il

İP
N IZ A M U 'L- M U LK

i )

İP

İS Sİ Y A SE T N A M E
İ A S A N A Lİ Y Ü C E L K L A S İ K L E R D İ Z İ S Î
F A R SÇ A A S L I N D A N Ç E V İR E N : M E H M E T T A H A A Y A R

TÜRKİYE BANKASI

KültürYayınları
 G e n e l Y ay ın : 1 7 9 9

H ü m a n iz m a r u h u n u n ilk a n la y ış v e d u y u ş m e r h a le si, in sa n
v a r lığın ın e n m ü şa h h a s şe k ild e ifa d e si o l a n s a n a t e se r le r in in b e ­
n im se n m e siy le b a şla r . Sa n a t şu b e le r i iç in d e e d e b iy a t , b u ifa d e ­
n in z ih in u n su r la r ı e n z e n g in o lan ıd ır . B u n u n iç in d ir k i b ir m il­
le t in , d iğ e r m ille t le r e d e b iy a t ın ı k e n d i d ilin d e , d a h a d o ğ r u su
k e n d i id r a k in d e t e k r a r e t m e si; z e k â v e a n la m a k u d r e t in i o e se r ­
le r n isp e t in d e a r t ır m a sı, c a n la n d ır m a sı v e y e n id e n y a r a t m a sıd ır .
İ şt e t e r c ü m e fa a liy e t in i, b iz , b u b a k ım d a n e h e m m iy e d i v e m e ­
d e n iy e t d â v a m ız iç in m ü e ssir b e lle m e k t e y iz . Z e k â sı n ı n h e r c e p ­
h e sin i b u t ü r lü e se r le r in h e r t ü r lü sü n e t e v c ih e d e b ilm iş m ille t le r ­
d e d ü şü n c e n in e n silin m e z v a sı t a sı o l a n y a z ı v e o n u n m im a r isi
d e m e k o l a n e d e b iy a t , b ü t ü n k ü t le n in r u h u n a k a d a r işliy e n v e si­
n e n b ir t e sir e sa h ip t ir . B u t e sir d e k i fe r t v e c e m iy e t it t isa li, z a ­
m a n d a v e m e k â n d a b ü t ü n h u d u d a r ı d e lip a ş a c a k b ir sa ğ la m lı k
v e y a y gın lığ ı gö st e r ir . H a n g i m ille t in k ü t ü p a n e si b u y ö n d e n z e n ­
g in se o m ille t , m e d e n iy e t â le m in d e d a h a y ü k se k b ir id r a k se v i­
y e sin d e d e m e k t ir . B u i t ib a r la t e r c ü m e h a r e k e t in i sist e m li v e d ik -
k a d i b ir su r e t t e id a r e e t m e k , T ü r k ir fa n ın ın e n ö n e m li b ir c e p ­
h e sin i k u v v e t le n d ir m e k , o n u n ge n işle m e sin e , ile r le m e sin e h iz ­
m e t e t m e k t ir . Bu y o ld a b ilgi v e e m e k le r in i e sir ge m iy e n T ü r k
m ü n e v v e r le r in e şü k r a n la d u y g u lu y u m . O n l a r ın h im m e t le r i ile
b e ş se n e iç in d e , h iç d e ğ ilse , d e v le t e li ile y ü z c ilt lik , h u su si t e şe b ­
b ü sle r in g a y r e t i v e g e n e d e v le t in y a r d ım ı ile , o n u n d ö r t b e ş m is­
li fa z la o l m a k ü z e r e z e n g in b ir t e r c ü m e k ü t ü p a n e m iz o la c a k t ır .
B i lh a ssa T ü r k d ilin in , b u e m e k le r d e n e ld e e d e c e ği b ü y ü k fa y d a ­
yı d ü şü n ü p d e şim d id e n t e r c ü m e fa a liy e t in e y a k ın ilgi v e se v gi
d u y m a m a k , h iç b ir T ü r k o k u r u iç in m ü m k ü n o l a m ıy a c a k t ır .

23 H az iran 1941
M a a r i f V e k ili
H a ş a n  li Y ü c e l
 için dek iler
S u n u ş ..... .......................................................................................v ii

G ir i ş F a s l ı ...................................................................................... 3
F a sı l l a r ı n F i h r i s t i .......................................................................... 5
B ir in c i F a s ı l ........................................................... ...................... 1 1
İ k in c i F a s ı l ................................................................................... 1 5
Ü ç ü n c ü F a s ı l ............................................................................... 1 7
D ö r d ü n c ü F a s ı l .......................................................................... 2 9
B e şin c i F a s ı l ................................................................................4 1

A lt ın c ı F a s ı l ................................................................................. 5 3
Y e d in c i F a s ı l ................................................................................6 1
Se k iz in c i F a s ı l ............................................................................. 7 7
D o k u z u n c u F a s ı l ........................................................................ 8 3

O n u n c u F a s ı l .............................................................................. 8 5
O n B ir in c i F a s ı l ...........................................................................9 5
O n İ k in c i F a s ı l ............................................................................ 9 9
O n ü ç ü n c ü F a s ı l .......................................................................1 0 1
O n D ö r d ü n c ü F a s ı l ................................................................. 1 1 7

O n B e şin c i F a s ı l ....................................................................... 1 1 9
O n A lt ın c ı F a s ı l ........................................................................ 1 2 1
O n Y e d in c i F a s ı l ................................................................. .... 1 2 3
O n Se k iz in c i F a s ı l .................................................................... 1 2 7
O n D o k u z u n c u F a s ı l ............................................................... 1 2 9

Y ir m in c i F a s ı l ............................................................................1 3 1
Y ir m i B ir in c i F a s ı l ................................................................... 1 3 3
 N iz am ii ’I-M ülk

Y ir m i İ k in c i F a s ı l ................................ ..................................... 1 3 9
Y ir m i Ü ç ü n c ü F a s ı l .................... ............................................. 1 4 1
Y ir m i D ö r d ü n c ü F a s ı l .............................................. ...............1 4 3
Y i r m i B e şin c i F a s ı l ................................................................... 1 4 5
Y ir m i A lt ın c ı F a s ı l ................................................................ ...1 4 7
Y ir m i Y e d in c i F a s ı l .................................................................. 1 4 9
Y ir m i Se k iz in c i F a s ı l ................................................................ 1 5 1
Y i r m i D o k u z u n c u F a s ı l .......................................................... 1 6 9
O t u z u n c u F a s ı l ......................................................................... 1 7 1

O t u z B ir in c i F a s ı l .................................... ................................ 1 7 3
O t u z İ k in c i F a s ı l .......................................................................1 7 5
O t u z Ü ç ü n c ü F a s ı l ...................................................................1 7 7
O t u z D ö r d ü n c ü F a s ı l .............................................................. 1 7 9
O t u z B e şin c i F a s ı l .................................................................... 1 8 3
O t u z A l t ı n c ı F a s ı l ............. ....................................................... 1 8 5
O t u z Y e d in c i F a s ı l ................................................................... 1 8 9
O t u z Se k iz in c i F a s ı l ................................................................ 1 9 3
O t u z D o k u z u n c u F a s ı l ........................................................... 1 9 5
K ı r k ı n c ı F a s ı l ............................................................................ 1 9 9
K ı r k B ir in c i F a s ı l ..................................................................... 2 0 5
K ı r k İ k in c i F a s ı l ....................................................................... 2 2 9
K ı r k Ü ç ü n c ü F a s ı l ................................................................... 2 5 5
K ı r k D ö r d ü n c ü F a s ı l .............................................................. 2 6 7
K ı r k B e şi n c i F a s ı l .................................................................... 2 7 1
K ı r k A lt ın c ı F a s ı l ...................... ............................................... 2 9 3

K ı r k Y e d in c i F a s ı l ................................................................... 2 9 7
K ı r k Se k iz in c i F a s ı l ................. ........................... ,3 2 7
K ı r k D o k u z u n c u F a s ı l ............................... ............................ 3 3 5
E llin c i F a s ı l ............................................................................... 3 3 9
E ll i B i r in c i F a s ı l ........................................................................ 3 4 3
K i t a p ........................................................................................... 3 4 5
S ö z l ü k ........................................................... ............................ 3 4 7
 Sunuş

“ K i i f r ile b e lk i a m m a z u l m ile p a y d â r k a l m a z m e m l e k e t ”

A sıl a d ı E b u A li K ı v a m u d d i n (G i y a s u d d e v l e , Ş e m s ü ’l-
M ü lo ) M a sa n b in A li b in İ s h a k e t - T û sı o l a n b ü y ü k Se lç u k lu
Ve/.iri N i z a m ü ’l- M ü l k , 2 1 Z i l k a d e 4 0 8 ’d e ( 1 0 N i s a n 1 0 1 8 ) ,
H o r A sâ n ’ın e s k i k ü l t ü r m e r k e z le r i n d e n T û s şe h r in e b a ğ l ı
N u k an k a s a b a s ı n d a d o ğ m u şt u r . B a b a s ı A li b in İ s h a k D ih -
k t t t n n G a z n e l il e r in T û s â m i l i v e N u k a n k a s a b a s ı n ı n d ih k a -
nt o l m a s ı n d a n ö t ü r ü , ik i k a r d e ş i il e b ir li k t e d e v r in e n iy i şa r t -
l i n iç in d e y e t i şm e i m k â n l a r ı n a s a h i p b u l u n u y o r d u . N i t e k i m
k a r d e ş i A b ü ’l K a s ı m A b d u l l a h z a m a n ı n ü n l ü fa k ih le r in d e n
b ir iy d i. H a ş a n d a , t a h s i l v e t e r b iy e s in e g ö st e r i l e n i h t i m a m s a ­
y e si n d e d a h a 1 1 - 1 2 y a ş l a r ı n d a K u r ’a n ’ı e z b e r l e m iş , Ş â f i î fı k ­
h ı ile a l a k a l a n a r a k g e n ç y a ş ı n d a b u fı k h ın n a z a r i y a t ı n ı iy i b i­
le n le r a r a s ı n a g e ç m i ş , a y n ı z a m a n d a t a n ı n m ı ş e d i p v e m u ­
h a r r ir le r ile d e d o s t l u k k u r m a k v e e d e b i y a t s a h a s ı n d a c id d i
m e s a i s a r f e t m e k su r e t iy le iy i y a z m a v e g ü z e l k o n u ş m a d a z a ­
m a n ın ın se ç k in s i m a l a r ı n d a n b ir i o lm u şt u r ."'
H a y a t ın ı n ilk d ö n e m l e r i h a k k ı n d a k a y n a k l a r d a d o y u r u ­
cu m a l u m a t o l m a m a k l a b ir li k t e İ b n - i F u n d u k ’u n Tarih -i

* K a f e s o ğ l u , İ b r a h im , “ N i z a m ü l m ü l k ” , İslam A n sik lopedisi , c . 9 (İ st a n b u l

1 9 8 8 ), s. 3 2 9 - 3 3 0 .
 N iz am ü ’l-M ülk

Bey h ak a d l ı e se r i b u d e v le t a d a m ı n ı n a il e si v e d o ğ u m y e r i
h a k k ı n d a t e fe r r u a t lı b ilg i v e r e n y e g â n e e se r o l a r a k g ö st e r ilir .
G e n ç l i k y ı l l a r ı n d a b a b a s ı ile b ir lik t e G a z n e D e v l e t i’n in H o r a ­
s a n V a l isi E b u ’l- F a z l e s- Su r i ’n in m a i y e t in d e ç a l ı ş a n N i z a m ü ’l-
M ü l k , Su l t a n M a h m u d ’u n v a r i si o l a r a k y e r in e g e ç e n o ğ l u
G a z n e l i M e s u t ’u n D a n d a n a k a n ’d a 4 3 1 / 1 0 4 0 m a ğ l u b i y e t i n ­
d e n s o n r a H o r a s a n ’ın k a h i r e k se r iy e t i Se lç u k lu la r ın e lin e g e ­
lin c e B e lh V a l isi E b u A li b in Ş â d â n t a r a f ı n d a n id a r i h i z m e t ­
le r d e g ö r e v l e n d ir il d i . D a h a s o n r a o n u n l a g e ç i n e m e y ip Ç a ğ r ı
B e y ’in y a n ı n a M e r v ’e g i d e n v e z i r k e n d is in d e n b ü y ü k y a k ı n ­
lık g ö r ü r . Ç a ğ r ı B e y ’in , N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü A l p a r s l a n ’a t a k d i m
e d e r k e n o n u b ir b a b a g i b i k a b u l e t m e si n i ist e d iğ i r iv a y e t e d i ­
lir. N i z a m ü ’l - M ü l k , Ç a ğ r ı B e y ’in ö l ü m ü n ü n a r d ı n d a n T u ğ r u l
B e y d ö n e m i n d e H o r a s a n ’ı i d a r e e d e r . A l p a r s l a n ’ın k a r d e şi
Sü l e y m a n ile g ir işt i ğ i t a h t k a v g a s ı s ı r a s ı n d a ise A l p a r s l a n ’ın
y a n ı n d a y e r alır . A l p a r s l a n t a h t a g e ç t ik t e n b ir a y s o n r a V e z ir
K u n d u r i ’y i a z l e d i p y e r in e N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü t a y in e d e r . (1 3
Z il h ic c e 4 5 5 / 7 A r a lı k 1 0 6 3 ) * B a z e n b i r t a k ı m a s k e r i h a r e ­
k e t le r i b iz z a t id a r e e d e n v e A l p a r s l a n ’ın s a l t a n a t ı e s n a s ı n d a
h e m e n h e r se fe r e işt ir a k e d e n N i z a m ü ’l - M ü lk , a s k e r i m ü h i m ­
m a t l a b ir lik t e İ r a n ’a g i t m e k ü z e r e g ö r e v le n d ir ild iğ i iç in m e ş ­
h u r M a l a z g i r t m u h a r e b e si n e i şt ir a k e d e m e m iş t ir
Ö n c e A l p a r s l a n ’a ( 4 5 5 / 1 0 6 3 - 4 6 5 / 1 0 7 2 ) , a r d ı n d a n A l­
p a r s l a n ’ın o ğ l u M e l i k ş a h ’a ( 4 6 5 / 1 0 7 2 - 4 8 5 / 1 0 9 2 ) y e k û n ­
d a o t u z y ıl c i v a r ı n d a v e z ir lik y a p a n N i z a m ü ’l - M ü l k B ü y ü k
Se lç u k lu d e v le t in in i d e o l o ğ u o l m a s ı n ı n y a n ı s ı r a d e v le t i d a r e ­
si ile ilg ili t e z le r in i ic r a e d e c e k y e t e r li s iy a si f ı r s a t ı d a u z u n v e ­
z ir lik d ö n e m i n d e b u la b ilm işt i r . A l p a r s l a n ’ın ( 4 5 5 - 6 5 / 1 0 6 3 -
7 3 ) v e M e l i k ş a h ’m s a l t a n a t l a r ı e s n a s ı n d a Se lç u k lu l a r ın g ü c ü
z i r v e si n e u la şm ı ş t ı ; sın ır l a r ı A f g a n i s t a n ’d a n A k d e n iz k ı y ı la r ı ­
n a k a d a r u l a ş a n i m p a r a t o r l u k t a N i z a m ü ’l - M ü l k d e k a r iy e r i-

* Ö z a y d ın , A b d ü lk e r im , “' N i z a m ü l m ü l k ” , Diy an et İslam A n sik lopedisi,

c. 3 3 (İ st a n b u l 2 0 0 7 ) s. 194-196.
 Siy aset n am e

n in a l t ı n y ı ll a r ım y a ş a m a k t a y d ı . E li n d e b u l u n d u r d u ğ u s iy a si
k u d r e t i , ic r a k u v v e t i b a k ı m ı n d a n A l p a r s l a n ’ın i d a r e s i a l t ı n d a
d o k u z y ıl y a p t ı ğ ı v e z ir l iğ i, M e l i k ş a h d ö n e m i n d e k i v e z ir li ğ in ­
d e n fa r k l ı l ı k a r z e d e r . Ş u sö y le n e b il ir k i, N i z a m ü ’l - M ü l k a n ­
c a k 1 0 7 2 ’d e A l p a r s l a n ö l d ü k t e n s o n r a k i 2 0 y ıllı k v e z ir liğ i
b o y u n c a k e n d i si n d e k i “ p o l i t i k p o t a n s i y e l i ” h a k k ı y l a ic r a fır ­
s a t ı b u la b il d i.
M e l i k ş a h t a h t a g e ç t iğ in d e h e n ü z 1 8 y a ş ı n d a o l d u ğ u iç in
d e v le t işle r in i h a t ı r ı sa y ı lı r ö l ç ü d e N i z a m ü ’l - M ü l k y e r i n e g e ­
t ir m e k t e y d i. Ö z e l li k le M e l i k ş a h ’m t a h t a ç ı k ı şın ın ilk y e d i y ı ­
lın d a h ü k ü m d a r ın sa ğ k o lu o lm a sın d a n z iy a d e b iz a t ih i
m e m le k e t m e se le l e r in e m ü k e m m e l şe k il d e h ü k ü m e t e d e n
k e n d is iy d i. “ V e z ir - i m a d e r z a d ” o l a n b u d e v le t a d a m ı n ı n b a ­
ş a r ı s ı g ö r e v e g e ld iğ in d e n b e r i t a b i i o l a r a k h a s ı m t o p l a m a s ı ­
n a n e d e n o l m a k t a y d ı . Z i r a M e l i k ş a h ’a v e z i r li ğ i d ö n e m i n d e
b i r t a k ı m y a k ı n l a r ı n a m a k a m m e v k i v e r m e si , d e v le t işle r i n ­
d e n is t iş a r e siz d a v r a n a r a k b a ş ı n a b u y r u k h a r e k e t e t m e si s u l ­
t a n ı n k u l a ğ ı n a fı s ıl d a n m ı şt ı. K e n d is in in h i m a y e s in d e o l a n b i ­
r i n i ö l d ü r m e s i iç in h ü k ü m d a r ı n k ı şk ı r t ı l m a sı v e y in e 1 0 8 0 -
8 1 y ı l ı n d a v e z ir in t a v s iy e s in in r a ğ m m a E r m e n i a s k e r i b ir li ğ i­
n in la ğ v ı g i b i b i r t a k ı m m e s e le le r y ü z ü n d e n M e l i k ş a h ’l a a r a ­
l a r ı n d a ilk ih t i la fl a r b a ş g ö s t e r d i : B a ş l a n g ı ç t a a v v e e ğ le n c e
ile v a k i t g e ç i r e n M e l i k ş a h İ r a n lı v e z ir in in v e o ğ u ll a r ı n ı n i k t i ­
d a r sa h i b i o l m a l a r ı n d a n d o l a y ı b ir k o r k u y a k a p ı lm ışt ır . A y ­
r ı c a N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü n u z u n v e z ir liğ i d ö n e m i n d e d e v le t işl e ­
r i n d e g ö s t e r d i ğ i t a k i p fi k r i, i d a r e d e u y g u l a d ı ğ ı a m a n s ı z d i s i p ­
lin v e t i t i z l ik , b a ş t a Se lç u k lu s a r a y ı ile r i g e le n le r i o l m a k ü z e ­
r e , k e n d is in e k a r ş ı p e k ç o k d ü ş m a n ı n t ü r e m e si n e se b e p o l ­
m u şt u r . B u n l a r ı n b a ş ı n d a M e l i k ş a h ’ı b ile o n d a n s o ğ u t a c a k
e n t r i k a l a r ı ile t a n ı n a n K a r a h a n l ı P r e n se si T e r k e n H a t u n v e
b a ş v e z i r o l m a k iç in ç a l ı ş a n T a c ü ’l M ü l k ile H a ş a n S a b b a h v e
a d a m l a r ı g e lm e k t e y d i . F a k a t M e l i k ş a h ile N i z a m ü ’l - M ü l k
a r a s ı n d a k i ilk a ç ı k ç a t ı ş m a e s k i d e n b e r i şe h z a d e le r in i d a r e ­
sin d e b u l u n a n M e r v v a li l iğ in e g e t i r i l e n N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü n

IX
 H iz am ü ’l-M ülk

o ğ l u O s m a n ’ın su lt a n ı n y a k ı n ı E m i r K a v d a n ’a o r a d a t a h a k ­
k ü m v e h ü c u m d a n s a k ı n m a m a s ı ü z e r in e g e lişm işt ir . M e li k -
ş a h b u o l a y ü z e r i n e v e z ir in e g ö n d e r d i ğ i m e k t u p t a , “ Se n b e ­
n im d e v le t i m i v e m e m le k e t i m i ist il a e y le d in , e v l a t l a r ı n a v e
d a m a t l a r ı n a v e r d in . B u n l a r b e n im a d a m l a r ı m a sa y g ı g ö s t e r ­
m iy o r , h a l k a z u l ü m y a p ı y o r l a r ; se n d e b u n l a r ı t e d ip e t m i y o r ­
su n . İ s t e r m isin k i v e z ir lik d iv it in i e li n d e n v e sa r ı ğ ı n ı b a ş ı n ­
d a n a l a y ı m v e h a lk ı t a h a k k ü m ü n ü z d e n k u r t a r a y ı m .^ ” d i y e ­
r e k a ğ ı r b ir h i t a p k u ll a n m ışt ır . F a k a t N i z a m ü ’l- M ü lk d e c e ­
v a p v e r m e k t e g e c i k m e m iş v e , “ D e v l e t e o r t a k o l d u ğ u m u h e ­
n ü z b i l m i y o r s u n ? B u v e z ir lik d iv it i ile s a r ı k se n in t a c ın ile o
d e r e c e b a ğ l ı d ı r k i , d iv it i a l d ı k t a n s o n r a t a ç d a k a l m a z g i d e r !”
d i y e r e k o d a M e l i k ş a h ’ı b ir n e v i t e h d it e t m işt ir . ‘ Şu h a l d e d e ­
n e b ilir k i, M e l i k ş a h iç in N i z a m ü ’l - M ü l k h e m e n h e m e n b ü ­
t ü n ö m r ü b o y u n c a si y a se t e n k e n d is in e g a l e b e ç a l a r s a r ü ş t ü ­
n ü i s p a t e d e c e k b ir “ m e se le ” o l a r a k k a l m ı ş , ö t e y a n d a n s a ­
ray iç i bü tü n e n t r ik a la r a rağm en M e lik şa h N i z a m ü ’l-
M ü l k ’ü g ö r e v d e n a l m a y a h i ç b ir v a k i t c ü r e t e d e m e m i ş t i r .*’'
N ih a y e t 4 8 4 / 1 0 9 1 y ılın d a , M e lik şa h b ir a z d a h a y a şı
il e r le m iş o l u p d e v le t işle r in d e t e c r ü b e k a z a n ı n c a k e n d is in i s i ­
y a s i s a h n e d e d a h a fâ z l a h i sse t t ir m e y e b a ş la r . D e v le t i n g i d i ş a ­
t ın d a n h o şn u t o lm a m ış o la c a k ki a r a la r ın d a N i z a m ü ’l-
M ü l k , Şe r e fü ’l- M ü l k , T a c ü ’l - M ü l k v e M e c d ü ’l - M ü l k ’ü n b u ­
l u n d u ğ u d e v le t r ic a lin e s a l t a n a t ı n m s o n y ı l la r ı n d a M e l i k ş a h
şö y le fe r m a n b u y u r u r :
“ H e r b ir i n i z m e m le k e t e d a i r d ü ş ü n ü p s a l t a n a t ı m ı z d e v ­
r i n d e k i a k s a k l ı k l a r ı t e s p it e d i n iz . D e r g â h , d i v a n v e s a r a y ı ­
m ı z d a y e r in e g e t i r il m e si g e r e k i r k e n e s g e ç i le n y a h u t g ö z ü ­
m ü z d e n k a ç a n d u r u m l a r ı g ö z d e n g e ç ir in iz . A y r ı c a e v v e l k i

* T u r a n , O s m a n , Selçuk lu lar Tarih i ve T ü rk -îslam M eden iy eti, İ st a n b u l

1 9 9 9 , s. 2 1 5 - 2 2 0
Sa d e c e R e sid u d d i n F a z l u l k h M e l i k ş a h ’ın N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü a z le t t iğ in i
b i ld ir m işt ir ; R e şid ü d d i n F a z l u l la h , Cam iu ’t-tevarih , (T ar ih - i  l- i Se lç u k )
T a h r a n 1 3 8 6 H . Ş ., s. 56
 Siy aset n am e

p a d i ş a h l a r ı n ic r a e t m iş o l d u k l a r ı h a l d e b iz im d e y a p m a m ı z
g e r e k ir k e n ic r a s ı n d a n g e r i k a l d ı ğ ı m ı z d u r u m l a r ı s a p t a y ı n ı z ,
i Jz e r le r in d e fik ir le r e y le y e lim , b u fik ir le r i h a y a t a g e ç i r e li m d e
t lin v e d ü n y a işle r im iz y o l u n c a y o r d a m ı n c a i d a m e e t si n d iy e
g e r e k Se lç u k lu l a r ın g e r e k b a ş k a p a d i ş a h l a r ı n t ö r e v e â d e t l e ­
ri ü z e r in d e m ü t a l a a l a r e d i p b u m ü t a l a a l a r ı a ç ı k se ç ik o l a r a k
k a l e m e a l a r a k b iz e su n u n u z . B i z e a r z ı y a p ı l a n b u ç a l ı ş m a l a r ­
d a n m a k u l o l a n ın ı h a y a t a g e ç i r e l im k i h e r b ir iş k u r a h n c a y a ­
p ılsın . M e v l a ’y a ı s m a r l a y a l ı m işle r i m iz i a r d ı n d a n . İ l a h i g a z a ­
b a u ğ r a m a m a k iç ü n m e m le k e t t e h a k k ı y l a y a p ı l a n y a h u t fe ­
s a d a b u l a ş m ı ş h e r n e v a r is e h a b e r d a r o l a lı m . Z i r a A ll a h ü
T e â l â b u m e m le k e t i b iz e ih sa n b u y u r m u şt u r , A l l a h ü T e â l â
b iz d e n d ü n y a n i m e t le r in i e si r g e m e m işt ir . Z i r a A l l a h ü T e â l â
d ü ş m a n l a r ı m ı z ı k a h r u p e r i ş a n e y le m işt ir . B u n d a n ö t ü r ü d ü r
k i m e m l e k e t d â h il i n d e b u n d a n b ö y le H a k k T e â l â ’n ın şe r ia t
v e e m ir le r i n e m u h a l i f y a h u t m u g a y i r b ir iş n e o l m a k n e sü -
r e g e lm e l id ir .”
Ş u d u r u m d a M e l i k ş a h ’ın k u d r e t l i h ü k ü m d a r k a r in e l e r i
t a ş ı y a n b ir i o l d u ğ u d a n o t e d ilm e lid ir . Z i r a h ü k ü m d a r k e n ­
d is in e k a s i d e l e r d iz ilm e si n i b e k le m e k y e r i n e y ü z y ı ll a r ı e t k il e ­
y e c e k t e si r e s a h i p b ir e m ir v e r m i şt ir . M e l i k ş a h ’m y u k a r ı d a k i
sö z l e r i n d e n d e a n la şı l a b il e c e ğ i g i b i d e v le t r ic a li n d e n m e m le ­
k e t işle r in in g i d i ş a t ı n a d a i r k a p s a m l ı b ir r a p o r h a z ı r l a m a l a ­
r ın ı ist e m işt ir . B i n a e n a le y h h ü k ü m d a r ı n e m r i o l m a s a y d ı Si­
y aset n am e g i b i b ir e se r i n v ü c u d a g e lip g e lm e y e c e ğ i m e ç h u l ­
d ü r . V e y in e d e n e b il ir k i h ü k ü m d a r l ı ğ ı b o y u n c a M e l i k ş a h ’ın
y a p t ı ğ ı e n “ ş a h a n e ” işle r d e n b ir isi, b ö y le b i r e se r i n y a z ı l m a ­
sın ı fe r m a n b u y u r m a sı d ı r .
“ B u m e z k û r e m r e il işk in N i z a m ü ’l - M ü l k b il g is in i, g ö r g ü ­
s ü n ü , t e c r ü b e sin i v e ü s t a t l a r ı n d a n ö ğ r e n d iğ i h e r n e v a r ise â li
m a k a m l a r ı n a a r z e t m iş t ir .” B a ş l a n g ı ç t a 3 9 fa sı l o l a r a k t e r t i p
e d il e n e se r d iğ e r d e v le t r i c a li n in y a z d ı k l a r ı y l a H . 4 8 4 (M .
1 0 9 1 ) y ı l ı n d a h ü k ü m d a r a t a k d i m e d i lm işt ir . T a k d i m e d ile n
e se r l e r iç in d e s a d e c e N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü n e se r i s u l t a n ı n ö v g ü -
 N iz am ü ’l-M ülk

sü n e m a z h a r o l m u şt u r . Ö t e y a n d a n h ü k ü m d a r a s u n u l a n d i ­
ğ e r e se r le r i n a k ı b e t i y le ilgili e li m iz d e b ir b ilg i y o k t u r . N i z a -
m ü ’l - M ü l k e se r i n e , 4 8 4 / 1 0 9 1 y ı l m d a b ir s u i k a s t a k u r b a n
g i t m e d e n ö n c e ö z e l li k le s a l t a n a t ı t e h d it e d e n İ sm a i l î k a l k ı ş ­
m a l a r ı h a v i 1 1 fa sı l d a h a e k le m işt ir . B u şe k il d e t a m a m l a n m ı ş
o l a n e se r i N i z a m ü ’l - M ü l k H . 4 8 7 ( M . 1 0 9 2 ) y ı l ı n d a B a ğ ­
d a t ’a g i t m e k ü z e r e ç ık t ı ğ ı s o n y o l c u l u ğ u n d a n ö n c e s a r a y k i ­
t a p l a r ı y a z ı c ı s ı M u h a m m e d b . N a s ı h ’a e m a n e t e t m iş v e k e n ­
d i sin e h e r h a n g i b ir şe y o l d u ğ u t a k d i r d e b u m e t in le r i M e l i k -
ş a h ’ın ş a h s ı n a v e r m e si n i t e m b ih e t m işt ir .* N e v a r k i B a ğ d a t ’a
g i d e r ik e n v e z ir s u i k a s t a k u r b a n g it m işt ir .
V e z ir e y a p ı l a n s u i k a s t ile il g ili m u h t e l i f ş a y i a l a r v a r d ı r .
N i z a m ü ’l - M ü l k 1 0 R a m a z a n 4 8 5 / 1 4 E k i m 1 0 9 2 y ı h n d a
Se h n e [Su h n e ] y a k ı n l a r ı n d a , K a n g u v a r v e B i s u t u n a r a s ı n ­
d a , h ü k ü m d a r v e m a i y e t i y l e İ s f a h a n ’d a n B a ğ d a t ’a g i d e r k e n
s û f î k ı l ı ğ ı n a b ü r ü n m ü ş , H a ş a n S a b b a h ’ın b i r f e d a i s i o l d u ­
ğ u d ü ş ü n ü l e n E b u T a h ir - i E r r a n i is i m li b ir i b i r t a l e p t e b u ­
l u n m a k iç in y a n ı n a s o k u l u r s o k u l m a z o n a h a n ç e r i n i s a p l a r .
V e z ir a l d ı ğ ı y a r a ü z e r in e c a n ı n ı t e s l i m e d e r . C e n a z e s i İ s f a ­
h a n ’a g ö t ü r ü l e r e k o r a y a d e fn e d i li r . V e z ir e y a p ı l a n s u i k a s t
a sk e r le r v e h a lk a r a sın d a b ü y ü k g a le y a n a y o l a ç ar . H a t t a
M e l i k ş a h ’ın a s k e r l e r e g i d e r e k o n l a r ı b i z z a t t e s k i n e t m e y e
ç a lışt ığ ı r iv a y e t le r a r a sın d a d ır . Su ik a st b a z ı m u a sı r la r t a r a ­
f ı n d a n M e l i k ş a h ’a y ü k le n m iş t ir . E n t e r e s a n d ı r k i M e l i k ş a h
d a o n d a n b ir a y d a n d a h a k ı s a b i r z a m a n s o n r a B a ğ d a t ’t a
e s r a r e n g i z b i r ş e k i l d e ö l m ü şt ü r . B a z ı ş a y i a l a r a g ö r e M e l i k ­
şa h n iz a m iy e g u la m a n i t a r a fın d a n ü st a t la r ın ın in t ik a m ın ı
alm a k iç in z e h ir le n m işt ir . Bir b a z ısı d a s u i k a s t ı T a c ü ’l
M ü l k ’e h a m le d e r l e r . N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü n m u h a f ı z l a r ı T a c ü ’l
M ü l k ’ü v e z ir in ö l ü m ü n d e n b ir y ı l s o n r a k a t le d e r l e r . R e şi -
d ü d d i n F a z l u l l a h i k i t e o r i y i b i r l e ş t i r i r v e d i v a n d a v e z ir in

Siy asetııam e. (Ç e v . M e h m e t A l t a y K ö y m e n ) , A n k a r a : T ü r k T a r ih K u r u ­
m u , 1 9 9 9 , s. 6
 S iy ase t n am e

lia şh a şile r t a r a fın d a n ö ld ü r ü ld ü ğ ü ü z e r e m ü t t e fik o lu n d u ­

ğ u n u s ö y l e r .’' B u n a g ö r e s u i k a s t ı k i m i n g e r ç e k l e ş t i r d i ğ i t a m
o l a r a k a ş i k â r o l m a m a k l a b i r li k t e , e n e r k e n t a r i h ç i l e r d e n
o la n R e şid ü d d in F a z l u l l a h ’m sö y le d iğ i d ik k a t e şa y a n d ır .
N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü n ç o c u k l a r ı n d a n F a h r ü ’l - M ü l k v e Z i y a -
ü ’l - M ü l k ile t o r u n l a r ı n d a n b i r k ı s m ı ise B ü y ü k Se l ç u k l u v e
A b b a sîle r in d e v le t k a d e m e s i n d e v e z ir li k d â h i l ü s t d ü z e y
m a k a m l a r d a b u lu n m u şla r d ır .

N i z a m ü ’l- M ü lk d e v le t t e ş k i l a t ı n d a i d a r i , m a l î v e a s k e r î
a l a n l a r d a a l d ı ğ ı t e d b ir le r v e d ü z e n l e m e le r sa y e sin d e B ü y ü k
Se lç u k lu İ m p a r a t o r l u ğ u ’n u o r t a ç a ğ ın en sa ğ la m t e şk il a t l ı
d e v le t i h a lin e g e t i r d iğ i g i b i , k u r d u ğ u b u k u r u m l a r ı n d a b i r t a ­
k ı m d e ğ iş ik l ik l e r le d i ğ e r T ü r k d e v l e t le r i n e m o d e l o l m a s ı n ı
s a ğ l a m ı ş t ı t N i z a m ü ’l - M ü l k , t e ş k i l a t s a h a s ı n d a S â m â n î v e
G a z n e l i ö r n e ğ i n e u y g u n ş e k il d e Se lç u k lu i m p a r a t o r l u ğ u n u n
s a r a y t e şk il a t ı n ı v e b ü y ü k d iv a n ı n ı k u r m u ş , y a n i v e z a r e t , is­
t i f a ( m a l iy e ) , a r z (m illi m ü d a f a a ) , e ş r a f (t e ft iş), t u ğ r a (h a r ic i­
y e ) d i v a n l a r ı n ı (n e z a r e t le r i n i) v e İ s l a m a n a n e le r in e d a y a n a n
m a h k e m e l e r i v ü c u d a g e t i r m i ş , a y r ı c a m e l ik l e r i n e m ir le r i n d e ­
k i e y a le t le r d e k ü ç ü k d i v a n l a r t e sis e t m iş v e b u İ d a r î t e ş k i l a t
b ü tü n T ü r k - İ sla m d e v le t l e r in d e , u fa k - t e fe k d e ğ iş ik l ik l e r le
d evam e t m işt ir .""* D i n i s a h a d a ise , N i z a m ü ’I- M ü l k se le fi
K u n d u r i ’n i n t a k i p e t t iğ i E şa r î l e r i t e lîn v e Şa fi île r i t a k i p s i y a ­
se t i n e s o n v e r e r e k , İ s l a m d ü n y a s ı n ı n b ü y ü k b ilg in le r i n i H a -
m e d a n , R e y , H e r a t , İ s f a h a n , N i ş a b u ı ; B e lh , M e r v v b . şe h ir ­
le r d e k u r d u ğ u N i z a m i y e m e d r e s e le r in d e t o p l a y a r a k B ü y ü k
Se lç u k lu D e v l e t i ’n i ilm in h e r d a l ı n a d e ğ e r v e r e n v e k o r u y a n

R e şid ü d d i n F a z lu U a h , Can tiu ’t-tevarih , (T a r ih - i  l- i Se lçu lc) T a h r a n

H .Ş . 1 3 8 6 , s. 5 6
K a f e s o ğ l u , İ b r a h im : “ N i z a m ü l m ü l k ” , îslam A n sik lopedisi, c . 9 , s. 3 3 0
 N iz am u l- M ü lk

y ü k se k b ir k u r u l u ş h a lin e g e t i r m i ş t i r / N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü n
g e r ç e k le şt i r d iğ i d iğ e r y e n ilik d e a s k e r i s a h a d a o l m u şt u r . î k t a
d e v le t id a r e si n d e e v v e lc e d e b ili n e n b ir m ü e sse se o l m a k l a
b ir lik t e , N i z a m ü İ - M ü l k b u n u i n d î v e ş a h s î t a k d ir le r in n e t i ­
c e si o l m a k t a n ç ı k a r ı p , d e v le t ç e t e sp i t e d il e n b e lir li n i z a m l a r a
b a ğ l a m ı şt ı r . V e a y r ı c a ik t a sa h ip l e r i n i m e r k e z e k a r şı d a i m a
m e su l t u t a n , i k t a l a r d a k i a h a li n in h a k s ı z l ı ğ a u ğ r a y ı p e z il m e ­
sin e iz in v e r m e y e n e s a s l a r d â h i l i n d e y ü r ü t e r e k , h e m i k t a s a ­
h ip le r in e v e h a l k a , h e m d e d e v le t e fa y d a l ı b ir m ü e sse se h a l i ­
n e g e t i r m iş t i r .’' * 4 6 6 ’d a ( M . 1 0 7 4 ) y e n i b i r r a s a t h a n e in ş a e t ­
t ir e r e k a s t r o n o m i â l im le r in i b u r a d a t o p l a m ı ş v e İ r a n t a k v i ­
m in d e d e ğ iş ik l ik y a p ı l m a sı n ı is t e m iş , t o p l a n t ı s o n u c u n d a
Su l t a n M e l i k ş a h ’ın C e l a l ü d d e v l e l a k a b ı n a n isp e t le C e l a l i a d ı
v e r ile n b ir t a k v i m k a b u l e d i l m i ş t i r .*’"*
“ Si y e r e l- M ü l ü k ” ism iy le d e a n ı l a n N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü n
Siy asetn am e o l a r a k k a y ı t l a r a g e ç m i ş b u e se r i ile ilgili m ü l a ­
h a z a l a r a g e ç m e d e n e v v e l “ s i y a s e t ” k e lim e sin in e t i m o l o ji s i v e
s i y a se t n a m e l e r ile ilgili k ı s a b i r b il g i, e se r h a k k ı n d a d a h a s a ğ ­
l a m b ir fi k r e s a h i p o l m a m ı z ı s a ğ l a y a c a k t ı r .
Si y a s e t n a m e , A r a p ç a “ s i y a s e t ” v e F a r s ç a m e k t u p , r i sa l e
a n l a m m a g e le n “ n a m e ” d e n m e y d a n a g e lm iş b ir t e r k ip t ir . Si­
y a s e t k e li m e o l a r a k , h a y v a n ı (ö z e l lik le a t ı) t ı m a r e t m e k , b a k ­
m a k , t e r b i y e e t m e k ; v a li v e h â k i m o l m a k ; i d a r e e t m e k , d ü ­
z e n e k o y m a k , t e d b i r a l m a k g i b i a n l a m l a r a g e lm e k t e d i r . T e ş ­
k i l a t v e i d a r e t e r im i o l a r a k d a b i r ç o k a n l a m l a r k a z a n m ı ş t ı r ;
1 . H ü k ü m e t , m e m le k e t id a r e si
2 . C e z a l a n d ı r ı l m a y ı h a k e d e n l e r in c e z a sı n ı v e r m e k t e ş i d ­
d e t g ö s t e r m e k (e r b a b - ı h ü k ü m e t t e s i y a s e t e lz e m d i r )
3 . C e z a , c e z a l a n d ı r m a , id a m (si y a se t e u ğ r a m a k , siy a se t e n
k a t i)

* K a f e s o ğ l u , İ b r a h im ; “ N i z a m ü l m ü l k ” , İslam A n sik lopedisi, c. 9 , s . 3 3 0 ;

T ü rk A n sik lopedisi, “ N iz a m ü l m ü ll c ” , c . 2 5 , A n k a r a 1 9 7 7 , s. 3 0 0
K a fe s o ğ l u , İ b r a h im : “ N i z a m ü l m ü l k ” , İslam A n sik lopedisi, c . 9 , s. 3 3 2
Ö z a y d ın , A b d ü lk e r im , “ N i z a m ü l m ü l k ” , Diy an et İslam A n sik lopedisi,
c . 3 3 . (İ s t a n b u l 2 0 0 7 ) s. 1 9 4 - 1 9 6
 Siy asetn am e

4 . K a m u d ü z e n in i s a ğ l a m a k iç in y a p ı l a n i c r a a t
.5. D e v l e t le r a r a s ı m ü n a s e b e t l e r i d ü z e n l e y e n ilim : D i p l o ­
m a s i , P 2r b ab - ı s i y a s e t (d e v le t v e h ü k ü m e t i i d a r e e d e n le r , d i p ­
l o m a t l a r ) , m e y d a n - ı s i y a s e t ( si y a si i d a m c e z a l a r ı n ı n y a p ı l d ı ­
ğı y e r , m e c a z o l a r a k s i y a s e t h a y a t ı ) , siy a se t ç e ş m e s i ( O sm a n -
lı l a r d a T o p k a p ı S a r a y ı ’n d a si y a se t e n k a t le d i le n le r in b a ş l a r ı ­
n ın k e si l d iğ i ç e şm e ), si y a se t - i â m m e , si y a se t - i h â s s a , siy a se t - i
se r iy e ( h ü k ü m d a r , v e z ir v b . t a r a f ı n d a n v e r i le n c e z a l a r ) g i b i
t e r k ip le r i d e v a r d ır . Si y a se t l e ilg ili işl e r e s i y a s i ( s i y a s i y â t ) , b u
t ü r işl e r le u ğ r a ş a n l a r a d a si y a s i y y û n d e n il m e k t e o l u p , p a d i ­
ş a h l a r a , d e v le t ile r i g e le n le r in e , d o l a y ı s ı y l a d a h a s o n r a b u
g ()r e v le r i ü st le n e c e k le r e y o l g ö s t e r m e k g i b i g a y e l e r le k a l e m e
a l m a n k i t a p l a r a d a g e n e l b ir b a ş l ı k o l a r a k s i y a s e t n a m e d e ­
n ilm e k t e d ir : İ d e a l i s t b i r y a k l a ş ı m l a k a l e m e a l ı n a n , y a n i d e v ­
le t in v e s i y a s i işl e y i şi n n a s ı l o l m a s ı g e r e k t iğ in i t e s p i t e t m e k
iç in y a z ı l a n v e d a h a z i y a d e fe ls e fi b o y u t u a ğ ı r b a s a n k i t a p ­
la r d a b a z ı a r a ş t ı r m a c ı l a r t a r a f ı n d a n s i y a s e t n a m e b a ş l ı ğ ı a l ­
t ı n d a e le a h n m ı ş ise d e b u d o ğ r u b ir y o l o l m a m a l ı d ı r . B u t ü r
e se r l e r i s i y a s e t n a m e l e r i n k a y n a k l a r ı n d a n b ir i o l a r a k d e ğ e r ­
le n d i r m e k d a h a a n l a m l ı o lu r . F e ls e fi a h l a k ı n p o l i t i q u e b ö l ü ­
m ü n d e s i y a s e t k o n u l a r ı n a y e r v e r i lm iş , d e v le t in işl e y i şi , ş e h ­
r i n (sit e n in ) y ö n e t i m i , i d a r e şe k il le r i v e d e v le t ile r i g e le n le r i­
n in t a ş ı m a l a r ı g e r e k e n ö z e ll ik le r ü z e r i n d e d u r u l m u şt u r . İ s ­
la m fe lse fe si k i t a b i y â t ı n d a fe ls e fi a h l a k ı n p o l i t i q u e k ı sm ı
iç in ilm - i t e d b ir - i M e d i n e (şe h i r y ö n e t i m i ilm i) t a b i r i k u l l a ­
n ılm ışt ır . İ s l a m d ü n y a s ı n d a b u s a h a y a ilk e l a t a n k i ş i K i n d î
k a b u l e d i l m e k t e ise d e b u k o n u ü z e r i n d e ö n e m l e d u r a n v e
o r i ji n a l e se r l e r v e r e n k i ş i F a r a b ı o l m u şt u r . A r i s t o t e l e s v e
P l a t o n d e v le t v e p o l i t i k a ü z e r in e y a z d ı ğ ı k i t a p l a r l a P e h le v i-
c e d e n A r a p ç a y a a k t a r ı l a n K e li l e v e D i m n e d e b u t ü r ü n d o ­
ğ u ş u n d a ç o k e t k ili o l m u ş t u r .*

Tü rk Dili ve Edebiy at ı A n sik lopedisi, “ Si y a se t n a m e ” , c . 8 , İ st a n b u l 1 9 9 8 ,

s. 2 7
 N h am ü ’l-M ü lk

E s a s ı n d a A l l a h ’ın a y n ı z a m a n d a isi m le r i o l a n “ A d i ” v e
“H ak k ”m a d ila n e v e h a k k a n iy e t le u y g u l a n m a s ı e n d işe si
Ş a r k d e v le t v e fi k i r a d a m l a r ı n ı h ü k ü m e t t e o r is in d e d a h a d i k ­
k a t l i d ü ş ü n m e y e se v k e t m işt ir . B ö y l e c e İ s l a m t a r ih in in ilk d ö ­
n e m le r in d e n it ib a r e n M ü s l ü m a n l a r ı n h a y a t ı n d a ö n e m li b i r
y e r i ş g a l e t m iş v e b u n u n s o n u c u n d a b u a l a n d a , b ir i İ s l a m ’ın
k e n d i iç d i n a m ik le r in d e n , d iğ e r ik isi d e İ sl a m d ı şı k a y n a k l a r ­
d a n b e sl e n e n ü ç f a r k lı k i t a b î g e le n e k v ü c u t b u lm u şt u r . E k s e ­
r iy e t le fı k ıh ç ıla r m t e m sil e t t iğ i, id a r e c i le r e a d a l e t e v e İ s l a m ’a
u y g u n d a v r a n m a l a r ı n ı t a v s iy e e d e n k u r a m s a l ç a l ı ş m a l a r l a ,
fe lse fe c ile r in t e m si l e t t i ğ i, e s k i Y u n a n fi l o z o f l a r ı n d a n i l h a m
a l ı n a r a k k a l e m e a lı n a n ü t o p i k d e n e m e l e r in d ı ş ı n d a k i Ü ç ü n c ü
ç iz g i m e n şe î it ib a r iy le H i n d ’e d a y a n m a k l a b ir lik t e İ r a n ’d a g e ­
li şm e k a y d e d e n h ik â y e t a r z ı n d a k i e d e b î e se r le r o lm u şt u r . Sâ -
m â n î le r in so n z a m a n la r ın d a e n d e r z n a m e , p e n d n a m e gib i
isi m le r le y a y g ı n lı k k a z a n a n b u n a s i h a t n a m e / s i y a s e t n a m e t ü ­
r ü , ö z e l li k le A b b a sî le r le b ir li k t e İ r a n l ı u n s u r l a r y ö n e t i m e t a ­
şı n d ı ğ ı n d a , ili m ç e v r e l e r in d e r e v a ç b u l m a y a b a ş l a m ı ş v e z a ­
m a n l a b ir “ e d e b ” li t e r a t ü r ü o l u şm u şt u r . N a s i h a t ü ’l- m ü lü k ,
U m d e t ü ’l- m ü lü k , T u h fe t ü ’l- m ü lü k , Z a h i r e t ü ’l- m ü lü k , E n i-
s ü ’l- m ü lü k , K i t a b u ’s- si y a se , R u m u z u ’l- k e n z g i b i isi m le r le d e
k a r şım ız a ç ık a n b u k it a p la r M ü slü m a n t o p lu m u n v e y a d e v ­
le t in in k a r ş ı l a ş t ı ğ ı m e se le le r e a c i l ç ö z ü m l e r ü r e t i lm e si g e r e k ­
t iğ i n i g ö r e n t e c r ü b e l i d e v le t r i c a li v e y a h a t ı r ı s a y ı l ı r ilim
a d a m l a r ı t a r a f ı n d a n y a p ı l a n t a v s i y e v e t e n k it le r i iç e r m e k t e ­
d ir . M ü e ll if le r i, g e n e llik le id a r e d e ç a l ı ş a n ü st d ü z e y y e t k ilile r
o l d u k l a r ı n d a n , fe lse fe c ile r g i b i d e v le t v e h ü k ü m e t t e o r il e r iy l e
u ğ r a ş m a y ı p , “ d e v le t işle r i e n iy i şe k il d e n a sı l y ü r ü t ü l e b il ir ”
s o r u s u n u n c e v a b ı n ı a r a m a k l a m e ş g u l o lm u şl a r d ı r . C e v a p iç in
b a ş v u r d u k l a r ı k a y n a k l a r is e g e n e ll ik le İ r a n y ö n e t i m a n la y ı şı ,
â d e t v e g e le n e k le r i o l m u ş, f a k a t y o ğ u n l u ğ u m ü e ll ifi n in y e t i ş­
m e t a r z ı n a g ö r e d e ğ i şe n o r a n l a r d a , d in î v e a h l a k î m e v iz e v e
m e n k ı b e l e r v e m ü m t a z t a r ih î ş a h siy e t le r h a k k ı n d a a n l a t ı l a n
h i k â y e le r d e k u lla n ılm ışt ır . “ Si y a s e t n a m e ’n i n y azarı N iz a -
 Siy aset n am e

m ü ’l - M ü l k ’ü n d e a r a l a r ı n d a b u l u n d u ğ u ” b u t ü r m ü e llifle r ,
m e se le y le ilgili g e le n e k v e h i k â y e l e r i n a k l e d e c e k le r i b ö l ü m ­
d e n ö n c e , e k se r i y e t le b u b ö l ü m ü n ö ğ r e t e c e ğ i şe y le r i ö z e t le y e n
g e n e l b i r ifa d e y le k o n u y a g i r i ş y a p m a y ı t e r c i h e t m i şl e r d i n '
5 1 f a s l a *’" t a k s i m o l u n a n e s e r i n fa sı ll a r ı n ı n ç o ğ u n u n b a ­
ş ı n d a N i z a m ü ’l- M ü lk m e s e le y i ö n c e k e n d i iç in d e t a r t ı şm ı ş,
d a h a s o n r a t e z in i d e s t e k l e y e c e k k ı s a b ir h i k â y e , r iv a y e t le r ,
h a d isle r , K u r ’a n a y e t le r i , g e ç m i ş b ü y ü k l e r d e n s ö z l e r k o y m u ş ­
t u r . K i t a p N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü n d e v le t i d a r e si y l e ilgili b ü t ü n
t e c r ü b e si n i ö m r ü n ü n s o n y ı l l a r ı n d a o r t a y a k o y d u ğ u b ir t ü r
i ı a t ı r a t e se r id ir . K i t a b ı k u r u b i r v a k a l a r k i t a b ı o l m a k t a n k u r ­
t a r a n şe y F a r s n e sr i n i n b a ş a r ı l ı v e b a z e n s a n a t e n d iş e si d u y u ­
la r a k k a l e m e a l ın m ış- o l m a sıd ır . N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü n t a b ir iy le :
“ H e m n a s i h a t , h e m h i k m e t , h e m d e s t a n , h e m K u r ’a n t e fsir i ,
h e m p e y g a m b e r sö z le r i , h e m p e y g a m b e r l e r k ı s s a s ı , h e m g e ç ­
m iş a d i l p a d i ş a h l a r ı n m a c e r a la r ı d ı r . B i z d e n e v v e lk il e r d e n h a ­
b e r v e r i r k e n k a l a n l a r d a n m e y v e le r d e v şir ir . U z u n o l m a s ı n a
u z u n , l â k i n ö z l ü d ü r v e a d i l h ü k ü m d a r a y a r a ş ı r y a z ı lm ı şt ır .”
d i y e r e k k i t a b ı n ı n e s a s ı n d a b ir e l k i t a b ı o l a r a k h a z ı r la d ı ğ ı n ı n
ip u ç la r ı n ı v e r ir . K i t a p t a a n l a t ı l a n h i k â y e le r d e n b a z ı sı t a r ih se l
s ı h h a t t e n y o k s u n , n a k l e d il e n h a d is l e r h a d i s ilm i a ç ı sı n d a n
z a y ı f o l m a k l a b ir lik t e b u n l a r N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü n m e t in d e
g ü t t ü ğ ü g a y e y e h iz m e t iç in k u l l a n ı l m a s ı b a k ı m ı n d a n b a ş a r ı ­
lıd ır ; y a n i e s a s o l a n h i k â y e n in d o ğ r u o l u p o l m a d ı ğ ı d e ğ il , ile ­
ri sü r d ü ğ ü t e z e u y g u n lu k a r z e d i p e t m e d i ğ id ir . N i t e k i m y u ­
k a r ı d a z i k r e d i ld iğ i g i b i N i z a m ü ’l - M ü l k b i r m ü v e r r ih o l m a k ­
t a n z i y a d e si y a s i h a t ı r a v e t a v siy e l e r in i k a l e m e a l a n b i r y a z a r
o l a r a k e le a lın m a lı d ı r .
E se r in h e m e n b a ş ı n d a h ü k ü m d a r ı n a d e t a T a n r ı s a l b i r s e ­
ç im le t a h t a g e ç t iğ in i , “ A ll a h ü T e â l â h e r ç a ğ d a h a l k a r a sı n -

E .I .J. R o se n t h a l , O rt açağ’d a İslam Siy aset D ü şü n cesi, çev. A li Ç a k s u , İ s­

t a n b u l 1 9 9 6 , s. 9 9 - 1 0 1
N i z a m ü ’l- M ü l k , k i t a b ın m u k a d d im e si n d e 5 0 fa sıl o l d u ğ u n u sö y lü y o r .
 N iz am ü ’l-M ülk

d a n b ir in i se ç e r e k o n u h ü k ü m d a r l a r a y a r a ş ı r b i r t a k ı m ö z e l­
li k l e r le d o n a t ı r .” d iy e r e k i f a d e e d e n N i z a m ü ’l - M ü l k , h ü ­
k ü m d a r o l m a k iç in k i ş i o ğ l u n d a o l m a s ı g e r e k e n b ir t a b i r k u l ­
la n ır : “ F e r r - i i z e d i” [İ la h î ışı k , d iv in e e f fu lg e n c e , c h a r is m e ]
E s k i T u r c ic k a v i m l e r d e “ k u t a l m a k ” İ s l a m s o n r a s ı n d a ise
“ z i llu ll a h i fi ’l a r z ” o l a r a k k a r ş ı m ı z a ç ı k a n b u t a b i r N i z a m ü ’l-
M ü l k ’ü n e s a s ı n d a d e v le t s is t e m i n d e m e r k e z e k o y d u ğ u ve
e se r b o y u n c a k e n d isin e se sle n d iğ i h ü k ü m d a r ı n h ü k ü m e t e t ­
m e y e t k is i n i b i z z a t T a n n ’n ın k e n d is in d e n a l d ı ğ ı n a i şa r e t e d e r .
E se r in g i r i şin d e h ü k ü m d a r ı n k u d r e t i b ir a x i o m [ m u t e a r ife ]
o l a r a k fa r z e d il ip m ü n a k a ş a y a h u t m ü t a l a a k o n u s u e d i l m e k ­
t e n b e r i t u t u lu r .
N i z a m ü ’l - M ü l k B ü y ü k Se lç u k lu D e v le t i k e n d i d ö n e m i n ­
d e e n p a r l a k ç a ğ ı n ı y a ş a d ı ğ ı iç in e se r i n d e “ k u d r e t i n z a p t y o l ­
la r ı ” n d a n ç o k “ k u d r e t i n ic r a y ö n t e m l e r i” ile m e şg u l o l m u ş ­
t u r . B u m a n a d a b ü t ü n e sk i y ö n e t i m a n l a y ı ş l a r ı n d a r a s t l a n a ­
c a ğ ı g i b i t a a s s u b a v a r a n m e r k e z iy e t ç i b i r t u t u m t a k ın m ışt ır .
B u a n l a y ı ş t a b ir y a n d a n m e r k e z h â k im i y e t i t a h k im e d il ir k e n ,
d iğ e r y a n d a n fe o d a li t e t a k v i y e e d i le r e k h â k im i y e t e i ş t i r a k l e ­
r i sa ğ la n ır . D o l a y ı s ı y l a N i z a m ü ’l- M ü lk Se lç u k lu l a r ın r e sm i
p o l i t i k a s ı n d a ve e se r i n d e fe o d a ll e r in m e r k e z e e n t e g r a s y o n u
s iy a se t in i t a k i p e t m işt ir .'
N i z a m ü ’l - M ü l k d in î t u t u m u n d a it ik a d e n E ş ’a r i, m e z h e p ­
t e Şa fi î ; d ü n y a g ö r ü ş ü n d e , P e r s o - M ü s l i m b a ğ l a m d a g e le n e k ­
ç i; p o l i t i k t u t u m u n d a m o n a r şi st t ir . B u h u su si y e t le r i t a m a ­
m e n h a i z o l a n v e z ir , k e n d i m e z h e b i d ı şı n d a k i b ü t ü n m e z h e p ­
le r e s a v a ş a ç m ı ş , o t u z y ıl ö z e ll ik le Şiî v e İ sm a i lîl e r e g ö z a ç t ır -
m a m ışt ır . O n a g ö r e d o ğ r u l u k l a r ı t a r t ı şı l m a z s a d e c e ik i m e z ­
h e p v a r d ı r : “ Y e r y ü z ü n d e m a k b u l v e d o s d o ğ r u y o l d a ile r le ­
yen , A l l a h ’ın r a h m e t in in ik isi ü z e r in e o l a sı H a n e fî ve
Ş a f i î d i y e ik i m e z h e p v a r d ır . G e r i k a l a n l a r b e y h u d e v e s a p ­
k ı n lı k , ş e k v e g ü m a n d a n i b a r e t t i r .” N i z a m ü ’l- M ü lk b u t a i f e ­

* N i z a m ü ’i- M ü lk , h a z . C a f e r Şu a r , T a h r a n , H .Ş . 1 3 8 7
 Siy asetn am e

yİ b u şe k il d e t a r i f e t t ik t e n s o n r a o n l a r ı n k im lik le r i n i, isy a n
e t t ik l e r i y e r le r i b i r i s t i h b a r a t b e l g e si g i b i s u n a r : “ V e d a h i B â -
t ın île r e isy a n e t t i k l e r i t a r ih e v e şe h r e g ö r e b ir isi m v e l a k a p
v e r ilm işt ir . B u se b e p t e n ö t ü r ü m u h t e l i f a d l a r l a a n ı l m a k t a d ı r ­
la r . E s a s ı n d a ö z le r i b ir d ir . Ö r n e ğ in H a l e p v e M ı s ı r ’d a İ sm a i -
lî; K u m , K â ş â n , T a b e r i s t â n v e Z e b z i v â r ’d a Şiî; B a ğ d a t , M a -
v e r a ü n n e h r , G a z n e ’d e K a r a m a t î ; K û f e ’d e M ü b â r e k î ; B a s ­
r a ’d a R e v e n d î v e B u r k a î ; G ü r g â n ’d a M u h a m m i r î ; Ş a m ’d a
M u b a y z a ; M a ğ r i b ’d e S a î d î ; L a h s a v e B a h r e y n ’d e C i n â n î ; İ s ­
f a h a n ’d a B â t ı n î - k e n d ile r i n e d e t a ’lîm î d e r le r - o l a r a k a d l a n ­
d ı r ı lm ı şl a r d ı r .” N i z a m ü ’l - M ü l k e sk i S â s â n î s a r a y v e k i sr a l a -
r ın ın k u d r e t i sim g e le y e n n i ş a n v e a l a m e t le r in d e n i l h a m a l a ­
r a k Se lç u k lu D e v l e t i’n i t e m si l e d e n r e sm i k u d r e t se m b o l l e r i ­
n in d e ih t i şa m lı o l m a s ı g e r e k t iğ in i sö y l e r : “ A l l a h ’a h a m d o l -
s u n k i h e r n e k a d a r b i z i m s a l t a n a t ı m ı z ı n b ö y l e a l â y iş l e r e ih ­
t i y a c ı y o k s a d a h ü k ü m d a r l ı k şe r e fi n i , p a d i ş a h h k t ö r e si n i m u ­
h a f a z a e t m e k g e r e k t ir . Z i r a p a d i ş a h ı n d e b d e b e v e le v a z ım a t ı
o n u n h i m m e t v e k u d r e t i ö l ç ü ş ü n c e o l m a s ı e l z e m d i r .”
Se l ç u k l u l a r m d ı ş iÜ şk ile r in d e k i t u t u m u n d a M ı s ı r m e r k e z ­
li Şiî F a t ı m î h a li fe s in e k a r ş ı B a ğ d a t ’t a k i Sü n n î h a li fe y i b ü t ü n
g ü c ü y l e d e st e k l e y e n N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü n m o d e r n b ir t a r t ı ş m a
k o n u s u d a o l a n c o - e x i st e n c e v e k a d ı n l a r ı n y ö n e t i m d e o l m a ­
la r ı k o n u s u n d a k i t u t u m u ise k a t i d ir . Z i r a o n a g ö r e d e v le t k a ­
d e m e si n d e Y a h u d i , H ı r i s t i y a n v e Z e r d ü ş t î i e r e k a t i su r e t t e v a ­
z i fe v e r i lm e m e l i; k a d ı n l a r i se k e s in lik le İ d a r î işl e r d e n u z a k t u -
t u l m a h d ır . M ü s l ü m a n o l m a y a n u n s u r la r ı n d e v le t işle r in d e n
u z a k t u t u lm a sı g e r e k t iğ in e d a ir b ir t a k ım h a d isle r sö y le d ik ­
t e n s o n r a N i z a m ü ’l - M ü l k s ö z ü n ü sö y le b a ğ l a r : “ B u h u s u s t a ­
k i h a d i s , a y e t v e d e lille r i e ğ e r z i k r e d e c e k o l u r s a k h a c i m l i b ir
k i t a p o lu r . Y a l n ı z R a f ı z î l e r i n h a l i b u şe k il d e d ir . R a fı z î le r d e n
d a h a b e t e r o l a n B â t ı n î le r v a r d ır . B u ik i g ü r u h u n n e id ü k le r i -
n e d i k k a t l e b e lle ! B u g ü r u h l a r b a ş l a r ı n ı k a l d ı r m a y a n iy e t e t ­
t i k le r i v a k i t b u n la r ı n t e p e si n e ç ö k m e k , k ö k l e r i n i k a z ı m a k v e
m e m le k e t i o n l a r d a n t e m i z l e m e k e m n i y e t iç in d e h ü k ü m sü r ­
 N iz am ü ’l-M ü lk

m e si iç in d ö n e m i n h ü k ü m d a r ı n ı n b o y n u n u n b o r c u d u r . K e z a
Y a h u d il e r e , H ı r i s t i y a n l a r a , M e c u s î l e r e g ö r e v t e sli m e d i p o n ­
l a r ı M ü s l ü m a n l a r ı n id a r e si n e a t a m a k a b e sl e işt ig a ld ir . ” H a t ­
t a o n a g ö r e H a n e f î y a h u t Ş a f i î m e z h e b i d ı ş m d a k i b ir k i m s e
ist e r B â t ı n î , ist e r R a f ı z î ist e r Y a h u d i y a h u t Z e r d ü ş t î o l s u n ,
y a p a c a ğ ı e n iy i şe y y e r y ü z ü n d e e n a z ı n d a n n e fe s a l d ı ğ ı n a
şü k r e t m e s id ir . K a d ı n l a r l a ilgili g ö r ü ş l e r i d e y in e a y n ı s e r t li k ­
t e d i r : “ T a r i h in b ü t ü n d e v ir le r in d e h ü k ü m d a r ı n k a r ı s ı h ü ­
k ü m d a r a e g e m e n o l d u ğ u n d a r e z a l e t , şe r , fit n e v e f e s a t t a n
b a ş k a b ir şe y e le g e ç m e m i şt ir .”
A sk e r i t e ş k i l a t l a n m a k o n u s u n d a o r d u n u n m u h t e l i f k a -
v i m le r d e n m ü t e şe k k i l o l m a s ı g e r e k t iğ i ü z e r in d e ih t i m a m l a
d u r u r ; “ O r d u n u n k a t ı ş ı k s ı z t e k b i r ı r k t a n t e şk il o l m a s ı t e h l i­
k e le r d o ğ u r u r . O r d u d a h e r s o y d a n a s k e r b u l u n m a s ı iç in ç a ­
b a s a r f e d i lm e l id ir .” D i ğ e r y a n d a n T ü r k m e n l e r i n d e v le t e k a ­
z a n d ı r ı l m a s ı iç in d e M e l i k ş a h ’a şö y le t a v s iy e d e b u lu n u r :
“ Sa y ı l a r ı k ü ç ü m se n e m e y e c e k k a d a r ç o k o l a n T ü r k m e n l e r
h e r n e k a d a r b iz e b e z g in li k g e t i r m iş le r se d e d e v le t ü z e r in d e
h a t ı r ı sa y ı lı r d e r e c e d e h a k l a r ı v a r d ır . N i t e k i m d e v le t in k u r u ­
lu ş a ş a m a s ı n d a n ic e sı k ı n t ı la r g ö ğ ü s l e y e r e k h iz m e t t e b u l u n ­
m u şl a r d ır . D a h a s ı h ı sım a k r a b a d a n d ı r l a r . ”
N i z a m ü ’l- M ü l k , d e v le t ö r g ü t l e n m e s i n d e G a z n e li l e r ve
Sâ m â n î le r i n d e v le t si st e m le r i n i in c e le m iş v e e s k i I r a n d e v le t
g e le n e k le r in d e n e t k ile n m işt ir . İ d a r î , a d l î, m a lî , s o s y a l v e k ü l ­
t ü r e l a l a n l a r d a k i d ü z e n l e m e l e r iy le Se lç u k lu d e v le t id a r e si n d e
ö n e m li y e n i li k le r v e g e li şm e le r sa ğ la m ı şt ı r ; G e r ç e k le şt ir d iğ i
si s t e m v e d ü z e n l e m e l e r b a z ı d e ğ iş ik l ik l e r le s o n r a k i T ü r k - İ s-
la m d e v le t le r in c e d e u y g u l a n m ışt ır .
E s e r b o y u n c a P e r s o - M ü s l i m i d a r e g e le n e ğ i k e n d is in i g ü ç ­
lü b ir ş e k i l d e h isse t t ir ir . “ T h e D i l e m m a o f G o v e r n m e n t in I s-

C o ş k u n A lp t e k in , “ B ü y ü k Se l ç u k l u l a r ” , D oğu şt an Gün üm üz e Bü y ü k İs­

lâm Tarih i, e d . K e n a n Se y it h a n o ğ lu , d k 7 , Ç a ğ Y a y ın la r ı, İ st a n b u l, 1 9 9 2 .
s. 1 8 4 - 2 0 2 .
 Siy aset n am e

h iin ic P e r sia : t h e S i y a s a t - n a m a o f N i z a m a l - M u l k ” m a k a l e ­
si n d e A . K . S. L a m b t o n , N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü n m e m l e k e t i d a r e ­
si n d e iz le d iğ i siy a se t in e s a s m d a İ sl a m fe t h i ö n c e s i İ r a n ’a h â ­
k im o l a n h ü k ü m e t t ö r e si y le İ s l a m s o n r a s ı i d a r e t e o r is in i h a r ­
m a n l a m a k [ a m a l g a m a t i o n ] o l d u ğ u n u , n e v a r k i b u ik i g e le ­
n e ğ in a d e m - i i m t i z a c m d a n ö t ü r ü v e z ir in b u ik i so s y o - p o l i t i k
d a m a r ı u z la şt ır m a k t a m u v a ffa k o la m a d ığ ın ı ifa d e ed er . N i ­
z a m ü l - M ü l k ’ü n k e n d is in d e n s o n r a k u r u l a n d e v le t i d a r e s i s ­
t e m in e b u l u n d u ğ u k a t k ı a ç ı s ı n d a n b a k ı l d ı ğ ı n d a L a m b t o n ’u n
k a n a a t l e r i n e k u ş k u y l a b a k ı l a b i l e c e ğ i fi k r i n d e y iz .
N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü n t e s i s e t m e y e ç a ü şt ı ğ ı y ö n e t i m z ih n iy e ­
t i n d e Se lç u k lu l a r ın p o l i t i k d u r u ş u P e r si k ö z e ll ik le r a r z e t ­
m e k t e y d i. O n a g ö r e ö z e ld e M e l i k ş a h , g e n e l d e Se lç u k lu D e v ­
le t i P e r s d e v le t g e le n e ğ in e d a y a n m a k t a d ı r . Z i r a N i z a m ü ’l-
M ü l k M e l i k ş a h ’ı s o y o l a r a k , F ir d e v sî ’n in Şe h n a m e ’si n d e so y
t a sn if in e k o n u e t t i ğ i v e A l p e r T u n g a o l d u ğ u d a sö y le n e n A f-
r a s y a b ’a şö y le b a ğ l a r ; “ A l l a h ü T e â l â , t a r ih in b u d ö n e m i n in
d e k a d im ç a ğ la r d a y a şa m ış şa h la r ın z a m a n ı gib i o lm a sı ve
h a l k a s a a d e t v e h u z u r b a h ş e t m e s i iç in n e sli a t a d a n a t a y a t a
b ü y ü k A f r a s y a b ’a d a y a n a n u lu p a d i ş a h ı m ı z ı d a h a ö n c e h iç ­
b ir p a d i ş a h a b a h ş e d i l m e m i ş o l a n y ü c e l ik v e k e r a m e t le r le b e ­
z e d i .” D i k k a t e d i lm e l id ir k i Şe h n a m e ’y e g ö r e C e m ş i d ’in o ğ ­
lu F e r id u n t a h t a g e ç t ik t e n s o n r a y e r y ü z ü n ü ü ç p a r ç a y a a y ı ­
r ıp ü ç o ğ l u a r a s ı n d a b ö l ü şt ü r ü r . T u r ’a T ü r k i s t a n ile Ç i n ’i, y a ­
n i T u r a n ü lk e sin i, İ r e c ’e İ r a n ’ı, S e l m ’e is e R u m ü lk e si n i v e B a -
t ı ’y ı v e r ir . V e z ir in b u ş e k il d e r e s m i b ir t a r i h i z a h ı n a g i r m e s e ­
b e b i Se lç u k lu D e v l e t i ’n e “ m it se l b ir r o l ” v e r e r e k , h ü k ü m d a r ­
lığ ın t a r ih se l k ö k l e r i n i t e s p i t v e t a y in e t m e k le a ç ı k la n a b il ir .
İ s t i h b a r a t t e şk il a t ı n ı n t e s i s v e t a k v iy e sin in l ü z u m u ü z e r in ­
d e ı s r a r k â r d ı r : “ H i ç b i r şe y in h i ç b ir su r e t t e g i z l i s a k l ı k a l m a ­
m a s ı v e v u k u b u l a n y a h u t a y y u k a ç ı k a n b ir m e se le y e a n ı n d a
m ü d a h a l e iç in k u l a k l a r ı n a ç a l ı n a n h e r şe y i p a d i ş a h a u l a ş t ı r a ­
c a k , t a c ir , se y y a h , s û fî , y o k s u l , s a k a t a t ç ı k ı l ı ğ ı n d a , d ö r t b ir
y a n a casu slar salın m ah d ır.”
 N iz û m ü ’t-M ülk

N i z a m ü ’I - M ü l k e se r b o y u n c a b ir h ü k ü m d a r p r o t o t i p i
v e r m e y e ç a b a l a r . “ C ü m l e h ü k ü m d a r l a r ı n k e n d is in d e n s o r u l ­
d u ğ u c i h a n d e d ik le r i a ile n in r e isi o l a n ” h ü k ü m d a r “ d ü n y a
işle r i v e c i h a n a h a li si n in k a m u d ü z e n in d e n s o r u m l u d u r ; fi t ­
n e v e k a r g a ş a o n u n sa y e sin d e b a st ı r ı l ı r ; a d a l e t i s a y e si n d e
h o ş ç a z a m a n g e ç i r ip k e n d ile r i n i g ü v e n d e h isse t m e l e r i v e i d a ­
r e sin e d u a c ı o l m a l a r ı iç in in sa n la r ı n g ö n l ü n d e v e g ö z ü n d e
o n a d a i r d e r in b ir s a y g ı v a r d ı r ;” h ü k ü m d a r t ü m d ü n y a d a n
s o r u m l u o l d u ğ u iç in “ c ih a n ı b a y ı n d ı r k ıla r . T a ş r a d a n y e r a lt ı
s u l a n iç in k a n a l l a r a ç a r , ı r m a k l a r a y a t a k l a r y a p t ır ır , b ü y ü k
su l a r ı n a k ı ş ı iç in k ö p r ü l e r i n ş a e d e r , y e r l e şim b ir im le r in i d ü ­
z e n le r , t a r l a l a r ı e k im e e l v e r işli k ıla r , su r l a r ı y ü k se lt ir , y e n i ş e ­
h ir le r k u r a r , y ü k s e k y a p ı l a r v e g ö r k e m l i m e sk e n le r t e sis e d e r ,
a n a v e iş l e k y o l l a r d a k o n a k l a r b i n a e d e r , ili m t a lip lil e r i iç in
m e d r e se le r in in şa sı n ı b u y u r u r . B ö y l e c e b u k u b b e d e h o ş b i r
s e d a b ı r a k ı r ; k a z a n d ı ğ ı d u a l a r ı n s e v a b ı n a d a d iğ e r c i h a n d a
n a i l o l u r .”
E n t e l e k t ü e l b ir i k i m i h a iz “ C i h a n h ü k ü m d a r ı n ı n ilm i, b ir ­
ç o k a y d ın lı ğ ın k e n d isi n d e n b e sle n d iğ i, in sa n la r ı n y o lu n u a y ­
d ı n la t ıp o n la r ı k a r a n l ık t a n k u r t a r a n b ir m u m u a n d ır ı r .” Y a l­
n ız N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü n h ü k ü m d a r ı n A r a p ç a b ilm e sin i n ç o k
d a e l z e m o l m a d ı ğ m ı if a d e e t m e s i b iz i M e l i k ş a h ’m A r a p d ilin e
v a k ı f o l d u ğ u h u s u su n d a şü p h e y e d ü şü r d ü . Ç ü n k ü v e z ir in
A r a p ç a b ilm e n in h ü k ü m d a r o l m a k iç in t e m e l b ir v a s ı f o l d u ­
ğ u n u sö y le m e si v e M e l i k ş a h ’ın A r a p ç a b il m e m e si d u r u m u n ­
d a h ü k ü m d a r ı n b u b e y a n d a n in c in m e si s ö z k o n u s u o l a b ili r d i.
A d a l e t e se r e h â k i m o l a n a n a t e m a o l a r a k iş le n m iş v e b ir
h ü k ü m d a r ı n h ü k ü m d a r o l m a sı n ı n m e şr u iy e t v e i d a m e sin i t e ­
m in e d e n y e g â n e k ı s t a s o l a r a k t a r i f e d ilm işt ir : Z i r a “ H ü k ü m ­
d a r la r ın z u lm ü v e u ğ u r su z lu ğ u y ü z ü n d e n p a d işa h la r ın ö m r ü
k ı sa lı r ve sa lt a n a t la r ı b a şk a sın m e lin e g e ç e r .” N i z a m ü ’l-
M ü l k ’e g ö r e “ G ü z e l z a m a n la r , a d i l h ü k ü m d a r l a r ı n h ü k ü m
s ü r d ü ğ ü z a m a n l a r d ı r .” Ç ü n k ü h ü k ü m d a r fı t r a t v e k u d r e t
a ç ı s m d a n s ı r a d a n b ir i d e ğ ild ir : “ H ü k ü m d a r v e d i ğ e r le r i a r a -
 Siy asetn am e

ijjn d a k i e n b ü y ü k f a r k o n u n h ü k m ü n ü n g e ç m e si d ir .” N i z a ­
m ı ı’l- M ü i k ’ü n d e v le t n a z a r iy e sin d e d in v e İ d a r î işle r b ir b ir in e
*,ık ıc:ı b a ğ lıd ır . O n a g ö r e “ d in v e h ü k ü m d a r b i r b i r le r i n in k a r -
ılfiji g i b i d i r H ü k ü m d a r ı n v a t a n ı n d a b ir k a r g a ş a b a ş g ö st e r in -
(,(' ilin d e b u n d a n z a r a r g ö r e r e k b o z g u n c u l a r a v e d in î e ğr ile -
11' g ü n d o ğ a r . K e z a d in d e b ir fe sa t v ü c u d a g e lir se m e m le k e t ­
t e n iz a m k a l m a z v e d a h i m a y a s ı b o z u k l a r p a l a z l a n a r a k p a d i ­
şa h ın it ib a r ın ı s a r s a r l a r ; k a l p l e r k a r a n ı ; s a p k ı n l ı k a y y u k a ç ı ­
k a r v e a si le r g a l e b e ç a l a r ,” O n a g ö r e p a d i ş a h a h a lk ı n e n b a ­
sit b ir fe r d i d a h i k o l a y c a u l a şa b i l m e l i , m a r u z a t m ı b iz z a t a r z
f ı l c b il m e li d ir ; “ M e m l e k e t i y ı k ı m a sü r ü k l e y ip r a iy y e t i p e r iş a n
fd e n e n b ü y ü k şe y p a d i ş a h a u l a ş m a k t a k i z o r l u k t u r ; b u n a
m u k a b i l p a d i ş a h a e r iş m e k k o l a y l ı ğ ı h a l k iç in e n b ü y ü k s a a ­
d e t t ir . H a l k ı n z a h m e t siz c e h ü k ü m d a r a b u k a d a r k o l a y u l a ş ­
t ığ ın ı g ö r e n m e m u r l a r v e u m m â l a y a ğ m ı d e n k a l a r a k r a iy y e -
((.• z o r b a l ı k y a p a m a z l a r , h a l k t a n m u a y y e n v e r g i d ı ş m d a b ir
şe y a l a m a z l a r .” H ü k ü m d a r h e r d a i m m ü t e y a k k ı z o l m a lı d ır :
“ Y a n ı b a ş m d a y a h u t u z a ğ ı n d a k a l m ı ş o r d u v e r a iy y e t in d u ­
ru m la n m a r a şt ır ıp o n la r d a n h a b e r d a r o lm a k p a d işa h lığ ın g e ­
r e k le r in d e n d ir . H ü k ü m d a r b ö y le y a p m a z is e ş a n m a n o k s a n
g e li r v e h a l k b u n u o n u n g a f i l , i h m a l k â r v e g a d d a r b ir i o l d u ­
ğ u n a y o r a r a k : “ M e m l e k e t t e y o l s u z l u k , b o z g u n c u l u ğ u n a l ıp
b a şı n ı g i t m e si p a d i ş a h ı n u m u r u n d a d e ğ i l .” d e r . “ Şa y e t p a d i ­
ş a h , o l a n b it e n d e n h a b e r d a r d a t e d b ir a l m ı y o r s a z u l m e r ız a
g ö s t e r i p z a l im le r e o r t a k o l u r ; y o k e ğ e r h a b e r d a r d e ğ il s e a h ­
m a k , a y m a z , k a r a b ir c a h ild ir . B u ik i it h a m d a h o ş d e ğ i l d i n ”
N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü n i d a r e t e o r is in d e “ a d a l e t ” si n e q u a
n o n [ o l m a z s a o l m a z ] b ir ş a r t o l a r a k t a k d i m e d ilir . “ K ü f r ile
b e lk i a m m a z u l m ile p a y d â r k a l m a z m e m l e k e t ” s ö z ü n ü d ü s ­
t u r e d i n e n v e z ir in b u t u t u m u e s e r b o y u n c a a n l a t ı l a n b a z ı h i­
k â y e l e r le d e st e k le n ir . D o l a y ı s ı y l a o n a g ö r e a d a l e t i n t a h a k ­
k u k e t m e si iç in m u t l a k s u r e t t e İ s l a m o l m a y a l ü z u m y o k m n
T a b i r i c a i z s e d e n e b il ir k i , a d a l e t m e r t e b e o l a r a k v e z i r in d e v ­
le t t e o r i s i n d e İ s l a m ’d a n ü st ü n d ü r .
 N iz am ü ’l-M ülk

O n a g ö r e k u d r e t li h e r k işin in a r d ı n d a o n u d e st e k le y e n
b ir y a r d ım c ısı v a r d ır : “ A n ıla c a k h e r h ü k ü m d a r ın a r k a sı n ­
d a k a t i s u r e t t e f e r a s e t s a h i b i b i r v e z i r v a r d ır . B ü y ü k p e y ­
g a m b e r l e r iç in d e b u k a n u n g e ç e r li d ir . N i t e k i m Sü l e y m a n
b in D a v u d ’u n A s ı f b . B e r h i y a ’sı , M u s a p e y g a m b e r i n k a r d e ­
şi o l a n H a r u n ’u , M u h a m m e d M u s t a f a a l e y h i s s a l a t u v e s s e ­
l a m ı n E b u b e k i r S ı d d ı k ’ı v a r id i . U l u h ü k ü m d a r l a r d a n K e y -
h u s r e v ’in G u d e r z ’i, İ s k e n d e r ’in A r i s t o t e l e s ’i, M i n u ç e h r ’in
S â m ’ı , E f r e s y â b ’ın P îr â n - ı v i s e ’si, G u ş t a s b ’ın C a m a s p ’ı,
R ü s t e m ’in Z e v â r e ’s i , B e h r a m - g û r ’u n H u r e r û z ’u v e N û ş i r e -
v â n - ı â d i l ’in B ü z ü r c m i h r ’i v a r i d i . ”
N i z a m ü ’l- M ü l k , h i k â y e l e r i n d e n m a k s a d ı n ı n b u n la r d a n
ib r e t a l m a k o l d u ğ u n u b iz z a t k e n d is i iz a h e d e r e k h ü k ü m d a ­
r ın v a s ı fl a r ı y l a ilgili şu n l a r ı sö y le r : “ Y o k s a k it a b ı m ı z ı n m a k ­
s a d ı m a s a l a n l a t m a k d e ğ ild ir . G a y e m i z m ü r e ff e h ç a ğ l a r ç a t ı p
işle r in is t ik r a r lı o l m a sı n ı n a l a m e t i iy i b i r h ü k ü m d a r ı n z u h u r
e d i p b o z g u n c u l a r ı t e p e l e m e si , g ö r ü ş le r in in a y n i y le s a b i t o l ­
m a s ı , v e z i r v e p î ş k â r â n ı n ı n iy i v e a si l o l m a l a r ı , işi e h li n e v e r ­
m e l e r i , ik i m e ş g u liy e t i a y n ı k i şiy e , b i r işi ik i a y r ı ş a h s a t e v d i
e t m e m e l e r i, s a p k ı n m e z h e p l ile r le m ü c a d e l e e d i p t e m iz m e z ­
h e p lile r i t e r fi e t m e le r i, z a l im le r e k a r ş ı se r t o l m a l a r ı , y o l l a r ı
g ü v e n l i h a le g e t i r m e l e r i, a sk e r le r in in v e r ia y e t in in k e n d i s i n ­
d e n k o r k m a l a r ı , si p a h - s â l â r l ı ğ ı y e n i y e t m e t o y d e l i k a n l ı l a r a
d e ğ il t e c r ü b e li i h t i y a r la r a e m a n e t e t m e le r i , k işiy i a l t ı n sa h i b i
d e ğ il h ü n e r s a h i b i o l d u ğ u iç in t u t m a l a r ı , d ü n y a m e n f a a t i iç in
d i n le r i m s a t m a m a l a r ı , h e r şe y i u su l ü n c e ic r a e t m e le r i , d in v e
d ü n y a işl e r in in u y u m lu y ü r ü m e s i iç in h e r k e si li y a k a t le r in c e
is t i h d a m e t m e le r i, h e r k e se y e t e r liliğ i ö l ç ü ş ü n c e iş b u y u r m a ­
la r ı, b u n a m u g a y i r h a r e k e t e t t iğ in d e h ü k ü m d a r ı n m ü s a a d e
e t m e m e si v e t ı p k ı k a d i m z a m a n l a r d a k i g i b i işle r i a d a l e t d e n ­
g e si v e i d a r e k ı lıc ıy la t a n z i m e t m e k t i r .”
O n a g ö r e id a r e c il e r in h a t a y a p m a p a y l a r ı d i ğ e r i n s a n l a r a
n is p e t le g a y e t le d ü şü k t ü r : “ T a n r ı a z z e v e c e lle k a t ı n d a p a d i ­
ş a h l a r ı n iş le d ik le r i g ü n a h t a n d a h a b ü y ü k g ü n a h y o k t u r .” Z i ­
 Siy asetn am e

r a s ı r a d a n b ir in sa n ın y a p t ı ğ ı b i r h a t a s a d e c e k e n d is in e z a r a r
v e r e b i le c e k k e n id a r e c i n in b i r h a t a s ı b ir m ille t e m a l o la b ilir .
N i z a m ü ’l - M ü l k s o n d e r e c e ş a i r a n e b ir ü s l u p l a g e ç m iş t e k i
a d il v e k u d r e t l i h ü k ü m d a r l a r ı n ism i n i şö y le a n a r : “ B ilg e p a -
(.lişa h la r a b i r b a k k i n a s ı l h a t ı r ı sa y ı lı r işl e r y a p a r a k a v a z e le -
l in i â l e m e D a v u t g i b i sa l m ı ş v e b u k u b b e d e h o ş b ir s e d a b ı ­
r a k m ı şla r d ı r . F e r i d u n ’a b i r b a k v e İ s k e n d e r ’e v e E r d e ş î r ’e v e
N û ş i r e v â n ’a , v e D â r â b ’a v e E m i r ü ’l- m ü ’m în in Ö m e r v e E m i-
r ü ’l - m ü ’m în in A li e f e n d im iz e v e Ö m e r b . A b d u l a z i z ’e v e b ir
h a k H a r u n R e ş i d ’e v e M e ’m û n ’a v e M u ’t a s ı m ’a v e İ s m a i l b .
A h m e d S â m â n î ’y e v e b ir b a k M a h m u d b in Se b ü k t e k î n ’e ...
A lla h c ü m l e si n e r a h m e t iy le m u a m e l e e t si n . Y a p t ı k l a r ı işle r
o r t a d a d ır , t a r ih le r d e v e k it a p la r d a k ıssa la r ı y a z m a k t a d ır .
( ) k u y u c u l a r b u h ü k ü m d a r l a r d a n h â l â sit a y iş le b a h s e t m e k t e
v e o n l a r a d u a l a r e t m e k t e d ir le r .”
N i z a m ü ’l - M ü l k e se r i n d e fe lse fi m ü l a h a z a l a r d a b u l u n ­
m a k t a n z i y a d e m e se le le r i n t a t b i k i m ü m k ü n o l a n k ı sı m la r ı
ü z e r i n d e d u r u r . E s e r b ö y le c e , r iv a y e t e t t i ğ i h i k â y e le r d e n d o ­
la y ı s a l t b ir s i y a s e t k i t a b ı ; h a d is e l e r i b ir d e v le t a d a m ı n ı n g ö ­
z ü n d e n y o r u m l a m a s ı y l a s ı r a d a n b ir m a s a l k i t a b ı ; i ç t im a i v e
ik t i sa d i h a y a t a t a t b i k i m ü m k ü n k a n a a t l e r i t a k d i m i a ç ısın -
ı la n k u r u b i r t e o r i k i t a b ı ; o l a y l a r ı t e n k id e v e t a h l il e t a b i t u t ­
t u ğ u iç in b ir t a r i h k i t a b ı o l m a k t a n k u r t u l u p a l a n ı n d a y a z ı l­
m ış y e g â n e e se r o l m a h ü v iy e t i k a z a n a r a k N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü n
d e v le t id a r e si y l e ilg ili b ü t ü n t e c r ü b e si n i ö m r ü n ü n s o n y ı l la ­
r ı n d a d ö k t ü ğ ü b i r t ü r si y a s i h a t ı r a t k i t a b ı şe k li n d e t a r ih t e k i
y e r in i a lır .
F a r s ç a d a n T ü r k ç e y e y a p ı l a n t e r c ü m e l e r in e n t e h li k e l i y a ­
n ı ik i d i l i n f a r k h d u r u m l a r ı t a s v i r v e t a r i f iç in b e n z e r t a b i r v e
t a n ı m l a n k u l la n m a la r ı d ı r . Ö t e y a n d a n m e s e l a “ si y a se t , t e d ­
b i r ” g i b i k e li m e le r in z a m a n iç in d e k a z a n d ı k l a r ı v e k a y b e t t i k ­
le r i a n l a m ı g ö z ö n ü n e a l a r a k m e t in iç in d e t a m o l a r a k g e ld i­
ği a n la m ı b u lm a k , b u s a h a d a t e r c ü m e y a p a n a r a şt ır m a c ıla r
için d i k k a t e d i lm e si g e r e k e n h u su sl a r d a n d ı r . E se r in t e r c ü m e ­
 H iz am ü ’l-M ülk

si n d e b iz d e n e v v e l k i le r in e lsin e - i s e l a s e d e d iğ i , O s m a n i i c a
o l a r a k b i lin e n t a b i r v e ı s t ı l a h l a r d a n fa y d a l a n d ı k . E se r in k l a ­
si k b ir e se r o l m a s ı n d a n ö t ü r ü t e r c ü m e d il in d e b u g ü n d e k u l ­
la n ıld ığ ı iç in ç o k d a m e h c u r s a y ı l m a y a n b ir n e si r ü s l u b u n u
t e r c ih e t t ik . F a r s ç a v e T ü r k ç e a r a s ı n d a k i t a r ih se l a k r a b a h k -
t a n d o l a y ı b a z ı d e y im v e c ü m l e y a p ı l a r ı n ı k e l im e k e l im e
T ü r k ç e y e ç e v i r m e k t e n m e t n in n a k l e t m e y i a m a ç l a d ı ğ ı m a k ­
s a d a z a r a r v e r e c e ğ i e n d i şe si y l e e ld e n g e ld iğ in c e s a k ı n d ı k .
B ö y l e m u h t a s a r b ir m u k a d d ir r le d e t e r c ü m e u su l ü v e fe lse f e s i
ü z e r in d e f a z l a d u r m a d a n şu n u sö y l e y e b il ir iz k i, m e t n in y a z ı l ­
d ığ ı d ile k a y ı t sı z şa r t s ı z s a d ı k k a l m a p r e n si b iy le y a p ı l a n t e r ­
c ü m e le r in ç e v i r iy e k o n u o l a n m e t n e t e r c ü m a n o l a m a y a c a ğ ı
k a n a a t i n d e y i z . B u m a n a d a İ t a ly a n l a r ı n , “ T r a d u t t o r e , T r a d i-
tore”, “ m ü t e r c im h a in d ir ” v e c iz e si n i h a t ır la y a r a k , on u
T ü r k ç e y e , “ M ü t e r c i m , m e t n e a n c a k ih a n e t e d e r e k o n u n r u ­
h u n a s a d ı k k a l a b i l i r ,” şe k li n d e ç e v ir e b ilir iz .

M . T ah a A yar
2 0 0 9 , H a z ir a n
L o s A n g e le s
 E sir g e y e n v e b a ğ ı ş l a y a n A l l a h ü T e â l â ’n ın a d ı n a

Z e m i n u z a m a n ı y o k t a n v a r e d e n , k u l l a r ı n d a n a z ı ğ ı e sir ­
g e m e y e n , a ç ı k se ç iğ i g iz liy i g i z e m i d e r in d e n b ile n , g ü n a h l a r ı ­
m ı z ı ö r t b a s e d e n A l l a h ü T e â l â a z z e v e c e lle y e h a m d o l su n !
Ö t e y a n d a n , y a r a t ı l m ı ş l a r ı n e n ü st ü n ü , p e y g a m b e r l e r i n e n
se ç k in i , e v r e n in y a r a t ı c ı s ı r a b b i n g ö z b e b e ğ i , K u r ’a n - ı a z i-
m u ’ş - ş a n ’ın b e z e ğ i, k ı y a m e t g ü n ü n d e ü m m e t in k o r u y u c u v e
k o l l a y ı c ı sı ü z e r in e s a l â t v e s e l a m o l a s ı , A b d u l l a h o ğ l u M u -
h a m m e d ’e s e l a m o l s u n v e s e l a m o l s u n o n u n a i l e ç e v r e s in e v e
y in e s e l a m o l s u n A l l a h ü T e â l â ’n ın g ü v e n il ir v e p e k şe r e fli,
o n u n b ir icik y a k ın d o st la r ın a .
 Giriş Fash

Kitabın Tertip Edilişi ve Sebeb-i Telifini

Beyan Eder

N iz a m ü M - m ü lk H a şa n b e n d e le r i d e r k i, y ıl 4 7 0 [M . ,
1 0 7 7 - 1 0 7 8 ] o l a n d a , M u h a m m e d Y e m în û E m i r ü l - m ü ’m în in
A l p a r s l a n o ğ l u p e r v a n e - i a ’la ş a h l a r şa h ı S u l t a n M u ’iz-
z ı ı ’c l- d ü n y a v e ’d - d in E b u ’l- F e t h M e l i k ş a h - e ’iz z a ll a h e n sa r a -
lu ı şu b e n d e n iz e v e d iğ e r k u l l a r ı n a şö y le e m ir b u y u r d u ; “ H e r
b ir in iz m e m le k e t e d a i r d ü ş ü n ü p sa l t a n a t ı m ı z d e v r in d e k i a k -
.sak 'h k lar ı t e sp i t e d in iz . D e r g â h , d i v a n v e s a r a y ı m ı z d a y e r in e
g c t ir ik n e s i g e r e k ir k e n e s g e ç i le n y a h u t g ö z ü m ü z d e n k a ç a n
d u r u m l a r ı g ö z d e n g e ç i r in iz . A y r ıc a e v v e lk i p a d i ş a h l a r ı n ic r a
e t m iş o l d u k l a r ı h a l d e b iz im d e y a p m a m ı z g e r e k ir k e n i c r a sı n ­
d a n g e r i k a l d ı ğ ı m ı z d u r u m l a r ı s a p t a y ı n ı z . Ü z e r le r in d e fi k i r ­
le r e y le y e lim , b u fi k ir le r i h a y a t a g e ç i r e li m d e d i n v e d ü n y a i ş ­
le r im iz y o l u n c a y o r a d a m ı n c a i d a m e e t sin d iy e g e r e k Se l ç u k ­
lu la r ın g e r e k b a ş k a p a d i ş a h l a r ı n t ö r e v e â d e t l e r i ü z e r in d e
i n ü t a l a a e d i p b u m ü t a l a a l a r ı a ç ı k se ç i k o l a r a k k a l e m e a l a r a k
b iz e s u n u n u z . B i z e a r z ı y a p ı l a n b u ç a l ı ş m a l a r d a n m a k u l o l a ­
n ın ı h a y a t a g e ç i r e l im k i h e r b ir iş k u r a l ı n c a y a p ı ls ı n . M e v ­
la ’y a ı s m a r l a y a l ı m iş le r im iz i a r d ı n d a n . İ l a h i g a z a b a u ğ r a m a ­
m a k iç ü n m e m le k e t t e h a k k ı y l a y a p ı l a n y a h u t f e s a d a b u l a ş ­
m ış h e r n e v a r ise h a b e r d a r o l a k m . Z i r a A ll a h ü T e â l â b u
 N iz am ü ’l-M ülk

m e m le k e t i b iz e ih s a n b u y u r m u şt u r ,' z i r a A l l a h ü T e â l â b iz d e n
d ü n y a n im e t le r in i e sir g e m e m işt ir . Z i r a A ll a h ü T e â l â d ü ş ­
m a n l a r ı m ı z ı k a h r u p e r iş a n e y le m işt ir . B u n d a n ö t ü r ü d ü r k i
m e m le k e t d â h il i n d e b u n d a n b ö y le A l l a h ü T e â l â ’n ın ş e r i a t v e
e m i r le r i n e m u h a l i f y a h u t m u g a y i r b i r iş n e o l m a h n e sü r e g e l-
m e lid ir .
B e n d e le r i N i z a m ü ’I - m ü I k H a ş a n , m e z k û r e m r e il iş k in b i l­
g i sin i, g ö r g ü s ü n ü , t e c r ü b e si n i v e ü s t a t l a r ı n d a n ö ğ r e n d i ğ i h e r
n e v a r ise â l i m a k a m l a r ı n a a r z e t m işt ir . V e d a h i b u k i t a b ı 5 0
f a s ı l d a t o p a r l a m ı şt ır . H e r b ir b a b a ilişk in fi h r ist t e m a l u m a t
v e r ilm işt ir . K i t a p , o k u y u c u y a sık ıc ı g e lm e si n , h o ş ç a o k u n s u n
d i y e h e r b a b t a b e y a n e d ile n k o n u y a ilişk in h a d i s v e K u r ’a n
a y e t le r i, v e c iz sö z le r , k ı s s a l a r v e b u k ı s s a l a r d a n h isse le r , g e ç ­
m iş z a m a n b ü y ü k l e r in in sö z le r i n i d e a n d ı m . E se r , h a k k ı y l a
o k u n u p h a y a t a g e ç i r il d iğ i t a k d i r d e ik i c ih a n ın p ü f n o k t a l a r ı
d â h il n ic e f a y d a l a r ı n e ld e e d ile c e ğ i t ü r d e n b ir e se r d ir . B u n ü s ­
h a y ı H a z a n e - i m a ’m u r e (A ll a h b e r e k e t in i a r t ı r sı n ) iç in d ü ­
z e n le y ip t a m a m a e r d ir d i m . İ n ş a l l a h b e ğ e n il ir v e e l ü s t ü n d e
t u t u lu r .
B ir t e k p a d i ş a h v e b u y r u k s a h i b i y o k t u r k i b u k i t a b ı g ö r ­
m e z d e n g e le . Ö z e ll ik le ş u d e v r u d e v r a n iç in d e k i t a p n e k a ­
d a r sı k l ı k l a o k u n s a d in v e d ü n y a işle r in d e k i t e y a k k u z l a r ı a r ­
t a r d a a r t a r v e d a h i d o st u d ü şm a n d a n a y ır m a k t a k i u st a lık ­
la r ı p e k işir . B ö y le c e ö n le r i a y d ı n l a n ı r v e i s a b e d i k a r a r l a r v e r ­
m e k iç in y ü z le şt ik le r i k a p ı l a r a ç ılır . D i ğ e r y a n d a n p a d i ş a h l ı k ,
d e r g â h u b a r g â h , d i v a n u m e y d a n , m e c lis v e e m v a l , h a lk ı n
v e o r d u n u n h a lle r i, v e r g i işle r i v e b u n u n g i b i n ic e m e se le y e
v â k ı f o l u r la r . Ü l k e s a t h ı n d a , y a k ı n u z a k , ö n e m l i ö n e m s i z d ö ­
n e n n e v a r is e k e n d ile r i n d e n g iz li s a k l ı k a l m a z . A l l a h ü T e â -
l â ’n ın r ı z a s ı n a v e ik i c ih a n ın m u t l u l u ğ u n a n a i l o l u r la r .
B ir v e b ir ic ik o l a n A l l a h ’ın iz n i v e d e s t e ğ i y le k i t a p t a m a ­
m a e r m işt ir .
 Fasılların Fihristi

Bil k i, b u k i t a p e lli fa s ı l d a n m ü t e şe k k i ld ir . T e v fik A l ­

l a h ’t a n d ır .

B İ R İ N C İ F A SI L
D e v r a n ı n g i d i ş a t ı , h a lk ı n h a lle r i v e y e r y ü z ü n d e k i s a l t a n a ­
tı d a i m o l a sı h ü k ü m d a r e f e n d im iz e ö v g ü d ü r .

İ K İ N C İ F A SI L
P a d i ş a h l a r ı n , A l l a h ü T e â l â ’n ın k e n d ile r in e s u n d u ğ u n i­
m e t le r in k a d r i n i b i lm e l e r in e d a i r d i r

Ü Ç Ü N C Ü F A SI L
P a d i ş a h ı n d i v a n - ı m e z â l i m ’e o t u r u ş u , a d a l e t , g ü z e l a h l a k
v e iy iliği ic r a sı

D Ö R D Ü N C Ü F A SI L
V e z ir le r in v e m u t e m e t le r in h a lle r in e d a i r

B E Ş İ N C İ F A SI L
İ k t a sa h ip le r i v e r e a y a y a n a sı l d a v r a n d ı k l a r ı n a d a i r

A L T I N C I F A SI L
K a d ı l a r , h a t ip le r , m u h t e sib l e r v e işle r in in r e v n a k b u l m a s ı ­
n a d a ir

Y E D İ N C İ F A SI L
A m i l , k a d ı , r e is , ş a h n e v e m u h t e si b in v a z i y e t le r in i t e ft iş
ve şa r t la r ın a d a ir d ir
 N iz am ü 'l- M ü lk

S E K İ Z İ N C İ F A SI L
D i n v e ş e r i a t işle r in in e sa sl ı t e t k i k v e t e ft i şi n e d a i r

D O K U Z U N C U F A SI L
D e v l e t n a z ı r la r ı n ı n m a d d i d u r u m l a r ı n a v e v a z i y e t le r i n e
d a ir

O N U N C U F A SI L
Sa h ib - h a b e r , m u h b ir le r e , b e r id le r e v e iz le y e c e k le r i s i y a s e ­
te d a ir

O N B İ R İ N C İ F A SI L
B a r g â h t a n g e le n fe r m a n v e e m ir l e r in sa y g ı n t u t u l m a s ı n a
d a ir

O N İ K İ N C İ F A SI L
P a d i ş a h ı n h a y a t i m e se le l e r ile ilgili o l a r a k d e r g â h t a n g u -
la m g ö n d e r m e si

O N Ü Ç Ü N C Ü F A SI L
C a s u s l a r ı se v k v e id a r e ; m ü l k ü n se l a m e t i v e r a i y y e t in i ş ­
le r in e d a i r

O N D Ö R D Ü N C Ü F A SI L
M a sla h a t ge r e ği h a b e r c i v e p o st a c ıla r ın g ö n d e r ilm e si

O N B E Ş İ N C İ F A SI L
A y ık lık v e s a r h o ş l u k h a li n d e y k e n v e r ile n e m ir le r d e d i k ­
k a t li d a v r a n ı l m a s m a d a i r

O N A L T I N C I F A SI L
V e k il- i h a s v e işle r in in n it e liğ in i n r e v n a k ı n a d a i r d i r

O N Y E D İ N C İ F A SI L
P a d i ş a h ı n n e d i m le r i v e y a k ı n la r ı n ı n işl e r in in d ü z e n l e n m e ­
sin e d a i r d i r

O N S E K İ Z İ N C İ F A SI L
D e v l e t m e se le l e r in d e p a d i ş a h l a r ı n â l im le r le is t i ş a r e e t m e ­
sin e d a i r d i r
 Siy asetn am e

O N D O K U Z U N C U F A SI L
C e s u r sü v a r i le r , le v a z ı m a t ı v e m e m le k e t iç in işl e r in in t a n ­
zim in e d a ir d ir

Y İ R M İ N C İ F A SI L
E n v a i ç e şi t m u r a s s a si l a h l a r ı n y a p ı m ı v e b a r g â h ı n t a n z i ­
m in e d a i r d i r

Y İ R M İ B İ R İ N C İ F A SI L
E lç il e r in v a z iy e t v e g i d i ş a t l a r ı ; işle r in in t a n z im in e d a i r d i r

Y İ R M İ İ K İ N C İ F A SI L
K o n a k l a m a y e r l e r in d e v e m e r h a l d e o r d u iç in e r z a k b u ­
lu n d u r u lm a sın a d a ir d ir

Y İ R M İ Ü Ç Ü N C Ü F A SI L
O r d u n u n i s t ih k a k ı n ı n b e l ir le n m iş o l m a s ı n a d a i r

Y İ R M İ D Ö R D Ü N C Ü F A SI L
O r d u n u n fa r k l ı ı r k v e k a v i m l e r d e n t e şk il in e d a i r d i r

Y İ R M İ B E Ş İ N C İ F A SI L
R e h i n a l m a k v e r e h in e le r in p a d i ş a h d e r g â h ı n d a t e v k i fi n e
d a ir d ir

Y İ R M İ A L T I N C I F A SI L
T ü r k m e n l e r i n h e r t ü r l ü h iz m e t e a l ı n m a l a r ı n a d a ir d ir .

Y İ R M İ Y E D İ N C İ F A SI L
B e n d e g â n ı n i ç t i m a s ı v e işl e r in in t a n z i m i n e d a i r

Y İ R M İ S E K İ Z İ N C İ F A SI L
S a r a y g u l a m l a r ı n ı n t e r fi s i v e işle r in in t a n z i m i n e d a i r d i r

Y İ R M İ D O K U Z U N C U F A SI L
H u s u s i v e u m u m i g ö r ü ş m e l e r iç in iz in v e r m e k

O T U Z U N C U F A SI L
Ş a r a p m e c lis in in t e r t i b in d e k i b ü t ü n in c e lik le r e d a i r

O T U Z B İ R İ N C İ F A SI L
B e n d e g â n v e h iz m e t k â r la r m d e r g â h t a t a n z im in e d a ir d ir
 N iz am ü ’l- M ü lk

O T U Z İ K İ N C İ F A SI L
A sk e r le r in ih t i y a ç , t a l e p v e b e n z e r m e se le l e r i n e d a i r d i r

O T U Z Ü Ç Ü N C Ü F A SI L
T e ç h iz a t , s il a h v e s a v a ş p u s a t l a r ı n ı n h a z ı r l a n m a s ı v e se f e ­
r e d a ir d ir

O T U Z D Ö R D Ü N C Ü F A SI L
H a t a e y le y e n y ü k se k m e v k id e k ile r in p a y l a n m a s ı n a d a i r d ir

O T U Z B E Ş İ N C İ F A SI L
D e r g â h - ı A l î ’n in a s e s , m u h a f ı z v e n ö b e t ç i le r in e d a i r d i r

O T U Z A L T I N C I F A SI L
P a d işa h ın so fr a t a n z im a d a b ı v e t e r t ib in e d a ir d ir

O T U Z Y E D İ N C İ F A SI L
İ şle r in in e h li o l a n b e n d e g â n v e h i z m e t k â r l a r ı n h a k l a r ın ı n
t e sl i m in e d a i r d i r

O T U Z S E K İ Z İ N C İ F A SI L
M e m l e k e t t e k i r e a y a , i k t a v e m u k t i a n l a ilgili iz le n e c e k s i ­
y a se t e d a ir

O T U Z D O K U Z U N C U F A SI L
M e m l e k e t v e h ü k ü m d a r l ı k m e s e le le r i n d e a c e le e d i l m e m e ­
sin e d a i r d i r

K I R K I N C I F A SI L
E m ir - i h a r e s, ç u b d â r â n v e m e m l e k e t m e se le le r i n d e k i c e z a
u su lü n e d a ir d ir

K I R K B İ R İ N C İ F A SI L
H ü k ü m d a r ı n A l l a h ’ın k u l l a r ı n ı h e r iş v e m ü ş k ü l d e b a ğ ı ş ­
la m a sın a d a ir d ir

K I R K İ K İ N C İ F A SI L
İ k i a y r ı r e sm i işin b i r k işiy e t e k l i f e d il m e m e sin e , işsiz le r in
a t ıl b ı r a k ı l m a y ı p is t i h d a m ı n a , i t i k a t ı s a f v e a si l o l a n l a r a v a ­
z ife b u y u r u l m a s ı n a , m e m le k e t i v e b i z z a t ö z ü n ü d in i e ğ r i le r ­
d e n s a k ı n m a y a d a i r d ir
 Siy asetn am e

K I R K Ü Ç Ü N C Ü F A SI L
T e se t t ü r e h lin e , h a r e m d a i r e sin e p a d i ş a h ı n i d a r e s i a lt ın -
ıb ık ile r e v e k o m u t a n l a r ı n ı n t a n z im in e d a i r d i r

K I R K D Ö R D Ü N C Ü F A SI L
î s i a m h ü k ü m d a r l a r ı n ı n d ü ş m a n ı o l a n s a p k ı n d in l i v e H a ­
r ic ile r in t e şh ir i n e d a i r d i r

K I R K B E Ş İ N C İ F A SI L
M e z d e k ’in z u h u r u , m e z h e b in in n it e liğ i v e N û şi r e v â n - ı
iKİil’in o n u k a t l e t m e si n e d a i r d i r

K I R K A L T I N C I F A SI L
A t e şp e r e s t S i n d b â d ’m z u h u r u v e N i ş a b u r M ü s l ü m a n l a r ı
a r a s ı n a sa ç t ı ğ ı n i f a k v e r i y a k â r l ı ğ a d a i r d i r

K I R K Y E D İ N C İ F A SI L
B â t ı n î v e K a r m a t î l e r i n z u h u r u v e A l l a h ’ın la n e t i ü z e r in e
o l a s ı m e z h e p le r in i y a y m a l a r ı

K I R K S E K İ Z İ N C İ F A SI L
H u r r e m e - d i n t a r a f t a r l a r ı n ı n i sy a n ı n a d a i r d i r

K I R K D O K U Z U N C U F A SI L
P a d i ş a h ı n h a z in e s a h i b i o l u ş u v e o n u i d a r e si

E L L İ N C İ F A SI L
M a z l u m l a r ı n ş ik â y e t le r in i d in le y ip c e v a p l a r v e r m e k v e
h a k l a r ın ı t e sU m e t m e y e d a i r d i r

E L L İ B İ R İ N C İ F A SI L
V il a y e t l e r d e n h â s ı l o l a n g e lir in h e s a p l a n m a s ı n a v e t a n z i­
m in e d a i r d i r
 Birin ci Fasti

Devranın Gidişatı, Halk ın Halleri ve

Y eryüzündeki Saltanatı Daim Olası
H ük üm dar Efendim ize" Övgüdür

A ll a h ü T e â l â h e r ç a ğ d a h a l k a r a s ı n d a n b ir in i se ç e r e k o n u
l ı i i k ü m d a r l a r a y a r a ş ı r b i r t a k ı m ö z e ll ik le r le d o n a t ır . D ü n y a
iijier i v e c i h a n a h a li si n in k a m u d ü z e n in d e n o n u s o r u m l u k ı-
liir a k fit n e v e k a r g a ş a k a p ı sı n ı o n u n e liy le k a p a t ı r . A d a l e t i s a ­
y e sin d e h o ş ç a z a m a n g e ç i r ip k e n d ile r in i g ü v e n d e h i sse t m e le ­
ri v e i d a r e si n e d u a c ı o l m a l a r ı iç in i n sa n l a r ı n g ö n l ü n d e v e g ö ­
z ü n d e o n a d a i r d e r in b ir s a y g ı u y a n d ır ır .
A ll a h y a z d ı y s a b o z s u n , b ir b a ş k a l d ı r ı , il a h i k u r a l l a r ı h a ­
fi fse m e y a h u t A l l a h ü T e â l â ’n ın e m ir l e r i n i y e r i n e g e t i r m e k t e
b i r g e v ş e m e o r t a y a ç }k m a s ı d u r u m u n d a H a k k T e â l â o n la r ı
c e z a l a n d ı r a c a k v e y a p t ı k l a r ı ç ir k in işle r in k a r ş ı l ı ğ ı n ı v e r e c e k ­
t ir ; A l l a h ü T e â l â b iz e b ö y l e si g ü n le r g ö s t e r m e s i n , b ö y l e si t a ­
lih si z l ik le r y a ş a t m a s ı n ! V e k a t i su r e t t e , is y a n ı n u ğ u r s u z l u ğ u ,
A ll a h ü T e â l â ’n m g a z a b m ı b u t ü r i n s a n l a r a e r işt ir ir . Ö y le k i
a r a l a r ı n d a n b a s ir e t li i d a r e c il e r ç ı k m a z ; t e f r i k a k ı l ı ç l a n ç e k i­
lir v e k a n l a r d ö k ü l ü r . B u g ü n a h k â r t a k ı m ı , k a r g a ş a v e d ö k ü ­
le n k a n l a r a r a s ı n d a h e l a k v e d ü n y a o n l a r d a n p i r ü p a k o l a -

M e l i k ş a h k a st e d ilm işt ir .

11
 N iz am ü ’l-M ülk

n a d e ğ i n e li g ü ç l ü , sır t ı p e k o l a n l a r k e y fi n c e d a v r a n ı r . T ı p k ı
sa z l ı ğ a d ü ş e n a t e şi n , k u r u n u n y a n ı n d a o l d u ğ u n d a n ö t ü r ü y a ­
şı d a y a k ı p y a n d ı r m a s ı g i b i , b u b o z g u n c u l a r t a y f a s ı y ü z ü n ­
d e n d e b ir ç o k m a su m u n k a n c a ğ ız ı d ö k ü lü r .
N i h a y e t , A l l a h ü T e â l â ’n ın t a k d i r i ile k u l l a r d a n b ir isi s a a ­
d e t v e d e v le t e e r işir . H a k k T e â l â b u k işi n in b a h t ı n ı a ç a r a k t a ­
lih in i o n a y a v e r k ıla r , o n a v e r d i ğ i a k ı l v e fik ir le e li a l t ı n d a k i ­
le r i l a y ı k ıy la i s t i h d a m e d e r , o n l a r ı b a ş a r ı l ı o l a b il e c e k le r i m a ­
k a m v e m e v k iy e y e r le şt ir ir . H a l k a r a s ı n d a n h i z m e t k â r l a r ı n ı
v e a d a m l a r ı n ı t e k t e k se ç e r e k h e r b ir in e b i r t a k ı m r ü t b e le r ,
m e r t e b e le r v e r ir . D in v e d ü n y a m e se le l e r i n e k if a y e t le r in d e
o n l a r a g ü v e n ir . S a ğ l a d ı ğ ı a d a l e t s a y e si n d e h a y a t l a r ı n ı r a h a t ­
ç a i d a m e e t si n le r d iy e , i t a a t y o l u n u y o l b ile n v e k e n d i işle r iy ­
le m e ş g u l o l a n t e b a y ı s ı k ı n t ı l a r a k a r ş ı k o lla r .
V e d a h i h i z m e t k â r v e a t a n m ı ş l a r ı n b ir in d e n y a k ı ş ı k s ı z b ir
d a v r a n ı ş y a h u t b ir y o l s u z l u k s a d ı r o l u r d a b u k i şin in b i r t a ­
k ı m y a p t ı r ı m la r , k ı n a m a l a r v e ö ğ ü t l e r le y o l a g e l m e s i v e g a f ­
le t u y k u s u n d a n u y a n m a sı d u r u m u n d a g ö r e v in d e d e v a m ı
sa ğ la n u :; y o k e ğ e r u y a n m a z s a g ö r e v i n e d e r h a l s o n v e r i le r e k ,
y e r i n e o m a k a m a la y ı k b ir is i t a y in e d ilir . V e d a h i n a n k ö r
o l a n v e h u z u r u n k a d r ü k ıy m e t in i b ilm e y e n , iç le r i n d e ih a n e t
t a s a r l a y ı p i s y a n k â r l ı k g ö s t e r e n , h a d d i o l m a y a n işle r e b u r u n ­
la r ı n ı s o k a n k im se le r h a k e t t ik l e r i ö l ç ü d e p a y l a n a r a k , h a k e t ­
t ik le r i ö l ç ü d e c e z a l a n d ı r ı l ı r l a r v e d a h i; o l a k i y a p t ı k l a r ı n d a n
v a z g e ç e r l e r d iy e b a ğ ı ş l a m a k a p ı s ı h e r d a i m a ç ı k t u t u lu r .
Ö t e y a n d a n h ü k ü m d a r c i h a n ı b a y ı n d ı r k ıla r . T a ş r a d a n
y e r a lt ı s u l a r ı iç in k a n a l l a r a ç a ı ; ı r m a k l a r a y a t a k l a r y a p t ır ır ,
b ü y ü k su l a r ı n a k ı şı iç in k ö p r ü l e r in şa e d e r , y e r l e ş im b ir im le ­
r in i d ü z e n l e r , t a r l a l a r ı e k im e e lv e r işli k ıla r , s u r l a r ı y ü k se lt ir ,
y e n i şe h ir le r k u r a r , y ü k s e k y a p ı l a r v e g ö r k e m l i m e s k e n l e r t e ­
sis e d e r , a n a v e işl e k y o l l a r d a k o n a k l a r b in a e d e i; ilim t a l i p ­
lile r i iç in m e d r e s e l e r in i n ş a s ı n ı b u y u r u r . B ö y le c e b u k u b b e d e
h o ş b ir se d a b a k i b ır a k ır ; k a z a n d ığ ı d u a la r ın se v a b ın a d a d i­
ğ e r c i h a n d a n a il o lu r .

12
 Siy asetn am e

A ll a h ü T e â l â , t a r ih in b u d ö n e m i n in d e k a d i m ç a ğ l a r d a
y u .^ am ış şa h l a r ı n z a m a n ı g i b i o l m a s ı v e h a l k a s a a d e t v e h u ­
z u r b a h ş e t m e si iç in n e sli a t a d a n a t a y a t a b ü y ü k A f r a s y a b ’a
d a y a n a n u l u p a d i ş a h ı m ı z ı d a h a ö n c e h i ç b ir p a d i ş a h a b a h ş e ­
d il m e m iş o l a n y ü c e l ik v e k e r a m e t le r le b e z e d i.
G ü z e l b i r ç e h r e , t e m i z a h l a k , a d a l e t , c iv a n m e r t li k , y i ğ it ­
lik , b in ic ilik , ilim , e n v a i ç e ş it p u s a t l a r ı k u l l a n m a m a h a r e t i ,
m u h t e li f s a n a t l a r a v â k ı f o l u ş , A ll a h ü T e â l â ‘n ın y a r a t t ı k l a r ı ­
n a ş e f k a t v e m e r h a m e t , v a a t v e a d a k l a r ı n a v e f a , d in d e i s t i k a ­
m e t , p ir ü p a k b ir i t ik a t , H a k k T e â l â ’y a k u l l u ğ u s e v m e k , t e -
h c c c ü d v e n a fi l e o r u ç l a r a r ia y e t , d m b i lg in le r i n e s a y g ı g ö s t e r ­
m e k , z a h it v e d e r v iş le r i a z i z v e m u t e b e r t u t m a k , ili m e h lin i
h i m a y e e t m e k , h i k m e t s a h ip l e r i n e m u n t a z a m a n s a d a k a v e r ­
m e k , y o k s u l l a r a iy ilik e y le m e k , k ü ç ü k d e r e c e li m e m u r l a r a v e
h i z m e t k â r l a r a m ü ş f i k o l m a k v e z a l im le r i n k ö k ü n ü t e b a d a n
k a z ı m a k g i b i h ü k ü m d a r l ı ğ a y a k ı ş a n h a sl e t le r i H a k k T e â l â
o n a ih s a n e t t i.
M u h a k k a k A lla h ü T e â lâ , o n u n liy a k a t v e it ik a d ı ö lç ü ­
şü n c e k e n d is in e d e v le t ,ve m e m l e k e t v e r d i . C i h a n ı o n a b a ğ l ı
k ı l a r a k o n u n i k t i d a r v e sa y g ı n lı ğ ı n ı d ü n y a â l e m e e r işt ir d i.
B ü t ü n c ih a n a h a l i s i v e r g iy e b a ğ l a n d ı v e o n a y a k ı n o l d u k l a r ı
e n d a z e d e k ılıc ın ın g a z a b ı n d a n sa k ın a b i ld il e r .
H a l i fe l e r d e n b a z ı sı d e v r i n d e h e r n e k a d a r m e m l e k e t sı n ı r ­
la r ı g e n iş le m iş is e d e b u h a life l e r in z ih in le r i sü r e k l i a si le r in
k e n d i ik t i d a r l a r ı n a k a r ş ı is y a n l a r ı y l a m e ş g u l id i . A l l a h ’a ş ü ­
k ü r l e r o l su n k i , b u d e v ir d e o n a k a r ş ı iç in d e m u h a l e fe t a r z u ­
s u b e sle y e n y a h u t o n a i t a a t d a i r e si n d e n ç ı k a n h i ç k i m s e y o k ­
t u r . A l l a h ü T e â l â b u d e v le t i k ı y a m e t e d e k p a y i d a r k ıl sın v e
h a lk b u h ü k ü m d a r m siy a se t v e a d a le t i sa y e sin d e h o şç a z a ­
m a n g e ç i r si n , h a y ı r d u a l a r e t si n le r d i y e k e m g ö z l e r i b u d e v -
le t - i ş a h a n e d e n u z a k t u t su n .
D e v l e t in d u r u m u b e y a n e d il e n m in v a l ü z r e d ir . İ l m in ö l ç ü ­
s ü v e iy i t ö r e l e r i n t e si si d e v le t in h a li ile k ı y a s l a a n la şıl ır . C i ­
h a n h ü k ü m d a r ı n ı n il m i b i r ç o k a y d ı n l ı ğ ı n k e n d i s i n d e n b e s ­

13
 N iz am ü ’l-M ülk

le n d i ğ i, i n sa n l a r ı n y o lu n u a y d ı n l a t ı p o n l a r ı k a r a n l ı k t a n k u r ­
t a r a n b ir m u m u a n d ır ır . O n u n h i ç b ir k ı l a v u z a , h i ç b ir r e h b e ­
r e ih t iy a c ı y o k t u r . B u n u n l a b i r li k t e c ih a n g i r h ü k ü m d a r ı n b a ­
şı b i r t a k ı m k a y g u l a r d a n d a â z â d d e ğ il d ir ; b e lk i d e k u l la r ı n ı
s ı n a m a k , o n l a r ı n k a b il iy e t v e m e z iy e t le r in i b il m e y i a r z u e d e r .
Ş u a c i z b e n d e si n e p a d i ş a h l a r d a o l m a z s a o l m a z b i r t a k ı m n i­
t e lik le r i v e p a d i ş a h l a r ı n i c r a e d e g e l d ik le r i h a l d e b u g ü n k ü l e ­
r in t a t b i k e t m e d ik le r i n o k t a l a n h o ş a g i d e n y a h u t g i t m e y e n
t a r a f l a r ı y l a n e v a r ise b il d ik l e r im , o k u d u k l a r ı m , işit t ik le r im
k a d a r ı v e y â d ı m d a k a l d ı ğ ı n isp e t t e k a l e m e a l m a m e m r ü fe r ­
m a n b u y r u l d u . Y ü c e fe r m a n g e r e ğ i n c e b i r k a ç fa s ı l k ı s a c a y a ­
z ı y a d ö k ü l d ü . H e r fa sı l, o f a s l a y a k ı ş ı r v e a n l a şı l ı r b i r t a r z l a
z i k r e d i ld i. B it e v fik il lâ h i T e â l â .

