültürümüzde ehl-i beyt sevgisi nasıl yaşatılmıştır? Örneklerle anlatınız. 

4. Hz. Peygamberin adalete nasıl önem vermiştir? Örnekler vererek izah ediniz. 


1. Aşağıdakilerden hangisi Peygamberimizin davranışlarından biri değildir? 

A) Hoşgörülü olması 

B) Adaletli olması 

C) Cömert olması 

D) Tutumlu olması 

E) Bütün geleneklere bağlı kalması 

2. Hz. Muhammed’e niçin “El-Emin” denilmiştir? 

A) Sabırlı olduğu için 

B) Güçlü olduğu için 

C) Hoşgörülü olduğu için 

D) Kimseyi küçümsemediği için 

E) Dürüst ve güvenilir olduğu için 

3. Hz. Muhammed için aşağıdakilerden hangisi söylenemez? 

A) Allah’tan vahiy alırdı. 

B) Akrabalarını ziyaret ederdi. 

C) Arkadaşlarıyla istişare ederdi. 

D) Bizim gibi yer, içer, sevinir ve üzülürdü. 

E) Her konuyu kendi görüşüne göre açıklardı. 


57

58 

3. ÜNİTE 

4. Hz. Peygamberin, “Yemin ederim ki, güneşi sağ elime, ayı da sol elime koysalar yine de yolumdan 

dönmem.” sözü onun hangi yönünü göstermektedir? 

A) Hoşgörüsünü B) Merhametini 

C) Ümmi olduğunu D) Kararlılığını E) Büyüklere olan saygısını 

5. Aşağıdakilerden hangisi ehl-i beytten biri değildir? 

A) Hz. Ali B) Hz. Fatıma 

C) Hz. Enes D) Hz. Hasan E) Hz. Hüseyin 


(ahlak, zorlama, rahmet, insan, adalet, kolaylık) 

1. “( Resulüm!) biz seni âlemlere ancak ………. olarak gönderdik.” (Enbiyâ suresi, 107. ayet.) 

2. “( Resulüm!) kesinlikle sen yüce bir ………. üzeresin.” (Kalem suresi, 4. ayet.) 

3. “Biz, gerçekten ……… en güzel bir biçimde yarattık.” (Tîn suresi, 4. Ayet.) 

4. “ Dinde ………. yoktur…” (Bakara suresi, 256. ayet.) 


(…) Kültürümüzde gül Hz. Muhammed’in sembolüdür. 

(…) Peygamberimizin soyu, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin ile devam etmiştir. 

(…) Allah, meleklerden peygamber gönderseydi daha çok insan dine inanırdı. 

(…) Peygamberimiz güçlü olduğunda düşmanlarına karşı hiç müsamahalı davranmazdı. 

(…) Peygamberimiz, çocukları çok severdi.


4. ÜNİTE: İSLAM DÜŞÜNCESİNDE YORUMLAR 


1. “Fırka, mezhep ve tarikat” kelimelerinin anlamlarını araştırınız. 

2. Din ve din anlayışları arasındaki farkı araştırınız. 

3. Aynı olay üzerinde farklı düşünmek fikrî bir zenginlik sayılabilir mi? Bu konuda bir kompozisyon 

yazınız. 

4. “Fikirlerin çarpışmasından hakikat ışığı doğar.” sözünün anlamı üzerinde düşünerek düşün- 

celerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. 

59

60 

4. ÜNİTE 

1. İslam Düşüncesinde Yorum Farklılıklarının Sebepleri 

“Farklılıklar zenginliktir.” sözü size ne anlatmaktadır? 

İslam İ l di dininin i i temel l kkaynakları kl K Kur’an-ı ’ KKerim i ve HHz. PPeygamberin b i sünnetidir. ü idi HHz. PPeygamber b 

hayattayken Müslümanların inanç ve ibadet alanıyla ilgili tüm sorunlarına çözüm getirdiği için Müs- 

lümanlar arasında farklılaşmaya sebep olacak görüş ayrılıkları ortaya çıkmamıştır. Hz. Peygamberin 

vefat etmesiyle birlikte Müslümanlar arasında dinî konularla ilgili ortaya çıkan sorunlar ve bunlara 

verilen çeşitli cevaplar farklı yorumların ortaya çıkmasını da beraberinde getirmiştir. Yorum veya mez- 

hep, dinin anlaşılması ve uygulanmasıyla ilgili olarak ortaya çıkan oluşumlardır. Müslümanlar arasında 

farklı yorumların ortaya çıkmasının pek çok sebebi vardır. 

YORUMLAYALIM 

İnsanın Yapısından Kaynaklanan Sebepler 

Kültürel Sebepler 

Siyasi Sebepler 

İnsanların anlayış ve düşünceleri birbirinden farklıdır. 

Bu farklılık Allah’ın onlara verdiği akıl, tefekkür ve dü- 

şünce kabiliyetinin doğal bir sonucudur. İnsanların kabi- 

liyetleri, huyları, ilgileri, ihtiyaç ve beklentileri gibi temel 

özellikleri birbirinden farklıdır. Mesela aynı resme bakan 

kişiler, birbirinden farklı duygular hissedebilir, aynı kitabı 

okuyanlar değişik yorumlar yaparak farklı sonuçlar elde 

edebilirler. Aynı resim üzerinde farklı duyguların hisse- 

dilmesi ve aynı kitaptan farklı yorumlara gidilmesi insan- 

ların yapısındaki farklılığın önemli bir sonucudur. İnsan 

yapısının bu çeşitliliği dinî konuları farklı yorumlamaya 

etki etmiş ve çeşitli ekollerin ortaya çıkmasının sebeple- 

rinden biri olmuştur. 

İslam Düşüncesinde Yorum Farklılıklarının Ortaya Çıkış Sebepleri 

Sosyal Sebepler 

Coğrafi Sebepler 

Dinî Metinlerden Kaynaklanan Sebepler 

Yukarıdaki tabloyu İslam düşüncesinde yorum farklılıklarının ortaya çıkış 

sebepleri açısından yorumlayınız. 


“Andolsun, biz bu Kur’an’da insanlar 

için her türlü misali değişik şekillerde 

açıkladık. Fakat insan tartışmaya her 

şeyden daha çok düşkündür.” 

Kehf suresi, 54. ayet. 

Yukarıdaki ayeti dikkate alarak insanın 

yapısından kaynaklanan sebeplerin 

yorumlara etkisini değerlendiriniz.

Müslümanlar arasında farklı yorumların ortaya çıkmasının 

sebeplerinden biri de sosyal hayattır. Sosyal hayat sürekli bir de- 

ğişme, gelişme ve yenilenme içindedir. Her zaman ve mekânda 

geçerliliğini koruyan evrensel nitelikli ilkeler varlığını sürdürür- 

ken yerel nitelik taşıyan unsurlar zamanla varlıklarını yitirirler. 

İşte bu değişen ve değişmeyen ilkelerin insanlar üzerinde etkili 

olması yorumların farklılaşmasına zemin hazırlamaktadır. İnsan 

toplum içinde yaşayan bir birey olduğu için sosyal sebeplere 

bağlı olarak sürekli bir değişim ve yenilenme içindedir. Sosyal 

hayatın kendine özgü yapısı, İslam düşüncesinde farklı yorum 

biçimlerinin ortaya çıkmasında etkili olmuştur. Toplumların sos- 

yal yapıları onların dinî anlayış ve yaşayışlarını önemli şekilde 

etkilemesi, bazı dinî konuların farklı şekillerde anlaşılması ve 

yorumlanması sonucunu doğurmuştur. Mesela köy yaşamı ile 

şehir yaşamı ve sosyal yapısı birbirinden farklıdır. Bundan dola- 

yı da şehirlerdeki dinî kavrayış ve yaşam köylerdeki dinî anlayış 

ve yaşamdan farklılık gösterir. Ayrıca, savaş, doğal afet, siyasi 

ve ekonomik krizler de toplumların sosyal yapılarını derinden 

etkiler. Bu durum dinî konularla ilgili farklı yorumların ortaya 

çıkmasına önemli ölçüde zemin hazırlayan sebeplerden biridir. 

Müslümanlar arasında farklı yorumların ortaya çıkmasının 

sebeplerinden biri de kültürel etkileşimlerdir. İslam dini kısa bir 

zaman içinde Arap Yarımadası’nın dışına yayılmış ve Suriye, 

İran, Irak, Mısır gibi bölgeler İslam coğrafyasının bir parçası 

hâline gelmiştir. Bu bölgelerde Hristiyanlık, Yahudilik, Mecusi- 

lik ve Zerdüştlük gibi inançlar yaygın bir şekilde bulunmaktay- 

dı. Müslümanlar fethettikleri bu bölgelerde karşılaştıkları din ve 

inanç mensuplarıyla bir arada yaşamak durumunda kalmışlardır. 

Dolayısıyla bazı Müslümanlar yaşadıkları coğrafyadaki kültür, 

örf, âdet ve geleneklerinden etkilenerek İslam dininin anlaşıl- 

masında ve yorumlanmasında farklı bir yaklaşım benimsemiş- 

lerdir. İslam dinini yeni benimseyen Müslümanlar dinî konuları 

anlamada ve yorumlamada önceki din, kültür, örf ve âdetlerinin 

etkisinden tamamen kurtulamamışlardır. Mesela insanın seçme 

özgürlüğünün olup olmadığı, Allah’ın zatı ve sıfatları gibi konular, 

İslamiyetten önce diğer din mensupları tarafından tartışılmış, 

hicri birinci asırdan itibaren de kelam tartışma konuları arasında 

yer almıştır. 

İSLAM DÜŞÜNCESİNDE YORUMLAR 

Hint mimarisine göre yapılmış bir minare 

Türk mimarisine göre yapılmış bir minare 

61

62 

4. ÜNİTE 

Müslümanların yaşamış oldukları bölgeler birbirlerinden tamamen farklı kültürel ortamlara 

sahip olduğu için aynı dinî konular farklı anlaşılıp farklı yorumlanmış ve yaşanmıştır. Ancak 

bu farklılık dinin değişmezleri olan ana konularıyla ilgili olmayıp zaman ve mekâna göre de- 

ğişiklik gösteren değişebilir yönleriyle ilgilidir. Bu gibi kültürel sebepler yorum farklılığının 

nedenleri arasında yer almıştır. 

Fetihlerle birlikte İslam, farklı coğrafi özellikle- 

re sahip, çeşitli dinlere mensup milletleri içine alan 

geniş topraklara yayılmıştır. İslam dini, sıcak ve ku- 

rak bir coğrafyada doğmasına rağmen kısa bir süre 

içerisinde birçok farklı iklim ve coğrafyaya ulaş- 

mıştır. Akdeniz sahillerindeki iklim ile Kafkasya 

ve Orta Asya coğrafyasındaki iklim birbirlerinden 

farklıdır. Hindistan’ın yağmur ormanlarından olu- 

şan coğrafyası ile kurak ve sıcak bir iklime sahip 

olan Arap Yarımadası da birbirinden ayrı özelliklere 

sahiptir. Farklı coğrafyalarda yaşayan Müslümanla- 

rın yaşam şekilleri ve ihtiyaçları da bulundukları böl genin özel koşullarından etkilenmiştir. 

Dolayısıyla coğrafi sebeplere dayanan yaşam biçimlerindeki çeşitlilik dinin uygulamaya yö- 

nelik alanlarına farklı şekilde yansıyarak değişik yorum ve uygulamaların ortaya çıkmasında 

etkili olmuştur. Mesela coğrafi sebeplere bağlı olarak kıyafet, yemek kültürü ve diğer alanlar- 

daki örf ve âdetlerin çeşitlilik arz etmesi İslam düşüncesindeki yorumlar üzerinde de belirgin 

bir biçimde etkisini göstermiştir. 

ARAŞTIRALIM_______ 

“Sizin için de yolcular için de bir 

geçimlik olmak üzere deniz avı yapmak 

ve deniz ürünlerini yemek sizlere 

helal kılındı…” 

Mâide suresi, 96. ayet. 

Yukarıdaki ayetin deniz ürünlerinden 

faydalanmak için nasıl farklı yorumlara 

konu olduğunu araştırınız. 

Müslümanlar arasında farklı yorumların ortaya çıkmasının sebeplerinden biri de siyasi 

farklılıklardır. Siyasi sebepler dinin anlaşılmasında ve uygulanmasında doğrudan veya dolaylı 

olarak etkisini göstermiştir. Belirli bir dinî yorumun öne çıkarılması, diğer yorumların gör- 

mezlikten gelinmesi veya siyasi iktidarın zaaflarını herhangi bir dinî yorumla meşrulaştırması 

gibi hususlar bu sebepler arasında yer almaktadır. Hz. Peygamber ve ilk Dört Halife Dönemin- 

de meydana gelen bazı olayların farklı şekillerde yorumlanması Müslümanlar arasında çeşitli 

mezheplerin ortaya çıkmasında etkili olmuştur. Mesela Peygamberimizin vefatından sonra ki- 

min halife olacağıyla ilgili tartışmalar, ileri sürülen görüşler ve her görüşün ayet ve hadislerle 

delillendirilmesi çabaları birçok mezhebin ortaya çıkmasına sebep olmuştur.


“Bütün insanlık bir zamanlar tek bir topluluktu; 

(sonra ihtilafa düşmeye başladılar), bunun üzerine Allah, 

müjdeci ve uyarıcı olarak peygamberler gönderdi 

ve onlar aracılığıyla hakikati ortaya seren vahiy(ler) 

bahşetti ki bununla insanların farklı görüşler edinmeye 

başladıkları her konuda karar verebilsin. Buna rağmen 

kendilerine hakikatin bütün kanıtları geldikten sonra 

aralarındaki kıskançlıktan dolayı onun anlamı hakkında 

ihtilafa düşenler bizzat bu (vahy)in tevdi edildiği aynı 

insanlardı. Ancak Allah, insanları, kendi iradesiyle, 

üzerinde ihtilafa düştükleri hakikate sevk etmiştir. Çünkü 

Allah, (ulaşmak) isteyeni doğru yola ulaştırır.” 


İnsanlar arasında sebeplerden kaynaklanan yorum 

farklılıkları bir yönüyle zenginliktir. Ancak bu farklılıklar 

ihtilafa ve ayrışmaya neden olmamalı, insanlar arasındaki 

dostluk ve kardeşliği bozmamalıdır. 

Hz. Ali ile Hz. Aişe arasında meydana gelen Cemel Vakası ile Hz. Ali ve Muaviye bin Ebu Süfyan 

arasında meydana gelen Sıffin Sa vaşı Haricîlik ve Şiilik gibi siyasi-itikadi ekollerin ortaya çıkmasında 

etkili olmuştur. Ayrıca bu savaş larda ölen ve öldürülen Müslümanların dünya ve ahiretteki durumla- 

rının ne olacağıyla ilgili tartışmalar da Mürcie ve Mu’tezile gibi itikadi yorumların doğmasına zemin 

hazırlamıştır. 

Kur’an-ı Kerim ve hadisler, İslam dininin kaynakları olan dinî metinlerin başında gelir. Bu me- 

tinlerde geçen bazı kavram ve ifadeler farklı anlaşılarak çeşitli yorumların ortaya çıkmasında etki- 

li olmuştur. Kur’an-ı Kerim’de müteşabih olarak isimlendirilen ve farklı şekillerde anlaşılan ancak 

Kur’an’ın bütünü göz önünde bulundurulduğunda doğru anlaşılması mümkün olan bazı ifadelerle 

ilgili yapılan açıklamalar yorum farklılığına zemin hazırlamıştır. Mesela Kur’an’da, “Allah’ın eli” 1 

ve “Allah’ın yüzü” 2 gibi ifadeler yer almaktadır. İslam âlimlerinden bazıları bu ifadeleri herhangi bir 

yoruma tabi tutmadan olduğu gibi anlayarak Allah’ın, 

insan gibi eli ve yüzü olduğunu ileri sürerken bazı 

âlimler de bu ifadeleri “Allah’ın kudreti” ve “Allah’ın 

zatı” şeklinde yorumlamayı tercih etmişlerdir. İslam 

düşüncesinde farklı yorumların ortaya çıkmasına se- 

bep olan olaylar ayrışma nedeni olarak değil birer zen- 

ginlik olarak anlaşılmalıdır. 

1 Fetih suresi, 10. ayet. 

2 Kasas suresi, 88. ayet. 


BELİRTELİM_______ 

“İslam nedir? İslam’ın farklı yorumları 

nelerdir?” sorularından hareketle dinin 

aslı ve yorumları arasındaki farkı 

belirtiniz. 

63

64 

4. ÜNİTE 

2. İslam Düşüncesinde Siyasi-İtikadi Yorumlar 

Mezhepler hakkında neler biliyorsunuz? 

İslam düşüncesindeki yorum farklılıklarının sistematik bir biçimde şekillenmesi mezhepleri doğur- 

muştur. Mezhep kelimesi sözlükte görüş, tutum, fikir, takip edilen ve gidilen yol anlamında kullanılır. 

Terim olarak ise mezhep, kendi içinde tutarlı bir metot ve 

düşünce sistemine sahip olup belli fikir ve şahıslar etrafında 

oluşan hareketlerdir. 

İslam düşüncesinde mezhepler siyasi-itikadi ve amelî- 

fıkhi olmak üzere ikiye ayrılır. İtikadi mezhepler dinin 

inanç alanıyla ilgili konular üzerinde yoğunlaşırken amelî 

mezhepler dinin uygulama alanıyla ilgili konuları ele alır. 

Fikir ve düşünce özgürlüğünü benimseyerek akla önem ve- 

ren İslam düşüncesinde farklı yorum ve mezheplerin orta- 

ya çıkması doğal bir durumdur. 

Tüm bu farklı yorumların hakikatin ortaya çıkmasına 

katkı sağlayan çabalar olarak görülmesi gerekir. Bunun için 

de İslam dünyasında ortaya çıkan ve vahyin özüne ters düşmeyen tüm ü mezhepler, h l ffarklılıkları kl l kl temsil il 

eden bir kültürün zenginliği olarak görülmeli ve hoşgörü temelinde değerlendirilmelidir. Haricîlik, Şi- 

ilik, Mu’tezile, Maturidilik ve Eş’arilik gibi oluşumlar İslam dininin inanç alanıyla ilgili konularında 

farklı görüş ve düşünceler ileri sürmüş başlıca itikadi mezheplerdir. 

2.1. Haricîlik 

Sizce bazı mezhepler neden varlığını sürdürememiştir? 

Mü Müslümanlar lü l arasında d ortaya çıkan k ilk iitikadi ik di ffırka k HHaricîliktir. i îlik i SSıffin ffi S Savaşı’nda ’ d HHz. Ali’ Ali’yi i ddestekle kl 

yen bir grup, savaşın sonlarında gündeme gelen Hakem Olayı ile birlikte ondan desteğini çekerek ayrıl- 

mıştır. Haricîler, “Lâ hükme illâ lillâh” (Hüküm yalnızca Allah’a aittir.) sloganıyla ortaya çıkmış, hakem 

kabul ettiği için Hz. Ali’yi de reddetmiş ve daha sonraları itikadi bir boyut kazanmış bir gruptur. Bu 

olayın devamında kendi aralarında da siyasi ve itikadi birçok konuda ihtilafa düşerek çok farklı fırkalara 

ayrılmışlardır. Haricîlere göre İslam’ın en ideal uygulaması Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer dönemlerinde 

gerçekleşmiştir. Hz. Osman’ın, hilafetinin ilk altı yılından sonraki uygulamalarıyla Hz. Ali’nin de Mu- 

aviye karşısındaki haklı davasını hakeme götürmeyi kabul ettiği için küfre düştüğünü iddia etmişlerdir. 

Onlara göre halife olmak için Kureyşli olmak diye bir şart yoktur. Köle bile olsa ilim ve cesaret sahibi her 

Müslüman halife olabilir. Ayrıca iman ve ameli birbirinden ayrılmaz bir bütün kabul ettikleri için büyük 

günah işleyen bir kimsenin İslam dairesi dışına çıktığını söylemişlerdir. 


Mezhepler; 

-Din değil dinin yorumudur. 

-Düşünce zenginliğidir. 

-Kolaylıktır. 

-İnsan ürünüdür. 

-Değişime açıktır. 

-Sorunlara çözüm arayışıdır.

Haricîlik, pek çok konuda benim- 

semiş olduğu değişik fikir, düşünce 

ve tutumlarından dolayı İslam dün- 

yasında fazla tutunamamıştır. Ancak 

Haricîliğin bir alt kolu olarak ortaya 

çıkan İbadiyye ekolü günümüze ka- 

dar varlığını devam ettirerek gelmiş- 

tir. Günümüzde İbadiler, daha çok 

Kuzey Afrika’nın bazı bölgeleriyle 

Madagaskar, Zengibar ve Umman 

Sultanlığı’nda yaşamaktadırlar. 

2.2. Şia 

Şiîlik hakkında neler biliyorsunuz? 

Hz. Ali’nin Hz. Peygamberden sonra nass ve tayinle imam olduğuna inanan, imametin kıyamete 

kadar onun soyuna ait olduğunu ileri süren, bu imamların masum olduklarını iddia eden topluluklara 

Şia denir. Şiiler, imamet konusunu inanç esaslarından biri olarak kabul ederler. Onlara göre imamet 

konusu hem ayetlerle hem de Hz. Peygamberin vasiyetiyle sabit olmuştur ve her ikisi de Hz. Ali için 

gerçekleşmiştir. Tarih içinde gelişerek itikadi, siyasi ve fıkhi konularda kendine özgü fikirleriyle bağımsız 

bir ekol olarak varlığını sürdürmüştür. 

Şiilik zamanla kendi içinde birçok konuda farklı tutum 

ve görüşler benimseyerek değişik kollara bölünmüştür. Zeydiye, 

İsmailiye ve İsna Aşeriye-İmamiye gibi kolları günümüze 

ulaşarak varlığını devam ettirmişlerdir. Günümüzde 

Şiilik denildiği zaman İmamiye ekolü anlaşılır. İmam olanların 

sayısının on iki olduğuna inandıkları için “İsna Aşeriye” 

olarak da isimlendirilen İmamiye İran’da resmi mezhep 

olarak benimsenmiştir. İmamiye ekolüne göre dinin temel 

esasları tevhit, adalet, nübüvvet, imamet ve ahiret (mead) olmak 

üzere beştir. İman esasları içinde yer alan imamet inancına 

göre imamların sayısı on ikidir. On ikinci imam hâlen 

sağdır ve günü geldiğinde tekrar dönerek yeryüzünü adaletle 

dolduracaktır. Şia’nın diğer önemli bir ekolü olan Zeydiye, 

İmamiye’nin dördüncü imam olarak kabul ettiği Ali 

Zeynelabidin’in oğlu olan Zeyd’i imam olarak kabul eder. 


BULALIM_______ 

Haricîlerin yaşadıkları bölgeler aşağıdaki hangileridir? 

Bulunuz. 

Madagaskar Zengibar 

Umman Sultanlığı Somali 

Tanzanya Nijer 


On iki imam şu isimlerden 

oluşmaktadır: 

1. Hz. Ali 

2. Hz. Hasan 

3. Hz. Hüseyin 

4. Ali Zeynelabidin 

5. Muhammed Bakır 

6. Cafer-i Sadık 

7. Musa Kazım 

8. Ali er-Rıza 

9. Muhammed Taki 

10. Ali Naki 

11. Hasan Askeri 

12. Muhammed Mehdi 

65

66 

4. ÜNİTE 

Bugün Yemen’de yoğun olarak yaşayan Zey- 

diler, imamet konusunda diğer Şii fırkalardan 

ayrılırlar. Onlara göre Hz. Peygamber isim ve 

şahıs belirterek kimseyi imam olarak tayin et- 

memiştir. Haşimoğullarına mensup, ilim, cesaret 

ve takva sahibi bir kimse imametini ilan ederek 

ayaklanırsa imamlığı hak etmiş olur. İmamlar 

hatasız ve günahsız değillerdir. İsmailiye ekolü 

ise Cafer-i Sadık’ın ölümünden sonra imametin 

oğlu İsmail’e ve onun soyundan gelenlere ait olduğunu 

iddia eder. İsmaililer, Fatımi Devleti’nin 

kurulmasıyla birlikte güçlenmişler ancak bu devletin 

yok olmasıyla zayıflamışlardır. 

2.3. Mu’tezile 

Mu’tezile hakkında neler biliyorsunuz? 

İİslam 

toplumunu derinden etkileyen iç savaşlar ve 

savaşlarda ölenlerin durumları gibi konularla ilgili ya- 

pılan tartışmalar sonucu ortaya çıkan fırkalardan biri de 

Mu’tezile’dir. Hasan Basri’nin ilim meclisinde iç savaşa 

katılanlar ile büyük günah işleyenlerin durumları tartışı- 

lırken Vasıl bin Ata büyük günah işleyenlerin ne mümin 

Tezhipli Hz. Ali hattı 

Hat: Şefik Bey 


Kur’an’ın iyiliği tavsiye etmek, kötülükten 

alıkoymak ilkesini tartışınız. 

ne de kâfir olup ikisi arasında bir yerde oldukları fikrini ileri sürerek Mu’tezile’nin ilk temellerini atmıştır. 

Emeviler, kendi iktidarlarını sağlam temellere oturtmak ve toplumdaki muhalif hareketlerin direncini kır- 

mak için her şeyi Allah’ın iradesiyle ilişkilendirmek istiyorlardı. İlahî irade sonucu iktidara geldiklerini, 

toplumdaki buhranların ve yönetimdeki olumsuzlukların kendileriyle bir ilgisinin olmadığını ve her şeyin 

Allah’ın takdiriyle olduğunu ileri sürüyorlardı. İşte Emevi iktidarının bu olumsuz yaklaşımları ve insan 

iradesini yok saymaları Mu’tezile’nin savunduğu fikirlerin yaygınlaşmasına zemin hazırlamıştır. 

İslam dünyasının genişlemesi, farklı din ve kültürlerle karşılaşılması ve başlayan tercüme faaliyetleri, 

başka fikir ve düşüncelerin İslam dünyasına taşınması gibi olaylar Mu’tezile’nin gelişimini hızlandırmış- 

tır. Mu’tezile, İran ve Hint kökenli inançlar ile Yahudilik ve Hristiyanlık gibi diğer dinlere karşı İslam’ın 

inanç ve ibadetle ilgili esaslarını açıklayarak savunmuştur. Abbasiler Dönemi’nde faaliyetlerini artıran 

Mu’tezile, İslam’ın inanç esaslarını açıklamada ve savunmada naklî delillerin yanında akli ve felsefi de- 

lilleri de kullanarak Kelam ilminin ilk temellerini atmıştır. Mu’tezile en önemli fikirlerini tevhit, adalet, 

vaad ve vaid, el- menzile beyne’l-menzileteyn, el-Emru bi’l-ma’ruf ve’n-nehyu ani’l-münker olmak üzere 

toplam beş ilkede bir araya getirmiştir. Ayrıca Mu’tezile, Allah’ın ahirette kesinlikle görülemeyeceğini ve 

bir şeyin iyi ya da kötü olduğunun akıl yoluyla bilinebileceğini söylemiştir.


2.4. Maturidilik 

Maturidilik hakkında neler biliyorsunuz? 

Mu’tezile’nin Beş Temel Esası 


1. Tevhit: Allah zatında, sıfatlarında ve fiillerinde birdir. Kıdem, Allah’a mahsus en özel sıfattır. 

Allah’ın diğer sıfatları onun zatının aynısıdır. Allah zatı ile bilir, zatı ile görür ve zatı ile işitir. 

2. Adalet: Allah, çirkin ve kötü olan şeyleri yaratmaz. İnsan özgür ve sorumlu bir varlıktır, kendi 

fiillerinin yaratıcısıdır. Eğer insan fiillerinin yaratıcısı Allah olsaydı, Allah’ın iradesine uymayan 

fiillerinden dolayı bu insanı cezalandırması anlamsız olurdu. İnsanın yaptıklarından sorumlu tutulması 

için tam bir irade ve eylem hürriyetine sahip olması gerekir. Dolayısıyla insanın özgür bir 

iradesi vardır ve Allah bu iradeye müdahale etmez. Çünkü insanın iradesine müdahale onun ilahi 

adaletiyle bağdaşmaz. 

3. Vaad ve vaid: Dünyada amelleri güzel olanların ahirette mükâfatlandırılmasına vaad, amelleri 

kötü olanların cezalandırılmasına da vaîd denir. Bu durum adalet ilkesinin doğal bir sonucudur. İyilik 

yapana mükâfat, kötülük yapana da ceza vermek Allah için vaciptir. Çünkü Allah ne vaadinden 

ne de vaîdinden döner. 

4. el-Menzile beyne’l-menzileteyn: Büyük günah işleyen kimse ne mümindir ne de kafirdir, iman 

ile küfür arasında bir yerdedir. 

5. el-Emru bi’l-ma’ruf ve’n-nehyu ani’l-münker: İyiliği emredip kötülükten sakındırmak her 

Müslüman için farz olan bir görevidir. 

Akaid konusunda İİmam 

Maturidi’nin görüşlerini benimseyenlerin oluşturduğu ehl-i sünnet mezhep- 

lerinden bir diğeri de Maturidilik’tir. Maturidi mezhebi, dinî konularda nakli öne çıkaran Selef ile aklı 

öne alan Mu’tezile arasında orta bir yolu tercih etmiştir. Bunun için de akaid alanında ayet ve hadislerle 

birlikte dinin anlaşılması için aklı da bir temel olarak kabul etmiştir. İmam Maturidi, İmam-ı Azam Ebu 

Hanife’nin anlayışı doğrultusunda gelişen ehl-i sünnet çizgisini sistemleştirerek Sünni düşünceye yeni 

bir ruh katmıştır. Maturidi, dinî konularda akla önem vermekle Mu’tezile’ye yakın bir çizgide yer al- 

mışsa da akıl ve nakil arasında kendine özgü bir denge kurmayı başarmıştır. Ona göre iman, dil ile ikrar 

ve kalp ile tasdikten ibarettir. Amel imana dâhil edilemez. Çünkü yüce Allah, Kur’an’ın birçok ayetinde 

iman ve amele ayrı ayrı değinmiştir. Maturidilik’in genel prensipleri şöyledir: Allah vardır, birdir, eşi ve 

benzeri yoktur. İnsanın, akıl yoluyla Allah’ın varlığına ulaşması mümkündür. Çünkü Allah, insandan 

67

68 

4. ÜNİTE 

aklını kullanmasını, düşünmesini ve ib- 

ret almasını istemektedir. Kur’an-ı Ke- 

rim Allah kelamıdır ve Allah’ın kelam 

sıfatı onun zatıyla birlikte var olan ezelî 

bir sıfattır. İnsanın fiilleri yaratma bakı- 

mından Allah’a, kesp (kazanma) yönün- 

den ise insana aittir. İnsana cüz’i irade 

verilmiştir. Bundan dolayı da insan tüm 

fiillerinden sorumlu olan bir varlıktır. 

İnsan bir şeyi yapmak istediği zaman 

Allah, bu fiilin gerçekleşmesi için kud- 

ret yaratır ve insan da bu kudretle o fiili 

gerçekleştirir. 

Maturidi’nin dini anlama ve yo- 

rumlama sistemi, kendisinden sonraki 

birçok din bilginine ilham kaynağı olmuştur. 

Maturidi’nin ekolü, ilk önceleri 

Horasan ve Maveraünnehir’de sonraki 

dönemlerde ise Afganistan, Pakistan, 

Hindistan, Doğu Türkistan, Malezya, 

Endonezya, Kafkaslar, Rusya, Türkiye, 

Ortadoğu ve Balkanlarda yaşayan Müslümanların 

büyük bir kısmı tarafından 

benimsenmiştir. 



