After emerging from Central
Asia, Turks migrated extensively to all corners of the world, conquered new lands and blended with the civilizations they encountered. Nobody
denies the nomadic spirit of our ancestors, their constant urge to move, and
the fact that they were fierce warriors. If you look at our cities today, one can still say that we haven’t completely transitioned
to a settled way of life; the nomadic spirit still persists. Throughout history, the claim that Turks were
“barbaric, warrior-like, aggressive, plundering” holds some truth but
is not entirely accurate. It contains injustices. The positive aspects, such as
laying the groundwork for significant civilizations when they were settled,
bringing their traditions, cuisine, architecture, governance skills, and values
to the places they went, are often overlooked in such assessments.

Who built these channels?

If you’re looking for
evidence of how advanced ancient Turks were, you only need to look at the Karez
(or Kehriz) Channels, which have stood the test of time and are still in use
today. Dating back to 200 BC, these channels, which brought water from melting snow
in the Tian Shan Mountains to the Turpan region, are considered as an engineering marvel even by today’s standards. Built underground to prevent water evaporation during
the 6,000-kilometer journey from the Tian Shan Mountains to Turpan, these
channels were a testament to superb engineering skills.

Visiting Turpan in 1989 as
a Turkish diplomat, I was taken to the endpoint of one of these channels near
the city, resembling a lush oasis in the middle of the desert, which left a
lasting impression on me. Constructed by Uyghur
Turks, these channels are not only one of Central Asia’s but also one of the
world’s oldest underground water supply systems.

“Keriz” and Sumerian Mathematicians

The term “Karez/Kehriz,” like you noticed, caught my attention too. Yes, you’re
right; it carries the same meaning as “keriz” used in Anatolia today,
which refers to a public fountain. These remarkable
structures, certified as the world’s second civilization, carry 858 cubic
meters of water daily, ranking second in length only after the Great Wall of
China.

They were designed based on magnificent calculations, utilized advanced mathematics, physics, and engineering skills
to determine the slope, angle, flow rate of water to ensure the water’s correct path.
These channels prove us that the craftsmen lived in the Turpan region had the mathematical knowledge
of the Sumerian era.

There are over 1000 Karez
channels of different lengths in the Turpan region. Each channel consists of
vertical wells, underground and surface channels, and reservoirs. During
construction, vertical wells were dug at intervals of 20 to 30 meters to allow
workers to breathe and drain the excavated soil and mud. The reservoirs in the
channels serve as water tanks regulating the water quantity. Starting at a depth of 110 meters, wells were dug at intervals to irrigate agricultural areas.
These wells range from 90 to 10 meters deep in Turpan. All these channels
operate solely on the force of gravity, lifting water to the surface without
the need for pumps.

Still in Use

Converted into museums
today, these channels continue to function seamlessly, transporting water and
serving as a lifeline for the Turpan region. Alongside the Great Wall of China
and the Beijing-Hangzhou Grand Canal, Chinese proudly present the channels to the outside world as one of Ancient China’s great
architectural wonders.

These channels stand as a
good example of how Turks, in their historical homeland, were able to create civilizational
artifacts. The techniques used in their construction represent vivid examples
of a highly organized civilization with advanced knowledge. Unfortunately, channels of the same quality, design,
and sophistication cannot be replicated today. Showcasing examples like the
Karez channels that highlight Turks’ contribution to world civilization should
be our obligation, both to our own people and to the international community.

Mehmet Öğütçü

Chairman, Global Resources Partners, UK, and The London Energy Club. Former diplomat, prime minister adviser, IEA and OECD senior executive, director and independent board member at British Gas, Genel Energy, Invensys, Şişecam, Yaşar Holding companies. Chairman of the Middle East Institute, Washington DC, Advisory Board. He can be contacted at [email protected]

To cite this work: Mehmet Öğütçü, “Kehrizler: The Contribution to the World Civilization by Turks”, Panorama, Online, 22 April 2024,

Copyright@UIKPanorama All on-line and print rights reserved. Opinions expressed in works published by the Panorama belongs to the authors alone unless otherwise stated, and do not imply endorsement by the IRCT, Global Academy, or the Editors/Editorial Board of Panorama.

The Gaza War, tensions at the Red Sea, the endless duel between Iran, the US and Israel, the technological competition between China and the US, the global economic slowdown, wars over energy and climate security, the upcoming local elections, constitutional violations, the F16 sale, etc. All of these cause concern and raise our stress levels.  

Likewise, the fear of being fired from the job, not being able to pay debts, galloping business costs, severe competition in the labour market, unmanageable political risks, rising education expenses, irregular immigrants, growth in terrorism, and growing future concerns exceed the limits of our tolerance and resilience as human beings. They put pressure on us even more and harm our physical and mental health. It is not difficult to observe people walking around like dynamite, ready to explode anytime. 

Although it is much needed in such an environment, we often fail to devote our time to well-being in today’s world. Moreover, despite all the remarkable progress in healthcare technologies, because of food, water, air, and environmental pollution, chemicals penetrating our meals, clothes, and homes are slowly killing us without most of us realising. Cancer cases are on the rise, and new epidemics such as “Zombie”, like COVID-19, are being talked about. It is reportedly said that Ebola, SARS, Nipah, and Machupo viruses are on the way to generate new waves of panic among us. 

***

While looking in the sky for a wise and seasoned person to talk to about these issues I have been thinking about lately, I found him on earth in Phuket: Ersin Pamuksüzer. After making a career for himself as an accomplished businessman, he experienced his awakening first at the age of 41, when he felt the urge to re-examine his being and priorities in life and decided to transform himself fundamentally. Since then, he has been in search of the ultimate nirvana. He was the former CEO of Ericsson Türkiye. He reached a stage in life where to fulfil his life goals, he touches the lives of approximately 40 thousand people every year through the LifeCo centres he established worldwide. Not content with what he has already achieved remarkably over the past four decades, he now strives to expand LifeCo’s outreach by devoting further resources to new techniques and training doctors, dietitians, therapists, life coaches, breathing therapists, physiologists, voice therapists and Asian medical specialists all over the world. I gather his next step will be to create a Wellness University, probably the first and only in the world, as a legacy to future generations. 

*** 

As someone who has devoted a significant part of his life to the world of energy, learning that “the digestive system absorbs 60 per cent of the body’s energy” was an awakening. According to Pamuksüzer, this means: “By eating less, fasting for a while if possible, and always staying away from heavy foods that are difficult to digest, we can slow down the functioning of the digestive system and transfer the released energy to our other organs, especially the brain.” Just like in energy efficiency, it is essential to save body energy from unnecessary places and send it to the organs where it is needed most, and to do this consciously and systematically. 

*** 

During our conversation, I immediately asked the questions on my and everyone’s minds and what his recommendations would be for most of us still unaware of how body and mind operate. Here is what he shared with me so that I can pass it on to you: 

1. First, you must prioritise the most critical issues among dozens that require your attention in life. Work-life, family, hobbies, health? Of course, it is not possible to be a good mother or father, maintain a great career, travel constantly, buy the best car and house, and send your child to a quality school, all at the same time. There are many options in front of you, but you cannot reach them all at once. You must choose. If you ask me, the most important of these is health. Because if it doesn’t exist, none of the others exist either. Therefore, take out your health map. If you have any health problems, do whatever is necessary to treat them at the earliest stage – as much as you can – and there will be no delay. 

2. While doing this, please remember that absolute compliance is required; sketchy, disorganised, unsystematic approaches will not get you anywhere, and you cannot bargain on your health. So, if you have cancer, you do not have the luxury of postponing the measures to be taken. You will completely stop smoking and alcohol consumption. There is no such thing as gradual reduction. If you have diabetes, stay away from chemical-laden commercial foods that pollute your body. Physical mobility is a must. Don’t let genetically modified foods come through your door. Today, we are fed 95 per cent fake and 5 per cent genuine food products. The tomato you eat in January cannot be natural. Please bear the cost and save money elsewhere, but be sure to buy organic food that comes from nature and has nutritional value; do not compromise on this. 

3. If we give 100 points to living well, unfortunately, most people live at 20 and below. Your good life passes away without even realising it. If you are out of breath after climbing two flights of stairs, if you cannot have a pleasant time even for an hour a day, if you constantly complain about being overweight, decide which percentage you are in. The body has a natural evacuation system that ensures perfect life and eliminates errors. Seventy per cent are healthy, and 30 per cent are used to a toxic life. But this ratio often reverses. Then, the body gets blocked and gives up. Try to stay within 70 per cent. 

4. In the past, we usually walked to homes and workplaces, and the number of new people we met on the roads could not exceed the fingers of one hand. Today, the negative energy of thousands of people is testing us. In relationships, alienation, taking sides, and falling in love with one’s truth occur. Thanks to the widespread use of the internet and smartphones, all kinds of external stimuli, including social media, glue us to screens. Our immunity is decreasing, and our mental health is eroding. We are under intense electronic bombardment. Our sitting, standing, and sleeping postures have also changed. Carrying the burden of modern life in chronic stress becomes difficult for everyone, creating a complete Voltaren effect. If you can, return to nature, research, and practice ways to interact directly with it at low frequency. 

5. Special measurements for healthcare are needed not only for individuals but also for state leaders, bureaucrats, company executives and employees. If these people are not fit and healthy, and the working conditions cause them to get sick, they cannot function properly. Since executives who manage crises under so many different pressures do not take adequate care of themselves and concentrate all their energy only on work, they can lose their most productive years to common diseases such as heart attack or cancer at an early age. Saving money and adding to your wealth is only helpful if you have learned to cope with diseases promptly and improve your consciousness. 

6. Of course, we must pay attention to modern medicine, but let’s remember the healing practices of traditional medicine to support it. Not only traditional Chinese medicine but also treatment methods such as ayurvedic and naturopathic medicine are on the rise. “Wellness” is becoming one of the most important treatments and improvements that increase the quality of life. LifeCo’s solutions in this field have been expanding worldwide through new centres for the last 22 years while also turning to new services such as corporate health, mental health, health holidays and digital recovery. You must closely monitor the health transformations in the world. 

7. When it comes to basic advice for a healthy life, I can only share what I am following myself: 

• Eat between 12:00-18:00 and practice intermittent fasting for the remaining 18 hours of the day. 

• Stay away from commercial foods whose lifespan is extended with chemicals and flavour added.  

• Do physical exercise, meditation, and breathing exercises. Do not see these as marginal habits. Place them at the centre of your life and develop a positive, glass-half-full approach. 

• If you can, consider deploying technology-based health solutions such as EBO2, NAD and stem cells. 

8. The body has a natural discharge system that eliminates errors and maintains a perfect life. Seventy per cent are healthy, and 30 per cent are used to a toxic life. But this ratio often reverses. Then, the body gets blocked and gives up. After a 5-year study, National Geographic magazine identified and published the ‘Blue Zone’ regions where long and healthy living communities are over 100 years old. Their common characteristics are as follows: natural activity, a vegetable-based diet, purposeful living, family and good friends, and an emphasis on relaxation. 

9. You should take a photo of the current state of your life, create a thought map, and then write down what you want to do and what you dream about on a blank piece of paper. The secret here is to establish a balance between the two, to continue living by keeping track of what you will replace. In our lives, focused on winning, we should also know how to lose relationships, money, time, and friends and be prepared for them. If we cannot establish a win-win relationship in life if one side always wins and the other loses, this is unhealthy. 

10. Delay your other expenses and invest in your health. The return on every penny you spend on your health and well-being is very high. However, it may not be worth your money to heal you when you get sick. 

*** 

I think the famous saying of Suleiman the Magnificent is very meaningful today: “The state is like a breath of health in the world.” The sooner we bring the health of ourselves, our family, and our friends to the forefront of the list of personal priorities without getting stuck in political, economic, and cultural conflicts that will never end, the sooner we search for new medical solutions and approaches. If we accept the concept of “surrender”, we can live a more enjoyable, peaceful, and healthy life on our planet. Otherwise, we and our loved ones will be in a not-so-good situation for years to come. Also, do not forget that only sound minds and healthy bodies can help solve our deep-seated family, country, and world problems. 

Mehmet Öğütçü

Chairman, Global Resources Partners, UK, and The London Energy Club. Former diplomat, prime minister adviser, IEA and OECD senior executive, director and independent board member at British Gas, Genel Energy, Invensys, Şişecam, Yaşar Holding companies. Chairman of the Middle East Institute, Washington DC, Advisory Board. He can be contacted at [email protected]

To cite this work: Mehmet Öğütçü, “Politics and Business: Yes, but What about Health and Well-being? 10 Recommendations from a Life Guru”, Panorama, Online, 7 February 2024, https://www.uikpanorama.com/blog/2024/02/07/recommendations

Copyright@UIKPanorama All on-line and print rights reserved. Opinions expressed in works published by the Panorama belongs to the authors alone unless otherwise stated, and do not imply endorsement by the IRCT, Global Academy, or the Editors/Editorial Board of Panorama.

Uluslararası ilişkilerde devlet davranışlarını açıklarken sıklıkla bir devletin temel amacının kendi bekasını sağlamak olduğuna değinilir. Hiçbir devletin kendisini tam olarak güvende hissedemediği bir uluslararası yapı altında devletlerin dış politika davranışları kendi ulusal çıkarlarını güvence altına almayı hedefler. Beka ile yakından ilişkili olan “ulusal çıkar” kavramı birbiriyle bağlantılı farklı düzeylerden aldığımız etkenlere değinilerek tanımlanır.

Her devletin kendine özgü unsurlarla belirlediği ulusal çıkar, (1) devleti yöneten liderlerin ve dış politikayı belirleyen aktörlerin dış politika vizyonu, (2) devletin vatandaşlarının, toplumun, kamuoyunun beklentileri ve (3) uluslararası sistemin yapısı ve devletin yakın bölgesel çevresi ile ilişkilerinin etkisi ile oluşur. Bu üç düzeyden gelen etkenlerin hangisinin ulusal çıkarın belirlenmesinde daha etkili olacağı bir devletten diğerine farklılık gösterebilir çünkü her devletin kendine özgü bir siyasi rejimi, iç siyasi yapısı, devlet-toplum ilişkileri, tarihi ve uluslararası/bölgesel ilişkileri vardır. 

Uluslararası siyaset açısından ulusal çıkar kavramının nasıl tanımlanacağı özellikle devletlerin dış politika davranışlarını incelemek istediğimizde daha önemli hale gelir. Dış politika analizinde ulusal çıkarların devletlerin davranışlarını nasıl etkilediği, devletlerin ulusal çıkarlarını elde etmek için ne yapabileceği veya yapması gerektiği, hangi belirli davranış türlerinin ulusal çıkarların elde edilmesini sağlayacağı sorularına yanıtlar ararız. Bu soruların yanıtı bizi iki durumu çalışmaya ve anlamaya yönlendirir: (1) Davranışlarını inceleyeceğimiz devletin güç statüsü ve (2) ilgili devletin dış politika vizyonu. Bu iki durumu biraz daha açalım.

Devletlerin güç statüsü ve dış politika vizyonu

Devlet liderlerinin, dış politika danışmanlarının ve/veya dış politika yapımında rol oynayan diğer devlet-içi aktörlerin, devletlerinin bölgesel ve uluslararası sistemde göreli gücü ve materyal kapasitesi açısından nerede durduğunu gerçekçi bir şekilde anlamaları gerekir. Zira uluslararası ilişkilerde bir devletin hedeflerine ulaşıp ulaşmaması ve sistemin neresinde konumlandığı büyük ölçüde ne kadar “gücünün” olduğuna bağlıdır. Uluslararası siyasette geleneksel olarak devletin sahip olduğu askeri ve ekonomik kapasiteye bakılarak ölçülen güç kavramına da daha geniş bir bakış açısıyla yaklaşmak mümkündür. Akademik literatürde güç artık sadece maddi yetkinliklere göre değil kültür, etkileme gücü, prestij gibi maddi olmayan unsurlara da bakılarak tanımlanmaktadır.

Dış politika davranışı genellikle bir devletin uluslararası sitemdeki diğer devletlerle karşılaştırmalı gücüne bağlıdır. Devletlerin davranışları genellikle belirli bir amaca ulaşmaya, yani bir stratejiye hizmet eder. Farklı bir ifadeyle, “güç statüsü” bir devletin uluslararası siyasette nerede durduğunu belirlerken, “strateji” nereye gitmek istediğini belirler. Güç statüsü maddi unsurlara göre belirlenirken, prestij, kimlik, kültür, tarihsel bağlar, dostluk ilişkileri gibi maddi olmayan unsurlar çoğunlukla dış politika vizyonu belirlenirken etkili olur.

Tüm devletlerin dış politikasında olduğu gibi orta güç tanımını yaparken ve orta güçlerin dış politikalarını anlatırken de bahsettiğim bu iki kavrama değinmek gerekir. “Orta güç” akademik literatürde çoğunlukla maddi unsurlara (ölçülebilir askeri ve ekonomik kapasite)  bakılarak tanımlanmaktadır. Bazı çalışmalarda ise işlevsel veya davranışsal özelliklerine göre tanımlandığını görmek mümkündür. Maddi unsurlara göre tanımlanırken basitçe ilgili devletin askeri ve ekonomik kapasitesinin ölçümüne odaklanılır. Bu tanıma göre orta güç dikkate değer materyal yetkinliklere sahip olmalıdır. Bu durumda büyük güçlerden az küçük güçlerden fazla askeri ve ekonomik imkanlara sahip olan güce orta güç diyebiliriz. İşlevsel tanımda çeşitli ölçeklerle devletin küresel siyasetteki etki alanı ölçülür. Bu tanımda, küresel siyasetin tüm alanlarında olmasa da uluslararası sistemde yer alan diğer devletlerin dış politikasını belirli konu başlıklarında (barış, göç, çevre, insan hakları, arabuluculuk silahsızlanma …gibi.) etkileme ve yönlendirebilme işlevine sahip olan güce orta güç diyebiliriz. Davranışsal tanıma göre ise ilgili devletin kendisini “orta güç” olarak tanımlaması ve buna uygun olan bir dış politika stratejisi izlemesi gerekmektedir. Bu tanıma göre orta güç uluslararası politikanın belirli alanlarında rol ve sorumluluk üstlenmeye ve buna göre hareket etmeye hem istekli hem de muktedirdir. İşlevsel tanımda olduğu gibi, orta güç bu isteğini ve gücünü dış politika davranışlarına da bunu yansıtır.