14
 îk in ci Fasıl

Padişahların, A llahü Teâlâ’nm Kendilerine

Sunduğu Nim etlerin Kadrini Bilmelerine
Dairdir

P a d i ş a h l a r a ş a n ı y ü c e H a k k T e â l â ’n m r ı z a sı n ı g ö z e t m e k
(■ er ek t ir . H a k k T e â l â r ı z a sı h a l k a y a p ı l a n i h s a n v e o n l a r a r a ­
s ı n d a y a y g ı n l a ş t ı r ı l a n l ü t u f ile sa ğ la n ır . T a b a n ı n h a y ı r d u a s ı
d a im i o lu n c a o m e m le k e t a y a k t a k a lır v e h e r ge ç e n g ü n g e ­
lişir . O l m e l ik , o l d e v r ü d e v le t t e n n im e t le n ir v e b u c i h a n d a
iyi b ir n a m , ö t e c i h a n d a k u r t u l u ş a e r e r e k v e r e c e ğ i h e s a p p e k
k o l a y o lu r . N i t e k i m a t a l a r d e m i şle r d i r k i : “ S a l t a n a t k ü f ü r ile
d e v a m b u lu r ; a m m a z u lü m v e g a d d a r lık la p a y d â r k a lm a z .”
R iv a y e t o lu n m u şt u r k i Y u su f a le y h isse la m b u d ü n y a d a n
g ö ç ü n c e , o n u a t a l a r ı n ı n c i v a r ı n a g ö m m e k iç in İ b r a h i m a le y -
h i sse l a m ı n t ü r b e si n in y a n ı b a ş ı n a g e t ir d ile r . C e b r a i l a ie y h is-
s e l a m g e li v e r e r e k : “ D u r u n , t u t u n o n u t u t t u ğ u n u z y e r d e , b u ­
r a sı o n u n m e k â n ı d e ğ ild ir , k ı y a m e t g ü n ü , h ü k m e t t i ğ i s a l t a ­
n a t ın h e sa b ı n ı v e r m e k z o r u n d a d ı r .” d e d i. Şu h a l d e Y u s u f
p e y g a m b e r i n h a l i b ö y le o l u n c a v a r se n d iğ e r le r in in h a l- i p ü r
m e la lle r i n i h e s a p e t .
P e y g a m b e r e f e n d im iz d e n şö y le c e n a k l e d i l i r k i: “ B u c i ­
h a n d a h a l k a id a r e c i l i k y a p a n l a r , m a h ş e r g ü n ü h u z u r a e lle r i
b a ğ l ı g e t ir ilir le r . Ş a y e t a d i l im iş ise , a d a l e t o n u n e lle r in i ç ö z ü -

15
 N iz c ım u l- M ü lk

v e r i r v e c e n n e t e u la şt ı r ı r ; y o k e ğ e r z a l im im iş ise z u l m ü e lle ­
r in i b a ğ l a r v e e lle r i b o y n u n d a n z in c i r e v u r u l m u ş b ir şe k il d e
o n u c e h e n n e m e g ö t ü r ü r .”
V e d a h i r iv a y e t o l u n u r k i, k ı y a m e t g ü n ü b i r k i m s e , i d a r e ­
s i a l t ı n d a b u l u n a n b ir ş a h ı s t a n , h a l k t a n , e v s a k in le r in d e n , e li
a l t ı n d a k i l e r d e n h e s a b a ç e k il e c e k ; h a t t a k o y u n l a r ı g ü d e n ç o ­
b a n d a n sü r ü sü y le ilgili s o r u l a r ı c e v a p l a m a s ı ist e n e c e k t ir .
R i v a y e t o l u n u r k i, b u fa n i c i h a n d a n g ö ç m e z d e n e v v e l b a ­
b a s ı n d a n A b d u l l a h b in Ö m e r b in E l - H a t t â b şö y le s u a l e t t i:
“ B a b a c ı ğ ı m , b ir d a h a se n i n e z a m a n v e n e r e d e g ö r e c e ğ i m ? ”
B a b a s ı : “ Ö t e k i c i h a n d a . ” d iy e y a n ı t la d ı. A b d u l l a h , “ D a h a
e r k e n g ö r m e k i s t i y o r u m ."d e d i . B a b a s ı , “ B i r in c i o l m a d ı ik in ­
c i, o d a o l m a d ı ü ç ü n c ü g e c e b e n i r ü y a n d a g ö r e c e k s i n . ” d e d i.
A b d u l l a h , t a m o n ik i y ıl b a b a s ı n ı n s ö z ü n ü e t t iğ i r ü y a y ı g ö r ­
m e d i. N i h a y e t b ir g e c e o n u r ü y a s ı n d a g ö r ü n c e d e d i k i : “ B a ­
b a c ı ğ ı m , v e fa t ı n d a n s o n r a ü ç g ü n iç in d e se n i g ö r e c e ğ i m i s ö y ­
le m e m iş m i y d i n ?” B a b a s ı : “ Se v g ili o ğ l u m , B a ğ d a t c i v a r ı n d a
h a r a p h a l d e b ir k ö p r ü v a r id i , g ö r e v l il e r d e o n a r ı m ı n ı i h m a l
e t m iş l e r i d i, b ir k o y u n u n d a a y a ğ ı o r a d a k i b ir d e l iğ e d e n k g e ­
li v e r m i ş d e k ır ı lm ış. Şi m d iy e d e ğ in o n u n d a v a s ı y l a m e şg u l
i d i m . ” d iy e c e v a p v e r d i."'
A le m i n e fe n d isi , s a l t a n a t ı h e p sü r e si şu n u k e si n li k le b e lle -
m e l id ir k i, o b ü y ü k g ü n , h ü k m e t t i ğ i h a l k a d a i r b iz a t ih i k e n ­
d is i h e s a p v e r e c e k t i r ; b u h e s a b ı b a ş k a b ir in e h a v a l e e t m e s i
s ö z k o n u s u o l m a y a c a k t ı r . M a d e m k i h a l b ö y le y k e n b ö y le d ir ,
b u b ü y ü k m e se le y i b a ş k a s ı n a b ı r a k m a s a g e r e k t ir . H a l k ı n iş­
le r in d e n g a fi l o l m a s a g e r e k t ir . E lin d e n g e ld iğ in c e , g iz li d e n
y a h u t a ç ı k t a n h a l k l a h e m h a l o l m a s ı , h a l k a k ı y a n e lle r i k ır ıp
z a l im le r i n z u l m ü n d e n h a lk ı m u h a f a z a e t m e si s o n u c u g e le c e k
b e r e k e t o n u n h ü k ü m e t ç a ğ l a r ı n a d o k u n u r i n ş a a l l â h u T e â lâ .

Sö z ü e d ile n v a k ı a n ın H z . Ö m e r d e v r in d e B a ğ d a t ’t a v u k u b u lm u ş o l m a sı
t a r ih se l o l a r a k m ü m k ü n d e ğild ir . Z i r a B a ğ d a t H . 1 4 5 ’t e A b b a s i h a life si
M a n s u r t a r a fı n d a n k u r u l m u şt u t

16
 ü çü n cü Fasd

Padişah ın Divan-ı M ezâlim ’e Oturuşu,

A dalet, Güzel A hlak ve İyiliği İcrası

P a d işa h ın h a ft a d a ik i g ü n d iv a n - ı m e z â lim e o t u r u p ,
m a z lu m u n h a k k m ı z a lim d e n a l a r a k o n a v e r m e si, k o n u y u
a r a c ısız b ir şe k ild e t e b a a d a n b iz z a t k e n d isin in d in le y ip
o n a h ü k m e t m e s i g e r e k t ir . N i s p e t e n ö n e m l i o l a n l a r y a z ı l ı
o l a r a k k e n d i s i n e a r z e d i l m e l i v e h ü k ü m d a r b u m e se le le r i n
h e r b ir in i n n e t i c e l e r i n i d e k â t i p l e r e y a z d ı r m a s ı la z ı m d ı r .
C i h a n h ü k ü m d a r ı n ı n h a i t a d a ik i g ü n h a k s ı z l ı ğ a v e g a d r e
u ğ r a y a n la r ı h u z u r u n a ç a ğ ır ıp o n la r ı b iz z a t k e n d isin in d in ­
l e d i ğ i h a b e r i m e m l e k e t t e y a y ı l ı n c a z a l i m l e r d e h ş e t e k a p ı lı r ,
a y a k la r ın ı d e n k a lır la r ve c e z a y a ç a r p t ır ılm a k o r k u su n d a n
ö t ü r ü h iç k i m s e n i n h a k s ı z l ı k v e y o l s u z l u k y a p m a y a g ö z ü
k e sm e z .
E s k i l e r i n k i t a p l a r ı n d a o k u d u ğ u m k a d a r ı y l a , A c e m şa h -
la r ın m k a h ir e k se r iy e t i [Sâ sâ n île r ], b ir a l a n d a t o p la n m ış
z u l m e u ğ r a y a n l a r ı d a h a iy i g ö r m e k v e t e k t e k d e r t le r in e ç a ­
r e o l m a k iç in , a t l a r ı n s ı r t l a r ı n ı n ü z e r in e k u r u l d u k l a r ı , t a h ­
t a d a n y ü k s e k ç e b i r m a h f i l y a p a r l a r i m i ş . B u n u n se b e b - i
h i k m e t i ş u id i k i ; e ğ e r p a d i ş a h b ü y ü k k a p ı l a r , m ü s t a h k e m
k a le l e r , d e h l i z l e r v e p e r d e l e r a r d ı n d a b i r y e r d e o t u r u r s a a r t
n iy e t lile r , k ö t ü m a k s a t l ı l a r v e z a l i m l e r m a z l u m l a r ı n p a d i ş a -

17
 N iz an ıü ’l- M ü lk

h m h u z u r u n a ç ı k m a l a r ı n ı e n g e l l e y e r e k , şi k â y e t i n i d i l l e n d i r ­
m ek ten a lık o y a r la r /
İ ş it t im k i b ir p a d i ş a h ı n k u l a k l a r ı a ğ ı r işit ir m i ş. M ü t e r c i m ­
le r in , h a k s ı z l ı ğ a u ğ r a y a n k işi le r i n sö z le r i n i o n a y a n lı ş a k t a r a ­
c a k l a r ı n d a n , d o l a y ı s ı y l a v e r e c e ğ i k a r a r ı n m e se l e y e u y g u n s u z
d ü şe c e ğ i n d e n k a y g u d u y m u ş . O d a t a n ı y a b i l m e k iç in , h a k ­
sız lığ a u ğray an k im se le r i n k ı r m ı z ı e l b is e g i y in m e le r i n i’"",
b u n l a r d ı ş ı n d a k i h iç k im se n in o r e n k b i r g i y si g i y in m e m e le ­
r in i fe r m a n b u y u r m u ş . B u p a d i ş a h b ir filin ü st ü n e k u r u l u r v e
b ir o v a d a b e k le r v e k ı r m ı z ı g i y i n e n h e r k e sin o r a d a t o p l a n ­
m a s ı n ı e m r e d e r im iş . D a h a s o n r a b o ş b ir a l a n a g e ç e r v e o n ­
la r ı t e k t e k y a n ı n a ç a ğ ır ır , y ü k s e k b ir se s le v a z i y e t v e ş i k â y e t ­
le r in i d il e g e t i r e n in sa n la r ı n d e r t le r in e d e v a o l u r m u ş .
H ü k ü m d a r l a r ö t e c i h a n d a m a h c u p o l m a m a k iç in h iç b ir
şe y k e n d il e r in d e n g iz li k a l m a s ı n d iy e b ü t ü n b u işle r i d i k k a t ­
le ic r a e d e r l e r d i .

E m ir - i A d i l ’in H i k â y e s i d i r

Sâ m â n î l e r s o y u n d a n İ s m a i l b in A h m e d is m i n d e g a y e t le
a d i r ’"’", m e z iy e t le r i s a y m a k l a b it m e z , T a n r ı a z z e v e c e lle y e
it ik a d ı t a m o l a n b ir h ü k ü m d a r v a r id i. F a k i r f u k a r a y ı k o r u ­
y u p g ö z e t m e s i o n u n z i k r e d il e g e l e n fa z i le t l e r in d e n s a d e c e b ir
t a n e siy d i. H o r â sâ n , İr ak ve M â v e r â ü n n e h r ’in a t a la r ın ın
m ü l k ü n d e o l d u ğ u İ sm a i l , B u h â r a ’d a i k a m e t e t m e k t e y d i.
Y a k u b b in I ^ y s S î s t â n ’ın b a ğ r ı n d a n b i r b a ş k a l d ı r ı y l a ç ı ­
k a r a k ö n c e c ü m l e S î s t â n ’ı, s o n r a H o r a s a n ’a il e r le y e r e k c ü m -

Y a n i g a d r e u ğ r a y a n la r ı n şik â y e t le r in i p a d i ş a h a ile t m e k için a r a c ı lı k y a p a n

t e r c ü m a n y a h u t h a c ip le r in ( p e r d e d â r l a r ) m e se le y i ç a r p ıt m a y a d a e k sik
a n l a t m a sın m ö n ü n e g e ç m e k iç in b ö y le b ir u su l t a k i p e d ilm işt ir .
B u g e le n e k u z u n su r e İ r a n ’d a d e v a m e t m işt ir . B a z e n şi k â y e t i o l a n k işi k â ­
ğ ı t b i r e lb ise g iy e r d i.
‘ Sâ m â n îl e r ’d e s a l t a n a t sü r e n h ü k ü m d a r a b ir l a k a p v e r m e k a d e t id i. Sö z ü
e d U e n e m i r ö ld ü k t e n so n r a “ e m ir - i m a z i ” L ak ab ıy la am lm ışt ır .

18
 Siy asetn am e

le H o r a s a n ’ı, s o n r a I r a k ’a v a r ı p c ü m l e I r a k m ü l k ü n ü z a p t ü
r a p t e t t i. D â î l e r ’ o n u n a k lı n ı ç e lip b i r şe k il d e İ sm a i lî le r g ü r u ­
h u n a b a ğ l ı k ıld ıla r . B ö y l e c e g ö n l ü B a ğ d a t h a l i f e s i n e ’"’" k a r ş ı
so ğ u d u . A k a b in d e H o r â sâ n v e I r a k o r d u su n u t o p la y a r a k h a ­
life y i k a t i v e A b b a s î h a n e d a n ı n ı n b e şiğ in i y e r l e b ir e t m e k iç in
B a ğ d a t k a p ı l a r ı n a y ü r ü m e y e n iy e t e t t i.
Y a k u b ’u n B a ğ d a t ’a ile r le d iğ i h a b e r i n i a l a n h a lif e o n a b ir
e lç i ile ; “ Se n i n B a ğ d a t ile işin y o k , b ir k a r g a ş a y a h u t b ir b u h ­
r a n ın b a ş g ö s t e r m e m e s i iç in se n in K û h i s t â n , H o r â s â n v e I r a k
t a r a f l a r ı m i d a r e e t m e n v e g e r i d ö n m e n d a h a h a y ır lıd ır .” h a ­
b e r in i sa l d ı . Y a k u b , “ M u h a k k a k su r e t t e d e r g â h ı n ı z ı n e şi ğ in e
g e li p , y o l u n c a y o r a d a m m c a i t a a t i m i s u n m a d a n , siz e o l a n a h ­
d im i t a z e l e m e d e n g e r i d ö n m e y e c e ğ i m .” d i y e r e k h a life n in fe r ­
m a n ı n a b o y u n e ğ m e d i . H a l i f e n ic e e lç ile r y o l l a d ı ğ ı h a l d e Y a ­
k u b ’u n c e v a b ı d e ğ i şm e d i . O r d u l a r ı n h e d e f in i B a ğ d a t o l a r a k
g ö s t e r d i . O n a k a r ş ı işk il le n e n h a life B a ğ d a t ’ın ile r i g e le n le r i­
n i t o p l a y a r a k o n l a r a şö y l e d e d i: “ Ö y le g ö r ü n ü y o r k i Y a k u b
b in L e y s b i z e i t a a t t e k u s u r e t m işt ir . B u r a y a a r t n iy e t le g e l­
m e k t e d ir . B i z o n a g e lm e si n i fe r m a n b u y u r m a d ı ğ ı m ı z h a ld e
g e lm e k t e ; g e r i d ö n m e s i n i e m r e t t iğ im iz h a l d e d ö n m e m e k t e ­
d ir . K e sin li k le iç in d e h a in c e e m e l le r b e sl e m e k t e d ir . Z a n n ı m -
c a B â t ı n î ’le r e t a b i o l m u ş t u r v e b u n u b u r a y a g e le n e d e ğ in if­
ş a e t m e y e c e k t ir . O n a k a r ş ı b i r t a k ı m ö n l e m l e r a l m a y ı ih m a l
e t m e k o lm a z . H a l ç a r e si n e o l a k i ? ” H a life n in g ö z d e a d a m ­
la r ı , B a ğ d a t ’ın ile r i g e le n le r i v e m a i y e t iy l e b ir li k t e şe h ir d e
k a l m a y ı p t a ş r a y a ç ı k a r a k k a r a r g â h k u r m a s ı n d a k a r a r k ı ld ı­
la r . Y a k u b v a r ı p d a h a li fe y i a sk e r le r i y le s a h r a d a g ö r ü v e r in c e
p l a n l a r ı s u y a d ü ş e c e k v e E m i r ü l - m ü ’m în in e k a r ş ı a r t n iy e t i
d e a y a n b e y a n o r t a y a ç ı k a c a k t ı . B i n a e n a le y h a s k e r l e r b ir o r ­
d u g â h t a n d iğ e r in e g i d i p ge lir le r . E ğ e r k i Y a k u b ’u n iç in d e is­
y a n a d a i r b i r fi k i r v a r ise y e k p a r e I r a k v e H o r â s â n e m ir le r i­

* İ sm a ilîle r
** A b b a s i h a life si

19
 H izam ü’l-Müik

n in b u n u o n a y la m a sın a im k â n v e ih t im a l y o k t u r v e d a h i o
a ç ı k ç a is y a n b a y r a ğ ı a ç a r s a b i r h a l ç a r e s i n e b a k ı p o n l a r ı t u t ­
t u k l a r ı b u y o l d a n ç e v i r ir iz , y o k e ğ e r b a ş a r a m a y ı p o n l a r l a s a ­
v a ş t a b a ş e d e m e z se k e n a z ı n d a n b ü t ü n y o l l a r k a p a n m ı ş s a ­
y ı l m a z , y a n i d ö r t d u v a r a k ı st ı r ı lm ı ş o l m a y ı z , k a ç ı ş y o l u m u z
b a r i a ç ı k o l u r d e d ile r . B u k a r a r E m i r ü l - m ü ’m în in h a z r e t le r i­
n in h o ş u n a g it t i. A y n e n b ö y le y a p t ıl a r . S ö z ü e d il e n h a li fe a i-
M u ’t e m i d A l a ’ll a h A h m e d id i.
Y a k u b v a r ı n c a , h a life n in o r d u g â h ı n ı n h e m e n k a r ş ı s ı n a
k u r u l a r a k o t a ğ k u r d u . İ k i o r d u n u n a sk e r le r i b ir b i r l e r in e k a ­
r ışt ı. A y n ı g ü n m e y d a n o k u y a n Y a k u b h a lif e y e b i r e lç i g ö n ­
d e r e r e k B a ğ d a t ’ı b o ş a l t m a s ı n ı v e a r z u e t t iğ i y e r e g i t m e si n i i s ­
t e d i. H a l i f e Y a k u b ’d a n k e r e m e d i p k e n d is in e ik i a y z a m a n
t a n ı m a s ı n ı t a l e p e t t i. Y a k u b b u t a l e b i r e d d e t t i. G e c e ç ö k t ü ­
ğ ü n d e h a li fe , Y a k u b ’u n o r d u k u m a n d a n l a r ı n a g i z li c e b a z ı
a d a m l a r y o l l a y a r a k ş u m e s a jı ile t t i: “ Y a k u b a p a ç ı k b i r isy a n
iç in d e d ir . S a p k ı n l a r l a e lb i r l iğ i e t m işt ir . H a n e d a n ı m ı z ı d a r m a ­
d a ğ ı n e d i p y e r im iz e m u h a l if l e r im iz i i ş b a ş ı n a g e t i r m e y e k a l ­
k ı şm ışt ır . O n u n l a h e m fi k ir m is i n iz , d e ğ il m i s i n i z ?” İ ç le r in d e n
b ir g r u p d e d i k i : “ B iz g e ç i m i m iz i o n u n sa y e s i n d e s a ğ l a m a k ­
t a y ız v e şu sa h ip o ld u ğ u m u z m a k a m v e r e fa h a o n u n sa y e sin ­
d e e r iş t ik , h e r n e y a p a r ise a y n ı sı n ı u y g u l a r ı z .” K a h i r ç o ğ u n ­
lu k d e d i k i: “ E m i r ü l - m ü ’m în i n in b a h s e t t iğ i d u r u m d a n h a ­
b e r d a r d e ğ il i z v e o n u n E m i r ü l - m ü ’m în in e c e p h e a l a c a ğ ı n ı d a
s a n m ı y o r u z . Şi m d e n g e r i o e ğ e r k i a le n e n isy a n ın ı a ş i k â r e y ­
le r is e b u n u a s l a t a s v i p e t m e y iz ; c e n k g ü n ü se n in le o l u r u z v e
s a v a ş v a k t i se n in s a f l a r ı n a k a t ı l ı r s a n a y a r d ı m e d e r i z .” B u
t a if e H o r â s â n e m ir le r i n d e n o l u ş m a k t a y d ı .
V e d a h i h a Ü fe Y a k u b ’u n a s k e r î k u r m a y l a r ı n ı n sö z l e r i n in
b u şe k il d e o l d u ğ u n u g ö r ü n c e g a y e t le m e m n u n o l d u . G ö z ü -
p e k b ir y ü r e k lil ik le Y a k u b ’a ş ö y l e h a b e r sa l d ı : “ M a d e m k i
n a n k ö r l ü ğ ü n ü a ç ı ğ a v u r d u n v e b a s ı m l a r ı m l a b ir lik o l d u n ö y ­
le y se b iz i a n c a k k ılıç p a k l a r ! O r d u m u n o r d u n d a n a z o l m a ­
sı n d a n d a h iç p e r v a m y o k t u r ! A l l a h ü T e â l â a z z e v e c e lle h a k ­

20
 öiy aseın am e

lin in y â r v e y a r d ı m c ı s ı d ı r v e H a k k T e â l â b e n i m le d i r v e o
e l in d e k i o r d u e s a s ı n d a b e n i m o r d u m d u n ” H a l i f e d a h a s o n ­
r a a s k e r le r i n in si l a h k u ş a n m a s ı n ı v e c e n k k ö sl e r i n e v u r u l m a ­
sın ı, s a v a ş b o r u l a r ı n m ö t m e s i n i , a sk e r i n o r d u g â h t a n ç ık ıp
d ü z a l a n d a h a r p d ü z e n in e g e ç m e le r in i f e r m a n b u y u r d u .
Y a k u b h a life n in h a b e r i n i b u m in v a l ü z r e işi t in c e : “ M u r a ­
d ı m a e r d i m . ” d e d i. V e o d a c e n k k ö sl e r in i n ç a lı n m a sı n ı , a s ­
k e r in s il a h k u ş a n m a s ı n ı , n iz a m i b ir şe k il d e o v a y a y ö n e lm e si­
n i v e h a lif e n i n o r d u s u k a r ş ı s m d a s a v a ş d ü z e n i a l m a s ı n ı e m ­
r e t t i. B i r y a n d a h a li fe , o r d u s u n u n o r t a s ı n d a y e r in i a l d ı ; b u
y a n d a n Y a k u b le y s. H a l i f e g ü r se sli b ir i sin e ik i o r d u o r t a s ı n a
v a r ı p y ü k s e k se sle , “ E y M ü s l ü m a n l a r t o p l u l u ğ u ! B ilin iz k i
Y a k u b a si o lm u şt u r . A b b â s î h a n e d a n ın ı n k ö k ü n ü k a z ı y a r a k
M e h d i y e ’d e n o l a n h a s m m ı t a h t a g e ç i r m e k , sü n n e t i o r t a d a n
k a l d ı r m a k , s a p k ı n l ı ğ ı h â k i m k ı l m a k n iy e t iy le b u r a y a g e lm iş ­
tir. T a n r ı a z z e v e c e lle n in p e y g a m b e r in in h a li fe si n e m u h a l e fe t
e d e n , T a n n a z z e v e c e ll e n i n p e y g a m b e r in e m u h a l e fe t e t m işt ir .
P e y g a m b e r a le y h isse la m a it a a t t e n y ü z ç e v ir e n , A lla h ü T e â -
l â ’y a i t a a t t e n y ü z ç e v i r m iş say ılır . V e d a h i o k iş i İ s l a m d a i r e ­
sin d e n ç ı k m ı ş o lu r . A l l a h ü T e â l â ’n ın k it a b - ı m u b i n in d e b u ­
y u r d u ğ u g i b i : ‘A l l a h ’a , r e su lu n e v e si z d e n o l a n u l u ’l e m r e it a ­
a t e d i n iz .’ [ N i s a ; 5 9 ] . Ş u h a ld e a r a n ı z d a n c e h e n n e m i c e n n e t e
t e r c ih e d e c e k , h a k k a y a r d ı m e d i p b a t ı l d a n y ü z ç e v i r e c e k le r
k im le r d i r ? D ü ş m a n l a r ı m ı z l a d e ğ il , b iz im le b i r o l u n u z !”
Y a k u b ’u n o r d u s u b u sö z le r i işit in c e H o r â s â n e m ir le r i it ­
t i f a k h a li n d e h a life n in t a r a f ı n a g e ç e r e k : “ B i z o n u n e m ir le r i­
n iz e a m a d e o l m a k iç in h u z u r u n u z a g e ld iğ in i sa n m ı ş t ı k . İ s ­
y a n v e m u h a l e fe t im g ö s t e r d i ğ i ş u d u r u m d a b i z se n in le y iz v e
s o n n e f e sim iz e k a d a r s ı r f se n in a d ı n a k ı lıç s a l l a r ı z !” d e d ile r .
H a l i f e b u sö z l e r d e n g ü ç a l a r a k o r d u y a t o p l u c a t a a r r u z a
g e ç il m e s in i e m r e t t i. D a h a ilk h a m l e d e b o z g u n a u ğ r a y a n L e y s
p e r i ş a n b ir ş e k il d e H û z i s t â n t a r a f l a r ı n a ç e k il d i . H a l i fe n i n a s ­
k e r l e r i o n u n h â z in e le r in i, a s k e r i ie v a z ı m a t ı n ı v e k a r a r g â h ı n ı
y a ğ m a l a d ı l a r . Y a k u b b in L e y s H û z i s t â n ’a v a r m c a o r d u t o p ­

2 1
 H iz am ü 'l- M ü lk

l a m a k iç in d ö r t b ir y a n a e lç ile r sa l d ı ; m e m u r l a r ı m ç a ğ ı r t a r a k
I r a k v e H o r â s â n ’m h â z in e l e r in d e n l e v a z ım a t , d ir h e m v e d i ­
n a r g e t i r m e l e r in i e m r e t t i.
H a l i f e , Y a k u b ’u n H û z i s t â n ’ı y u r t b e l le d i ğ i h a b e r in i a h n -
c a d e r h a l b ir e lç iy le o n a şö y le b ir m e k t u p y o ll a d ı ; “ B i z e m a ­
lu m o l d u k i se n m u h a l if l e r im iz in sö z l e r i y l e a l d a t ı l m ı ş , işin
so n u n u h e s a p e d e m e y e n k a l b i s a f v e t e m iz b ir in sa n sı n . A l-
la h ü T e â l â ’n ın işin e b a k k i se n i k e n d i ö z o r d u n l a d a r m a d a ­
ğ ın e d e r k e n h a n e d a n ı m ı z ı k o l l a d ı . H e p s i se n in b i r y a n ı lg ın -
d ı. Şi m d i h a t a n ı a n l a d ı ğ ı n ı v e e y le d ik le r i n d e n p i ş m a n l ı k d u y ­
d u ğ u n u b i li y o r u m . I r a k v e H o r â s â n e m ir li ğ i n e s e n d e n b a ş ­
k a s ı y a r a ş m a z . Se n i n ü s t ü n d e b ir sa l a h iy e t le k im se y i o r a y a
i h d a s e t m e y e c e ğ i z . Se n in d e v le t im iz e ç o k fa z l a h i z m e t in o l ­
m u şt u r , y a p t ı ğ ı n b u t e k y a n lı şı , h iz m e t le r in y ü z ü s u y u h ü r ­
m e t in e b a ğ ı ş l a d ı k . M a d e m k i b iz se n in b u se r k e şl iğ in i g ö r ­
m e z d e n g e l d i k , y a p t ı k l a r ı n ı o l m a m ı ş s a y d ı k , Y a k u b ’u n d a
b u d a v a d a n v a z g e ç e r e k e n k ı s a sü r e d e t o p a r l a n ı p I r a k v e
H o r a s a n ’a r e v a n o l m a s ı v e b u v ila y e t le r in m e se le l e r i y l e c a n
ü g ö n ü l d e n ilg il e n m e si ge r e k ir .
Y a k u b m e k t u b u o k u y u n c a k a l b i n d e e n u f a k b ir y u m u ­
ş a m a o l m a d ı . E y l e d ik le r i n d e n p i ş m a n l ı k d a d u y m u y o r d u .
E lç iy e t a h t a d a n b ir t a b a k iç in d e b i r p a r ç a p ı r a s a , b i r k a ç b a ­
lık v e k u r u s o ğ a n g e t i r m e l e r in i e m r e t t i. D a h a s o n r a h a l i f e ­
n in e l ç is in i g e t i r m e l e r in i v e o t u r t m a l a r ı n ı fe r m a n b u y u r d u .
E lç iy e d ö n e r e k : “ G i t v e h a li fe y e d e k i, b e n b i r b a k ı r u s t a s ı
ç o c u ğ u y u m v e p e d e r im d e n b u m e sl e ğ i ö ğ r e n m i ş i m ; y e d i k l e ­
r i m a r p a e k m e ğ i , b a h k , k u r u s o ğ a n v e p ı r a sa d ı r . S a h i b i o l ­
d u ğ u m b u s a l t a n a t ü se r v e t im n e b a b a m i r a s ı d ı r n e se n in ih ­
s a n ı n d ı r ; b u n l a r ı m a h a r e t i m v e g ö z ü p e k l i ğ i m l e e l d e e t t im .
Se n in k e l l e n i M e h d i y e ’y e * y o l l a m a d ı k ç a v e h a n e d a n ı n ı n k ö -

M e h d i y e ile k a st e d ile n , m e r k e z i b u g ü n k ü T u n u s’t a o la n , A f r i k a ’d a k i F a ­

t ı m î A le v ile r in in m e r k e z i d i t B u r a sı m ilk F a t ı m î h a life A b d u ll a h e l- m e h d i
(H . 3 0 3 ) k u r m u şt u r .

22
 Siy asetn am e

k ü n ü k a z ı m a d ı k ç a b a n a r a h a t y o k t u r . Y a h e r n e d e d i m ise
y a p a c a ğ ım ; y a h u t a r p a e k m e ğin e , b a h ğ a v e p ır a sa y a t a lim e
d e v a m e d e c e ğ im ! S a v u l k i h â z i n e l e r i s e f e r b e r e y le d im v e o r ­
d u l a r ı m ı y ı ğ d ı m , b u e l ç in in a r d ı s ı r a g e l m e k t e y i m !” e lç iy i
y o l a r e v a n e y le d i.
H a l i f e h e r n e k a d a r e lç il e r v e m e k t u p l a r y o l l a d ı y s a d a Y a -
k u b ’u k a r a r ı n d a n c a y d ı r a m a d ı . Y a k u b , o r d u l a r se v k e d e r e k
H û z i s t â n ’d a n h a r e k e t e d i p B a ğ d a t y o l u n u t u t t u . D a h a ü ç ü n ­
c ü k o n a k t a b ir k a r ı n s a n c ı s ı n a m ü p t e l a o l d u . B u a ğ ı r s a n c ı ­
n ın y a k a s ı m b ı r a k m a y a c a ğ ı n ı a n l a y ı n c a k a r d e ş i A m r ib n
L^eys’i v e li a h d ı o l a r a k t a y in e d i p , h a z i n e d e f t e r le r in i o n a t e s ­
lim e d e r e k b u c i h a n d a n g ö ç t ü .
A m r ib n L e y s o r a d a n a y r ı l a r a k K û h i s t â n ’ı n a g e ld i. B u r a ­
d a b i r sü r e k a l d ı . D a h a s o n r a H o r â s â n ’a g i d e r e k h a li fe y e s a ­
d ı k b ir h ü k ü m d a r o l a r a k o r a d a h ü k ü m r a n h k e y le d i. O r d u
v e t e b a A m r ib n L e y s ’e Y a k u b ’d a n d a h a f a z l a se v g i b e sl i y o r ­
d u . Z i r a A m r p e k y ü c e g ö n ü l l ü , e li a ç ı k , a k l ı b a ş ı n d a , y o l y o -
r a d a m b ili r id i. Ö y le in sa n c ı l v e ö y le k e r e m sa h i b i y d i k i m u t ­
f a ğ ı n ı a n c a k 4 0 0 d e v e t a ş ı y a b i l i y o r d u . V a r ın b u r a d a n h e sa p
e d i n o n u n d i ğ e r işle r in i.
V e f a k a t h a li fe n in k a l b i n d e h â l â o n u n k a r d e ş i n i n iz in d e n
g i t m e sin e v e y a r ı n b i r g ü n Y a k u b ’u n g i r i şt i ğ i işl e r e b u l a ş a c a ­
ğ ı n a il iş k in g i z li d e n b i r k o r k u v a r id i. H e r n e k a d a r  m r ’ın
b u t a r a k l a r d a b e z i y o k is e d e h a li fe b ö y le b i r şe y d e n k u ş k u ­
l a n ı y o r v e sü r e k l i o l a r a k g i z l ic e B u h â r a ’y a İ s m a i l b in A h -
m e d ’e b ir in i y o l l a y a r a k ; “ A m r b in L e y s ’e k a r ş ı k ı y a m e t v e
ü st ü n e o r d u se v k e t , h ü k ü m d a r l ı ğ ı o n u n e ll e r in d e n s ö k ü p a l.
A t a l a r ı n a s ı r l a r d ı r o r a l a r d a h ü k m e t t i ğ i v e A m r ’ın şü r e k â s ı
o n l a r d a n b u y u r t la r ı g a s p e t t i ğ i iç in se n I r a k v e H o r â s â n ü z e ­
r in d e d a h a f a z l a h a k sa h i b i s i n . B ir in c isi b u r a d a h ü k ü m r a n ­
lık se n in h a k k ı n d ı r , İ k in c isi g ü z e l a h l a k s a h i b i s i n , ü ç ü n c ü s ü
d e b e n i r n g ö n l ü m d e s e n d e n y a n a d ır . İ şt e b ü t ü n b u n l a r d a n
ö t ü r ü A l l a h ü T e â l â ’n m s a n a y â r v e y a r d ı m c ı o l a c a ğ ı n d a n
z e r r e ş ü p h e m y o k t u r . A sk e r in i n a z l ı ğ ı n d a n k a y g u d u y m a ;

23
 N iz am ü ’I- M iilk

d i k k a t b u y u r k i A l l a h ü T e â l â ‘A ll a h ı n iz n i ile n e k ü ç ü k k ı t a ­
la r b ü y ü k k ı t a l a r a g a l i p g e lm işl e r d i r . A ll a h sa b r e d e n l e r l e b e ­
r a b e r d i r ’ b u y u r m a k t a d ı r .” [ B a k a r a ; 2 4 9 ]
N i h a y e t h a life n in sö z l e r i İ s m a i l ’in g ö n l ü n d e y a n k ı b u ld u .
A m r ib n L e y s ’e c e p h e a l m a k t a k e sin k e s k a r a r k ıld ı. B ü t ü n
a sk e r le r in i C e y h u n n e h r in in g ü n e y y a k a s ı n a t o p l a y a r a k o n ­
la r ı k ı r b a c ı n ı n u c u y l a sa y d ı . Sa y ı l a r ı o n b in c i v a r ı n d a o l a n
a sk e r le r d e n sü v a r i o l a n la r ı n ı n ç o ğ u n u n ü z e n g i si t a h t a d a n d ı ;
h e r ik i a s k e r d e n b i r i n d e k a l k a n , y i r m is in d e n b ir in d e z ır h , e l ­
li si n d e n b ir in d e ise k a r g ı v a r id i. Ö y le k i b a z ı sı b in e k si z l i k t e n
z ır h ın ı in e k le r in sa ğ r ı s ı n a b a ğ l a m ı ş id i. D e r k e n C e y h u n ’d a n
h a r e k e t e g e ç i p B e lh şe h r in e u la şt ıla r .
A m r ib n L e y s N i ş a b u r ’d a o l d u ğ u s ı r a d a , İ sm a i l b in A h -
m e d ’in C e y h u n ’u g e ç i p B e lh ’e v a r d ı ğ ı , B e lh v e Se r a h s ş a h n e ­
le r in in fi r a r e t t iğ i v e İ sm a i l b in A h m e d ’in v ila y e t i z a p t a g e ld i­
ğ i h a b e r in i a l ın c a g ü l ü m s e d i. Y e t m iş b in z ır h h v e m ü s e l l a h v e
t a m t e ç h iz sü v a r i y i B e lh şe h r i n e se v k e t t i. T a r a f l a r k a r ş ı k a r ­
şı y a v a r ı p s a v a ş d ü z e n i a ld ıla r . A m r b in L e y s ’in y e t m iş b in
m ü se l la h sü v a r i s i B e lh ö n le r i n d e h e z im e t e u ğ r a d ı . O r d u s u n ­
d a n h iç k i m s e n e a ğ ı r b i r y a r a a l d ı n e d e b ir t e k i e si r a l ın d ı .
K a d e r i n g a r i p b ir c ilv e siy le h e p sin in a r a s ı n d a n s a d e c e A m r
ib n L e y s e sir a lın m ışt ı, h u z u r a g e t i r d ik le r i n d e İ sm a i l o n u n
m u h a f ı z l a r a t e sl i m e d i lm e si n i e m r e t t i. Ş u fe le ğ in işin e b a k ı n .
Ö ğ le n a m a z ın ı m ü t e a k ip o r d u g â h ın c iv a r ın d a d o la n m a k ­
t a o l a n A m r b in L e y s ’in fe r r a ş l a r m d a n b i r t a n e si n i n g ö z ü
L e y s ’e il işin c e iç i p a r ç a l a n a r a k y a n ı n a v a r d ı . A m r k e n d is in e ,
“ B u g e c e y a n ı m d a k a l , ç o k f e n a y a ln ı z h i s s e d i y o r u m k e n d i ­
m i . ” d e d i v e e k le d i : “ C a n b e d e n d e o l d u ğ u n c a k a ç ı n ı l m a z
o l a r a k y e m e ğ e ih t i y a ç d u y a r . B i r h a l ç a r e si n e b a k d a y iy e c e k
b ir şe y le r b u lu v e r , z i r a ç o k a ç ı m . ” F e r r a ş b ir p a r ç a e t t e d a r i k
e t t ik t e n s o n r a a sk e r le r d e n e m a n e t e n d e m i r b ir t a v a t e m in e t ­
t i. O r a y a b u r a y a k o ş t u r a r a k e t i k ı z a r t m a k iç in b i r k a ç p a r ç a
t e z e ğ i ü st ü st e y ığ d ı . E t i t a v a y a k o y d u ğ u n d a t u z u n o l m a d ı ğ ı ­
n ı g ö r ü n c e b ir ö l ç e k t u z a r a m a y a ç ı k t ı . G e c e ç ö k ü v e r m i şt i .

24
 Siy asetn am e

B u a r a d a b i r k ö p e k t a v a y a se ğ ir t m i ş, k a f a s ı n ı u z a t a r a k t a v a ­
d a n k a p t ı ğ ı k e m i k a ğ z ı n ı y a k m ı şt ı . C a n h a v l iy le b a ş ı n ı k a l ­
d ır a n k ö p e ğ in b o y n u n a t a v a n ın k u lp u t a k ılm ış, k ö p e k le b e ­
r a b e r t a v a d a g i t m iş t i . B u d u r u m u g ö r e n A m r b in L e y s a s ­
k e r le r e v e m u h a f ı z l a r a d ö n e r e k : “ E y a h a l î ! İ b r e t l e b a k ın ı z k i
b e n m u t f a ğ ı n d a s a b a h v a k t i 4 0 0 y ü z d e v e n in k u r b a n e d i l d i ­
ğ i v e a k ş a m v a k t i b ir k ö p e ğ i n k e m iğ i n i k a p t ı ğ ı o l k işiy im ! Şu
fe le ğ in işin e b a k ı n , s a b a h e m ir id im ; a k ş a m e si r o l d u m . ”
E m i r İ s m a i l v e A m r ib n L e y s b a h s in e il işk in o l a r a k b u n ­
l a r ı n ik isin d e n d i k k a t e d a h a ş a y a n b i r m e s e le d e şu d u r : A m r
ib n L e y s e si r a h n d ı ğ ı n d a E m i r İ sm a i l d e v le t i n ile r i g e le n le r i­
n e v e o r d u k o m u t a n l a r ı n a d ö n e r e k ş ö y le d e d i: “ B a n a b u z a ­
fe r i T a n r ı a z z e v e c e lle n a s i p e y le d i v e ş a n ı y ü c e T a n r ı ’d a n
b a ş k a k im se y e m i n n e t im y o k t u r .” S o n r a , “ B il in k i b u A m r
ib n L e y s p e k â l i c e n a p v e p e k e li a ç ı k b ir i id i; ç i ft i ç u b u ğ u ,
m a l v e le v a z ı m a t ı v a r id i. H i k m e t v e b a s i r e t sa h i b i y d i . İ şle r ­
d e o l d u k ç a c ö m e r t id i. T u z e k m e k h a k k ı b ile n k a d i r ş i n a s b i­
r isi id i . K ı l ı n a b ir z a r a r g e l m e m e s i v e e sa r e t t e n k u r t u l m a sı
iç in ç a b a g ö s t e r m e k k a n a a t in d e y im .” d e d i. İ le r i g e le n le ı;
“ E m i r e n iy isin i b ilir , u y g u n g ö r d ü ğ ü h e r n e v a r ise b u y u r ­
s u n !” d e d ile r . S o n r a s ı n d a A m r ib n L e y s ’e b ir in i y o l l a y a r a k
şu h a b e r i ile t t i: “ H i ç e n d iş e le n m e , h a li fe d e n c a n ı m b a ğ ı ş l a ­
m a sı n ı t a l e p e d e c e ğ im v e e ğ e r b u n u n iç in s e r v e t im i g ö z d e n
ç ı k a r m a k g e r e k i r se se r v e t im p a h a s ı n a b u işe g i r i şe c e ğ im . S a ­
ç ın ın b ir t e lin e z a r a r g e l m e m e s i v e ö m r ü n ü n g e r i k a la n ı n ı m
sı h h a t v e a f i y e t iç in d e g e ç i r m e n i s a ğ l a m a k fi k r i n d e y i m .”
A m r ib n L e y s b u s ö z l e r i işit in c e : “ B u v u r u l d u ğ u m z i n c i r ­
le r d e n a s l a k u r t u l a m a y a c a ğ ı m ı v e f a z l a ö m r ü m ü m k a l m a d ı ­
ğ ın ı b i l i y o r u m . H a l i f e n i n g ö n l ü a n c a k b e n i m ö l ü m ü m l e r a ­
h a t la r . E y İ s m a i l ! Sö y l e y e c e k le r i m i s a n a t a m o l a r a k a k t a r a ­
c a k g ü v e n i li r b i r e lç i y o l l a b a n a . M a h r e m a n e sö y le y e c e k b ir
s ö z ü m v a r .” d e d i. E m i r İ s m a i l o n a b ir e lç i y o l l a d ı . L e y s b u
e lç iy e , “ G i t İ s m a i l ’e b iz i b o z g u n a u ğ r a t a n ı n o o l m a d ı ğ ı n ı ,
o n u n t a k v a , i m a n v e g ü z e l a h l a k ı y l a b ir lik t e E m i r ü l - m ü ’m î-

25
 N iz am ü ’l-M ülk

n i n in g a z a b ı n ı n b iz i h e z im e t e u ğ r a t t ığ ı n ı sö y le ! B u m e m l e k e ­
t i T a n r ı a z z e v e c e lie b e n d e n g e r i a l a r a k s a n a b a h ş e t t i. Se n b u
fa z ile t i n le h ü k m e t m e y e d a h a la y ı k v e m ü s t e h a k s ı n v e b e n s e ­
n in iy ili ğ i n d e n b a ş k a b i r şe y t e m e n n i e t m e m e k t e y im . D e v l e ­
t e y e n i e r işt iğ in iç in y e t e r li s e r m a y e v e d e st e ğ i n in o l m a d ı ğ ı n ı
b i li y o r u m . B e n v e k a r d e ş i m i n b o l m i k t a r d a d e f in e v e se r v e t i
v a r d ı r . B ü t ü n g e n c - n â m e le r b e n i m t a s a r r u f u m d a d ı r v e o n l a ­
r ı s a n a t a k d i m e d i y o r u m . B ö y l e c e e lin g ü ç lü , a r k a n s a ğ l a m
o lu r . B u n l a r l a t e ç h iz a t ın ı t a m a m l a r , e k sik le r in i g i d e r i r v e h â ­
z in e n i a b a d e d e r s i n .” d i y e r e k y e n in d e n g e n c - n â m e ’y i Ç ıka­
r ı p , e lç i y e , İ s m a i l ’e v e r m e si iç in s u n d u .
E lç i, A m r ’d a n işit t ik le r in i b i r b ir n a k l e d i p , g e n c - n â m e y i
İ s m a i l ’in ö n ü n e k o y u n c a , e m ir y ü z ü n ü b ü y ü k l e r e d ö n e r e k ,
“ H e l e ş u A m r ’ın h i n liğ in e b a k ı n , a k l ı n c a b e n i t u z a ğ a d ü ş ü ­
r ü p a l d a t a r a k e b e d i b ir y ı k ı m a s ü r ü k l e y e c e k !” d e d i. G e n c -
n â m e y i e l ç in in ö n ü n e f ı r l a t a r a k : “ A l şu n u a l d ı ğ ı n ş a h s a g ö ­
t ü r v e o n a d e k i b e n i m iy ili ğ im d e n b a ş k a h a n i b ir şe y t e m e n ­
n i e t m e z d in ? A m a n n e iy ilik ! Se n v e o k a r d e ş i n b ir ö m ü r b i­
r i k t i r d i ğ in iz z u l ü m v e z o r b a l ı ğ ı b e n i m ü s t ü m e a t ı p m a h ş e r
g ü n ü k ı y a m e t t e h e p si n d e n b e n i so r u m l u t u t m a k m ı d ı r n i y e ­
t i n ? Se n v e o k a r d e ş i n o l a c a k h e r i f b u n c a se r v e t i n a s ı l k a z a n ­
d ı n ız ? D e ğ i l m i k i b a b a n ı z b i r b a k ı r u s t a s ı y d ı v e d e ğ il m i k i
siz in d e m e sl e ğ i n iz b a k ı r c ı l ı k t ı r ? B ü t ü n o se r v e t i t ü y ü b it m e ­
m iş y e t i m l e r in v e d u l k a d ı n l a r ı n m a lı n ı z o r b a l ı k l a ç a l a ç ı r p a
e ld e b ir ik t i r d in iz . Şi m d i d e k a l k m ı ş a y a k o y u n l a r ı y l a b u g ü ­
n a h ı sı r t ı m a y ü k le m e k i st e m e k t e si n . B e n im o ş e k il d e k a z a n ı l ­
m ı ş m a l l a m ü lk le iş i m o l m a z . M a h ş e r g ü n ü h e s a b ı n ı v e r in ­
c e y e k a d a r o m a l a g ö z k u l a k o l k i y e t im le r , d u ll a r , g a r i p g u -
r e b a v e m a l ı n g e r ç e k sa h i p l e r i o n l a r d a n ç a l d ı k l a r ı n ı z ı g e r i
v e r m e n iz iç in y a k a n ı z a y a p ı ş a c a k l a r d ı r . O s a a t t e d e r s i n i z k i,
b iz m a l l a r ı İ s m a i l ’e d e v r e t t i k , o n a g i d in iz . B e n o v e b a l i n a l t ı ­
n a g i r e m e m . ” İ şt e b ö y l e g ü n a h t a n s a k ı n a n v e iç in d e A ll a h
k o r k u s u t a ş ı y a n İ s m a i l, g e n c - n â m e y i e lç iy e v e r i p i a d e e d e r e k
d ü n y a m a lın a k a n m a d ı.

26
 öiy asetn am e

Z a m a n ı n e m ir le r i b ir h a r a m d i n a r d a n d a h i sa k m m ı y o r -
1ar. O n t a n e h a r a m işi h e la l e d e c e k v e o n d o ğ r u işi b a t ı l g ö s ­
t e r e c e k işl e r d e n k a ç ı n m a z v e işle r i n a k ı b e t i n in n e o l a c a ğ ı n a
b a k m a z la r .
O l a k i g a d r e u ğ r a m ı ş , y a r d ı m a ih t i y a c ı o l a n , o l a k i ç o l u k
ç o c u ğ u n u n n a f a k a s ı n ı t e m i n e d e m e y e n b ir g a r i p d e r g â h ı m ı ­
z ın y o lu n u t u t a r d a b u k a r d a k ı y a m e t t e i şi s a r p a sa r a r . B u r a ­
d a o l d u ğ u m u z u g ö r ü n c e ih t i y a c ın ı g i d e r ir iz d e iç i r a h a t y o ­
l u n a d e v a m e d e r d iy e , k a r ı n ç e t i n y a ğ d ı ğ ı s o ğ u k k ı ş g ü n le r in ­
d e ö ğ le n a m a z ı v a k t i n e k a d a r t e k b a ş ı n a a t ı n a b in i p m e y d a ­
n a k a d a r d o l a ş m a k İ s m a i l ’in â d e t i n d e n id i.
H ü k ü m d a r l a r ı n v e b ü y ü k l e r in a h ir e t t e k u r t u l u ş a e r m e k
için b u v e b e n z e r i n ic e h i k m e t li k ı s s a l a r ı v a r d ır . Z i r a d ü n y a
fa n i d ü n y a d ı r v e c ü m l e â l e m h a lk ı c i h a n d a e ğ r e t i o t u r m a k ­
t a d ır . A ll a h e n d o ğ r u s u n u b ile n d ir .

V e ı ^ T a h s i l d a r l a n , O n l a n n A t a n m a İ a n v e V e z ir le r in
H a lle r in e V a k ıf O lu n m a sın a D a ir

G ö r e v l e r in i ic r a e d e n m e m u r l a r a A l l a h ’ın k u l l a r ı n a k i b a r
d a v r a n m a l a r ı , a l d ı k l a r ı h a r a ç v e ö ş ü r ü n e z a k e t l e ist e m e l e r i ,
m a h su ll e r in i t o p l a m a d ı k l a r ı sü r e c e o n l a r d a n m a l t a l e p e t m e ­
m e l e r i g e r e k t iğ i s a l ı k v e r ilm e lid ir . Ç ü n k ü t a h s i l d a r l a r v a k t i n ­
d e n e v v e l m a l ist e r le r is e r e a y a e li n d e k in i y a r ı fi y a t ı n a s a t ­
m a k z o r u n d a k a lı ı ; z a h m e t e so k u lu r . B u d u r u m d a o işt e n z a ­
r a r e d e n h a l k p e r i ş a n v e a v a r e o lu r . V e d a h i , r a i y y e t t e n ö k ü z
ve t o h u m a m u h t a ç o l a c a k k a d a r fa k r ü z a r u r e t e d ü şe n o lu r ­
s a y e r i n d e n y u r d u n d a n c ü d a d ü ş m e s i n , g ü n le r in i h u z u r iç in ­
d e g e ç i r si n d i y e v e r g i m e m u r l a r ı n a , b ö y le l e r in e ö d ü n ç v e r ­
m e l e r i v e işi n i k o l a y l a ş t ı r m a l a r ı s a l ı k v e r ilm e lid ir .
Şö y l e iş it t i m k i Ş a h K u b â t ’ın h ü k ü m e t i d e v r in d e g ö k l e r ­
d e n r a h m e t k e sil m iş v e y e r y ü z ü n d e y e d i y ıl sü r e n b ir k ıt lık
b a ş g ö s t e r m i ş . Şa h , m e m u r l a r a e l d e k i b ü t ü n h u b u b a t s t o k l a ­
r ın ı s a t m a l a r ı n ı , h a t t a b i r k ı s m m ı s a d a k a o l a r a k v e r m e l e r in i.

27
 N iz am ü ’l-M ülk

İ h t iy a ç s a h ip l e r i n e b e y t ü l m â l d e n v e h â z in e d e n y a r d ı m o l a ­
r a k b a h ş e t m e le r in i b u y u r m u ş . Ş a h ’ın m e m u r l a n n m sı k ı t a k i ­
b i se b e b iy le o y e d i y ıl s ü r e n k ıt l ık b o y u n c a m e m le k e t t e t e k
b i r k iş in in a ç l ı k t a n ö l d ü ğ ü n e ş a h i t o l u n m a m ı şt ı r .
P a d i ş a h sü r e k li t a h s i l d a r l a r ı d e n e t le m e li, o n l a r a n e z a r e t
e t m e lid ir . C ih a n ı n v e h â z i n e n in d ö r t b a ş ı m a m u r , k e n d i ö m ­
r ü n ü n u z u n o l m a s ı iç in p a d i ş a h , m e m u r l a r k a n u n l a r a m u g a ­
y ir d a v r a n d ı k l a r ı n d a y a h u t r a iy y e t t e n g e r e k t iğ in d e n f a z l a b ir
şe y le r a l d ı k l a r ı n d a a l ı n a n şe y i s a h i b i n e ia d e e d e r e k , a l a n k i ­
şiy i d i ğ e r m e m u r l a r a ib r e t o l s u n d a a y n ı y o l s u z l u ğ u y a p m a ­
sı n l a r d i y e d e r h a l a z l e d i p u z a k la ş t ı r m a lı d ı r .

28
 Dördün cü Fasıl

Vezirlerin ve Mutem etlerin Hallerine Dair

G ö r e v l e r in i n o k s a n s ı z y e r i n e g e t i r i p g e t i r m e d ik le r in i g ö r ­
m e k iç in p a d i ş a h ı n v e z ir le r i v e m u t e m e t le r i g iz lic e s ü r e k li d e ­
n e t l e m e si la z ım d ır . P a d i ş a h ı n v e m e m le k e t i n e se n li k y a h u t
k a r g a ş a s ı o n l a r a b a ğ l ıd ı r . V e z ir iy i t a b i a t l ı b ir iy se o m e m le ­
k e t k a lk ın ı r , o r d u v e r e a y a h o ş n u t v e h u z u r lu , p a d i ş a h ise
k a y g u l a r d a n a z a d e o lu r . V e z ir şir r e t b ir isi ise m e m le k e t e t e ­
la fi v e t e d a v i s i i m k â n s ı z h a s a r l a r v e r ir v e b u se b e p l e p a d i ş a ­
h ın g ö n l ü d a r a l ır , z ih n i b u l a n ı r v e m e m le k e t t e k a r ı ş ı k l ı k l a r
z u h u r eder.

H ik â y e

R i v a y e t o l u n u r k i B e h r â m - ı G û r ’u n , h a k k ı n d a ile r i g e r i
k o n u ş u l m a s ı n a h i ç t a h a m m ü l e t m e y ip k e n d is in e g a y e t l e g ü ­
v e n d iğ i, b ü t ü n d e v le t işle r in i e m a n e t e t m iş o l d u ğ u R a s t R u ­
şe n n a m b i r v e z ir i v a r id i . K e n d i s i n e g e li n c e , g e c e g ü n d ü z d e ­
m e d e n içe r , e ğ le n ir v e a v a ç ı k a r d ı . B u v e z ir , B e h r â m ’ın v e k i l­
le r in d e n o l a n b ir in e şö y l e d e d i: “ K e n d il e r in e g ö st e r il e n a ş ı r ı
a d a l e t t e n ö t ü r ü r a iy y e t k ü s t a h l a ş m ı ş , i d a r e s i z o r la şm ı şt ı r . Ş a ­
y e t t e d b i r a l m m a z s a k o r k a r ı m b i r fe l a k e t b a ş g ö st e r e c e k t i n
P a d i ş a h işr e t m e c lis le r i v e a v p a r t il e r iy le m e ş g u l o l d u ğ u iç in

29
 N iz am ü ’l-MiHk

r a i y y e t in h a li n d e n h a b e r d a r d e ğ ild ir . B i r fit n e fe s a t o r t a y a
ç ı k m a z d a n e v v e l se n o n l a r ı y o l a g e t i r v e b i le sin k i y o l a g e t i r ­
m e k d e ik i şe k il d e o lu r . K ö t ü l e r i b e r t a r a f e t m e k , iy ile r d e n
m a l a l m a k . K i m i n m a lı n ı m ü s a d e r e e y le d e r s e m , e y le y iv e r !”
B u şe k il d e v e k i l h e r k im i y a k a l ı y o r s a v e z i r o n d a n r ü şv e t in i
a l ır ; v e k i le d e k e n d i p a y ı n ı a l m a s ı n ı e m r e d e r d i. İ ş o r a d d e y e
v a r d ı k i c ü m l e â l e m in m a lı m ü l k ü , a t ı b in it i , g ü z e l k ö l e v e c a -
r iy e sin e e l k o n d u . S o n u n d a r a iy y e t f a k i r d ü ş t ü . B ü t ü n s o y l u
s o p l u l a r y e r l e r in d e n y u r t l a r ı n d a n o l d u la r . Ö t e y a n d a n Be h -
r â m ’ın h â z in e sin d e d e z ı r n ık b ir şe y t o p l a n m ı y o r d u .
Ü s t ü n d e n b ir z a m a n g e ç t ik t e n s o n r a B e h r â m - ı G ü r ’a g ü ç ­
lü v e ç e t in b i r d ü ş m a n m u s a l l a t o l d u . A sk e r i t e şv ik iç in o n l a ­
r a b a h ş i ş v e r m e k v e o r d u y u t e ç h i z e d i p d ü ş m a n a k a r ş ı se f e r ­
b e r e t m e k ist e y e n a m a h â z in e d e n e lle r i b o ş d ö n e n B e h r â m ,
şe h r in e ş r a f ı n d a n b u n u n se b e b in i s o r d u . E ş r a f , n ic e z a m a n ­
d ı r şe h ir d e f a l a n c a l a r ı n y u r t l a r ı n d a n o l u p fila n m e m le k e t e
g ö ç e t m e k z o r u n d a k a l d ı k l a r ı n ı d i le ge t ir d ile r . B e h r â m se b e b
ü h i k m e t in i s o r u n c a m e z k û r v e z i r d e n k o r k m a l a r ı se b e b iy le ,
“ B i l m i y o r u z .” d e m e k l e k if a y e t e t t ile r . B e h r â m , b ü t ü n g ü n v e
g e c e b o y u n c a b u k o n u y u z ih n in d e m ü t a l a a e t t i a m a b ir t ü r ­
lü s o r u n u n n e r e d e n k a y n a k l a n d ı ğ ı n ı ç ö z e m iy o r d u .
E r t e si g ü n t a h t ın a k u r u la r a k ç ö le d o ğ r u y o la k o y u ld u .
B i r y a n d a n g i d e r k e n b ir y a n d a n d a d ü ş ü n m e k t e y d i . D e r k e n
g ü n d o ğ d u . B e h r â m b u a r a d a 7 - 8 fe r sa h y o l a lm ışt ı. D ü ş ü ­
n e d ü ş ü n e b i- h a l o l m u ş , k ı z g ı n g ü n e ş i n t e sir iy le a ç l ı k v e s u ­
su z l u k b a s t ı r m ı ş t ı . S u iç m e y e i h t i y a ç d u y d u . S u b u l m a u m u ­
d u y l a o v a y a şö y l e b ir b a k t ı ğ ı n d a y ü k se l e n b ir d u m a n b u l u ­
t u g ö r d ü . “ M u h a k k a k o r a d a b ir il e r i v a r d ı r .” d iy e r e k d u m a ­
n ın g e l d i ğ i t a r a f a y ö n e l d i . Y a k l a ş t ı ğ ı v a k i t u y u k l a m a k t a
o la n b ir k o y u n sü r ü sü , k u r u lu b ir ç a d ır v e d a r a ğ a c ın a ç e k il­
m i ş b i r k ö p e k g ö r d ü . H a y r e t l e r iç in d e ç a d ı r a d a h a d a y a k ­
la şt ı . Ç a d ı r d a n b ir a d a m ç ı k a r a k o n a s e l a m v e r d i. O n u t a h ­
t ı n d a n in d i r d i v e h a z ı r d a y i y e c e k n e si v a r s a B e h r â m ’ın ö n ü ­
n e k o y d u . K e n d i s i n i n k i m o l d u ğ u n u b ilm e y e n a d a m a , Be h -

30
 Siy asetn am e

r â m : “ E v v e l a , y e m e k y e m e z d e n ö n c e ş u k ö p e ğ i n h i k â y e sin i
a n l a t b a k a y ı m . ” d e d i.
D e l i k a n l ı o l a y ı ş ö y le d e d i: “ B u b e n i m sü r ü y e g ö z k u l a k
o l m a s ı iç in g ö r e v l e n d i r d i ğ i m k ö p e ğ i m id i. O n a d a m a b e d e l
işl e r ç ı k a r t t ı ğ ı m v e o n u n k o r k u s u n d a n h i ç b ir k u r d u n b u k o -
y u n l a r a y a k l a ş m a y a c ü r e t e d e m e d iğ in i b i l i y o r d u m . Şe h r e g ü ­
n ü b ir lik g i t t i ğ i m z a m a n l a r d a b u k ö p e k k o y u n l a n o t l a t m a ­
y a g ö t ü r ü r v e s a ğ s a l i m g e r i g e t i r i r d i. D e r k e n a r a d a n b i r z a ­
m a n g e ç t i. B i r g ü n k o y u n l a n s a y a y ı m d e d i m , b i r k a ç k o y u n
e k si k ç ı k m ı şt ı . B u r a l a r a h ır sı z d a u ğ r a m a d ı ğ ı iç in b e n b ir t ü r ­
lü k o y u n l a r ı m ı n n e d e n a z a ld ı ğ ı n ı a n l a m ı y o r d u m . B u a r a d a
v e r g i t a h s i l d a r ı g e lm iş , m u t a d o l d u ğ u ü z r e h e r y ıl k i v e r g iy i
is t e d i a m a e l im d e k i k o y u n s a y ı sı a z o l d u ğ u iç in e li m d e k a l a n
k o y u n la r a e l k o y d u . Şim d i b e n o t a h sild a r ın ç o b a n lığ ın ı y a p ­
m ak t a y ım .
B e n b ü t ü n o l a n b it e n d e n h a b e r si z , m e ğ e r se b u b i z i m k ö ­
p e k d iş i b ir k u r t ile d o s t l u k p e y d a e y le y e r e k o n u n l a ç ift le ş­
m iş . E z k a z a g ü n l e r d e n b i r g ü n o d u n t o p l a m a k iç in k ı r a g i t ­
m i şt i m . D ö n e r k e n d e k o y u n s ü r ü s ü n ü g ö r e c e k b ir y ü k s e k l i ­
ğ e ç ı k m ı şt ı m . O t l a m a k t a o l a n sü r ü y e d o ğ r u ile r le y e n b i r
k u r t g ö z ü m e ilişt i. B i r d i k e n ç a b l ı ğ m ı n a r k a s ı n a g iz le n ip o l a n
b i t e n i iz le m e y e k o y u l d u m . K ö p e k k u r d u g ö r ü r g ö r m e z o n a
d o ğ r u se ğ ir t e r e k k u y r u ğ u n u s a l l a m a y a b a ş l a d ı . K u r t ise s a ­
k in s a k i n ö y le c e d in e l iy o r d u . K ö p e k sı r t ın a ç ı k a r a k k u r d a
a b a n d ı . S o n r a b ir k ö ş e y e ç e k il ip , z ı b a r d ı . D a h a s o n r a k u r t
sü r ü y e d a l a r a k b i r k o y u n u k a p t ı ğ ı g i b i p a r ç a l a d ı v e y e d i. K ö ­
p e ğ i n b u n a h iç se si ç ı k m a d ı . B e n k ö p e ğ i n k u r t l a b u a l ış v e r i­
şi n d e n h a b e r d a r o l u n c a if la sı m ı n se b e b in in k ö p e ğ i n b a ş ı b o ­
z u k l u ğ u v e ih a n e t i o l d u ğ u n u k a v r a d ı m . B e n d e ih a n e t in in c e ­
z a sı o la r a k t u t t u m a st ım o n u .”
B u sö z l e r d e n p e k h o ş l a n a n B e h r â m a n l a t ı l a n l a r a o l d u k ­
ç a ş a ş ı r m ı ş t ı . O r a d a n d ö n ü ş t e b ü t ü n b ir y o l b o y u n c a , o ç o ­
b a n h i k â y e si n i z ih n in d e t a r t a r a k , k e n d i m e se le si y le ö r t ü şe n
n o k t a l a r ü z e r in d e k e n d i k e n d i n e d ü ş ü n ü y o r d u : “ M e s e l e t ıp -

31
 N iz am ü İ- M ü lk

k i ş u n u n g i b i d ir : T e b a m ı z b ir s ü r ü , v e z ir l e r i m i z s ü r ü y ü em £
n e t e t t ik l e r im iz d ir . M e m l e k e t v e h a lk ı n h a li p e r i ş a n d ı r v e b ı
n u n se b e b in i k im e s o r d u m s a h a k i k a t i sö y le m iy o r . İ y isi rr
v e z i r R a s t R u ş e n ’d e n b a ş l a y a y ı m i ş e . ”
Şa h s a r a y ı n a d ö n e r d ö n m e z d e r h a l d e r d e s t e d il e n le r e ili;
k in r u z n â m e le r i t a l e p e t t i. T e p e d e n t ı r n a ğ a b ü t ü n r u z n â m t
le r d e v e z ir in a l ç a k h k l a r m ı g ö r ü p , i n s a n l a r a k a r ş ı iy i d a v r a r
m a d i ğ i n i , h a l k a r e v a g ö r d ü ğ ü k ö t ü lü k l e r i v e a d a le t si z li ğ ir
a n l a d ı . D a h a s o n r a b ü y ü k l e r n e d e d o ğ r u sö y le m iş le r d iy t
r e k şu a t a s ö z ü n ü sö y le d i: “ ‘N â m a ş â n a a l d a n a n e k m e k t e
o l u r ; e k m e ğ i n e t ü k ü r e n c a n ı n d a n o lu r .’ S ö z d e a d ı R a s t R ı
şe n o l a n v e z ir im ö z d e k a r a n l ı k v e y a la n c ı y m ı ş. B e n k e n d i e
le r im le o n u o k a d a r s e m i r t m i ş i m k i z a v a l l ı r a i y y e t , k o r k t
s u n d a n iç in d e b u l u n d u k l a r ı h a li b a n a sö y le m e y e c e s a r e t ede
m iy o r . İ şin ç a r e s i ş u d u r k i, y a r ı n v e z ir d e r g â h a v a r ı n c a ek i
b i r i n ö n ü n d e o n u r ü s v a e d i p a y a k l a r ı n a a ğ ı r z i n c i r le r v u rs
r â k z i n d a n a a t t ı r a c a ğ ı m . D i ğ e r t u t s a k l a r ı n h u z u r u m a ge t ir i'
m e l e r in i e m r e d i p d a v a l a r ı y l a b i z z a t ilg i le n e c e ğ im . M ü n a d i k
r e c ü m l e h a l k a şö y le il a n e t m e l e r i n i e m r e d e y im : ‘A h a l i ! Be li
r â m ş a h , v e z ir i R a s t R u ş e n ’i a z l e t m işt ir . O n u n z u l m ü n e m a
r u z k a l a n , o n d a n şi k â y e t i o l a n l a r m a ğ d u r l a r g e lsin le r d e d s
v a s ı n a b a k ı p h a k k ı n ı t e sl i m e d e lim . H e r k i m b ir z u l m e u ğ r a
m ı ş s a b a ş l a r ı n a g e le n le r i b e y a n iç in m u t l a k a g e lsin ! E ğ e r s:
z e a d i l a n e d a v r a n m ı ş ise t e k r a r işin in b a ş ı n a d ö n d ü r ü p o n
h i la t s u n a y ı m ; y o k e ğ e r b a n a v e siz e k a r ş ı b ir s a d a k a t s i z l i
v e ih a n e t e y l e m iş ise o ç o b a n ı n k ö p e ğ e y a p t ı ğ ı n ı m isli y le o n
y a p a c a ğ ı m . ’”
B e h r â m e r t e si g ü n e m i r v e e k â b ir in h u z u r a g e l m e si n i is
t e d i, v e z ir le r y e r le r in e g e ç t il e n B e h r â m - 1 G ü r y ü z ü n ü v e z ir
d ö n e r e k : “ M e m l e k e t e m u s a l l a t e t t iğ in b u n e b u h r a n d ı r ! A s
k e r i a ç l ı k t a n k ı r m ı ş, t e b a y ı p e r i ş a n e y le m iş si n . S a n a a sk e r ii
e r z a k ı n ı t a m v a k t in d e u l a ş t ı r m a n ı , m e m le k e t i i m a r d a n g e ı
d u r m a m a n ı , r a iy y e t t e n h a k k o l a n d ı ş ı n d a h a r a ç a l m a m a n
h â z i n e y i d o l u t u t m a n ı n ı e m r ü f e r m a n b u y u r m a d ı k m ı.^ Şim

32
 Siy asetn am e

d İ b a k t ı ğ ı m d a n e h â z in e d e z ır n ık , n e a s k e r d e e r z a k k a l m ı ş v e
lıa l k a ç b î- ila ç . B e n im ş a r a p v e a v ile b a ş ı m h o ş o l d u ğ u iç in
r a iy y e t v e h a l k işl e r i n d e n h a b e r d a r o l m a d ı ğ ı m ı sa n d ın . Z a n ­
n e t t iğ in g i b i d e ğ il d ir .” S o n r a o n u n v e z ir li ğ in e b a k m a d a n d e r ­
d e s t e d il ip a y a k l a r ı n a a ğ ı r z in c ir le r v u r u l m a sı n ı v e k a r g a t u ­
l u m b a g ö t ü r ü l m e s i n i e m r e t t i. D a h a s o n r a şe h r e b ir m ü n a d i
s a l a r a k h a l k a , ş a h ı n , v e z ir i R a s t R u ş e n ’e g a z a p l a n a r a k o n u
a z l e t t i ğ i n i v e b ir d a h a o n a b ir d e v le t işi v e r m e y e c e ğ in i, o n u n
g a d r v e z u l m ü n e u ğ r a y a n l a r ı n ç e k in m e d e n , k o r k m a d a n d e r ­
g â h a g e lm e l e r i n i, g a s p e d i lm iş h a k l a r ı n ı t e m in iç in ş a h a m a ­
r u z a t la r ı m a r z e t m e l e r i n i , h a l k a il a n e t m e si n i ist e d i.
D a h a so n r a şa h , z in d a n a a t ıla n la r ın t e z e ld e n h u z u r u n a
g e t i r il m e l e r in i e m r e t t i . Ş a h b ü t ü n t u t s a k l a r a t e k t e k , h a n g i
su ç t a n ö t ü r ü a lık o n d u k la r m ı so r d u .
B ir isi şö y le d e d i: “ B e n im m a h m ü l k ü b o l o l a n z e n g in b ir
k a r d e ş i m v a r id i. R a s t R u ş e n o n u t u t u k l a y ı p b ü t ü n se r v e t in e
e l k o y a r a k iş k e n c e y l e k a t le t t i. V e z ir e k a r d e ş i m i n e d e n ö l d ü r ­
d ü ğ ü n ü s o r d u ğ u m d a k a r d e ş i m i n şa h ı n b a s ı m l a r ı y l a y a z ı ş ­
m a l a r ı o l d u ğ u n u sö y le d i. D a v a y ı ö r t b a s e t m e k v e u ğ r a d ı ğ ı m
h a k sı z l ı ğ ı ş a h a ş i k â y e t e t m e m e m iç in d e b e n i z i n d a n a a t t ı . ”
Ö b ü r ü ş ö y le d e d i: “ B e n im , R a s t R u ş e n ’in e k ili t a r l a s ı n a
k o m şu o la n b a b a y a d ig â r ı m ü m b it m i m ü m b it b ir b a ğ ım v a r
id i . B a ğ ı m v e z ir e p e k c a z i p g e ld iğ i iç in o n u s a t ı n a l m a k ist e ­
d i . S a t m a y a c a ğ ı m ı d u y u n c a f a l a n c a l a r ı n k ı z ı n d a g ö z ü n v a ı;
b ir c ü r ü m iş le d i n i d d i a s ı y l a t e v k i f e d ip b e n i z i n d a n a a t t ı . ”
B i r b a ş k a s ı şö y l e d e d i: “ B e n s e r m a y e s i p e k a z o l a n b ir t a ­
c ir d im . İ şim g e r e ğ i c ih a n ı n d ö r t y a n ı n ı d o l a ş ı r id i m . D o l a ş t ı ­
ğ ı m şe h ir le r d e s ü s e ş y a l a r ı v e i p e k g i b i h o ş u m a g i d e n şe y le r
g ö r d ü ğ ü m d e o n u s a t ı n a l ı r b a ş k a b ir şe h r e g ö t ü r ü p s a t a r
id im . B u şe k il d e k ı t k a n a a t g e ç i m i m i s a ğ l a r d ı m . B i r g ü n e li­
m e h a s b e l k a d e r in c i d e n b ir g e r d a n l ı k g e ç t i. Şe h r e g e ld iğ im d e
o n u s a t ı ş a ç ı k a r d u n . B u h a b e r v e z ir in k u l a ğ ı n a g i t t i. B i r a d a -
m m ı y o l l a y a r a k b e n i y a n m a ç a ğ ır t t ı . O in c i g e r d a n l ı ğ a a lıc ı
o l d u ğ u n u sö y le y e r e k , h iç b ir ö d e m e y a p m a k s ı z ı n e l k o y u p

33
 N iz am ü ’l-M ü lk

h â z in e si n e y o l l a d ı . Ö d e m e y a p m a s ı iç in b i r k a ç g ü n y a n ı n a
u ğ r a d ı m . N e in c iy i n e d e b e d e l in i v e r m e y e y a n a ş m ı y o r id i.
S a b r ı m t ü k e n m i ş , u m u d u m u y it i r m e y e b a ş l a m ı ş t ı m . B i r g ü n
y a n ı n a v a r a r a k , ‘E ğ e r o g e r d a n l ı ğ ı n sa h i b i o l m a k i s t i y o r s a ­
n ız e m r e d i n d e ü c r e t in i v e r sin le r , y o k e ğ e r i st e m i y o r sa n ı z b a ­
n a i a d e e d i n .’ d e d im . Sö y l e d ik le r im e h i ç b ir c e v a p v e r m e d i.
O r a d a n a y r ı lı p d ö n d ü ğ ü m d e , e v d e b e n i b e k le y e n d ö r t ç a v u ş ­
l a k a r ş ı l a ş t ı m , b a n a , ‘Y ü r ü , b iz im l e g e l i y o r su n , v e z i r se n i i s ­
t iy o r .’ d e d ile r . G e r d a n l ı ğ ı n p a r a s ı n ı v e r e c e k d iy e se v in ç t e n
iç im iç im e s ı ğ m ıy o r d u . K a l k ı p g e l d i ğ i m d e se r h e n g le r b e n i t u ­
t u p z i n c ir e v u r d u la r . İ şt e b i r b u ç u k y ıl d ır b u z i n d a n d a y ı m . ”
M a h p u s l a r d a n b i r b a ş k a s ı d a şö y le d e d i: “ B e n fa l a n d i ­
y a r ı n r e i si id i m , m is a fir le r e , g a r i b a n l a r a v e ilim e h lin e k a p ı m
h e r z a m a n iç in a ç ı k id i. T a n r ı ’n ın k u l l a r ı n a h iz m e t t e k u s u r
e t m e z id i m . A t a l a r d a n g ö r d ü ğ ü m v e c h ile m u h t a ç v e f a k i r l e ­
r e g ü c ü m ü n y e t t iğin c e h a y ır h a se n a t t a b u lu n u r d u m . M a lı m ­
d an m ü lk ü m d e n t e m in e t t i ğ i m h â sı l a t ı c ö m e r t ç e A l l a h ’ın
k u l la r ı iç in h a r c a r id im . V e z ir , ‘Se n b i r d e f in e b u l m u ş s u n ’ i d ­
d i a s ı y l a , iş k e n c e e d i p b e n i z i n d a n a a t t ı. B e n d e v a r ı m ı y o ğ u ­
m u y a r ı fi y a t ı n a s a t a r a k o n a v e r m e k z o r u n d a k a l d ı m . İ şt e
d ö r t y ıl d ır b u z i n d a n d a y ı m v e a r t ı k b i r d ir h e m im b ile y o k . ”
B i r d iğ e r i ş ö y le d e d i : “ B e n f a l a n c a k a b i l e r e i sin in o ğ l u ­
y u m . V e z ir m a ll a r ı m ı z ı m ü s a d e r e e d e r e k , p e d e r im i k a z ı ğ a
v u r d u . B e n i d e z i n d a n a a t t ı. Y e d i y ı ld ır z i n d a n ı n k a h r ı n ı ç e k ­
m e k t e y i m .”
B i r b a ş k a s ı şö y le d e d i: “ B e n b ir a s k e r i m . N i c e y ı l la r h ü ­
k ü m d a r b a b a n ı z ı n h i z m e t in d e b u l u n u p o n u n l a se f e r le r e ç ı k ­
t ı m v e y ı l la r v a r k i siz şe v k e t l i e fe n d im iz in h i z m e t in iz d e y i m .
D i v a n ı n b a n a n â n - p â r e o l a r a k t a h s i s e t t i ğ i v e o n u işl e y e r e k
g e ç i m i m i s a ğ l a d ı ğ ı m k ü ç ü k b ir t a r l a m v a r id i. G e ç e n y ıl e li­
m e b u n d a n b ir şe y g e ç m e d i. B u y ıl ise v e z ir e , ‘E fe n d i m , b a ­
k a c a k ç o l u k ç o c u ğ u m v a r , g e ç e n y ıl k i a l a c a k l a r ı m ö d e n m e ­
d i, e m i r b u y u r v e r sin le r d e b i r k ı s m ı y l a ö d e n m e s i g e r e k e n
b o r ç l a r ı m ı ö d e y e y im , b ir k ı s m ı n ı d a e v la t la r ı m ı n n a f a k a s ı

34
 Siy asetn am e

için a y ı r a y ı m .’ d iy e r ic a e t t i m . B a n a ; ‘A sk e r le r e ih t i y a ç d u y ­
m a k iç in u f u k t a b ir s a v a ş ih t i m a li g ö r ü n m ü y o r . Se n m isü ll ü
a d a m l a r ı n şa h ı n h iz m e t in d e o l u p o l m a m a s ı f a r k e t m e z . E ğ e r
e k m e k p a r a s ı la z ı m ise v a r g i t a m e l e li k y a p . ’ d i y e k a r şı lı k
v e r d i. B e n d e , ‘B u d e v le t e o n c a h i z m e t im d o k u n d u , b e n i m
a m e l e li k y a p m a m d e ğ il, se n in m ü l k i d a r e sin i ö ğ r e n m e n g e ­
r e k ir . K a l d ı k i b e n i m k ı lıç ç a l m a d a k i h ü n e r im se n in ç a l a k a ­
le m in d e n y e ğ d ir . H a l e b a k k i b e n y e r i g e li r e m r in e a m a d e o l ­
d u ğ u m p a d i ş a h iç in k ılıç ü ş ü r ü p c a n ı m ı fe d a e d e r k e n ; se n y e ­
r i g e l i y o r m a a ş g ü n ü e k m e ğ i m iz i b iz e ç o k g ö r ü p şa h ı h iç e s a ­
y ı y o r s u n .’ d e d im . ‘B i lm e z m is i n k i şa h ı n n e z d i n d e se n d e b e n
g i b i b ir k u l su n . S a n a v e z a r e t i b u y u r m u ş , b a n a s a v a ş m a y ı .
B i r f a r k l a k i, b e n i m b o y n u m şa h ı n f e r m a n ı n a k ı l d a n in c e
a m a se n in k i d e ğ il v e d a h i e ğ e r p a d i ş a h ı n işin e b e n y a r a m ı y o r
is e m se n h iç y a r a m a z s ı n ! E ğ e r p a d i ş a h ı n b e n i m is m i m i m u ­
h a s e b e d e ft e r in d e n sil d iy se b a n a g ö s t e r ! Y o k , ö y le d e ğ il se p a ­
d i ş a h ı n b iz im iç in t a k d i r e t t i ğ i n i b iz e u la şt ı r .’ V e z ir , ‘Y e t e r a r ­
t ı k !’ d e d i, ‘Se n i d e p a d i ş a h ı n ı d a g ö z e t i p k o l l a y a n b e n i m ,
e ğe r b en o lm a y a y d ım a k b a b a l a r t e z b e r i b e y n in iz i d a ğ ı t ıp
y e r l e r d i. ’ İ k i g ü n g e ç t ik t e n s o n r a b e n i h a p s e y o ll a d ı . İ şt e ş i m ­
d i d ö r t a y o ld u , z in d a n d a y ım .”
Z i n d a n d a 7 0 0 ’d e n f a z l a m a h p u s v a r d ı . B u n la r ı n a n c a k
2 0 t a n e s i k a t i l id i. G e r i k a l a n ı v e z i r h a z r e t le r in in d ü n y a m a ­
lı n a t a m a h ı n d a n ö t ü r ü h a k s ı z y e r e , g a d d a r c a h a p s e a t t ı k l a ­
r ı n d a n o l u ş u y o r d u . E r t e s i g ü n p a d i ş a h ı n fe r m a n ı n ı işi t ip d e r ­
g â h a v a r a n a h a l i n i n h a d d i h e sa b ı y o k t u .
A y y u k a ç ı k a n k a n u n s u z l u k l a r ı v e a h a li n in h a l- i p ü r m e ­
la lin i g ö r e n B e h r â m - ı G û r k e n d i k e n d in e ş ö y l e d ü ş ü n d ü : “ B u
h e r i fin s u is t im a l le r i y a n ı n d a h a p s e a t ı l m a s ı p e k h a f i f k a l ­
m a k t a d ır . M e şu m z u lm ü n d e n ötü rü k e ll e si v u r u l m a l ı d ı r
T a n r ı a z z e v e c e ll e y e e y le d iğ i k ü s t a h l ı k t a n ö t ü r ü H a k k T e â -
l â ’n m n a sı l o l m u ş b e n i d e y a k ı p y a n d ı r a c a k b i r a t e ş g ö n d e r ­
m e d i ğ in e h a y r e t e d i y o r u m . ” D a h a s o n r a R a s t R u ş e n ’in h a ­
n e sin e g i d i p b ü t ü n d e f t e r v e e v r a k t o r b a l a r ı n ı g e t i r m e l e r i n i ,

35
 N iz am ü ’l-M ülk

e v in in k a p ı l a r ı n ı m ü h ü r le m e l e r in i e m r e t t i . M u t e m e t l e r g i d i p
a y n e n d e n il d iğ i g i b i e m r i i f a e t t ile r . D e ft e r le r i v e e v r a k t o r b a ­
la r ın ı t e t k i k e d e r le r k e n , p a d i ş a h l a r ı n R a s t R u ş e n ’e y o l l a d ı k ­
la r ı, o n d a n si t a y iş le s ö z e d e n b ir e v r a k b u ld u la r . A y r ıc a b i r
p a d i ş a h a R a s t R u ş e n ’in k e n d i e l y a z ı sı y l a k a le m e a l d ı ğ ı ş ö y ­
le b ir m e k t u p b u l d u l a r : “ B u n e m e n e m b ir g a f l e t v e g e v ş e k ­
lik t ir . G e v şe k l ik v e g a f l e t d e v le t e z e v a l v e r ir . B e n siz e d u y d u ­
ğ u m i ş t i y a k v e s a d a k a t i m i n şa r t ı n ı e l im d e n g e ld iğ in c e y e r in e
g e t i r d im . F a l a n c a l a r g i b i n ic e o r d u ö n d e r i n in b a ş ı n ı ö n ü n d e
e ğ d i r i p s a n a b ia t l a r m ı s a ğ l a d ı m . O r d u y u l e v a z ım a t sı z v e t e c -
h i z a t sı z k o m u ş u m . B i r b a z ı sı n ı b ir y e r e b ir g ö r e v iç in y o l l a ­
m ı ş, b ir b a z ı sı n ı c e n g e y o l l a m ı ş ı m . R a iy >'e t i a ç b î - il a ç v e z a ­
y ı f d ü ş ü r ü p , y e r in d e n y u r d u n d a n e t m iş im . H e r n e v a k i t e li­
m e h e r n e g e ç m i ş ise s ı r f s a n a a y ı r m ı ş h â z in e n e y ı ğ m ı şı m .
Ö y l e k i b u g ü n h i ç b ir p a d i ş a h t a se n d e o l a n h a z i n e y o k t u r . S a ­
n a b e n z e r i g ö r ü l m e m i ş v e g ö r ü l m e y e c e k m ü c e v h e r le b e z e l i
b i r t a c ü k e m e r v e a l t ın b ir t a h t y a p m ı ş ı m . İ ç im b u a d a m a
d a i r r a h a t t ı r . M e y d a n b o ş v e d ü ş m a n g a fild ir . H a s ı m h â l â
g a f l e t u y k u s u n d a y k e n , a y m a z l ı k t a n k u r t u l v e işle r s a r p a s a r ­
m a d a n m ü m k ü n o l d u ğ u n c a t e z d a v r a n !”
B e h r â m - ı G ü r y a z ı la r ı o k u y u n c a , “ B e r e k e t v e r s in k i b u
h a s m ı v e z ir in b i z z a t k e n d i si b a n a if şa e t t i. D e m e k k i b u s ö z ­
le r d e n g ü ç a l a r a k ü s t ü m e g e liy o r l a r . A r t ı k b u it h e r i fin k a r a
t ıy n e t in d e n v e d ü ş m a n l ı ğ ı n d a n z e r r e k u ş k u m k a l m a d ı . ” d e ­
d i. V e z ir e a i t m a l , m ü l k , se r v e t , h e r n e v a r ise g e t i r i l m e s in i,
k ö l e le r in e v e h a y v a n l a r ı n a e l k o n m a s ı n ı f e r m a n buyurdu.
M e l i k i n h a li h a z ı r d a sa t ı n a l m ı ş o l d u ğ u h e r şe y i s a t a r a k s a ­
h ip le r in e i a d e e t t ile r . V e z ir in h a n e v e s a r a y ı n ı y e r ile y e k s a n
e t t ile r . Şa h , d e r g â h ı n ö n ü n d e , d ib in d e ü ç k ü ç ü k o l m a k ü z e r e
y ü k se k b ir d a r a ğ a c ı ç a t ılm a sın ı e m r e t t i. O ç o b a n ın k ö p e ğ i
a s t ı ğ ı g i b i o n u d a r a ğ a c ı n a ç e k t ile r . A k a b i n d e o n a b i a t e d i p
o n u n l a işb ir li ğ i y a p a n l a r d a v e z ir le a y n ı k a d e r i p a y la şt ıl a r .
Şa h , m ü n a d i n i n y e d i g ü n b o y u n c a şö y le ç a ğ r ı ş m a s ı n ı e m r e t ­
t i: “ K e n d i ö z e r b a b ı n a v e p a d i ş a h ı n a h ı y a n e t e d i p h a s ı m l a -

36
 Siy asetn am e

r ı y l a u z l a ş a n , T a n r ı ’n m k u l l a r ı n a z u l m ü r e v a g ö r e n , r a b b i n e
v e e f e n d isin e k a r ş ı k ü s t a h l ı k e d e n l e r in a k ı b e t i b u d u r ! ”
B u c e z a y ı g ö r e n b ü t ü n b o z g u n c u l a r ı n y ü r e ğ in e B e h r â m - ı
G ü r ’u n k o r k u s u d ü ş t ü . R a s t R u ş e n ’in t a y in e t t i k l e r i a z l e d i le ­
r e k , a z le t t i k le r i t a y in e d i ld i . K â t i p l e r v e m u t a s a r r ı f l a r d e ğ i ş ­
t ir ild i . B e h r â m - ı G û r ’u n ü z e r in e d o ğ r u se fe r e ç ı k m ı ş o l a n h ü ­
k ü m d a r , o l a n b it e n d e n h a b e r d a r o l u n c a g e ld iğ i g i b i g i u i . D a ­
h a sı , e y le d ik le r in d e n b in p i ş m a n o l u p ö z ü r l e r d i l e d i , i t a a t l e ­
r in i b il d ir e r e k B e h r â m - ı G û r ’a b i r ç o k m a l , h a z i n e v e d e ğ e r l i
e ş y a l a r d a n o l u ş a n a r m a ğ a n l a r g ö n d e r d i v e “ Ş a h a is y a n e t ­
m e k a k lı m ı z ı n u c u n d a n b ile g e ç m i y o r k e n , se n in v e z ir in b iz i
b u y o l a s o k t u . B iz e sü r e k l i y a z ıy o r , b ir ile r i n i y o l l u y o r d u . ” d i ­
y e b e y a n d a b u l u n d u . Şa h B e h r â m - ı G û r o n la r ı m a z u r g ö r e ­
r e k o d a v a y ı k a p a t t ı . Şa h , v e z ir liğ i t e m iz t ıy n e t li b ir isi n e v e r ­
d i . jy i e m le k e t s ü k û n b u l a r a k r e a y a v e o r d u n u n işle r i d ü z e n e
g i r d i. İ şle r y o l u n a g i r d i. C i h a n a t a r a v e t v e h u z u r g e ld i. H a l k
z u lü m v e z o r b a lık t a n k u r t u ld u .
B e h r â m - ı G û r k ö p e ğ i d a r a ğ a c ı n a ç e k m iş o l a n K ü r d g e n ­
c in ç a d ı r ı n d a n ç ı k t ı ğ ı v a k i t o n a b ir o k v e r e r e k : “ Se n in z a h ­
m e t le r e g ir e r e k b i z e g ö s t e r d i ğ i n b u iy ilik a l t ı n d a k a l m a k ist e ­
m e m . B e n B e h r â m - ı G û r ’u n h a c ib l e r in d e n b ir iy i m . E li n d e k i
b u o k l a m e l ik i n d e r g â h ı n a k a l k ı p g e le si n . B u o k u se n d e g ö r ­
d ü k le r i a n se n i b e n i m h u z u r u m a ge t ir ir le r . B e n d e b ö y le c e s a ­
n a o l a n b o r c u m u ö d e m i ş o l u r u m . ” d e m iş t i. İ şt e B e h r â m - ı
G û r ’u n o n c a m ü ş k ü l ü n ü st e si n d e n g e lm e h i k â y e si b u d u r .
G ü n le r d e n b i r g ü n o K ü r d ’ü n h a n ı m ı k o c a s ı n a , “ H a y d i
k a l k b u o k u d a a l a r a k şe h r e v a r . G e le n a d a m , g i y im k u ş a ­
m ı y l a k e r li fe r li b ir in e b e n z iy o r d u . O l a k i s a n a b ir fa y d a s ı
d o k u n u r . B u g ü n l e r d e y a p a c a ğ ı e n k ü ç ü k b i r iy ilik ç o k işi m i­
z i g ö r ü r .” d e d i. K a l k ı p ş e h r e g e le n K ü r d ilk g e c e b ir y e r d e
k a l d ı . E r t e si g ü n B e h r â m ’ın d e r g â h ı n a v a r d ı . B u a r a d a B e h -
r â m h a c i p v e m u h a f ı z l a r a , “ E ğ e r s a r a y a e lin d e b a n a a i t b ir
o k l a f a l a n e ş k â l d e b i r a d a m g e lir se o n u d e r h a l h u z u r u m a g e ­
t i r i n .” d i y e t e m b i h e t m işt i.

37
 N i z am ü ’l- M ü lk

H a c i p l e r e lin d e o k l a o n u g ö r d ü k l e r i n d e : “ N e r e d e s i n e y
c iv a n m e r t , n ic e d ir g ö z l e r im iz y o l l a r d a k a l d ı . H a y d i , b iz i m le
g e l d e se n i m e l ik in h u z u r u n a g ö t ü r e l i m . ” d e d ile r . B i r m ü d d e t
so n r a B e h r â m h a s o d a sın d a n ç ık a r a k t a h t ın a k u r u ld u . H u -
z u r d a k i l e r e a d a m ı g e t i r m e l e r in i i şa r e t e t t i, h a c ip le r a d a m ı n
e l in d e n t u t a r a k o n u h u z u r a ç ı k a r d ı l a r . G ö z l e r i il işir il işm e z
k e n d is in e o k u v e r e n i n B e h r â m o l d u ğ u n u n h e m e n f a r k ı n a v a ­
r a n a d a m ; “ A m a n A l l a h ı m m a h v o l d u m ! O a t lı B e h r â m ’ın t a
k e n d is iy m iş , h a k k ı y l a o n a h i z m e t e t m e y ip , h u z u r u n d a a ğ z ı ­
m a g e le n i sö y le m iş t im . H i z m e t t e a m a n b ir k u s u r e t m iş o l m a ­
y a y ı m !” d e y ip o k u f ı r l a t a r a k t e m e n n a l a r d a b u lu n d u .
B e h r â m o r a d a k i l e r e d ö n e r e k ; “ E fe n d ile r , b ilin iz k i d e v le t
m e s e le le r i n d e g ö z ü m ü d ö r t a ç m a m ı s a ğ l a y a n işt e b u ş a h ı s
i d i . ” d e d i. S a h r a y a g i d iş in i, a d a m ı v e o n u n k ö p e ğ i a s m a h i­
k â y e s i n i a n l a t a r a k , “ B u ş a h ı s b e n i m u ğ u r u m d u r .” d iy e r e k
o n a h i lâ t v e B e h r â m - ı G û r ’u n k e n d i s ü r ü s ü n d e n ih t i y a c ı o l a n
7 0 0 k o y u n v e r m e l e r in i b u y u r d u . O n a d a h a n ic e a lt ın la r , s e r ­
v e t l e r v e b i r h a y l i b a ş k a h e d i y e l e r b a ğ ı şl a d ı l a r . D a h a s o n r a
B e h r â m , “ Y a ş a d ı ğ ı m sü r e c e k i m s e o n d a n n e b ir v e r g i n e b ir
s a d a k a a l a c a k t ı r .” d i y e fe r m a n b u y u r d u .
G e le l im İ sk e n d e r k ı s s a s ı n a . İ sk e n d e r ’in D â r â ’y a g a l i p g e l ­
m e s i n in h ik m e t i ş u id i k i; D â r â ’n ın v e z ir i g iz li d e n g i z li y e İ s ­
k e n d e r ile işb ir li ğ i y a p m a k t a y d ı . P a d i şa h ı n g a fl e t i v e v e z ir in
ih a n e t i D â r â ’n ın s o n u n u g e t i r d i.
B in a e n a le y h p a d işa h h e r d a im m e m u r la r ın n e y a p ıp e y ­
le d i k l e r i n d e n h a b e r d a r o lu p t u t t u k la r ı y o lla r ı, t ö r e le r in i
y ö r e le r in i iy i b e ll e se , b ir k a n u n s u z l u k l a r ı y a h u t h a d d i a ş ­
m a l a r ı d u r u m u n d a b ir d e m g ö r e v d e t u t m a y ı p d e r h a l a z l e t -
se v e iş l e d i k l e r i c ü r ü m m e sa b e sin d e , d iğ e r le r in e g ö z d a ğ ı
v e r m e k iç in , o n l a r ı c e z a l a n d ı r s a g e r e k t i r . C e z a k o r k u s u n ­
d a n ö t ü r ü h iç k i m s e iç i n d e p a d i ş a h a k a r ş ı e n u f a k k ö t ü b ir
n iy e t b e sle y e m e z . P a d i ş a h m ü h i m b i r iş v e r d i ğ i k i ş i y e , h a ­
b e r i o l m a k s ı z ı n , h a l v e h a r e k e t l e r i n i t e ft i ş iç in b ir g ö z c ü t a ­
y i n e t s e g e r e k t ir .

38
 Siy asetn am e

V e A r is t o t e le s d a h i K r a l İ sk e n d e r ’e b ö y le ö ğ ü t v e r d i: “ E t ­
k in m a k a m d a g ö r e v y a p a n b ir in i g ö r e v d e n a z l e t t i k t e n s o n r a ,
d ü ş m a n l a g iz lic e e l b i r l iğ i e d i p se n i o r t a d a n k a l d ı r m a m a s ı
iç in , o n u t e k r a r g ö r e v e a t a m a !”
V e d a h i P e r v îz b ö y l e b u y u r d u : “ D ö r t k iş in in k a b a h a t i e s
g e ç i lm e z : B i r i si m e m le k e t e k a s t e d e n , d iğ e r i o n u n h a r e m i n e
k a s t e d e n , d i ğ e r i s ı r l a r ı i f ş a e d e n , d iğ e r i d il d e m e l ik l e b ir ,
g ö n l ü n d e m e l ik d ü ş m a n l a r ı y l a iş t u t u p o n l a r ı n y o l u n u y o l
b ile n le r d ir . M e l i k işle r i sı k ı t u t a r s a o n a h i ç b ir şe y m e ç h u l
k a lm a z .”

39
 Beşin ci Fasti

îk ta Sahipleri ve Reay ay a N asıl

Davrandık larına Dair

İ k t a s a h i b i o l a n k iş il e r in , k e n d il e r in d e n t a h s i l e t m e le r i i s ­
t e n e n m a l d ı ş ı n d a r e a y a d a n b i r şe y a l m a y a h a k l a n y o k t u r .
B u ş e k il d e t a h s i l e t t i k l e r i t a k d i r d e , r e a y a n ı n k e n d is i, m a h ,
z e v c e si, e v la d ı , a r a z i v e m ü l k ü m u h a f a z a a l t ı n a a l ın m ı ş o lu r .
İ k t a sa h i p l e r i b u m a l ü z e r in d e d a h a f a z l a h a k i d d i a e d e m e z .
V e d a h i e ğ e r r e a y a m a r u z a t ı n ı a r z e t m e k iç in d i v a n a g e lm e ­
y i a r z u e d e r s e o n l a r a m a n i o l u n m a m a l ı d ı r . B u n d a n g a y r isin i
e y le y e n i k t a sa h ib in i n g ö r e v i n e s o n v e r i li p i k t a s m a e l k o n ­
m a s ı v e ib r e t - i â l e m o l su n d iy e k ı n a n m a s ı e m r o l u n u r . O n l a ­
r ın , m ü l k v e m ill e t in s u l t a n a a i t o l d u ğ u n u iy i b e l le m e si g e ­
r e k t ir ; i k t a sa h i p l e r i v e v a li l e r r e a y a v e i k t a t o p r a k l a r ı ü z e r in ­
d e ş a h n e g i b i d ir le r ; h a lk ı n p a d i ş a h ı n a d a l e t i n d e n h o ş n u t v e
p a d i ş a h m d a a h i r e t a z a b ı n d a n e m in o l m a s ı iç in o n l a r a p a d i ­
ş a h ı n d i ğ e r le r in e d a v r a n d ı ğ ı g i b i d a v r a n s ın la r .

 d i l N û ş i r e v â n ’ın H i k â y e s i

R iv a y e t o lu n u r k i, Şa h K u b â t d ü n y a d a n g ö ç t ü k t e n so n ­
r a t a h t a h e n ü z o n se k iz in d e k i o ğ lu N û şir e v â n - ı â d il g e ç e ­
r e k sa lt a n a t sü r d ü . A k ıl v e a d a le t in m a y a sın d a y o ğ r u la n b u

41
 N iza m ü ’l-M ülk

g e n ç iy iy i k ö t ü d e n a y ı r a b i l e c e k n it e li k t e y d i . D a i m a şö y l e
d ü şü n ü r d ü : “ B a b a m m ü la y im , k a r a r la r m d a e sn e k v e sa fd il
o l d u ğ u n d a n m e m l e k e t i d a r e s i n i e l le r in e t e s l i m e t t i ğ i v e z i r ­
le r k e y f i n c e d a v r a n a r a k h â z i n e y i b o ş a l t m ı ş , a l t ı n v e g ü m ü ş ­
le r i s i l i p s ü p ü r m ü ş v e p a d i ş a h ı n a d ı n ı k ö t ü v e z a l i m e ç ı k a r ­
m ı ş l a r d ı r . B ö y l e g i d e r s e m e m l e k e t i n h a li h a r a p t ı r . ” K u b a t ,
M e z d e k t a r a f t a r ı d in i e ğ r i b i r i n i n d e s i s e s i n e k a n a r a k f a l a n
v i l a y e t i z u l m ile h a r a p v e t a l a n e d e n , r a iy y e t i f a k r e d ü ş ü r e n
fa la n v a li v e t a h sild a r d a n h o şn u d â n e , ö n ü n e k o y d u k la r ı
b i r k a ç k e se a l t ı n a k a n ı p t a m a h e y le d i. Şu k a d a r ı n ı n f a r k ı ­
n a v a r ı p o n l a r a d e m e z d i k i ; “ Y a h u s i z o v i la y e t in e m i r i , v a -
l i sis in iz . M a i ş e t i n i z i i d a m e e t t ir e c e k v e ö t e b e r i n i z i k a r ş ı l a ­
y ıp m a iy e t in iz d e k ile r in ih t iy a ç la r ın ı k a r şıla y a c a k b ir v ila ­
y e t g e lir i t a y i n e t t im . B u m e b l a ğ ı h a l k ı n s ı r t ı n d a n ç ı k a r t t ı ­
ğın ız ı b iliy o r u m . Ö n ü m e k o y d u ğ u n u z b u fa z la lığ ı b a b a n ız ­
d a n m ir a s k a lm a d ı y a ! B u n la r ın h e p si h a lk t a n h a k sız y e r e
g a s p e t t ik l e r in i z d ir .” V e a y n ı ş e k i l d e â m i l e d e m e z d i k i , “ V i­
la y e t i n g e li r i şu d u r , b i r k ı s m ı n ı b e r a a t ile h a r c a d ı n ı z b i r k ı s ­
m ı n ı d a h â z in e y e y o l l a d ı n ı z ? P e k i y a si z d e k i b u ş a t a f a t ı n e ­
reden e d in d in iz ? H a k sı z y e r e a ld ık la r ın ız d a n d e ğ il m i?”
B a ş k a l a r ı n ı n k e n d i l e r i n e ç e k i d ü z e n v e r m e si iç in k o n u y l a
il g il i t a h k i k a t v e g e r e k e n l e r i n y e r i n e g e t i r i l m e si n i e m r ü fe r ­
m a n b u y u r m a z d ı.
T a h t a ç ı k m a s m m ü z e r in d e n ü ç d Ö r t y ıl g e ç t ik t e n s o n r a
b ile i k t a sa h ip l e r i v e m e m u r l a r a l ış t ı k la r ı ş e k il d e z o r b a l ı k l a ­
r ı n a d e v a m e d iy o r la r , m a ğ d u r l a r ise d e r g â h a y ü z s ü r ü p fe r -
y a d ü fi g a n e y liy o r la r d ı . N û ş i r e v â n - ı â d i l d i v a n ı t o p l a y a r a k
m e z â l i m m e c li si k u r u l m a s ı n ı e m r e t t i. D e v le t in ile r i g e le n le r i
m e c li st e h a z ı r o l d u la r . Şa h e v v e l a A l l a h ü T e â l â a z z e v e c e lle -
y e h a m d ü s e n a e y le y e r e k ş ö y l e d e d i: “ B i li y o r su n u z k i b u s a l ­
t a n a t ı H û d a a z z e v e c e lle b a n a b a h ş e t t i. Ö t e y a n d a n b a b a m ­
d a n m ir a s a ld ım v e b a n a k a r şı a y a k la n a n a m c a m la k a v g a y a
t u t u ş t u k ; o n a g a l i p g e le r e k b i r k e z d a h a t a h t ı k ı lı c ım l a z a p t
e t t i m . T a n r ı a z z e v e c e lle b u m ü l k ü b a n a ih sa n e d i n c e , h e r b i­

42
 Siy asetn am e

r in iz e b ir v il a y e t v e r e r e k b e n d e siz e b a h ş e t t i m . D e v l e t t e h a k ­
k ı o l a n a , h a k k ı o l a n ın ı v e r m e k t e n s a k ı n m a d ı m . B a b a m d a n
iz z e t ü i k r a m g ö r e n l e r d e n iz z e t ü i k r a m ı , m a k a m b u l a n l a r ­
d a n m e v k i le r in i e si r g e m e d i m . D e r e c e le r in e v e i k t a l a r ı n a e li­
m i b ile sü r m e d i m . Şi m d i siz e d i y o r u m k i , r e a y a y a v e h a k k ı n
k u l l a r ı n a g ü z e l li k l e m u a m e l e e d i n iz , a l ı n m a s ı g e r e k e n v e r g i
d ı ş ı n d a v e r g i y i a l m a y a k a l k ı şm a y ı n ı z . B e n siz e s a y g ı d a k u s u r
e y le m e z k e n siz sö z l e r i m e k u l a k a sm ı y o r s u n u z . A l l a h ’t a n h iç
m i a r e t m e z sin i z ? A ll a h e s i r g e s i a y a u ğ u r s u z l u k ü s t ü m e sıç ­
r a r d a d e v le t i m e z e v a l v e r i r s e ? C i h a n d a d ü ş m a n l a r ı m ı z d a n
e se r y o k , r e fa h v e a s a y i ş i n i z b e r k e m a ld ir . B u n d a n ö t ü r ü A l-
la h ü T e â l â ’n ın b iz le r e v e siz le r e ih sa n b u y u r d u ğ u n im e t le r e
şü k ü r l e v a k t i m i z i g e ç i r m e m i z e v la d ır . Ç ü n k ü z u l ü m d e v le t e ,
n a n k ö r l ü k n im e t e z e v a l v e r ir . B u n d a n b ö y le H a k k ’ın k u l l a ­
r ı n a iy ilik le m u a m e l e e y le y e sin iz ; r e a y a n ı n işin i k o l a y k ı l a s ı ­
n ız , z a y ı fl a r ı in c i t m e y e si n iz , â l im le r i a z i z t u t a s ı n ı z , sa l ih l e r le
d ü ş ü p k a l k a s ı n ı z , k ö t ü le r le r d e n s a k ı n a s ı n ı z g e r e k t ir . A l l a h v e
m e l e k le r i şa h i t o l s u n k i, k i m k i b u n d a n g a y r ı k e n d in e b ir y o l
b e ll e r se o n u s a ğ k o m a y a c a ğ ı m !”
B u sö z le r d e n s o n r a o r a d a k i l e r i n h e p si : “ B u y u r d u ğ u n u z
g i b i e y le r , i t a a t e d e r i z .” d e d ile r .
İ ş le r in in b a ş ı n a g e ç t i k t e n b i r k a ç g ü n s o n r a a d a l e t s i z l i k
v e t a m a h k â r l ı k l a r ı n a d e v a m e t t ile r . B u ç a p u l c u l a r ı n h e r b i­
r isi N û ş i r e v â n ’a t o y g ö z ü y l e b a k a r a k , o n u n k e n d il e r i s a y e ­
s i n d e h ü k ü m s ü r d ü ğ ü n ü , o n u i st e d i ğ i v a k i t a l a ş a ğ ı e d e b i le ­
c e k le r in i s a n ı y o r l a r d ı . N û ş i r e v â n b u n la r d a n h a b e r d a r o l­
m a sın a r a ğ m e n o n la r ı id a r e e d iy o r d u . İ şle r b u m in v a l ü z e ­
r e , b e ş y ı l g e ç t i.
V e f a k a t N û ş i r e v â n ’ın , k e n d i m ü l k ü n d e o n d a n d a h a z e n ­
g i n i v e a z a m e t l i s i b u l u n m a y a n , A z e r b a y c a n v e H o r â s â n ’ı
i d a r e e d e n b i r k u m a n d a n ı v a r id i. JV Iai v e m ü l k ç e , t e ç h iz a t
v e l e v a z ı m a t ç a h i ç b i r e k s i ğ i g e d iğ i y o k id i . B u şa h ı s , i k a m e t
e t t i ğ i şe h ir c i v a r ı n d a b ir m a l i k â n e v e b a h ç e y a p t ı r m a k ist e ­
d i . O h a v a l i d e y a ş h b ir k a d ı n a a i t b i r p a r ç a a r a z i v a r id i. P a ­

43
 N iz am ü ’l-M ülk

d i ş a h a v e r d i ğ i v e r g is in i b u r a d a n t e m in e d i y o r d u . K a d ı n u
g ü n l ü k 4 s o m u n l u k n a f a k a s ı v a r d ı . B i r s o m u n l a ç e r a ğ ın ;
y a ğ , b i r i y l e e k m e ğ i n e k a t ı k a lır , g e r i y e k a l a n ik i s o m u n isı
s a b a h v e a k ş a m ö ğ ü n ü n e y e t i y o r d u . H a l k A ll a h r ı z a s ı içiı
ü s t ü n e b a ş ı n a g i y e c e k b ir şe y le r v e r i y o r d u . Y a şlı k a d ı n d ı ş a
r ı h iç ç ık m a z , b ü t ü n v a k t in i e v d e ge çir ir d i. D e r k e n b u sip a h
s â l â r y a ş l ı k a d ı n ı n b i r p a r ç a t o p r a ğ ı n a “ işi m i g ö r ü r ” d i y e t a
m a h e d e r e k k e n d is in e s a t m a s ı iç in b ir in i y o l l a d ı . K o c a k a r ı
“ S a t a m a m , z i r a b u t o p r a k b e n i m d a h a ç o k işi m i g ö r m e k t e
d ir . R ı z k ı m ı k a z a n d ı ğ ı m d ü n y a l ı k , b ü t ü n s e r m a y e m b u d u r .’
d i y e c e v a p l a d ı . Si p a h - s â l â r : “ B e d e li n e y se ö d e r i m y a d a k a r
şı l ı ğ m d a g e lir i d a h a y ü k s e k b i r a r a z i v e r i r i m .” d e d i. K o c a
k a r ı: “ K a t iy e n o lm a z , b u t o p r a k b e n im m e şr u a r a z im d ii
A t a m b a b a m y a d ig â r ı d ı r . K o m ş u l a r ı n h e p si b e n i t a n ı r v e b a
n a s a h i p ç ı k a r l a r , o y s a se n in b a n a t e k l i f e d e c e ğ in t o p r a k b a
n a u z a k d ü ş e r .” d e d i. S i p a h r s â l â r b u sö z le r i u m u r s a m a d a ı
z o r b a l ı k l a k a d ı n ı n a r a z i s i n e e l k o y a r a k ç e v r e s in i d u v a r l a ö r
d ü . A c z e v e fa k r e d ü ş e n k a d ı n s o n u n d a y a t o p r a ğ ı n ı n b e d e
lin in ö d e n m e s i n e y a h u t k e n d i s i n e b a ş k a b ir y e r d e a r a z i v e
r il m e s in e r ı z a g ö s t e r d i . D a h a s o n r a y a ş l ı k a d ı n o n u n d e r g â
h ı n a v a r ı p d il d ö k t ü ğ ü h a l d e s i p a h - s â l â r b a ş ı m ö n e e ğ d i ; se s
siz k a l a r a k k o n u y a t e v e c c ü h e t m e d i . K a d m h u z u r d a n u m u t
s u z c a v e b o y n u b ü k ü k a y r ı l d ı . S i p a h - s â l â r m a t a b in m e si n
k o lla y a n k a d ın o n u n ge ç e c e ği y o ld a d u r d u . Sip a h - sâ lâ r y a k
l a ş ı n c a f e r y a d u f i g a n ile a r a z i s i n i n b e d e li n i n ö d e n m e s i n i t a
le p e t t i. E m i r o n a h i ç b ir k a r ş ı l ı k v e r m e d i. D e r t y a n d ı ğ ı h e:
h a c i b d e n “ T a m a m b iz m e se le y i e m ir e i l e t i r i z .” c e v a b ı n ı a h
y o r d u . D e r k e n h a d i s e n i n ü s t ü n d e n ik i y ıl g e ç t i. K o c a k a r ı iy i
d e n iy iy e f a k r u z a r u r e t iç in d e y d i. E l i n d e a v u c u n d a b i r şe j
k a l m a m ı ş , u m u t l a r ı t ü k e n m i şt i . B i r g ü n k e n d i k e n d in e
“ K a l k ı p şa h ı n k a p ı s ı n a v a r a y ı m . Ç ü n k ü b u z a l im i b a ş ı m ı z j
m u s a l l a t e d e n o n u n k e n d is id ir . K u l a ğ ı m a a d i l b i r i s i o ld u ğ v
ç a l m d ı v e b il iy o r u m k i n i c e m e ş a k k a t l e r e k a t l a n d ı m . V ar ıp
N û ş i r e v â n ’ı b i r g ö r e y im . E ğ e r h a k k ı m ı t e sl i m e d e r s e n e â l â

44
 Siy asetn am e

y o k e ğ e r u m u r s a m a z s a b e n d e işi m i A l l a h ’a h a v a l e e d e r i m .
Ht-lki s o n r a i n s a f a g e li r .” d e d i. H a l i n i k im se c ik le r e a ç m a d ı .
I^ir g ü n m e ş a k k a t l e r iç in d e A z e r b a y c a n ’d a n m a h z u n m e lu l
h ir h a l d e y o l a ç ı k ı p M e d a y i n ’e r e v a n o l d u . Şa h ı n d e r g â h ı n a
v a r ı p N û ş i r e v â n ’ı a z a m e t l i v e g ö r k e m l i b ir ş e k il d e g ö r d ü ­
ğ ü n d e k e n d i k e n d i n e ş ö y le d ü ş ü n d ü ; “ K o r k a r ı m k i g i r m e m e
m ü s a a d e e t m e z le r . İ y isi m i ş u c i v a r d a b ir y e r le r e p u s a y ı m d a
p a d i ş a h a t ı n a b in d iğ i a n d a ö n ü n e a t l a y ı p f e r y a d l a r e y le r im .
B a k a r sın d e d ik le r im e k u la k v e r ir d e m a r u z a t ım ı o n a a r z e t ­
m e im k â n ı b u lu r u m .”
K a d ın ın a r a z isin e e l k o y m u ş o la n o sip a h - sâ lâ r d a h a sb e l­
k a d e r N û ş i r e v â n ’ın y a n ı n d a id i, N û ş i r e v â n d a o g ü n a v a ç ı k ­
m a y a n iy e t e t m iş t i. A v ın h a n g i m a h a l d e y a p ı l a c a ğ ı n ı d a ö ğ ­
r e n e n k o c a k a r ı , y e r i n d e n z a h m e t le d o ğ r u l a r a k a v ı n y a p ı l a ­
c a ğ ı y e r e d o ğ r u y o l a l d ı . E r t e si g ü n N û ş i r e v â n ş i k a r g â h a v a r ­
d ı ğ ı n d a a s k e r l e r d ö r t b ir y a n a d a ğ ı l d ı v e N û ş i r e v â n ’ın ç e v r e ­
si b ir a n d a b o ş a l d ı . Y a n ı n d a m a iy e t in d e n k i m s e k a l m a d ı .
K o c a k a r ı b i sm i l l a h d iy e r e k s a k l a n d ı ğ ı ç a l ı l ı k t a n fı r la d ı . N û -
ş i r e v â n ’a d o ğ r u k o ş a r a k m a r u z a t ı m a r z e y le d i: “ E y m e li k
e ğ e r c ih a n g i r ise n ş u z a v a l l ı k a d ı n ı n h a k k ı n ı t e sl i m e t v e a r ­
z u h a li m e k u l a k v e r .” d e d i. N û ş i r e v â n d e r h a l d u r d u . A r z u h a ­
lin i a l ı p o k u d u . K a d m ı n sö z le r i n i c a n k u l a ğ ı y l a d in le d i . A n ­
l a t ı l a n l a r ı d in le y e n N û ş i r e v â n ’n ın g ö z l e r i d o l m u ş t u . Y a şh k a ­
d ı n a d ö n e r e k : “ İ ç in r a h a t o l s u n , işi n b u r a y a k a d a r o l a n k ı s ­
m ı se n i, b u n d a n s o n r a s ı b i z i ilg ile n d ir ir , m u r a d ı n a e r e c e k sin
v e şe h r in e se n i g e r i y o l l a y a c a ğ ı m . B u r a l a r d a b i r k a ç g ü n ist i­
r a h a t e y le . Z i r a u z u n y o l d a n g e l m i ş s i n .” d e d i k t e n s o n r a fe r -
r a ş ı ç a ğ ı r a r a k ; “ B u k a d ı n ı b ir k a t ı r a b in d ir v e şe h r e g ö t ü r ü p
k e n d i e v i n d e m i s a f i r e y le , k e n d is in i ç a ğ ı r a c a ğ ı m ı z g ü n e k a ­
d a r h e r g ü n o n a ik i m in e k m e k , b ir m in e t , h e r a y d a h â z i ­
n e d e n b e ş a l t ı n d i n a r v e r .” d i y e fe r m a n b u y u r d u . F e r r a ş b u y -
r u l a n l a r ı h a r f i y e n y e r i n e g e t i r d i.
M e lik N û şir e v â n şik a r g â h t a n d ö n d ü k t e n so n r a ge c e g ü n ­
d ü z k o c a k a r ı n ı n a n l a t t ı ğ ı h a d is e n in a s l ı n ı e sa sı n ı , o la y ın k a -

45
 N iz am ü 'l-M ü lk

d m m d e d i ğ i g i b i v u k u b u lu p b u l m a d ı ğ ı m d ü ş ü n ü y o r d u . N i ­
h a y e t b i r g ü n k a y l û l e v a k t i u ş a k l a r d a n b ir is in i ç a ğ ı r a r a k f a ­
la n e v e g i d i p f a l a n g u i a m ı h u z u r a g e t i r m e s in i e m r e t t i . U ş a k
g i d e r e k e m r e d il e n şe k il d e g u l a m ı g e t i r d i. M e l i k g u l a m a ; “ E y
g u la m ! P e k â lâ v e m u h t e r e m g u la m la r ım ız o ld u ğ u n d a n h a ­
b e r i n v a r d ır . V e h e p si a r a s ı n d a n se n i se ç ip s a n a i t i m a d e t t im .
B u iş iç in h â z in e d e n h a r c ı r a h a l ıp A z e r b a y c a n ’d a f a l a n şe h r e
g it m e li, f a l a n m e n z i ld e in m e l i, y i r m i g ü n b o y u n c a o r a y a y e r -
le şm e li , h e r ç e şi t in sa n l a o t u r u p k a l k m a h , l a f a r a s ı n d a , ‘Siz in
b u r a l a r d a f a l a n isim li b i r k o c a k a r ı v a r d ı , n ic e d ir h a li , g ö r ü ­
n ü r le r d e y o k , b i r p a r ç a t o p r a ğ ı v a r d ı n e o ld u .^ ’ d i y e h e r k e s­
t e n b i r g ü z e l s o r u p s o r u ş t u r m a l ı v e o l a n b it e n i b a n a e k si k si z
n a k l e t m e li sin . Se n i b u n u n iç in g ö n d e r i y o r u m . F a k a t y a r ı n
s a r a y d a o r d u n u n ile r i g e le n le r in in h u z u r u n d a s a n a , ‘A z e r ­
b a y c a n ’a g i t , h e r şe h ir d e n h â z i n e y e m a l ge t ir , g e l i r a t v e a k a ­
r e t n e d u r u m d a d ı r b ir b a k , b ir y e r le r d e t a b i i a f e t o l m u ş m u ­
d u r b i r g ö r ,’ d iy e c e ğ i m . M ü m k ü n o l d u ğ u n c a t e z d ö n ü p b e n i
b ilg ile n d i r m e l isi n . ”
G u l a m : “ B a ş ü st ü n e e f e n d i m .” d e d i.
N û şir e v â n e r t e si g ü n a y n e n sö y le d iğ i g ib i y a p t ı. D a h a
s o n r a g u l a m y o l a ç ı k a r a k s ö z ü e d il e n şe h r e v a r d ı . B u r a d a
y i r m i g ü n k o n a k l a y a r a k h e r ç e ş i t i n s a n l a h a s b i h â l e y le d i.
D a h a k o n u a ç ılm a d a n c ü m le si şu n la r ı sö y lü y o r d u : “ O b i­
ç a r e o n u r l u b ir k a d ı n d ı . K o c a s ı , m a l ı m ü l k ü v a r i d i . F a k a t
fe le ğ in sil l e s i n i y e d i. M a i ş e t i n i i d a m e s i n i s a ğ l a y a n b i r p a r ­
ç a t o p r a ğ ı v a r id i . G e ç i m i n i o r a d a n t e m i n e d e r e k y a ş a m ı ­
n ı sü r d ü r ü y o r d u . H e r g ü n d ö r t e k m e ğ i o lu r d u , b ir iy le çe-
r a ğ ı n a y a ğ , d i ğ e r i y l e y e m e ğ i n e k a t ı k , g e r i y e k a l a n i k i si y l e
k a r n ı n ı d o y u r u r d u . P a d i ş a h a d a p a y ı n a d ü ş e n i v e r ir , h a y a ­
t ı m b u ş e k i l d e d e v a m e t t i r i r d i . T a k i ş e h r in v a l i s i o n u n s a ­
h ip o ld u ğ u t o p r a k c iv a r ın a b ir k ö şk d ik e n e d e ğ in . V ali o
t o p r a ğ ı o n d a n c e b r e n a ld ı. N e b e d e lin i ö d e d i n e d e k a r şı­
l ı ğ ı n d a o n a b i r t o p r a k v e r d i. Z a v a l l ı k a d ı n t a m ik i y ıl b o ­
y u n c a v a l i n i n s a r a y ı n ı n k a p ı l a r ı n ı a ş ı n d ı r d ı a m a n a f i l e , e li ­

46
 Siy asetn am e

n e h iç b ir şe y g e ç m e d i. N ic e d i r k o c a k a r ı o r t a lı k la r d a g ö ­
z ü k m ü y o r ; b ilm iy o r u z k i n e â le m d e d ir , ö ld ü m ü k a ld ı m ı
h iç h a b e r i m i z y o k . ”
G u l a m m e s e le n in a sl ı n ı e sa sı n ı k a v r a y ı n c a m e li k i n d e r g â ­
h ı n a d ö n e r e k , N û ş i r e v â n ’ın h u z u r u n a v a r d ı v e “ H a ş m e t m e -
a b la r ı n ın s a y e s i n d e e ü ı a n m d ö r t b a ş ı m a m u r , g e li r a t g a y e t le
b e r e k e t li, d a l l a r m e y v e le r e d u r m u ş , ç e m e n z â r l a r ş â d ü H ü r -
r e m , ş i k a r g â h l a r b a y ı n d ı r d ı r .” d i y e r e k o l a n b it e n i N û şir e -
v â n ’ın b il g is in e a r z e t t i. N û ş i r e v â n “ E l h a m d ü l i l l a h ” d iy e
k a r ş ı l ı k v e r d i. M e c l i s t e n e l a y a k ç e k ili n c e , “ K o c a k a r ı n ı n m e ­
se le sin e d a i r k u l a ğ ı n a g e le n le r i a n l a t b a k a l ı m . ” d e d i. G u l a m
b ü t ü n d u y d u k l a r ı n ı b ir b ir a n la t t ı . N û ş i r e v â n k a d ı n ı n sö y l e ­
d ik le r i n d e h a k l ı o l d u ğ u n a k a n a a t g e t i r e r e k g ü n b o y u n c a k e ­
d e r li h a l d e b e k l e d i . N i h a y e t e r t e si g ü n b a ş h a c ib i e m r e t t i v e
“ D e v l e t e r k â n ı v e e m ir le r h u z u r a g e ld ik l e r i n d e f a l a n c a şe h ­
r in v a li si n i ik in c i e m r i m e k a d a r k o r i d o r a d a t u t u v e r .” d iy e
e m ir v e r d i. C ü m l e d e v le t e r k â n ı s a r a y a t e ş r i f e y le y ip h u z u r ­
d a e l p e n ç e d i v a n d u r d u la r .
N û ş i r e v â n y e r l e r in e b u y u r m a l a r ı n a m ü s a a d e b u y u r d u .
D a h a s o n r a h u z u r d a k i l e r e d ö n e r e k : “ Siz e s o r a c a ğ ı m şe y e la -
y ı k ı n c a c e v a p v e r i n .” d e d i.
H u z u r d a k i l e r : “ B a ş ü s t ü n e . ” d e d ile r .
N û şir e v â n : “ A z e r b a y c a n e m ir li ğ i n e v e r d iğ i m i z fa l a n c a
k im se n in n e k a d a r m a l ı m ü l k ü v a r d ı r ? ”
H u z u r d a k ile r : “ Bild iğ im iz k a d a r ıy la ih t iy a c ı o lm a d ığı
h a l d e 2 . 0 0 0 . 0 0 0 d i n a r ı , 5 0 0 . 0 0 0 d i n a r l ı k a l t ın v e g ü m ü şt e n
z i y a fe t e ş y a l a r ı , 3 0 0 . 0 0 0 d i n a r d e ğ e r in d e y a y g ı v e z i n e t e şy a -
s m a m a lik t ir . I r a k , F a r s v e A z e r b a y c a n d i y a r l a r ı n d a e m l a k i ­
n in o l m a d ı ğ ı k a s a b a y o k t u r . D e n e b il ir k i o n d a n d a h a a l â y i ş ­
li b ir e m ir b u l a m a z s ı n ı z . ” d e d ile r .
N û ş i r e v â n : “ P e k i y a h a y v a n c in s in d e n n e si v a r ? ”
H u z u r d a k i l e r : “ T a h m i n e n o t u z b in k a d a r h a y v a n ı v a r ­
d ı r .”
N û şir e v â n : “ Y a k ö l e ?”