Arkadaşı ve öğrencisi Hakim Semerkandi, 

Maturidi’nin mezar taşına şunları yazmıştır: “Burası 

bütün hayatını ilme adayan, gücünü ilmin yaygınlaşması 

ve öğretilmesi yolunda tüketen, din yolundaki eserleriyle 

anılan ve ömrünün meyvelerini devşiren kişinin 

mezarıdır.” 

Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 28. s. 147. 

İmam Maturidi Kimdir? 

Türk kökenli bir aileye mensup olan İmam Maturidi, M 852 yılında Semerkant’ta doğmuş ve 

M 944’te aynı yerde vefat etmiştir. Maturidi’nin yetiştiği Semerkant, Ebu Hanife’nin görüşlerinin 

yaygın olduğu bir ilim merkeziydi. Maturidi, genç yaşta ilim tahsil ettiği medresenin başına geçmiştir. 

Maturidi kelam, mezhepler tarihi, tefsir ve fıkıh alanında birçok eser vermiş ve Kur’an-ı 

Kerim’i tefsir eden “Te’vilatu’l-Kur’an” isimli kitabıyla önemli tefsirciler arasında yer almıştır. Ayrıca 

Maturidi’nin “Kitabu’t-Tevhid” isimli eseri günümüze kadar ulaşmıştır. Büyük siyasi çalkantıların 

yaşandığı bir coğrafyada yetişen Maturidi, Müslüman Türkler arasında etkili olmuş ve kendi adıyla 

anılan Maturidilik mezhebinin kurucusu sayılmıştır.

2.5. Eşarilik 

Eşarilik hakkında neler biliyorsunuz? 

Ebu’l-Hasan el-Eşari’nin itikadi konularla ilgili görüşlerini benimseyenlere Eşariye denilmiştir. 

Ehl-i sünneti meydana getiren mezheplerden biri Eşariliktir. Gazali ve Fahrettin Razi gibi âlimler 

Eşarilik’in temel görüşlerini benimseyerek yazdıkları eserlerle bu mezhebin geniş bir şekilde yaygın- 

laşmasını sağlamışlardır. 

İmam Eşari, itikadi konuların açıklanmasında akla değer vererek ayet ve hadislerin yanında akli de- 

lilleri de kullanmıştır. Eşarilik’in temel görüşleri şunlardır: Allah birdir, eşi ve benzeri yoktur. Allah’ın 

zatı ile var olan ezelî sıfatları vardır. Kur’an-ı Kerim Allah’ın kelamıdır. Allah ahiret gününde mümin- 

ler tarafından görülebilecektir. İnsanların fiilleri Allah tarafından yaratılmaktadır. 

Eşari’ye göre iman, bilgi ve kalp ile tasdikten ibarettir. Kendilerine dinî tebliğ ulaşmayan kimseler, 

akıllarıyla Allah’ı bulmak ve iman etmekle yükümlü değildir. İyi ve kötü, güzel ve çirkin akıl ile değil 

vahiyle bilinebilir. Bir şey Allah emrettiği için güzel, yasakladığı için çirkindir. Allah, kulları arasın- 

dan seçtiği kişileri peygamber olarak gönderir. Ahiret hayatıyla ilgili konular ancak nassla bilinir ve 

akıl ise bunların imkân dâhilinde olduğunu kabul eder. 

Malikilerin hemen hemen hepsi, Şafiilerin büyük bir kısmı Hanbeli ve Hanefilerin de çok az bir 

kısmı itikadi konularda Eşarilik’i benimsemişlerdir. Eşarilik daha çok Hicaz, Kuzey Afrika, Mısır, 

Irak, Suriye ve Endonezya’da yaşayan Müslümanlar arasında yaygındır. 


İmam Eşari Kimdir? 

Ebu’l-Hasan el-Eşari, M 874 yılında Basra’da doğmuş ve M 936 yılında Bağdat’ta vefat etmiş- 

tir. Yemenli meşhur sahabi, Ebu Musa el-Eşari’nin soyundan gelen Eşari, Mu’tezile âlimlerinden 

olan üvey babasının himayesinde ilim tahsilini sürdürdü. Onun etkisinde kalarak gençlik yıllarında 

Mu’tezile mezhebinin görüşlerini benimsedi ve bu mezhebi savunan eserler kaleme aldı. Ancak daha 

sonraları, hocasıyla yaptığı ilmî tartışmalarla yeni fikir arayışlarına girdi ve bu mezhebin görüşlerini 

eleştirmeye başlayarak Mu’tezile mezhebini terk etti. Selefiye’nin imamı olarak kabul edilen Ahmet 

bin Hanbel’in yanında bir süre kaldıktan sonra Eşarilik olarak ortaya çıkan mezhebin temellerini 

oluşturan görüşleri savunmuştur. 


69

70 

4. ÜNİTE 

3. İslam Düşüncesinde Amelî-Fıkhi Yorumlar 

İslam düşüncesindeki fıkhi yorumlar, İslam dininin ibadet alanıyla ilgili olarak ortaya çıkan mez- 

heplerdir. Fıkhi mezhepler büyük fakihlerin yetiştiği hicri ikinci asrın başlarından itibaren ortaya çık- 

maya başlamıştır. Fıkhi mezhepler genellikle kurucuları kabul edilen müçtehit imamların isimleriyle 

anılmaktadır. İmam Ebu Hanife, İmam Malik, İmam Şafii, İmam Ahmet bin Hanbel ve İmam Cafer 

Sadık gibi büyük fakihler bugün İslam dünyasında yaşamakta olan Hanefi, Maliki, Şafii, Hanbeli ve 

Caferi mezheplerinin oluşmasına öncülük yapmışlardır. 

3.1. Hanefilik 

İslam dünyasında en yaygın fıkhi mezhep hangisidir? 

Hanefi mezhebi, Sünni fıkıh ekollerinden biri olup İİmam 

Ebu Hanife’nin görüşlerine dayanır. Ebu 

Hanife, kendinden önceki fıkhi görüş ve rivayetleri, dönemindeki şartları ve ihtiyaçları dikkate alarak 

değerlendirmiştir. Dinin genel ilkelerini göz önünde bulunduran Ebu Hanife, nakil ile akıl ve hadis 

ile re’y arasında dengeli bir yol benimsemeye çalışmıştır. Dinin genel ilkelerini, toplumun gelenekle- 

rini ve insan için faydalı olanları dikkate alarak yapmış olduğu içtihatlar, Hanefi mezhebinin yaygın- 

laşmasını sağlamıştır. Ebu Hanife’nin önde gelen öğrencilerinden İmam Muhammed ve Ebu Yusuf 

gibi âlimlerin bu mezhebin gelişmesine ve yayılmasına önemli katkıları olmuştur. Ebu Hanife’nin en 

meşhur eseri Fıkh-ı Ekber’dir. Irak’ta doğan Hanefi mezhebi, Abbasiler Dönemi’nden itibaren İslam 

coğrafyasının özellikle doğu bölgelerinde yaygınlaşarak büyük bir gelişme göstermiştir. Hanefilik, 

günümüzde daha çok Türkiye, Balkanlar, Hindistan, Pakistan, Afganistan, Irak, Suriye ve Türk Cumhuriyetlerinde 

yaşayan Müslümanlar arasında yaygındır. 


İmam Ebu Hanife Kimdir? 

Asıl adı Numan bin Sabit olan Ebu Hanife 699 yılında Kûfe’de doğmuş ve 767 yılında vefat etmiştir. 

Irak’ın ünlü âlimlerinden ders alarak bilgisini geliştirdi. Hocası Hammad bin Ebu Süleyman’ın 

vefatı üzerine onun yerine geçti ve ders vermeye başladı. Kısa sürede ünü tüm ilim çevrelerinde yayıldı 

ve öğrencileri arttı. Ticaretle de uğraşan Ebu Hanife, müçtehit düzeyinde birçok talebe yetiştirdi. 

Fıkıh bilgisi ve birçok konudaki pratik çözümleri sayesinde İmam-ı Azam ismiyle anıldı. Yetmiş yıllık 

ömrünü ilim ve öğrenci yetiştirmekle geçiren Ebu Hanife, kendisine teklif edilen kadılık görevini 

tüm baskılara rağmen kabul etmemiştir.

3.2. Malikilik 

Maliki mezhebi, büyük hadis ve fıkıh âlimi olan Malik bin Enes’in görüşlerine dayanır. Görüş ve 

uygulamalarında Kur’an, sünnet, sahabe ve tabiin sözlerini kaynak kabul eder. Maliki mezhebinin 

en önemli özelliği, Medine halkının uygulamalarına diğer mezheplerden daha fazla önem vermesidir. 

Bunun için de Medine halkının örfü, dinin anlaşılmasında önceliklidir. Çünkü Hz. Peygamber, 

yaklaşık on yıl burada yaşamış, onların örf ve âdetlerinden dine aykırı olanları kaldırmış, bir kısmını 

düzeltmiş ve bazılarına da dokunmamıştır. 

İmam Malik’in görüşleri Hicaz bölgesinde yayılmış, ardından öğrencileri aracılığıyla Mısır, Kuzey 

Afrika ve Endülüs’e taşınmıştır. İspanya’da kurulan Endülüs Emevi Devleti, bir dönem Malikilik resmî 

mezhep olarak benimsemiştir. Günümüzde Maliki mezhebi Mısır, Tunus, Cezayir, Fas ve Sudan’da 

yaşayan Müslümanlar arasında yaygındır. 


3.3. Şafiilik 


İmam Malik Kimdir? 

Malik bin Enes, 712 yılında Medine’de dünyaya geldi. İlmî tahsilini burada tamamladı. Medine, 

o dönemde Hz. Peygamberin hadisleri, sahabe ve tabiin fetvalarını öğrenme bakımından önemli 

bir merkezdi. Dönemin büyük âlimlerinden ilim öğrenen İmam Malik, Mescid-i Nebevi’de ders ve 

fetva vermeye başladı. Medine fıkhının imamı olarak tanınan Malik bin Enes, 795 yılında vefat etti. 

İmam Malik’in Muvatta isimli kitabı hadislerden ve sahabe sözleriyle tabiin fetvalarından derlediği 

en önemli eseridir. 

Şafii mezhebi, Muhammed bin İdris eş-Şafii’nin dinî yorum ve görüşlerini esas alır. Dönemin birçok 

ilim merkezlerini gezen ve buralardaki gelenekler hakkında bilgi sahibi olan İmam Şafii, bazı fetvalarını 

bulunduğu çevrenin şartları doğrultusunda zaman zaman gözden geçirmiştir. Bundan dolayı da onun 

Bağdat’ta bulunduğu dönemde yaptığı içtihatlar için “eski görüşü”, Mısır’daki içtihatları için de “yeni görüşü” 

tabirleri kullanılmıştır. 

Şafii mezhebi de diğer mezhepler gibi herhangi bir meselenin çözümü için ilk önce Kur’an ve sünnete 

başvurur. Eğer bir mesele hakkında hüküm Kur’an ve sünnette varsa başka delile başvurulmaz yoksa önce 

icma ardından da kıyas deliline gidilir. Şafii mezhebi, ülkemizin Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri ile 

Mısır, Suriye, Filistin, Irak ve Endonezya gibi ülkelerde yaşayan Müslümanlar arasında yaygındır. 

71

72 

4. ÜNİTE 


3.4. Hanbelilik 

Hanbeli mezhebi, ünlü hadis ve fıkıh âlimi Ahmet bin Hanbel’in görüşlerini esas alan fıkhi bir yorumdur. 

Hanbeli mezhebi, rivayetlere önem vermekle birlikte nasslardan hüküm çıkarma konusunu da ihmal 

etmemiştir. İbadet konularında dinî metinleri ve önceki âlimlerin eserlerini önceleyen Hanbeli mezhebi, 

muamelat konularında da “Eşyada asıl olan mubahlıktır.” ilkesine dayanmıştır. Tabiin fetvalarını da kaynak 

olarak benimser ve hakkında hüküm bulunmayan konularda icma ve sahabe kavline başvurur. 

Hanbeli mezhebinin en önemli özelliği re’y ve kıyastan daha çok ayet, hadis ve sahabe kavlî (sözü) gibi 

naklî delillere dayanmasıdır. Bunun için de mezhepte hadise dayalı bir fıkıh anlayışı hâkimdir. Bağdat’ta 

ortaya çıkan Hanbeli mezhebi, Ahmet bin Hanbel’in önde gelen öğrencileri tarafından İslam dünyasının 

diğer bölgelerine de yayılmıştır. Bu mezhep günümüzde daha çok Hicaz bölgesi, Irak, Suriye, Filistin ve 

Mısır’da yaygınlaşmıştır. Ayrıca Hanbeli mezhebi, Suudi Arabistan’da resmi mezhep konumundadır. 


İmam Şafii Kimdir? 

İmam Şafii, 767 yılında Filistin’in Gazze şehrinde doğdu. Küçük yaşlarda Medine’ye yerleşerek 

tahsilini burada tamamladı. Döneminde Hicaz ve Irak olarak belirginleşen fıkıh ekollerinin yaklaşımlarını 

ve yöntemlerini öğrenerek bu iki fıkhı birleştirmeye çalıştı. Hem ehl-i re’yin hem de ehl-i 

hadisin metotlarına derinlemesine vakıf olan İmam Şafii, fıkıhta kendi yöntemini ortaya koyarak 

birçok öğrenci yetiştirmiştir. Ömrünün sonlarına doğru Mısır’a yerleşen, buranın örf ve âdetlerini göz 

önünde bulunduran İmam Şafii, bazı fetvalarından vazgeçerek bunların yerine yeni görüşler ortaya 

koymuştur. Fıkıh usulünün temellerini er-Risale isimli eserinde kaleme alan İmam Şafii, 820 yılında 

Mısır’da vefat etti. 

İmam Ahmet Bin Hanbel Kimdir? 

781 yılında Bağdat’ta doğan Ahmet bin Hanbel küçük yaşlardan itibaren İmam Muhammed, Ebu 

Yusuf ve İmam Şafii gibi dönemin âlimlerinden ilim tahsil etmiştir. İslam dünyasının birçok bölgesini 

dolaşarak hadis derlemiş ve bunları el-Müsned isimli hadis kitabında bir araya getirmiştir. İmam 

Şafii’nin fıkıh bilgisini ve hüküm çıkarma yöntemini benimseyen Ahmet bin Hanbel, sadece rivayetlerle 

yetinmemiş ve bunların fıkhi amaçlarını da araştırmıştır. Ahmet bin Hanbel 855 yılında 

vefat etmiştir.

3.5. Caferilik 

Caferilik, İmam Cafer-i Sadık’ın inanç, ibadet 

ve muamelat konusundaki görüşlerini esas 

alan bir oluşumdur. Caferiler, dinî konularda 

Kur’an-ı Kerim ve sünnetin yanı sıra masum 

kabul ettikleri on iki imamın sözlerini de delil 

olarak kabul ederler. Dinî konularda içtihat 

etme yetkisine sahip olmayanlar hayatta olan 

bir müçtehidi kendisine rehber edinerek taklit 

etmek zorundadır. On iki imamın sözleriyle 

birlikte diğer hadisleri de içinde barındıran dört 

temel eser Caferi mezhebinin ana kaynaklarını 

oluşturur. Caferilere İsna Aşeriye veya İmamiye 

de denilmektedir. Caferi denmesinin sebebi ise 

İmam Cafer-i Sadık’a nispet edilmesindendir. 

Günümüzde İran, Azerbaycan, Irak, Suriye, 

bazı körfez ülkeleri ile Afganistan ve Pakistan 

gibi yerlerde yaşayan Müslümanlar arasında 

yaygın olan Caferilik, ülkemizin bazı yörelerinde 

de benimsenen bir mezheptir. 

Caferilik mezhebine göre namazın rükünlerini 

sırasıyla ve peş peşe yapmak farzdır. 

Ayrıca namazda ikinci rekâtta rükûya varmadan 

Kunut okumak, ayaktayken elleri aşağıya 

salmak, rükû ve secde zikirlerinden sonra 

Hz. Muhammed ve ehl-i beyti için salavat 

getirmek sünnettir. 1 


1 Mehmet Keskin, Caferi İlmihâli, s. 192-213. 


Bahçelievler Merkez Mehdiye Camii / İstanbul 


İmam Cafer-i Sadık Kimdir? 

Cafer-i Sadık Medine’de doğmuştur. İsna Aşeriyye’nin 

beşinci imamı Muhammed el-Bakır’ın oğludur. İlk tahsilini 

dedesi ve babasından almıştır. Babasından sonra 

imamet görevini üstlenerek Şia’nın altıncı imamı olmuştur. 

İmamet konusunda Şia’nın tüm kolları Cafer-i 

Sadık’ın imam olduğu konusunda ittifak etmişlerdir. 

Fazilet ve takva sahibi olan İmam Cafer-i Sadık, tüm 

Müslümanların saygı ve sevgisini kazanmıştır. Hadis 

ve fıkıh ilminde büyük bir yeri olan Cafer-i Sadık, döneminin 

önemli âlimleriyle de görüşerek ilmî konular 

hakkında görüş alışverişinde bulunmuş ve 765 yılında 

Medine’de vefat etmiştir. 

Caferilere göre; İslam’ın önemli on farzı şunlardır: 

1- Namaz 2- Oruç 3- Hacc 4- Cihad (nefsin kötü arzularına karşı direnmek, ülke için 

çalışmak ve vatanı savunmak.) 5- Zekat 6- Humus (mal varlığından yıllık artışın 1/5 ini 

vererek, yetkili kurumun toplumu sosyal ve kültürel açıdan ilerletme ve geliştirme çalışmalarına 

katkıda bulunmak. 7- İnsanları iyiliğe yönlendirmek 8- İnsanları kötülükten sakındırmak 

9- Hz. Muhammed ve onun ehl-i beyt’ine gönülden bağlanıp onların tarafında olmak 

10- Hz. Peygamber ve ehl-i beyt’ine karşı olanlardan uzak durmak. 

Kur’an-ı Kerim ve Sünneti Seniyye’de çokça üzerinde durulan bu on farza 

Caferiler”Furûu’d-din” (dinin dalları) derler. 

73

74 

4. ÜNİTE 

4. İslam Düşüncesindeki Yorumları Birleştiren Unsurlar 

Müçtehitlerin ayet ya da hadisi yorumladıktan sonra sözlerini “En doğrusunu Allah bilir.” di- 

yerek tamamlamalarının sebebi ne olabilir? 

Peygamberimizin vefatından sonra gerek siyasi- 

itikadi gerekse amelî noktalarda farklı görüşler günde- 

me gelmiş ve bunun sonucu olarak çeşitli mezhepler 

ortaya çıkmıştır. Mezhepler arasındaki anlayış farklılık- 

ları dinin temel ilkelerine ait konularda olmamıştır. 

İslam dünyasında teşekkül eden mezhepler, inanç ve 

ibadetlerin esaslarında değil ancak bu ibadetlerin yapılış şekli üzerindeki ayrıntılarda farklılık gösterir gösterir. 

Söz gelimi mezhepler, imanın ve İslam’ın şartları, namaz ve orucun farz oluşu gibi konuları tartışma 

konusu yapmamışlar, sadece bu ibadetlerin nasıl yapılacağı konusunda farklı yorumlar getirmişlerdir. 

Mezheplerin, ayet ve hadisleri her asır ve dönemde yorumlamaya çalışmaları İslam dininin bütün za- 

man ve mekânlara hitap etmesinin bir sonucudur. Tevhit, nübüvvet, Kur’an-ı Kerim ve ahiret konuları 

İslam düşüncesini birleştiren temel unsurlardır. İslam düşüncesinde ortaya çıkan bütün itikadi ve fıkhi 

yorumlar bu ana prensiplerde ittifak etmişlerdir. 

İslam düşüncesini birleştiren temel unsurlardan biri tevhittir. Lâ ilâhe illallah (Allah’tan başka İlah 

yoktur.) şeklinde ifade edilen tevhit, Allah’ı birleme, onun varlığını ve birliğini kabul etme, Allah’ın 

bütün yetkin sıfatları taşıdığına inanma demektir. İhlâs suresinde bu durum tam olarak anlatılmakta- 

dır: “Ey Resulüm! De ki: O Allah’tır, birdir. Allah samet (her varlığın kendisine muhtaç olduğu) 

tir. Doğurmamış, doğrulmamış, hiçbir şey de ona denk olmamıştır.” 1 

Tevhit anlayışı, İslam çatısı altında birleşen bütün mezheplerde temel esastır. Tevhit inancı İslam’ın 

en temel konusudur. Kur’an yalnızca Allah’ın varlığına inanılmasını istemez. Kur’an her şeyin varlığı- 

nı mümkün kılan, her şeye anlam ve hayat kazandıran tek bir ilaha inanılmasını ister. Her şeyi yaratan, 

kudret sahibi, rahmeti her şeyi kuşatan Allah inancı, hayatın bir bütünlük içinde kavranmasını sağlar. 

İLİŞKİLENDİRELİM_______ 

“Eğer yer ile gökte Allah’tan başka ilahlar olsaydı bunların ikisi de muhakkak fesada uğrar, 

yok olurdu...” 

Enbiyâ suresi, 22. ayet. 

Yukarıdaki ayeti dikkate alarak evrendeki ahenk ve düzeni tevhit prensibiyle ilişkilendiriniz. 

1 İhlâs İhlâ suresi, i 1-4. 1 4 ayetler. l 

BULALIM_______ 

Tüm mezheplerin ortak kabul ettikleri 

ana kaynak nedir?

İslam bilginlerinin tamamı tevhit il- 

kesinde hemfikirdir. Onlara göre Allah 

vardır, birdir. İsim, sıfat ve fiillerinde eşi, 

benzeri yoktur. Allah’ın varlığını ve bir- 

liğini insan aklıyla da bulabilir. Allah’a 

ait isim ve sıfatlar başka varlıklara ya- 

kıştırılamaz. Allah’tan başkasına ibadet 

edilemez. Görüldüğü gibi tevhit ilkesi 

mezhepler arasında tartışma konusu 

yapılmamıştır. Hiçbir mezhep, Allah’ın 

varlığı ve birliği üzerinde ihtilaf edile- 

cek bir konu olarak algılamamıştır. 



Aşağıdaki şemayı Allah, nübüvvet ve insan ilişkisi 

açısından yorumlayınız. 

Kulluk-İbadet 

İman 

İslam düşüncesini birleştiren temel 

unsurlardan biri de nübüvvettir. Allah, 

emir ve yasaklarını bildirmek, koyduğu 

kuralları uygulamalarıyla insanlara göstermek, 

tüm insanlara önder ve örnek 

olmaları için peygamberler göndermiştir. 

Kur’an’da, hiçbir toplumun peygam- 

Peygamberler 

Vahiy 

Allah 

bersiz bırakılmadığı belirtilmiştir. Gönderilen peygamberler; yalan söylemeyen, günahsız, emanete 

riayet eden, akıllı, Allah’tan aldığı emirleri eksiksiz olarak insanlara ulaştıran ve bu özellikleriyle 

toplumda dürüstlüğün sembolü olmuş seçkin kimselerdir. 

İslam düşüncesinde ortaya çıkan bütün yorumlar, İslam dininin temel unsurlarından biri olan nübüvvet 

ilkesini birleştirici bir faktör olarak benimsemişlerdir. İslam’ı yorumlarken yaptıkları çalışmalarda 

peygamberlerin getirdikleri prensipleri anlamaya gayret etmişlerdir. Bu sebeple nübüvvet, bütün 

mezhep imamlarının kabul ettikleri birleştirici, bütünleştirici bir konu olmuştur. 

İnsan 

75

76 

4. ÜNİTE 

İslam düşüncesini birleştiren temel unsurlardan biri de Kur’an’dır. Allah, insanlara doğru yolu gös- 

termek, onlara kendisini tanıtmak amacıyla insanlar arasından peygamber seçmiş ve onlara ilahî kitap- 

lar göndermiştir. İşte semavi kitapların sonuncusu da Hz. Peygambere gönderilen Kur’an-ı Kerim’dir. 

Müslümanlar; kâinatın inceliklerini, Allah’ın sıfatlarını, inanç ve ibadet esaslarını, toplumsal ilişkiler- 

de uyulması gereken ahlaki kuralları ondan öğrenir. 

Kur’an-ı Kerim lafız ve mana bakımından Allah’a aittir. Ona peygamberin veya başkasının 

sözü asla karışmamıştır. Kur’an-ı Kerim günümüze kadar Hz. Peygambere indiği şekliyle gelmiş- 

tir. Bugün elimizde mevcut olan Kur’an, Cebrail’in Hz. Peygambere getirdiği ve Hz. Peygamberin 

de vahiy kâtiplerine yazdırdığı Kur’an’ın aynısıdır. Yine İslam bilginlerine göre Kur’an, hem lafız 

hem mana itibariyle bir mucizedir. Çünkü Kur’an; mana, söz ve anlatım bakımından insan kudre- 

tinin üstündedir. 

İslam dininin temel kaynağı olan Kur’an-ı Kerim, Müslümanlar arasında ortaya çıkan ihtilafların 

çözümünde başvurulması gereken bir hidayet ve rahmet kaynağıdır. Allah, “Biz bu kitabı sana sırf 

hakkında ihtilafa düştükleri şeyi insanlara açıklayasın ve iman eden bir topluma da hidayet ve 

rahmet olsun diye indirdik.” 1 buyurarak Kur’an’ın bu temel özelliğine dikkat çekmiştir. İşte bu 

birleştirici, bütünleştirici özelliği sebebiyle Kur’an-ı Kerim’in dil, renk, ırk gibi tüm ayırıcı unsurların 

üstünde bir konumu vardır. Kuran-ı Kerim hem itikadi hem de fıkhi yorumların temel kaynağıdır. 

Müslümanlar arasında ortaya çıkan bütün mezhepler Kur’an’dan hareketle ilkelerini temellendirmeye 

çalışmışlardır. Bundan dolayı da Kur’an-ı Kerim, İslam düşüncesindeki yorumları birleştiren temel 

unsurlar arasında yer almaktadır. 


Kur’an-ı Kerim, kâinatın inceliklerinden bahseden ve onlar üzerinde düşünmeyi emreden bir kitaptır.

İslam düşüncesindeki yorumları birleştiren temel unsurlardan bir diğeri de ahirete iman etme il- 

kesidir. Ahiret inancı, üzerinde yaşadığımız dünyanın bir gün son bulacağını, kıyametten sonra hesap 

vermek üzere yeni bir hayatın başlayacağını kabul etmek demektir. Kur’an-ı Kerim kıyametin kopma- 

sıyla başlayacak olan ahiret hayatına, “kavuşma günü, hesap günü, din günü” gibi isimler vermiştir. 

Sonsuz yaşam isteği duyan insanlar için ahirete inanmanın büyük bir önemi vardır. Bundan dolayı 

Kur’an, ahiret hayatı üzerinde çokça durarak delil ve örneklerle bu hayatın gerçekleşeceğini insanın 

zihnine yerleştirmeye çalışır. Ahiret hayatının gerçekleşeceğine inanmak, insandaki adalet fikrinin de 

bir gereğidir. Dünyada haksızlığa uğrayan insanlar haklarının iade edilmesini isterler. Hakların iade- 

sinin ahiret hayatında tam anlamıyla gerçekleşeceğine inanmak insanı hayata bağlar ve ona yaşama 

sevinci kazandırır. Kur’an-ı Kerim’in pek çok ayetinde ahiret hayatından söz edilir. Bunlardan birinde 

ahiretin varlığı şöyle ifade edilir: “…Ey Muhammed, sana indirilen kitaba ve senden önce indirilen 

kitaba inanan müminlere, namaz kılan ve zekât verenlere, Allah’a ve ahiret gününe inananlara 

elbette büyük ecir vereceğiz.” 1 İslam düşüncesindeki yorumların ortak anlayışına göre ahiret hayatı 

haktır. Allah’ın vadettiği cennet ve cehennem gerçektir. Allah iyilik yapanları mükâfatlandıracak, kö- 

tülük yapanları da tövbe etmezlerse ahirette cezalandıracaktır. 

İslam inancını paylaşan Müslü- 

manlar; ırkı, dili, mezhebi, yaşam 

şekli ne olursa olsun tevhit, nü- 

büvvet, Kur’an-ı Kerim ve ahiret 

inancı konularında aynı düşünceye 

sahiptirler. 



İslam düşüncesinde birleştirici olarak yer alan unsurların etkilerini 

değerlendiriniz. 

İslam düşüncesindeki yorumları birleştiren temel kaynak Kur’an-ı Kerim’dir. 


77

78 

4. ÜNİTE 



1. Mezhep ne demektir? Açıklayınız. 

2. İslam düşüncesinde yorum farklılıklarının ortaya çıkış sebeplerini açıklayınız. 

3. Mu’tezile’nin beş temel esası nedir? Açıklayınız. 

4. İslam düşüncesinde yorum farklılıklarının bir zenginlik olması ne demektir? Değerlendiriniz. 


1. Aşağıdakilerden hangisi yorum farklılıklarını doğuran sosyal sebeplerden değildir? 

A) Köy hayatı ve sosyal yapısı 

B) Şehir hayatı ve sosyal yapısı 

C) Ekonomik krizler 

D) Doğal afetler ve sonuçları 

E) İnsan yapısı 

2. Aşağıdakilerden hangisi İslam düşüncesinde yorumları birleştiren unsurlardandır? 

A) Sosyal yapı B) Kültür C) Çevre D) Tevhit E) Coğrafya 

3. Aşağıdakilerden hangisi Maturidiliğin genel prensiplerinden biri değildir? 

A) Allah’ın eşi ve benzeri yoktur. 

B) İnsanın akıl yoluyla Allah’ın varlığına ulaşması mümkündür. 

C) Kur’an-ı Kerim Allah kelamıdır. 

D) Büyük günah işlemek insanı dinden çıkarır. 

E) İnsana cüz’i irade verilmiştir. 

C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen ifadelerden uygun olanı ile doldurunuz. 

(tasdik, Cafer-i Sadık, düşünce, vaat) 

1. İman dil ile ikrar kalp ile ………...............tir. 

2. Mezhepler ………………. ..zenginliğidir. 

3. …………….....Caferi mezhebinin imamı sayılmaktadır.



1. Sağlıklı bir toplumun oluşmasında ailenin önemi nedir? Düşüncelerinizi yazınız. 

2. Aile bireylerinin birbirlerine karşı ne tür hak ve sorumlulukları olabilir? Büyüklerinizle ko- 

nuşunuz. 

3. Peygamberimizin aile ve akrabalarıyla ilişkilerine dair araştırma yaparak edindiğiniz bilgileri 

not ediniz. 

5. ÜNİTE : AİLE VE DİN 

4. Komşulukla ilgili hadis, özdeyiş ve deyimler bularak defterinize yazınız. 

79

80 

5. ÜNİTE 

1. Aile Toplumun p Temelidir 

“Kaynaşmanız için size kendi (cinsi)nizden eşler yaratıp aranızda sevgi ve merhamet oluşturması 

da onun varlığının delillerindendir...” 

Rûm suresi, 21. ayet. 

Yukarıdaki ayette verilmek istenen mesaj nedir? 

Aile, Ail evlilik lilik ve kkan bbağına ğ ddayanan; anne, bbaba, b çocuklardan kl d oluşan l en küçük kü ük sosyal l gruptur. t 

Toplum, ailelerden oluşur. Bu nedenle, aile toplumun temeli olarak kabul edilir. 