Orta güçler için nasıl bir dış politika?

Küresel siyasette devletlerin dış politika tasavvurları ne kadar geniş olursa olsun, davranışlarında güç statülerine uygun hareket edecekleri beklenir. Hayallerin gerçeklere dönüşüp dönüşmeyeceğinde “güç” belirleyici bir etkiye sahiptir. Bu açıdan bakıldığında çeşitli konularda sorumluluk almak ve etki alanını genişletmeye çalışmak özellikle orta güç olan devletler için çetrefilli bir konudur. Değişen dünya düzeninde orta güçler için üç temel dış politika stratejisi önerilebilir.

Öncelikle, orta güçler çeşitli küresel sınamalarla mücadelede sorumluluk üstlenme veya büyük güç olma arzularında materyal imkanların sınırlarını aşmamalıdır. Sonuçta, bir devletin nerede “durduğunu” ve neler yapabileceğini belirleyen şey maddi imkanlar veya sınırlılıklardır. Dış politika oluşturulurken devletin güç statüsüyle ve reelpolitik ile uyumlu bir strateji belirlemek orta güçler için doğru bir başlangıç ​​noktası olacaktır.

Orta güçler küresel siyasetteki dönüşümleri iyi okumalı ve karşılaştırmalı üstünlük (comparative advantage) kazanılabilecek alanlarda etkin rol oynamayı hedeflemelidir. Belirli konu başlıklarında etkili aktör olmayı değerlendirebilirler. Örneğin, savaş ve savunma gibi geleneksel dış politika konularının yanında farklı sektörlerde (Sağlık, çevre, sürdürülebilirlik, insan hakları, göç ve/veya kitlesel hareketlilik… gibi.) ortaya çıkan küresel sorunlara karşı yönetişim mekanizmalarının güçlendirilmesinde etkili bir rol oynayabilirler. Bu sektörlerde küresel sınamalar ile mücadele süreçlerini destekleyebilir, ortaya çıkan sorunlara karşı çözüm önerebilir ve çok taraflı eyleme geçilmesinde etkili olabilirler. Büyük olasılıkla, askeri olmayan konularda, bu tür çözüm önerileri yoluyla siyaseten daha fazla manevra kapasitesine sahip olacaklardır. Böyle hamleler doğrudan materyal imkanların güçlenmesini sağlamıyor gibi görünüyor olsa da devletin prestijlerini arttıracak, dolayısıyla etki alanlarını genişletecektir. Küresel yönetişim ihtiyacının her geçen gün daha çok önem kazandığı, dünyada karşılıklı bağlantılılığın arttığı ve büyük güçlerin kendi aralarındaki askeri ve ekonomik rekabetle meşgul olduğu günümüzde, bu şekilde hareket etmek orta güçler için önemli bir siyaset alanı oluşturacaktır.

Son olarak, orta güçler bir yandan maddi yetkinliklerini arttırmaya çalışırken öte yandan prestijlerini arttırmaya odaklanmalıdırlar. Askeri güç ve ekonomik güç gibi maddi unsurların artması zaman aldığı gibi prestij kazanmak da zaman alır. Bir devletin kayda değer bir güce sahip olması o gücü etkin olarak kullanabildiği anlamına gelmez. Prestij, gücü etkiye dönüştüren, dış politikada gücün kullanımını çarpan etkisi ile arttıran, inşa edilmesi çok zor kaybedilmesi de bir o kadar kolay olan bir değerdir. Burada yine prestiji arttırmak için hareket alanının bir önceki maddede belirttiğim alan olduğunu düşünüyorum. Orta güçler dış politikada küresel yönetişimde belirli sorun alanlarını ele alarak ve bu alanda uzun dönemde hem söylem hem de davranışlarında tutarlı olarak prestijlerini artırabilir. Bu sayede hem bu sorun alanlarında karşılaştırmalı nüfuzlarını artırabilirler hem de küresel siyasette daha geniş etki alanına sahip olan devletler haline gelebilirler.

Türkiye için dış politika önerileri ve sonuç

Yazımı var olan küresel yönetişim mekanizmalarındaki reform ihtiyacını sık dile getiren aktörlerden birisi olan Türkiye için birkaç dış politika önerisi ile bitirmek isterim. İçerisinden geçmekte olduğumuz son on yılda küresel siyaset önemli bir dönüşüm geçiriyor. Soğuk Savaş sonrasında kurulmuş olan kurallara dayalı liberal uluslararası düzen ekonomi, ticaret, çevre, sağlık, teknoloji ve yapay zekâ, savunma ve güvenlik gibi alanlarda uluslararası toplumun ihtiyaçlarını karşılamakta yetersiz kalıyor. Devletlerin üyesi olduğu uluslararası kuruluşlar etkinliğini kaybederken, Soğuk Savaş döneminden sonra devam eden askeri ittifaklar da savunma ve güvenlik tanımlarını dönüştürüyor. İnsanlığın karşılaştığı küresel sınamalar daha etkin bir küresel yönetişim ihtiyacını giderek artan bir biçimde ortaya koymaktayken, var olan küresel yönetişim mekanizmaları mevcut halleri ile bu sınamalar karşısında etkisiz kalıyor ve devletler bu sınamalarla tek başlarına mücadele edebilecek araçlara odaklanıyorlar. Üstelik bu konularda küresel iş birliğine yatkın olmayan, geleneksel devlet-merkezli güvenlik algısını ve savunma yaklaşımını koruyan devletlerin sayısı da az değil. Şüphesiz, değişmekte olan dünya düzeni çeşitli sınamalar getirdiği gibi küresel siyasette daha etkili bir rol almayı hedefleyen devletler için de önemli fırsatlar sunuyor. Bu kapsamda, uluslararası siyasette hem Türkiye için hem de diğer orta güçler için daha etkin ve önemli rol oynayabilecekleri alanların açıldığını değerlendirebiliriz. 

Türkiye için bu alanların çalışılması Türk dış politikasına yeni yönelimlerin belirlenmesini ve var olanların dönüştürülmesini sağlayabilir. Türkiye bir yandan askeri gücünü ve ekonomik gücünü geliştirmeye devam ederken diğer yandan yakın zamanda yapmakta olduğu gibi küresel barış ve istikrarın savunuculuğunu yapma rolünü sürdürmelidir. Ayrıca, COVID -19 pandemisi döneminde gördüğümüz sağlık yardımlarının benzerlerini daha yaygın ve düzenli olarak yapmaya devam edebilir. Türkiye diğer orta güçler ile küresel iklim krizi ile mücadele, teknoloji ve savunma, göç ve kitlesel hareketlilik alanlarında da ortak çıkarlar çerçevesinde işbirliğini güçlendirmelidir. Küresel sistemdeki dönüşüm Türkiye gibi güç statüsünü materyal sınırlılıklarını aşarak değiştirmeyi hedefleyen orta güçler için sadece sınamalar değil önemli fırsatlar da doğurmaktadır. Farklı bir yazının konusu olabilecek bu değerlendirmeyi şimdilik okurların düşünce dünyasına bırakıyorum.

Günümüzde Soğuk Savaş sonrası dünya düzeninin değişmekte olduğuna dair anlayış gittikçe yaygınlaşıyor. Eğer bu gözlemde bir yanılma olmazsa yeni bir dünya düzeninin inşa edilmesi ya da “düzensizliğin” yeni dünya düzeni haline gelmesi beklenebilir. Özellikle büyük güçler kendi aralarındaki rekabete odaklanmışken, bulundukları coğrafi bölgede önemli etki alanlarına sahip olan orta güçler için daha fazla manevra alanının oluşacağını öngörebiliriz. Büyük güç olma hedefinde olan, etki alanını genişletmeye çalışan orta güçlerin birbirleri ile çıkar odaklı işbirliği mekanizmalarına odaklanması yeni düzende çok daha etkili bir alan elde etmelerini sağlayacaktır. Eğer eski dünya düzeni değişiyor ve yenisi kuruluyorsa, dış politika vizyonu gerçekçi biçimde kurgulandığı takdirde Türkiye’nin de kurulacak olan bu yeni düzende çok etkili bir aktör olması mümkün. Dünya düzenindeki değişime uygun olarak Dışişleri Bakanlığı’nın web sayfasında bir süredir var olan girişimci, insani ve yenilikçi dış politika vizyonunun, küresel yönetişim mekanizmalarının güçlendirilmesine ve dünyada Türkiye ile benzer hedeflere sahip olup, mevcut dünya düzeninde reform ihtiyacını dile getiren diğer orta-ölçekli güçler ile somut, etkin ve çıkar-temelli işbirliğine odaklanılarak genişletilmesinin vaktidir.

Dr. İsmail Erkam Sula, Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde öğretim üyesidir. Uluslararası İlişkiler alanında doktora ve yüksek lisans derecelerini Bilkent Üniversitesinden lisans derecesini ise Dokuz Eylül Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nden almıştır. “Foreign Policy Analysis and Quantitative Research Methods”başlıklı araştırma projesiyle TÜBİTAK BİDEB desteğiyle 2019 yılında Harvard Universitesi Institute for Quantitative Social Science’ta doktora sonrası araştırmacısı olarak çalışmıştır. Başlıca araştırma alanları bilimsel araştırma yöntemleri, dış politika analizi, uluslararası ilişkiler kuramları, aktif öğrenim teknikleridir. Bu alanlarda çeşitli akademik yayınları, seminer ve konferans bildirileri bulunmaktadır. Halen sosyal bilimlerde veri üretimi ve bilgisayar destekli araştırma yöntemleri üzerine çalışmaktadır. 

Bu yazıya atıf için: İsmail Erkam Sula, “Değişen Dünya Düzeninde Orta Güçler ve Türkiye için Dış Politika Önerileri”, Panorama, Çevrimiçi Yayın, 3 Aralık 2023, https://www.uikpanorama.com/blog/2023/12/03/es-2/

Telif@UIKPanorama. Bu yazının tüm çevrimiçi ve basılı telif hakları Panorama dergisine aittir. Yazıda yer verilen görüşler yazarına/yazarlarına aittir. UİK Derneğini, Panorama Yayın Kurulunu, dergi editörlerini ve diğer yazarları bağlamaz.

21 Şubat 2023’te Rusya Federal Meclisi’ne hitaben
yaptığı konuşmada Putin, geçen yıl Şubat ayında Ukrayna’ya karşı başlattığı
‘özel askeri operasyonun’ öncesinde ve sonrasında sıkça kullandığı nükleer
kartı yeniden sahneye sürdü. Bu kere Putin’in hedefinde ABD ile Rusya arasında 2010
yılında imzalanan Yeni START Antlaşması vardı. Putin, iki ülke arasında stratejik nükleer
savaş başlıklarının sayısını kısıtlayan Antlaşmayı askıya aldığını ve karada
konuşlu yeni stratejik sistemlerin muharip görevler için hazır hale getirildiklerini
açıkladı. Mevcut durumda nükleer silahların kontrolü alanındaki tek antlaşma
olan Yeni START’ın Rusya tarafından askıya alınması küresel silahların kontrolünü
ve silahsızlanma mimarisinin geleceğini daha da belirsiz kıldı.  

Putin’in açıklamasında dikkat çeken diğer bir husus, ABD’nin nükleer
silah denemelerine başlaması halinde Rusya’nın buna karşılık vereceği, bu
bağlamda ‘küresel stratejik eşitliğin’ tahrip edilmesine olanak tanımayacağı
yolundaki ifadeydi.

Rusya’nın Batı’dan kaynaklı varoluşsal bir
tehditle karşı karşıya bulunduğunu yineleyen Putin, bu tehdidi sadece güvenlik
alanıyla sınırlı tutmayıp, Rusya’nın ‘manevi/ruhani’ değerlerine dönük bir
saldırı olarak da tanımladı. Kısacası, Putin’e göre Rusya her yönden Batı’nın
saldırısı altındaydı. Bu bağlamda, Rusya’nın 2009 yılı sonrası ilan ettiği, en
son Temmuz 2021’de güncellenen güvenlik stratejilerinde somut izdüşümleri açıkça görülen ‘Avrupa-Asya
(Avrasya)’ yanlısı Rus yönetici sınıfının zihinsel dünyasının kodları bir kez
daha teyit edildi.

Esasen Putin’in son olarak dile getirdikleri,
‘yerel bir çatışma’ olarak nitelediği Ukrayna’da başlattığı savaşa giden
süreçte kendisinin ve yakın çevresinin 2021 yılı boyunca sergilemekten
sakınmadıkları açık beyan ve tutumlarıyla örtüşen, dolayısıyla herhangi yeni
bir husus içermeyen söylemden ibaretti. Ukrayna yönetimini ve halkını
aşağılayan şu ifade aslında Temmuz 2021’de Ukrayna üzerine yayımladığı uzun makalesinin özünü yansıtıyordu: “Ukrayna halkı, Kiev
rejimi ile Ukrayna’yı siyasi, askeri ve ekonomik anlamda işgal eden mevcut
rejimin Batı’daki ağababalarının rehinesi haline gelmiştir. Bugün Ukrayna
rejimi özünde kendi ulusal çıkarlarına değil, üçüncü ülkelerin çıkarlarına
hizmet etmektedir.” Mevcut güç dengeleri dikkate alındığında, siyaset
kurumundakileri de kapsayan çeşitli düzeylerdeki yöneticileriyle, düşünürleriyle,
bilim insanlarıyla, meslek erbabıyla, bünyesinde Rusça veya başka bir dil
konuşan toplum kesimleri bulunsa da kendine özgü geçmişi, benliği ve kültürüyle
bir başka ülke halkını bu denli küçümseyen, hatta yok sayan çarpık bir
anlayışın 21. yüzyılda kendisine yer edinmesini ve sahada başarı sağlamasını beklemek
gerçekliğin sınırlarını zorlamak olur.

Türkiye dahil Batı ülkelerindeki kimi çevrelerin
Ukrayna’da bir ‘vekâlet savaşı’ yürütüldüğü tezine bizzat Putin son yaptığı
çıkışla meydan okudu. Putin’e göre Ukrayna’da bir yıldır süren savaş, Batı’nın küresel
bir cepheleşme safhasına sürüklediği ‘yerel bir çatışmadır’. Diğer yandan Putin,
Avrupa güvenliğini doğrudan sarsan bu ‘yerel çatışma’yı Rusya’ya yönelik
güvenlik-kültür-ilahi-dinsel bileşkeleri de bulunan ‘varoluşsal bir tehdidin’
parçası olarak görerek kendi içinde çelişkili bir bakış açısının altına yeniden
imza atmaktadır. Putin’in Ukrayna’da başlattığı savaş, uzak ve yakın tarihte örneklerine
Rusya dışında da sıkça tanık olduğumuz emperyal bir dürtünün eseridir.

Rusya’nın bu hamlesi karşısında uluslararası
toplumun aktörlerinin seyirci kalmasını beklemek veya bu adımı örneğin ABD’nin geçmişte
Vietnam’da, 2. Körfez Savaşı’nda, Latin Amerika ülkelerinde kendi hatalı eylemleri
dolayısıyla günah çıkartacak yönde kabullenmelerini ummak romantik bazı
duyguların dışa vurumundan ibarettir.

Nitekim, geçen yıl Şubat ayından bu yana genel
anlamıyla Batı dünyası harekete geçmiş, kendi bünyesindeki birliği pekiştirmiş,
Rusya’ya karşı sert önlemlere başvurmuş ve Rus işgaline karşı direnen
Ukrayna’ya askeri ve maddi yardımlarını bariz ölçülerde arttırmıştır. Arkasında
görüş farklılıkları ve bir dizi tartışma barındırmakla birlikte son olarak Ukrayna’ya
Batı menşeili ağır silahlar (Leopard/Abrams tankları ve daha uzun menzilli silah sistemleri gibi) vermeyi
kararlaştırmıştır. Sırada, Ukrayna’nın talep ettiği F16 uçaklarının tedariki
bulunmaktadır.

Mevcut tabloda, savaşın ilk aşamalarda yapılan tahminleri doğrularcasına daha uzun süre küresel gündemi
meşgul edeceği görülmektedir. Putin’in tanımıyla uzun soluklu bu ‘yerel
çatışma’nın küresel boyutları ele alındığında karşımıza sadece ABD, NATO ve AB
gibi aktörler değil, ABD’nin ana rakip olarak gördüğü Çin de çıkmaktadır.

Batılı çevrelerde bugün itibariyle baskın olan
görüş, Ukrayna’daki savaştan Rusya’nın zayıflamış bir halde çıkacak olduğudur.  Nihai hedefi,  süreci nükleer
bir ‘kabus senaryosuna’ sürüklemeden, elinde nükleer silahlar bulunan Rusya’yı ‘akran
bir rakip’ olmaktan çıkarıp, ‘akran olmayan bir alt ligdeki bölgesel bir
aktöre’ dönüştürmenin oluşturduğu öne sürülebilir. Koşulları ve olası sonuçları
henüz belirsizliklerle dolu olsa da Ukrayna’daki savaşın önümüzdeki dönemde son
bulmasının ertesinde esas ‘vekâlet mücadelesinin’ ABD ile Çin arasında Rusya
üzerine odaklanması beklenmelidir. Güç mücadelesine sahne olacak diğer bir
aktörün ise, Hint-Pasifik bölgesi ve küresel düzlemde önemli bir ağırlık
kazanan Hindistan olması öngörülebilir. Hindistan’ın da mevcut ortamda,
Ukrayna’daki savaş bağlamında Çin’den çok farklı olmayan bir çizgi izlediği
gözlenmektedir.

Geçen yıl savaş başladığında Çin’in ne tam
anlamıyla Rusya’nın yanında durduğu ne de Rusya’yı karşısına alacak bir yola
saptığı gözlenmiştir. Özünde Çin, Rusya’nın Ukrayna’da yürüttüğü savaşın
kendisini ve küresel düzeni olumsuz yönde etkileyen sonuçlarından rahatsızdır. Bu
rahatsızlığını Rusya bağlantılı konularda BM Genel Kurulu’nda alınan kararlarda
çekimser kalmakla ortaya koymaktadır. Putin ‘nükleer kartı’ her ileri sürdüğünde
Çin üst düzey yetkililerinin ortalığı yatıştırmaya dönük dozu ayarlı tepkiler gösterdikleri
de bir olgudur.