47
 N iz am ü ’l-M ülk

H u z u r d a k i l e r : “ B in y e d i y ü z g u l a m , d ö r t y ü z c a r i y e s i v a r ­
d ır . Si z in d e v le t - i ş â h â n e n i z s a y e si n d e d a h a n e ş a t a f a t ı o l d u ­
ğ u n u b i r T a n r ı a z z e v e c e ll e b ilir .”
N û ş i r e v â n ; “ A l l a h ’ın k e n d is in e n ic e n im e t le r ih s a n b u ­
y u r m u ş o l d u ğ u m a l s a h i b i m ü l k s a h i b i b ir in i d ü ş ü n ü n k i; z a ­
v a llı , t a k a t i k a l m a m ı ş , s a b a h a b ir in i a k ş a m a b ir in i y e d i ğ i s a ­
d e c e ik i e k m e ğ i o l a n z a y ı f b ir k o c a k a r ı n ı n e l in d e k in e t a m a h
e d e r e k t u t u p e k m e ğ i n i z o r b a l ı k l a g a s p e d iy o r . B ö y l e b ir in in
h a k k ı n e d i r ? ” d iy e s o r d u . E k â b i r b a ş ı n ı ö n e e ğ e r e k ; “ İ m k â n
d a i r e s i n d e v e r i le b ile c e k e n şid d e t l i c e z a y a ç a r p t ı r ı l m a h d ı r !”
d e d ile r ,
N û ş i r e v â n ; “ T e z e l d e n b u h e r ifin t e p e d e n t ı r n a ğ a d e r i s i ­
n in y ü z ü l m e si n i, iç in e o t t ı k ı p s a r a y ı n k a p ı s ı n a a s m a n ı z ı v e
d a h i m ü n a d i n i n y e d i g ü n ‘h a l k a z u l m ü r e v a g ö r e n m a h l û ­
k u n a k ı b e t i b u o l u r ’ d iy e ç a ğ r ı ş m a s ı n ı e m r e d i y o r u m !” d e d i.
S ö z k o n u s u e m ir in d e r is in i y ü z d ü le r v e iç in e o t d o l d u r u p
N û ş i r e v â n ’ın sa r a y ı n ı n k a p ı s ı n a a s a r a k e m r i a y n ı y l a ic r a e t ­
t ile r . M ü n a d i t a m y e d i g ü n b u h a b e r i d u y u r d u .
V e s o n r a N û ş i r e v â n fe r r a şı ç a ğ ı r a r a k : “ S a n a e m a n e t e y ­
le d iğ i m k o c a k a r ı y ı g e t i r .” d iy e e m r e t t i. F e r r a ş k a d ı n ı g e t i r d i.
A r d ı n d a n A z e r b a y c a n ’a y o l l a d ı ğ ı g u l a m ı d a h u z u r a ç a ğ ı r a ­
r a k o n a ; “ Se n i n iç i n A z e r b a y c a n ’a y o l l a d ı m ? ” d iy e s u a l e t t i.
G u l a m : “ Şu ih t i y a r k a d ı n m e s e le si n i a ç ı k l ı ğ a k a v u ş t u r ­
m a m iç in y o ll a d ı n ız e f e n d im . M e se l e y i v u z u h a k a v u ş t u r u p
si z e a r z e t t i m .” d e d i.
N û ş i r e v â n e k â b i r e ş ö y le se s le n d i: “ B ilin iz k i b e n l a f o l su n
d iy e iş y a p ı p s ö z k o n u s u k i şiy e k a r ş ı b ir h a t a işl e m e d i m .
B u n d a n b ö y le T a n r ı a z z e v e c e lle r a ğ m m a z u l ü m v e g a d d a r ­
lık e y le y e n k işi a y n ı k a d e r i p a y la şı r . Y e r y ü z ü n d e b o z g u n c u ­
l a r ı n k ö k ü n ü k a z ır , z a l im le r in e lin i e y le d ik le r i z u l ü m d e n ç e ­
k e r e k c ih a n ı a d a l e t v e h a k k ile m a m u r k ı la r ı z . D e ğ i l m i k i
T a n r ı a z z e v e c e lle b iz i b u n u n iç in y a r a t t ı ! D e ğ il m i k i z o r b a ­
la r ı n v e z a li m le r in m a z l u m a u z a n a n e lle r in i k ı r m a k iç in b iz i
k u l l a r ı n a şa h e y le d i. A y n ı a k ı b e t i p a y l a ş m a m a k iç in e l in iz ­
d e n g e ld iğ in c e iy i işl e r y a p m a y a a z m e d i n i z .”

48
 Siy asetn am e

N û ş i r e v â n ’ın a z a m e t in d e n v e c e l a l le n e r e k ç a r p t ı r a c a ğ ı
c e z a d a n m e c li st e h a z ı r b u l u n a n h e r k e si n ö d ü k o p t u .
D a h a s o n r a ih t i y a r k a d ı n a : “ S a n a z u l m ü r e v a g ö r e n in
h a k k ı n d a n g e l d i m . Se n i n a r a z i n in o r t a s ı n d a k a l d ı ğ ı k o n a k
v e b a ğ ı d a s a n a b a ğ ı ş l a d ı m . ” d e d i v e o n a b ir b in e k h a y v a n ı y ­
la , m a s r a f l a r ı n ı k a r ş ı l a m a s ı iç in h a r ç lı k v e r d i . K e n d is in d e n
b ir d a h a v e r g i a l ı n m a m a s ı iç in f e r m a n b u y u r a r a k o n u şe h r i­
n e y o l l a d ı v e “ D e r g â h ım ı z ı n k a p ı s ı z u l m e m a r u z k a l a n l a r a
h e r d a i m s o n u n a k a d a r a ç ık t ır . T a n r ı a z z e v e c e lle z a li m le r in
e lin i m a z l u m l a r ı n y a k a s ı n d a n ç e k m e k iç ü n b iz e b u s a l t a n a t ı
ih sa n e y le m işt ir .” d e d i. D a h a s o n r a s a r a y ı n h a c i b , h i z m e t ­
k â r l a r ı n a d ö n e r e k ; “ H e r n e r e d e n g e li r se g e lsin d e r g â h ı m ı z a
ilt i c a e d e n k i m i k i m s e s i o l m a y a n d ü ş k ü n v e m isk in le r in h a l ­
le r in i s a k l ı t u t m a y ı p d e v a m h b iz i h a b e r d a r k ı l a s ı n ı z .” d e d i.
A r d ı n d a n d e r g â h a g e le n le r in h a c i b e ih t i y a ç la r ı o l m a s ı n d iy e ,
y e d i y a ş ı n d a k i b i r ç o c u ğ u n d a h i e lin in e r işe b il e c e ğ i z ille r in
a sı l ı o l d u ğ u b ir z i n c i r y a p m a l a r ı n ı e m r e t t i. D e r g â h a şik â y e t
iç in v a r a n l a r o z in c ir i s a l l a y a r a k z ille r i ç a ld ır ı r d ı . Z il le r i n s e ­
sin i d u y a n N û ş i r e v â n ç a l a n k i şiy i h u z u r a k a b u l e d e r , m a r u ­
z a t ın ı d i n le r v e h a k k ı n ı z a l i m d e n a l ır d ı . A y n e n ö y le y a p t ıl a r .
N û ş i r e v â n ’ın b u c e z a s ı n d a n c ü m l e o r d u v e h a l k d e r in b ir
k o r k u y a k a p ı l d ı. H a k s ı z l ı ğ a u ğ r a y a n l a r ı n h a k k ı m t e s li m e d i ­
y o r , h iç k im se n in z u l ü m v e z o r b a l ı k e t m e y e g ö z ü k e s m i y o r ­
d u . N û ş i r e v â n ’m d e v le t i s a p a s a ğ l a m a y a k t a k a ld ı. C ü m le
â l e m h u z u r iç in d e y d i . Y e d i y ıl b o y u n c a b ir A l l a h ’ın k u l u o
z in c i r e d o k u n m a d ı . H i ç k i m s e N û ş i r e v â n ’m b a r g â h m a k e n ­
d i s i n e h a k s ı z l ı k y a p ı l d ı i d d i a s ı y l a g e l m e d i v e k i m se k im se y e
z u l m e t m e d i.

H ik â y e

Y e d i y ıl so n r a b a r g â h t a v e sa r a y k a p ısın ın ö n ü n d e k im ­
s e c ik le r in o l m a d ı ğ ı , m u h a f ı z l a r ı n p i n e k l e d i ğ i b ir ö ğ le v a k t i
ç a n se sle r i y ü k s e l m e y e b a ş l a d ı . N û ş i r e v â n s e s i d u y a r d u y ­

49
 H iz am ü ’l- M ü lk

m a z d e r h a l ik i h a d i m i g ö r e v l e n d i r e r e k : “ B a k ı n b a k a lım
k i m m i ş ş i k â y e t e g e l e n .” d e d i. H a d i m l e r g e l i p b a k t ı k l a r ı n d a
b i r d e n e g ö r s ü n l e r : S a r a y ı n k a p ı s ı n d a n b i r y o l iç e r i d a l a r a k
sır t ın ı z i n c ir le r e sü r t e n s ı s k a , ç e li m s iz , u y u z b i r e şe k t e n b a ş ­
k a b i r ş e y d e ğ il d i.
İ k i h a d i m N û ş i r e v â n ’ın h u z u r u n a v a r a r a k , “ E fe n d i m iz ,
ş ik â y e t e g e lm iş b ir isi m e v z u b a h i s d e ğ ild ir . Sa d e c e s ı s k a s ı ç ı k ­
m ı ş, ç e li m siz , u y u z b ir e şe k y a k e y i f a l d ı ğ ı n d a n y a d a k a ş ı n ­
d ı ğ ı n d a n sır t ın ı z in c ir e s ü r t ü y o r .” d e d ile r .
N û ş i r e v â n : “ Y a n lış d ü ş ü n ü y o r s u n u z . Z i r a b u e şe k b ile
a d a l e t t a l e p e t m e y e g e lm işt ir . G it m e n iz i v e e şe ğ i şe h r i n m e r ­
k e z in d e d o l a ş t ı r a r a k s a h i b i n i b u lm a n ız ı v e a r d ı n d a n b e n i h a ­
b e r d a r e t m e n iz i e m r e d i y o r u m . ” d e d i. H a d i m l e r M e l i k N û ş i -
r e v â n ’ın h u z u r u n d a n a y r ı lı p e şe ğ i şe h r i n m e y d a n ı n a g ö t ü r e ­
r e k : “ B u e şe ğ i t a n ı y a n v a r m ı.^ ” d iy e so r d u l a r .
D e d i l e r k i: “ E v e t , şe h ir a h a l i s i o n u t a n ır . B u e şe k f a l a n c a
ç a m a şı r c ı n ı n d ı r . Y ir m i y ıl d ır o n u t a n ı r ı z . H e r A l l a h ’ın g ü n ü
ç a m a ş ı r l a r ı b u e şe ğ e y ü k le y ip a k a r s u k e n a r ı n a y ı k a m a y a g ö ­
t ü r ü p a k ş a m a g e r i g e t i r ir d i . T a b i i o z a m a n l a r b u g e n ç b ir
e şe k t i, a m a a r t ı k y a ş l a n d ı ğ ı iç in s a h i b i o n u d ı ş a r ı k o v d u . Şe ­
h i r d e m ill e t A ll a h r ı z a sı iç in o n a o t t u r , s u d u r fa l a n v e r ir . B i r ­
k a ç g ü n d ü r d e o r t a lık t a o n u g ö r e m e d ik .”
H a d i m l e r m e se le y e v â k ı f o l u n c a d e r h a l s a r a y a d ö n e r e k
N û ş i r e v â n ’ın h u z u r u n a v a r ı p m e se l e d e n o n u h a b e r d a r k ı l ­
d ı l a r . N û ş i r e v â n ; “ Siz e b u e şe ğ i n b il e a d a l e t i s t e m e k iç in
d e r g â h a ge ld iğ in i sö y le m e m iş m iy d im ? Bu g e c e h a y v a n c a ­
ğ ı z ı y e m le y in iz v e y a r ı n d a g e r e k e n n e is e y a p m a k iç in ç a ­
m a şır c ıy ı m a h a lle n in d ö r t k e t h ü d a sıy la b ir lik t e h u z u r u m a
g e t i r i n i z . ” d e d i.
E r t e si g ü n h a d i m l e r a y n e n k e n d ile r i n e e m r e d i ld iğ i g i b i
y a p t ı l a r . E şe ğ i, sa h ib iy l e b ir li k t e m a h a l l e n i n d ö r t k e t h ü d a s ı ­
n ı N û ş i r e v â n ’m s a r a y ı n a g e t ir d ile r . N û ş i r e v â n ç a m a ş ı r c ı y a
d e d i k i: “ B u e şe k g e n ç ik e n o n u işe k o ş u y o r d u n , y e m in i v e ­
r iy o r d u n . Şi m d i ise y a ş l a n ı p e l d e n a y a k t a n d ü ş t ü ğ ü n d e n ö t ü ­

50
 Siy asetn am e

r ü o n a y e m v e r m e z o l d u n . İ şle r i n i g ö r e m e z o l u n c a o n u s o k a ­
ğ a a t t m . P e k i, s o r a r ı m s a n a , o n u n o y i r m i y ıllık y a p t ı ğ ı h iz ­
m e t n e r e y e g i t t i ? ” Ş a h , ç a m a ş ı r c ı y a k ı r k s o p a v u r u lm a sı n ı
e m r e d e r e k şö y l e fe r m a n b u y u r d u : “ B u d ö r t k e t h ü d a n ı n n e ­
z a r e t i a l t ı n d a , y a ş a d ı ğ ı m ü d d e t ç e e şe ğ e i h t i y a c ı o l d u ğ u k a d a r
y e m in i t e m in e d e c e k si n ; b ir a k s a k l ı k o l d u ğ u t a k d i r d e se n i
b e n n a s ı l t e r b i y e e d e c e ğ i m i b il ir im , b u n u iy i b e l l e !”
Şu h a l d e , p a d i ş a h l a r işt e b ö y le id ile r . F a k i r f u k a r a y ı , k im i
k im se si o l m a y a n l a r ı g ö z e t ir le r d i. M e m u r o l a r a k a t a d ı k l a r ı ­
n a , i k t a s a h ip l e r i n e v e g u l a m l a r a d i k k a t l i o l m a l a r ı n ı b u y u r u r
id ile r . Z i r a b u c i h a n d a iy i b ir n a m l a a n ı l m a k d iğ e r c i h a n d a
is e k u r t u l u ş a e r m e n in sır r ı b u n d a d ı r ; İ k t a sa h ip l e r i n in , m e ­
m u r v e g u l a m l a r m y e r le r in e ç a k ıl ı p k a l m a m a l a r ı , u l a ş ı l m a z
y a p ıla r a r d ı n a s ı ğ m m a m a l a r ı v e r a h a t sı z l ı k v e r m e m e le r i ,
h a l k a a k h b a ş ı n d a v e iy i m u a m e l e e t m e l e r i v e d o la y ı sı y l a
m e m le k e t i n h u z u r u iç in o n l a r ı ik i y ı l d a b ir d e ğ işt ir m e lid ir .

51
 A ltıncı Fasıl

Kadılar, Hatipler, Muhtesibler ve İşlerinin

Revnak Bulm asın a Dair

P a d i şa h ı n m e m l e k e t s a t h ı n d a g ö r e v l i k a d ı l a r ı n v a z i y e t le ­
r in d e n t e k e r t e k e r h a b e r d a r o l m a s ı g e r e k t ir . V a z ife ; o n l a r d a n
â l im , z a h i t v e h a lk ı n m a l ı n d a g ö z ü o l m a y a n l a r a t e sl i m e d i le ­
r e k g ö n l ü n ü n h a r a m a m e y le t m e m e si iç in ih t i y a ç la r ı o l d u ğ u
m ik t a r d a m a a şa b a ğ la n m a la r ı ic a p ed e r. Z ir a b u , m u a z z a m
ıle r e c e d e h a s s a s v e ö n e m l i b ir n o k t a d ı r . Ç ü n k ü o n l a r M ü s l ü ­
m a n l a r ı n c a n l a r ı n d a n v e m a l l a r ı n d a n m e s u l k ı lı n m ı ş k işil e r ­
d in İ st e r c a h i l a n e ist e r k a s t e n y a h u t t a b i a t l a r ı g e r e ğ i n c e b ir
h ü k ü m y a h u t fe t v a v e r d ik le r i v a k i t d i ğ e r k a d ı l a r ı n v e r ilm iş
y a n lı ş k a r a r a şe r h d ü ş ü p p a d i ş a h a il e t m e l e r i, s ö z k o n u s u h â ­
k im in d e a z l e d i le r e k c e z a l a n d ı r ı l m a s ı g e r e k t ir .
G ö r e v li m e m u r la r ın k a d ıy a h ü r m e t t e k u su r e t m e m e le r i,
s a r a y iç in d e k a d ı y ı m u t e b e r v e a z i z t u t m a l a r ı g e r e k t ir . K e r li
fe r li, e fe n d id e n b ir i o l d u ğ u iç in b ir ş a h ı s e ğ e r k i h ü k ü m g ü ­
n ü s a k l a n ı p m a h k e m e d e h a z ı r b u l u n m a z ise o l ş a h ı s c e b r e n
ve cezr en k a d ı n ı n h u z u r u n a g e t i r il se g e r e k t ir . P e y g a m b e r
a l e y h i s s a l a t u v e s s e l a m a s h a b ı k e n d i d e v ir le r in d e h a k y e r in i
b u l s u n v e h iç k i m se m a h k e m e d e n a y a k ç e k m e s i n d i y e b u iş­
le r le b i z z a t k e n d il e r i m e ş g u l o l m u ş , b i z z a t k e n d il e r i i c r a e y ­
le m işle r d ir . Â d e m a l e y h i s s e l a m d a n şi m d i y e d e k h e r z a m a n ,
h e r m il le t v e m e m le k e t t e a d a l e t i ş i a r e t m e le r i s a y e si n d e m ü lk
k e n d i h a n e d a n l a r ı e lin d e b a k i k a lm ı şt ır .

53
 Nizamü’l-Mülk

Hikâye

R i v a y e t o l u n u r k i , m ih r ig â n v e n e v r û z g ü n le r in d e k e r e m
e d i p a y r ı m g ö z e t il m e k siz in c ü m l e h a l k a b a r g â h a g e lm e l e r i
iç in iz in v e r m e k A c e m ş a h l a r ı n m t ö r e si n d e n d i . B a y r a m l a r ­
d a n b ir k a ç g ü n e vvel “ F a la n g ü n e h a z ır o lu n u z ” d iy e d e m ü -
n a d i ç a ğ ı r t ı lı r d ı . C ü m l e h a l k ü st ü n e d ü ş e n işi y a p a r , d e li ll e r i ­
n i g ö s t e r e r e k m a r u z a t ı n ı k a l e m e a h r d ı. B a y r a m g ü n ü g e lip
ç a t t ı ğ ı n d a m ü n a d i s a r a y k a p ı s ı n d a n h a l k a ş ö y le n i d a e y le r ­
d i: “ H e r k i m k i b ir i sin i h a li n i h a c e t in i a r z e t m e k t e n i şb u g ü n
a l ı k o y a r s a , p a d i ş a h o l k işiy e a m a n v e r m e y e c e k t i r !”
S o n r a m e l ik a h a li n in a r z u h a ll e r i n i a l ıı, h u z u r u n a k o y a ­
r a k t e k t e k in c e le r d i. K a d ı ’u l k u z a t o l a n m ü b e d - i m û b e d â m
s a ğ y a n m a o t u r t t u k t a n so n r a şa h a y a ğ a k a lk a r v e t a h t t a n
in ip m ü b e d - i m û b e d â n ı n ö n ü n d e d iz ç ö k e r e r e k : “ E v v e le m ir ­
d e z a t ı m ı n g a d r i n e u ğ r a d ı k l a r ı iç in h a k t a l e p e d e n l e r in h a k ­
la r ın ı t e sli m e y le m e k t e n p e r v a e t m e .” d e r d i. M ü n a d i d e ,
“ M e se l e si n i b i r a n ö n c e h a ll e t m e k iç in ş a h ile b i r d a v a s ı
o l a n l a r ş ö y le d iz ilsin le r .” d iy e e m r e d e r d i.
S o n r a ş a h m û b e d e d ö n e r e k şö y le b u y u r u r d u : “ T a n r ı a z -
z e v e c e ll e k a t ı n d a p a d i ş a h l a r m iş le d i k le r i g ü n a h t a n d a h a
b ü y ü k g ü n a h y o k t u r . Ç ü n k ü T a n r ı a z z e v e c e lle p a d i ş a h l a r a
b a h ş e t t i ğ i n im e t i h iç b ir k u l u n a n a s i p e y le m e m işt ir . P a d i ş a h a ,
k e n d i k u l l a r ı n a h ü k m e t m e h a k k ı v e r m işt ir . B u n d a n ö t ü r ü
p a d i ş a h ı n p ü r - a d il o l m a s ı v e m a z l u m l a r a k ı y a n e lle r i k ı r m a ­
sı g e r e k t ir . P a d i ş a h h a l k a z u l m ü r e v a g ö r ü r s e a sk e r le r in c ü m ­
le si A ll a h ü T e â l â a z z e v e c e ll e y i y â d ı n d a n si l e r e k n a n k ö r l ü k
iç in d e r a iy y e t e n ic e fe n a l ı k l a r e y le r . N i h a y e t i n d e k a t i su r e t t e
H a k k T e â l â ’n m g a z a b ı ç a t a r v e o n la r ı r a h m e t in d e n m a h r u m
b ır a k ır . Ç o k g e ç m e d e n d e c i h a n h a r a p o lu r . H ü k ü m d a r l a r ı n
z u l m ü v e u ğ u r s u z l u ğ u y ü z ü n d e n p a d i ş a h l a r ı n ö m r ü k ısa lu :
v e s a l t a n a t l a r ı b a ş k a s m m e lin e ge ç e r . İ şt e ş i m d i e y m û b e d !
A ll a h a ş k ı n a b e n i k e n d in d e n e v l a g ö r m e d e n , k a y ı r m a d a n
b a k ş u n l a r ı n şik â y e t le r in e ! A l l a h ü T e â l â y a r ı n h e s a p g ü n ü
b a n a h e r n e s o r a c a k is e s e n d e n b il ir im .”

54
 Siy aset n am e

B u n u n ü z e r in e m û b e d d a v a y ı e le a lır d ı . E ğ e r k i p a d i ş a h v e
d a v a c ı a r a s ı n d a k i m e se le d e d a v a c ı h a k l ı ç ı k a r s a o n a h a k k ı n ı
I e sl im e d e r d i. Y o k , e ğ e r d a v a c ı k işi n in p a d i ş a h ü z e r i n d e b i r
lı a k t a le p e t m e s i s ö z k o n u s u d e ğ il s e o k işin in c e z a l a n d ı r ı l m a ­
sın ı b u y u r u r , b u n u n ü z e r in e m ü n a d i şö y le n i d a e d e r d i: “ B u ,
m ü lk v e m e m le k e t t e e k si k g e d ik a r a y a n k ü s t a h l a r ı n la y ı k o l ­
d u ğ u c e z a d ı r .” M û b e d m a h k e m e y i s o n a e r d ir d i ğ in d e p a d i ş a h
t a h t ı n a ç ı k a r , t a c ın ı g i y e r v e e k â b i r e d ö n e r e k : “ Z a l i m i n h e v e ­
si k u r s a ğ ı n d a k a l sı n d i y e e v v e l e m ir d e k e n d im iz l e ilgili d a v a ­
la r ı n e t ic e y e b a ğ l a d ı k . E y l e d iğ in iz z u l ü m v a r is e ş im d i b ir d a ­
v a c ı n ız v a r d e m e k t ir ; t e k t e k g i d i p r ız a l a r ın ı a l ı n ı z .” d e r d i.
E r d e ş î r B â b e k z a m a n ı n d a n Y e z d g ir d - i B e z e h g e r z a m a n ı ­
n a k a d a r h a l b u â d e t ü z e r e d e v a m e y le d i.
Y e z d g ir d , a t a l a r ı n ı n t ö r e si n i d e ğ iş t ir e r e k y e r y ü z ü n d e z u l­
m ü n t e m e l le r i n i a t t ı; k a r a n l ı k â d e t l e r v a z e t t i. H a l k t a r if si z
m e ş a k k a t l e r e d ü ç a r o l d u . D il le r d e n ile n ç le r , k a r g ı ş l a r a r d ı s ı ­
r a d ö k ü l d ü . G ü n l e r d e n b ir g ü n a n sı z m e y e r i k o ş u l m a m ı ş sü -
v a r i si z b ir a t s a r a y ı n ö n ü n d e p e y d a h l a n d ı . O r a d a b u lu n a n
d e v le t in ile r i g e le n le r i h e p s i a t ı n p a r m a k ı sı r t a n e m s a l s i z g ü ­
z e lliğ in i d ile g e t i r d il e r v e h e r b ir i e p e y ç a b a s a r f e t m e le r in e
r a ğ m e n a t ı z a p t e t m e y i b a şa r a m a d ı. N ih a y e t a t ge le ge le
Y e z d g ir d ’in sa r a y ı n ı n t a m ö n ü n e g e le r e k o r a c ı k t a u s u l c a d u ­
r u v e r d i.
Y e z d g ir d : “ B e r i d u r u n , b u , A ll a h ü T e â l â ’n ın k e n d i k a t m -
d a n b a n a g ö n d e r d i ğ i b ir a r m a ğ a n d ı r .” d iy e b u y u r d u . S o n r a
a y a ğ a k a lk a r a k u su lc a a t ın y a n m a so k u ld u . Bü t ü n e k â b ir
a t m h iç t e p k i v e r m e m e si n i h a y r e t le iz li y o r d u . Y e z d g ir d e lin i
u z a t a r a k a t ı n y e le si n i t u t u v e r d i v e y ü z ü n ü o k ş a m a y a b a ş l a ­
d ı. E li y le a t m sır t ın ı d a o v m a s ı n a r a ğ m e n a t h u y l a n m a d ı .
E y e r g e t i r m e l e r in i e m r e d e r e k sı k ı s ı k ı y a e y e r le b ir lik t e a t a
g e m v u r d u . A r d ı n d a n k ü s t a h ç a b i r c e sa r e t l e p a l d ı m d a v u r ­
m a y a k a l k ı n c a , a t a n sı z ı n Y e z d g i r d ’in g ö ğ ü s k a fe s i n e b i r ç if ­
t e s a v u r u p o n u y e r le r e se r e r e k c a n ı n d a n e t t i. H e r k e s lâ lü e b -
k e m k a l a k a l d ı . S o n r a a t s a r a y d a n ç ık ıv e r d i. H i ç k i m se a t ı n

55
 N iz am ii ’l-M ü lk

sı r r ı n a v â k ı f o l a m a d ı v e h i ç b ir A l l a h ’ın k u l u a t ı n n e r e d e n g e ­
lip n e r e y e g it t i ğ in i ç ö z e m e d i. H a l k ise a t ı n k e n d ile r in i o z a ­
l i m d e n k u r t a r m a k iç in A l l a h ü T e â l â ’n ın y o l l a m ı ş o l d u ğ u b i r
m e l e k y a h u t e lç i o l d u ğ u n a ç o k t a n k a n i o l m u ş id i.

H ik â y e

R i v a y e t o l u n u r k i, b ir ş a h ı s E b û D e v â n ı k ’ın m e c li sin e g i ­
rerek o a n d a m e c list e b u l u n a n A m m âr b in H a m z a ’d a n
“ A r a z i m i g a s p e t t i” d iy e şi k â y e t t e b u lu n d u . E m i r ü l - m ü ’m î-
n i n E b u D e v â n ı k , A m m â r ’a : “ D e r h a l k a l k , d a v a c ı n ı n y a n ı ­
n a o t u r v e şik â y e t e c e v a p v e r !” d e d i.
A m m â r : “ O n u n m u h a t a b ı b e n d e ğ il i m . Ş a y e t b a h s i g e ­
ç e n a r a z i b e n i m ise o n a b a ğ ı ş l ı y o r u m v e d a h i h a l i f e h a z r e t ­
le r in in b e n d e y i a z i z t u t a r a k b a n a m ü n a s i p g ö r d ü ğ ü b u m a ­
k a m ü m e v k id e n g e ç m e k t e n se şik â y e t e k o n u o la n a r a z id e n
v a z g e ç e r i m . ” d e d i. O n u n b u d a v r a n ı ş ı c ü m l e e k â b i r i n t a k ­
d i r in i t o p l a d ı .
D a v a l a r ı b iz a t ih i k e n d isin in i d a r e e t m e s i g e r e k t iğ in i p a d i ­
ş a h b il se g e r e k t ir v e d a h i h ü k ü m d a r A r a p ç a y ı b ilm e y e n b ir
T ü r k y a h u t T a c ik v e y a A r a p so y u n d a n o lu p şe r ia t h ü k ü m le ­
r in i o k u m a m ı ş b ir i ise m u h a k k a k su r e t t e ş a h ı n n iy a b e t iy le ,
işle r in i t a k i p e t m e si iç in b i r n a i b şa r t t ır . B u a n l a m d a b ü t ü n
k a d ı l a r p a d i ş a h ı n n a ip le r i d ir le r v e p a d i ş a h ı n k a d ı l a r ı h i m a y e
e t m e si la z ım d ır . N i ş a n l a r ı n ı t a ş ı d ı k l a r ı n d a n , h a li fe si v e m e ­
m u r u o ld u k la r ın d a n ö t ü r ü h ü k ü m d a r ın o n la r ı h im a y e e d ip
i t i b a r v e m e v k il e r in i s a y d ı n t u t m a s ı g e r e k ir .
V e d a h i, n a m a z m e se le si m u a z z a m d e r e c e d e h a s s a s b ir
k o n u o l d u ğ u iç in p a d i ş a h C u m a n a m a z ı n ın k ı lı n d ı ğ ı m e sc id -
le r e h a t ip le r i m ü t e d e y y in , K u r ’a n - ı K e r i m ’i o k u y a b i l e n v e
K u r ’a n ilim le r in e v â k ı f k iş il e r a r a s ı n d a n se ç m e lid ir . Z i r a
M ü s l ü m a n l a r ı n n a m a z ı n ın s ı h h a t i i m a m l a r a b a ğ l ıd ı r . İ m a ­
m ın n a m a z ı f a s i t o l d u ğ u n d a c e m a a t i n d e n a m a z ı f a s i t o lu r .
K e z a t a r t ı v e fi y a t la r ı n a d i l â n e t u t u l m a s ı , a l ış v e r iş ilişk ile r i-

56
 Siy asetn am e

ilin sa ğ l ı k l ı b ir z e m in d e ic r a sı , t a ş r a d a n p a z a r a g e t i r il e n m a l ­
la r ın b ir y a l a n d o l a n o l m a m a s ı iç in e k s i k s i z d e n e t im i, ö lç ü
t a şl a r ı n ı n a ğ ır l ı ğ ı n ı n d o ğ r u l u ğ u v e e m ir b i ’l m a ’r û f v e n e h iy
a n i ’l m ü n k e r e m r in i ifa iç in h e r şe h r e b ir m u h t e sib g ö r e v l e n -
d ir m e lid ir . M ü l k ü n v e a d a l e t i n t e m e l in d e y a t a n d ü st u r la r ın
b a ş ı n d a h ü k ü m d a r ı n v e m e m u r l a r ı n m u h t e si b i h i m a y e e t m e ­
le r i ge lir . B u n d a n g a y r ı b i r t a v ı r t a k m ı l ı r s a f a k i r f u k a r a m e ­
ş a k k a t ç e k e r . T a c i r l e r k e y fi n c e a l ış v e r iş e k o y u l u r l a r s a h a lk ın
b a ş ı n a d e r t le r a ç a r la r . A r d ı n d a n sa p k ı n l ı ğ ı n g e li p şe r - i şe r ifin
p a y m a l o l m a s ı g e c i k m e z . İ şl e r in a d a l e t l e y ü r ü m e s i v e İ sl a m
k u r a l l a r ı n ı n y ü r ü t ü l m e s i iç in şu h i k â y e d e g e ç e n v e ç h ile m u ­
h a k k a k b u m e s e le işi n e r b a b ı n a , b ir h a d i m e y a h u t h i ç k i m ­
se d e n k o r k u s u o l m a y a n b ir T ü r k ’e e m a n e t e d ilm e lid ir .

H ik â y e

R iv a y e t o lu n u r k i Su lt a n M a h m u d , ge ce b o y u gö z d e
a d a m l a r ı v e n e d im l e r i y le ş a r a p iç m iş , s a b a h l a m ı ş t ı . M a h -
m u d ’u n s i p â h s â l â r l a r ı A li N û ş - T e k i n v e M u h a m m e d A r a b î
d e ş a r a p m e c li sin d e o n u n l a b i r lik t e y d ile r . K u ş l u k v a k t in e
d o ğ r u a ş ı n ş a r a b ı n v e u y k u s u z l u ğ u n t e sir iy le A li N û ş- T e k i n
iy id e n s a r h o ş o l d u . E v i n e r e v a n o l m a k iç in d e s t u r ist e d i.
M a h m u d o n a şö y l e d e d i ; “ G ü n d ü z g ö z ü y l e e v e b ö y l e k ö r k ü ­
t ü k s a r h o ş h a l d e g i t m e n y a k ı ş ı k a l m a z , g ü n e ş b a t a n a d e ğ in
b u r a d a i s t i r a h a t e y l e ; a y ı l d ı k t a n s o n r a g i d e r si n . M u h t e s i b se ­
n i ş u h a l d e g ö r ü r s e d e r h a l d e r d e s t e d e r ; h a d d c e z a sı n ı u y g u ­
l a y a r a k s o p a v u r d u r u r . Se n in i t i b a r m z e d e le n il^ b u d a iç im e
d e r t o l u r .” E lli b in k iş il ik b ir o r d u n u n s e r d a r ı o l a n A li N û ş -
T e k i n ’in k u d r e t i b in a d a m a b e d e l d i. M u h t e s i b i n b ö y le b ir şe ­
y e c e s a r e t e d e c e ğ i a k lı n ı n u c u n d a n b ile g e ç m iy o r d u .
Su l t a n a : “ B a n a m ü s a a d e . ” d e d i.
Su l t a n M a h m u d ; “ M a d e m l a f d i n l e m i y o r s u n b u y u r m ü ­
s a a d e se n in ! ” d e d i. A l i N û ş - T e k i n ç e v r e sin d e k a l a b a l ı k m a ­
iy e t i o l d u ğ u h a l d e a t m a b in e r e k e v in y o l u n u t u t t u .

57
 N iza m ü ’l-M ülk

H a s b e l k a d e r p a z a r y o l u n d a m u h t e sib ile k a r ş ı l a ş t ı . M u h -
t e sib o n u ö y le k ö r k ü t ü k s a r h o ş g ö r ü n c e a t t a n in d i r ilm e sin i
e m r e t t i . M u h t e s i b d e a t t a n in e r e k b i r a d a m ı n a A li N û ş- T e -
k i n ’in k a f a s ı n ı , d i ğ e r a d a m ı n a a y a k l a r ı n ı s ı k ı c a t u t m a s ın ı
e m r e t t i . D a h a s o n r a m u h t e sib k e n d i e lle r iy le N û ş - T e k i n ’e
g ö z ü n ü k ır p m a d a n k ır k s o p a v u r d u . N û ş- T e k in a c ıd a n t o p ­
r a ğ ı ı s ı r ı y o r v e a sk e r le r i d e ç a r e s i z ö y le c e b a k ı y o r l a r d ı . H i ç
k i m s e se s e t m e y e c ü r e t e d e m i y o r d u . İ şt e b u m u h t e s i b h a ş ­
m e t li , g ö r m ü ş g e ç i r m iş , d e v le t e h i z m e t i g e ç m iş T ü r k b i r h a ­
d i m id i. A li N û ş - T e k i n ’e h a d d u y g u l a n d ı k t a n s o n r a o n u e v i­
n e g ö t ü r d ü le r . Y o l b o y u n c a , “ Su k a n m fe r m a n ın a b o y n u k ıl­
d a n in c e o l m a y a n ı n a k ı b e t i b u d u r .” d i y e s ö y le n iy o r d u . E r t e ­
si g ü n su lt a n ı n h u z u r u n a v a r ı n c a Su l t a n M a h m u d : “ H a l i n
n ic e d ir , m u h t e sib d e n y a k a y ı n a s ı l k u r t a r d ın .^ ” d iy e s u a l e y le ­
d i . N û ş - T e k i n d e y a r ı k y a r ı k o l m u ş y a r a l a r ı n ı M a h m u d ’a
g ö s t e r m e k iç in sır t ın ı sıy ır d ı. Su l t a n M a h m u d g ü l e r e k t e n ;
“ P a z a r y e r in e v e e v d e n d ı ş a r ı y a b ir d a h a s a r h o ş a d ı m a t m a ­
y a t e v b e e t !” d e d i.
D e v l e t d ü z e n i v e c e z a sis t e m i n in t e m e ll e r i s a ğ l a m o t u r t u l ­
d u ğ u iç in h u k u k , z i k r e d i ld iğ i g i b i f a r k g ö z e t il m e k siz in h e r ­
k e se u y g u l a n m a k t a y d ı .

Hikâye

V e d a h i işi t m iş li ğ im v a r d ı r k i G a z n e ilin d e h a b b â z l a r
d ü k k â n l a r ı n ı n k a p ı la r ı n ı e r k e n d e n k a p a t t ı k l a r ı n d a n e k m e k
t e m in i g ü ç v e ç e t in b ir h a le g e l m i ş , f a k i r f u k a r a d a t a r if i i m ­
k â n s ı z sı k ı n t ı l a r a d ü ş m ü ş t ü . Şi k â y e t m a k s a d ı y l a d e r g â h a v a ­
r ıp Su l t a n İ b r a h i m ’i n * h u z u r u n a g e le r e k e k m e k ç i le r d e n d e r t
y a n d ıl a r . Su l t a n İ b r a h i m e k m e k ç i le r in c ü m l e si n i h u z u r u n a
g e t i r m e l e r in i b u y u r d u . O n l a r a : “ E k m e ğ i n e d e n b u h a l e s o k ­
t u n u z ? ” d e d i. E k m e k ç il e r : “ Şe h r e g e le n h e r b u ğ d a y v e u n u

* Su l t a n Z a h i m ’d ' d e v l e İ b r a h im b in M e s u d G a z n e v i (M . 1 0 5 9 )

58 ^
 Siy aset n am e

siz in e k m e k ç i b a ş ı n ı z sa t ı n a l a r a k a m b a r a y ı ğ m a k t a v e ‘fe r ­
m a n p a d i ş a h ı n d ı r ’ d i y e r e k b ir g ı d ı m b u ğ d a y a l m a m ı z a m ü ­
s a a d e e t m e m e k t e d i r ” d i y e c e v a p v e r d ile n Su l t a n s a r a y ı n e k -
m e k ç i b a şı sı n ı h u z u r a g e t i r ip o n u n fille r in a y a k l a n a l t ı n a a t ı l­
m a sı n ı e m r e t t i. L e şi , filin d i şle r in e a sı h p şe h ir d e d o la şt ı r ı ld ı .
M ü n a d i; “ H a b b â z la r d a n h e r k im k i d ü k k â n ım a ç m a z sa
a k ı b e t i iş t e b ö y le o l u r .” d iy e n i d a e t m e si e m r o l u n d u . A m b a r ­
la r s o n u n a k a d a r a ç ı lı p b u ğ d a y l a r d a ğ ı t ıl d ı . E r t e si g ü n a k ­
ş a m n a m a z ı n a d e ğ in h e r d ü k k â n ı n ö n ü n d e h â l â k im se n in s a ­
t ın a l m a d ı ğ ı b a y a t l a m ı ş e k m e k le r d u r m a k t a y d ı . P a d i ş a h v i c ­
d a n sa h i b i v e a d a l e t l i o l u n c a r e a y a d a i m a h u z u r iç in d e o lu n
V a l la h u a ’le m .

59
 Y edinci Fasıl

 m il, Kadı, Reis, Sahne ve Muhtesibin

Vaziyetlerini Teftiş ve Şartlarına Dairdir

H ü k ü m d a r h a z r e t le r i, h e r şe h ir d e n d in i h ü k ü m l e r i k o l l a ­
m a k t a d i k k a t l i , k a l b i n d e d a i m a A ll a h k o r k u s u t a ş ı y a n , iç in ­
d e k in v e d ü ş m a n l ı k b e s le m e y e n k iş il e r b u l u p se ç e r e k k e n d i ­
le r in e ş ö y le b u y u r s u n l a r : “ B u şe h r i y a d a b u b ö l g e y i s a n a
e m a n e t e d i y o r u z ; a h ir e t t e H a k k T e â l â ’n ın b iz i s o r u m l u t u t ­
t u ğ u şe y d e n b iz d e se n i s o r u m l u t u t a r ı z . Â m il i n , k a d ı n ın ,
şa h n e n in , m u h t e sib in a v a m e ş r a f r e a y a n m e y le d ik le r i n i t a k i p
e d e r e k g e r e k e n i ic r a e t m e m i z iç in g i z l i s a k l ı o l m a k s ı z ı n a ş i ­
k â r e d e r e k m e se le n in h a k i k a t i n e ilişk i n b i z i h a b e r d a r k ıla sı n .
M e su liy e t a lm a k t a n k a ç ın ıp e m a n e t i k a b u l e t m e y e c e k v e g ö ­
r e v e g ö n ü l s ü z y a p ı d a k i l e r e v a z if e , z o r k u l l a n a r a k t e v d i e d i l­
m e l i v e h a t t a z i n c ir e v u r m a l ıd ır .

Hikâye

R i v a y e t o l u n u r k i, A b d u l l a h b in T a h ir , a d i l b i r e m ir id i.
N i ş a b u r ’d a k i t ü r b e s i n e g i d i p z i y a r e t e y le d ik . A h a l i d a i m a b u
t ü r b e y i z i y a r e t e d i p d u a e d e r l e r v e T a n r ı a z z e v e c e ll e d e n h a ­
c e t le r i n in g i d e r il m e sin i d il e r le r d i. A b d u l l a h b in T a h ir , h a k s ı z ­
l ı k y a p ı l m a s ı n d iy e a n c a k d i n d a r l a r a , z a h it le r e v e d ü n y a m a -

61
 H iz am ü ’l-M ü lk

İ m i ö n e m se m e y e n v e k i sise l ç ı k a r l a r ı y l a m e ş g u l o l m a y a n
k im se l e r e v a z if e b u y u r u r id i. B ö y le c e h a l k a b ir k ö t ü l ü k v e
h a k s ı z l ı k u l a ş m a z , h a k y e r in i b u lu r v e t e b a h u z u r iç in d e h a ­
y a t ı n a d e v a m e y le r d i.

Hikâye

G ü n le r d e n b ir g ü n g a y e t le fa z i le t sa h i b i , â l im v e A ll a h
d o s t u b i r z a t o l a n E b u A li D a k k â k H o r â s â n v a l i v e s e r d a r ı
E m i r E b u A li î i y â s ’m m a k a m ı n a g i d e r e k b u z a t ı n ö n ü n d e d iz
ç ö k t ü . E b u A li İ iy â s:
“ B a n a n a s i h a t t e b u l u n . ” d e d i.
E b u A li D a k k â k : “ S a n a b i r şe y s o r s a m s a m i m â n e c e v a p
v e r i r m i s i n ? ” d e d i.
E b u A li D a k k â k ; “ T a b i i k i v e r i r i m .” d e d i.
E b u A li D a k k â k ; “ P e k i sö y le b a k a l ı m , a l t ın ı m ı y o k s a
d ü ş m a n ı m ı d a h a ç o k s e v e r s i n ?” d i y e s u a l e y le d i.
E b u A li İ i y â s : “ A lt ın ı d a h a ç o k s e v e r im .” d e d i.
E b u A li D a k k â k ; “ Ö y le y se n a s ı l o l u y o r d a o k a d a r se v ­
d i ğ i n a l t ı n ı b u c i h a n d a b ı r a k ı p , h iç h a z z e t m e d iğ in d ü ş m a n ı ­
n ı a h ir e t e k e n d in l e g ö t ü r ü y o r s u n ? ”
E b u A li İ i y â s ’ın g ö z l e r i d o l d u v e a ğ l a m a y a b a ş l a d ı . “ Ç o k
y a m a n b ir ö ğ ü t v e r e r e k g a f l e t u y k u s u n d a n u y a n d ı r d ı n b e ­
n i .” d e d i.

H ik â y e

R i v a y e t o l u n u r k i Su l t a n M a h m u d ’u n ç o k d a a l ım l ı b ir
y ü z ü y o k t u , d a h a s ı y a k ı ş ı k l ı d a sa y ı l m a z d ı . D e ğ i r m i su r a t lı ,
siv r i b u r u n lu , k u r u , u z u n g e r d a n h k ö s e b ir iy d i. Ö t e y a n d a n
sü r e k l i t o p r a k y e d iğ in d e n se b e p b e t i b e n z i a t m ı ş id i. B a b a s ı
Se b u k - T e k î n c i h a n d a n g ö ç ü n c e k e n d i si t a h t a g e ç m i ş , H i n ­
d i s t a n v e H o r â s â n o n u n h â k im i y e t i a l t ı n a g i r m i şt i . G ü n l e r ­
d e n b ir s a b a h v a k t i k e n d i o d a s ı n d a , ö n ü n d e a y n a v e t a r a k .

62
 Siy asetn am e

se c c a d e sin e k u r u l m u ş , n a m a z ı n ı e d a e t m e k t e y d i . D u a v e z i­
k ir le r in i e y le r k e n o d a n ı n k a p ı s ı n d a n Ş e m s u ’i K ü f â t A h m e d
b in H a ş a n g i r i v e r e r e k t e m e n n a ile h ü k ü m d a r ı se l a m l a d ı . S u l ­
t a n M a h m u d t e s p i h a t ı n ı y a p t ı ğ ı iç in o n a b a ş ı y l a o t u r m a s ı n ı
işa r e t e t t i. Su l t a n M a h m u d t e sp i h a t ı b it ir d ik t e n s o n r a k a f t a ­
n ın ı g i y e r e k t a c ın ı b a ş ı n a t a k t ı v e ç iz m e l e r in i a y a ğ ı n a g e ç i r ­
d i. Ö n ü n d e b u l u n a n a y n a y a b a k ı n c a ç e h r e sin i g ö r d ü v e y ü ­
z ü n e b ir t e b e s s ü m y a y ı ld ı. A h m e d H a s a n ’a : “ A k l ı m d a n ş i m ­
d i n e g e ç t iğ in i b il iy o r m u s u n ? ” d i y e s o r d u .
A h m e d H a ş a n : “ E fe n d i m i z d a h a iy isin i b ilir le r .” d e d i.
S u k a n M a h m u d : “ Y ü z ü m ü n ç i r k in li ğ in d e n ö t ü r ü h a lk ı n
b e n i se v m e m e si n d e n k o r k m a k t a y ı m . H a l k ö t e d e n b e r i y ü z ü
g ü z e l p a d i ş a h l a r d a n h a z z e t m iş t i r .”
A h m e d H a ş a n ; “ Şe v k e t li e fe n d im iz , ö y le b ir şe y y a p k i
k a d ı n , ç o c u k , z e n g in f a k i r c ü m l e h a l k se n i c a n l a r ı n d a n ç o k
se v ip e m r in le k e n d ile r i n i a t e ş e v e s u y a a t m a y a a m a d e o l s u n ­
la r .” d e d i.
S u l t a n M a h m u d : “ N a s ı l b ir şe y y a p a y ı m .^ ” d iy e s o r d u .
A h m e d H a ş a n ; “ A lt ı n ı d ü ş m a n s a y k i c ü m l e â l e m se n i
s a y s ı n . ” S u l t a n M a h m u d b u s ö z ü t a k d i r e y le y e r e k : “ B u s ö ­
z ü n a l t ı n d a b in h i k m e t g i z li d ir .” d e d i . S o n r a s ı n d a M a h m u d
c ö m e r t ç e ih sa n a k o y u lu n c a c ü m le h a lk h a y ır d u a la r e d e r e k
o n u se v m e k d u r u m u n d a k a l d ı . O n u n in a y e t iy le b ü y ü k işle r
v e fe t ih le r o l d u . S ü m e n a t ’a y ü r ü y e r e k h u d u d u n u o r a y a k a ­
d a r g e n iş le t t i. M e n â t ’ı d a z a p t e d e r e k o r a d a h â k im i y e t in i
k u r d u v e H o r â s â n m ü l k ü n ü d e e le g e ç i r i p h ü k ü m s ü r d ü v e
a r d ı n d a n S e m e r k a n d ’a d o ğ r u il e r l e y e r e k I r a k ’a g e r i d ö n d ü .
B i r g ü n A h m e d b in H a s a n ’a : “ D e d i ğ i n o s ö z ü k u l a ğ ı m a k ü ­
p e e y le y e li b e r i ik i c i h a n b a n a r â m o l u p h â k i m i y e t i m e g e ç ­
t i. D i n a r ı t a h k i r e t t i ğ i m d e n ö t ü r ü ik i c i h a n d a t a k d i r o l u n ­
d u m . ” d e d i.
M a h m u d ’d a n e v v e l h i ç b ir h ü k ü m d a r a “ s u l t a n ” d e n m e ­
m iş t i. ( A l l a h ’ın r a h m e t i o n u n ü z e r i n e o l s u n ) İ s l a m v e k ü f ü r
b e l d e le r in d e “ su lt a n ” o la r a k n a m la n d ır ıla n y e gân e k işi

63
 N iz am ü ’l-M ü lk

M a h m u d ’d u r . B u u n v a n k e n d is in d e n s o n r a g e le n e k h a lin e
g e ld i. Su l t a n M a h m u d k a l b i n d e A ll a h k o r k u s u t a ş ı y a n , a d a ­
le t li, y ü r e k li , g a y e t l e a k ıll ı, ilim se v e r , s a ğ l a m fik ir li , d in i p i r ü
p a k v e g a z i b i r h ü k ü m d a r id i. G ü z e l z a m a n l a r a d i l h ü k ü m ­
d a r l a r ı n h ü k ü m sü r d ü ğ ü z a m a n la r d ı r . A d a l e t h â k i m o l u n c a
ih sa n d a h â k i m o lu r . N i t e k i m a d a l e t i n o l d u ğ u y e r d e c i v a n ­
m e r t li k d e v a r d ır .

H ab er

P e y g a m b e r a l e y h i s s a l a t u v e sse l a m : “ A d a l e t d ü n y a n ı n iz ­
z e t i v e su lt a n ı n g ü c ü d ü r .” b u y u r u r . A d a l e t , o r d u v e r e a y a n ı n
s e l a m e t i, iy iliğ in m ih e n k t a şı d ır . N i t e k i m T a n r ı a z z e v e c e lle
b u y u r u r k i : “ G ö ğ ü y ü k se t t i v e ö l ç ü y ü k o y d u ” [ R a h m a n s u ­
r e si; 7 ] y a n i a d a l e t t e n d a h a h a y ı r h b ir şe y y o k t u r . C e n a b ı
H a k k b a ş k a b i r a y e t t e ş ö y le b u y u r u r : “ A ll a h K i t a b ı h a k v e
ö l ç ü ile in d ir m iş t ir .” [ Şu r a su r e s i ; 1 7 ] H ü k ü m d a r l ı ğ a e n ç o k
y a r a ş a n k iş i k a l b i n d e a d a l e t i b a r ı n d ı r ı p ; h a n e s i n d e d i n d a r l a ­
r ın v e â l im le r in h u z u r iç in d e k a l d ı k l a r ı , a d a m l a r ı n ı n A ll a h
k o r k u s u t a ş ı y a n M ü s l ü m a n v e v i c d a n l ı o l d u k l a r ı k işid ir .

H ik â y e

F u d a y i b in İ y a z , “ D u a m k a b u l o l a y d ı d a a d i l s u l t a n d a n
g a y r ı s m a d u a e t m e y e y d i m . Ç ü n k ü o n u n , A ll a h k u l l a r m ı n v e
c ih a n ı n se l a m e t in i n y o l u a d a l e t t e n ge ç e r .

H a d i s - i Şe r îf

R e s u l a l e y h i ssa l a t u v e s s e l a m m ş ö y le b u y u r d u ğ u r iv a y e t
o l u n u r ; “ S ı r f A ll a h h a t ı r ı n a b u c i h a n d a a d a l e t i g ö z e t e n le r k ı ­
y a m e t g ü n ü in c id e n m in d e r le r e k u r u lu r la r .”
H ü k ü m d a r l a r h a lk ın a r a s ı n d a a d a l e t v e h u z u r u t e m in
iç in h a d is e l e r i sı h h a t li b i r b i ç i m d e n a k l e t si n le r d i y e k ö t ü l ü k

64
 Siy asetn am e

e y le m e k t e n ş id d e t le s a k ı n a n , k a l b i n d e A l l a h k o r k u s u t a ş ı ­
y a n , g ö n l ü n d e ih a n e t b e s le m e y e n k işil e r i m e m le k e t işle r in e
k o şm u şl a r d ı r .
E m i r ü l - m ü ’m î n i n M u ’t a s ı m ’m B a ğ d a t ’t a şu şe k il d e y a p t ı ­
ğ ı g ib i:

Hikâye

M u ’t a s ı m ’m s a h i p o l d u ğ u s i y a s e t , a z a m e t , a s k e r i le v a -
z ım a t v e t e ç h iz a t A b b a si h a life le r in d e n h iç b ir isin e n a sip
o lm a m ışt ı. E m r i a lt ın d a ç o ğ u n u g u la m h k t a n k u r t a r a r a k
e m i r l i ğ e , h a t t a s e r d a r l ı ğ a t e r fi e t t i r m i ş o l d u ğ u , s a y ı l a r ı y e t ­
m i ş b i n i b u l a n n ic e n i c e T ü r k k ö l e s i v a r id i v e d a i m a d i l i ­
n e ş u n u p e l e s e n k e t m i ş i d i ; “ H i z m e t e t m e k t e T ü r k ’t e n i y i­
si y o k t u r .”
D erken b ir gü n b ir e m ir , v e k i lin i y a n ı n a ç a ğ ır a r a k :
“ E h e m m iy e t li b ir m e se le iç in B a ğ d a t ’t a t a c i r y a h u t a h a li d e n
h a s a t v a k t i n e ö d e m e k ş a r t ı y l a t i c a r e t iç in b iz e 5 0 0 d i n a r
b o r ç v e r e c e k b ir ile r in i t a n ı r m ı s ı n ? ” d e d i. V e k il: “ P a z a r a h a ­
li si n d e n z a m a n l a b ir ik t ir d iğ i n a k i t o l a r a k 6 0 0 a l t ın s u lt a n î
d i n a r a s a h i p o l a n t ü c c a r b i r t a n ı d ı k v a r . K e n d is iy le m u h a b ­
b e t i m v a r d ır . H e r g i t t i ğ i m d e b e n i d ü k k â n ı n d a a ğ ır l a r . E m ir
h a z r e t le r i o n a b i r e lç i y o l l a y a r a k b u r a y a k e n d is iy le y e m e k
y e m e y e d a v e t e d i p iz z e t ü i k r a m d a b u l u n s u n . Y e m e k t e n s o n ­
r a b o r ç is t e n d iğ i t a k d i r d e v e r m e m e k t e n h a y â e d e r , b ö y le c e
b i r k a ç t a t h sö z l e a l t m l a r ı o n d a n a l a b i l i r i z .” d e d i. E m i r s ö y ­
le n e n l e r e h a r fiy e n u y a r a k m e z k û r k işiy e b ir in i y o l l a y ı p o n u
d a v e t e y le d i. A d a m k a l k ı p e m ir in s a r a y ı n a t e ş r i f e t t i. E m i r
a d a m ın se la m ın a b ü y ü k b ir ih t ir a m la k a r şılık v e r e r e k o n u
b a ş k ö ş e y e b u y u r e t t i.
O n a : “ Şö h r e t in i, a h l a k ı m , in sa n lı ğ ı n ı i şi t ip h a y r a n k a l m ı ­
ş ı m . ” M e c l i s t e h a z u : b u l u n a n l a r d a ; “ B a ğ d a t ç a r şı sı n ı k a r ı ş
k a r ı ş g e z se n iz b u e f e n d in in a s a l e t v e s a d a k a t i a y a r ı n d a b ir i
b u l u n m a z . ” d e d ile r .

65
 N iz am ü ’l-M ü lk

E m i r o n a : “ R e sm i y e t i b ı r a k d a e m r e t h i z m e t in i g ö r e li m .
E v i n d e y m iş g i b i d a v r a n . ” E m i r n e d e r se o h iz m e t t e k u s u r e t ­
m e m e k iç in t e v a z u d a b u lu n u y o r , v e k il d e sü r e k li : “ A y n e n ”
d i y e r e k e m ir i t a s d i k e d i y o r d u . D a h a s o n r a y e m e k f a s h n a
g e ç t ik le r in d e e m ir g ö st e r m e lik t e v e cc ü h le r d e b u lu n u y o r ,
k e n d i t a b a ğ ın ı o n a ik r a m e d iy o r d u . N ih a y e t y e m e k fa slı s o ­
n a e r d iğ in d e e m ir m i s a f i r e d ö n e r e k :
“ Se n i b u r a l a r a k a d a r z a h m e t le r e s o k m a m ı z ı n se b e b in i
b il iy o r m u s u n ? ” d iy e s o r d u .
A d a m : “ H a y ı r .” d e d i.
E m i r : “ M a l u m u n o l su n k i şe h ir d e b e n i m t i c a r e t a h l a k ı m ı
iy i b ile n , e n k ü ç ü k b i r iş a r e t im i e m ir t e l a k k i e d i p t a l e p e y le ­
d i ğ i m m e b l a ğ ı b ir ç ı r p ı d a e si r g e m e d e n ç ı k a r ı p v e r e c e k b ir ç o k
z e n g in d e n d o s t u m a h b a b ı m v a r . L â k i n ş im d i se n in le b e n i m
a r a m d a t e k lif si z b ir d o s t l u k p e y d a o l m a sı n ı ist e d im . D ö r t , b i­
le m e d in b e ş a y lı ğ ı n a , y a n i h a s a t v a k t in e b i r t a k ı m e l b i se d e
ila v e e t m e k ş a r t ı y l a b in a k m d i n a r b o r ç v e r m e n i t a l e p e d e c e ­
ğ i m . B u m e b la ğ ı n h a t t a ik i m isli n i n se n d e o l d u ğ u n u v e b u n u
b iz d e n e si r g e m e y e c e ğ i n i b i li r im .” A d a m h a y a d a n v e g ö r d ü ­
ğ ü iz z e t ü i k r a m ı n a l t ı n d a k a l d ı ğ ı n d a n t e k lifi r e d d e d e m e d i v e
şö y le d e d i: “ Y a l n ız , b e n b in , ik i b in d i n a r sa h ib i o l a n d ü k -
k â n d â r l a r d a n d e ğ ili m . B e n d e n i z in s e r m a y e si t o p u t o p u 6 0 0
s u l t a n î d in a r d ır . B u m i k t a r l a p a z a r d a t ic a r e t y a p m a k t a , a l ı ş ­
v e r i şle r i u c u u c u n a g e r ç e k le şt ir m e k t e y im . Şu k a d a r m ik t a r ı
d a b ir a r a y a g e t i r m e k iç in ç o k sı k ın t ı la r ç e k t i m .”
E m ir : “ H â z i n e m d e e n v a i ç e şi t a l t ın a y a r ı n d a m a l v a r ,
a m a işi m i g ö r e c e k c in st e n d e ğ ille r . T e k r a r e d e y im k i b u r a d a
m a k s a t d o s t â n e b i r ilişk i o l u şt u r m a k t ır . Şi m d i se n b a n a it i­
m a d a şa y a n a d a m la r ı şa h it t u t a r a k , h a sa t v a k t i 7 0 0 d in a r
m isl iy le ö d e m e k şa r t ı n ı h a i z b i r se n e t le 6 0 0 d i n a r v e r .” d e d i.
V e k i l d e : “ Se n d a h a e m ir h a z r e t le r in i t a n ı m a m ı ş s ı n . M i ­
r i m iz d e n işin i d a h a t e m iz y a p a n b ir in i b u l a m a z s ı n . ” d e d i.
A d a m : “ N a s ı l m ü n a s i p g ö r ü r s e n i z e f e n d im , si z d e n b u n u
e si r g e y e c e k d e ğ i l i m .” d e d i. Se n e d i a d a m ı n e li n e t u t u ş t u r a r a k
a l t ı n la r ı n ı a ld ıla r .

66
 Siy asetn am e

G e l z a m a n g i t z a m a n se n e d in v a d e si g e li p d e ç a t t ı k t a n o n
g ü n s o n r a a d a m b i r s e l a m v e r m e k iç in e m ir e u ğ r a d ı . Se la m
a r z e t m e k t e n b a ş k a d a b i r şe y t a l e p e t m e d i . K e n d i k e n d isi n e :
“ Z a t e n b e n i g ö r d ü ğ ü n d e n e iç in u ğ r a d ı ğ ı m ı a n l a y a c a k t ı r ,”
d e d i. V a d e g ü n ü n d e n ik i a y g e ç m e si n e r a ğ m e n e m ir d e n h iç
s e s s e d a ç ı k m ı y o r d u . A d a m e m ir in o r a l ı o l m a d ı ğ ı n a k a n a a t
g e t i r in c e v e k i le , e m ir e u l a ş t ı r m a s ı iç in s ö z k o n u s u a l t ı n la r a
ih t iy a c ı o l d u ğ u n u i f a d e e d e n b ir a r z u h â l k a l e m e a l d ı . E m ir
c e v a b e n : “ Se n in m e s e le n i e s g e ç t iğ im i s a n m a y a s ı n , iç in r a h a t
o l s u n , şö y le b i r k a ç g ü n s a b r e t , e lle r im le m ü h ü r le y ip b ir m u ­
t e m e d i m v a s ı t a s ı y l a se n in i k a m e t in e y o l l a r ı m . ” d e d i. A d a m ­
c a ğ ı z ik i a y d a h a d iş in i sı k t ı a m a o r t a l ı k t a h â l â a l t ı n l a r d a n
b ir e se r y o k id i. B ir k e z d a h a b ir a r z u h â l ile m a r u z a t ı n ı a r z
e d e r e k işin iç in d e b i r b it y e n i ğ i o l d u ğ u n u a n l a d ı . S o n r a h e r
A l l a h ’ın g ü n ü e m ir in k a p ı sı n ı a ş ı n d ı r d ı f a k a t n a fi le . D e r k e n
v a d e d e n se k iz a y g e ç t i.
A d a m c a ğ ı z ç a r e s i z k a l d ı . E k â b i r i a r a c ı k ı ld ı , k a d ı ’u l- k u -
z a t ’a b a ş v u r a r a k ş e r ’e n e m ir i d a v a e t t i. Şe h r in ile r i g e le n le ­
r in d e n a d a m a r i c a c ı o l m a y a n k i m s e k a l m a d ı . H a t t a k a ç d e ­
f a b i z z a t k a d ı e fe n d in i n s a r a y ı n d a n a d a m l a r g i d i p o n u m a h ­
k e m e y e g ö t ü r m e y e t e ş e b b ü s e t t i k le r i h a l d e m u v a f f a k o l a m a ­
d ıla r . İ şi h a ll e t m e si iç in k e n d is in e r ic a e d e n le r e s ö z v e r d iğ i
h a l d e s ö z ü n d e d u r m u y o r d u . N i h a y e t se n e d in v a d e si n d e n b ir
b u ç u k y ıl g e ç t i. A d a m c a ğ ı z b ü s b ü t ü n p e r i ş a n o l d u . K â r ı n d a n
g e ç e r e k e n a z ı n d a n se r m a y e si n i k u r t a r m a y a r a z ı o l d u . A m a
n e y a p s a n a fil e y d i. E ş r a f t a n e k â b ir d e n ü m it le r i n i k e s e r e k
m e se le y i A l l a h ü T e â l â a z z e v e c e lle y e h a v a l e e d i p F a z l u m e n d
m e sc id in e r e v â n o l d u . M e s c i d d e b i r k a ç r e k â t n a m a z k ı l a r a k
a h ü z a r ile : “ Y a R a b b i ş u a c i z k u l u n u n f e r y a d ı n a y e t i ş v e b e ­
n i h a k k ı m o l a n şe y e e r iş t ir ; h a k k ı m ı z a l i m d e n s ö k a l !” d i y e ­
rek A l l a h ’a d u a la r e y le d i. M e s c i d d e b u lu n a n b ir d e r v iş
a d a m c a ğ ı z ı n b u a h ü z a r ı n ı işi t in c e y ü r e ğ i s ı z l a d ı . A d a m n a ­
m a z ü n i y a z ı n ı b it ir in c e d e r v iş o n a :
“ E fe n d i , se n i b ö y l e in im in im in le t e n d e r t n e d i r ?” d iy e
so r d u .

<C7
 N iz am ü ’l-M ülk

A d am :
“ D ü ç a r o l d u ğ u m d e r d i k im e d e s e m k â r e t m e z , b i r T a n r ı
a z z e v e c e lle fe r y a d ı m a se s v e r i t ” d e d i.
D e r v iş :
“ H e l e se n b ir s ö y le b a k a l ı m , v e sile o l u r u z b e l k i ...”
A d am :
“ E y d e r v iş , h a lif e d ı ş ı n d a d e r d i m i a ç m a d ı ğ ı m şe h r in e ş r a ­
f ı n d a n e k â b i r i n d e n k i m s e k a lm a m ı şt ı r . A m a g e l g ö r k i b e y ­
h u d e , s a n a sö y le se m n e f a y d a . . . ”
D e r v iş :
“ Se n y in e d e iç in i d ö k , e n a z ı n d a n b i r p a r ç a r a h a t l a r s ı n . ”
d e d i.
D e r v iş i n h a k l ı o l d u ğ u n a h ü k m e d e n a d a m , b a ş ı n d a n g e ­
ç e n l e r i b ir b ir a n la t t ı.
D e r v iş :
“ B e h e y a d a m b a k d e r d in i d ö k ü n c e fe r a h l a d ı n , iç in r a h a t
o l su n , ş i m d i s a n a sö y le y e c e k le r im i y a p a r s a n h e m e n b u g ü n
a l t ı n l a r ı n a k a v u ş u r s u n . ” d e d i.
A d am ;
“ N e y a p m a lıy ım ?”
D e r v iş :
“ İ m d i f a l a n m a h a l l e d e m i n a r e li b ir m e sc i d v a r , m e sc id in
h e m e n b it işiğ in d e b ir b ü y ü k b i r k a p ı , k a p ı n ı n y a n ı b a ş m d a
b ir d ü k k â n , d ü k k â n d a y a m a l ı e lb is e l e r iç in d e s ö k ü k l e r d ik e n
b ir p îr - i fâ n î , b u p îr in y a n ı n d a t e r z ilik y a p a n b ir ç ı r a k v a r ,
o r a y a g i t , p îr e s e l a m e y le , y a n c a ğ ı z ı n a ç ö k e r e k , h a l l a n n ı b e ­
y a n e t , m a k s a d ı n h â sı l o l d u ğ u n d a d a b iz i b ir h a y ı r d u a ile
y â d e t a m a b u n la r ı y a p m a y ı s a k ı n i h m a l e t m e y e s i n .” d e d i.
A d a m m e sc id d e n ç ı k a r a k k e n d i k e n d in e şö y l e fik ir y ü r ü t t ü :
“ Ç o k t u h a f , şe h r i n e k â b i r i n d e n e m ir le r i n e , e m ir le r i n d e n
k a d ı l a r ı n a k a d a r k a p ı s ı n ı a ş ı n d ı r ı p r ic a c ı e y le d iğ im k i m s e ­
c ik le r in e l in d e n b ir şe y g e l m e z k e n , b ir d e r v iş t u t u p b e n i ih t i­
y a r b ir t e r z iy e y o l l a y a r a k m u r a d ı m ı n h â sı l o l a c a ğ ı n ı s ö y l ü ­
y o r . H a y r e t k i n e h a y r e t ! H e l e g i d i p n e im i ş b ir b a k a y ı m . ”

68
 Siy asetn am e

A d a m d e n il d iğ i g i b i m e z k û r m e sc i d e g i d i p b it işiğ in d e k i
b ü y ü k k a p ın ın y a n ı b a şın d a o la n d ü k k â n a v a r d ı. İh t iy ar t e r ­
z iy e s e l a m v e r e r e k ö n ü n d e o t u r d u . P îr , d i k m e k t e o l d u ğ u k u ­
m a ş ı b ir k e n a r a b ı r a k a r a k :
“ Se n i m e ş a k k a t l e r e g a r k e d e n m e s e le n e d i r ? ” d iy e s o r d u .
A d a m c a ğ ı z , m e s e le si n i e n b a ş ı n d a n , m e sc id e v a r ı p y a l v a r
y a k a r d u a e t m e si n e k a d a r o n a h e r şe y i a n la t t ı .
P îr - i fâ n i o n u n b u p e r i ş a n h a lin i g ö r ü n c e ; “ İ şle r i y o l u n a
k o y a n H a k k T e â l â ’d ır , b iz e y o l u y o r d a m ı g ö s t e r m e k d ü şe ı ;
se n in h a t ı r ı n a e m ir e b i r d e b iz h a li b e y a n e d e li m , A l l a h ü T e â -
l â işi k o l a y l a r d a in ş a l l a h m u r a d ı n a e r e r si n , ş i m d i se n a r k a ­
n a y a s l a n v e d i n l e n .” d e d i. A r d ı n d a n ik i ç ı r a ğ ı n d a n b ir in e ,
“ K a l k v e h e m e n c e k f a l a n c a e m i r i n s a r a y ı n a v a r , ik a m e t e y ­
le d iğ i o d a s ı n ı n e ş i ğ in e o t u r v e f a l a n c a t e r z in in y a m a ğ ı n ı n si ­
z e b ir d i y e c e ğ i v a r d i y e iç e r i h a b e r sa l , se n i iç e r i b u y u r e t t i k ­
le r i n d e s e l a m l a g i r v e se l a m ı m ı z ı il e t e r e k d e k i : ‘B i r i si k e n d i­
sin e v a a t v e i k r a r e t t i ğ i n 7 0 0 k ır m ız ı d i n a r l ı k se n e d in ü z e r in ­
d e n b ir b u ç u k y ıl g e ç m e sin e r a ğ m e n ö d e m e d i ğ i n iç in se n d e n
d a v a c ı o l a r a k h u z u r u m u z a g e lm işt ir , r i c a m ı z ş u d u r k i; b u
a d a m c a ğ ız ın h a k k ın ı sa v sa k la m a d a n k u r u şu k u r u şu n a ö d e ­
y e r e k g ö n l ü n ü h o ş e d i p b ir k u s u r d a b u l u n m a y a s ı n v e c e v a ­
b ı n ı t e z e l d e n b iz e b i l d i r e s i n !” ’ D e l i k a n l ı d e r h a l k a l k a r a k s o ­
lu ğ u e m ir in s a r a y ı n d a a l d ı .
A d a m c a ğ ı z k e n d i k e n d in e : “ P a d i ş a h l a r ı n b ile e n s ı r a d a n
i n s a n l a r a e d e m e y e c e ğ i k e l a m ı şu p îr - i fâ n i n i n , ü st e li k b ir
e m ir e , ş u d e l ik a n l ı y ı k u l l a n a r a k e t t i ğ i k e l a m a ş a ş a k a l m ı ş -
t ı m . ” d e d i.
D e l i k a n l ı , u s t a s ı n m sö y le d ik le r in i e m ir e ile t in c e e m ir a y a ­
ğ a fı r l a y a r a k : “ U s t a n a s e l a m v e m u h a b b e t l e r i m l e t e ş e k k ü r ­
le r im i il e t e r e k e m r i n in b a ş ı m ı z ü st ü n e o l d u ğ u n u sö y le . H e ­
m e n y o l a ç ı k ı p a l t ı n la r ı b e r a b e r i m d e g e t i r e r e k s a h i b i n e t e s­
li m e d e y i m .” d e d i.
B i r m ü d d e t s o n r a d e l ik a n l ı n ı n d ö n e r e k , “ B u y u r d u k l a r ı ­
n ız ı h a r f iy e n y e r in e g e t i r e r e k d e d ik le r in iz i ile t t im e f e n d i m .”

69
 N iz am ü ’l-M ülk

d e m e sin d e n d a h a b ir s a a t g e ç m e m i şt i k i e m ir ik i u ş a ğ ı y l a ç ı ­
k a g e l d i . A t ı n d a n in e r e k d ü k k â n a g i r i p ih t i y a r t e r z iy e se l a m
v e r d i . P îr in e l le r in d e n t u t a r a k ö p t ü . Su r r e y i u şa ğ ı n ı n e lin d e n
a l a r a k : “ İ şt e a l t ı n l a r . . . B u b e y fe n d in in a l t ı n l a r ı n a g ö z k o y ­
d u ğ u m g i b i b ir şe y a k l ı n a g e lm e si n , b ü t ü n h a t a ş u v e k i l o l a ­
c a k h e r i fle r i n d i r .” d e d i v e ü s t ü st e ö z ü r l e r d il e d i . N a k i t ile a l ­
t ın la r ı t a r t a r a k 5 0 0 s u l t a n î d in a r ı a y ı r d ı. E m ir , t e r z iy e : “ B u
5 0 0 d i n a r ı sa h ib in e b u g ü n t e sli m e y le , 2 0 0 d i n a r ı n ı y a r ı n
d e r g â h d a n d ö n e r d ö n m e z o n a u la şt ı r a y ı m . S o n r a h e la ll ik d i ­
le y ip r ı z a sı n ı a l a y ı m . S a b a h n a m a z ı n d a t a r a f ı m d a n z a t ı n ı z a
b ir h iz m e t ç i y o l l a y a c a ğ ı m . ” d e d i. P ır , “ Â l â ” d e d i, “ b u 5 0 0
d i n a r ı ş i m d i sa h ib in e t e sl i m e t , b a k i y e s i iç in v a a t e t t i ğ i n v a k ­
t e v e fa e y l e .” d e d i. E m ir , a l t ı n la r ı a d a m c a ğ ı z a v e r i p t e k r a r p i ­
r in e lle r in e s a r ı ld ı , ö p t ü v e o r a d a n a y r ıld ı.
Se v i n ç t e n e lim a y a ğ ı m a d o l a n m ı ş n e d iy e c e ğ im i b i l m i y o r ­
d u m ; e l im i u z a t a r a k t e r a z iy i k e n d im e d o ğ r u ç e k e r e k 1 0 0 d i ­
n a r t a r t ı p p îr i fâ n i n in ö n ü n e k o y d u m .
Kr:
“ N e d i r b u ? ” d e d i.
D e d i m k i; “ B a n a a l t ı n la r ı m ı g e r i g e t i r m e k k o n u s u n d a ç a ­
b a s a r f e d i p b u n a v e sile o l a c a k k işi y e 1 0 0 d i n a r v e r m e k iç in
A i l a h ü T e â l â ’y a a h d ü p e y m a n ı m v a r id i. Şi m d i m a d e m k i e li­
m e a l t ı n la r ı m g e ç t i b u se n in h a k k ın d ır . G ö n ü l r ı z a s ı y l a s a n a
b a ğ ışla d ım .”
P îr :
“ V a r y o l u n a g i t , b e n i m e m e ğ i m i n k a r ş ı l ı ğ ı , d il im d ö n d ü -
ğ ü n c e b i r M ü s l ü m a n ı n g ö n l ü n ü h o ş e y le m e k , o n u g a m d a n
t a s a d a n k u r t a r m a k t ı r . B u n u n v e r d iğ i h u z u r b a n a y e t iy o r . B u
a l t ı n l a r d a n t e k in e e lim i s ü r m e y e c ü r e t e t se m , se n in 7 0 0 d i ­
n a r ı n a k a s t e d e n o T ü r k ’t e n d a h a g a d d a r o l u r u m . A l t ı n l a r ı ­
n ı d a a l a r a k v a r se la m e t le y o lu n a git . Y a r ın e ğ e r g e r i k a la n
2 0 0 d i n a r ı g e t i r i r se n e â l â ! Y o k , e ğ e r g e t i r m e z s e y a n ı m a g e l
k i o n d a n a la y ım , b u n d a n b ö y le d e t ic a r e t t e b u lu n d u ğ u n
ş a h s ı iy i t a n ı . ”
 Siy asetn am e

N e k a d a r ı sr a r e t t im se d e b e n d e n h iç b ir şe y a l m a y ı k a b u l
e y le m e d i. P îr in y a n ı n d a n ç o c u k l a r g i b i şe n a y r ı l a r a k e v im e
d ö n d ü m . O g e c e r a h a t b i r u y k u u y u d u m . E r t e si g ü n e v d e o t u ­
r u r k e n b i r şa h ı s ç ı k a g e le r e k , “ E m i r z a h m e t e d i p y a n m a k a d a r
g e lm e n iz i ist e r .” d e d i. S a r a y ı n a v a r d ı ğ ı m d a e m ir b e n i b a ş k ö ­
şe y e b u y u r e d e r e k , k e n d isin in sü r e k li p a d i ş a h a h iz m e t le m e ş­
gu l o l d u ğ u n d a n ö t ü r ü b ü t ü n b u n l a r a t e k m ü s e b b i p o l a r a k
g ö st e r d iğ i v e k ille r in e a ğ ı r h a k a r e t le r y a ğ d ı r d ı , ö z ü r ü st ü n e
(')/.ür d ile d i. 2 0 0 s u l t a n î d in a r ı t a r t a r a k b a n a t a k d i m e t t i. D a ­
h a s o n r a k e n d is in d e n m ü s a a d e is t e d im se d e b ir şe y le r y e m e m
iç in ı s r a r e t t i. Y e m e k t e n s o n r a e m i r b i r h iz m e t ç i sin i ç a ğ ı r a r a k
k u l a ğ ı n a b i r şe y le r fı sıl d a d ı. H a d i m b i r k o ş u e m r e d i le n i y a p a ­
r a k e lin d e b ir k u m a ş a sa r d ı b i r h i la t ile g e r i d ö n d ü .
E m ir , t e p e d e n t ı r n a ğ a b e n i g i y d i r m e l e r in i e m r e t t i . A lt ın
sı r m a h ip e k t e n b ir c ü b b e g i y in d im , k e t e n d e n z a r i f b ir sa r ı k
la k ı n d ı m .
E m ir :
“ B e n d e n m e m n u n k a ld ın n u ?”
“ E v e t . ” d iy e r e k se n e d i o n a g e r i v e r d im .
E m ir :
“ Şi m d i d e n t e z i y o k o p îr - i fâ n iy e g i d i p h a k k ı n ı s a n a t e s­
lim e y le d iğ im i, b e n d e n y a n a g ö n l ü n ü n r a h a t o l d u ğ u n u sö y ­
le !” d e d i
“ B a ş ü st ü n e e f e n d im . Z a t e n k e n d il e r i d e y a r ı n iç in y a n l a ­
r ın a u ğ r a y ıp b u m e se le h a k k ı n d a o n a m a l u m a t v e r m e m i is­
t e m i ş t i .” d e d im .
E m ir in y a n ı n d a n a y r ı l a r a k , o p îr - i fâ n î n in d ü k k â n ı n a v a ­
r ıp z a t ı s a y e s i n d e e m ir in g e r i k a l a n a l t ı n la r ı b a n a v e r d iğ i n i,
ş u 2 0 0 d i n a r ı k a b u l e t m e sin i r ic a e t t i m . P î r k a t i su r e t t e b u n u
r e d d e t t i. K a l k a r a k d ü k k â n ı m a g e ld im . E r t e s i g ü n b ir p a r ç a
t a v u k k ı z a r t a r a k , y a n ı n d a b i r a z h e lv a y la p îr - i fâ n în in y a n ı n a
v a r d ım ve ;
“ P î r im , m a d e m k i a l t ın ı k a b u l e t m e d i n , b a r i ş u t a d ı m lı k
h e d i y e m iz i k a b u l e y le d e g ö n l ü m ü z h o ş o l s u n . ” d e d im .

71
 N iz am ü ’l- M ü lk

H a t ı r ı m ı k ı r m a y a r a k k a b u l e y le d i v e a r d ı n d a n y e m e y e
b a ş l a d ı . Ç ı r a k l a r ı n a d a i k r a m e t t i.
A r d ı n d a n : “ P îr im s iz d e n b ir r i c a m v a i ; m ü n a s i p g ö r ü r s e ­
n iz a r z e d e y i m .” d e d im .
P îr : “ B u y u r s ö y l e . ” d e d i.
D e d i m k i:
“ B i lin iz k i, ş u şe h r i n e m ir in d e n t u t z a b it in e , k a d ı s ı n d a n
t u t ş a h n e si n e a r a y a k o y m a d ı ğ ı m a d a m k a l m a d ı . L â k i n e m ir
h i ç b ir is i n e k u l a k a s m a y a r a k d i k k a t e a l m a d ı v e a l t ı n ı m ı v e r ­
m e y e y a n a ş m a d ı . C ü m l e â l e m o n a n e y a p a c a ğ ı n ı ş a ş ı r d ı . Se ­
n in b ir sö z ü n l e ç a r ç a b u k a l t ı n la r ı m ı i a d e e t m e si n in se b e b - i
h ik m e t in i b i r m a h z u r u y o k s a s ö y le r m i s i n ? ”
P îr d e d i k i: “ Se n t a b ii b e n i m E m i r ü l - m ü ’m în in M u ’t a -
s ı m ’l a a r a m d a g e ç e n le r i b il m iy o r su n d e ğ il m i ? ”
“ H a y ır .” d e d im v e o :
“ Ö y le y se d in le d e a n l a t a y ı m . ” d e d i.

Hikâye

T a m o t u z y ıl v a r k i şu m e sc i d i n m i n a r e si n d e n e z a n o k u ­
m a k t a y ı m . H a y a t ı m ı t e r z i li k y a p a r a k id a m e e d i y o r u m . Ö m -
r ü h a y a t ı m d a a ğ z ı m a b ir y u d u m şa r a p a lm ışlığ ım yoktu r.
K u l a m p a r a l ı ğ a b u l a ş m a m ı ş , k o f işle r e e l sü r m e m i ş i m . B u c i ­
v a r d a o r d u se r d a r l ı ğ ı y a p a n b ir e m ir in k o n a ğ ı v a r . G ü n l e r ­
d e n b i r g ü n ik in d i n a m a z ı n ı e d a e t t ik t e n s o n r a m e s c i d d e n ç ı ­
k a r a k d ü k k â n a d o ğ r u g e li r k e n y o l d a e m ir le k a r ş ı l a ş t ı k . E m ir
k ö r k ü t ü k s a r h o ş b i r h a l d e g e n ç t e n b ir k a d ı n ı n ç a r ş a f ı n ı t u t ­
m u ş ç e k iş t ir m e k t e id i. K a d ı n : “ M ü s l ü m a n l a ı ; i m d a d ı m a y e ­
t iş e c e k b ir A ll a h ’ın k u l u y o k m u , b e n b u h a le d ü ş e c e k k a d ı n
m ı y ı m , b e n k i fa l a n k işi n in k ız ı f a l a n k iş in in z e v c e si v e f a l a n
m a h a l d e i k a m e t e t m e k t e y im , iffe t v e n a m u s u m d a n h a b e r d a r
o l m a y a n k i m se y o k t u r , ş u T ü r k ’ü n y a p t ı ğ ı z o r b a l ı ğ a b a k ı n ,
b e n im le fi t n e fü c u r e y le m e k iç in e y le d iğ i z u l m e b a k m , k o ­
c a m e ğ e r e v d e b ir g e c e d a h i b u l u n m a z s a m b e n i ü ç t a l a k ile
b o ş a y a c a ğ ı n a a h d ü p e y m a n e y le m iş, ş im d i h e m A l l a h ’t a n

72
 Siy asetn am e

h e m k o c a m d a n g a y r ı d ü ş e c e ğ i m !” d iy e f e r y a d ü f i g a n k o p a ­
r a r a k h ı ç k ı r a h ı ç k ı r a a ğ l ı y o r d u . B ir A l l a h ’ın k u l u d a ç ık ıp
k a d ı n ın i m d a d ı n a y e t i şm i y o r d u . M e z k û r T ü r k 5 . 0 0 0 s ü v a r i ­
si o l a n k e r li fe r li v e e k â b i r d e n b ir e m ir id i. B e n b i r p a r ç a b a -
ğ ı r d ı m s a d a n a fi l e .. . h i ç b ir f a y d a s ı o l m a d ı . E m ir , k a d ı n c a ğ ı z ı
sii r ü k le y e sü r ü k l e y e s a r a y ı n a g ö t ü r d ü . M ü s l ü m a n l ı ğ ı m d a n
ö t ü r ü b e y n im e k a n s ı ç r a m ı şt ı . İ h t i y a r d a n v e k e t h ü d a l a r d a n
b ir k a ç ı n ı y a n ı m a a l ı p e m ir in s a r a y ı n a v a r a r a k e m r i b i l m a r û f
e y l e d ik v e : “ H e y h a t ! B a ğ d a t ilin d e , y a n i k i z a m a n ı n h a li f e si­
n in y a n ı b a ş ı n d a M ü s l ü m a n b ir k a d ı n ı b i r k i ş i z o r l a z o r b a ­
lık la y o l d a n ç e v ir ip fit n e f ü c u r iç in k o n a ğ m a g ö t ü r m ü ş ! H e ­
m e n ş i m d i k a d ı n ı s a l y o k s a E m i r ü l - m ü ’m în in in d e r g â h ı n a
v a r a r a k şi k â y e t t e b u l u n u r u z !” d e d ik . E m i r s a r a y ı n d a n ç ık a -
l a k , a d a m la r ın a b a n a e n ge l o lm a la r ın ı e m r e t t i. K a k b a h k t a n
b a z ı sı n ı n k a f a l a n m k ı r d ıla r , b a z ı sı n ı n e lle r in i a y a k l a r ı n ı s a ­
k a t la d ıl a r . H a l b ö y le o l u n c a o r a d a n u z a k l a ş m a k d u r u m u n ­
d a k a l d ı k . A k ş a m n a m a z ı n ı n v a k t i g i r m i şt i . B a ş v u r a c a k k a ­
p ı o l m a d ı ğ ı iç in a k ş a m v e y a t s ı n a m a z l a r ı n ı k ı l a r a k e v le r im i­
ze d ö n d ü k . Ü st ü m ü d e ğ iş t ir e r e k e v d e b i r m ü d d e t ö y le c e
o t u r d u m . H a d i s e y i d ü ş ü n m e k t e n g ö z ü m e u y k u g i r m e z b ir
İl a i d e g e c e y i y a r ı l a m ı ş t ı m . D e r k e n a k l ı m a b i r fi k i r g e ld i:
“ Y a n i b u h e r i f, k a d ı n d a n m u r a d ı n ı şi m d i y e k a d a r a l m ı ş t ı r
B u , k o c a s ı n ı n o n u b o ş a m a s ı n d a n d a b e t e r b ir d u r u m d u r . Ş a ­
r a p iç e n le r in v a k t in n a sı l g e ç t iğ in d e n h a b e r d a r o l m a d ı k l a r ı ­
n ı v e u y u m a d ı k l a r ı n ı iş i t m iş t i m . İ y isi m i b e n k a l k ı p m i n a r e ­
y e ç ı k a y ı m v e b ir e z a n o k u y a y ı m . B u T ü r k ‘g a l i b a g ü n a ğ a r ­
d ı ğ ı n d a n ö t ü r ü e z a n o k u n u y o r ’ z e h a b ı n a k a p ı l ı r d a z a v a ll ı
k a d ı n d a n e lle r in i ç e k e r e k o n u sa la r . B e n d e h e m e n m i n a r e ­
d e n in e r k o c a s ı n d a n o l m a s ı n d i y e k a d ı n c a ğ ı z ı e v in e g ö t ü r ü p
a i l e s in e t e sli m e d e r i m . ”
A y n e n b ö y le y a p t ı m . M i n a r e y e v a r a r a k a v a z ı m ç ık t ığ ı
k a d a r y ü k s e k b i r se s l e e z a n o k u d u m . O k u d u m o k u m a s ı n a
d a E m ir ü l- m ü ’m î n i n M u ’t a s ı m d a o g e c e u y a n ı k o l m a sı n
m ı ? S e s i m o n a d a g i t m i ş v e k ı z g ı n lı k t a n k ü p l e r e b in e r e k :

73
 N iz cn n ü ’l-M ü lk

“ G e c e n in b ir y a n s ı e z a n o k u y a n k i ş i b o z g u n c u l u k y a p m ı ş
o lu r , z i r a e z a n o k u n d u ğ u n u d u y u p g ü n d ü z o l d u ğ u n u s a n a ­
r a k b i r k i m se e v in d e n ç ı k s a , a s e s d e o n u t u t t u ğ u g i b i y a k a ­
l a s a , o k i m s e n ic e sı k ı n t ı l a r a d ü ç a r o l u r .” d e m i ş v e b ir h â c e -
y e ş ö y le e m r e t m iş : “ D i ğ e r m ü e z z in le r e b i r ib r e t v e s i k a s ı o l ­
s u n d i y e t e z e ld e n şu m ü e z z in i d e r d e s t e y le y ip h u z u r u m a g e ­
t ir in d e b ir g ü z e l d e r si n i v e r e y i m .”
Be n m e sc id in k a p ısın ın ö n ü n d e d in e l m iş k a d ı n c a ğ ı z ı n
ç ı k m a s ı n ı b e k le r k e n h a c i b u ’l - b â b ’ın e l in d e b ir m e şa l e y l e b a ­
n a d o ğ r u g e lm e k t e o l d u ğ u n u g ö r d ü m . H a c i b u ’l b â b :
“ H e y , se n m iy d in o v a k i t s i z e z a n o k u y a n ? H a l i f e fe n a
h a l d e ö f k e l e n d i .” d e d i
B e n : “ F e r m a n e fe n d im iz in d i i; e v e t b e n id im . A m m a v e lâ -
k in o e z a n ı b i r k ü s t a h y ü z ü n d e n o k u m a y a m e c b u r k a l d ı m . ”
H a c i b u ’l b â b : “ K i m im iş b u k ü s t a h ! ” d e d i.
B e n : “ A l l a h ’t a n v e h a li fe d e n k o r k m a y a n b i r i s i . ”
H a c i b u ’l b â b : “ K i m m i ş b u h a U fe d e n k o r k m a y a n b a b a y i ­
ğ i t ? ” d e d i.
B e n ; “ B u s a d e c e E m ir e l m ü ’m in în e a ç ı l a c a k b ir k o n u ­
d u r .” d e d i m
H a c i b u ’l b â b : “ Y a A l l a h , d ü ş ö n ü m e g i d e li m ö y l e y s e .”
d e d i.
H a l i fe n i n s a r a y ı n a v a r d ı ğ ı m ı z d a H a c i b u ’l b â b d u r u m u
b i r h a d i m e b ild ir d i. H a d i m d e s a r a y a g i d e r e k b u n u il e t t ik t e n
s o n r a M u ’t a s ı m b e n i e m r e t t i. H a l i f e n e d e n v a k i t s i z e z a n
o k u d u ğ u m u s u a l e d i n c e , o n a h e r şe y i a r z e t t im . A n l a t t ı k l a r ı ­
m ı işi t in c e ö f k e d e n ç ı lg ı n a d ö n d ü . H a d i m ’e : “ H a c i b u ’l b â b ’a
a d a m l a r ı y l a a c ile n f a l a n c a e m ir in s a r a y m a g i d i p o n u t e v k i f
e t m e sin i, b u g e c e y o l d a n ç e v ir e r e k a l ı k o y d u ğ u k a d ı n ı d a ik i
m u t e m e t r e f a k a t i n d e k o c a s ı n ı n e v in e y o l l a m a s ı n ı sö y le . K o ­
c a s ı n a d a h a lif e n in k a d ı n c a ğ ı z ı n k e fili o l d u ğ u n u , o l a n l a r d a
k a d ı n ı n h iç b ir k a b a h a t i o l m a d ı ğ m ı v e o n a e sk is i n d e n d a h a
f a z l a s a h i p ç ı k m a s ı n ı sö y le si n . O e m ir i d e t e z e l d e n h u z u ­
r u m d a h a z ı r e t sin .”

74
 Siy asetn am e

H a c i b u ’l b â b b i r k o ş u g i d e r e k e m i r i h a l i f e n i n h u z u r u ­
n a g e t i r d i . H a U f e e m i r i g ö r ü n c e ş ö y l e d e d i : “ Se n i g i d i h a y ­
siy e t siz a d a m , b e n im M ü slü m a n lık t a n e h a y a sız h ğ ım ı g ö r ­
d ü n , k im e n e z o r b a lık e y le d iğ im e şa h it o ld u n , b e n im d e v r
ü d e v r a n ım d a h a n g i M ü slü m a n m b ir k ılın a z a r a r g e ld iğ i­
n i i şi t t in d e b u d e n s i z l i ğ i y a p m a c ü r e t i g ö s t e r d i n ! 6 y ıl
llu m k a y s e r i y l e s ı r f M ü s l ü m a n l a r iç in c e n k e d i p a l a y ı n ı
k ı r ı p g e ç i r e r e k K o n s t a n t i n i y y e şe h r i n i t a r ü m a r e d e n b e n
d e ğ i l m i y d i m ? V e b e n d e ğ i l m i y d i m n ic e m ü ’m i n î e s a r e t
z i n c i r l e r i n d e n k u r t a r ı p o r a d a M ü s l ü m a n l a r iç in c a m i i n ş a
e d ip d e d ö n e n ? B u g ü n e lh a m d ü lilla h k i sa ğ la d ığ ım a d a le t
s a y e s i n d e k u r t ile k o y u n ayn ı k a p t a n s u iç m e k t e d ir . Şu
k ü s t a h l ı ğ ı n a b a k k i B a ğ d a t il i n d e , h e m d e y a n ı b a ş ı m d a
M ü slü m a n la r ın n a m u su , m a h r e m b ir k a d ın c a ğ ız ın ır z ın a
g e ç e r sin .”
O n u b ir ç u v a l a k o y a r a k , ç u v a lın a ğ z ım sık ı sık ıy a b a ğ ­
la m a la r ın ı v e k e ç e d ö v ü c ü le r in k u lla n d ığ ı b ir so p a g e t ir ­
m e l e r i n i e m r e t t i . G ü ç l ü k u v v e t l i ik i a d a m ı n ç u v a l ı n b ir e r
y a n m a ge ç m e le r in i v e v a r gü ç le r iy le k e m ik le r in i k ır a n a d e ­
ğ in e m ir i so p a la m a la r ın ı bu yu rdu . A r d ın d a n E m ir ü l-
m ü ’m î n i n i n ç u v a l ı n ı o l d u ğ u g i b i t u t u p D i c l e ı r m a ğ ı n a a t ­
m a l a r ı n ı is t e d i .
M u ’t a s ı m b a n a d ö n e r e k şö y l e d e d i; “ İ şt e ü s t a d ı m , A l­
l a h ’t a n k o r k m a y a n b e n d e n d e k o r k m a z , A l l a h ’t a n k o r k a n
d a b ö y le işle r e t e v e ssü l e t m e y e r e k , k u l l a r a z u l m ü r e v a g ö r ­
m e z . B u n d a n b ö y le b ir k im se n in d iğ e r in e z u l ü m , h a k sı z lı k ,
d e n siz li k v e y a h u t ş e r i a t a m u ğ a y i r b ir i ş y a p t ı ğ ı n ı g ö r e c e k
o l u r s a n v a k i t l i v a k i t s i z e z a n o k u d a se si i şi t t iğ im d e d e r h a l se ­
n i ç a ğ ı r ı p m e v z u d a n h a b e r d a r o l a y ı m . O l a y ı m d a ö z e v la d ı m
y a h u t k a r d e ş i m d a h i o l s a d e n si z liğ in in c e z a s ı o l a r a k ş u it e
v e r d iğ i m c e z a n ı n a y n ı sı n ı v e r e y i m .” A r d ı n d a n h a life b ir h i-
la t h e d iy e e y le r e k b a n a d e s t u r v e r d i.
B u d u r u m d a n c ü m le h a life o r d u su h a b e r d a r d ır . Y a n i k i
b u e m ir a l t ın ın ı b e n i m sö z l e r i m d e n ö t ü r ü s a n a g e r i v e r m e d i .

75
 H iz am ü ’l-M ü lk

E m i r ü l - m ü ’m în in M u ’t a s ı m ’m ç a r p t ı r a c a ğ ı c e z a v e k o r k u ­
s u n d a n i a d e e t t i. E ğ e r k i b iz e b i r k u s u r e y le se y d i b ir s o l u k t a
e z a n ı o k u r d u m . O T ü r k ’e o l a n ın a y n ısı o n a d a o l u r d u .
B u v e b u n a b e n z e r d a h a n ic e h ik â y e a n la t ıla g e lm işt ir .
B iz b u n u h ü k ü m d a r e fe n d im iz ö n c e k i p a d işa h v e h a life le ­
r in k o y u n u k u r t t a n h e r d a i m n a s ı l m u h a f a z a e y l e d i k l e r i n e ,
m e m u r la r ım n e şe k ild e c e z a la n d ır d ık la r ın a , b o z g u n c u t a y ­
f a s ı n a k a r ş ı iz l e d i k l e r i s i y a s e t e , İ s l a m d i n i n i v e M ü s l ü m a n
a h a liy i n a sıl d e st e k le d ik le r in e v e M u h a m m e d şe r ia t ın ı n a ­
s ı l y ü c e l t t i k l e r i n e d a i r b i r f i k i r e d i n s i n d iy e ç ö z ü m ü n e k o ­
n u e y le d ik .

76
 Sekizinci Fasıl

Din ve Şeriat İşlerinin Esaslı Tetkik ve

Teftişine Dair

D i n işl e r in in t e t k ik i, f a r z v e sü n n e t le r in m u h a f a z a s ı , A l-
la h ü T e â l â ’n m b u y r u k l a r ı n ı n ic r a sı , d i n u l e m a s ı n a ih t i r a m
v e g e ç i m le r in i b e y t ü l m â l d e n t e m in v e t a y i n , z a h i t v e d e r v i ş ­
le r i a z i z t u t m a k p a d i ş a h l a r ı n ü st ü n e v a c i p t ir . H a f t a d a b ir
y a h u t ik i d e f a d in u l e m a s ı n ı h u z u r u n d a k a b u l e d i p , H a k k
T e â l â ’n ın e m ir le r i n i b i z z a t o n l a r d a n d i n l e m e k , K u r ’a n t e fsi­
ri ve r e su la lla h ın h a d isle r in i, g e ç m iş a d il p a d işa h la r ın h ik â ­
y e le r in i v e p e y g a m b e r k ıssa la r ın ı o n la r ın a ğ z ın d a n c a n k u ­
l a ğ ı y l a d in le y e r e k g ö n l ü n ü d ü n y a m e ş g a l e s i n d e n k u r t a r ı r .
H u z u r u n d a â l i m l e r iç in m ü n a z a r a l a r t e r t i p e d e r e k b il m e d i­
ğ i b i r m e v z u v a r is e ö ğ r e n m e , b i ld ik l e r in i is e p e k i ş t i r m e im ­
k â n ı b u lu r . Ş a y e t b i r s ü r e b ö y l e d e v a m e d e r s e b u n u a l ı ş k a n ­
lık h a l i n e g e t i r i r v e z a m a n l a p e y g a m b e r e fe n d im iz in h a d i s ­
le r i n d e n , şe r i a t h ü k ü m l e r i n d e n v e K u r ’a n - ı K e r i m t e fsir in ­
d e n e z b e r l e y e siy e m a l u m a t s a h i b i o lu r . D in î , d ü n y e v î k o n u ­
l a r l a il g ili t a k ı n a c a ğ ı t u t u m , iz le y e c e ğ i ç ö z ü m y o l l a r ı h a k ­
k ın d a a y d m la n d ığ ı t a k d ir d e y ü k se k v ic d a n , a d a le t v e m u h a ­
k e m e g ü c ü s a y e s i n d e h i ç b ir d in i e ğ r i , m e z h e b i b o z u k k işi
o n u h a k y o l d a n a y ı r a m a z ; m e m l e k e t i n d e k ö t ü e m e l le r v e
s a p k ı n l ı k l a r o r t a d a n k a l k a r a k m u a z z a m işl e r ic r a e d e r . K e n ­

77
 N iz am ü ’l-M ülk

d İ d e v r i n d e a h l a k s ı z l ı ğ ı n , y o l s u z l u ğ u n v e i h t i la fl a r ı n k ö k ü
k a z ı n ı r . H a k k a n i y e t l i e lle r k u v v e t k a z a n a r a k b o z g u n c u l a r
h ü s r a n a u ğ r a r . B u â l e m d e a d ı iy i o l a r a k a n ı lı r k e n d i ğ e r c i ­
h a n d a d a n ic e m e n z i ll e r e n a il o l a r a k b ü y ü k s e v a p l a r a v e
s o n s u z k u r t u l u ş a e r e r v e d a h i h a l k o n u n d e v r in d e il im t a h ­
sil in e d a h a fa z l a r a ğ b e t e y le r .

H a d is

İ b n Ö m e r r a d i y a l l a h u a n h R e s u l a l e y h i s s e l a m d a n ş ö y le
r iv a y e t e d e r : “ A d a l e t le h ü k m e d e n le r c e n n e t t e a ile le r i v e i d a ­
r e e t t ik le r i k işi le r le b ir lik t e n u r d a n s a r a y l a r d a i k a m e t e d e c e k ­
le r d ir .”
P a d i ş a h l a r d a o l m a z s a o l m a z şe y p ir ü p a k d in d ir . Z i r a
d in v e h ü k ü m d a r b ir b ir le r in k a r d e ş i g ib id ir . H ü k ü m d a r ı n
v a t a n ı n d a b ir k a r g a ş a b a ş g ö st e r i n c e d in d e b u n d a n z a r a r
g ö r e r e k b o z g u n c u l a r a v e d i n i e ğ r i le r e g ü n d o ğ a r . K e z a d i n d e
b ir f e s a t v ü c u d a g e lir se m e m le k e t t e n i z a m k a l m a z v e d a h i
m a y a s ı b o z u k l a r p a l a z l a n a r a k p a d i ş a h ı n it ib a r ın ı s a r s a r l a r ;
k a l p l e r k a r a r ı r s a p k ı n l ı k a y y u k a ç ı k a r v e a si l e r g a l e b e ç a la r .

H ik â y e

Sü fy â n e l- S e v r f n i n şö y l e s ö y le d iğ i r iv a y e t o l u n u r : “ H ü ­
k ü m d a r l a r ı n e n h a y ı r l ı l a n ilim e r b a b ı y l a ü n siy e t p e y d a e y le ­
y e n l e r id ir v e â l im le r i n e n m a z a r r a d a r ı h ü k ü m d a r l a d ü ş ü p
k a l k a n l a r ı d ı r .”

H ik â y e

E r d e şî r : “ M a iy e t i n d e k il e r i i d a r e v e ı s l a h t a n a c i z su lt a n ,
r a iy y e t i d e se v k ü i d a r e e d e m e y e c e ğ in i b ilm e l id ir .” d e m işt ir .
B u n a il işk in T a n r ı a z z e v e c e lle şö y l e b u y u r u r . “ Y a k ı n l a r ı n ­
d a n b a ş l a y a r a k h e r k e si u y a r .” [ Ş u a r a ; 2 1 4 ]

78
 Siy asetn am e

E m i r ü l - m ü ’r n în in Ö m e r H a t t a b r a d iy a lla h u a n h şö y l e
b u y u r u r ; “ M e m l e k e t i y ı k ı m a sü r ü k l e y i p , r a iy y e t i p e r iş a n
e d e n e n b ü y ü k şe y p a d i ş a h a u l a ş m a k t a k i z o r l u k t u r ; b u n a
m u k a b i l p a d i ş a h a e r iş m e k k o l a y l ı ğ ı h a l k iç in e n b ü y ü k s a a ­
d e t t ir . H a l k ı n z a h m e t s i z c e h ü k ü m d a r a b u k a d a r k o l a y u l a ş ­
t ığın ı g ö r e n m e m u r l a r v e u m m â l a y a ğ ı n ı d e n k a l a r a k r a ij' y e -
t e z o r b a l ı k y a p a m a z l a r , h a l k t a n m u a y y e n v e r g i d ı ş ı n d a b ir
şe y a l a m a z l a r .”

H ik m e t

L o k m a n H e k i m şö y l e d e r ; “ Ş u c i h a n d a b a n a ili m d e n d a ­
h a y a k ı n b ir d o s t b u l u n m a z . İ li m h â z i n e y e b e d e l d ir ; z i r a h â ­
z in e y i se n m u h a f a z a e d e r s in , ili m ise se n i m u h a f a z a e d e r .”
H a ş a n B a s r i d e şö y l e d e r ; “ B i lg e , k e li m e h â z in e si z e n g in
v e d il k u r a l l a r ı n a h â k i m o l a r a k A r a p li sa n ı n ı s u l a r se lle r g i ­
b i b i le n d e ğ ild ir . B i lg e , il m e b ir b ü t ü n o l a r a k h â k i m o l a n
k i m se d i r . B il d iğ i d il le r a y r ıy e t e n b ir e r d e m d ir . K u r ’a n h ü ­
k ü m l e r in i , şe r ia t ı v e t e fs ir i T ü r k ç e , F a r s ç a y a h u t R u m c a b i­
le n k işi A r a p ç a b il m e s e d e b ilg e d ir . T a b i i A r a p ç a b ili r ise n u ­
r u n â l â n u r d u r . Z i r a H a k k a z z e v e c e lle K u r ’a n - ı K e r i m ’i
A r a p d il in d e g ö n d e r d i v e A l l a h e lç i si M u h a m m e d ’in d ili
A r a p ç a i d i .”
P a d i ş a h il im si z a d ı m a t m a y ı p c a h il c e işl e r e m a n i o l d u ğ u
iç in A l l a h ’ın l ü t f u n a m a z h a r , il im y â r v e y a r d ı m c ı s ı o l d u ğ u
iç in ik i c i h a n d a d a b a h t i y a r o lu r . B i lg e p a d i ş a h l a r a b ir b a k
k i n a s ı l h a t ı r ı s a y ı l ı r iş l e r y a p a r a k a v a z e l e r i n i â l e m e D a v u t
g i b i s a l m ı ş v e b u k u b b e d e h o ş b i r s e d a b ı r a k m ı ş l a r d ı r . F e r i­
d u n ’a b i r b a k v e İ s k e n d e r ’e v e E r d e ş î r ’e v e N û ş i r e v â n ’a v e
D â r â b ’a v e E m i r ü l - m ü ’m î n i n Ö m e r v e E m i r ü l - m ü ’m în in A li
e fe n d i m i z e v e Ö m e r b in A b d u l a z i z ’e v e b i r b a k H a r u n R e -
ş i d ’e v e M e ’m û n ’a v e M u ’t a s ı m ’a v e İ s m a i l b . A h m e d S â m â -
n î ’y e v e b ir b a k M a h m u d b in S e b ü k t e k î n ’e ... A l l a h c ü m l e ­
sin e r a h m e t iy le m u a m e l e e t si n . Y a p t ı k l a r ı iş l e r o r t a d a d ı r , t a ­

79
 H iz am u i- M ü lk

r ih l e r d e v e k i t a p l a r d a k ı s s a l a r ı y a z m a k t a d ı r . O k u y u c u l a r b u
h ü k ü m d a r l a r d a n h â l â si t a y i ş l e b a h s e t m e k t e v e o n l a r a d u a ­
l a r e t m e k t e d i r le r .

H ik â y e

R iv a y e t o l u n u r k i Ö m e r b in A b d u l a z i z (r a h m e t u l la h i
a le y h ) z a m a n ı n d a b i r k ıt lık b a ş g ö s t e r m i ş v e h a l k p e r i ş a n o l ­
m u şt u . A r a p l a r d a n b ir t a y f a Ö m e r ’in h u z u r u n a v a r a r a k ş i ­
k â y e t l e r i n i d i le g e t i r d ile r : “ Y a E m ir ü l- m ü ’m î n i n , a ç l ı k t a n e t
v e k a n l a r ı m ı z a d a d a n d ı k , y a n i k i a ç lı k t a n k ı r ı ld ık . B e t i m i z
b e n z im iz k ir e ç k e si l m iş . İ h t i y a c ı m ız o l a n y i y e c e k a n c a k b e y -
t ü l m â l d e b u lu n a b il ir . H â z i n e y e y ı ğ d ı k la r ı n y a b i z z a t se n in y a
R a b T e â l â ’n m y a h u t d a H a k k ’m k u ll a r ın m d ır . E ğ e r k i, h a z i -
n e d e k il e r R a b T e â l â ’n ın is e r a b b i n o n l a r a ih t i y a c ı y o k t u r v e
d a h i b iz d e o n u n k u ll a r ıy ız . E ğ e r k i h a z i n e d e k il e r b i z z a t s e ­
n in ise ‘B i z e k a r ş ı c ö m e r t o l ç ü n k ü A ll a h c ö m e r t ç e v e r e n l e r i
ö d ü lle n d ir ir .’ [ Y u su f, 8 8 ] B iz e h a y r ı n a b a ğ ı ş l a d a A ll a h m ü ­
k â f a t ı n ı s a n a e r işt ir ir . Y o k , e ğ e r b iz im ise h â z i n e y i b iz e s e b il
e y le d e ş u d a r l ı k t a n d ü z e ç ı k a l ı m , b a k s a n a b ir d e r i b i r k e m i k
k a lm ışız .”
Ö m e r b i n A b d u l a z i z o n l a r ı n b u h a l i n i g ö r ü n c e iç i p a r ­
ç a l a n a r a k g ö z ü n d e y a şla r b ir ik t i. V e şö y le d e d i; “ D e d i ğ i ­
n iz g ib i o l s u n .” K e n d ile r iy le ilg ile n ilip ist e k le r in in d e r h a l
y e r in e g e t ir ilm e sin i e m r e t t i. M ü sa a d e ist e d ik le r i v a k it
Ö m e r b i n A b d u l a z i z : “ E y i n s a n l a r , n e r e y e b ö y le .^ H a k k
T e â l â ’n ı n k u l l a r ı n ı n d a v a v e ş i k â y e t l e r i n i b a n a a r z e t t i ğ i ­
n iz g i b i b e n i m m a r u z a t ı m ı d a H a k k T e â l â ’y a a r z e d i n , y a ­
n i k i ism im i h a y ır la y â d e d e r e k b a n a h a y ır d u a la r d a b u lu ­
n u n .” d e d i.
A r d ı n d a n o A r a p t a y f a s ı e lle r in i g ö ğ e a ç a r a k : “ Y a r a b b i ,
y ü c e l iğ in e a n d o l su n k i Ö m e r b in A b d u l a z i z b iz k u l l a r ı n a
n a sı l m u a m e l e e t t iy se se n d e o n a ö y le m u a m e l e e t . ” d i y e d u a
e t t ile r .

80
 Siy asetn am e

D u a n ı n h e m e n a k a b i n d e g ö ğ ü a n i d e n b ir b u lu t k a p l a y a ­
r a k sık ı v e ş i d d e d i b ir y a ğ m u r v e d o l u y a ğ d ı . Sa r a y ı n d a m ı ­
n a d ü şe n d o l u l a r d a n b i r t a n e si b ir t u ğ l a y ı ik iy e y a r d ı . T u ğ l a ­
n ın a r a s ı n d a n b ir k â ğ ı t d ü şü v e r d i . K â ğ ı t t a şu n l a r m y a z d ı ğ ı n ı
g ö r d ü l e r : “ B u A l l a h ’t a n Ö m e r b in A b d u l l a z i z ’e , k e n d isin i c e ­
h e n n e m a t e şin d e n a z a t e t t i ğ im iz in b e r a a t ı d ı t ”
“ B u , Ö m e r b in A b d u l a z i z ’i c e h e n n e m a t e şin d e n b e r i t u t ­
t u ğ u m u z u n v e s i k a s ı d ı r .”
B u m in v a l d e b a h s e k o n u e d i le c e k e p e y c e k ı s s a m e v c u t t u r ;
A m a g ı n a g e lm e si n d iy e b u k a d a r ile i k t if a e d i ld i .

81
 Dok uz un cu Fasıl

Devletin Nâzırlartnın M addi Durum larına

ve Vaziyetlerine Dair

N a z ı r l ı k g ö r e v i b ü s b ü t ü n i t i m a d t e lk in e d e n b ir i sin e b u y ­
r u lu r . B u v a z if e n in b u y r u l d u ğ u k iş i d e r g â h t a k i h a d is e l e r d e n
h a b e r d a r o l u p , ih t i y a ç d u y u l m a s ı v e k e n d i si n d e n t a l e p e d i l­
m e si d u r u m u n d a b i ld ik le r i n i se r d e t m e l id i r . N â z ı r ı n b iz z a t
k e n d isin in v e r g i t o p l a m a v e g e l i r a t d e n e t le m e si , o l a n b it e n
h a k k ı n d a a z y a d a ç o k m a l u m a t sa h i b i o l m a s ı iç in n a h iy e v e
şe h ir le r e d ü r ü s t v e n a m u s l u b ir n a i b g ö r e v l e n d ir m e si la z ı m ­
d ır . E m e k le r in in k a r ş ı l ı ğ ı v e m a a ş l a r ı r a iy e t i n s ı r t ın d a b ir
k a m b u r o lu p y e n i so r u n la r ın o r t a y a ç ı k m a m a sı v e sö z k o n u ­
s u k işi le r i n y o l s u z l u k v e r ü şv e t e b u l a ş m a m a l a r ı iç in , y a p t ı k ­
l a r ı iş m u k a b i l i n d e i h t i y a ç la r ı b e y t ü l m â l d e n k a r ş ı l a n s ı n . A l­
l a h ’ın iz n iy le b ö y l e c e o n l a r ı n b u h a s s a s ç a b a l a r ı n d a n m a l i
a ç ı d a n v e r i m li s o n u ç l a r e l d e e d ile c e k t ir .