Ailenin temel amacı, sağlıklı nesiller yetiştirerek insan soyunun devamına katkıda bulunmak 

ve topluma faydalı bireyler kazandırmaktır. “Kaynaşmanız için size kendi(cinsini)nizden eşler 

yaratıp aranızda sevgi ve merhamet oluşturması da onun(varlığının) delillerindendir...” 1 ayeti 

de bu duruma işaret etmektedir. 

Sevgi, saygı, gelenek ve görenek gibi değerler öncelikle ailede kazanılır. Aile; inançların, 

ahlaki davranışların, yardımlaşma, dayanışma ve paylaşma gibi değerlerin öğrenildiği yerdir. Aile 

kurumunun en önemli niteliği, sevgi odaklı bir ilişkiler dünyası olmasıdır. Bu yönüyle aile, bireyleri 

sevgi ve şefkatle toplumsal hayata hazırlayan bir okuldur. 

Aile bireylerinin huzurlu bir or- 

tamda iyi yetişmesi, toplum için de 

hayati önem taşır. Çünkü ailenin hu- 

zuru ve mutluluğu, toplumun huzur 

ve mutluluğu demektir. Aile yapısı- 

nın sağlıklı bir şekilde devam etmesi 

için aile bireylerinin davranışları çok 

önemlidir. Öncelikle ailede huzur, 

mutluluk ve güven ortamının oluşması 

gerekir. Bu da ancak aile bireylerinin 

büyüklerine karşı saygı, küçüklerine 

karşı ise sevgiyle davrandıkları 

bir ortamda gerçekleşir. 

Hak ve sorumluluk bilincinin aile 

içinde gelişmesi, bu bilincin toplumda 

da yerleşmesini sağlar. Aileye önem veren 

dinimiz, bütün aile bireylerinin birbirlerine 

karşı olan hak ve sorumluluklarını 

yerine getirmelerini öğütlemiştir. 

1 Rum suresi, 21. ayet. 

TARTIŞALIM______________ 

Aileyi eğitmek toplumun eğitimine nasıl katkıda bulunur? 

Arkadaşlarınızla tartışınız. 

Eğitim ailede başlar.

TAMAMLAYALIM_______________ 

Aşağıda boş bırakılan yerleri verilenlerden hareketle tamamlayınız. 

İnsan haklarına sa saygı, gı hak ve e sorumluluk sor ml l k bilinci öncelikle ailede öğrenilir öğrenilir. Aileler Aileler, çoc çocuklarına klarına 

değerlere saygı göstermeyi öğretirlerse toplumda huzur ve güven egemen olur. Anne ve babamız 

bizleri hiç karşılık beklemeden severler. Hastalandığımızda veya başımıza kötü bir şey geldiğinde 

bizden daha fazla üzülür ve acı çekerler. Bizi geleceğe hazırlamak için hiçbir fedakârlıktan 

kaçınmazlar. Bizim elde edeceğimiz başarılar, bizden fazla onları sevindirir. Aile hayatının mutlu bir 

şekilde devamı için bizler de bu ortamı bozacak davranışlardan kaçınmalıyız. Sevgi ve saygı ortamını 

zedeleyecek söz ve davranışlardan uzak durmalıyız. Peygamberimiz bir hadisinde bu durumu şöyle 

ifade etmiştir: “Küçüklerimizi sevmeyen, büyüklerimize saygı göstermeyen bizden değildir.” 1 

Aile içinde zaman zaman birtakım anlaşmazlık ve huzursuzluklar olabilir. Bunları anlayışla 

karşılamalıyız. Anne, baba ve büyüklerimize kırıcı sözler söylememeliyiz. Yüce Allah’ın Kur’an-ı 

Kerim’deki emirlerine ve Peygamberimizin tavsiyelerine dikkat ederek anne ve babalarımıza iyi 

davranmalı, olumsuz tavırlardan kaçınmalıyız. Onların öğüt ve uyarılarını dikkate almalıyız. 

Ailenin toplumun temeli olduğunu, ona verilecek zararın topluma zarar vermek anlamına geldiğini 

unutmamalıyız. 

1 Tirmizî, Birr, 15. 

....................... 

....................... 

Fedakârlık 

DUYGU 

....................... 

....................... 

....................... 

AİLE 

YAKINLAR 

....................... Dayı 

....................... 

....................... Anne 

BİREY 

....................... 

DEĞERLER VE AİLE 

81

82 

5. ÜNİTE 

2. Dinler Evliliğe Önem Verir 

Evlilik, erkek ve kadının, hayatlarını paylaşmak şmak üzere yaptıkları yaptıkları bir sözleşmedir. Bu sözleşmeye 

nikâh denilir. Nikâh bir kadınla bir erkeği eş olarak birbirine bağlar ve doğacak çocuklara hukuki 

statü sağlar. 

Tarihin ilk devirlerinden beri varlığını sürdürmüş dürmüş olan evlilik 

toplumsal bir kurumdur. Toplumun çekirdeği olan aile evli- evlilikle 

kurulur. Evlilik, Hz. Âdem ile Hz. Havva’dan ’dan başlayarak 

günümüze kadar ailenin kurulmasında tek ek meşru 

yoldur. Allah, evliliğin bu sürecini Kur’an-ı Kerim’de 

şöyle anlatmıştır: “Sizi bir tek candan yaratan, tan, ondan 

da yanında huzur bulsun diye eşini yaratan 

odur…” 1 

KONUŞALIM_______________ 

Aşağıdaki kavram haritasında verilen yargılar üzerinde arkadaşlarınızla konuşunuz. 

AYNASIDIR. 

TOPLUMUN 

KALBİDİR. 

TOPLUMUN 

AİLE 

TOPLUMUN 

KENDİSİDİR. 

TOPLUMUN 

Evlilik müessesi zayıflayan toplumlarda ne gibi sonuçlar ortaya çıkabilir? 

TEMELİDİR. 

Genel olarak bütün dinlerin, evliliğe önem m verdikleri 

ve aileyi korudukları görülür. Bütün dinler, insanların sanların huzur içinde yaşamalarını ve sağlıklı nesiller 

yetiştirmelerini hedeflemiştir. Aile, bireyin temel mel ihtiyaçlarının karşılandığı sıcak bir yuva olarak 

görülmüştür. Örneğin Yahudilikte evlilik, kutsal bir birliktelik olarak görülmekte ve buna son derece 

önem verilmektedir. Yahudilikte evlenme, dinî bir hükümdür ve nikâh Sinagogda kıyılır. On emirde 

de yasak olan zina, evliliğe zarar verici davranışlar arasında yer alır. 2 


2 Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 189.

Hristiyanlıkta evlilik, Hz. İsa ve kilise birliğinin sembolü 

olarak görülmektedir. Hristiyanlara göre iki insan Tanrı huzu- 

runda evlendiklerinde Tanrı’nın nazarında onların bir tek var- 

lık oldukları kabul edilmektedir. 1 Evlilik, Hristiyanlarca dinî 

bir kurum sayılıp teşvik edilmiştir. 2 

İslam dini evliliğe önem vermiş ve aile hayatını korumayı 

istemiştir. Kur’an’da evliliği teşvik eden, ailenin kurulmasını 

ve korunmasını öğütleyen birçok ayet vardır. Bunlardan birin- 

de şöyle buyrulmuştur: “...Aranızdaki evlilik çağına gelmiş 

olanları evlendirin...” 3 Peygamberimiz de evliliğin önemini 

şu şekilde dile getirmiştir: “Gençler! Ailesini geçindirebile- 

cek olanlarınız hemen evlensin. Çünkü evlenmek gözü ha- 

ramdan daha fazla sakındırır. Nefsi daha fazla korur.” 4 

Kur’an’da ve sünnette evlilik çağına gelen kişilerin ev- 

lenmesi teşvik edilirken diğer yandan evlilik dışı ilişkiler, 

“Zinaya yaklaşmayın. Çünkü o, bir hayâsızlıktır ve çok 

kötü bir yoldur.” 5 ayetiyle yasaklanmıştır. 

3. Kur’an’dan ve Hz. Peygamberden Aile ile İlgili Öğütler ütler 

“Nikâh sünnetimdir...” 

Yukarıdaki hadiste anlatılmak istenen nedir? 

Aile, toplumun en önemli yapı taşıdır. Ailenin sağlam olması toplumun da sağlam olması demek- 

tir. Kur’an-ı Kerim’de ve Hz. Peygamberin hadislerinde ailenin kurulması ve korunması, aile içi 

iletişim, aile içi görev ve sorumluluklar, hısım ve akrabalarla ilgili birçok ilke ve öğüt yer alır. 

1 Asife Ünal, Yahudilik Hristiyanlık ve İslam’da Evlilik, s. 19, 74. 

2 Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 264. 

3 Nûr suresi, 32. ayet. 

4 Buharî, Nikâh, 2; Savm, 10. 

5 İsrâ suresi, 32. ayet. 



Dinler evliliğe niçin önem vermiştir? 

Tartışınız. 

İbn Mâce, Nikâh, 8. 

83

84 

5. ÜNİTE 

3.1. Ailenin Kurulması ve Korunması ile İlgili Öğütler 

Ailenin korunmasıyla ilgili olarak neler yapılabileceği hakkında hiç düşündünüz mü? 

İslam dini, ailenin kurulması ve korunmasını, aile fertlerinin aralarında huzur ve mutluluğun var 

olmasını ister. Dinimizde ailenin kurulmasında nikâh şart koşulmuştur. Peygamberimiz bu konuda 

şöyle buyurmuştur: “İçinizden gücü yeten evlensin. Çünkü iffeti ve namusu korumanın en etkili 

yolu evliliktir.” 1 Evlenemeyenlerin de iffet ve namuslarını korumaları öğütlenmiştir. Bir ayette bu 

durum şöyle ifade edilmiştir: “Evlenme imkânını bulamayanlar ise Allah, lütfu ile kendilerini 

varlıklı kılıncaya kadar iffetlerini korusunlar...” 2 

İslam dini ailede huzur ve mutluluğun hâkim olmasını is- 

ter. Kur’an’da ailede huzur ve mutluluğun eşler arasında iyi 

geçinmeye bağlı olduğu vurgulanmış ve Nisâ suresinin 19. 

ayetinde, “… Eşlerinizle hoşça geçinin…” buyrulmuştur. 

Peygamberimiz de bir hadisinde, “İnsanların en iyisi eşlerine 

karşı iyi davrananlardır...” 3 buyurmuştur. 

Aile içerisinde çıkabilecek sorunların öncelikle aile içinde çözülmesi gerekir. Bir ayette bu duruma 

şöyle işaret edilmiştir: “Eğer eşlerin aralarının açılmasından korkarsanız, erkeğin ailesinden 

bir hakem ve kadının ailesinden bir hakem gönderin. Bunlar barıştırmak isterlerse Allah 

aralarını bulur. Şüphesiz 

Allah her şeyi bilen, her 

şeyden haberdar olandır.” 4 

Bütün çaba ve gayretlere rağmen 

eşlerin aile hayatını sürdürmeleri 

mümkün değilse 

kendilerine boşanma imkânı 

verilmiştir. Nitekim, “Allah 

katında en sevimsiz helal, 

boşanmadır.” 5 hadisi boşanmanın 

son çare olduğunu bildirmektedir. 

Ailenin korunmasında sevgi önemlidir. 

1 Müslim, Nikâh, 1. 

2 Nûr suresi, 33. ayet. 

3 Tirmizî, Radâ, 11. 


5 Ebu Davut, Talak, 3. 


Ailenin toplumun huzuruna 

katkısını tartışınız.

3.2. Aile İçi İletişim ile İlgili Öğütler 

“Kişiye günah olarak sorumluluğunda olan aile fertlerini ihmal etmesi yeter.” 

Ebu Davut, Zekât, 45. 


Ail Aile yapısının sağlıklı ğl kl bi bir şekilde kild ddevam etmesi t i iiçin i ailede il d hhuzur, mutluluk tl l k ve güven ü ortamının t 

oluşması gerekir. Bu da aile bireylerinin birbirlerine karşı saygı ve sevgi göstermeleri sonucunda 

gerçekleşir. Aile bireylerinin birbirini anlamaları sağlıklı bir iletişimle mümkündür. Böyle bir ortam 

yardımlaşma, dayanışma ve paylaşma ile desteklenince mükemmele ulaşır. Bu nedenle Kur’an-ı 

Kerim’de öncelikli olarak çocukların anne ve babalarına iyi davranmaları öğütlenmiştir. Onlara karşı 

kötü tutum ve davranışlar bir yana, kırıcı ifadeler bile yasaklanmıştır. “Rabb’in, sadece kendisine 

kulluk etmenizi, ana-babanıza da iyi davranmanızı kesin bir şekilde emretti. Onlardan biri 

veya her ikisi senin yanında yaşlanırsa kendilerine ‘öf!’ bile deme, onları azarlama, ikisine de 

güzel söz söyle.” 1 ayeti bu gerçeği vurgulamıştır. Peygamberimiz de anne ve babaya iyi davranmanın 

önemini şöyle ifade etmiştir: “Allah’ın rızası, anne ve babanın rızasındadır. Allah’ın öfkesi de 

anne ve babanın öfkesindedir.” 2 

Kur’an-ı Kerim’de ve hadislerde genellikle Allah’a kulluk görevinden sonra anne babaya saygılı 

olma ve iyi davranma öğütlenmiştir. Ayrıca onlara şefkat ve merhametle yaklaşmamız ve onlar için 

dua etmemiz emredilmiştir. Bu durum Kur’an-ı Kerim’de şöyle ifade edilmiştir: “Onları esirgeyerek 

alçak gönüllülükle üzerlerine 

kanat ger ve de ki: ‘Rabb’im! 

Küçüklüğümde onlar beni 

nasıl yetiştirmişlerse şimdi de 

sen onlara (öyle) rahmet et!’ 

” 3 Ayrıca Hz. Peygamber, anne 

babaya saygısızlığın büyük günahlardan 

olduğunu şu şekilde 

ifade etmiştir: “Günahların 

en büyükleri; Allah’a ortak 

koşmak, anne babaya saygısızlık 

ve yalancı şahitlik 

yapmaktır.” 4 




4 Buharî, Edeb, 1. 


Anne ve babamıza sevgimizi her fırsatta göstermeliyiz. 

85

86 

5. ÜNİTE 

Aile içi etkili bir iletişimin en güzel yolu büyüklerin küçüklere sevgi, şefkat ve merhamet 

göstermesidir. Küçükler ise büyüklerine daima saygılı ve itaatkâr davranmalıdır. Peygamberimiz bir 

hadisinde bu konuda, “Küçüklerine merhamet etmeyen, büyüklerine saygı göstermeyen bizden 

değildir.” 1 buyurmuştur. 

Anne babanın çocuklarını sevip onlara 

merhamet göstermesinin yanı sıra onları en 

güzel şekilde terbiye etmeleri, aile içi iletişimin 

bir başka yönünü oluşturur. Peygamberimiz bu 

konuda şöyle buyurmuştur: “Çocuklarınıza 

hoşça davranın ve onları güzel terbiye edin.” 2 

Gerekirse çocuklarla en iyi şekilde iletişim 

kurabilmek için onların seviyelerine uygun 

davranmayı önermiş ve bir hadisinde, “Kimin 

küçük çocuğu varsa onun gibi çocuklaşsın.” 3 

buyurmuştur. 

3.3. Aile İçi Görev ve Sorumluluklarla İlgili Öğütler 

Ailede Ail d her h bireyin, bi i yerine i getirmesi ti i gereken k birtakım bi t k görevleri ö l ivardır. d Herkes H k görevinin ö i i bilincinde bili i d 

olmalı ve onu yerine getirmelidir. 

Öncelikle eşler birbirlerine iyi davranmalı, birbirlerinin haklarını gözetmelidir. Kur’an-ı Kerim’de 

eşlerin birbirleri üzerinde hakları olduğu şöyle ifade edilmiştir: “...Erkeklerin kadınlar üzerindeki 

hakları gibi kadınların da erkekler üzerinde hakları vardır...” 4 Bu nedenle eşler, birbirlerinin 

hakkına saygı duymalıdırlar. Peygamberimiz de bir hadisinde, “İnsanların en iyisi eşlerine karşı iyi 

davrananlardır...” 5 buyurmuştur. Eşlerin bu şekilde davranması çocuklar için de önemlidir. Çünkü 

çocuklar büyüklerini örnek alırlar. Bu nedenle Kur’an-ı Kerim’de çocuklara öğretilecek herhangi bir 

şeyin önce anne ve baba tarafından uygulanması ve çocuklara örnek olunması ise şöyle öğütlenmiştir: 

1 Buharî, Talak, 25. 

2 İbn Mace, Edeb, 3. 

3 Suyûti, Camiu’s-Sagir, C 2, s. 551. 


5 Tirmizî, Radâ, 11. 


“… Evlere girdiğiniz zaman, Allah tarafından 

mübarek ve pek güzel bir yaşama dileği 

olarak birbirinize selam verin. İşte Allah, 

düşünüp anlayasınız diye size ayetleri böyle 

açıklar.” 

Nûr suresi, 61. ayet. 

Yukarıdaki ayeti aile içi iletişim bakımından 

yorumlayınız. 

“Müminlerin iman bakımından en mükemmeli, ahlak yönünden en güzel olanlarıdır. En iyileri 

de eşlerinize karşı en iyi şekilde davrananlarıdır.” 

Ebu Davut, Sünnet, 16. 

Yukardaki hadiste verilmek istene mesaj nedir?

“Ailene namaz kılmalarını emret, 

kendin de namaz kılmaya sabırla 

devam et...” 1 

Anne babanın da çocuklarına karşı 

birtakım görevleri vardır. Anne ve babalar; 

ahlaki, insani ve dinî değerlerle 

çocuklarını donatmalı, toplum hayatına 

hazırlamalı ve onların geleceğe güvenle 

bakmalarını sağlamalıdırlar. Peygamberimiz 

(s.a.v.) bu hususu, “Allah 

rızasını gözeterek ailenin ihtiyacına 

harcadığın nafakadan, hatta yemek 

yerken eşine sunduğun lokmadan 

bile mükâfat göreceksin.” 2 şeklinde 

dile getirmiştir. 

Çocukların eğitim ve terbiyesinden anne ve baba sorumludur. Çünkü eğitim beşikte başlar. 

Bu konuda Hz. Peygamber, “Hiçbir baba çocuğuna güzel terbiyeden daha değerli bir miras 

bırakmaz.” 3 buyurmuştur. 

Anne ve baba çocuklarının arasında ayrım gözetmemelidir. Peygamberimiz bu duruma şöyle 

dikkat çekmiştir: “Allah’tan korkunuz ve çocuklarınız arasında adaletli olunuz.” 4 

NOT EDELİM_______________ 

Bir adam Peygamberimize gelerek: “Ey 

Allah’ın Resulü! İnsanlar içinde iyi davranmama 

en layık olan kimdir?” diye sordu. 

Peygamberimiz üç kez, “Annen.” dedi. 

Adam tekrar, “Sonra kimdir?” diye sorunca, 

Peygamberimiz, “Babandır.” buyurdular. 

1 Tâ-Hâ suresi, 132. ayet. 

2 Müslim, Vasiyet, 5. 


4 Ebu Davut, Buyu, 83. 

5 Ahkâf suresi, 15. ayet. 

6 Buharî, Edeb 1. 



Hediyeleşmek aile fertlerini birbirine yakınlaştırır. 

Çocukların da anne ve babalarına karşı 

görevleri vardır. Hem Kur’an-ı Kerim’de hem 

de hadislerde anne babaya saygılı olma ve iyi 

davranma öğütlenmiştir. Bu durum Kur’an-ı 

Kerim’de şöyle ifade edilmiştir: “Biz insana 

anne babasına iyi davranmayı öğütledik…” 5 

Hz. Muhammed ise anne ve babaya saygısızlığın 

büyük günahlardan olduğunu şu şekilde 

ifade etmiştir: “Günahların en büyükleri: 

Allah’a ortak koşmak, anne babaya 

saygısızlık ve yalancı şahitlik yapmaktır.” 6 

gö 

de 

da 

K 

an 

H 

bü 

if 

A 

sa 

87

88 

5. ÜNİTE 

LİSTELEYELİM_______________ 

Ailede anne baba ve çocuklardan her birine düşen görev ve sorumluluklar nelerdir? Listeleyiniz. 

Anne baba: 

• Çocuklarının rızkını temin eder. 

• ....................................................... 

• ....................................................... 

3.4. Hısım, Akraba ve Komşularla İlgili Öğütler 

Bireyselleşmek toplumsal 

dayanışmayı nasıl etkiler? 

Kişinin evlilik yoluyla bağlı bulunduğu yakınlarına hısım, 

bbir 

aileden meydana gelen ve zamanla genişleyen yakınlara 

iise 

akraba denilir. Hısım ve akrabalarımıza karşı birtakım so- 

rrumluluklarımız 

vardır. Bu sorumluluklarımızın başında on- 

larla iyi ilişkiler içinde olmak ve yardımlaşmak gelir. Kur’an’da konuyla ilgili ayetlerin birinde bu 

durum şöyle ifade edilmiştir: “…Allah’a karşı gelmekten ve akrabalık haklarına riayetsizlikten 

sakının. Şüphesiz Allah sizin üzerinizde gözetleyicidir.” 1 Bir başka ayette ise akrabaya yardım 

etmenin önemi şu şekilde dile getirilmiştir: “Akrabaya, yoksula, yolda kalmışa hakkını ver. Ge- 

reksiz yere de saçıp savurma.” 2 Peygamberimiz de akrabanın gözetilip kollanması hakkında şun- 

ları dile getirmiştir: “İyiliğin en mükemmeli bir adamın baba dostunu, hısım ve akrabalarını 

gözetmesidir.” 3 

Kur’an’da hısım ve akrabaya yardım etmek dinin temel şartlarıyla birlikte zikredilmiştir. Allah 

(c.c.) 4 bir ayette şöyle buyurmuştur: “… İyilik, o kimsenin yaptığıdır ki Allah’a, ahiret gününe, 

meleklere, kitaplara, peygamberlere inanır. (Allah’ın rızasını gözeterek) yakınlara, yetimlere, 

yoksullara, yolda kalmışlara, dilenenlere ve kölelere sevdiği maldan harcar, namaz kılar, 

zekât verir...” 5 Hz. Peygamber de akrabayı gözetip kollamanın önemini şu şekilde dile getirmiştir: 

“Allah’a ve ahiret gününe inanan kişi misafirine ikram etsin. Allah’a ve ahiret gününe inanan 

kişi akrabasını görüp gözetsin.” 6 



3 Müslim, Birr, 11-13. 

4 Celle celaluhu: Şanı yücedir. 


6 Buharî, Edeb, 85. 

Çocuklar: 

• Ev eşyalarını ve aile sırlarını korurlar. 

• ....................................................... 

• .......................................................

Sosyal hayatımızın en önemli öğelerinden 

biri komşuluktur. Komşuluk ilişkilerini canlı 

tutmak birlik ve beraberliğimizi pekiştirir. İslam 

dini de komşuluk ilişkilerine büyük önem verir. 

Komşularla iyi geçinmeyi ve her türlü dayanışma 

içinde bulunmayı öğütler. Bu konuda Yüce Allah 

şöyle buyurmaktadır: “Allah’a ibadet edin… 

yakın ve uzak komşuya iyi davranın…” 1 

Peygamberimiz Hz. Muhammed de komşularına karşı duyarlı olmuş; onları ziyaret etmiş, 

kendilerine nazik ve güler yüzlü davranarak aralarındaki bağı güçlendirmiştir. Onların bir ihtiyacı 

olduğunda hemen yardımlarına koşmuş, komşularını sevinçli ve üzüntülü anlarında yalnız 

bırakmamıştır. Komşuluk ilişkilerine çok önem veren Peygamberimiz bu konuda şöyle buyurmuştur: 

“Allah katında arkadaşların en hayırlısı, arkadaşlarına en hayırlı olandır. Komşuların en 

hayırlısı da komşusuna en hayırlı olandır.” 2 Bir başka hadisinde ise şöyle buyurmuştur: “Allah’a 

ve ahiret gününe iman eden kimse komşusunu rahatsız etmesin. Allah’a ve ahiret gününe iman 

eden kimse misafirine ikram etsin. Allah’a ve ahiret gününe iman eden kimse ya faydalı söz 

söylesin veya sussun!” 3 

KONUŞALIM_______________ 

Bir adam Peygamberimize gelerek, “Ey 

Allah’ın Resulü! Beni cennete götürecek bir 

davranış söyle!” dedi. 

Peygamberimiz (s.a.v.) de “Allah’a ibadet 

et, ona hiçbir şeyi ortak koşma. Namazı kıl, 

zekâtı ver ve akrabanı gözet!” buyurdu. 

Buharî, Zekât, 1. 

Yukarıdaki hadiste akrabalığın önemine 

yapılan vurgu üzerinde arkadaşlarınızla konuşunuz. 



3 Buharî, Nikah, 80, Edeb 31, 85; Müslim, İman, 74, 75. 


NOT EDELİM_______________ 

“Cebrail bana komşu hakkında o kadar 

çok tavsiyede bulundu ki; Allah komşuyu 

komşuya mirasçı kılacak zannettim.” 


89

90 

5. ÜNİTE 

Okuma Metni 

Hz. Fatıma ve Aile Fertleriyle İlişkileri 

Hz. Fatıma, Hz. Peygamberin kızlarının en küçüğüdür. Kendisine, “Beyaz, parlak ve 

aydın yüzlü kadın” anlamına gelen “Zehra” denilmiştir. Ayrıca, “namuslu kadın” anlamına gelen 

“Betül” de denilmektedir. Çocukluğu Mekke’de geçmiştir. Annesi vefat ettiğinde Hz. Fatıma 10 

yaşlarındaydı. 

Hz. Fatıma, Mekke’den Medine’ye, güç şartlar altında hicret eden babasıyla birlikte hicret 

edemedi ve Mekke’de kaldı. Bir müddet sonra, kız kardeşi Ümmü Gülsüm, Hz. Ebu Bekir’in 

ailesi, ileride kayınvalidesi olacak Fatıma bint Esed’in de aralarında bulunduğu bir grupla birlikte 

Medine’ye hicret etti. Bir müddet sonra da Hz. Ali onu babasından istedi. Hz. Peygamber de 

kızından izin aldı ve Hz. Ali ile evlendirdi. Hz. Fatıma, evlendikten bir yıl kadar sonra ilk çocuğu 

Hasan’ı, ondan bir yıl sonra da ikinci çocuğu Hüseyin’i dünyaya getirdi. Daha sonraki yıllarda 

Ümmü Gülsüm ve Zeynep adlı kızları ile Muhsin adlı oğlu dünyaya geldi. Ancak bu sonuncusu 

küçükken vefat etti. 

Hz. Fatıma’nın İslam kültüründe ün kazandığı hususlardan birisi, sağlık ve sosyal yardım 

alanındaki hizmetleridir. Uhut Savaşı’nda gazilere su ve yiyecek taşımış, yaralıları tedavi etmiştir. 

Dişi kırılan babasının yüzündeki kanları temizlemiştir. Hz. Fatıma’nın en büyük özelliklerinden 

birisi, kanaatkâr olması ve sade bir hayat sürmesidir. Evlenirken çeyizi bir kadife örtü, iki su kabı ve 

bunların yanında birkaç sade eşyadan oluşmuştu. Ev eşyası, giyim ve yiyecek bakımından da son 

derece sade bir hayat yaşadığı bilinmektedir. O, hayatında maddi eşyalardan ve imkânlardan daha 

çok, iyiliğe, ahlak güzelliğine, sevgi ve saygıya önem vermiştir. 

Babasının terbiyesiyle büyüyen ve onu çok seven Hz. Fatıma, onun ahlaki özelliklerine de 

sahipti. Söz gelişi Hz. Aişe, onun doğru ve açık sözlü olduğunu söylemiştir. Bazı fiziki özellikleri 

de babasına benzerdi. Mesela konuşması ve yürüyüşünün babasına benzediği bilinmektedir. 

Fatıma bint Esed, Hz. Peygamberi sekiz yaşından itibaren evinde büyüten, himaye eden 

Ebu Talip’in hanımıdır. O, bir bakıma Hz. Peygambere annelik yapmıştı. Hatta öyle ki kendi 

çocuklarından önce onu doyurduğu söylenir. Hz. Fatıma’nın, kayınvalidesi ile birlikte yaşaması, 

onun babasına yapılan iyiliği unutmamasını, kocasının annesine derin saygısını ve aynı zamanda 

uyumlu geçimini ortaya koyması bakımından anlamlıdır. 

Hz. Fatıma, sık sık babasını ziyaret eder, onun hizmetinde bulunurdu. Peygamberimiz kızı 

Fatıma’yı görünce sevinir, onu ayakta karşılar ve yanına oturturdu. Hem Hz. Fatıma’ya ve hem de 

Hz. Ali’ye derin bir sevgi besleyen Hz. Peygamber, zaman zaman onların evine giderek kızı ile 

damadının arasına otururdu. Bazen aralarında meydana gelen ufak tefek anlaşmazlıklarda aralarını 

bulur, kendilerine nasihat ederdi. Hz. Fatıma da babasının evine geldiğinde, onu sevgi ve saygıyla 

karşılayıp ağırlardı. 

Peygamberimizin soyu, Hz. Fatıma’nın çocuklarıyla devam etmiştir. Hz. Peygamber diğer 

çocukları sevdiği gibi Hz. Fatıma’nın çocuklarını da çok sever ve sevgisini ölçülü bir şekilde açıkça 

ifade ederdi. Onlara ilgiyi camide ve ibadet esnasında bile ihmal etmezdi. Bir gün Hz. Peygamber 

minberde iken Hz. Hasan ve Hüseyin düşe kalka Mescid’e girerler. Hz. Peygamber konuşmasını 

yarıda keserek aşağı iner ve onları dizine oturtarak konuşmasını bıraktığı yerden sürdürür. 

İbrahim SARIÇAM, 

Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, s. 293.



1. Aile kurumunun toplum açısından önemi nedir? Belirtiniz. 

2. Anne, baba ve akrabalarımıza karşı görev ve sorumluluklarımızı nasıl yerine getirebiliriz? Arkadaşlarınızla 

konuşunuz. 

3. Kur’an’da ve Hz. Peygamberin sünnetinde hısım ve akrabalarla ilgili ne tür öğütler yer alır? Örneklerle 

açıklayınız. 


1. Ağıdakilerden hangisi İslam dininin evlilikle ulaşmak istediği sonuçlardan biridir? 

A) Nesli korumak 

B) Eşlerin birbirlerine aşırı bağlılığını sağlamak 

C) Sadece eşler arasında sevgi ve merhameti oluşturmak 

D) Toplumda tek düzen oluşturmak 

E) Toplumda bireyselliği artırmak 

2. Aşağıdaki haklardan hangisi olmadığı zaman diğerleri bir anlam taşımaz? 

A) İbadet hürriyeti B) İnanma hakkı C) Hayat hakkı 

D) Mülkiyet hakkı E) Düşünce hürriyeti 

3. “Eğer eşlerin aralarının açılmasından korkarsanız erkeğin ailesinden bir hakem ve kadının 

ailesinden bir hakem gönderin. Bunlar barıştırmak isterlerse Allah aralarını bulur. Şüphesiz 

Allah her şeyi bilen ve her şeyden haberdar olandır.” (Nisâ suresi, 35. ayet.) ayetine göre eşlerin 

aralarında problem meydana gelir ve boşanma tehlikesi baş gösterirse ilk atılacak adım nedir? 