Çin Komünist Partisi (ÇKP) Merkez Komitesi Siyasi Bürosu
üyesi ve ÇKP Merkez Komitesi Dışişleri Komisyonu Ofisi Direktörü Wang Yi’nin 17-19
Şubat 2023’te düzenlenen 59. Münih Güvenlik Konferansı vesilesiyle gerçekleştirdiği Avrupa turunda Fransız, İtalyan,
Alman, Macaristan ve Rus karşıtlarıyla yaptığı temaslar dikkat çekici yönler
içermiştir.

Wang Yi, Avrupa’da yaptığı temaslarda, Ukrayna’da süren savaş karşısında Çin’in ‘nesnel ve
tarafsız bir tutum sergilediği ve barış görüşmelerini teşvik etmeye bağlı
bulunduğu’ görüşünü dillendirmiş ve Çin’in Avrupa ülkeleriyle işbirliği halinde
Ukrayna’da öncelikle ateşkesin sağlanması, bilahare erken bir tarihte çatışmanın
son bulması yolunda çalışacağını açıklamıştır. Münih’te Ukrayna Dışişleri
Bakanı Kuleba ile ikili temas
gerçekleştiren Wang Yi, Kiev’e gitmemiş, buna karşılık Ukrayna işgalinin
birinci yıldönümüne denk gelen bir tarihte Moskova’yı ziyaret etmiştir.   Bu ziyarette iki ülke arasında ‘sınır tanımayan’ ortaklığın
daha da ilerletileceği açıklanmıştır.

Wang Yi’nin, Münih Güvenlik Konferansı sırasında Çin’in
Ukrayna’daki krize siyasi bir çözüm bulmayı hedefleyecek bir belgeyi kısa
bir süre içinde gündeme getireceğini bildirmesinin akabinde, Çin Dışişleri
Bakanlığı Rus işgalinin başladığı gün olan 24 Şubat’ta ‘Ukrayna Krizinin Siyasi
Çözümü Üzerine Çin’in Tutumu’ başlıklı bir açıklama
yapmıştır. On iki maddeden oluşan açıklamada, açıkça telaffuz edilmese de
Rusya’nın tetiklediği Ukrayna krizinin barışçıl yoldan çözümüne dair Çin
önerileri sıralanmaktadır. Öneriler bir bütün olarak değerlendirildiğinde hem
Batı dünyasına hem Rusya’ya yönelik eleştirel bir bakış açısının metne hâkim
olduğu görülmektedir.

İlk maddede BM Şartına atıfla ülkelerin egemenlikleri, bağımsızlıkları
ve toprak bütünlüklerinin korunması ilkesi ile uluslararası ilişkilerin temel
normlarına yapılan gönderme Rusya’yı herhalde memnun edecek bir yazım tercihi
değildir. Keza, açıklamanın sekizinci maddesinde nükleer silahların kullanılmaması,
nükleer savaşların yapılmaması ve nükleer silah kullanımına ve tehdidine karşı
durulması gereğinin kuvvetli ifadelerle yer alması, savaşın başından bugüne
‘nükleer kartı’ sıkça kullanan Putin’e verilen açık bir mesajdır.

Avrupa güvenlik mimarisi ile Avrasya kıtasının barış ve istikrarına
atıf yapılan ikinci maddede, bloklara dayalı Soğuk Savaş zihniyetinin terk
edilmesine yapılan göndermeyle de başta ABD olmak üzere Batı dünyasına çağrıda
bulunulmaktadır.

Sanayi ve tedarik zincirlerinin istikrarının sürdürülmesine
ayrılan on birinci maddede, mevcut ekonomik sistemin sürdürülmesi, dünya
ekonomisinin siyasi amaçlar için araçsallaştırılmaması, enerji, finans, gıda ve
ulaşım sektörlerinde uluslararası iş birliğinin bozulmasının engellenmesi gibi
unsurların sıralanması Çin’in küresel ekonomiye yaklaşımının özünü yansıtması
bakımından önemlidir. Bu ifadeler Çin’in, mevcut küresel ekonominin bozguncusu
değil, etkin bir paydaşı olmayı yeğlediğini ortaya koyar niteliktedir.

Ukrayna’daki çatışmaların üzerinden bir yıl geçtikten
sonra, Çin’in süregiden savaşa son vermeyi amaçlayan 24 Şubat tarihli tutum
açıklaması bu ülkenin, bir yandan Batıya karşı rekabetinde yanında tuttuğu
stratejik ortağı Rusya’yı ürkütmeyecek, diğer yandan Batı dünyasını da kapsayan
çok taraflı bir çerçevede mevcut krize siyasi çözüm getirmek suretiyle barış
üretmek yolunda bir role soyunduğuna işaret etmektedir.

Çin’in, krizin çözümünde Rusya üzerindeki etkisini ne
derecede kullanacağı, ilan ettiği tutum açıklamasının uygulanmasında başarı
sağlayıp sağlayamayacağı yakından izlenmelidir. Barışı tesis etmeye dönük
önerilerinin sahaya yansıtılmasında Çin’in mevcut güçler dengesi tahtında,
Batının da bir şekilde desteğini alması gerekecektir. Çin tutumunun
açıklanmasından sonra özellikle ABD’den gelen sinyallerin olumlu olmadığı
görülmektedir. Dolayısıyla, Batı’nın bu aşamada Çin önerilerine mesafe koyduğu
gözlenmektedir. Buna karşılık Ukrayna Devlet Başkanı Zelenski’nin, Çin’in önerilerine daha toleranslı baktığı, bu çerçevede
savaşın sonlandırılmasına Çin’in ilgi duymasının kötü olmadığı ve Rusya’nın
tecrit edilmesinde yarar sağlayabileceği yolundaki ifadeleri dikkat
çekmektedir.

Ortaya attığı önerilerin karşılaşmakta olduğu direnç
saklı kalmak kaydıyla Çin’in, önerilerini geniş uluslararası çerçevede kabul
ettirmekte ilerleme sağlayıp, netameli de olsa bir barış sürecini tetiklemesi
halinde, Rusya’nın en azından BM ölçeğinde kaybettiği saygınlık, halen süren savaşın
demografik yönü dahil Rus ekonomisinde ortaya çıkarmakta olduğu hasar ve olası
bir barış temettüsünün Rus siyaseti ve yönetici sınıfı üzerinde kendisine
açabileceği nüfuz alanından istifadeyle Rusya’yı kendisine daha da bağımlı
kılmaya yönelmesi şaşırtıcı olmayacaktır.

Geçen yıl başlattığı savaşla Rusya’nın, geçmişte olduğu
gibi Avrupa’nın ortasına yeniden bir ‘Demir Perde’ öremeyeceği, bu bağlamda
Avrupa-Atlantik bölgesinin göbeğinde ‘mini SSCB’ tesis edemeyeceği açığa
çıkmıştır. Rusya, atmakta olduğu her adımla denklemi orta-uzun vadede kendi
aleyhine çevirmekte, an itibariyle Ukrayna ölçeğinde bir ‘Dehşet Perdesi’ni
halihazırda defolu olduğu ortaya çıkan kendi strateji tezgahında döşemekle meşgul
olmaktadır.  Kan ve vahşetle dokunmakta
olan bu perdenin orta-uzun vadede aralanacağını ve sahneden kalkacağını
öngörmek gerekir.

Rusya’nın iç dinamiklerinin savaş ertesinde ne yöne
evrilebileceğini, devam eden savaşın ‘Putinizm’in sonunu getirip
getirmeyeceğini, Putin sonrası Rus liderliğinin bölgesel ve küresel ilişkilerde
nasıl bir strateji izleyeceğini bugünden kestirmek bu aşamada
kavramsallaştırması zor bir çerçeve oluşturuyor. Diğer yandan, ‘Dehşet Perdesi’
tamamen açılınca Rusya’nın kendisini, halen askeri anlamda ve özünde kendisinin
de tarihi ve kültürel olarak katkıda bulunduğu değerler bütünlüğüne meydan
okuduğu Batı dünyası içinde konumlandırma arayışına mı gideceğini, yoksa Batıya
karşı kullanışlı bir vasal ortak olma yolunda Çin’in ‘koruyucu kanatları’
altına mı sürükleneceğini zaman gösterecektir.     

Fatih Ceylan, Büyükelçi (E.) 
1957 Bursa doğumlu. 1979 yılında Siyasal Bilgiler Fakültesinden mezun oldu. Aynı yıl Dışişleri Bakanlığına girdi. Master Derecesini Rutgers(ABD)/Princeton Üniversitelerinden aldı. İslamabad Büyükelçiliği, Deventer Başkonsolosluğu ve NATO nezdindeki Türkiye Daimi Temsilciliğinde, Brüksel Büyükelçiliğinde ve AB nezdindeki Türkiye misyonunda çalıştı. Düsseldorf’ta Başkonsolosluk, Sudan ve NATO nezdinde Büyükelçilik yaptı. Merkezdeki son görevi İkili Siyasi İlişkilerden Sorumlu Müsteşar Yardımcılığıydı. 2019 Şubat ayında emekliye ayrıldı.

Bu yazıya atıf için:  Fatih Ceylan, “Uçurumun Eşiğindeki Rusya: Putinizm Üzerindeki Vekalet Savaşları , Çevrimiçi Yayın, 14 Mart 2023, https://www.uikpanorama.com/blog/2023/03/14/fc-4/

Telif@UIKPanorama. Çevrimiçi olarak yayımlanan yazıların tüm telif hakları Panorama dergisine aittir. Aksi belirtilmediği sürece, yayımlanan yazılarda belirtilen görüşler yalnızca yazarına/yazarlarına aittir. UİK, Global Akademi, Panorama Yayın Kurulu ile editörleri ve diğer yazarları bağlamaz.

Türkiye-NATO ilişkilerini anlamak

Türkiye-NATO ilişkileri konusundaki yazılar sıklıkla Türkiye’nin NATO’ya ne kadar katkısı olduğunu anlatarak başlıyorlar. Bu yazıda da öyle yapmak yerine, NATO’nun güvenlik tasavvurundaki dönüşümün Türkiye-NATO ilişkileri açısından nasıl değerlendirilebileceği konusunu ele alacağım. Öncelikle NATO’nun kendi misyon tanımlamasından hareketle 2022 Stratejik Konseptinin oluşum sürecine ve içeriğine odaklanacağım. NATO’nun güvenlik tasavvurundaki dönüşümün, Türkiye’nin güvenlik beklentilerini nasıl karşıladığını ya da karşılayabileceğini inceleyeceğim. Zira, Türkiye-NATO ilişkilerini gerçekçi bir zeminde değerlendirebilmek için Türkiye’nin NATO’ya katkısından ziyade NATO’nun Türkiye’ye katkısını incelemenin daha yararlı olacağını düşünüyorum.

NATO her üyesinin olduğu gibi Türkiye’nin de güvenliğini sağlamayı hedefleyen bir ittifak olarak değerlendirilmeli. İttifakın var oluş sebebi, meşruiyeti, güvenlik ajandası ve gelecek tasavvuru her ittifak üyesi tarafından onaylandığı gibi, Türkiye tarafından da onaylanmakta. NATO’nun karar alma mekanizmasına uygun olarak, ittifakın güvenlik ajandasına dahil edilecek her konu Türkiye’nin de onayından geçtiği için ülkenin güvenlik hassasiyetlerinin (terörizm, komşularla ilişkileri vb.) belirli oranda bu ajandaya dahil edilmekte olduğu kabul edilmeli. Zira aksi mümkün değil. Bu çerçevede, İsveç ve Finlandiya’nın ittifaka katılma başvuruları konusunda Türkiye’nin oynadığı rol ve imzalanan 3’lü memorandum da bunun bir örneği olarak görülebilir.

Bu nedenle NATO’nun işlev ve katkılarını değerlendirirken Türkiye’nin de NATO kararları ve süreçlerinin parçası olduğunu göz ardı etmemek gerekir. Türkiye-NATO ilişkilerinin geleceğinin hem NATO 2030 Girişiminden hem de 2022 Stratejik Konseptinden etkileneceğini öngörmek mümkün.

NATO Güvenlik Tasavvurunun Genişlemesi
NATO web sitesinde ittifakın temel hedefi “siyasi ve askeri yollarla üyelerinin özgürlük ve güvenliğini garanti altına almak” olarak belirtiliyor ve bu yollar kısaca açıklanıyor. İttifakın siyasi yönünün “demokratik değerleri teşvik etmek” ile “üye devletlerin savunma ve güvenliğe ilişkin sorunlarını çözmek için birbirleri ile işbirliği yapmaları ve danışmalarına olanak tanımak, güven inşa etmek ve uzun vadede çatışmaları önlemek” olduğu belirtiliyor. Askeri yönünün ise anlaşmazlıkların barışçıl çözümü, bu mümkün olmadığında ise askeri gücün kullanımı olarak açıklanıyor. Ayrıca üye devletlerin herhangi bir üyeye karşı silahlı saldırı olması halinde birbirlerini desteklemeyi kabul ettikleri Washington Antlaşması’nın 5. Maddesine de atıf yapılıyor. Daha geniş düzlemde İttifak, kendisini Avrupa ve Kuzey Amerika arasında, ülkelerin savunma ve güvenlikle ilgili konularda istişare ve işbirliği yaptıkları bir “transatlantik bağ” olarak tanımlıyor.

İttifakın temel işlevi, değerleri ve değişen stratejik çevre karşısındaki güvenlik tasavvuru belirli dönemlerde yayınlanan Stratejik Konseptler ile belirleniyor. Dolayısıyla, İttifakın güvenlik tasavvurunun anlaşılması ve temel işlevinin belirlenmesi için Stratejik Konseptlerin incelenmesi önemli. Soğuk Savaşın bitişinden bu yana yaklaşık her on yılda bir güncellenen (1991, 1999 ve 2010) Stratejik Konseptin son versiyonu 29 Haziran 2022 tarihinde karara bağlandı.

NATO Soğuk Savaş’tan sonra düzenli aralıklarla yayınladığı ve güncellediği stratejik konseptler yoluyla Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından varlığını meşrulaştırmak için güvenlik ajandasını genişleterek yeni işlevler geliştirdi. Her ne kadar her yeni stratejik konseptte NATO için güvenliği sağlanacak olan ‘referans nesnesinin’ ittifak üyesi devletler olduğu yeniden teyit ediliyorsa da ittifakın güvenlik ajandasının sürekli genişlemesinin örgütün bu işlevini yerine getirmesini giderek zorlaştırdığı söylenebilir. Hatta, bu güncellemelerin zamanla belli bir meşruiyet sorunu ortaya çıkartabileceğinin de dikkate alınması gerekir.

2022 Stratejik Konseptine hazırlık sürecinde başlatılan bir diğer girişim olan NATO 2030 değerlendirme çalışmalarında İttifak’ın ilgi alanının genişlemeye devam etmesi yönünde tavsiyeler vardı. Nitekim, NATO 2030 raporundan yola çıkan 2022 Stratejik Konsepti de güvenlik tasavvurundaki genişleme trendini sürdürdü. Fakat, Rusya-Ukrayna Savaşı ile İttifak üyelerinin önümüzdeki dönemde İttifakın güvenlik ajandasının sürekli genişlemesi konusunda daha çekimser ve temkinli olacaklarını öngörülebilir. Zira, NATO için uzunca bir süre daha meşruiyet için yeni gerekçeler arama ihtiyacı ortadan kalkmış gibi görünüyor.

NATO 2030 Girişimi ve İttifakın Siyasi Boyutu

Son stratejik konsept oluşturulmadan yaklaşık üç yıl önce
2019 Aralık ayında Londra zirvesinde ‘İttifakın stratejik ve siyasi rolünün güçlendirilmesi’ ve NATO’nun
geleceğinin değerlendirmesi amacıyla NATO
2030 girişimi
başlatılmıştı. Türkiye’nin de parçası olduğu bu girişim çerçevesinde ittifakın
gelecekte karşılaşması muhtemel sınamalar değerlendirilerek, bunlara yönelik
önerilerin geliştirilmesi hedeflenmişti. Bu kapsamda NATO Genel Sekreterince
oluşturulan çalışma grubu Haziran 2021’de terörizm, siber saldırılar, gelişmekte olan yıkıcı
teknolojiler, iklim değişikliği ve Rusya ile Çin’den küresel düzene karşı
gelebilecek muhtemel meydan okumalar gibi konu başlıklarında, İttifakın
geleceğine yönelik “NATO 2030: Yeni bir çağ için Birliktelik (NATO
2030: United for a New Era)”
başlıklı raporu yayınladı.

Raporda 2030 yılına giderken, NATO’nun daha önce de olduğu
gibi siyasi rolünü yeniden gelişmelerle uyumlu hale getirmesi gerektiği
vurgulanıyor ve bu yönde yapılacak ilk düzenlemenin  2010 Stratejik Konseptinin güncellenmesi
olduğu belirtiliyordu. Ardından
Rusya’ya yönelik yaklaşımın caydırma ve diyalog içerecek şekilde çift-yollu
olması gerektiği belirtilerek, NATO için güvenliğe dair Rusya haricinde diğer
önemli sınamanın Çin’den kaynaklanabileceği ve NATO’nun bu konuya daha fazla
zaman ve kaynak ayırması gerektiği vurgulanıyordu. Raporda ayrıca gelişmekte
olan yıkıcı teknolojiler, terörizm, silahların kontrolü ve nükleer caydırıcılık,
iklim değişikliği, siyasi uyum ve birliktelik ile NATO-AB ilişkileri gibi
birçok başlıkta NATO 2030 vizyonuna dair değerlendirmelere de yer verilmişti. Bu
raporun özeti niteliğinde bir değerlendirmeye T.C. Dışişleri Bakanlığı web sitesinde
de ulaşmak mümkün.