83
 On un cu Fasıl

Sahib-Haber, Muhbirler, Beridler ve

İzleyecekleri Siyasete Dair

Y a n ı b a ş ı n d a y a h u t u z a ğ ı n d a k a l m ı ş o r d u v e r a iy y e t in
d u r u m la r ım a r a şt ır ıp o n la r d a n h a b e r d a r o l m a k p a d işa h lığ ın
g e r e k le r i n d e n d ir . H ü k ü m d a r b ö y le y a p m a z ise ş a n ı n a n o k ­
s a n g e li r v e h a l k b u n u o n u n g a f i l , i h m a l k â r v e g a d d a r b ir i o l ­
d u ğ u n a y o r a r a k ; “ M e m le k e t t e y o lsu z lu k , b o z g u n c u lu ğ u n
a l ı p b a ş ı m g i t m e s i p a d i ş a h ı n u m u r u n d a d e ğ i l . ” d e r . Şa y e t p a ­
d i ş a h o l a n b it e n d e n h a b e r d a r d a t e d b i r a l m ı y o r s a z u l m e r ı­
z a g ö s t e r i p z a l i m l e r e o r t a k o l u r ; y o k e ğ e r h a b e r d a r d e ğ ilse
a h m a k , a y m a z k a r a b ir c a h il d ir . B u ik i i t h a m d a h o ş d e ğ ild ir .
Ş u h a l d e m u h a k k a k su r e t t e b i r s a h i p - h a b e r e h a c e t v a r d ır .
C a h i l i y e d e v r in d e n İ s l a m ’a k a d a r h e r a s ı r v e ç a ğ d a h ü k ü m ­
d a r l a r ı n h e r şe h i r d e h a y ı r o l su n şe r o l s u n h e r m e se le d e m a ­
l u m a t sa h i b i o l a n b i r sa h ib - h a b e r le r i o l a g e lm iş t in B i r şa h ı s
b ir t a v u k y a h u t b i r s a m a n t o r b a s ı n ı g a s p e t m i ş s e p a d i ş a h b u ­
n u 5 0 0 fe r s a h lı k m e s a f e d e n d u y u p , g a s p e d e n e g a z a p l a n a r a k
c e z a s ı n ı v e r i r d i. B ö y l e c e d iğ e r le r i p a d i ş a h m t e t ik t e o l d u ğ u n u ,
h e r y e r e a d a m l a r ı n ı y e r l e ş t ir d iğ in i b ilir le r d i.
B u a d a m l a r z a l im le r in k a n u n s u z işl e r in e m a n i o lu r , h a l ­
k ı n a s a y i ş i n i s a ğ l a y ı p c i h a n ı a b a d e y le m e y e k o y u l u r l a r . Ü s ­
t ü n d e b ü y ü k b ir it in a y la d u r u lm a sı ge r e k e n b u h u su s, m e m ­

85
 N iz am ii’l-M ülk

le k e t in se l a m e t v e fe la k e t i k e n d ile r in e b a ğ l ı o l d u ğ u iç in ; b ü ­
y ü k ö l ç ü d e ş a h s i m e n fa a t le r i p e ş in d e k o ş m a y a n , h i ç b i r z a n
a l t m d a b u l u n m a y a n e lle r e , d o ğ r u d a n p a d i ş a h a k a r ş ı s o r u m ­
lu d il le r e v e k a l e m e r b a b ı n a t e v d i e d ilm e lid ir . İ şle r in i g ö n ü l
h u z u r u y l a y e r i n e g e t ir e b il m e l e r i iç in m a a ş v e a y l ı k l a r ı h â z i ­
n e d e n t e m in e d ilm e lid ir . O n l a r ı n k a n a a t l e r i n i d e p a d i ş a h t a n
g a y r i s i b ilm e m e lid ir . B ö y l e c e p a d i ş a h v u k u b u la n b ir h a d i s e ­
den h a b e r d a r o la r a k fe r m a n b u y u r a b i le c e k t i r . H a l b ö y le
o l u n c a h a l k p a d i ş a h a i t a a t iç in c a n a t a c a k , p a d i ş a h ı n g a z a ­
b ı n d a n d a k o r k a c a k t ı r . Ö t e y a n d a n h iç k im se p a d i ş a h a k a r ­
şı is y a n e t m e y e c ü r e t e d e m e y e c e k t ir . P a d iş a h ı n s a h i b - h a b e r
v e m ü n h i t a y in e t m e si o n u n a d a le t , t e y a k k u z v e m u h a k e m e
g ü c ü n ü n g ö st e r g e si o ld u ğ u g ib i b u a y n ı z a m a n d a m e m le k e ­
t in b a y ı n d ı r o l m a s ı n a v e sile o lu r .

H ik â y e

S u l t a n M a h m u d I r a k ’ı fe t h e t t i ğ i z a m a n l a r d a e şk ıy a la r ,
D e y r - i g e ç î k e r v a n sa r a y ın d a k e r v a n y o lc u la r ın d a n b ir k a d ı ­
n ın m a l ı n ı g a s p e t t ile r . B u e ş k ı y a l a r K i r m â n e y a l e t in in h e m e n
y a n ı b a şın d a k i K u ç u b e lu ç la r d a n d ı r . K a d ı n c a ğ ı z Su l t a n
M a h m u d ’u n d e r g â h ı n a v a r a r a k şik â y e t in i şö y le c e a r z e t t i:
“ E ş k ı y a l a r m a l ı m ı D e y r - i g e ç î ’d e g a s p e t t ile r . Y a m a l ı m ı o n ­
la r d a n g e r i a l y a h u t m a lım ın b e d e lin i b a n a ö d e !” Su l t a n
M ah m u d ;
“ D e y r - i g e ç î n e r e y e d ü ş e r ? ” d e d i.
K a d ı n : “ H a k k ı n d a m a l u m a t sa h i b i o l u p i d a r e v e m u h a ­
f a z a e d e b i le c e ğ in k a d a r m e m l e k e t fe t h e t !” d e d i.
Su l t a n :
“ H a k h s ı n , lâ k i n b u h ı r sı z la r ı n c i n si c i n siy e t i n e d ir , n e r e ­
d e n g e ld ik l e r i h a k k ı n d a b i r f i k r in v a r m ı ? ”
K a d ın :
“ K u ç u b e l u ç id ile r , K i r m â n ilin d e n g e lm iş l e r d ir .”
Su l t a n :

86
 Siy asetn am e

“ B a h se t t iğ i n y e r p e k u z a k v e d a h i b e n i m h â k i m i y e t a l a ­
n ım d ı ş m d a o l d u ğ u iç in e l im d e n b i r şe y g e l m e z .”
Kad m :
“ M a d e m k i t e b a y ı k o l l a y a m ı y o r s u n c ih a n ı n ja n d a r m a l ı ­
ğ ı n a n e d iy e s o y u n d u n , d a h a k o y u n l a r ı k u r t t a n k o r u y a m ı -
y o r k e n b u n e ç o b a n l ı k d a v a s ı d ı r ? Şi m d i b e n i m ş u z a y ı fl ı ğ ı ­
m a v e se n in ş u a c z in e b a k . ” d e d i.
M a h m u d ’u n g ö z l e r i d o l u d o l u o l d u v e : “ D o ğ r u d e r si n ,
m a ll a r ı n ı n b e d e li n i b e n v e r e c e ğ im , h ı r sı z l a r a d a e l im d e n g e l ­
d iğ in c e g e r e k e n i y a p a c a ğ ı m . ” d i y e r e k m a lı n ı n t a z m i n e d il ­
m e sin i e m r e t t i .
Su l t a n M a h m u d K i r m a n v a li v e e m ir i o l a n E b û İ i y â s ’a
şö y l e b ir m e k t u p y o l l a d ı : “ I r a k ’a il e r le y i şi m d e n m a k s a t o h a ­
v a liy i e le g e ç i r m e k d e ğ il d i. Z i r a o v a k it l e r H i n d i s t a n ’ı z a p t
m e se le l e r iy le b o ğ u ş u y o r d u k . N i h a y e t I r a k l ı M ü s l ü m a n a h a ­
li, D e y l e m î le r in k a r g a ş a , z o r b a l ı k v e s a p k ı n l ı k l a r iç in d e o l ­
d u k l a r ı y o ll u m e k t u p l a r y a z d ı . D e d ik le r in e g ö r e b u s a p ı k l a r
g ü r u h u g ü z e l b u l d u k l a r ı b i r k a d ı n ı y a h u t t ü y s ü z b i r o ğ la n ı
gö r d ü k le r i y e r d e y a k a la y ıp , k a b a k u v v e t k u lla n a r a k a h la k ­
s ı z c a işl e r y a p ı y o r l a r im iş . K a d ı n l a r a y a k l a ş ı r g i b i e r k e k le r e
s o k u l u y o r l a r im iş. P e y g a m b e r i n a s h a b ı n a f ü t u r s u z c a h a k a ­
r e t le r y a ğ d ı r ı p , H z . A i şe h a k k ı n d a ile r i g e r i k o n u ş u y o r l a r
im iş. İ k t a sa h i p l e r i r e a y a d a n ik i ü ç k e r e v e r g i a l ı y o r l a r k e y if ­
le r in c e d a v r a n ı y o r l a r im iş. M e c d ü ’d - d e v le d e n e n şa h k e n d i­
sin e ş a h i n ş a h d e n il m e si y le k a n a a t e d e r m i ş v e d o k u z n ik â h h
k a r s ı v a r m ı ş.
S a p ı k m e z h e p l i z ı n d ı k la r , k a s a b a v e şe h ir le r d e f ü t û r e t ­
m e d e n c ir it a t ı y o r l a i i y ü c e y a r a t ı c ı o l a n A l l a h ’ı a l e n e n r e d ­
d e t m e y i d il le r in e p e l e se n k e d e r e k , n a m a z , o r u ç , z e k â t v e h a c -
c ı k ü ll iy e n i n k â r e d i y o r l a r m ı ş . N e i k t a sa h ip l e r i n in b u s a p ı k ­
la r ı z a p t ü r a p t a k u d r e t i, n e d e y a p t ık la r ı z u lü m v e z o r b a lık ­
t a b ir d ü ş ü ş v a r m ı ş .
V az iy e t t e n b ü t ü n ç ıp la k lığ ıy la h a b e r d a r o lu n c a , b u m e se ­
le y i h a ll e t m e y i H i n d i s t a n se f e r im e y e ğ le y e r e k ilk h e d e f o l a ­
 N iz am ü ’l-M ülk

r a k I r a k ’a y ö n e ld im . D e y l e m î le r v e z m d ı k l a r ı n y e r y ü z ü n d e n
k ö k l e r i n i k a z ı s ı n l a r d i y e ü z e r le r i n e p i r ü p a k it ik a t lı , h a lis
m u h l is M ü s l ü m a n , H a n e f î m e z h e b in d e n T ü r k l e r i s a l d ı m . B u
a s k e r l e r b ir b a z ısın ı k ı lı ç t a n g e ç i r d ile ı; b a z ısın ı z i n c ir le r e v u ­
r a r a k z i n d a n l a r a t ık t ıla r , b a z ısı ç il y a v r u s u g i b i d a ğ ı l a r a k e v ­
le r i n d e n b a r k l a r ı n d a n o l d u la r . B o ş a l a n g ö r e v l e r e R â f ı z î , H a ­
r i c i v e B â t m î le r i n c a n d ü ş m a n ı o l u p , T ü r k l e r g i b i e h l- i s ü n ­
n e t o l a n H a n e f î v e Ş a f i î m e z h e b in d e n H o r â s â n h â c e g â n v e
m u t a s a r r ı f l a r ı n ı g e t i r d im . I r a k l ı k â t ip le r in a l a y ı n ın o s a p k ı n
g ü r u h t a n o l u p T ü r k l e r i n işin i b o z d u k l a r ı n ı b il d iğ im d e n ö t ü ­
r ü , o n la r ı n h iç b i r in in d i v a n işl e r in d e k a l m a s ı n a m ü s a d e e t ­
m e d i m . B u si y a se t le I r a k m ü l k ü n ü n d e f t e r i n i , T a n r ı a z z e v e
c e ll e n in t e v fik iy l e k ı s a b i r m ü d d e t z a r f ı n d a d ü r d ü m v e d a h i
H a k k T e â l â b iz i y e r y ü z ü n d e fe sa d ı n k ö k ü n ü k u r u t m a k , b a ­
r ış e h lin i k o r u y u p g ö z e t m e k , a d i ü i h s a n l a c i h a n ı a b a d e t m e k
iç ü n y a r a t ı p c ü m l e h a l k a m e m u r k ılm ışt ır .
Y e r i g e lm iş k e n , K u ç u b e lu ç k a v m i n d e n b a ş ı b o z u k v e e ş ­
k ı y a d a n b o z m a b ir t a y f a n ı n D e y r - g e ç î k e r a n s a r a y ı n d a y o l
v u r u p y a ğ m a e y le d ik le r i k u l a ğ ı m a g e ld i. O n l a r ı d e r d e s t e d ip ,
ç a l d ı k l a r ı n ı a l a r a k ip t e s a l l a n d ı r m a n ı y a h u t z in c ir le r e v u r a ­
r a k , g a s p e t t i k le r i m a l l a r l a b e r a b e r R e y şe h r i n e y o l l a m a n ı i s ­
t i y o r u m . N e c ü r e t v e k u d r e t l e K i r m â n ’d a n k a l k ı p b e n im il­
le r im e v a r a r a k y o l v u r u p y a ğ m a y a p a r l a r m ı ş . K a l d ı k i K i r ­
m a n b iz e Sü m e n â t k a d a r u z a k d e ğ ild ir . Ş o l b u y u r d u k l a r ı m
y a p ı l m a z ise ü st ü n ü z e o r d u l a r s a l a r a k K u ç u b e l u ç ’u n i n t i k a ­
m ın ı b u r n u n u z d a n fit il fit il g e t i r i r i m .”
Su l t a n m u l a ğ ı i şb u h a b e r i e r işt ir i n c e , E b u A li İ i y â s ’ın
e t e k le r i t u t u ş t u . U l a ğ ı si t a y iş le r l e g ö k l e r e ç ı k a r a r a k . Su l t a n
M a h m u d ’a a r m a ğ a n o l a r a k e n v a i ç e şi t a l t m d a n , g ü m ü ş t e n
c e v a h ir le r , d e n iz ü r ü n ü in c e işli t a k ıl a r , ç il ç il a l t ı n la r g ö n d e r ­
d i v e şö y l e d e d i: “ E m r in i z e a m a d e b ir b e n d e n i z im , b o y n u m
b u y r u ğ u n u z a k ı ld a n in c e d ir , z a n n e d e r s e m h a ş m e t m e a b l a r ı
K i r m a n v e c i v a r ı n d a n p e k h a b e r d a r d e ğille r . Z i r a ş u k u l l a r ı ­
n ın o r a d a b a ş g ö st e r e c e k b i r k e şm e k e ş e m a h a l v e r m e si k a t i-
 Siy aset n am e

yon m e v z u b a h i s d e ğ ild ir . K i r m a n a h a li si e h i- i sü n n e t , d in i
d ü z g ü n k im se l e r o l u p h a k y o ld a d ı r la r . K u ç u b e l u ç , K ir -
ı n â n ’d a n s a r p d a ğ l a r v e ç e t in g e ç i t le r le , e n g e b e y o l l a r l a a y r ı l­
m ış b ir y ö r e d ir . Ş u k u l u n u z d a h i a l a y ı ç a p u l c u v e h a y d u t
(ila n o g ü r u h t a n y a k a sil k m e k t e d ir . S a y ı l a n k a l a b a l ı k b u g ü ­
r u h 2 0 0 fe r s a h l ı k b ir h a t b o y u n c a o r t a l ı ğ a d e h şe t sa ç ı y o r la n
Be n b ir a v u ç a s k e r i m l e o n l a r ı n h a k k ı n d a n g e le m e m . S u l t a n ı ­
m ız e n iy isin i e n d o ğ r u s u n u b ilir le r . O n l a r a k a r ş ı iz le n e c e k s i ­
y a se t e o n d a n b a ş k a s ı n ı n a k l ı e r m e z . H e r n e b u y u r l a r ise b u y ­

r u ğ a b o y n u m u z k ı l d a n in c e .”
E b u A l i ’n i n c e v a b ı n ı v e b e n d e l ik le r s u n d u ğ u n u işit e n S u l ­
t a n M a h m u d , o n u n d o ğ r u sö y le d iğ in e k a n a a t g e t i r d i. E b u
A li’n in e l ç isin e b i r h i la t v e r e r e k g e r i y o l l a d ı v e o n a : “ E b u
A li’y e d e y in iz k i K i r m a n a sk e r in i t o p a r l a y ı p K i r m â n v i la y e ­
t in i k o l a ç a n e y le , f a l a n a y d a d a K u ç u b e l u ç ’a sı n ı r o l d u ğ u
h u d u t b o y u n a v a r a r a k o r a d a m e v z i le n , h a b e r c i s a n a fa la n
n i şa n ım ı z ı e r iş t ir d iğ in d e d e r h a l h a r e k e t e g e ç i p K u ç u b e lu ç ’a
sa l d ı ı ; k im se y e a m a n v e r m e d e n ö n ü n e g e le n i k ı lı ç t a n g e ç iı;
b u r a d a m a l l a r ı n ı n g a s p e d il d iğ in i ile r i sü r e n l e r e h a k l a r ı n ı t e s ­
lim e t m e m iç in , ih t i y a r v e k a d ı n l a r ı n m a l l a r ı n a e l k o y u p b a ­
n a g ö n d e r e r e k o n l a r l a e s a sh b ir a h i t v e s ö z l e ş m e y a p a r a k g e ­
ri d ö n . ”
Su l t a n M a h m u d , E b u A l i ’n i n e lç isin i y o l l a d ı k t a n s o n r a ;
“ O k k u l l a n m a s ı n ı b ile n v e K i r m â n ’a g i d e c e k t ü c c a r l a r se fe r
h a z ı r lı k la r ı n ı y a p a r a k y ü k le r in i b a ğ la sın la r . K e r v a n la r ın a
r e h b e r li k y a p a c a k m ü s e l l a h b ir m u h a f ı z a l a y ı t a h s i s e t t im .
H a y d u t l a r ı n g a s p ı n a m a r u z k a l a n l a r ı n y a h u t b ir m a d d i h a ­
s a r g ö r e n l e r in z a r a r l a r ı n ı t e la fi e d e c e ğ i m .” d iy e m ü n a d i ç a ­
ğ ır t t ı.
B u h a b e r şe h ir d e y a y ı l ı n c a c ü m l e t ü c c a r l a r R e y şe h r i n e
s ö k ü n e t t ile r . P a d i ş a h b i r e m i r n e z a r e t in d e y a n l a r ı n a 5 0 0 k i ­
şil ik m u h a f ı z a l a y ı y l a m ü n a s i p b i r z a m a n d a o n l a r ı y o l a r e ­
v a n e y le y e r e k şö y l e d e d i: “ E n d iş e l e n m e y in iz , h e m e n a r d ı m z -
d a n a s k e r i b ir b ir li k d a h a se v k e d e c e ğ i m .”

89
 Hizamü’l-Mülk

M u h a f ı z a l a y ı n a e m ir v e r d ik t e n s o n r a , sü v a r i le r d e n s o ­
r u m lu b ö lü k k o n u m a t ın m ı h u z u r u n a y a ln ız ç a ğ ır a r a k o n a
b ir şiş e g ü ç lü z e h ir v e r d i v e şö y l e d e d i: “ İ s f a h a n ’a v a r d ı ğ ı n ­
d a t ü c c a r l a r işle r in i g ö r e n e k a d a r o r a d a o n g ü n k o n a k l a . B u
s ü r e z a r f ı n d a o n h a r v â r iy isin d e n İ s f a h a n e l m a s ı s a t ı n a l ıp
d e v e l e r e y ü k l e v e b e r a b e r i n d e g ö t ü r . H ı r s ı z l a r ı n k o l g e z d iğ i
m ı n t ı k a y a v a r d ı ğ ı n g e c e o e l m a l a r ı z e h ir le k a r d ı k t a n s o n r a
b i r d iğ e r in e b u l a ş s ı n d iy e y a n y a n a k o y . S o n r a e l m a l a r ı y e ­
r in d e n ç ı k a r ı p k e r v a n a d a ğ ı t t ı k t a n s o n r a y o l a ç ı k . H ı r s ı z l a ­
r ın b u lu n d u ğ u b ö lge y e v a r d ığ ın d a , h a y d u t la r gö r ü n m e y e
b a ş l a y ı n c a k e r v a n a iy ic e ü şü şm e le r i iç in o r a l ı o l m a y ı n , b o z ­
g u n y e m iş g i b i r i c a t e d i n . İ k i ü ç s a a t s o n r a d ö n e r e k t e p e l e r i­
n e ç ö k ü n . H a y d u t l a r ı n ç o ğ u n u n o z e h ir li e l m a l a r ı y iy e r e k
g e b e r e c e k le r i n d e n e m in im . K a l a n s a ğ l a r ı d a siz i t l a f e d in .
O n l a r d a n m a l l a n a l d ı ğ m ı z d a iy isi n d e n o n b e y g ir in i şu y ü ­
z ü k le b ir l ik t e E b u A li İ i y â s ’a g ö n d e r . K u ç u b e l u ç h ır sı z la r ın ı
p e r i ş a n e t t i ğ im iz i v e ş i m d i a sk e r le r i y le b u h a y d u t l a r ı n y u r t ­
l a r ı n a sa l d ı r m a s ı n ı , t e p e l e r in e ç ö k m e s i n i , f e r m a n ı m ı ic r a e t ­
m e s i g e r e k t iğ in i h a b e r v e r . Se n d e e m ir o l a r a k k e r v a n ı K i r ­
m a n se r h a d d ın a u la şt ır a sın .”
E m ir : “ E m r in b a ş ı m ü s t ü n e . ” d iy e r e k h u z u r d a n a y r ıld ı.
K e r v a n k a fi l e si n i a l a r a k İ s f a h a n ’a g e ld i. O r a d a n o n h a r v â r
e l m a t e d a r i k e d e r e k K i r m â n ’a y ö n e ld i. A y n e n s u l t a n ı n e m r i­
n i i f a e d i y o r d u . H ı r s ı z l a r sı z d ı r d ı k l a r ı b ir c a s u s sa y e sin d e y ı l­
la r v a r k i b e n z e r i u ğ r a m a m ı ş , b in ş u k a d a r k ü s u r h a y v a n ,
g ö z k a m a ş t ı r a n n ic e m a ll a r , se r v e t le r b a r ı n d ı r a n b ir k e r v a n ı n
5 0 0 k iş il ik s ü v a r i m u h a f ı z a l a y ı y l a g ü z e r g â h l a r ı n d a n g e ç e c e ­
ğ i h a b e r in i a l ı n c a şe n le n d ile r . K u ç u b e lu ç b ö l g e s i n d e a y a k
t a k ı m ı n d a n s a y ı la r ı 4 . 0 0 0 ’i b u la n si l a h l ı h a y d u t g ü z e r g â h a
p u s a r a k k e r v a n ı b e k le m e y e k o y u l d u .
E m ir , k e r v a n v e a sk e r le r iy le m e z k û r m a h a l l e v a r d ı ğ ı n d a
y ö r e sa k in le r i b in k ü s u r sü v a r i h a y d u t u n y o l u k u ş a t t ı ğ ı n ı h a ­
b e r v e r d ile r . E m ir : “ B u r a y l a o n l a r ı n b u l u n d u ğ u y e r a r a s ı n d a
k a ç k o n a k v a r d ı r ? ” d iy e s o r d u . Y ö r e sa k i n l e r i h a y d u t l a r ı n

90
 Siy asetn am e

l>cş fe r s a h lı k b i r m e s a f e d e o l d u k l a r ı m sö y le d ile r : K e r v a n c ı l a ­
r ın iç le r in e b i r k u r t d ü şt ü . E m i r k e r v a n c ı l a r ı n h e p sin i t o p l a ­
y a r a k o n l a r a ş ö y le d e d i: “ T a s a l a n m a y m ı z , b iz m a ll a r ı n ız ı
c a n s i p e r a n e k o r u y a c a ğ ı z , k a l d ı k i s u l t a n b iz i b ir v a z if e iç in
g ö n d e r m iş t ir . P a d i ş a h ı n n e siz e n e b iz e b ir k a s t ı v a r d ır . S u l t a ­
n ım ız b u h a y d u t l a r ı n g e ç e n y ı l g a s p e t t ik le r i m a l l a n o n la r -
t la n g e r i a l m a k n iy e t in d e d ir . E n d iş e y e m a h a l y o k , H a k k şe r -
İcr i h a y r e y le r , g ü n e ş b ir d o ğ s u n , A l l a h ’ın y a r d ı m ı b iz e e r iş e ­
c e k v e d e d i k l e r i m i y e r i n e g e t i r i r se n iz i n ş a l l a h h a y ı r sı y l a m u ­
r a d ı m ı z ü z r e d e v r e d e c e k t ir fe l e k .”
K e r v a n a h a l i s i b u n l a r ı işi t in c e se v in ç iç in d e , “ N e b u y u ­
r u r sa n b a ş ı m ı z g ö z ü m ü z ü s t ü n e . ” d e d ile r . E m ir : “ B u g e c e
h a r e k e t e t t iğ im i z d e s ü v a r i le r b e n im le k e r v a n ı n ö n ü n e g e ç s in ­
ler, m a l l a r ı n ı z a g ö z k o y a n b u h a y d u t l a r s iz d e n k e n d ile r i n e
k a r ş ı k o y a n l a r ı ö l d ü r e c e k le r d i r . Y a r ı n o r a y a v a r d ı ğ ı m ı z d a ,
h a y d u t l a r g ö r ü n m e y e b a ş l a r b a ş l a m a z b e n k a ç a c a ğ ı m , siz d e
p e ş i m d e n k a ç ın . B e n n e y a p a r s a m siz d e a y n ısın ı y a p ı n . B u
işt e b ir h a y ı r o l d u ğ u n u g ö r ü p ş a ş ı r a c a k s ı n ı z v e s u lt a n ı n e l b e t
b i r b il d iğ i o l d u ğ u n d a n ö t ü r ü e m r in i h a r fiy e n y e r in e g e t i r e ­
l i m .” d iy e r e k g e r i d ö n d ü l e r .
G e c e ç ö k t ü ğ ü n d e e m ir , e l m a y ü k le r in i h a z u r la y a r a k t ı p k ı
su lt a n ı n d e d i ğ i g i b i y a p t ı . Z e h i r l i ç u v a ld ı z ı n u c u n u e l m a l a r a
b a t ı r a r a k o n la r ı y e r le r i n e y e r l e şt i r d i . A d a m l a r ı n d a n b e şin i
z e h ir li e l m a y ü k le r in i t a ş ı y a n o n d e v e y e b a k m a k iç in g ö r e v ­
le n d ir e r e k o n l a r a ş ö y le d e d i: “ B i z im k a ç t ı ğ ı m ı z ı g ö r e n h a y ­
d u t l a r k e r v a n a ü ş ü ş e r e k y ü k le r i y a ğ m a y a k o y u l u n c a e l m a
d e n k le r in i ç ö z ü n ; k ü fe le r i n a ğ z ı n ı y ı r t a r a k y e r le r e s a ç t ı k t a n
s o n r a siz d e b i r y o l u n u b u l u p o r a d a n u z a k l a ş m . ”
G e c e y a r ı s ı o l u n c a e m i r h a r e k e t e m r i v e r d i. K a f i l e m u n ­
t a z a m s a b a h a k a d a r y o l a ld ı. G ü n e ş y ü k se l m e y e b a ş l a y ı n c a
h a y d u t la r d a lk ılıç ü ç k o ld a n p e y d a h la n a r a k k e r v a n a d o ğ r u
se ğir t t ile r . E m i r o n l a r a d o ğ r u b ir ik i h a m l e d e b u l u n a r a k b i r ­
k a ç o k a t t ı k t a n s o n r a g e r i si n g e r i k a ç m a y a b a ş l a d ı . K e r v a n ­
d a y a y a b u l u n a n l a r ı n h e p si d e e m i r i n k a ç t ı ğ ı y e r e k a d a r y a ­

91
 N iz am ü İ- M ü lk

r ı m fe r s a h y o l git t ile r . H a y d u t l a r g ö n ü l fe r a h lı ğ ı y la y ü k le r i
y a ğ m a l a y a r a k , m a l l a r v e k u m a ş l a r l a e ğ le şi p k e r v a n ı t a l a n a
k o y u l d u la r . H e m e n h e m e n a l a y ı e l m a k ü fe v e ç u v a l l a r ı n a
h ı r s l a s a l d ı r ı p y e m e y e k o y u l d u la r . B i r s a a t s o n r a s ı n d a h e p si
t e k t e k y e r e y ığ ıla r a k ö lü y o r la r d ı.
G ü n e şi n d o ğ m a s ı n d a n b ir ik i s a a t s o n r a o r d u k u m a n d a ­
n ı e m ir y ü k se k ç e b ir y e r e ç ık a r a k k e r v a n v e h a y d u t la r a b a k ­
t ı ğ ı n d a o v a b o y u n c a y e r e y ı ğ ılm ış i n s a n l a r g ö r d ü . Se v in ç
iç in d e h ı z la in e r e k , “ E y k e r v a n a h a l i s i , m ü jd e l e r o l s u n k i s u l ­
t a n ın h i m m e t i y le h a y d u t l a r ı n a l a y ı g e b e r i p g i t t i . A z b i r k ı s ­
m ı k a l m ı şt ı r . H a y d i a s l a n l a r ı m , e lle r in iz i ç a b u k t u t u n u z d a
g e r i y e k a l a n l a r ı n t e p e si n e ç ö k e l i m !” d e d i. C ü m l e a h a l i o v a ­
y a in ip k e r v a n a v a r d ı k l a r ı n d a y e r le r e y ı ğ ılm ış h a y d u t le şle r i,
o r a y a b u r a y a sa ç ılm ış o k la r , y a y la r , k a r g ıla ı; k a lk a n la r g ö r ­
d ü le r . Ç o k a z ı c a n ç e k i şm e k t e v e b a ş l a r ı n a n e fe c i b ir fe l a k e ­
t in g e l d i ğ i h a b e r in i m e m le k e d e r in e g ö t ü r e c e k t e k b ir t a n e s i
s a ğ k a l m a m ı ş t ı . E m i r n ic e h a r v â r sil a h ı t o p l a t a r a k k e r v a n ı
k a z a s ı z b e la s ı z m e n z il in e e r işt ir d i. K e r v a n a h a li si n in se v in ç ­
t e n iç i iç in e sı ğ m ı y o r d u . K e r v a n ı n b u l u n d u ğ u n o k t a y l a K ir -
m â n E m ir i E b u A li İ iy â s a r a s ı n d a o n fe r s a h lı k m e s a f e v a r id i.
E m i r b ir g u l a m ile Su l t a n M a h m u d ’u n y ü z ü ğ ü n ü E b u A l i ’y e
y o l l a y a r a k o n u o l a n b it e n d e n h a b e r d a r k ıl d ı.
E b u A li v a z iy e t t e n h a b e r d a r o l u n c a v a k i t g e ç i r m e d e n o r ­
d u t o p l a y a r a k K u ç u b e lu ç ’u n ü st ü n e y ü r ü d ü . K e r v a n d a n s o ­
r u m l u e m ir d e o n a k a t ı l d ı ğ ı n d a o n b in d e n f a z l a k i şiy i k ı l ı ç ­
t a n g e ç i r e r e k b in le r c e a l t ı n d i n a r , n ic e m a l , d e ğ e r li e ş y a , h a y ­
v a n v e p u s a t l a r e le g e ç ir d ile r . A ld ı k l a r ı g a n i m e t i n m ik t a r ı n m
n e k a d a r o l d u ğ u n u k i m se n i n h a v s a l a s ı a l a m a z d ı . D a h a s o n ­
r a E b u A li t o p l a n a n c ü m l e g a n i m e t i e m ir le b e r a b e r Su l t a n
M a h m u d ’a g ö n d e r d i . Su l t a n m ü n a d i s i n e şö y l e d u y u r m a s ı n ı
e m r e t t i; “ I r a k ’a g e ld iğ im d e K u ç u b e lu ç h a y d u t l a r ı n ı n m a l ­
la r ın ı g a s p e t t i ğ i k im se le r , z a r a r l a r ı n ı t a z m i n e t m e m iz iç in
d e r g â h ı m ı z a v a r s ın la r .” D a v a c ı l a r d e r g â h a g e l i p m u t l u m e ­
su t d ö n ü y o r la r d ı.

92
 Siy asetn am e

B u h a d is e n in a r d ı n d a n , e lli y ıl b o y u n c a o y o l d a t e k b ir
h ır sız ın b ile iz in e r a s t l a n m a d ı .
M a h m u d h e r y e r d e s a h i b - h a b e r v e c a s u s l a r g ö r e v l e n d ir ­
m işt i. B ir isi d i ğ e r in in h a k s ı z y e r e t a v u ğ u n a e l k o y s a su lt a n
b u n d a n h a b e r d a r o l u y o r v e o l a y ı s o r u ş t u r u y o r id i. P a d i ş a h ­
la r ı t a h d a r m d a t u t a n işt e h e p b u n i z a m d ı . A l- i Se lç u k b u
n o k t a y ı i h m a l e y le se y o k o l u r gid e r .

H ik â y e

E b u ’l F a z i Se g z i , şe h it Su l t a n A l p a r s l a n ’a (A ll a h b u r h a n ı ­
n ı a y d ı n l a t sı n } “ N e d e n sa h ib - h a b e r in iz y o k t u r ? ” d iy e s o r d u ­
ğu n d a;
A lp a r sla n ; Sa lt a n a t ım ı y e r le y e k sa n e d ip g ö n ü ld a şla r ım ı
b e n d e n s o ğ u t m a k m ı i s t i y o r s u n ?” d i y e c e v a p v e r d i.
E b u ’l F a z I se b e b in i s o r u n c a A l p a r s l a n ş ö y l e a n l a t t ı : “ B i r
s a h i b - h a b e r t a y in e y le d iğ im d e , b a n a g ö n ü l v e r e n h a t ı r ı sa y ı ­
lır b ir isi o n a o l a n m u h a b b e t i m v e i t i m a d ı m d a n ö t ü r ü h a b e r ­
c iy e r ü şv e t v e r m e k t e n k a ç ı n ı r v e o d a d o s t u m u z a s a y g ı g ö s ­
t e r m e z . Ö t e y a n d a n h a s m ı m v e r a k i p l e r i m o n u n l a ü n siy e t
p e y d a e y le y ip o n a i h s a n d a b u lu n u r la r . H a l b ö y l e o l u n c a is­
t e r ist e m e z s a h i b - h a b e r k u l a k l a r ı m ı z a d a i m a a h b a p l a r ı m ı z ­
d a n y a l a n y a n lı ş , d ü ş m a n l a r ı m ı z d a n d a iy i g ü z e l h a b e r l e r fı­
sıld a r . G ü z e l v e y a l a n h a b e r t ı p k ı b i r o k g i b id ir . B u o k l a r d a n
b ir isi h e d e fin i b u ld u ğ u n d a g ö n lü m ü z gü n b e g ü n d o st la r a
k a r ş ı s o ğ u d u ğ u iç in o n l a r ı ç e v r e m iz d e n u z a k l a ş t ı r ı r k e n h a -
sı r a la r ı m ı z ı k e n d i m i z e d a h a d a y a k l a şt ı r ı r ı z . S o n r a b i r b a k a r ­
sın k i k ı s a b ir z a m a n d a b a ş ı m ı z a d ü ş m a n k e sil e n d o st l a r ı n
y e r i n e d ü ş m a n l a r ç ö r e k le n ir . A r d ı n d a n m ü l k ü m ü z d e t e l a f isi
im k â n sız h a sa r la r v ü c u d a ge lin ”
E ğ e r k i h a l b u m i n v a l ü z r e ise i t i m a d a ş a y a n v e d i n i b ü ­
t ü n b i r s a h i b - h a b e r o l m a s ı y e ğd ir . C ü m l e h a se t ç i le r in şe r r in ­
d e n e m in o l m a s ı iç in p a d i ş a h ı n d a fe r a s e t li v e iş in in e h li o l ­
m a s ı g e r e k t ir .
în şa lla h u T e â lâ .

93
 O n Birin ci Fasti

Bargâh tan Sadır Olan Ferm an ve Em irlerin

Saygın Tutulm asına İlişkin

B a r g â h t a n z i y a d e si y l e f a z l a m e k t u p n e ş r o l u n m a k t a . K e ­
m iy e t a r t t ı k ç a k ı y m e t a z a lır . D o l a y ı s ı y l a m ü h i m b i r m e se le
o l m a d ı k ç a m e c lis- i â l îd e n b i r şe y n e ş r o l u n m a s ı n . F e r m a n , k i ­
şi e m r e d il e n i i f a e t m e d i k ç e o n u e l d e n b ı r a k m a y a s ı b ir a z a ­
m e t i h a iz o l m a l ıd ır . Şa y e t b ir k işin in fe r m a n ı h o r g ö r d ü ğ ü ,
ic r a d a k u s u r e y le d iğ i o r t a y a ç ı k a r s a o l k işi s a r a y ı n m u h i p l e -
r in d e n d a h i o l s a a ğ ı r b ir c e z a y a ç a r p t ı r ı lm a lı d ır .
H ü k ü m d a r ı d iğ e r le r in d e n a y ı r a n f a r k o n u n h ü k m ü n ü n
g e ç m e sid ir .

Hikâye

R i v a y e t o l u n u r k i b ir k a d ı n N i ş a b u r ’d a n G a z n e ’y e , Su l ­
tan M a h m u d ’u n h u z u r u n a , m a r u z a t ı n ı a r z iç in g e le r e k :
“ N i ş a b u r â m i l i t a r l a m a e l k o y u p z i m m e t i n e g e ç i r d i . ” d iy e
şik â y e t t e b u lu n d u . Â m ile k a d ın c a ğ ız ın t a r la sm ı ge r i v e r m e ­
s i iç in f e r m a n ç ı k a r ı l d ı . E l i n d e t a r l a n ı n b ir t a p u s e n e d i b u ­
lu n a n â m il: “ B u , b e n im a r a z i m d i t M e se le y i d e r g â h a s a r a ­
h a t l e b e y a n e d e r i m . ” d e d i . K a d ı n b ir k e z d a h a G a z n e ’y e v a ­
r a r a k d u r u m u n d a n ş i k â y e t g e t i r d i. G u l a m - ı h a s s ı g ö n d e r i p

95
 H iz am ü ’l-M ü lk

m e z k û r â m i l i G a z n e ’y e g e t i r e r e k b in s o p a v u r d u la r . Â m il
ö n c e b u s o p a c e z a sı y e r in e 2 0 .0 0 0 N işa b u r d in a r ı k e fa r e t
ödem ek i st e d iy se d e t a le b i r e d d e d ile r e k şö y l e p a y la n d ı;
“ M a d e m b u t a r l a se n in ü st ü n e ş e r ’a n t a p u l u id i , n e d e n p a ­
d i ş a h ı n h ü k ü m v e fe r m a n ı n a i t a a t e d i p d e r g â h a v a r a r a k h a ­
lin i i b r a z e t m e d i n , b ö y le d a v r a n m a k l a m u h a k k a k p a d i ş a h ı n
g a z a b ı n a u ğ r a d ı n !”
İ şt e b u , p a d i ş a h ı n fe r m a n ın a k ü st a h lık e d e n l e r e ib r e t
o l u p u c u h ü k ü m d a r a d a y a n a n h e r şe y e b o y u n la r ı n ı e ğ ip i t a ­
a t k â r o l s u n l a r iç in d ir .

Hikâye

R i v a y e t o l u n u r k i . M e l i k P e r v îz o r d u s e r a s k e r i o l a n Be h -
r â m Ç û b î n ’e ilk b a ş t a p e k m u h a b b e t b e sl e r id i . Ş a r a p m e c li ­
sin d e o l s u n , a v d a y a h u t t e k b a ş ı n a b ir a n iç in b ile o n u y a n ı n ­
d a n a y ı r m a z d ı . B e h r â m ’ın b in ic il ik t e e m s a l s i z v e s a v a ş ç ı l ı k t a
ü st ü n e y o k id i. G ü n le r d e n b ir g ü n P e r v î z ’e H e r â t v e Se r a h s
v i la y e t in d e n h e r b ir isi b ir h a r v â r ih t i y a ç m a l z e m e l e r i v e t ü r ­
lü t ü r l ü m a l y ü k lü 3 0 0 k ız ıl t ü y l ü d e v e g e t ir d ile r . P e r v îz , g e ­
le n m a l l a r ı n h e p si n i o l d u ğ u g i b i B e h r â m ’m s a r a y ı n d a k i g e n iş
v e b ü y ü k b i r m u t f a ğ a g ö t ü r m e l e r in i e m r e t t i.
E r t e si g ü n P e r v îz ’e , B e h r â m ’ın d ü n g e c e k ö l e sin e y ir m i
s o p a v u r d u ğ u h a b e r i ile t ild i. P e r v îz ö f k e le n e r e k B e h r â m Ç û -
b în ’i d e r h a l h u z u r d a h a z ı r e y le m e l e r i n i b u y u r d u . B e h r â m
h u z u r a v a r d ı ğ ı n d a , P e r v îz s i l a h h a n e d e n 5 0 0 a d e t k a d a r k \U ç
g e t i r m e l e r in i ist e d i. K ı lı ç la r g e t i r il d iğ in d e P e r v îz :
“ E y B e h r â m , şu k ı l ı ç l a r d a n e n iy ile r in i s e ç !” d e d i. B e h ­
r â m , 1 5 0 k ılıç se ç t i.
P e r v îz :
“ B u se ç t i k le r i n d e n d e e n iy ile r in i s e ç !” d e d i. B e h r â m , iy i­
sin d e n 1 0 k ılıç se ç t i. P e r v îz :
“ B u n l a r d a n d a e n m ü k e m m e ll e r i n i s e ç !” d e d i. B e h r â m , 2
k ılıc ı a y ır d ı.

96
 Siy asetn am e

P e r v îz : “ Şi m d i b u ik i k ılıc ı t e k k ı n a s o k m a l a r ı n ı e m r e t ! ”
d e d i.
B e h r â m ; “ Ç i f t k ı lıç t e k k ı n a s ı ğ m a z e f e n d i m .” d e d ik t e n
s o n r a h a t a s ı n ı d e r h a l a n l a d ı v e h ü k ü m d a r ı n ö n ü n d e e ğ ilip
ö z ü r t a l e p e t t i. P e r v îz :
“ S ı r f h i z m e t im d e b u l u n d u ğ u n iç in ü s t ü m d e h a k k ı n o l d u ­
ğ u n d a n v e o m a k a m a b i z z a t k e n d im g e t i r m i ş o l d u ğ u m d a n
ö t ü r ü se n i g ö z d e n ç ı k a r a m ı y o r u m ; y o k s a y a p t ı ğ ı n ı y a n ı n a
b ı r a k m a z d ı m . T a n r ı a z z e v e c e lle h ü k ü m r a n l ı k v e s a l t a n a t ı b i­
z e t e v d i e d e r e k se n i d e ğ il b iz i a r z d a a d i l b ir p a d i ş a h k ı l m ı ş­
t ır . D e m e k l i ğ i m o l d u r k i şik â y e t i o l a n k i ş i m a r u z a t ı n ı g e lir
b iz e a r z e d e r ; b iz d e g e r e ğ i h e r n e ise i c r a sı n ı a d a l e t l e e m r e ­
d e r iz . B u n d a n b ö y le i d a r e n d e k il e r d e n y a h u t k ö l e le r in d e n b i ­
r i b i r su ç işle se m u c i b i n c e c e z a l a n d ı r m a m ı z v e h iç k im se n in
h a k s ı z l ı ğ a m a r u z k a l ı p s ı k ın t ı y a d ü ş m e m e s i iç in b iz i h a b e r ­
d a r e t m e n g e r e k ir . B u d e f a l ı ğ m a se n i a f f e t t i m . ”
G ö r k i n ic e id il e r p a d i şa h l a r . B e h r â m k i P e r v îz ’in si p a h -
s â l â r ı id i, a m m a e n h o r a b ile la y ı k g ö r ü l m e y e n a z a r l a r a d ü -
ç a r o ld u .

97
 O n İk inci Fasıl

Padişahın H ay ati Meseleler ile îlgili Olarak

Dergâh tan Gulam Gönderm esi

D e r g â h t a n m ü t e m a d i y e n p a d i ş a h ı n d e s t u r u o l m a k sı z ı n ,
t e k lifsiz c e n ic e g u l a m g ö n d e r i l d i ğ i n d e n ö t ü r ü h a l k s ı k ı n t ı la ­
r a m a r u z k a lm a k t a d ır . Bu g u la m la r h a k sız y e r e h a r a ç k e s­
m e k t e d ir . 2 0 0 d i n a r m e b l a ğ l ı k b ir d a v a d a n g u l a m g i d i p k e n ­
d i si d e e k le y e r e k 5 0 0 d i n a r t a l e p e t m e k t e d ir . B u d u r u m d a
r e a y a y o k s u l d ü ş m e k t e v e v e r g isin i v e r m e k t e g e c i k m e l e r o l ­
m a k t a d ı r . Ç o k ö n e m a r z e d e n b ir m e se le o l m a d ı k ç a g u l a m ı n
g i t m e m e si v e g i t t iğ i t a k d i r d e d e fe r m â n - ı â li y le g i t m e si g e r e ­
k ir . H e r şe y y o l u n c a y o r d a m ı n c a o l su n d iy e g u l a m d a s ö z
k o n u s u d a v a n m m e b l a ğ ı h a k k ı n d a b il g ile n d i r il e r e k o n d a n
fa z la s ı n ı a l m a s ı m e n e d ilm e lid ir .

99
 O n Üçüncü Fasıl

Casusları Sevk ve îdare, M ülk ün Selam eti ve

Raiyyetin İşlerine Dair

H i ç b i r şe y in h i ç b ir su r e t t e g iz li s a k l ı i c a lm a m a sı v e v u k u
b u la n y a h u t a y y u k a ç ı k a n b ir m e se le y e a n ı n d a m ü d a h e le
iç in k u l a k l a r ı n a ç a l ı n a n h e r şe y i p a d i ş a h a u l a ş t ı r a c a k , t a c ir ;
se y y a h , sû fî , y o k s u l , s a k a t a t ç ı k ı lı ğ ı n d a , d ö r t b ir y a n a c a s u s ­
l a r sa l ın m a l ıd ır . N i c e z a m a n d ı r v a lile r , m u k t i ’a n , m e m u r l a r
v e e m ir le r p a d i ş a h a k a r ş ı k ö t ü e m e l le r b e sle m e k t e , h u su m e t
iç in d e is y a n b a y r a ğ ı n ı a ç m a n i y e t in d e d ir le r . C a s u s l a r b u n l a ­
r ın n iy e t le r in i h ü k ü m d a r a e r işt ir d i ğ i v e p a d i ş a h d a z a m a n ı n ­
d a d a v r a n d ı ğ ı n d a n ö t ü r ü o n l a r ı d e r d e s t e y le m işt ir . B ö y l e c e
k a r a n l ı k e m e lle r i k u r s a k l a r ı n d a k a lm ışt ır . Ş a y e t b ir b a ş k a
h ü k ü m d a r o n u n t o p r a ğ ı n a s a l d ı r m a n iy e t in d e is e o n u p ü s ­
k ü r t e r e k i c a b ı n a b a k m ı şt ı r . Ö t e y a n d a n c a s u s l a r r e a y a n ı n iy i
k ö t ü b ü t ü n h a ll e r i n d e n p a d i ş a h ı h a b e r d a r k ı l m ı ş l a r ; p a d i ş a h
d a A d u d u ’d - d e v l e ’n in y a p t ı ğ ı g i b i o n l a r ı n ö c ü n ü a lm ışt ır .

Hikâye

D e y l e m î le r d e n A d u d u ’d - d e v le ’d e n a k h d a h a p e k , k a v r a y ı ­
şı t e z , fe r a se t i d a h a y e ğ in b ir isi y o k id i. B a y ı n d ı r l ı k v e im a r iş­
le r in d e n h a z d u y a n â l i c e n a p v e m e se le l e r e h e r y ö n ü y le v â k ı f

101
 N iz am ü ’l-M ü lk

İd i. G ü n le r d e n b i r g ü n b i r c a s u s o n a ş ö y le b i r h a b e r u la şt ı r d ı :
“ E m i r b u y u r d u ğ u n u z m e se le n in h a lli iç in y o l l a d ı ğ m ı z şu b e n ­
d e n i z , şe h ir k a p ı s ı n d a n ik i y ü z a d ı m k a d a r y o l a l m ı ş t ı m k i y o l
k e n a r ı n d a b e t i b e n z i a t m ı ş, s u r a t v e b o y n u y a r a b e r e iç in d e
b i r d e l ik a n l ı g ö r d ü m . B e n i g ö r ü n c e s e l a m v e r d i. Se la m ı m a l ­
d ı k t a n s o n r a o n a o r a d a n e d i y e d in e l d i ğ i n i s o r d u m . ”
D e l i k a n l ı ; “ A d a l e t le h ü k m e d e n p a d i ş a h v e k a d ı s ı o l a n b ir
şe h r e g i t m e k iç in y o l d a ş a r a m a k t a y ı m . ” d e d i.
Be n :
“ A ğz ın d a n ç ık a n ı k u la ğ ın d u y u y o r m u , A d u d u ’d - d e v -
le ’d e n d a h a a d i l v e â l â sı n ı, şe h r im iz in k a d ı s ı n d a n d a h a â l i m i ­
n i n e r e d e n b u la c a k sın ?” d e d im .
D e li k a n lı :
“ E ğ e r p a d i ş a h a d i l v e m e se le le r e v â k ı f o l a y d ı , a t a d ı ğ ı k a ­
d ı d a d o ğ r u d ü r ü st o lu r d u ; k a d ın ın n iz a m sız lığ ın d a n h ü ­
k ü m d a r ın p e k ih m a lk â r o ld u ğ u n u a n la d ım .”
O n a:
“ P a d i ş a h ı n n e ih m a l in i v e k a d ı n ı n n e n iz a m sı z lı ğ ın ı g ö r ­
d ü n k i.?” d e d im .
D e li k a n lı :
“ H i k â y e s i u z u n d u r , l â k in y o l a l d ı k ç a k ı sa h r .” d e d i.
Be n :
“ H a y h a y , b a n a h e r şe y i a n l a t a b i l i r s i n . ” d e d im .
D e li k a n h :
“ H a d i ö y le y se , k ı s s a y l a y o l u k ı s a l t a l ı m . ” d e d i.
Y o l d a il e r l e d i k ç e h i k â y e s i n i a n l a t m a y a k o y u l d u : “ B i l k i
b e n f a l a n c a t ü c c a r ı n o ğ l u y u m . B a b a m ı n k o n a ğ ı b u şe h i r d e
f a l a n c i v a r d a d ı r . B a b a m ı n n a s ı l b ir a d a m o l d u ğ u n u v e d a ­
h i m a lik o ld u ğ u m a l v e m ü lk ü n n e id ü ğ ü n ü şe h ir d e b ilm e ­
yen yok tu r. Bab am c i h a n d a n g ö ç ü n c e b e n d e b i r k a ç y ıl
k e n d i m i g ö n ü l e ğ le n c e le r in e , iy ş ü i şr e t e , ş a r a b a v e r d i m .
N i h a y e t h a y a t t a n ü m i t k e s e s i y e ç e t in b i r h a s t a l ı ğ a m ü p t e l a
o l d u m . T a n r ı a z z e v e c e ll e y e e ğ e r b u h a s t a l ı k t a n k u r t u l u r ­
s a m h a c c a g i d e c e ğ i m i v e A l l a h r ı z a s ı iç in g a z a e y l e y e c e ğ i m i

102
 Siy asetn am e

n p z r e t t i m . A r d ı n d a n T a n r ı a z z e v e c e ll e ş i f a v e r d i ; s a ğ l ı k v e
Se la m e t im e k a v u ş t u m .
T ak at b u lu n c a e v v e la h a c c a git m e y e a r d ın d a n g a z a y a
k a t ı l m a y a n iy e t e t t im . B ü t ü n c a r i y e v e g u l a m l a r ı m ı a z a t e y ­
le y ip b ir b i r l e r in e n i ş a n l a y a r a k a l t ı n v e g ü m ü ş v e t a r l a d a n
t if y im v a r ise o n l a r a b a ğ ı ş l a d ı m . K a l a n m a l v e m ü l k ü m ü d e
pili b in d i n a r b e d e l le e l d e n ç ı k a r d ı m . S o n r a k e n d i k e n d im e
^ o y le b ir d ü ş ü n d ü m : “ Ç ı k a c a ğ ı m ş u ik i s e f e r t e h l ik e l e r le d o ­
lu o l d u ğ u iç in ş u n c a a l t ı m d a b e r a b e r i m d e g ö t ü r m e k a k ıl
k â r ı d e ğ i l d i r .” B e n d e o t u z b in d i n a r ı y a n ı m d a g ö t ü r ü p y i r ­
m i b in in i b ı r a k m a y a k a r a r v e r d im . İ k i b a k ı r i b r i k , h e r b ir i­
si n e o n a r b in d i n a r k o y a r a k i ç im d e n : “ Ş i m d i b u n l a r ı k i m e
t e sl i m e t s e m . . . ” d iy e d ü ş ü n d ü m . Â li m , h â k i m v e b i z z a t p a ­
d işa h ın M ü slü m a n la r ın c a n ın a , m a lın a a sl a h ıy a n e t e t m e y e ­
c e ğ i iç in k e n d i si n e e m a n e t e t t iğ i b i r i si o l d u ğ u n d a n d o l a y ı ş e ­
h ir a h a l i s i iç in d e n a l t ı n l a r ı s a d e c e k a d ı y a t e s l i m e t m e fik r i
iç im e y a t t ı . B u n iy e t im i k e n d is in e a ç t ı ğ ı m d a k a b u l e t t i v e
g a y e t l e s e v in d im . S a b a h a k a r ş ı u y a n ı p a l t ı n d o l u i k i ib r iğ i
t u t u p h a n e s i n e g ö t ü r e r e k , m ü t e v e k k i l , e m a n e t e t t im . Y o la
d ü ş e r e k h a c c ı m ı e d a e t t ik t e n s o n r a M e k k e v e M e d i n e ’d e n
g a z i l e r e k a t ı l m a k iç in D e r y â - y ı R û m ’a g i t t i m . B i r k a ç y ıl c i­
h a t e t t ik t e n s o n r a b i r g a z a d a k a fi r l e r c e k ı st ı r ı l ı p s u r a t v e
m u h t e l i f a z a l a n m d a n y a r a l a n a r a k , d ö r t y ıl R u m î l e r i n e li n ­
d e e s i r k a l d ı m , z i n c ir e v u r u l u p z i n d a n l a r ı n d a y a t t ı m . B ir
gü n Rum k a y se r i h a st a d ü şü n c e b ü t ü n s a v a ş e sir le r i v e
m a h p u s l a r a z a t e d i ld ile r . B ö y l e li k le b e n d e h ü r r iy e t im e k a ­
v u şt u m . Y o l m a sr a fla r ım ı k a r şıla y a c a k m ik t a r p a r a k a z a n ­
d ı m . İ h t i y a c ı m ı k a r ş ı l a y a c a k y i r m i b in d i n a r ı b i r z a m a n k a ­
d ı y a e m a n e t e t t i ğ i m iç in r a h a t id im .
İ ş t e b u ü m i t ile h a r a p v e b i t a p b ir ş e k il d e t a m o n y ıl s o n ­
r a k a l k ı p B a ğ d a t ’ın y o l u n u t u t t u m . B a ğ d a t ’a v a r ı r v a r m a z
s o l u ğ u k a d ı n ı n y a n ı n d a a l d ı m . Y a n m a v a r d ı ğ ı m d a p e r iş a n
h a li m d e n ö t ü r ü b e n i g ö r m e z d e n g e le r e k b a n a h iç t e v e c c ü h
e t m e d i . B i r ik i d e f a y a n ı n a v a r d ı m e t t im d e r k e n i k i g ü n b u

103
 N iz am ii’l-M ülk

şe k i l d e g e ç t i a m a h i ç b ir ş e k il d e b a n a t e v e c c ü h e t m iy o r d u .
Ü ç ü n c ü g ü n h u z u r u n a v a r d ı ğ ı m d a , o r t a l ı k se ssi z l e şi n c e o n a :
“ E y M ü s l ü m a n l a r ı n k a d ı s ı , b e n f a l a n c a k iş i, f a l a n c a t a c ir i n
e v la d ı y ı m , h a c c a g i t t im v e c i h a d a k a t ıl d ı m . N i c e m ih n e t le r
ç e k t i m . Y a n ı m d a g ö t ü r d ü ğ ü m e l im d e a v c u m d a h e r n e v a r
is e h e p sin i y i t i r d im v e g ö r d ü ğ ü n g i b i b u se r se fil h a ll e r e d ü ş ­
t ü m . Z ı r n ı k a l t ı n a h ü k m ü m g e ç m e z . Y a n ı n a e m a n e t e n b ı­
r a k t ı ğ ı m o ik i ib r ik a l t ı n a ş u a n d a ih t i y a c ı m v a r d ı r .” d e d im .
K a d ı d a n h iç se s s e d a ç ı k m a d ı , b a h s e k o n u o l a n şe y e h iç
k u l a k a s m a y a r a k k a l k t ı h ü c r e s in e git t i. K a l b i m k ı r ı k o r a d a n
ç ık t ım . T a k a t i m k e si l m iş , h a l i m p e r i ş a n o l d u ğ u n d a n ö t ü r ü
e v im e g i d e c e k m e c a li m y o k id i. G e c e le y in m e s c i d d e u y u y o r ,
g ü n d ü z ü n b ir k ö ş e d e k ı v r ı lı y o r d u m . M e se l e y i o n k e r e k a d ı ­
y a a ç t ığ ı m h a l d e h iç b ir s o n u ç ç ı k m a d ı . B i r g ü n y a n ı n a v a r a ­
r a k a ğ ır k o n u şu n c a b a n a : “ G it b e a d a m , se v d a b a şın a v u r ­
m u ş v e m a lih ü ly a d a n d im a ğ ın k u r u m u ş a b u k sa b u k k o n u ş­
m a k t a s ı n . N e se n i t a n ı r ı m n e d e n e d e n b a h se t t iğ in h a k k m d a
e n k ü ç ü k b i r fi k r im v a t S ö z ü n ü e t t iğ in o d e l ik a n h d a b ö y le
p e jm ü r d e d e ğ il ; e li y ü z ü d ü z g ü n , g a y e t le şı k v e y a k ı ş ı k l ı b ir iy ­
d i . ” d e d i. B e n ; “ K a d ı E fe n d i , b e n t a m d a o k i şiy im . A m a fe ­
le ğ in si lle sin i y e d iğ im d e n v e y o k l u k t a n b u h a l d e y i m .” d e d im .
K a d ı:
“ K a l k şu r a d a n b e a d a m v e d a h a fa z la d a b a şım ız ı a ğ r ıt ­
m a b i z i m !” d e d i.
Be n :
“ K a d ı h a z r e t le r i, y a p m a y ı n e t m e y in , A l l a h ’t a n k o r k u n u z
y o k m u , k a b ir a z a b ın d a n , h e sa p k o r k u su n d a n p e r v a n ız y o k
m u ? ” d e d im .
K a d ı:
“ K a l k g i t ş u r a d a n , c a n ı m ı d a s ı k m a . ” d e d i.
Be n :
“ A l t ı n l a r ı m d a n b e ş b in in i a l se n in o l s u n , b a k i y e s i n i d e t a ­
r a f ı m a v e r in , ç ü n k ü e lim d a r d a . ” d e d im . İ ş o r a d d e y e v a r d ı
k i k a d ıy a ;

104
 Siy aset n am e

“ E y k a d ı , o ik i b a k r a ç t a n b ir i, k e n d i r ı z a m l a , se n in o l su n ,
d iğ e r in i d e b a n a v e r k i m e se le k a p a n s ı n . ” d e d im .
K ad ı:
“ D e li l ik iy ic e b a ş ı n a v u r m u ş se n in , b ö y l e y a p m a y a d e ­
v a m e d e r s e n a k lı n ı k a ç ı r m ı ş b ir i o l d u ğ u n a h ü k m e d e r v e se n i
ö m r ü h a y a t ı n b o y u n c a k u r t u l a m a y a c a ğ ı n z i n c ir le r e v u r a r a k
t ı m a r h a n e y e k a p a t m a l a r ı n ı e m r e d e r i m .” d e d i. B u sö z l e r ü z e ­
r in e g ö z ü m k o r k t u . K a d ı n ı n a l t ı n la r ı m ı n ü st ü n e y a t m a y ı k a ­
f a s ı n a k o y d u ğ u n u a n l a d ı m . F e r m a n o n u n fe r m a n ı y d ı , h e r n e
b u y u r s a i c r a e d il ir d i . B e n d e h u z u r u n d a n u s u l c a a y r ı l a r a k
k e n d i k e n d im e : “ K a d ı d a ş e r i a t a m u ğ a y i r d a v r a n ı y o r s a ş i m ­
d i h a k k ı m ı a l m a k iç in h a n g i k a p ı y ı ç a l a y ı m ? ” d e d i m . N e k a ­
d a r k a fa y o r d u m sa d a b ir h a l ç a r e si b u la m a d ım . K e n d i k e n ­
d im e : “ E ğ e r p a d i ş a h A d u d u ’d - d e v le a d i l b i r h ü k ü m d a r o l a y ­
d ı b e n i m b u y i r m i b in d i n a r ı m ı g a s p e d e n k a d ı n ı n a v u ç l a r ı n ­
d a o l m a z d ı . ” d e d im .
“ İ s t e r ist e m e z k e n d i m a l v e m ü l k ü m d e n u m u d u m u k e s e ­
r e k iş t e b ö y le b u şe h r i t e r k e t m e k t e y i m .”
A d u d u ’d - d e v le ’n in c a s u s u b u sö z l e r i işi t in c e a d a m ı n h a li ­
n e a c ı d ı v e o n a şö y l e d e d i: “ A z iz d o s t u m , ü m i t ü m i t siz l iğ i n
a k a b i n d e ge lir . N e y l e r s e g ü z e l e y le y e n m e v l a y a t e v e k k ü l e y le ,
ç e k t iğ in m e ş a k k a t l e r i e s g e ç m e z . Şu k ö y d e m isa f ir p e r v e r , e li
a ç ı k b ir d o s t u m v a r . B e n o n u z iy a r e t e g i d i y o r u m . Se n in le k a r ­
şı l a ş t ı ğ ı m a o l d u k ç a se v in d im . K e r e m e t b u g e c e b u d o s t u m u n
y a n ın d a k a la lım . Y a r ın o l a h a y ır o l a .” A r d ın d a n o n u d o st u ­
n u n e v in e g ö t ü r d ü . E v d e h a z u : o l a n l a o n l a r d a k a r ın la r ı n ı d o ­
y u r d u k t a n s o n r a c a s u s , b ir o d a y a ç e k il e r e k a d a m ı n b a ş ı n a
g e l e n le r i b a ş ı n d a n s o n u n a b i r k â ğ ı d a d ö k t ü . E r t e s i g ü n p a d i ­
şa h A d u d u ’d - d e v l e ’n i n s a r a y ı n a g ö t ü r m e s i iç in k â ğ ı d ı b i r
k ö y lü y e v e r e r e k o n a : “ S a r a y a v a r d ı ğ m d a f a l a n c a h a d im le
g ö r ü ş v e b u y a z ıy ı o n a t a k d im e d e r e k b u n u fa la n c a n ın g ö n ­
d e r d iğ in i, d e r h a l A d u d u ’d - d e v le ’y e k â ğ ı d ı n ile t i lm e si g e r e k t i­
ğ i n i s ö y l e .” d e d i. K ö y l ü s a r a y a v a r a r a k y a z ı y ı h a d i m e t a k d i m
e t t ik t e n s o n r a , h a d i m y a z ı y ı A d u d u ’d - d e v le ’y e u l a ş t ı r d ı .”

105
 N iz am ü ’l-M ülk

A d u d u ’d - d e v le y a z ıy ı o k u y u n c a k an b e y n in e sı ç r a d ı .
D e r h a l b ir u l a k y o l l a y a r a k , “ F a l a n k i şiy i d e r h a l h u z u r d a h a ­
z ır e y l e !” d e d i. U l a k , c a s u s a g e le r e k e m r i b il d ir d i, c a s u s d a
d e l i k a n l ı y a : “ K a l k şe h r e g i d e li m z i r a A d u d u ’d - d e v l e u la k
g ö n d e r e r e k se n i e m r e d i y o r .” d e d i.
A d a m ; “ H a y ı r d ı r i n ş a l l a h !” d e d i.
C a s u s : “ G a l i b a b a n a y o l d a a n la t t ı ğ ı n şe y le r d e n k e n d is i
h a b e r d a r o l m u ş , A l l a h ’ın iz n iy le m u r a d ı n a e r e c e k si n .” d e d i.
A r d ın d a n ik isi d e k a l k ı p p a d i ş a h ı n h u z u r u n a ge ld ile r .
H a k s ı z l ı ğ a u ğ r a y a n a d a m A d u d u ’d - d e v l e ’n in h u z u r u n a v a ­
r a r a k t a z i m d e b u l u n d u . A d u d u ’d - d e v le d e l i k a n l ı y a h ü r m e t le
d a v r a n ı p h a li n e v â k ı f o l m a k iç in o d a y ı b o ş a l t a r a k k o n u y l a
ilg ili e t r a fl ı s o r u l a r s o r d u . D e l i k a n h d a h i k â y e si n i b a ş t a n s o ­
n a b e y a n e t t i. A d u d u ’d - d e v le o l a n l a r ı işi t in c e y ü r e ğ i b u r k u l ­
d u . A d a m a şö y l e d e d i; “ B u n d a n b ö y l e iç in r a h a t o l s u n , m e ­
se le a r t ı k b iz e in t i k a l e t m işt ir . A l l a h ü T e â l â b u s a l t a n a t v e
d e v le t i h a k s ı z l ı ğ a m a r u z k a l a n l a r ı n v e d ü şk ü n l e r in d e r d in e
d e r m a n , M ü s l ü m a n l a r ı n m a l ı n a g ö z k u l a k o l a l ı m d i y e b iz e
i h s a n b u y u r m u şt u r . O k a d ı y ı o r a y a a t a y ı p k e n d is in e M ü s l ü ­
m a n l a r ı n c a n ı n ı v e m a lı m e m a n e t e d e n b iz iz . M ü s l ü m a n l a r
a r a s ı n d a h a k k a n iy e t le h ü k ü m v e r s in d e a d a l e t i s a ğ l a s ı n v e
k im se y e n e g ö n lü k a y sın n e d e k im se d e n p e r v a sı o lsu n v e d e
r ü şv e t e t e v e ss ü l e t m e si n d i y e o n a b e y t ü l m â l d e n e m e ğ in in
h a k k ı n ı v e r i p m a a ş b a ğ l a d ı k . G e l g ö r k i d a r u ’l m ü l k ü m d e
b u n l a r m e y d a n a g e liy o r . Ö n c e le r i m a h r u m i y e t iç in d e y a ş a ­
y a n b ir k işiy i a r a z i sa h i b i o l m a s ı n ı , a i l e o c a ğ ı k u r u p m ü l k v e
se r v e t y ı ğ m a sı n ı s a ğ l a y a n b u v a z i fe y i o n a M ü s l ü m a n l a r a
b ö y le h a in l ik y a p sı n d iy e m i v e r d ik Se n g ö n l ü n ü f e r a h t u t ,
A l l a h ’ın iz n iy le h a k k ı n o l a n şe y e se n i k a v u ş t u r a c a ğ ı m . Ş i m ­
d i g i d i p h â z in e d e n n a f a k a m a l ıv e r e r e k b u r a d a n İ s f a h a n ’a
d o ğ r u y o l a ç ık . Se n i ç a ğ ı r m c a y a k a d a r o r a d a f a l a n c a k i m s e ­
n in y a n ı n d a k a l . ”
A r d ı n d a n a d a m a h â z in e d e n 2 0 0 d i n a r a l t ı n v e b e ş k a t e l ­
b i s e v e r e r e k a y n ı g e c e o n u İ s f a h a n ’a y o l c u e t t ile n

106
 Siy asetn am e

A d u d u ’d - d e v le , k a d ı y a n e y l e se m d e g a s p e t t iğ i m a l ı e lin -
ç e k ip ç ık a r sa m d iy e ge c e g ü n d ü z k a fa y o r u y o r d u . K e n ­
d i k e n d in e şö y l e d ü ş ü n ü y o r d u : “ K a d ı y ı d e r d e s t e d i p işk e n c e -
k-r y a p s a m h iç b ir ş e k il d e c ü r m ü n ü i t i r a f e d i p e y le d iğ i n i i k r a r
e t m e z . K e n d is in e t o z k o n d u r m a d ı ğ ı g i b i o M ü s l ü m a n m m a ­
lı d a a r a d a z a y i o lu r . D i ğ e r y a n d a n h a l k d a A d u d u ’d - d e v -
Ic’n in k a d ı y a z u l m ü r e v a g ö r d ü ğ ü d e d i k o d u s u n u y a p a r . ”
İ şt e b u m ü t a l a l a r l a ik i a y g e ç t i. O a d a m ı b ir d a h a g ö r m e ­
y e n k a d ı d a şö y l e d ü ş ü n ü y o r d u : “ Y ir m i b in d i n a r ı g ö t ü r ­
d ü m . A d a m ı n o p e r i ş a n h a li n e b a k ı l ı r s a şim d iy e k a d a r ç o k ­
t a n ö l m ü ş t ü r .”
H a d i s e d e n b ir s ü r e g e ç t ik t e n s o n r a s ı c a k b i r ö ğ l e v a k t i
A d u d u ’d - d e v le b i r e lç isin i y o l l a y a r a k k a d ı y ı h u z u r a g e t i r m e ­
sin i e m r e t t i. K a d ı g e ld iğ in d e o n u n l a b a ş b a ş a g ö r ü ş e r e k ş ö y ­
le d e d i: “ K a d ı h a z r e t le r i se n i n e se b e p t e n ç a ğ ı r d ı ğ ı m ı b il iy o r
m u s u n ? ” K a d ı : “ H ü n k â r ı m ı z b ilir le r e f e n d i m .” d e d i. A d u ­
d u ’d - d e v le ; “ B u m e se l e y ü z ü n d e n b a ş ı m a a ğ r ı l a r g i r m i ş , u y ­
k u g ö z l e r im e h a r a m o l m u şt u r . M e v z u y u e n i k o n u m ü t a l a a
e t t i m . F e l e ğ in m e şr e b i d ö n e k t i r ; s a l t a n a t d a b a k i v e b e l b a ğ ­
l a n a s ı d e ğ il. B e n , A l l a h ’ın k u l l a r ı , m ü t a v a z ı ç o l u k ç o c u ğ u m
v e k e n d i a d ı m a n ic e s ı k ı n t ı l a r a g ö ğ ü s g e r d i m . E c e l ç a t a ı ; d ü ş ­
m a n b a ş g ö s t e r i p d e A l l a h e t m e si n b u s a l t a n a t h ü k m ü m d e n
ç ı k a r d a T a n r ı a z z e v e c e ll e m ü l k ü b a ş k a s ı n a ih s a n e d e r s e ç o ­
lu k ç o c u ğ u m u n y o k s u l v e e s i r d ü şe c e ğ i g e l d i a k l ı m a . M e m ­
le k e t s a t h ı n d a i t i m a d a s e n d e n d a h a la y ı k , d a h a m ü t e d e y y in ,
e m a n e t e se n d e n d a h a s a d ı k M ü s l ü m a n b i r k im se y i n e g ö r ­
d ü m n e b i li y o r u m . Z i r a se n â l i m , b a sir e t li , t a k v a e h li, A l ­
l a h ’t a n k o r k a n v e d ü r ü s t b ir k im se si n . S a n a 2 m i l y o n d i n a r
n a k i t , m ü c e v h e r a t v e in c i le r e m a n e t e d e c e ğ im . B u n u b i r se n ,
b i r b e n v e b i r T a n r ı a z z e v e c e ll e d e n g a y r ı k i m s e b ilm e s in .
Y a r ı n b i r g ü n b a ş ı m a b ir ş e y g e lir se ç o l u k ç o c u ğ u m d a r d a
k a l ı p e le g ü n e m u h t a ç o l m a sm l a r . Se n şe h r in k a d ı s ı o l d u ğ u n ­
d a n ö t ü r ü ih t i y a ç d u y d u k l a r ı k a d a r a r a l a r m d a p a y e d e r ; k ı z ­
la r ı m ı d a iffe t le r in e l e k e g e l m e s i n d i y e e v e r ir si n . S a r a y v e h a s

107
 N iz am ü ’l-M ü lk

o d a n d a s a ğ l a m a l t g e ç i d i o l a n b i r s ı ğ m a k i n ş a e d e si n . Z i n ­
d a n d a n ç a ğ ı r t t ı ğ ı m k a t l i v a c i p o l m u ş 2 0 k a t il in sı r t ın a m a l ı
y ü k le y ip se n in s a r a y ı n a g e t i r e r e k s ı ğ ı n a ğ a b ı r a k ı p g e r i d ö n ­
s ü n le r ; a r d ı n d a n k im se n in r u h u d u y m a s ı n d iy e b u c a n il e r in
b o y u n l a r ı n ı v u r m a l a r ı n ı e m r e t m e m iç ü n in şa y ı b it ir d iğ i n d e
b e n i h a b e r d a r k ı l a s m . ” K a d ı : “ B a ş ı m ü st ü n e e f e n d im , e l im ­
d e n g e le n a z a m i g a y r e t i s a r f e d e r i m . ” d e d i.
D a h a s o n r a A d u d u ’d - d e v le , b i r h a d i m i ç a ğ ı r a r a k “ K o ş ,
h a z î n e d e n 2 0 0 m a ğ r i b î a l t ı n d i n a r ı b ir su r r e y e k o y v e d e r h a l
g e t i r !” d e d i. H a d i m b i r k o ş u g i d e r e k a lt ın ı g e t i r d i. A d u d u ’d -
d e v le su r r e y i k a d ı n ı n ö n ü n e k o y d u v e : “ Şu n u a l v e h e m e n o
sı ğ ı n a ğ ı y a p m a y a k o y u l ; b u y e t m e z se b a ş k a d a y o l l a r ı m . ”
d e d i.
K a d ı : “ P a d i ş a h ı m , m ü s a a d e b u y r u n d a b u h i z m e t i b iz g ö ­
r e l i m .” d e d i.
A d u d u ’d - d e v le ; “ M a s r a f l a r ı k e n d i c e b in d e n k a r şıla m a n
g e r e k m iy o ı ; se n s a d e c e t e z e l d e n b u işi h a lle t m e y e b a k . ” d e d i.
K a d ı , “ B a ş ü st ü n e e f e n d i m .” d iy e r e k o 2 0 0 m a ğ r i b î a l t ın
d i n a r ı y e n in e y e r l e şt i r e k o r a d a n a y r ı ld ı. Se v i n ç t e n ç o c u k l a r
g i b i şe n b ir h a ld e , “ Ö m r ü m ü n b u s o n fa s l ı n d a b a h t ı m a ç ı l ­
d ı; t a li h y ü z ü m e g ü l d ü . O l u r d a A d u d u ’l’u n b a ş ı n a b i r h a l
g e li r se b ü t ü n b u m a l , m ü c e v h e r a t b a n a v e ç o l u k ç o c u ğ u m a
k a l ı p h a n e m a l t ı n l a d o l u p t a ş a c a k . ” A r d ı n d a n sı ğ ı n a ğ ı n y a ­
p ı m ı n a k o y u l u p b i r a y g i b i k ı s a b i r sü r e d e h e m e n c e k m ü s ­
t a h k e m b ir sı ğ ın a k in ş a e t t ik t e n s o n r a A d u d u ’d - d e v l e ’n in s a ­
r a y ı n a b ir g e c e y a r ı sı v a r d ı . A d u d u ’d - d e v le o n u h u z u r u n a
k a b u l e d e r e k : “ B u s a a t t e h a y ır d ır .^ ” d e d i. K a d ı o n a , “ Sı ğ ı n a ­
ğ ı n i n şa sın ı b it ir d iğ i m d e n s u lt a n ı h a b e r d a r k ı l m a k i s t e d i m .”
d e d i. A d u d u ’d - d e v l e : “ E ll e r in e s a ğ l ı k k a d ı e fe n d i, iy i e t m i ş ­
sin , d ö r t e lle işe s a r ı ld ı n v e y ü r e ğ im iz e s u se r p t in . S a n a s ö z ü ­
n ü e t t i ğ i m m i k t a r ı t a m a m l a m a k iç in 5 0 0 . 0 0 0 d i n a r d a h a g e ­
r e k m e k t e d ir . L i b a s ı n d a n û d u n a , a n b e r in d e n k â fu r u n a n e
v a r s a h e p si n i n a k i t e ç e v i r iy o r u m . B i r ik i g ü n e s a b r e t h a z ı r
o lu r , y a r ı n g e c e d e s ı ğ ı n a ğ ı b i r g ö r m e k iç in g e li r im . Şö y l e b ir

108
 Siy asetn am e

b a k ıp h e m e n d ö n e c e ğ i m iç in d e h e r h a n g i b i r z a h m e t e g ir m e -
y t ' sin .” d i y e r e k k a d ı y a g i t m e s i iç in m ü s a d e b u y u r d u . A r d ı n ­
d a n d a d e r h a l İ s f a h a n ’a b ir e lç i g ö n d e r e r e k d a v a c ı a d a m ı n
s ıir a t le g e lm e si n i e m r e t t i. E r t e si g ü n k a d ı n ı n s a r a y ı n a g i d e r e k
s ı ğ ın a ğ ı in c e le d i ğ in d e p e k b e ğ e n d i . K a d ı y a : “ F a l a n c a sa l ı g ü ­
n ü y a n ı m a v a r d a h a z ı r l a n a n şe y le r i b i r g ö r . ” d i y e r e k k a d ı ­
n ın h a n e s in d e n a y r ı l d ı . A r d m d a n h a z i n e d a r a 1 4 0 i b r ik d o l u ­
su s u l t a n î a l t ın h a z ı r l a m a s ı n ı , y a n ı n a d a b i r k a ç in c i d e n sü r a -
h i; y a k u t l a ’l v e m ü c e v h e r a t ile d o l u a l t ı n b ir şiş e k o y m a s ı n ı
fi n r e t t i . H a z i n e d a r e m r e d il e n le r i h a z ı r l a y ı n c a , k a r a r l a ş t ı r ı ­
la n s a l ı g ü n ü ç a t t ı .
A d u d u ’d - d e v le k a d ı y ı ç a ğ ı r ı p e li n d e n t u t a r a k b ir lik t e h â ­
z in e y e in d ile r . K a d ı a l t ı n l a r l a d o l u ib r ik l e r le b ir lik t e o n c a
m ü c e v h e r i b ir a r a d a g ö r ü n c e d o n a k a l d ı . A r d ı n d a n A d u d u ’d -
d e v le k a d ı y a : “ H a b e r i n o l s u n , b u h a f t a iç in d e b i r g e c e y a r ı ­
sı m ü t e y a k k ı z o l k i s a n a b u n l a r ı y o l l a y a c a ğ ı m . ” d iy e r e k k a ­
d ıy ı e v in e u ğ u r l a d ı . K a d ı n ı n se v in ç t e n iç i iç in e s ı ğ m ı y o r id i.
D e r k e n o ik i ib r iğ in a sı l s a h i b i a d a m ç ı k a g e l i n c e A d u d u ’d -
d e v le o n a d e d i k i: “ A y a k l a r ı n a s a ğ l ı k , i s a b e t o l d u , ş i m d i s e n ­
d e n k a d ı y a g i d i p o n a ; ‘İ t ib a r ı n ı z e d e l e m e m e k iç in b i r m ü d ­
d e t s a b r e t t i m , c a n ı m a a r t ı k t a k e t t i v e b ü t ü n şe h ir a h a l i si b a ­
b a m ı n s a h i p o l d u ğ u se r v e t t e n h a b e r d a r d ı r . O ik i ib r ik a l t ın ı­
m ı b a n a g e r i v e r ir se n n e â lâ ; y o k e ğ e r v e r m e y e y a n a şm a z sa n
ç ı n g a r k o p a r ı p A d u d u ’d - d e v l e ’n in h u z u r u n a v a r u : se n d e n ş i ­
k â y e t l e r e y l e r d e se n i r e z il r ü s v a e d e r i m ; c ü m l e â l e m e ib r e t
o lu r su n .’ d e d ik t e n so n r a b a k b a k a y ım n e k a r şılık v e r e ce k .
Şa y e t a l t ın ın ı ia d e e d e r s e a k ı n l a r l a y a m m a g e l, y o k v e r m e z
ise o l a y ı n n a s ı l c e r e y a n e t t iğ in i b a n a h a b e r v e r .”
D a v a c ı a d a m v a k it ge ç ir m e d e n k a d ın ın y a n ın a v a r ıp y a ­
n ı b a ş ı n a o t u r a r a k k a r a r l a ş t ı r ı l d ı ğ ı g i b i k a d ı y a m e se l e y i a ç t ı.
K a d ı şö y l e d ü ş ü n d ü ; “ E ğ e r b u h e r i f A d u d ’a v a r ı p h a k k ı m d a
b ir y a y g a r a k o p a r ı r s a A d u d ’u n iç in e b e n le ilg ili b i r k u r t d ü ­
şe r v e o m a l l a r ı d a h a n e m e g ö n d e r m e k t e n c a y a r . İ y isi m i h e ­
r ifin m a lm ı v e r e y im . N e r e d e n b a k s a n 1 5 0 i b r i k ik i ib r ik t e n

109
 N iz am ü ’l-M ü lk

e v l â d ı r .” A r d ı n d a n k a d ı a d a m a : “ A z s a b r e t , z a t e n se n i k e n ­
d i m ç a ğ ı r m a y ı d ü ş ü n ü y o r d u m . ” d e d i. B i r a z s o n r a a d a m y e ­
r i n d e n d o ğ r u l d u ; b ir o d a y a g i r i p a d a m ı y a n ı n a ç a ğ ı r a r a k :
“ Se n b e n i m c a n d o s t u m s a n ; se n i b ir e v l a d ı m g i b i g ö r ü y o ­
r u m , n e y a p t ı y s a m sı r f iy iliğ in iç in y a p t ı m . T e k r a r g ö r ü ş t ü ­
r e n A l l a h ’a h a m d o l s u n . A lt ı n l a r ı n o l d u ğ u g i b i d u r u y o r .” d i ­
y e r e k ik i ib r iğ i a d a m a g e t i r d i v e ;
“ İ şt e b u n l a r se n in e m a n e t le r in d e ğ i l m i ? ”
D a v a c ı d e li k a n lı :
“ E v e t , t a k e n d i l e r i .” d e d i.
K a d ı : “ A l c a n ı n ı n is t e d iğ i y e r e g ö t ü r . ” d e d i.
D e l i k a n l ı , ik i h a m a l ı k a d ı n ı n s a r a y ı n a g e t i r e r e k o ik i i b r i­
ğ i sı r t l a r ı n a v u r u p A d u d u ’d - d e v l e ’n in s a r a y ı n a g ö t ü r d ü .
D e l i k a n l ı s a r a y a v a r d ı ğ ı n d a , t ü m d e v le t e r k â n ın ı n h u z u ­
r a g e lm e si iç in A d u d d e s t u r b u y u r m u ş t u . D e l i k a n l ı h u z u r a
v a r a r a k k u l lu k la r ı n ı s u n u p a l t ı n d o l u ib r ik le r i A d u d ’u n h u ­
z u r u n a b ı r a k t ı . A d u d ’u n y ü z ü n e b i r t e b e s s ü m y a y ı ld ı v e :
“ H e le şü k ü r k i m u r a d ın a e r d in . Bö y le c e k a d ın ın d a h ile k â r ­
lığı o r t a y a ç ı k t ı. B i z im h a n g i y o l l a r ı iz le y e r e k , n a s ı l h e s a p k i ­
t a p e d e r e k b u a l t ı n la r ı n ı o r t a y a ç ı k a r ı p o n l a r a k a v u ş m a n ı
s a ğ l a d ı ğ ı m ı z l a ilgili p e k a z şe y b i l i y o r s u n .” d e d i. O r a d a h a ­
z ır b u l u n a n e k â b i r c e r e y a n e d e n h a d i s e d e n h a b e r d a r o l m a k
ist e y in c e A d u d u ’d - d e v le a d a m c a ğ ı z ı n b a ş ı n a g e le n le r i, k e n ­
d is in i n y a p t ı k l a r ı n ı o n l a r a b e y a n e t t i. M e c l is t e k il e r b u s ö z l e ­
r i h a y r e t le r le d i n le d i. A d u d u ’d - d e v le a r d ı n d a n b a ş h a c i b i ç a ­
ğ ı r ı p , “ Sa r ı ğ ı n ı a l a r a k b a ş ı ü r y a n b ir h a l d e h u z u r u m a g e t i r .”
d iy e e m r e t t i.*
K a d ı e m r e d i ld iğ i g i b i b a ş ı ü r y a n b ir h a l d e A d u d u ’d - d e v '
le ’n in h u z u r u n a ç ı k a r ı lı n c a , g ö z l e r i o r a d a b u l u n a n d e l i k a n l ı ­
y a ilişt i; ik i ib r i k d e A d u d ’u n y a n ı n d a , h e m e n o r a c ı k t a d u r u ­
y o r d u . K a d ı , “ E y v a h , m a h v o l d u m !” d e d i. Z i r a A d u d ’u n
sö y le d ik le r i v e e y le d ik l e r in in h e p şu ik i ib r ik a l t ı n d a n ö t ü r ü

G ö r e v d e n a lı n m a sı n ı n a la m e t id ir .

110
 Siy asetn am e

o l d u ğ u n u a n l a m ı ş t ı . A d u d k a d ı y a : “ Se n y a şı n ı b a şı n ı a l m ış
b ir a y a ğ ı ç u k u r d a â l i m v e h e k i m b ir i o l u p b ö y le n a m u s s u z ­
l u k l a r a t e v e ssü l e d e r e k e m a n e t e h ı y a n e t e y liy o r ise n d iğ e r le ­
r i n d e n n e b e k le n ir ? Şu h a l d e v a r ın ı y o ğ u n u M ü s l ü m a n l a r ı n
m a l l a r ı n d a n v e o n d a n b u n d a n a l d ı ğ ı n r ü şv e t le r d e n t e m in e t ­
t iğ in a ş i k â r o l m u şt u r . B u d ü n y a d a h a k e t t i ğ i n c e z a y a k a t i s u ­
r e t t e se n i ç a r p t ı r a c a ğ ı m ; d iğ e r c i h a n d a d a T a n r ı a z z e v e c e lle
l a y ı k o l d u ğ u n ş e k il d e s a n a m u a m e l e e d e c e k t ir .” D e v l e t b ü ­
y ü k le r i; “ î h t i y a r v e â l i m b i r z a t o l d u ğ u n d a n ö t ü r ü c a n ın ı b i­
z e b a ğ ı şl a y ı n ı z e f e n d im , fe r m a n siz in fe r m a n ı n ı z d ı r .” d iy e
a r a y a g i r i n c e A d u d k a d ı n ın c ü m l e m a l ı n a m ü l k ü n e e l k o y u p
b ü y ü k l e r in y ü z ü s u y u h ü r m e t in e c a n ı n ı b a ğ ı ş l a d ı ; b i r d a h a
d a o n u k a d ı o l a r a k a t a m a d ı . İ k i i b r ik a lt ı n ı d a o d e l ik a n l ı y a
t a k d i m e t t i. B ö y l e c e h e s a b ı n ı k i t a b ı n ı iy i y a p a r a k v e g ü z e l si-,
y a se t t a k ip e d e r e k o M ü slü m a n h a k k ın a k a v u şm u ş o ld u .

Hikâye

S u l t a n M a h m u d ’u n b a ş ı n a d a b u n a b e n z e r b i r h a d i s e g e l ­
d iğ i r iv a y e t le r a r a s ı n d a d ı r . Su l t a n M a h m u d b ir g ü n y o l d a g i ­
d e r k e n b i r a d a m o n a şö y l e b ir m a r u z a t a r z e t t i; “ A ğ z ı b a ğ l ı ,
m ü h ü r le n m iş b i r k e se iç in d e şe h r i n k a d ı s ı n a 2 . 0 0 0 k ız ıl a lt ın
d i n a r e m a n e t e n b ı r a k a r a k se f e r e ç ı k t ı m . H i n d i s t a n y o l u n d a
e ş k ı y a l a r b e r a b e r i m d e g ö t ü r d ü k l e r i m i g a s p e t t ile r . B e n d e
k a d ıy a b ır a k t ığım e m a n e t im i a lm a k ü zer e geri d ö n d ü m .
E m a n e t i m i a h p e v e v a r d ı m . K e se n in a ğ z ı n ı a ç t ı ğ ı m d a k e s e ­
n in b a k ır d a n p a r a la r la d o lu o ld u ğ u n u g ö r d ü m . K a d ıy a k o ­
ş a r a k , ‘B e n s a n a a l t ın d o l u b ir k e se b ı r a k m ı ş k e n n a sı l o l u y o r
d a k e s e n in iç in d e n b a k ı r p a r a l a r ç ı k ı y o r ? ’ d e d i m . K a d ı ; ‘P e ­
k i, k e s e y i b a n a m ü h ü r l ü b ir şe k il d e e m a n e t e t t in . İ ç in d e k ile ­
r in a l t ı n m ı b a k ı r m ı o l d u ğ u n u b e n n e r e d e n b ile y im ? G e l i p
k e s e y i m ü h ü r l ü b i r ş e k il d e k a z a s ı z b e l a s ı z a l ı p g ö t ü r d ü n .
Şi m d i g e lm iş b a n a i f t i r a e d i y o r s u n .’ d e d i . ” A d a m d a , “ E l
a m a n e y a d i l p a d i ş a h e l a m a n ! Ş u z a v a l h k u l u n fe r y a d ı n a b ir

111
 N iz am u l- M ü lk

s e s v e r e l a m a n !” d iy e h a y k ı r d ı . S u l t a n M a h m u d b u n l a r ı iş i­
t in c e a d a m ı n h a lin e y ü r e ğ i p a r ç a l a n d ı . O n a : “ Şi m d i g i t v e
g ö n l ü n ü se r in t u t . O sö z ü n ü e t t iğ in k e s e y i b iz e g i t g e t ir . A l-
t ı n l a r m m i c a b ı n a b a k m a k a r t ı k b iz e d ü şe r .” d e d i. A d a m g i ­
d e r e k k e se y i su lt a n ı n h u z u r u n a g e t i r d i. Su l t a n n e k a d a r in c e -
le d i y se d e k e se d e b ir s ö k ü k d i k i k iz i b u l a m a d ı . A d a m a ; “ K e ­
se y i y a n ı m a b ı r a k ; se n in ş u m e se le n i h a lle d e n e k a d a r h e r g ü n
ü ç m e n e k m e k , b ir m e n e t v e h e r a y d a o n d in a r alt ın k e n d i
d i v a n ı m d a n a l ıv e r e r e k k u l l a n . ” d e d i. B i r k a y l û l e v a k t i s u l t a n
M a h m u d b u k e s e y i y a n ı b a ş ı n a k o y a r a k k e se n in h i k â y e si
ü z e r in d e k a f a y o r m a y a b a ş l a d ı . N i h a y e t k e s e y i y ı r t a r a k iç in ­
d e n a l t ı n la r ı a h p t e k r a r y a m a v u r m u ş o l a b il e c e k le r i n e h ü k ­
m e t t i. Su l t a n ı n T ü z işi, s o n d e r e c e g ö z a lım lı k e t e n d e n işl e ­
m e li b ir y a t a k ö r t ü s ü v a r d ı . B i r g e c e y a r ı sı k a l k ı p h a n ç e r in i
k a p a r a k b u ö r t ü y e b i r k e s i k a t t ı. S a b a h o l u n c a ü ç g ü n l ü ğ ü ­
n e a v a ç ı k t ı. Su l t a n ı n o d a s ı n ı t e m iz le y e n h a s b ir fe r r a şı v a r ­
d ı. S a b a h t e m iz li k iç in o d a y a g i t t iğ in d e y a t a k ö r t ü s ü n ü n k e ­
s il m iş o l d u ğ u n u g ö r ü n c e s u l t a n d a n k o r k u s u n d a n a ğ l a m a y a
b a ş l a d ı . O n u b u h a l d e g ö r e n F e r r a ş h a n e d e k i ih t i y a r b i r fe r -
r a ş o n a : “ N e d i r b u h a lin .^ ” d iy e s o r d u . O d a : “ K u y u m u k a z ­
m a k ist e y e n b ir isi h a s o d a y a g i r e r e k su lt a n ı m ı z ı n y a t a k ö r t ü ­
sü n ü p a r ç a la m ış. Su lt a n ım ız şa y e t b u n u g ö r ü r se g ö z ü n ü
k ı r p m a d a n b o y n u m u v u r u r .” d e d i. İ h t iy a r : “ P e k i b u n u s e n ­
d e n b a ş k a b ir isi g ö r d ü m ü .^ ” d e d i. F e r r a ş : “ H a y ı r .” d e d i. İ h ­
t iy a r : “ Ö y le y se iç in r a h a t o l s u n , b e n m e s e le n in n a s ı l h a l l e d i ­
le c e ğ in i s a n a a n l a t a y ı m . Şi m d i s u l t a n ü ç g ü n l ü ğ ü n e a v a ç ı k ­
m ışt ır . Şe h ir d e o r t a y a ş l a r d a , d ü k k â n ı f a l a n c a y e r d e e li s a ğ ­
l a m , işi n in e r b a b ı A h m e d i sm i n d e b i r s ö k ü k ç ü v a r . O y a t a k
ö r t ü s ü n ü o n a g ö t ü r . Ö y l e in c e b i r iş ç ı k a r s ı n d a k im se c ik le r
f a r k ı n a v a r m a s ı n d iy e e m e ğ in in h a k k ı n ı v e r .” d e d i. F e r r a ş
ö r t ü y ü d e r h a l s ö k ü k ç ü A h m e d ’in d ü k k â n ı n a g ö t ü r e r e k o n a :
“ U s t a m , b u ö r t ü y ü h iç k i m se n i n a n l a m a y a c a ğ ı b i r ş e k il ­
d e t a m i r e t m e k iç in n e k a d a r i s t e r s i n ?” d e d i.
Sö k ü k ç ü : “ Y a r ı m a l t ın d i n a r .” d e d i.

112
 Siy asetn am e

F e r r a ş : “ B e n s a n a b ir a l t ı n d i n a r v e r e c e ğ i m .” d e d i.
S ö k ü k ç ü : “ Ö y l e b i r t a m i r e d e c e ğ i m k i b u r a n ı n y ır t ılm ış
o l d u ğ u n u k i m se n i n r u h u b ile d u y m a y a c a k , y a r ı n ik in d i n a ­
m a z ı n d a s a n a t e s l i m e d e r i m .” d e d i. F e r r a ş o r a d a n a y r ı l a r a k
s ö z v e r i ld iğ i g i b i e r t e si g ü n d ü k k â n a g e ld i. S ö k ü k ç ü ö r t ü y ü
fe r r a şı n ö n ü n e k o y d u . F e r r a ş t a m i r o l a n y e r i b ile b u l a m a d ı .
Se v in ç iç in d e ö r t ü y ü a l ı p g e t i r e r e k y a t a ğ a se r d i .
Su l t a n a v d a n d ö n ü n c e ö ğ l e v a k t i u y u m a k iç in y a z lı k o d a ­
s ı n a g i t t iğ in d e ö r t ü y ü s a p a s a ğ l a m g ö r ü n c e fe r r a ş ı e m r e t t i.
F e r r a ş g e lin c e : “ B u ö r t ü y ır t ı lm ış id i, k i m t a m i r e t t i b u ­

n u ? ” d e d i.
F e r r a ş: “ S u l t a n ı m ö r t ü y ır t ılm ış d e ğ il i d i . ” d e d i.
Su l t a n : “ K o r k m a , ö r t ü y ü y ı r t a n b e n d i m b e b u işi b ir
m a k s a t ü z r e y a p t ı m . ” d e d i. B u n u n ü z e r i n e f e r r a ş o l a n b it e n i
s u l t a n a a n la t t ı v e ö r t ü y ü fa l a n s ö k ü k ç ü n ü n t a m i r e t t iğ in i
sö y le d i. Su l t a n : “ D e r h a l o s ö k ü k ç ü y ü h u z u r u m a ç a ğ ı r ı n !”
d e d i. F e r r a ş a n ı n d a k o ş a r a k s ö k ü k ç ü y ü s u l t a n ı n h u z u r u n a
g e t i r d i. Su l t a n ı n k a r şısın a ç ık a n sö k ü k ç ü k o r k t u . Su l t a n ;
“ K o r k m a ! G e l y a n ı m a . ” d iy e ç a ğ ı r d ı v e “ B u ö r t ü y ü se n m i
t a m i r e t t i n ?” d iy e s o r d u .
S ö k ü k ç ü : “ E v e t e y e f e n d i m i z .” d iy e c e v a p v e r d i.
Su l t a n : “ Ç o k u s t a c a o l m u ş . ” d e d i.
Sö k ü k ç ü : “ H ü n k â r ı m ı z ı n s a y e s i n d e e f e n d i m . ” d iy e c e ­
v a p la d ı.
Su l t a n : “ Ç o k g ü z e l , s ö y le b a k a l ı m b u şe h ir d e se n d e n d a ­
h a m a h i r s ö k ü k ç ü v a r m ı ? ” d iy e s o r d u .
Sö k ü k ç ü : “ H a y ı r . ” d e d i.
Su l t a n : “ Se n d e n h e r n e su a l e y le r se m d o ğ r u c e v a p v e r e ­
s i n . ” d e d i.
S ö k ü k ç ü : “ P a d i ş a h l a r a h a k t a n g a y r ı b i r şe y d e n m e z ,
y o k sa h u z u r d a y a la n y a n lış k o n u şm a y a k im c ü r e t e d e b i­
l i r ? ” d e d i.
Su l t a n : “ Ş u b i r k a ç y ıl iç r e ip e k t e n y e şi l b i r k e s e t a m i r e t ­
t iğ in o ld u m u ?”

113
 N iz am ü ’l-M ü lk

S ö k ü k ç ü ş ö y le b ir z i h n in i y o k l a y a r a k ; “ T a m i r e t m i şl i ğ i m
v a r d ı r e f e n d i m .” d e d i.
Su l t a n : “ K i m iç in y a p t m ? ”
S ö k ü k ç ü : “ K a d ı iç in y a p m ı ş t ı m . B a n a e l iş ç il iğ im k a r ş ı l ı ­
ğ ı n d a ik i a l t ı n d i n a r v e r m i ş t i .” d e d i.
Su l t a n : “ P e k i o t a m i r e y le d iğ i n k e s e y i ş i m d i t e k r a r g ö r ü r ­
se n t e şh is e d e b i lir m i s i n ? ” d e d i.
S ö k ü k ç ü : “ E v e t , e d e r i m .” d e d i.
B u n u n ü z e r in e s u l t a n e lin i se d ir in a l t ı n a s o k a r a k k e se y i
ç ık a r ıp sö k ü k ç ü y e u z a t t ı. Sö k ü k ç ü k e se y i h e m e n c e c ik ,
“ E v e t , a y n e n b u d u r .” d i y e r e k t e şh is e t t i.
Su l t a n ; “ P e k â l â , k e se d e t a m ir in i y a p t ı ğ ı n y e r n e r e sid ir .^ ”
d iy e s o r d u .
Sö k ü k ç ü p a r m a k la r ın ı y a m a y a p t ığ ı y e r e k o y a r a k g ö st e ­
r in c e s u l t a n h a y r e t le r iç in d e k a l d ı . Su l t a n v a k i t g e ç i r m e d e n
k a d ı y ı h u z u r a g e t i r m e si iç in b ir in i y o ll a d ı .
K a d ı h u z u r d a h a z ır o lu n c a su lt a n o n a : “ B ir d e y a şın ı b a ­
şın ı a l m ı ş â l im b i r k im se o l a c a k s ı n . B e n d e şe h ir k a d ı lı ğ ı n ı
i t i m a d e d e r e k s a n a t e sl i m e t t im . E m a n e t e h ı y a n e t e d i p a l ç a k ­
lık y a p m a k r e v a m ı d ı r M ü s l ü m a n l a r ı n s a n a t e s l i m e y l e d i k ­
le r i m a l l a r ı se n y a ğ m a l a y ı p o n l a r ı m a h r u m i y e t iç in d e b ı r a k ı ­
y o r s u n !” d e d i.
K a d ı ; “ E fe n d i m , b u n l a r n a s ı l sö z le r ? B ö y l e y a p t ı ğ ı m ı k i m
s ö y l e m i ş ? ” d e d i.
M a h m u d ; “ Se n in g i b i m ü n a f ı k b i r it y a p m ı ş işt e . B e n s ö y ­
l ü y o r u m . ” D a h a s o n r a k e se y i o n a g ö st e r e r e k : “ B a k b u k e se ­
y e , b u n u se n in y a m n a e m a n e t e n b ı r a k n u ş l a r d ı . Se n d e i ç in d e ­
k i a l t ı n la r ı ç ı k a r ı p y e r le r in e b a k ı r a lt ın y e r l e şt ir d in . S o n r a d a
s ö k ü k ç ü y e g i d ip k e se y i t a m i r e t t ir d in .” d e d i. K a d ı s u ç l a m a ­
l a r ı i n k â r e d e r e k : “ B e n b u k e se y i ö m r ü h a y a t ı m d a g ö r m e d i m ,
b ö y le b ir şe y d e n n e m a l u m a t ı m n e h a b e r i m v a r .” d e d i. S u l ­
t a n ik i a d a m ı h u z u r a ç ı k a r m a l a r ı n ı e m r e t t i. K e s e n i n s a h i b i v e
s ö k ü k ç ü y ü h u z u r a g e t ir d ile r . K a d ı o n la r ı g ö r ü n c e d iz le r in in
b a ğ ı ç ö z ü l d ü . U t a n ç t a n y ü z ü k ı z a r ı p b o z a r d ı . Su l t a n ı n k o r ­
k u s u n d a n k ü ç ü k d ilin i y u t m u ş ç a s ı n a t ir t ir t it r i y o r d u .

114
 Siy aset n am e

Su l t a n ; “ Şu n u g ö z a l t ı n d a t u t u n ; k e se n in s a h i b i a d a m a
d e r h a l a l t ı n la r ı n ı i a d e e t sin . S o n r a n e y a p ı l m a s ı g e r e k t iğ in i
sö y l e y e c e ğ i m .” d e d i. S o n d e r e c e b it k in d ü şe n k a d ı y ı , s u l t a ­
n ın h u z u r u n d a n sü r ü y e r e k k a r a k o l a g ö t ü r d ü l e r . K a d ı , v e k i ­
lin e h a b e r s a l a r a k y a n ı n a ç a ğ ı r ı p o 2 0 0 s u l t a n î d in a r ı n s a h i ­
b in e i a d e e d i lm e si t a li m a t ın ı v e r d i.
E r t e si g ü n Su l t a n M a h m u d m e z â l i m e y le d i. K a d ı n ı n s a h ­
t e k â r lı ğ ı n ı d e v le t e r k â n ı n a v e ile r i g e le n le r e u l u o r t a sö y le y e ­
r e k a ş i k â r e y le d ik t e n s o n r a k a d ı y ı g e t i r i p d e r g â h ı n k u b b e s i n ­
d e n b a ş a ş a ğ ı a s m a l a r ı n ı e m r e t t i . B u n u n ü z e r in e d e v le t in ile ­
r i g e le n le r i a r a y a g i r e r e k k a d ı n ı n y a şh v e â l i m b ir z a t o l d u ­
ğ u n u , 5 0 . 0 0 0 d i n a r ö d e m e s i m u k a b i l i n d e a ffe d i lm e si n i ist e ­
d ile r . K a d ı d a n 5 0 . 0 0 0 d i n a r a l ı n a r a k k e n d is in e b ir d a h a d e v ­
le t işi v e r i lm e d i.
B u n u n g i b i k ı s s a l a r a n l a t m a k l a b it m e z . K â i n a t ı n e fe n d isi
su lt a n ı m ı z (A ll a h d e v le t in i p a y i d a r k ıl sın ) p a d i ş a h l a r ı n a d a ­
le t , i n s a f v e d o ğ r u k t a n a s ı l o l m a s ı g e r e k t iğ in i, h a k s ı z l ı ğ a u ğ ­
r a y a n l a r ı n h a k k ı n ı a l m a k iç in h a n g i y o l l a r a b a ş v u r d u k l a r ı n ı ,
b o z g u n c u l a r ı n y e r y ü z ü n d e n sil in m e si iç in h a n g i t e d b ir le r i a l ­
m a l a r ı g e r e k t iğ in i b ilsin . P a d i ş a h l a r ı n z e k â l a r ı n ı n k e sk in li ğ i
b in k işil ik o r d u d a n d a h a e v la d ır . A l l a h ’a h a m d o l s u n , p a d i ş a ­
h ım ız h e m k e sk in z e k â y a h e m m u t i b ir o r d u y a , a d a la t e v e
i n s a f a sa h ip t i r . Ü l k e n in d ö r t b ir y a n ı n a u l a k v e c a s u s l a r g ö n ­
d e r e r e k o l u p b i t e n d e n h a b e r d a r o l m a k t a d ı r A l l a h ’ın iz n iy le .

115
 O n Dördün cü Fasıl

M aslah at Gereği Haberci ve

Postacıların Gönderilm esi

ö n e m l i b a z r g e ç i t le r e d ü z e n l i b ir ş e k il d e h a b e r c i g ö n d e r ­
m e lid ir . B u işi n p a d i ş a h m b ir g e le n e ğ i o l d u ğ u n u g ö s t e r m e k ,
5 0 fe r s a h lı k b ir b ö l g e d e g e c e g ü n d ü z m e y d a n a g e le n b ü t ü n
o l a y l a r d a n h a b e r d a r o l m a k d e m e k t ir . K e n d i n d e n ö n c e y a ş a ­
m ı ş k a b i l e b ü y ü k l e r in i n â d e t i o l d u ğ u ü z r e b u h a b e r c i v e p o s -
t a c ı l a r m s o r u n l a r ı n ı ç ö z m e l i k i y a p t ı k l a r ı iş l e r d e g e r i k a l m a ­
sın la r . B u v e sil e ile p a d i ş a h e n d iş e le n m e y ip g ö n l ü n ü r a h a t t u ­
t a r v e s a l t a n a t ı m a z b u t o lu r .

117
 O n Beşin ci Fasıl

Ayıklık ve Sarh oşluk Halindeyk en Verilen

Em irlerde Dik k atli Davran ılm asna Dair

V il a y e t , i k t a v e h e d iy e le r e d a i r d i v a n d a n v e h â z i n e d e n
b i r t a k ı m f e r m a n l a r s a d ı r o l m a k t a d ı r . B u fe r m a n l a r d a n b i r
b a z ı sı s a r h o ş l u k e s n a s ı n d a v e r i lm iş o l a b ili r . B u , m u a z z a m
d e r e c e d e m ü h i m b ir m e v z u o l d u ğ u n d a n ö t ü r ü ü z e r in d e p ü r
d i k k a t d u r u l s a g e r e k t ir . Sö y l e y e n g a l a t e t m iş o l a b il e c e ğ i g i b i
d in le y e n d e sö y le n e n i t a m o l a r a k iş i t m e m i ş o la b ili r . V a z ife
v e r m e y e t k is i s a d e c e b i r k iş iy e v e r i lm e li v e b u k i ş i b ir in i g ö ­
r e v le n d i r e c e ğ i z a m a n b i z z a t k e n d is i g ö r e v le n d ir m e l id ir . B u
g ö r e v v e r i ld ik t e n s o n r a z a t - ı â l ile r in in h u z u r u n d a i m z a e d i l­
m e d i k ç e ic r a e d i lm e m e l id ir .

119
 O n A lt ın a Fastl

Vekil-i H as ve İşlerinin Niteliğinin

Revnak ına Dairdir

S a r a y h a r c a m a l a r ı n a n e z a r e t e d e n b i r v e k i lin b u l u n m a s ı
d e v r i m i z d e f e n a şe k i l d e u n u t u l m a y a y ü z t u t m u şt u r . B u g ö r e v
ö t e d e n b e r i m u t f a k , ş a r a p h a n e v e h a s iç k ile r , h a s a h ır , şe h z a ­
d e l e r v e d i ğ e r y a k ı n l a r iç in y a p ı l a n h a r c a m a l a r d a n s o r u m l u
o l a n n a m s a l m ı ş , m u t e b e r b ir isi n e v e r i lir d i . H e r a y , h a t t a h e r
g ü n m e c lis- i â l i d e b u l u n u p m e m le k e t a h v a l i h a k k ı n d a sö y -
l e şm e l i; h e r a n h u z u r a v a r ı p d u r u m t e sp i t i n d e b u l u n a r a k fi­
k i r a l m a l ı ; o l a n b it e n e , a l ı p v e r d iğ in e il iş k in m a l u m a t v e r m e ­
lid ir : G ö r e v i n i y e r i n e g e t i r i p , işle r in i ic r a e d e b i l m e s i iç in k e n ­
d is in e a z a m i ö l ç ü d e h ü r m e t v e it i b a r e d ilm e lid ir .

121
 O n Y edinci Fasıl

Padişah ın Nedim leri ve Y akınlarının

İşlerinin Düzenlenm esine Dairdir

P a d i ş a h ı n li y a k a t l i n e d im l e r e d i n ip o n l a r l a g ü z e l y ü z lü v e
sa m i m i o l m a k t a n b a ş k a c a y o l u y o k t u r Z i r a p a d i ş a h ı n d e v ­
le t in ile r i g e le n le r i, sı n ı r m u h a f ı z l a r ı , S i p a h - s â l â r l a r ile z i y a ­
d e siy l e d ü ş ü p k a l k m a s ı o n l a r ı p e r v a s ı z k ı l a r ; b u d a o n u n h ü ­
k ü m r a n l ı ğ ı n a h a le l ge t ir ir . B u m in v a l d e k e n d i si n e d e v le t işi
t e v d i e d il e n b ir in e n e d i m i i k b u y u r m a k o l m a z ; a y n ı şe k il d e
p a d i ş a h in d in d e g ö r d ü ğ ü g ü z e l m u a m e l e k e n d i s i n i şı m a r t ı p
b i r t a k ı m k a n u n s u z l u k l a r a t e v e ssü l e t t ir e c e ğ in d e n ö t ü r ü ş a h ­
s ı n a n e d im ii k b u y r u l a n k işiy e r e sm i h i ç b ir iş t e v d i e t m e k o l ­
m a z . A m il h e r d a im p a d işa h t a n k o r k m a lı; n e d im d e p e r v a ­
s ı z o l m a lı d ır . E ğ e r k i n e d i m l a u b a l i o l m a z s a p a d i ş a h o n d a n
h iç k e y i f a l m a y a r a k r u h u s ü k û n b u l m a z . P a d i ş a h l a b i r a r a ­
y a g e le c e k le r i v a k i t l e r b e li r l e n m e l id ir H ü k ü m d a r d e st u r , iz in
v e r d i ğ i n d e v e y a d e v le t i n ile r i g e le n le r i m e c li st e n e l e t e k ç e k ­
t ik le r in d e n e d im le r le g ö r ü ş m e s ı r a s ı g e lm işt ir .
N e d u n e d i n m e d e b i r k a ç f a y d a m ü l a h a z a e d ilir . B ir isi p a ­
d i ş a h ı n c a n d o s t u o l u ş u , d i ğ e r i o n u g e c e g ü n d ü z k o l l a y a n b ir
m u h a f ı z o l u şu d u r . M a a z a l l a h b ir t e h l ik e b a ş g ö s t e r m e s i d u ­
r u m u n d a n e d im g ö z ü n ü k ı r p m a d a n b e d e n in i b e l a l a r a c a n s i ­
p e r a n e k a l k a n e y le n B i r d i ğ e r i , p a d i ş a h n e d i m l e h a v a d a n s u ­

123
 N iz am ü ’l-M ü lk

d a n k o n u ş a b i l i r ; a y n ı z a m a n d a k e n d ile r in e iş b u y r u l d u ğ u v e
işle r i y a p m a y a m e m u r k ı l m d ı k l a r m d a n ö t ü r ü v e z ir le r i y a h u t
d e v le t i n ile r i g e le n le r iy le k o n u ş a m a y a c a ğ ı g a y r i c id d i y a h u t
c i d d i b i r ç o k m e se le y i n e d im le p a y la şa b i li r . F a y d a l ı v e p e k
m a k b u l b ir d u r u m o l a r a k p a d i ş a h l a r , n e d im le r i n h e r k o n u ­
d a n d e m v u r m a l a r ı n a ; h a y ı r o l s u n şe r o l s u n n ic e m e v z u l a r ­
d a , a y ı k y a h u t e sr ik k e n v a z iy e t h a k k ı n d a k i n ü k t e y o l l u b e ­
y a n l a r ı n a k u l a k v e r ir le r . B u a r a d a n e d im a si l, e r d e m l i, g ü l e ç ,
i t i k a d ı s a f , k e t û m v e g iy im i k u ş a m ı şı k ; k i t a p l a r d a n , k ı s s a l a r ­
d a n , p e k a z k işin in b i l d i ğ i k o n u l a r d a n , m iz a h i y a h u t c i d d i
m e s e le le r d e n n ic e şe y i h a t ı r ı n d a t u t a r a k o n l a r ı g ü z e l b i r ş e ­
k il d e n a k l e d e b i l m e l i ; h e r d a i m n e şe l i, k a f a d a r o l u p t a v l a v e
s a t r a n c ı iy i b ilm e lid ir . B a h t y a d a R û d ç a l a b i l i y o r y a h u t b ir
p u sa t ı k u ila n a b iliy o r sa n e â lâ !
N e d i m p a d i ş a h a m u t a b ı k o l u r v e o l m a s ı d a e lz e m d ir . P a ­
d i ş a h n e d e r v e e y le r is e n e d im e “ ç o k y a ş a ” v e “ b r a v o ” d e ­
m e k d ü şe r . P a d i ş a h l a r ı n p e k a ğ r ı n a g i d i p h ı ş ım l a r ı n a n e d e n
o l a c a ğ ı n d a n ö t ü r ü n e d im p a d i ş a h a “ b u n u y a p ş u n u y a p m a ”
g i b i t a l i m a t l a r d a b u l u n m a m a l ı d ı r . B ü t ü n işle r h a k k ı y l a y ü r ü ­
sü n d iy e , e ğ l e n c e y e , s e y r a n a , d o s t l a r l a ç e v r i li m e c li se , ş a r a b a ,
a v a , ç e v g â n a , y e m e y e iç m e y e ilişk i n n e v a r s a , z a t e n b u m e ­
se le le r le a l a k a h o l d u ğ u iç in n e d im l e r e d a n ı ş ı l a r a k y a p ı l m a s ı
e n u y g u n u d u r ; d iğ e r y a n d a n im a r e t , h a r b , t a a r r u z , s i y a se t ,
z a h ir e , h e d iy e , m a k a m , se f e ı ; o r d u v e r e a y a y a il işk in h e r n e
v a r ise b ö y le si k o n u l a r ı n d a h a sa l a h iy e t li o l d u k l a r ı n d a n ö t ü ­
r ü v e z ir le ı; e k â b i r v e d e v l e t in ile r i g e le n le r iy le i st iş a r e e d i l m e ­
si e v lâ d ır .
B i r k ı s ı m p a d i ş a h , n e d im le r i n i y e d iğ i y iy e c e k le r i t a y i n e t ­
m e l e r i v e b u g ı d a l a r ı n f a y d a v e z a r a r l a r ı , e t k ile r i v e y a n e t k i ­
le r i n d e n k e n d ile r in i h a b e r d a r k ı l m a l a r ı , o n l a r m sa ğ lık v e
b ü n y e l e r i n i m u h a f a z a e t m e l e r i iç in t a b i p l e r d e n ; v a k i t v e s a ­
a t le r in i g ö z e t l e m e le r i , u ğ u r v e u ğ u r s u z l u k l a r ı o n l a r a b il d ir ­
m e l e r i, ic r a e d e c e k l e r i b i r iş iç in e n e lv e r işli z a m a n ı s e ç m e l e ­
r i iç in m ü n e c c im le r d e n se ç m işl e r d ir .

124
 Siy asetn am e

P a d i ş a h l a r d a n b a z ı s ı d a b u ik i t a y f a y ı s ı r t l a r ı n d a b i r y ü k
o l a r a k g ö r e r e k t a b i p iç in , “ H a s t a o l m a d ı ğ ı m ı z h a l d e b iz i le ­
z iz v e sa ğ lı k h y iy e c e k le r d e n a l ı k o y m a k t a , s ı h h a t i m i z y e r in d e
o l d u ğ u h a ld e b iz e i l a ç l a r v e r m e k t e , a ğ r ı d u y m a d ı ğ ı m ı z h a ld e
b iz d e n k a n a l m a k t a d ı r l a ı ;” d e m işle r d ir . M ü n e c c i m iç in d e
b u n a b e n z e r o l a r a k , “ B iz i işle r i i c r a e t m e k t e n , m e se le le r e k o ­
y u lm a k t a n a lık o y m a k t a d ır la r ; b u n la r ı g ö z ö n ü n e a ld ığ ım ız ­
d a b u ik i t a y f a b i z i d ü n y a a r z u , n im e t v e le z z e t le r i n d e n m a h ­
r u m e d e r e k h a y a t ı b u r n u m u z d a n ge t ir ir le r . E n g ü z e li o n la r ı
k e n d ile r i n e ih t i y a ç d u y u l d u ğ u n d a ç a ğ ı r m a k t ı r .” d e m i şle r d i r .
V e f a k a t n e d im in g ö r m ü ş g e ç i r m iş , c i h a n m d ö r t y a n ı n d a
b u l u n m u ş v e u l u l a r a h i z m e t e t m iş o l a n l a r ı e v la d ır . H a l k , p a ­
d iş a h ı n h u y u n u su y u n u n e d im e k ı y a s l a b ilir . E ğ e r k i n e d im
g e ç i m i i, m ü l a y i m , sa b ı r l ı , c ö m e r t , z a r i f v e l a t i f b ir i is e h a l k
p a d i ş a h ı n d a h u y u s u y u g ü z e l, t ıy n e t i p i r ü p a k , se ç k in d a v ­
r a n ı ş l a r a s a h i p b ir i o l d u ğ u n u a n la r . Ö t e y a n d a n e ğ e r k i n e ­
d i m ç e h r e s i a s ı k , k ib ir l i, h e r şe y e d u d a k b ü k e n , p in t i, e b le h
v e m ü t e k e b b i r b ir i is e h a l k p a d i ş a h ı n d a s ü t ü b o z u k , h u y su z ,
h ır ç ın v e ç ir k in d a v r a n ı ş l a r a s a h i p b ir i o l d u ğ u n u a n l a r
B u n u n y a n ı sır a k ö k lü h a n e d a n la r d a h â lâ g ö r ü ld ü ğ ü
ü z r e b ir k ı s m ı n a m a k a m su n u la r a k , b ir k ısm ın a d a p a y e
v e r i le r e k h a l i f e v e m e l i k l e r i n d i v a n t o p l a m a â d e t l e r i n d e k a ­
d im z a m a n la r d a n b e r i n e d im le r d e n h e r b ir isi b ir m a k a m v e
m e v k iy e sa h ip o la g e lm işt ir . H a life le r b u t ö r e y i Sâ m â n île r -
den gö r e r e k y a n la r ın d a o n t a n e si a y a k t a , d iğ e r o n u d a
o t u r m u ş o l m a k ü z e r e y ir m i n e d im b u lu n d u r u r la r id i. P a d i­
şa h ın n e d im le r in in m a iy e t a r a sı n d a h a t ır ı sa y ılm a lı v e t a t ­
m in e d e c e k şe k ild e ih t iy a ç la r ı k a r şıla n m a lıd ır . N e d i m le r d e
i ffe t li , k u s u r l a r d a n a r ı n m ı ş v e p a d i ş a h a k a r ş ı g ö n ü l l e r i s e v ­
g i d o lu o lm a h d ır .