A) Kadının mehir ve takılarını erkeğe sunup onun gönlünü razı etmesi 

B) Hukuki mahkemeye başvurup boşanma davası açması 

C) Eşlerin boşanma yetkisini kullanarak evliliği sona erdirmesi 

D) Her iki aileden bir hakem tayin edip eşleri barıştırması 

E) Eşlerin anlaşarak belli bir süre ayrı kalması 


91

92 

5. ÜNİTE 

4. Aşağıdakilerden hangisi aile değerleri ve neslin güvenliği için alınmış önlemlerden biri değildir? 

A) Evlilik akdinin kutsallığı B) Konut dokunulmazlığı C) Boşanma yetkisi 

D) Zinanın haram oluşu E) Evlere girerken izin alınması 

5. Aşağıdakilerden hangisi İslam aile ve komşuluk ilişkilerini olumsuz yönde etkiler? 

A) Doğruluk ve adalet B) Sevgi ve saygı C) Merhamet ve hoşgörü 

D) Gıybet ve iftira E) Cömertlik ve yardım severlik 

C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen ifadelerden uygun olanları ile 

doldurunuz. 

(nikah, insan, boşanma, bizden, ‘öf!’ , aile) 

1. Toplumun temeli, çekirdeği yani en küçük birimi ................. dir. 

2. Farklı cinsten iki yabancı kişinin meşru bir şekilde bir araya gelerek bir aile yuvası kurmaları 

…………… akdi ile olur. 

3. “Ana babadan biri veya her ikisi senin yanında yaşlanırsa kendilerine ….. bile deme, onları 

azarlama!” (İsrâ suresi, 23. ayet.) 

4. “Küçüklerimizi sevmeyen, büyüklerimize saygı göstermeyen ………….. değildir.” 

5. “Allah katında en sevimsiz helal, ………………… dır.” 

Ç. Aşağıda verilen bilgilerden doğru olanları “D”, yanlış olanları “Y” ile işaretleyiniz. 

(…) İnsan haklarına saygı, hak ve sorumluluk bilinci gibi değerlerin ilk öğrenildiği yer ailedir. 

(…) Anne-baba ve kardeşlerden meydana gelen küçük topluluğa akraba; amca, hala, dayı ve teyze 

gibi yakınlardan meydana gelen büyük akraba topluluğuna ise aile denir. 

(…) Evlilik, erkek ve kadının hayatlarını paylaşmak üzere yaptıkları bir sözleşmedir. 

(…) Nikah akdi ile evlenen insanlar boşanamaz.

ÖĞRENME ALANI: DİN VE LAİKLİK 


6. ÜNİTE : ATATÜRK VE CUMHURİYET 

DÖNEMİ DİN HİZMETLERİ 

1. Diyanet İşleri Başkanlığı ne zaman ve niçin kurulmuştur? Araştırınız. 

2. Diyanet İşleri Başkanlığı hangi görevleri yürütmektedir? Araştırınız. 

3. “Tefsir, meal, hadis ve hutbe” kavramlarının anlamlarını öğreniniz. 

4. Ülkemizde Kur’an-ı Kerim’in Türkçeye ilk kez ne zaman ve niçin çevrildiğini araştırınız. 

93

94 

6. ÜNİTE 

1. Diyanet İşleri Başkanlığı 

Türkiye Cumhuriyeti Devleti, dileyen vatandaşlarımıza Diyanet İşleri Başkanlığı aracılığıyla dinî 

konularda hizmet götürmektedir. Başbakanlığa bağlı olan bu kamu kuruluşu, İslam dini ile ilgili işlerin 

yürütülmesi, toplumun din konusunda aydınlatılması ve ibadet yerlerinin yönetimi gibi hizmetleri 

gerçekleştirmektedir. 

1.1. Kuruluşu 

Diyanet İşleri Başkanlığı resmî internet sitesinin ana sayfası 

Genel idare içinde yer alan Diyanet İşleri Başkanlığı, laiklik ilkesi doğrultusunda, bütün siyasi 

görüş ve düşünüşlerin dışında kalarak ve milletçe dayanışma ve bütünleşmeyi amaç edinerek özel 

kanununda gösterilen görevleri yerine getirir. (Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, 136. madde.) 

Din, insanlık tarihinin bütün dönemlerinde var olan ve bireyleri kutsal duygu ve ortak bilinç et- 

rafında birleştiren bir kurumdur. Toplumları yücelten, onların insani ve ahlaki yönden gelişmelerini 

sağlayan bir değerdir. Bu bakımdan dinin insan ve toplum hayatında önemli bir yeri vardır. Evrensel 

bir olgu olan dinin doğru anlatılması ve anlaşılması gerekir. Bunun gerçekleşmesi de din hizmet-

lerinin sağlıklı bir şekilde yürütülmesine bağlıdır. Bu durum din hizmetlerini organize eden çeşitli 

kuruluşların günümüze kadar var olmasında etkili olmuştur. 

Din işleri, Osmanlı Devleti’nde Şeyhülislamlık makamı tarafından yürütülmekteydi. Bu kurumun 

yargı, eğitim, öğretim ve vakıflar gibi birçok alanda geniş yetki ve görevleri bulunuyordu. Tanzimat 

Fermanı ile başlayan yenileşme hareketleri, kurumun yeniden şekillenmesinde etkili olmuştur. Yetki 

alanı fetva işleri, medreselerdeki öğretim ve şeriye mahkemeleri ile sınırlandırılmıştır. Daha son- 

ra Şeyhülislamlık, 1920 yılında Ankara’da kurulan Birinci Meclis Hükûmeti’nde “Şeriye ve Evkâf 

Vekâleti” adıyla bakanlık olarak yer almıştır. 

Cumhuriyetin ilanı ile birlikte birçok alanda olduğu gibi dinî kurumlarda da yeni düzenlemelere 

gidildi. Bu yeniliklerin bir gereği olarak 3 Mart 1924 tarihinde Halifelik ile birlikte Şeriye ve Evkâf 

Vekâleti de kaldırıldı. Böylece halka din hizmetlerini sunan bir kurum kalmamış oldu. Ancak Ata- 

türk, halkın dinî inancını yaşaması ve dinin günlük politikanın dışında tutularak istismar edilmemesi 

gerektiğine inanıyordu. Dini, siyasete alet etmenin toplumda gruplaşmalara neden olabileceğini dü- 

şünüyordu. Nitekim o, “Din ve mezhep herkesin vicdanına kalmış bir iştir. Hiçbir kimse, bir diğerini 

ne bir din ne de bir mezhebi kabul etmeye zorlayabilir. Din ve mezhep hiçbir zaman politika aleti 

olarak kullanılamaz.” 1 diyerek dinin baskı aracı ve kötü amaçlar için kullanılmaması gerektiğini 

vurgulamıştır. 

BİLGİ KUTUSU_______________ 

Diyanet İşleri Başkanlığının Yürüttüğü Kamu Hizmetleri 

Fetva: Dinî konularla ilgili olarak çeşitli kişi ve kuruluşlarca yöneltilen soruların cevaplanması. 

Tebliğ: Vaaz, hutbe, konferans, seminer, kurs ve panel gibi yollarla dinimizin anlatılması ve 

Müslümanların aydınlatılmasına yönelik faaliyetler. 

İbadet ve Cami: İmamet, hitabet, ezan, ikâmet, mukabele, dinî gün ve gecelerde mevlit okunması 

ve özel program düzenlenmesi, cemaatin din konusunda aydınlatılması, isteyenlere Kur’an-ı 

Kerim ve ilmihâl bilgilerinin öğretilmesi yanında camilerin bakımı. 

Eğitim: Eğitim merkezlerinde din görevlilerinin hizmet öncesi ve hizmet içi eğitim görmeleri. 

Kur’an kurslarında Kur’an’ı yüzünden okuma ve ilmihâl bilgilerinin öğretilmesi yanında isteyenlere 

hafızlık yaptırılması. 

Yayın: Toplumun din konusunda aydınlatılması hususunda yazılı, sesli ve görüntülü yayımların 

yapılması. 

Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 9, s. 458. 

1 Atatürkçülük Atatürkçülük, C III III, ss. 237 237. 

ATATÜRK VE CUMHURİYET DÖNEMİ DİN HİZMETLERİ 

95

96 

6. ÜNİTE 

Atatürk, din hizmetlerinin sağlıklı yürütülmesi konusunda çok hassas davranmıştır. Bir sözünde 

“Hükûmet-i Cumhuriyetimizin bir Diyanet İşleri Riyaseti makamı vardır. Bu makama merbut müftü, 

hatip, imam gibi muvazzaf birçok memurlar bulunmaktadır. Bu vazifedâr zevatın ilimleri, faziletleri, 

derecesi malumdur…” 1 demiştir. Bu sebeple başbakanlığa bağlı Diyanet İşleri Başkanlığı kurulmuş, 

din işleriyle ilgili bütün yetki ve görevler de bu kuruma devredilmiştir. Diyanet İşleri Başkanlığına da 

Millî Mücadele’ye büyük katkıları olan zamanın Ankara Müftüsü Börekçizade Mehmet Rıfat Efendi 

getirilmiştir. 

Diyanet İşleri Başkanlığı; yurt içinde il ve ilçe müftülükleri, Türk vatandaşlarının yoğun olarak 

yaşadığı ülkelerde ise müşavirlik ve ataşelikler şeklinde teşkilatlanmıştır. Din hizmetlerini bu teşkilat 

yapısıyla sürdürmekte olan Diyanet İşleri Başkanlığı, kuruluşundan günümüze kadar her türlü siyasi 

görüş ve düşüncenin dışında kalmıştır. Bilhassa mezhepler üstü bir anlayışla halkımızı dinî konular- 

da aydınlatmakta, Müslüman toplumun her kesimine eşit olarak din hizmeti vermeye çalışmaktadır. 

1.2. Din Görevlileri 

Müslümanlar, ibadetlerini aracıya ihtiyaç duymadan yerine getirir, diledikleri zaman ve mekânda 

Allah’a dua edebilirler. Bununla birlikte toplumda din hizmetleri sağlıklı bir şekilde din görevlileri 

ile yürütülür. 

Cami hizmetlerini kimler ve ne şekilde yürütür? 

Ülkemizde din hizmetleri, Diyanet İşleri Baş- 

kanlığı bünyesinde çalışan din görevlileri tara- 

fından yürütülür. Din görevlisi toplumda bilgisi, 

güzel ahlakı, dürüstlüğü, güvenilirliği ile halkın 

saygınlığını kazanmış biri olmalıdır. Diyanet İşleri 

Başkanlığı, din hizmetlerini, değişik unvanlardaki 

görevlileriyle yerine getirir. Başkanlığın 

en üst düzey görevlisi Diyanet İşleri başkanıdır. 

İlgili başkanlık bünyesinde hizmet veren başlıca 

din görevlileri ise müftü, vaiz, imam-hatip ve müezzindir. 

1 Ahmet Gürtaş, Atatürk ve Din Eğitimi, s. 56. 

PAYLAŞALIM____________ 

Din görevlisinde bulunması gereken özellikler 

neler olmalıdır? Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla 

paylaşınız.

BİLGİ KUTUSU_______________ 

Diyanet İşleri Başkanlığı 

Başkan: Başbakanın teklifi ve cumhurbaşkanının onayı ile atanır. Teşkilatın 

tüm çalışmalarını kanunlar çerçevesinde düzenleyen, yürüten ve denetleyen 

kimsedir. 

Müftü: Görevli oldukları il veya ilçelerde Müslümanların din işlerine bakan ve din görevlilerinin 

idari işlerinden sorumlu, Diyanet İşleri Başkanlığına bağlı din görevlisidir. 

Vaiz: Cami ve mescit gibi yerlerde Kur’an’dan, hadis, fıkıh ve ahlak kitaplarından örnekler 

veren, dinî konularda halkı aydınlatan din bilginidir. Genellikle cuma namazı, bayram namazları 

öncesi ve kandil gecelerinde halka vaaz ederek onları dinî ve ahlaki konularda bilgilendirir. Bunun 

yanında cezaevleri ve tutukevlerinde bulunan mahkûm ve tutuklulara nasihat eder onları din 

konusunda aydınlatır. 

İmam-Hatip, Müezzin: Cami hizmetlerini yürütürler. İmamlar vakit, cuma ve teravih namazlarını 

kıldırırlar. Cuma namazı öncesinde ve bayram namazları sonrasında hutbe okurlar. Müezzinler 

namaza çağrı olan ezanı usulüne göre okurlar. Namazların farzlarından önce kamet getirirler. 

Bu görevliler ramazanlarda mukâbele okurlar. Dinî gün ve gecelerde uygulanmak üzere özel 

programlar hazırlarlar. Cami içinde toplumu din konusunda aydınlatırlar. İsteyen vatandaşlara 

Kur’an-ı Kerim öğretirler. Kendilerine görev verilmesi hâlinde cenaze işlerini de yürütürler. Ayrıca 

camilerin iç ve dış temizliğinden de sorumludurlar. 

2. Dinî Yayınlar 

Dinî yayınların, toplumu din konusunda 

aydınlatmada önemli bir yeri 

vardır. Bundan dolayı Diyanet İşleri 

Başkanlığı kuruluşunun ilk yıllarından 

itibaren dinî yayın faaliyetlerinde bulunmaktadır. 

Hurafe ve yanlış inançlardan 

korunmanın yolu, din konusunda aydınlanmak 

ve dinimiz hakkındaki bilgileri 

esas kaynaklardan öğrenmekle mümkündür. 


97

98 

6. ÜNİTE 

2.1. Türkçe Tefsir ve Meal Çalışmaları 

nuz? 

İslam bilginleri, Kur’an’ı belirli bir metot dahilinde 

açıklamışlardır. Kur’an’ı anlama konusunda yapılan bu 

çalışmalar, tefsir ilminin konusunu oluşturur. Bir sözün 

anlamını yaklaşık olarak vermek olan meal ise Kur’an’ın 

kısa açıklamalarla bir başka dile çevrilmesidir. Türk- 

çe tefsir ve meal alanında, Cumhuriyet’in kurulmasıyla 

birlikte bazı çalışmalar yapılmıştır. Böylece halkımızın 

İslam dini hakkında doğru bilgiler edinmesi ve sağlam 

kaynaklardan yararlanması sağlanmıştır. 

Atatürk, halkımızın dinini ana kaynaklarından ve 

doğru bir şekilde öğrenmesini istiyordu. Bundan dolayı 

İslam’ın temel kaynağı olan Kur’an-ı Kerim’in Türkçeye 

çevrilmesi ve tefsirinin yapılmasını gerekli görüyordu. Bu 

düşüncesini, “Türk, Kur’an’ın arkasından koşuyor; fakat onun ne dediğini anlamıyor, içinde neler 

var, bilmiyor ve bilmeden tapınıyor. Benim maksadım arkasından koştuğu kitapta neler olduğunu 

Türk anlasın.” 1 şeklinde dile getirmekteydi. 

Atatürk, Kur’an’ın Türkçeye çevrilmesi düşüncesini ilk kez 14 Ağustos 1923’te devletin eğitim 

politikasını belirleyecek olan bilimsel bir heyet onuruna verdiği çay toplantısında dile getirmiştir. 

Onun bu isteği, 21 Şubat 1925 tarihinde TBMM gündemine gelmiştir. Diyanet İşleri Başkanlığının 

bütçesi görüşülürken eksik ve hatalı Kur’an çevirilerinin yayınlandığı, mevcut Türkçe tefsirlerin de 

yetersiz olduğu ifade edilmiştir. Verilen bir önerge ile; 

-Kur’an-ı Kerim’in çeviri ve tefsirinin uzmanlardan oluşan bir heyet tarafından yapılması, 

-Gerekli görülen İslami eserlerin telif ve tercüme edilmesi, 

-İslamiyet aleyhine yapılan yabancı yayınlara karşılık verilmek üzere dinî yayınların yapılması 

istenmiştir. 

Meal ve tefsir kelimelerinden ne anlıyorsu- 

Bu istekler, meclis üyeleri tarafından uygun görüldü. Kur’an-ı Kerim’in dilimize tercüme edil- 

mesi ve Türkçe tefsirinin yapılmasına karar verildi. Diyanet İşleri Başkanlığı da tercüme görevini 

İstiklâl Marşı Şairi Mehmet Âkif Ersoy’a, tefsirin yapılmasını Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’a 

verdi. Bir müddet tercüme işiyle ilgilenen Mehmet Âkif, daha sonra bu işten vazgeçtiğini ilgilile- 

1 Osman Ergin, Türk Maarif Tarihi, C 5, s.1950. 

Elmalılı M. Hamdi Yazır’a ait 

Türkçe tefsir kitabı

e bildirdi. Bunun üzerine Diyanet işleri yetkilileri, bu 

görevi de Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’a teklif et- TARTIŞALIM_______ 

tiler. Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır tercüme değil, Kur’an’ın anlaşılmasında meal ve 

yalnızca meal olarak tefsirden önce bir ilavenin konu- tefsir neden önemlidir? Arkadaşlarılabileceğini 

söyledi ve onun bu görüşü kabul edildi. Elnızla tartışınız. 

malılı Muhammed Hamdi Yazır, 1926 yılından 1938’e 

kadar hem dinî ilimlerden hem de fen ve matematik 

bilimlerinden faydalanarak “Hak Dini Kur’an Dili” adındaki ndaki tefsiri hazırladı hazırladı. Elmalılı Muhammed 

Hamdi Yazır’ın, mealiyle birlikte 1935-1939 yılları arasında dokuz cilt olarak yayınlanan tefsiri, 

Türkçe yapılmış tefsirlerin en önemlilerinden biri kabul edilmektedir. 

Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, esere yazdığı ön sözde klasik tefsir kaynakları ışığında Kur’an’ı 

doğru biçimde tanıtmayı hedeflediğini ifade etmiştir. Tefsir bölümünde ayetlerin iniş sebeplerini belirterek 

önemli gördüğü kelime ve kavramların açıklamalarını verir. Ayetlerin içerdiği hükümleri, 

tarihsel verilerden de yararlanarak ilmî ve felsefi olarak genişçe açıklar. Batılı yazarların yanlış yorumladıkları 

konularla ilgili açıklamalar yaparak okuyucuya doğru bilgiler vermeye çalışır. 

Cumhuriyet Döneminde pek çok Kur’an çevirisi yapılmış ve tefsir yazılmıştır. Konyalı Mehmet 

Vehbi Efendi tarafından 1923-1927 yılları arasında on beş cilt hâlinde yayımlanan “Hulasatü’l-Beyan 

fi Tefsiri’l-Kur’an” adlı eser, bu dönemde yazılan tefsirlerden biridir. Bu eserin yeni baskısı Latin 

harfleri ile 1968-1969 yıllarında yapılmıştır. Bir diğer çalışma ise 1927 yılında İsmail Hakkı İzmirli 

tarafından kaleme alınan “Türkçe Kur’an-ı Kerim Tercümesi”dir. İki cilt olarak yazılan bu eser, 1932 

yılında Latin harfleriyle yeniden yayımlanmıştır. 

BİLGİ KUTUSU_______________ 


Atatürk’ün Kur’an-ı Kerim’e olan ilgisi sadece onun Türkçeleştirilmesi konusuyla sınırlı değildi. 

O, Kur’an’ı zevk ve huşu ile dinlerdi. Bu konuda Hafız Yaşar Okur şunları anlatır: “Ramazanların 

Ata’m için çok büyük bir önemi vardı. Ramazan gelir gelmez incesaz heyeti Çankaya 

Köşkü’ne giremezdi. Kandil geceleri de saz çaldırmazdı. Sadece beni huzurlarına çağırır, Kur’an-ı 

Kerim’den bazı sureler okuturlardı. Ben okurken gözleri bir noktaya takılır, derin bir huşu ile dinlerdi. 

Ruhen çok mütelezziz olduğu her hâlinden anlaşılırdı. 

Ramazanlarda bir ay müddetle Hacı Bayram Veli ve Zincirlikuyu camilerinde şehitlerimizin 

ruhuna hatm-i şerif okumamı emrederlerdi…” 

Ahmet GÜRTAŞ, 

Atatürk ve Din Eğitimi, s. 50, 51. 

99

100 

6. ÜNİTE 

2. 2. Türkçe Hadis Kitabı Çalışması 

Kur’an-ı Kerim’den sonra İslam dininin en önemli kaynağı hadislerdir. Hz. Peygamberin söz ve 

davranışlarının önemi hakkında pek çok ayet vardır. Kur’an’da, “Andolsun ki Resulullah, sizin 

için Allah’a ve ahiret gününe kavuşmayı umanlar ve Allah’ı çok zikredenler için güzel bir 

örnektir.” 1 ifadesiyle Müslümanların onu örnek alması istenmektedir. Böylece, dinin doğru anlaşılmasında 

Hz. Muhammed’in hayatını ve hadislerini öğrenmenin gerekli olduğu anlaşılmaktadır. 

Atatürk, halkın İslam’ı daha iyi anlayabilmesi 

için sağlam bir hadis kaynağına ihtiyacı 

olduğunu görmüştü. Bu nedenle hadislerin 

Türkçeye tercüme görevini Babanzade Ahmet 

Naim Efendi’ye vermişti. Ahmet Naim Efendi, 

Buharî’nin “el-Camiu’s-Sahih” adlı kitabının 

kısaltılmış şekli olan Zebidi’ye ait olan 

Tecrid-i Sarih’inin ilk üç cildini Türkçeye tercüme 

etmiştir. Ahmet Naim Efendi’nin vefatı 

üzerine eserin geri kalan tercümesi ise Kâmil 

Miras tarafından tamamlanmıştır. 

Eserin dördüncü cildinden on ikinci cildine 

kadar olan kısmını tercüme eden Kâmil Miras, 

gerekli gördüğü yerlere açıklamalar da eklemiştir. 

Diyanet İşleri Başkanlığınca on iki cilt 

hâlinde, “Sahih-i Buharî Muhtasarı Tecrid-i Sarih 

Tercemesi” adıyla 1932 yılında yayınlanan 

bu eser; iman, ibadet, ahlak ve siyer gibi konularda 

eşşiz bir ilim hazinesidir. Eser, Cumhuriyet 

toplumunun İslam’ı öğrenmesinde önemli 

bir yere sahiptir. Günümüzde de birçok cami ve 

müftülüklerin kitaplıklarında bulunmakta olup 

imam, vaiz ve müftü gibi din görevlilerinin temel 

başvuru kaynaklarından biri olmuştur. 

1 Ahzâb suresi, 21. ayet. 

PAYLAŞALIM_______________ 

“Sahih-i Buhari Muhtasarı Tecrid-i Sarih 

Tercemesi” adlı eseri inceleyiniz. Edindiğiniz 

bilgileri arkadaşlarınızla paylaşınız. 

En güvenilir hadis kaynağı kabul edilen 

Sahih-i Buhari’nin Türkçe tercümesi

3. Hutbelerin Türkçe Okunması 

Hutbe, halka hitap etmek ve söz söylemektir. Terim 

anlamı ise cuma namazı ve bayram namazlarında 

minbere veya yüksekçe bir yere çıkıp Allah’ı anıp 

Peygambere salavat getirerek toplumun çeşitli konularda 

bilgilendirilmesidir. Bu bakımdan İslam’da hutbenin 

önemli bir yeri vardır. 

Hutbe, dua ve öğüt olmak üzere iki bölümden 

oluşmaktadır. Osmanlıda olduğu gibi Cumhuriyet’in 

ilk yıllarında da hutbenin hem dua kısmı hem de öğüt kısmı Arapça olarak okunmaktaydı. 

Halkın büyük çoğunluğunun 

anlamadığı bir dille hutbe okunması 

eleştirilmekteydi. Bundan 

dolayı hutbelerin Türkçe okunması 

isteği dile getirilmekteydi. 

Atatürk de yaptığı konuşmalarda 

hutbelerin Türkçe okunmasının 

gerekliliği üzerinde durmaktaydı. 

Bu konudaki düşüncelerini 1 

Mart 1922’de Meclis’te yaptığı 

konuşmada, “Camilerin mukaddes 

minberleri, halkın ruhi, 

ahlaki gıdalarına en yüksek, en 

verimli kaynaklardır. Minberden 

halkın anlayacağı dilde ruh ve 

beyne hitap olunmakla Müslümanların 

vücudu canlanır, beyni 

temizlenir, imanı kuvvetlenir, 

kalbi cesaret bulur.” 1 diyerek 

dile getirmiştir. Bununla birlikte 

Atatürk’ün kendisi de 7 Şubat 

1923 tarihinde Balıkesir’in Zağnos 

Paşa Camii’nde Türkçe bir 

hutbe okuyarak bu konuda öncülük 

etmiştir. 

1 Atatürkçülük, C I, s. 459. 



Hutbelerin güncel konuları ve sosyal 

olayları içermesi neden önemlidir? 

Tartışınız. 

Hutbeler, Müslümanların dinî bilgilerinin 

gelişmesine katkı sağlar. 

101

102 

6. ÜNİTE 

21 Şubat 1925’te TBMM’de Diyanet İşleri Başkanlığının bütçesinin görüşülmesi esnasında hut- 

belerin Türkçe okunması gündeme gelir. Meclis’te yapılan görüşmelerin sonucunda Diyanet İşleri 

Başkanlığı tarafından Türkçe hutbe kitabı hazırlatılması kararı alınır. 1926 yılı sonunda uzmanlarca 

hazırlanan Türkçe hutbe örnekleri, Diyanet İşleri Başkanlığına sunulur. Zamanın Diyanet İşleri Baş- 

kanı Mehmet Rıfat Börekçi bu hutbe örneklerini uygun bulurak bir emirle imamlara gönderir. Emir- 

de hutbelerin dua kısımının Arapça, öğüt kısmının ise Türkçe olarak okunması istenmiştir. 

Kur’an ve hadislerin dilimize çevrilmesi, hutbelerin öğüt ve bilgilendirme kısmının Türkçe 

okutulması gibi çalışmalar, halkın İslam’ı doğru bir şekilde öğrenmesinde oldukça etkili olmuştur. 

Bu durum İslam dininin daha iyi anlaşılmasına ve doğru bir şekilde uygulanmasına zemin hazır- 

lamıştır. 

DÜŞÜNELİM_______________ 

“Hutbeden amaç, ahalinin aydınlatılması 

ve ona yol gösterilmesidir… Yüz, iki yüz hatta 

bin yıl önceki hutbeleri okumak, insanları 

cahillik içinde çağın gerisinde bırakmak demektir. 

Hatipleri normal olarak halkın günlük 

kullandığı dil ile konuşmaları gereklidir… 

Hutbeyi verenlerin siyasi olayları, sosyal ve 

medeni olayları her gün izlemeleri zorunludur. 

Bunlar bilinmediği taktirde halka yanlış 

telkinler verilmiş olur. Bu nedenle, hutbeler 

tamamen Türkçe ve günün gereklerine uygun 

olmalıdır…” 

M. Kemal ATATÜRK 

Atatürkçülük, C 1, s. 459. 

Atatürk’ün yukarıdaki sözlerinden hareketle 

hutbelerin Türkçe okunması neden önemlidir? 

Düşününüz.

Okuma Metni 

Atatürk’ün Balıkesir Hutbesi 


“Ey millet! Allah birdir, şanı büyüktür. 

Allah’ın selameti, sevgi ve iyiliği üzerinize 

olsun. Peygamberimiz Efendimiz 

Hazretleri, Cenab-ı Hak tarafından 

insanlara dinî hakikatleri tebliğe memur 

edilmiş ve resul olmuştur. Temel nizamı, 

hepimizin bildiği Kur’an-ı Azimüşşan’daki 

açık ve kesin hükümlerdir. 

İnsanlara manevi mutluluk vermiş olan 

Mustafa Kemal ve arkadaşları dua ederken görülüyor. 

dinimiz, son dindir, mükemmel dindir. 

Çünkü dinimiz; akla, mantığa ve gerçeklere tamamen uymakta ve uygun gelmektedir. Eğer 

akla, mantığa ve gerçeklere uymamış olsa idi bununla diğer ilahî tabiat kanunları arasında 

birbirine zıtlık olması gerekirdi. Çünkü bütün tabiat kanunlarını yapan Cenab-ı Hak’tır. 

Arkadaşlar! Cenab-ı Peygamber çalışmalarında iki yere, iki eve sahipti. Biri kendi evi, diğeri 

Allah’ın evi idi. Millet işlerini Allah’ın evinde yapardı. Hazret-i Peygamberin mübarek yollarını 

takip ederek bu dakikada milletimize ve milletimizin şimdiki ve geleceğine ait konuları görüşmek 

maksadıyla bu kutsal yerde, Allah’ın huzurunda bulunuyoruz. Beni bu şerefe kavuşturan Balıkesir’in 

dindar ve kahraman insanlarıdır. Bundan dolayı çok memnunum. Bu vesile ile büyük bir sevaba 

nail olacağımı ümit ediyorum. 

Efendiler! Camiler birbirimizin yüzüne bakmaksızın yatıp kalkmak için yapılmamıştır. 

Camiler, söylenenleri dinleme ve ibadet ile beraber din ve dünya için neler yapılması lazım 

geldiğini düşünmek, yani birbirimizin görüş ve düşüncelerini almak için yapılmıştır. Millet 

işlerinde her ferdin zihninin başlı başına faaliyette bulunması lazımdır. İşte biz de burada din 

ve dünya için, geleceğimiz için her şeyden önce hâkimiyetimiz için neler düşündüğümüzü 

meydana koyalım. 

Ben yalnız kendi düşüncemi söylemek istemiyorum. Hepinizin düşüncelerini anlamak 

istiyorum. Millî emeller, millî irade yalnız bir şahsın düşünmesinden değil, millet fertlerinin 

tamamının arzularının, emellerinin bileşkesinden ibarettir. Bundan dolayı benden ne öğrenmek, 

ne sormak istiyorsanız serbestçe sormanızı rica ederim.” 

07 Şubat 1923, Zağnos Paşa Camii, Balıkesir 

Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, C 2, s. 93. 

103

104 

6. ÜNİTE 



1. Diyanet İşleri Başkanlığı kurulmadan önce din işlerini yürüten kurum hangisidir? Söyleyiniz. 

2. Diyanet İşleri Başkanlığının kuruluş amacını açıklayınız. 

3. Hutbelerin Türkçe okutulmasına neden ihtiyaç duyulmuştur? Belirtiniz. 

4. Kur’an’ın ve hadislerin Türkçeye çevrilmesinin ne gibi faydaları olmuştur? Açıklayınız. 


1. Diyanet İşleri Başkanlığının yürüttüğü kamu hizmetleri arasında aşağıdakilerden hangisi yer al- 

maz? 

A) Kur’an kurslarına Kur’an öğreticisi tayin etmek. 

B) Camilere din görevlisi tayin etmek. 

C) Halkı aydınlatmak için vaiz tayin etmek. 

D) Din görevlilerini denetlemek. 

E) Din kültürü ve ahlak bilgisi öğretmenlerini tayin etmek. 

2. Aşağıdakilerden hangisi vaizin görevleri arasında yer almaz? 

A) Belirli yer ve zamanlarda dinî konular üzerinde konuşur, nasihat eder. 

B) Genellikle cuma namazı, bayram namazları öncesi ve kandil gecelerinde halka vaaz eder. 

C) Ceza ve tutukevlerinde mahkûm ve tutukluları din konusunda bilgilendirir. 

D) Görevli olduğu il veya ilçede dinî hizmetlerin sağlıklı yürütülmesinden sorumludur. 