Öte yandan hem 2030 Raporunda hem de NATO web sitesinde bir
süredir ittifakın sadece ‘askeri’ bir ittifak olmanın ötesinde ‘siyasi’ bir
ittifak olma yönelimini vurguladığını görmek mümkün. Nitekim NATO 2030 vizyonunun
değerlendirme raporunda (“NATO 2030: Yeni bir çağ için Birliktelik”) NATO’nun
tıpkı Soğuk Savaş sonrası düzene kendisini başarı ile uyarladığı gibi,
gelecekte de ortaya çıkabilecek belirsizlikler karşısında rolünü “transatlantik
topluluk için başat siyasi forum olma yeteneği” ile geliştirmesi gerektiği,
İttifakın sadece askeri değil siyasi boyutunun da olduğu ve 2030’a giderken
küresel siyasette ortaya çıkacak sorunlara yönelik büyük siyasi sorumluğa sahip
olduğu ifade ediliyor. Ayrıca, NATO için ittifak üyeleri arasında savunma işbirliği
ve askeri alanda elde edilen ilerlemenin, siyasi uyum alanında da gerçekleşmesi
gerektiği, değişmekte olan transatlantik güvenlik ortamında NATO’nun bekası
açısından siyasi uyumun da önemli olduğu ve ittifak üyelerinin “ittifakın
yaşayabilirliği ve kalıcılığına” güvenlerinin korunması yoluyla NATO’nun
“müttefiklerin kolektif savunmasının temeli” olmayı sürdürebileceği belirtiliyor.

2022 Stratejik Konsepti Çerçevesinde Türkiye-NATO İlişkileri

2022 Stratejik Konseptinde Avrupa-Atlantik
bölgesinin “barış içinde olmadığı” belirtilerek, ilk olarak Rusya’nın
Ukrayna’ya saldırısı ve dünyada devam etmekte olan terör tehdidine yer veriliyor.
Ayrıca, yaygın istikrarsızlığın, artan stratejik rekabetin ve otoriterleşmenin
İttifak’ın çıkarları ve değerlerine yönelik diğer temel sınamalar arasında
olduğu belirtiliyor. NATO’da kolektif savunmanın 360 derece yaklaşımı ile ele
alındığı ifade edilerek, İttifakın 3 temel görevi tekrar dile getiriliyor:
Caydırma ve savunma, krizleri önleme ve kriz yönetimi, işbirliğine dayalı
güvenlik. Bu üç temel görevin önemli bir unsuru olarak da 5. Maddeye
değiniliyor. Ardından, dünyada nükleer silahlar oldukça NATO’nun da nükleer bir
ittifak olarak kalacağı, fakat NATO’nun güvenlik hedefinde nükleer silahların
olmadığı bir dünya arayışının olduğu belirtiliyor.

NATO 2030 vizyonu ve
ilgili değerlendirme çalışmaları incelendiğinde güvenlik tasavvurundaki
genişleme trendinin devam etmesine yönelik tavsiyeler dikkat çekiyor. Özellikle
2022 Stratejik Konseptinin ilk kısımları incelendiğinde, NATO’nun geleneksel güvenlik
tasavvurunu sürdürdüğünü, fakat sonraki kısımlarda bunun biraz genişlediğini
söylemek mümkün. Soğuk Savaş’ın sona ermesinden bu yana olduğu gibi, NATO
güvenlik tasavvurunu bu stratejik konsepte de genişleterek teknoloji alanındaki
yenilikler, iklim değişikliği ile insan ve kadın güvenliği konularını da
ittifakın güvenlik ajandasında eklediği görülüyor.

Bu genişleme trendinin
sürdürülebilir olup olmayacağı ya da NATO’nun güvenlik gündemine dahil ettiği
yeni başlıklarda nasıl bir rol alacağı Stratejik Konseptte önemli yer ayrılmış
olan Rusya-Ukrayna savaşının seyri ve Çin ile ittifak üyeleri arasındaki
ilişkilerden kaynaklı ‘sınamalar’ tarafından belirlenecek. NATO’da Rusya veya
Çin’den kaynaklı sınamalardan hangisine öncelik verileceği konusunu takip
ederken A.B.D. ve Rusya’ya komşu olan ittifak üyeleri arasında çeşitli
anlaşmazlıklar çıkabileceğini de dikkate almak gerekiyor. Yakın dönemde
Rusya-Ukrayna savaşı karşısında iki taraf ile ilişkilerini de rayında tutabilen
az sayıda ülkeden birisi olan Türkiye içinse NATO ile ilişkilerin çok boyutlu
ve yoğun olacağı beklenmeli.

Şüphesiz, Rusya’nın
Ukrayna’ya saldırısı ve savaşın seyri Türkiye-NATO ilişkilerinin yönünü etkileyecektir.
Özellikle yakın dönem için Türkiye-NATO ilişkilerinde iki başlığın öne
çıkacağını öngörmek mümkün: savaşın barışçıl çözümündeki arabuluculuk
potansiyeli ve terörizm ile mücadelesinde İttifak üyelerinin desteği. Stratejik
Konseptin başında ifade edildiği üzere “barış içerisinde olmayan”
Avrupa-Atlantik bölgesinde barışın sağlanması sürecinde Türkiye önemli bir rol
oynayabilir. Öte yandan, savaşın da etkisiyle İttifaka üyelik konusunda daha kararlı
hale gelen Finlandiya ve İsveç’in üyeliklerinin değerlendirilmesi sürecinde
Türkiye terörizmle mücadelesindeki hassasiyetlerini ittifak üyelerinin
gündemine daha somut biçimde getirme imkânı buldu.

Soğuk Savaş döneminden bu
yana İttifakın karşılaştığı tüm sınamalarla mücadelesine her fırsatta önemli
ölçüde katkı sunan Türkiye’nin, NATO üyesi olan veya olmak isteyen ülkelerden savunmanın
yanı sıra daha geniş düzlemde askeri ve siyasi alanlarda destek beklemesi
doğaldır. Ayrıca, NATO üyelerinin, Türkiye-Yunanistan ilişkilerinde olduğu gibi,
belirli dönemlerde İttifak üyeleri arasında ortaya çıkan anlaşmazlıkların
derinleşmesine sebep olabilecek kararlar almamaları ittifakın siyasi ve askeri
sürdürülebilirliği açısından önemlidir. “Avrupa-Atlantik bölgesi barış
içerisinde değilken” tüm müttefikler bölgedeki ülkelerin güvenliği ve istikrarı
açısından hayati öneme sahip uluslararası aktörlerden birisi olan NATO’yu
siyasi bir işbirliği platformu olarak da değerlendirmelidirler.

Bu kapsamda Türkiye,
siyasi ve askeri bir ittifak olarak varlığını sürdüren NATO’nun karar alma
mekanizmasını doğrudan etkileyebilecek bir ittifak üyesi olarak muhtemelen her
fırsatta müttefiklerinin veya müttefik olmak isteyen devletlerin teröre karşı
mücadele konusunda Türkiye’nin yanında olmaları gerektiğini hatırlatmaya devam
edecektir. Ayrıca, Türkiye’nin Rusya-Ukrayna savaşın ilk anından bu yana
sürdürdüğü savaş karşıtı duruşunu korumaya devam edeceği de öngörülebilir. Bu
kapsamda, mevcut şartlarda NATO üyeleri içerisinde Rusya ile Ukrayna arasında
arabuluculuk yapabilecek belki de tek aktörün Türkiye olduğunu görmek gerekiyor.
Türkiye, 2022 Antalya Diplomasi
Forumu’nda Ukrayna ve Rusya Dışişleri Bakanlarını bir araya getirmesi,
Tahıl Koridoru Anlaşması ve takip eden dönemde savaş esirleri değişiminde
olduğu gibi, iki ülke arasındaki kolaylaştırıcılık rolüne devam etmeli, hatta
mümkün olursa arabuluculuk rolüne de soyunmalı. Eğer savaş boyut arttırmadan
bir çözüme ulaşacaksa bunun Türkiye’nin de arabuluculuğu ile olacağını öngörmek
mümkün.

Her ne kadar zaman zaman
Rusya’ya yeterince sert tepki vermediği için eleştiriliyor olsa da Türkiye’nin
iletişim kanallarını açık tutan gerçekçi tutumunu sürdürmeye devam etmesi
muhtemel gözüküyor. Sonuç olarak, bu tutum ülkenin jeopolitik konumunun, mevcut
dış politika
vizyonunun ve Cumhuriyetin kuruluşundan bu yana koruduğu “Yurtta Barış, Dünyada
Barış” ilkesinin doğal bir sonucudur.

Dr. İsmail Erkam Sula, Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde öğretim üyesidir. Uluslararası İlişkiler alanında doktora ve yüksek lisans derecelerini Bilkent Üniversitesinden lisans derecesini ise Dokuz Eylül Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nden almıştır. “Foreign Policy Analysis and Quantitative Research Methods”başlıklı araştırma projesiyle TÜBİTAK BİDEB desteğiyle 2019 yılında Harvard Universitesi Institute for Quantitative Social Science’tadoktora sonrası araştırmacısı olarak çalışmıştır. Başlıca araştırma alanları bilimsel araştırma yöntemleri, dış politika analizi, uluslararası ilişkiler kuramları, aktif öğrenim teknikleridir. Bu alanlarda çeşitli akademik yayınları, seminer ve konferans bildirileri bulunmaktadır. Halen sosyal bilimlerde veri üretimi ve bilgisayar destekli araştırma yöntemleri üzerine çalışmaktadır. 

Bu yazıya atıf için: İsmail Erkam Sula, “2022 Stratejik Konsept ve NATO 2030 Girişimi Çerçevesinde Türkiye-NATO İlişkileri”, Panorama, Çevrimiçi Yayın, 03 Şubat 2023, https://www.uikpanorama.com/blog/2023/02/03/es/

Telif@UIKPanorama. Bu yazının tüm çevrimiçi ve basılı telif hakları Panorama dergisine aittir. Yazıda yer verilen görüşler yazarına/yazarlarına aittir. UİK Derneğini, Panorama Yayın Kurulunu, dergi editörlerini ve diğer yazarları bağlamaz.

What’s in store for the global
economy and geopolitics this year? Well, it looks as if the year  will not be pretty. A raging war in
Europe, which can further expand, sky-high inflation engulfing the
whole world, an energy crisis, disruption in world trade, supply chain, and
investment flows, a looming worldwide recession, a cornered Iran,
and an unstable China will likely create strong headwinds for government,
business, military leaders as well as individuals. 

Never in recent history have geopolitical risks shaped
economies, energy flows, the water crisis, food supply security, financial
flows, and the position of countries in the world system more strongly than
they do now. That’s why companies, governments, banks, insurers, and generals
must take these risks more seriously. It is inevitable to take them into
account in business decisions and government policy choices. That’s why
opportunities abound to support leaders in risk mitigation and management who
will closely monitor and analyze geopolitical challenges, volatility, and
uncertainties.

The main geopolitical and economic challenges facing us all
in the coming year are:

1. Authoritarian states trying to gain
legitimacy through economic nationalism, technology war, sanctions, supply
chain relocations, fragmented geopolitics, global security issues, and the
increasingly politicized globalization process will accelerate. Global
inflation shock waves started in the USA in 2021 and affected the world in
2022. In 2023, its impact will be felt more with strong economic and political
fluctuations. The last two generations have seen global GDP triple, almost every
country get richer, and more than a billion people lifted out of extreme
poverty. We see this progress reversed with new shocks. Billions of people will
become more vulnerable due to the Covid-19 pandemic, the Russia-Ukraine war,
rising global inflation, energy shortages, and loss of economic, security, and
political gains. The global middle class will shrink, followed by more severe
political instability within and between countries. Worldwide social unrest,
the rise of the far right, racism, immigrants, refugees, Islamic
fundamentalism, and terrorist attacks (this time via more cyber-attacks) will
continue to haunt us in 2023.

2. The US-China rivalry is a strategic
challenge for all of us that will shape not only 2023 but the coming decades.
America is determined to do whatever it can to stop, or at least slow, the rise
of China. Where, how, and whether the rest of the world will position itself
alongside Beijing or Washington will become important. Countries, even
multinational firms, will be forced to make a fundamental choice. China’s poor
economic performance, the health catastrophe triggered by the abrupt end of the
“zero Covid” strategy in the country, Xi Jinping’s relationship with Putin,
whether the EU will lose its autonomy and come more obviously under the
American security umbrella, how China’s ties with Europe will evolve, the loss
of breath of the Belt and Road initiative, the inhibition of US-based
multinational companies from China’s strategic industries, and whether New
Delhi is truly ready to establish closer relations with Washington will remain
on the agenda as essential questions. We’ve (mostly) survived the pandemic, but
China’s relaxation of restrictions could pose a serious health risk to the rest
of the world in 2023, with millions of Chinese still at risk of Covid starting
to travel. 

3. The Russia-Ukraine war, sanctions on oil and
gas, disruption of traditional energy and investment flows that benefit China
and India, and the shift of Middle East oil and North African gas to Europe
will continue to be hot topics. Russia has no chance of winning the war in
Ukraine despite causing so much humanitarian and infrastructure damage. The
European Union is stronger than ever. NATO has rediscovered its raison d’etre.
The G7 is getting stronger. American hard power remains unrivaled globally – at
least for now. But a cornered Russia can transform from a global player to the
world’s most dangerous state. It could pose a serious and widespread danger not
only to the EU and the US but also to its surrounding neighbours. Stuck in
Ukraine, with little to lose from further isolation and Western retaliation,
and faced with intense domestic pressure to show power, Russia may turn to an
asymmetrical war against the West. Besides the nuclear threat,
Kremlin-affiliated hackers can accelerate increasingly sophisticated
cyberattacks against Western firms, governments, and infrastructure.

4. Iran, one of Russia’s most important military
allies, is experiencing the most tremendousinternal unrest since the 1979
revolution that brought the Islamic Republic to power. Tehran is also faced
with an extremely hostile geopolitical environment. Since the death of
22-year-old Mahsa Amini, who died after being arrested by the Iranian ‘morality
police’, Iran has faced a great deal of internal turmoil and protests. At the
same time, Tehran dramatically escalated its nuclear program and almost
completely ended its chances of reviving the nuclear deal. And now it supplies
deadly weapons to Putin’s army. New conflicts and further Western sanctions can
be expected in 2023. As a result, Tehran may advance its “regionalism”
strategy, seeking wider cooperation with Asian countries, particularly Russia
and China. The activities of Kurdish and Azeri separatist movements against the
central government may increase. Iran has become a permanent member of the
Shanghai Co-operation Organization, which strengthens its role on the Eurasian
chessboard and the Moscow-Beijing-Tehran axis. It will cooperate with Moscow in
the Caspian Sea, the epicenter of various energy pipelines and projects connecting
the Central Asian and Caucasian oil and gas fields to Europe. The far-right and
religious government in Israel may attempt unexpected moves against Iran.

5. The energy crisis, which marked the last year,
will, unfortunately, create much more difficult market conditions and increase
costs for households and businesses, especially in the second half of 2023,
with the combination of geopolitics, economy, and production factors. The
financial burden on energy-importing countries will increase and further widen
the gap between OPEC+ and mainstream consumers. Of course, investments in
renewable resources, which are getting cheaper, will step up, and efforts
against climate change will intensify. Water
shortages will become a global and systemic problem this year, and efforts
to transition from water crisis to water risk management will accelerate. Food
supply security will be more of a concern. Governments, international
organizations, investors, insurers, and private companies will work
hard to strike the food-water-energy equation and how to deal with these
challenges on their own. 

6. Asian risks. Higher interest rates will
ensure a challenging economic environment in Asia. Growth in economies with
high levels of household debt, such as Australia and South Korea, is set to
slow sharply, even as a systemic crisis is avoided.  Political
uncertainty in Southeast Asia, as elections take place in Thailand and loom in
Indonesia, will encourage manufacturers to look to India as they seek to reduce
reliance on China. Improvements in India’s business environment and progress in
bilateral trade deals make it an increasingly viable investment
destination. China’s domestic challenges, as it seeks an exit from
zero-covid policies, will probably lead it to adopt a less confrontational
approach in international affairs. North Korea remains a risk. Japan to
continue building stronger military capabilities. The Taiwan-China-US standoff
to continue. A reduction in geopolitical risk would be welcomed by markets
after the turbulence of 2020-22. 

7. Generation Z, born between the mid-1990s and
the early 2010s, is the first generation who cannot do without the internet.
Digital devices and social media have managed to connect them across borders to
create the first truly global generation. This makes them a new political and
geopolitical actor, especially in the US and Europe. Generation Z, with the
ability and motivation to organize online to reshape corporate and public
policy, can turn politics upside down at the click of a button, complicating
companies’ business. That’s why we all must understand the expectations,
priorities, and concerns of this generation.

8. We may not be fully aware of it, but who will emerge from
the presidential and parliamentary ballot boxes in Turkey next
summer is eagerly awaited by the international community as much as many Turks
are. The election results are seen as an important geopolitical risk or
opportunity. The debates on whether Russian geopolitical revisionism will bring
Turkey closer to the West or shift it to the Beijing-Moscow-Tehran axis will
not be concluded in 2023 either. Efforts such as reconciliation with Gulf
countries, Egypt and Israel, normalization of relations with Syria, and easing
the tension in Libya are expected to continue.

In a nutshell, 2023 will be fraught with so many
geopolitical risks that will intensely engage the insurance industry and with
less good news. Let’s prepare well in advance to manage them effectively if we
do not want to fall victim to, and pay dearly for, these risks.

Mehmet Öğütçü

Chairman, Global Resources Partners, UK, and The London Energy Club. Former diplomat, prime minister adviser, IEA and OECD senior executive, director and independent board member at British Gas, Genel Energy, Invensys, Şişecam, Yaşar Holding companies. Chairman of the Middle East Institute, Washington DC, Advisory Board. He can be contacted at [email protected]

To cite this work: Mehmet Öğütçü, “Geopolitical risks awaiting us in 2023: How to navigate?”, Panorama, Online, 20 January 2023, https://www.uikpanorama.com/blog/2023/01/20/mo

Copyright@UIKPanorama All on-line and print rights reserved. Opinions expressed in works published by the Panorama belongs to the authors alone unless otherwise stated, and do not imply endorsement by the IRCT, Global Academy, or the Editors/Editorial Board of Panorama.