125
 O n Sek izinci Fasti

Devlet Meselelerinde Padişah ların Âlimlerle

İstişare Etm esine Dairdir

M e se l e l e r d e i s t i ş a r e y o l u n a g i t m e k k iş in in g ü ç l ü m u h a k e ­
m e si n d e n ile r i ge lir . B i r m e se le y e ilişk i n h e r k e si n m a l u m a t ı
o l a b i l i r ; l â k in b i r i si k o n u y a d a h a fa z l a v â k ı f ; b ir b a ş k a s ı n ı n
m e v z u y l a il g ili b il d ik l e r i d a h a y ü z e y se l; b ir d iğ e r i s a h i p o l d u ­
ğ u ilm i ic r a e t m e m i ş k e n b i r b a ş k a s ı a y n ı il m i t a t b i k v e t e c r ü ­
b e i m k â n ı b u l m u ş o la b ili r . F a r z ı m i s a l b ü t ü n i l a ç l a r ı n isim le ­
r in i e z b e r e b il ip b i r d e r d in d e v a sı n ı b i r k i t a p t a n o k u y a r a k
b u l a n b i r iy le , e n v a i ç e şi t il a ç la r ın a d l a r ı n ı b il m e n in y a n ı s ı r a
n ic e k e z o n l a r ı t e c r ü b e e d e r e k t e d a v i l e r d e b u l u n a n b ir isi h iç
b ir o lu r m u ? Ö t e y a n d a n d ü n y a n ın d ö r t y a n ın a y o lc u lu k la r ­
d a b u l u n a r a k c i h a n ı g ö r m e fı r sa t ı n a d a h a f a z l a n a il o l m u ş ,
fe le ğ in ç e m b e r i n d e n g e ç e r e k n ic e işle r e k o y u l m u ş b ir isiy le
ş u r a d a n ş u r a y a a d ı m ı n ı a t m a m ı ş , ö z g e ille r t e m a ş a e t m e m iş ,
işle r e g i r i şm e m i ş v a s a t b i r iy le k ı y a s k a b u l e t m e z . B u r a d a n
h a r e k e t le ş u n a h ü k m e d i l i r k i:
D e v l e t iş l e r in d e t a k i p e d il e c e k s i y a se t , â l i m l e r v e c ih a n
g ö r m ü ş l e r l e i s t i ş a r e e d i le r e k t e sp it e d i lm e l id ir : Z i r a b ir is i k ı v ­
r a k z e k â l ı v e b a s i r e t l i i k e n b i r d i ğ e r in in a n l a y ı ş ı k ı t o l a b il in
 lim le r , “ Y a l n ı z b a ş m a b i r k i şin in d e v l e t işl e r i iç in iz l e d iğ i s i ­
y a s e t b ir i n s a n k u v v e t i n d e ; ik i k iş i n i n k i i s e i k i i n sa n k u d r e -

127
 N iz am ii'l- M ü lk

t in d e d ir .” d e m i şl e r ; h e r h a l ü k â r d a o n k iş in in k u d r e t i t e k b i r
k işi n in g ü c ü n e b a ş a t ge lir . Ş u r a d a n k ı y a s , A d e m o ğ u l l a r ı a r a ­
sı n d a n H z . M u h a m m e d M u st a fa sa lla lla h u a le y h issa la t u
v e sse la m e fe n d im iz d e n d a h a â lim b i r k iş in in g e lm e d i ğ in i
c ü m le â le m k a b u l eder. O lm u ş v e o la c a k o la n ı g ö r e c e k k a ­
d a r k e n d i s i n d e v a r o l a n o e n g i n ilm e ; g ö k l e r i n v e y e r l e r in ,
c e n n e t v e c e h e n n e m in , le v h ü k a l e m i n , a r ş ü k ü r s ü n ü n v e b u
ik i si a r a s ı n d a k i l e r i n k a p ı l a r ı n ı n k e n d is in e a ç ı l m a s ı n a ; C e b r a ­
il a l e y h i sse l a m m k e n d is in e v a r ı p v a h iy g e t i r m e sin e ; o l m u ş v e
o lm a k t a ısr a r k â r o la n la r d a n o n u h a b e r d a r k ı l m a s ı n a ; b ir
b ö y le n ic e e r d e m v e g ö s t e r d i ğ i m u c i z e le r e r a ğ m e n A l l a h ü
T e â l â o n a ; “ Y â M u h a m m e d , b ir işi y a p a c a ğ ı n d a y a h u t b ir
m e se le y le k a r ş ı l a ş t ı ğ ı n d a d o s t l a r ı n l a i st iş a r e e y le ” d i y e b u ­
y u r m a k t a d ı r . [Â li İ m r a n ; 1 5 3 ] İ ş t e b u n l a r d a n ö t ü r ü d ü r k i
H z . M u h a m m e d a le y h is se l a m i st iş a r e y e ih t i y a ç d u y d u k t a n
s o n r a d i ğ e r i n sa n l a r ı n is t i ş a r e e t m e m e si s ö z k o n u s u b ile o l a ­
m az.
P a d işa h ç e t in b i r m e se l e ile k a r ş ı k a r ş ı y a k a l d ı ğ ı n d a
b a h s e k o n u o l a n şe y il e il g il i a k ı l l a r ı n d a n g e ç e n i b e l i r t m e ­
le r i, f i k ir l e r i n i b e y a n e t m e le r i iç in şe y h le r , â l i m l e r v e y â r e n ­
le r i ile i s t i ş a r e e y le m e l i; ile r i sü r ü l e n g ö r ü ş l e r i k a r ş ı l a ş t ı r a ­
r a k e n d o ğ r u o l a n ı b e n i m se m e l id ir . M e s e l e l e r e d a i r i s t i ş a r e
e y le m e m e k k işin in m u h ak em ed en y o k su n lu k ve b a şın a
b u y r u k o lm a k lık a la m e t id ir . E lh a m d ü lilla h â le m in e fe n d isi
[ A l l a h b a ş ı m ı z d a n e k s i k e t m e sin ) p e k d i r a y e t l i o l d u ğ u n ­
d a n , o n d a b u h a s l e t v a r d ı r v e n a s ı l h a r e k e t e d i le c e ğ in i b il ­
m e k t e d ir . B i z b u n c a s ö z ü k i t a b ı m ı z ı n i k t i z a s ı n d a n z i k r e t ­
t ik . İ n ş a l l a h u T e â l â v a h d e h u .

128
 O n Dok uzu n cu Fasti

Cesur Süvariler, Levazım atı ve M em lek et

İçin İşlerinin Tanzim ine Dairdir

D e r g â h t a m ü m t a z , e li y ü z ü d ü z g ü n , b o y u b o s u y e r i n d e ,
a k lı b a ş ı n d a , g i y im k u ş a m l a r ı şı k ; d e v a m l ı h i z m e t le r in in b e ­
d e l i ö d e n e n ; b a z e n v e r i lm e k b a z e n d e k e n d il e r in d e n a l ı n m a k
ü ze r e 2 0 a lt ın d a n k u şa k v e k a lk a n , 1 8 0 g ü m ü şt e n k u şa k ,
k a l k a n , d ü z g ü n k a r g ı l a r l a 2 0 0 t a k ı m p u s a t l a t a m t e ç h iz , t ü ­
m ü s ü v a r i , h e r a n m ü t e y a k k ı z v e h a z ı r k ı t a , se f e r v e s a r a y d a
h e r d a i m d e r g â h ı k o l l a y a n h e r 5 0 ’sin in b a ş ı n d a o n l a r ı iy i t a ­
n ıy ıp s e v k ü i d a r e e d e c e k b ir li d e r in b u l u n d u ğ u , lO O ’ü H o -
r â s â n ’d a n lO O ' ü d e D e y l e m ’d e n 2 0 0 m a h i r sü v a r i d e r g â h t a
h e r d a i m h a z ı r ü n a z ı r o l m a l ıd ır . İ s im le r i t e k t e k d i v a n d a k a ­
y ıt lı o l a n 4 . 0 0 0 p i y a d e , b iz z a t p a d i ş a h a b a ğ l ı h e r ı r k t a n
1 , 0 0 0 h a s g ö z d e , ih t i y a ç h â s ı l o l d u ğ u n d a k u l l a n ı l m a k ü z e r e
e m ir le r v e s i p a h - s â l â r a b a ğ l ı 3 . 0 0 0 a s k e r b u l u n d u r u lm a l ı d ı n

129
 Y irm inci Fasıl

En v ai Çeşit M urassa Silahların Y apımı ve

Bergâhm Tanzim ine Dairdir

Bir ih t i y a ç h â s ı l o l d u ğ u n d a k u lla n ılm a k ü z e r e , h e p si

m u h t e li f m ü c e v h e r k a k m a l ı m u r a s s a se ç k in si l a h l a r 2 0 t a ­
k ı m im a l e d il e r e k h â z i n e d e m u h a f a z a e d i l m e l i d i r N i t e k i m
s a r a y a d ü n y a n ı n d ö r t y a n ı n d a n e lç ile r g e ld iğ in d e e li y ü z ü
d ü z g ü n , giy im k u şa m la r ı y e r in d e 2 0 g u la m b u p u sa t la r la
m ü c e h h e z b ir ş e k il d e p a d i ş a h ı n t a h t ı ç e v r e sin d e y e r le r in i
a lır la r . A l l a h ’a h a m d o l s u n k i h e r n e k a d a r b iz im s a l t a n a t ı m ı ­
z ın b ö y le a l â y i şl e r e ih t i y a c ı y o k s a d a h ü k ü m d a r l ı k şe r e fin i,
p a d i ş a h l ı k t ö r e s i n i m u h a f a z a e t m e k g e r e k t ir . Z i r a p a d i ş a h ı n
d e b d e b e v e le v a z ı m a t ı o n u n h i m m e t v e k u d r e t i ö l ç ü ş ü n c e o l ­
m a s ı e lz e m d ir . B a ş t a n b a ş a c ih a n ı n t ü m ü n d e siz â l e m in e f e n ­
d is in d e n [A ll a h m ü l k ü n ü d a i m k ılsı n ) n e d a h a u l u s u , n e d e
s a l t a n a t ı n d a n d a h a b ü y ü k b i r s a l t a n a t v a r d ır . T e ç h iz a t o l su n
l e v a z ı m a t o l s u n , in sa n i y e t o l s u n y ü c e l ik o l s u n , m e m le k e t o l ­
su n s a l t a n a t o l s u n , h e r n e g e r e k is e A l l a h ’a ş ü k ü r h e p si v a r .

131
 Y irm i Birin ci Fasıl

Elçilerin Vaziyet ve Gidişatları; İşlerinin

Tanzim ine Dairdir

Ç e v r e m e m le k e t l e r d e n g e le n e lç ile r in d e r g â h a v a r d ı k l a ­
r ı n d a n h i ç k i m s e h a b e r d a r o l m a m a k t a ; h iç k i m s e g e li ş v e g i ­
d iş le r in d e o n la r ı i s t i k b a l e t m e m e k t e b u n u y e t k il i m e r c ile r e
b ild ir m e m e k t e d ir . H a l b ö y le o l u n c a b u , işl e r i a k s a t t ı ğ ı m ı z a
v e h a fif se d iğ im iz e y o r u lu r . S e r h a d m e m u r l a r ı n a , t o p r a k l a r ı ­
m ı z a g i r i ş y a p a n h e r k e si n k ü n y e si, b e r a b e r i n d e k i sü v a r ile r ,
p iy a d e le r , l e v a z ı m a t v e e ş y a s ı n m k e y f iy e t i, g e liş m a k s a d ı
h a k k ı n d a m a l u m a t v e r m e k iç in a n ı n d a b i r sü v a r i g ö n d e r m e ­
lid ir . Ö t e y a n d a n o n l a r ı şe h r e u l a ş t ı r ı p d i v a n a t e sl i m e t m e si
iç in y a n l a r ı n a b i r m u t e m e t g ö r e v ie n d ir m e lid ir . B u n d a n s o n ­
r a k i m e r h a l e d e g ö r e v i t e sli m a l a n b ir m e m u r b a ş k a b ir şe h ir
v e b ö l g e y e o n l a r l a d e r g â h a v a r a n a k a d a r r e f a k a t e y le sin . K o ­
n a k l a d ı k l a r ı m a m u r b ö l g e l e r d e k i m e m u r la r , â m il le r v e i k t a
sa h ip l e r i n e o n l a r ı la y ı k ı y l a a ğ ı r l a y ı p e se n li k l e u ğ u r l a m a l a r ı m
sö y le sin le r . E lç il e r e y a p ı l a n iy i y a h u r k ö t ü m u a m e l e o n la r ı
g ö n d e r e n p a d i ş a h a y a p ı l m ı ş m u a m e l e d e m e k t ir . H ü k ü m d a r ­
la r h i ç b ir v a k i t b ir b i r l e r in e h ü r m e t t e k u s u r e y le m e m iş v e e l ­
ç iy e h e r d a i m iz z e t ü i k r a m d a b u l u n u p a s l a z e v a l v e r m e m iş ­
le r d ir . E ğ e r b ir z a m a n p a d i ş a h l a r a r a s ı n d a h u su m e t v e m u ­
h a le fe t h u su l e g e l i r se e lç il e r h e r z a m a n k i g i b i g e li p g i t m iş le r

13 3
 N iz am ü ’l-M ü lk

v e k e n d il e r in e b u y r u l a n e l ç ilik v a z if e si n i i f a e t m işle r d i r . K e n ­
d i le r i n e h e r z a m a n â d e t o l u n d u ğ u şe k il d e d a v r a n ı l m ı ş , r a h a t ­
sız lı k v e r e c e k e n u f a k b i r h a r e k e t e t e v e ssü l e d ilm e m işt ir . N i ­
t e k i m T a n r ı a z z e v e c e lle K u r ’a n - ı M e c i d ’in d e b u h u s u s t a :
“ E lç iy e d ü ş e n d o ğ r u h a b e r i il e t m e k t e n b a ş k a b ir şe y d e ğ il ­
d ir .” [ N u r su r e si; 5 4 ] d iy e b u y u r a r a k o n l a r ı in c i t m e n in ç ir ­
k in b ir şe y o l d u ğ u n u b u y u r m a k t a d ı r . B u m i n v a l d e p a d i ş a h ­
l a r a y a r a y a c a k in c e n ü k t e le r b e y a n e d ilm işt ir .
K a v r a n m a s ı z a r u r i o l a n b i r b a ş k a h u s u s d a ş u k i: P a d i ­
ş a h l a r sa n ı l d ı ğ ı g i b i y e k d iğ e r in e e lç ile r i s ı r f h a b e r v e m e k t u p ­
l a r ı ile t sin l e r d i y e g ö n d e r m e m e k t e d ir le r . E lç il e r i y o l l a m a k t a
ir ili u f a k l ı y ü z le r c e n iy e t le r i v a r d ır . Ö r n e ğ i n o r d u s u n u n a ş ı p
a ş a m a y a c a ğ ı n ı a n l a m a k v e iç in y o ll a r ın , g e ç i t le r i n v e n e h ir ­
le r in v a z i y e t in d e n h a b e r d a r o l m a k , a t la r ı n y e m le y e c e ğ i y e r ­
le r i t e s p i t e t m e k , ilgili y e r e t a y i n e d i le n m e m u r l a r ı n k i m o l ­
d u k l a r ı n ı t e şh is , s ö z k o n u s u p a d i ş a h ı n o r d u s u n d a k i a s k e r
s a y ı sı n ı , l e v a z ı m a t v e t e ç h iz a t ın ın m i k t a r ı n ı , s o f r a v e m e c li s i­
n in n it e liğ in i, d e r g â h ı n ı n t a n z i m şe k li n i, ç e v g â n v e a v ile a r a ­
sı n ı n o l u p o l m a d ı ğ ı n ı , h u y u s u y u n u , i h s a n v e g a y r e t in i , k ıl ık
k ı y a fe t i n i, d a v r a n ı şl a r ı n ı n n a sı l o l d u ğ u n u , z a l i m y a h u t a d i l,
g e n ç y a h u t y a ş l ı m ı o l d u ğ u n u , ille r in in m a m u r m u b a k ı m s ı z
m ı o l d u ğ u n u , o r d u s u n u n k e n d is in d e n r a z ı o l u p o l m a d ı ğ ı n ı ,
r a iy y e t i n i n z e n g in m i f a k i r m i o l d u ğ u n u , c im r i m i c ö m e r t m i
o l d u ğ u n u , iş le r d e i h m a l k â r m ı it in a k m ı o l d u ğ u n u , v e z ir in in
li y a k a t i , t a k v a s ı , si p a h - s â l â r l a r ı n ı n t e c r ü b e li v e s a v a ş d e n e y i­
m i g e ç i r m iş o l u p o l m a d ı k l a r ı n ı , n e d im le r i n i n işle r in in e h li v e
h o ş - e d a o l u p o l m a d ı k l a r ı n ı , b u p a d i ş a h ı n n e l e r d e n h a z n e le r ­
d e n n e fr e t e t t iğ i n i , ş a r a p t e sir iy le şe n ş a k r a k v e h o ş s o h b e t
o l u p o l m a d ı ğ ı n ı , işle r in d e d in i e m ir le r i g ö z e t i p g ö z e t m e d i ğ i ­
n i, ş e f k a t v e h i m m e t s a h i b i o l u p o l m a d ı ğ ı n ı , şu u r l u y a h u t e b ­
le h o l u p o l m a d ı ğ ı n ı , n ü k t e d a n y a h u t r e s m i o l u p o l m a d ı ğ ı n ı ,
o ğ l a n l a r a m ı k a d ı n l a r a m ı d ü ş k ü n o l d u ğ u n u ö ğ r e n i r le r . İ şt e
b ir g ü n b u p a d i ş a h a g a l e b e ç a l m a k , o n a m u h a l e fe t e t m e k y a ­
h u t k u s u r u n u y a k a l a m a k a r z u e d e r l e r ise e k siğ in d e n g e d i ğ in -

134
 Siy asetn am e

d t 'iı h a b e r d a r o l d u k l a r ı n d a n ö t ü r ü şe h id A l p a r s l a n z a m a n ı n ­
d a k u l u n u z u n b a ş ı n a g e l d i ğ i g i b i , o n a k a r ş ı o l a n e m e lle r in e
liiy ık ıy la u la şır la r .

H ik â y e

Y e r y ü z ü n d e m a k b u l ve d o sd o ğ r u y o l d a il e r le y e n , A l­
l a h ’ın r a h m e t in in ik is i ü z e r in e o l a s ı H a n e f i v e Ş a f i î d i y e ik i
m e z h e p v a r d ır . G e r i k a l a n l a r b e y h u d e v e s a p k ı n l ı k , ş e k v e
g ü m a n d a n ib a r e t t ir . Su l t a n şe h î d A l p a r s l a n (A ll a h b u r h a n ı n ı
a y d ı n l a t sı n ) m e z h e b in e t a m m a n a s ı y l a şi d d e t l i b i r şe k il d e ö y ­
le sin e b a ğ l ı y d ı k i , “ H e y h a t ! Şu v e z i r i m i n m e z h e b i Ş a f i î o l m a -
y a y d ı ç o k d a h a m ü t e h a k k im v e a z a m e t li o lu r d u .” d e m e y i d i­
lin e p e l e se n k e y le m iş t i. Ş a f i î m e z h e b in i b ile a y ı p l a m a y a v a ­
r a n m e z h e b in d e k i b u k a t ı t u t u m u n d a n k o r k u p k a y g ıla n ­
m a k t a y d ım .
N e v a r k i g ü n ü n b ir in d e şö y l e b ir o l a y m e y d a n a g e ld i.
Su l t a n şe h id A l p a r s l a n Se m e r k a n d H a n ı k e n d is in e i t a a t e y le ­
m e d i ğ i n d e n ö t ü r ü M â v e r â ü ’n - n e h r ’e se fe r iç in n i y e t le n d i.
A sk e r le r in i t o p l a y a r a k Se m e r k a n d h a n ı Ş e m s u ’l- m ü lk N a s r
b in İ b r a h i m ’e b ir e lç i y o l l a d ı . B e n d e c e r e y a n e d e n h a d i s e l e r ­
le ilg ili b e n i h a b e r d a r k ı l m a s ı iç in k e n d i n a m ı m a D a n i ş m e n d
E şt e r ’i s u l t a n Şe h i t A l p a r s l a n ’ın e lç isiy le g ö n d e r d i m . Su l t a n ı n
e lç isi h a n a m e k t u p v e h a b e r i u l a ş t ı r d ı k t a n s o n r a h a n Se m e r -
k a n d ’d a n k e n d i e lç isin i su l t a n m e lç isiy le b u r a y a y o l l a d ı . H a ­
n ın e l ç isin e y e r g ö s t e r i l e r e k , â d e t o l d u ğ u ü z e r e h u z u r a ç a ğ r ı ­
lı p m e k t u p v e h a b e r i a r z e t m e si ist e n d i . Ö t e d e n b e r i e lçile r ;
s u l t a n a ş i f a h e n il e t e m e y e c e k le r i sö z l e r i h ü k ü m d a r a u l a ş t ı r ­
sı n l a r d i y e v e z ir le r le r a h a t ç a m ü z a k e r e e d e r e k m a r u z a t v e t a ­
le p l e r in i a r z e d e r l e r d i .
B i r d e f a s ı n d a b e n d e n i z h a r e m s e r a m d a işt e b ö y le v e z i r le r ­
d e n b ir c e m a a t le o t u r m u ş sa t r a n ç o y n a m a k t a y d ık . B u n la r ­
d a n b ir is in i s a t r a n ç t a y e n m iş , y ü z ü ğ ü n ü d e r e h in o l a r a k a l­
m ı ş t ı m . So l e l p a r m a ğ ı m a b o l g e ld iğ i iç in y ü z ü ğ ü s a ğ e lim e

135
 N iz am ü ’l-M ülk

t a k m ı ş t ı m . B a n a S e m e r k a n d e lç i si n i n k a p ı d a o l d u ğ u h a b e r
v e r i lin c e , s a t r a n ç t a k ım ı n ı k a l d ı r ı p e lç iy i iç e r i a l m a l a r ı n ı s ö y ­
le d i m .
İ ç e r i g e li p m e r a m ı n ı a n l a t t ı ğ ı e s n a d a e lç in in g ö z ü g a y r i
ih t i y a r i p a r m a ğ ı m a v e o y n a d ı ğ ı m y ü z ü ğ e il iş iy o r d u . Sö z l e r i­
n i b it ir in c e k a l k ı p g it t i. S u l t a n , e lç isin in y a n ı n a h a n ı n c e v a b ı ­
n ı g e t i r m e s i iç in k e n d i e l ç isin i v e r e r e k g e r i g ö n d e r il m e s in i
e m r e d i n c e b e n d e p e k se r i o l d u ğ u n d a n ö t ü r ü t e k r a r E şt e r
D a n i ş m e n d ’i y o l l a d ı m . E lç i le r S e m e r k a n d ’a , h a n ı n y a n m a
v a r d ı k l a r ı n d a , Ş e m s u ’l- m ü lk e lç id e n Su l t a n A l p a r s l a n ’la ilg i­
li iz le n im le r in i, o n a d a i r k a n a a t l e r i n i , a sk e r in in m i k t a r ı n ı , a s ­
k e r i t e ç h iz a t v e ih t i şa m ı n ı , d e r g â h v e d i v a n d ü z e n in i, m e m ­
le k e t n i z a m ı n ı n e s a s l a r ı m a n l a t m a s ı n ı ist e d i. E lç i: “ E fe n d i m ,
si y a s e t v e h e y b e t , f e r m a n v e p a d i ş a h l ı k n o k t a - i n a z a r ı n d a n
s u l t a n ı n h i ç b ir e k si ğ i g e d i ğ i y o k t u r . A sk e r in i n m i k t a r ı n ı b ir
A l l a h b ilir ; t e ç h iz a t , a s k e r i l e v a z ı m a t , t e c e m m ü l ü n ü n [ a ğ ı r s i ­
l a h l a r v s.] h a d d i h e s a b ı y o k ; s a r a y , d i v a n v e d e r g â h ı n ı n t a n ­
z im i m ü k e m m e l. B ir k u su r h a r iç ! O d a o lm a y a y d ı m e m le ­
k e t l e r i d ö r t d ö r t l ü k t ü r !”
Ş e m s u ’l- m ü lk : “ N e y m i ş o k u s u r ? ” d iy e s o r d u .
E lç i: “ Su l t a n m v e z ir i R â f ı z î d i r .” d e d i.
H a n : “ P e k i n a sıl a n la d ın ?” d iy e so r d u .
E lç i; “ Şö y l e k i , k e n d is iy le k o n u ş m a k iç in b ir g ü n ö ğ l e n a ­
m a z ı v a k t i b u v e z ir in o t a ğ ı n a g i t t im . S a ğ e l p a r m a ğ ı n a b ir
y ü z ü k t a k m ı ş o l d u ğ u n u v e b u y ü z ü ğ ü p a r m a ğ ı n d a ç e v ir e r e k
b e n le k o n u ş t u ğ u n u d i k k a t e t t i m . D a n i ş m e n d E ş t e r a n ı n d a
b e n d e n iz e b i le sin iz k i e lç i b u r a d a Ş e m s u ’l - m ü lk ’ü n n e z d i n d e
siz in h a k k ı n ı z d a şu şe k il d e s ö z l e r s a r f e t m işt ir , d iy e y a z d ı .
B e n d e n iz b u d u r u m d a n g a y e t le r a h a t s ı z o l d u m . Su l t a n ı n
k o r k u s u n d a n Su l t a n A l p a r s l a n Ş a f i î m e z h e b in i sü r e k l i e l e ş­
t i r m e k t e v e b u n d a n d o l a y ı h e r d a i m b a n a se r z e n iş e t m e k t e ­
d ir . S e m e r k a n d h a n ı n ın h u z u r u n d a g a m m a z l a r ı n b a n a R a f ı ­
z î y a ft a sın ı y a p ışt ır d ık la r ı şa y e t o n u n k u la ğ ın a g id e r se su lt a ­
n ın g a z a b ı n a d ü ç a r o l u r u m . B ü t ü n m a s u m l u ğ u m a r a ğ m e n .

136
 Siy asetn am e

s u lt a n b u d u r u m d a n h a b e r d a r o l m a s ı n d i y e b e n d e n i z r ic a v e
m in n e t e t m e d e n h i la t v e r d im , 3 0 . 0 0 0 a l t ı n d i n a r h a r c a d ı m . ”
E lç ile r in n a s ı l fit n e k u m k u m a s ı o l d u k l a r ı n ı a r z e t m e k iç in
b e n d e n i z d e b u n l a r ı z i k r e t m e ih t i y a c ı h â sı l o l d u . P a d i ş a h v e
m e m le k e t t e b i r n o k s a n v e k u s u r b u l m a k iç in g ö z l e r i fıl d ır fıl-
ılır d ö n e r . P a d i ş a h b o ş b u l u n d u ğ u n d a işt e b u n l a r d a n ö t ü r ü
t ö h m e t v e z a n a l t ı n d a b ı r a k ıl ır la r . P a d i ş a h l a r ı n b ö y l e si t e n ­
k it le r e m a r u z k a l m a m a l a r ı iç in b u n o k t a l a r d a ih t i y a t ı e ld e n
b ı r a k m a i n a l a r ı v e b a sir e t li o l m a l a r ı , d a v r a n ı ş l a r ı m d e n e t le ­
m e le r i , g ü z e l a l ı ş k a n l ı k l a r e d in m e l e r i, işle r i li y a k a t l i v e i t i k a ­
d ı t e m iz i n sa n l a r ı n e lin e t e sli m e t m e le r i g e r e k ir .
E lç i le r d e b o y b o s ç a a l ım l ı , p a d i ş a h a h i z m e t t e c r ü b e si
o l a n la r ; sö z ü n ü s a k ı n m a d a n sö y le y e n le r , n ic e se y a h a t l e r d e
b u l u n m u ş , h e r ilm i n e fsin d e t o p l a m ı ş , h a f ı z a s ı k u v v e t l i v e fe ­
r a se t li k iş il e r a r a s ı n d a n se ç ilm e lid ir . Şa y e t e lç i ih t i y a r ise â l im
o l a n ı t e r c i h e d i l m e l i d i r E lç in in n e d im o l m a s ı d a h a e m n iy e t ­
l i d ir E lç il iğ e g ö n d e r i l e n k im se n in y iğ it , g ö z ü k a r a , si la h h , s ü ­
v a r i v e s a v a ş ç ı l ı k g i b i m e z iy e t le r e s a h i p o l u ş u m e n fa a t im iz e -
d i r Z i r a b u m e z iy e t le r i g ö r d ü k l e r i n d e a d a m l a r ı m ı z ı n h e p si­
n in b u ö l ç ü d e o l d u k l a r ı n ı d ü şü n ü r le r . V e d a h i n e se p v e şe r e ­
fi n d e n ö t ü r ü o n a k ö t ü l ü k e y ie y e m e y ip h ü r m e t e d e c e k l e r in ­
d e n e lç i n i n s e y y id y a d a ş e r i f o l a n ı d a m a k b u l d ü r . Ş a r a b a
d ü ş k ü n , ş a k l a b a n , k u m a r b a z , g e v e z e , a d ı s a n ı b e li r si z k işil e r
e lç iliğ e l a y ı k d e ğ ild ir . N i c e z a m a n p a d i ş a h l a r ı n e lç ile r i h a d d i
h e s a b ı o l m a y a n h e d i y e le ı; c e v a h i r a t l a g ö n d e r e r e k b a r ı ş t a l e ­
b in d e b u l u n m a l a r ı m u h a t a p l a r d a k e n d ile r in in a c i z v e y u m u ­
ş a k b a ş h o l d u k l a r ı in t i b a ı n ı u y a n d ı r m ı ş , e l ç in in a r d ı n d a n o r ­
d u l a r t o p l a y a r a k t a a r r u z a g e ç m iş le r v e d ü ş m a n l a r ı n a g a l e b e
ç a lm ı şl a r d ı r . E lç in in t a v ı r l a r ı , b ilg i v e g ö r g ü s ü b e lir le y ic id ir
D o l a y ı s ı y l a b u t ü r iş l e r d e e l ç in in t a v r ı v e m u h a k e m e s i p e k
o lsa g e r e k t ir

1^7
 Y irm i İk inci Fasıl

Kon ak lam a Yerlerinde ve M erhalde Ordu

İçin Erzak Bulundurulm asına Dairdir

P a d i ş a h ı n r i k â b - ı â l is in e h a r e k e t e m r i v e r i lin c e k o n a k l a ­
n a n h e r m e n z il v e m e r h a l d e y e m v e e r z a k b u l u n m a d ı ğ ı t a k ­
d ir d e , u y g u n d ü ş m e d i ğ i h a l d e k ö y l ü l e r d e n p a r ç a p a r ç a a l ­
m a k g i b i y o l l a r d a n a n c a k n ic e z a h m e t le r le e m e k h a r c a n d ı ­
ğ ı n d a e l d e e d i le b iliy o r . P a d i ş a h ı n g ü z e r g â h ı o l a n b ü t ü n y o l,
k ö y , k o n a k l a m a y e r le r i , i k t a y a a i t m ü l k d a h i o l s a h a s s ’a d ö ­
n ü ş t ü r ü l e r e k r i b a t v e y e r l e şim a l a n ı o l m a y a n y e r le r e k o m ş u
k ö y le r in m a h s u l ü t o p l a n ı p ih t i y a ç h â s ı l o l d u ğ u n d a k u l l a n ı l ­
m a k ü z e r e e l k o n m a s ı v e b u iş iç in g e r e k s i n i m d u y u l m a d ı ğ ı n ­
d a r e a y a n ı n d i r l ik v e d ü z e n in b o z u l m a m a s ı v e y e m sı k ın t ısı­
n a d ü ş ü l m e m e s i iç in b u b u ğ d a y l a r ı n s a t ı l ı p e l d e e d il e n g e lir i
h â z in e y e k o y m a k g e r e k ir . B u , se fe r e a z m e d i l d i ğ i n d e o r t a d a
k a l a k a l m a m a k a m a c ı y l a u y g u la n ır .

139
 Y irmi Üçüncü Fasti

Ordun un İstihk ak ının Belirlenm iş

Olm asın a Dair

A sk e r e v e r i le c e k m a a ş v e i s t i h k a k k e sin b i r şe k il d e k a r a ­
r a b a ğ l a n m ı ş v e b e l ir l e n m iş o l m a l ıd ır . î k t a sa h i p l e r i i s t i h k a k ­
la r ın ı k a r a r a b a ğ l a n d ı ğ ı ü z e r e e l d e n a l m a l ı d ı t İ k t a s a h i b i o l ­
m a y a n g u l a m l a r ı n a l a c a ğ ı m i k t a r d a t a y i n e d i lm e l id ir ; h ü ­
k ü m d a r a iç le r i ısı n ıp g ö n ü l l e r i n d e o n a m u h a b b e t b e sl e m e l e ­
r i iç in m a a ş l a r ı n ı b i z z a t p a d i ş a h ı n v e r m e si e n m a k b u l y o l
o l u p y ı l d a ik i d e f a h u z u r a ç a ğ r ı l a r a k y a h u t z a m a n ı g e ld iğ in ­
d e i s t i h k a k l a r ı a y r ı l a r a k k e n d ile r in e su n u l m a lı d ı r . İ k t a v e r ­
m e y e r e k h e r k e s in r ü t b e l e r i n c e y ıl d a d ö r t d e f a ç a ğ ı r ı p m a a ş ­
la r ın ı h â z in e d e n n a k i t o l a r a k v e r m e k , o n l a r ı sır t ı p e k k a m ı
t o k t u t m a k , h e r d a i m h a z ı r v e n a z ı r b u l u n m a l a r ı n ı v e işle r i­
n e k o y u lm a la r ım s a ğ l a m a k k a d im p a d işa h la r ın t ö r e sin d e n
id i. Â m il l e r t o p l a d ı k l a r ı m a h p a d i ş a h m h â z in e si n e y ı ğ a r l a r ;
t o p l a n a n m a l o r a d a n g u l a m l a r a v e a sk e r l e r e d a ğ ı t ıl ı r d ı . G a ­
y e t l e g ü z e l o l a n b u y ö n t e m M a h m û d î l e r * h a n e d a n ı n d a h â lâ
u y g u la n m a k t a d ır .
İ k t a sa h i p l e r i n e , s o r u m l u o l d u ğ u n s ü v a r i b ir li ğ in d e ö l ü m
y a h u t b a ş k a b i r se b e p l e b ir n o k s a n l ı k v ü c u d a g e lir se g iz li t u t -

G a z n e lile r

141
 N iz am ü ’l-M ü lk

m a y a r a k d e r h a l b ir lik k o m u t a n m ı v a z i y e t t e n h a b e r d a r e t m e ­
si g e r e k t i ğ i sö y le n m e lid ir . Ö t e y a n d a n b ir lik k o m u t a n l a r ı
m a a ş l a r ı n ı a l d ı k l a r ı n d a v u k u b u l a c a k h a d is e l e r iç in a s k e r l e ­
r i n i t e t ik t e t u t m a l a r ı g e r e k t iğ i d e b ild ir ilm e lid ir . Y e r in e b a ş ­
k a b ir i t a h s i s e d i lsin d i y e b ir ö z r ü n d e n d o l a y ı işt e n g e r i k a ­
la n k işiy i v a k i t k a y b e t m e d e n b ild ir sin le r . B u n a m u g a y i r h a ­
r e k e t e d i ld i ğ i t a k d i r d e b ir lik r e isl e r i k ı n a n ı r v e a l ın m ı ş m a h n
t a z m i n a t ı a lın ır .

142
 Y irmi Dördün cü Fasıl

Ordun un Fark lı Irk ve Kavim lerden

Teşkiline Dairdir

O r d u n u n k a t ı ş ı k s ı z t e k b i r ı r k t a n t e şk i l o l m a s ı t e h lik e le r
d o ğ u r u n O r d u d a h e r s o y d a n a s k e r b u l u n m a s ı iç in ç a b a s a r f
e d ilm e lid ir . S a r a y d a 2 . 0 0 0 D e y l e m li v e H o r a s a n l ı n e fe r in
m u k i m b u l u n m a s ı z a r u r i d i r . E ld e k il e r in i k a m e si , g e r i k a l a n ­
l a r ı n t a k v i y e si g e r e k li d ir . B u n l a r d a n b a z ı sı n ı n G ü r c ü v e F a r s
Şe b a n k a r e l e r i n d e n o l m a s ı n d a h e r h a n g i b ir s a k ı n c a y o k t u n
Z i r a b u n l a r d a g a y e t l e m a k b u l so y d a n d ı r la r .

H ik â y e

O r d u su n u T ü r k , H o r a sa n lı, A r a p , H in d û , G û r î v e D ey -
le m lile r g i b i h e r k a v i m a s k e r d e n t e şk il e t m e k s u l t a n M a h -
m u d ’u n u y g u l a m a l a r ı n d a n id i . Se fe r e s n a s ı n d a h e r g e c e n ö ­
b e t e * g i d e c e k a s k e r l e r i n s a y ı sı t e sp i t v e h e r t a y f a y a b ir m a h a l
t a h s i s e d il ir id i. Y e k d i ğ e r i n d e n o l a n k o r k u la r ın d a n ö t ü r ü
h iç b ir b ö l ü k y e r l e r in d e n k ı m ı l d a m a y a c ü r e t e d e m e z , b ir b i r ­
le r in in k o l l a y a r a k u y u m a z l a r d ı . H i ç k i m s e y e “ f a l a n c a k a v i m
s a v a ş m e y d a n ı n d a p e k m ü l a y i m ” d e d i r t m e m e k iç in h e r k a ­

* M e t i n d e “ y a t a k " k e li m e si ge ç m e k t e d ir .

143
 N iz am iV l- M ü lk

v i m k e n d i h a y siy e t v e şe r e fin i k o r u m a k m a k s a d ı y l a e n iy isi ­

n i n k e n d il e r i o l d u ğ u n u i s p a t iç in c e n k g ü n ü d i şin i t ı r n a ğ ı n a
t a k a r d ı . S a v a ş ç ı e r le r in t ö r e s i b u m i n v a l ü z e r e o l d u ğ u n d a n ,
t a m a m ı y iğ it ç e , c a n l a b a ş l a v u r u ş u r id i. E ll e r i s i l a h l a r ı n a
d a v r a n d ı ğ ı n d a d ü ş m a n ı k a h r e t m e d e n t o p u k l a r ı ü st ü n e g e r i­
si n g e r i d ö n m e z l e r id i.
B ir o r d u d ü ş m a n a b i r y a h u t ik i d e f a g a l e b e ç a l ı p z a f e r k a ­
z a n d ı ğ ı n d a o n la r ı n 1 0 0 s ü v a r i s i b a s ı m l a r ı n 1 . 0 0 0 sü v a r i s i n i
t e p e l e r v e d a h i h i ç b ir m u z a f f e r o r d u k a r ş ı l a r ı n d a d i r e n e m e z .
B ö y l e c e c i v a r b ü t ü n o r d u l a r p a d i ş a h ı n h a şm e t i n d e n p u s a r a k
i t a a t k â r v e o n u n fe r m a n ı n a b o y u n l a r ı k ı l d a n in c e o lu r .

144
 Y irmi Beşinci Fasıl

Rehin A lm ak ve Rehinelerin Padişah

Dergâh ında Tevkifine Dairdir

H e n ü z i t a a t a k m a a l ı n m ı ş o l a n A r a p , K ü r t , D e y ie m v e
R u m e m ir le r i n e e v l a t y a h u t b ir a d e r le r i n d e n b ir in i b e r a b e r l e ­
r in d e 5 0 0 ’d e n a s l a d a h a a z o l m a m a k ş a r t ı y l a 1 . 0 0 0 n e fe r le
r e h in e o l a r a k d e r g â h a g ö n d e r m e le r i e m r e d i lm e li d i r . B ir yıl
s o n u n d a b u n l a r ı n y e r i n e g e le c e k o l a n l a r ı n g ö n d e r i l m e s i ş a r ­
t ı y la d a h a ö n c e k il e r in d ö n m e s i n e iz in v e r ile b ilir . P a d i ş a h a
k a r ş ı b ir i s y a n a m a n i o l m a k iç in e l d e k i r e h i n e le r in y e r i d o l ­
d u r u l m a d a n b ir y e r e g i t m e le r in e m ü s a a d e e d i lm e m e lid ir . P a ­
d i ş a h d e r g â h ı n d a d i r l i k d ü z e n v e ih t i y a ç d u y u l d u ğ u n d a d a r ­
d a k a l m m a m a s ı iç in D e y l e m î le ı ; K û h i y â n , T a b e r i s t a n , Şe -
b a n k a r e v e d e n g i i k t a , n â n - p â r e sa h i p l e r i n d e n d e a y n ı şe k il­
d e 5 0 0 n e fe r i k a m e t e m e c b u r t u t u lm a l ıd ır .

145
 Y irmi A ltın a Fasıl

Türkm enlerin H er Türlü Hizm ete

A lınm alarına Dairdir

Sa y ı l a r ı k ü ç ü m se n e m e y e c e k k a d a r ç o k o l a n T ü r k m e n l e r
h e r n e k a d a r b iz e b e z g in l ik g e t i r m iş le r se d e d e v le t ü z e r i n d e
h a t ı r ı s a y ı lı r d e r e c e d e h a k l a r ı v a r d ır . N i t e k i m d e v le t in k u r u ­
lu ş a ş a m a s ı n d a n ic e sı k ı n t ı la r g ö ğ ü s l e y e r e k h i z m e t t e b u l u n ­
m u şla r d ı r . D a h a s ı h ı s ı m a k r a b a d a n d ı r l a r . D o l a y ı s ı y l a o n l a ­
r ı n e v l a t l a r ı n d a n 1 . 0 0 0 ’in e m a a ş y a z ı lı p h e r d a i m h iz m e t t e
m e ş g u l e d ilm e lid ir le r . H i z m e t a d a b ı n ı v e s il a h t u t m a y ı ö ğ r e t ­
m e l i, i n s a n l a r l a k a y n a ş t ı r m a k , b u işe g ö n ü l k o y m a k , g u l a m -
1ar g i b i h i z m e t t e b u l u n m a k , ö n y a r g ı la r ı n ı k ı r m a k v e ih t i y a ç
g ö r ü l d ü ğ ü n d e 5 . 0 0 0 v e y a 1 0 0 . 0 0 0 n e fe r g u l a m l a r g i b i t a n ­
z i m v e t e ç h iz e d i le r e k g u l a m o l a r a k s a r a y d a b u l u n d u r u l m a ­
lıd ır . B u şe k il d e o n l a r d e v l e t t e n d e n a s i p l e r i n i a l a r a k h o ş n u t
k ı lı n ı r k e n m e l ik d e ö v g ü l e r i n e m a z h a r o lu n İ n ş a l l a h u T e â lâ .

147
 Y irmi Yedinci Fasti

Bendegânın îçtim ası ve

İşlerinin Tanzim ine Dair

O r d u d a g ö r e v l e n d ir il m iş o l a n b e n d e g â n o k a t ı şı g i b i b ir
ih t i y a ç h â sı l o l m a s ı d u r u m u n d a i ç t i m a y a ç a ğ r ı lır la r : B i r v a z i ­
fe iç in b i r y e r l e r e g ö n d e r il m e l e r in i n a r d ı n d a n işle r i b i t t i ğ i n d e
d e r h a l g e r i d ö n m e l id ir le r . K a t i fe r m a n ç ı k ı n c a b ir ik i t a l i m a t ­
l a k e n d il e r in e e m r e d i l d i ğ i şe k il d e h e r h a n g i b ir z a h m e t e m a ­
h a l v e r m e d e n h a r e k e t e g e ç m e lile r . B u n a m u k a b i l â b d â r , si-
lâ h d â r , ş a r a b d â r v e c â m e d â r y a h u t h a c ib l iğ e y a h u t e m ir li ğ e
y ü k se l m i ş g u l a m l a r g i b i d e r g â h t a i s t i h d a m e d i le n le r in b ir b a ­
z ı sı t e s p i t e d i l i p h e r g ü n h u z u r d a h a z ı r b u l u n m a l a r ı ; h e r g ü n
v i s â k t a n b e l ir le n e n sa y ı n ı n n ö b e t t u t m a s ı s a ğ l a n a r a k a y n ı
u y g u l a m a h a v a s iç in d e y a p ı l a r a k y ı ğ ı l m a n ı n ö n ü n e g e ç i lm iş
o lu r . Ö t e y a n d a n d i ğ e r g u l a m l a n n s a t ı n a l ı n d ı k l a r ı g ü n d e n
y a ş l ı l ı k d ö n e m l e r i n e k a d a r e ğ it im le r in e o l s u n t e r file r in e o l ­
s u n k a d i m z a m a n l a r d a n b e r i a z a m i ö z e n g ö st e r i l i r k e n g ü n ü ­
m ü z d e b u u su le r i a y e t e d i lm e m e k t e d ir . B i z e fe n d im iz in b u
d u r u m d a n h a b e r d a r o l m a l a r ı v e k i t a b ı n h e d e fi n e u l a ş m a s ı
iç in k o n u y a b i r n e b z e t e m a s e t m e k le i k t i f a e t t ik .

149
 Y irmi Sekizinci Fasıl

Saray Gulam lartm n Terfii ve İşlerinin

Tanzim ine Dairdir

i m d i , S â m â n î y â n z a m a n ı n d a g u l a m l a r l a ilg ili o l a r a k u y ­
g u l a n m a k t a o l a n g ü z e l b ir â d e t v a r id i. G u l a m ı n b u l u n d u ğ u
h i z m e t in ö l ç ü s ü , k a b i l i y e t v e l i y a k a t i n is p e t in c e t e d r ic e n p a ­
y e si y ü k se k i l m e k t e y d i . Ö r n e ğ i n b i r g u l a m s a t ı n a l d ı k l a r ı n d a ,
b ir y ıl b o y u n c a z e n d e n ic î k a f t a n v e y e ğ n i b ir ç iz m e y le k u ş a ­
n ıp p i y a d e o l a r a k r i k â b iç in i s t i h d a m e d i lir d i. B u sü r e z a r fın ­
d a b u g u l a m ı n g i z li d e n y a h u t a ç ı k t a n a t b in m e sin e m ü s a a d e
e d il m e z ; şa y e t b i n d i ğ i o r t a y a ç ı k a r s a c e z a l a n d ı r ı l ı r d ı . Ç i z ­
m e y le b u l u n d u ğ u b i r y ıllı k h i z m e t s ü r e s i d o l u n c a o t a ğ b a ş ı
h a c ib e , h a c i b d e d u r u m u p a d i ş a h ı n b ilg isin e a r z e d e r d i. A r ­
d ı n d a n a l t ı n a iş l e n m e m iş d e r id e n b ir e y e r v u r u l m u ş , s a d e d e ­
r id e n y u l a r l ı b i r T ü r k t a y ı v e r i lir d i. A t v e k a m ç ı y l a y e r in e g e ­
t ir d iğ i b ir y ıllık h i z m e t s ü r e s i d o l u n c a ik in c i se n e o n a b e lin e
k u ş a n m a s ı iç in k a l a ç û r a d ı v e r ile n k ılıç ; ü ç ü n c ü se n e h u z u r ­
d a k u ş a n m a k ü z e r e s a d a k v e k ı r b a n ; d ö r d ü n c ü se n e si n d e d a ­
h a h a s b ir e y e r , y ı ld ız l ı b i r g e m , b ir k a f t a n , h a l k a l ı b i r ç o m a k ;
b e ş in c i se n e sin d e k e n d i s i n e b e l in d e a s ı k b i r k a d e h ile şa k il ik
v e â b d â r l ı k b u y r u l u r ; a l t ı n c ı se n e c a m e d â r l ı k v a z if e sin i ü st ­
le n ir ; y e d in c i se n e t e k k i ş i l i k ç a d ı r b u y r u l a r a k s i y a h ip l ik le r ­
le ö r ü l m ü ş k e ç e b ir k ü l a h b a ş ı n d a . G e n c e iş i b i r k a f t a n sır ­

151
 N iz am ü ’l- M ü lk

t ı n d a , v i s a k b a ş ı u n v a n ı y la b ir t e p e li v e 1 6 k a z ı k l a k u r u l a n
ç a d ı r d a n s o r u m l u t u t u l u p e m r in e y e n i sa t ı n a l ı n m ı ş ü ç g u -
l a m v e r i lir d i. İ şt e b ö y le h e r se n e m a k a m v e m e v k ii , e m r in d e -
k il e r in s a y ı s ı v e d e r e c e s i h a y l - b a ş ı o l a n a d e k y ü k se lt il ir d i . L i ­
y a k a t , m a h a r e t v e c e sa r e t i , ö n e m l i m e se le l e r i n ü s t e si n d e n g e ­
lişi, h a m iy e t i v e h ü n k â r a b a ğ l ı lı ğ ı h e r k e sç e t a s d i k o l u n s a b i­
le o t u z , o t u z b e ş, k ı r k l a r ı n a v a r m a d ı k ç a k e n d is in e v il a y e t
id a r e si y a h u t b a ş k a d e v le t işi v e r i lm e z d i.
Sâ m â n î l e r i n b ir k ö l e si o l u p o n l a r ı n t e r b i y e si n d e n g e ç m i ş
o l a n A lp t ig in , h e n ü z 3 5 ’in d e H o r a s a n s i p â h s â l â r l ı ğ ı n a n a il
o l d u . Sâ m â n î le r i n b ü t ü n h a sl e t le r i n i k e n d in d e t a ş ı y a n A l p t i ­
g i n s ö z ü n ü n e r i, s o n d e r e c e v e fa d â r , â l i m v e b a si r e t li , h a l k l a
iy i g e ç i n e n , id a r e sin d e k il e r e m ü ş f i k , ih sa n s a h i b i , m i s a f i r p e r ­
v e r , y ü r e ğ in d e A l l a h k o r k u s u o l a n b ir isi id i. Y ı l l a r c a H o r â -
sâ n v e I r a k v i la y e t le r in d e h ü k m e d e n A l p t i g i n ’in h i m a y e s in d e
g u l a m o l a r a k g ö r e v l e n d ir il m iş 1 . 7 0 0 T ü r k k ö l e s i v a r id i.
G ü n le r d e n b ir g ü n S u l t a n M a h m u d ’u n b a b a s ı , Se b ü k t i -
g i n ’in d e a r a s ı n d a b u l u n d u ğ u T ü r k s o y u n d a n 3 0 g u l a m s a ­
t ın a ld ı. S e b ü k t i g i n ’in i k b a l v e t a l ih in in y a v e r g i t m e sin i n y e ­
g â n e se b e p le r in d e n b ir is i işt e b u A l p t i g i n ’in o n u s a t m a l m a ­
sıd ır . A l p t i g i n ’e “ v i s a k b a ş ı l ı k y a p a n f a l a n c a g u l a m ı n ö l d ü -
ğ ü ” n ü n h a b e r i v e r i ld iğ i v a k i t , Se b ü k t i g i n ’in sa t ı n a lın d ı ğ ın ın
h e n ü z ü ç ü n c ü g ü n ü id i , işt e o , A l p t i g i n ’in h u z u r u n d a k i b u
3 0 g u l a m a r a s ı n d a k e n d is i d e b u l u n u y o r d u . A l p t i g i n ’e ö le n
g u l a m ı n v i sâ k m ı n , t e ç h iz a t ın ın , h a y i v e r ü t b e si n in h a n g i g a ­
l a m a t e sl i m e t m e le r in i e m r e t m e si t a l e p e d i lin c e o n u n g ö z ü
S e b ü k t i g i n ’e ili şe r e k , “ Şu g u l a m c a ğ ı z a b a ğ ı ş l a d ı m . ” sö z ü n ü
sö y l e m i ş b u l u n d u . H a c i p : “ E fe n d i m iz , b u g u l a m c a ğ ı z ı a l a l ı
d a h a ü ç g ü n o l m a d ı ; b u m e r t e b e y e e r i ş m e s i iç in 7 y ı l h i z m e t
e t m e si g e r e k m e z m i, k e n d is in e b u d u r u m d a b u n la r ı n s u n u l ­
m a s ı m ü n a s i p d ü ş e r m i ? ” d e d i.
A lp t ig in : “ S ö z a ğ z ı m d a n ç ı k m ı ş v e b u g u l a m c a ğ ı z o n u
i şi t m iş v e i t ib a r e t m işt ir . İ h s a n ı m ih sa n d ır . B u n d a n ö z g e i şl e r ­
d e g e le n e k h e r n e id i y se s ü r d ü r ü l s ü n . ” d e d i. S o n r a s ı n d a o n a

152
 Siy asetn am e

a n c a k 7 y ıl h i z m e t n e t ic e si n d e h â sı l o l a b i l e c e k o v i s a k t a k ­
d im e d il d i . A lp t ig in k e n d i k e n d in e ; “ A n c a k y e d i y ıllık h iz m e -
lin g e t i r i si o l a c a k b ir r ü t b e n in ç i ç e ğ i h e n ü z b u r n u n d a , t o y b ir
R u la m c a ğ ı z a n a s i p o l m a s ı n ı n h i k m e t i n e o l a ? B e lk i d e k i ş i z a ­
d e v e i s t i k b a l v a a t e d e n , i k b a l b a s a m a k l a r ı n ı t ı r m a n a c a k b i­
r isid ir .” d iy e d ü ş ü n d ü k t e n s o n r a o n u i m t ih a n e t m e y e k o y u l ­
d u . H e r b a p t a n m e v z u b a h se k o n u e d ip o n a : “ Sö z k o n u su
e t t iğ im şe y e m u k a b e l e d e b u l u n .” d e r d i. Se b ü k t i g i n h e r şe y i
h a t a s ı z b ir şe k il d e t a s t a m a m b e y a n e d e r d i. A r d ı n d a n A lp t i­
gin o n a , “ V a r c e v â b ı g e t i r .” d e r ; Se b ü k t i g i n d e c e v a b ı , g ö t ü r ­
d ü ğ ü n d e n d a h a y a r a ş ı r b ir şe k il d e g e r i g e t i r i r d i. Sı n a m a l a r ı
n e t i c e sin d e o n u gü n b egü n d a h a m ü k e m m e l b u l a n A lp t i -
g i n ’in g ö n l ü n d e S e b ü k t i g i n ’e k a r ş ı b ir m u h a b b e t o l u ş u n c a ,
o n a â b d â r l ı k t a k d i m e d e r e k h u z u r u n d a h iz m e t fı r sa t ı v e r i p
1 0 y e n i g u l a m ı h a y li n e k a t t ı . Se b ü k t i g i n ’in g ü n d e n g ü n e t e r ­
fi e t m e s in i s a ğ l ı y o r d u .
Se b ü k t i g i n 1 8 ’in e b a s ı n c a h a y li n d e k i g u l a m l a r ı n sa y ısı
2 0 0 ’e u la şt ı . O t u r u p k a l k m a s ı , s ö y le şm e si, k â s e v e s o f r a a d a ­
b ı, a v v e ş a r a p m e c li si, o k a t ı şı v e g û y v u r u ş u , h a l k ı v e h a y li
id a r e e d i şi h e p A l p t i g i n ’e b e n z iy o r d u . H a y l i n d e k i l e r l e k a r ­
d e şle r g i b i g e ç i n ip g i d e r d i. E li n d e b ir e l m a o l s a o n u o n k iş iy ­
le b i r li k t e y e m e y i a r z u e d e r d i. H u y u n u n h o ş l u ğ u v e a h l a k ı ­
n ın p a k l ı ğ ı n d a n ö t ü r ü h e r k e si n s e v g i sin i k a z a n m ı ş t ı .

Hikâye

R i v a y e t o l u n u r k i , g ü n l e r d e n b i r g ü n A lp t ig in B e lh şe h ­
r i n d e a l ı n m a s ı i c a p e d e n v e r g iy i a l m a l a r ı iç in iç le r in d e S e ­
b ü k t i g i n ’in d e b u l u n d u ğ u 2 0 0 g u l a m t a y i n e t t i. O r a y a v a r ­
d ı k l a r ı n d a T ü r k m e n l e r ö d e n m e s i g e r e k e n v e r g iy i e k si k v e ­
r in c e g u l a m l a r s i l a h l a r ı n a d a v r a n a r a k o n l a r l a s a v a ş a t u t u ş u p
v e r g iy i g ü ç k u l l a n a r a k a l m a y a g i r i şt i k l e r in d e Se b ü k t i g i n :
“ K a t i su r e t t e b ö y l e s i b i r s a v a ş a g i r i ş i p b u işt e si z e y a r d a k ­
ç ı lık y a p m a m . ” d e d i .

153
 N iz am ü ’l-M ülk

Si la h a r k a d a ş l a r ı se b e b in i s o r u n c a :
“ H a ş m e t m e a p l a r ı b iz i b u r a y a c e n k e t m e k iç in d e ğ il, g e ­
li p a l ı n m a s ı i c a p e d e n v e r g iy i v e h a y v a n l a r ı a l m a m ı z iç in
g ö n d e r d i. B ir sa v a şa t u t u şu p k a t le d ilm e m iz z ü l a d d e d ilm e si­
n in y a n ı s ı r a h ü k ü m d a r ı n h a şm e t i n e h a le l ge t ir ir . K a l d ı k i
e fe n d im iz , ‘Siz e h a r p e t m e n iz i k i m e m r e t t i?’ d e r v e b iz h a y a ­
t ım ız b o y u n c a a y ıp la n m a k v e k ın a n m a k t a n k u r t u la m a y ız ,
o n u n p a y l a m a s ı n a t a h a m m ü l e t m e y e d e t a k a t g e t i r e m e y i z .”
Se b ü k t i g i n ’in b u sö z le r i k a h i r e k se r iy e t ç e k a b u l g ö r ü r k e n
g u l a m l a r a r a s ı n d a i h t i l a f ç ık t ı. N i h a y e t i n d e s a v a ş m a d a n g e ­
r i d ö n ü p A l p t i g i n ’in h u z u r u n a ç ı k t ı k l a r ı n d a , T ü r k m e n l e r i n
b a ş k a l d ı r ı p v e r g i v e r m e y e y a n a ş m a d ı k l a r ı b e y a n e d i lin c e ,
A lp t ig in : “ N e d e n si l a h ı n ı z a d a v r a n ı p g ü ç k u l l a n a r a k v e r g iy i
a l m a d ı n ı z ? ” d iy e s o r d u . G u l a m l a r : “ B i z s a v a ş m a y a n iy e t e t ­
t i k l â k i n Se b ü k t i g i n b iz e m u h a l e fe t e y le y ip c e n g e m ü s a a d e
e t m e y e r e k g u l a m l a r a r a s ı n a n i f a k s o k t u . H a l b ö y le o l u n c a
g e r i d ö n d ü k . ” d e d ile r .
A lp t ig in S e b ü k t i g i n ’e n e d e n ö y le y a p t ı ğ ı n ı , g u l a m l a n n s a ­
v a ş m a s ı n a iz in v e r m e d iğ in i s o r u n c a , Se b ü k t i g in :
“ Ş u se b e p le k i, e fe n d im iz b iz e s a v a ş m a y ı e m r e t m e m iş t i.
E ğ e r e fe n d im iz in e m r in e i t a a t e t m e se y d ik h e r b ir im iz k u l d e ­
ğ i l b ir e r e fe n d i o l u r id ik . B u d u r u m d a ş a y e t h e z i m e t e u ğ r a -
s a y d ı k , e f e n d im iz ‘Si z e k i m s a v a ş m a y ı e m r e t t i’ d i y e r e k b iz i
p a y l a r d ı v e k im se n in h a z r e t le r in in g a z a b ı n a m e c a l i y o k t u r .
E ğ e r o n l a r ı m a ğ l u p e t se y d ik b ü y ü k ih t i m a l o n l a r d a n b ir k ı s ­
m ı k a t le d i li r d i v e b u d a t a k d i r v e ş ü k r a n a ş a y a n o l m a k b ir
y a n a , ü s t ü m ü z d e b ir le k e o l a r a k k a lı r d ı . Ş u h a l d e d il e r se n iz
v a r ı p c a n s i p a r a n e c e n k e d e r e k v e r g i y i a l a l ı m . ” d e d i.
A lp t ig in b u sö z le r d e n h o şl a n ı p : “ D o ğ r u sö y l ü y o r .” d i y e ­
r e k Se b ü k t i g i n ’in e m r in e 3 0 0 g u la n a l ık b i r h a y i v e r e r e k r ü t ­
b e si n i t e r fi e t t i.
H o r â s â n e m ir i N u h b in M a n s û r v e fa t e d i p c i h a n d a n g ö ­
ç ü n c e A lp t ig in N i ş u b u r ’d a id i. E k â b i r v e ü m e r â - y ı h a s s B u -
h â r a ’d a n A lp t ig in ’i v a z iy e t t e n b ir k â s ı d ile ş ö y le h a b e r d a r e y ­

154
 Siy asetn arn e

le d ile r : “ H ü k ü m d a r l ı k t a h t ı n d a k im se k a l m a m ı ş , i k t id a r b o ş ­
lu ğ u m e y d a n a g e lm işt in P a d i ş a h ı n g e r i d e 3 0 y a ş ı n d a b ir b i r a ­
d e r i v e h e n ü z 1 6 y a ş ı n d a b i r e v la d ı k a lm ışt ır . K i m i e m r e d e r ­
se n t a h t a o n u o t u r t u r u z . Z i r a m e m le k e t in e s a s h a m i si se n -
s i n .” A lp t ig in t e z e ld e n k e n d i k â s ı d ı y l a şö y le h a b e r y o ll a d ı:
“ H e r ik is i d e t a h t a v e h ü k ü m d a r h ğ a la y ı k v e la z ı m o l u p h e r
ik isi d e h ü n k â r ı m ı z ı n a il e sin d e n d ir . L a k m m e l ik i n b i r a d e r i fe ­
le ğin ç e m b e r in d e n g e ç m i ş , h e r k e si h a k k ı y l a t a n ı y ı p k ı y m e t v e
r ü t b e le r in i iy i b e l le m iş, h e r k e se h a k e t t iğ i it ib a r ı g ö st e r e n t e c ­
r ü b e li b ir k işid ir . M e l i k i n o ğ l u ise c i h a n g ö r m e m i ş h e n ü z t o y
[■ )ir ç o c u k t u r . H a l k a g ü z e l m u a m e l e e y le m e y e c e ğ i n d e n , m e m ­
le k e t v e h ü k ü m d a r l ı k d a v a s ı n d a n h a b e r si z o l m a s ı n d a n ç e k i­
n ir i m . E n d o ğ r u s u t a h t a m e l ik i n b ir a d e r in in g e ç m e s i d i r ” E r ­
t e si g ü n o l u n c a b u m i n v a l d e b i r m e k t u p d a h a k a l e m e a l a r a k
y o ll a d ı . B e ş g ü n ü n n ih a y e t in d e b ir k â s ı d ç ı k a g e le r e k p a d i ş a ­
h ın o ğ l u n u n t a h t a g e ç t iğ i m ü jd e si n i v e r d i. A l p t i g i n g ö n d e r d i ­
ğ i ik i m e k t u p t a n ö t ü r ü t e l a ş a k a p ı l a r a k : “ A l ç a k h e r i fle r ! M a ­
d e m k i b il d iğ in iz i o k u y a c a k t m ı z n e d iy e b e n im le i st iş a r e e t t i­
n iz ! K a l d ı k i o ik i m e l ik z a d e n in b a ş ı m g ö z ü m ü st ü n d e y e r l e ­
r i v a r . Y a z d ı k l a r ı m o r a y a v a r m c a m e l ik in o ğ l u b a n a g ö n ü l
k o y a r a k , iç in d e b a n a k a r ş ı k i n b e sle y e c e k t in K ö t ü m a k s a t g ü ­
d e n l e r e d e g ü n d o ğ u p m e l ik i n o ğ l u n u b a n a k a r ş ı t a h r i k e d e ­
c e k le r d in ” d iy e sö y le n e r e k , ik i k â s ı d ı d a h a C e y h u n ’d a n g e ç ­
m e z d e n e v v e l y a k a l a y ı p g e r i ç e v ir m e u m u d u y l a 5 c e m m â z e -
y i y o l a ç ı k a r d ı . Sü r a t l e y o l a k o y u l a n k â s ı d m b ir in e A m û ç ö ­
l ü n d e y e t i şt i le r se d e d iğ e r i C e y h u n ’u ç o k t a n g e ç m iş t i .
A l p t i g i n ’in m e k t u b u B u h â r a ’y a v a r m c a m e l ik i n o ğ l u v e
y a n d a ş l a r ı g a y e t le r a h a t s ı z o l a r a k “ A l p t i g i n ’i n b u m e l ik i n b i ­
r a d e r i le h in d e k i fi k i r b e y a n ı p e k m ü n a s e b e t s i z b ir k a r a r d ı n
M ir a sı n b a b a d a n o ğ u la k a ld ığ ın ı id r a k e d e m e m iş.” d iy e d i­
y e A l p t i g i n ’i m e l ik in o ğ l u n d a n iy ic e s o ğ u t t u l a n A l p t i g i n h e r
n e k a d a r ö z r ü n ü b e y a n e d i p o n a b a ğ l ı l ı ğ m ı s u n a n n â m e le r
k a l e m e a l a r a k a r m a ğ a n l a r y o l l a s a d a h i ç b ir şe k i l d e m e l i k z a ­
d e n i n g ö n l ü n ü a l a m ı y o r d u . F e s a t ç ı l a r n i f a k t o h u m u n u sa ç -

155
 N iz am ü ’l-M ü lk

t ı k l a n iç in n e fr e t v e d ü ş m a n l ı k g ü n b e g ü n a r t m a k t a y d ı . A lp -
t i g i n ’i ö m r ü n ü n s o n g ü n le r in d e A h m e d b in S â m â n î sa t ı n a l ­
m ı ş id i . A h m e d b in S â m â n î v e fa t e d i n c e u z u n y ı l la r N a s r b in
A h m e d ’in , N a s r fa n i c i h a n d a n g ö ç ü n c e N u h b in N a s r d ö n e ­
m in d e o n u n h iz m e t in d e b u l u n a r a k u z u n y ı l la r H o r a s a n si-
p a h - s â l â r l ı ğ ı n ı ü st le n d i. N u h b in N a s r d a ö l ü n c e b u M a n s u r
b in N u h b a b a s ı n ı n y e r in e t a h t a g e ç t i. î ş t e b ö y l e M a n s u r ’u n
t a h t a g e ç i şi ü z e r in d e n 6 y ıl g e ç m e si n e , A lp t ig in b ir se r v e t
h a r c a m a s ı n a , e lin d e n g e le n a z a m i g a y r e t i s a r f e t m e si n e r a ğ ­
m e n k a t i su r e t t e M a n s u r ’u n g ö n l ü n ü a l a m ı y o r d u . B u a r a d a
v e k i l d â r l a r B u h â r a ’d a h a z r e t in h u z u r u n d a o lu p b it e n d e n
m e k t u p y o l u y l a A l p t i g i n ’i h a b e r d a r e d i y o r l a r d ı .
S o n u n d a n i fa k ç ı l a r M a n s u r b in N u h ’a şö y l e d e d ile r :
“ A l p t i g i n ’i o r t a d a n k a l d ı r m a d ı k ç a ö z g ü r b ir h ü k ü m d a r o l a ­
m a y a c a k , h ü k m ü n ü sü r e m e y e c e k si n . E lli y ıl v a r k i H o r â s â n
A l p t i g i n ’in h â k i m iy e t in d e d i r . Se r v e t le r b ir ik t ir m e k t e , m a l l a r
y ı ğ m a k t a d ı r . A sk e r le r i o n u n a ğ z ı n d a n ç ı k a c a k b ir sö z e k u l a k
k e silm işle r . O n u d e r d e s t e d e r s e n h â z i n e l e r in a ğ z ı n a k a d a r
d o l a r v e se n in d e b ö y le c e iç in r a h a t e d e r . M ü n a s i p o l a n ş u ­
d u r ; o n u t a h t a g e ç t ik g e ç e li d e r g â h ı m ı z a v a r ı p b i a t i m t a z e l e ­
m e d i ğ i b a h a n e si y le b u r a y a d a v e t e d e r ş ö y le d e r i z : ‘B i z se n i
c a n ü g ö n ü l d e n a r z u e t m e k t e ; se n i b i r b a b a g i b i g ö r m e k t e ­
y iz . S a l t a n a t v e m ü l k ü m ü z se n in le a b a d d ı r ! B u n c a d e d i k o d u
h u z u r u m u z a v a r m a d ığ ın d a n k a y n a k la n m a k t a d ır . Sa n a o la n
i t i m a d ı m ı z g ü ç le n sin , n if a k ç ı la r ı n sö z le r i k u r s a k l a r ı n d a k a l-
sm d i y e t e z e ld e n h u z u r u m u z a v a r ı p d e r g â h ı m ı z d a g ö r d ü ğ ü n
k u s u r l a r ı ı sl a h e d e si n .’ N i h a y e t b u r a y a g e ld iğ in d e o n u y a ln ı z
g ö r ü ş m e y e d a v e t e d i p b o y n u n u v u r m a la r ı n ı e m r e d e r s i n .”
E m i r M a n s u r b u n i fa k ç ı l a r ı n a y n e n d e d i ğ i g i b i h a r e k e t
e d i p k â s ı d y o l l a y a r a k A l p t i g i n ’i d e r g â h ı n a d a v e t e t t i. C a s u s ­
l a r A l p t i g i n ’i v a z iy e t t e n h a b e r d a r e y le d ile r : A l p t i g i n o r d u s u ­
n a B u h â r a ’y a d o ğ r u h a r e k e t e m r i v e r d i. E m r i n d e t a k r i b e n
3 0 0 .0 0 0 k işilik o r d u su , c ü m le H o r â sâ n e m ir le r i y le N i ş a -
b u r ’d a n y o l a ç ı k a r a k S e r a h s ’a v a r d ı . B u r a d a ü ç g ü n k o n a k ­

1S6
 Siy asetn am e

l a d ı k t a n s o n r a h e m e n e r t e si g ü n b ü t ü n o r d u k o m u t a n l a r ı n ı
y a n m a ç a ğ ı r a r a k : “ Siz le k o n u ş a c a k b i r m e se l e m v a r . Y a ln ız
c e v a b e n h a k i k a t t e n b a ş k a b ir şe y sö y l e m e y in iz . Z i r a d iy e ­
c e k le r im h e p im iz i n se l a m e t i iç in d ir .”
H e p s i : “ E m r i n i z b a ş ı m ı z ü s t ü n e . ” d e d ile r .
A lp t ig in : “ H o r â s â n e m ir in in b e n i n e d e n ç a ğ ı r d ı ğ ı h u s u ­
s u n d a b ir fik r in iz v a r m ı ? ”
E m ir le r : “ Sa n ı r ı z o n a b ia t in i z i t a z e l e m e k g a y e si y le siz i
d a v e t e d e r . Z i r a siz e b a b a s ı g ö z ü y le b a k m a k t a d ı r . ” c e v a b ı n ı
v e r d ile r .
A lp t ig in şö y le d e d i: “ N e m ü n a s e b e t ! H a l t e t m işsi n iz !
Sa n d ı ğ ı n ı z g i b i d e ğ ild ir . B u v e le t b a ş ı m ı g ö v d e m d e n a y ı r m a k
iç in ç a ğ ı r m a k t a d ı r . T a h t a l i y a k a t i o l m a y a n b u ç o c u k b e n i m
k a d r ü k ı y m e t im i d e b ilm e z . 6 0 y ıl v a r k i v a r o l a n b u s a l t a ­
n a t ı o n l a r n a m ı n a k o l l a d ı ğ ı m a siz şa h it si n iz . O n l a r a k a s t e ­
d e n T ü r k ist a n h a n la r ın ı k a ç k e r e b o z g u n a u ğ r a t a r a k m e m ­
le k e t l e r i n i s a v u n d u m . D ö r t y a n d a n p a t l a k v e r e n H a r ic il e r i
t e p e l e d im . O n l a r ı n s a v u n m a s ı n ı h a k k ı y l a e d a e d i p s a h i p o l ­
d u ğ u s a l t a n a t ı b a b a s ı v e d e d e s i iç in m u h a f a z a e y le y e r e k o n ­
l a r a a s l a is y a n b a y r a ğ ı a ç m a m a m ı n şu m ü k â f a t ı b a ş ı m ı g ö v ­
d e m d e n a y ı r m a k o l a c a k t ı ! B u s a l t a n a t b ir v ü c u t , b u v ü c u ­
d u n b a ş ı d a b e n i m ! B a ş g i d e r s e b e d e n b o ş a d ı r ! Ş u h a l d e siz
n a s ı l u y g u n g ö r ü r s ü n ü z ? B u şe r r in h a l ç a r e s i n e o l a ? ”
A lp t ig in sö z le r i n i b i t i r d i k t e n s o n r a e m ir le r : “ B u işi a n c a k
k ılı ç p a k l a r ! O n u n y ü r e ğ i n d e b u k in b a k i k a l d ı k ç a b iz e o n ­
d a n b ir şe y b e k l e m e k d ü ş m e z ! Ş u e lli y ı l d ı r se n o l m a s a y d ı n
ş u s a l t a n a t e lle r in d e n ç ı k a r g i d e r d i . C ü m l e m i z s a n a ş a h i t v e
a ş i n a d ı r k i s a h i p o l d u ğ u m u z şu n â n - p â r e , m a k a m m e v k i, ih ­
t i ş a m v e v i la y e t e se n in s a y e n d e e r iş t ik , se n in s a y e n d e h a t ır ı
sa y ı lı r k im se l e r a r a s ı n a g i r d i k . H e p i m i z s e n d e n y a n a y ı z . H o ­
r â s â n , I r a k , H a r e z m v e N i m r û z e m ir le r i n i z i b e k le r ! M a n s u r
b in N u h ’u n h ü k ü m d a r l ı ğ ı n ı t a n ı m a d ı ğ ı m il a n e t v e t a h t ın ı
e le ge ç ir . C ü m l e m i z e m r i n e a m a d e y i z . E ğ e r a r z u e d e r se n B u ­
h a r a v e Se m e r k a n d ’ı o n a b a ğ ı ş l a ; y o k s a o r a l a r ı d a z a p t e t !”

157
 N iz am ü ’l- M ü lk

E m ir le r in b u ş e k il d e k i c e v a b ı n ı d u y a n A lp t ig in b ü y ü k b ir
iş t i y a k l a : “ A ll a h gü n a h la r ın ız ı b a ğ ışla sın , h a k k a n iy e t t e n
ö t ü r ü b ö y le k o n u ş t u ğ u n u z u b il iy o r u m . Siz d e n d e b u n u b e k ­
le r d im . T a n r ı a z z e v e c e lle m ü k â f a t ı n ı z ı h a y ı r la v e r s in , b u ­
g ü n l ü k g i d in iz , y a r ı n o l a h a y r o l a !” d e d i. O v a k i t t e A lp t i-
g i n ’in e m r in d e is t e r se 1 0 0 . 0 0 0 n e fe r d a h a e k le y e b ile c e ğ i t a m
t e k m il b ir o r d u v a r id i.
A l p t i g i n e r t e si g ü n e m ir le r i n g e lm e si iç in ç a ğ r ı d a b u l u n ­
d u . C ü m l e e m ir le r b a r g â h a v a r ı n c a A lp t ig in d ı ş a r ı ç ı k ı p m a ­
k a m ı n a k u r u l d u . B i r sü r e m e c li si sü z d ü k t e n s o n r a : “ B e n i m ­
le g ö n ü l b ir liğ i iç in d e o l u p o l m a d ı ğ ı n ı z ı a n l a m a k , b a ş ı m a b i r
h a l g e ld iğ in d e t a k ı n a c a ğ ı n ı z t a v r ı ö ğ r e n m e k iç in siz i s ı n a m a k
m a k s a d ı y l a o sö z l e r i s a r f e t m iş t im . Ş u h a l d e siz si z e y a r a ş ı r
o l a n ı h e la l s ü t e m m iş l iğ i n iz d e n ö t ü r ü d il le n d ir d i n iz . G ö n l ü m
siz d e n r a z ıd ır . B u ç o c u k m ü m e y y iz o l m a d ı ğ ı n d a n , s a l t a n a t ı n
k ö k ü n ü k a z ı y a c a k b i r k a ç n e i d ü ğ ü b e lir si z e g ö n ü l v e k u l a k
v e r d iğ i n d e n , ş a n ı m a h a le l g e t i r ip b a n a d ü ş m a n k e si l e r e k k a ­
n ım a s u s a d ı ğ ı n d a n v e iş le r ç ı ğ r m d a n ç ı k t ı ğ ı n d a n ö t ü r ü g a z a
e y le m e k n i y e t in d e y im . E lb e t t e b u s a l t a n a t ı o n u n e li n d e n a l ı p
t a h t a a m c a s ı n ı g e ç i r e b il e c e k y a h u t id a r e y i b i z z a t k e n d i e l im e
a l a b i l e c e k k u d r e t t e y im . L â k i n c ü m l e â l e m in ‘A l p t i g i n 6 0 s e ­
n e Sâ m â n î l e r i n h iz m e t in d e b u l u n d u v e n ih a y e t e fe n d ile r i n in
e v l a t l a r ı n a h a s ı m o l d u ; is y a n b a y r a ğ ı m a ç ı p z a v a l l ı ç o c u ğ a
k ı y a r a k e l in d e n s a l t a n a t ı k a p t ı ’ d e m e le r in d e n k a y g u l a n m a k -
t a y ı m . Ö m r ü m b o y u n c a iy i b i r n a m sa l m ı ş ı m . B i r a y a ğ ı m
ç u k u r d a ş u h a li m le b ö y le si b ir iş e g i r i şi r se m ş a n ı m a le k e g e ­
lir. Si z v e c ü m l e â l e m b e n i m m a s u m o l d u ğ u m u v e a s ı l k a b a ­
h a t i n E m i r M a n s u r ’d a o l d u ğ u n u , n i y e t im in h e n ü z m ü m e y ­
y iz o l m a y a n b i r ç o c u k o l d u ğ u iç in t a h t ı o n d a n a l ı p m e l ik i n
k a r d e ş i n e v e r m e k o l d u ğ u n u h e r n e k a d a r siz v e c ü m l e â l e m
b ilse d e m e se le b a şı m ı z ı a ğ r ı t a c a k t ı r . M e y d a n a g e le n h a d i s e ­
d e n â l e m h a l k ı h a b e r d a r o l a c a k t ı r . Şa y e t g i d i p o n u g ö r m e z
is e m d e b u ş a y i a l a r o r t a d a n k a l k m a z v e b u ç o c u ğ u n şir r e t i
g ü n b e g ü n a r t a r . E ğ e r H o r a s a n ’ı t e r k e d i p b a ş k a b i r ü c r a y a

158
 Siy asetn am e

ç e k il se m n i f a k ç ı l a r b a n a d a i r ç e n e le r in i k a p a y a c a k l a r d ı r . Y i­
y e c e k e k m e ğ i m v a r is e h a y a t ı m ı n g e r i k a l a n ı n ı se l a m e t iç in ­
d e g e ç i r e y im . Ö m r ü m ü n s o n d e m i n d e M ü s l ü m a n l a r a d e ğ il
d e k ü f f a r a k ılıç ü ş ü t e y i m d e a h ir e t s e v a b ı n a n a i l o l a y ı m , i m ­
d i e y o r d u e m ir le r i ! H o r â s â n , I r a k v e M a v e r a ü n n e h r E m ir
M a n s u r ’u n h â k im i y e t i a l t ı n d a d ı r v e siz a l a y ı n ız E m i r M a n -
su r ’u n a sk e r le r is in iz v e b e n siz i o n u n a d ı n a h i m a y e e t m e k ­
t e y d im . K a l k ı n v e d e r g â h ın a v a r a r a k on u z i y a r e t e d i n iz ,
m e n şu r u n u z u y e n ile y i n iz . S o n r a t e k r a r g ö r e v i n iz in b a ş m a
d ö n ü n ü z . B a n a g e li n c e , H i n d i s t a n ’a v a r ı p g a z a v e c i h a d a k o ­
y u l a c a ğ ı m . Şa y e t ö l ü r s e m şe h it , s a ğ k a l ı r d a m u v a f f a k o l u r ­
s a m İ s l a m ’ın iz z e t i v e c e n n e t ü m i d i v e A l l a h ’ın r ı z a sı n ı u m a ­
c a ğ ı m . İ y iy se m d e k ö t ü y s e m d e H o r â s â n e m ir i a r t ı k r a h a t o l ­
su n v e b u fit n e g a y r ı d i n s i n !” d i y e r e k a y a ğ a k a l k t ı v e v e d a
e t m e k v e h e la ll ik d il e n m e k iç in e m ir le r i n t e k t e k y a n m a g e l ­
m e si n i ist e d i. E m i r l e r h ü n g ü r h ü n g ü r a ğ l a m a y a b a ş l a d ı l a n
G ö z y a ş l a r ı iç in d e b ir b i r l e r in e s a r ı l a r a k v e d a l ı ş t ı k t a n s o n r a
A lp t ig in s e r a - p e r d e sin e ç e k ild i.
B ü t ü n b u n l a r a r a ğ m e n h iç k i m s e A l p t i g i n ’in b ö y le H o r a ­
s a n ’ı b ı r a k ı p H i n d i s t a n ’a g i d e c e ğ i n e i n a n m ı y o r d u . Z i r a H o ­
r â s â n , I r a k v e M a v e r a ü n n e h r ’d e 1 . 0 0 0 ’d e n f a z l a m a m u r k ö ­
y ü , 1 . 0 0 0 . 0 0 0 k o y u n u , 1 0 0 . 0 0 0 ’d e n f a z l a a t , d e v e v e k a t ır ı
v a r d ı . A y r iy e t e n iç in d e b ir s a r a y v e k ö ş k ü b u l u n m a y a n şe h ir
y o k t u . B u n c a şe y i b ı r a k ı p n a s ı l g i d e b i l i r d i , b e l k i d e ö y le si n e
sö y l e m i ş o l a b il e c e ğ in i d ü şü n d ü le r .
E r t e s i g ü n , g ü n d o ğ a r k e n k ö s se sle r i d u y u l d u ; A lp t ig in ’in ,
a sk e r l e r i v e g u l a m a n - ı h a s s ı y l a b ü t ü n v a r ı n ı y o ğ u n u , m a lı n ı
m ü l k ü n ü a r d ı n d a k o y u p B e lh t a r a f ı n a g ö ç e t t iğ i g ö r ü l d ü . D i ­
ğ e r y a n d a n c ü m l e e m ir le r d e B u h â r a y o l u n u t u t t u la r ,
A l p t i g i n H i n d i s t a n ü z e r in e a k ı n e t m e k m a k s a d ı y l a M a -
v e r a ü n h e h r , H u t t e i â n , H o r â s â n , H e r a t , I r a k v e B e lh ’e m ü ­
c a v i r b ö l g e l e r d e n g a z a y a ç ı k m a y a n iy e t i o l a n l a r m t o p l a n ­
m a s ı iç in v a r d ı ğ ı B e lh ş e h r i n d e ik i a y k a d a r k o n a k l a d ı . D i ­
ğ e r y a n d a n if t ir a c ı v e n i f a k ç ı l a r d a E m i r M a n s u r ’a , “ A lp t i-

159
 N iz am ü 'l- M ü lk

g i n , n e t i l k i d i r o ! O n u t e p e l e m e d i k ç e si z e b u d ü n y a d a r a h a t
y o k ! O n u k ı s k ı v r a k y a k a l a m a s ı iç in a r d ı n d a n s a ğ l a m b i r o r ­
d u y o l l a m a l ı . ” d i y e r e k a k l ı n ı ç e l m e l e r i s o n u c u B u h â r a ’d a n
B e lh t a r a f ı n a b ir e m ir k o m u t a s ı n d a 1 6 . 0 0 0 n e fe r li k , h e p s i
a t lı b ir o r d u y o ll a d ı la r . O r d u T i r m i z ’e v a r ı p C e y h u n ’d a n
g e ç m e y e k o y u l u r k e n , A lp t ig in B e l h ’t e n H u l m t a r a f ı n a d o ğ ­
r u il e r l e m e k t e y d i. B e lh ile H u l m a r a s ı n d a H u l m b o ğ a z ı d e ­
n e n 4 f e r s a h l ı k b ir k o y a k m e v c u t t u r . B u k o y a k t a s a ğ l ı s o l l u
o l a r a k d e r e l e r v e k ö y l e r y e r a l m a k t a d ı r . G a z a y a ç ı k m a n iy e ­
t iy l e m u h t e l i f d i y a r l a r d a n k e n d i s i n e k a t ı l a n 8 0 0 s ü v a r i g a z i
ile A l p t i g i n işt e b u k o y a k t a k a r a r g â h ı n ı k u r a r a k , e m r i n d e
b u lu n a n h e p si g ö z ü k a r a 1 .2 0 0 T ü r k k ö le sin d e n h a s g u la m -
la r m ı se ç ip 2 0 0 T ü r k c e n g â v e r i g ö z c ü o la r a k b o ğ a z ın b a şı­
n a k o n u şla n d ır d ı.
H o r a s a n e m ir in in o r d u s u b u m e z k û r m a h a l l e g e lin c e b o ­
ğ a z ı n y a m a c ı n d a k i v a d iy e k a r a r g â h k u r d u . B o ğ a z ı g e ç e m e ­
y e c e k l e r in d e n ö t ü r ü ik i a y k a d a r o şe k il d e k o n a k l a d ı l a r . İ k i
a y s o n u n d a n ih a y e t g ö z e t l e m e n ö b e t i s ı r a s ı S e b ü k t i g i n ’e g e l­
d i. Se b ü k t i g i n b o ğ a z ı n u c u n a v a r ı p k o l a ç a n e d i n c e s a h r a n ı n
b a ş t a n b a ş a a sk e r le r i n k a r a r g â h ı y l a k a p l ı o l d u ğ u n u v e o n l a ­
r ın g ö z c ü le r in i g ö r d ü . K e n d i k e n d in e : “ E fe n d i m i z A l p t i g i n ,
c ü m l e H o r â s â n , I r a k , M a v e r a ü n n e h r o n c a se r v e t i, v a r i d a t ı y ­
la H o r â s â n e m ir in e b ı r a k ı p k ü f f a r ile g a z a iç in y o l l a r a k o y u l ­
m u ş k e n b u n l a r A l l a h ’t a n â r e t m e d e n , k a d r ü k ı y m e t in i g ö ­
z e t m e d e n h â l â o n u n k a n ı n a s u s a y ı p b u r a l a r a g e lm iş l e r .” d i ­
y e r e k b e r a b e r in d e k i g u la m la r a d ö n d ü v e : “ İş b a şa d ü şm ü ş­
t ü r , T a n r ı a z z e v e c e lle m a z l u m l a r ı n y a n ı n d a d ı r v e b u n l a r z a ­
lim l e r i n t a k e n d ile r id ir . E fe n d i m i z A l p t i g i n ’in h o ş u n a g i t s in
g i t m e sin , g ü n b u n l a r a d a v r a n m a g ü n ü d ü r . G ö r e l i m g ü n b iz e
n e g ö s t e r e c e k !” d iy e r e k m a iy e t in d e k i 3 0 0 g u l a m l a H o r â s â n
e m ir in in g ö z c ü le r in e t a a r r u z a g e ç m e si y l e o n l a r ı h e z i m e t e u ğ ­
r a t m a s ı b ir o l d u . A r d ı n d a n o r d u g â h l a r ı n a ile r le y e r e k s i l a h l a ­
r ı n a d a v r a n m a l a r ı n a v a k i t b ı r a k m a d a n 1 . 0 0 0 ’d e n f a z l a n e ­
fe r i t e p e le d i . H o r â s â n e m ir in in o r d u s u s a v a ş n iz a r m a l ı n c a

160
 Siy asetn am e

Se b ü k t i g in a sk e r le r i y le b o ğ a z ı n b a ş ı n a d ö n d ü . İ şt e b ö y le si
b ir t e c h i z a d a o n l a r d a n b ir k ı sm ı n ı k ılı ç t a n g e ç i r d i.
D u r u m u h a b e r a l a n A lp t ig in S e b ü k t i g i n ’e :
“ N e d e n a c e l e e t t in .?” d e d i.
Se b ü k t i g in :
“ E fe n d i m , a r t ı k sa b r ı m ı z t ü k e n m iş t i. B u işi s a b ı r d e ğ il
k e sk in k ı lıç p a k la r . Ş u c a n b e d e n im iz d e o l d u k ç a e fe n d im iz e
fe d a e d e r iz . G ö r e l i m m e v l a m n e y le r .” d e d i.
A lp t ig in :
“ M a d e m ö y le işi b u n d a n b ö y le d a h a sı k ı t u t m a k g e r e k in
İ m d i ç a d ı r l a r ı s ö k ü p , y ü k le r i b a ğ l a m a l a r ı n ı sö y l e y i n . Y a t sı
n a m a z ı n ı e d a e t t i k t e n s o n r a y ü k le r d a r b o ğ a z d a n ç ı k a r ı l m a k
ü z e r e h a r e k e t e m r i v e r i lsi n . T o ğ a n e n g ü z i d e 1 . 0 0 0 e r iy le
k im se y e g ö r ü n m e d e n s a ğ d a k i f a l a n c a v a d i y e g e ç s in v e se n
Se b ü k t i g i n , 1 . 0 0 0 b a h a d ı r e r in le s o l d a k i f a l a n c a v a d i y e g i d e ­
sin v e b a n a g e lin c e , b e n l e v a z ı m a t v e 1 , 0 0 0 sü v a r i y le b o ğ a z ­
d a n ç ı k ı p o v a d a n m e v z il e n e c e ğ im . O n l a r e r t e si g ü n o r t a l ı k ­
t a k i m se y i g ö r e m e y i n c e b e n i m k a ç t ı ğ ı m a h ü k m e d e r e k a t l a r ı ­
n a b in i p a r d ı m ı z a d ü şe r l e r . N i h a y e t d a r b o ğ a z a g e ld ik l e r i n ­
d e b iz i b u l a m a y a c a k l a r ı n d a n ö t ü r ü siz ç a p r a z k o l d a n s a l d ı ­
r ı y a g e ç e r e k k ı l ı ç l a r ı n ı z a d a v r a n ı p t e p e l e r in e ç ö k ü n . V a k it
ç a t ı n c a h e n ü z b o ğ a z a v a r m a m ı ş o l a n g ü r u h k a ç m a y a y e lt e ­
n e c e k t ir . B u d u r u m d a o n l a r a y o l v e r e r e k k a ç m a l a r ı n a m ü ­
s a a d e e d e r iz . S o n r a b iz d e o r d u g â h l a r ı n a k o n u p c ü m l e g a n i ­
m e t le r in e e l k o y a r ı z . ”
A y n e n d e d ik le r i g i b i y a p a r a k b o ğ a z d a n ç ık t ıla r . B ir e r t e si
g ü n H o r â s â n o r d u s u m ü s e l l a h b ir ş e k il d e s a v a ş d ü z e n i a l a ­
r a k b o ğ a z ı n u c u n a g e ld iğ in d e k i m se c i ğ i g ö r e m e d il e r . B o ğ a z ­
d a n b ir fe r s a h iç e r i d a h p o r t a l ı k t a A l p t i g i n ’d e n b ir e se r b u l a ­
m a y ın c a on un k a ç t ığ ın a k an aat g e t ir d ile r . D ah a so n r a ,
“ H a y d i p e şle r in e d ü ş e l i m , o n l a r a o v a d a y e t i şi p A l p t e g i n ’i
k ı s k ı v r a k y a k a l a y ı p k ö k l e r i n i k a z ı r ı z . ” d e y ip o r d u n u n ö n ü ­
n e g ö z d e a d a m l a r ı n ı k o y a r a k s ü r a t l e h a r e k e t e ge ç t ile r . B o ­
ğ a z d a n ç ı k t ı k l a r ı n d a A l p t i g i n ’in 1 . 0 0 0 k a d a r a d a m ı y l a o v a ­
d a d i n e l d iğ i n i g ö r d ü l e c O r d u n u n b i r y a r ı s ı b o ğ a z d a n ç ık m -

161
 N iz am ü ’l-M ülk

c a T o g a n 1 . 0 0 0 a t lı c e n g â v e r iy le p u s t u ğ u s a ğ c e n a h t a n f ı r l a ­
y ı p b o ğ a z d a n ç ı k m a k t a o l a n d ü ş m a n ı n ü st ü n e ç u l l a n a r a k
o n l a r ı p ü s k ü r t t ü . A lp t ig in ö n c e n a h t a n a t ı l a r a k b ir s a a t iç r e
b ir b a z ı sı n ı k a t l e d e r e k o r d u e m ir in i b ir m ı z r a k d a r b e s i y l e
a t ı n d a n y e r e se r d i . O r d u n u n g e r i k a l a n ı ç il y a v r u s u g i b i d a ­
ğ ıl d ı. A lp t ig in a sk e r le r i y le p e ş le r in d e n o r d u g â h l a r ı n a k a d a r
o n l a r ı t a k i p e t t i. Ç a d ı r , y a y g ı c in s in d e n şe y le r e d o k u n m a y a ­
r a k a t , si l a h , d e v e , a l t ı n d a n , g ü m ü ş t e n , ip e k t e n e n v a i ç e ş it
m a l v e g u l a m ı t o p l a y ı p m e y d a n a y ı ğ a r a k g e r i d ö n d ü l e r . B e lh
a h a l i si t a k r i b e n b i r a y b o y u n c a b u o r d u g â h t a n m a l a h p g ö ­
t ü r d ü le r . Y a r a l ı l a r d ı ş ı n d a t o p l a m 4 . 7 5 0 H o r â s â n a s k e r i k ı ­
lı ç t a n g e ç i r il m işt i.
E r t e si g ü n b u r a d a n B â m y â n t a r a f ı n a d o ğ r u h a r e k e t e g e ­
ç e n A l p t i g i n Şîr - i B a r î k is m i n d e B â m y â n e m i r iy le ç a r p ı ş a r a k
o n u e s i r e t t i. Y a p t ı k la r ı n ı m a z u r g ö r ü p o n u a f fe d e r e k , h i la t
v e r i p e v l a t e d in d i . A r d ı n d a n K a b i l ’e y ü r ü y e r e k K a b i l e m ir iy ­
le h a r p e d e r e k o n u m a ğ l u p e y le d i; k e n d is in e e si r d ü ş e n a m i ­
r in o ğ l u n a m e r h a m e t e d ip b a b a s ı n a g e r i v e r d i. A lp t ig in b u
m e se le le r i h a lle t t ik t e n s o n r a K a b i l a m ir in in o ğ l u n u n d a m a d ı
o l a n L e v î k h â k im i y e t in d e k i G a z n e ’y a ile r le d i. L e v îk , A lp t i-
g i n ’i şe h r in d ı ş ı n d a k a r ş ı l a y ı p o n u n l a ç a r p ı ş ı n c a , K a b i l a m i ­
r in in o ğ l u ik in c i k e z e si r a l ın d ı ; L e v i k ise b o z g u n a u ğ r a y a r a k
o r a l a r d a k i b i r şe h r e ç e k il m e k z o r u n d a k a l d ı . A lp t ig in şe h r i
k u ş a t a r a k k a p ı sı n ı n ö n ü n d e k a r a r g â h ı n ı k u r d u . Z â b u l i s t â n
• a h a l i s i A I p t igLn ’d e n d e h şe t d e r e c e d e k o r k m a k t a y d ı l a r . A l p t i ­
g i n t e ll a l ç a ğ ı r t a r a k , “ K e n d i a d a m l a r ı n a , h i ç b ir a sk e r in in
k i m se n in h a k k ı n a t e c a v ü z e t m e m e si n i, a l d ı k l a r ı şe y in b e d e ­
lin i a l t ı n o l a r a k ö d e m e l e r i n i, a k s i t a k d i r d e o l k işiy i c e z a y a
ç a r p t ı r a c a ğ ı n ı . ” il a n e t t i.
B i r g ü n A l p t i g i n ’in g ö z ü a t ın ın t e r k i sin e b i r t a v u k v e b ir
t o r b a s a m a n b a ğ l a m ı ş , y o l d a n g e ç m e k t e o l a n k e n d is in e a i t
b ir g u l a m a ilişt i. G u l a m ı n y a n m a g e t i r i l m e si n i e m r e t t i. G u -
la m ı h u z u r u n a g e t i r d ik l e r in d e ; “ B u b i r t o r b a s a m a n l a ş u t a ­
v u ğ u n e r e d e n b u l d u n ? ” d e d i.

162
 Siy aset n am e

G u l a m : “ B i r k ö y l ü d e n a l d ı m . ” d e d i.
A lp t ig in : “ H e r a y y i r m is i c a m e g i v e 3 0 d i n a r e k m e k iç in
o l m a k ü z e r e 5 0 d i n a r a l d ı ğ ın h a l d e sa t ı n a l d ı ğ ı n şe y le r in b e ­
d e lin i n iy e ö d e m i y o r s u n ? ” d i y e r e k d iğ e r a sk e r l e r e ib r e t i â l e m
o l su n v e k i m s e z o r b a l ı k y a p a m a s ı n d iy e d e r h a l c e ll â t ç a ğ ı r ­
t ıp b u g u l a m ı n e l in d e k i t o r b a s ı y l a o r a c ı k t a i d a m e d il m e sin i,
b o y n u n a d a e l k o y d u ğ u t a v u ğ u n a s ı l m a s ı n ı v e d e ll a l ın d a h e r
k im b e n z e r b ir şe y e t e v e ss ü l e d e r s e o n u n l a a y n ı k a d e r i p a y ­
la şa c a ğ ın ı d u y u r m a sın ı e m r e t t i. B u v a k a d a n so n r a c ü m le a s ­
k e r le r i n g ö z ü k o r k t u v e b ö y le c e r ia y e t i n e m n iy e t i s a ğ l a n m ı ş
o l d u . H e r g ü n k ö y d e n v e c i v a r b ö l g e l e r d e n o r d u g â h a n ic e e r ­
z a k y a ğ m a y a b a ş l a d ı . A l p t i g i n şe h ir a h a li si n in k ı l m a z a r a r
g e lm e si n e m ü s a a d e e t m i y o r d u .
G a z n e h a l k ı A l p t i g i n ’ın s a ğ l a d ı ğ ı a s a y i ş v e a d a l e t i g ö r ü n ­
c e , “ İ st e r T ü r k o l su n ist e r T a c i k , b iz e m a l ı m ı z ı c a n ı m ı z ı, ç o ­
lu k ç o c u k v e k a d ı n l a r ı m ı z ı işt e b ö y le k o l l a y a c a k a d a l e t v e in ­
s a f s a h i b i b ir p a d i ş a h g e r e k t ir .” d e y ip şe h r i n k a p ı s ı n ı a ç a r a k
A l p t i g i n ’in h u z u r u n a g e ld ile r . B u o l a y ü z e r in e b ir k a le y e k a ç ­
m a k z o r u n d a k a la n L e v îk 2 0 g ü n ü n so n u n d a k a le d e n ç ık a ­
r a k A l p t i g i n ’in y a n m a v a r a r a k a f f m ı d il e y in c e A lp t ig in o n a
h i l a t v e r e r e k G a z n e ’y i k e n d in e y u r t b e ll e y i p k im se y i in c i t m e ­
d i. A r d ı n d a n H i n d i s t a n ’a t a a r r u z a g e ç t i. G a z n e ile k ü f f a n n
b u l u n d u ğ u y e r a r a s ı n d a a n c a k ik i g ü n l ü k m e s a f e v a r id i.
A lp t ig in ’in b u h a b e r l e r i H o r â s â n v e M a v e r a ü n n e h r ’d e
o n u n c ih a n ı z a p t e t t iğ i , H i n d i s t a n d e r b e n d i n d e n M u l t a n k a ­
p ıla r ın a d a y a n ıp a k ın la r d ü z e n le y e r e k o r a la r a h ü k m e t t iği,
h a d d e h e s a b a g e lm e z b ir n ic e g a n i m e t v e se r v e t v u r d u ğ u ş e k ­
li n d e y a y ı ld ı. B u h a b e r l e r ü z e r in d e d ö r t y a n d a n o n a k a t ıl a n -
l a r m sa y ı sı 6 . 0 0 0 a ü i y ı b u l d u , A lp t ig in n ic e v i la y e t z a p t e d e ­
r e k Ş a v u r ’a k a d a r h â k im i y e t in i p e r ç in le d i . B i r y a n d a n H i n ­
d i s t a n ş a h ı 1 0 0 . 0 0 0 a t lı , 5 0 . 0 0 0 p i y a d e v e 1 . 5 0 0 fi ld e n o l u ­
ş a n o r d u s u y l a H i n d i s t a n d i y a r ı n d a n ç ı k a r a k ; d iğ e r y a n d a n
o r d u s u n u n b o z g u n a u ğ r a t ı l m a s m ı h a z m e d e m e y i p A lp t ig in ’e
d i ş b i le y e n E b u M a n s u r b a ş ı n a E b u C a f e r n a m b ir e m ir t a ­

163
 N iz at n ü ’l-M ü lk

y in e t t i ğ i 2 5 . 0 0 0 k iş il ik b ir o r d u s u n u y o l l a y a r a k A l p t i g i n ’le
v u r u ş m a y a k a l k ı şt ı la r . A lp t ig in E b u C a f e r ’in G a z n e iç le r in e
b i r f e r s a h k a d a r g i r m e sin e m ü s a a d e e d e r e k 1 0 . 0 0 0 k iş id e n
m ü t e ş e k k i l o r d u s u y l a G a z n e ö n le r in e g e le r e k E b u C a f e r k o ­
m u t a s ı n d a k i o r d u n u n t e p e si n e ç ö k t ü . B i r s a a t iç in d e 5 . 0 0 0
a sk e r i k ı lı ç t a n g e ç i r e r e k o r d u y u p e r i ş a n e d i n c e E b u C a f e r ç a ­
r e y i G a z n e ’n i n b ir k ö y ü n e k a ç m a k t a b u l d u . K ö y l ü l e r E b u
C a f e r ’i d e r d e s t e d e r e k a t v e si l a h ı n a e l k o y d u k t a n s o n r a o n u
s a l ı n c a y a y a o l a r a k B e lh şe h r in e v a r d ı . O n l a r ı n o b ü t ü n le -
v a z ı m a t ı , h a y v a n l a r ı v e t e ç h iz a t l a r ı A lp t ig in o r d u s u n u n h iz -
m e t in e g i r d i . G a y r ı A lp t ig in ü z e r in e ile r le m e y e c ü r e t e d e m i '
y o r l a r d ı . H o r a s a n e m ir in in A l p t i g i n ’e g ü t t ü ğ ü b u k in S â m â -
n île r in z a y ı f l a m a s ı n a y o l a ç t ı ; T ü r k i s t a n h a n ı d a b u z a y ı fl ı ğ ı
f ı r s a t b ile r e k o n la r ı n ü st ü n e y ü r ü d ü .
A l p t i g i n E b u C a f e r d a v a s ı n ı h a ll e d in c e H i n d i s t a n ş a h ı n a
y ö n e ld i. H o r a s a n v e d ö r t b ir y a n a m e k t u p l a r y a z a r a k d e s t e k
ist e d i. O r d u s u n a h e r y a n d a n s a y ı sı z k işil e r ç a r p ı ş m a k iç in
k a t ıl d ı . T e k m i l v e r d ik le r in d e sü v a r i c e n g â v e r le r in in sa y ı sı
1 1 . 0 0 0 , p iy a d e l e r in is e 5 . 0 0 0 ’i b u l m a k t a y d ı . A r d ı n d a n H i n ­
d i s t a n şa h m ı n ü st ü n e y ü r ü y e r e k ö n c ü k u v v e t l e r in d e n 5 . 0 0 0
H i n d u ’y u b i r ç ı r p ı d a y e r e se r i p o c i v a r d a k i y ü k s e k b ir d a ğ a
m e v z i le n d i. H i n d i s t a n ş a h ı n ı n g e ç i ş y o l u ik i d a ğ a r a s ı n d a b u ­
l u n a n b ir k o y a ğ a d e n k g e lm e k t e y d i . A lp t ig in k o y a ğ ı n b a ş ı n ı
t u t t u ğ u n d a n ö t ü r ü H i n d i s t a n şa h ı b u n o k t a y a v a r ı n c a k o ­
y a k t a n g e ç e m e d iğ i iç in k ı m ı l d a y a m a y a r a k o r a d a k u r d u ğ u
k arargâh ta 10 ay k a lm a k d u r u m u n d a k a l d ı . A lp t ig in ’in
a k m l a n s o n u c u şa h ı n o r d u s u z a y i a t v e r m e k t e y d i. Ö t e y a n ­
d a n Se b ü k t i g in d e m ü c a d e l e v e r m i ş v e h a t ır ı sa y ı lı r b i r k a ç
işin ü st e sin d e n g e lm iş id i. H i n d i s t a n ş a h ı k ıst ı r ıld ığ ı iç in n e
y a p a c a ğ ı n ı ş a ş ı r m ı ş , n e b ir a d ı m ile r i g i d e b i l i y o r n e d e b ir n e ­
t ic e eld e ederek ger i d ö n e b iliy o r d u . N ih a y e t A l p t i g i n ’e :
“ M a d e m siz i H o r a s a n ’d a n t a b u r a l a r a g e t i r e n m a l m ü l k a r ­
z u su d u r , siz e m a a ş v e r e y im . K a r ş ı l ı ğ ı n d a o r d u m a k a t ı l ı n ı z .”
şe k li n d e b i r h a b e r g ö n d e r m e y e k a r a r v e r d i. Si y a se t e n A lp t i-

164
 Siy asetn am e

j;in H i n d i s t a n şa h ı n ı n b u t e k lifin i k a b u l e t t i. H i n d i s t a n şa h ı
o n l a r a b i r k a ç şe h ir , n a h iy e v e 5 k a le t e s li m e d e r e k d ö n d ü .
Ş a h d a h a s o n r a k a l e d i z d a r l a r ı n a k a l e l e r i o n l a r a t e sli m e t m e ­
m e l e r i n i e m r e t t i. K a l e l e r t e sl i m e d i lm e y in c e A l p t i g i n “ a h d i
b o z a n o n i a r d ı r ” d e y ip t e k r a r t a a r r u z a g e ç e r e k k a le l e r le b ir ­
lik t e şe h ir le r z a p t e d e r e k c ü m l e â l e m i d iz e g e t i r d i. D e r k e n
A lp t ig in ’e a n sı z ı n ö l ü m ç a t ıv e r d i. A s k e r v e g u l a m l a r ı n h e p s i
ç e p e ç e v r e k ü ffa r ın a s k e r le r i y le b ö y le k u ş a t ı l m ı ş k e n A lp t i -
g i n ’in b u a n i ö l ü m ü k a r ş ı s m d a ş a ş k ı n a d ö n ü p n e y a p a c a k l a ­
r ın ı b ile m e d ile r .
N i h a y e t m e se le y i m ü t a l a a e t m e k iç in o t u r d u l a r ; “ A l p t i ­
g i n g e r i d e b a ş ı m ı z a g e ç e b il e c e k b i r o ğ u l b ı r a k m a m ı şt ı r . H i n ­
d i s t a n m e se le si b i z i m n a m u s v e ş e r e f m e se le m iz o l m u şt u r .
D i ğ e r y a n d a n d ü ş m a n ı n y ü r e ğ in e a z a m e t im iz l e k o r k u s a l m ı ­
şız . Ş u h a l d e o r d u m u z d a h e r k e s b a ş ı n a b u y r u k d a v r a n ı r s a
h a y siy e t im iz b e ş p a r a l ı k o lu r . B u d a d ü ş m a n ı n b iz e g a l e b e
ç a l m a s ı n a , e le g e ç i r d i ğ i m i z ille r in e li m iz d e n ç ı k m a s ı n a y o l
a ç a r . H a k k ı m ı z d a e n h a y ı r lı o l a n ı, a r a m ı z d a n b ir in i se ç ip
o n u e m ir im iz k ı l m a k t ı r .” M e c l is t e k ü e r i n h e p si b u fi k r i t a s d i k
e d e r e k y ü k s e k r ü t b e l i v e k ı d e m li g u l a m l a r ı n h e p si n i i st iş a r e
e t t ile r . L â k i n h e p sin d e b ir k u s u r b u ld u la r . N i h a y e t Se b ü k t i -
g i n ’in is m i z i k r e d i li n c e m e c li st e k il e r in b ir k iş i h a r i ç h e p si s u s ­
t u . B u k iş i: “ Y a l n ı z Se b ü k t i g i n ’in k e n d i si n d e n d a h a k ı d e m li
g u l a m l a r ı n o l m a s ı g i b i b ir k u s u r u v a r d ır . Y o k s a o n u n ö n ü n ­
d e h i ç b i r m a n i y o k t u r . M e r t l i ğ i , in sa n iy e t i, c e sa r e t i , g ü z e l a h ­
l a k v e h u y u , h o ş s o h b e t v e c a n a y a k ı n lığ ı, li d e r liğ i, A ll a h
k o r k u s u v e h a m iy e t i h e r k e si n m a l u m u d u r . D a h a s ı A lp t ig in
e f e n d im iz in t e r b i y e si n d e b ü y ü m ü ş v e o n u n a h l a k ı n ı k a p m ı ş
o l m a s ı b ir k â r d ır . E fe n d i m i z i n t a b i a t ı n a s a h i p o l d u ğ u iç in
h e r b ir im iz in m e r t e b e v e k o n u m l a r ı m ı z ı g ö z e t e c e k t in Y i n e
e n iy isin i siz b i li r si n iz .” d e d i. H e p s i S e b ü k t i g i n ’in e m i r o l m a ­
sı ü z e r i n d e m u t a b ı k k a ld ıl a r . Se b ü k t i g i n b u e s n a d a b a şı n ı
k a l d ı r m ı y o r d u . N i h a y e t o n u m e c b u r e y le d ile r . A r d ı n d a n Se ­
b ü k t i g i n şö y le se s le n d i: “ E ğ e r b u g ö r e v i u h d e m e a l m a k t a n

165
 N iz am ü ’l-M ülk

Ö z ge y o l y o k ise d iy e c e ğ i m o k i, h e r k i m b a n a m u h a l e fe t v e
i s y a n a k a l k a r v e b u y r u ğ u m a b o y u n e ğ m e k t e e k sik li k g ö s t e ­
r ir se c ü m l e n i z b e n l e b ir lik o l k işiy i k a t l e d i n i z .” B ü t ü n e m ir ­
le r b u n u n ü z e r in e a n t iç e r e k s a ğ l a m b ir a h t v e b i a t t a b u l u n ­
d u la r . A r d m d a n Se b ü k t i g i n ’i A l p t i g i n ’in t a h t m a g e ç i r ip o n a
b i r e m i r o l a r a k s e l a m e d e r e k a l t m v e g ü m ü ş sa ç t ıla r .
S e b ü k t i g i n ’in g i r i ş t i ğ i h e r i ş , b u l u n d u ğ u h e r a k m b a ş a ­
r ı y la s o n u ç l a n ı y o r d u . S e b ü k t i g i n d a h a so n r a Z â b u list a n
m e l i k i n i n k ı z ı n ı is t e d i. S u l t a n M a h m u d işt e b u k a d ı n d a n
d ü n y a y a g e ld iğ in d e n ö t ü r ü k e n d isin e M a h m u d - i Z â b u l î d e
d e n m e k t e d ir . M a h m u d b ü y ü y ü n c e b a b a s ı y l a n ic e a k ı n l a r a
ç ı k t ı . B a ğ d a t h a l i f e s i b ü y ü k s a v a ş l a r n e t i c e sin d e n ic e m ü -
se lla h o r d u la r ı b o z g u n a u ğ r a t ıp H in d ist a n d iy a r ın ı z a p t ü
r a p t a l t ı n a a l d ı ğ ı n d a n ö t ü r ü S e b ü k t i g i n ’e N â s ı r u ’d - d în u n ­
v a n ın ı b a h şe t t i.
Se b ü k t i g i n c i h a n d a n g ö ç ü n c e y e r i n e b ü t ü n s a l t a n a t a d a b
ü e r k â n ı n ı b a b a s ı n d a n ö ğ r e n m i ş , o k u m a y a z m a b i le n v e h e r
d a i m p a d i ş a h l a r ı n k ı s s a l a r ı n ı d in le m e k t e n h a z z e d e n , b ü t ü n
g ü z e l v a s ı f l a r ı n e fsin d e t o p l a m ı ş o l a n o ğ l u M a h m u d - i Z â b u -
lî’y i g e ç ir d ile r . M a h m u d - i Z â b u l î N î m r û z v i la y e t in i fe t h e d e ­
r e k H o r â s â n ’ı z a p t e t t i. A r d ı n d a n H i n d i s t a n ’a y ü r ü y e r e k Sü -
m e n a t ’ı e le g e ç i r d i; M e n â t a d ı n ı v e r d ik le r i p u t u d a g e t i r i p c e ­
m a a t a y a k l a r ı y l a b a s a r a k iç e r i g i r s in d i y e C u m a m e sc id in in
e şiğ in e se r d i . İ ş t e b ö y le c e H i n d şa h l a r ı n ı d iz e g e t i r e r e k g ö r ­
k e m li b ir s a l t a n a t a h ü k m e t t i .
B e n d e n iz in b u k ı s s a l a r ı r iv a y e t t e n m a k s a d ı e f e n d im iz i, iy i
b i r k u l u n n a s ı l o l m a s ı v e g ö n l ü n d e ih a n e t t e n b ir e se r o l m a ­
d an sa y e le r i n d e s a l t a n a t ı n ı n p e r ç in le şi p p e k iş e r e k d e v le t in
se l a m e t b u l u p m u z a f f e r o l d u ğ u , o n a b e n d e li k e y le y e n le r in
k a lp l e r in i k ı r m a m a s ı v e g ö n ü l le r in i h o ş m t m a s ı v e k e n d il e r i­
n e d a h a f a z l a i t i m a d e d i p , h e r k e si n s ö z ü n e i t i b a r e t m e m e si
g e r e k t iğ in d e n k e n d is in i h a b e r d a r k ı lm a k t ı r . Z i r a h a n e d a n ,
şe h ir v e m e m le k e t l e r h e r z a m a n iç in b ir ş a h s a t a b i d i r v e b u
şa h ı s o r t a d a n k a l k a r y a h u t b i r k e n a r a a t ı l ı r s a m ü l k ü n id a r e -

166
 Siy aset n am e

li a l t ü st o lu r . D e s t e ğ i sa y e s i n d e a b a d o l a n S â m â n î m ü lk ü
A lp t ig in ’in k a d r ü k ıy m e t in i b il m e y ip o n u n c a n m a k a st e d in -
c r , A l p t i g i n ’in H o r a s a n ’d a n a y r ı l m a sı y l a Sâ m â n î l e r i n ç ö k ü ­
şü b ir o l d u . N i c e b ir z a h m e t le y e t i şt ir il m iş, b ü y ü t ü l m ü ş k ö l e
a r t ı k h a n e h a l k ı n d a n s a y ı l a r a k g ö z e t i p k o l la n m a lı d ı r . N i t e ­
k i m â l im le r b u h u s u s t a ş ö y le d e m i şl e r d i r ; “ L i y a k a t l i v e t e c ­
r ü b e li b ir k ö l e b in e v l a t t a n e v la d ı r .”

T e k it a a t k â r k ö le b in e v la t t a n e v la v e m a k b u l
E v l a t , b a b a ö l sü n is t e r k e n b in y a ş a s ı n d e r k u l

D o l a y ı s ı y l a i t a a t k â r b ir k ö l e 3 0 0 ö z e v l a t t a n m a k b u l d ü r ;
z i r a e v l a t b a b a n ı n ö l m e si n i a r z u e d e r k e n k ö l e e f e n d isin in ik ­
b a l in i ist e r .

167
 Y irmi Dok uzun cu Fasıl

H ususi ve Um um i Görüşm eler

îçin tzin Y ermek

P a d i ş a h ı n k e n d is iy le y a p ı l a c a k g ö r ü ş m e l e r iç in iz in v e r ­
m e si b i r t a k ı m k u r a l l a r a b a ğ l a n m a l ı d ı r . H u z u r a e v v e le m ir d e
a k r a b a l a r , s o n r a m ü m t a z m a i y e t , a r d ı n d a n d a d i ğ e r sı n ı fla r ­
d a n i n s a n l a r k a b u l e d ilir le r . H e p s i b i r c e ls e d e k a b u l e d ilir le r
ise a v a m v e h a v a s y e k d iğ e r in d e n f a r k e d i le m e z . P e r d e n in
k a l d ı r ı l m a s ı h u z u r a k a b u l e iz in v e r i ld iğ i; p e r d e n in in d i r ilm e ­
si is e h u z u r a ç a ğ r ı l a n k i şi d e n ö z g e k im se n in k a b u l ü n e iz in
v e r i lm e d i ğ i a n l a m ı n a g e lir . D e r g â h a a d a m y o l l a y a n e k â b i r v e
o r d u k u m a n d a n l a r ı b u ş e k i l d e o g ü n h u z u r a k a b u l v a z iy e t in ­
d e n h a b e r d a r o lu r la r . H u z u r a k a b u l e d i ld i k l e r i g ü n h u z u r a
v a r ı r l a ı ; k a b u l e d i lm e m iş le r se g e lm e z le n Z i r a b ü y ü k l e r i n v e
d e v le t i n ile r i g e le n le r in in d e r g â h a k a d a r v a r ı p p a d i ş a h ı g ö r e ­
m e d e n g e r i d ö n m e k t e n d a h a f a z l a a ğ ı r ı n a g i d e n b ir şe y y o k ­
t u r . D e fa la r c a d e r g â h ın k a p ısın ı a şın d ır ıp p a d işa h a u la şa ­
m a z la r ise h ü k ü m d a r h a k k ın d a su iz a n d a b u lu n a r a k a r t n i­
y e t l e r b e sle r le r . P a d i ş a h a u l a ş m a k t a k i g ü ç l ü k l e r y ü z ü n d e n
in s a n l a r ı n işl e r i a k s a y ı n c a b o z g u n c u l a r p a l a z l a n ı r , so r u n la r ı
b i r s i s p e r d e si ö r t e r , o r d u s ı k ı n t ı y a d ü şe r , r a i y e t m e ş a k k a t l e ­
r e d ü ç a r o lu n P a d i ş a h ı n m ü t e m a d i y e n b â r v e r m e sin d e n d a ­
h a m a k b u l b ir y o l y o k t u r . P a d i ş a h b â r v e r i n c e m e r z ü b a n ,

169
 N iz am ü 'l- M ü lk

e m ir le r , se y y id le r v e i m a m l a r h u z u r a k a b u l e d i li p p a d i ş a h a
t a z i m d e b u l u n a r a k g ö r ü ş t ü k t e n s o n r a k e n d ile r i y l e b ir lik t e
g e le n d i ğ e r a d a m l a r ı n ı d a a l a r a k d e r g â h t a n a y r ı l m a l a r ı u s u l ­
d e n d ir . H a v a s , k â r d â r â n , s i l a h d â r â n , â b d â r â n v e ç a ş n î g î r g i ­
b i h u z u r d a b u lu n m a la r ı e lz e m o la n la r ın d ışın d a k i h e r k e s h u ­
z u r d a n a y r ı lm a lı d ır . H a s s a g i y a n d a h a z ı r o l d u k l a r ı s ü r e iç in ­
d e m a i y e t i n d e h a z ı r b u l u n a n g u l a m l a r d a h u z u r a g e lm e l id ir ­
ler. B u t ö r e ü z r e b i r k a ç d e f a h a r e k e t e d il ir se z a m a n l a k ö k l ü
b i r k a i d e h a l i n e g e le r e k sı k ı n t ı l a r b e r t a r a f e d i lm iş o lu r .