E) Cami, mescit gibi yerlerde Kur’an, hadis, fıkıh ve ahlak kitaplarından örnekler vererek halkı aydınlatır. 

3. Aşağıdaki din bilginlerinden hangisi Kur’an’ın Türkçe tefsirini yapmak üzere görevlendirilmiştir? 

A) Mehmet Âkif Ersoy 

B) Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır 

C) Kâmil Miras 

D) Babanzade Ahmet Naim Efendi 

E) Börekçizade Mehmet Rıfat Efendi


(tefsir, hutbe, vaiz, müezzin) 

1. Kur’an’ın surelerini açıklayarak görüşler ileri sürme, bunları yazma ve yorumlamaya 

.................. denir. 

2. Cuma ve bayram namazlarında minberde okunan dua ve öğütlere .................. denir. 

3. Belirli yer ve zamanlarda dinî konular üzerinde konuşan ve öğüt verenlere ................. denir. 


(…) Diyanet İşleri Başkanlığı anayasa gereği olarak genel idare içinde yer alan bir kuruluştur. 

(…) Din; toplumları yücelten, onların insani ve ahlaki yönden gelişmelerini sağlayan bir değer- 

dir. 


(…) Din işleri, Osmanlı Devleti’nde Halifelik makamı tarafından yürütülmekteydi. 

(…) İmam, görevli olduğu il veya ilçede din görevlilerinin verimli çalışmasından sorumludur. 

105

ÖĞRENME ALANI: DİN KÜLTÜR VE MEDENİYET 


1. “Estetik, hat ve tezhip” kavramlarının anlamları sözlüklerden bulunuz. 

2. Mimarinin insan psikolojisi üzerindeki etkilerinin neler olabileceğini düşününüz. 

3. Süslemeli bir hat eserini bularak inceleyiniz. 

7. ÜNİTE : İSLAM VE ESTETİK 

106

1. Evrendeki Ölçü ve Ahenk 

Yaratılışta nasıl bir ölçü ve ahenk 

görüyorsunuz? 

Allah, evreni bir ölçü ve ahenk içinde yaratmıştır. 

Kur’an’da, “…Her şeyi yaratıp ona bir nizam veren ve 

mükadderatını tayin eden Allah, yüceler yücesidir.” 1 

K 

m 

bbuyrulmaktadır. 

Evrendeki bütün varlıklar bir düzen içinde hareket eder. Gözle görülemeyen atomlardan en büyük 

varlıklara kadar her şeyde hassas bir ölçü, şaşmaz bir düzen ve belirli bir uyum vardır. Evrende gece 

ve gündüzün oluşumu, mevsimlerin değişmesi, yerçekiminin işlevi ve yeryüzüne inen yağmurun 

miktarı gibi belirli bir ölçüyle hareket eden kusursuz bir yapı mevcuttur. 2 Uzayda bulunan ve kendi 

yörüngelerinde yüzen gök cisimleri arasında da benzer bir uyum ve denge vardır. Evrendeki ölçü ve 

ahenk rahmet sahibi güçlü bir yaratıcının varlığına işaret eder. Bu yüzden Allah, yarattığı şeylerde 

koyduğu ölçüyü kendi varlığının delilleri arasında saymıştır.Evren ve içindekiler insanın işine ya- 

rayacak şekilde ayarlanmıştır. Bu konuda Kur’an’da: “(Ve hatırlayın ki) Allah’tır gökleri ve yeri 

yoktan var eden, gökten su indirip onunla size rızık olsun diye ürünler çıkaran, bağlı kıldığı 

yasalar uyarınca denizde seyretmek üzere gemileri hizmetinize veren ve sizi nehirlerden yararlandıran 

ve her ikisi de kendi yörüngelerinde seyreden güneşi ve ayı sizin (yararlanmanız) için 

(koyduğu yasalara) bağlı kılan ve gece ile gündüzü (yine) sizin (yararlanmanız) için (koyduğu 

yasalara) bağlı tutan ve size kendisinden isteyebileceğiniz her türlü şeyden veren odur; (öyle 

ki) Allah’ın nimetlerini saymaya kalksanız sayamazsınız…” 3 denilmektedir. 

Kâinatta hiçbir şey gelişigüzel ve amaçsız yaratılmamıştır. Bu anlamda yaratılan her şey değerlidir. 

Allah; yaratan, şekil veren, amacına uygun hedefler belirleyen ve yaratmayı sürekli tekrar 

edendir. 4 Allah, yaratılıştaki ölçü ve uyumun iyi gözlemlenmesini ister. Bu konu Kur’an’da şöyle 

anlatılır: “Yedi göğü birbiriyle tam bir uyum içinde yaratan o, (ne yüce)dir. Rahmanın yaratışında 

hiçbir aksaklık göremezsin. Gözünü bir kez (ona) çevir. Hiç kusur görüyor musun? 

Evet, gözünü tekrar tekrar (ona) çevir; (her seferinde) bakışın, şaşkın ve bezgin bir şekilde 

önüne geri dönecektir.” 5 Bu gözlem sonucunda insanın evrende bulunan uyum ve dengeye saygı 

duyması ve onu elinden geldiği kadar da koruması gerekir. Çünkü evrende var olan bu ölçü ve ahengin 

bozulması bizzat insan hayatı için de tehlike oluşturacaktır. İnsan, evrenin bir parçasıdır. Kendi 

yaşamında da ölçülü olmak zorundadır. Nitekim insan hayatının, gerek bireysel gerekse toplumsal 

açıdan belirli kurallar içinde devam etmesi kaçınılmazdır. Örneğin insanlar ihtiyaçlarını karşılamak 

için birbirlerine yardım etmek zorundadırlar. Kötülüklerden uzaklaşmak ve iyilik yapmak için çaba 

harcamalıdırlar. 

1 Furkân suresi, 2. ayet. 

2 Mü’minûn suresi, 18. ayet; En’âm suresi, 96. ayet. 

3 İbrahim suresi, 32-34. ayetler. 

4 Yûnus suresi, 34. ayet; Neml suresi, 64. ayet; Rûm suresi, 11. ayet; Bürûc suresi, 13. ayet. 

5 Mülk suresi, 3, 4. ayetler. 

İSLAM VE ESTETİK 

107

108 

7. ÜNİTE 

NOT EDELİM_______________ 

Kur’an’da sözü edilen yaratılıştaki düzen 

ve ahenk, ikinci yaratılışın gerçekleşeceğinin 

delili sayılmıştır. Bu yaklaşım; insanı, evren 

içindeki uyuma katılması konusunda ikna etmek 

ve ölçülü davranmasını sağlamak içindir. 

“Kendi yaratılışını unutarak bize karşı 

misal getirmeye kalkışıyor ve: “Şu çürümüş 

kemikleri kim diriltecek?” diyor.” 

Yasin suresi, 78. ayet. 

“De ki: Yeryüzünde gezip dolaşın da, Al- 

lah ilk baştan nasıl yaratmış bir bakın. İşte 

Allah bundan sonra (aynı şekilde) ahiret 

hayatını da yaratacaktır. Allah her şeye ka- 

dirdir.” 

Allah’ın bireysel konularda olduğu gibi toplum açısından da belirlediği ölçüler vardır. 1 Allah, 

benzersiz bir yaratıcıdır. Geceyi dinlenmek gündüzü ise çalışmak için birbiri ardınca getiren, güneşi 

ve ayı zaman ölçüsü kılan, gemilerin yüzmesi için suya kaldırma kuvveti takdir eden, yeryüzünde 

çeşitli renk ve biçimlerle yarattığı şeyleri bizim 

hizmetinize veren odur. Bulutu, rüzgârı, yağmu- 

ru ve canlandırıp ürünler verdirdiği toprağıyla 

yediğimiz ve içtiğimiz şeylerin hepsini değişik 

tatlarda yaratıp emrimize sunması evrende bulu- 

nan ölçü ve ahengin sonucudur. 

Ankebût suresi, 20. ayet. 

BUNLARI BİLİYOR MUYDUNUZ?_______________ 

1 Fâtır suresi, suresi 43. 43 ayet; Fetih suresi, suresi 23. 23 ayet. ayet 

YORUMLAYALIM____________ 

Evrendeki ahenk ve ölçü ile ilgili bir belgesel 

izleyip yorumlayınız. 

Yer çekiminin normalden daha güçlü olması durumunda atmosferdeki metan ve amonyak gaz- 

ları artacak, bu durum canlılar için önemli bir tehlike oluşturacaktı. Eğer yer çekimi daha düşük 

olsaydı atmosferdeki su kaybından ötürü yaşam sona erecekti. Ayın çekim gücünün yüksek olması 

durumunda ise okyanuslardaki gelgitler büyük dalgalarla şiddetli kasırgalara neden olabilecekti. 

Bütün evren, her şeyi yaratıp onu idare eden Allah’ın kudreti ve rahmeti ile dengede durmakta 

ve görevini yapmaktadır.

2. İnsan ve Estetik 

İnsandaki estetik duyusunun kaynağı ne olabilir? 

Estetik, güzellik duygusuna karşılık gelir. İnsanın güzel olanı fark etmesi, hissetmesi ve algıla- 

masıdır. İnsan güzel yaratılmış ve güzelliği fark edecek şekilde donatılmıştır. Allah, “Gerçek şu ki 

biz insanı en güzel şekilde yarattık.” 1 buyurmuştur. Bu yüzden güzellik, insan ruhunu etkiler. İn- 

sandaki güzellik, bir yönüyle onun vücut yapısındaki ölçü ve ahengin mükemmelliğini ifade ederken 

diğer yönden düşünme, seçme, beğenme ve sorumluluk alma gibi kabiliyetlerini de kapsar. İnsan ba- 

kan, gören, gördükleri üzerinde düşünen ve düşüncelerinden yeni fikirler üretebilen bir yapıya sahip- 

tir. Ancak insan sadece maddi bir varlık değildir. Doğruyu yanlıştan, iyiyi kötüden, güzeli çirkinden 

ayırt eden vicdanı ve sezgileri de vardır. Nitekim güzele ve güzelliğe olan ilgisi onun estetik yönünü 

oluşturmaktadır. İnsandaki estetik duygusunun hayata yansıyan somut örnekleri pek çoktur. Mimari- 

den sanata, edebiyattan musikiye kadar uzanan geniş bir sahada bu örnekleri bulmak mümkündür. 

Güzel düşünmek ve güzel bakmak insan fıtratının bir özelliğidir. Güzel gören güzel düşünür, gü- 

zel düşünen hayattan zevk alır. İnsan yaratılıştaki güzellikleri düşünerek kendine anlamlı ve güzel bir 

dünya görüşü oluşturabilir. Allah, insanlardan kendileri için yarattığı güzelliklerin farkına varmaları- 

nı ve teşekkür etmelerini ister. 2 Böylece insan güzeli arayarak heyecanlanan, güzel olanı gördüğün- 

de ise mutlu olan biri olur. İnsanın yaşamındaki güzellikleri fark etmesi hayatını renklendirir. Zira 

Allah, insanın huzur bulması ve mutlu olması için yeterince sebep yaratmıştır. Bu konuda Kur’an’da 

şöyle buyrulur; “(De ki: Hayatımız) Allah’ın rengi (ile renklenir.) Kim (hayata) Allah’tan daha 

güzel renk verebilir ve biz ancak ona kulluk ederiz.” 3 

İnsanın, yaşantısındaki titizliğin kaynağı Allah’ın yaratmasındaki inceliğe duyduğu hayranlıktır. 

Bu anlamda insanın estetik duygusu ve bu konuda gösterdiği gayret, tarih boyunca çeşitli sanat eserlerinin 

ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. 

Güzel olandan aldığı ilhamlarla hayatını 

İLİŞKİLENDİRELİM_______________ 

renklendirmiş ve zenginleştirmiştir. İnsan, 

taşı ve toprağı şekillendirerek yaşadığı şeh- 

“... Sizi şekillendirdi ve şekillerinizi de güzel 

ri, mahalleyi ve evini süslemiş, ibadet ettiği yaptı…” 

mekânları görkemli ve göz alıcı hâle getir- 

Teğâbun suresi, 3. ayet. 

miştir. Elbisesinden, evine serdiği halıya, 

okuduğu kitabın cildinden kalemle yazdığı 

yazıya kadar güzelliğe önem vermiş ve her 

“Çirkin insan yoktur.” cümlesi ile yıkarıdaki 

ayet arasında ilişki kurunuz. 

şeyi güzelleştirmeye çalışmıştır. 

1 Tîn suresi, 4. ayet. 

2 Secde suresi, 9. ayet. 



109

110 

7. ÜNİTE 

3. Kur’an ve Güzellik 

Güzel bir şeyin farkına nasıl varırsınız? 

Kur’an, güzelliği bir değer olarak görür. 

Bizzat kendisi de sözün en güzelidir. Üslubu, 

anlatımında kullandığı edebî sanatlar ve tasvirleriyle 

ile eşsiz bir kitaptır. Zümer suresinin 

23. ayetinde, “Allah, bütün öğretilerin 

en güzelini, kendi içinde tutarlı, (gerçeğin) 

her türlü ifadesini çeşitli biçimlerde tekrarlayan 

bir ilahî kelam şeklinde indirir; 

(bir ilahî kelam ki) Rablerinden korkanların 

ondan tüyleri ürperir; (fakat) sonunda 

Allah’ı(n rahmetini) hatırlayınca 

kalpleri ve tenleri yumuşar, sakinleşir. 

İşte Allah’ın rehberliği böyledir…” buyrulmuştur. 

Kur’an ayetleri inmeye başladığı 

ilk günden itibaren muhataplarını derinden 

etkilemiş ve insanın bütün estetik değerlerine 

kaynaklık etmiştir. Tarih boyunca 

Kur’an’ın gerek lafzı gerekse anlamından 

beslenen gönüller pek çok güzelliğin üretilmesinde 

öncülük etmişlerdir. Kur’an, hayatın 

güzelliklerinin paylaşılması gerektiği üzerinde 

durur. Güzel davrananlara ahirette daha 

güzel bir karşılığın beklediği müjdesini verir. 

Kur’an’da geçen bütün emir, yasak ve öğütler 

insanın hayatını güzelleştirmek içindir. 

Kur’an’da insanın dünyada güzel bir hayat 

sürmesi istenir. Başkalarına yardım ederken 

sahip olduklarımızın en güzelinden vermemiz 

tavsiye edilir. 1 İnsana güzel söz ve davranışları 

karşılığında yurtların en güzeli olan 

cennet vaat edilir. 2 İnananlar için hem dün- 

1 Bakara suresi, 267. ayetler. 

2 Âl-i İmrân suresi, 14,195. ayetler; Nisâ suresi, 95. ayet. 

ANLATALIM____________ 

Çevrenizde gördüğünüz güzelliklerden birini 

seçerek sınıfta arkadaşlarınıza anlatınız. 

Kur’an âlemlere rahmet olsun diye gönderilmiştir. 

DEĞERLENDİRELİM____________ 

“Kullarıma söyle sözün en güzelini söylesinler...” 

(İsra suresi 53. ayet.) ayetini dikkate alarak 

güzel söz söylemenin önemini değerlendiriniz.

yanın hem de ahiretin güzellikleri hazırlanmıştır. 1 

Bu yüzden onların, “…Ey Rabb’imiz! Bize bu 

dünyada da güzellik ver, ahirette de ve bizi 

ateşin azabından koru!” 2 diye dua etmeleri istenmiştir. 

Kur’an’da en güzel isimlerin Allah’a ait olduğu 

vurgulanır. 3 Bu yaklaşım en yetkin ve kusursuz 

vasıfların Allah’a ait olduğu anlamına gelir. Allah, güzelliğin kaynağıdır. Nitekim yaratılıştaki 

mükemmel ve bilinçli tasarımlar onun ne kadar güzel yarattığını doğrulamaktadır. Allah’ın bizim 

için yarattığı nimetler sadece midemize yarar sağlamakla kalmaz; çeşitli renk, koku ve şekilleriyle 

gözümüze ve gönlümüze de hitap eder. 4 Yeryüzünde ve gökyüzünde duygularımızı coşturan, hayaller 

kurmamızı sağlayan, bizi derin düşüncelere yönelten sayısız güzellikler vardır. Kur’an’da, yaratılan 

güzel nimetlerden bahsedilirken, “Ey Âdemoğulları! Her mescitte ziynetinizi takının (güzel ve 

temiz giyinin). Yiyin için; fakat israf etmeyin. Çünkü o, israf edenleri sevmez... Allah’ın kulları 

için yarattığı süsü (zinet) ve güzel rızıkları kim haram kıldı?...” 5 buyrulur. 

Kur’an’da iman etmekle sevgi arasındaki 

ilişkiden bahsedilerek Hucurât suresinin 7. 

ayetinde, “...Allah size imanı sevdirdi ve 

onu sizin kalplerinizde süsledi…” buyrulmuştur. 

Burada iman, evren ve içindekileri 

Allah’ın yarattığı birer sanat harikası olarak 

kabul etmenin adıdır. Allah’ı sevmek, onun 

gücü karşısında teslim olmak aynı zamanda 

yarattığı şeylere saygı duymayı da gerektirir. 

Böylece insanın iman etmesi, gözlemlediği 

varlık ve olaylar karşısında estetik duygularını 

besleyerek canlandırması anlamına gelir. 

Bu durumda inanan bir kişi için yağmur 

rahmete, güneş bir kandile ve kanatlarını 

çırparak uçan bir kuş Allah’ın varlığını gösteren 

bir delile dönüşür. İman aynı zamanda 

estetik bir bakışın ifadesidir. Nitekim güzelliklerin 

farkına varmak güzel davranmanın ilk şartıdır. 



3 A’râf suresi, 180. ayet; İsrâ suresi, 110. ayet; Tâ-Hâ suresi, 8. ayet; Haşr suresi, 24. ayet. 


5 A’râf suresi, 31, 32. ayetler. 

AÇIKLAYALIM____________ 


Kur’an ve güzellik denildiğinde onun hangi 

özellikleri aklınıza geliyor? Açıklayınız. 

111


7. ÜNİTE 

4. Hz. Muhammed ve Güzellik 

Sizce bir peygamberin örnek alınması 

niye önemlidir? 

Hz. Muhammed her yönüyle güzel bir in- 

sandır. Hz. Peygamber, Kalem suresinin 4. ayetinde, 

“Ve sen pek yüksek bir ahlak üzerindesin!” 

buyrularak övülür. Onun, dürüst, erdemli 

ve güven veren biri olarak üstün bir hayat tarzına 

sahip olduğu vurgulanır. Hz. Peygamber, 

her durumda güzel olanı hayatına taşımıştır. Bu 

yüzden Allah, onun örnek alınmasını ister. O, 

söz ve davranışlarında kimseyi incitmemeyi 

esas almış, asla yalan söylememiş ve insanlara 

güzel davranmayı kendisine ilke edinmiştir. 

Kur’an’da onun için, “Andolsun, size kendi 

içinizden öyle bir peygamber gelmiştir ki 

sizin sıkıntıya düşmeniz ona çok ağır gelir. 

O, size çok düşkün, müminlere karşı çok şefkatli 

ve merhametlidir.” 1 buyrulmuştur. Onun 

hayatı, insanların iyiliği ve mutluluğu için 

yaptığı fedakârlıklarla doludur. Hz. Peygamber, 

arkadaşlarına ve çevresine her açıdan güzel bir 

örnek olmuştur. Onlara diş temizliğinden, saçların 

taranıp düzeltilmesine kadar pek çok konuda 

tavsiyelerde bulunarak sağlıklı ve güzel görünmelerini 

istemiştir. 2 “Allah, nimetinin izini 

ve eserini, kulunun üzerinde görmek ister.” 3 

diyerek aşırıya ve gösterişe kaçmadan insanları 

sade ve güzel giyinmeye teşvik etmiştir. O, temizliğe 

de oldukça önem vermiş ve temizliği 

imanın yarısı olarak ifade etmiştir. 4 Bu konuda 

şöyle dediği rivayet edilmiştir: “Allah temizdir, 

1 Tevbe suresi, 128. ayet. 

2 Buharî, Cum’a, 8; Müslim, Taharet 42; Ebu Davut, Tereccül, 3. 

3 Ebu Davut, Libas, 14. 

4 Müslim, Taharet, 1. 

Mescid-i Nebi’den bir görünüm 

BELİRTELİM____________ 

“Andolsun ki Resulullah, sizin için 

Allah’a ve ahiret gününe kavuşmayı 

umanlar ve Allah’ı çok zikredenler için 

güzel bir örnektir.” 


Yukarıda verilen ayeti dikkate alarak Hz. 

Peygamberin hangi yönlerini örnek aldığınızı 

belirtiniz.

temizliği sever; güzeldir, güzelliği sever; merhametlidir, merhameti sever; cömerttir, cömertliği 

sever; öyle ise avlularınızı ve çevrenizi temiz tutun...” 1 

Hz. Peygamber, Kur’an’da sözü edilen genel ilkelerle çelişmediği sürece toplumda yer etmiş 

güzel âdetlere uyulması konusunda da hassas davranmıştır. Bu anlamda çevrenin temiz tutulması, 

misafirlere ve elçilere gereken önemin verilmesi, yolda bulunan engellerin kaldırılması, yolculara 

ve yolda kalmışlara yardım edilmesi gibi pek çok hasletin yerine getirilmesini sağlamıştır. Bunun 

yanı sıra yüksek sesle konuşulmasını, toplum içinde başkalarını rahatsız eden yiyeceklerin yenme- 

sini, su kaynaklarının kirletilmesini, yiyeceklerin açıkta saklanmasını engelleyecek tavsiyelerde 

bulunmuştur. 

Hz. Muhammed özellikle ağaç dikmeyi tav- 

siye etmiş; meyvesinden ve gölgesinden yararlanılan 

ağaçların dikiminin sadaka olduğunu ve 

bunun kişiye sevap kazandırdığını belirtmiştir. 

Ölü arazilerin yeşillendirilmesini ve toplumun 

yararına sunulmasını istemiştir. “Elinizdeki 

bir ağaç fidanını, kıyamet kopmaya başlasa 

bile eğer onu dikecek kadar vaktiniz varsa 

mutlaka dikin.” 2 buyurarak çevreye ve diğer 

canlıların hukukuna duyarlı olacak kimsenin 

elindeki imkânı son ana kadar değerlendirmesini 

ve iyilik yapma ümidini asla kaybetmemesi 

gerektiğini vurgulamıştır. 

5. Yaşamda Güzellik 

Hayatı güzelleştiren şeyler neler olabilir? 

Kur’an’da, “O (Allah) ki yarattığı her şeyi güzel yapmıştır...” 3 d 

buyrularak varlıklardaki güzelliklere 

dikkat çekilir. Allah, bütün güzelliklerin kaynağıdır. Bu kaynaktan beslendiği sürece insan için 

güzellikler bitmez. İnsan, sözünde ve davranışlarında güzelliği yakalamanın yanı sıra yaptığı işlerde ve 

ürettiği ürünlerde de güzelliği aramalıdır. Böylece hayatına anlam ve değer katar. Hayata renk katan ve 

insana huzur veren güzel değerleri arayan, yaşayan ve başkalarıyla paylaşan insan mutlu olur. İnsanın 

sorumluluğu her açıdan güzel olanı seçmektir. Güzel olan şeyler, insanı etkiler. Bu yüzden yaşandıkça 

yayılır ve yayıldıkça çoğalır. 

1 Tirmizî, Edeb, 41. 

2 Buharî, Edebu’l-Müfred, 479,480. 

3 Secde suresi, 7. ayet. 


Ağaç sevgisi büyükten küçüğe geçen miras gibidir. 



7. ÜNİTE 

5.1. Sözde Güzellik 

“Güzel söz, yılanı deliğinden çıkarır.” sözüyle anlatılmak istenen nedir? 

İnsanlar arasında güzel sözlerle iletişim kurulması İslam’ın temel amaçlarından biridir. Allah, Hz. 

Peygamberi tebliğle görevlendirdiğinde, “… Onlara öğüt ver, kendileri hakkında etkili ve güzel 

söz söyle.” 1 diyerek ona tavsiyede bulunmuştur. Bu anlamda Hz. Peygamber, kısa zamanda ve çok 

geniş bir coğrafyada İslam dinini yaymayı başarmıştır. İnsanların hayatlarındaki köklü değişimi sağ- 

larken onların kalplerini kazanmaya çalışmış ve bunları yaparken güzel sözün etkisinden de yararlan- 

mıştır. Allah, sözde güzelliğin önemini bir başka ayette ise şöyle belirtmektedir: “…Herkese güzel 

sözler söyleyeceksiniz...” 2 Kur’an’nın bu üslubu, insanların ona yaklaşmasını ve onu kabul etmesini 

sağlamıştır. Kur’an, eşsiz ve güzel ayetleriyle önce Allah’ı tanıtmış, sonra da insanların birbirlerini 

sevmesini temin etmiştir. 3 

Güzel söz, çok etkilidir. Sözün gücü, doğru ve güzel olmasındadır. Örneğin “kelime-i şehadet” de- 

diğimiz “tevhit” sözü böyledir. Çünkü Allah’ın tek olması gerçeğini en güzel şekilde ifade eder. Bunun 

gibi insanları doğruluğa, iyiliğe ve güzelliğe çağıran onlara değer veren ve onları incitmeyen sözler 

muhataplarını her zaman etkilemiştir. İbrahim suresinin, 24, 25. ayetlerinde, “Görmedin mi Allah 

güzel bir sözü nasıl misal getirdi? (Güzel bir söz), kökü sağlam, dalları göğe yükselen bir ağaç 

gibidir. Bu ağaç, Rabb’inin izniyle her zaman meyvesini verir. Öğüt alsınlar diye Allah insanlara 

misaller getirir.” buyrulmuştur. Güzel sözün yerini hiçbir şey tutamaz. İnsanların gönlünü kazanmak 

ve onları mutlu edecek güzel sözler söylemek her zaman en doğru davranıştır. Örneğin İslam dininde 

sadaka vermek önemlidir. Ama daha önemlisi bu sadakanın sevabını yok edecek davranışlardan uzak 

durmaktır. Bakara suresinin 263. ayetinde, “Güzel bir söz ve bağışlama, peşinden gönül kırma gelen 

bir sadakadan daha hayırlıdır…” buyrularak sözün önemine vurgu yapılmıştır. 

Dini doğru anlama ve anlatmada Türkçeyi doğru ve etkili kullanmak da çok önemlidir. İnsan, 

Allah’ın kendisine verdiği yetenekleri doğru 

kullanmalıdır. Bu yeteneklerin başında keli- 

me ve kavramları doğru ve yerinde kullana- 

rak düzgün cümleler kurmak ve sözün güzelliğini 

yakalamak gelir. Her türlü konuşma 

güzel bir amaç taşımalı ve güzel bir üslupla 

sunulmalıdır. Bu anlamda insan üslubuna, 

konuşma düzeyine ve içeriğine dikkat etmelidir. 

Kur’an’da, “Kullarıma söyle, sözün en 



3 Enfâl suresi, 62, 63. ayetler. 


“Allah’a ve ahiret gününe inanan kimse ya 

hayır konuşsun ya da sussun.” 

Tirmizî, Kıyamet 51. 

Yukarıdaki hadisi sözün güzelliği açısından değerlendiriniz.

güzelini söylesinler. Sonra şeytan aralarını bozar. Çünkü şeytan, insanın apaçık düşmanıdır.” 1 

buyrularak insanlar arasında olması muhtemel kötü bir iletişimden nasıl sakınılacağı açıklanmıştır. 

Hz. Peygamber de güzel sözü bir sadaka olarak görmüş ve teşvik etmiştir. Hz. Peygamber, konuşur- 

ken samimi ve öz konuşmuş, sözcükleri özenle seçmiştir. Konuştuğu kimsenin veya topluluğun se- 

viyesini dikkate almış, herkese anlayacağı dille hitap etmiştir. Konuşmalarında ses tonunu iyi ayarla- 

mış, tane tane, anlaşılır ve nazik bir üslup benimsemiştir. Kendisiyle konuşmak isteyen kimseye göz 

ucuyla değil, bütün bedeniyle yönelmiş ona ve sözüne değer verdiğini muhatabına hissettirmiştir. 

Güzel söz, Allah’ın bir nimeti gibidir ve insanları mutlu eder. Boş ve gereksiz konuşmak, laf 

taşımak, dedikodu yapmak, iftira etmek, alaya almak gibi kötü huylar dinimizin yasakladığı davra- 

nışlardandır. “Söz gümüşse sükût altındır.” sözü bu gerçeği güzel bir şekilde ifade etmektedir. Bizler 

sözlü ve yazılı kültürümüzde sevinçlerimizi değil, acılarımızı dahi güzel ve etkili sözlerle anlatmış 

duygularımızı sözün güzelliğinin gücüyle edebî eserlere dönüştürmüşüzdür. 

5.2. Davranışta Güzellik 

Davranış güzelliği denince ne anlıyorsunuz? 

Kur’an’da güzel davranışta bulunanların 

ve güzel iş yapanların ödüllendirileceğine 

ilişkin pek çok ayet vardır. Bunlardan biri 

Nahl suresinin 97. ayetinde geçen şu ifa- 

dedir: “Erkek veya kadın, mümin olarak 

kim iyi amel işlerse onu mutlaka güzel 

bir hayat ile yaşatırız. Ve mükâfatlarını, 

elbette yapmakta olduklarının en güzeli 

ile veririz.” Allah, Kur’an’da pek çok 

ayette imandan sonra salih amelin geldiğini 

söyler. Salih amel, kişinin inancına 

uygun güzel davranışlar geliştirerek bunu 

ahlak hâline getirmesidir. Ahlak ise bir 

insanın hayatı boyunca kazanabileceği en 

önemli hazinedir. Bu hazine, insanın ortaya 

koyacağı güzel söz ve davranışlarla elde 

edilir. Davranıştaki güzellik; insanın kişiliğini 

şekillendirir, vicdanını canlandırır ve 




“Ve (ey Peygamber,) onlara yumuşak davranman, 

Allah’ın rahmetinin bir eseriydi. Zira eğer 

onlara karşı kırıcı ve sert olsaydın, doğrusu senden 

koparlardı. Artık onları bağışla ve affedilmeleri 

için dua et. Ve toplumu ilgilendiren her konuda 

onlarla müşavere et; sonra bir hareket tarzına 

karar verince de Allah’a güven. Zira Allah, kendisine 

dayanıp güvenenleri sever.” 

Âl-i İmrân suresi, 159. ayet. 

Yukarıdaki ayeti hoşgörülü davranmanın önemi 

açısından değerlendiriniz. 



7. ÜNİTE 

merhametini harekete geçirir. Böylece kul 

olgunlaşarak seviye kat eder ve Allah’a yaklaşır. 

Nitekim Allah, kulunun sadece kalbine 

bakar ve ona değer verir. Kur’an’da, “…Ona 

ancak güzel sözler yükselir (ulaşır). Onları 

da Allah’a salih ameller ulaştırır…” 1 buyrulmuştur. 

Güzel sözlerin arkasından gelen 

güzel davranışlar başarılı ve mutlu olmanın 

ilk adımıdır. 

İnsanın, davranışlarını kontrol etmesi ve 

güzelleştirmeye çalışması için gayret etmesi gerekir. İnsanın zihnini iyi düşüncelerle ve kalbini güzel davranışlarla 

beslemeye ve olgunlaştırmaya ihtiyacı vardır. Bu anlamda iyi insanlarla beraber olmak, doğru 

arkadaş seçimleri yapmak ve güzel ortamlarda bulunmak çok önemlidir. 