Türkiye ve Rusya, 2022 yılını Milli
Savunma Bakanı Hulusi Akar’ın 28 Aralık’ta gerçekleştirdiği Moskova ziyareti
ile kapattı. Bu ziyarette Bakan Akar’a MİT Başkanı Hakan Fidan da eşlik etti. Akar
Moskova’da Rus Savunma Bakanı Sergey Şoygu ve Suriyeli mevkidaşı Ali Mahmud Abbas
ile bir araya geldi. Bu buluşma, Türk ve Suriyeli üst düzeyli karar alıcıların 11
yıldır ilk defa bir araya geldiği bir toplantı olması hasebiyle önemliydi. Buluşmanın
Suriye konusunun terörle mücadele ve göçmenlere ilişkin konular da dâhil olmak
üzere geniş bir kapsamda ele alındığı bir ilk adım olduğu açıklandı. Daha da önemlisi,
tarafların Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın önerisi ile bir araya geldikleri ve bu
buluşmanın üç liderin Ocak ayı içerisinde bir araya gelmeleri için gereken
zemini de hazırladığı belirtildi. Bu gelişme, 2022 yılı kapanırken Türk-Rus
ilişkilerinde, özellikle siyasi ve güvenlik konularında, 2023’te yeni bir bakış
açısıyla ilerleneceğinin bir işareti olarak değerlendirilebilir.

Türkiye
ve Rusya için 2022’ye Bakmak

Türk-Rus ilişkileri 2022 yılına da Ukrayna
odaklı gerilimler ile bunun küresel güvenlik alanına yansımalarının Türk Dış ve
güvenlik politikası üzerindeki ağır etkisi altında girmişti. Türk-Rus ilişkilerinin son otuz yılı;
ikili, bölgesel ve küresel gerginliklere rağmen, ikilinin karşılıklı iş birliği
geliştirebildikleri tarihsel bir süreci işaret etmekte. Bu uzun dönemde
ekonomik ve ticari ilişkiler gelişirken siyasi ve askeri işbirliği alanlarında
büyük gelgitlerin yaşandığı, ama tarafların uzlaşma yollarını bulmayı
becerdikleri bir zemin oluştu. Bu durum, Türkiye-Rusya ikili ilişkilerinin ‘karmaşık yapı’,
‘rekabet’, ‘çatışma ve iş birliğini birlikte yürütme’, ‘pragmatizm’ gibi birkaç
temel kavram etrafında anlaşılmaya ve değerlendirilmeye çalışılmasının sonucudur.
Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in “Görüşmelerimiz
bazen zor geçiyor ancak her seferinde uzlaşabiliyoruz” sözleri ışığında, iki
tarafın son yirmi yılda Erdoğan ve Putin yönetimleri altında ‘lider odaklı’
mekanizmalar aracılığıyla süreci ilerlettikleri görülüyor. Nitekim 2022’ye
Putin’in iki ülke arasındaki “verimli iş birliğinin 2022’de de devam edeceğinden
şüphe duymadığı” yönündeki yeni yıl mesajıyla girildi. Fakat ikili
işbirliğini ağır baskısı altına alan gelişme, Rusya’nın 24 Şubat’ta Ukrayna
topraklarında başlattığı ‘askeri operasyon’ oldu. ‘Askeri operasyon’, Türkiye’nin güvenlik
ve dış politikasını doğrudan etkilemenin çok ötesine geçerek, küresel
politikaları kökten değiştiren ve yeni bir küresel güvenlik mimarisinin
tartışıldığı gündem yarattı. Bu durum kuşkusuz NATO üyesi Türkiye’nin Batılı
müttefiklerin yeniden ‘öteki’ olarak niteledikleri Rusya ile ikili ilişkilerini
çevreleyen bir yapıya dönüştü. İkili
ilişkilerin siyasi ve güvenlik boyutları, Suriye, Karadeniz ve elbette Kafkasya
konularına girilmeden değerlendirilemez bir hal aldı.

Türkiye’nin Karadeniz ve enerji güvenliği
gibi konularının yanı sıra Türkiye-Ukrayna ve Türkiye-Rusya ilişkilerini de
doğrudan etkileyen bu gelişme karşısında Ankara’nın tepkisi Moskova’nın kınanması, Ukrayna’nın
toprak bütünlüğü ve egemenliğinin vurgulanması oldu. Ankara’nın
Batılı müttefikleriyle uyumlu bu tavrına rağmen AB ülkeleri ve ABD tarafından
Rusya’ya yönelik olarak uygulamaya konulan ekonomik/ticari yaptırımlara katılmadığı
belirtilmelidir. Bu durum,
Türkiye’nin Rusya ile birçok alanda derinleşen ilişkilerini
dikkate alan, bölgesel dinamikleri ve ulusal çıkarlarını gözeten stratejisinin bir
yansımasıdır.  Ülkenin karşı karşıya
bulunduğu ekonomik zorluklar ile artan enerji talebi de zorlayıcı unsurlardır.

Ankara,
Rusya’nın askeri operasyonunun hemen akabinde, durumu kıyıdaşlar arasında bir
savaş olarak değerlendirerek, Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nin 19. Maddesine
işlerlik kazandırdı. Boğaz geçişleri Rusya ve Ukrayna savaş gemilerine kapatıldı.
Bunun da ötesinde Ankara fiilen NATO üyeleri dâhil olmak üzere kıyıdaş olmayan diğer
ülkelere de bir süreliğine Karadeniz’e savaş gemisi geçirmemelerini telkin
ederek, Anlaşmanın ‘Türkiye’nin yakın savaş tehdidi hissetmesi halinde
Boğazları tüm savaş gemilerinin geçişine kapatması’ anlamına gelen 21. Maddesi
kapsamındaki kısıtlamaları devreye sokmuş oldu. Böylece Karadeniz Mart 2022’den
bugüne bir tür kapalı denize dönüştü.

Bu gelişme sonrasında ve neredeyse 2022
boyunca Ankara, NATO üyesi kimliğinin yanı sıra Moskova ile ikili ilişkilerini
de temel alarak arabulucu/kolaylaştırıcı söylem ve yaklaşımını benimsedi. Erdoğan’ın
Putin ve Zelenski ile görüşmeleri, insani koridor açılması yönünde çağrı ve
girişimleri, Antalya Diplomasi Forumu kapsamında Ukrayna Dışişleri Bakanı
Kuleba ve Rus Dışişleri Bakanı Lavrov’un bir araya getirilmesi, 29 Mart’ta Rus
ve Ukraynalı heyetlerin İstanbul’da bir araya getirilmesi gibi girişimler de
Türkiye’nin bu dönemdeki aktif siyaseti olarak akılda tutulmalıdır. Nitekim
Temmuz ayında imzalanan Ukrayna ve Rusya’nın başta tahıl olmak üzere diğer gıda
ürünlerini ihraç̧ etmelerinin önünü açan Tahıl Anlaşması da son dönemde Batılı müttefikleriyle
anlaşmazlıklar yaşayan Ankara’nın artı hanesine yazılan bir adım oldu. Savaşın
etkilerine rağmen Ankara’nın Rusya ve Batılı müttefikleri arasında bir denge
kurmayı başardığı söylenebilir. Kuşkusuz bu dengenin devamlılığı Rusya’nın
önümüzdeki dönemde izleyeceği tavra bağlı olacak.

Artan
Ticaret Hacmi

İkili ilişkilerde dikkati çeken bir
diğer başlık ikili arasında artan ticaret hacmi oldu. Batılı ülkelerin ağır
yaptırımları altındaki Rusya ile Türkiye’nin ticaret hacminin Ankara’nın
yaptırımlara taraf olmaması nedeniyle neredeyse yüzde 50 oranında arttığı
görülüyor. Bu artışta Türkiye’nin Rusya’dan yaptığı enerji ithalatı büyük paya
sahip bulunuyor. Ankara’nın Rusya’dan aldığı petrol ürünleri miktarında iki kat
artış̧ gözlemlenmekte. Batılı ülkelerin yaptırımlarının bir sonucu olarak
görülen bu artış, Batı ile ticareti ciddi manada kısıtlanan Rusya açısından
Türkiye’nin alternatif bir pazar ve tedarikçiye dönüşmesi anlamına geliyor. Bu
Türk ekonomisi açısından bir başarı ve artı değer olarak görülse de önümüzdeki
dönemde Batı ile ilişkilerde yaratacağı siyasi zorluklar da dikkate
alınmalıdır.

Benzer biçimde, 2022’de
TürkAkım’ın işlerlik kazanmasıyla birlikte Türkiye’nin Rusya’dan gaz alımı da
artarak devam etti ve yıl içerisinde yapılan açıklamalarla Rus gazının Batı’ya
iletilmesinde ana hatlardan biri olabileceği konusu da gündeme geldi. Bu durum
Ukrayna’nın denklemden çıkması ve Türkiye’nin Rus gazı için ana güzergâh
olmasının kapısını açabilir. Ama bu adımın atılabilmesi için henüz çok erken
olduğu da akılda tutulmalı. İkilinin enerji alanındaki işbirliğinin
ana unsurlarından biri olan Akkuyu Nükleer Santrali’nin inşasında bir takım
aksamalar söz konusu olsa da santralın ilk ünitesinin 2023 yılı içinde devreye
girmesi bekleniyor.

Bardağın dolu tarafını oluşturan bir diğer konu ise Covid-19
salgını sürecinde aksayan turizmin tekrar hareketlenmesinin yarattığı olumlu
sonuçlardır. Her ne kadar savaşın şiddetlenmesi ile birlikte 2021’de
şekillendirilen turizm stratejisinde belirtilen rakamlara ulaşılamasa da bir hareketliliğin
olduğu görülüyor. Bunda Rusya’ya uygulanan ulaşım ambargosu nedeniyle
Türkiye’nin Rusya için Batı dünyasına tek çıkış noktasına dönüşmesinin de
etkisi bulunuyor.  Ayrıca seferberlik
ilanıyla ülkelerini terk etmek zorunda kalan on binlerce Rus ve Ukraynalı’nın da
Türkiye’ye yerleştiği eklenmeli.

Sorun Başlıkları

İkili
ilişkilerin sorun başlıkları ise 2022 gündemindeki yerlerini korudular. İki
ülkenin yakın çevresi olarak adlandırabileceğimiz komşu bölgelerde yaşanan
gelişmeler karşısında çıkarları, dolayısıyla geliştirdikleri politikalar zaman
zaman temelden farklılaştı. Örneğin Rusya Şam’da var olan yönetimi desteklerken
Türk tarafı yeni bir yönetimin kurulması gereğinin altını çizdi. Ya da Ankara
Kafkasya’da Kurulu düzeni değiştirmeye çalışırken Moskova statükoyu destekleyen
bir yaklaşımı tercih etti. Bu bağlamda Türkiye ve Rusya’nın ortak yakın
çevrelerini şekillendirmeye yönelik ortak bir vizyonları olduğu söylenemez. Tarafların
olayların seyri karşısında izledikleri politikalar ve kullanılan siyasi
söylemler çok çabuk farklılaşabiliyor. Güvenlik bağlamında zaman zaman
işbirliği söylemiyle ortaklaşa hareket alanları yaratılsa da bunlar genelde
taktiksel seviyede kaldı. Süreç odaklı biçimde ve ortaya çıkan gerginliğin
tırmanmasının önüne geçmek adına atılan sınırlı adımlara dönüşüp kayboldu.
Kuşkusuz bunun en güncel iki örneği Karadeniz’deki gelişmeler ve Suriye
meselesinin çözümünde atılan adımlardır. Karadeniz’de var olan bölgesel denge
bozulurken kurulan tüm mekanizmalara, imzalanan anlaşmalara ve yapılan
görüşmelere rağmen Suriye’de hala tarafların beklentilerini karşılayacak
çözümlere varılamadı.

 2021’in
ikinci yarısından bugüne ikilinin önündeki en önemli ve hassas konu Suriye
olarak değerlendirilebilir. Tarafların 2022 sonunda bu konuda atım atmaları
farklı bir takım gelişmeleri doğurabilir. Bu iyi niyetli beklentiye rağmen
gerilimin Suriye’de rejim ve Rusya tarafından terörist olarak
nitelendirilen silahlı muhalefetin kuzeyde çekildiği son kalelerden biri olan
İdlib odaklı olarak zaman zaman artarak devam ettiği görüldü. Rus tarafı ortak
devriye görevlerine rağmen TSK birliklerinin yayılmış olduğu geniş bir bölgede
hava harekâtlarını sürdürmekte bir sakınca görmedi. Türkiye’nin bu bölgedeki
teröristler ile muhalif grupların birbirinden ayırma görevini yerine
getirmediği değerlendirildi. 2023’de gelişmelerin ne getireceğini yakından
takip etmek gerekiyor.

 İkili
siyasi ilişkilerde tehlike içeren öncelikli alanlardan bir diğer Kafkasya. Rus-Türk
Ateşkesi İzleme Merkezi aktif olarak faaliyette. Moskova’nın Ermenistan ile
Türkiye arasında başlatılan normalleşme sürecine destek vermesine rağmen
2022’de beklentileri karşılayacak olumlu dönüşümler söz konusu olmadı.

 İkili
ilişkilerin önümüzdeki dönemdeki  genel seyrini belirleyecek olan çerçeve
ise 2022’de olduğu gibi Rusya ve Türkiye’nin başta ABD olmak üzere Batılı
aktörlerle ilişkileri olacak. Rusya Ukrayna krizini canlı tutarak, Avrupa
güvenlik mimarisinde kendi lehine önemli kazanımlar elde etmeyi hedefliyor. Ama
NATO’nun eski Sovyet cumhuriyetlerine doğru genişlememesi veya Baltıklar ve
Karadeniz gibi bölgelerdeki askeri faaliyetlerini arttırmaması gibi konularda
Batı’dan taviz koparması pek de mümkün görünmüyor. Aksine gerginliği tırmanacağı
ya da en azından bu haliyle uzayarak gideceği ihtimali daha da kuvvet kazanmış
durumda. Bu durumun NATO üyesi Batılı bir aktör kimliğine sahip olan Türkiye’yi
etkisi altına almaması mümkün değil. Ayrıca, Türk-Rus ikili ilişkilerinde iniş
ve çıkışlara yol açma potansiyeli taşıyor. Bu bağlamda ilk akla gelen ve Ankara’yı
zorlayan konu başlığı İsveç ve Finlandiya’nın NATO üyelikleri konusu. 28 Haziran’da Türkiye,
Finlandiya ve İsveç arasında üyelik konusunda Üçlü Muhtıra imzalanmış olsa da
bu konuda somut ilerleme sağlanamadı. Batılı müttefikler bu konuyu Rusya’ya
dolaylı destek verilmesi olarak görüyorlar. Bu bağlamda 2023’ün
2022’den daha zorlu bir yıl olacağı söylenebilir. Bir son ama önemli nokta
olarak da Türkiye-Rusya Üst Düzey İşbirliği Konseyi’nin 2019’dan
bugüne kadar toplanamadığı akılda tutulmalı.

Mitat Çelikpala, Prof. Dr., Kadir Has Üniversitesi

Prof. Dr. Mitat Çelikpala, Kadir Has Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü öğretim üyesidir. Dr. Çelikpala’nın çalışma alanları arasında eski Sovyet coğrafyası ve Kafkasya, diyaspora çalışmaları, Karadeniz Bölgesi ve güvenliği, Türk-Rus ilişkileri, enerji güvenliği, kritik altyapı güvenliği ve terörizmle mücadele gibi konular yer almaktadır. Çelikpala’nın yukarıda belirtilen konularda akademik dergiler ve güncel medyada yayınlanmış makale ve değerlendirmeleri bulunmaktadır.

Bu yazıya atıf için: Mitat Çelikpala, ‘2022’de Türkiye-Rusya İlişkilerine Bakmak ve 2023’ten Beklentiler’, Panorama, Çevrimiçi Yayın, 10 Ocak 2023, https://www.uikpanorama.com/blog/2023/01/10/mc-3/

Telif@UIKPanorama. Çevrimiçi olarak yayımlanan yazıların tüm telif hakları Panorama dergisine aittir. Aksi belirtilmediği sürece, yayımlanan yazılarda belirtilen görüşler yalnızca yazarına/yazarlarına aittir. UİK, Global Akademi, Panorama Yayın Kurulu ile editörleri ve diğer yazarları bağlamaz.

The academic
discipline of International Relations (IR) will celebrate its 104th birthday in
2023 in the midst of ongoing conflicts, rising tensions and dangerous
ambiguities in global politics. As the civil war in Syria is still going on
after 11 years of its outbreak  and
Taliban regime is violating fundamental human rights in Afghanistan, Putin
regime has started an unjust war in the neighbouring Ukraine on 24 February
2022. As the invasion continues unabated, the international community’s efforts
are far from stopping the aggression of the Russian regime. In addition, the
Russian president Vladimir Putin is often threatening the world with starting a
nuclear war.

Then, it is the high time
to ask the question of why the academic field of IR has so far failed to
fulfill its most important task of preventing wars and establishing a peaceful
global order? This opinion piece will try to shed light on the reasons for the
current inability of the discipline to solve the fundamental problems in the
inter-state relations.

The discipline was
established in 1919 at the University of Aberystwyth in the United Kingdom.
20,000 Sterlin was donated to the University by a British family “in memory of the
fallen students of our University for the study of those related problems of
law and politics, of ethics and economics, which are raised by the prospect of
a League of Nations and for the truer understanding of civilisation other than
our own.” The Department of International Politics had just two
lecturers at the beginning: Alfred Zimmern as the Woodrow Wilson Chair of
International Politics and his fellow scholar Sydney Herbert. These scholars had
a fundamental aim in the wake of the tragedy of the First World War: How to
prevent the outbreak of new wars? How to establish a permanent peace? How to
convince states to solve their problems via civilian means? How to establish
international institutions to provide a diplomatic platform for states to have
dialogue with each other and create alternative and peaceful means of solving
their bilateral and multilateral problems? Though they were later called as ‘idealists’,
they perceived their goals as quite realistic and feasible at the time.

During more than a century
of IR history; many books, articles, reports, analyses were published all over
the world. As the discipline has spread to other parts of the world in the
following decades, there are now hundreds of IR departments all around the
globe. From the East to the West, from the North to the South, thousands of
scholars are working in IR departments at universities and think tanks. Many
indexed journals with high impact factor have become the shining stars of the
discipline as prestigious publishers are printing quality textbooks and
scientific analyses. However, at the end of the day, despite all these
flourishing publications and departments, the discipline could not yet fulfill
the raison d’être of its existence:
to prevent wars, conflicts and violence in global politics.