170
 Otuzuncu Fasıl

Şarap Meclisinin Tertibindeki Bütün

İnceliklere Dair

E ğ l e n c e v e şe n li k o l d u ğ u h a f t a b ir y a h u t ik i g ü n b â r - ı
u m u m i il a n e d i le r e k â d e t e d i n m iş o l a n l a r ı n d a v e t e d i lm e si v e
h iç k im se n in m e n e d i lm e m e s i v e k a b u l s ı r a s m m o n l a r d a o l ­
d u ğ u n d a n h a b e r d a r k ı l ı n m a l a r ı g e r e k ir . B ö y l e c e h a s s işr e t
m e c lisi g ü n le r in d e m e z k û r k işil e r k a b u l e d i lm e y e c e ğ in d e n
ö t ü r ü d e r g â h a t e ş r i f e t m e z le r . B ö y l e c e b ir k ı sm ı n ı n k a b u l b ir
k ı sm ı r e d o l u n m a s ı n a m a h a l b ı r a k ı l m a z . M e c l i s- i h a s s ’a l a ­
y ık g ö r ü l e n c e m a a t , y a n l a r ı n d a e n f a z l a b ir g u l a m g e t i r m e l e ­
r i ş a r t ı y l a v e k i m o l d u k l a r ı t e s p i t o l u n a r a k , u s u l e n n a s ı l g e l­
d ik le r i h a k k ı n d a m a l u m a t e d in m e lid ir . D a v e t e d i le n ş a h ı s l a ­
r ın b e r a b e r l e r in d e s ü r a h i v e sa k il e r i n i g e t i r m e l e r i k a t i su r e t ­
t e u y g u n s u z b i r d a v r a n ı ş t m B ö y l e si b i r d a v r a n ı ş h iç b ir v a k i t
u s u l d e y e r a l m a d ı ğ ı g i b i a y m z a m a n d a ç ir k in k a r ş ı l a n a n b i r
t a v ı r d ır . H ü k ü m d a r c i h a n m k e t h ü d a s ı v e c ü m l e â l e m o n u n
a il e si o l d u ğ u n d a n ö t ü r ü t a r ih in h e r d e v r in d e i n s a n l a r k e n d i
e v in d e n p a d i ş a h ı n m e c li s in e b ir şe y g e t i r m e z , b i l a k i s p a d i ­
şa h l a r ı n s a r a y ı n d a n k e n d i e v le r in e y i y e c e k , m e z e v e ş a r a p
g ö t ü r ü r l e r d i . P a d i ş a h ı n , r e is i o l d u ğ u a il e si v e e k m e k k a p ı s ı
o l d u ğ u y e r d e n k e n d is in e ş a r a p v e y i y e c e k a l m a s ı k a b u l e d i ­
le m e z . Z i r a o n u n r e is l iğ i b ü t ü n r e isl e r d e n d a h a f a z l a , d a h a

171
 N iz am ü ’l-M ü lk

m ü k e m m e l , d a h a iy i v e d a h a t e m iz o l m a s ı i c a p e d e r . Şa y e t
b u k iş il e r ş a r a b d â r ı n k e n d il e r in e s u n d u ğ u ş a r a b m k ö t ü lü ­
ğ ü n d e n d o l a y ı ş a r a p g e t i r i y o r l a r ise ş a r a b d â r ı n k e n d is in e iy i
ş a r a p l a r t e sli m e d i ld i ğ i h a l d e k ö t ü ş a r a p v e r m e sin d e n d o l a y ı
c e z a l a n d ı r ı l a r a k y a n lış ın ı sl a h e d i lm e si g e r e k ir . B ö y l e c e k i m ­
se p a d i ş a h ı n m e c lisin e ş a r a p g e t i r m e k c ü r e t in d e b u l u n a m a z .
İ şi n in e h li n e d im l e r p a d i ş a h iç in v a z g e ç il e m e z d ir le r . P a d i ­
ş a h ı n , s a d e c e h iz m e t t e b u l u n m a l a r ı m ü n a s i p o l a n b e n d e g â n
ile h a d d i n d e n f a z l a d ü ş ü p k a l k m a s ı o n u n z a y ı f t a b i a t h b ir i
o l d u ğ u n a y o r u l a r a k h ü k ü m d a r l ı k it ib a r ın ın z e d e le n m e si n e ,
ş a n ı n a h a le l g e lm e si n e y o l a ç a r . A y n ı ş e k il d e p a d i ş a h ı n e k â -
b ir , s i p a h - s â l â r v e s e r d a r ile h a d d i n d e n fa z l a b ir li k t e o l m a s ı
o n l a r ı e m r e i t a a t t e g e v şe k l ik g ö s t e r m e y e v e k ü s t a h ç a d a v r a n ­
m a y a v e ç a l ı p ç ı r p m a y a g ö t ü r ü r , b u d a p a d i ş a h ı n h e y b e t in e
z a r a r v e r ir . Ö t e y a n d a n p a d i ş a h ı n v i la y e t m e se le le r i , o r d u ,
ik t i s a t , i m a r v e b a y ı n d ı r lı k , m e m le k e t v e d ü ş m a n l a r l a ilgili
iz l e n e c e k siy a se t v e b e n z e r i k o n u l a r d a k o n u ş m a s ı g e r e k t ir .
H e r n e k a d a r b u m e v z u la r p a d işa h t a g a m k a sa v e t , r u h sa l ç ö ­
k ü n t ü v e k a y g ıy a y o l a ç m a sın a r a ğ m e n a k ıl v e sa ğ d u y u
m e m le k e t i n se l a m e t i iç in o n u n m e z k û r k işil e r le k a y n a ş ı p e ğ ­
l e n m e s in e m ü s a d e e t m e z . D o l a y ı s ı y l a p a d i ş a h ı n g ö n l ü a n c a k
n e d im l e r sa y e sin d e f e r a h a k a v u şu r . P a d i ş a h e ğ e r k i n e d i m l e r ­
le g ö n l ü n c e v a k i t g e ç i r m e k , ş a k a y o ll u k o n u ş u p n ü k t e le r a n ­
l a t m a v e m iz a h y a p m a y ı a r z u e d e r s e a z a m e t i n e b ir n o k s a n
g e lm e z . Z i r a z a t e n n e d im l e r b ö y le si işl e r iç in d ir .

172
 Otuz Birinci Fasıl

Bendegân ve Hizm etk ârların Dergâh ta

Tanzim ine Dairdir

B e n d e g â n ı n v e d ü ş ü k m e v k i sa h ip l e r i n in d e r g â h t a h a z ır
b u l u n m a d ü z e n l e r i s a r a h a t e k a v u şt u r u l m a l ı d i E H ü k ü m d a ­
r ın h u z u r u n d a o t u r u ş y a h u t a y a k t a d u r u ş f a r k e t m e d i ğ in d e n
ö t ü r ü t ü m ü n e t a h s i s e d i le c e k y e r le r t e k t e k t a y i n e d i lm e l id ir
O t u r u ş u su lü n d e k i d ü z e n a y a k t a d u r u ş u su lü n d e d e m u h a ­
f a z a e d i lm e lid ir . H a v a s v e p a d i ş a h a y a k ı n l ı ğ ı y l a b ili n e n k i m ­
se le r h ü k ü m d a r a y a k ı n b i r ş e k il d e , t a h t ı ç e p e ç e v r e k u ş a t a r a k
y e r le r i n i a l m a lı d ı r la r . S i l a h d â r v e s a k i l e r d e n ş a y e t b ir isi b u n ­
la r ın o r t a s ı n d a d u r m a y a t e ş e b b ü s e d e r s e d e r g â h ı n h a c i b i o
k işiy i d e r h a l u z a k la şt ı r ı r . A y n ı şe k il d e b u z ü m r e le r i n iç in d e
b ir y a b a n c ı y a h u t a r a la r m d a b u lu n m a sı u y g u n o lm a y a n b i­
r in i g ö r ü r se o n u ik a z e d ip o r a d a d u r m a sın a m ü sa a d e e t m e z ­
ler. V e s se la m .

173
 O tu z İk inci Fasıl

A sk erlerin İhtiyaç, Talep ve Benzer

Meselelerine Dairdir

A sk e r in ih t i y a ç la r ı t a v a s s u t l a r ı n d a n ö t ü r ü k a r ş ı l a n d ı ğ ı n ­
d a n k e n d ile r in e g ö s t e r i l e n ih t i r a m ı n a r t m a s ı iç in a sk e r le r g e ­
r e k si n i m le r in i h a y i b a ş ı v e ü st le r i v a s ı t a s ı y l a a k t a r m a l ı d ı r .
E ğ e r t a le p le r in i b i z z a t k e n d il e r i v a s ı t a o l m a k s ı z ı n ile t e b ilir ­
le r se b u d u r u m d a ü st le r in e i h t i y a ç d u y m a y ı p o n l a r a h ü r m e t ­
t e k u s u r l a r e d e r le r . A y n ı şe k il d e e ğ e r h a y l d a n b ir k iş i k e n d in ­
d e n k ı d e m l i b i r iy le b ir a ğ ı z d a l a ş ı n a g i r i p o n a h ü r m e t t e b ir
k u s u r e y le y ip h a d d i n i a ş a r s a , a s t v e ü st ü n b e lli o l m a s ı iç in o l
k işin in c e z a y a ç a r p t r ı l m a s ı g e r e k t ir .

175
 O tu z ü çü n cü Fasıl

Teçhizat, Silah ve Sav aş Pusatlarının

Hazırlan m ası ve Sefere Dairdir

C â m e g î l e r i y ü k l ü b i r ş e k il d e v e r ile n t a n ı n m ı ş a sk e r le r e n i­
t e lik li t e ç h iz a t v e s a v a ş a l e t le r i h a z ı r l a m a l a r ı , e li y ü z ü d ü z g ü n
v e y a k ı ş ı k h g u l a m s a t ı n a l m a l a r ı sö y le n m e lid ir . K e r a m e t e v
d a y a m a d ö ş e m e işl e r in d e d e ğ il b ö y le si işl e r d e d ir . B u h u s u s ­
l a r d a t e k â m ü l e y le y e n le r p a d i ş a h n e z d i n d e d a h a f a z l a h ü sn ü
k a b u l g ö r ü r k e n , c ü m l e h a l k v e o r d u a h a l i si n c e d e d a h a m u ­
t e b e r v e m u h t e ş e m a d d e d il ir le r .

177
 Otuz Dördün cü Fasd

H ata Eyleyen Y üksek Mevkidekilerin

Pay lanm asına Dairdir

N i c e b ir m e ş a k k a t l e b ü y ü t ü l ü p t e r fi e d i lm iş k işil e r k ü ç ü k
b ir k u s u r iş l e d ik le r i n d e y a h u t h a t a y a d ü şt ü k l e r i n d e a le n e n
a z a r l a n m a l a r ı h a y si y e t le r in e d o k u n a b il ir . B u d u r u m d a n e
k a d a r se v e c e n d a v r a n ıh r sa d a v r a n ılsın g ö n ü l le r in i a k n a k
m ü m k ü n o l m a z . B i r y a n lı ş lı k y a p a n k iş iy e g ö z y u m u l a r a k
g i z li c e ç a ğ r ı l m a s ı g e r e k ir v e k e n d is in e , “ Şö y l e şö y le e y le d in
v e b iz ö n ü n ü a ç t ı ğ ı m ı z k işiy e e n g e l o l m a k , t e r fi e t t iğ i m i z in
r ü t b e si n i d ü ş ü r m e s i n i a r z u e t m e y iz . Se n i b u d e f a l ı ğ ı n a m a z u r
g ö r d ü k . B u n d a n b ö y l e y a p t ı k l a r ı n d a d i k k a t l i o l u p b ö y le si
k ü s t a h l ı k l a r se r g il e y ip h a t a l a r a d ü ş m e . ” d iy e i k a z e d ilir . B u ­
n a m u g a y i r d a v r a n ı ş l a r ı n a d e v a m e d e r s e g ö z ü m ü z d e n d ü şe r .
A r t ı k b iz d e n d e ğ i l b i z z a t k e n d i y a p t ı k l a r ı n ı n c e z a s ı n ı n ç e k e r .
B ö y l e b ilin sin .

H ik â y e

E m i r ü l - m ü ’m în in A li r a d i y a l l a h u a n h ’a s o r d u l a r : “ E n
c e n g â v e r i n s a n k i m d i r .^ ” D e d i k i : “ Ö f k e a n ı n d a k e n d i n i
z a p t e d e n v e h a r e k e t e g e ç m e y e n k im s e d i r . Ç ü n k ü ö f k e v e
h id d e t a n ı g e ç in c e p işm a n lık d u y a r ; lâ k in b u p işm a n lık fa y ­
d a e t m e z .”

179
 H iz am ü ’l-M ü lk

K i ş i o ğ l u n u n o l g u n l u ğ u v e a k l ı k e n d isin i ö fk e le n m e m e k t e
g ö st e r ir . Ş a y e t ö fk e le n ir se , ö f k e n i n a k l a d e ğ il, a k lı n ö f k e y e
t a h a k k ü m e t m e si g e r e k ir . K i m i n n e fsi e ğ ili m le r i a k l- ı s e l im i­
n e g a l e b e ç a l a r s a o k iş i k ı z d ı ğ ı n d a k ız g ı n lığ ı s a ğ d u y u s u n u
ö r t ü v e r e r e k ç ı l d ı r m ı ş l a r d a g ö r ü l e n d a v r a n ı ş l a r ı se r g il e r v e
d a h i k im in a k l- ı se l im i h e v a - y ı n e fsi n e g a l i p g e lir se o k işi a r if-
le r c e i t i b a r g ö r ü r v e k i m s e o n u n ö f k e le n d iğ in i n f a r k ı n a b ile
varm az.

H ik â y e

R i v a y e t o l u n u r k i H ü s e y i n b in A li r a d i y a l l a h u a n h s ı r t ı n ­
d a y e p y e n i R u m işi ip e k t e n p a h a l ı b i r c ü p p e , b a ş ı n d a h a l l i ­
c e b ir s a r ı k o l d u ğ u h a l d e b ir g r u p s a h a b e v e A r a p r e is i ile
so fr a n ın b a şın a o t u r m u ş y e m e k y e m e k t e y k e n h e m e n a r k a ­
sın d a h a z ır b u lu n a n k ö le y e m e k k â se sin i o n u n ö n ü n e k o y ­
m a k ist e y in c e k a z a r a k â s e e li n d e n k a y ı p H ü s e y i n e f e n d i m i ­
z i n b a ş ı n a v e o m z u n a d ö k ü l ü v e r d i . C ü p p e v e s a r ı ğ ı k ir le n e n
H ü s e y i n e f e n d im iz in t a b i i o l a r a k ö f k e v e h a y a d a n ö t ü r ü y ü ­
z ü k ı z a r d ı v e b a ş ı m k a l d ı r ı p k ö l e y e b a k t ı . K ö l e , H ü s e y i n ’i
b ö y le gö rü n ce k e n d is in i c e z a la n d ır a c a ğ ın d a n k ork arak ;
“ Ö fk e le r in i t u t a n l a r v e a f f e d e n l e r ” [A l- i İ m r a n ; 1 3 4 ] d i y e
b a şla y a n ay et i o k u d u .
B u n u n ü z e r in H ü s e y i n r a d i y a l l a h u a n h u s a k i n l e ş e r e k :
“ E y k ö le , a n sız ın ö fk e le n ip g a z a b ı m a u ğ r a m a k t a n e m in
• o l a s ı n d i y e se n i a z a t e d i y o r u m ” d e d i . H ü s e y i n b in A l i ’n i n
b u d a v r a n ışı m e c list e k i b ü y ü k le r in h e p sin in g a y e t le h o şu n a
g i t t i.

H ik â y e

R iv a y e t o lu n u r k i M u a v iy e so n d e r e c e sa b ır lı v e h a lim se ­
li m b ir in sa n d ı . N i t e k i m g ü n le r d e n b â r v e r d iğ i b ir g ü n , b a z ı
b ü y ü k l e r i n t a h t ı n ı n ö n ü n d e a y a k t a , b a z ı sı n ı n o t u r m u ş b u -

180
 Siy asetn atn e

l u n d u k l a n b ir e s n a d a , p a ç a v r a l a r iç in d e b i r d e l ik a n l ı ç ı k a g e ­
lip o n a se l a m v e r e r e k h u z u r u n d a f ü t u r s u z c a o t u r d u v e ; “ E y
M u a v i y e , b u r a y a s o n d e r e c e m ü h i m b ir m e se le iç in g e ld im .
E ğ e r is t e ğ im i y e r i n e g e t i r e c e k se n sö y le y e y im ; y o k e ğ e r y a p ­
m a y a c a k s a n sö y l e d e b il e y im .” d e d i.
M u a v iy e : “ Sö y le b a k a lı m , e lim iz d e n g e le n i y a p a r ı z .”
d e d i.
D e l i k a n h : “ B e n k a r ı s ı m a n s ı o l m a y a n g a r i b a n b ir a d a ­
m ı m . Se n i n d e k o c a s ı m o c a s ı o l m a y a n b ir a n a n v a r . A n a n ı
b a n a k a r ı o l a r a k v e r i r s e n b e n i m b i r k a r ı m , o n u n d a b ir k o ­
c a s ı o l m u ş o lu r . H e m b ö y le c e se n d e s e v a b a g i r e r s i n .” d e d i.
M u a v i y e ; “ Se n d a h a g e n c e c ik b ir isi n . A n a m ise a ğ z ı n d a
t e k d işi k a l m a m ı ş k o c a m ı ş b ir a v r a t t ı r . A n a m a n e d e n t a l i p l i ­
sin b u k a d a r , a n l a m a d ı m . ” d e d i.
D e li k a n lı : “ D u y d u ğ u m a g ö r e a n a n m k o c a m a n k a l ç a l a r ı
v a r m ı ş v e b e n d e k o c a m a n k a l ç a l a r d a n p e k h a z z e d e r i m .”
d e d i.
M u a v i y e : “ V a l la h i b a b a m d a a h a o se b e p t e n a n a m ı a l ­
m ışt ı. Z a t e n a n a m ı n b a ş k a b i r m e z iy e t i y o k . A m a b u n u b e n
a n a m a b ir ile t e y im . E ğ e r o d a i st e r se b e n d e n â l â ç ö p ç a t a n
b u l a m a z s ı n !” d e d i . M u a v i y e b u n l a r ı s o n d e r e c e s a k i n b ir ş e ­
k il d e s ö y l e m i ş , r u h h a li n d e e n u f a k b ir d e ğ i ş i k l i k m e y d a n a
g e h n e m iş t i. İ n s a n l a r o n d a n d a h a h i lm s a h i b i b ir isi n in o l m a ­
d ı ğ ı k o n u s u n d a h e m fik ir d i r le r .
 li m l e r d e b u m e v z u y l a ilg ili ş ö y le d e r l e r : “ T a h a m m ü l v e
d a h a a z in c i t m e k v a k t i n c e y a p ı l m c a iy id ir . M u t l u l u k ş ü k ü r ­
le o l u n c a d a h a a n l a m h , iy i b a h t A l l a h k o r k u s u y l a d a h a g ü -
z e l d i t ” V a i l a h u a ’l e m b i ’s- se v a b .

181
 O tu z Beşin ci Fasıl

Dergâh-ı A lî’nin A ses, M uh afız ve

Nöbetçilerine Dairdir

D e r g â h - ı h a s s ı n a s e s , n ö b e t ç i v e m u h a f ı z l a r ı n a b ü y ü k b ir
ö z e n iç in d e t a m b i r d i k k a t g ö st e r i lm e l id ir . B u t o p l u l u k t a n
s o r u m l u o l a n k iş il e r o n l a r ı iy i t a n ı m a h , g i z le d ik le r i y a h u t
a ç ı ğ a v u r d u k l a r ı h a ll e r i n i t e t k ik e y le m e lid ir . Z i r a b u n l a r f a ­
k ir f u k a r a t a if e sin d e n v e t a m a h k â r o l d u k l a r ı n d a n ö t ü r ü b ir
ik i a l t ı n a k o l a y c a t a v o l a r a k y o l d a n ç ık a r ıla b i lir le r . D i ğ e r
y a n d a n a r a l a r ı n d a g ö r d ü k l e r i y a b a n c ı n ı n k i m o l d u ğ u n a iliş­
k in a r a ş t ı r m a d a b u lu n su n la r . H e r g e c e n ö b e t e v e a s a y i ş i
k o n t r o l e ç ı k t ı k la r ı v a k i t o n l a r ı d e n e t le sin le r . B a ş k a b i r t a k ı m
so r u n la r a y o l a ç a b ile c e ğ in d e n ö t ü r ü so n d e r e c e h a y a t i ö n e m
a r z e d e n , i h m a le g e l m e z b u m e se le y le g e c e g ü n d ü z d e m e d e n
ilg ile n ilsin . A l l a h u a ’le m .

183
 O tu z A ltıncı Fasıl

Padişah ın Sofra Tanzim A dabı ve

Tertibine Dairdir

H u z u r a v a r a n l a r a i k r a m d a b u l u n m a k iç in m ü k e l l e f s o f ­
r a la r h a z ır la m a z a h m e t in d e b u lu n m a k ö t e d e n b e r i h ü k ü m ­
d a r l a r ı n t ö r e s i o l a g e lm iş t ir . Şa y e t u lu k im se l e r i n y e m e y e işt i-
h a sı y o k y a h u t y e m e ğ i b e ğ e n m e d il e r ise y e m e ğ i y e m e y ip is­
t e d ik le r i b i r v a k i t t e y e m e le r in d e b ir s a k ı n c a y o k t u r . L â k i n s a ­
b a h v a k t i so fr a h a z ır la m a k b ir h ü k ü m d a r ın o lm a z sa o lm a z -
la r m d a n d ır .
Ö r n e ğ i n Su l t a n T u ğ r u l e n v a i ç e şi t y e m e k l e r le d o n a t ı l m ı ş
m ü k e l l e f s o f r a l a r k u r m a l a r ı n ı e m r e d e r d i. Ş a y e t sa b a h l a r ı a t
b in m e k y a d a a v a ç ı k m a k a r z u e d e r s e b i r şe y le r y e m e k m a k ­
s a d ı y l a s a h r a y a 2 0 k a t ı r y ü k ü y i y e c e k o n u n l a b ir li k g i d e r d i.
S a h r a y a d i z d ik le r i y i y e c e k le r d e n c ü m l e e m ir le r v e T ü r k l e r
h a y r e t le r iç in d e k a l ı r l a r d ı .
Ö t e y a n d a n h i z m e t k â r l a r ı n a c ö m e r t v e m u t f a k l a r ı n d a e li
a ç ı k o l m a m a k T ü r k i s t a n h a n la r ı n ı n t ö r e si n d e n d i r . B i z Se -
m e r k a n d v e Ö z k e n t ’e y a p t ı ğ ı m ı z y o l c u l u k l a r d a b ir b a z ı b o ş ­
b o ğ a z l a r d a n şu n u iş i t m i ş l i ğ i m i z v a r d ı r : “ Ç ig il v e M a v e r a ü n -
n e h r a h a l i s i h e r d a i m , b u r a d a n o n c a s u l t a n g e l i p g e ç m e si n e
r a ğ m e n u z u n z a m a n s o f r a l a r ı n d a b o ğ a z ı m ı z a b ir l o k m a e k ­
m e k g i r m e s i n a s i p o l m a m ı ş t ı r .” d e r le r .

185
 N iz am ü ’l-M ü lk

K işio ğ lu n u n h im m e t v e m ü r ü v v e t i aile o c a ğ ın a k ıy a sla

a n l a ş ı l ı r v e d a h i s u l t a n c ü m l e h ü k ü m d a r l a r ı n k e n d is in d e n
s o r u l d u ğ u c ih a n d e d ik le r i a i l e n i n r e isid ir . D o l a y ı s ı y l a o n u n
r e is l iğ i, h i m m e t i , m ü r ü v v e t i, s o f r a s ı v e i k r a m ı b u n is p e t t e
c ü m l e p a d i ş a h l a r d a n d a h a f a z l a v e â l â o l m a lıd ır .
B i r h a d is - i şe r ift e şö y le b u y r u l u r : “ E k m e ğ i v e y e m e ğ i A l ­
l a h ’ın k u l l a r ı n d a n e si r g e m e d e n c ö m e r t ç e s a ç m a k s a l t a n a t v e
d e v le t in ö m r ü n e ö m ü r k a t a r . ”

H ik â y e

T e v a r îh - i e n b i y a ’d a şö y le g e ç e r : N i c e m u c i z e , k e r a m e t v e
m e r t e b e s a h i b i M u s a - y ı k e l î m ’i F i r a v u n ’a y o ll a d ıla r . 4 . 0 0 0
k o y u n , 4 0 0 sığır , 2 0 0 d e v e n in y a n ı s ı r a t a v u k la r , t a t h la r , k a ­
v u r m a l a r v e e n v a i ç e ş it le z iz y iy e c e ğ i s o f r a s m d a b u l u n d u r ­
m a k F i r a v u n ’u n t ö r e si n d e n id i . B ü t ü n M ı s ı r h a l k ı h e r g ü n
s o f r a s ı n d a n d o y a r d ı . İ ş t e F i r a v u n t a m 4 0 0 y ıl b ö y le m ü k e l ­
l e f s o f r a l a r k u r a r a k il a h lık t a s l a d ı .
M u s a a l e y h i sse l a m T ü r d a ğ ı n a ç ı k ı p , “ Y a r a b b i , F ir a -
v u n ’u h e l a k e y l e !” d i y e d u a e d in c e A ll a h o n u n b u d u a s ı n ı
k a b u l b u y u r a r a k : “ Z a m a n ı g e lin c e , o n u s u d a g a r k e d i p v a ­
r ın ı y o ğ u n u , m a lı n ı m ü l k ü n ü se n in k a v m i n e a z ı k v e e m r i n e
a m a d e k ı l a c a ğ ı m . ” d e d i. B u v a a d i n ü z e r in d e n b i r k a ç y ıl g e ç ­
m e si n e r a ğ m e n F ir a v u n o e s k i s a p k m i ı k v e a z g ı n l ı ğ ı n a d e ­
v a m e d i y o r d u . B ü t ü n o y ü c e l ik v e it i b a r ı y l a k o c a M u s a p e y ­
g a m b e r A l l a h ’ın v a a d i n i n g e r ç e k le şm e sin i h â l â d ö r t g ö z l e
b e k le m e k t e y d i. M u s a , A l l a h ’ın F i r a v u n ’u b i r a n ö n c e h e l a k
e t m e si iç in a c e le e t m e k t e y d i . N i h a y e t M u s a ’n ın t a h a m m ü l
e t m e y e t a k a t i k a lm a m ışt ı. So n r a k ır k g ü n o r u ç t u t a r a k T ü r
d a ğ ı n a t e k r a r ç ı k ı p A l l a h ’a y a l v a r y a k a r : “ A l l a h ı m , F i r a ­
v u n ’u h e l a k e d e c e ğ in i v a a t e t m i ş k e n o k ü f r ü n d e n v e s a p k ı n
d a v a s m a d e v a m e t m e k t e d ir . O n u n e v a k i t h e l a k e d e c e k s i n ? ”
d e d i. H a k k T e â l â ’d a n b i r n i d a g e ld i; “ E y M u s a s e n F i r a ­
v u n ’u m ü m k ü n o l d u ğ u k a d a r k ı s a sü r e d e h e l a k e t m e m i b e k ­

186
 Siy aset n am e

le r sin ; f a k a t b in le r c e k e z b in l e r c e k u l u n y ü z ü s u y u h ü r m e t i­
n e o n u h e l a k e t m e m e m g e r e k i y o r . H e r g ü n k u l l a n m a n im e ­
ti e si r g e m e d e n s a ç a r k e n , o n u n sa y e sin d e h u z u r v e e m n i y e t
iy in d e y a ş a r l a r k e n , iz z e t v e c e l a l im e a n d o l s u n k i, o n d a b u
k e r e m o l d u k ç a o n u n a s ı l h e l a k e d e y i m ? ” d e d i.
M u sa ; “ Y a r a b b i, p e k i v a a d in i n e z a m a n y e r in e g e t ir e c e k ­
s i n ? ” d e d i.
R a b T e â l â ; “ E y M u s a , F i r a v u n , k u l l a r ı m a c ö m e r t ç e i h sa n
e t m e k t e n e l ç e k t iğ i v e o n l a r d a n e k m e ğ i e si r g e d iğ i v a k i t ö m ­
r ü n ü k ısa lt ır , s o n u n u y a k l a ş t ı r ı r v e s a l t a n a t m ı ç ö k e r t i r i m .”
d e d i.
O l a y şö y le v u k u b u l d u k i g ü n le r d e n b ir g ü n F i r a v u n H â -
m â n ’a ; “ M u s a ’n ın B e n i İ s r a i l ’in ç o ğ u n u e t r a f ı n d a t o p l a m a s ı
b iz i sı k ı n t ı y a s o k m a k t a d ı r . B a k a l ı m o n u n l a s o n u m u z n e r e y e
v a r a c a k ! Ş u h a l d e h i ç b ir ş e k il d e m u h t a ç d u r u m a d ü ş m e m e k
iç in h a z i n e v e s t o k l a r ı d o l u t u t m a k g e r e k ir . K e n d i e m n iy e t i­
m iz iç in m u t f a k v e s o f r a h a r c a m a l a r ı n ı g ü n b e g ü n k ı s m a k
i c a p e d e r . E ld e b u l u n d u r d u ğ u m u z u n b i r y a r ı sı n ı a m b a r l a r a
y ı ğ m a lı d iğ e r y a r ı sı n ı d a 2 . 0 0 0 k o y u n , 2 0 0 sı ğ ır v e 1 0 0 d e v e
şe k l i n d e k ı s m a l ı y ı z .” İ şt e b u şe k il d e F i r a v u n h a r c a m a l a r ı
g ü n d e n g ü n e k ı s ı n c a M u s a a l e y h i sse l a m H a k k T e â l â ’n ın v a ­
a d in in y a k la şt ığ ın ı a n la d ı. Z i r a h a r c a m a la r d a a şır ı t a sa r r u f
s a l t a n a t ı n y ı k ılışın ı g e t ir ir . H a b e r i n a k l e d e n l e r F i r a v u n ’u n
su d a b o ğ u ld u ğ u n u v e o şa şa a h d e v r a n ın d a n m u t fa ğ ın d a k e ­
si l e c e k ik i c ılız k o y u n a k a d a r d ü ş t ü ğ ü n ü r i v a y e t e d e r l e t
A lla h ü T e â lâ İ b r a h im a le y h isse la m d a n b u lu n d u ğ u ik r a m ­
d a n v e m isa fir p e r v e r liğ in d e n ö t ü r ü ö v g ü y le sö z ed e r . H a t im i
T a i ’n in v ü c u d u n a c ö m e r t l i k v e k o n u k se v e r l i ğ i n d e n d o l a y ı
ceh en n em a t e şi n i h a r a m k ıld ı. A y r ıc a d ü n y a v a r o l d u k ç a
o n u n c ö m e r t li ğ i d il le r e d e s t a n o l a c a k t ı r . E m i r ü l - m ü ’m î n in
A li b in E b i T a l i b k e r r e m a l l a h u v e c h e h u n a m a z k ı l a r ik e n g e ­
le n d i le n c iy e p a r m a ğ ı n d a k i y ü z ü ğ ü ç ı k a r ı p v e r d i ğ i , n ic e a ç ı
d o y u r d u ğ u iç in H a k k T e â l â k i t a b ı n d a o n d a n ö v g ü y l e b a h ­
se t m i ş t i r v e k ı y a m e t e k a d a r o n u n c ö m e r t l i ğ i , e r liğ i, g ö z ü p e k -
l i ğ i d i l d e n d i le d o l a ş a c a k t ı t

187
 N iz am ü ’l-M ü lk

C ih a n d a c ö m e r t o lm a k t a n v e ih sa n d a b u lu n m a k t a n d a ­
h a iy i b ir ş e y b u lu n m a z .
U n s û r î ş ö y l e sö y l e r :

C ö m e r t l i k ü s t ü n d ü r b ir n ic e işt e n
C ö m e r t lik y a d ig â r d ır p e y ga m b e r d e n

E ğ e r k i b ir k im se se r v e t s a h i b i ise v e p a d i ş a h ı n b e r a a t ı o l ­
m a k s ı z ı n b ü y ü k l ü k g ö s t e r m e k , in s a n l a r m ö n ü n d e e ğ ile r e k
o n a s a y g ı g ö s t e r i p h a z r e t v e e fe n d i d i y e ç a ğ ı r m a l a r ı n ı a r z u
e d e r s e h e r g ü n h a l k a a ş v e e r z a k d a ğ ı t m a s ı g e r e k ir . B u g ü n e
d e ğ in c i h a n a k i m n a m s a l m ı ş v e s a l a c a k s a h a l k a b u l u n d u ğ u
i h s a n d a n ö t ü r ü d ü r . C i m r i v e n a n k ö r l e r ik i c i h a n d a d a k ı n a n ­
m ışt ın
H a d i s - i şe r ift e ş ö y le b u y r u l m u şt u r : “ C i m r i l e r c e n n e t e g i r ­
m e y e c e k l e r d ir .” İ s l a m d e v r in d e o l s u n k ü f ü r d e v r in d e o l s u n
h e r d ö n e m d e i n s a n l a r a y a r d ı m e t m e k t e n d a h a g ü z e l b ir m e ­
z i y e t v a r o l m a m ış t ı n

188
 O tu z Y edinci Fasıl

İşlerinin Eh li Olan Bendegân ve

Hizm etk ârların Hak larının Teslimine
Dairdir

M a k b u l b i r işi y e r i n e g e t i r e n h i z m e t k â r l a r ı n g e c i k m e d e n
t a k d i r e d i le r e k ö d ü ll e n d ir il m e si g e r e k ir . D i ğ e r k ö le le r in işle ­
r in e g ö s t e r d i k l e r i i h t i m a m ı a r t ı r m a k , su ç l u l a r ı s u ç a t e v e ss ü l­
d e n c a y d ı r m a k , işle r i d ü z e n e s o k m a k iç in m e c b u r k a l d ı ğ ı n ­
d a n ö t ü r ü y a h u t se h v e n b ir h a t a e y le y e n k ö l e işl e d i ğ i s u ç u n
n is p e t in c e c e z a l a n d ı r ı l m a s ı g e r e k ir . Z i r a h ü k ü m d a r ı n se l a ­
m e t i b u n d a d ır .

Hikâye

R i v a y e t o l u n u r k i H a ş i m î l e r d e n b i r ç o c u k s a r h o ş b ir h a l ­
d e b ir k ı s ı m i n s a n a d a l a ş ı n c a b a b a s ı n a ş i k â y e t e g e l i p o n d a n
d e r t y a n d ı l a r . B a b a s ı o n u c e z a l a n d ı r m a k ist e y in c e ç o c u k :
“ B a b a c ı ğ ı m , b e n i m b i r s u ç u m y o k , b ir s u ç e y le d im se a k lı m
b a ş ı m d a d e ğ i l id i; s e n i n ş i m d i a k lı n b a ş ı n d a y k e n b a n a k ıy ­
m a . ” d e d i . B u s ö z b a b a s ı n m g a y e t l e h o ş u n a g i t t iğ i iç in ç o c u ­
ğ u n u a f fe t t i.

189
 N iz am ü ’l-M ülk

H ik â y e

H u r d â d b i h şö y l e n a k l e d e r : “ M e l i k P e r v î z h a s a d a m l a r ı n ­
d an b ir in e g a z a p l a n a r a k o n u z i n d a n a a t m ı şt ı . H i ç k i m se
k e n d is in e y a k l a ş m a y a c ü r e t e d e m i y o r ik e n M u t r i p B a r b e d
o n a h e r gü n y e m e k ve şa r a p g ö t ü r ü y o r d u . D u r u m d a n h a b e r
a l a n P e r v îz , B a r b e d ’e :
‘B e n im g a z a b ı m a u ğ r a y a n b ir in e h a n g i c ü r e t le k o l k a n a t
g e r e r s i n !’ d e d i.
Barb ed :
‘P a d i ş a h ı m se n in o n a y a p t ı ğ ı n iy ilik y a n ı n d a b e n i m k i d e ­
v e d e k u l a k k a lı r .’ d e d i.
P e r v îz :
‘N e y m i ş o b e n im y a p t ı ğ ı m iy ilik .?’
Barb ed :
‘C a n . ’ d e d i.
P e r v îz b u s ö z d e n s o n d e r e c e e t k ile n e r e k :
‘G i d e b il i r s in , o n u se n in y ü z ü n s u y u h ü r m e t in e b a ğ ı ş l a ­
d ı m .’ d e d i . ”

H ik â y e

S â s â n î y a n s ü l a l e si , h u z u r l a n n d a g ü z e l b ir s ö z sö y l e y e n
y a h u t h o ş l a r ı n a g i d e c e k b ir m a h a r e t se r g ile y e n k iş il e r e “ a f e ­
r i n ” d e m e y i d ille r in e p e l e se n k e t m iş l e r d i. P a d i ş a h “ a f e r i n ”
d e y in c e h a z i n e d a r a d e r h a l o k iş iy e 1 . 0 0 0 d i r h e m v e r i lm e s in i
e m r e d e r d i. N û ş i r e v â n - ı â d i l b a ş t a o l m a k ü z e r e , S â s â n î m e l i k ­
le r i a d a l e t , in sa n iy e t v e h i m m e t k o n u l a r m d a d iğ e r le r in d e n
ç o k d a h a ile r d e y d ile r .
R i v a y e t o l u n u r k i g ü n le r d e n b i r g ü n N û ş i r e v â n - ı â d i l m a -
iy e t in d e k ile r le b ir lik t e a t sı r t ı n d a a v a ç ı k m ı ş , y o l u b ir k ö y ü n
y a k ı n ı n a d ü ş m ü ş id i. K ö y d e y a ş l ı b i r a d a m ı n b i r c e v iz f i d a n ı
d i k m e k t e o l d u ğ u n u g ö r d ü . C e v i z y ir m i y ıl y a d a d a h a u z u n
b ir z a m a n g e ç t ik t e n s o n r a m e y v e sin i v e r e n b i r a ğ a ç o l d u ğ u n ­

190
 S iy ase t u am e

d a n N û ş i r e v â n p e k ş a ş ı r a r a k : “ E y ih t iy a r , c e v iz m i d i k m e k ­
t e s i n ?” d i y e s o r d u .
İ h t iy a r : “ E v e t H ü n k â r ı m . ” d e d i.
N û şi r e v â n - ı â d i l; “ N e k a d a r d a h a y a ş a y a c a k s ı n d a m e y ­
v e sin e y e t i ş e c e k s i n ?” d iy e s o r d u .
İ h t iy a r : “ E fe n d i m , b iz d e n ö n c e k il e r e k t ile r b iz y e d ik ; b iz
d e e k e li m b iz d e n s o n r a k i l e r y e sin le r .” d e d i.
B u s ö z N û ş i r e v â n ’ın p e k h o ş u n a g i d i p “ a f e r i n ” d e d ik t e n
s o n r a h a z i n e d a r ı n a ih t i y a r a 1 . 0 0 0 a l t ı n v e r m e si n i e m r e t t i.
I l a z i n e d a r a d a m a 1 . 0 0 0 a l t ı n ı s u n u n c a ih t i y a r :
“ E fe n d i m , h iç k i m s e b u c e v i z i n m e y v e si n i b e n d e n ö n c e
y e m e d i .” d e d i.
N û şir e v â n :
“ N a sı l y a n i?” d iy e so r d u .
İ h t iy a r :
“ E ğ e r k i b e n ş u c e v iz i d ik m e y e y d im , e f e n d im iz b u r a d a n
g e ç m e y ip b e n d e le r i n d e n s u a l k ı l m a y a y d ı d a b u c e v a b ı işit -
m e y e y d i şu 1 .0 0 0 d ir h e m i n e r e d e n e ld e e d e r d im ?”
N û ş i r e v â n ik i k e r e “ a f e r i n ” d e y in c e h a z i n e d a r ih t i y a r a
2 .0 0 0 alt ın d in a r d a h a su n d u .
H ü k ü m d a r ik i k e r e “ a f e r i n ” d e d iğ i iç in b u c ö m e r t l i k v e
i h s a n d a b u lu n d u . İ ş t e ö n c e k i p a d i ş a h l a r ı n t ö r e si b u m i n v a l
ü z e r e id i .

H ik â y e

R i v a y e t o l u n u r k i H a l i f e M e ’m û n ’a b i r g ü n s a r a y d a , t a h ­
t ın d a otu ru p şik â y e t le r i d in le r k e n b ir arzu h al ile t i ld i .
M e ’m û n b u n u d e r h a l v e z i r i F a z i b in Se h l’e v e r e r e k : “ B u a d a ­
m ı n ist e ğ in i d e r h a l y e r i n e g e t i r ; z i r a şu fe le k b ir h a l ü z e r e k a l-
m a y a s ı y a d e v r e d e r v e d a h i ş u z a m a n h i ç b ir d o s t a v e fa e t m e -
y e siy e h ız h ge ç e r . B u g ü n f ı r s a t v a r ik e n iy ilik e y le y e l im ç ü n ­
k ü y a r ı n a c iz l ik v e ç a r e s i z l i k d e d ik le r i ç e t in g ü n ç a t a r d a fır ­
s a t k a ç a r . ” d e d i.
V a lla h u a l e m .

191
 O tu z Sek izinci V asıl

Mem lekettek i Reaya, îk ta ve M uk tianla

îlgili İzlenecek Siyasete Dair

M e m l e k e t i n h e r h a n g i b i r b ö l g e y a h u t a h a li si n in h a k sı z lı ­
ğ a u ğ r a y ı p p e r i ş a n o l d u ğ u n a ili şk in b i r h a b e r a l ın ı r d a h a b e ­
r in m a k s a t h y a y ı l d ı ğ ı n d a n v e sı h h a t in d e n k u ş k u y a d ü ş ü l ü r ­
se , h a n g i m a k s a t l a g i d e c e ğ i n d e n k im se n in h a b e r i o l m a m a k
şa r t ı y l a h ü k ü m d a r ı n h a s s a d a m l a r ı n d a n b ir i sö z e k o n u o l a n
v i la y e t v e şe h r i n m a m u r y a h u t h a r a p o l d u ğ u n u , i k t a s a h i b i ­
n i n , r i a y e t i n v e â m i l i n v a z i y e t in i t e sp i t iç in g ö n d e r il m e l i v e
b ö y le c e m e m u r l a r ı n n e y i g e r e k ç e g ö s t e r e r e k b ö y le b ir h a b e r
g e t i r d ik l e r i a ç ı k l ı ğ a k a v u şt u r u l m a lı d ı r . C i h a n ı n d ir l ik d ü z e n i
v e r a i y e t i n f a k r ü z a r u r e t e d ü ş m e y i p a v a r e o l m a m a s ı iç in p a ­
d i ş a h ı n b ö y le d a v r a n m a s ı e lz e m d ir .

193
 Otuz Dok uzuncu Fasıl

M em lek et ve Hük üm darlık Meselelerinde

A cele Edilm em esine Dairdir

M e m l e k e t m e se le le r i n d e a c e le e t m e m e k g e r e k ir . K u l a k l a ­
r ın a ç a l m a n b ir m e se le d e n k u ş k u y a d ü şt ü k l e r i n d e işi n h a k i ­
k a t in in d o ğ r u su y a l a n ı y l a o r t a y a ç ı k m a s ı iç in m e se le n in
a r a ş t ı r ı l m a s ı n ı e m r e t m e li d ir . E s a s ı n d a a c e l e c i lik g ü ç lü n ü n
d e ğ il z a y ı f a d a m ı n k â r ıd ı r , i k i d a v a c ı h u z u r a g e li p m a r u z a t ­
la r ın ı a r z e t t ik le r in d e p a d i ş a h ı n g ö n l ü n ü n k i m d e n y a n a o l ­
d u ğ u n u n t a r a fla r c a m a lu m o l m a m a s ı la z ım d ır . P a d i ş a h m
g ö n l ü n ü n b ir t a r a f a m e y le t t iğ i a n l a ş ı l ı r s a h a k h o l a n t a r a fı n
c e s a r e t i k ı r ı l a r a k h a li n i b e y a n e t m e k t e n ç e k in e b il ir k e n h a k ­
sı z o l a n t a r a f c ü r e t le n e b ilir . N i t e k i m H a k k T e â l â şö y le b u y u ­
r u r : “ E ğ e r y o l d a n ç ı k m ı ş m b ir i siz e b ir h a b e r g e t i r ir se m u h a ­
k e m e n iz i k u l la n ı n y o k s a is t e m e d e n in s a n l a r ı in c i t ir v e s o n r a
y a p t ı ğ ı n ı z d a n p i ş m a n l ı k d u y a r s ı n ı z .” [ H ü c û r a t su r e si ; 6]

H ik â y e

H e r a t şe h r in d e , y a ş a d ı ğ ı d e v r i n â l im le r in d e n m e şh u r b ir
z a t ı * B i k r e k , h ü k ü m d a r a t a k d i m e t m işt i. H a d i s e şö y l e c e r e ­
y a n e t t i: S u k a n Şe h i d A l p a r s l a n (A ll a h b u r h a n ı n ı a y d ı n l a t -

‘ B a h se k o n u z a t , Şe y h u ’l İ sla m H a c e A b d u ll a h E n s a r i ’d ir.

195
 Nizamü’l-Mülk

sın ) b ir v a k i t H e r a t ’a g i t m i ş v e b ir m ü d d e t o r a d a i k a m e t e t ­
m e k t e y d i . B u p îr - i fâ n in in e v in d e k o n a k l a m a k t a o l a n A b d u r -
r a h m a n H a l s u l t a n ı n m e c li sin d e b i r g ü n ş a r a p iç e r k e n ;
“ B u p î r in b i r e v i v a r . A k ş a m o l d u m u o r a y a g i d e r e k g e c e
b o y u n c a i b a d e t in i y a p a r . B u g ü n e v in in k a p ı s ı n ı a ç ı n c a o r a d a
k ü f l e n m i ş b i r ş a r a p t e st isi y l e b ir lik t e s o m p i r in ç t e n b ir p u t
g ö r d ü m . M e ğ e r k i h e r i f g e c e b o y u n c a ş a r a p iç e r e k b u p u t u n
ö n ü n d e se c d e le r e k a p a n ı y o r m u ş . Ş a r a p t e st isi y l e p u t u d a b e ­
r a b e r i m d e g e t i r d i m .” A b d u r r a h m a n h a l b u l a f l a n s a r f e d i n ­
c e , s u l t a n ı n d e r h a l o â l i m k iş in in b o y n u n u v u r a c a ğ ı n ı sa n d ı .
Su l t a n , B i k r e k ’e d ö n e r e k :
“ D e r h a l b ir in i y o l l a y a r a k o p i r i b u r a y a ç a ğ ı r ı n !” d e d i.
B e n d e d e r h a l b ir in i y o l l a d ı m .
A r d ı n d a n su lt a n :
“ Y o l l a d ı ğ ı n ş a h s ı g e r i ç a ğ ı r v e k im se y i b u r a y a g e t i r m e l e ­
r i iç in g ö n d e r m e !” d e d i.
E r t e si g ü n s u l t a n a :
“ D ü n o p i r i ö n c e h u z u r u n u z a ç a ğ ı r m a y a n iy e t e d i p a r ­
d ı n d a n b u n d a n c a y m a n ı z ı n h i k m e t i n e i d i ? ” d i y e s u a l e y le ­
d im .
Su l t a n :
“ A b d u r r a h m a n H a l ’m o k ü s t a h ç a t a v r ı n d a n y a l a n s ö y l e ­
d iğ in i a n l a y ı n c a , o n a , e t t iğ i l a f l a r d a n d o l a y ı o â l i m e f e n d iy i
ç a ğ ı r m a y a c a ğ ı m ı l â k i n e lle r in i v e r i p b a n a s a r f e t t iğ i sö z l e r i n
d o ğ r u o l u p , y a l a n sö y le m e d iğ in e d a i r y e m in e t m e si n i is t e ­
d im . B u n u n ü z e r in e A b d u r r a h m a n H a l y a l a n s ö y le d iğ in i it i­
r a f e d in c e , b e n :
‘N e d i y e y a l a n k o n u ş u p b ö y le si â l i m b ir şa h si y e t e i f t i r a ­
d a b u l u n a r a k c a n m a k a st e t t i n g i d i n a m u s s u z h e r i f!’ d e d im .
A b d u r r a h m a n b u n u n ü z e r in e ş ö y le d e d i:
‘Ç ü n k ü b e n o n u n e v in d e b u l u n d u m . G a y e t l e n e z ih b i r e v i
o l d u ğ u n u g ö r ü n c e e ğ e r s u l t a n a b ö y le b ir şe y sö y l e r s e m s u l ­
t a n d a o n u ö l d ü r ü t B ö y l e c e o e v i d e b a n a b a ğ ı ş l a r d iy e d ü ­
şü n d ü m .’ d e d i.”

196
 Siy asetn am e

B u n la r ı işit e n s u i t a n , A b d u r r a h m a n H a l ’ı h u z u r u n d a n
k o v a r a k u z a k la şt ır d ı.
Ö t e y a n d a n d in b ü y ü k l e r i şö y le d e m i şl e r d i r : “ A c e le ş a y ­
ia n d a n , sü k û n e t R a h m a n ’d a n d ı r .”
H e n ü z y a p ı l m a m ı ş b ir şe y i y a p m a y a e l d e f ı r s a t v a r d ır , o y ­
sa y a p ılm ışa ç a r e b u lu n m a z .”
H e k i m B u z u r c m i h r d e r k i : “ A c e le a h m a k l ı k t a n d ı r . A c e ­
le e d i p t e z d a v r a n a n ı n a k ı b e t i p i ş m a n l ı k , h ü s r a n v e i n s a n ­
la r ı n g ö z ü n d e a l ç a l m a k t ı r . B a ş a r ı y a u l a ş m a s ı n a r a m a k k a l ­
m ı ş n ic e işi a k a m e t e u ğ r a t a n şe y in a c e l e c i l i k o l d u ğ u n a t a ­
n ık o l d u m . A y r iy e t e n a c e l e c i i n s a n d e v a m l ı k e n d i n i k ı n a y ı p
t e v b e l e r e d e r d u r u r , ö z ü r l e r d ile r , a y ı p l a n ı r v e a z a p iç in d e
k ı v r a n ı r .”
E m i r ü l - m ü ’m î n i n A li r a d i y a l l a h u an h şö y l e d e m işt i r :
“ H a y ı r işi n d e se r i o l m a k d ı ş ı n d a b ü t ü n iş le r d e t e m k in v e s ü ­
k û n e t t a k d i r o l u n m u ş t u n ” E n d o ğ r u s u n u A ll a h b ilir .
 Kırk m a Fasıl

Em ir-i Hares, Çubdârân ve M em lek et

Meselelerindeki Ceza Usulüne Dairdir

H a r e s e m ir li ğ i h e r d e v ir d e m ü h i m m a k a m l a r d a n b ir i o l a ­
g e lm işt ir . P a d i ş a h ı n g a z a p v e c e z a l a n d ı r m a s m d a n k o r k m a ­
y a n k i m s e o l m a d ı ğ ı e m ir - i h a r e s d e c e z a iş l e r in d e n m e su l o l ­
d u ğ u iç in d e r g â h t a e m ir - i h a c ip t e n m a a d a e m ir - i h a r e st e n
m u t e b e r i o l m a m ı şt ı r . P a d i ş a h b ir in i c e z a y a ç a r p t ı r ı p i d a m ,
s o p a y a h u t z i n d a n c e z a s ı n ı e m r e t t iğ in d e b u işi n ic r a s ı e m ir - i
h a r e se d ü şe r . D i ğ e r y a n d a n i n s a n l a r d a c a n l a r ı n ı k u r t a r m a k
iç in m a l v e m ü lk le r in i h a r c a m a k t a n ç e k in m e z le r . K e n d is in i
t e m si le n k ö s , a l e m v e n e v b e t o l d u ğ u n d a n h a l k h ü k ü m d a r ­
d a n ç o k e m ir - i h a r e s t e n k o r k a r d ı . İ ç in d e b u l u n d u ğ u m u z d e ­
v i r d e b u m a k a m g ö z d e n d ü ş m ü ş v e e s k i i t ib a r ı n ı y it ir m işt ir .
D e r g â h t a 2 0 ’sin in e li n d e a l t ı n d a n , 2 0 ’si n in e li n d e g ü m ü şt e n ,
l O ’u n u n e l in d e b ü y ü k t a h t a d a n s o p a o l m a k ü z e r e h e r z a ­
m a n iç in a s g a r i 5 0 ç u b d â r m b u l u n m a s ı şa r t t ır .
E m i r i n m a k a m ı m u t e b e r b i r m a k a m o l d u ğ u iç in t e ç h i z a t ,
d ü z e n v e s a v a ş p u s a t l a r ı n ı n o l a b i l d i ğ i n c e t a m t e k m i l v e ih t i-
ş a m m m s a ğ l a n m a s ı la z ı m d ı r . Şa y e t h â l i h a z ı r d a k i e m ir b u n ­
l a r ı i d a r e e d e b i l i y o r s a g ö r e v i n e d e v a m e t m e li , y o k e ğ e r g ö r e ­
v in i h a k k ı y l a ifa e d e m i y o r s a y e r i n e b a ş k a s ı g e t ir ilm e lid ir .

199
 N iz am ü ’l-M ü lk

Hikâye

G ü n l e r d e n b ir g ü n h a life M e ’m û n n e d im le r i n e şö y l e d e ­
d i ; “ Şi m d i b e n i m ik i h a r e s e m ir im v a r . H e r ik isin in d e işle r i
s a b a h t a n a k ş a m a k a d a r k e lle u ç u r m a k , ip t e s a l l a n d ı r m a k , e l
a y a k k e s m e k , s o p a v u r m a k , z i n d a n a t ı k m a k ik e n h a l k d a i ­
m a h o ş n u d a n e b ir in i h a y ı r la y â d e d i p ö v e r k e n d iğ e r in d e n il­
la l l a h e t m i ş, a d ı d a h i a n ı lı n c a o n a b e d d u a l a r e y le m e k t e d ir .
N e d e n i n i b ir t ü r l ü a n l a y a b i l m i ş d e ğ il i m . A y n ı işle r i y a p t ı k l a ­
r ı h a l d e b ir in d e n ş i k â y e t e d il ir k e n d iğ e r in e m e t h i y e l e r d iz il ­
m e si n e d a i r b ir i n i z ç ı k s a d a b e n i b u k o n u d a a y d ı n l a t s a . ”
O r a d a b u l u n a n n e d im l e r d e n b ir is i ş ö y le d e d i: “ H a ş m e t -
m e a p l a r ı b e n d e n i z e ü ç g ü n m ü s a a d e b u y u r s a l a r m e s e le n in iç
y ü z ü n ü h u z u r u n u z a a r z e d e r i m .”
H a l i f e M e ’m û n ; “ M ü n a s i p t i r . ” d e d i.
A r d ı n d a n n e d im e v in e d ö n e r e k e n g ö z d e u ş a ğ ı n a ş ö y le
d e d i: “ Se n d e n b e n i m iç in b ir şe y y a p m a n ı ist iy o r u m . Şi m d i
B a ğ d a t şe h r in d e ik i t a n e h a r e s v a r d ır , b u n l a r d a n b ir isi i h t i y a r
d i ğ e r i is e o r t a y a şla r d a d ı r . Y a r ı n s a b a h d a h a g ü n d o ğ m a d a n
k a l k ı p s ö z ü n ü e t t iğ im b u i h t i y a r h a r e s i n h a n e sin e v a r , s a r a ­
y ı n d a n n a s ı l ç ı k t ı ğ ı m , m a k a m ı n a n e şe k il d e g e ç t iğ in i, n e y le -
d i ğ in i g ö r , h u z u r u n a g e le n h a l k a , o n a g e t ir ile n s u ç l u l a r a n e
sö y le y ip n e le r e m r e t t iğ i n i d u y a r a k b a n a s ö y le m e k iç in b u n ­
la r ı a k i m d a b ir g ü z e l t u t . D i ğ e r g ü n d e a y n ı ş e k il d e e r k e n d e n
o o r t a y a ş l ı h a r e sin s a r a y ı n a g i t , n e o l u p b i t i y o r s a b a ş t a n
so n r a k o n u şm a sın d a n d a v r a n ışla r ın a k a d a r g ö r d ü ğ ü n h e r
şe y i in c e le y ip b e n i h a b e r d a r k ı l . ” d e d i.
U ş a k ; “ B a ş ü st ü n e e f e n d i m .” d e d i.
E r t e s i g ü n u ş a k e r k e n d e n k a l k a r a k ih t i y a r e m ir - i h a r e si n
sa r a y ı n a v a r a r a k o t u r d u . B i r fe r r a ş b ir m u m u s u f f a ’n ın y a n ı ­
n a k o y u v e r e r e k se c c a d e y i se r iv e r d i. Se c c a d e n in b a ş ı u c u n a
d a b i r k a ç c ü z K u r ’a n , d u a l a r ı n b u l u n d u ğ u b i r k i t a p v e t e s­
p i h k o y d u . E m ir - i h a r e s d e b u a r a d a ç ı k a g e l i p s e c c a d e n i n b a ­
şı n a g e ç e r e k b i r k a ç r e k â t n a m a z e d a e t t i. C e m a a t ç o ğ a l ı n c a

200
 Siy asetn am e

m ü e z z in k a m e t g e t i r d i. C e m a a t l e n a m a z k ılm d ı . N a m a z b i ­
t in c e ih t i y a r M u s h a f l a r d a n b i r p a r ç a K u r ’a n - ı K e r i m o k u d u .
A r d ı n d a n t e s p i h a t a g e ç i le r e k t e k b i r v e t e h lille r g e t i r il d i . N i ­
h a y e t i n s a n l a r s e l â m l a ş a r a k a y r ıl d ı la r . G ü n e ş iy ic e d o ğ u n c a
ih t i y a r s o r d u :
“ B u g ü n h e r h a n g i b i r s u ç l u g e t i r d il e r m i ? ”
D e d il e r k i : “ E v e t , b ir in i ö l d ü r d ü ğ ü sö y le n e n b ir ş a h ı s g e ­
ri tel ile r .”
İ h t iy a r : “ P e k i, o n a t a n ı k h k e d e n k im se v a r m ı y m ı ş?” d e d i.
“ H a y ı r ,” d e d ile r , “ k e n d i s i z a t e n su ç u n u i t i r a f e d i y o r .”
İ h t iy a r l a h a v le ç e k e r e k : “ G e t i r i n b a k a l ı m ş u n u . ” d e d i.
D e li k a n lı y ı g e t ir d ile r . İ h t i y a r ı n g ö z l e r i d e l i k a n l ı y a ilişin c e :
“ H u ç o c u ğ u n n e r e si s u ç l u l a r a b e n z iy o r ? G ö z l e r i n d e k i ş i z a d e ­
le r e ö z g ü b ir ışı k , y ü z ü n d e h e la l s ü t e m m iş l iğ i n ş a v k ı , a l n ı n ­
d a M ü s l ü m a n l ı k n u r u p a r ı ld ı y o r . B u ç o c u k b ö y le si b ir s u ç a
t e v e ssü l b ile e t m iş o l a m a z . Z a n n e d e r i m d o ğ r u y u sö y le m iy o r .
( ) n a k a r ş ı k im se n in s ö z ü n e k u l a k a s m a y a c a ğ ı m . H a y ı r , b u
g ü z e l ç o c u k b ö y le b ir şe y y a p m a m ı ş t ı r ;” d e d i. O r a d a b u l u ­
n a n k iş il e r d e n b ir i:
“ E fe n d i m , d e l ik a n l ı n ı n k e n d i si iş le d i ğ i c ü r m ü i t i r a f e t m i ş ­
t ir .” d e y in c e h a r e s e m ir i o n a ç ı k ı şt ı : “ B u n u se n u y d u r m a k t a ­
sı n , A l l a h ’t a n h iç m i k o r k u n y o k ! Y o k y e r e m a s u m b i r g e n ­
c in c a n ı n a k a s t e d i y o s u n . B u d e l i k a n h k e n d i s o n u n u g e t i r e c e ­
ğ i n i b i l d i ğ i s ö z ü e d il e n s u ç u i şl e m e y e c e k k a d a r a k ı ll ı d ı r .” d e ­
d i . B ü t ü n b u sö z le r i o d e l i k a n i m m s u ç u n u i n k â r e t m e si , i k ­
r a r ı n d a n d ö n m e s i iç in s a r f e d i y o r d u . D a h a s o n r a d e l ik a n l ı y a
d ö n e r e k : “ Se n n e d e r s i n ? ” d e d i.
D e l i k a n l ı : “ A l l a h a z z e v e c e ll e n i n t a k d i r i iş t e , e li m d e n
b ö y l e b ir k a z a ç ı k t ı. Ö b ü r c i h a n d a a z a b a t a k a t i m o l m a d ı ğ ı
iç in A l l a h ü T e â l â ’n m h ü k m ü h e r n e y se b a n a u y g u l a . ” d e y in ­
c e e m ir - i h a r e s k e n d in i s a ğ ı r l ı ğ a v u r d u v e o r a d a k i c e m a a t e
d ö n e r e k : “ D e l i k a n l ı n ı n sö y le d ik le r in i d u y a m a d ı m , i k r a r m ı
i n k â r m ı e d i y o r t a m a n l a m a d ı m . ” d e d i. O r a d a k i l e r : “ E f e n ­
d i m , s u ç u n u i k r a r e d i y o r .” d e y in c e e m ir - i h a r e s: “ Se n d e su ç

201
 N iz am ü ’l-M ülk

İ şle y e c e k b ir y ü z y o k . Z i h n in i b ir y o k l a , b e lk i d e d ü ş m a n l a ­
r ın se n i b u n a z o r l a m ı ş t ı r ? ”
D e l i k a n l ı : “ E y e m ir , h iç k i m s e b u n u y a p m a y a b e n i z o r l a ­
m ı ş d e ğ il. B e n su ç lu y u m . T a n r ı a z z e v e c e lle n in fe r m a n ı n ı b a ­
n a u y g u l a !” d e d i.
E m ir - i h a r e s d e li k a n lı n ı n i k r a r ı n d a n d ö n m e k g i b i n iy e t i
o l m a d ı ğ ı m , k a f a s ı n a ö l m e k fi k r in i iy id e n k o y d u ğ u n u a n l a ­
y ın c a : “ H a k k ı n h ü k m ü n ü i c r a e d e y i m .” d e d i. D e li k a n lı : “ İ c ­
r a e y le e y e m i r !” d e d i. E m ir - i h a r e s o r a d a k i c e m a a t e d ö n e ­
r e k : “ Si z h iç A l l a h ’t a n b ö y le k o r k a n b ir g e n ç g ö r m ü ş m ü y ­
d ü n ü z ; k ı y a m e t g ü n ü n d e h a k k ı n h u z u r u n a t e r t e m iz b ir şe k i l ­
d e ç ı k m a k ist e y e n v e h e s a p g ü n ü m ü k â f a t ı n a n a i l o l a c a ğ ı n a
i m a n e t t i ğ i iç in T a n r ı a z z e v e c e lle n in a z a b m d a n ç e k in e r e k
s ı r f iç in d e k i A ll a h k o r k u s u n d a n ö t ü r ü su ç u n u i k r a r e y le y e n
b ö y l e si b ir in e ş a h s e n b e n h iç t a n ı k o l m a m ı ş t ı m . B u d e l ik a n -
h ile c e n n e t , h u r i le r v e c e n n e t k ö ş k l e r i a r a s ı n d a k i m e s a f e b i r
s o l u k t a n a z b ir şe y k a l m ı ş t ı r .” d e d ik t e n s o n r a d e l i k a n l ı y a d ö ­
n ü p : “ G i t y ı k a n v e g e l !” d e d i. D e l i k a n h ik i r e k â t n a m a z k ı ­
l a r a k t e v b e i s t i ğ f a r e y le d ik t e n s o n r a h u z u r a g e l i p d u r d u .
E m ir - i h a r e s : “ B u d e l ik a n h ş u a n d a s a n k i c e n n e t t e k i k ö ş k ü n ­
d e , h u r ile r , H a ş a n , H ü s e y i n v e H a m z a şe h it le r iy le o t u r m a k ­
t a d ı r .” d i y o r d u . E m i r b u sö z le r l e d e l i k a n l ı y a ö l ü m ü g ı p t a
e d i le c e k b ir şe y m iş g i b i g ö s t e r i y o r d u . D a h a s o n r a e m ir d e l i­
k a n l ı n ı n e l b ise le r i n i o n u in c i t m e d e n , k i b a r c a s ı r t ı n d a n sı y ır ­
m a l a r ı n ı , g ö z l e r in i b a ğ l a m a l a r ı n ı e m r e t t i . B i r s u d a m l a s ı n ı
a n d ı r a n k ı lıc ıy la g e ld iğ in i d e l ik a n l ı n ı n r u h u n u n b ile d u y m a ­
d ı ğ ı c e ll â t e m ir in b i r g ö z işa r e t iy le g e n c in b o y n u n u v u r d u .
B i r k ı lı ç d a r b e si y l e k e ll e si n i u ç u r m u ş t u .
D i ğ e r y a n d a n e m ir - i h a r e s m u h t e l i f s u ç l a r l a i t h a m e d il e n
b i r k a ç k işi n in h a k l a r ı n d a k i t a h k i k a t t a m a m l a n a n a k a d a r
z i n d a n a g ö n d e r il m e s in i is t e d i. A r d ı n d a n ay ağa k a lk a r a k
k e n d i o d a s ı n a ç e k ili n c e c e m a a t d e d a ğ ı l d ı . Şu u ş a ğ ı n ı z d a n e ­
d i m h a z r e t le r in in h u z u r u n a v a r a r a k iy i k ö t ü g ö r d ü ğ ü h e r şe ­
y i b i r b ir n a k l e t t i .

202
 Siy asetn am e

U ş a k e r t e si g ü n s a b a h e r k e n d e n k a l k a r a k o r t a y a ş l ı o l a n
c m ir - i h a r e sin s a r a y ı n a v a r d ı . H a l k v e m u h a f ı z l a r ı b ir b i r s a ­
r a y ın ı d o l d u r d u l a r . G ü n e ş d o ğ u n c a b u o r t a y a ş h e m ir - i h a r e s
g e li p k a ş l a r ı ç a t ı k , ş a r a b ı n e t k isi y l e g ö z l e r i k ı z a r m ı şt ı ; o n u
g ö r e n g e c e b o y u n c a m e l e k k a t l e t m i ş sa n ı r d ı. M u h a f ı z l a r ı b ir
b ir ö n ü n d e s a f k u r d u l a r . K i m s e n i n se l a m ı n ı a l m ı y o r ; a l s a d a
a d a m ı a z a r l a r g i b i a l ı y o r id i. B i r m ü d d e t g e ç t ik t e n s o n r a ,
“ B u g ü n k i m s e g e t i r i ld i m i ? ” d iy e s o r d u . K e n d i si n e , “ D ü n g e ­
c e b ir g e n c i k ö r k ü t ü k s a r h o ş b ir h a l d e d e r d e s t e t t i k .” d e d i ­
ler. E m ir : “ G e t i r i n ş u r a y a !” d e d i. D e li k a n lı y ı g e t ir d ile r . E m ir
o n u g ö r ü n c e : “ B u m u ? ” d e d i. “ E v e t , b u d u n ” d e d ile r . E m ir :
“ N ic e z a m a n d ır b en d e b u h a r a m z a d e y i a r ıy o r d u m . Bu ö y ­
le b ir A l l a h ’t a n k o r k m a z k u l d a n u t a n m a z ö y le fe sa t ç ı , şir r e t ,
fit n e k u m k u m a s ı b ir i k i B a ğ d a t şe h r in d e a r a ş a n b ö y le si n i
b u l a m a z s ı n ! B u n u s o p a d e ğ il a n c a k ip p a k l a r ! H e r A l l a h ’ın
g ü n ü e l â l e m in ç o l u ğ u ç o c u ğ u p e ş i n d e a d l a r ı n ı k ö t ü y e ç ı k a r ­
m a k iç in d o l a n m a k t a , k a d m l a r ı n n a m u s u n u k ir le t m e k iç in
fır sa t k o lla m a k t a d ır . B u n d a n g ü n g e ç m iy o r k i y a k a silk m e ­
y e n b ir is i y a n ı m a g e l m e si n ! N i c e z a m a n d ı r p e ş i n d e y i m b u ­
n u n !” g i b i b i r sü r ü l a f e t t i. D e l i k a n l ı b u l a f l a r ı i şi t m e k t e n se
b o y n u n u n v u r u l m a s ı n ı y e ğ le d i. E m i r a r d ı n d a n ş ö y le h a s ı n ­
d a n b i r k a ç k ı r b a ç g e t i r m e l e r in i ist e d i. K ı r b a ç l a r g e l in c e : “ Y e ­
r e y a t ı r ı n b a ş ı n ı v e a y a k l a r ı n ı s ı k ı c a t u t u n !” d e d i. O k ı r k k ı r ­
b a c ı ö y le b ir ş a k l a t ı y o r d u k i d e l ik a n l ı a c ı d a n y e r i ı sı r ı y o r d u .
K ı r b a ç c e z a s ı u y g u l a n d ı k t a n s o n r a d e l ik a n l ıy ı t u t u p z i n d a n a
g ö t ü r m e k ist e y in c e b e lk i e l lid e n fa z l a a n lı şa n lı k i ş i d e l i k a n ­
lın ın d ü r ü s t l ü ğ ü n e , iffe t in e , n a m u s u n a , m is a fir p e r v e r l iğ in e
ş a h i t l i k e d e r e k ş e f a a t ç i o l u p h a d d c e z a s ı u y g u l a n d ı ğ ı iç in
g e n c i k e n d i y ü z ü su y u h ü r m e t le r in e s a l m a s ı n ı ist e d i. E m i r
b u n l a r ı n sö y le d ik le r in e h iç k u l a k a s m a y a r a k d e l ik a n l ı y ı z i n ­
d a n a a t t ı. K e t h ü d a l a r k ı r ı k k a l p l e r i v e a ğ ı z l a r m d a e m ir e b e d ­
d u a la r la g e r i d ö n d ü le r N ih a y e t e m ir d e k a lk a r a k o d a sın a ç e ­
k il d i . N e d i m i n u ş a ğ ı d a d ö n e r e k o l a n b it e n d e n n e d im i b i r b ir
h a b e r d a r k ıld ı.

203
 N iz am ü ’l-M ülk

N e d i m ü ç ü n c ü g ü n H a l i f e M e ’m ü n ’u n h u z u r u n a v a r a ­
r a k , u ş a ğ ı n d a n d u y d u ğ u şe k i l d e , h a li fe y i o ik i e m ir in t a v ı r v e
t u t u m l a r ı n d a n h a b e r d a r k ıld ı. E m i r ü l - m ü ’m în in ş a ş k ı n l ı k l a r
iç in d e : “ O ih t i y a r e m ir - i h a r e s i A l l a h b a ğ ı ş l a s ı n . Y a l n ı z d iğ e r
k ö p e k h e r i fe d e la n e t le r o l s u n ! S ı r f s a r h o ş o l d u ğ u n d a n ö t ü ­
r ü b ir k işiz a d e y e b u z u lm ü r e v a g ö r ü y o r sa b a şk a la r ın a y o k
y e r e n e le r y a p t ı ğ ı n ı b i r A l l a h b i l i r !” d i y e r e k b u o r t a y a şlı
e m ir in d e r h a l g ö r e v d e n a z l e d i lm e sin i, o d e l ik a n l ı n ı n d a z i n ­
d a n d a n ç ı k a r ı l m a s ı n ı , b u m e su l iy e t in d e o ih t i y a r e m ir e t e v ­
d i e d i le r e k k e n d is in e b i r h i l a t h e d i y e e d i lm e si n i e m r e t t i.

204
 Kırk Birin ci Fasıl

Hük üm darın A llah ’ın Kullarını H er İş ve

M üşk ilde Bağışlam asın a Dairdir

H e r d e v ir d e m e m l e k e t il a h i b ir fe la k e t e m a r u z k a lır , k e m
g ö z l e r i s a b e t ed e ı^ m e m le k e t b i r h a n e d a n ı n i d a r e sin d e n b i r
d i ğ e r in in i d a r e si n e g e ç e b il ir y a h u t b a ş g ö s t e r e n k a r g a ş a v e
fi t n e d e n ö t ü r ü m e m le k e t i n h a li p e r i ş a n o l a b il in M e m le k e t t e
n ic e k ı lı ç la r ç e k il m iş , k a t l i a m l a r , y a k ı p y ı k m a la r , t a l a n v e z u ­
l ü m k o l g e z i y o r o l a b i l i n B ö y l e si b ir k e ş m e k e ş o r t a m ı n d a n i ­
c e t ı y n e t si z i k t i d a r ı e li n e g e ç i r m iş v e n ic e h a y siy e t s a h ib i in ­
s a n l a r ı n şe r e f i ç i ğ n e n m i ş o la b iH r . K u d r e t i e li n d e b u l u n d u r a n ­
l a r d il e d i ğ i g i b i a t k o ş t u r d u ğ u iç in n ic e fa z i le t li in sa n z a y ı f
d ü ş ü p b e d b a h t o la b ili r . B o z g u n c u l a r se r v e t y ı ğ m ı ş, a l ç a k b i­
r isi e m ir li ğ e y ü k s e l m i ş , p e s p a y e b ir i a m i d l i ğ i e lin e g e ç i r m iş ­
k e n o n u r l u v e e r d e m l i i n s a n l a r m a h r u m k a l m ı ş o la b ilir . O n
u n v a n l a d a h i y e t i n m e y e n c i b ill iy e t siz b i r ş a h ı s , işin in e h li
o l u p o l m a d ı ğ ı n a b a k ı l m a d a n p a d i ş a h v e v e z ir in a d m ı k u l l a ­
n ıp k e n d in e n ic e u n v a n v e r m iş o la b ili r . T ü r k l e r h â c e g â n ı n
u n v a n la r ın ı; h â c e g â n ise T ü r k le r in u n v a n la r ın ı a lm ış o la b ilir
T ü r k v e T a c i k l e r , b u ik i t o p l u l u k â l im le r in v e i m a m l a r ı n u n ­
v a n l a r ı n ı i s t i s m a r e d e r e k p a d i ş a h n a m ı n a fe r m a n v e r i r le r
B ö y l e c e ş e r i a t y ı p r a n m ı ş ; r a iy y e t b a ş ı n a b u y r u k o l u r k e n o r ­
d u k a n u n s u z işl e r e t e v e s s ü l e d e n H a l k a r a s ı n d a a t iz i it iz in e

205
 N iz am ü 'l- M ü lk

k a r ışır . İ şl e r e t e d b ir k ı lı n m a z . B i r T ü r k o n T a c i k ’in y a h u t b i r
T a c i k o n T ü r k ’ü n k e t h ü d a l ı ğ ı n ı v e e m ir liğ in i i d a r e e t se k i m ­
se n in se si ç ı k m a z . B ü t ü n m e m le k e t işl e r in in k a i d e v e n iz a m ı
b o z u l u r . P a d i ş a h s a v a ş l a r v e t a a r r u z l a r l a m e şg u l o l d u ğ u iç in
b ö y l e s i ' so r u n l a r ı h a ll e t m e k y a h u t b u n l a r ı m ü t a l a a e t m e k
iç in f ı r s a t b u l a m a z .
N i h a y e t u ğ u r s u z l u k d e v r i g e ç i p , ila h i s a a d e t g ü n le r i ç a t ı p
m e m le k e t e h u z u r v e e m n i y e t h â k i m o l u n c a ; A l l a h ü T e â l â ,
h ü k ü m d a r ı n a d i l v e a k i l o ğ u l l a r ı n d a n b ir in e t a li h im y â r k ı lıp
d ü ş m a n l a r ı n ı t e p e l e m e si n e , o n a ili m v e h i k m e t v e r e r e k iy iy i
k ö t ü d e n a y ı r t e t m e sin e , h e r k e s le y a k i n e n il g ile n ip k e n d i s i n ­
d e n ö n c e k i h ü k ü m d a r l a r ı n v a sı fl a r ı n ı , a t a l a r ı n ı n y u r t v e s a ­
r a y l a r ın ı n t ö r e si n i h e r k e se s o r m a s ı n a , b u n l a r ı k i t a p l a r d a n
t a h k i k e t m e si n e i m k â n v e r ir . N i h a y e t k ı s a b ir sü r e iç in d e
m e m le k e t t e n iz a m ı s a ğ l a y a r a k , h e r k e se la y ı k ı n c a m u a m e l e
e d e r e k , h a k e d e n le r i m a k a m l a r ı n a k a v u ş t u r u r k e n h a k e t m e ­
y e n le r i d e iş g a l e t t i k le r i g ö r e v l e r d e n u z a k l a ş t ı r ı p e h li o l d u ğ u
iş v e m e sl e ğ e y ö n le n d ir ir . N i m e t e k ü f r a n e y le y e n le r in k ö k ü ­
n ü k a z ı y a r a k d in e d o s t k ü f r e h a s ı m o lu r . H a k k ı n d i n in e d e s ­
t e k o l a r a k A l l a h ’ın iz n iy le n e f s a n î a r z u l a r a v e s a p k ı n l ı k l a r a
k ö k sö k t ü r ü r .
B i r a z d a k a h i r e k se r iy e t in n a z a r ı n d a n d ü ş m ü ş b u l u n a n v e
h a li h a z ı r d a k a i d e o l m a k t a n ç ı k m ı ş şe y le r i a y d ı n l a t a c a k , c i­
h a n ı n e f e n d is i h ü k ü m d a r t e fe k k ü r k ı lı n c a h e r b ir isi n e e m r ü
f e r m a n d a b u l u n s u n l a r d i y e b u b a p l a r ı b a h s e k o n u e d e lim .
İ n şa lla h ü T e â lâ .
İ s t i k r a r v e fit n e n in ö n ü n ü k e s m e k iç in k a d i m h a n e d a n l a ­
r ı m u h a f a z a e d ip d e st e k l e y e r e k o n l a r a k o l k a n a t g e r m e k ; h ü ­
k ü m d a r ı n o ğ u l l a r ı n a i h t i r a m g ö st e r i p o n l a r ı z a y i b ı r a k m a y ı p
m a h r u m k o y m a m a k ; k e n d ile r in e m u h a b b e t l e y a k l a ş ı p c i­
h a n d a n a m l a r ı b a k i k a l s m d iy e k e n d i i d a r e sin d e n m a iş e t l e r i­
n i i d a m e e t t i r e c e k le r i m i k t a r d a ih t i y a ç la r ı m k a r ş ı l a m a k ; d i ­
ğ e r y a n d a n işin in e h li k işil e r e , â l im le r e , e h l- i b e y t t e n d ü r ü s t
o l a n l a r a , g a z il e r e , sın ır b o y u n d a k i l e r e , K u r ’a n ilim le r iy le

206
 Siy aset n am e

riK’şg u l o l a n l a r a b e y t ü l m â l d e n p a y l a r ı n a d ü şe n i v e r m e k h e r
d e v ir h ü k ü m d a r l a r ı n ı n â d e t i o la g e lm işt ir . B ö y l e c e k e n d i d e ­
vi î le r in d e h iç k i m s e b e d b a h t v e n a s i p s i z k a l m a m ı ş , k e n d ile r i
lic ik i c i h a n d a e c ir v e m ü k â f a t a n a il o l m u şl a r d ı r .

H ik â y e

R i v a y e t o l u n u r k i y a r d ı m a m u h t a ç l a r d a n b ir t o p l u l u k
1 l a r u n R e ş i d ’e şö y l e b i r a r z u h a l t a k d i m e t t ile r : “ B i z A l l a h ’ın
k u l la r ı v e e şr a fın e v l a t l a r ı n d a n ı z . B a z ı m ı z e h l- i K u r ’a n v e d a ­
h i b a z ı m ı z il im e h li, b a z ı m ı z d a e h l- i h e y t t e n iz . B i r k ı sm ı m ı z
m e m le k e t e h a t ır ı s a y ı l ı r h i z m e t le r d e b u l u n d u k l a r ı iç in d e v le t
ü z e r in d e h a k l a r ı o l a n k işil e r in ç o c u k l a r ı y ı z . N i c e m e ş a k k a t ­
le r d ü ç a r o l m u ş p ir ü p a k m ü m in l e r iz , b e y t ü l m â l d e b iz im d e
p a y ı m ı z b u l u n m a k t a d ı r . M ü m i n l e r i n e m ir i o l d u ğ u n u z d a n v e
c i h a n z a t m ı z d a n s o r u l d u ğ u iç in b u g ü n b e y t ü l m â l siz in i d a r e ­
n iz a l t ı n d a d ır . E ğ e r b e y t ü l m â l m ü m in l e r e a i t s e v e b iz d e
m u h t a ç v e m a ğ d u r d ü ş m ü ş is e k v e d a h i h a k k ı m ı z ise b iz e n a ­
f a k a ve r . Se n m ü l k ü n k o r u y u c u s u s u n . H ü k ü m d a r o l d u ğ u n ­
d a n ö t ü r ü se n in p a y ı n a a n c a k o n d a b ir d ü şe r . O y s a se n m a ­
li i h t i y a ç la r v e m a s r a f l a r ı n iç in b in le r c e d i n a r h a r c ı y o r k e n b i­
z e b i r e k m e k b ile d ü şm e m e k t e d i r : İ şin d a h a t u h a f ı , b e y t ü l-
m â l i d e k e n d i m a l m sa n m a n d ı r . P a y ı m ı z a d ü ş e n i v e r i r s e n n e
â l â ; a k s ı t a k d i r d e g ö k l e r i n v e y e r in r a b b i o l a n A l l a h ’ın d e r ­
g â h ı n a il t i c a e d e r ş i k â y e t t e b u lu n u r u z v e se n in e l in d e n b e y -
t ü l m â l i a l ı p a l t ın v e se r v e t i k e n d i d e b d e b e si , h â z i n e si v e h ü ­
k ü m d a r l ı ğ ı iç in d e ğ il M ü s l ü m a n l a r a ş e f k a t v e m e r h a m e t y o ­
l u n d a h a r c a y a n b ir b a ş k a s ı n a v e r m e sin i t a l e p e d e r i z .”
H a r u n R e şid a r z u h a li o k u y u n c a y ü z ü n ü n r e n gi at t ı ve o
g ü n o n l a r a c e v a p v e r e m e d i . B e t i b e n z i u ç m u ş b i r şe k il d e s a ­
r a y ı n d a n h a r e m i n e g e ç t i. H u z u r s u z d u , y ü z ü k ir e ç g i b i a ğ a r ­
m ı şt ı . Z ü b e y d e h a t u n o n u b ö y le p e r i ş a n b ir h a l d e g ö r ü n c e ;
“ E m i r ü l - m ü ’m î n i n in b a ş ı n a n e g e l d i ? ” d i y e s o r m a d a n e d e ­
m e d i . H a r u n R e ş i d : “ B a n a ş u ş e k il d e b ir a r z u h a l y a z m ı ş l a r

207
 N iz am ü ’l- M ü lk

B e n i A l l a h ü T e â l â ’n m g a z a b ı y l a k o r k u t m a s a l a r d ı o n l a r ı d il ­
d e n d i le d o l a ş a c a k b ir c e z a y a ç a r p t ı r ı r i d i m . ” d iy e r e k h a d i ­
se y i a n l a t t ı . Z ü b e y d e : “ C e z a l a n d ı r ı p o n la r ı in c i t m e m e k l e iy i
e t m iş si n iz . N i t e k i m h a lif e l ik s a n a a t a l a r ı n d a n m i r a s k a l d ı ­
ğ ı n d a n d o l a y ı o n la r ı n d a v r a n ı ş , h a l v e h a r e k e t le r i d e s a n a t e ­
v a r ü s e t m işt ir . Se n d e n e v v e lk i h a li fe le r A ll a h ’ın k u l l a r ı n a n a ­
sıl m u a m e l e e y le m iş le r is e se n d e ö y le m u a m e l e e y le . Z i r a b ü ­
y ü k l ü k v e h ü k ü m d a r l ı k ih sa n v e l ü t u fl a p e k işir , b e y t ü lm â l d e
o l a n h e r şe y in M ü s l ü m a n l a r a a i t o l d u ğ u su g ö t ü r m e z b ir h a ­
k ik a t t i r . V e se n o r a d a n d e v a s a h a r c a m a l a r y a p m a k t a s ı n . Şu
h a ld e z a t e n M ü slü m a n la r a a it o la n b u m a la k a r şı d a v r a n ı­
şın , o n l a r ı n se n in ş a h s i m a l ı n a k a r ş ı d a v r a n ı ş ı g i b i o l m a l ıd ır .
O n l a r e ğ e r se n d e n ş i k â y e t e y le m e k t e ie r ise m a z u r d u r la r .
T e s a d ü f e n h e r ik is i d e o g e c e r ü y a l a r ı n d a k ı y a m e t g ü n ü n ­
d e h e s a p v e r m e k iç in b u l u n a n h a l k ı n b ir b ir h u z u r a g ö t ü r ü l ­
d ü ğ ü n ü , h e sa b ı n ı v e r m e l e r i ist e n d i ğ in i, M u s t a f a s a l l a l l a h u
a l e y h i v e se l le m i n ş e f a a t l e r e d e r e k c e n n e t e d o ğ r u y ü r ü d ü ğ ü ­
n ü g ö r d ü l e r B ir m e l e k k e n d ile r in in e l le r in d e n t u t m u ş g ö t ü -
r ü y o r k e n b ir b a ş k a m e l e k o n a , “ O n l a r ı n e r e y e g ö t ü r m e k t e ­
s i n ? ” d i y e s o r d u . M u s t a f a a l e y h is se l a m ı n k e n d is in i y o l l a y a ­
r a k , “ B e n v a r o l d u ğ u m sü r e c e o n l a r ı h u z u r a ç ı k a r m a y ı n ı z .
Z i r a o n l a r d a n h a y â e t m e k t e y im v e o n l a r a d a i r sö y le y e c e k
t e k s ö z ü m y o k t u r . O n l a r b e n im m a k a m ı m ı i ş g a l e t t ik le r i y e r ­
d e n , M ü s l ü m a n l a r ı n m a l ı m k e n d i m a l l a n b e ll e m e k t e v e h a k ­
k ı o l a n l a r ı n h a k l a r ı n ı t e sli m e t m e m e k t e d ir le r .” b u y u r d u ğ u n u
sö y le d i.
H e r ik isi d e u y k u l a r ı n d a n d e h şe t iç in d e fır la d ıl a r . H a r u n
Z ü b e y d e ’y e : “ N e y i n v a r s e n i n ?” d e d i. Z ü b e y d e : “ Şö y l e b i r
r ü y a g ö r d ü m v e d e h şe t e k a p ı l d ı m . ” d e d i. H a r u n R e ş i d : “ B e n
d e a y n ı ş e k il d e b i r r ü y a g ö r d ü m . ” d e d i. H a k i k a t e n , k ı y a m e t
g ü n ü d e ğ il , b u n u n b ir r ü y a o k n a s m a şü k r e t t ile r .
E r t e si g ü n , “ İ h t i y a ç sa h ip l e r i n in d e r g â h a v a r ı p p a y l a r ı m
b e y t ü l m â l d e n o n l a r a t a k d i m e d e c e k , ih t i y a ç la r ı m k a r ş ı l a y a ­
c a ğ ı m . ” d iy e t e l l a l ç a ğ ı r t t ı . A r d ı n d a n a h a l i s a r a y a a k ı n e d e ­

208
 Siy aset n am c

r e k t o p l a n d ı la r . H a r u n R e ş i d b e y t ü lm â l d e n h a l k a 3 m ily o n
d i n a r v e r i lm e si n i e m r e d i n c e Z ü b e y d e h a t u n , “ B e y t ü lm â l s e ­
n in id a r e n d e o l d u ğ u iç in k ı y a m e t g ü n ü n d e h e sa b ı n ı b e n d e n
d e ğ il se n d e n s o r a c a k l a r . Şu lü t fu n la b i r b a z ı şe y le r in ü st e sin ­
d e n g e ld in . K a l d ı k i M ü s l ü m a n l a r ı n m a lı n ı M ü s l ü m a n l a r a
b a ğ ı ş l a d ı n . A l l a h ü T e â l â ’n ıh r ı z a sı v e k ı y a m e t g ü n ü n d e k u r ­
t u l u ş a e r m e k iç in k e n d i m a l ı m d a n b ir b a ş k a şe y y a p m a y ı a r ­
z u e t m e k t e y im . Şu fa n i c i h a n d a n e l b e t g ö ç e c e ğ i m i b il iy o r u m
v e e l b e t b il i y o r u m ş u n c a se r v e t im b a n a k a l m a y a c a k t ı r . E n
a z ı n d a n o ç e t in h e s a p g ü n ü iç in k e n d i e l le r i m le a h ir e t e b ir
a z ı k g ö n d e r e y i m .” d e d i.
A r d ı n d a n k e n d i ö z h â z in e sin d e n b in le r c e d in a r , m ü c e v h e ­
r a t v e g ü m ü ş a y ı r a r a k , “ B u n l a r ö y le si iş l e r d e k u l la n ı ls ı n k i
a h ir e t e k a d a r o n l a r d a n h â s ı l o l a c a k d u a v e se v a b ı n s o n u g e l ­
m e sin .” d e d i v e K ü fe k a p ısın d a n M e k k e k a p ısın a k a d a r h e r
k o n a k t a a ğ ı z l a n g e n iş k u y u l a r k a z ı l m a s ı n ı , d ib i n d e n t e p e si ­
n e k a d a r p iş m i ş t u ğ l a , k ir e ç v e a l ç ı d ö k e r e k i n ş a e d il m e s in i,
h e r se n e n ic e b in k ü s u r h a c ı n ı n s u s u z l u k t a n ö l m e si n e k a r ş ı
t e d b i r a l m a k , o n l a r ı n b u m a ğ d u r i y e t le r in i g i d e r m e k iç in h a ­
v u z v e sa r n ıç la r y a p ılm a sın ı e m r e t t i. E m r e d ile n b ü t ü n b u k u ­
y u l a r ı k a z ı p h a v u z l a n a ç t ıl a r . B ü t ü n b u n l a r y a p ı l m a s ı n a r a ğ ­
m e n Z ü b e y d e h a t u n u n h a r c a m a iç in a y ı r d ığ ı m a l ı n b ü y ü k
m e b l a ğ ı d u r u y o r d u . O d a sın ır b o y l a r ı n d a m ü s t a h k e m k a la -
1ar y a p m a l a r ı n ı , c e n k e d e n g a z i l e r iç in p u s a t l a r , d iş i v e e r k e k
a t la r sa t ın a lm a la r ım , y ıl b o y u n c a h e r k a le d e 1 .0 0 0 y a h u t
2 . 0 0 0 g a z i iç in ih t i y a ç d u y u l d u ğ u n d a e k m e k , g i y im k u ş a m
t e c h iz a t l a r m ı t e m in iç in n ic e b i r a r a z i v e m ü l k s a t ı n a l m a l a ­
r ın ı e m r e t t i.
B u h a r c a m a l a r d a n a r t a n m a l ile K â ş g a r , B u l u r v e Ş u k n â n
b o y l a r ı n d a d ö r t t a r a f t a n d u v a r l a r l a t a h k i m e d i lm iş , h â l â y e r ­
li y e r i n d e m a m u r d u r a n “ B e d a h ş a n ” is m i n i v e r d ik le r i b i r ş e ­
h ir k u r d u l a r . H u t t e l â n b o y l a r ı n d a R a ş t ’ın m u k a b i l i n d e h â l â
si l a h h a r ie si , a t l a n , s ü r ü s ü y e r li y e r i n d e d u r a n b ir k a l e d a h a
y a p t ı l a r . A y n ı ş e k il d e İ s b i c a b ’t a b u g ü n h â l â v a r l ı ğ ı m k o r u y a n

209
 N iz am ü ’l- M ü lk

b ir R i b a t , b i r k a ç şe h ir v e m ü s t a h k e m k a l e k u r d u l a r . H a r e z m
y o l u n d a F e r â v e a d ı n ı v e r d ik le r i b ir k a l e v e a y n ı şe k il d e R u m
d e r b e n d i n d e v e İ sk e n d e r iy e şe h r in d e b ir b a ş k a k a le in ş a e t t i­
ler. B u ş e k il d e h e r b ir isi b ir şe h ir g i b i o n k a l e k u r d u k l a r ı h a l ­
d e Z ü b e y d e h a t u n u n p a r a s ı a r t m ı ş id i. B u im a r e t le r d e n a r t a
k a la n p a r a n ın B e y t u lm u k a d d e s v e M e d in e v e c iv a r ın d a k i fa ­
k ir f u k a r a y a s a d a k a v e r i lm e si n i e m r e t t i . İ şt e m ü k e m m e l h a ­
y ı r işi b ö y le o lu r .

H ik â y e

Z e y d b in E s l e m ’in şö y l e sö y l e d i ğ i r iv a y e t o l u n u r : “ B i r
d e f a s ı n d a E m i r ü l - m ü ’m în in Ö m e r H a t t a b r a d i y a l l a h u a n h
g e c e le y in şe h r i k o l a ç a n e t m e y e ç ı k m ı ş t ı . B e n d e o n u n l a b i r ­
lik t e y d im . Şe h r in d ı ş ı n a ç ı k t ı ğ ı m ı z d a t a ş l a r d a n ö r ü l ü , y ı k ı l ­
d ı y ı k ı l a c a k b ir d u v a r ı n d i b i n d e n b ir a t e ş y ü k s e l d i ğ i n i g ö r ­
d ü k . Ö m e r b a n a : “ Z e y d b u g e c e y a r ısı a t e ş y a k a n ın k im o l­
d u ğ u n a h a y d i g i d i p b ir b a k a l ı m . ” d e d i. O r a y a v a r ı p a t e ş e
y a k l a ş t ı ğ ı m ı z d a b ir k a d ı n c a ğ ı z ı n a t e ş e b ir k a p k o y m u ş o l ­
d u ğ u n u , y a n ı b a ş ı n d a d a ik i y a v r u c a ğ ı n t o p r a ğ a k ı v r ı lm ı ş
u y u d u k la r ın ı g ö r d ü k . K a d ın ın , “ H a k k T e â lâ h a k k ım ı k e n ­
d i s i t ı k a b a s a y iy ip b iz i a ç b î - il a ç k o y a n Ö m e r ’d e n a l ı v e r e !”
d iy e s ö y l e n d i ğ i n i iş i t i n c e , Ö m e r ’in d iz le r in in b a ğ ı ç ö z ü l d ü .
Ö m e r Z e y d ’e d ö n e r e k : “ B u k a d ı n h a k k ı n h u z u r u n d a c ü m ­
le â l e m n a m ı n a b e n i i t h a m e d i y o r , se n b u r a c ı k t a k a l d a k a ­
d ı n ın y a n ı n a v a r ı p m e se le si n e y m i ş b i r ö ğ r e n e y i m . ” d e d i.
Ö m e r k a d ı n ı n y a n ı n a v a r ı n c a : “ E y k a d ı n , g e c e n i n b ir y a r ı ­
sın d a ç ö lü n o r t a sın d a n e p işir iy o r su n ?” d iy e so r d u . K a d ın :
“ B e n M e d i n e ’d e e v i b a r k ı , e l in d e a v u c u n d a b ir şe y i o l m a ­
y a n y o k s u l b ir k a d ı n ı m . H a l k t a n u t a n d ı ğ ı m d a n ö t ü r ü b u r a ­
y a g e l d i m . Ş u ik i y a v r u m u d a d o y u r a c a k b i r şe y im o l m a d ı ­
ğ ı iç in a ç l ı k t a n a ğ l a y ı p in le m e k t e le r . Ç o c u k l a r ı m ı n k a r ı n l a ­
r ın ı d o y u r a c a k h i ç b ir şe y im y o k . B u n u b i ld ik l e r i h a l d e y in e
a ğ la m a y a d e v a m e d iy o r la r . D ü n ge c e y in e b u r a y a ge ld iğ im i

210
 Siy asetn am e

k o m ş u l a r ı m d a b iliy o r . Y a v r u l a r ı m y i y e c e k b i r ş e y ist e y ip
a ç l ı k l a r ı n d a n a ğ l a m a y a b a ş l a d ı k l a r ı v a k i t b e n ş u k a b ı a t e şe
k o y u p o n l a r a , ‘Si z u y u y u n , siz u y a n ı n c a y a d e ğ i n b u k a p p i ­
şe r .’ d iy e r e k g ö n ü l le r in i a v u t u y o r u m . O n l a r b u ü m i t l e u y u r ­
lar . U y a n d ı k l a r ı n d a o r t a d a b i r şe y g ö r e m e y i n c e t e k r a r a ğ l a ­
m a y a k o y u l u r l a r . B e n d e t e k r a r k a b ı a t e şe k o y a r a y n ı b a h a ­
n e y le o n l a r ı u y u t u r u m . İ şt e b u şe k i l d e ik i g ü n d ü r n e b e n i m
b o ğ a z ı m d a n n e ş u y a v r u l a r ı m ı n b o ğ a z ı n d a n b ir l o k m a g e ç ­
m işt ir . B u a r a d a k a p t a d a s u d a n b a ş k a b i r şe y y o k t u r .” B u
m a n z a r a k a r ş ı s ı n d a Ö m e r ’in y ü r e ğ i p a r ç a l a n d ı v e : “ Ö m e r ’e
b u n c a b e d d u a e d i p o n u A l l a h ’a h a v a l e e t m e k t e y e r d e n g ö ­
ğe k a d a r h a k k ın v a r .” d e d i. K a d ı n Ö m e r ’i t a n ı m a m ı ş t ı .
Ö m e r k a d ın ı: “ B u r a d a b e n d ö n e n e k a d a r b ir p a r ç a b e k le .”
d e d i v e k a d ın ın y a n ın d a n ay r ıld ı.
Ö m e r y a n ı m a g e lin c e , “ E y Z e y d , h a l b ö y le y k e n b ö y le d ir .
T e z o l , b iz im e v e v a r a l ı m . ” d e d i. E v i n in k a p ı s ı n a v a r ı n c a b a ­
n a : “ E y z e y d , b u r a d a b e k l e b i r a z . ” d i y e r e k e v in e g i r d i. Sır ­
t ı n d a ik i k ü f e ü e e v in d e n ç ı k ı p b a n a , “ H a y d i g i d e l i m . ” d e ­
y in c e : “ E y E m i r ü l - m ü ’m în in , k ü fe le r i b e n i m s ı r t ı m a k o y .”
d e d im . Ö m e r : “ H a y ı r , e ğ e r b u g e c e ş u k ü fe le r i se n sı r t l a r s a n
y a r ı n h e s a p g ü n ü n d e Ö m e r ’in g ü n a h y ü k ü n ü k i m s ı r t l a s ı n !”
d e d i. O m e ç h u l k a d ı n c a ğ ı z ı n y a n ı n a v a r d ı ğ ı m ı z d a k ü fe l e r i
s ı r t ı n d a n in d ir d i . K ü f e l e r i n b ir i u n , d iğ e r i p ir in ç , n o h u t , k u y ­
r u k y a ğ ı v e d a n a y a ğ ı ile d o p d o l u y d u . Ö m e r b a n a : “ Y a
Z e y d , se n e l in i ç a b u k t u t e t r a ft a n ç a lı ç ır p ı n e b u l u r s a n b u l
v e y ı ğ ş u r a y a . ” d e d i. B e n o d u n b u l m a k m a k s a d ı y l a g it t im ;
Ö m e r d e m ü n a s i p b ir y e r a ç ı p s u g e t i r e r e k p ir in ç , n o h u t v e
k u y r u k y a ğ ım b ir gü z e l y ık a d ık t a n so n r a k a b a k o y d u . U n ­
d a n b ü y ü c e k b ir b a z l a m a y a p t ı . B u a r a d a b e n o d u n l a r ı g e t ir ­
m i ş t i m . Ö m e r k e n d i e l le r iy le k a b ı p i ş i r e r e k b a z l a m a l a r ı h a ­
z ır la d ık t a n so n r a k a d ın a : “ K a b ın p iş t i ğ in i s ö y l e y i p şi m d i
y a v r u c a k l a r ı u y a n d ı r a r a k k a l k m a l a r ı n ı v e y e m e k y e m e le r in i
s ö y l e y e b il ir sin .” d e d i. K a d ı n c a ğ ı z ç o c u k l a r ı u y a n d u r d ı v e
Ö m e r ö n le r i n e y e m e ğ i k o y d u k t a n s o n r a b i r k e n a r a ç e k ili p

2 1 1
 N iz am ü ’l- M ü lk

se c c a d e s i n i se r e r e k n a m a z k ı l m a y a k o y u l d u . B i r s a a t k a d a r
ge ç in c e k a d m v e ç o c u k l a r ı b ir g ü z e l d o y m u ş , y a v r u c a k l a r
a n n e le r in in e t r a f ı n d a o y n a m a k t a y d ı l a r . Ö m e r d o ğ r u l u p k a ­
d ın ın y a n ı n a y a k l a ş a r a k , “ Y a v r u c a k l a r k a r ın la r ı n ı d o y u r d u ­
la r m ı ? ” d iy e s o r d u . K a d ı n c a ğ ı z ; “ A l l a h ’a b in ş ü k ü r k i s a y e ­
n iz d e d o y u r d u l a r .” d e d i. Ö m e ı ; “ H a d i k a l k , se n ç o c u k l a r ı n ı
k u c a ğ ı n a a l b e n d e ş u k ü fe le r i s ı r t l a n a y ı m , Z e y d d e ş u k a p -
k a c a ğ ı a l sı n d e se n i e v in e k a d a r g ö t ü r e l i m . ” d e d i. A y n e n
b ö y le y a p a r a k k a d ı n c a ğ ı z ı y a v r u c a k l a r ı y l a e v in e b ır a k t ıla r .
K a d ı n e v in e g i r i n c e Ö m e r s ı r t ı n d a n k ü fe le r i y e r e in d ir ip g i t ­
m e y e d o ğ r u k a d ı n a : “ B ü y ü k l ü k se n d e k a l s ı n , b u n d a n b ö y le
Ö m e r ’i A l l a h ’a h a v a l e e t m e ! Ç ü n k ü Ö m e r ’in h a k k ı n a z a p v e
a z a r ı n a t a k a t i y o k t u r . H e m Ö m e r g a y b ı n e r e d e n b ilsi n d e
h a lk ın n e h a ll e r d e o l d u ğ u n d a n h a b e r d a r o l s u n . Şu g e t i r d i ğ i ­
m i y i y iv e r in , b it t i ğ i z a m a n t e k r a r v e r m e m iç in b e n i h a b e r d a r
k ı l a s ı n !” d e d i.
V a l l a h u a ’le m !

H ik â y e

Y in e b u b a b d a r i v a y e t o l u n u r k i, M u s a a l e y h i sse l a m h e ­
n ü z k e n d is in e p e y g a m b e r l i k g e l m e d i ğ i v a k i t t e Şu a y b a l e y h is-
se l a m ı n ç o b a n l ı ğ ı n ı y a p m a k t a y d ı . M u s a k o y u n l a r ı o t l a t ı r ­
k e n k a z a r a b ir k o y u n sü r ü d e n a y r ı ld ı. M u s a o n u t e k r a r s ü ­
r ü y e k a t m a y a n iy e t e d i n c e k o y u n ü r k e r e k d e r e t e p e k a ç m a ­
y a b a şla d ı. M u s a d a ü ç d ö r t fe r sa h k a d a r u z a k la şm ış k e n d i
s ü r ü s ü n ü g ö r m e y e s iy e c a n h a v l iy le p e ş in d e n k o ş t u r u y o r d u .
K o y u n c a ğ ı z ın d a h a f a z l a k a ç m a y a m e c a l i k a l m a m ı ş , d u r d u ­
ğ u y e r d e n k a l k a m a y a c a k k a d a r b it k in d ü ş m ü ş t ü . M u s a y a ­
n m a v a r m c a k o y u n a iç i a c ı y a r a k : “ Z a v a l l ı c ı k , b ö y le k a ç m a -
n m s e b e b i n e d ir , k im le r ü r k ü t t ü se n i.?” d e d i. K o y u n c a ğ ı z ı n
k ı m ı l d a m a y a t a k a t i k a l m a d ı ğ ı n ı g ö r e n M u s a o n u a l ı p sı r t ı ­
n a v u r a r a k sü r ü y e k a d a r g e t i r d i. K o y u n c u ğ u n g ö z ü sü r ü y e
il işin c e fe r a h l a y ı p y ü r e c iğ i a t m a y a b a ş l a d ı . M u s a o n u sı r t ın ­

212
 Siy asetn am e

d a n i n d ir ip sü r ü y e k a t t ı . B u n u n ü z e r in e H a k k T e â l â g ö k le r in
m e l e k le r i n e ş ö y le se sle n d i: “ K u l u m u n k e n d i si y ü z ü n d e n n ic e
s ı k ı n t ı l a r a d ü ş t ü ğ ü k o y u n u in c i t m e y ip o z a v a l l ı y a n a s ı l in c e
d a v r a n d ı ğ ı n ı g ö r d ü n ü z m ü ? Ş a n ı m a y e m in o l s u n k i m e r t e b e ­
sin i y ü k s e l t i p o n u K e l î m ’i m k ı l a r a k o n a p e y g a m b e r l i k s u n a ­
c a ğ ı m , o n a k ı y a m e t e k a d a r c ü m l e â l e m in sö z le r i n e k o n u
e d e c e k l e r i b ir k i t a p g ö n d e r e c e ğ i m !” d e d i. A l l a h ü T e â l â b u
b ü t ü n d e d ik le r in i o n a ih s a n e t t i.

H ik â y e

V e d a h i b u b a b d a şö y l e r iv a y e t e d i lm işt i r : “ M e r v r ü d şe h ­
r i n d e n ic e m a l v e m ü l k s a h i b i z e n g in m i z e n g in , R e i s H a c ı
n a m b ir a d a m v a r id i . Y a ş a d ı ğ ı d e v ir d e o n d a n s a l t a n a t l ı sı ,
H o r â s â n ’d a o n d a n v a r l ı k l ı sı b u l u n m a z id i. B u R e i s H a c ı S u l ­
t a n M a h m u d v e o ğ l u M e s u d ’u n h iz m e t in d e d e b u lu n m u şt u .
B i z k e n d i m i z o n u n se r v e t in e g ö z l e r im iz l e ş a h i t o l m u ş id ik .
G e n ç li ğ in in b a h a r ı n d a , d e l ik a n l ı lı k ç a ğ l a r ı n d a t a r i f s i z e z a c e ­
fa l a r e y le m iş , h a l k a n ic e z u l ü m l e r i r e v a g ö r m ü ş , z o r b a l ı k l a
k a z a n ç l a r e ld e e t m iş , s a y ı s ı z s ü la l e n in m a h v ı n a se b e p o l m u ş ­
t u r . O n d a n d a h a c e b e r r u t u , o n d a n d a h a g a d d a r ı n a k i m se t a ­
n ık o l m a m ı ş t ı . N i h a y e t ö m r ü n ü n s o n f a s l ı n d a h i d a y e t b u ­
l u n c a a h a l i y e k ı y m a k t a n e l e t e k ç e k i p h a y ı r işle r i n e k o y u l ­
m u ş . N i c e b ir k ö le y i a z a t e y le m iş , d u l l a r a y a r d ı m e li u z a t m ı ş,
y e t i m le r i g i y d i r m i ş , g a z i l e r e v e h a c ı l a r a p a r a v e l e v a z ı m a t t e ­
d a r i k e t m i ş, M e r v r ü d v e N i ş a b u r ’d a ib a d e t h a n e l e r in şa e t ­
m i ş t i . N i c e h a y ı r işin d e n s o n r a m e r h u m E m i r Ç a k ı r d e v r in ­
d e h a c c a g i t m e y e n iy e t e t m i ş t i . B a ğ d a t ’a v a r d ı ğ ı z a m a n o r a ­
d a t a k r i b e n b ir a y k a d a r k o n a k l a d ı . O r a d a k a l d ı ğ ı g ü n le r d e n
b i r g ü n p a z a r a g i t m e k iç in e v in d e n ç ı k ı p y o l d a y ü r ü r k e n fe ­
n a şe k i l d e u y u z h a s t a l ı ğ ı n a m ü p t e l a o l d u ğ u n d a n ö t ü r ü b e d e ­
n in in t ü m t ü y l e r i d ö k ü l m ü ş , h a s t a l ı ğ ı n p e r i ş a n e y le d iğ i z a ­
v a llı b ir k ö p e k g ö r ü v e r d i. B u m a n z a r a y ı g ö r ü p y ü r e ğ i b u r ­
k u la n R e is H a c ı: “ B u z a v a lh d a c a n t a şıy o t O n u n d a y a r a ­

213
 N iz am ü H -M ü lk

t ıc ısı T a n r ı a z z e v e c e lle d ir .” d iy e r e k u ş a ğ ı n a : “ Ç a b u k g i t , ik i
m e n e k m e k v e b ir ip g e t i r iv e r .” d i y e e m r e t t i . K e n d i si d e u ş a ­
ğ ı d ö n e n e k a d a r k ö p e ğ i n b a ş ı u c u n d a b e k le d i . R e i s H a c ı e k ­
m e ğ i k e n d i e lle r iy le u fa l ı y o r v e y e m e si iç in k ö p e ğ i n ö n ü n e
k o y u y o r d u . K ö p e k d o y a n a k a d a r b ö y le y a p t ı . A r d ı n d a n ip i
k ö p e ğ i n b o y n u n d a n g e ç i r e r e k u ş a ğ ı n a : “ K ö p e ğ i ş u e m r e t t i­
ğ i m e v e g ö t ü r ü v e r .” d iy e e m r e t t i . K e n d i si d e p a z a r a g i d i p h e ­
m en eve d ö n d ü .
R e i s H a c ı e v e d ö n ü n c e e m r i ü z e r in e ü ç m e n k u y r u k y a ğ ı
a l a r a k y a ğ ı b ir g ü z e l e r it ip o n a g e t ir d ile r . R e i s y e r i n d e n d o ğ ­
r u la r a k k ö p e ğ e y a k la şt ı v e b ir ç u b u k v e b e z p a r ç a sı y a r d ı­
m ı y l a b i z z a t k e n d i e lle r iy le o e r iy ik y a ğ ı k ö p e ğ i n u y u z b e d e ­
n in e s ü r d ü . K ö p e ğ i n b e d e n i n ih a y e t y a ğ l a b ü s b ü t ü n k a p l a ­
n ın c a R e i s u ş a ğ ı n a : “ D u v a r a s a ğ l a m c a b i r ç i v i ç a k ı p ş u k ö ­
p e ğ i o r a y a b a ğ l a , s o n r a h e r s a b a h v e h e r a k ş a m b ir m e n e k ­
m e k ö n ü n e k o y a s ı n v e h e r g ü n ik i d e f a ş u y a ğ d a n sü r e si n . B i ­
z i m y e m e k s o f r a m ı z d a n d a a r t a k a l a n k ır ın t ıl a r ı o n a g e t i r e ­
sin . İ y ile şi n c e y e k a d a r b u n la r ı y a p a c a k s ı n . ” d iy e e m r e t t i,
U ş a k d e n i le n l e r i h a r f iy e n u y g u l a d ı . İ k i h a f t a s o n u n d a n i h a ­
y e t o z a v a l l ı k ö p e k t e u y u z h a s t a l ı ğ ı n d a n e se r k a l m a m ı ş , t ü y ­
le r i ç ı k m ı ş v e se m i r m iş t i . H a t t a o n l a r l a ş a k a l a ş ı y o r k o v s a n
g i t m i y o r d u . R e i s H a c ı d a k a fi l e siy le y o l a ç ık m ış , h a c c ı n ı e d a
e y le m işt i. H a c y o l u n d a d a h a d s i z h a y ır işle r in d e b u l u n m u ş
v e M e r v r û d ’a g e r i d ö n m ü ş , b i r k a ç y ı l s o n r a d a h a k k ı n r a h ­
m e t in e k a v u ş m u ş t u .
Ö l ü m ü n d e n b i r m ü d d e t s o n r a g e c e le r d e n b i r g e c e b i r z a ­
h i t o n u r ü y a s ı n d a B u r a k ’a b in m i ş, ç e v r e s in i h u r i le r v e g ıl-
m a n l a r k u ş a t m ı ş , c e n n e t b a h ç e l e r in d e n b ir b a h ç e iç r e m u t l u
m e s u t g e z e r ik e n g ö r d ü . Z a h i t o n a y a k l a ş ı p s e l a m v e r i n c e .
R e i s d iz g i n le r in i ç e k i p s e l a m m ı a l d ı . Z a h i t : “ E y f a l a n c a , se n
e n b a ş l a r d a h a l k ı in c it e n g a d d a r b ir isi id in . H i d a y e t b u l u n c a
n ic e h a y ı r h a s e n a t t a b u l u n a r a k h a c c a g it t i n . B a n a b u m e r t e ­
b e y e n a s ı l e r işt i ğ i n i sö y le r m i si n ? N e y l e d i n d e b u m a k a m a
y ü k se ld in .^ ” d i y e s o r u n c a , R e i s h a c ı : “ E y z a h it , A l l a h ’m iş i­

214
 Siy aset n am e

n e a k ı l sı r e r m e z . Se n d e ib r e t a l a r a k k ı ld ığ ın i b a d e t l e r e b e l
b a ğ l a m a y ı p g a fi l a v l a n m a y a s ı n . B il k i e s a s ı n d a d e l ik a n l ı y k e n
im le d iğim g ü n a h l a r d a n ö t ü r ü c e h e n n e m e g i d e c e k t i m . B u l u n ­
d u ğ u m o n c a h a y ır , e y le d iğ im o n c a i b a d e t in b a n a z u ' n ık f a y ­
d a s ı d o k u n m a d ı . H e s a p v a k t i g e li p ç a t ı n c a o b ü t ü n n a m a z ­
la r ım ı, o r u ç l a r ı m ı y ü z ü m e ç a r p t ı l a r . N e s a ç t ı ğ ı m o n c a s a d a ­
k a , k u r d u ğ u m o n c a m e sc i d , o n c a r i b a t , o n c a k ö p r ü ; n e d e
{»it t iğim o H a c . . . B ü t ü n o e m e k le r i m b o ş a g i t t i . C e n n e t t e n
li ın id im i k e s i p c e h e n n e m a z a b ı n a d ü ç a r o l a c a k k a d a r u m u -
ı lu m k ır ı l m ış id i. D e r k e n a n sı z ı n k u l a ğ ı m a : ‘Se n c e h e n n e m
it le r in d e n b i r it id i n . K i b i r e sv a b ı n ı ç ı k a r ı p o u y u z k ö p e ğ e
y a p t ı k la r ı n ı n y ü z ü s u y u h ü r m e t in e g ü n a h l a r ı n ı b a ğ ı ş l a y a r a k
s a n a c e n n e t i i h s a n e d i p c e h e n n e m i h a r a m k ı l d ı k .’ d iy e b ir n i­
d a g e ld i. A r d ı n d a n r a h m e t m e le k le r i n i n y ı l d ı r ı m h ı z ı y la ç ı k a ­
g e lip b e n i a z a p m e le k le r in in e lin d e n a l a r a k c e n n e t e g ö t ü r ­
d ü k le r in i g ö r d ü m . B ü t ü n y a p ıp e t t ik l e r im d e n sa d e c e b u
a m e l i m i m d a d ı m a y e t i ş t i .” d e d i.
B u k ı s s a y ı â l e m in e fe n d is in in a ffe t m e n in n a s ı l g ü z e l b ir
m e z iy e t o l d u ğ u n u k a v r a m a s ı iç in b a h s i m e k o n u e y le d im .
M e v z u b a h i s k işil e r b ir k ö p e k y a h u t k o y u n a m e r h a m e t e t m e ­
le r i s o n u c u n d a o m e r t e b e v e m a k a m a e r işt ile r . D o l a y ı s ı y l a
a c z e d ü ş m ü ş b ir M ü s l ü m a m e si r g e y e n , o n u n e li n d e n t u t a n
k im se y e T a n r ı a z z e v e c e lle n ic e s e v a p l a r y a z a r , n ic e d e r e c e ­
l e r i h s a n e d e r . H ü k ü m d a r ı n b i z z a t k e n d i s i a d i l o l u n c a e si r g e ­
y ic i d e o l u r v e h ü k ü m d a r m e r h a m e t l i o l u r s a o r d u s u d a t ıp k ı
o n u n g i b i o l u r la r . Ç ü n k ü i n s a n l a r m e li k l e r in in d i n i ü z r e d ir .

Fasıl
Aynı Mevzu Üzerinde Söylenmiştir

İ h t i y a r l a r a v e t e c r ü b e li k im se l e r e i h t i r a m d a b u l u n u p h e r
b ir is in i b ir m a k a m v e m e v k i y e y e r l e şt ir m e k , m e m le k e t in se ­
l a m e t i iç in b ir k i m s e y i t e r f i e d e r k e n d iğ e r in in r ü t b e si n i d ü ­
ş ü r m e k , y ü k s e k y a p ı l a r i n ş a e t m e k , b a ş k a h a n e d a n d a n iz d i­

215
 H iz am ü ’l-M ü lk

v a ç y a p m a k , p a d i ş a h l ı k m e se le le r i n i iy i k a v r a m a k , d in işle ­
r iy le a l a k a d a r o l m a k , t ü m k o n u l a r d a , ö r n e ğ i n b ir d ü ş m a n
y a h u t b ir s a v a ş b a ş g ö s t e r d i ğ i n d e b a ş a r ı y a e r m e k iç in iz le n e ­
c e k si y a se t l e ilgili â li m le r in , g ö r m ü ş g e ç i r m iş le r in , d e n e y im li
k işil e r in g ö r ü ş l e r i n i a h p o n l a r l a b ir li k h a r e k e t e t m e k y a h u t
b i r h a r p d u r u m u n d a g ö n d e r il e c e k s a v a ş e l ç isin i n n ic e s a v a ş ­
l a r a k a t ı l m ı ş , h a r p l e r k a z a n m ı ş , k a le l e r z a p t e t m iş a d ı d i l le ­
r e d e s t a n b ir is i o l m a s ı n ı n y a n ı s ı r a , b i r ç o k k e z b ir m e m le k e t
m e se le sin d e a c e m i , t o y v e ç i ç e ğ i b u r n u n d a k i l e r g ö r e v l e n d ir il ­
d iğ in d e n d o l a y ı m u t l a k su r e t t e y a n l ı ş l ı k l a r y a p ı l d ı ğ ı iç in v e
d a h a b u h a t a y a d ü şü lm e m e sin i ö n l e m e k m a k s a d ı y l a o n u n l a
b ir lik t e işi n e h li b ir in i y o l l a m a k fe r a se t li h ü k ü m d a r l a r m t ö ­
r e s i o l a g e lm işt ir . B u h u s u s t a h e r d a i m d i k k a t l i o l u n m a s ı n ı
b u y u r m a k d a h a e v la v e d a h a g ü v e n lid ir : V a l l a h u a ’le m .