Dünyada mutlu olmak için olduğu gibi ahiret hayatını kazanmak için de güzel davranışlar ortaya 

koymak bir zarurettir. Bu konuda Kur’an’da, “Fakat ahiret hayatını(n güzelliğini) isteyen ve bunun 

için gösterilmesi gereken çabayı gösterenlere gelince(gerçek) müminler bunlardır; çabalarına 

(Allah katında) değer verilen kimseler de işte böyleleridir!” 2 buyrulmuştur. 

Güzel davranışlar geliştirmek, kişinin geleceğine ümitle bakmasını sağlar. Böylece sevilen biri olarak 

çevresiyle iyi iletişim kurabilir. İnsanın mutluluğu ve toplumun huzuru, bireylerin davranışlarının 

iyi, doğru ve güzel olmasına bağlıdır. Aile içinde, okulda, yolculukta, alışverişte ve her türlü sosyal 

ortamda doğru davranmak, güzel ilişkiler geliştirmek kişiye önemli kazanımlar sağlar. Bakara suresinin 

223. ayetinde, “…Kendiniz için (geleceğe hazırlık olarak) güzel davranışlar takdim edin. Allah’a 

karşı gelmekten sakının ve her hâlde onun huzuruna varacağınızı bilin. (Ey Muhammed!) Müminleri 

müjdele.” denilerek böyle davrananlar müjdelenmiştir. Hz. Peygamber de aile hayatında ve 

sosyal ilişkilerinde doğru olanı uygulamış, insanlara 

sevgi, nezaket ve şefkatle yaklaşmış; 

orta yolu, sabrı ve dengeli davranmayı tavsiye NOT EDELİM____________ 

etmiştir. Güzel sözlerini güzel davranışlarıyla Güzel davranışlar sergilemek insanın özünün ve 

desteklediği için de sözleri kısa zamanda etki- sözünün bir olmasını gerektirir. “Ey iman edenler! 

sini göstermiştir. O, arkadaşlarıyla şakalaşan Yapmayacağınız şeyleri niçin söylüyorsunuz? Yap- 

ve hediyeleşen, ailesinin sorunlarıyla ilgilemayacağınız şeyleri söylemeniz, Allah katında bünen 

bir peygamber olarak çevresine örnek olyük bir nefretle karşılanır.” (Saff suresi, 2, 3. ayetler.) 

ayetleri bu konuda bizlere önemli bir uyarıda 

muş, güler yüzlü, vefalı, cömert ve yardımse- 

bulunmaktadır. 

ver biri olarak arkadaşlarına güzel davranma 

konusunda öncülük etmiştir. 

1 Fâtır suresi, 10. ayet. 



“...Onlar yaptıklarını insanlardan gizleyebildiler; 

ama Allah’tan gizleyemezler.” 

Nisâ suresi. 108. ayet. 

Yukarıdaki ayet çerçevesinde insanın iyi davranışlar 

geliştirmesinin önemini yorumlayınız.

5.3. İş ve Üründe Güzellik 

İşini güzel yapmanın kişiye kazandıracağı şey nedir? 

İnsan, yaşamını devam ettirebilmek için çalışmak zorundadır. İhtiyaçlarını karşılamak, hayatı 

kolaylaştırmak ve üretmek için gayret etmelidir. Kur’an’da, “İnsan için kendi çalışmasından başka 

bir şey yoktur. Ve çalışması da ileride görülecektir. Sonra ona karşılığı tastamam verilecektir.” 1 

buyrularak çalışmak ve üretmek teşvik edilmiştir. 

Kur’an’da, “…İyi ve güzel işlerde yarışın… 

.” 2 buyrularak hayırda yarışmak övülmüştür. 

Allah, iman etmenin güzel işler yapmak için 

önemli bir gerekçe olduğunu belirterek insanın 

yaptığı güzel işlerin karşılığını mutlaka alaca- 

ğını söylemiştir. 3 Örneğin Kur’an’da, sahip ol- 

duğu nimetleri başkalarıyla paylaşmak en güzel 

işlerden sayılarak şöyle buyrulmuştur: “Allah 

yolunda harcama yapın, nimetleri paylaşın; 

kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmayın. 

Güzel düşünüp güzel işler yapın. Çünkü Allah, güzel davrananları sever.” 4 

Güzel işler, sürekli ve kalıcı hâle gelirse salih amellere dönüşür. İnsanın yaptığı işi tam yapması 

önemlidir. Doğru işler yapan dürüst insanlara her zaman ihtiyaç vardır. Onlar sayesinde hak ve hukukun 

üstünlüğüne olan inanç korunur ve adalete olan güven sarsılmaz. Yaptığı işin hakkını vermesi kişinin 

olgunluğunu ve dürüstlüğünü gösterir. Nitekim insandan yapılması istenen ibadetlerin tamamı onun iç 

ve dış disiplinini sağlamaya yöneliktir. İnsan, söz ve davranışlarında güzel ve estetik olanı uygulamaya 

özen gösterir. Bu özen, gerek çalışan gerekse çalıştıran olsun kişinin yaptığı işi tam yapmaya gayret 

etmesini sağlar. Ailesi içinde ya da meslektaşları arasında, iş yerinde düzgün ve dürüst bir çabayla artı 

değer üretmenin zevki çok az şeyde bulunur. 

Doğru bir inanç, iyi bir niyet ve güzel amaçla birleşen aktif bir çalışmayla her zaman güzel iş- 

ler üretilir. Bu anlamda insana ve topluma faydalı olan çabaların hepsi İslam dininin teşvik ettiği 

amellerden sayılır ve ibadet hükmündedir. Bireyin kendisine, ailesine ve yaşadığı topluma karşı so- 

rumlulukları Allah’a karşı kulluk görevinin önemli bir parçasıdır. Çalışmak, işinin hakkını vermek 

ve bunun sonucunda güzel ürünler elde etmek iyi bir insan olmanın yanında iyi bir kul olmanın da 

gereğidir. Güzel ahlaka sahip bir kimse tüm işlerinde Rabb’ine kul olma ve hesap verme bilinciyle 

1 Necm suresi 39-41. ayetler. 


3 Âl-i İmrân suresi, 57, 148. ayetler; Bakara suresi, 25, 82, 277. ayetler. 


KONUŞALIM____________ 


Ayinesi iştir kişinin lafa bakılmaz 

Şahsın görünür rütbe-i aklı eserinde. 

Ziya Paşa 

Yukarıdaki sözün vermek istediği mesaj 

hakkında konuşunuz. 



7. ÜNİTE 

hareket eder. Allah’ın yaratmadaki sanatının 

eşsizliğini bizzat işlerine de yansıtmayı amaç 

edinir. Esası unutmadan ayrıntılara da dikkat 

ederek ortaya çıkaracağı ürünlerde titiz dav- “Allah, kendisine karşı gelmekten sakınanlaranır 

ve hassas düşünür. İnsanların en güzel rı esenliğe kavuşturup kurtuluşa erdirir. Onlara 

ürünlere layık olduklarını bilerek hareket kötülük dokunmaz. Onlar üzülmezler de.” 

eder. Kimseyi kandırmaz. Haksız bir kazanç 

Zümer suresi, 61. ayet. 

elde etme yolunu tutmaz. Bir işi doğru ve Yukarıdaki ayeti davranışlardaki güzelliğin iş 

düzgün sonuçlandırmanın bir onur meselesi ve ürünlere yansıması açısından yorumlayınız 

olduğunu kabul eder. İbadet aşkıyla çalışır. 

Sağlam, kaliteli ve estetik açıdan güzel ürünler 

ortaya çıkarmaya çalışır. Sonuçta kendisine 

bütün bu imkânları veren Rabb’ine şükretmenin karşılığını bir şekilde alacağını bilir. Nitekim 

işini iyi yaparak şükrettiği için kendisi de teşekkürü hak eder. 

Hz. Peygamberin hayatı bu konuda örnektir. O, bütün diğer peygamberler gibi kimseden bir şey 

istemeden çalışarak geçimini sağlamıştır. Alan değil, veren el olmak için çalışıp üretmeyi teşvik etmiştir. 

Hz. Peygamber huzurlu ve mutlu olmak adına ticareti övmüş ve helal kazanmanın önemini sıklıkla 

vurgulamıştır. 

6. İslam Medeniyetinde Estetik 


İslam medeniyetinde; mimari, edebiyat, musiki, 

İslam medeniyetinin katkısıyla orta- hhat, 

tezhip ve minyatür sanatı gibi hayatın çeşitli alanya 

çıkan sanatlar nelerdir? 

llarına 

yansıyan güzellikler vardır. Bunların her biri di- 

nnin 

temel değerlerinden etkilenerek ortaya çıkmış ve 

gelişmiştir. İslam medeniyetinde ortaya çıkan bu güzel eserlerin hepsi özenle muhafaza edilmiştir. 

İslam medeniyeti adı altında birbirinden farklı çevrelerin oluşturduğu bu değerler ortak bir kültür 

meydana getirmiştir. Bizlere kadar gelen bu miras sayesinde hala yeni eserler meydana getirilmektedir. 

İslam medeniyetinde sanat ve sanatçıya değer verilmiştir. Sanatta, Allah’ın birliği (tevhit) vurgusu 

öne çıkarılmış çokluktan birliğe doğru seyreden bir anlatım izlenmiştir. Süslemede somut şekil ve 

kavramlar yerine soyut şekil ve kavramlarla sembol ifadelere daha çok yer verilmiştir. Dış görünüşün 

sade, sağlam, kullanışlı ve estetik olmasına dikkat edilmiş; buna karşılık renklendirme ve bezeme 

işleri daha çok iç mekânlarda kullanılmıştır. Kullanılan malzemelerin kalıcı, tabii ve estetik olmasına 

dikkat edilmiş, doğal dengeyi bozacak çalışmalardan kaçınılmıştır. Eserlerin ayrıntı sayılabilecek 

bölümleri asla ihmal edilmemiş, her parça üzerinde özenle ve dikkatle çalışılmıştır. Bu eserleri ortaya 

çıkaran kimseler, Allah’ın yeryüzünde yarattığı şeyleri gözlemleyerek hissedebildiklerini kendi 

eserlerinde yansıtmaya çalışmışlardır.

İNCELEYELİM____________ 

Aşağıda verilen kavram haritasını inceleyiniz. 

6.1. 6 1 Mimari Mimari 

Mimaride estetik deyince ne anlıyorsunuz? 

KÜLTÜR VE MEDENİYETİMİZ 

EDEBİYAT 

SOSYAL 

MUSİKİ MİMARİ 

DİN 

GÜZELLİKLER 

ŞİİR EZAN 

CAMİİ 

SÜNNET VE 

NİŞAN / DÜĞÜN 

TÖRENLERİ 

ALLAH 

KONUKSEVERLİK 

DESTAN MEDRESE 

PEYGAMBER 

HİLYE TEKKE 

ASKER 

İLAHİ 

GÜZEL AHLAK 

UĞURLAMA 

NAAT 

TEKBİR 

NAAT 

DERGÂH 

CENNET / 

CEHENNEM 

ŞEMAİL HAMAM 

DAVETE İCABET 

NAMAZ 

KASİDE 

GAZAVATNAME KERVANSARAY BÜYÜKLERE 

MERSİYE 

ORUÇ 

SAYGI 

DARU’Ş-ŞİFÂ 

ŞADIRVAN VE 

KÖPRÜ 

HASTA ZİYARETİ 

KÜÇÜKLERE 

SEVGİ 

YARDIMLAŞMA 


ZEKÂT 

AMEL DEFTERİ 

İslam’ın estetiğe verdiği önem ve değer 

mimaride de kendini göstermiştir. Hayırlı 

işler yaparak sevap kazanma düşüncesi, bir- 

çok mimari eserin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Mescit, cami, külliye, ev, yol, bahçe, sebil ve diğer 

sosyal mekânların inşasında iyiliklerin yayılması ile güzelliklerin çoğalması anlayışından hareket 

edilmiştir. İnsanların ihtiyaçları dikkate alınmış, savurganlıktan kaçınılmış, yapılan mimari eserle- 

rin fonksiyonel ve estetik olmasına dikkat edilmiştir. İslam’ın tavsiyesi doğrultusunda hasta, yaşlı, 

kimsesiz ve yetimlerin yararlanabileceği çok sayıda hastane, imarethane, aşevi, darülaceze, yetimhane- 

ler yapılmıştır. Bütün bu eserlerin yapımında ve korunmasında “vakıf kurmak-vakfetmek” anlayışı 

önemli bir yer tutmuştur. İnsanların genel olarak kullanacakları mekânlar ve ibadet yerleri, şehrin 

merkezinde veya en görünen yerinde büyük, görkemli ve kalıcı olması düşünülerek inşa edilmiştir. 


120 

7. ÜNİTE 

Misafir kabul etmeye ve ağırlamaya uygun 

odalar onların rahat edebileceği şekilde dü- 

şünülmüştür. Evler; bahçeli, birbirinin ışığını 

kesmeyecek yükseklikte ve mesafede inşa 

edilmiştir. Meskenlerin giriş çıkış ve pencere 

mesafelerinin komşuların birbirini rahatsız 

etmeyeceği bir uzaklıkta olmasına özen gös- 

terilmiştir. 

Hz. Peygamber Medine’ye varmadan 

önce Kuba Mescidi’ni, hicretle birlikte de 

Mescid-i Nebi denilen camii inşa etmiştir. 

Cami mimarisinin ilk örneği sayılan bu yapının 

inşasında Peygamberimiz bizzat çalışmıştır. 

Ayrıca mescidin bitişiğinde öğrenciler 

için eğitim-öğretim ve barınma odaları da 

düşünülmüş, Peygamberimizin evi de aynı 

mescidin yanı başında yer almıştır. Namazın 

cemaatle kılınması, cami yapımının sevap olmasıyla 

ilgili tavsiye ve teşvikler, camilerin 

inşa edilmesine, ilim öğrenmeyi teşvik eden 

ayet ve hadislerin varlığı da medreselerin yapılmasına 

vesile olmuştur. İbadet mekânları; 

temizlik için hamam ve eğitim için medrese 

(okul) binalarıyla yan yana inşa edilerek külliye 

denilen ortak bir alan oluşturulmuştur. 

Mimari özellik taşıyan yapıların hepsinde 

insanın rahat etmesi ve huzur bulması amaçlanmıştır. 

Örneğin camilerde iç hacim geniş 

ve parçalı olmayan bir şekilde kullanılmış; 

pencereler gün ışığını olabildiğince içeri taşıyacak 

biçimde ayarlanmıştır. Cami içlerinde 

temiz hava dolaşımını sağlayacak düzenlemeler 

yapılmıştır. Bahçelerine ve etrafına 

büyük yapraklı ağaçlar dikilerek dışarıdan sesin 

gelmesi engellenmiştir. Avlularına mezar 

yerleri açılarak camiye gelen kişilerin ölümü 

hatırlamaları amaçlanmıştır. Cami içlerinden 

GEZELİM - GÖRELİM____________ 

Çevremizdeki İslam uygarlığına ait herhangi 

bir mekâna gezi düzenleyiniz. Gezi sonrasında 

gezilen yerin tarihi, mimari ve kültürel değerleri 

hakkında bir kompozisyon yazarak gördüklerinizi 

anlatınız. 

PAYLAŞALIM____________ 

Aşağıdaki fotoğrafta İstanbul Süleymaniye 

Camii’ni görüyorsunuz. Siz de Mimar Sinan’ın 

ustalık eserim dediği Edirne Selimiye Camii’nin 

mimari özellikleriyle tarihçesini öğrenerek elde 

edeceğiniz bilgileri fotoğraf, kroki ve resimlerle 

destekleyiniz. Bu eserin kültür dünyamıza katkılarını 

bir dosya hâline getirip arkadaşlarınızla 

paylaşınız. 

Süleymaniye Camii / İstanbul

duyulacak mesafede havuzlar yapılarak akan su sesinin insanları rahatlatması planlanmıştır. Şam 

Ümeyye, Kudüs’teki Mescid-i Aksa, İspanya’daki Kurtuba, İstanbul’daki Sultanahmet, Süleymaniye 

ve Beyazıt camileri bu konuda örnek mimari özelliklere sahip yapılar arasındadır. Ayrıca İslam’ın 

temizliğe verdiği önem hamamlar, su kemerleri ve su yollarının yapımını sağlamıştır. Zira su içir- 

menin sevap kabul edilmesi, sebil ve çeşmelerin çoğalmasına sebep olmuştur. Tarih içerisinde çok 

sayıda cami, medrese, saray, konak, han, kervansaray, hastane, çarşı, türbe, hamam köprü, çeşme gibi 

mimari eserler yapılmıştır. Mimar Sinan, Mimar Hayrettin, Mimar Hacı İvaz Paşa, Mimar Mehmet 

Ağa, Mimar Kasım Ağa, Mimar Vedat ve Kemalettin adları da mimarlık tarihimizde öne çıkan isimlerdendir. 

Medeniyetimizin eşsiz bir parçası olan mimari eserlerdeki ölçü, uyum, sanat, estetik, ustalık ve 

işçiliğin en seçkin örnekleri, görenleri daima derinden etkilemiştir. En küçük ayrıntının dahi ihmal 

edilmediği bu eserlerdeki sanatsal özellikler dünyanın her tarafında kendini göstermekte ve hayranlık 

uyandırmaktadır. İslam medeniyetinin insana verdiği değer, adeta mimari eserlere de yansımış ve 

Müslümanların ulaşabildiği her yerde bu bakış açısını yansıtmıştır. 

6.2. Edebiyat 


İslam dininin ana kaynağı olan kitap Kur’an-ı 

İslami Türk Edebiyatına ait eserlerden Kerim’dir. K Kur’an, aynı zamanda bir edebiyat şa- 

bildikleriniz nelerdir? 

heseridir. h Onun ayetleri, edebî anlatımın zirvesi 

kabul k edilmiştir. Kur’an, bu yönüyle dilin ve edebiyatın 

gelişmesine, değer kazanmasına sebep olmuştur. Böylece İslam dünyasında pek çok edebî 

tür gelişmiş ve yayılmıştır. İslam medeniyetinde okuma, yazma, ilim öğrenme ve bunların yaygınlık 

kazandırılmasına çok önem verilmiştir. Bunun yanı sıra edebî eserlerin oluşması ve gelişmesinde Hz. 

Peygamberin sözlerinin tesiri de büyük olmuştur. Hz. Peygamber sözün güzel olanını teşvik etmiş, 

güzel ve yararlı olan şiir ve hikâyeleri dinlemiş ve bu amaçla şair ve yazarları övmüştür. Ayrıca dilin 

doğru kullanılması ve dil öğrenimiyle ilgili tavsiyeleri de edebiyatın gelişmesinde rol oynamıştır. 

Özellikle şiir söyleme geleneği, Peygamberimizin yaşadığı dönemden bu güne kadar önemini korumuştur. 

Müslümanlar ilk dönemlerden itibaren çeşitli şehirlerde kütüphaneler kurmuşlar, kitaplar yazmışlar, 

başka dillerden tercümeler yapmışlar, ilim adamlarını ve öğrencileri desteklemişlerdir. İslam 

dünyasında kütüphanecilik hiçbir yerde olmadığı kadar yaygınlık kazanmıştır. Hatta bu anlamda 

oluşturulan şahıs kütüphaneleri de meşhur olmuştur. Sözlü kültür ile başlayan edebiyat, kitaba verilen 

değerle kısa zamanda yazılı kültüre dönüşmüştür. Edebiyatın her alanında pek çok yazar, güzel ve 

kalıcı eserler ortaya koymuştur. Şiir, hikâye, masal ve destan okuma geleneği uzun zaman varlığını 

sürdürmüştür. 

121

122 

7. ÜNİTE 

NOT EDELİM____________ 

11. yüzyıldan itibaren, İslam’ın kabulünden 

sonra yazılmış eserlerin ilki, Yusuf Has 

Hacip’in Karahanlı Türkçesiyle yazmış olduğu 

“Kutadgu Bilig” (Mutluluk Bilgisi) adlı 

kitabıdır. Kaşgarlı Mahmut’un, ansiklopedik 

sözlük şeklinde hazırladığı, “Divanü Lügati’t- 

Türk”ü ve Edip Ahmet’in, din ve ahlak konularını 

içeren “Atabetü’l-Hakâyık” adlı eserleri 

de aynı dönemlerde yazılmışlardır. 12. 

yüzyılda yazılmış olan Divan-ı Hikmet adlı 

değerli eser de Hoca Ahmet Yesevi’ye aittir. 

Edebiyatımız, 13. yüzyıldan sonra hitap ettiği çevre yönüyle divan edebiyatı, halk edebiyatı ve 

tasavvuf edebiyatı şeklinde üç yönde gelişmiştir. Divan edebiyatının en müstesna örnekleri arasında 

kaside, münacat, tevhit, naat, gazel, mesnevi ve mersiyeyi gösterebiliriz. Osmanlı Döneminin 16 ve 

18. yüzyılları arasında yaşamış olan meşhur şairlerinden bazıları, Fuzuli, Baki, Nabi, Nedim ve Şeyh 

Galip’tir. Sanata ve edebiyata önem veren padişahlar şair, yazar ve sanatçıları desteklediği gibi bir kısmı 

da şiir ve edebiyatla ilgilenmiştir. 

Edebiyatımızın önemli alanlarından biri Tasavvuf edebiyatıdır. Tasavvuf edebiyatında ilahi, ga- 

zel, mevlit, naat, nefes gibi eserler yer almaktadır. Ahmet Yesevi’nin hikmetleri bu sahanın ilk örnek- 

lerini oluşturmuştur. Hacı Bayram Veli, Mevlânâ Celalettin gibi tasavvuf büyükleri sözlerini edebî 

üslup içinde sunmuşlardır. Yunus Emre, dilimizin ve dinimizin güzelliklerini sözleri ve ilahileri ile 

günümüze ulaştıran şahsiyetlerdendir. Süleyman Çelebi’nin Hz. Peygamberi öven “Vesiletü’n-Necat 

(Kurtuluş Sebebi)” adlı şiiri halkımız tarafından mevlid-i şerif olarak adlandırılmıştır. 

Halk edebiyatı ve şiiri, sözlü edebiyat geleneğimizin devamı olarak gelişmiştir. Saz eşliğinde söylenen 

sözler dilden dile yayılmış ve ezberlenmiştir. Türkü, mani, hoyrat, koşma, masal, hikâye, bilmece, 

ninni ve atasözleri bu şekilde yaygınlık kazanarak günümüze gelmiştir. Meddahlık, Karagöz- 

Hacivat ve Orta Oyunu geleneği de halk edebiyatı türlerinden sayılabilir. Köroğlu, Kaygusuz Abdal, 

Seyyid Nesimî, Eşrefoğlu Rumî, Karacaoğlan, Pir Sultan Abdal gibi şahsiyetler akla ilk gelen halk 

edebiyatı şairlerimizdendir. Cumhuriyet’ten sonra dil, sanat ve edebiyat alanında birçok insan yetişmiş, 

üniversitelerin ilgili bölümlerinde farklı çalışma ve araştırmalar yapılmıştır. Roman, tiyatro, 

senaryo, hikâye, masal ve şiir türü eserlerin yazımı ve çevirileri bu dönemde de çoğalmıştır.

6.3. Musiki 

Müzik türlerinden bildikleriniz nelerdir? 

Musiki, M iki kulağa k l ğ hhoş gelen l sesler l dizisi di i i olarak l k İİslam l medeniyetinde d i ti d öönem verilen il sanatlardan tl d bi biri- i 

dir. Duyguların, düşüncelerin belli bir ritim ve ahenk içinde ifade edilmesiyle ortaya çıkan musiki, 

etkili bir anlatım dilidir. İnsan; ahenkli, kulağa hoş gelen güzel sesleri dinlemekten hoşlanır ve on- 

lardan etkilenir. Heyecanlarını, sevgisini, ümitlerini ve üzüntülerini dile getirmek insanı rahatlatır. 

Bu duygu ifadeleri, insanların birbirini daha iyi anlamasına yardımcı olur ve kaynaşmayı sağlar. 

Sözlerin duygu ve heyecan yüklenerek ifade edilmesi, insanlar arasında daha etkili bir ilişki biçimi 

doğurur. Bütün farklı kültürler, sevinç ve üzüntülerini kendilerine özgü bir şekilde müzikle ortaya 

koymuşlardır. Müzikle oluşturulan bu yerel anlatım şekilleri ortak duyguların meydana çıkmasını 

ve bu duyguların etrafında birleşilmesini sağlar. Bu anlamda dilin ve müziğin bozulması, insanları 

kendi kültür ve değerlerinden uzaklaştırır. Ayrıca bütün yerel motiflerin buluştuğu evrensel bir dil de 

vardır. Müzik bu evrensel dille bütün insanların anlaşmasına yarayan ortak noktaların da yakalanma- 

sına yardımcı olur. 

Kur’an, insanın yaratılış amacına uygun davranışlar geliştirmesi ve sorumluluklarının bilincinde ol- 

masını, zamanını, sağlığını ve akli melekelerini doğru yönde ve etkili bir biçimde kullanmasını bekler. 

İnsanın iyiliklere olduğu kadar kötülüklere de 

meyli vardır. Bu yüzden insan, Kur’an’da kötü düşün- 

ce ve davranışlara sevk eden olumsuz şeylerden uzak 

durması gerektiği konusunda uyarılmıştır. Kur’an’da 

müziği ve onunla ilgili sanatları yasaklayan herhangi 

bir ifade yoktur. Ancak yapılan müzik ve sanatın in- 

sanda kötü duygu ve düşünceler uyandırmaması ge- 

rekir. Tabiatta bulunan su ve kuş sesleri gibi pek çok 

nağme de bir müzik türüdür. Örneğin medeniyetimiz 

suyu, temizleyiciliğinin yanında dinlendiriciliği ve 

akışındaki musikisiyle de değerlendirmiştir. Mimari 

eserlerimizde bulunan şadırvan, havuz ve fıskiyeler, 

kurulan bend ve suni çağlayanlar bu amaca hizmet etmiştir. Kuş sesleri, cenneti hatırlatan nağmeler 

olarak sevilerek dinlenmiştir. Bu yüzden insanı bilinçli hareket etmekten alıkoymadığı ve ahlaki bir 

zaaf içine düşürmediği sürece müzik, insan için yararlıdır. Burada önemli olan insanın bizzat kendisidir. 

Onu iyi ve güzel yönde motive eden şey makbuldür. Kötü ve çirkin yönlere sevk edenler ise reddedil- 

melidir. İnsan her konuda olduğu gibi bu konuda da seçici davranmasını bilmeli ve kendisine faydalı 

olacak kaliteli ürünlere yönelmelidir. 

BİLGİ KUTUSU____________ 

Ülkemizde ezanlar beş vakit genellikle 

şu makamlarda okunmaktadır: 

Sabah Ezanı: Saba, dikeşhaveran 

Öğle Ezanı: Uşşak, hicaz 

İkindi Ezanı: Hicaz 

Akşam Ezanı: Segâh 

Yatsı Ezanı: Hicaz, rast 


123

124 

7. ÜNİTE 

Peygamberimiz düğünlerde, bayramlarda 

tef çalıp şarkı söyleyenlere karşı çıkmamıştır. 

O, insanların ölçülü bir şekilde eğlenmeleri- 

ne ve hoşça vakit geçirmelerine müsamaha Kültürümüzün önemli bir parçası olarak müzi- 

göstermiştir. Kur’an’ın anlaşılır şekilde ve ğin oynadığı olumlu ya da olumsuz rolü karşılaş- 

güzel bir sesle okunmasını tavsiye etmiştir. tırarak arkadaşlarınızla tartışınız. 

Bunun sonucunda ezan, tekbir, tesbih, mevlit, 

çeşitli salatü selamlar, ilahi, naat, deyiş, 

nefes ve mersiye gibi musiki çeşitleri doğmuş ve gelişmiştir. 

Müziğin dinlendirici, rahatlatıcı ve bu yönleriyle tedavi edici bir yönü vardır. Üzüntülü bir insanı 

neşelendirebilen, küskün bir gönlü ümitle dolu bir kalbe dönüştürebilen bir etkiye sahiptir. Bu etki 

tarihimizde ninni, ağıt, bozlak, türkü, şarkı, marş gibi formlarda ortaya çıkmış ve pek çok besteye 

kaynak teşkil etmiştir. Bu anlamda Dede Efendi, Itri, Hafız Post, III. Selim, Sadullah Ağa, Hacı Arif 

Bey gibi güfte yazarı ve bestecilerimiz musikinin gelişmesine önemli katkıda bulunmuşlardır. 

6.4. Hat, Tezhip, Ebru ve Minyatür 

Hattat olmak ister miydiniz? 

Hat, güzel l yazı yazma sanatıdır. d Arapçada d çiz- i 

gi ya da bir satır yazı anlamına gelen hat sözcü- 

ğü, Arap harfleriyle yazılmış güzel el yazısı anla- 

mında kullanılmaktadır. Belli kurallar ve ölçüler 

içerisinde yapılan bu sanat, estetik değerlerimiz 

arasında sayılır. Bu sanatla uğraşanlara “hattat” 

denir. Yabancı kültürlerde “kaligrafi” diye ün- 

lenmiş olan bu sanat, harflerle yapılan soyut bir 

anlatımdır. Hat; hat kalemi denilen kamış, kalem- 

tıraş, makta, kâğıt, is mürekkebi, hokka, mistar 

(satırlık), yazı altlığı gibi malzemelerle yapılır. 

Hat sanatında birçok yazı çeşiti vardır. Onlar- 

TARTIŞALIM____________ 

Tezhipli “Edep ya Hû” hattı 

dan biri olan “Kufi”, en eski yazı çeşididir. Halı bordürlerinden madeni paraya kadar çok çeşitli 

alanlarda kullanılır. “Nesih” yazıtlarda, Kur’an ve divan yazmalarında, “sülüs” iri harfli olduğu için 

duvar yazılarında ve kitapların bölüm başlıklarında yer alır. “Reyhanî ve muhakkak” din kitaplarında 

ve murakkaların başındaki besmelelerde geçer. “Tevki” devlet belgelerinde “rik’a” ise hattatların öğ-

encilerine verdikleri icazetnamelerin altındaki 

üstat imzalarında kullanılan yazı 

tiplaridir. Bu yazı çeşitleri, “aklam-ı sitte” 

diye adlandırılan en önemli altı yazı türünü 

oluşturur. Bunlardan başka talik, nestalik, 

divani, siyakât, menşur, zülf-ü arus, 

hilali, muini, şikeste, müselsel gibi yazı 

türleri de vardır. Yazı türlerinin çokluğu 

ve kullanıldığı yerlerdeki farklılık, bu sanata 

ve estetiğe verilen değeri yeterince 

göstermektedir. Bu yazı türleri; harflerin 

büyük ya da küçüklüğü, biçimi, aralıkları, 

bazı harflerin birbirlerine bitiştirilip bitiştirilmemesi, 

birtakım yazı işaretlerinin 

kullanılıp kullanılmaması gibi özellikleriyle 

birbirlerinden ayrılır. 



İslam dininin estetiğe verdiği önemi hat, tezhip 

veya minyatür sanatı örnekleri üzerinden değerlendiriniz. 