If we think of the
discipline of medicine, it has found the treatment for so many illnesses since
its emergence in the ancient period from plague to cholera, from tuberclosis to
spanish flu. If we remember the recent timeline of corona pandemic, an effective
vaccination (Biontech) was developed 1,5 years after the start of the pandemic.
As another example, if we think of the IT departments, their inventions changed
our daily lives completely. However, the IR department is still embedded in its
basic research question and could not come up with an effective solution yet.

Putin regime is
violating the very fundamental principles of international law and carrying out
an unjust war in which civilians are especially targeted. Basic infrastructure
of Ukrainian cities is being destroyed in front of our eyes. Putin aims to
fulfill his expansionist aims and consolidate its near abroad policy in the
ex-Soviet region by carrying out terrible massacres and destroying a country.
In addition, he threatens to use nuclear weapons whenever he deems it appropriate.
In April 2022 Putin stated that “If anyone sets out to intervene in
the current events from the outside and creates unacceptable threats for us
that are strategic in nature, they should know that our response … will be
lightning-fast… We have all the tools for this, that no one else can boast of
having. We won’t boast about it. We’ll use them, if needed. And I want everyone
to know that.”

 In September 2022 Putin once again threatened that
Russia will use all the means at its disposal to defend its territory. These statements
are a clear nuclear threat. It is so terrible that after more than a century
of IR, ‘a man’ has still power at his hand to destroy the whole world via
nuclear weapons.

Of course, it should
also be noted that Putin regime is not the first of its kind to violate basic
principles of the United Nations (UN) Charter and invade other countries. Some
of the other permanent members of the UN Security Council did also carry out
similar policies in the recent years. US-led invasion of Iraq in 2003 is
another case from recent history of how the permanent members use violence in
their foreign policy for their so-called “national interests”.

The key question is
why the IR discipline could not become successful to end the wars and achieve
permanent peace.

I think several
reasons can be accounted for the failures of the IR field. First of all, the
scholars have forgotten (or chosen to forget) that the basic aim of IR was to
achieve peace. The focus on establishment of peaceful global order was replaced
by works based on different kinds of realist understanding. There are
“scientific” articles published in indexed journals that consider invasions necessary
for national interests or they try to normalise the conflictual state of
affairs. In addition, it should also be noted how the IR professors as well as
journalists in discussion programs on TV channels all over the world try to
explain Russian military tactics without questioning the invasion at all. There
are abundant examples of these on Turkish TV channels as well. One example of
such statements can be as follows: A Turkish “scholar” on one of these programs
stated that Ukrainian people wanted to leave their country anyway and the
Russian war gave them an opportunity to do so! Hence, thanks to Putin, they
realised their aims! The normalisation of hard power politics and the
internalisation of realism by scholars can very well be observed during times
of conflict.

Second reason for the
failure is still the domination of Western-origin understanding and concepts in
the IR discipline. Although global IR is an emerging field, it still did not
permeate the mainstream works adequately. Publications on understanding and implementation of IR
in different regions of the world from Asia to Africa would provide us new frameworks
to think IR from different perspectives.

Third reason is
related to the linkage between scholarship and political hegemony. In some
countries, including Turkey, some scholars perceive academia as a step forward
for them to get different prizes in their future career, particularly in
politics. Some of them just adopt the politically correct view in line with
domestic Zeitgeist and forget about
the basic principles of academic ethics. These organic intellectuals do not aim
to come up with original scientific works at all. Therefore, the ethics of
academia should be brought back to the agenda of the IR. Offering courses and
seminars on academic ethics can be the first step.

Fourth, IR is still a
male-dominated discipline. All over the globe male scholars still constitute
the majority. Related with this fact, masculine understanding of global
politics still dominate most of the writings despite important achievements of
the feminist theory of international relations.

Despite this gloomy
picture of the IR discipline, we should highlight some achievements as well.
The statistical data show us that inter-state wars have a decreasing trend all
over the world and deaths in battle continue to decline as well. (Pevehouse,
Goldstein, 2017, s. 72-73) Therefore, although the wars did not come to an end
yet, we face fewer conflicts and that should be related to development of the
IR discipline in addition to some other factors as well.

Second achievement
can be the establishment of a suprantional organisation, the European Union
(EU), in which member states go beyond the Westphalian understanding of
sovereignty based on nation-state and achieve to share their decision-making
authority in different realms. An armed conflict among the EU members has just become
unthinkable. Hence, the Kantian permanent peace has already been achieved in
Europe and we should think about how to spillover the EU example to other parts
of the world.

In addition, it
should be noted that authoritarian states are more tempted to use violence in
their foreign policy. Therefore, if the authoritarian turn in global system can
be replaced by a new wave of democratisation, it should be expected to decrease
the number of conflicts as well.

In conclusion, the
new year can be seen as an opportunity to question and rethink about the IR
scholarship in its 104th year. We need to remember why the discipline came into
being in 1919. How we, as scholars, can contribute to change the war-ridden
global politics and establish a peaceful global order. Otherwise, the IR would
just be a derivative of global and domestic Zeitgeists
and lose its importance in the coming decades. We can contribute to change the
world, only if we, as scholars, wish to do so.

Bibliography

Bilgin Pınar and Zeynep Gülşah Çapan, Special Issue on Regional International Relations and Global Worlds: Globalising International Relations, Uluslararası İlişkiler, Vol. 18, No 70, 2021, https://uidergisi.com.tr/yazilar/cilt-18-sayi-70-2021
Pevehouse, John C. W. and Joshua S. Goldstein, International Relations, Boston, Pearson, 2017, p. 72-73.
Tharoor, Ishaan, “Russia pushes the panic button and raises risk of nuclear war”, Washington Post, 21 September 2022, https://www.washingtonpost.com/world/2022/09/21/russia-referendums-ukraine-occupied-nuclear/
“Timeline of Events”, Aberystwyth University, https://www.aber.ac.uk/en/interpol/about/centenary/interpollegacy/timelineofevents/
Wolfgang, Ben, “Angry Putin wields energy, nuclear threats against West”, Washington Times, 27 April 2022, https://www.washingtontimes.com/news/2022/apr/27/angry-putin-wields-energy-nuclear-threats-against-/

Prof. Dr. Birgül Demirtaş, Turkish-German University

Birgül Demirtaş is a faculty member at the Turkish-German University. She completed her undergraduate education in Boğaziçi University, her graduate education in Bilkent University, and her doctorate in Free University of Berlin (Freie Universitaet Berlin). She works on Turkish foreign policy, German foreign policy, the Balkans, local diplomacy and gender in academia.

To cite this work: Birgül Demirtaş, “The Future of the Discipline of International Relations in the Wake of Putin Regime’s War in Ukraine” Panorama, Online, 06 January 2023, https://www.uikpanorama.com/blog/2023/01/06/bd

Copyright@UIKPanorama. All on-line and print rights reserved. Opinions expressed in works published by the Panorama belongs to the authors alone unless otherwise stated, and do not imply endorsement by the IRCT, Global Academy, or the Editors/Editorial Board of Panorama.

Yaklaşan 2023 seçimleri Türkiye siyaseti
açısından oldukça kritik.  Bunun temel
sebebi, yaşanan ekonomik krizin de etkisiyle iktidarın, yirmi yıl sonra muhalefete
geçme ihtimalinin belirmiş olması. 
Muhalefetteki 6 partinin (CHP, İYİP, DEVA, Gelecek ve DP) birleşerek
kurduğu Millet İttifakı bugün AKP ve MHP’nin oluşturduğu Cumhur İttifakı’na
karşı neredeyse başabaş bir yarış içinde. Muhalefet seçimle iktidara gelmeye
son yirmi yılda hiç olmadığı kadar yaklaşmışken bu fırsatı değerlendirebilecek
mi, yoksa iktidar devam mı edecek sorusu bir numaralı siyaset gündemini
oluşturuyor.

Aslında bu yarış sadece iki ittifak
arasında değil, aynı zamanda iki siyasi iletişim tarzı arasında. Zira, seçim
süreci gün geçtikçe mantık ve duygu arasında bir yarışa dönüyor.  Millet İttifakı’nın, özellikle de bu ittifakın
en dominant aktörü CHP’nin iletişim dilinde mantık temelli mesajlar ağır
basıyor. Ekonomik krizden ve yolsuzluktan bezmiş seçmenin adresinin Millet İttifakı
olması gerektiği, muhalefetin seçim kampanyasının temel içeriğini oluşturuyor.

İktidarın, özellikle AKP lideri Recep Tayyip
Erdoğan’ın siyasi iletişiminde ise duygu yönetimi öne çıkıyor.  Bu yöntemde, iktidarın mevcut kriz şartlarında
mantığa seslenmekten pek fayda göremeyeceğini hesaplaması olduğu kadar Erdoğan’ın
doğal yatkınlığının ve kabiliyetlerinin de rolü olsa gerek.  Bu çerçevede Erdoğan, seçmeniyle ilişkisini
alabildiğine romantize ederken, bir yandan da dış politikada attığı adımlarla gücün
hala kimde olduğunu hatırlatmaya yönelik bir performans sergiliyor.  Erdoğan’ın seneler boyu koruduğu seçmen
desteğinde pragmatik çıkarların rolü yadsınamaz. Fakat bugünkü kriz ortamında seçmenine
aktarabileceği kaynaklar daraldığından, duygu siyaseti Erdoğan iktidarının
temel seçim stratejisi olmuş durumda.

2023 seçim kampanyaları henüz tam anlamıyla
başlamadı ama temel aktörler ve söylemsel stratejiler bu şekilde devam edecekse,
bu seçimlerde mantık ve duygu yarıştırılacak gibi görünüyor.  Büyük oranı iktidardan kopmuş seçmenlerden
oluşan “kararsızlar” grubu, yaşadığı maddi kayıplar nedeniyle partisini
cezalandıracak ve muhalefete bir şans mı verecek, yoksa her şeye rağmen duygu
bağını büyük ölçüde koruduğu partisine ve liderine sadık mı kalacak?

Mevcut rollerin devam ettiği yani
muhalefetin mantığı, iktidarın ise duyguları temsil edeceği bir yarış muhalefet
açısından oldukça riskli. Mantıkla duygular yarıştığında ilkinin kazandığı zor
görülür çünkü.  Duyguların kendilerini
akla bürümek gibi savunma mekanizmaları olduğu için biz zaman zaman gözden
kaçırsak da, siyasette duyguların belirleyiciliği oldukça yüksek.

Peki mantığa yönelik kampanyalarla, duyguya
yönelik kampanyaların temel farkı nedir?

Sırtını mantığa yaslayan siyasi kampanyalarda,
lider ağırlıklı olarak kendini, prensiplerini, yani iletişimin “arz” tarafını
öne çıkarır.  En akla uygun, en doğru seçimin
neden kendisi yahut partisi olduğunu, çeşitli argumanlarla savunur.

Duyguya yönelik kampanyada ise lider
kendinden pek az bahseder.  Odak
seçmendir, seçmenin duygularıdır, yani iletişimin “talep” tarafıdır. Siyasetçi,
seçmendeki duyguya tercüman olacak, seçmenin duygusal ihtiyacını seçmene geri
yansıtacaktır.  Politikalarının cazibesi,
en mantıklı yahut en doğru seçenek olmalarından çok seçmenin duygusuna karşılık
veriyor olmalarından gelir.

Duygu ağırlıklı mesajların özellikle iki
sebepten ötürü daha etkili olabildiğini görüyoruz.  Birincisi, mantığa dayalı argumanları analiz
edip anlamak ve bilgiye çevirmek enerji ve zaman alıyor. Duygusal bilgiler ise
bize çabasız ve anında geliyor.  Bir lidere
yakınlık hissediyor ya da hissetmiyor, onunla birlikte yürümek istiyor ya da
istemiyoruz.  Gerçek şu ki, zamanımızın
daraldığı, dikkat süremizin azaldığı bir dönemde yaşıyoruz ve çabasız olan,
çaba isteyene, istesek de istemesek de, galip geliyor.

İkincisi, siyasetçinin sunacağı en akılcı argümanı
dahi seçmen satın almayabiliyor. Siyasetçi en önemli gördüğü konuda, en
mantıklı fikri kendince en ikna edici biçimde ortaya koysa dahi bu, seçmenin
mantığına uymayabiliyor, uysa da seçmen bahsedilen konuyu sanıldığı kadar
umursamayabiliyor. 

2014 seçimlerinde muhalefetin yolsuzluk
karşıtı seçim kampanyasının başarısızlıkla sonuçlanması belki de bu konuda en iyi
bildiğimiz örneklerden.  Hatırlayacak
olursak, muhalefet seçim kampanyasını iktidarın hukuken ve ahlaken ağır kusurlu
olduğu ve bir daha onlara oy vermeyi düşünenlerin bile onların suçuna ortak
olacağına yönelik bir temele oturtmuştu. 
İktidar seçmeni ise bu kampanyaya neredeyse hiç rağbet etmedi ve
muhalefeti derin bir şaşkınlığa sürükleyerek yeniden AKP’yi tercih etti.
Muhalefetin seçmene bu kez mutlaka “yüzüğü attıracağını” düşündüğü yolsuzluk skandalı
seçmeni pek az ilgilendirmişti.

Oysa kampanya mesajı arza değil talebe
odaklandığında, başka bir deyişle lider, seçmenin baskın duygusunu alıp ona
geri yansıttığında, yanılma payı yok gibi bir şeydir.  Birleşik Krallık’ın Avrupa Birliği’nden
ayrılıp ayrılmamayı oyladığı 2016 Brexit referandumunda ayrılık ve kalma
taraftarı grupların kampanyalarını hatırlayalım.  Kalma taraftarı gruplar “Avrupa’da daha güçlü
(Stronger in Europe)” sloganıyla BK’nin
AB’de kalmasının getirdiği avantajları etraflıca anlatan mantık temelli bir
kampanya yürüttüler.

Ayrılık taraftarı grupların sloganı ise
“Kontrolü geri al (Take back control!)”
idi.  Kontrol BK’ye geri geçince bununla
ne yapılacağı, hangi politikaların nasıl değiştirileceği yoktu odakta. Seçmenin
hissettiği kontrolü kaybetmişlik duygusunu ve kontrole yeniden sahip olmak
arzusunu seçmene geri yansıtmak yeterliydi.  Her seçmen, kontrolü ele geçirince onunla ne
yapacağını pekala kendisi hayal edebilirdi. Nitekim duygu mantığa galip geldi
ve aklın yolunun bir olduğuna inanan pek çok gözlemciyi hayretler içinde
bırakmak suretiyle BK %52’ye %48 ayrılık kararı alarak AB ile yolları ayırdı.

Bugün Türkiye’de muhalefetin yumuşak karnı;
iktidarın somut başarısızlıklarının, özellikle ekonomik kriz ve yolsuzluk
sorunlarına dair hatalarının, seçim sonuçlarını belirleyeceğine dair kuvvetli
inancı ve bu konularda mantığa dayalı bir kampanya yürütmesi. 

Oysa ekonomik kriz de yolsuzluk da,
seçmenin gözünden kaçamayacak kadar büyük sorunlar olduğu halde, hala
iktidardan muhalefete beklenir seviyede oy kaymasının gerçekleşmemesi, sadece
mantığa seslenen siyasi söylemlerin yetersiz kalabileceğini gözler önüne
seriyor. Kimlik, ideoloji gibi sebeplerle zaten kolay oy değiştirmeyecek
çekirdek kitle değil, daha yüzer-geçer, daha esnek seçmen için dahi bu böyle.

Bu çerçevede 2023 seçimlerinde muhalefet ve
iktidar arasındaki başabaş yarışta muhalefetin öne geçmesi, duygu siyasetini
kampanya stratejisine başarıyla entegre etmesiyle olabilecek gibi görünüyor. Millet
İttifakı veya popüler tabirle 6’lı masa ortak aklı temsil etme iddiasında ve bu
da şüphesiz siyaseten kıymetli.  Fakat 6’lı
masayı zafere götürecek olan, bu aklın kalple, yani başarılı bir duygu
siyasetiyle desteklenmesi olacaktır.  

Kazandıran
Duygu

Duyguların önemli bilgiler olduğunu ve en
rasyonel seçmenin bile kararını verirken bu duygusal bilgileri değerlendirmeye
aldığını kabul ediyorsak, sıra şu soruyu sormaya geliyor: seçim kazandıracak
olan hangi duygu olur?  Seçim sonuçlarını
özellikle kararsız seçmenin nihai kararının belirleyeceğini de dikkate alırsak,
soruyu şöyle formüle edebiliriz, “Hangi duygu seçmeni eski oy verdiği partiden
koparıp rakip partiye yöneltebilecektir?”

Seçim kampanyalarında çoğu zaman üç
duygunun hedef alındığını görürüz: kaygı, öfke ve umut.

Kaygı içeren kampanyalara nispeten yakın
bir örnek olarak 2022 Macaristan seçimlerinde Başbakan Victor Orban’ın, seçime
haftalar kala Ukrayna-Rusya Savaşı’nı gündeme taşıması ve muhalefetin
Macaristan’ı savaşa sokacağı iddiası üzerine bir kampanya başlatması
gösterilebilir.  Bu kampanya sayesinde
Orban çok kısa süre içinde muhalefetle arasındaki makası açarak net zafere ulaştı.  Kampanyanın başarısı seçmende kaygı yaratan
bir konuyu siyaset gündemine taşımasındaydı. Kaygı duygusu, seçmeni
hareketlendirmek veya ona oy değiştirtmektense, seçmeni bulunduğu yerde
kalmaya, mevzisini korumaya iten bir duygu ve bu sebeple kaygı duygusunun, muhalefet
partilerindense iktidar partilerine yaradığını söylemek mümkün.

Öfke içeren kampanyalara ise 2010 sonrası
Orta Doğu’da patlak veren Arap isyanlarını, 2020’de ABD’de ortaya çıkan Black
Lives Matter (BLM) protestolarını veya 2022 Ekim’inde İran’da başlayan kadın
protestolarını sayabiliriz. Arap isyanlarında yoksulluk ve ekonomik adaletsizlik,
BLM’de ırkçılık, İran’daki kadın protestolarında ise başörtüsü mecburiyetine duyulan
haklı öfke kitleleri sokaklara döktü. 