F a sıl
U n v a n l a r v e T e r t i b in e D a i r d i r

U n v a n l a r a l a b i ld iğ in e a r t m ı ş d u r u m d a d ı r . B i r şe y in sa y ı sı
a r t t ı k ç a d e ğ e r i d ü ş e r v e sa y g ı n lığ ı a z a lır . H ü k ü m d a r l a r v e h a ­
life le r u n v a n h u s u s u n d a d a i m a id a r e li d a v r a n m ı şl a r d ı r . N i t e ­
k i m m e m le k e t d ü s t u r l a r ı n d a n b ir i u n v a n l a r a s a h i p ç ı k m a k ,
d iğ e r i d e h e r şa h sı n m a k a m v e m e v k i in i m u h a f a z a e t m e k lik -
t i t T ü c c a r b i r ş a h ı s ile b i r ç ift ç in i n , a v a m d a n b ir iy le h a v a s t a n
b ir in in u n v a n l a r ı b i r o l u n c a b u n la r ı n k o n u m l a n a r a s ı n d a
f a r k k a l m a y a r a k a y n ı o lu r la r . B i r i m a m v e y a k a d ı n ı n u n v a n ı
m u i n u ’d - d e v l e o l u n c a ; b ir T ü r k y a m a ğ ı n ı n y a h u t il im d e n ir ­
fa n d a n h a b e r i, h a t t a o k u m a v e y a z m a sı o lm a y a n b ir T ü r k
k e t h ü d a sm ı n u n v a n ı d a m u i n u ’d - d e v le o l u r s a â l i m v e c a h il ,
k a d ı v e b ü y ü k le r in , t i lm iz le r in in s a h i p o l d u k l a r ı u n v a n l a r a y ­
n ı o lu r sa h e m a r a d a k i fa r k ı k a ld ır ır h e m d e c a iz o lm a z . D o ­
la y ı sı y l a T ü r k a sk e r le r i n in e m i r le r in in u n v a n l a r ı d a i m a h ü sa -
m ü ’d - d e v le , se y fü ’d - d e v le , y e m î n u d ’d - d e v le v e ş e m s ü ’d - d e v l e
v e b e n z e r i o l a g e lm işt ir . H â c e g â n ’m , â m i d v e d iğ e r m u t a s a r -

216
 Siy aset n am e

n fla r ı n u n v a n l a r ı ise “ a m i d u ’l- m ü lk , z â h i r ü ’l- m ü lk , k ı v a -

r n ü ’l- m ü lk , n i z a m ü ’l- m ü lk o la g e lm işt ir . G ü n ü m ü z d e b u a y ­
r ım g ö z e t il m e m e k t e d i r . T ü r k l e r h iç b ir b e i s g ö r m e d e n T a c ik -
k - r in u n v a n l a r ı n ı a l m a k t a d ı r l a r : O y s a k i u n v a n a , k ı s s a d a a n ­
la t ıl d ığ ı g i b i h e r z a m a n b ü y ü k e h e m m iy e t v e r i lm işt ir :

H ik â y e

Su l t a n M a h m u d su lt a n lı k m a k a m ı n a e r işin c e B a ğ d a t ’t a k i
E m ir ü l- m ü ’m în in E i - K â d i r B i ll a h ’t a n k e n d isin e u n v a n v e r m e ­
sin i t a l e p e t m e si ü z e r in e E m i r ü l - m ü ’m în in o n a y e m î n u ’d - d e v -
le l a k a b m ı t a k d i m e d e r e k g ö n d e r d i . M a h m u d , N i m r û z , H o ­
r a s a n v e H i n d i s t a n ’d a n ic e şe h ir v e v i la y e t i z a p t e t t ik t e n s o n ­
r a I r a k K û h i s t â n ’m a il e r le y e r e k R e y , İ s f a h a n , H a m e d a n ’ı e le
g e ç i r ip T a b e r i s t â n ’ı d a t e sli m a l ı n c a E m ir ü l- m ü ’m î n i n E l- K a -
d i r B il la h ’a y ü k lü h e d iy e le r le b i r e lç i g ö n d e r i p o n d a n k e n d is i­
n e d a h a f a z l a u n v a n v e r m e si n i ist e d i. B u d e f a E m i r ü l - m ü ’m î-
n in o n u n b u t a le b in i g e r i ç e v ir d i. M a h m u d ’u n d a r u ’l h a life ’y e
ik i k e r e e lç ile r le b i r li k t e h e d iy e le r v e a r m a ğ a n l a r g ö n d e r d i ğ i
h a ld e h iç b ir s o n u ç e l d e e d e m e d iğ i r i v a y e t e d i l i r D i ğ e r y a n d a n
Se m e r k a n d h a n m a d a r u ’l h a li fe t a r a f m d a n z a h î r u ’d - d e v le ,
m u i n u ’l- h a li fe t u ll a h v e m e l i k u ’ş- şa r k v e Ç i n o l m a k ü z e r e t a m
ü ç u n v a n t a k d i m e d i b n iş o l m a s ı M a h m u d ’u n a ğ ı r ı n a g i t m e k ­
t e y d i. D a r u ’l h a life y e b ir k e z d a h a e lç i y o l l a y a r a k şö y l e d e d i:
“ İ s l a m ’ı s e r e f r a z e y le m e k iç ü n k ü f ü r b e ld e le r i n d e n ic e fe t ih ­
le r d e b u l u n m u ş , H i n d i s t a n , H o r a s a n v e ı r a k m ü l k ü n ü z a p t ü
t a p t ı m a k m a a l m ı şım . M a v e r a ü n n e h r ’d e n t a Ç i n ü M a ç i n
b o y l a r ı n a k a d a r h ü k m e t m i ş v e se n in a d ı n a k â fi r e k ı lıç ü ş ü r ­
m ü ş ü m . B e n im t a h t a g e ç i r d i ğ i m , b o y n u e m r i m e k ı l d a n in c e
b i r h a k a n a ü ç u n v a n b u y u r m u ş ik e n b u n c a a z m i m v e a r z u ­
m a r a ğ m e n b e n d e y e b ir u n v a n ı ç o k g ö r ü r s ü n ü z . ”
Ş u ş e k il d e b ir c e v a p g e ld i:
“ U n v a n i n s a n m h a l k t a r a f ı n d a n t a n ı m p b il in m e si n i sa ğ -
l a m a n m y a n ı s ı r a t a k d i m o l u n d u ğ u n d a in sa n ın şe r e fin i y ü k ­

217
 N iz am ü ’l- M ü lk

se lt ir . A d ı , k iş in in a n n e b a b a s ı , k ü n y e y i k işin in k e n d i s i , u n ­
v a n ı ise h ü k ü m d a r v e r ir . B u ü ç ü n ü n ö t e s in d e k i g e r e k s i z v e
d a h i g e ç e r si z d i r . G e r e k s i z v e g e ç e r si z şe y le r l e u ğ r a ş m a k a k ı l ­
l ı a d a m k â r ı d e ğ ild ir . K iş iy i h e n ü z ç o c u k k e n o n u a n n e b a b a ­
sın ın k e n d i si iç in se ç t ik le r i is m i y le ç a ğ ır ır la r , ili m v e i r fa n ı n ­
d a n ö t ü r ü ‘k iş iy e is t i d a d ı n c a k ü n y e v e r i lir ’ d ü s t u r u n c a , b ir
k ü n y e a l ır ; i n s a n l a r d a h ü r m e t t e n d o l a y ı o n u o k ü n y e ile ç a -
ğ ı r ı n n c a o k iş i d e b u n d a n m e m n u n iy e t d u y a r . D a h a s o n r a
m ü l k ü m ill e t t e l i y a k a t v e m a h a r e t i g ö z e ç a r p m c a d e n k le r i
a r a s ı n d a ö n e ç ı k m a s ı , o n l a r d a n ü s t ü n o l d u ğ u n a b ir i ş a r e t o l ­
m a s ı iç ü n d e ğ e r in c e h ü k ü m d a r y a h u t h a li fe t a r a f ı n d a n r e s m i
m u a m e l e ile k e n d is in e b ir u n v a n ih sa n e d ilin D o l a y ı s ı y l a i s ­
t e r p a d i ş a h v e y a h a li fe s u n m u ş o l s u n is t e r k iş i k e n d is i se ç m i ş
o l s u n i n s a n l a r i t ib a r ı , m a k a m ı v e y ü c e l iğ in d e n ö t ü r ü h ü -
k ü m d a r m k e n d is in e t a k d i m e t m iş o l d u ğ u u n v a n ile ç a ğ ı r ı r ­
la r . B u n la r ı n d ı ş m d a k a l a n u n v a n l a r ı n b i r h ü k m ü y o k t u r .
H a k a n a g e lin c e , h a k a n c a h il t a k ı m ı n d a n b ir T ü r k ’t ü r . O n u n
b iz d e n u n v a n t a l e b i t a m a m e n c e h a le t in d e n k a y n a k l a n m a k t a
v e b iz d e b u t a l e b i o n u n g u r u r u n u o k ş a m a k iç in y e r i n e g e t i r ­
d ik . O y s a se n b in d a l d a ili m t a h s i l e t m iş si n v e b iz e o n d a n
ç o k d a h a y a k ı n sı n . B i z im se n in h a k k ı n d a k i h ü sn - i z a n m m ı z
h a lk ı n d il in e d ü ş e c e k v e k i t a p l a r a k o n u o l a c a k v e a l t ı n a
m ü h r ü n ü b a s a c a ğ ı n t a le b in d e n e v la d ı r .”
M ah m u d bu sö z l e r i işi t in c e ö y le c e k a la k a ld ı. M ah -
m u d ’u n s ı k sı k s a r a y ı n a u ğ r a y ı p o n u n l a l a f i a ş a n v e h a r e m i ­
n e d e g i r e b il e n , m ü r e k k e p y a l a m ı ş l ı ğ ı o l d u ğ u iç in s u l t a n a
F a r s d il in d e şii r le r o k u y a n , d il b ilir , h o ş s o h b e t b ir k a d ı n v a r
id i. B u k a d ı n M a h m u d ile se n li b e n li sö y le şi r d i. B i r g ü n h u ­
z u r d a o t u r u y o r , n ü k t e le r y a p ı y o r ik e n s u l t a n o n a ; “ S a n a b i r
d iy e c e ğ i m v a r .” d e d i.
K a d m : “ B u y r u n e f e n d i m .” d e d i.
M a h m u d : “ H a l i fe n i n b a n a u n v a n v e r m e si iç in n e k a d a r
ç a b a l ı y o r i se m n a f il e . E m r i m a l t ı n d a o l a n b i r h a k a n a o n c a
u n v a n v e r i r k e n b e n i m s a d e c e b ir u n v a n ı m v a r . H a l i fe n i n h a -

218
 Siy asetn am e

z in e si n d e n ‘h a li fe a h d n â m e s i n i ç a lı p e le g e ç i r e c e k s o n r a o n u
b a n a u l a ş t ı r a c a k b ir in e i h t i y a c ı m v a r , s o n r a d il e sin b e n d e n
ne- d i l e r s e !” d e d i.
K a d ı n : “ Su l t a n ı m , is t e d ik l e r im i y e r in e g e t i r m e n iz şa r t ı y l a
g i d i p s ö z ü n ü e t t iğ in iz a h d n â m e y i k a p ı p g e t i r e y i m .”
M a h m u d : “ Â l â !” d e d i.
K a d m : “ E fe n d i m iz in a m a c ı n a u l a ş m a s ı iç in f e d a e d e c e k
k a d a r m a ü m y o k t u r . E ğ e r k i b e n d e si n e h â z in e d e n y a r d ı m d a
b u l u n u r s a k im se n in r u h u b ile d u y m a d a n b u işi y a p a r v e
e f e n d im iz in a r z u s u n u g e r ç e k l e şt i r i r i m .” d e d i.
M a h m u d : “ D il e n e d i l e r s e n !” d e d i.
B u n u n ü z e r in e M a h m u d k a d ı n ı n m ü c e v h e r a t , ü s t b a ş , b i­
n e k v e t e ç h iz a t n e v in d e n h e r t ü r l ü ih t i y a c m ı t e d a r i k e t t i. K a ­
t lın e ğ it im li , k ü l t ü r l ü v e t e m i z y ü z lü 1 4 y a ş ı n d a k i ç o c u ğ u n u
d a y a n m a a l a r a k G a z n e ’d e n K â ş g â r ’a g i d e r e k b i r k a ç T ü r k
k ö l e v e c a r i y e sa t ı n a l d ı . S ü s e ş y a s ı n e v in d e n n e v a r s a , m i sk
ü a m b e r d e n , i b r iş im d e n v e ip e k t e n n ic e g i y si l e r v e k u m a ş l a r
a l a r a k k e r v a n l a y o l a d ü ş ü p S e m e r k a n d ’a v a r d ı . Ü ç g ü n d in ­
le n d i k t e n s o n r a h a k a n m s a r a y ı n a v a r d ı . S a r a y a v a r d ı ğ ı n d a
h a t u n a T ü r k b ir c a r iy e s in in y a n ı s ı r a p a h a l ı t a k ı l a ı ; ib r iş im ­
d e n k u m a ş l a r , ip e k l i e l b ise le r , m i s k ü a m b e r l e r v e d a h a n ic e
h e d i y e l e r t a k d i m e d e r e k şö y l e d e d i: “ E fe n d i m , c i h a n ı n d ö r t
b ir t a r a f ı m g e z e n t a c i r b ir k o c a m v a r d ı . G i t t i ğ i y e r l e r e b e n i
d e b e r a b e r i n d e g ö t ü r m e k t e y d i . H ı t a y ’a g i t m e k a m a c ı y l a y o ­
l a ç ı k m ı ş t ı k k i H o t e n ’e v a r m c a v e fa t e t t i. B u n u n ü z e r i n e b e n
d e d ö n e r e k K â ş g â r ’a g e r i g e l d i m v e K â ş g â r h a n ı n ı g ö r m e şe ­
r e fin e n a i l o l d u m . S o n r a h a n ı n h a t u n u n u g ö r ü n c e e v la d ı m ı
o n a g ö t ü r e r e k ş ö y le d e d i m : ‘B e n i m k o c a m u l u h a k a n ı n h iz -
m e t k â r l a r ı n d a n d ı ; b e n d e h a k a n ı n h a t u n u n u n c a r iy e l e r in d e n
b i r i y i m .’ B e n i k ö l e li k t e n a z a t e d e r e k ş u y a v r u m u n b a b a s ı n a
v e r d ile r . Ş u ç o c u ğ u m d a o n d a n d ı r . Şi m d i o H o t e n ’d e ö lü n c e
o n d a n a r t a k a l a n b u n c a şe y u l u h a k a n v e h a t u n u n k e n d is i­
n e b a h ş e t m i ş o l d u ğ u m a l l a r d a n ib a r e t t i n Ş u h a l d e u l u h a k a n
v e se v g i li h a t u n d a n k e r e m e d i p şu k u l l a r ı m v e b u y e t i m i g ü ­

219
 N iz am ü ’l-M ütk

v e n il ir b i r k a ç k i ş i r e fa k a t i n d e Se m e r k a n d ’a g ö n d e r m e s i n i r i­
c a e d i y o r u m . So n n e fe s im e k a d a r b u iy iliğ in iz i u n u t m a y a c a k
si z e t e ş e k k ü r ü d a i m a b i r b o r ç b ile c e ğ im . H a k a n v e h a t u n
ö v ü c ü b i r ç o k s ö z d e n s o n r a b iz e r e f a k a t e d e c e k b ir m u h a f ı z
a l a y ı t a h s i s e d e r e k S e m e r k a n d ’a y o lc u e t t ile r . Şi m d i s i z h a ş-
m e t m e a p l a r m m sa y e sin d e S e m e r k a n d ’a g e lm e y e m u v a f f a k
o l d u m . B u g ü n siz in b u r a d a s a ğ l a d ı ğ ı n ı z a d a l e t v e a s a y i ş d ü n -
y a m n h i ç b ir y e r i n d e b u l u n m a z . M e r h u m k o c a m ‘E ğ e r b ir
g ü n S e m e r k a n d ’a v a r ı r s a m b ir d a h a a s l a o r a d a n d ı ş a r ı a d ı ­
m ım ı a t m a m ’ d e r d u r u r d u v e b e n i t a o r a la r d a n b u r a la r a g e ­
t ir e n siz in d il le r e d e s t a n o l m u ş ş a n ü şö h r e t in i z d i r . K e r e m k ı ­
lıp b e n i k ö l e li ğ e a l s a n ı z b u r a y a g ö n ü l v e r i p S e m e r k a n d ’ı k e n ­
d i m e y u r t b e l le r im . S ü s e ş y a l a r ı m ı e l d e n ç ık a r ı r , b u r a d a ih t i­
y a c ı m m i k t a r m c a a r a z i sa t ı n a l ır ı m . B ö y l e c e h e r d a i m siz in
h iz m e t in iz i g ö r ü r , ş u y a v r u m u d a e ğ it m e y e f ı r s a t b u l u r u m .
Si z e fe n d ile r im iz in k a y r a s ı y l a T a n r ı a z z e v e c e lle n in o n a t a li -
h in i y a v e r k ı l m a sı n ı ü m i t e d e r i m .”
H a t u n : “ İ ç in i f e r a h t u t , d ir l ik v e d ü z e n in iç in e li m iz d e n
g e le n a z a m i g a y r e t i s a r f e d e c e ğ i z . Sü r e k li e l im iz i n a l t ı n d a b u ­
l u n m a n v e g ö n l ü n ü n r a h a t o l m a s ı iç in s a n a b ir e v v e r i p , m a ­
a ş b a ğ l a y a c a ğ ı z . A y r iy e t e n h a k a n d a n se n i h i m a y e e d i p ih t i-
y a ç l a r m ı k a r ş ı l a m a s ı n ı is t e y e c e ğ im .” d e d i.
K a d ı n : “ A r t ı k b e n i m y e g â n e e f e n d im siz sin iz . Şi m d i k e ­
r e m k ı lı p k a b u l e y le d iğ in iz ş u k u l u n u z v a z i y e t in i k e n d i k u ­
l a k l a r ı y l a iş i t si n d i y e t a v a s s u t e d e r e k u l u h a k a n ı n h u z u r u n a
ç ı k a n r m ı s ı n ı z ? ” d e d i.
H a t u n : “ D il e d iğ in v a k i t se n i h u z u r a ç ı k a r ı r ı m .” d e d i.
K a d ı n : “ Ö y le y se b u iş iç in y a r ı n y a n ı n ı z a u ğ r a y a c a ğ ı m . ”
H a t u n : “ G a y e t l e lü t fe t m iş o l u r s u n u z . ” d e d i.
K a d m , d e n il d iğ i g i b i b ir e r t e si g ü n s a r a y a g e ld i. H a t u n d a
k a d m m d u r u m u n u b ir b i r h a k a n a a n l a t m ı ş id i . K a d ı n ı n h a ­
k a n ın h u z u r u n a ç a ğ r ılm a sı e m r o lu n d u . K a d ın t a z im d e b u lu ­
n a r a k h a k a n a b i r T ü r k k ö l e , h a s b ir a t v e e n v a i ç e ş it t a k ı l a r
t a k d i m e y le y ip ş ö y le d e d i: “ B e n d e n iz k e n d i ş a r t l a r ı n d a n h a ­

220
 Siy asetn am e

t u n a b ir p a r ç a b a h s e t m i ş id i. K ı s a c a a r z e t m e k g e r e k ir se b e n ­
d e n iz in k c x :a sı ö lü n c e o r t a ğ ı o l a n k iş i H ı t a y ’a t a ş ı n a n m a l l a ­
r ın g e r i g ö t ü r ü l m e s i y a k ı ş ı k a l m a z d iy e r e k m a l l a r ı H ı t a y ’a
g ö r ü r d ü . A r t a k a l a n b ir k ı sm ı n ı d a H o t e n h a t u n u a l d ı . B ir
k ı sm ın ı d a K â ş g â r h a n m a t a k d i m e t t i m . G e r i k a l a n m ı d a y o l­
d a k i m a s r a f l a r ı m a h a r c a d ı m . E l i m d e a v u c u m d a b ir p a r ç a
r .iy n e t e şy a sı , b i r k a ç h a y v a n v e ş u y e t i m y a v r u k a lm ışt ır . E ğ e r
k i u lu h a k a n b e n i h a t u n h a z r e t le r i n in â l i c e n a p l ı k l a k a b u l ey -
If't iiği g i b i k ö l e li ğ in e k a b u l e y l e r se b e n d e n i z y a ş a d ı ğ ı m ü d d e t ­
ç e sîz le r in h iz m e t in d e b u l u n m a k t a n şe r e f d u y a c a k t ı r ”
H a k a n b i r ç o k g ü z e l s ö z d e n s o n r a ö y le y a p a c a ğ ı n ı sö y l e ­
y e r e k k a d ı n ı n k a b u l o l u n d u ğ u n u s ö y le d i. K a d ı n d a h a s o n r a
ü ç g ü n d e b ir h a k a n ı n h u z u r u n a v a r ı y o r o n a la l, y a k u t v e fi­
r u z e d e n y ü z ü k le r t a k d i m e d i y o r ; h a t u n a d a b i r y a n d a n k e ­
t o n k u m a ş l a r d a n e lb ise le r , ş a l l a r v e d e ğ e r li t a ş l a r a r m a ğ a n
e d iy o r , d iğ e r y a n d a n d a n e fi s h ik â y e l e r v e k ı s s a l a r a n l a t ı y o r ­
d u . H a k a n v e h a t u n l a ö y le s a m i m i o l m u ş l a r d ı k i b i r g ü n ü b i­
le b ir b i r l e r in d e n a y r ı g e ç i r m i y o r l a r d ı . H a k a n v e h a t u n o n a
k a r ş ı m a h c u p o l u y o r l a r , y a p t ı ğ ı iy ilik le r in a l t ı n d a k a l m a m a k
iç in o n a m a m u r k ö y le r , b a ğ l a r , b a h ç e l e ı ; m e z r a l a r h e d i y e e t ­
m e k is t i y o r l a r d ı a m a k a d ı n b u n l a r ı k a b u l e y a n a ş m ı y o r d u .
İ k a m e t e t m e si iç in k e n d i s i n e t a h s i s e d i le n s a r a y d a n t o p r a k
s a t ı n a l m a m a k s a d ı y l a b i r k a ç g ü n d e b i r a y n lı y o ı^ ü ç i l a d ö r t
fe r sa h m e sa fe d e k i c iv a r k ö y le r e u ğ r a y a r a k o r a l a r d a ü ç d ö r t
g ü n k a lıy o r ; b u r a la r d a b ir k u su r v e a y ıp b u la r a k sa t m a l­
m a k t a n v a z g e ç i y o r v e şe h r e g e r i d ö n ü y o r d u . H a t u n v e h a ­
k a n o n u d a v e t iç in b i r is in i y o l l a y a r a k , “ N e d e n b u r a y ı şe r e f­
l e n d i r m i y o r s u n u z ?” d iy e h a b e r l e r s a h y o r l a r d ı . K a d ı n d a c e ­
v a b e n : “ F a l a n c a k ö y e t o p r a k s a t m a l m a k m a k s a d ı y l a g it m iş
o r a d a b i r k a ç g ü n k a l m ı ş t ı m . ” d i y o r d u . B u n u n ü z e r in e h a t u n
v e h a k a n “ K a d ı n ı n g ö n l ü b u r a y a b a ğ l a n m ı ş t ı r .” d i y e r e k d e ­
r in b ir n e fe s a l ı y o r l a r d ı . K a d ı n o n l a r ı n h i z m e t v e n e z d i n d e 6
a y k a d a r b u l u n d u . D e r k e n b ir g ü n h a t u n , k a d m a : “ H a k a n
b a n a siz in b iz l e r iç in ç o k z a h m e t l e r e k a t l a n d ı ğ ı n ı z ı sö y lü y o n

221
 N k a m ü ’l- M ü lk

K e n d i s i h e r d a i m b iz e d e ğ e r li t a k ı l a r a r m a ğ a n e d e r k e n b iz im
h i ç b ir h e d i y e m iz i k a b u l e y a n a şm ıy o r . B ö y l e si iy i b i r k a d ı n ı
ö m r ü h a y a t ı m d a g ö r m e d im . P e k i, b iz k e n d is i iç in n e y a p a b i ­
lir iz ? H e l e b e n , b e n h a k a n d a n b in k a t d a h a m a h c u p d u r u m ­
d a y ı m . ” d e d i.
K a d ı n : “ B e n im iç in d ü n y a d a s i z e f e n d ile r im in g ü l c e m a ­
lin i g ö r m e k t e n d a h a b ü y ü k a r m a ğ a n o l m a z . H a k k T e â l â s i ­
z i h e r g ü n g ö r m e y i r ı z k ı m k ılm ışt ır . Si z si z t a b i i k i y a p a m a m .
E ğ e r b ir i h t i y a c ı m o l u r s a ia fı o l m a z , ç e k in m e d e n i s t e r i m .”
d e d i.
K a d ı n a t l a n b e sl e r k e n s a h i p o l d u ğ u a lt ı n , m ü c e v h e r a t ,
y a y g ı , e l b is e l e r i G a z n e ’d e n S e m e r k a n d ’a sü r e k h g i d i p g e le n
t ü c c a r l a r a g iz li g i z li v e r i y o r d u . A r d ı n d a n e n h a s ı n d a n 5 s ü ­
v a r i y i, e n iy isi n d e n 5 a t l a Be lh v e T i r m i z y o l u n a d o ğ r u g ö n ­
d e r e r e k : “ H e r sü v a r i b i r a t la b i r m e n z il d e t a b e n v a r a n a k a ­
d a r k o n a k l a s ı n . ” d e d i.
D a h a s o n r a h a t u n u n y a n m a v a r d ı . H a t u n l a h a k a n b ir li k ­
t e i d i l e t H e r ik i sin i s ö z v e ö v g ü l e r iy l e g ö k l e r e ç ı k a r d ı k t a n
s o n r a ş ö y le d e d i: “ M u h t e r e m e f e n d il e r im , b ir r i c a m v a r d ı ,
a r z e t s e m m i e t m e se m m i d iy e d ü ş ü n m e k t e y i m .” d e d i. H a ­
t u n : “ O n e b iç im l a f ö y le , d u y m a y a y ı m b ir d a h a , şim d iy e d e ­
ğ i n k e ş k e b in r i c a d a b u lu n sa y d ı n d a y e r in e g e t i r se y d i k . Ş i m ­
d i r i c a n ı lü t fe n h e m e n s ö y l e y i v e r ” d e d i.
K a d m : “ M a l u m u n u z o l d u ğ u ü z e r e n e m a l d a n e m ü lk t e
n e p a r a n e p u l d a g ö z ü m v a r d ır . D ü n y a y ü z ü n d e v a r l ığ ı m ı
k e n d is in e h a sr e t t iğ im s a d e c e ş u y a v r u m v a r . O n u n e ğ it im in i
s a ğ l a m a k t a y ı m . K e n d i s i K u r ’a n ’a v â k ı f o l m u ş , A r a p ç a , F a r s ­
ç a r is a l e le r o k u m a k t a v e il im i r fa n s a h i b i o l m a s ı iç in g a y r e t
e t m e k t e d ir . U m a r ı m k i Si z h a ş m e t m e a p l a r ı n ı n sa y e sin d e
b a h t ı a ç ılır . B i ld iğ in iz g i b i e lç i v e b ü y ü k l e r in p a d işa h la r a
g ö n d e r d ik le r i m e k t u p la r d a n d a h a m a k b u l m e k t u p la r y o k t u r
v e o lm a z d a . Sö z k o n u su m e k t u b u y a z a n k â t ip t e n d a h a â l â
b i r k â t i p k â t ip le r in p ir id ir . D i ğ e r y a n d a n m e k t u p l a r d a g e ç e n
ib a r e l e r d e n v e m a n a l a r d a n d a h a m u t e b e r v e m a n i d a r s ö z ,

222
 Siy asetn am e

iin la m b u l u n m a z . E ğ e r h a ş m e t m e a p l a r ı m ü n a s i p g ö r ü r l e r se
ç o c u ğ u m u n h o c a s ı n e z a r e t in d e o k u y u p m ü t a l a a e t m e s i iç in
h a life h a z r e t le r in in g ö n d e r m i ş o l d u ğ u o a h d n â m e y i ü ç g ü n ­
lü ğ ü n e t a r a f ı m a v e r m e sin i r i c a e t m e k t e y im . O r a d a n b i r k a ç
la fız b ile ö ğ r e n s e ç o c u ğ u m u n k a r m a d ı r . B a k a r s ı n ı z e v l a d ı m
siz in sa y e n i z d e i n ş a a l l a h h a t ı r ı sa y ı lı r b i r şa h si y e t o lu v e r ir .”
H a k a n v e h a t u n , h e r i k isi: “ B u n a s ı l b ir r ic a d ır .^ B i z d e n b u n ­
c a z a m a n şe h ir y a h u t b ir b ö l g e g i b i b i r şe y is t e m e d in d e t u t ­
t u n ş i m d i b ir k â ğ ı t p a r ç a s ı n ı ist e m e k t e si n ! Ö y l e k â ğ ı t l a r d a n
h â z in e m iz d e 5 0 ’d e n fa z la k â ğ ıt b u lu n m a k t a d ır . H e p si d e
t o z l a r iç in d e ç ü r ü m ü şt ü r . L a f ı m ı o lu r , o k â ğ ı t p a r ç a l a r ı n ı ,
b ü t ü n o m e k t u p l a r ı , f e r m a n l a r ı ist e r se n s a n a b a ğ ı ş l a r ı m . ”
d e d ile r .
K a d ı n : “ B a n a s a d e c e h a l i f e h a z r e t le r in in y o l l a m ı ş o l d u ğ u
n â m e k â f i d i r .” d e d i.
B i r h i z m e t ç i y i h â z in e y e y o l l a y a r a k b ü t ü n o k â ğ ı t l a r ı g e ­
t ir t t ile r . K a d ı n o n c a k â ğ ı t a r a s ı n d a n h a li fe n in a h d n â m e s i n i
se ç e r e k ; “ Ç o c u ğ u m a l a z ı m o l a n s a d e c e b u d u r . Ü ç g ü n b u ­
n u n ü z e r in d e b i r a z ç a l ı ş s m s o n r a t e k r a r siz e i a d e e d e r i m ,”
d e d ik t e n so n r a o n la r a h a y ır d u a la r e d ip h u z u r la r ın d a n a y r ı­
l a r a k e v in e d ö n d ü . E r t e s i g ü n o l u n c a s a h i p o l d u ğ u t ü m a t l a ­
r a e y e r v u r u lm a sın ı, k a t ır la r a y ü k v u r u lm a sın ı e m r e d ip , “ F a ­
la n c a k ö y e a r a z i sa t ın a l m a y a g id iy o r u m , b ir h a ft a k a d a r
o r a d a b u l u n a c a ğ ı m . ” d i y e il a n e d e r e k b a h s e t t i ğ i k ö y e d o ğ r u
y o l a ç ı k t ı . H a k a n d a k a d m ı n b i r m ü l k a l m a k iç in g i t t i ğ i h e r
y e r d e i şi n d e k o l a y l ı k s a ğ l a n m a s ı n ı , k e n d is in e h ü r m e t e d i lm e ­
si n i v e h a y v a n l a r ı n ı n y e m in in k a r ş ı l a n m a s ı n ı e m r e t m iş t i.
D a h a s o n r a k a d m b ir g e c e y a r ı s ı b u l u n d u ğ u k ö y d e n h a ­
r e k e t e g e ç e r e k b e ş in c i g ü n T i r m i z ’e v a r d ı . G e ç t i ğ i h e r y e r d e
l a z ı m o l d u ğ u n d a h a k a n ı n fe r m a n ı n ı g ö s t e r i y o r v e y o l u n a d e ­
v a m e d i y o r d u . H e r g ü n a t l a r ı n ı y e n il iy o r v e d ö r t n a l a a t b i n i ­
y o r d u . N i h a y e t C e y h u n ’d a n g e ç e r e k B e lh ’e v a r d ı .
H a k a n ın b ü t ü n b u o la n la r d a n h a b e r i y o k t u . K a d ın ın y o l­
l a r a d ü ş t ü ğ ü h a b e r i n i a l a n h a k a n m iç in e a h d n â m e n m a k ı b e ­

223
 N iz am ü ’l- M ü lk

t in e d a i r b i r k u r t d ü ş t ü a m a a r t ı k h e r şe y iç in ç o k g e ç o l m u ş ­
t u . H a k a n , “ B u k a d a r c ö m e r t li k b iz e m i k a l m ı ş t ı !” d e y ip h a ­
y ı f l a n ı y o r d u . K a d ı n d a B e lh ş e h r in d e n n ih a y e t G a z n e ’y e v a ­
r a r a k a h d n â m e y i M a h m u d ’u n ö n ü n e k o y u p o l a n b i t e n h e r
şe y i s u l t a n a t e k t e k a n la t t ı . M a h m u d , h i ç b ir e r k e ğ in b a ş a r a ­
m a d ı ğ ı b u işi ş u k a d ı n ın y a p m a s ı n d a n ö t ü r ü h a y r e t le r e d ü ş ­
m ü ş t ü . K a d ı n ı n d ir l ik d ü z e n i iç in ih t i y a ç d u y d u ğ u h e r şe y i
k a r ş ı l a y a r a k , o n a a r m a ğ a n l a r v e r i p o n u h a s s l a r ı n d a n k ıl d ı.
S u l t a n M a h m u d o a h d n â m e y i â l i m , fa z i le t li v e m ü m t a z
b ir şa h s i y e t l e b ir li k t e E m i r ü l - m ü ’m î n i n e l- K a d ir B i l l a h ’a
g ö n d e r d i . A h d n â m e n i n k e n a r ı n a d a b ir b ir k â ğ ı t il işt i r e r e k
ş u n l a r ı y a z d ı : “ Â le m i n e fe n d is i ( A l l a h d e v le t i n i e b e d i k ılsın )
ş ö y le b il si n l e r k i b e n d e n i z M a h m u d ’u n b i r h i z m e t k â r ı v a r
id i . B u h i z m e t k â r ı m S e m e r k a n d p a z a r ı n d a a h d n â m e n i n ç o ­
c u k l a r ı n e li n d e b i r o y a n a b ir b u y a n a ç e k iş t ir il e r e k h o r l a ­
n ı p ç i ğ n e n d i ğ i n i g ö r ü n c e , ‘B ö y l e si y ü c e b i r a h d n â m e n i n ç o ­
lu k ç o c u ğ u n e li n d e n e işi v a r ? ’ d iy e e s e f e t m i ş. B i r p a r ç a
m e y v e k a r şılığ ın d a h iz m e t k â r ım ız a h d n a m e y i sa t m a ld ı ve
G a z n e ’y e g e t i r e r e k b e n d e n iz e t a k d i m e d i p h a d i s e y i b e y a n
e t t i . B e n d e n i z a h d n â m e y i ö p ü p b a ş ı n a k o y d u k t a n s o n r a siz
e f e n d i m i z e y o l l a d ı . B e n d e n iz b ö y le n ic e k u l l u k l a r e y li y o r v e
si z e b u n c a m u h a b b e t b e sle r ik e n b e n d e y e b i r u n v a n l a r b a ­
ğ ı ş la m a k t a n g e r i d u r u p h a k k ın d a b ir fe r m a n b u y u r m a m a ­
n ız ın s e b e b i h i k m e t i n e o l a ? E ğ e r b e n d e si n e u n v a n l a r b a h ­
ş e d e r s e v e m ü b a r e k a ğ z ı y l a b iz e b ir u n v a n v e r i r s e b e n d e n i z
o n u g ö z ü g i b i s a k ı n ı p a z i z t u t a r ; b a ş ı n ın t a c ı b ili r v e o n u
k e n d i h â z i n e s i n d e e n m u t e b e r y e r d e s a k la r . O n u n h i l a t v e
f e r m a n ı n ı n k a d r ü k ı y m e t in i b il m e y e n le r k e n d i z ille t le r i n in
a k ı b e t i n e d ü ç a r o l u r l a r !”
Bu â lim ş a h si y e t B a ğ d a t ’a v a r ı n c a E m i r ü l - m ü ’m în in in
h u z u r u n a v a r ı p g ö t ü r d ü ğ ü h e d iy e le r i s u n d u . D a h a s o n r a
a h d n â m e y i ö p ü p b a ş ı n a k o y a r a k E m i r ü l - m ü ’m în in e t a k d i m
e d i n c e E m i r ü l - m ü ’m î n i n d u r u m a o l d u k ç a şa şu r ıp h a k a n a b i r
it a b n â m e y a z ı l m a s ı n ı e m r e t t i.

224
 Siy aset n am e

M a h m u d ’u n e l ç is i h a l i f e n i n s a r a y ı n d a k a l d ı . E n d e r û n a
M a h m u d ’u n u n v a n a l m a s ı iç in h e r d a i m a r z u h a l l e r y o l l u ­
y o r d u a m a b ir t ü r l ü b ir s o n u ç e l d e e d e m i y o r d u . D e r k e n b u
â l i m z a t b i r g ü n ş ö y l e b i r f e t v a k a l e m e a l d ı : “ D ü n y a n ı n b ir
y e r i n d e b i r p a d i ş a h o r t a y a ç ı k a r d a İ s l a m ’ın san cağım y ü k ­
se l t m e k iç in k ü f f a r a k ı lı ç sa l l a r , m ü ş r i k l e r l e c e n g e t u t u şu r ,
p u t h a n e l e r i m e s c i d e , d a r u ’l k ü f r ü d a r u ’l İ s l a m ’a d ö n ü ş t ü ­
r ü r s e v e E m i r ü l - m ü ’m î n i n b ü y ü k su la r , y a l ç ı n d a ğ l a r v e
d e h şe t e n g iz ç ö lle r y ü z ü n d e n o n d a n ır a k d ü şe r se , h a d ise le r ­
d e n k e n d i s i n i h a b e r d a r k ı l m a k h e r z a m a n iç in m ü m k ü n o l ­
m a y a b ilir . B u d u r u m d a p a d işa h ın t a le p le r i y e r in e g e t ir il­
m e z is e p a d i ş a h ı n b i r ş e r i f i n a i b l i ğ e a t a y ı p o n a b i a t e y l e m e ­
si c a i z o l u r m u o l m a z m ı ? ” Â l i m b u n u b ir in i n e li y l e B a ğ d a t
k a d ı ’i - k u d a t ’ı n a y o l l a d ı . K a d ı ’l - k u d a t “ c a i z o l u r ” d iy e fe t ­
v a v e r d i. Â l i m b u f e t v a d a n b i r n ü s h a a l a r a k , ş u ş e k i l d e b ir
k ıssa k a le m e a ld ı: “ B e n d e le r in in b u r a d a k i ik a m e t i u z u n
s ü r d ü . M a h m u d b u a r a d a y ü z b in le r c e b e n d e g î v e h ı d m e t
ile l a k a p i s t i r h a m e y l e m e k t e y k e n E m i r ü l - m ü ’m î n i n o n d a n
b u n u e s i r g e y e r e k m e l i k - i g a z i n i n u m u t l a r ı n ı k ır ıy o r . B ü t ü n
ih t i ş a m ı n ı n r a ğ m ı n a h â l â g ü ç l ü k l e r ç ı k a r m a k t a d ı r . B u fe t ­
v a n ı n s a ğ l a d ı ğ ı y e t k i y e v e B a ğ d a t k a d ı ’l - k u d a t ’ın ın b i z z a t
k e n d i e l y a z ısıy la k a le m e k a ld ığ ı şe r ia t h ü k m ü n e d a y a n a ­
r a k b u n d a n b ö y l e e ğ e r M a h m u d b ir iş e t e v e s s ü l e d e r s e m a ­
z u r g ö r ü lsü n .”
K ı s s a v e fe t v a y ı o k u y a n h a life d e r h a l h a c i b u ’l- h ic a b ı v e ­
z ir in e y o l l a y a r a k : “ M a h m u d ’u n e lç i si n i d e r h a l h u z u r a ç a ğ ı ı ;
o n a i l t i f a t t a b u lu n , h i l a t s u n , e m r e t t iğ im iz l i v a , a h d v e u n v a ­
n ı h a z ı r l a y ı p g ö n l ü n ü e y le y e r e k o n u u ğ u r l a !” d iy e e m r e t t i.
B ü t ü n iş t iy a k ı, m a k b u l h i z m e t le r i, o n c a t e ş e b b ü s , g a y r e t
v e ilm in e r a ğ m e n M a h m u d ’a s a d e c e “ e m i n u l l a h ” u n v a n ın ı
e k le d il e r v e M a h m u d y a ş a d ı ğ ı m ü d d e t ç e y e m ı n u ’d - d e v l e v e
e m îh u lla h u n v a n la r ın ı t a şıd ı.
B u g ü n p e k a z k işi 7 y a h u t 1 0 u n v a n d a n d a h a a z u n v a n a
sa h ip o lu r sa g ü c e n m e d e n t a h a m m ü l e d iy o n

225
 N iz am ü İ - M ü lk

Y ı l l a r b o y u n c a z a m a n ı n h ü k ü m d a r l ı ğ ı n ı e l in d e b u l u n d u ­
ran M a v e r a ü n n e h r ’i b a ş t a n b a şa zap t e d e n , H o r a s a n ’a ,
I r a k ’a H a r e z m ’e v e N i m r û z ’a e g e m e n o l a n Sâ m â n î le r i n h e p ­
sin in y a ln ı z b ir e r u n v a n ı v a r id i ; E m i r İ s m a i l ’in su lb ü n d e n
o l a n N u h ’a ş â h i n ş â h , N u h ’u n p e d e r in e M a n s û r , M a n s û r ’u n
p e d e r i n e E m î r H a m î d , N û h ’u n p e d e r in e N a s r , N a s r ’ın p e d e ­
r i n e E m î r R e ş î d ; İ s m a i l b in A h m e d ’e E m î r A d il , t e v â r î h k i ­
t a p l a r ı n d a e m ir m â z i , A h m e d ’e E m i r S a î d v e s a i r d e r le r id i.
L a k a p , o n u t a ş ı y a n k iş iy e u y g u n o l s a g e r e k t ir . K u z z â t ,
i m a m l a r v e M u s t a f a a l e y h i sse l a m d in in in â li m le r in in u n v a n ­
la r ı ş u ş e k il d e o l m a lı d ır :
M e c d u ’d d in
Ş e r e f u ’l İ sl a m
Se y fu ’s sü n n e
Z e y n u ’ş şe r ia
F a h r u ’l u l e m a v e s a i r
D i n , İ s l a m , şe r ia t , s ü n n e t v e ili m m e s e le le r i n d e n â l im le r
v e i m a m l a r m e su l o l d u k l a r ı n d a n ö t ü r ü , il im i r fa n e h li o l m a ­
d ığ ı h a l d e k e n d is in e b u u n v a n l a r ı y a k ı ş t ı r a n l a r a p a d i ş a h ,
m a r i fe t v e iz a n e h li m ü s a a d e e t m e y e r e k h e r k e sin m e r t e b e s i ­
n i v e h a d d i n i b il m e s i iç in o k iş i c e z a y a ç a r p t ır m a lıd u - .
V e d a h i , a y n ı ş e k il d e sip a h - sâ l â r la r , e m ir le r , i k t a sa h ip l e r i
v e m e m u r l a r “ d e v l e ” la fz ı y la a y ı r t e d ilir le r :
Se y f u ’d - d e v l e
H ü s a m u ’d - d e v le
Z a h i r u ’d - d e v le
C e m a l ü ’d - d e v le
Şe m s u ’d - d e v l e v e b e n z e r i şe k il le r d e a d la n d ır ıl ır la r :
A m î d le ı ; â m ille r , iy i m u t a s a r r ı f l a r d a “ m ü l k ” l a k a b ı y l a
a d la n d ır ılır la r ;
A m î d u ’l m ü lk
N i z â m u ’l m ü lk
K e m â l u ’l m ü lk
Şe r e fu ’l m ü lk

226
 Siy aset n am e

Ş e m s u ’I m ü l k v e b e n z e r şe k il d e .
T ü r k e m ir le r i n i n “ h a c e g â n ” ın u n v a n l a r ı n ı k e n d ile r in e a l ­
m a l a r ı k a t i su r e t t e b i r â d e t o lm a m ışt ır .
“ D i n ” v e “ İ s l a m ” la fı z l a r ı n ı iç e r e n u n v a n l a r â l im le r e ;
t le v le t v e m ü l k l a fı z l a r ı n ı iç e r e n u n v a n l a r “ h â c e g â n ” a h a st ın
B u n la r ı n d ı ş ı n d a d in v e İ s l a m la fı z l a r ı n ı ih t i v a e d e n b i r u n ­
v a n k u l l a n a n a m a n i o l m a l ı v e b a ş k a l a r ı n a ib r e t o l m a s ı iç in
c e z a y a ç ar p t ır m alıd ır .
U n v a n d a n m a k s a t k işiy i t a ş ı d ı ğ ı l a k a b a g ö r e t a n ım a k t ır .
F a r z ı m i s a l b i r m e c li s y a h u t t o p l a n t ı d a “ M u h a m m e d ” d iy e
ç a ğ ır d ık la r ın d a o r a d a b u lu n a n 1 0 0 k iş id e n l O ’u n u n ism i
M u h a m m e d o l u r s a h e r b ir i “ b u y u r u n ” d i y e r e k k e n d is in in
ç a ğ r ı ld ı ğ ı n ı z a n n e d e r . L â k i n b ir in e “ M u h a m m e d ” , b ir d i ğ e ­
r in e “ M u v a f f a k ” b i r b a ş k a s ı n a “ K â m i l ” , ö t e k in e “ R e ş î d ”
g i b i u n v a n l a r v e r i lir se , m e c lis t e “ e y K â m i l ” y a h u t “ e y M u ­
v a f f a k ” d i y e ç a ğ r ı l ı n c a “ M u h a m m e d ” isi m l i ş a h ı s a n m d a s i ­
z i n b a ş k a s ı y l a m u h a t a p o l d u ğ u n u z u n f a r k m a v a r ır .
V e z ir , t u ğ r a î, m ü st e v fi, â r ız - ı su lt â n , am îd - i B a ğ d a d ,
a m î d - i H o r â s â n v e a m î d - i H a r e z m d ı ş ı n d a m e m l e k e t sa t h ı n ­
d a h iç k i m s e “ f i l â n u ’l - m ü l k ” u n v a n ın ı a l a m a z ; a m a h a c e - i
r e şî d , h â c e - i se d î d , h â c e - i s a î d , ü st a d - ı h a t ır , ü s t â d - ı e m în g i ­
b i “ m ü l k ” la fz ın ı ih t i v a e t m e y e n u n v a n l a r a la b ilir le r . B ö y l e ­
li k le derece ve m e r t e b e le r b ü y ü k le r k ü çü k ten , h a ssla r
â m ’d a n a y ı r t e d i lm iş o lu r .
P a d i ş a h ı n fe r a se r ii o l m a s ı , m e se le le r ü z e r in d e k a f a y o r ­
m a s ı , ö n c e k ile r in t ö r e s i v e g e le n e ğ i y le y a k i n e n a l a k a d a r o l ­
m a s ı la z ım d ır . A y r ı c a k e n d i si n e m ü n a s i p , y o l y o r d a m d a n h a ­
b e r d a r ; m a h a r e t l i , işl e r i t a n z i m v e t a k i p e d e n , u n v a n l a r ı k a -
id e si n c e t e r t i p e d e n , s a p k ı n l ı k v e k ö t ü a l ı ş k a n l ı k l a r ı b e r t a r a f
e d e n , k e sk in g ö r ü ş l ü v e k e sk in k ılıç lı, m ü t e h a k k i m b ir v e z ir
g e r e k t ir .

227
 Kırk îk in ci Fasıl

îk i Ayrı Resm i İşin Bir Kişiye Tek lif

Edilm em esine, İşsizlerin A tıl Bırak ılm aytp
İstihdam ına, İtik atı Saf ve A sil Olan lara
Vazife Buy rulm asına Mem leketi ve Bizzat
Özünü Din î Eğrilerden Sak ınm ay a Dairdir

H e r d e v ir d e fe r a se t sa h ib i p a d işa h la r v e m ü t e y a k k ız v e ­
z ir le r işle r in in is t i k r a r h v e u y u m iç in d e o l m a s ı iç in ik i r e sm i
g ö r e v i a y n ı k iş iy e ; a y n ı iş i d e ik i a y r ı k i şi y e t e k l i f e t m e m i ş ­
le r d ir . N i t e k i m ik i a y r ı iş a y n ı k iş iy e ı s m a r l a n d ı ğ ı n d a t e k l i f
e d i le n ik i v a z i f e d e n b i r i si k a t i su r e t t e a k s a r v e h a k k ı y l a y e ­
r in e g e t i r il m e z . Ç ü n k ü b u k i ş i b ir in c i v a z i f e s i n e k e n d in i o l a ­
b il d iğ in e v e r e r e k y o ğ u n l a ş a c a ğ ı n d a n ö t ü r ü d i ğ e r v a z i f e s i n ­
d e a k s a m a l a r m e y d a n a g e li r ; y a h u t d i ğ e r v a z i f e y i h a ll e t m e k
iç in it in a ile h a r e k e t e t m e y e k a l k a r s a b u d e f a b ir in c i v a z i f e ­
s i k u s u r l u v e y a r ı m y a m a l a k o lu r . E s a s ı n d a , d i k k a t b u y r u -
l u r s a g ö r ü l e c e k t i r k i k e n d i s i n e ik i fa r k l ı g ö r e v i i f a e t m e si
b u y r u l a n k iş i h e m s ü r e k l i k a b a h a t l i d u r u m a d ü ş e r e k t ö h ­
m e t a l t ı n d a k a l ı r h e m d e o işt e n b i r h a y ı r g e l m e z . Ö t e y a n ­
d a n k e n d i s i n e iş b u y u r a n k iş i d e d a i m a ı s t ı r a p iç in d e k a lın
D a h a s ı h e r n e z a m a n a y n ı k iş iy e ik i fa r k l ı g ö r e v t e v d i e d i li r ­
se y ü k s ü n e c e k l e r i n d e n ö t ü r ü işi o b u n a b u o n a y ö n l e n d ir ir .
O t a k d i r d e d e işt e n b i r n e t i c e e l d e e d i lm e z . H a t t a b u h u s u s ­
t a b ir ö z d e y i ş b ile v a r :

229
 Nizamü’l-M iilk

Bir e v d e v a r sa d ü ze n ; o lm a z o e v d e d ü z e n
İ k i a v r a t v a r s a sü p ü r ü l m e m i ş k a l ı r h a n e
H e l e ik i r e i s v a r s a h a n e m a n e v i r a n e

Şu d u r u m d a h e r ik isi d e iç le r in d e n , “ E ğ e r b e n b u i şe k e n ­
d im i h a k k ı y l a v e r i p it in a g ö s t e r i r s e m v e e n k ü ç ü k b ir a k s a ­
m a n ı n o l m a s ı n a m ü s a a d e e t m e z se r n b a n a g ö r e v i ı s m a r l a y a n
k iş i b u n u b e n i m i h t i m a m , a t i k l i k v e g a y r e t i m d e n d e ğ il , b e n -
le a y n ı işi y a p m a k t a o l a n k işi n in m a h a r e t v e li y a k a t in d e n b i ­
lir .” D iğ e r i ise d a i m a ş ö y le d ü ş ü n ü r : “ B e h e y a d a m , m a d e m ­
k i n e y a p s a n n e y l e se n t a k d i r e la y ı k g ö r ü lm e y e c e k t ir , n e d iy e
b o ş u n a k e n d in i y o r a s ı n k i? B a n a işi b u y u r a n k iş i o n u n t a ş ı n
a l t ı n a e lin i k o y d u ğ u n u s a n a c a k t ı r .” B u ş e k il d e b a h s e k o n u
o l a n iş h e r d a i m a t ıl d u r u m d a k a la c a k t ır . Şa y e t e m r i b u y u ­
r a n k i şi , “ B u işe n e d e n ih t i m a m g ö st e r i l m e d i , n e d e n i h m a l ­
k â r l ı k g ö st e r d in iz .?” d e d i ğ i n d e “ H a y ı r e fe n d im , b ü t ü n k u s u r
o n d a d ı r .” d i y e r e k su ç u b ir b i r l e r in e a t a r la r . E s a s ı n d a m e se le ­
y e a k l- ı se l im ile y a k l a ş t ı ğ ı n d a n e b u n u n n e d e o n u n k a b a h a ­
t i v a r d ır . K a b a h a t a y n ı v a z i f e iç in ik i a y r ı k i şiy i g ö r e v l e n d i r ­
m e k t ir . B i r â m il e d i v a n d a n b ir d e n f a z l a v a z if e b u y r u l m a s ı
h ü k ü m d a r ı n ih m a lk â r lı ğ ı n ı n v e v e z ir in li y a k a t siz l iğ i n in g ö s ­
t e r g e sid ir . G ü n ü m ü z d e işi n in e h li o l m a d ı ğ ı h a l d e o n v a z if e y i
b i r d e n e li n d e b u l u n d u r a n v e h a t t a b a ş k a b ir g ö r e v ç ı k a r s a
r ü şv e t v e r m e y i d a h i g ö z e a l a r a k o n u u h d e sin e a l m a y a k a l ­
k a n n ic e k iş il e r v a r d ır . B u k işin in y e t e r li liğ in e b a k ı l m a z , k â ­
t i p li k , iş i d a r e s i v e a h l a k m a y a d a e l in d e b u l u n d u r d u ğ u b u n ­
c a işi b a ş a r ı y l a n ih a y e t le n d ir ip n ih a y e t le n d ir e m e y e c e ğ i n e b a ­
k ı lm a z .
Ö t e y a n d a n işin in e h l i, g a y r e t k e ş , l i y a k a t l i , t a k d i r e ş a y a n ,
t e c r ü b e li n ic e k i ş i a t ı l b ı r a k ı l a r a k b i r k ö ş e y e a t ılm ışt ır . N e
i d ü ğ ü b e l ir si z , u s u l e r k â n b ilm e z , k ö r c a h il le r n ic e v a z i fe y i
u h d e sin e a l ı p d a işi n in e r b a b ı , so y lu s o p l u , e lin e b e lin e d ilin e
s a h i p , ö z e l li k le d e v le t e m a k b u l h iz m e t le r i g e ç m i ş , y a r a r l ı k l a r
g ö s t e r m i ş d i r a y e t li k im se l e r i n b ir k e n a r d a i şs iz g ü ç s ü z d u r ­

230
 Siy aset n am e

m a s ı a k l a z iy a n d ır . B u işe b i r a n l a m v e r e m e m e k le b i r li k t e
b o n d e le r i h e r z a m a n m e şg u li y e t i d i n d a ş , m e z h e p d a ş , so y u
s o p u b e lli v e t a k v a e h lin e b u y u r m u şt u r . Şa y e t işi t e v d i e t t i­
ğ i m k iş i g ö r e v i a l m a k t a t e r e d d ü t y a d a r e d d e d e r se c e b r e n b u
v a z ife y i o n a y ü k le r d i m . B ö y l e c e h e m m a l a z i y a n g e lm e m iş
h e m r e a y a n ı n h u z u r u m u h a f a z a e d i lm iş ; i k t a sa h ib in i n i s m i ­
n e h a le l g e l m e m i ş , m a ğ d u r b ı r a k ı l m a m ı ş v e h ü k ü m d a r ı n d a
d ir li k v e d ü z e n i t e m in e d i lm iş o l u r d u . B u g ü n b u t ö r e b o z u l ­
m u şt u r . A ş a ğ ı l ı k b ir ç ıfıt ın k e t h ü d a l ı ğ a v e T ü r k l e r i n i f a e t t i­
ği b ir v a z if e y e g e t i r il m e sin d e b i r b e is g ö r ü l m ü y o r . H ı r i st i y a n ,
M e c u sî , R â f ı z î , H a r i c i v e K a r m a t î b ir ş a h s a v a z if e t e v d i e d i l­
m e s i g a fl e t i n ü r ü n ü d ü r . D e m e k k i b u n l a r d i n d e v u r d u m d u y ­
m a z , m a l d a i h m a l k â r v e r e a y a y a k a r ş ı z a l im d ir le r . Şu b e n d e
k e m g ö z l e r d e n k o r k a r a k b u d e v le t işle r in in n e r e y e v a r a c a ğ ı ­
n ı k e s t ir e m e m e k t e d ir .
S u l t a n M a h m u d , o ğ l u M e s u d , Su l t a n T u ğ r u l v e A l p a r s ­
la n (A ll a h b u r h a n ı n ı a y d ı n l a t sı n ) d e v ir le r i n d e G e b r o l su n ,
H ı r i st iy a n y a h u t R â f ı z î o l s u n b u t a y f a d a n h iç b ir i n e k a m u y a
a i t m e şg u liy e t le r e b u l a ş m a y a n e d e h u z u r a ç ı k m a y a c ü r e t
e d e r le r d i. T ü r k l e r e k e t h ü d a l ı k y a p a n l a r , t ü m m u t a s a r r ı f l a r
v e ile r i g e le n le r in h e p si m e z h e p l e r i h a lis H a n e f î v e Ş a f i î H o ­
r a s a n a h a l i si n d e n id i. H i ç b i r k â t i p v e g u l a m s a p k ı n m e z h e p ­
lile r in k e n d ile r in e y a n a ş m a s ı n a m ü s a a d e e t m e z ; h i ç b i r T ü r k
d e o n l a r a v a z i f e v e r i lm e sin e g ö z y u m m a y a r a k ; “ B u n la r ı n
a l a y ı D e y l e m li R â f ı z î v e y a o n l a r ı n y a r d a k ç ı la r ı d ı r . B u n la r ı n
ç ö r e k le n m e sin e v e p a l a z l a n m a l a r ı n a g ö z y u m u l u r s a T ü r k l e ­
r in h a li h a r a p v e M ü s l ü m a n l a r ı n d u r u m u v a h i m o lu r . D ü ş ­
m a n ı k o y n u m u z d a b e sl e m e y e g e l m e z .” d e r l e r d i. B u sa y e d e
h u z u r iç in d e y a ş a r l a r d ı . B u g ü n iş o r a d d e y e v a r m ı ş t ı r k i d e r ­
g â h v e d i v a n b u n l a r l a t ı k a b a s a d o lm u şt u r . H e r T ü r k ’ü n p e ­
şin e 1 0 , 2 0 k i ş i t a k ıl m ı ş v e H o r â s â n e h lin d e n b i r k iş in in d e r ­
g â h y a h u t d iv a n ı n k a p ı s ı n ı n ö n ü n d e n g e ç m e si n e , o r a d a n b i r
l o k m a e k m e k y e m e sin e b ile t a h a m m ü l e t m e m e k t e d i r l e r D i ­
v a n d a t e k b ir H o r â s â n l ı d e b i r v e m u t a s a r r ı f k a l m a y ı n c a

231
 N i z am ü ’l- M ü îk

T ü r k l e r b u t a y f a n ı n şe r r in i a n l a y a c a k v e b e n d e n i z i n b u s ö z ­
le r i m i h a t ı r la y a c a k la r d ı r .
E s k i d e n b i r ş a h ı s k e t h ü d a l ı k , fe r r a şl ı k y a h u t r i k â b d â r l ı k
v a z i f e s i iç in b i r T ü r k ’ü n h u z u r u n a v a r d ı ğ ı n d a o n a h a n g i ş e ­
h i r v e v i la y e t t e n o l d u ğ u , h a n g i m e z h e p v e m i ll e t e m e n s u p o l ­
d u ğ u so r u l u r d u . B u ş a h ı s H a n e f î , Ş a f i î m e z h e b in d e n , H o r â -
s â n v e Sü n n î M a v e r a ü n n e h r a h a l i si n d e n ise k a b u l e d i lir d i.
Şa h ı s e ğ e r K u m , K â ş â n , Â v e , S â v e y a h u t R e y a h a l i s i n d e n Şi î
m e z h e p l i b ir i is e k a b u l o l u n m a y a r a k k e n d isin e : “ D e f o l , b iz
y ı la n ı ö l d ü r e n l e r d e n iz , b e s le y e n le r d e n d e ğ i l .” d e r l e r d i. B u k i ­
şi ö n le r in e se r v e t le r y ı ğ s a d a h i n a f il e y d i. K e n d il e r i n e y a n a ş ­
m a y a k a t i su r e t t e m ü s a a d e e t m e z le r d i. S u l t a n T u ğ r u l y a h u t
Su lt a n A lp a r sla n (A ll a h k a b r in i n u r l a n d ı r sı n ) eğer b ir
T ü r k ’ü n b ir R â fı z î y i iş iç in k a b u l e y le d iğ in i işit t ik le r i v a k i t o
T ü r k ’e ç ı k ı şı r la r v e g a z a p l a n ı r l a r d ı . İ şt e s ı r f b u n l a r d a n ö t ü r ü
o n l a r ı n h ü k ü m d a r l ı k l a r ı i n t i z a m ü z r e m ü r e ffe h b ir se y ir t a ­
k i p e t m e k t e , k a z a s ı z b e la s ı z sü r m e k t e y d i.

H ik â y e

B i r g ü n S u l t a n şe h it A l p a r s l a n (A ll a h r u h u n u m u k a d d e s
k ılsın ) E r d e m ’in H u r d a b e ’y i k â t i b i o l a r a k a t a d ı ğ ı n ı h a b e r
v e r d ile r . H ü k ü m d a r , “ H u r d a b e B â t ı n î m e z h e b in e m e n s u p ­
t u r .” sö z ü n d e n g a y e t le r a h a t s ı z o l d u .
A l p a r s l a n b ir g ü n s a r a y d a E r d e m ’e : “ Se n b e n im d ü ş m a ­
n ım v e s a l t a n a t ı m ı n h a s m ı m ı sın d e d i. E r d e m y e r l e r e k a ­
p a n a r a k : “ A m a n h ü k ü m d a r ı m , b u n l a r n a s ı l sö z le r , b e n siz in
n a ç i z b i r k u l u n u z u m , b il m i y o r u m , e f e n d im iz in h a n e d a n ı n a
h iz m e t t e b u g ü n e d e ğ i n n e k u s u r u m g ö r ü l m ü şt ü r , e f e n d im iz e
b e n d e li ğ i v e m u h a b b e t i t e r k e t m e m i ş i m .” d e d i.
Su l t a n : “ O H u r d a b e d e d ik le r i, se n in k â t i b i n o l a n h e r i f
B â t ı n î m e z h e b in e m e n s u p m u ş . ” d e d i.
E r d e m : “ E y e f e n d im o d a k i m o l u y o r m u ş ? H a n e d a n ın ız a
n e z a r a r ı d o k u n a b i l i ı ; a t e ş o l s a c ir m i k a d a r y e r y a k a n ” d e d i.

232
 Siy asetn an ıe

Su l t a n : “ G id in şu h e r i fi g e t i r i n b u r a y a !” d e d i. G i d i p o n u
su lt a n ı n h u z u r u n a g e t ir d ile r .
Su l t a n : “ Se n B â t m î s i n v e B a ğ d a t h a lif e s in in h a k o l m a d ı -
f’in ı s ö y l ü y o r m u ş s u n . ” d e d i.
H u r d a b e : “ E fe n d i m , b e n d e n i z B â t ı n î d e ğ il Şi î y i m .” d e d i.
Su l t a n ; “ G i d i k a l t a ğ ı n e v la d ı ! S a n k i R a f ı z î l i k m a t a h b ir
şe y m iş g i b i B â t ı n î d e ğ il R â f ı z î y i m d i y o r s u n ! H e r ik i t a y f a y a
(.la la n e t o l s u n !” d e d i. O n u h u z u r d a n k a r g a t u l u m b a k a p ı d ı-
!ja r ı e t t ile r .
S u l t a n d a h a s o n r a h u z u r d a k i b ü y ü k l e r e d ö n e r e k şö y l e
d e d i: “ S u ç b u h e r i fin d e ğ il , b ö y le s a p k ı n l a r ı i s t i h d a m e d e n
E r d e m ’in d ir . Si z e b in k e r e s ö y l e d i m , siz T ü r k s ü n ü z , H o r â s â n
v e M a v e r a ü n n e h i r e h lin d e n sin iz . Y a n i b u r a l a r a y a b a n c ı sın ı z .
Be n b u v il a y e t i k ılıç ç a l a r a k , g ü ç k u l l a n a r a k z a p t e t t i m . I r a k
a h a li si n in k a h i r e k se r iy e t in in m e z h e p l e r i s a p k ı n v e h a k d e ğ i l ­
d ir ; i t i k a t l a r ı b o z u k v e D e y l e m y a n d a ş l a r ı d ı r l a r . T ü r k l e r v e
D e y l e m le r a r a s ı n d a k i h u su m e t i n k ö k l e r i e s k iy e d a y a n m a k ­
t a d ır . T a n r ı a z z e v e c e lle T ü r k l e r i D e y l e m le r e h ü k m e t t i k l e r in ­
den ötü rü a z i z k ı lm ışt ır . T a n r ı a z z e v e c e ll e n i n t e v fik iy l e
T ü r k l e r M ü s l ü m a n v e i t i k a t l a r ı p ir ü p a k t ı r ; lâ k in o n l a r b i r
k u r u h e v e s p e ş in d e , b i d a t v e s a p k ı n m e z h e p l e r e m e n s u p t u r ­
lar . T ü r k l e r k a r ş ı s ı n d a b i r e t k in li k g ö s t e r e m e d i k l e r i z a m a n
T ü r k l e r i se v e r , sa y a r , i t a a t k a r l ı k g ö s t e r ir le r ; T ü r k l e r z a y ı fl a ­
m a y a y ü z t u t u p o n la r g ü ç k a z a n m a y a b a şla d ık la r ın d a T ü r k -
le r in işle r in e k ö s t e k o l m a y a k a l k a r l a r ; işle r i n a k s a m a s ı iç in
e l le r in d e n y a p a r l a r . ”
D a h a s o n r a s u l t a n 2 0 0 m i s k a l m i k t a r ı n c a a t k ılı g e t i r m e ­
le r in i e m r e t t i. A r a l a r m d a n b i r k ıh ç e k e r e k E r d e m ’e : “ B u n u
k o p a r !” d e d i. E r d e m a t k ılın ı t u t a r a k k o p a r ı v e r d i . Su l t a n
o n a b e ş a t k ılı d a h a v e r d i E r d e m o n l a r ı d a k o p a r d ı . D a h a
s o n r a o n a t k ıh v e r d i e r d e m o n l a r ı d a b i r h a m l e d e k o p a r ı v e r ­
d i. S u l t a n d a h a s o n r a f e r r a ş a a t k ı l l a r m d a n ü ç g e z m ik t a r m -
c a ö r ü p g e t i r m e sin i e m r e t t i. F e r r a ş m ö r d ü ğ ü b u k ı ll a r ı s u l t a n
E r d e m ’e u z a t a r a k k o p a r m a s m ı ist e d i. E r d e m h e r n e k a d a r

233
 N i z am ü ’l- M ü lk

v a r gü c ü y le k o p a r m a y a ç a b a la d ıy sa d a k o p a r a m a d ı. Bu n u n
ü z e r in e su lt a n : “ İ şt e d ü ş m a n a y n e n b ö y le d ir . Bir e r , ik işe r , b e ­
şe r o l u n c a k o l a y g ö r ü n ü r ; l â k in s a y ı l a n a r t ı p b ir b i r l e r in e a r ­
k a v e r m e y e b a ş l a d ı k l a r ı z a m a n o n l a r ı y e r le r i n d e n s ö k m e k
g ü ç o lu r . B u d a E r d e m ’in ‘A t e ş o l s a c i r m i k a d a r y e r y a k a r ’
s ö z ü n e c e v a p o l su n . B u n l a r b ö y le b ir e r b ir e r T ü r k l e r i n a r a ­
s ı n a sız a r , ö r t e m li m a k a m l a r ı e le g e ç i r i r e r e k T ü r k l e r i n n e y a ­
p ı p e y le d ik le r in d e n h a b e r d a r o l d u k l a r ı n d a k ı s a b ir m ü d d e t
iç in d e I r a k ’t a is y a n l a r b a ş g ö s t e r i r ; y a h u t D e y l e m le r m e m l e ­
k e t e k a st e d e r le r . B u n l a r d a g i z l ic e y a h u t a le n e n o n l a r l a i ş b i r ­
liğ in e g i r e r e k T ü r k l e r i h e l a k e t m e y e a z m e d e r le r . Se n T ü r k o l ­
d u ğ u n iç in işle r in d e b ir a k s a m a m e y d a n a g e lm e si n d iy e a s ­
k e r in in d e H o r â s â n ’d a n o l m a s ı ; k e t h ü d a n ı n , h i z m e t k â r ı n ı n
c ü m l e si n in H o r â s â n ’d a n o l m a s ı i c a p e d e r . H ü k ü m d a r ı n ı n
h a sm ı n ı n s a n a y a n a ş m a s ı n a m ü s a a d e e d e r se n h e m k e n d in e
h e m h ü k ü m d a r a ih a n e t i ç in d e si n d e m e k t ir . G e r ç i k e n d in e n e
is t i y o r s a n y a p a r s ı n ; lâ k in h ü k ü m d a r a ih a n e t e t m e n iz y a k ı ş ı k
a l m a z . Si z in d e ğ il, b e n i m siz in ü z e r in iz e t it r e m e m g e r e k . A l-
l a h ü T e â l â siz i b e n i m ü z e r im e d e ğ il, b e n i siz in ü z e r in iz e s e r ­
d a r k ılm ışt ır . Şu n u iy i b e lle y in k i p a d i ş a h ı n d ü ş m a n l a r ı n a
m u h a b b e t b e sle y e n , p a d i ş a h m d ü ş m a n l a r ı n a d â h il o l u r v e
b o z g u n c u l a r v e ç a p u l c u l a r l a d o s t l u k k u r a n o n la r d a n d ır .
Su l t a n b u sö z le r i s a r f e t t i ğ i e s n a d a î m a m M u ş a t t a b v e
K a d ı L e v k e r d e h u z u r d a b u l u n m a k t a y d ı l a r . Su l t a n y ü z ü n ü
o n l a r a d ö n e r e k : “ B a h s e k o n u e y le d iğ im h u s u s h a k k ı n d a s i ­
z in k a n a a t i n i z n e d ir ?” d e d i. O n l a r : “ C i h a n s u l t a m , T a n r ı v e
e lç isin in R â fız île r , M ü b t e d i ’ler, B â t ı n î le r v e e h l- i z i m m e t e il iş­
k in sö y le d ik le r in in a y n m ı sö y l e r .”

Hadis

A r d ı n d a n M u ş a t t a b ş ö y l e d e d i: A b d u l l a h b in A b b a s ş ö y ­
le r iv a y e t e d e r : B i r g ü n p e y g a m b e r a l e y h i s s a l a t u v e s s e l a m A li
b in E b i T a l i b ’e ş ö y le b u y u r d u : “ L a k a p l a r ı R â f ı z î o l a n b ir

234
 Siy asetn am e

g r u p l a k a r ş ı l a ş ı r s a n b il k i o n l a r İ s l a m ’d a n e l ç e k m iş le r d i ı ;
İ m ld u ğ u n y e r d e b o y u n la r ı n ı v u r a s ı n !”

H a d is

K a d ı L e v k e r s ö z ü a l a r a k şö y le d e v a m e t t i. E b u İ m a m e
p e y g a m b e r a l e y h i s s e l a m d a n ş ö y le r iv a y e t e d e r : “ A h i r z a ­
m a n d a R a f ı z î d e n il e n b ir g ü r u h z u h u r e d e c e k t ir . O n l a r ı g ö ­
r e n k iş i b o y u n la r ı n ı v u r s u n !”
D a h a s o n r a M u ş a t t a b şö y l e d e d i: “ Sü f y a n b in A y se b e şu
a y e t i d e l il o l a r a k g ö s t e r e r e k R â f ı z î le r e k â f i r d e r d i . ‘K â fir l e r e
k a r şı ç e t i n . .. V e A ll a h b ö y le c e o n l a r ı ç o ğ a l t ı p k u v v e t l e n d ir ­
m e k le k â fir le r i ö fk e l e n d i r ir .’ [F e t ih su r e si ; 2 9 ] R e s u l a le y h is-
se la m m y a r a n ın a k a r a ç a la n , o n la r a d il u z a t a n , o n la r ı k ır a ­
c a k sö z l e r s a r f e d e n k iş i y u k a r ı d a g e ç e n a y e t m u c i b i n c e k â ­
fir o lu r . P e y g a m b e r a l e y h i s s e l a m şö y le b u y u r d u : ‘H a k k T e â -
lâ b a n a v e z ir , a k r a b a v e d a m a t o l a n d o s t l a r i h s a n e t m işt in
O n l a r h a k k ı n d a ile r i g e r i k o n u ş a n , o n l a r a k ü f r e d e n le r iç in
A ll a h T e â l â ‘O n l a r b e n i m v e c ü m l e m e le k l e r in v e b ü t ü n in ­
s a n l a r ı n la n e t in e u ğ r a m ı şt ı r , b u g ü n a h l a r ı iç in n e v e r e c e k le r i
s a d a k a n e d e e d e c e k l e r i t e v b e k a b u l e d ile c e k t i r .’”
H a k k T e â l â a z z e v e c e lle E b u b e k i r r a d i y a l l a h u a n h u h a k ­
k ı n d a ş ö y le b u y u r u r : “ O ’n u M e k k e ’d e n ç ı k a r d ı k l a r ı v a k i t
s a d e c e ik i k iş id e n b ir i ik e n ik isi d e m a ğ a r a d a b u l u n d u k l a r ı
s ı r a d a a r k a d a ş ı n a ‘Ü z ü l m e , ç ü n k ü A ll a h b iz im le d i r .’ d i y o r ­
d u . [T e v b e s u r e si; 4 0 ] T e fsi r i ş u şe k il d e d i r : ‘E ğ e r İ s l a m y o l u n ­
d a k i m s e b a n a y a r d ı m e t m e y e y a n a ş m a z ise e y E b u b e k i r h ü ­
z ü n le n m e ! H a k k T e â l â a z z e v e c e lle b iz im l e d ir v e b iz i g ö z e ­
t i p k o l l a m a k t a d ı r . ’”

H a d is

K a d ı L e v k e r şö y le d e d i: “ U k b e b in A m i r r a d i y a l l a h u a n ­
h u şö y l e r iv a y e t e d e r ; ‘P e y g a m b e r a l e y h is se l a m ş ö y le d e m i ş ­

235
 N iz am ü ’l- M ü lk

t ir ; ‘B e n d e n s o n r a p e y g a m b e r g e l m i ş o l a y d ı Ö m e r b in e l- h a t -
t a b o l u r d u . ’”

H a d is

M u ş a t t a b şö y l e d e d i: “ C a b i r b in A b d i l l a h ş ö y le r iv a y e t
e d e r : ‘R e s u l a l e y h i s s e l a m a b ir c e n a z e g e t ir d ile r . R e s u l u i l a h
b u n u n c e n a z e n a m a z m ı k ı l m a d ı . S a h a b e k e n d is in e s o r d u :
‘Y a R e s u l a l l a h , b u h a r i ç h i ç b ir y e r d e c e n a z e n a m a z ı n ı k ı l m a ­
d ı ğ ı n a ş a h i t o l m a d ı k . ’ R e s u l a l l a h : ‘B u a d a m , O s m a n ’a d ü ş ­
m a n l ı k b e sle d iğ i iç in H a k k T e â l â d a o n a d ü ş m a n l ı k b e sliy o r .
B u n d a n ö t ü r ü c e n a z e n a m a z ın ı k ılm a d ım .’ d e d i.”

H a d is

K a d ı L e v k e r ş ö y le d e d i: “ Se h l b in S a ’d r a d i y a l l a h u a n h u
şö y le r iv a y e t e d e r : ‘P e y g a m b e r a l e y h i sse l a m şö y le b u y u r d u :
‘Ü m m e t i m a r a s ı n d a n k a d e r iy e c il e r z u h u r e d e c e k t ir . H a s t a ­
l a n d ı k l a r ı n d a h a l h a t ı r la r ı n ı s o r m a y ı n ; ö l ü r l e r se c e n a z e n a ­
m a z l a r ı n ı k ı lm a y ı n . O n l a r ı n a l a y ı R â fı z î le r in k a d e r i y e m e z ­
h e b i n e m e n su p t u r l a r .’”

H a d is

M u ş a t t a b şö y le d e d i; “ Ü m m ü Se m le , R e s u l a l e y h is se l a m -
d a n ş ö y l e r iv a y e t e d e r ; ‘B i r g ü n R e s u l a l e y h i s s e l a m b e n i m y a ­
n ı m d a ik e n F a t ı m a v e E h l ib e y t ’in h a lin i h a t ır m ı s o r m a k iç in
ç ık a g e ld ile r . R e s u l a l e y h i sse l a m b a şım k a l d ı r a r a k : ‘E y A li
m ü jd e l e r o l su n se n v e t a if e n c e n n e t t e o l a c a k s ı n ı z . L â k i n se n ­
d e n s o n r a d ille r in e şe h a d e t g e t i r m e y i p e l e se n k e t m iş , K u r ’a n
o k u y a n , R a f ı z î d e n e n , se n i se v d ik le r i i d d i a s ı y l a b ir c e m a a t
z u h u r e d e c e k . O n l a r l a k a r ş ı l a ş a c a k o l u r s a n b o y u n la r ı n ı v u r .
Z i r a o n l a r m ü şr ik le r in y a n i k â fi r le r i n t a k e n d ile r i d i r .’ A li: ‘Y a
R e s u l u i l a h o n la r ı n a l a m e t i n e o l a c a k t ı r ? ’ d e d i. R e s u l : ‘O n l a r

236
 Siy aset n am e

C u m a n a m a z ı n a işt ir a k ' e t n n e z le r , c e m a a t l e n a m a z k ı l m a y a
| e li) ic z l e r , c e n a z e n a m a z ı n ı e d a e t m e z v e k e n d il e r in d e n ö n c e -
M lt ’i h a k k ı n d a ile r i g e r i k o n u ş u r l a r .’ d e d i . ”
B u h u s u s t a k i h a d i s , a y e t v e d e lille r i e ğ e r z i k r e d e c e k o l u r ­
l a k h a c im l i b ir k i t a p o lu r . Y a l n ı z R â fı z î le r in h a l i b u şe k il d e -
d iı. R â fı z î le r d e n d a h a b e t e r o l a n B â t m île r v a r d ır . B u ik i g ü ­
r u h u n n e id ü k le r in e d i k k a t l e b e ll e ! B u g ü r u h l a r b a ş l a r ı n ı k a l ­
d ı r m a y a n iy e t e t t ik l e r i v a k i t b u n l a r ı n t e p e si n e ç ö k m e k , k ö k -
I n in i k a z ı m a k v e m e m le k e t i o n l a r d a n t e m iz l e m e k , e m n i y e t
id in d e h ü k ü m s ü r m e si iç in d ö n e m i n h ü k ü m d a r ı n ı n b o y n u ­
n u n b o r c u d u r . K e z a Y a h u d il e r e , H ı r i s t i y a n l a r a , M e c u sî l e r e
^ (ir e v t e sl i m e d i p o n l a r ı M ü s l ü m a n l a r ı n id a r e sin e a t a m a k
a b e sl e işt ig a ld ir .

H ik â y e

R i v a y e t o l u n u r k i E m i r ü l - m ü ’m în in Ö m e r H a t t a b r a d i-
y a l l a h u a n h u b ir g ü n M e d i n e m e sc id in d e o t u r m a k t a ; E b u
M u s a e l E ş ’a r î d e o n a h e r k e si n h a y r a n k a ld ı ğ ı n e fis b i r h a t ­
la y a z ı l m ı ş h e s a b ı t a k d i m e t m e k t e y d i . Ö m e r , E b u M u s a e l
E ş ’a r î ’y e : “ B u k im in e l y a z ı s ı d ı r ? ” d iy e s o r d u .
E b u M u s a e l E ş ’a r î: “ K â t i b i m i n h a t t ı d ı r .” d e d i. B u n u n
ü z e r in e Ö m e r : “ B i r i sin i y o l l a d a b u r a y a g e lsin , g ö r e l i m b a ­
k a l ı m k i m i m i ş ? ” d e d i.
E b u M u s a e l E ş ’a r î : “ O m e s c i d e g e l e m e z .” d e d i.
Ö m e r : “ N iç in g e le m e z m iş? C e n a b e t m i b u ? ”
E b u M u s a e l E ş ’a r î : “ H a y ı r , k e n d is i H ı r i s t i y a n ’d ır .” d e ­
y in c e Ö m e r E b u M u s a e l E ş ’a r î ’n in s u r a t ı n a ö y l e şid d e t li b ir
t o k a t a ş k e t t i k i E b u M u s a e l E ş ’a r î ; “ B o y n u m u n v e b a l d ı r l a ­
r ı m ı n k o p m ğ u n u s a n d ı m d ı . ” d e d i. Ö m e r d a h a s o n r a : “ M e ­
ğ e r H a k k T e â l â ’m n ‘Si z e y i m a n e t m iş o l a n la r , Y a h u d il e r i v e
H ır ist iy a n la r ı d o st e d i n m e y in , o n la r sa d e c e b ir b i r l e r in in
d o s t l a r ı d ı r .’ [ M a i d e s u r e s i ; 5 1 ] a y e t in i iş i t m iş d e ğ il m i s i n ? ”
E b u M u s a k â t ib i n i o s a a t t e a z l e t t i ğ im sö y le d i. Ö m e r , E b u

237
 N i z am ü ’l- M ü lk

M u s a e l E ş ’a r î ’n in m a k a m ı n a d ö n m e s i n e m ü s a a d e e t t i. H e ­
k im i b u h u s u s t a g ü z e l sö y le r :

D o st u n h a sm m d a n sa k ın sa n ge r e k
D o s t u n d o s t u n u d o s t t u t sa n g e r e k
Şu ç if t g ü r u h a b a ğ l a m a y a s m b e l
H a sm m d o st u , d o st u n h a sm ı e n ge r e k

M e se l e y e g e r i d ö n m e k g e r e k ir se , d e m e k k i n e i d ü ğ ü b e ­
lir siz le r e , s o y s u z l a r a , fa z i le t s iz le r e g ö r e v t e v d i e d e r k e n n a m ­
lılar , fa z il e t s a h ip l e r i v e ü st ü n v a sı fl ı k işi le r i b ir k e n a r a a t ı p
z a y i e t m e k y a h u t a y n ı ş a h s ı b e ş a l t ı v a z ife y le b ir d e n g ö r e v ­
le n d ir ir k e n n it e lik li b ir isi n e b ir m e şg u li y e t b ile ı s m a r l a n m a ­
m a k c e h a le t v e l i y a k a t siz l ik g ö st e r g e sid ir . V e z ir in k i fa y e t li v e
â l im o l d u ğ u m ü lk v e d e v le t e z e v a l g e lm e m e s in d e n , h ü k ü m ­
d a r ı n işle r in in f e s a d a u ğ r a m a s ı n ı a r z u e t m e m e si n e d ü ş k ü n l ü ­
ğ ü n d e n a n la şılır . B ir k i şiy e o n v a z if e v e r i p g e r i k a l a n d o k u z
k işi y i işsiz g ü ç s ü z b ı r a k t ı k l a r m d a n m e m le k e t t e işsiz g ü ç s ü z
a t ı l in sa n la r ı n sa y ı sı , ç a l ı ş a n l a r ı n v e v a r l ı k h i n sa n l a r ı n s a y ı ­
sı n d a n fa z l a o lu r .

Hikâye

A y n e n ş u şe k il d e r iv a y e t e d ilir : M e m le k e t in y ık ım ın ı ist e ­
y e n b ö y le b ir i i k t is a d e n t a s a r r u f t a b u l u n m a s ı iç in c ih a n h ü ­
k ü m d a r ı n ı (A ll a h m ü l k ü n ü e b e d i k ılsın ) ş u şe k il d e ik n a e t m e ­
y e ç a h şı y o r d u . “ C i h a n d a b iz e d i r e n e b ile c e k h a s ı m v e m u h a ­
lifle r d e n t e m iz k ılın m ışt ır . T a k r ib e n 4 0 0 . 0 0 0 k işi c a m e g î a l ­
m a k t a v e k u ş a n m a k t a d ı r O y s a ih t i y a ç d u y u l d u ğ u n d a g ö r e v ­
le n d ir il m e k ü z e r e 1 0 0 . 0 0 0 k iş i y e t e r d e a r t a r b ile . T a s a r r u f t a
b u lu n u p h â z in e y e h e r se n e b in le r c e d i n a r g i r s in d iy e g e r iy e
k a l a n k ı s m a v e r ile n e c ir v e c a m e g î y i g e r i a lsın la r . B ö y l e c e k ı ­
s a z a m a n d a h a z in e t ı k a b a s a d o l a r .” C i h a n ı n e fe n d isi b u s ö z ­
le r i s a r f e d in c e b e n d e l e r i b u la fl a r ı n k i m e a i t o l d u ğ u n u h e m e n
ç ı k a r d ı m . O b u sö z le r le m e m le k e t in h a r a p o l m a sı n ı a r z u e t ­
m e k t e d ir .

238
 Siy aset n am e

B e n : “ F e r m a n e fe n d im iz i n d i r , l â k in b u 4 0 0 . 0 0 0 k işiy e ,
e v e t , e c ir v e c a m e g î ö d e n m e k t e d ir . İ şt e b u n d a n ö t ü r ü e fe n d i­
m iz H o r a s a n ’a ; K a ş g a r , B a l a s a g u n , H a r e z m , N i m r û z , I r a k ,
I r a k e y n , P a r s , K i r m â n ’a ; M a z e n d e r a n , T a b e r i s t a n , A z e r b a y -
c ;m , E r r â n , E r m e n i s t a n ’a , R û m d iy a r ı n d a n A n t a k y a v e Be y -
l u l m u k a d d e s ’e k a d a r t ü m M a v e r a ü n n e h r ’e h â k im d ir . B e n ­
d e n iz e s a s ı n d a b u 4 0 0 . 0 0 0 sü v a r i y i 8 0 0 . 0 0 0 s ü v a r i y e ç ı k a r ­
m a y ı t e k l i f e d e c e k t im . A sk e r in a r t m a s ı n e t i c e sm d e b a ş t a n
lia şa H in d ist a n , Ç in ü M a ç in , T ü r k ist a n v e H a b e ş v e Be r b e ı;
M a ğ r i p , Ş a m v e Ş a m a t k a p ı l a r ı n d a n K a y r e v a n v e M a ş r ı k ’a
k a d a r , o r a d a n d a t ü m M a ğ r i b e fe n d im iz in h â k i m i y e t i a l t ı n a
gir e r . A s k e r i ç o k ş a h ı n , v i la y e t i ç o k ; a s k e r i a z ş a h ı n , v ila y e t i
d e a z o lu r . O r d u d a n k ı s m a k t o p r a k t a n k ı s m a k d e m e k t i r . Ve
d ah i h a şm e a p la r ın ın y ü k se k b il g i l e r i n e arz e d e r im ki
4 0 0 . 0 0 0 k iş id e n 1 0 0 . 0 0 0 k i ş i ç ı k a r ı l m a s ı , 3 0 0 . 0 0 0 k işi n in is­
m in in d i v a n d a n sil in m e si m a n a s ı n a ge lir . N e r e d e n b a k s a n ı z
b u 3 0 0 . 0 0 0 k işi 1 0 0 . 0 0 0 k iş id e n fa z l a d ır . 3 0 0 . 0 0 0 k iş i k e n ­
d i a r a l a r ı n d a n b ir in i se ç e r e k h ü k ü m d a r ila n e t m e l e r i d u r u ­
m u n d a 1 0 0 . 0 0 0 k işi y l e p e k â l â m ü c a d e l e e d e b ilir . S o n r a n ic e
y ı l la r ı n b ir ik im iy le d o l a n h a z i n e b u işle m ü c a d e l e e t m e k iç in
h a r c a n ı r . B ö y l e si b ir d u r u m d a t e k r a r ist ik r a r ı s a ğ l a m a k g ü ç
o lu r . H a l k v e o r d u m e m l e k e t v e h ü k ü m d a r l ı ğ ı n t e m e lid ir :
O r d u , h ü k ü m d a r ı n h â z i n e s i o l d u ğ u v a k i t c ü m l e â l e m in h â ­
z i n e le r i p a d i ş a h ı n o lu r . A m a e ld e o r d u o l m a y ı n c a d ü n y a n ın
t ü m h â zin e le r i p a d işa h ın o l sa k â r e t m e z . H a z in e o r d u y a t a ­
b id ir . ‘O r d u y u b ı r a k se n h â z in e y i m a m u r k ı l .’ d iy e n k im se
s a l t a n a t ı n h a s m ı d ı r v e h ü k ü m d a r l ı ğ ı n y ık ım ın ı ist e y e n k i m ­
se d ir . B ö y l e si b ir i n e k u l a k v e r i lm e m e si ge r e k ir .
B i r k e n a r a a t ı l a r a k d e v le t h i z m e t in d e n m a h r u m b ı r a k ı l­
m ı ş â m ille r in h a li d e b u şe k ild e d ir . D e v l e t e h i z m e t le r i d o k u n ­
m u ş v e y a r a r l ı k l a r g ö s t e r m i ş , n a m s a h i b i , d ille r e d e s t a n k i m ­
se l e r i y o k s a y m a k o n l a r ı a t ı l b ı r a k m a k , n a s i p s i z k o m a k in s a ­
n iy e t e s ı ğ m a y a n v e t e a m ü l l e r e u y m a y a n b ir d a v r a n ı ş o l m a sı -
n m y a n ı s ı r a b u d e r g â h ı n d a şa n ı n d a n d e ğ ild ir . B i la k is b u k i­

239
 N iz am ü 'l- M iilk

şile r in h a k l a r ı m t e sl im e t m e k n a m ı n a o n l a r a g ö r e v t e v d i e t ­
m e k , m a a ş b a ğ l a m a k v e ih t i y a ç la r ım k a r ş ı l a m a k g e r e k ir . B ö y -
le c e e fe n d im iz i n d e v le t in d e n m a h r u m b ı r a k ı l m a m ı ş o lu r la r .
Ö t e y a n d a n ili m i r fa n e h li, m ü r ü v v e t s a h ip l e r i n in e v l a t l a ­
r ı v e şe r e f li b i r t a k ı m k im se l e r i n ih t i y a ç la r ın ı, b e y t ü lm â l d e n
h a k e t t i k l e r in i d e v a m l ı şe k il d e t e sli m e t m e k g e r e k ir . O n l a r a
n e g ö r e v t e k l i f e d i lm e k t e n e d e sü r e k li b iç im d e h a k k ı y l a o n ­
l a r l a il g ile n ilm e k t e d ir . O n l a r m a h r u m b ı r a k ı l ı p v e d e v le t t e n
p a y l a r ı n a d ü şe n i a l a m a d ı k l a r ı n d a , h ü k ü m d a r m h i z m e t k â r ­
la r ın ın g a f i l o l d u k l a r ı b ir z a m a n ç a t a r v e b u k işi le r i n h a k l a ­
r ın ın t e sli m e d i lm e d i ğ in d e n p a d i ş a h h a b e r d a r k ı l ı n m a z , b u n ­
l a r a b ir m e şg u li y e t v e r i lm e z , â l im le r e v e u lu k im se l e r e m a a ş
v e m a iş e t l e r i u la ş t ı r ı l m a z , b u c e m a a t d e v le t t e b ü t ü n u m u t l a ­
r ın ı k e se r v e d e v le t h a k k ı n d a k ö t ü e m e l le r b e sle r le r ; s o n r a
z a r u r e t h a l i n d e â m i l , k â t i p v e p a d i ş a h ı n y a k ı n ç e v r e sin d e
g ö r d ü k l e r i k u s u r l a r ı i f ş a e d e r le r , b u n la r ı p a d i ş a h ı n k u l a ğ ı n a
e r işt ir ir le r , p a d i ş a h ı n e se fl e n m e s i n e n e d e n o l u r l a n İ ç le r in d e
k e r li fe r li o l a n v a r s a k a r g a ş a ç ı k a r a r a k p a d i ş a h ı n h i d d e t le n ­
m e si n e v e b ö y le l ik l e m e m le k e t i n fit n e o r t a m ı n a s ü r ü k l e n m e ­
si n e se b e p o lu r . F a h r u ’d e v le d e v r in d e k â t i p l e r iş siz g ü ç s ü z
k a l d ı k l a r ı z a m a n b e n z e r b ir d u r u m o l u ş m u ş t u . ”

H ik â y e

B u h u s u s a il işk in ş ö y le r iv a y e t e d i lm işt ir . V e z ir liğ in i S a h i b

b in İ b a d ’ın y a p t ı ğ ı F a h r u ’d - d e v le d e v r in d e , R e y şe h r in d e s e r ­
v e t s a h i b i , z e n g in m i z e n g in B u z u r c u m i d a d ı n d a b i r M e c u s î
v a r id i. T a b e r e k d a ğ ı n m t e p e s in e k e n d i si iç in , ş im d i d id e - i si-
p a h - s â l â r a d ı y l a b i lin e n , b u g ü n h â l â y e r l i y e r i n d e d u r a n b i r
s u t û d â n i n ş a e t t i. B u g ü n F a h r u ’d - d e v l e ’n i n t ü r b e si b u n u n
ü z e r in e k u r u lu d u r . B u z u r c u m i d n ic e s ı k ı n t ı l a r l a v e b i r se r v e t
h a r c a y a r a k s u t û d â n ı o d a ğ ı n t e p e s i n d e ik i k a t l ı o l a r a k t a m a ­
m a e r d ir m iş t i. O v a k i t l e r R e y v i la y e t in d e B â h u r â s a n n a m b ir
m u h t e sib v a r id i. Su t û d â n ı n in şa sı b it t i ğ i g ü n b i r b a h a n e y l e

240
 Siy asetn am e

o r a y a v a r a r a k e z a n o k u y u n c a s u t û d â n b a t ı l il a n e d i ld i . O
g ü n b u g ü n d ü r o r a s ı d id e - i s i p a h - s â l â r o l a r a k an ılır .
H a d i s e şu ş e k il d e g e r ç e k le şt i: F a h r u ’d - d e v l e s a l t a n a t ı n ı n
so n d e m l e r in d e b e r id le r k e n d isin e ş ö y le b ir h a b e r v e r d ile r :
“ H e r g ü n o t u z k ı r k k a d a r k iş i şe h r i n d ı ş ı n a v a r ı p b u d id e y e
ç ı k m a k t a v e a n c a k g ü n e ş b a t t ı ğ ı n d a o r a d a n in m e k t e d ir le r :
K e n d ile r in e h e r g ü n b u d id e y e n e d iy e ç ı k t ı k la r ı s u a l e y le n d i-
ğ i n d e e t r a fı s e y r e t m e k m a k s a d ı y l a ç ı k t ı k la r ı n ı b e y a n e t m e k ­
t e d i r le r .”
F a h r u ’d - d e v le o n l a r a ; “ G id in v e o n l a r l a b ir li k t e y a n la r ı n -
t ia n e v a r s a h u z u r u m a g e t i r i n .” d iy e e m r e t t i.
A sk e r le r in ö n d e g e le n le r in d e n b ir t o p l u l u k y o l a d ü şe r e k
s ö z k o n u s u d a ğ a v a r d ıla r . O r a y a ç ı k m a y ı b a ş a r a m a y ı n c a
a ş a ğ ı d a n o n l a r a se sle n d ile r . D id e d e k i le r a ş a ğ ı d o ğ r u b a k t ı k -
l a r m d a F a h r u ’d - d e v l e ’n i n h a c ib iy le b i r li k t e b ir t o p l u l u ğ u n
g e ld iğ in i g ö r d ü le r . B u n u n ü z e r in e a ş a ğ ı b ir m e r d iv e n sa l d ıla r .
H a c ip b e r a b e r in d e k i t o p lu lu k la o r a y a t ır m a n d ık la r ın d a a ç ıl­
m ış b i r s a t r a n ç t a h t a s ı , b ir t a v l a t a k ı m ı , k a l e m , d i v it v e k â ­
ğ ı t , o r a c ı ğ a a sı l ı b ir y e m e k s o f r a s ı , ik i s u t e st is i, y a n ı n a k o n ­
m u ş ik i k û z e , se r ili b ir k il im g ö r ü v e r d i le r . A r d ı n d a n h a c ib ;
“ D e r h a l k a lk ı n v e g i d e li m . F a h r u ’d - d e v le si z l e r i ç a ğ ı r m a k t a ­
d ır .” d e d i. O n l a r ı h u z u r a g e t i r d ik l e r in d e , t e s a d ü f e n Sa h ib
î b a d d a F a h r u ’d - d e v l e ’n i n y a n ı n d a b u l u n m a k t a y d ı . F a h r u ’d -
d e v le o n l a r a : “ Siz h a n g i k a v i m d e n s i n i z v e n e d iy e h e r A l ­
l a h ’ın g ü n ü o d id e y e ç ı k ı p d u r m a k t a s ı n ı z . T e m a ş a d e d iğ in
ik i, b il e m e d in o n g ü n sü r e c e k b i r şe y d ir . O y s a siz u z u n b ir
m ü d d e t t i r b u işle m e ş g u l s ü n ü z . K a f a n ı z d a n e v a r d o ğ r u s ö y ­
l e y i n !” d e d i.
O n l a r : “ Y a p t ı k l a r m ı ı z z a t e n n e k im se y e n e h ü k ü m d a r a
g iz li k a l m a z . B i z le r n e h a y d u t n e c a n i n e d e h a lk ı n ı r z ı n d a
g ö z ü o l a n k im se l e r i z . H i ç k im se n in h i ç b ir ş e k il d e m e l ik i n
h u z u r u n a k e n d is in e z a r a r ı m ı z g e ld iğ in d e n ö t ü r ü şik â y e t e d e
g e lm iş l iğ i y o k t u r . E ğ e r k i h a ş m e t m e a p l a r ı c a n ı m ı z a z a r a r
v e r m e m e s ö z ü v e r i r is e n e y i n n e si o l d u ğ u m u z u v e o t e p e d e

241
 M iz am ü ’l- M ü lk

n e a r a d ı ğ ı m ı z ı a ç ı k l a r ı z . ” d e d ile r . F a h r u ’d - d e v l e ; “ C a n ı n ı z v e
m a l ı n ı z a z a r a r g e lm e y e c e ğ in e y e m in e d e r i m . ” d e d i.
C a n l a r ı v e m a l l a r ı n ı n t e m in a t a lt ın a a l ı n m a sı ü z e r in e ş ö y ­
le d e d ile r : “ B i z se n in sa l t a n a t ı n z a m a n ı n d a b ir k e n a r a a t ı lm ı ş,
d e v l e t in d e n p a y a l a m a m ı ş , k e n d ile r in e b i r v a z if e t e k l i f e d il ­
m e m iş k â t ip le r d e n , m u t a s a r r ı f l a r d a n m ü t e şe k k il b i r t o p l u l u ­
ğ u z . H o r a s a n ’d a ilim ir fa n e h lin i g ö z e t e n , k e n d is in d e h i k m e t ­
ten k a r in e b u lu n a n k im se y i k o l l a y ı p e sir g e y e n M ah m u d
a d ı n d a b ir h ü k ü m d a r ı n z u h u r e t t iğ i k u l a ğ ı m ı z a g e ld i. Şi m d i
b iz b ü t ü n u m u t l a r ı m ı z ı o n a b a ğ l a m ı şı z . Se n in d e v le t in d e n d e
b ü t ü n ü m it le r im iz i k e s m işiz . Ç e k t iğ im iz sık ın t ı la r ı b ir b i r im iz ­
le p a y l a ş ı r v e y o l d a n b ir isi ç ı k a g e ld iğ i n d e o n a M a h m u d ’la il­
g ili s o r u l a r so r a r , k e n d i h a lim iz i a r z e d e r iz . Şa y e t H o r â s â n t a ­
r a fı n a g i d i y o r ise b iz i b e r a b e r i n d e g ö t ü r m e s in i t a l e p e d e r iz .
Z ir a ç o lu k ç o c u ğ u m u z v a r d ır v e y o k su l d ü şm ü şü z . M e c b u ­
r e n e v im iz i b a r k ı m ı z ı , y e r im iz i y u r d u m u z u k o y u p m a i şe t
k a y g u s u n d a n g u r b e t e lle r e v u r a c a ğ ı z k e n d im iz i. H a l i m i z işt e
b ö y le d ir . Şi m d i fe r m a n p a d iş a h ın d ı r .” d e d ile r .
F a h r u ’d - d e v le b u sö z l e r i işi t in c e v e z ir i S a h i b ’e d ö n e r e k ;
“ N e d e r si n ? B u n l a r a n e y a p m a k g e r e k t i r .?” d e d i. Sa h i b : “ Şu
h a l d e m e l ik k e n d i a ğ z ı y l a o n l a r ı n c a n l a r ı n ı t e m i n a t a l t ı n a a l ­
d ı. B u n l a r e h l- i k a l e m , in sa n e v la d ı k işile r d ir . B a z ı sı n ı b e n d e ­
n iz b ilm e k t e , t a n ı m a k t a , b a z ı sı y l a y a k ı n l ı ğ ı m b u l u n m a k t a ­
d ır . O n l a r a y a p ı l m a s ı g e r e k e n i b e n d e n iz e b ı r a k ı n ız . K e n d i l e ­
r in e u y g u l a n m a s ı i c a p e d e n m u a m e le n in la y ı k ıy la i c r a e d i l d i ­
ğ i y a r ı n e fe n d im iz in k u l a ğ ı n a g e le c e k t ir .” D a h a s o n r a h a c i -
b e : “ B u n l a r ı b u ş e k il d e v e z ir in s a r a y ı n a g ö t ü r v e o r a y a e m a ­
n e t e t !” d iy e e m r e t t i . H a c i p o n l a r ı a l a r a k S a h i b ’in s a r a y ı n a
g ö t ü r d ü v e o r a y a e m a n e t e t t ik t e n s o n r a d ö n d ü . O n l a r S a ­
h i b ’in g e lip k e n d ile r i n i n e c e z a y a ç a r p t ı r a c a ğ ı k o n u s u n d a
k a y g u l a n ı p t ir t i r t i t r e m e k t e y d ile r . C a n l a r ı n d a n u m u t l a r ı n ı
a r t ı k k e sm işt ile r . Sa h i b , F a h r u ’d - d e v l e ’n i n s a r a y ı n d a n g e r i
g e ld iğ in d e o n l a r a b ir b a k t ı . B i r s ü r e s o n r a b ir f e r r a ş g e le r e k
o n l a r ı c e n n e t g i b i sü sl e n m iş , y ü k s e k y a y g ı l a r l a d ö ş e n m i ş

242
 Siy aset n am e

I lü c r e - i h a s s a n a k l e t t i . O r a y a k u r u l d u k l a r ı n d a iç le r i b i r p a r ­
ç a f e r a h l a y a r a k şü k r e t t ile r . B i r m ü d d e t g e ç t ik t e n s o n r a fe r r a ş
en h a s iç e c e k le r d e n g e t i r d i, k u r u l a n s o f r a d a b ir şe y le r y e d ik ­
t e n s o n r a e lle r in i y ık a d ıl a r . A r d ı n d a n ş a r a p s u n u l d u , ç a lg ı c ı ­
la r g e le r e k m e c lis k u r u l d u . Ş a r a p l a r iç ild i. O n l a r a h iz m e t le
g ö r e v li o l a n ü ç fe r r a şı n d ı ş ı n d a k im se n in h ü c r e y e g ir m e si n e
m ü s a a d e e d i l m i y o r d u v e h iç k im se n in iç e r d e k il e r i n h a lle r in -
t le n h a b e r l e r i y o k t u . Şe h i r d e k i b ü t ü n k a d ı n v e e r k e k l e r o n l a ­
r ın t a s a s ı n a d ü ş m ü ş t ü ; ç o l u k ç o c u k l a r ı ise a ğ l a m a k t a y d ı .
Ü ç g ü n sü r e n m i sa f i r l i k t e n s o n r a b ir g ü n a p a n s ı z h a c ip ,
h ü c r e - i h a s s a g e le r e k o n l a r a : “ Sa h i p d e r k i e v i m si z le r için b ir
z i n d a n a d ö n ü şm e y e c e k t i r , siz b e n i m m i sa fir le r im si n iz . K ılı n ı ­
z a e n k ü ç ü k z a r a r g e le y d i siz i b e n i m e v im e y o l l a m a z l a r d ı .
İ ç in iz r a h a t o l s u n , S a h i b , d i v a n d a n d ö n ü p siz e t e v d i e d i le c e k
g ö r e v l e r i t a n z im e d e n e d e ğ i n b u r a d a h o ş ç a v a k i t g e ç i r in .”
d e d i. A r d ı n d a n t e r z iy i ç a ğ ı r a r a k 2 0 a d e t ip e k t e n c ü b b e d i k ­
m e s in i, b ü t ü n t a k ı m t a k l a v a t ı y l a 2 0 a t h a z ı r l a n m a sı n ı e m r e t ­
t i. E r t e si g ü n g ü n e ş d o ğ u n c a h e p sin i ç a ğ ı r a r a k c ü b b e v e
â l e m le r i a l t ı n d a n s a r ı k l a r k u ş a n d ı r d ı ; a t l a r a b in d ir ip o n l a r a
g ö r e v l e r in i t e sl i m e t t i. B i r b a z ı s ı n a d a m a a ş b a ğ l a n m a s m ı
e m r e t t i. İ l t i f a t l a r d a b u l u n a r a k h e p si n e h e d i y e l e r t a k d i m e t ­
t ik t e n s o n r a o n l a r ı e v le r in e u ğ u r l a d ı . S o n r a k i g ü n k â t ip le r in
h e p si S a h i b ’i s e l a m l a m a k ü z e r e h u z u r u n a v a r d ı la r . Sa h i b o n ­
l a r a ş ö y le d e d i: “ Ş i m d i m e r t li k y a p m a v a k t id ir . B u n d a n b ö y ­
le M a h m u d ’a t e m e n n i m e k t u p l a r ı y a h u t b a ş k a b i r şe y y a z ­
m a y ı n ı z v e m e m l e k e t e z e v a l g e lm e si n i a r z u e t m e y in iz .”
S a h i b ’d e n b u s ö z l e r i işit e n k â t ip le r in h e p s i t a t h b ir d ille
o n a ö v g ü l e r y a ğ d ı r ı p h a y ı r d u a l a r d a b u lu n d u l a r . D a h a s o n ­
r a S a h i b g ö n ü l fe r a h l ı ğ ı y l a p a d i ş a h ı n h u z u r u n a v a r d ı ğ ı n d a
F a h r u ’d - d e v le k e n d i si n e : “ O t o p l u l u ğ a n a s ı l m u a m e l e d e b u ­
lu n d u n .^ N e y a p t m , n e y le d in .? Sö y l e b a k a l ı m .?” d iy e s o r d u ­
ğ u n d a S a h i b o n u v a z iy e t t e n h a b e r d a r k ı l m a k iç in şö y l e d e d i:
“H er b ir isi n e n a s ı l m u a m e l e d e b u lu n d u ğ u m u , o n la r a n e
y a p t ı ğ ı m ı a r z e d e y im : E fe n d i m iz in d e v le t iy le o n la r ı n h e r b i ­

243
 N iz am ü ’l- M ü lk

r i n e h e d i y e l e r s u n a r a k b ir e r a t i h s a n e t t im . H e p s i g a y e t le
m e m n u n b i r ş e k il d e şü k r e d e r e k y a p m a k t a o l d u k l a r ı işt e n e l
ç e k t ile r . H e r b i r isin e b ir e r v a z if e v e r d im . S o n r a k e n d i e v le r i­
n e d ö n d ü l e r .” F a h r u ’d - d e v l e b u sö z le r d e n s o n d e r e c e h o ş n u t
k a l a r a k , d u r u m u g a y e t le b e ğ e n d i v e şö y le d e d i: “ Z a t e n b u ­
n u n d ı ş ı n d a b ir m u a m e l e d e b u l u n m a k m ü n a s i p o l m a z d ı .
A m a b i z i m m u h a l if l e r im iz e t e v e c c ü h e t m e m e l e r i iç in b u n l a ­
r ı e n b a ş t a n d ü ş ü n s e y d i n d a h a â l â o l u r d u . Şu h a l d e b u n d a n
b ö y le a y n ı k i şiy i ik i v a z ife y le m e su l t u t m a m a n la z ım d ır . B ü ­
t ü n m u t a s a r r ı f l a r ı n f a a l v e işle r i n is t i k r a r l ı o l m a s ı iç in h e r k e ­
se b ir e r m e şg u li y e t d ü şe c e k ş e k il d e g ö r e v p a y l a ş ı m ı n d a b u ­
lu n m a lı sı n . N i t e k i m d ü ş m a l a r ı m ı z v e b i r a ç ı ğ ı m ı z ı a r a y a n ­
la r ; ‘M e m l e k e t l e r i n d e a d a m k ı t lığ ı v a r k i a y n ı ş a h s a ik i m e ş ­
g u l iy e t v e r i lm e k t e d ir ’ d i y e r e k b u n u b i z i g ı k ifa y e t si z l iğ i m iz e
y o r m a k t a d ı r l a r . B ü y ü k le r i n ‘H e r işe b ir b a ş ; h e r y e r e b i r s ö z ’
d e d iğ i g i b i . K e z a m e m le k e t t e b ü y ü k v e k ü ç ü k ; k o l a y v e z o r
işle r v a r d ır . H e r k e s e fa z i le t , k i fa y e t v e li y a k a t t n c e g ö r e v t e v ­
d i e d i lm e lid ir . B i r k im se n in b i r işi o l d u ğ u h a l d e b a ş k a b ir iş
t a l e p e d i y o r s a , b u i h d a s e d il m e y e ç a lı şı l a n â d e t t e r k o l u n su n
d iy e ist e ğ i r e d d e d il e r e k m ü s a a d e e d ilm e m e l id ir . B ö y l e l ik le
t ü m m u t a s a r r ı f l a r b i r v a z ife y le m e ş g u l o l u r v e m e m le k e t b a ­
y ın d ı r k a lır .
D a h a s ı , m e m le k e t â m il le r v e k o m u t a n l a r l a a y a k t a d u r u r .
B ü t ü n â m il v e m u t a s a r r ı f l a r ı n b a ş ı v e z i r o l d u ğ u n d a n ö t ü r ü
e ğ e r k i v e z i r h a in , g a d d a r v e k a n u n s u z işle r e t e v e ssü l e d e n b i­
r isi ise t ü m m u t a s a r r ı f l a r d a b u şe k il d e , b e lk i d a h a fe n a o l u r ­
lar . E ğ e r b i r â m i l â m i l l i k işin i iy i b e ll e m iş se , b i r k â t i p iy i b ir
h e s a p d â r v e işi n d e e şş iz b ir i ise n e â l â ; y o k e ğ e r Y a h u d i , H ı ­
r i st iy a n , M e c u s î g i b i s a p ı k m e z h e p l i v e h a b i s d in li b ir i ise h e ­
sa b ı b a h a n e e d e r e k M ü slü m a n la r a e ziy e t v e o n la r ı t a h k ir
e d e r . M ü s l ü m a n l a r k e n d is in d e n şi k â y e t t e b u l u n d u k l a r ı v a k i t
h a lk ı n b u in sa n ın h e s a p v e v a z if e si n d e m ü k e m m e l o l d u ğ u n u
sö y l e m e l e r in e k u l a k v e r m e d e n Ö m e r H a t t a b r a d i y a l l a h u a n -
h m y a p t ı ğ ı g i b i g ö r e v i n d e n d e r h a l a z le d i lm e li d ir .”

244
 Siy asetn an ıe

H ik â y e

O l a y ş u şe k il d e c e r a y a n e t t i; S a d V a k k a s z a m a n ı n d a B a ğ ­
d a t ’ın S e v a d b ö l g e s i n d e , V â s ı t v e B a s r a y ö r e s i n d e , H û z i s t â n
k a p ı l a r ı n a k a d a r o l a n b ö l g e d e g ö r e v l i Y a h u d i b ir â m il v a r
id i. M e z k û r y ö r e a h a l i s i Ö m e r r a d i y a l l a h u a n h a b ir a r z u h a l
y a z a r a k b u Y a h u d i â m i l d e n y a k ı n a r a k ş u şe k il d e b i r ş i k â y e t ­
t e b u l u n d u l a r ; “ B u h e r i f h a k s ı z y e r e b ir b a h a n e b u l a r a k e z i­
y e t le r e d e r e k b iz i t a h k i r v e t e z y if e t m e k t e d ir . Sa b r ı m ı z t a ş ­
m ışt ır . B i r h a l ç a r e si n e b a k ı p b u r a y a M ü s l ü m a n b ir â m i l t a ­
y in e t . D i n d a ş o l d u ğ u m u z d a n ö t ü r ü o l a k i b iz e k a r ş ı k a n u n ­
su z işle r e t e v e ssü l e t m e y ip sı k ın t ı v e r m e z .” E m i r ü l - m ü ’m în in
Ö m e r r a d iy a lla h u a n h b u a r z u h a li o k u r o k u m a z :
“ Y e r y ü z ü s a t h ı n d a k e l le si h â l â g ö v d e s i ü z e r in d e d iy e ş ü k ­
r e t m e y e n b ir Y a h u d i d ü ş ü n ü n !” d i y e r e k S a d V a k k a s ’a b a h ­
se k o n u o l a n Y a h u d i n i n d e r h a l a z le d i lm e si v e y e r in e M ü s l ü ­
m a n b i r â m il in g e t i r il m e si y ö n ü n d e b i r m e k t u p y o ll a d ı .
S a d V a k k a s E m i r ü l - m ü ’m în in in m e k t u b u n u o k u y u n c a
v a k i t g e ç i r m e d e n m e z k û r Y a h u d iy i h e r n e r e d e o l u r s a o l su n
K û f e ’y e g e t i r m e l e r i iç in b i r a t lı; s o n r a h e r n e r e d e M ü s l ü m a n
b ir â m i l v a r s a m e r k e z e g e lm e l e r i a m a c ı y l a h a b e r c il e r y o ll a d ı .
Y a h u d iy i K û f e ’y e g e t i r d ik l e r in d e b ü t ü n â m i l l e r d e h u z u r d a
h a z ı r id ile r . A r a p l a r d a n â m i l l i k işin d e n a n l a y a n k im se y i b u ­
la m a d ı v e M ü slü m a n â m il le r d e n b u iş iç in k if a y e t s a h ib i
k i m s e y o k id i. O r a d a k i k i m se o Y a h u d i k a d a r b u m u a m e l e ­
le r e v â k ı f d e ğ il d i v e k i m s e v e r g i t o p l a m a k k o n u s u n a o n u n
k a d a r h â k i m d e ğ il d i; i m a r e t e y le m e k h u s u s u n d a Y a h u d i d e
o la n b ir ik im k im se y o k t u .
N e y a p a c a ğ ın ı şa şır a n Sa d V a k k a s m e c b u r e n Y ah u d iy i
e sk i v a z if e sin in b a ş m a y o l l a d ı k t a n s o n r a E m i r ü l - m ü ’m în in
Ö m e r r a d i y a l l a h u a n h a ş ö y le b ir m e k t u p y a z d ı ; “ E m r in iz e
b o y n u m k ı l d a n in c e d ir . Y a h u d iy i b u r a y a e m r e d e r e k b ir m e c ­
lis k u r d u m . A r a p v e A c e m ’d e n t ü m â m il le r i t o p l a d ı m . A r a p -
la r m A c e m le r in i şi n e v â k ı f o l a n ı n a r a s t l a m a d ı m . A c e m le r d e n

245
 N i z am ü ’l- M ü lk

d e b u iş iç in k if a y e t s a h i b i b ir in i b u l a m a d ı m . İ ş l e r d e b i r a k ­
s a m a m e y d a n a g e lm e m e s i v e g e l i r â t k e s il m e s in d iy e b e n d e
m e c b u r e n Y a h u d iy i işin in b a ş m a y o l l a d ı m . ”
E m i r ü l - m ü ’m în in Ö m e r r a d i y a l l a h u a n h S a ’d V a k k a s ’ın
m e k t u b u n u o k u d u ğ u n d a a s a b i b ir şe k il d e : “ Şu h a l e b a k ı n !
S a d V a k k a s s ö z ü m ü n ü st ü n e s ö z s ö y l ü y o r !” d iy e r e k k a l e m i
e lin e a l d ı v e a y n ı m e k t u b u n b a ş ı n a , “ Y a h u d i ö l d ü !” d i y e y a ­
z ıp S a d V a k k a s ’a g e r i y o ll a d ı . B u s ö z , “ Y a h u d i ö l d ü !” v a z i ­
fe sin i n e d e n b ir in e t e v d i e t m e d i n , a n l a m ı n a g e l i y o r d u . M e k ­
t u p S a d V a k k a s ’ın e lin e u l a ş ı n c a , m e k t u b u n b a ş ı n d a E m ir ü l-
m ü ’m în in Ö m e r r a d i y a l l a h u a n h ı n n o t u n u o k u r o k u m a z Y a ­
h u d iy i ç a ğ ı r a r a k işi n d e n a z le t t i v e : “ E m i r ü l - m ü ’m în in Ö m e r
r a d i y a l l a h u a n h ı n p a y l a m a s ı n a t a k a t y e t i r e c e k b ir a d a m d e ­
ğ i l i m . ” d e d i. V a k it g e ç i r m e d e n g ö r e v i M ü s l ü m a n b ir isi n e
t e v d i e d e r e k o n a h i la t s u n d u k t a n s o n r a â m i l g ö r e v i n in b a ş ı ­
n a g e ç t i. A y n ı g ü n iç in d e S a d V a k k a s E m i r ü l - m ü ’m în in e b i r
m e k t u p y o l l a y a r a k o n u v a z i y e t t e n h a b e r d a r k ıld ı.
H a d i s e n i n ü st ü n d e n b ir y ıl g e ç i n c e , g ö r e v e g e le n M ü s l ü ­
m a n işi n i s o n d e r e c e m ü k e m m e l y a p t ı ğ ı n d a n ö t ü r ü h a l k k e n ­
d is in d e n g a y e t le h o ş n u t id i. M ü s l ü m a n l a r Y a h u d in in i d a r e ­
sin d e n d a h a a d i l v e iy i b i r i m a r e t iç in d e y a ş a m l a r ı n ı sü r d ü -
y o r l a r d ı . D u r u m d a n b ü t ü n v i la y e t s o n d e r e c e m e m n u n id i.
B u n u n ü z e r in e S a d V a k k a s A r a p ü m e r a s ı n a şö y le d e d i: “ B iz
o Y a h u d in in v il a y e t t e k i v a z if e si v e e r d e m i n i o n c a m ü b a l a ğ a
ile d i l le n d ir m e m iz e r a ğ m e n E m i r ü l - m ü ’m în in Ö m e r r a d i y a l ­
l a h u a n h ’m ş u y ü c e li ğ i n e b ir b a k ı n k i b iz e s a d e c e ik i k e li m e
ile c e v a p v e r e r e k b iz i b i r a z a p t a n k u r t a r d ı : ‘Y a h u d i ö l d ü !’
M a n a s ı ş u k i, ik i a d a m ik i s ö z s a r f e t t i v e b u ik i sö z le b ir h a lk
u y a n ı şa g e ç t i: B u sö z le r d e n t e k i Ö m e r r a d i y a l l a h u a n h ın s ö ­
z ü , d iğe r i d e p e y g a m b e r a le y h issa la t u v e sse la m d a r - ı b e k a y a
ir t ih a l e y le d iğ in d e , E b u b e k i r S ı d d ı k r a d i y a l l a h u a n h ı n r e s u ­
lü n y e r i n e o t u r u r k e n m in b e r d e v e r d i ğ i h u t b e d e b u y u r d u ğ u ,
A r a p l i s a n ı n d a , ‘E y M ü s l ü m a n l a r ! E ğ e r M u h a m m e d ’e t a p ı ­
y o r ise n i z M u h a m m e d ö l m ü ş t ü r ; y o k e ğ e r M u h a m m e d ’in
r a b b i n e t a p ı y o r s a n ı z o d i r i d ir v e o n a a s l a ö l ü m y o k t u r . H e r

246
 Siy asetn am e

d a i ı n v a r o l a n v e o l a c a k o l a n b ir T a n n ’d ır .’ d e d i . M ü s l ü m a n -
İrti b u s ö z d e n g a y e t e t k ile n in c e s ö z A r a p ç a d a v e c i z e h a lin e
| if ld i. A r a p l a r d a n b ir is i ö l d ü ğ ü v a k i t m u sib e t e u ğ r a y a n k i ş i ­
yi t e se lli e t m e k m a k s a d ı y l a ‘M u h a m m e d ö l d ü ’ d e r le r d i . E ğ e r
H a k k T e â l â m u r a d e t se y d i k im se c ik le r ö l m e z d i v e ş im d i M u -
h a ı n m e d r e su lu ll a h h a y a t t a o l u r d u . ”
B iz t e k r a r k o n u m u z a d ö n e l i m !
 m ill e r le v e o n l a r m v a z i fe le r in i t e ft i ş işi y le v e z ir le r in ilg i­
le n d iğ in i sö y le m iş t ik . T e m iz h i lk a t li b ir v e z i r p a d i ş a h ı n ş a n ı ­
n a ş a n k a t a r v e o n u m u h t e şe m k ı l a t C i h a n a n a m s a l m ı ş,
e lim le â l e m e h ü k m e t m i ş , k ı y a m e t e d e k h a y ı r d u a l a r l a a n ı la -
l a k h e r h ü k ü m d a r ı n a r k a s ı n d a k a t i su r e t t e fe r a s e t s a h i b i b i r
v e z ir v a r d ır . B ü y ü k p e y g a m b e r l e r iç in d e b u k a n u n g e ç e r lid in
N i t e k i m Sü l e y m a n b in D a v u d ’u n A s ı f b i n B e r h i y a ’sı, M u s a
p e y g a m b e r i n k a r d e ş i o l a n H a r u n ’u , M u h a m m e d M u s t a f a
a l e y h i s s a l a t u v e sse l a m ı n E b u b e k i r S ı d d ı k ’ı v a r id i.
U l u h ü k ü m d a r l a r d a n K e y h u s r e v ’in G u d e r z ’i, İ sk e n d e r ’in
A r i s t o t e l e s ’i, M i n u ç e h r ’in S â m ’ı, E f r e s y â b ’m P îr â n - ı V i s e ’si,
G u ş t a s b ’ın C a m a s p ’ı, R ü s t e m ’in Z e v â r e ’s i , B e h r â m - ı G û r ’u n
H u r e r û z ’u v e N û ş i r e v â n - ı â d i l ’in B ü z ü r c m i h r ’i v a r id i.
K e z a b e n i A b b a s h a life l e r in in  l- i B e r m e k ’i, Sâ m â n î le r i n
B e l’a m î le r i , Su l t a n M a h m u d ’u n A h m e d b i n H a s a n ’ı, F a h -
r u ’d - d e v l e ’n i n S a h i b A b b a d - ı K â f i ’si , S u l t a n T u ğ r u l ’u n E b u
N a s r K ü n d ü r î ’si v a r id i. P e y g a m b e r sü n n e t i v e p a d i ş a h l a r ı n
t ö r e si b e r e k e t l e n d iğ i iç in b u v e b e n z e r le r i g i b i n ic e s a y ı l a b i l i r
Şu h a l d e v e z ir in d i n i p ir ü p a k , i t i k a d ı h a l i s , t e r t e m iz H a ­
n e fî y a h u t Ş a f i î m e z h e b in d e n , iş b il ir v e p a d i ş a h a m u h a b b e t
d o l u b ir isi o l m a s ı la z ı m d ı r . V e z ir in k e n d is in in d e b i r v e z ir ç o ­
c u ğ u o l m a s ı d a h a m a k b u l v e d a h a iy id ir . E r d e ş î r B â b e k â n
d e v r in d e n A c e m ş a h l a r m m s o n u n c u s u Y e z d g ir d - i Şe h r iy â r ’a
k a d a r n a sıl h ü k ü m d a r ın h ü k ü m d a r o ğ lu o lm a sı şa r t ı v a r
id i y se v e z ir in d e v e z ir o ğ l u o l m a s ı ş a r t ı v a r d ı . İ s l a m z u h u r
e d e n e d e ğ in b u t ö r e y e u y u l d u . Şa h lı k A c e m h a n e d a n ı n ı n
e li n d e n ç ı k m c a v e z ir li k n iz a m ı d a e l d e n ç ı k a r a k b u g ü n e k a ­
d a r g e l in d i .