İslam kültüründe; yazıya ve kaleme 

oldukça fazla değer verilmiştir. Bu 

anlamda yazıyla ilgili olarak hat sanatı 

üzerinde titizlikle durulmuş özellikle Osmanlı 

kültürü içinde bu sanat çok ilerlemiştir. Batı’daki resim sanatının yerini Osmanlı’da hat sanatı 

almıştır. Hat sanatı; kâğıt üzerinde tablolar oluşturmanın yanı sıra el yazması kitaplarda, fermanlarda, 

diplomalarda, yazıtlarda, mezar taşlarında, pencere veya kapı gibi mimari ögelerin üzerinde 

ve halı bordürleri, vazo, tabak gibi gündelik eşyalarda da kullanılmıştır. Özellikle cami, mescit, 

kütüphane, saray gibi yapıların dış duvarlarında, giriş kapılarının üstünde, kubbelerde, iç detay 

süslemelerinde, levhalarda ve ahşap kısımlarda kullanılmıştır. Evlerde ve diğer mekânlarda değerli 

tablolar hâlinde muhafaza edilmiştir. Hat sanatı, kendisiyle birlikte diğer sanatların gelişmesini 

de sağlamıştır. Bu sanat beraberinde ebru, bezeme, çinicilik, kâğıt, mürekkep, ciltçilik, ahşap, 

sedefkârlık, kakmacılık, kitapçılık, tezhipçilik, porselencilik, kehribarcılık, mürekkepçilik, kemik 

ve metal işlemeciliğine de katkı sağlamıştır. Ayrıca yazıyla oluşturulan resimler arasında en çok 

sevilen ve rastlanan konular kayık, kuş, aslan, sancak, cami, ibrik, çiçek, insan başı vb.dir. 

Kur’an yazmanın sevap kazandıracağı düşüncesi, cami ve diğer dinî yapıları güzelleştirmenin ve 

süslemenin teşvik edilmesi hat sanatının gelişmesini hızlandırmış ve muhteşem eserlerin ortaya çıkmasını 

sağlamıştır. Bu sanatla ilgili olarak yetişen hattatlarımızın maharetleri ve ortaya koydukları 

eserler kültürümüzde “Kur’an, İstanbul’da yazılmıştır.” dedirtecek kadar zengin bir birikime sahiptir. 

Nitekim her hattat yaşadığı müddetçe bir Kur’an nüshasını kendi hattıyla yazmayı arzu etmiştir. Yine 

Hz. Peygamberin özelliklerini anlatan hilye-i şerif yazmak hattatlar tarafından önemli görülmüştür. 

125

126 

7. ÜNİTE 

Amasyalı Şeyh Hamdullah, Ahmet Karahisari, Hafız Osman, Mustafa Rakım, Kazasker Mustafa 

İzzet, Ünyeli İsmail Efendi, Mehmet Esat Yesari, Tuğrakeş İsmail Hakkı Altunbezer, Kamil Akdik, 

Emin Barın, Hattat Hamit Aytaç, Hasan Çelebi ve Halim Özyazıcı gibi hattatlar bu sanatın bugüne 

kadar gelmesini sağlamışlardır. 

Tezhip, süslemek demektir. Beze- 

me sanatının kâğıt üzerindeki uygula- 

masıdır. Çizilen motif ve desenler al- 

tın tozu ve doğal boyalar kullanılarak 

renklendirilir. Sabır, incelik ve yetenek 

gerektiren, usta ve öğrenci ilişkisiyle 

aktarılıp öğretilen geleneksel sanatla- 

rımızdandır. Tezhip sanatıyla uğraşan 

kişiye “müzehhip” denir. Tezhip sana- 

tı, daha çok yazı ile birlikte kullanılan 

bir sanat olarak kitap kapaklarında, 

başlangıç ve bitiş sayfalarında, satır 

ve sütun kenarlarında uygulanmıştır. 

Ayrıca çiçek ve yapraklarla birlikte 

işlenen motifler, simetri ve renklerin 

ahengi yansıtılarak ortaya çıkan tez- 

hip sanatının Kur’an-ı Kerim’in dış 

kapağı üzerinde ve ilk sayfalarında, 

sure başlarında ve cüz işaretlerinde de 

örnekleri görülebilir. 

Bir tezhip örneği 

Ebru, kitreli su üzerine serpilen boyalarla bezenmiş kâğıt süsleme sanatlarından biri ve bunu hazırlama 

sanatıdır. Renklerin suyla ahengi olan ebru, Farsçada su yüzü anlamına gelen ab-ru sözcüğünden, Orta 

Asya dillerinden Çağatayca’da damarlı kumaş ve kâğıt anlamına gelen ebre kelimesinden geldiği rivayet 

edilir. Osmanlı Döneminde revaç bulan bu sanat, son yüzyılda Türkçede ebruya dönüşmüştür. 

Geleneksel el sanatlarımızdan biri olan ebru genellikle kâğıt süsleme amacıyla kullanılır. Osmanlı sanatlarında 

olduğu gibi usta-çırak yöntemi ile öğrenilmektedir. Bir defa yapılan ebrunun aynısı bir daha tekrarlanamaz 

ancak benzeri yapılabilir. Emek ve sabır isteyen bu sanat, suda çözülebilen kıvamlaştırıcı kitre ve 

suda çözülmeyen toprak boyalarla gerçekleşir. Ebru yapımında kullanılan tekne, kâğıdın enine ve boyuna 

uygun ebatta hazırlanır. Dikdörtgen şeklindeki bu tekneler genellikle 6 cm derinliğinde çinko, galvaniz ve 

çelik gibi metallerden elde edilir. 

Ebru yapımında suyun yüzeyine serpilen boyaların teknenin dibine çökmemesi için geven isimli bitki- 

nin salgısı olan kitre kullanılır. Hazırlanması kitreye göre daha kolay olan deniz kadayıfı da aynı amaçla

kullanılmaktadır. Kitreli suyun üstüne serpilen renklerin birbirine karışmadan yayılmasını sağlamak için 

toprak boyalara sığır ödü eklenir. Ödün az ya da fazla kullanılması boyanın kitre üzerinde yayılmasını 

etkiler. Ayrıca ödün kullanılması renklerin birbirine karışmamasını ve iç içe yayılmasını sağlar. 

Toprak boyanın ebru teknesinde serpilmesi at kuyruğu kılından yapılmış fırçayla sağlanır. İnce tellerin 

tahta çıta üstüne belirli aralıklarla saplanmasıyla elde edilen tarak, taraklı ebrunun yapımında kullanılır. 

Öte yandan serpilmiş boyalara şekil vermek için ve boya damlatmak için muhtelif kalınlıkta biz denilen 

tel çubuklar kullanılır. 

Günümüzde bu sanatla uğraşanlar süratle çoğalmakta olup ebrunun zamanımızda kumaş, cam ve fayans 

üzerine de yapıldığı hatta mücerret resim anlayışı dışında figüratif resim üslubuyla dahi çalışıldığı görülmekte- 

dir. Bu sanat 17. asırdan itibaren Batı dünyasının ilgisini çekmiş, Roma’da 1646 yılında “Türk kâğıdı” adıyla 

yapılan ilk neşriyattan beri ebruculuk üzerine pek çok eser yazılmıştır. Ebru çeşitleri arasında battal, gelgit, şal, 

somaki, taraklı, akkase, kumlu-kılçıklı, yazılı, hatip ve çiçekli ebru yer almaktadır. 

BİLGİ KUTUSU____________ 

Ebru Yapımı 


Ebru yapımında kullanılacak kâğıdın ölçüsüne 

göre bir teknenin seçimi ve kitreli suyun tekneye 

doldurulmasıyla başlanır. Ebru teknesi baklava 

tepsisine benzeyen bir görünüme sahiptir. 

İki çorba kaşığı kitre iki litre su içinde yaklaşık 

3 gün bekletilir. Hamur gibi kabaran kitre el ile 

yoğrularak boza kıvamına gelmesi sağlanır. Hazırlanan 

sıvı ince bir bez ile süzülür ve tekneye 

boşaltılır. 

Ebrunun yapılacağı tekne hazırlandıktan sonra 

sıra boyalara gelir. Toprak boyalar birbirine karıştırılmadan 

tek tek desteseng adı verilen el taşı 

yardımı ile mermer üzerinde iyice ezilir. Bu sırada 

boyanın ezilmesini kolaylaştırmak için birkaç damla su ilave edilir. Elde edilen boyanın içine 

sığır ödü katılır. Yaklaşık 15 gün bekletilen boyanın öd asidiyle pişmesi sağlanır. Su ile sulandırılan 

toprak boyalar kullanıma hazır hâle getirilir. 

Hazırlanan toprak boyalar fırça yardımıyla daha önce hazırlanmış olan kitreli suyun yüzeyine damlatılır. 

Boyaların ebru teknesinde şekillenmesinden sonra kâğıt tekneye serilir. Kâğıt düzgünce tekne 

üzerine bırakılır, görüntünün kâğıda işlemesi sağlanır. İki ucundan tutulan ebru dikkatlice teknenin 

kenarından sıyrılarak alınır ve kâğıt sergen adı verilen kurutma tezgahında kurumaya bırakılır. 

127

128 

7. ÜNİTE 

Minyatür, çoğunlukla eski yazma kitaplarda görülen, 

ışık, gölge ve hacim duygusu yansıtılmayan, küçük, renkli 

resim sanatıdır. Bu şekilde işlenmiş resimlere minyatür de- 

nir. Bu resimleri yapan sanatçılara da “nakkaş” denilmek- 

tedir. Minyatür, kâğıt veya deri üzerine, sulu boya veya 

altın suyu kullanılarak çok ince fırçalarla yapılır. İslam 

dünyasında yaygın olan minyatürler, derinliği olmayan ve 

gölgeye yer verilmeyen resimlerdir. Minyatürler resimden 

farklı algılanmış ve kullanılmıştır. Minyatürlerde renklerin 

parlaklığı ve tazeliği dikkati çeker. İnsan resimleri Orta 

Asya tipini hatırlatır. Bunun sebebi İslam’ı seçmeden önce 

Uygur Türkleri arasında yaygın olan minyatür sanatının, 

yine Uygur sanatkârları tarafından Türk İslam dünyasına 

tanıtılmasıdır. Selçuklular, Babürlüler ve Osmanlılar döneminde 

en güzel minyatür örnekleri verilmiştir. Özellikle 

Fatih Devrinde minyatür sanatı gelişme göstermiştir. 

Minyatürler, estetik değerlerinin yanında tarihî belge 

özelliği de taşımaktadırlar. Padişah alayları, şenlikler, 

sünnet, düğün, cenaze merasimleri, savaş sahneleri, şe- Mevlânâ ve semazenlerini gösteren temsilî bir 

minyatür örneği 

hir tasvirleri gibi konuların işlendiği bu eserlerde yaşanılan 

zaman ve mekân hakkında önemli bilgilere ulaşırız. Sanatçıların, kitaplarını minyatürlerle desteklemeleri 

ve süslemelerinin amacı, anlatılan konunun daha iyi anlaşılmasını sağlamaktır. Özellikle 

tıp, coğrafya, astronomi, botanik gibi kitaplarda minyatürlere daha çok yer verilmiştir. 16 ve 17. 

yüzyıllarda yaşamış olan Levni, Nigâri ve Nakşi gibi nakkaşların minyatürleri, el yazması kitaplarımızı 

süslemektedirler. Bütün bu eserler İslam’ın estetik anlayışının söz ve davranışların yanı sıra 

iş ve ürünlerde, mimaride, edebiyatta, müzikte ve diğer sanat dallarında geçerliliğini koruduğunu 

göstermektedir. 

PANO OLUŞTURALIM____________ 

1. Kültür ve medeniyetimizle ilgili İslam’ın hayata yansıyan güzelliklerinden örnekler (hat, tezhip, 

ebru, minyatür, fotoğraf, afiş ve yazı vb.) bulup getiriniz. 

2. Bulduğunuz bilgi, belge ve fotoğrafları sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. 

3. Fotoğrafların, her bir sınıf arkadaşlarınız tarafından görülmesini sağlayınız. 

4. Bulunan resim, fotoğraf ve materyallerden oluşan bir “kültür ve medeniyet panosu” oluşturunuz.

Okuma Metni 

Mimar Sinan (1489 - 1588) 

Kayseri’nin Ağırnas köyünde 

doğdu. 1511’de Yavuz Sultan Selim 

zamanında devşirme olarak 

İstanbul’a geldi. Üç sene sonra 

mimar olarak Yavuz Sultan 

Selim’in Mısır Seferi’ne katıldı. 

1521 yılında Kanuni Sultan 

Süleyman’ın Belgrad Seferi’nde 

yeniçeri olarak yer aldı. 1522’de 

Rodos Seferi’ne Atlı Sekban olarak 

katılıp 1526 Mohaç Meydan 

Muharebesi’nden sonra, gösterdiği 

yararlıklar sebebiyle takdir 

edilerek Acemi Oğlanlar Yayabaşılığına 

(Bölük Komutanı) terfi 

ettirildi. 


1533 yılında Kanuni Sultan 

Süleyman’ın İran Seferi sırasında 

Van Gölü’nde karşı sahile gitmek 

için Sinan iki haftada üç adet ka- 

Selimiye Camii / Edirne 

dırga yapıp donatması ile büyük 

itibar kazandı. İran Seferi’nden dönüşte Yeniçeri Ocağı’nda itibarı yüksek olan hasekilik rütbesi 

verildi. Bu rütbeyle 1537 Korfu, Pulya ve 1538 Moldavya seferlerine katıldı. 1538 yılında Hassa 

baş mimarı oldu. 

Mimar Sinan’ın, mimarbaşılığa getirilmeden evvel yaptığı üç eser dikkat çekicidir. Bunlar: 

Halep’te Husreviye Külliyesi, Gebze’de Çoban Mustafa Külliyesi ve İstanbul’da Hürrem Sultan 

için yapılan Haseki Külliyesi’dir. Halep’teki Hüsreviye Külliyesi’nde, tek kubbeli cami tarzı ile 

bu kubbenin köşelerine birer kubbe ilave edilerek yan mekânlı cami tarzı birleştirilmiş ve böylece 

Osmanlı mimarlarının İznik ve Bursa’daki eserlerine uyulmuştur. Külliyede ayrıca, avlu, 

medrese, hamam, imaret ve misafirhane gibi kısımlar bulunmaktadır. Gebze’deki Çoban Mustafa 

Paşa Külliyesi’nde renkli taş kakmalar ve süslemeler görülür. Külliyede cami, türbe ve diğer 

unsurlar ahenkli bir tarzda yerleştirilmiştir. Mimar Sinan’ın İstanbul’daki ilk eseri olan Haseki 

129

130 

7. ÜNİTE 

Külliyesi, devrindeki bütün mimari unsurları taşımaktadır. Cami, medrese, sıbyan mektebi, ima- 

ret, darüşşifa ve çeşmeden oluşan külliyede cami diğer kısımlardan tamamen ayrıdır. 

Mimar Sinan’ın mimarbaşı olduktan sonra verdiği üç büyük eser, onun sanatının gelişmesini 

gösteren basamaklardır. Bunların ilki İstanbul Şehzade Camii ve Külliyesi’dir. Dört yarım kub- 

benin ortasında merkezî bir kubbe tarzında inşa edilen Şehzade Camii, daha sonra yapılan bütün 

camilere örnek teşkil etmiştir. 

Süleymaniye Camii, Mimar Sinan’ın İstanbul’daki en muhteşem eseridir. Kendi tabiriyle kalfalık 

döneminde, 1550-1557 yılları arasında yapılmıştır. 

Mimar Sinan’ın en güzel eseri, seksen yaşında yaptığı ve “ustalık eserim” diye takdim ettiği, 

Edirne’deki Selimiye Camii (1575)’dir. 

Mimar Sinan, mimarbaşı olduğu sürece birbirinden çok değişik konularla uğraştı. Zaman 

zaman eskileri restore etti. Bu konudaki en büyük çabalarını Ayasofya için harcadı. 1573’te 

Ayasofya’nın kubbesini onararak çevresine, takviyeli duvarlar yaptı ve eserin bu günlere sağlam 

olarak gelmesini sağladı. Eski eserlerle abidelerin yakınına yapılan ve onların görünümlerini 

bozan yapıların yıkılması da onun görevleri arasındaydı. Bu sebeplerle Zeyrek Camii ve Rumeli 

Hisarı civarına yapılan bazı ev ve dükkânların yıkımını sağladı. 

İstanbul caddelerinin genişliği, evlerin yapımı ve lağımların bağlanmasıyla uğraştı. Sokakla- 

rın darlığı sebebiyle ortaya çıkan yangın tehlikesine dikkat çekip bu hususta ferman yayınlattı. 

Mimar Sinan 84 cami, 52 mescit, 57 medrese, 7 darül-kurra, 20 türbe, 17 imaret, 3 darüşşifa 

(hastane), 5 su yolu, 8 köprü, 20 kervansaray, 36 saray, 8 mahzen ve 48 de hamam olmak üzere 

364 eser vermiştir. 

Eserlerinin bir kısmı İstanbul’dadır. Osmanlı ülkesinde damgasını vurmadığı bir köşe yok 

gibidir. 1588’de İstanbul’da vefat eden Mimar Sinan, Süleymaniye Camii’nin yanında kendi 

yaptığı sade türbeye gömüldü.



1. İnsandaki estetik duygusunun kaynağı nedir? Yazınız. 

2. Evrende bir ölçü ve ahenk olması ne anlama gelir? Açıklayınız. 

3. İşlerini güzel yapmak kişiye öncelikle ne kazandırır? Açıklayınız. 

4. Ahirete inanmak, kişinin davranışlarını güzelleştirmesine nasıl katkı sağlar? Açıklayınız. 

5. Estetik, bir arada yaşayan insanların hayatına nasıl katkı sağlayabilir? Söyleyiniz. 


1. İnsanın estetik duygusuyla ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi doğru değildir? 

A) Güzel söz yılanı deliğinden çıkarır. 

B) İyi ve güzel işlerde yarışmak gerekir. 

C) Güzel bakan güzel görür. 

D) Söz gümüşse sükut altındır. 

E) Birinin güzel gördüğü herkes için güzeldir. 

2. Aşağıdakilerden hangisi güzel yazı örneklerinden değildir? 

A) Sülüs B) Kufi C) Nesih D) Rik’a E) Bezeme 

3. Yazıları ve kitapları süslemede kullanılan sanat türüne ……....…… denir. 

A) Çini B)Tezhip C) Mersiye D) Kaside E) Musiki 


(kader, hattat, tezhip) 

1. Allah’ın evrende koyduğu yasalara …………......... denir. 

2. Güzel yazı yazma sanatına hat, bu işle uğraşan kimseye de …………......... denir. 


131

132 

SÖZLÜK 

A 

aba: Dervişlerin dünyaya gereğinden fazla önem vermediklerini 

göstermek amacıyla giyindikleri kalın, 

yünden elbise. 

abide: Anıt. 

ahit: Kendi kendine söz vererek bir işi üzerine alma, 

ant. Antlaşma. 

akait: İslam dininin temel inanç esasları ve hükümleri. 

akide: Bir şeye inanarak bağlanış, inanç, din inancı. 

âl: Aile. 

âlim: Allah’ın kitabı Kur’an-ı Kerim başta olmak 

üzere Hz. Peygamberin hadislerini ve sünnetini 

bilen, diğer İslami ilimlerden gerektiği şekilde haberdar 

olup ileri seviyede bir bilgi birikimine ulaşan 

kimse. 

Arafat: Haccın farzlarından biri olan vakfenin yapıldığı 

Mekke’nin doğusunda bulunan yer. 

ârif: Düşünmeye gerek kalmaksızın gördüğünü bilen 

ve anlayan, irfan sahibi. 

arlanma: Utanma, utanç duyma. 

arş: İslam inancına göre göğün en yüksek katı. 

aşkın: 1.Belli bir süreyi aşmış, ötesine geçmiş. 

2.Benzerlerinden üstün. 

azat etmek: Serbest bırakma. Özgür, hür. Dünya ve 

dünya ile ilgili bütün bağlardan kurtulma, manevi 

özgürlüğüne kavuşma. 

azim: Bir işteki engelleri yenme kararlılığı. 

B 

batıl: Yok olup giden, gerçek ve doğru olmayan, boş 

şey, hükümsüz, hikmetsiz, temelsiz. 

bedii: Güzellik ölçülerine uyan, gözü gönlü okşayan, 

beğenilen. Estetik. 

Bektaşi: Bektaşi tarikatına giren ve bu tarikatın ilkelerine 

bağlı kalan kişi. 

belagat: 1.İyi konuşma, sözle inandırma yeteneği. 

2.Sözün düzgün, kusursuz ve yerinde söylenmesini 

öğreten ilim, söz sanatlarını inceleyen bilim dalı. 

bent: 1.Su biriktirmek için akan suyun önüne yapılan 

set. 2.Bir şiirdeki dörtlüklerin her biri. Kanun 

maddesi. 

bezeme: Süsleme. 

bozlak: Orta ve Güney Anadolu’nun birçok bölgelerinde 

bir türkü ezgisi. 

SÖZLÜK 

bühtan: İftira, suçlama. Bir kimseye günah yahut kusur 

sayılan bir söz, davranış veya nitelik yakıştırma, 

çamur atma. 

büyü: Tabiat kanunlarına aykırı sonuçlar elde etmek 

iddiasında olanların başvurdukları gizli işlem ve 

davranışlara verilen genel ad, afsun, sihir. 

C 

cahiliye: Hz. Muhammed’in peygamberliğinden önce, 

insanların yaşadıkları ve özünde, putlara tapma, 

soy-sopla övünme, hukuksuzluk, kibir ve zayıfları 

ezme gibi olumsuzlukları barındıran sosyal ve kültürel 

ortam. 

cefa: Büyük sıkıntı, üzgü, eziyet, zulüm. 

celil: Ululuk sahibi, her şeyi kudretiyle kuşatan, zatında 

ve sıfatlarında büyük ve eşsiz anlamındaki Allah’ın 

Esma-i Hüsnası’ndan biri. 

cemaat: 1.Namaz kılmak için bir araya gelen ve imama 

uyan topluluk. Aynı düşünce etrafında bir araya 

gelen topluluk. 2.Müslümanlığın din kardeşliği esasına 

dayalı olarak sevgi ve saygı temelli gerçekleştirilmesini 

istediği birlik, beraberlik. 

cemal: Allah’ın mutlak güzelliğine, iyiliğine işaret 

eden, mutlak güzelliğinin yaratılışta mükemmellik 

olarak varlıklara yansıması anlamındaki Allah’ın sıfat 

isimlerinden biri. 

cemil: Tüm güzellikleri kendisinde toplayan Allah. 

Güzel. 

cüz’i: Az, azıcık, pek az. 

D 

dalalet: Doğru yoldan sapma, sapkınlık, şaşırma. 

Haktan yüz çevirip batıla yönelme, ilahî buyruklara 

aykırı davranma. 

devşirme: Asker yetiştirilmek üzere Yeniçeri Ocağına 

alınacak çocukları seçip toplama işi. 

dide: Şiirde göz, kalp, yürek yerine kullanılan sözcük. 

diğerkâmlık: Kendisinden önce başkasını düşünmek. 

divan: Devlet işleri ile alakalı yüksek düzeydeki devlet 

adamlarından oluşan en yüksek idari makam. 

divane: Deli, kaçık, budala. Bir şeye çok düşkün 

olan.

dua: İbadet ve yakarma amacıyla okunan dinî metin. 

Dileme, yardım isteğinde bulunma. 

düldül: Hz. Ali’ye Peygamber tarafından armağan 

edilen bineğin adı. 

E 

ecir: İbadetlere ve güzel davranışlara verilen ahiret 

mükâfatı, sevap. 

eda etmek: Borcunu ödemek, namaz kılmak. 

edep: İyi ahlak, güzel terbiye, eğitim. Allah’ın razı 

olmadığı her türlü işten el çekme, günahlardan sakınma 

yollarını bilme ve kulluğun hakikatini kavrayarak 

ibadet etme. 

ehl-i beyt: Hz. Peygamberin ev halkı ve yakın akrabaları. 

Hz. Muhammed’in kızı, damadı ve torunlarından 

oluşan beş kişi. 

ehl-i kitap: Yahudiler ve Hristiyanları müşriklerden 

ayırt etmek için elde bulunan Tevrat, Zebur ve İncil’e 

inanan kimseler. 

ehl-i sünnet: İslam dininin temel konularında Hz. 

Peygamberin sünnetine ve sahabelerinin yoluna uymayı 

ilke edinenlerin izlediği yolu ve yöntemi benimseyenler. 

ekol: Bir bilim ve sanat kolunda ayrı nitelik ve özellikleri 

bulunan yöntem veya akım. 

ekoloji: Canlıların hem kendi aralarındaki hem de 

çevreleriyle olan ilişkilerini tek tek veya birlikte 

inceleyen bilim dalı. 

empati: Duygudaşlık. 

erdem: Ahlakın övdüğü iyilikçilik, alçak gönüllük, 

yiğitlik, doğruluk vb. niteliklerin genel adı, fazilet. 

eşraf: Bir yerin zenginleri, söz geçenler, ileri gelenler. 

etba: Birinin sözüne, işine, mesleğine uyanlar. 

etnik: Kavimle ilgili, budunsal, kavmi. 

evliya: Allah’ın özel ilgisini, sevgisini ve yardımını 

elde eden sevgili kulları, dostları; onun övgüsüne 

layık olan veliler, ermişler, erenler. 

evrensel: Evrenle ilgili, bütün insanlığı ilgilendiren, 

cihanşümul. 

eyer: Binek hayvanlarının sırtına konulan, oturmaya 

yarayan nesne. 

F 

fazilet: Olgunluk, erdemlilik, üstünlük, değer, kıymet. 

feraset: Akıl ve duyu organlarıyla bilinemeyen an- 

SÖZLÜK 

cak sezgi gücü ile ulaşılabilen bilgi; ilham, keşif, 

kalp gözüyle görme. 

ferman: Buyruk, emir. Osmanlı Devleti’nde padişahın 

verdiği, uyulması gerekli hükümleri taşıyan 

yazılı buyruk. 

fesahat: Anlatışta düzgünlük ve açıklıkla birlikte 

amaca uygunluk. 

fesat: Kokuşma, yozlaşma, çürüme, orta yoldan ayrılma, 

insanlar arasında fitne çıkarıp onların durumunu 

ve hayat tarzlarını doğruluktan saptırma. 

fetva: İslam hukuku ile ilgili bir sorunun, dinî hukuk 

kurallarına göre çözümü. 

fıkıh: İslam hukukunda din ve devlet işleriyle ilgili 

ana kaynaklardan yararlanarak konulmuş olan kuralların 

bütünü. 

fıtrat: İnsanın doğuştan sahip olduğu ahlak, huy, 

karakter, tabiat. 

G 

ganimet: Savaş sırasında Müslüman olmayan düşman 

ordusundaki askerlerden alınan her türlü mal ve 

esirler. 

gayb: Akıl ve duyular yoluyla hakkında bilgi edinilemeyen 

varlık alanı. 

gayrimüslim: İslam dinini hak din olarak kabul etmeyen, 

mümin olmayan. 

gazel: Divan edebiyatında genellikle lirik konularda 

yazılan nazım biçimi. 

gevher: Cevher. 

gıllıgış: Kin, gizli ve kötü amaç. 

gıpta: 1.İmrenme, özenme, beğenme, hoşlanma. 

2.Kişinin başkasının elindeki nimetin yok olmasını 

istemeksizin aynısının kendi elinde de olmasını istemesi. 

gusül: Cünüplük, hayız ve nifas gibi manevi kirlilikten 

kurtulmak için niyet ederek ağız ve burun içleri 

de dâhil hiçbir kuru yer kalmadan bütün vücudu 

yıkama, boy abdesti. 

gülbenk: Bir toplulukça bir ağızdan ve ezgiyle söylenen 

dua, tekbir. 

gülizar: Ağlayan gül. 

H 

hac: İmkânı olan Müslümanların zilhicce ayında 

ihram giyerek, Arafat’ta vakfe yaparak ve Kâbe’yi 

tavaf ederek yaptıkları farz ibadet, İslam’ın beş şartından 

biri. 

133

134 

SÖZLÜK 

Hacer-i Esvet: Kâbe’nin güneydoğu köşesinde bulunan, 

yerden 1.5 metre yüksekliğinde, oval biçiminde, 

hafif kırmızı ve sarı damarcıkları bulunan, 30 cm 

çapında oldukça parlak siyah bir taş. 

hadis-i şerif: Peygamber efendimizin söz ve davranışları. 

Hakîm: Her şeyi bilen, hikmetli bir biçimde yaratmasını 

sürdüren, dünyada ve ahrette adaletin kaynağı 

anlamındaki Allah’ın isimlerinden biri. 

halife: Allah’ın emir ve yasaklarının muhatabı olan 

üstün varlık, insan. Hz. Peygamberin vefatından sonra 

onun yerine devlet başkanlığına geçen yöneticilerin 

ortak adı. 

haram: Dinen sorumluluk çağında ulaşmış olan herkese, 

Allah’ın yapılmasını kesin olarak yasakladığı 

söz ve davranış. 

hasekilik: Bostancı ocağının küçük dereceli subayları. 

hatim: Kur’an-ı Kerim’i ilk suresi olan Fatiha’dan 

başlayıp en son suresi olan Nas’a kadar tek başına 

veya cemaatin huzurunda yüzüne veya ezberden 

okuma. 

Haydar: Hz. Ali’nin diğer adı. 

hayır: İyilik, karşılık beklenmeden yapılan yardım. 

İyi, hayırlı, yararlı, faydalı olan. 

helal: Dinin kurallarına aykırı olmayan, dinî bakımdan 

yasaklanmamış olan. Haram karşıtı. 

heyhat: “Yazık, ne yazık” anlamında kullanılan bir 

söz. 

Hızır: Halk inanışlarında ölümsüzlüğe kavuştuğuna 

inanılan ulu kimse. Hz. Musa zamanında yaşadığı 

rivayet edilen ve peygamber mi melek mi olduğu 

konusunda çeşitli görüşler olan kendisine ilahî ilim 

verilen kişi. 

hicran: Bir yerden veya bir kimseden ayrılma, ayrılık. 

hicret: Göç. İslam takviminde tarih başı sayılan Hz. 

Muhammed’in Mekke’den Medine’ye göç etmesi. 

hidayet: Doğru yol, hak olan Müslümanlık yolu. 

Hilfu’l-Fudul: Hz. Muhammed’in peygamberliğinden 

önce Mekke’de can ve mal güvenliğini sağlamak 

için kurulan sivil toplum kuruluşu. 

hilm: 1. Sabırlı, hazımlı, akıllı ve ağır başlı olmak. 

2. Akıllı ve kültürlü olmakla elde edilen, beşerî ilişkilerde 

bağışlayıcı, hoşgörülü ve uygarca davranmayı 

sağlayan ahlaki erdem. 

hilye: Hz. Muhammed’in dış görünüşünü ve niteliklerini 

anlatan manzum ve mensur eser. 

hoyrat: Güneydoğu Anadolu’da ve Irak’taki Türkler 

arasında tek başına söylenen bir çeşit ezgili deyiş. 

hub: Güzel, hoş, iyi. 

hurafe: Batıl dinlerden ve halk arasında uydurulan 

masallardan kalma aslı esası olmayan inanışlar. 

huşu: Mutlak bir teslimiyetle Allah’ın isteklerini 

yerine getirme. 

hutbe: Bir topluluğa bir maksadı anlatmak, bir fikri 

açıklamak, öğüt vermek, bir görüşü benimsetmek, bir 

eyleme teşvik etmek gibi amaçlarla yapılan güçlü ve 

etkileyici konuşma veya güzel konuşma sanatı, retorik. 

hüküm: Allah’ın, sorumluluk çağına gelmiş insanların 

inanç, ibadet, ahlak ve davranışlarına dair yapınız 

veya yapmayınız şeklindeki emirleri, yasakları. 