Öfke şüphesiz çok güçlü bir duygu ve
siyasette yeri büyük. Öfke bizi sokaklara dökebilir, eylemsizlikten eyleme
geçirebilir, bağlı olduğumuz partiden, gruptan koparabilir. Fakat taraf
değiştirecek kadar uzun soluklu bir motivasyon sağlamayabilir.

Bu çerçevede, siyasi kampanyalarda oy
değiştirme motivasyonunu en çok artıran duygu ise umut ve tutku duyguları gibi
görünüyor.  Tutku duyulan bir liderin
umut verici kampanyaları, tutunduğu dalı bir türlü bırakamayan kaygılı seçmeni
de, hiçbir partiye elini vermeyen öfkeli, küskün seçmeni de cezbedebiliyor. Umut
içeren kampanyaların güncel başarılı örneklerinden birini Nisan 2022 Slovenya
seçimlerinde gördük.  Burada muhalefetin
aylar süren ve Başbakan Janez Jansa’nın hukuksuzluklarını temel alan
kampanyaları iktidarı yıpratmayı ve iktidar seçmeninden hatırı sayılır bir
parçayı koparmayı başarmış fakat bu seçmen grubu ısrarla kararsız kalmış, bir
türlü muhalefet tarafına da geçmemişti.  Seçimlere sadece aylar kala siyasete giren Robert
Golob ise bir yandan kişisel karizması, bir yandan da “Back to Freedom
(özgürlüğe dönüş)” ve “Back to Normality (normalliğe dönüş)” gibi basit ama tam
da seçmenin ihtiyacını yansıtan, umut veren sloganlarla sürpriz biçimde zafere
yürümüştü. 

Bu üç duygusal kampanya türüne baktığımızda
üçünün de kuvvetli siyasi sonuçları olabildiğini görebiliriz. Öte yandan, kaygı
içeren kampanyaların daha çok seçmeni hareketsizleştirdiklerini ve iktidar
partilerine yaradığını, muhalefet partilerinin ise oylarını en çok umut içeren
kampanyalarla artırdığını söyleyebiliriz. 
Öfke ise mevcut dengeleri sarsmaya yarayabilmekte, ama umutla beslenmedikçe
oy değiştirmeye götüremeyebilmektedir.

Sonuç

Duygu siyaseti önemini bize her gün yeni
örneklerle gösteriyor. Bugün artık sırtını yalnız mantığa yaslayan
kampanyaların duygusal kampanyalara karşı rekabet etmelerinin çok zor olduğunu
net olarak görmek mümkün.  Son yıllarda
tüm dünyada aşırı sağın ana akım partiler karşısında önlenemez yükselişi bu
gerçekle yakından ilintili.  Bu sebeple
bugün duygu siyasetini daha iyi anlamak ve aşırı partilerin tekelinden
çıkararak ana akım partilerin repertuarına katabilmek demokrasilerin geleceği
açısından da önemli.

2023 Türkiye seçimleri de bu trendi daha
iyi anlamaya yönelik yeni bir veri sunacak gibi görünüyor. Zira, muhalefet partileri
ve iktidar partileri arasındaki rekabet pek çok zaman mantık ve duygu siyasetinin
yarıştığı bir gösteri olarak cereyan ediyor ve muhalefetin hız kazanıp öne
geçmesi duygu siyasetini kampanya stratejisine etkin biçimde entegre
edebilmesine bağlı duruyor.

Peki muhalefetin duygu siyaseti adına
attığı adımlar yok mu? Var, bunların artırılması ve etkinleştirilmesi
seçimlerin kaderini etkileyebilir.

Örneğin, muhalefet partileri içinde belki
de mantık temelli siyaseti geleneksel olarak en fazla benimsemiş olan CHP’nin,
parti lideri Kemal Kılıçdaroğlu tarafından başlatılan “helalleşme” kampanyası,
duygu siyaseti adına atılmış önemli bir adım oldu.   Keza CHP İstanbul Belediye Başkanı Ekrem
İmamoğlu 2019 seçimlerinde “sevgi kazanacak!”, “gençliğimiz var!” gibi sloganları
ve yüksek duygusal enerjisiyle seçmenle coşkulu bir bağ kurdu.  Neticede, parti tabanını aşan bir destek
kitlesi oldu ve CHP’ye çarpıcı bir seçim başarısı kazandırdı.

Öte yandan, İYİP lideri Meral Akşener
seçmen odaklı siyaset prensibini uzun süredir rehber ediniyor. Kendisini ve
partisini değil seçmenin duygusunu merkeze koymayı hedefleyen seçmen
iletişimiyle oylarını ciddi oranda artırdı. Akşener’in Millet İttifakı içinde
etkinliğini daha fazla artırması, muhalefet kampanyasını duygu siyaseti açısından
güçlendirebilir.

Seçimler yaklaştıkça muhalefet partileri duygu siyaseti alanında performanslarını artırabilecekler mi göreceğiz.  Fakat 6’lı masanın henüz cumhurbaşkanı adayını açıklamamış olması duygu siyasetini etkin biçimde kullanmasını zorlaştırıyor. Çünkü son kertede seçmenin kalbine dokunacak olan, bir ittifak masası ya da masa vekili değil kanıyla canıyla, enerjisi ve aurasıyla gerçek bir lider olabilir ancak.

Seda Demiralp, Doç. Dr., Işık Üniversitesi

1978’de İstanbul’da doğdu. 1996’da İstanbul Lisesi’nden, 2001 yılında Boğaziçi Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü’nden mezun oldu.  2008 yılında Wasington DC’deki American University’de karşılaştırmalı siyaset alanında doktorasını tamamladı. 2009 yılından beri Işık Üniversitesi’nde siyaset bilimi alanında öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır. Çalışmaları demokratikleşme, devlet-iş dünyası ilişkileri, ve toplumsal cinsiyet alanlarında yoğunlaşmaktadır.  Comparative Politics, Third World Quarterly, Middle East Journal, Middle Eastern Studies, South European Politicis and Society, New Perspectives on Turkey, Turkish Studies, Arab Studies Quarterly, gibi pek çok bilimsel dergide çalışmaları yayınlanmıştır.

Bu yazıya atıf için: Seda Demiralp, ‘2023 Seçimlerinde Mantık ve Duygu Yarışı’, Panorama, Çevrimiçi Yayın, 08 Kasım 2022, https://www.uikpanorama.com/blog/2022/11/08/sd/

Telif@UIKPanorama. Bu yazının tüm çevrimiçi ve basılı telif hakları Panorama dergisine aittir. Yazıda yer verilen görüşler yazarına/yazarlarına aittir. UİK Derneğini, Panorama Yayın Kurulunu, dergi editörlerini ve diğer yazarları bağlamaz.

Rusya’nın Ukrayna’ya
saldırısı ile başlayan savaş beşinci ayını geride bırakırken, uluslararası
ilişkiler ve güvenlik çalışmaları camiasında eşine ender rastlanan bir tartışma
devam ediyor: Disiplinin geleneksel, muhafazakâr, devlet ve askeri güvenlik
odaklı olarak tanımlanan ekolü realizmin savunucuları, Rusya
ve Ukrayna arasındaki savaşın diplomasi yoluyla ve gerekirse Ukrayna tarafından
verilecek tavizler çerçevesinde barışçıl yöntemlerle çözülmesini savunuyor. Disiplinin
liberal olarak tanımlanabilecek temsilcileri ise, realistleri olayların seyrini doğru
biçimde öngörememek ve kamuoyunu yanıltmakla suçlarken,
Rusya’nın Ukrayna tarafından kesin bir yenilgiye uğratılmasının savaşın yegâne
kabul edilebilir sonucu olduğun öne sürüyor. Liberallerin realistleri
‘yatıştırmacılık,’ hatta ‘Rus yanlılığı’ ile itham ettiği bu garip durum, bir
tür ayna yansıması paralel evrenden çıkıp gelmiş gibi görünüyor.

Bu yazıda, realistlerin
Ukrayna Savaşı konusundaki öngörü ve politika önerilerine temel teşkil eden teorik
varsayımların bazılarından bahsetmeye çalışacağım. Amacım, realist teorinin
aktörlerin rasyonalitesi, güç ve uluslararası sistemin yapısına dair temel
varsayımlarının, realistlerin Ukrayna savaşını ne şekilde görmelerine yol
açtığını irdelemek ve böylece, yanıltıcı görünen tahminleri ve bazıları çok
büyük tepki çeken realist politika önerilerinin teorik arka planını ortaya
koymaktır. Tabii belirtmek gerekir ki, tüm realistler diplomasi yanlısı
değildir: Realist
argümanlar çerçevesinde savaşın devamını savunanlar da
mevcuttur. Ancak genel eğilim bunun tersidir ve ben de bu geneli incelemeye
çalışacağım.

Realist uluslararası
ilişkiler uzmanlarının Ukrayna Savaşı ile ilgili maruz kaldıkları başlıca eleştiri,
Batının
Rusya’ya karşı politikalarının bir sonucu olarak geleceğini ısrarla
belirttikleri bir savaşın, kapsamını ve seyrini öngörmek
konusundaki başarısızlıklarına dairdir. Realistler, 2022 başı itibariyle Rusya’nın
Ukrayna’ya saldıracağını doğru biçimde öngörmüş,
ancak askeri harekâtını ülkenin doğusunda ayrılıkçı güçlerin Ukrayna ordusu ile
çatıştığı Donbas Bölgesi ile sınırlı tutacağını tahmin etmişlerdir. Rusya’nın
Ukrayna’nın tamamına yönelik ve ülkenin rejimini ve siyasi sınırlarını
değiştirmeyi amaçlayan bir harekâta girişmesi, realist gözlemciler için bir
sürpriz olmuştur.

Bu konuda realistlere
yöneltilen eleştirinin temelinde, realistlerin Rusya’nın (Daha doğrusu
Putin’in) rasyonel bir aktör gibi davranacağını varsaydıkları; oysa Rusya’nın
uluslararası ilişkilerde kanun tanımaz bir devlet, Putin’in ise pandemi
sırasında giderek daha izole hale gelmesi, kişisel
psikolojisi, sübjektif
siyasi ve tarihsel değerlendirmeleri ya da (Dış dünyanın
bilmediği) sağlık
sorunları gibi sebeplerle rasyonel düşünme yeteneğinden mahrum
olduğu iddiası yatar. Bu iddiaya göre realistler bu durumu öngörememiş,
Putin’in şahsında Rus devlet aklının basiretli (Prudent) bir seçim yapacağını varsayarak yanılmışlardır. Talihin
bir cilvesi, klasik realizmin babaları Hans J. Morgenthau, E. H. Carr ve Reinhold
Niebuhr gibi figürlerin, dönemin liberallerinin Almanya ve Hitler hakkındaki
yanılgılarına yönelik eleştirileri, bugün Rusya ve Putin bağlamında realistlere
yöneltilmektedir.

Realist ekolün Rusya ve
Putin’in tutumuna dair varsayımlarına temel teşkil eden rasyonel aktör modelini
incelediğimizde, teorinin önemli bir nitelendirmesi ile karşılaşırız. Realizm,
karar vericinin daima ve mükemmel biçimde rasyonel davranacağını değil, güç
cinsinden ifade edilen çıkarlarını korumak için doğasının müsaade ettiği
ölçüde, elindeki veri ve imkanlar dahilinde rasyonel davranmaya çalışacağını
varsayar. Realistlerin referans verdiği klasik tarihsel metinlerin tarif ettiği
haliyle insan doğası oldukça karanlıktır. İnsan, kendisini buna zorlayan bir
üstün güce tabi olmadığı sürece sınırlı kaynaklarla tatmini mümkün olmayan
arzulara sahiptir. İstekleri her zaman rasyonel nedenlerden kaynaklanmadığı
için makul değildir; genellikle, ancak güç yoluyla elde edilebilir veya
sınırlandırılabilirler. İnsanın şiddete eğilimi sadece rasyonel kendini koruma
güdüsünden değil; korku, tutku, şan ve şöhret düşkünlüğü gibi gerçeklikle
sübjektif ilişkisine özgü motivasyonlardan da kaynaklanır. Buna ek olarak
insanın çoğu zaman tam durumsal farkındalık, kapsamlı ve doğru bilgiden mahrum
olması, onu sübjektif değerlendirmeler ya da sezgi yoluyla karar almaya iter.
Yankı odası ve grup düşüncesi gibi etkenler, verilerin nesnel
değerlendirilmesini engeller. Dolayısıyla insan, hayati çıkarları söz konusu
olduğunda kendi içinde tutarlı ve rasyonel hareket etme eğiliminde olmakla
birlikte, her zaman bunu başaramaz.

Peki, realistler neden
karar vericilerin yine de genel olarak güç cinsinden ifade edilen çıkarları
bağlamında rasyonel davranacağını varsayar? Realizm, bu şekilde davran(a)mayan
ve davran(a)mamakta ısrar eden aktörlerin ödeyecekleri bedellerin giderek
artması sonucunda ya davranışlarını değiştirmeleri gerekeceği, ya da ‘resimden
düşerek’ artık etkili bir aktör olmaktan çıkacaklarını öngörür. Bu konuda
verilen en bariz örnek,  3. Fransız
Cumhuriyeti’dir: Birinci Dünya Savaşının galipleri arasında yer alan Fransa,
iki savaş arası dönem boyunca takip ettiği hatalı politikaların bedelini, 1940
baharında Nazi Almanya’sına altı hafta içinde yenilip savaş dışı kalarak
ödemiştir. Devletler için güç cinsinden ifade edilen çıkarları hilafına
davranmak, yokuş yukarı bir süreçtir ve devam ettirilmesi giderek daha
maliyetli hale gelir. Bu da karar alıcıları ülkelerinin güç cinsinden ifade
edilen çıkarlarına uygun davranmaya iter. Dolayısıyla, realizme göre bir karar
alıcının ne yapacağını öngörmek için mümkün olan tüm seçeneklere değil, güç
cinsinden ifade edilen çıkarlarını koruyacak ve geliştirecek, yani ‘basiretli’
hareket tarzının (Prudent Course of
Action) ne olduğuna yoğunlaşmak gerekir. Zira, basiretli hareket tarzının
kendini dayatmak gibi bir özelliği vardır.

Karar alıcının
rasyonalitesi açısından realistlerin Ukrayna Savaşına dair öngörülerine temel
teşkil eden en önemli unsur, bir değişken olarak askeri gücün belirleyiciliğidir.
Tabii ilk başta bu çelişkili bir ifade gibi görülebilir: Rusya’nın 2021
sonbaharında Belarus ile ortaklaşa yürüttüğü Zapad-2021 tatbikatı sonrasında
birliklerini geri çekmemesi, aksine Ukrayna ile arasındaki kriz giderek
derinleşirken Ukrayna sınırına askeri yığınak yapmaya devam etmesi, Amerikan
istihbaratı başta olmak üzere diğer gözlemcilerin genel
bir Rus saldırısına işaret ettiği sonucuna varmalarına yol açarken,
realistler neden aksini savunmuştur? Bunun sebebi, daha sonra sahada da teyit
edilecek olan askeri güç gereksinimi ile ilgili varsayımlarıdır. Ukrayna
konusunda realizme yönelik eleştirilerin kişisel odak noktasını oluşturan John Mearsheimer’ın da
ifade ettiği üzere, savaştan önce Rusya’nın Ukrayna sınırlarına
yığdığı asker toplamı 190.000’i geçmemiştir ve konu uzmanlarının ortak görüşü,
bu çapta bir askeri güçle Ukrayna boyutlarına ve nüfusuna sahip bir ülkenin topyekûn
işgalinin mümkün olmadığıdır. Bu da realist gözlemcileri, Rus ordusunun
başarılı bir işgal gerçekleştirebilmesi için seferberlik ilan etmesi gerektiği,
seferberlik ilan edilmediği sürece Rus saldırısının amaçlarının sınırlı
kalacağı sonucuna götürmüştür. Nitekim bu konu Rusya içinde de tartışılmış,
ancak seferberlik
ilan edilmesi yönünde tavsiyeler Putin tarafından yerine getirilmemiştir.

Belirtmek gerekir ki bu
tür hesap hataları, sadece Rusya gibi otoriter yönetimlere özgü değildir: Benzer
bir tartışma, Irak’ın ABD tarafından 2003’teki işgali öncesinde dönemin
Genelkurmay başkanı Eric Shinseki ile Savunma Bakanı Donald Rumsfeld arasında
da geçmiştir. Rumsfeld, 100.000 askerin altında bir güç kullanmak isterken,
Shinseki savaşın başlamasından birkaç hafta önce Senato Silahlı Kuvvetler
Komitesine ifade vererek Irak gibi büyük bir coğrafya ve nüfusun işgal sonrası
kontrolü için çok daha fazla askere ihtiyaç duyulacağını belirtmiştir. Ancak
Rumsfeld ve ekibi aşağı yukarı tasarladıkları sayıda askerle (130.000) Irak’ın
işgalini tasarlayıp gerçekleştirmiş, asker
sayısının yetersizliği Shinseki’nin öngördüğü üzere ABD ve müttefiklerinin
işgal sonrasında yaşadığı sorunlarda önemli bir faktör olmuştur.

Kısaca özetlemek
gerekirse, karar alıcılar her zaman ülkelerinin güç cinsinden ifade edilen
çıkarları bağlamında rasyonel davranmaz, ancak realizmin ifade ettiği üzere, er
veya geç bunun sonuçları ile karşılaşırlar. Ukrayna’yı işgal girişimi sırasında
Rusya’nın başına gelenler de bu çerçevede değerlendirilebilir: Rus tarafı,
seferberlik ilanı yerine büyük miktarlarda asker kullanmaya ihtiyaç
bırakmayacak, ancak riskli bir strateji benimsemiştir. Bu strateji
doğrultusunda savaşın ilk haftasında başkent Kiev yakınlarına havadan indirilen
özel kuvvetlerin öncülük edeceği bir ‘decapitation
strike’ ile Ukrayna hükümetini devre dışı bırakarak
Ukrayna ordusunun ve halkının direnişini etkisizleştirmeyi planlamıştır. Ancak
Ukrayna savunmasının çoğu askeri gözlemcinin beklentilerinin üstündeki başarısı
bu planı akamete uğratınca, savaşın ikinci aşamasına geçilmiştir. Bu aşamada
Rus birlikleri ülkenin güney, doğu ve kuzeyinde büyük şehirlere saldırmış;
ancak Ukrayna ordusu ve yerel savunma birliklerinin iyi hazırlanmış ve motive
savunması karşısında, böylesine geniş bir cephe hattında, genel bir işgali
başaracak sayıda askerleri olmaması nedeniyle güney cephesi haricinde
istedikleri sonuçları alamamış ve ağır kayıplara uğramıştır. Dolayısıyla savaşın
üçüncü aşamasında birliklerini Ukrayna’nın doğusu ve güneyinde yoğunlaştırmış,
nitekim bunu
yaptığı andan itibaren kendisi için daha olumlu sonuçlar almayı başarmıştır.
Nüfusun nispeten daha Rus yanlısı olduğu bir bölgede, daha kısıtlı bir alanda,
daha kısa lojistik zincirlerine bağlı olarak ve eldeki asker sayısıyla uyumlu
bir strateji izlenmesi, realistlerin savaşın başlangıcında öngördüğü, Putin ve
generallerinin ise zor yoldan edindikleri tecrübe sonucunda ulaştıkları
basiretli hareket tarzı olarak kendini dayatmıştır. Bu noktadan sonra savaş,
Batının Ukrayna’ya artan askeri desteğine rağmen Donbas bölgesinde Rus
güçlerinin kontrolü sağlamasıyla bir durağanlık aşamasına girmiştir. Bu aşamada
askeri gözlemciler, Ukrayna
ordusunun karşı saldırıya geçerek Rus ordusunu yenilgiye uğratmak için ihtiyaç
duyduğu silah, teçhizat, eğitim ve diğer kaynakların kısa vadede sağlanmasının
mümkün olmadığında hemfikirdir.

Ukrayna Savaşı konusunda
realistlere yöneltilen ikinci ve üçüncü eleştiriler birbiri ile bağlantılıdır:
Buna göre realistler, Rusya’nın
gücünü fazlasıyla abartmış ve savaşın seyri konusunda kamuoyunu
yanıltacak iddialar ortaya atmıştır (ikinci eleştiri). Dolayısıyla da
Ukrayna’nın Rus işgalcileri kesin bir yenilgiye uğratmak üzere karşı taarruza
geçmek için desteklenmesine karşı çıkmış, gerekirse Ukrayna’nın toprak da dahil
taviz vermesi gibi adil ve ahlaki olmayan yollarla savaşın bir an önce sona
erdirilmesini savunmuşlardır (Üçüncü eleştiri). Bu eleştiri, savaştan önceki
kriz aşamasında realistlerin NATO’nun yürüttüğü açık kapı politikasına
itirazlarını da kapsayacak şekilde, “Ukrayna halkının ve hükümetinin iradesini
yok saymak” olarak ifade edilmiş ve realizme yönelik daha genel “Ahlak
yoksunluğu” veya “Ahlaki iflas” suçlamalarıyla birleştirilmiştir. Hatta John
Mearsheimer’ın şahsında realistler, ‘Rus
yanlılığı’ ile itham edilmiştir. Zira Mearsheimer,
2014’ten bu yana ısrarlı biçimde Ukrayna’nın Rusya tarafından işgal edilmesi
ile sonuçlanan krizde baş sorumlunun ABD ve NATO’nun açık kapı politikası
olduğunu belirtmekte; halen devam eden savaşta Ukrayna’nın altyapı ve
ekonomisinin tahrip olacağını, nüfusunun mülteci konumuna düşeceğini ve korkunç
sivil ve askeri kayıplar vereceğini öngörerek bu durumun engellenmesinin tek
yolunun diplomatik bir çözüm olduğunu öne sürmektedir. Bu tartışmanın bir diğer
odak kişisi, Ukrayna’ya barış
için Rusya’ya toprak tavizi vermesi gerektiği tavsiyesinde bulunduğu öne
sürülen ABD’nin dış siyaset duayeni Henry Kissinger’dır. 23
Mayıs 2022’de video link üzerinden katıldığı Dünya Ekonomik Forumu Davos
Zirvesinde Kissinger şöyle
demişti:

“Müzakerelerin,
kolayca üstesinden gelinemeyecek karışıklıklar ve gerilimler yaratmadan önce
önümüzdeki iki ay içinde başlaması gerekiyor. (…) İdeal olarak, ayrım çizgisi
savaş öncesi statükoya geri dönüş olmalıdır. (…) Savaşı bu noktadan öteye
sürdürmek, Ukrayna’nın (…) özgürlüğü için değil, Rusya’nın kendisine karşı yeni
bir savaş olacaktır.”

Kissinger ve Mearsheimer’ın
şahsında realistlerin ‘Rus yanlılığı’ ve ‘Ahlak yoksunluğu’ ile itham
edilmelerine yol açan görüşlerinin temelinde, neorealizmin güç, uluslararası
sistemin yapısı ve bu yapının aktörler üzerindeki sınırlayıcılığına dair
varsayımları vardır. Bu varsayımları kısaca özetlersek: Uluslararası sistemin
belirleyici değişkeni devletler arasındaki kabiliyet (capability) dağılımıdır. Kabiliyet, devletlerin herhangi bir gerçek
durumda güce tahvil edebilecekleri imkanları içerir. Bu imkanlar temelde
askeri, ekonomik, demografik ve teknolojik kategorilerde değerlendirilir ve
buna bağlı olarak ülkelerin sınıflandırılmasını mümkün kılar. Güç, klasik
realistlerin ifade ettiği üzere psikolojik, kültürel ve fikirsel unsurları da
içeren, “insanın insan üzerinde kontrol tesis etmesini sağlayan her şeydir.”
İki devletin karşı karşıya geldiği her bir durumda, gücün içeriğinin ne olduğu
o duruma göre yeniden tanımlanır ve bu nedenle güç, ünite seviyesinde bir
kavramdır. Kabiliyet dağılımı ise sistemik bir özelliktir ve sistem içindeki
aktörlerin birbirleri ile etkileşimlerinde güç unsuru olarak kullanabilecekleri
şeylerin çerçevesini belirler. Kabiliyet dağılımı açısından uluslararası
sistemdeki üniteleri küçük, orta ve büyük güçler olarak sınıflandırmak
mümkündür. Büyük güçler arasındaki kabiliyet dağılımını incelemek, bize sistemin
yapısı hakkında fikir verir. Tek bir büyük gücün diğerlerinden nitelik ve
nicelik olarak belirgin biçimde daha fazla kabiliyetleri haiz olduğu sistemler
tek kutuplu, iki büyük gücün bu kabiliyetleri haiz olduğu sistemler çift ve
ikiden fazla olanlar da çok kutuplu sistem olarak tanımlanır.  

Kabiliyet dağılımı
realist teorinin pek de iyi anlaşılmayan, kabiliyet ve güç tanımlarının
dikkatli incelenmemesi sonucu sıklıkla birbiriyle karıştırıldığı alanlarından
biridir. Oysa neorealizmin babası Kenneth Waltz, uluslararası ilişkilerin
incelenmesi için bir teori ortaya koyarken benimsediği temel amaçlardan biri olan
teorik basitliği, bu kilit kavram sayesinde gerçekleştirir. Kabiliyet dağılımı,
klasik realistlerin her durum için belirsiz sayıda ünite seviyesinde değişkenin
incelenip, bu incelemeye göre yeniden tanımlanması gereken güç kavramının
aksine, az sayıda ve uzun dönemlerde sabit kalan değişkene bakarak, iki ülke
arasındaki bir çatışmanın sonuçlarının çok yüksek olasılıkla hangi aralık içine
düşeceğini tahmin edebilmemizi sağlar. Bu da bize, herhangi bir devletin,
herhangi bir durumda benimseyebileceği hareket tarzlarının, hangi yapısal
kısıtlamalara tabi olduğunu gösterir. Böylece sistem içindeki devamlılıkları
büyük bir isabetle ve çok az sayıda değişkene bakarak öngörme yeteneği
kazanırız.

Realistler, günümüz
uluslararası sistemini, büyük güçler arasındaki kabiliyet dağılımı açısından gevşek
bir çok kutuplu sistem olarak tanımlamaktadır. Bu sistemde
Rusya bir büyük güç, Ukrayna ise onun periferisinde yer alan bir orta boy
güçtür. Kabiliyet dağılımı nitelik ve nicelik açısından Rusya’nın lehine olduğu
için Ukrayna’nın Rusya karşısındaki seçenekleri, Rusya’nın Ukrayna karşısındaki
seçeneklerine kıyasla daha sınırlıdır. Ukrayna, tek başına Rusya ile girişeceği
bir askeri mücadelede Rusya’yı yenilgiye uğratabilecek güç unsurlarından yoksun
olduğu için iki seçeneği vardır: a) Rusya ile ittifaka gitmek (bandwagoning) ya da b) Rusya’yı ona denk
kabiliyetleri olan başka büyük güçlerin güvenlik garantileri sayesinde
dengelemek (balancing). Tabii ikinci
seçenek, ancak Rusya’yı dengelemesi beklenen diğer büyük güçlerin rızası ve
katılımı ile uygulanabilir. Realist teori, yukarıda ifade ettiğimiz üzere
devletlerin bu tür şeyleri ancak kendi güç cinsinden ifade edilen çıkarlarına
uygun görürlerse yaptıklarını varsayar. NATO’nun 2008 Bükreş Zirvesi Sonuç
Bildirgesine yansıyan ve Ukrayna ve Gürcistan başta olmak üzere Rusya’nın
etrafındaki daha küçük komşularına NATO üyeliği imkanı tanıyan açık kapı
politikası, bu açıdan bakıldığında sistemin başlıca büyük güçleri olan ABD ve
onun Avrupalı müttefikleri ile Rusya ve onun müttefikleri arasındaki bir
hakimiyet mücadelesinin sonucudur. Rusya Devlet Başkanı Putin, birden fazla
kamuya açık deklarasyonla Rusya’nın bu konuyu bir beka tehdidi olarak gördüğünü
belirtmiş, itirazlarına rağmen Ukrayna üyelikte ısrar ederse ülkesinin
tepkisinin ne olacağını önce söz, krizin son aşamalarına doğru ise eylemle
(askeri yığınak) ifade etmiştir. Rusya’nın askeri kabiliyetlerinin, böyle bir
durumda Ukrayna’yı üyelikten alıkoymaya yeterli olduğu da tüm muhataplarının
malumudur. Yani, Rusya’nın tepkisinin olumsuz olacağı ve gerekirse Ukrayna’nın
NATO üyeliğini engellemek için askeri güç kullanabileceği hem Ukrayna, hem de
açık kapı politikasını sürdüren ABD ve NATO müttefiklerince bilinmektedir.
Dolayısıyla realist açıdan bakıldığında, Rusya’nın yapabileceği bilinen
(kabiliyet dağılımı) ve yapacağını söylediği (karar vericinin deklarasyonları)
bir şeyi yapmış olmasında şaşırtıcı bir durum yoktur.

Realistlerin şiddetle eleştirilmelerine yol açan, savaşın sona erdirilmesi için Ukrayna’nın geçici olarak toprak kayıplarını kabul etmesi önerilerinin temelinde de kabiliyet dağılımına dayanan bu yapısal analiz vardır. Çünkü realistler, bir büyük güç olan Rusya’nın, bir orta boy güç olan Ukrayna ile çatışmasının olası sonuçlarının hangi aralığa düşeceğini bu çerçevede değerlendirmektedirler. Bu açıdan bakıldığında, askeri olarak Ukrayna’nın Rusya’yı konvansiyonel bir savaşta kesin bir yenilgiye uğratabilmesi çok güçtür. Zira Rusya’nın bu savaşta henüz kullanmadığı, ancak karar vericilerinin bir beka sorunu olarak gördüklerini daha önce defalarca ifade ettiği bu çatışmadan galip çıkmak için, gerek duyarsa güce tahvil edebileceği kabiliyetleri vardır. Bunların en önemlileri, Rusya’nın sahip olduğu ancak Ukrayna’nın sahip olmadığı enerji başta olmak üzere ekonomik kaynaklar, endüstriyel altyapı, gelişmiş konvansiyonel ve nükleer silahların yanı sıra, Rusya’nın seferberlik ilan ettiği takdirde sahip olacağı sayısal üstünlüktür. Ukrayna, halkının ve ordusunun kahramanlığı ve fedakârlığı; batılı ülkelerin ve komşularının askeri ve ekonomik desteği sayesinde işgalcilere ağır kayıplar verdirebilir, hatta bir noktada Rusya’yı bu işgalin hedeflerini ve maliyetini gözden geçirerek amaçlarının önemli bir kısmından taviz vermeye zorlayabilir. Ancak nihai olarak savaşın sonucunu belirleyecek olan şey, Rusya’nın hangi kabiliyetlerini ne ölçüde güce tahvil edeceği ve Ukrayna direnişi karşısında hangi bedelleri ödemeye istekli olacağıdır. Dolayısıyla, kabiliyet dağılımı üzerinden yapılan bir analiz, savaşın sonucu konusunda Ukrayna’dan çok Rusya’nın iradesine odaklanacaktır. Nitekim Ukrayna tarafına direnmesini tavsiye edenlerin büyük çoğunluğunun da amacı, aslında bu direniş yoluyla kesin bir askeri başarı kazanmak değil, Rusya’nın iradesini kırarak amaçlarını yeniden gözden geçirmesini sağlamaktır. Zira iki ülke arasındaki kabiliyet farkı, Ukrayna’nın Rusya’yı askeri olarak kesin bir yenilgiye uğratmasına uygun değildir. Savaşın tek kabul edilebilir sonucu olarak Rusya’nın kesin yenilgisinde ısrar etmek, savaşın uzamasına, insani kayıpların ve ekonomik zararların artmasına yol açacaktır. Realist perspektiften bakıldığında esas ahlaksızlık, bu durumu bile bile Ukrayna halkı ve hükümetini, kesin zafer amacıyla savaşın devamına teşvik etmektir. Yapılması gereken, Kissinger’ın Davos’ta ve daha sonra Spiegel Dergisine verdiği röportajda ifade ettiği üzere, 24 Şubat öncesi durumu esas alan bir ateşkesi hedeflemektir.

Bu ateşkesi takiben Ukrayna ve batılı müttefikleri, bir yandan Ukrayna’nın askeri ve ekonomik kabiliyetlerini arttırırken diğer yandan Rusya’nın elinde kalan Ukrayna topraklarının geri alınması için yaptırımları ve diplomatik yolları zorlamak seçeneğine sahip olacaklardır. Eğer diplomatik yöntemler ve yaptırımlar işe yaramazsa, ileride askeri ve ekonomik kabiliyetleri gelişmiş bir Ukrayna’nın, görece olarak zayıflamış bir Rusya’dan topraklarını geri almak için daha fazla şansı olacaktır. Bu hareket tarzı, savaşın dünya ekonomisinde yarattığı şok etkilerini ve halen Ukrayna toprakları ile sınırlı olan bu savaşın, büyük güçler arasında genel bir çatışmaya dönüşmesi veya başka bölge ülkelerini içine alarak yayılması riskini de azaltacaktır. Aynı coğrafyadan bir örnek vermek gerekirse Azerbaycan, Ermenistan tarafından işgal edilen topraklarını otuz yıl bekledikten sonra bu yöntemle geri almıştır. Bu nedenle realist perspektiften bakıldığında esas ahlaksızlık, kabiliyet dağılımındaki dengesizliği bile bile Ukrayna’yı, savaşın şiddetlenerek devamına yol açacak ofansif yöntemler konusunda desteklemek ve böylece Rusya’yı bu çatışmada henüz güce tahvil etmediği kabiliyetlerini kullanmaya zorlamaktır. Ukrayna Rusya’yı yıpratabilir, hatta beklentilerin aksine kesin bir askeri yenilgiye de uğratabilir. Fakat verili kabiliyet dağılımı içerisinde bunun olma ihtimali olmama ihtimalinden daha düşüktür. Üstelik, her iki seçenekte de savaşın şiddetlenmesi, insan kayıplarının ve ekonomik zararın artması yüksek bir olasılıktır. Bu görüşe itiraz edenler ise, kabiliyet dağılımına bakarak yapılan analizin sonuçlarının, kendi kendini gerçekleştiren bir kehanete dönüştüğüne işaret etmektedir. Bu görüşe göre Rusya’ya sahip olduğu kabiliyetler nedeniyle ‘özel muamele’ göstermek anlamsızdır, ABD ve müttefikleri kendi değerleri etrafında oluşan bir siyaset izleyerek Rusya ve diğer otoriter rejimlere karşı daha cesur olmalıdır. Halen hangi tarafın haklı çıkacağını bilmiyoruz, John Mearshimer’ın dediği gibi, “Hiçbirimiz ne olacağını bilemeyiz.” Bildiğimiz, Ukrayna savaşının ilerleyen safhaları, hangi tezin daha yüksek bir geçerliliği olduğunu gösterecektir. Bu bağlamda son üç günde Ukrayna’nın Harkiv bölgesinde elde ettiği başarıların devamının gelip gelmeyeceği, gelirse Rus tarafını geri çekilmeye mi yoksa Serhat Güvenç’in ifade ettiği gibi savaşı tekrar kendi lehine çevirmek için seferberlik ilan etmek gibi henüz güce tahvil etmediği kabiliyetlerini kullanmaya mı zorlayacağı belirleyici olacaktır.

Bu yazıya atıf için: Mehmet Ali Tuğtan, “Realizm ve Ukrayna Savaşı” Panorama, Çevrimiçi Yayın, 19 Eylül 2022, https://www.uikpanorama.com/blog/2022/09/19/ukr3/

Telif@UIKPanorama. Çevrimiçi olarak yayımlanan yazıların tüm telif hakları Panorama dergisine aittir. Aksi belirtilmediği sürece, yayımlanan yazılarda belirtilen görüşler yalnızca yazarına/yazarlarına aittir. UİK, Global Akademi, Panorama Yayın Kurulu ile editörleri ve diğer yazarları bağlamaz.

Dr. Öğretim Üyesi Mehmet Ali Tuğtan, 2008 yılından bu yana İstanbul Bilgi Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü öğretim üyesidir. Doktora derecesini 2008 yılında Boğaziçi Üniversitesi Siyaset Bilimi programından almıştır.  Uzmanlık alanları Türk-Amerikan İlişkileri, Güncel Dünya Politikası ve Güvenlik çalışmalarıdır.