I-İ 

ıslah: Dinî değerleri, inanç ve yaşama biçimini yeniden 

canlandırmayı, bozulan değer yargılarını tekrar 

Kur’an-ı Kerim ve sünnet çerçevesinde düzeltmeyi 

amaçlayan düşünce ve faaliyetler. 

icazet: İzin verme, onay, onaylama, müsaade etme, 

ruhsat verme. 

icma: Hz. Peygamberden sonra fıkıh âlimlerinin 

Kur’an-ı Kerim ve sünnetten hareketle bir konuda 

görüş birliğine varmaları. 

içtihat: İslam fıkıh bilginlerinin, hakkında bir emir 

veya yasak olmayan konularda Kur’an-ı Kerim ve 

sünnetten yeni hükümler çıkarmaları. 

ifa: Bir şeyi tam ve mükemmel bir biçimde yapma, 

yerine getirme, ödeme, eda etme. 

ihlas: Tutum ve davranışlarda sadece Allah’ın hoşnutluğunu 

gözetme, sözün öze uyması, riyakâr ve 

ikiyüzlülükten uzak olma. 

ihram: Hac veya umreye niyet eden kimsenin diğer 

zamanlarda yapması helal olan bazı davranışları, bu 

ibadetlerin esaslarını veya bütün adabını tamamlayıncaya 

kadar kendisine haram kılması. 

ihsan: İnsanın, Allah’ın huzurunda olduğunu hissetmeye 

çalışarak onu görüyormuşçasına ibadetlerini 

yerine getirmesi. 

ihtiyar: Yaşlı, kocamış olan, pir, genç karşıtı. Seçme. 

ikamet: Gerek tek olarak gerekse cemaatle namaz 

kılarken farz namazların öncesinde “hayye ale’l-

felah”tan sonra ‘Namaz ibadeti başlamak üzeredir.’ 

anlamına gelen “kad kameti’s-salah” cümlesinin 

ezana eklenip okunması. 

ikrar: Allah’ın varlığına ve birliğine iman eden bir 

kimsenin Müslüman muamelesi görebilmesi için 

inanmış olduğu değerleri sözlü veya fiili olarak dışa 

yansıtması. 

ilahi: Allah’ı övmek, ona dua etmek için yazılıp makamla 

okunan nazım. 

ilham: Esin. Allah’ın, peygamberlerinin yüreğine 

doldurduğu ilahi âleme özgü duygu ve düşünceler. 

imamet: Camilerde Müslümanlara namaz kıldırma 

görevi. 

imarethane: Yoksullara ve öğrencilere yiyecek dağıtmak 

için kurulmuş hayır kurumu. 

inayet: İyilik, kayra, atıfet, ihsan, lütuf. 

inziva: Dış dünyayla bütün bağlantılarını keserek 

Allah’a ulaşma gayreti. 

isabet: 1.Hedefe varma, hedefi vurma. 2.Öneri, düşünce, 

söz yerinde olma. 

istişare: İnsanın yapmak istediği bir şeyin kendisi 

hakkında hayırlı olup olmadığını anlamak için olaylara 

vâkıf olan uzman kişilerle yapılan istişare ve fikir 

alışverişi. 

itikat: Dünyada ve ahirette insanların mutlu olmaları 

için Allah’ın göndermiş olduğu kuralların hepsini kesin 

bir şekilde kabullenme, iman etme. 

izzet: Büyüklük, yücelik, ululuk. 

K 

kabza: Silah, kılıç vb. şeylerde tutulacak yer, sap. 

kadırga: Hem yelken hem kürekle yol alan bir savaş 

gemisi. 

kâdir: Güç, kuvvet ve iktidar sahibi olarak istediği 

her şeyi bir ilim, hikmet ve ölçü dâhilinde dilediği 

gibi yaratması, her şeye gücünün yetmesi anlamında 

olan Allah’ın Esma-i Hüsna’sından biri. 

kâfi: Yeterli, yetecek ölçüde olan. 

kâfir: Allah’ın varlığını ve birliğini inkâr eden, yaratıcı 

olarak Allah’ı kabul etse bile onun göndermiş 

olduğu elçilerin hepsine ayrı ayrı inanmayan, elçilerin 

getirmiş olduğu kitapları toptan reddeden veya 

Allah’ın vahiyle bildirdiği hükümlerin bir tanesini 

dahi inkâr eden. 

SÖZLÜK 

kakmacılık: Ağaç üzerinde veya diğer ahşap malzemede, 

mobilyada belirlenmiş desen ve çizimlere göre 

oyulmuş yuvalara gümüş, sedef ve benzeri kakılıp 

oturtularak yapılan iş. 

kaside: Divan edebiyatında bir şiir türü. 

kefa: Zorluk, sıkıntı, 

kelime-i şehadet: İslam’ın beş şartından biri olan ve 

“Tanıklık ederim ki Allah’tan başka ilah yoktur ve 

Muhammed onun kulu ve peygamberidir.” anlamındaki 

söz. 

kemter: Daha aşağı, daha kıymetsiz, eksik, tevazu 

amaçlı ben sözü. 

kerem: 1.Soyluluk, ululuk, büyüklük, asalet. 2.Bağış 

olarak verme, iyilik, cömertlik, eli açıklık, lütuf. 

kerim: Soylu, asil. Eli açık, cömert. Allah’ın adlarından 

biri. 

kerrar: Savaşta çekilip tekrar tekrar hücum eden. 

Hz. Ali’nin lakabı. 

kıyas: Hakkında açık hüküm bulunmayan bir meselenin 

hükmünü, aralarındaki ortak özellik ve benzerliğe 

dayanarak Kur’an-ı Kerim veya sünnette hükmü belirtilen 

bir meseleye göre belirleme. 

kibir: Kişinin, yaratılış amacını ve varlığının özünü 

kavrayamayarak kendini büyük görüp başkalarını küçük 

görmesi. 

kudret: Her şeye gücünün yetmesi, dilediğini dilediği 

zamanda var veya yok etmesi anlamında olan 

Allah’ın sıfatlarından biri. 

külli: Allah’ın istediğini istediği gibi dilemesi ve seçmesi 

anlamında Allah’ın mutlak ve sınırsız iradesi. 

külliye: Bir caminin çevresinde camiyle birlikte 

kurulmuş medrese, imaret gibi yapıların bütünü. 

kümbet: Kubbe. Koni, piramit biçiminde damı olan 

yuvarlak veya köşeli yapı. 

L 

latif: Yumuşak, hoş, ince bir güzelliği olan. 

letafet: Güzellik, hoşluk, yumuşaklık, incelik. 

levha: Bir yere asılmak için yazılmış yazı. Tablo, 

resim. 

lütuf: Önem verilen, sayılan birinden gelen iyilik, 

yardım, ihsan, inayet. 

135

136 

SÖZLÜK 

M 

mabet: Tapınak, ibadet yeri, ibadethane. Müslümanların 

toplu olarak ibadet edebilmeleri için yapılmış 

olan yer, cami, mescit, musalla. 

mahşer: Kıyamet günü ikinci kez sura üflendikten 

sonra bütün insanların diriltilerek mezarlarından kalkıp 

dünyada iken yaptıkları her şeyin hesabını vermek 

üzere toplanacakları yer. 

mahya: Birden çok minaresi bulunan camilerde 

özellikle ramazan aylarında minareler arasına yazılan 

dinî içerikli ışıklı yazı. 

manifesto: Bildiri. Bir düşüncenin amaçlarını açıklayan 

bildiri. 

masiva: Allah’tan başka bütün varlıklar. Dünya ile 

ilgili olan şeyler, 

meal: Kur’an ayetlerinin tam karşılıkları başka dillere 

aktarılamadığından, ayette anlatılmak istenileni 

kelimesi kelimesine değil de biraz eksiği ile başka 

bir dile çevirme, yakın anlamlar verme. 

Mecusilik: 1.Ateşe tapanların bağlı bulundukları 

din. 2.Temel inançları ateşe tapmak olan Zerdüştlük, 

Mithrailik, Zürvailik, Manilik, Mazdekilik dini gibi 

çeşitli fırka ve dinlerin ortak adı. 

mekanizma: Belli bir sonuca ulaşmak için karmaşık 

bir biçimde düzenlenmiş organ veya parçalar birleşimi, 

sistem, düzenek. 

merbut: Bağlı, bağlanmış. İlişik, ilişkin. 

merhamet: Şefkat gösterme, acıma, yumuşak huylu 

olma. 

mersiye: Ağıt. 

mescit: Genellikle minaresiz, küçük cami. 

mesnevi: Divan edebiyatında bir nazım biçimi. 

metanet: Metin olma, dayanma, dayanıklılık, sağlamlık. 

methetmek: Övmek. 

mevlit: Hz. Muhammed’in doğumunu, hayatını anlatan 

mesnevi. 

mezhep: Bir dinin görüş ve anlayış farklılıkları nedeniyle 

ortaya çıkan akımlardan her biri. 

meziyet: Bir kişiyi veya nesneyi benzerinden üstün 

gösteren nitelik. 

minhac: 1.Yöntem, metot, program, öngörülen işler 

bütünü. 2.Yol, Allah’ın göndermiş olduğu peygamberlerinin 

uymalarını ve ümmetlerine de açıklama 

yapmalarını istediği hayat tarzı. 

minyatür: Çoğunlukla eski yazma kitaplarda görülen, 

ışık, gölge ve hacim duygusu yansıtmayan küçük, 

renkli resim sanatı. 

Miraç: Hz. Peygamberin, recep ayının 27. gecesinde, 

Mekke’den Kudüs’teki Mescid-i Aksa’ya götürülmesi 

ve oradan göğe yükseltilerek Allah’ın ayet ve olağanüstü 

nimetlerinin gösterilmesi. 

muamelat: İslam fıkhının; alım satım, kiralama, şirketler, 

anlaşmalar, yitik mallar, emanetler, kefalet, 

gasp, bağış, vasiyet, miras, davalaşma, suçlar ve cezalar 

gibi insanlar arası ilişkileri düzenleyen bölümü. 

muhacir: 1.Göç eden, hicret eden, yerleşmek üzere 

yurdundan başka bir yere giden kimse. 2.Mekke’den 

Medine’ye göç eden Hz. Muhammed ve arkadaşları. 

mukabele okumak: Hafızların cami ve mescitlerde 

cemaate dönerek Kur’an-ı Kerim okurken cemaatin 

de mushafları açarak takip etmeleri şeklinde gerçekleşen 

bir okuma biçimi. 

mukadder: Yazgıda var olan, yazgı ile ilgili olan, 

alında yazılı olan. 

muktedir: Bir şeyi yapmaya, başarmaya gücü yeten, 

erkli. 

murakka: Hattatların ayrı ayrı kağıtlara yazıp bir 

arada mecmua hâline getirdikleri yazı örneği. 

murtaza: Allah’ın razı olduğu kişi. Hz. Ali’nin lakabı. 

musibet: Ansızın gelen felâket, sıkıntı veren şey. 

mübah: Haram veya mekruh olmayan, yapılması 

dinen yasaklanmamış, Allah katında yapılıp yapılmaması 

eşit olan davranışlar. 

mübarek: Verimli, bereketli, kutlu, uğurlu, kutsal, 

çok saygı duyulan, beğenilen sevilen şeyler için söylenen 

bir söz. 

müçtehit: Kur’an-ı Kerim ve hadislerde açıkça karşılığı 

bulunamayan yeni konulara Kur’an-ı Kerim ve 

sünnetin denetiminde yeni çözümler bulabilmek için 

olanca gücü ile çalışan ve çözüm üreten İslam hukuk 

bilgini, fıkıh âlimi. 

mükellef: Yükümlü. 

münacat: Allah’a yalvarıp yakarma, sessizce ve 

içtenlikle dua etme. 

münafık: İnsanların arasını bozan, bölücülük yapan, 

toplumu karıştıran, fesatçı, nifak çıkaran, ikiyüzlü 

kimse. 

münezzeh: Temiz, arı, uzak. 

müptela: Düşkün, tutulmuş.

müsahip: Candan dost, arkadaş. 

müstahak: Hak etmiş, hak kazanmış, layık. Bir kimsenin 

layık olduğu ödül veya ceza. 

müşavere: Danışma, danış. 

müşrik: Allah’a inandığını söylediği hâlde birçok 

tabiat olayının yaratılmasını ve idaresini Allah’ın dışında 

birtakım güçlere bağlayan ve bu güçleri kutsallaştırarak 

Allah’a ortak koşan kimse. 

müşterek: Ortak, birlik, ortaklaşa, el birliğiyle yapılan 

veya hazırlanan. 

mütefekkir: Düşünür. 

mütelezziz: Lezzet bulan, tat alan, mutlu olan, hoşlanan. 

müteşabih: Aralarında benzerlik olan, birbirine benzeyen, 

çok benzediğinden dolayı birbirinden ayırt 

edilemeyen. 

müyesser: Kolaylıkla ortaya çıkan. 

N 

naat: Hz. Muhammed’in niteliklerini övmek amacıyla 

yazılan şiir, kaside. 

nafaka: Bir şahsın normal ölçülerde, temel ihtiyaçlarının 

karşılanması için yapılan harcama, geçimi için 

ayrılan para. 

nafile: Farz ve vacip dışında sevap kazanmak amacıyla 

yapılan ve Hz. Peygamberin de yapmış olduğu 

ibadetler ve davranışlar. 

nakibü’l-eşraf: Peygamber soyundan olanların 

işlerine bakmak üzere kendi aralarından seçtikleri 

görevli. 

nankör: Kendisine yapılan iyiliğin değerini bilemeyen, 

iyiliğe kötülükle karşılık veren. 

nasihat: Öğüt, akıl verme, yol gösterme, doğruya 

yönlendirme, güzel tavsiyede bulunma. 

nasip: 1.Birinin payına düşen. 2.Bir kimsenin elde 

edebildiği, sahip olabildiği şey. Kısmet. 

nass: Anlaşılması konusunda yoruma ihtiyacı olmayan, 

anlamı açık, ihtimalden uzak, tek bir anlama işaret 

eden söz. 

nebi: Allah’ın kendisine vahyettiği şeyleri öğrenip 

olduğu gibi insanlara aktaran, onları vahye inanmaya 

ve itaat etmeye çağıran peygamber. 

nefes: Bektaşi ve Alevilerin görüş ve düşüncelerini 

belirtmek için yazılmış şiir. 

nimet: İyilik, lütuf, ihsan. Yaşamak için gerekli her 

SÖZLÜK 

şey. Yiyecek, içecek, özellikle ekmek. 

nisap: Zekât ve fıtır sadakası verebilmek, hacca 

gidebilmek, kurban kesebilmek ve diğer bazı mali 

ibadetleri yerine getirebilmek için Allah ve Resulü 

tarafından belirlenen dinen mali yeterlilik ve zenginlik 

ölçüsü. 

niyaz: Yalvarma, yakarma. 

nübüvvet: Allah’ın gönderdiği vahiyleri, emir ve 

yasakları alıp insanlara dinin gerçeklerini duyurma; 

söz, tutum ve davranışlarıyla açıklama makamı olan 

peygamberlik. 

O 

oruç: İslam’ın beş temel şartından biri olarak sorumluluk 

çağına gelmiş olan Müslümanların ibadet 

niyetiyle imsak vaktinden itibaren, güneşin batışına 

kadar yemeden, içmeden ve cinsel yakınlıktan uzaklaşmaları. 

P 

perver: Besleyen, yetiştiren, seven. 

pir: Bir tarikatın kurucusu durumunda olan kişi, tasavvuf 

yoluna giren ve kendini bu yolda geliştirmek 

isteyen insanlara yararlı ve zararlı şeyleri göstererek 

örnek olan kimse. 

psikolojik: Ruhi, ruhsal. 

put: Kendisine tapılmak, ibadet edilmek üzere taş, 

ağaç, maden, toprak vb. şeylerden yapılmış olan 

heykel, resim ve oymalar. 

putperest: Allah’a yapılması gereken ibadeti, ona 

gösterilmesi gereken saygı ve sevgiyi, Allah’ın dışında 

ilah kabul edilen herhangi bir varlığa gösteren, 

tapınan. 

R 

Rab: Allah, yaratan, yaşatan, büyüten ve yöneten. 

resul: Allah tarafından seçilip kendisine vahiy 

gönderilen, peygamberliğin özelliklerini taşıyan, 

Allah’ın kendisine bildirdiği emir ve yasakları, gönderildiği 

milletin dili ile onlara ulaştırmakla görevli 

peygamber. 

riayet: 1.Sayma, saygı, ağırlama, itibar etme. 

2.Uyma, boyun eğme. 

ritüel: Ayin. 

rivayet: Bir olay veya bir haberi nakletme. 

137

138 

SÖZLÜK 

riyazet: Müminlerin, İslam dininin onaylamadığı 

kötü söz ve davranışlardan kurtulma, kendini eğiterek 

iyi olan özelliklerini geliştirme, Kur’an-ı Kerim ve 

sünnet çerçevesinde ahlaken olgunlaşma çabası. 

rükû: Namazın farzlarından olmak üzere, kıraatten 

sonra ellerin dizlerin üzerine konulup tespih dualarını 

okumak için eğilme. 

sabit: Gerçekliği tespit edilmiş, kanıtlanmış olan. 

Değişmeyen, hep aynı kalan, önceden ayarlanmış. 

S 

sağduyu: Doğru, akla uygun yargılar verme yeteneği, 

aklıselim, hissiselim. 

sahabe: Hz. Peygamber zamanında yaşamış, Müslüman 

olarak Peygamberi çok kısa bir süre olsa da 

görmüş, onun sohbetinde bulunmuş ve yine Müslüman 

olarak ölmüş kimse. Ashap. 

salavat: Namazlar. Hz. Muhammed’e saygı bildirmek 

için okunan dua. 

salih amel: İyi, güzel iş ve fiil, davranış. 

sebat: Sözünden veya kararlarından dönmeme, bir 

işi sonuna değin sürdürme, direşme. 

sebil: Karşılık beklemeden hayır için içme suyu dağıtılan 

taş yapı. 

secde: Namazda alnı, burnu, elleri, dizleri ve ayak 

parmaklarını yere koyup orada Allah’ın yüceliğini 

Hz. Peygamberin öğrettiği dualarla anma. 

sedefkârlık: Sedef işleyen usta. 

sekban: Osmanlılarda sınır boylarında görev yapan 

bir asker sınıfı. 

sertaç: Baş tacı olan, çok sevilen, sayılan. 

server: Baş, başkan, reis, ulu. 

seyyit: Hz. Hüseyin’in soyundan gelen. 

siyer: Hz. Muhammed’in hayatını, onun yaşayış 

biçimini, niteliklerini, ahlakını, savaşlarını anlatan ve 

İslam tarihi içinde yer alan özel bir ilim dalı. 

sülale: Soy, hısım, akraba. 

sünnetullah: Allah’ın evren ve evrenin içindeki canlı 

cansız tüm varlıklar ile ilgili koyduğu kurallar, tabiat 

kanunları. 

sünni: İnanç ve uygulama ile ilgili konularda ehl-i 

sünnet denilen Selefilik, Eş’arilik ve Maturidilik gibi 

inanç ekollerine veya Hanefilik, Malikilik, Şafiilik ve 

Hanbelilik gibi İslam fıkıh ekollerine göre hayatını 

düzenleyen kimse. 

Ş 

şad olmak: Sevinmek, memnun ve mutlu olmak. 

şadırvan: Genellikle cami avlularında bulunan çevresindeki 

musluklardan ve ortasındaki fıskiyeden su 

akan üzeri kubbeli veya açık havuz. 

şah: İran veya Afgan hükümdarı. Alevilik, Bektaşilikte 

pir. 

şecere: Bir kişinin veya bir ailenin en uzak tasından 

başlayarak bütün kollarını belirten çizelge, soy ağacı, 

soy kütüğü. 

şefaat: Kendisinden tanıklık istenen kişinin görmüş 

olduğu bir olayı Allah’ın huzurunda bulunuyor gibi 

bir duyguyla dosdoğru haber vermesi, şahitlik yapması. 

şemail: Dış görünüş. Huy, karakter. 

şeref: Onur, izzet, erdem, gözü peklik ve yetenekle 

kazanılmış iyi şöhret. 

şerif: 1.Şerefli, asaletli, saygın, onurlu, yüce. 

2.Allah’ın koymuş olduğu helal ve haram sınırlarına 

uyarak din bilincini yükselten kimse. Hz. Peygamberin 

torunu Hz. Hasan’ın soyundan gelen mümin. 

şeriye mahkemeleri: Osmanlı Devleti’nde fıkıh 

esasına göre yargılama yapan mahkemeler. 

Şeyhü’l-İslam: Osmanlıda, kabinede sadrazamdan 

sonra yer alan ve genellikle din işlerinden sorumlu 

olan üye. 

şirk: Zatında, sıfatlarında, fiillerinde, yaratma ve 

emretme konularında Allah’a başka bir varlığı denk 

görme. 

şivekâr: İşveli. 

şükür: Allah’a duyulan minneti dile getirme. Mutlu 

bir olay veya durumdan, yapılan bir iyilikten duyulan 

hoşnutluğu bildirme. 

T 

tabiin: Hz. Peygamberin sahabelerinin zamanına yetişen, 

onlarla görüşen, sohbette bulunan ve Müslüman 

olarak ölen kişiler. 

taç: 1.Soyluluk, iktidar, güç veya hükümdarlık sembolü 

olarak başa giyilen, değerli taşlarla süslü başlık. 

2.Bazı tarikatlarda şeyhlerin giydiği başlık. 

takdir: Allah’ın uygun görmesi, Allah’ın isteği, kader. 

takva: Allah’ı görüyormuşçasına bir bilinç içerisinde 

farzları, vacipleri hakkıyla yerine getirme; Allah’ın

hoşnutluğunu kazanmak amacıyla nafileleri çokça 

yapma; sünnete uyma. 

tatbik etmek: Uygulamak. 

tayyip: Tertemiz olan, temizliğinde şüphe bulunmayan, 

pis olmayan. 

tazim eylemek: Saygı gösterme, ululama. 

tebaa: Uyruk. 

tebliğ: Açıklanması gereken dinî bir hükmü, yerine 

göre örnekler vererek yerine göre nasihat ederek 

sözlü ve yazılı bir biçimde eksiksiz olarak anlatma; 

etkileyici bir dille insanlara duyurma. 

tefekkür: Allah’ın ayetleri, yarattığı tüm varlıklar ve 

onun tarafından meydana getirilen olaylar üzerinde 

kafa yorup düşünme; ibret alma, yaratan ile yaratılanlar 

arasında ilgi kurma, Allah’ın Rablığını kavramaya 

gayret etme. 

tefrika: Doğruluğu din ve akıl yoluyla belirlenmiş 

olan konularda ayrı hareket etme, farklı görüşler ileri 

sürme, doğrunun etrafında birleşmeme, muhalefet 

etme. 

tefsir: İnsanın bilgi birikimi ve Arap diline 

hâkimiyeti ölçüsünde Kur’an-ı Kerim metninin içerdiği 

manaları ortaya çıkarması, yorumlaması. 

tevdi: Emanet vermek, bırakmak. 

tevekkül: İnsanın, yapacağı işlerde kendisine düşen 

görevleri yapıp her türlü tedbiri aldıktan, yeterli ve 

gerekli çalışmaları en güzel biçimde yerine getirdikten 

sonra sonucu Allah’tan beklemesi. 

teyemmüm: Suyun bulunmadığı veya bulunsa bile 

kullanılmasının mümkün olmadığı durumlarda, kişinin 

niyet ederek abdest veya gusül abdesti yerine geçmesi 

için yaptığı manevi temizlik. 

tövbe: Müslüman bir kişinin, ibadetleri terk etmesinden 

ve işlediği günahlardan dolayı pişman olması; bir 

daha günaha dönmeme ve ibadetlerini aksatmama konusunda 

kesin karar vermesi. 

U-Ü-V 

ümmi: Okuyup yazması olmayan. 

vaaz: Din görevlilerinin cami ve mescitlerde Müslümanları 

eğitmek ve güzel olan şeylere yöneltmek 

amacıyla, cuma ve bayram günlerinde, ramazan ayında 

ve mübarek gecelerde Kur’an-ı Kerim ve hadislere 

dayanarak yaptıkları dinî konuşmalar. 

SÖZLÜK 

vahiy: Peygamberler aracılığıyla insanlara, hayatın 

hangi ilkelere göre yönlendirilmesi ve nelere uyup 

nelerden sakınılması gerektiğini bildiren ilahî bilgi, 

bu bilginin gönderiliş tarzı. 

vakıf: Dinin kullanılmasına onay verdiği taşınan veya 

taşınmayan bir maldan yararlanma hakkını, Allah rızası 

için toplumun kullanımına verip bu malı satmayı 

veya bir başka şahsa mülkiyetini devretmeyi yasaklama, 

engelleme. 

Y 

yad etmek: Anmak, hatırlamak. 

yatır: Belli bir yerde mezarı olan, doğaüstü gücü 

bulunduğuna ve insanlara yardım ettiğine inanılan 

ölü, evliya. 

yazgı: Bütün olayları önceden ve değişmeyecek 

biçimde düzenlediğine inanılan doğaüstü güç, ezelî 

takdir, yazı, alın yazısı, hayat, kader, mukadderat. 

yörünge: Bir gök cisminin hareketi süresince izlediği 

yol. 

Z 

zaruret: Çaresizlik, muhtaçlık, aşırı sıkıntı, zorda 

kalma. 

zebercet: Sarı renkte ve cam parlaklığında doğal 

demir ve magnezyum silikat, krizolit. 

zekât: Müslümanlıkta zenginlerin sahip olduğu 

mal ve paranın kırkta birinin dağıtılmasını öngören 

İslam’ın beş şartından biri. 

Zerdüştlük: İranlı Zerdüşt (MÖ 551-479) tarafından 

kurulan inanç sistemi. 

zevat: Kişiler, zatlar. 

zikir: 1. Anma, söyleme, sözünü etme. 2. Allah’ı 

anmak amacıyla yapılan ve söylenen ibadet, tespih 

ve övgü sözleri. 

zikretmek: Anma, söyleme, sözünü etme, Allah’ın 

adını ibadet niyetiyle dille söyleme. 

Zülfikâr: Uhut Savaşı’nda Hz. Peygamberin Hz. 

Ali’ye hediye ettiği ucu iki çatallı ünlü kılıç. 

139

140 

KAYNAKÇA 

KAYNAKÇA 

Ahmet bin Hanbel, Müsned, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992. 

Ahmet Cevdet Paşa, Peygamber Efendimiz, Erkam Matbaası, İstanbul, 2003. 

AKGÜL, Mehmet, Kur’an’da Din Kavramı (Doktora Tezi), Sakarya, 2002. 

AKYÜZ, Ali, Yaşayan Kur’an Hz. Peygamber, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2005. 

Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Cilt 3, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1989. 

Atatürkçülük, Cilt 1-3, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1997. 

ATEŞ , Süleyman, Kur’an-ı Kerim’in Yüce Meali, Şura Yayınları. İstanbul, Tarihsiz. 

BERKİ, Ali Himmet; Osman KESKİOĞLU, Hatemü’l- Enbiya Hazreti Muhammed ve Hayatı, 

Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1997. 

BEYATLI, Yahya Kemal, Eski Şiirin Rüzgârıyla, (Söz Meydanı’ndan), İstanbul, 1962. 

Buharî, Sahih-i Buhari, Çağrı yayınları, İstanbul,1992. 

Cebbar Kulu, Kitab-ı Cebbar Kulu (hzl.: Hasan Yüksel; Saim Savaş), Sivas, 1997. 

ÇAKAN, İsmail Lütfi, Örnek Kul Son Resul, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2005. 

ÇELEBİ, Süleyman, Musahhah Mevlidi Şerif, Tavaslı Yayınları, İstanbul, Tarihsiz. 

DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi Yayınları, 

Ankara, 1997. 

Dinî Terimler Sözlüğü, Millî Eğitim Bakanlığı Din Öğretimi Genel Müdürlüğü, Ankara, 2009. 

Ebu Ali Eminüddin Fazl Tabersi, Mekarimü’l-Ahlak, el-Matbaatü’l Ezheriyye, 1893. 

Ebu Davut, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992. 

ERGİN, Osman, Türk Maarif Tarihi, Cilt 5, İstanbul, 1977. 

ERSOY, Mehmet Âkif, Safahat, (hzl.: M. Ertuğrul Düzdağ), İz Yayıncılık, İstanbul, 1991. 

ERSOY, Mehmet Âkif, Safahat, İnkılap Yayınları, 2003. 

ESED, Muhammed, Kur’an Mesajı (Meal-Tefsir), İşaret Yayınları, İstanbul, 2009. 

GÜMÜŞKILIÇ, Mehmet, Yunus Emre Divanından Seçmeler, Zambak Yayınları, İstanbul, 2005. 

GÜRTAŞ, Ahmet, Atatürk ve Din Eğitimi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1997. 

GÜZEL, Abdurrahman, Kaygusuz Abdal (Alaattin Gaybi) Menakıbnamesi, Türk Tarih Kurumu, 

Ankara, 1999. 

Heyet, Dinî Kavramlar Sözlüğü, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2006. 

Hoca Ahmet Yesevi, Divan-ı Hikmet, (hzl.: Hayati Bice) Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 

2001. 

HÖKELEKLİ, Hayati, Din Psikolojisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2005. 

İbn Mace, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992. 

İmam Malik, Muvatta, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992. 

İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt 1-36, İstanbul, 1988/2009.

İZUTSU, Toshihiko, Kur’an’da Allah ve İnsan, (çev.: Prof. Dr. Süleyman Ateş), Yeni Ufuklar 

Neşriyat, İstanbul. Tarihsiz. 

Komisyon, Orta Öğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı (9, 10, 11 ve 

12. Sınıflar), Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2005. 

KUTLU, Sönmez, Din anlayışında Farklılaşmalar, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 

2003. 

Mevlânâ’dan Rubailer (hzl.: Hamza Tanyaş), Kaknüs Yayınları, İstanbul, 1998. 

Mevlânâ Şibli, Asrı Saadet, İslam Tarihi, Cilt 1-5, Eser Neşriyat ve Dağıtım, İstanbul, 1977. 

Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, İrfan Yayıncılık ve Ticaret, İstanbul, 1993. 

Müslim, Sahih-i Müslim, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992. 

Nesimi Divanı (hzl.: Hüseyin Ayan), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1999. 

NUMANOĞLU, Cengiz, Şuur, Sahaflar Kitap Sarayı, İstanbul, 2006. 

ÖZMEN, İsmail, Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1998. 

SARIÇAM, İbrahim, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 

Ankara, 2007. 

SEZGİN, Abdülkadir, Alevilik Deyince, Burak Yayınevi, İstanbul, 1996. 

Taberani, Mucemü’l-Kebir, Cilt 20, Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, Beyrut, Tarihsiz. 

Tirmizî, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992. 

Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2007. 

ÜNLÜ, Nuri, İslam Tarihi, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı, İstanbul, 1992. 

Yazım Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2007. 

YEPREM , Saim, Kader, (İslam’a Giriş İçinde), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2006. 

Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig (hzl.: Reşit Rahmeti Arat), Ankara,1998. 

http://www.tdk.gov.tr. 

İnternet Kaynakları 

KAYNAKÇA 

141

din-kulturu-ve-ahlak-bilgisi_11_derskitabi_meb_din_k%C3%BClt%C3%BCr%C3%BC_ve_ahlak_bilgisi_BTjiC

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?