247
 N iz am ü ’l- M ü lk

Hikâye

Şö y l e r iv a y e t o l u n m u şt u r : B i r g ü n Sü l e y m a n b in A b d u l-
m e l ik d e v le t in t ü m ile r i g e le n le r i v e n e d im le r i n h a z ı r b u l u n ­
d u ğ u b ir m e c lis t e şö y l e d e y i v e r d i: “ E ğ e r o n u n r ü z g â r a , ş e y ­
t a n v e c i n l e r e , v a h şi h a y v a n l a r v e k u ş l a r a h ü k m ü g e ç m e si n i
b ir k e n a r a k o y a r s a k b e n im m ü l k ü m Sü l e y m a n b in D a v u d
a l e y h is se l a m ı n m ü l k ü n d e n d a h a k u d r e t l i d e ğ il se d e o n d a n
a ş a ğ ı k a l ı r y a n ı y o k t u r ! B u g ü n b e n d e o l a n ş u s a l t a n a t , şu h a ­
z in e le r , ş u t e ç h iz a t , ş u i h t i şa m , şu ü lk e v e o r d u , ş u i k t i d a r c i ­
h a n d a k im d e v a r m ış ve k im d e o la c a k ?! H ü k ü m d a r lığ ım d a
d a h a n e y im o l s u n ? ” O r d u n u n ile r i g e le n s e r d a r l a r ı n d a n b ir i;
“ K a d i m p a d i ş a h l a r ı n s a h i p o l a g e l i p si z in m e m le k e t i n iz d e o l ­
m a s ı g e r e k t iğ i h a l d e h ü k ü m d a r d a b u l u n m a y a n b i r şe y v a r .”
d e d i.
S ü l e y m a n b in A b d u l m e l i k ; “ N e y m i ş o b u l u n m a s ı g e r e ­
k e n şe y , d e r h a l s ö y l e !”
Se r d a r : “ Siz e la y ı k b ir v e z i r d i r ; o d a ş u a n d a e fe n d im iz d e
b u l u n m a m a k t a d ı r . ” d e d i.
Sü l e y m a n b in A b d u l m e l i k : “ N a s ı l m ı ş o ? ”
O r d u se r d a r ı : “ Si z n a s ı l b i r p a d i ş a h e v la d ı ise n iz v e z ir in
d e v e z ir e v la d ı o l m a s ı g e r e k ir . İ şt e b u n a s a h i p d e ğ ilsin iz . V e ­
z i r in v e z ir z a d e , k if a y e t li v e k u t l u o l m a s ı l a z ı m d ı r .”
Sü l e y m a n b in A b d u lm e l ik ; “ D ü n y a d a s ö z ü n ü e t t iğ in b u
ö z e l li k le r i t a ş ı y a n v e z i r b u lu n u r m u ? ”
O r d u se r d a r ı : “ T a b i i k i b u lu n u r .” d e d i.
Sü l e y m a n b in A b d u l m e l i k ; “ N e r e d e y m i ş b u v e z i r ?” d e d i.
Se r d a r : “ B e lh ’t e d ir .”
Sü l e y m a n b in A b d u lm e l ik : “ K i m m i ş b u k i ş i ? ” d iy e s o r d u .
O r d u se r d a r ı : “ C a f e r B e r m e k ’t ir . A t a l a r ı t a E r d e şî r B â b e -
k â n ’a k a d a r v e z ir o ğ l u v e z ir d ir le r . B u g ü n d a h i k a d i m b ir
a t e ş g e d e o l a n N e v - b a h a r - ı B e lh o n l a r a v a k ı f o l a r a k k a l m ı ş ­
t ır . İ s l a m ’ın z u h u r u y l a b ir li k t e i k t i d a r a c e m şa h l a r ı n ı n s ü l a l e ­
sin in e li n d e n ç ı k t ı. A r d ı n d a n a t a l a r ı B e lh ’i y u r t b e lle y e r e k

248
 Siy asetn am e

b u g ü n e k a d a r o r a d a ik a m e t e t t ile r . O n l a r ı n v e z ir li ğ i m i r a s
y o lu y la ge ç e r . E ll e r in d e v e z ir li ğ in t ö r e v e k a n u n l a r ı n ı n y a z ılı
1)l d u ğ u k i t a p l a r m e v c u t t u r . O k u m a y a z m a y ı ö ğ r e n i p k â t i p l i ­
ğ i , e d e b v e ir fa n ı b e ll e si n le r d i y e o k u m a l a r ı iç in b u k i t a p l a r
o n l a r a t a k d i m e d i lir d i. A t a l a r ı n ı n ç o c u k l a r ı n ı n h a l v e h a r e ­
k e t le r i h e r h u s u s t a t ı p k ı b a b a l a r m ı n k i g i b i y d i. Ş u h a l d e d ü n ­
y a d a si z in m ü l k ü n ü z e v e z ir lik y a p m a y a o n l a r d a n b a ş k a c a
la y ık k i m s e y o k t u r . Y i n e d e m e l i k d a h a iy isin i b ili n ” d e d i.
Şu d a v a r k i B e n î U m e y y e v e B e n î M e r v a n d e v r a n ı n d a n
Sü le y m a n b in A b d u l m e l i k ’t e n d a h a ş a ş a a l ı , d a h a z e n g in ,
m ü l k ü d a h a m ü c e h h e z h i ç b ir p a d i ş a h y o k id i.
M e l i k b u sö z le r i işi t in c e v e z ir li k m a k a m ı n ı s u n m a k a m a ­
c ı y la B e lh ’e b ir k i şiy i y o l l a y ı p C a f e r B e r m e k ’i g e t i r m e y i g ö n ­
lü n d e n g e ç i r d ik t e n s o n r a k e n d i k e n d in e , “ B u a d a m h â lâ
Z e r d ü ş t î o l m a s ı n ? ” d iy e d ü ş ü n d ü . B i r a z a r a ş t ı r d ı k t a n s o n r a
b ir k a ç k u şa k t ır M ü slü m a n o l d u k l a r ı n ı ö ğ r e n i n c e se v in d i.
D a h a s o n r a m e l ik B e lh v a li si n e ş ö y le b ir m e k t u p y a z d ı : “ Y o l
t e ç h iz a t ı v e y o l c u l u k ö t e b e r i si iç in 1 0 0 b in d i n a r l ı k m a s r a f ı
g ö z e a l a r a k C a f e r B e r m e k ’i o l a b i l d i ğ i n c e m u h t e ş e m b ir şe k il ­
d e d a r u ’l- m ü lk Ş a m ’a S ü l e y m a n b in A b d u l m e l i k h a z r e t le r i­
n i n h u z u r u n a g ö n d e r .”
K â s ı d , Sü l e y m a n b in A b d u l m e l i k ’in m e k t u b u n u u l a ş t ı ­
r ı n c a B e lh v a lisi m e k t u b u ö p ü p b a ş ı n a k o y d u k t a n h e m e n
s o n r a C a f e r B e r m e k ’i h a z ı r l a m a işin e k o y u l a r a k k ı s a z a m a n ­
d a o n u Ş a m ’a u ğ u r l a d ı . C a f e r u ğ r a d ı ğ ı h e r şe h ir d e o y ö r e n i n
ü m e r a v e e ş r a f ı o n u k a r ş ı l a m a k iç in şe h r i n d ı ş ı n a çık ıy or ^
o n a h e d iy e le r t a k d i m e d i y o r l a r d ı . B u ş e k il d e Ş a m ’a k a d a r
g e ld i. Ş a m ’a v a r d ı ğ ı n d a S ü l e y m a n b in A b d u l m e l i k d ı ş ı n d a k i ,
şe r if , s i p a h v e y a k ı n l a r d a n t ü m d e v le t b ü y ü k l e r i o n u k a r ş ı l a ­
m a y a ç ı k a r a k o n u k a b u l e t t ile r . Ş a ş a a l ı v e b ü y ü k b i r şö le n l e
o n a Ş a m ’a k a d a r e şl ik e d e r e k s a r a y - ı h a s s t a k o n u k e t t ile r . Ü ç
g ü n s o n r a o n u Sü l e y m a n b in A b d u l m e l i k ’in s a r a y ı n a h u z u ­
r a g e t i r d i le r . S a r a y a g e l d i ğ i n d e Sü l e y m a n b in A b d u lm e l ik
o n u şö y l e b ir s ü z d ü k t e n s o n r a g a y e t le t e m i z y ü z l ü v e y a k ı ­

249
 'H iz am ü ’l-M ü lk

şık lı b u l d u . Sü l e y m a n b in A b d u l m e l i k ’in p e k h o ş u n a g i t m i ş ­
t i. C a f e r s e l a m e y le y e r e k t a z i m d e b u l u n d u k t a n s o n r a a y a k t a
d u r d u . Sü l e y m a n b in A b d u l m e l i k o n a o t u r m a s ı iç in d e s t u r
v e r d i. C a f e r ’i h a c i p le r in e y v â n ı n d a n g e ç i r e r e k d a h a m a k b u l
b ir m a k a m o l a n t a h t ı n y a n ı b a ş ı n a b u y u r e d e r e k sa y g ı y l a ç e ­
k ild ile r . Sü l e y m a n o n a t e r s t e r s b a k a r a k y ü z ü n ü b u r u ş t u r d u
v e ö f k e y l e : “ K a l k v e d e fo l h u z u r u m d a n !” d e d i. H a c i p l e r d e r ­
h a l f ı r la y ı p C a f e r ’i o r a d a n a l a r a k h e m e n u z a k la ş t ı r d ı l a r . H i ç
k i m s e n e o l d u ğ u n a b ir a n l a m v e r e m e y e r e k h a y r e t le r iç in d e
k a lm ı şt ı . D e r k e n ö ğ le n a m a z ı n ı m ü t e a k i p Sü l e y m a n b in A b ­
d u l m e l i k v e c ü m l e d e v le t b ü y ü k l e r in i n iş t ir a k iy le ş a r a p v e
e ğ le n c e m e c li si k u r u l u p n e d im l e r y e r le r im a l d ı ğ ı n d a ş a r a p
k a d e h i m e c lis t e b i r k a ç k e z d ö n d ü d u r d u .
S ü l e y m a n ’ın k e y f in in y e r in e g e ld iğ in i g ö r e n h a v a s t a n b i ­
r i o n a t e k li fsiz c e y a k l a ş a r a k : “ B e n d e n iz a f fı n ı z a s ı ğ ı n a r a k b i r
şe y sö y le y e c e k ; h a ş m e t m e a p l a r ı C a f e r B e r m e k ’i m ü h i m b i r iş
iç in b ü y ü k b i r d e b d e b e , i h t i ş a m v e iz z e t ü i k r a m ile Ş a m ’a
k a d a r g e t ir d ile r . L â k i n t e ş r i f e t t iğ in d e h ü k ü m d a n m ı z m k e n ­
d is in e p e k t e v e c c ü h b u y u r m a y a r a k h u z u r l a r ı n d a n k o v m a s ı ­
n ın h i k m e t i n e id i , b i lm iy o r u m , b e n d e g â n b u d u r u m a ş a ş ı r ı p
k a h n ı ş l a r d ı r .” d e d i. Sü l e y m a n ; “ E ğ e r k i b i r k i ş i z a d e v e u z a k
y o l l a r d a n g e lm iş b ir i o l m a y a y d ı o s s a a t k e l le sin i v u r u r d u m .
Z i r a h u z u r u m a b e r a b e r i n d e ö l d ü r ü c ü b i r z e h ir le ç ı k m ı şt ı .
H u z u r u m a il k d e f a ç ı k a c a k o l a n k i ş i h e d iy e o l a r a k z e h ir g e ­
t i r m i ş !” d e d i. N e d i m l e r i n d e n b ir i si: “ G i d i p e n i k o n u a r a ş t ı r ­
m a m , m e se le y i s o r u ş t u r m a m v e C a f e r ’in b i z z a t k e n d is in in
t a s d i k y a h u t t e k z i p e t t iğ in e d a i r g ö r ü ş ü n ü a l m a m iç in h ü ­
k ü m d a r ı m ı z b a n a d e s t u r v e r s i n .” d e d i. Sü l e y m a n o n a m ü ­
s a a d e b u y u r d u . V a k i t k a y b e t m e d e n n e d im h a r e k e t e g e ç e r e k
C a f e r ’in y a n ı n a g e li p : “ B u g ü n S ü l e y m a n ’ın h u z u r u n a ç ık t ı-
ğ m d a y a n ı n d a ö l d ü r ü c ü z e h ir v a r m ı y d ı ?” d i y e s o r d u . C a f e r :
“ E v e t , h a t t a h â l â y a n ı m d a , işt e , y ü z ü k k a ş ı m ı n a l t ı n d a . B e ­
n im b ü t ü n a t a l a r ı m d a d a b u o la g e lm işt ir . B u y ü z ü k b e n i m ö z
b a b a m d a n b a n a m ir a s k a ld ı. B a b a m a d a o n u n a t a la r ın d a n

250
 Siy aset n am e

m i r a s k a lm ışt ır . L â k i n b ir k a r ı n c a y ı b ile in c i t m iş li ğ im iz y o k
ik e n b ir in sa n ın h e la k in e g ö n l ü m ü z h iç e l v e r m e z . Ç o k z a ­
m a n m a l v e m ü l k y ü z ü n d e n n ic e e z iy e t v e işk e n c e le r e m a r u z
k a ld ı k . Şi m d i Sü l e y m a n b in A b d u l m e l i k ’in b e n i n e d e n ç a ğ ı r ­
d ığ ı h u s u s u n d a e n k ü ç ü k b ir fi k r im y o k id i . Ş a y e t b e n d e n
g e n c - n â m e l e r i i st e r ; y e r i n e g e t i r e m e y e c e ğ im b i r şe y t a l e p e d e r
y a h u t b a n a t a k a t y e t i r e m e y e c e ğ im b ir z a r a r ı d o k u n u r e n d i­
şe si y l e ş u y ü z ü ğ ü n k a ş ı n ı d iş le r v e z e h r in i iç ip a c ı v e z ille t t e n
k u r t u l u r u m n iy e t iy le b u n u t a ş ı r ı m . ”
N e d i m , o l a n b it e n i b i z z a t C a f e r B e r m e k ’in a ğ z ı n d a n b u
şe k il d e d u y u n c a d e r h a l d ö n e r e k Sü l e y m a n ’ın h u z u r u n a g e ld i
v e h a d is e y i n a k l e t t i . C a f e r ’in b u fe r a se t v e u y a n ı k l ı ğ ı n a h a y ­
r a n k a l a n Sü l e y m a n d u r u m d a n s o n d e r e c e m e m n u n v e b a h ­
t iy a r o l a r a k C a f e r ’e g ö n l ü ısın d ı. A r d ı n d a n C a f e r ’in m a z e r e ­
t in i k a b u l e d e r e k S ü l e y m a n ’ın h a s b i n e ğ i n i d e a l a r a k d e v le t in
b ü t ü n ile r i g e le n le r in in o n u n ik a m e t e t t i ğ i s a r a y a g i t m e le r in i
v e g ö r k e m l i b i r t ö r e n v e iz z e t ü i k r a m ile o n a d e r g â h a k a d a r
e şl ik e t m e le r i n i e m r e t t i . E r t e si g ü n a y n e n e m r e d i ld iğ i g i b i
y a p t ıl a r . C a fe r , S ü l e y m a n ’ın h u z u r u n a g e le r e k o n a s e l a m v e ­
r ip t a z i m d e b u l u n d u v e S ü l e y m a n ’ın k e n d is in e u z a t t ı ğ ı e lin i
ö p t ü . Sü l e y m a n d a o n a y o l c u l u ğ u n u n n a s ı l g e ç t iğ in i s o r a r a k
n ic e i l t i f a t l a r d a b u l u n a r a k o n a o t u r m a s ı n ı e m r e d i n c e C a f e r
h ü r m e t in d e n ö t ü r ü o t u r m u y o r d u . Sü l e y m a n , C a f e r ’e y e r b u ­
y u r d u k t a n s o n r a o n a h e m e n v e z i r li k h ı r k a sı n ı b i z z a t g i y d i r e ­
r e k b i r k a ç t e v k i y a z m a s ı iç in ö n ü n e a l t ın işle m e li b ir d i v it
k o y m a l a r ı n ı b u y u r d u . Sü l e y m a n o g ü z e l h a t t m a v e p a r l a k z e ­
k â s ı n a h a y r a n k a l ı p v e z i r li ğ e la y ı k v e l a z ı m o l d u ğ u n a k a n a a t
g e t i r e r e k g a y e t le h o ş n u t o l d u . H i ç k i m s e Sü l e y m a n ’ı o g ü n k ü
k a d a r m u t l u v e m e s u t g ö r m e m i ş t i . T ö r e n s o n a e r in c e ş a h l a ­
r a y a r a ş ı r b ir ş a r a p v e e ğ le n c e m e c lisi t e r t i p e d il d i . K im se n in
h a y a l b ile e d e m e y e c e ğ i a l t ı n v e g ü m ü ş işle m e li y a y g ı l a r ü s­
t ü n d e ş a r a p l a r m ı y u d u m l a y a r a k k e n d ile r in d e n ge ç t ile r . A r ­
d ı n d a n C a f e r a y a ğ a k a l k a r a k ş ö y le d e d i: “ E fe n d i m , b e n d e n iz
a f fı n ı z a s ı ğ ı n a r a k s u a l e y le m e k is t e r im ; m e l ik , k u l l a r m d a ö l ­
d ü r ü c ü z e h r in o l d u ğ u n u n a s ı l a n l a d ı , k e n d il e r in e n a s ı l m a ­

251
 N iz am u l- M ü lk

lu m o l d u ? ” d iy e s o r d u . Sü l e y m a n : “ Sü r e k li y a n ı m d a t a ş ı d ı ­
ğ ı m , b e n i m iç in h e r şe y d e n d a h a k ıy m e t li b ir şe y v a r . B u n l a r
ik i t a n e b o n c u k t u r , a k ik t a ş ı n a b e n z e r a m a t a m o l a r a k a k i k
d e ğ il. H ü k ü m d a r l a r ı n h â z in e l e r in d e n e li m d e k a l a n b u y e g â ­
n e şe y i k o l u m a b a ğ l a r ı m . B u n la r ın b ir d iğ e r ö z e lliğ i d e h e r
n e r e d e z e h ir v a r ise y a d a k im in ü st ü n d e z e h ir b u l u n u y o r ise ,
y e m e k v e y a ş a r a b a k a t m ı ş l a r ise z e h r in k o k u s u n u a l d ı k l a r ı n ­
d a b u b o n c u k l a r h a r e k e t e g e ç e r v e b ir b i r in e ç a r p m a y a , o y n a ­
m a y a b a şla r l a r . B ö y l e c e b e n d e m e c list e z e h ir o l d u ğ u n u a n l a ­
y a r a k t e d b ir li h a r e k e t e d e r i m v e se n e y v a n a a d ı m a t t ığ ı n d a n
it ib a r e n b o n c u k l a r k ı p ı r d a m a y a , se n y a k l a ş t ı k ç a d a h a h ız lı
h arek et etm ey e b a şl a d ı la r . N i h a y e t h u z u r u m d a o t u r u n c a
b o n c u k l a r b ir b i r le r i n e ö y le ç a r p m a y a b a ş l a d ı l a r k i se n d e z e ­
h ir o l d u ğ u n a z e r r e k u ş k u m k a l m a d ı . E ğ e r b e n i m y e r i m e b ir
b a ş k a s ı o l s a y d ı g ö z ü n ü k ı r p m a d a n s a n a k ı y a r d ı . Se n i h u z u r ­
d a n u z a k l a ş t ı r d ı k l a r ı n d a b o n c u k l a r ı n k ı p r a ş m a s ı k e si ld i. Se n
sa r a y d a n ç ık a n a k a d a r b o n c u k la r sü k û n e t b u lm a d ı.” D a h a
s o n r a p a z ı s ı n d a n b o n c u k l a n ç ı k a r a r a k C a f e r ’e g ö s t e r d i v e ;
“ H a y a t t a b u n d a n d a h a ilg in ç b ir şe y g ö r m ü ş l ü ğ ü n v a r m ı ? ”
d iy e s o r d u . C a f e r v e d e v le t in b ü t ü n ile r i g e le n le r i ş a ş ı r ı p k a l ­
d ıla r . A r d ı n d a n C a f e r : “ H ü k ü m d a r ı m , b e n d e n i z ö m r ü h a y a t -
l a n n d a a k ı l a l m a z h a r i k a ik i şe y e t a n ı k o l d u m : B ir isi b u siz in
b a h s i n i e t t i ğ in iz b o n c u k la r d ı r , d iğ e r i d e T a b e r i s t a n m e l ik i n in -
k id ir .” d e d i. Sü l e y m a n : “ T a b e r i s t a n m e li k in in h a r i k a s ı n e y ­
m i ş ? A n l a t d a d in le y e y im .” d e d i.
“ B e lh v a li si n e m e l ik in m e k t u b u e r iş in c e v a l i e fe n d im iz in
e m r e t t i ğ i h a z ı r lı k la r ı t a m a m l a y ı p u ğ u r l a d ı k t a n s o n r a b e n d e ­
n iz Ş a m ’a d o ğ r u y o l a ç ı k a r a k b i r t a k ı m e şy a la r ım ı a l m a k
ü z e r e N i ş a b u r ü z e r in d e n T a b e r i s t a n ’a d o ğ r u h a r e k e t e t t i m .
T a b e r i s t a n ’a v a r d ı ğ ı m d a T a b e r i s t a n m e l ik i c i h a n e f e n d is in in
sa y e s i n d e b e n i k a r ş ı l a y a r a k b e n d e n i z i s a r a y l a r ı n d a a ğ ı r l a y a ­
r a k i h s a n l a r v e iz z e t ü i k r a m l a r d a b u l u n d u . H e r g ü n b ir lik t e
ş a r a p l a r i ç iy o r g e z i le r e ç ı k ı y o r d u k . D e r k e n b ir g ü n m e l ik b a ­
n a : ‘Se n T a b e r i s t a n d e n iz i g e z in t i si n d e b u l u n d u n m u h i ç ? ’ d i ­
y e s o r d u . B e n ‘H a y ı r .’ d e y in c e , ‘Y a r ı n d e n iz g e z i si iç in m i s a -

252
 Siy asetn am e

i i r i m si n .’ d e d i. ‘B a ş ü st ü n e e f e n d i m .’ d e d im . E r t e si g ü n o l u n ­
c a g e m ic i le r in g e m ile r i h a z ı r l a m a l a r m ı e m r e t t i . D a h a s o n r a
sa h il e g i t m e k ü z e r e a t l a r a a t l a d ı k . Sa h il d e g e m iy e b in e r e k
d e n i z e a ç ı ld ı k . Ç a l g ı c ı l a r ı n ş a r k ı l a r ı e şl iğ in d e g e m ic i le r d e ­
n iz d e y o l a l a r a k il e r l e m e k t e y d i. B ir y a n d a n d a s a k il e r i n i k ­
r a m e t t i ğ i ş a r a p l a r ı y u d u m l u y o r d u k . B e n v e m e l ik b i r b i r i m i ­
z e d e ğ e si y e y a n y a n a o t u r m a k t a y d ı k . M e l i k i n p a r m a ğ ı n d a
ö m r ü h a y a t ı m d a h iç g ö r m e d i ğ i m g ü z e l li k t e , k a ş ı k ı z ıl y a k u t ­
t a n g a y e t le ş ı k , g ö z l e r i m i a l a m a d ı ğ ı m b e r r a k v e a h m h b ir y ü ­
z ü k v a r id i. O n a f a z l a c a b a k t ı ğ ı m m e l ik in d i k k a t i n i ç e k in c e
m e l ik p a r m a ğ ı n d a n y ü z ü ğ ü ç ı k a r a r a k b a n a t a k d i m e t t i. B e n
t a z i m d e b u l u n a r a k ö p ü p y ü z ü ğ ü m e l ik e t e k r a r s u n d u m . M e ­
lik y ü z ü ğ ü a l ı p t e k r a r ö n ü m e k o y a r a k ; ‘H i b e o l a r a k ç ı k a r d ı ­
ğ ım ız y ü z ü ğ ü t e k r a r p a r m a ğ ım ız a t a k m a k şa n ım ız a y a r a ş­
m a z . ’ d e d i. B e n d e n iz b i r k a ç d e f a y ü z ü ğ ü k i b a r c a r e d d e t t im .
G ö z ü m y ü z ü ğ ü n z e r a f e t in d e id i ; b ö y le p a h a b iç il m e z , b e lk i
d e h a t ır a sı o la n b ir y ü z ü ğ ü ç ık a r ıp b a n a b a ğ ı şl a m a sm d a d e ­
ğ i l, a l d ı ğ ı m t a k d i r d e m e l ik i n in c i n e c e ğ in i d ü ş ü n e r e k v e h a d ­
d im i a ş a r a k t e k r a r ö n ü n e k o y u v e r in c e m e l ik y ü z ü ğ ü a l a r a k
d e n iz e fır la t t ı . B e n : ‘E y v a h e y v a h ! M e l i ğ i n k a b u l e t m e y e c e ğ i­
n i b i ls e y d i m a l ır d ı m . Z i r a ö y le si b i r y a k u t u h a y a t ı m d a g ö r ­
m ü ş d e ğ i l d i m .’ d e d i m . M e l i k , ‘K a ç k e r e s a n a b a ğ ı ş l a d ı ğ ı m
h a ld e g ö st e r m e lik n e z a k e t t e b u lu n d u ğ u m u sa n a r a k r e d d e ­
d in c e b e n d e is t e r i st e m e z y ü z ü ğ ü d e n iz e a t t ım . Şi m d i n e d i ­
y e h a y ıfla n m a k t a sın y a z ık sa n a ! M a d e m k i y ü z ü k t e g ö n lü n
k a l d ı b ir h a l ç a r e si n e b a k a r y ü z ü ğ ü s a n a g e n e u l a şt ı r ı r ı z .’ d i ­
y e r e k b i r g u l a m a : ‘D e r h a l g i t b ir k a y ı ğ a a t l a y ı p sa h i l e v a r .
O r a d a b ir a t a b in v e b ir k o ş u s a r a y ı m a g i d e r e k h a z i n e d a r a
f a l a n c a a l t m d a n b i r s a n d u k a y ı d e r h a l k a p ı p g e t i r m e s in i s ö y ­
l e . ” d e d i. A r d ı n d a n g e m ic i y e b i r s o n r a k i e m r e k a d a r d e m ir
a t ı p g e m iy i s a b i t t u t m a s ı n ı s ö y le d i. G e m i c i a y n e n m e l ik i n d e ­
d i ğ i g i b i y a p t ı . B i z d e b i r y a n d a n ş a r a p l a r ı m i z ı iç e r k e n b ir
y a n d a n d a d e n iz g e z im iz in t a d ı n ı ç ı k a r ı y o r d u k . D e r k e n g u -
l a m g e le r e k e l in d e k i s a n d u k a y ı m e l ik in ö n ü n e b ı r a k t ı . M e li k
k u ş a ğ m d a n b i r k e s e n in a ğ z ı n ı a ç a r a k g ü m ü ş t e n b ir a n a h t a r

253
 N iz am ü ’l- M ü lk

ç ı k a r d ı . B u a n a h t a r l a s a n d u k a n ı n k ili d in i a ç a n n a e lik e lin i

s a n d u k a y a d a l d ı r ı p a l t ı n b i r b a l ı k ç ı k a r a r a k b a l ı ğ ı d e n iz e fır ­
la t t ı. O a l t ın b a l ı k d e n iz in e n d ib in e v a r a r a k b ir s ü r e s o n r a
s u y u n y ü z e y in d e a ğ z ı n d a o y ü z ü k l e g ö r ü n ü v e r d i . M e l i k g e ­
m ic iy e k a y ı k l a o r a y a g it m e si n i e m r e t t i. G e m ic i g i d e r e k a ğ ­
z ı n d a k i y ü z ü k l e b a l ı ğ ı a ld ı v e o ş e k il d e m e l ik i n ö n ü n e b ı r a ­
k ı v e r d i . M e l i k y ü z ü ğ ü a l t ı n b a l ı ğ ı n a ğ z ı n d a n a l ıv e r e r e k b e ­
n im ö n ü m e k o y d u v e ‘İ şt e a l s a n a y ü z ü k .’ d e d i. B e n k i b a r c a
k a b u l e t t i m . M e l i k o a l t ın b a lı ğ ı , g e t i r d ik l e r i o s a n d u k a y a
k o y u p k il it le d ik t e n s o n r a a n a h t a r ı t e k r a r k u ş a ğ ı n d a k i k e s e ­
y e k o y d u . İ şt e b e n d e n iz in p a r m a ğ ı n d a k i y ü z ü k o y ü z ü k t ü r .”
d i y e r e k p a r m a ğ ı n d a k i y ü z ü ğ ü ç ı k a r a r a k Sü l e y m a n b in A b -
d u l m e l i k ’e t a k d i m e t t i. Sü l e y m a n y ü z ü ğ ü a l ı p b i r a z in c e le ­
d ik t e n s o n r a , “ B ö y l e si b ir a d a m ı n a r m a ğ a n ı n ı z a y i e t m e k
m ü n a s i p o l m a z . ” d i y e r e k y ü z ü ğ ü o n a ia d e e t t i.
E l b e t t e b u ö y k ü d e n ilg i ç e k i c i o l d u ğ u iç in b a h s e d i l d i ;
y o k s a k i t a b ı m ı z ı n m a k s a d ı m a s a l a n l a t m a k d e ğ ild ir . G a y e ­
m i z m ü r e f f e h ç a ğ l a r ç a t ı p işle r i n i s t i k r a r h o l m a s ı n ı n a l a m e ­
t i iy i b ir h ü k ü m d a r ı n z u h u r e d i p b o z g u n c u l a r ı t e p e l e m e si ,
g ö r ü ş l e r i n i n a y n iy le s a b i t o l m a s ı , v e z i r v e p î ş k â r â n ı n m iy i v e
a si l o l m a l a r ı , işi e h lin e v e r m e le r i, i k i m e şg u l i y e t i a y n ı k i şi y e ,
b i r işi ik i a y r ı ş a h s a t e v d i e t m e m e l e r i, s a p k ı n m e z h e p l il e r l e
m ü c a d e l e e d i p t e m iz m e z h e p li le r i t e r fi e t m e l e r i , z a l i m l e r e
k a r ş ı s e r t o l m a l a r ı , y o l l a n g ü v e n l i h a l e g e t i r m e l e r i, a s k e r l e ­
r in in v e r ia y e t i n in k e n d i si n d e n k o r k m a l a r ı , s i p a h - s â l â r l ı ğ ı
y e n i y e t m e t o y d e l i k a n l ı l a r a d e ğ il t e c r ü b e l i i h t i y a r l a r a e m a ­
n e t e t m e l e r i , k iş iy i a l t ı n s a h i b i d e ğ i l h ü n e r s a h i b i o l d u ğ u iç in
t u t m a l a r ı , d ü n y a m e n f a a t i iç in d i n le r i n i s a t m a m a l a r ı , h e r
şe y i u su l ü n c e i c r a e t m e le r i , d i n v e d ü n y a işl e r in in u y u m l u
y ü r ü m e s i iç in h e r k e s i li y a k a t le r in c e i s t i h d a m e t m e le r i , h e r ­
k e se y e t e r li liğ i ö l ç ü ş ü n c e iş b u y u r m a l a r ı , b u n a m u g a y i r h a ­
r e k e t e t t iğ in d e h ü k ü m d a r ı n m ü s a a d e e t m e m e si v e t ı p k ı k a ­
d i m z a m a n l a r d a k i g i b i işl e r i a d a l e t d e n g e s i v e i d a r e k ı lı c ıy ­
l a t a n z i m e t m e k t ir .

254
 Kırk Üçüncü Fasıl

Tesettür Ehline, H arem Dairesine, Padişahın

İdaresi A ltındakilere ve Kom utanlarının
Tanzim ine Dairdir

B ü y ü k z a r a r la r a y o l a ç a c a ğ ın d a n v e p a d işa h ın h a şm e t v e
ş a n ı n a h a le l g e t i r e c e ğ in d e n ö t ü r ü h ü k ü m d a r ı n a st la n ü st
y a p m a m a s ı la z ım d ır . B u n l a r Ö z e llik le e h l- i se t r o l u p a k ı ll a r ı
b u işle r e e r m e y e n k a d ı n l a r d ı r . Z i r a b u n l a r n e z ih b i r n e sli n
d e v a m ı iç in v a r d ır la r . B u y ü z d e n , b u l u n d u k l a r ı y e r d e d u r m a ­
lıd ır la r . O n l a r ı n ö v g ü y e e n ç o k y a r a ş a n l a r ı a s i l v e li y a k a t li ,
ö r t ü l ü v e t a k v a l ı o l a n l a r ı d ı r . D i z g i n i e lle r in e g e ç i r e n p a d i ş a ­
h ın k a d ı n l a r ı e r k e k l e r in h e r z a m a n d ı ş a r ı d a b i z z a t g ö z l e r iy le
g ö r d ü k l e r i g i b i h a d i se l e r e t a n ı k o l a m a y a c a k l a r ı iç in k ö t ü
m a k s a t h k iş il e r d e n d u y d u k l a r ı g i b i y a h u t h a c i b e v e h a d ı m ı n
sö y le d ik le r in i g ö z ö n ü n e a l a r a k e m ir le r d e b u lu n u r la r . B ö y le -
c e v e r d ik le r i e m ir le r ç o ğ u n l u k l a h a k i k a t e t e r s d ü şü n c e k a r ­
g a ş a z u h u r e d e r v e p a d i ş a h ı n d a it ib a r ı z e d e le n ip h a l k s ı k ı n ­
t ı y a d ü ş e ı ; m e m l e k e t v e d in işle r in d e a k s a m a l a r m e y d a n a g e ­
lir , h a l k ı n v e r e a y a n ı n m a l ı z a y i o l u r , d e v le t e r k â n ı n ı n d ir l ik
v e d ü z e n i b o z u l u r . T a r i h in b ü t ü n d e v ir le r in d e h ü k ü m d a r ı n
k a r ı s ı h ü k ü m d a r a e g e m e n o l d u ğ u n d a r e z a l e t , şe r , fit n e v e fe ­
s a t t a n b a ş k a b i r ş e y e l e g e ç m e m işt i r . B i r p a r ç a b u k o n u ü z e ­
r in d e m ü t a l a a e d e lim .

255
 N iz am ü ’l-M ülk

K a d ı n a k l ı n a u y u p o n a i t i b a r e t t i ğ i iç in n ic e m e ş a k k a t v e
z ah m e t e d ü ç a r o la n ilk in sa n , H a v v a ’n ın e m r i n i d in le y i p
b u ğ d a y ı y i y e r e k c e n n e t t e n ç ı k a r ı l a n  d e m a l e y h is se l a m id i.
B ir r iv a y e t e g ö r e 2 0 0 , b a ş k a b ir r iv a y e t e g ö r e a n c a k 3 0 0 s e ­
n e g ö z y a ş l a r ı iç in d e t ö v b e le r e t t ik t e n s o n r a T a n r ı a z z e v e c e l-
le t ö v b e si n i k a b u l e d i p o n u b a ğ ı ş l a d ı .

H ik â y e

R i v a y e t o l u n u r k i K e y k a v u s ’u n Su d â v e n a m b ir k a r ıs ı
v a r d ı . B u k a d ı n ı n K e y k a v u s ’a n a z ı v e h ü k m ü g e ç e r d i. K e y k â -
v u s R ü s t e m ’e , t e r b i y e si a l t ı n d a b ü y ü y e n o ğ l u S i y a v u ş ’u ö z le ­
d iğ i v e o n u g ö r m e k iç in k e n d ile r i n e g ö n d e r m e si n i t a l e p e d e n
b ir k â s ı d y o ll a d ı . R ü s t e m , Si y a v u ş ’u K e y k a v u s ’a y o l l a d ı . Si-
y a v u ş ’u n y ü z ü g ü z e ll e şm iş , g a y e d e y a k ı şı k lı b ir d e l ik a n l ı o l ­
m u şt u . Si y a v u ş g e ld iğ in d e S u d â v e o n u p e r d e n in a r d ı n d a n g ö ­
r ü v e r i n c e iç i g e ç e r e k o n a g ö n l ü n ü k a p t ı r d ı . Su d â v e K e y k a ­
v u s ’a : “ S i y a v u ş ’a sö y l e k ı z k a r d e ş l e r in in k e n d is in i g ö r m e le r i
iç in şe b i s t â n a k a d a r g e lsi n , o n a p e k i ş t i y a k d u y m a k t a l a r .”
d e d i. B u n u n ü z e r in e K e y k a v u s d a S i y a v u ş ’a ş e b i s t â n a k a d a r
g i t m e si n i, k ız k a r d e ş l e r in in k e n d isin i g ö r m e k ist e d ik le r i n i
sö y le d i. Si y a v u ş : “ E m r in i z b a şı m ü st ü n e lâ k in o n la r ı n şe b is-
t â n d a b e n d e n iz in e y v a n d a k a l m a s ı d a h a m a k u l d ü n ” d e d i.
K e y k a v u s “ Ş e b i s t â n a g i t . ” d e y i n c e , Si y â v u ş şe b i s t â n a g i r e r
g i r m e z b a b a s ı n ı n k a r ıs ı Su d â v e ü st ü n e a b a n a r a k o n a s a r k ­
m a y a b a ş l a d ı . Si y a v u ş b u d u r u m d a n s o n d e r e c e r a h a t s ı z o l a ­
r a k k e n d isin i g ü ç b e l â şe b i s t â n d a n d ı şa r ı a t ı p k e n d i s a r a y ı n a
v a r d ı . S i y a v u ş ’u n b a b a s ı n ı o l a n b it e n d e n h a b e r d a r k ı l a c a ğ ı n ­
d a n e t e k le r i t u t u ş a n S u d â v e e lin i ç a b u k t u t a r a k K e y k a v u s ’u n
h u z u r u n a g it t i v e : “ Si y â v u ş ’u n b a n a sa l d ı r d ı ğ ı n ı b il m iy o r
m u s u n ? B a n a a s ı l d ı , k e n d im i e lin d e n z o r k u r t a r d ı m . Ö z e v ­
la d ı n ı n b ö y le şe y l e r y a p m a s ı h o ş m u .^ ” d e d i. B u sö z l e r K e y ­
k a v u s ’u n p e k a ğ r ı n a g it t i. Ö y le k i, sö y l e n t i le r v e ş a y i a l a r ç a l ­
k a l a n m a y a b a ş l a y ı n c a Si y a v u ş ’a , “ A n c a k a t e ş ü st ü n d e n a t l a r

256
 Siy asetn am e

W d e a t e ş se n i k a k m a z s a p a k l a n ı r s ı n .” d e d ile r . Si y a v u ş , “ F e r ­
m a n ş a h ı n fe r m a n ıd ır .” d e d i. B u n u n ü z e r in e sa h r a n ı n d ö r t t e
b ir in e o d u n l a r y ı ğ ıp a t e ş y a k a r a k Si y a v u ş ’a ; “ Şi m d i a t e ş e
ı l o ğ r u il e r l e !” d e d ile r . Si y a v u ş g e c e k a r a s ı b ir a t a b in e r e k T a n -
n ’n ın a d ı y l a a t e ş e ile r le y ip g ö z d e n k a y b o l d u . B i r m ü d d e t g e ç ­
t ik t e n s o n r a T a n r ı a z z e v e c e lle n in in a y e t iy le a t e şin b ir u c u n ­
d a n n e k e n d isin in n e d e a t ın ın b ir k ılı z a r a r g ö r m e m i ş b ir ş e ­
k i ld e s a ğ s a l i m ç ı k ı v e r d i . B u işe ş a ş ı r ı p k a l a n h a l k S i y a v u ş ’u n
m a s u m o l d u ğ u n a k a n a a t g e t ir d ile r . M û b e d l e r d e o a t e şt e n b ir
p a r ç a a l ı p a t e şg e d e y e g e t ir d ile r . H a k i k a t i o r t a y a ç ı k a r d ı ğ ı için
s ö z k o n u s u a t e ş h â l â y e r li y e r i n d e y a n m a k t a d ı r .
K e y k a v u s S i y a v u ş ’a B e lh e m ir li ğ in i v e r e r e k o n u o r a y a
y o lla d ı. B u a r a d a Su d â v e o la y ı y ü z ü n d e n b a b a sı n a h â lâ k ır ­
g ın o l a n Si y a v u ş ç o k z o r z a m a n l a r g e ç i r m e k t e y d i . İ r a n ’d a
b u l u n m a k i s t e m i y o r v e k a f a s ı n d a H i n d i s t a n ’a y a d a t a H o -
t e n v e M a ç i n ’e g i t m e y i t a s a r l ı y o r d u . O n u n b a b a s ı n a k ır g ın
o l d u ğ u n d a n h a b e r d a r o l a n E f r e s y â b ’ın v e z ir v e s i p a h - s â l â r ı
o l a n P ir â n - ı v i s e k e n d i s i n i S i y a v u ş ’a t a k d i m e t t i. E f r e s y â b
n a m ı n a i h s a n l a r d a b u l u n d u v e S i y a v u ş b u n l a r ı k a b u l e t t i.
A r a l a r ı n d a a h it l e şt il e r v e o n a şö y l e d e d i: “ H a n e d a n b ir c e v ­
h e r d e b ir .” E f r e s y â b o n a ö z e v l a t l a r ı n d a n d a h a f a z l a i t ib a r
e t t i. H e r n e z a m a n b a b a s m a k a r ş ı k a l b i y u m u ş a r s a İ r a n t o p ­
r a k l a t m a d ö n e b i l e c e ğ i n i , b u n l a r ı n k e n d i si n e k a l d ı ğ ı n ı s ö y l e ­
d i. E f r e s y â b d a t a v a s s u t e d e r , s a ğ l a m b i r a n l a ş m a y a p a r v e
o n u b in l e r le i h t i ş a m v e iz z e t ü i k r a m l a r l a m e m l e k e t i n e y o l ­
lar . D a h a s o n r a S i y a v u ş B e l h ’t e n T ü r k i s t a n ’a g e ç t i. E f r e s y â b
S i y a v u ş ’a k ız ı n ı v e r e r e k o n u ö z o ğ u l l a r ı n d a n d a h a m a k b u l
v e d a h a a z i z b i r m a k a m a g e t i r d i. S i y a v u ş ’u n b u d u r u m u n u
k ı s k a n a n E f r e s y â b ’ın k a r d e ş i G e r s i v e z m ü ft e r il e r l e e l e le v e ­
r ip m a s u m o l a n S i y a v u ş ’u n c a n ı n a k ı y d ı l a n İ r a n ü lk e sin i k a ­
r a b i r y a s b ü r ü d ü s a v a ş ç ı y i ğ it le r a y a k l a n d ı v e R ü s t e m t a
S i s t â n ’d a n şa h ı n s a r a y ı n a v a r ı p ş e b i s t â n a d e s t u r s u z d a l d ı ;
K e y k a v u s ’u n k a r ı s ı S u d â v e ’y i s a ç l a r ı n d a n t u t u p sü r ü y e r e k
k ı l ı ç l a l i m e li m e e y le d i. H i ç k i m s e d e R ü s t e m ’e t e k l a f e d e ­

257
 N iz am ü ’l-M ü lk

c e k y ü r e k y o k t u . S a v a ş ç ı l a r k ı lı ç k u ş a n ı p S i y a v u ş ’u n i n t i k a ­
m ın ı a l m a k iç in T ü r k i s t a n ’a y ü r ü d ü . Y ı l l a r c a sü r e n s a v a ş l a r
b o y u n c a ik i t a r a f t a n n ic e b in l e r le k i ş i c a n ı n d a n o l d u . B ü t ü n
b u n l a r ş a h a t a h a k k ü m e d e n S u d â v e d e n e n b ir k a d ı n ı n y ü ­
z ü n d e n o lm u şt u .
P a d i ş a h v e k u d r e t l i a d a m l a r ı n t ü m ü k e n d ile r i n e , iç le r in in
k a n a ğ l a d ı ğ ı n d a n k a d ı n l a r ı n ı n h a b e r l e r i o l m a y a c a k b ir y o lu
b e n im se m işl e r d i r . B ö y l e c e k a d ı n l a r ı n a r z u v e e m ir le r i n d e n
a z a t b ir şe k i l d e ö m ü r s ü r m ü ş v e t ı p k ı İ s k e n d e r g i b i o n l a r a
h ü k m e t m işl e r d ir .

H ik â y e

T a r i h t e ş ö y l e a n l a t ı l ı r : “ İ s k e n d e r R u m ’d a n g e l i p A c e m
ş a h ı D â r â b in D â r â ’y ı b o z g u n a u ğ r a t t ı ğ ı v a k i t , D â r â m a ğ ­
lu p o l u p k a ç a r ik e n b i r h i z m e t k â r - ı h a s s ı t a r a f ı n d a n ö l d ü ­
r ü l m ü ş t ü . D â r â ’n m g ü z e l l i k t e e şi b u l u n m a z d i l b e r l e r d i l b e ­
r i R u ş e n e k a d ı n d a b i r k ı z ı v a r d ı . B u R u ş e n e k ’in y i n e D â r â
s o y u n d a n h e p s i iffe t li v e ö r t ü l ü h e r n e k a d a r b e n z e r v a s ı f ­
l a r d a b a ş k a k ı z k a r d e ş l e r i v a r i se d e R u ş e n e k h e p s i n d e n d a ­
h a g ü z e l id i . İ s k e n d e r ’e : ‘D â r â ’n ın ş e b i s t â n ı n a b ir u ğ r a y ı p
o r a d a k i â l e m i n a y p a r ç a l a r ı n ı , ö z e l l i k l e if fe t li m i iffe t li , g ü ­
z e ll ik t e v e c e m a l d e d ü n y a d a b ir e şi b e n z e r i b u l u n m a y a n
D â r â ’n ın k ı z ı n ı g ö r m e k is t e m e z m i y d i n i z ? ’ d iy e t e k li f t e b u ­
lu n d u la r . B u n u sö y l e y e n k i ş i k a f a s ı n d a İ s k e n d e r ’in k ı z ı g ö r ­
d ü ğ ü n d e h o ş u n a g i d i p o n u n l a e v l e n m e si n i k u r u y o r d u . İ s ­
k e n d e r : ‘E r k e k l e r i n i y e n d i k ; k a d ı n l a r ı n a y e n i l m e y e l i m !’ c e ­
v a b ı y l a b u n a t e v e c c ü h e t m e y e r e k D â r â ’n ın ş e b i s t â n ı n a g i ­
r i p n a m u s u n u ç i ğ n e m e m e y i t e r c i h e t t i. O , iş l e r in i n s e l a m e ­
t in i o n l a r a h iç i l i ş m e m e k t e g ö r d ü . Z i r a k a d ı n iy i g ü n d e k ö ­
t ü g ü n d e ş e y t a n g i b i y o l k e s i c i d i r .”
B a ş k a b i r v a k a d a m e şh u r H ü sr e v , Şir i n v e F e r h a d h i k â ­
y e sid ir . Şir i n H ü s r e v ’e g ö n l ü n ü k a p t ı r ı p s ı r s ı k l a m â ş ı k o lu v e -
r in c e a ş k ı n d iz g i n le r i Şi r in ’in e lin e g e ç t i. B ö y l e c e H ü s r e v Şi ­

258
 Siy asetn am e

r in ’in h e r d e d iğ i n i y a p m a k d u r u m u n d a y d ı . D e r k e n Şi r i n iy i-
t lc n c e sa r e d e n in c e on ca şa h lık v e y a k ı şı k lı h ğ ı n a r a ğ m e n
f [ ü sr e v ’i b ı r a k ı p F e r h a d ’a g ö n ü l v e r d i.

H ik â y e

H e k i m B ü z ü r c m i h r ’e , “ T ü m c i h a n d a se n in g i b i e şi b e n ­
z e r i b u l u n m a z b ir siy a se t ç iy e s a h i p o l d u k l a r ı h a l d e S â s â n i
h a n e d a n ı m n y ı k ı lm a sı n ı n h ik m e t i n e id i.^ ” d i y e so r d u l a r .
B ü z ü r c m i h r şö y le d e d i: “ Â l- i S â s â n ik i şe y y ü z ü n d e n y ı ­
k ıld ı . B i r i si  I - i S â s â n b ü y ü k işl e r i e h il o l m a y a n v e c a h i l k i m ­
se le r e t e v d i e t m e k t e y d ile r . İ k in c is i d e a k ıU ı, u y a n ı k v e â l im
in sa n la r sa t ın a lm ıy o r la r d ı. Bu n u n n e t ic e si o l a r a k b e n im
iş i m g ü c ü m k a d ı n v e ç o l u k ç o c u k l a r a k a lm ı şt ı . B u ik i t a y f a ­
d a n e a k ı l n e fik i r b u l u n d u ğ u iç in s ö z d e d in le m e z o l u r la r . îş-
t e b u n l a r d a n ö t ü r ü h ü k ü m d a r l ı k m e se le l e r i k a d ı n v e ç o c u k ­
l a r a k a l d ı ğ ı g ü n b il k i o h a n e d a n ı n s o n u y a k ı n d ı r v e b ö y le si
sa lt a n a t t a ist ik r a r o l m a z .”

H a d is

P e y g a m b e r a l e y h i s s e l a m şö y le b u y u r u r : “ İ şl e r in iz d e k a ­
d ı n l a r l a i st iş a r e e d i n iz ; d o ğ r u y a p m a k iç in o n l a r işin n a s ı l y a ­
p ı l m a s ı g e r e k t iğ in i s ö y l ü y o r l a r s a t a m t e r sin i y a p ı n ı z .” E ğ e r
k a d m l a r ı n a k h t a m o l a y d ı p e y g a m b e r a l e y h i s s e l a m o n la r ı n
d e d ik le r in in a k s i i s t i k a m e t t e h a r e k e t e d i n i z b u y u r m a z l a r d ı .

H ik â y e

H a d i s t e ş ö y le g e ç m i ş t i r : “ P e y g a m b e r a l e y h i s s e l a m ı n h a s ­
t a l ı ğ ı ş i d d e t l e n i p s o n n e fe s le r in i a l d ı k l a r ı n d a n a m a z v a k t i
g e l m i ş , g e ç m e k ü z e r e y d i. S a h a b e m e s c i d d e p e y g a m b e r i n g e ­
li p c e m a a t e i ş t i r a k i iç in u z u n sü r e d i r b e k l e m e k t e y d i . R e s u l
a le y h isse la m ın m e sc id e v a r m a y a t a k a t i y o k t u . A işe v e H a f-

259
 N iz am ü ’l-M iilk

s a r a d i y a l l a h u a n h u m a h e r i k is i p e y g a m b e r i n y a s t ı ğ ı u c u n ­
d a o t u r m a k t a y d ı l a r . A iş e , p e y g a m b e r e : “ E y A l l a h ’ın n e b i si,
n a m a z v a k t i g e l d i g e ç iy o r . M e s c i d e g i t m e y e m e c a l i n i z y o k ­
tu r. A sh a b ın ız d a n i m a m l ı k y a p m a s ı iç in k im i e m r e d e r s i ­
n iz.^ ” d e d i.
R e s u l ; “ E b u b e k i r k ı l d ı r s ı n .” d e d i.
B i r a z g e ç m iş t i k i A iş e H a f s a ’y a , “ B e n ik i d e f a s o r d u m , b ir
d e se n s o r b a k a y ı m . Z i r a E b u b e k i r s a n a a ş ı n m u h ab b eti
o l a n y u f k a y ü r e k li b ir id ir . Se n i m i h r a p t a g ö r m e y i n c e k e n d i ­
sin i t u t a m a y ı p a ğ l a m a y a b a ş l a r s a h e m k e n d i h e m c e m a a t i n
n a m a z ı b o z u l m u ş o lu r . Ö m e r ise d a h a s o ğ u k k a n l ı v e ç a t a l
y ü r e k t ir . E m r e t d e Ö m e r k ı ld ı r ı v e r si n .” d e d i. H a f s a d a p e y ­
gam b er a le y h isse la m a bu m in v a ld e k o n u şt u . P e y ga m b e r
a l e y h is se l a m : “ Siz in d u r u m u n u z Y u s u f ’u n h a li g i b id ir . Siz in
t a l e p e t t iğ in iz i d e ğ il , m ü n a s i p v e d o ğ r u o l a n ı e m r e d e c e ğ im .
E b u b e k i r ’e sö y le y in ö n e g e ç sin v e c e m a a t e n a m a z ı k ı l d ı r s ı n .”
d e d i. İ l im , t a k v a v e b ü y ü k l ü ğ ü y l e A i şe iç in ; “ D in in iz in ü ç t e
ik isin i A i ş e ’d e n ö ğ r e n i n .” d e m i ş o l d u ğ u h a l d e o n a b ö y le d i ­
y o r s a d i ğ e r k a d ı n l a r ı n d u r u m u n u v a r se n h e s a p e t .

H ik â y e

R i v a y e t o l u n u r k i b e n i İ s r a il d e v r in d e ş ö y le b ir k a n u n
v a r d ı : “ 4 0 y ıl b o y u n c a b e d e n in i b ü y ü k g ü n a h l a r d a n s a k ı n ı p
g ü n d ü z l e r i o r u ç t u t a r a k g e c e le r in i i b a d e t l e g e ç i r e n le r in A ll a h
T e â l â ü ç h a c e t i n i g i d e r ir v e h e r n e d il e r le r se y e r i n e g e t i r il ir d i .
İ şt e o d e v ir d e B e n î İ sr a il d e n t a k v a l ı v e Sa li h k u l l a r d a n Y u s u f
n a m b ir i v a r id i . B u Y u s u f ’u n y in e k e n d is i g i b i d i n d a r v e i f­
fe t li K i r s u f e n a m b ir k a r ı s ı v a r id i. Y u s u f b u ş e k il d e 4 0 y ılın ı
A ll a h ’a i b a d e t l e g e ç i r m iş t i . K e n d i k e n d is in e ; “ Şu h a l d e y e r i ­
n e g e t i r m e si iç in A l l a h ü T e â l â ’d a n n e d il e k d il e y e y i m ? İ s t e d i ­
ğ i m şe y in d a h a m a k b u l o l m a s ı iç in b a n a k e n d is in e d a n ı ş a ­
c a k b ir a r k a d a ş la z ım .” O k a d a r k a fa y o r m a sın a r a ğ m e n a k ­
l ı n a h iç k im se g e lm e d i . D e r k e n e v in e d ö n d ü v e “ Şu d ü n y a d a

260
 Siy aset n am e

k a r ım d a n d a h a a z iz k im se m y o k t u r . Be n im e şim v e ç o c u k la ­
r ım ın a n a s ıd ır . B e n im se l a m e t i m o n u n se la m e t i d ir . E n iy isi
h c n o n u n l a b i r is t i ş a r e e d e y i m .” d e d i.
D a h a s o n r a k a r ı s ı n a : “ B a k , b e n 4 0 y ıllık i b a d e t i m i b it ir ­
d iğ im iç in b e n i m ü ç h a c e t i m H a k k T e â i â a z z e v e c e lle k a t ın -
ıla k a r ş ı l a n a c a k t ı r şu d ü n y a d a b e n im iy iliğ im i se n d e n d a h a
ç o k ist e y e n b u l u n m a z . N e d e r si n ? T a n r ı a z z e v e c e ll e d e n n e
d i l e y e y i m ?” d iy e s o r d u .
K a d ı n ; “ Ş u c i h a n d a se n ik i g ö z ü m ü n n u r u s u n ! V e k a d ı n ­
la r e r k e k l e r in t e m a ş a g â h v e t a r la sı d ır . G ö n l ü n b e n i g ö r ü n c e
ş a d olu E, d ir li k d ü z e n in v e k e y fin b e n im le y e r i n e ge lir , b e n i m
b i r ö m ü r s ü r m e m se n in d e n e şe y le h a y a t ı n ı i d a m e e t t ir m e n
iç in k a p ı d a n iç e r i h ç r g i r d i ğ i n d e g ü z e ll iğ im v e c a z ib e m l e iç in
b i r h o ş o l su n d iy e A l l a h ’t a n b a n a ş u d ü n y a d a k im se c iğ e b a ­
ğ ı ş l a m a d ı ğ ı b i r g ü z e ll ik i h s a n e t m e s in i i st e .” d e d i. K a d ı n ı n
b u s a ç m a sö z le r i a h m a k a d a m ı n p e k h o ş u n a g i t t i ğ i iç in , “ Y a
r a b b i , ş u k a r ı m a d ü n y a d a k im se y e v e r m e d iğ in b i r g ü z e l l ik
ih sa n e t . ” d i y e d u a e t t i. T a n r ı a z z e v e c e lle o n u n d u a sı n ı k a ­
b u l e t t i. Sa b a h l e y i n u y a n d ı k l a r ı n d a g e c e liğ i iç in d e k a d ı n h iç
k im se n in d a h a g ü z e li n e şa h i t o l m a d ı ğ ı b a m b a ş k a b ir in e d ö ­
n ü şm ü şt ü .
Y u su f k a r ısın ı o g ü z e llik t e g ö r ü n c e h a y r a n lık t a n d o n a
k a l m ı ş t ı . Se v i n ç t e n iç i iç in e s ı ğ m ı y o r d u . K a d ı n g ü n b e g ü n
d a h a d a g ü z e l l e ş i y o r d u . B i r h a f t a iç i n d e k a d ı n k i m se n i n
b a k a m a y a c a ğ ı k a d a r g ü z e l b ir h a le b ü r ü n m ü şt ü . U z a k şe ­
h i r l e r d e n k a d ı n ı n g ü z e l l i ğ i n i s e y r e t m e k iç in g e le n k a d ı n l a r
h a y r a n lık la r iç in d e d ö n ü y o r la r d ı. K a d ın b ir g ü n a y n a d a
d u d a k l a r ı n ı , d i ş l e r i n i , g ö z l e r i n i , k a ş l a r ı n ı s e y r e d iy o r , k e n d i
g ü z e lliğ in in g ö r k e m v e z e r a fe t in i iz liy o r k e n b ö b ü r le n ip şi­
ş i n m e y e b a ş l a y a r a k g u r u r a k a p ı h p , “ Şu b e n d e k i g ü z e l l i k
c ih a n d a k im d e v a r m ış? B e n d ü n y a n im e t le r in d e n n a sip le n ­
m e m i ş , a r p a e k m e ğ i n e t a l i m e d e n ş u ç u l s u z h e r i fe m i k a l ­
m ı ş ı m k i h a y a t ı m b ö y l e s ı k ı n t ı v e s e f a l e t ile g e ç s i n ! B e n c i ­
h a n h ü k ü m d a r la r ı n a , K e y h u sr e v le r in e y a r a şır ım . Z a t e n b e ­

261
 N iz am ü ’l-M ülk

n i g ö r d ü k le r in d e a lt ın la r a m ü c e v h e r le b o ğ a r la r , n â z ü iş­
v e m le b e n i e l ü s t ü n d e t u t a r l a r !” g i b i k a f a s m d a e p e y h a m
h a y a lle r k u r d u . A r d ın d a n u y u m s u z b i r ç if t o l d u k l a r ı n a ,
e ş i n in g e ç i m s i z o l d u ğ u n a k e n d i k e n d i s i n i i n a n d ı r a r a k i t a a t ­
siz v e h u y s u z l a ş m a y a b a ş l a d ı . K o c a s ı n a h e r d a i m : “ B e n s a ­
n a m ı k a l a c a k t ı m ? ” d i y o r d u . Y u s u f ’t a n d ö r t ç o c u ğ u v a r id i
a m a ç o c u k l a r d a n il g i v e a l a k a y ı t a m a m e n k e s m i ş o n l a r ı n
v e e v in d e r t l e r i n i u m u r s a m ı y o r d u . O k a d a r h u y s u z l a ş m ı ş t ı
k i Y u s u f n e y a p a c a ğ ı n ı ş a ş ı r m ı ş t ı . Ç o c u k l a r ı y l a n ic e z o r ­
lu k la r a g ö ğ ü s ge r iy o r , ib a d e t v e v a z ife le r in i y e r in e g e t ir m e ­
y e y e t işe m iy o r d u . A r d ın d a n y ü z ü n ü g ö ğ e ç e v ir e r e k : “ Y a
R a b b i , A l l a h ı m ş u k a d ı n ı b ir a y ı y a ç e v i r .” d i y e d u a e t t i.
H a k k T e â l â d e r h a l o n u n d u a s ı n ı k a b u l e d e r e k k a d ı n ı in ­
s a n l a r ı n b a k t ı ğ ı n d a ü r p e r e c e ğ i b ir a y ı y a ç e v i r d i. K a d ı n a y ı ­
y a d ö n ü ş t ü ğ ü iç in Y u s u f o n u e v d e n k o v m u ş t u f a k a t k a d ı n
e v d e n b i r y e r e k ı m ı l d a m ı y o r , Y u s u f ’u n e v i n d e d o l a n ı p d u ­
r u y o r , b ir y e r e a y r ılm ıy o r d u . Sa b a h t a n a k şa m a k a d a r g ö z ­
y a ş l a r ı iç i n d e ç o c u k l a r ı n a y a k l a r ı n a k a p a n ı y o r , y a l v a r ı y o r ­
d u . B ir m ü d d e t b ö y le ge ç t i. Y u su f ç o c u k la r ıy la n e y a p a c a ­
ğ ı n ı ş a ş ı r ı n c a d e r t t e n g i t g i d e k e n d i s i n i A l l a h a z z e v e c e l le y e
n a m a z v e ib a d e t e v e r e m iy o r d u . B ir ç o k n a m a z ın v a k t in i k a ­
ç ı r ı y o r v e Y u s u f b u n d a n e se fl e r e d e r e k a c i z k a l a k a l ı y o r d u .
Ü ç ü n c ü k e z y ü z ü n ü g ö ğ e ç e v ir e r e k , “ Y a r a b , şu a y ıy a d ö n ­
m ü ş k a d ın ı ilk d u r u m u n a , ö n c e d e n o ld u ğ u şe k le ç e v ir e r e k
b u k u lu n sa n a ib a d e t le m e şg u l o lsu n o d a k ü ç ü k y a v r u la r ı­
n ın b a ş ı n d a d u r s u n d iy e o n u k a n a a t s a h i b i k ı l . ” d i y e d u a
e t t i. H a k k T e â l â o n u n b u d u a s ı n ı k a b u l e y le y e r e k k a d ı n ı ilk
h a li n e ç e v i r d i k t e n s o n r a k a d ı n e s k i il g i v e a l a k a y l a ç o c u k ­
l a r ı n a b a k m a y a , Y u s u f d a i b a d e t v e d u a ile m e ş g u l o l m a y a
b a şla d ı. K a r ısıy la ist işa r e e y le d iğ in d e n ö t ü r ü b u şe k ild e 4 0
y ıl h e b a v e t e l e f o l d u v e k e n d i l e r i n d e n s o n r a b u k ı s s a k i m ­
se n in k a d ı n l a r a d a n ı ş m a m a s ı v e k a d ı n k ı s m ı n ı T a n n ’n m
ö z ü n d e e ğ r i o l a r a k y a r a t t ı ğ ı n ı n b i l i n m e s i iç in c i h a n d a d i l ­
d e n d il e a k t a r ı l d ı .

262
 Siy asetn am e

H a l i f e M e ’m û n ş ö y le d e d i: “ H a l k o n la r ı d a h a k o la y
a v u ç la r ı n ı n iç in e a l a b i le c e k le r in d e n b u n u f ı r s a t b il ip k a p ı l a ­
r ın ı a ş ı n d ı r a r a k ih t i y a ç la r ı n ı v e a k l a h a y a l e g e lm e y e n t a l e p ­
le r in i k e n d ile r in e g ö r d ü r e c e ğ i n d e n k e n d ile r i n i n d e y a n lı ş y o l ­
la r t u t t u r a c a ğ ı n d a n d o l a y ı h i ç b ir h ü k ü m d a r k a d ı n l a r ı n a k l ı ­
n a u y a r a k h e r h a n g i b i r k im se y i h i m a y e , t e r fi y a d a b ir i sin i
c e z a l a n d ı r m a m ı ş , k a t i su r e t t e m e m le k e t , o r d u , h a z in e , s i y a ­
se t h u s u s l a r ı n d a k e n d is in e b ir fi k ir b e y a n e d i p m ü d a h a l e d e
b u l u n m a s ı n a h i ç b i r h ü k ü m d a r e h l- i se t r e m ü s a a d e b u y u r -
m a m ışt ır . N i h a y e t e n s a p k ı n d in l i in s a n l a r k e n d il e r in e s o k u ­
lu r la r v e ç o k g e ç m e d e n k o m ş u h a l k l a r ı n k ı n a m a l a r ı d u y u l ­
m a y a b a şl a r , p a d i ş a h ı n c a n v e s a l t a n a t ı t e h l ik e a l t ı n a g i r e r e k
ş a n ı n a h a le l g e lir ; d e r g â h ı n it ib a r ı z e d e le n i p i s t i k r a r ı b o z u lu r .
B ö y l e c e m e m le k e t p e r i ş a n h a l d e ç a l k a l a n ı r ; v e z ir d e k a r a r h -
h k k a l m a z v e o r d u h a r a p o lu r .
H ü k ü m d a r ı n k a d i m p a d i ş a h l a r ı n t ö r e si n i u y g u l a m a s ı g e ­
r e k ir . Z i r a T a n r ı a z z e v e c e lle K u r ’a n ’d a ; “ E r k e k l e r i o n l a r ı
k o r u y u p g ö z e t si n le r d iy e k a d ı n l a r ü z e r in e h â k i m k ıld ık ”
[ N i s a su r e si ; 3 4 ] b u y u r u r . Z i r a k a d ı n l a r ı n k e n d il e r i e ğ e r k e n ­
d i l e r in i i d a r e e d e b i ls e y d il e r e r k e k l e r e b ö y le si b i r v a z i f e v e r i l­
m e z d i. M e y d a n a g e le n y a n l ı ş v e a k s a k l ı k t a n , k e n d i si ü z e r in ­
d e k a d ı n l a r ı n e g e m e n li k k u r m a s ı n a m ü s a a d e e d e n k i m s e s o ­
r u m lu d u r .
K e z a K e y h u s r e v d e ş ö y l e d e r : “ H a n e d a n ı n ı n is t ik r a r lı v e
s a ğ l a m k a l m a s ı n ı , m e m le k e t i n in h a r a p v e v i r a n o l m a m a s ı n ı ,
k e n d i i t i b a r v e h a şm e t i n i n y e r y ü z ü n d e n sil in m e m e si n i ist e ­
y e n b i r h ü k ü m d a r , e h l- i h a r e m i n e k e n d i i d a r e s i a l t ı n d a k il e r
v e k e n d i v e k il v e i k t a l a r m d a n b a ş k a h i ç k im se y e e m ir d e b u ­
lu n m a la r ın a m ü sa a d e b u y u r m a y a r a k k a d im t ö r e y e sa d ık
k a lm a l ı d ı r . B u s a y e d e h i ç d a r d a k a l m a z v e h i ç b i r s o r u n l a
k a r şıla şm a z .”
Ö m e r b in H a t t a b r a d i y a i l a h u a n h d e r k i: “ K a d ı n l a r ı n
s ö z l e r i m a h r e m d in K a d ı n l a r ı u l u o r t a , a l e n e n g ö s t e r m e k n a ­
sıl y a k ı ş ı k s ı z ise , o n l a r ı n sö z le r i n i d e a ç ı k t a n a ç ı ğ a d i l le n d ir ­
m e k o lm a z .”

263
 H iz am ü ’l-M ü lk

B u h u su st a b u k a d a r k e la m e t m e k k â fid ir v e b ir ç o k m e ­
se l e y i d e a y d ı n l a t a c a ğ ı n d a n ö t ü r ü k e n d is in d e ç o k fâ id e l e r in
o l d u ğ u g ö r ü le c e k t i r .

Hikâye

T a n r ı a z z e v e c e lle h ü k ü m d a r l a n i n s a n l a r a h â k i m b ir y a ­
r a t ı ş l a y a r a t m ışt ır . C ü m l e â l e m h a l k ı o n u n id a r e s i a l t ı n d a d ı r
v e n â n - p â r e ile y ü c e l ik l e r i n i o n a b o r ç l u d u r l a r . H ü k ü m d a r
h e r k e se k e n d is in in n e id i ğ in i b il e c e k , iy ilik v e k a b a h a t i n i n
fa r k ın a v a r a c a k , k u la k la r ın d a k i k ö le lik k ü p e sin i ç ı k a r m a y a ­
c a k , k u ş a n d ı ğ ı i t a a t k e m e r in i ç ö z m e y e c e k , n a sı l g ö r ü n d ü k l e ­
r i n i o n l a r a g ö s t e r e c e k , k e y ifle r in c e h a r e k e t e d e c e k k a d a r i p ­
le r in i s a l m a y a c a k b ir u s u l d e d a v r a n m a k ; h e r b ir isi n in k a b i ­
liy e t v e m a k a m ı n ı b i le r e k e m r in e m u g a y i r h a r e k e t e d e m e s i n ­
le r d iy e h a l v e h a t ı r la r ı n ı d e v a m lı su r e t t e so r u şt u r m a lı d ı r .

Hikâye

N it e k im b ir g ü n h e k im B ü z ü r c m ih r N ü ş i r e v â n  d i l ’e
ş ö y le d e d i; “ Ş a h , v il a y e t h a lk ı n ı d e ğ il k e n d is in e a i t o l a n v i l a ­
y e t i o r d u y a su n m u şt u r . O r d u d a v a t a n v e m ill e t s e v g i si o l m a ­
s a y d ı d a i m a k e n d i c e b in i d o l d u r m a y o ll a r ın ı a r a r , v i la y e t in
h a r a p v e h a l k ı n y o k s u l d ü ş m e s i n i u m u r s a m a z d ı . V il a y e t t e
y a r a l a m a , t e v k if , h a p i s , h i d d e t , c ü r m , g ö r e v d e n a l m a , t a y i n
h u s u s l a r ı n d a o r d u i k t i d a r ı e lin e g e ç i r d i ğ i v a k i t h ü k ü m d a r ile
o r d u a r a s ı n d a n e f a r k k a h r ? O y s a h içb ü - v a k i t o r d u b u k u d ­
r e t v e n ü f u z u e li n d e b u l u n d u r m a m ı ş b u işle r i d a i m a h ü k ü m ­
d a r l a r ic r a e t m işt ir . A lt ı n t a ç , a l t ın ü z e n g i , a l t ı n k a d e h , t a h t
v e sik k e y e h i ç b i r d e v ir d e h ü k ü m d a r l a r d ı ş ı n d a h i ç k i m s e s a ­
h i p o l m a m ı ş t ı r .” d i y e r e k d e v a m e t t i: “ H ü k ü m d a r d iğ e r h ü ­
k ü m d a r l a r d a n d a h a şe r e fli v e i t ib a r k o l m a k d il e r se k e n d i a h ­
la k ı n ı iy i h a sle t le r le d o n a t ı p sü sl e m e li d ir .”
N ü ş i r e v â n : “ N e y l e m e m l a z ı m ? ” d e d i.

264
 Siy aset n am e

B ü z ü r c m ih r : “ İ y i m e z iy e t le r i k e n d in d e t o p l a y ı p , k ö t ü
h a sle t le r i k e n d in d e n u z a k k ı l a r a k işle r e k o y u l u r .”
N û ş i r e v â n : “ K ö t ü h a sle t le r h a n g i l e r i d i r ?” d e d i.
B ü z ü r c m i h r : “ K ı s k a n ç l ı k , y a l a n , k ib ii; ö f k e , şe h v e t , h ır s,
b o ş h e v e sle r , in a t , c im r il ik , k ö t ü h u y , z u l ü m , b e n c il lik , a c e le ­
c il ik , n a n k ö r l ü k , a h m .a k lık . G e l e l i m iy i m e z iy e t le r e , o n l a r d a ;
H a y â , iy i a h l a k , h il m , b a ğ ı ş l a m a k , k e r e m , t e v a z u , c ö m e r t li k ,
d o ğ r u l u k , sa b ı r , şü k ü r , r a h m e t , il im , a k ı l v e a d a l e t . ”
B u n l a r a t a b i o l u p ic r a e d e n p a d i ş a h b u c i h a n d a k u r t u lu ş,
a h ir e t t e i n a y e t b u l a r a k işle r i n u s u l ü n ü , m a z l u m u n h a k k ı n ı
t e sli m e t m e y i, e li a l t ı n d a k il e r in g ö n l ü n ü h o ş t u t m a y ı , c e m a ­
a t le n a m a z k ı lm a sı n ı b e ll e y e r e k v e m e m le k e t m e se le l e r in e
il iş k in k o n u l a r d a i st iş a r e e d e c e k b ir k im se y e y a h u t a y r ı c a b ir
k ı l a v u z a ih t i y a ç d u y m a z .

265
 Kırk Dördün cü Fasıl

îslam Hük üm darlarının Düşm anı Olan

Sapk ın Dinli ve Haricilerin Teşhirine
Dairdir

C ü m l e â l e m ş u k u l u n d e v le t e n e k a d a r s a d ı k o l d u ğ u n u ,
S e l ç u k l u l a r a n e k a d a r m u h a b b e t b e sl e d iğ in i , b i l h a s s a ç o c u k ­
la r ı , h a n e d a n ı v e â l i d e v le t l e r in d e n k e m g ö z l e r in u z a k o l a s ı
c i h a n h ü k ü m d a r ı n a (A ll a h m ü l k ü n ü e b e d i k ılsın ) k a r ş ı t e ­
v e c c ü h l e r in i b i lm e l e r i iç in , b e n d e l e r i n d e b i r k a ç f a s l ı H a r i c i ­
le r i n is y a n ı v e o r t a y a ç ı k ı ş l a r ı n a a y ı r m a a r z u s u p e y d a o l d u .
 d e m - i sa fî a le y h issa la t u v e sse la m d a n b u y a n h e r a sır v e
ç a ğ d a d ü n y a n ı n h e r y ö r e s i n d e H a r i c i l e r [ isy a n c ıla r ] o l a g e l ­
m işt ir . H ü k ü m d a r l a r v e p e y g a m b e r l e r e o n l a r d a n d a h a u ğ u r ­
s u z , d a h a h a b i s , d a h a s a p ı k b ir g ü r u h m u s a l l a t o l m a m ı ş t u :
K a r a n l ı k m a h fil l e r d e m e m le k e t in y ık ım ı iç in ç ir k in şe y l e r t a ­
s a r l a y a r a k d in v e d e v le t in y ı k ı l m a s ı iç in g a y r e t e d e r le r . A ll a h
y a z d ıy sa b o z su n , b u m u a z z a m d e v le t e g ö k le r d e n b ir b e la ç a ­
t a c a k o l s a b u k ö p e k l e r in le r in d e n ç ı k ı p is y a n e t m e k , Şiîlik
d a v a s ı g ü t m e k iç in k u l a k l a r ı n ı fit n e y e , g ö z l e r in i o r d u y a d i k ­
m işle r d ir . B u n la r ı n k a h i r ç o ğ u n l u ğ u R â f ı z î l e r d e n v e H u r r e -
m e - d i n t a r a f t a r l a r ı n d a n g ü ç v e d e s t e k a l a r a k e l le r in d e n g e le n
şe r , f e sa t , k a t l i a m , s a p ı k l ı ğ ı a r t l a r ı n a k o y m a z l a r . B u n l a r s ö z ­
d e M ü s l ü m a n , ö z d e k â f ir d ir le r .

267
 N iz am ü 't - M ü lk

İ ç le r iy le d ı ş g ö r ü n ü ş l e r i , h â lle r i y le k â ll e r i b ir b ir in e t a b a n
t a b a n a z ıt o l a n b u t a y f a d a n M u h a m m e d M u s t a f a a l e y h isse -
l a m ı n d i n in e d a h a b e t e r d ü ş m a n y o k t u r .
K e z a Şiî o ld u ğ u h a ld e d e v le t in ü st d ü z e y in d e k i m a k a m
v e m e v k ile r i işg a l e t m iş b u lu n a n v e su lt a n ım ız ın d e r g â h ın ­
d a Şiîl e r in işl e r in i g ö r ü p o n l a r a d e s t e k v e r e n v e d a v e t e d e n
b i r t a k ı m k i ş i l e r v a r d ı r . C i h a n ı n e f e n d i si n i v a r g ü ç l e r i y l e B e ­
n i A b b a s s a l t a n a t ı n ı y ı k m a k iç in i k n a e t m e y e g a y r e t e t m e k ­
t e d ir le r . Ö t e y a n d a n b e n d e n i z b i r t a k ı m şe y le r i f a ş e t m e y e
k a lk sa y e r y e r in d e n o y n a r ! L â k in o n la r ın b e y a n la r ı y ü z ü n ­
d e n c ih a n ın e fe n d isi (m ü lk ü d a i m o lsu n ) şu b e n d e d e n r a ­
h a t s ı z l ı k h i sse t m iş l e r d ir . Ö t e y a n d a n b e n i m h a k k ı m d a ile r i
g e r i k o n u ş u p b e n i k ö t ü l e d i k l e r i iç in b u k o n u n u n a y r ı n t ı l a ­
r ın a g ir m e y e c e ğ im . H ü k ü m d a r ı m a la d ü şk ü n , h ır s sa h ib i,
b e n i d e a r t n iy e t li o l a r a k i l a n e t t ile r . Z i r a b u ş a r t l a r d a b e n ­
d e n iz in ö ğ ü t l e r i ç o k m a k u l g ö r ü n m e y e c e k t i r . B e n d e n iz in
e b e d i â l e m e g ö ç e t m e sin in a r d ı n d a n c i h a n s u l t a n ı o n l a r ı n
d e s i s e , i h a n e t v e ç i r k i n iş l e r in i n f a r k ı n a v a r a c a k t ı r . İ ş t e o
z a m a n şu b e n d e n iz in siz e o la n m u h a b b e t v e şe fk a t in i; b u
g ü r u h u n d e v le t h a k k m d a k i e m e l v e k a r a n lık d ü şü n c e le r in ­
d e n b e n d e n in b ih a b e r o lm a y ıp , b u n la r ı ifşa e d e r e k h a şm e t -
m e a p la n n ın y ü k se k g ö r ü şle r in e su n d u ğ u n u a n la y a c a k la r .
B e n d e n i n b u h u s u s t a k i s ö z l e r i n e i t i b a r e d i l m e y i p in a n ı l m a -
d ı ğ ı g ö r ü l ü n c e b e n d e n i z b u n l a r ı t e k r a r e t m e k t e b ir f a y d a
g ö r m e d i.
B u n u n l a b ir lik t e b u n la r ı n o r t a y a ç ı k ış ı , b u B â t m île r i n
k im o l d u k l a r ı , b u l a ş t ı k l a r ı ç ir k in işle r , m e z h e p v e i t i k a t l a r ı ­
n ın n it e liğ i, i l k o l a r a k n e r e d e z u h u r e t t ik le r i, k a ç k e z i s y a n ­
d a b u lu n d u k la r ı ve h e r d e fa sın d a b u a y a k la n m a la r ın k im t a ­
r a f ı n d a n b a st ı r ı l d ı ğ ı ; b u m e l u n g ü r u h u n Ş a m v e Y e m e n t o p ­
r a k la r ın d a k i b a şk a ld ır ıla r ı, o r a la r d a d ö k t ü k le r i k a n la r g ib i
ö n e m l i h u s u s l a r d a b e n d e ö l d ü k t e n s o n r a d in v e d e v le t in
e fe n d isi n in h a t ı r l a m a s ı m a k s a d ı y l a ö z e t b i r ş e k il d e b a h s in e
k o n u e y le m işt ir .

268
 Siy aset n am e

B e n d e n iz o r a d a b iz z a t b u lu n d u ğ u n d a n d o la y ı A c e m d e k i
i s y a n l a r d a n d a k ı s a c a s ö z e d e c e k t ir . O n l a r ı n b o z g u n c u lu ­
ğ u n d a n v e n e id ü k le r in d e n , M u h a m m e d M u s t a f a a l e y h isse -
l a m m d i n in e v e r d ik le r i z a r a r l a r d a n v e h a li h a z ı r d a e fe n d im i­
z in h ü k m ü a l t ı n d a o l a n A c e m d i y a r ı n d a e y le d ik le r in d e n h e r
şe y iy le h a b e r d a r o l m a k ist e y e n k iş i t a r i h e se r le r i n e , b i l h a s s a
T a r ih - i İ s f a h a n ’a b a k ıv e r sin . B e n d e b u k o n u d a y ü z le r c e k ı s ­
s a d a n b ir in i , o n l a r ı n t a b a ş l a n g ı ç t a n g ü n ü m ü z e k a d a r n e y le -
d ik le r i n i h a ş m e t m e a p l a r ı n ı n y ü k s e k g ö r ü ş ü n e m a l u m o l m a ­
sı iç in a r z e d e c e ğ im . A l l a h e n iy isin i b ilir .

269
 Kırk Beşin ci Fasıl

M ezdek ’in Z uh uru, Mezhebinin Niteliği ve

Nûşirevân-ı A dil’in On u Katletm esine
Dairdir

M u a t t i l e m e z h e b in i c i h a n a ilk g e t i r e n , A c e m d i y a n n d a
N û ş i r e v â n - ı â d i l ’in b a b a s ı M e l i k K u b â d F î r û z d e v r in d e k e n ­
d i s i n e m û b e d - i m û b e d â n d e n e n M e z d e k b in B a m d â d â n n â m
b ir isi id i. E s a s m d a M e c u sî l e r i n d in in i t a h r i f e d i p d ü n y a d a y e ­
n i b ir a k ı m b a ş l a t m a k n i y e t in d e o l a n b u h e r i f ilm - i n ü c u m a
g a y e t le v â k ı f o l d u ğ u n d a n ö t ü r ü y ı l d ı z v e g e z e g e n le r i n h a r e ­
k e t le r in d e n k e n d i d e v r i n d e b i r i sin in ç ı k a c a ğ ı m ; M e c u sîl e r in ,
Y a h u d il e r i n v e H ı r i s t i y a n l a r ı n d in in i g e ç e r si z k ı la c a ğ ı n ı ö n e
s ü r d ü . D ü ş ü n c e l e r i n i s a h t e m u c iz e le r , y a l a n l a r v e z o r b a l ı k l a
h a l k a k a b u l e t t ir ip k ı y a m e t e k a d a r s ü r e c e k b i r d in o r t a y a
k o y a c a k k işi n in k e n d i s i o l d u ğ u n a h e v e s e d e r e k h a l k a t e b l i ğ ­
d e b u l u n u p b u y e n i d in i t e m e l l e n d ir m e n i n d e r d in e d ü şt ü .
B ü t ü n b ü y ü k l e r in n e z d i n d e i t i b a r m m v e m ü k e m m e l b i r p a ­
y e si n in o l d u ğ u n u g ö r ü n c e k e n d is in i b u iş iç in p e k u y g u n b u l ­
d u . Z ir a p e y g a m b e r lik id d ia sın d a b u lu n m a z d a n e v v e l k e n d i­
si n d e n h iç fu z u l i b i r l a f i şi t m iş lik le r i y o k id i. B u n u n ü z e r i n e ,
“ Z e r d ü ş t ’ü n v a z e t t iğ i T a n r ı ’n ın b u y r u k l a r m ı h a k k ı y l a y e r i n e
g e t i r m e d ik le r in d e n ö t ü r ü b e n i y o ll a d ı la r . T ı p k ı b i r k a ç d e f a
M u s a ’n ın g e t i r m i ş o l d u ğ u T e v r a t ’m e m ir l e r i n e m u g a y i r d a v ­

271
 N iz am ü ’l-M ü lk

r a n ı p o n l a r ı ic r a e t m e d ik le r i v a k i t , a r a l a r ı n d a o l u ş a n n i f a k ı
b e r t a r a f e t m e k v e T e v r a t ’ın h ü k ü m le r in i t a z e l e m e k v e o n l a r ı
d o ğ r u y o l a g e t i r m e k iç in T a n r ı a z z e v e c e lle n in B e n î İ s r a i l ’e
M u s a ’y ı g ö n d e r m e s i g i b i h a l k ı h a k d o ğ r u y o l a se v k e t m e k v e
Z e r d ü ş t ’ü n d i n in in h ü k ü m le r in i t a z e l e m e m iç in ş i m d i T a n r ı
b e n i y o l l a m ı ş b u l u n m a k t a d ı r .”
K u b â d , b u sö z le r i işi t t iğ in in e r t e si g ü n ü , ile r i g e le n le r i v e
m û b e d le r i h u z u r u n a e m r e d e r e k h e r k e sin h u z u r u n d a M e z -
d e k ’e : “ G e l b a k a y ı m , p e y g a m b e r l i k d a v a s ı g ü d ü y ö r m ü ş s ü n ,
d e lilin v e m u c i z e n v a r m ı ? ” d e d i.
M e z d e k : “ E v e t , b e n Z e r d ü ş t ’ü n g e t i r m i ş b u l u n d u ğ u , d ü ş ­
m a n l a r t a r a f ı n d a n t a h r i f e d i lm iş , t ö h m e t a l t ı n d a b ı r a k ı lm ı ş
d in i ısla h v e ş u a n d a e d a e d ile n k i t a b ı n y a n lı ş y o r u m l a d ı ğ ı n ı
iş a r e t e t m e k g a y e si y le g e l d i m . ”
K u b â d : “ P e k â lâ , m u c iz e n n e d ir ?”
M e z d e k : “ M u c i z e m , T a n r ı a z z e c e lle y e a t e ş e e m r e t m e si
iç in n i y a z e d e r e k b e n i m p e y g a m b e r l i ğ i m e ş a h i t o l su n d iy e
ş a h v e b e r a b e r i n d e k i le r in k u l a k l a r ı y l a işi t e b il e c e k le r i b i r ş e ­
k il d e k ı b l e n i z k ıl d ı ğ ı n ı z a t e ş i d ile g e t i r m e k t ir ;”
K u b â t : “ E y İ r a n t o p r a k l a r ı n ı n m û b e d v e ile r i g e le n le r i,
b u h u s u s t a si z in k a n a a t i n i z n e d i r ? ” d i y e s o r d u .
M û b e d l e r : “ E v v e le m ir d e b u a d a m Z e r d ü ş t ’e t e r s d ü ş m e ­
y e r e k b iz i k e n d i ö z d i n im iz e v e k i t a b ı m ı z a d a v e t e t m e k t e d ir .
K i t a b ı m ı z d a o a n l a m a g e le b il e c e k k e l a m l a r b u lu n m a k t a d ı r .
H e r b ir s ö z ü h e r m û b e d v e â li m e k e n d in e g ö r e t e fs ir e t t iğ in ­
d e n ö t ü r ü b u a d a m ı n y o r u m u b e lk i d e d a h a â l â v e şe r h i d a ­
h a m a n id a r d ı r . A m a ş u si z in il a h ın ız o l a n a t e ş i k o n u ş t u r u ­
r u m d e m e m e se le si h a y r e t e şa y a n d ır . A t e şi k o n u ş t u r m a k in ­
s a n ı n y a p a c a ğ ı b ir iş d e ğ ild ir , n ih a y e t in d e m e l ik d a h a iy isin i
b i l i r !” d e d ile r .
K u b â d M e z d e k ’e : “ Se n e ğ e r a t e şi d i le g e t i r e b il ir se n se n in
p e y g a m b e r o l d u ğ u n a ş e h a d e t e d e c e ğ i m .” d e d i.
M e z d e k : “ Şa h , b e n im d u a l a r ı m l a T a n r ı a z z e v e c e lle n in
a t e ş i d il e g e t i r m e si iç in m û b e d l e r v e b ü y ü k l e r le a t e şe g e d e y e

272
 Siy asetn am e

v a r m a m ı z iç in b i r z a m a n b e lir le sin . A r z u e d e r l e r se b u g ü n ,
h a t t a h e m e n ş i m d i b u m u c i z e m i g ö s t e r e y i m .” d i y e r e k m e l ik i
b e r a b e r i n d e k i le r le h e m e n e r t e si g ü n a t e şg e d e y e g e lm e le r i n e
i k n a e d i p n e o l a c a ğ ı m b e k le m e y e k o y u l d u .
A y n ı g e c e M e z d e k h a lk ı a l d a t m a k iç in b i r o y u n y a p t ı.
A t e şg e d e n in a r k a s m d a b ir y o l a ç a r a k b ir isi n i g ö r e v l e n d ir ip
g ü n e ş b a t ı n c a o r a y a g e ç m e sin i v e M e z d e k ’in d e d ik le r in i t e k ­
r a r e t m e si n i sö y le d i: “ B e n y ü k s e k se sle T a n r ı ’n ın a d ı n ı se s ­
le n d i r d iğ im d e se n d e a t e şin o y a k a s ı n d a n , ‘T a n n ’y a t a p a n
İ r a n l ı la r m ik i c i h a n d a k u r t u l u ş a e r m e le r i v e se l a m e t i M e z ­
d e k ’in s ö z ü n e k u l a k v e r i p o n u ic r a e t m e k t e d i r ’ d iy e a v a z ı n
ç ı k t ı ğ ı k a d a r b a ğ ı r .” d e d i.
B u n u n ü z e r i n e K u b â d v e b e r a b e r i n d e k i le r e r t e si g ü n a t e ş-
g e d e d e h a z ı r b u lu n d u la r . M e z d e k d e g e le r e k a t e şg e d e n in b ir
k ö ş e s i n e g e ç i p d in e l e r e k y ü k s e k se s le T a n r ı ’y a y a l v a r d ı , Z e r ­
d ü ş t ’ü h a m d ü s e n a e y le d ik t e n s o n r a se s siz l iğ e b ü r ü n d ü . A t e ş-
g e d e d e k i h e r k e s n e d u y a c a k l a r ı n a m e r a k iç in d e k u l a k k e si l­
m iş l e r d i. D e r k e n a n sı z ı n a t e ş i n a r a s ı n d a n m e l i k , m û b e d v e
o r a d a b u l u n a n h e r k e s n i d a y ı d u y u n c a h a y r e t le r iç in d e k a l d ı ­
la r . K u b â d o s s a a t g ö n l ü n d e n M e z d e k ’e im a n e t m e y i g e ç i r e ­
r e k a t e ş g e d e d e n a y r ı ld ı. O g ü n d e n s o n r a K u b â d g ü n b e g ü n
M e z d e k ’i k e n d is in e d ah a da y a k la şt ır m a k t a y d ı. N ih a y e t
M e z d e k ’e i m a n ı p e r ç in le şt ik t e n s o n r a o n a a l t ı n d a n b ir k ü r ­
s ü ih s a n e d e r e k s a r a y d a k i t a h t ı n ı n y a k ı n m a k o n d u r m a l a r ı m
e m r e t t i. D i v a n k u r u l d u ğ u n d a K u b â d t a h t ı n d a , M e z d e k a lt ın
k ü r s ü s ü n e k u r u l m a k t a y d ı . Ç o k z a m a n M e l i k K u b â d ’d a n
d a h a ü st t e y d i ; h a l k ı n b i r k ı s m ı şa h ı n t e v e c c ü h ü n d e n , b ir k ı s ­
m ı M e z d e k ’e o l a n m u h a b b e t i n d e n ö t ü r ü , b ir k ı s m ı d a h ü ­
k ü m d a r l a t e r s d ü ş m e m e k iç in M e z d e k ’in m e z h e b in e k a t ı l ­
m a k t a y d ı . H a l k ü c r a v i la y e t le r d e n v e k ü ç ü k k a s a b a l a r d a n
g e l e r e k a le n e n y a h u t g i z l i d e n o n a i m a n e t m e k t e y d i . O r d u ­
n u n ö n d e g e le n e n le r i K u b â d ’a u y m u ş o l m a k iç in M e z d e k ’in
d a v e t i n e ic a b e t e t m iş g i b i y a p ı y o r l a r , m û b e d l e r ise h i ç o r a L
o lm u y o r , m e v z u n u n n e r e y e v a r a c a ğ ın a b a k ıy o r la r d ı.

273
 N iz am ü ’l-M ülk

M e z d e k p a d i ş a h ı n v e h a lk ın ç o ğ u n u n iy id e n iy iy e m e z h e ­
b in e i m a n e t m iş o l d u ğ u n u g ö r ü n c e h e r k e sin m a h n ı k a m u y a
a ç a r a k ; “ H a l k t a m a l m ü l k v e a l t ın h u s u s l a r ı n d a m ü lk iy e t o l ­
m a z , h e r k e s i n m a l ı b ir b i r in e m u b a h t ı r . T a n n ’n m b ü t ü n k u l ­
la r ı A d e m ’in ç o c u k l a r ı o l d u ğ u n d a n h iç k i m s e b ir işt e y o k ­
lu k t a n ö t ü r ü s ı k ı n t ı la r a d ü şm e s i n d i y e b ir şe y e ih t i y a ç d u y ­
d u ğ u n d a y e k d iğ e r in in m a l ın ı h a r c a y a b i lm e l id ir . Z i r a h e r k e s
e şit t ir .” d e d i. B u fik ir le r K u b â d v e M e z d e k ’e i m a n e d e n t o p ­
l u l u ğ a m a k u l g e lin c e m a l ı o r t a k k u l l a n m a y a r a z ı o l a r a k m a l ­
la r ı m u b a h k ıld ıla r . B u n u n ü z e r in e M e z d e k : “ K a n l a r ı n ı z d a
m a l l a r ı n ı z g i b i o l d u ğ u iç in o n l a r d a o r t a k p a y l a ş ı l ı p y e k d iğ e -
r e h e l a l o l m a l ı , k i m i n c a n ı b ir k a d ı n ı a r z u l a r ise k e n d is in e e n ­
g e l o l u n m a m a l ı d ı r . Z i r a h i ç k im se şe h v e t v e se r v e t t e n m a h ­
r u m , şe v k v e a r z u s u k u r s a ğ ı n d a k a l m a s ı n d i y e d in im iz d e k ı s ­
k a n ç l ı ğ a v e m ü s a m a h a s ı z l ı ğ a y e r y o k t u r .” d e d i.
H e r k e s i n m a l v e k a d ı n la r ı n ı n b ir b i r l e r in e m u b a h o l u ş u
a şa ğ ı t a b a k a d a n in sa n la r m o n k a t d a h a fa z la h o şu n a g id e r e k
M e z d e k ’in m e z h e b in e a k ı n a k m g i r m e y e b a şl a d ı l a r . B u n u n
ü z e r i n e M e z d e k ş ö y le b ir k a n u n k o y d u : “ B i r k işi e v in d e 2 0
k işiy i a ğ ı r l a m ı ş s a , o n l a r a e k m e k , e t , ş a r a p i k r a m e d i p ç a l g ı ­
c ı h a z ır la m a l ıd ır . Z i y a f e t t e n s o n r a , k o n u k l a r ı n t e k t e k k a l k a ­
r a k e v sa h ib in i n k a r ı s ı y l a c in se l il iş k id e b u l u n m a s ı n d a b ir
m a h s u r y o k t u r .” H a t t a r a st g e l e b i r e v e g i d i p b a ş k a b ir isin in
k a r ı s ı y l a c in s e l m ü n a s e b e t t e b u l u n m a y ı a r z u e d e n b i r k iş i
k ü l a h ı n ı ç ı k a r ı p e v in k a p ı s ı n a a s m a s ı ; e v sa h i b i n i n k o c a s ı d a
e v e g e li p k a p ı d a a s ı l ı b u l u n a n k ü l a h ı g ö r ü n c e e v in m e ş g u l o l ­
d u ğ u n u g ö r e r e k iş s o n a e r in c e y e k a d a r d ö n m e m e s i â d e t h a ­
lin e g e lm işt i.
B u n u n ü z e r in e N û ş i r e v â n m û b e d le r e g i z l ic e b ir is in i y o l l a ­
y a r a k o n l a r a : “ E n a z ı n d a n siz ş u s a p k ı n m e z h e b e g ir m e d in iz
d e ğ il m i.^ ”
M û b e d l e r : “ H a y ı r .” d e d ile r .
N û ş i r e v â n : “ A ğ z ı n ı z ı n e d e n b ı ç a k a ç m ı y o r p e k i! B u h u ­
s u s t a b u k ö p e ğ e l a f e d i p b a b a m a n e d e n t u t t u ğ u b u y o l u n ip e

274
 Siy asetn am e

s a p a g e lm e z b ir y o l o l d u ğ u , y a l a n d o la n la r , sa h t e k â r l ı k l a r v e
h a y â s ı z l ı k l a r l a k e n d is in in d ü m e n su y u n a g i t t i ğ i y ö n ü n d e n a ­
s i h a t t e b u lu n m a z sı n ı z ? B u h e r ifin ç ı k a r d ı ğ ı m e z h e p t e m a l l a r
v e k a d ı n l a n m u b a h s a y ı p h a l k m m a h r e m i n i ç i ğ n e m e si so n u -
c u n ic e a h l a k s ı z l ı k l a r b a ş g ö st e r e c e k t ir . B ö y l e c e a v a m h a l k a
g a l i p g e le r e k o n la r ı d o ğ r u y o l d a n ç ı k a r d ı . E n a z ı n d a n t ü m
b u n la r ı n e y e v e k i m e d a y a n a r a k y a p t ı ğ ı n ı b ü s b ü t ü n i f a d e e t ­
sin . S ö z d e b ir m u c i z e g ö s t e r m i ş t i r ; k a l d ı k i a t e ş k o n u ş m a z .
Y a l a n k o n u ş m a k t a d ı r . Si z b ü y ü k l e r b u şe k il d e s u s m a y a d e ­
vam e d e r s e n i z m a l l a r ı n ı z v e k a n l a r ı n ı z e l in iz d e n g i d e c e k ;
m e m le k e t , d e v le t v e h a n e d a n ı k ö k t e n y ık ıld ı s a y ı n , b a b a m ı n
a k ı l sa ğ l ı ğ ı b o z u l m u ş v e t e d a v iy e ih t i y a c ı v a r d ır . S o n u ç o l a ­
r a k k a l k ı n v e b a b a m ı n h u z u r u n a v a r a r a k o n u v a z iy e t t e n h a ­
b e r d a r k ı lıp n a s i h a t t e b u lu n u n . M e z d e k ile d e m ü n a z a r a y a
g i r e r e k h a n g i k a n ı t l a r ı ile r i s ü r d ü ğ ü n e b a k ı n ı z . ”
Bu d u r u r r i N û ş i r e v â n ’ı k a r a k ara d ü şü n d ü r m e k t e y d i .
N û ş i r e v â n b ü y ü k l e r e v e ile r i g e le n le r e ş u m i n v a l d e h a b e r l e r
i l e t i y o r d u : “ K e n d i v e m e m l e k e t m e s e le le r i n d e n e y i n f a y d a l ı
n e y in z a r a r lı o ld u ğ u n u a y ır t e d e m e y e ce k d e r e c e d e b a b a m a
fa s i d s e v d a g a l e b e ç a lm ı şt ır . B u k ö p e ğ i n sö z le r i n e k u l a k v e ­
r ip u y g u l a m a m a s ı iç in t e d a v i y o l l a r ı n a b a k ı l m a s ı g e r e k m e k ­
t e d ir . Y a r ı n ç o k g e ç o l a c a ğ ı n d a n d o l a y ı d i n i t e m e ls iz , d e v a m ­
sı z v e il e r t u t a r y a n ı o l m a y a n b a b a m ı n y o l u n a siz d a h i k a n ­

m a y a sın ız .”
N û ş i r e v â n ’ın b u s ö z le r i n i d u y a n b ü y ü k l e r k o r k u y a k a p ı l ­
d ıla r . M e z d e k ’in m e z h e b in e g i r m e e ğ ili m i g ö s t e r e n b ir k ı sm ı
d a N û ş i r e v â n ’ın sö z l e r i ü z e r in e b u n i y e t le r i n d e n h e m e n v a z ­
g e ç e r e k : “ B a k a l ı m , M e z d e k ’in s o n u n e r e y e v a r a c a k ? N û şi r e -
v â n ’m d a n e y e d a y a n a r a k k o n u ş t u ğ u n u b i r g ö r e l i m . ” d e d i ­
ler. N û ş i r e v â n b u n l a r ı s ö y le d iğ i v a k i t h e n ü z o n b e şin d e , s o n
d e r e c e a k ı ll ı v e z e k i b ir ç o c u k t u .
B u n u n ü z e r in e m û b e d l e r K u b â d ’ın h u z u r u n a ç ı k m a k a ­
r a n a l a r a k : “ E fe n d i m iz , M e z d e k ’in o r t a y a k o y d u ğ u şe y le r i
n e  d e m z a m a n ı n d a n b u y a n a h e r h a n g i b i r t a r ih t e o k u d u k

275
 'H iz am ii’l-M ülk

n e d e Ş a m d i y a r ı n d a n z u h u r e t m iş p e y g a m b e r l e r d e n b ö y le si
b ir şe y işit t ik . B i z b u d i n i k a b u l e t m i y o r u z .” d e d ile r .
K u b â d : “ B e n a n l a m a m , M e z d e k ’le k o n u ş u n d a n a sı l i s ­
p a t e d e c e ğ in i g ö r ü n . ”
M e z d e k ’i d a v e t e d e r e k : “ O r t a y a k o y d u ğ u n d in e d a i r d e ­
lilin n e d i r ?” d i y e so r d u l a r .
M e z d e k : “ Bö y le b u y u r m u şt u r Z e r d ü şt ! V e d a h i k it a b ı­
m ı z d a d a b u şe k il d e d ir . S ı r a d a n i n s a n l a r o n u t e fs ir e d e m e z ­
ler . B a n a g ü v e n m i y o r s a n ı z a t e şe s o r u n u z . ” d e d i. İ k in c i d e f a
a t e şg e d e y e v a r a r a k a t e şe s o r d u k l a r ı n d a a t e şin a r a sın d a n
şö y l e b ir se s g e ld i: “ M e z d e k n e d i y o r s a ö y le d ir .”
E r t e si g ü n N û ş i r e v â n ’a g e le r e k o l a n b it e n i a n la t t ıla r . N û -
şi r e v â n s a h i p o l d u ğ u a k ı l v e z e k â d a n d o l a y ı şö y le d e d i: “ B u
k ö p e k b ir d o l a p ç e v i r e r e k işle r in i y ü r ü t ü y o r ; ö t e y a n d a n h a l ­
k ı s a p t ı r m a d a k i v e m e z h e b in i y a y m a d a k i b a ş a n s ı n m se b e b i,
k a d ı n v e m a l ı n k a m u y a m u b a h o l m a s ı m e s e le le r i h a r i ç , M e ­
c u s îl ik ö ğ r e t is in e o l a n b e n z e r liğ in d e y a t ı y o r .”
B u sö z l e r i n ü z e r in d e n b i r y ıl g e ç i n c e K u b â d v e M e z d e k
a r a s ı n d a şö y l e b ir k o n u ş m a c e r e y a n e t t i.
M e z d e k K u b â d ’a : “ E ğ e r N ü ş i r e v â n k a b u l e d i p k ö s t e k o l ­
m a sa y d ı v e m ü sa a d e b u y u r sa y d ı, h a lk b u m e z h e b e d a h a fa z ­
l a ilgi g ö s t e r i r d i . ” d e y iv e r d i .
K u b â d : “ N û ş i r e v â n ’m b u m e z h e b i k a b u l e t m e d i ğ in i m i
s ö y l ü y o r s u n ? ” d e d i.
M e z d e k : “ E v e t . ” d e d i.
K u b â d N û ş i r e v â n ’ın h u z u r a g e t i r i l m e si n i e m r e t t i. N ü şi r e -
v â n h u z u r a g e ld iğ in d e K u b â d : “ Se n M e z d e k ’in m e z h e b in i
k a b u l e t m i y o r m u s u n ? ” d e d i.
N ü ş i r e v â n : “ A l l a h ’a h a m d o l s u n k i k a b u l e t m i y o r u m .”
d e d i.
K u b â d se b e b in i s o r u n c a , N ü ş i r e v â n : “ S a h t e k â r v e h il e ­
b a z o l d u ğ u n d a n ö t ü r ü . ” d e d i.
K u b â d : “ H a n g i h ile b a z lığ ın d a n b a h se d iy o r su n . A t e şi k o ­
n u ş t u r d u . ” d e d i.

276
 Siy asetn an ıe

N û ş i r e v â n : “ D ö r t u n s u r d e d i k l e r i d ö r t şe y v a r d ı r . B u n ­
la r , s u , a t e ş , t o p r a k v e h a v a d ı r . B u n l a r ı n d ö r d ü ö z d e b ir d ir .
M a d e m k i a t e şi k o n u şt u r d u ğ u n u id d ia e d iy o r ö n c e su y u ,
t o p r a ğ ı, h a v a y ı d a k o n u şt u r su n d a b en d e o n a im a n e d e ­
y i m . ” d e d i.
K u b â d ; “ M a l v e k a d ı n ı n h e r ik isi d e m u b a h t ı r d i y o r s a
k e n d i k a f a s ı n d a n d e ğ il, n e s ö y l ü y o r s a b iz im ö z k it a b ı m ı z d a n
sö y l ü y o r .” d e d i.
N û ş i r e v â n : “ B u n c a y ıl d ır k i m se k i t a b ı m a l v e k a d ı n ın k a ­
m u y a m u b a h o l d u ğ u y o l u n d a t e fs ir e t m e m işt ir . D i n , se r v e t
v e k a d ı n ı n m u h a f a z a s ı iç in v a r d ır . B u n la r ı n h e r ik is i k a m u y a
m u b a h k ı lı n d ı ğ ı n d a i n s a n o ğ l u v e o t l a y ı p ç ift le şe n e şe k l e ^ y a ­
b a n i h a y v a n l a r a r a s ı n d a f a r k k a lk a r . B u n l a r a k ı ll ı a d a m ı n
e d e c e ğ i l a f l a r d e ğ il d ir .”
K u b â d ; “ P e k â l â b a n a , y a n i b a b a n a n a s ı l m u h a l e fe t e d e r ­
s i n ? ” d e d i.
N û şir e v â n : “ B u n u se n d e n ö ğ r e n d im . Y o k sa b u n u y a p a ­
c a k a d a m d e ğ il i m z i r a se n in d e b a b a n a m u h a l e fe t e y le d iğ in e
ş a h i t o l u n c a b e n d e s a n a k a r ş ı g e ld im . Se n M e z d e k ’in d i n in ­
d e n v a z g e ç b e n d e s a n a m u h a l e f e t t e n .”
M e z d e k K u b â d ’a : “ N û ş i r e v â n b ir k a r a r a v a r s ı n . B ir d e l i­
li v a r s a g e t i r ip y a i s p a t e d e r e k b iz i r e d d e t s in y a h u t i m a n e d e ­
r e k m e z h e b im iz e g i r s i n . ” d e d i.
M e l i k k a r a r ı n ı ş u ş e k il d e v e r d i v e N û ş i r e v â n ’a : “ Y a b u
m e z h e b i k a b u l e d e r s in y a h u t d iğ e r le r i n e b ir d e r s v e ib r e t o l ­
m a s ı iç in se n i c e z a y a ç a r p t ı r ı r ı m !” d e d i.
N û ş i r e v â n b a b a s ı n a : “ B a n a y a b ir d e lil y a h u t M e z d e k ’e
h a d d i n i b il d ir e c e k b ir in i b u l u p g e t i r m e m iç in 4 0 g ü n m ü h l e t
v e r i n i z .” d e d i.
K u b â d : “ U y g u n d u r .” d e d i k t e n s o n r a , 4 0 g ü n s o n r a b u ­
l u ş m a k ü z e r e a y r ıld ıla r .
N û şir e v â n b a b a sm ın y a n ın d a n d ö n ü n c e z a m a n k a y b e t ­
m e d e n , F a r s d i y a r ı n d a y a ş a m a k t a o l a n a il a m e - i c ih a n b ir
m û b e d e m ü m k ü n o l d u ğ u n c a e n k ı s a sü r e d e g e lm e si n i, k e n ­

277
 N iz am ü 'l- M ü lk

d is i, M e z d e k v e b a b a s ı a r a s ı n d a o l a n b i t e n l e r i a n l a t a n b ir
m e k t u b u b ir k â s ı d l a y o ll a d ı .
N û ş i r e v â n ’a v e r ile n 4 0 g ü n l ü k m ü h l e t d o l u n c a K u b â d
t a h t a g e ç e r e k M e z d e k ’in d e i ş t i r a k e t t iğ i b i r m e c li s k u r d u k ­
t a n s o n r a N û ş i r e v â n ’m h u z u r a g e t i r i l m e si n i e m r e t t i . N û ş i r e -
v â n ’ı g e t i r d ik l e r in d e M e z d e k K u b â d ’a : “ S o r b a k a h m , n e le r
sö y le y e c e k .? K e n d i si n e t a n ı n m ı ş 4 0 g ü n l ü k sü r e d e d o l m u ş
b u l u n m a k t a . H a l i h a z ı r d a e t e ğ in d e n e le r v a r m ı ş sö y le d e
d ö k s ü n !” d e d i.
K u b â d N û ş i r e v â n ’a d ö n e r e k : “ K o n u ş b a k a l ı m !” d e d i.
N ü ş i r e v â n : “ M e s e l e ü z e r in d e h â l â m ü t a l a a e t m e k t e y i m .”
d e d i.
M e z d e k : “ İş m ü t a la a lık t a n ç ık m ış d u r u m d a . O n a g e r e k ­
li c e z a n e y se v e r il m e li d ir .”
K u b â d se s e t m e d i . M e z d e k o n u t u t u k l a m a l a r ı iç in i şa r e t
v e r i p g ö r e v l il e r N û ş i r e v â n ’ı y a k a l a m a y a k a l k ı n c a , N û ş i r e -
v â n b a b a s ı n a : “ B u n e a c e l e b ö y le ? D a h a b a n a t a n ı n a n sü r e
d o lm a m ı şt ı r . K ı r k m c ı o l a n b u g ü n d e g e ç i p y a r ı n b i r g e lsin , o
z a m a n ist e d iğ in iz i y a p a r s ı n ı z . ” d e d i. S i p a h - s â l â r l a r v e m û -
b e d l e r d e N û ş i r e v â n ’a , “ D o ğ r u sö y l ü y o r .” d iy e a r k a ç ı k ı n c a
K u b â d : “ B u g ü n d e s a l ı n ı z .” d e d i. N û ş i r e v â n ’ı o g ü n se r b e st
b ır a k t ıla r .
K u b â d sa r a y d a n ç ık t ık t a n so n r a M e z d e k v e o r a d a b u lu ­
n an h a l k ’ m e c list e n d a ğ ıld ı. N ü şir e v â n ise d ön d ü ğü n d e
F a r s ’t a n ç a ğ ı r d ı ğ ı m û b e d sü r a t li b i r d e v e n in s ı r t m d a s o r a s o ­
r a N û ş i r e v â n ’m s a r a y m ı b u l d u . M û b e d d e v e s in d e n in e r e k
d e r h a l N û ş i r e v â n ’ın s a r a y ı n a g i r d i. H a d ı m ı ç a ğ ı r a r a k : “ Ç a ­
b u k N û ş i r e v â n ’a F a r s l ı m û b e d in g e ld iğ in i, o n u g ö r m e k is t e ­
d iğ in i b i ld ir .” d e d i. H a d ı m g e c i k m e d e n N û ş i r e v â n ’m h ü c r e ­
sin e v a r a r a k h a b e r v e r d i. N ü ş i r e v â n se v in ç iç in d e d ı şa r ı ç ı k a ­
r a k m û b e d i k u c a k l a d ı v e : “ E y m û b e d , b il k i b u g ü n ö l d ü m ö l ­
d ü m d i r i l d i m !” d i y e r e k o v a k t e d e ğ in o l a n b i t e n h e r şe y i m û -
b e d e b i r b ir a n la t t ı . M û b e d : “ İ ç in r a h a t o l su n , se n in s ö y l e d i k ­
le r in h a k i k a t i n , M e z d e k ’in k i le r ise y a l a n ı n t a k e n d isid ir . B e n

278
 Siy aset n am e

se n in a d ı n a M e z d e k ’e g e r e k e n k a r şı l ı ğ ı v e r e c e k , K u b â d ’ı d a
şim d iy e k a d a r y a p t ı k l a r ı n d a n p i ş m a n e d i p o n u d o ğ r u y o l a
f^ c t ir e c e ğim . M e z d e k ’in g e li şi m d e n h a b e r d a r o l m a s ı n d a n e v ­
v e l K u b â d ’ı g ö r m e m iç in b ir h a l ç a r e sin e b a k m . ” d e d i. N û ş i -
r e v â n ik in d id e n s o n r a b a b a s ı n ı n s a r a y ı n a g i d i p o n u o r a d a
g ö r d ü ğ ü n d e o n a : “ B a b a , M e z d e k ’e c e v a p v e r m e k ü z e r e m û -
b e d F a r s ’t a n g e lm iş b u l u n m a k t a d ı r . L â k i n M e z d e k ’in sö z l e r i ­
n i v e i d d ia la r ı n ı b ili p b i z z a t şa h ı n a ğ z ı n d a n d u y m a k iç in b u
g e c e siz in le b a ş b a ş a g ö r ü ş m e y i a r z u e d e r . O n d a n s o n r a h a ş-
m e t m e a p l a r ı m ü n a s i p g ö r d ü k l e r i n i b u y u r s u n l a n ” d e d i.
N ü şir e v â n e v in e d ö n d ü k t e n so n r a a k şa m le y in m übedi
b a b a s ı n ı n h u z u r u n a g ö t ü r d ü . M û b e d K u b â d ’a t a z i m d e b u ­
l u n d u k t a n s o n r a şa h ı n a t a l a r ı n a ö v g ü l e r y a ğ d ı r a r a k o n a :
“ M e z d e k ’in id d i a l a r ı sa f s a t a d ı r , b u iş o n a t e k l i f e d i lm iş d e ­
ğ i ld ir .” d e d i.
K u b â d : “ N a s ı l o l u r ? ” d e d i.
M û b e d : “ B e n d e n iz o n u g a y e t l e iy i t a n ır , b il g is in in n e d e ­
r e c e d e o l d u ğ u n d a n h a b e r d a r d ı r . D o ğ r u s u e v e t , y ı l d ı z ilm i
h u s u s u n d a n b i r t a k ı m b ilg ile r i v a r d ır . L â k i n v a r d ı ğ ı n e t ic e le r
sa fsa t a d ır . Y ıld ız la r ın K ır a n g e lm e l e r i b iz e M u h a m m e d u ’l
e m in n a m b ir in in p e y g a m b e r l i k d a v a s ı n d a b u l u n u p g a r i p b i r
k i t a p g e t i r e c e ğ in i, g ö k t e k i a y ı ik iy e y a r m a k g i b i o l a ğ a n ü s t ü
m u c iz e le r g ö st e r e r e k h a lk ı d o ğ r u y o la ç a ğ ır a c a ğ ın ı, Z e r d ü şt -
lü ğ ü v e t ü m d in le r i g e ç e r si z k ı l a r a k t e r t e m iz b i r d i n v e ö ğ r e ­
t i g e t i r e c e ğ in i, in s a n l a r ı c e n n e t le m ü jd e l e y ip c e h e n n e m le k o r ­
k u t a c a ğ ı n ı , m a l l a n v e n a m u s u şe r i a t ın ın h ü k m ü n c e m u h a f a ­
z a e d e c e ğ in i, ş e y t a n d a n k a ç ı n ı p m e l e ğ e s ı ğ ı n a c a ğ ı n ı , a t e ş g e -
d e v e p u t h a n e le r i a l a ş a ğ ı e d e c e ğ i n i v e g e t i r d iğ i y e n i d in in
d ö r t b u c a ğ a u l a ş ı p k ı y a m e t e k a d a r sü r e c e ğ in i, y e r le r in v e
g ö k l e r i n o n u n p e y g a m b e r l i ğ i n e şe h a d e t e d e c e ğ i n i v e g e lm e ­
sin in ç o k y a k ı n o l d u ğ u n u h a b e r v e r m e k t e d i r . B u M e z d e k d e
s ö z e k o n u e d il e n k işin in k e n d i s i o l d u ğ u z e h a b ı n a k a p ı l m ı ş ­
t ır . B i r d e f a b u m e z k û r k i ş i A c e m d e n d e ğ i l A r a p t a n ç ı k a c a k ­
t ı r ; M e z d e k ise P a r s t a n d ı r v e Z e r d ü ş t o l u p h a l k ı a t e şp e r e st -

279
 N iz am ü ’l- M ü lk

lik t e n d e s a k ı n d ı r m a m a k t a v e Z e r d ü ş t d in in i r e d d e t m e m e k ­
t e ; Z e r d ü ş t l ü k t e n d e m v u r m a k t a , Z e r d ü ş t l ü ğ ü t e şv ik e t m e k ­
t e d ir . K ı r a n d a g e ç e n k işi k im se n in h a r e m i n in ç iğ n e n m e s in e
g ö z y u m m a m a k t a d ı r v e o n u n d i n in d e h e r h a n g i b i r k im se n in
m a l m d a n b ir b u ğ d a y t a n e si a ğ ı r l ı ğ m c a h a k s ı z y e r e b ir şe y
a l a n k im se n in e lle r i k e sil m e y e m ü s t e h a k o l a c a k t ı r . M e z d e k
ise b u n l a r m h i ç b ir in i y e r in e g e t i r m e m e k t e , b i l a k i s h e r k e s i n
m a l ı m y e k d iğ e r in e m u b a h k ı lm a k t a d ı r . O l k iş iy e g ö k l e r d e n
v a h iy in e c e k v e o l k iş i b ü y ü k m e l e k le k o n u ş a c a k t ı r . M e z d e k
ise a t e şl e k o n u ş t u ğ u n u ile r i sü r m e k t e d ir : O l k işiy e g ö k l e r d e n
k i t a p in e c e k t ir . A sl ı a s t a r ı o l m a y a n M e z d e k ’in m e z h e b i p a ­
y i d a r k a lm a y a c a k t ı r . B e n y a r ı n o n u h ü k ü m d a r ı n v e b ü y ü k ­
le r in ö n ü n d e r e z il r ü s v a e d i p t u t t u ğ u y o l u n b a t ı l o l d u ğ u n u
o n a k a n ı t l a y a c a ğ ı m . Se n in k i sr a l ı k v e p a d i şa h l ı ğ ı n ı y o k e d e ­
r e k , se n i b a y a ğ ı i n s a n l a r se v iy e sin e d ü ş ü r ü p h â z in e le r in i y a ğ ­
m a l a m a p e ş i n d e d i r .” d e d i.
M ü b e d ’in b u e t k ile y ic i sö z le r i K u b â d ’ın g a y e t l e h o ş u n a
g i d in c e M e z d e k ’e k a r ş ı d ü şü n c e l e r i d e ğ iş t i.
D a h a s o n r a , e r t e si g ü n K u b â d s a r a y a g e le r e k M e z d e k ’i
ç a ğ ı r d ı . M e z d e k h u z u r a g e le r e k a l t ın k ü r s ü s ü n e k u r u l d u .
N û şir e v â n t a h t ın h e m e n ö n ü n d e y e r in i a ld ı. O r a d a b u lu n a n
m û b e d , M e z d e k ’e ; “ Se n m i s o r a c a k s m y o k s a b e n rn i.^” d e d i.
M e z d e k ; “ M û b e d s o r s u n . ” d e d i.
M û b e d : “ M a d e m k i s o r a n se n v e c e v a p v e r e n b e n o l a c a ­
ğ ı m , b u y u r se n b u r a y a g e l, b e n d e t a h t a g e ç e y i m .” d e d i. N e
d iy e c e ğ in i ş a ş ı r a n M e z d e k : “ B a n a b u m a k a m ı se n d e ğ il K u -
b â d ’ın k e n d is i ih sa n e t m işt i r .”
M û b e d : “ H a y h a y , ş u h a ld e se n m i s o r a c a k s m y o k s a b e n
m i so r a y ım .^ ” d e d i.
M e z d e k : “ Se n s o r b e n c e v a p v e r e y i m .” d e d i.
F a r s h m û b e d : “ Se r v e t i k a m u y a m u b a h y a p m ı ş s ı n . İ n sa n ­
la r r ib a t , k ö p r ü g i b i h a y ı r h a s e n a t ı a h ir e t t e b ir m ü k â f a t a
e r iş m e k iç in y a p a r l a r , d e ğ il m i.>” d e d i.
M e z d e k : “ E v e t .” d e d i.

280
 Siy aset n am e

M û b e d : “ P e k i se r v e t i n s a n l a r a r a s ı n d a o r t a k o l u n c a b ir
l ı a y ı r d a b u l u n d u k l a r ı n d a b u n u n se v a b ı k im e y a z ı l ı r ? ” d iy e
so r d u .
M e z d e k b u so r u k a r şın d a su sm a k z o r u n d a k a ld ı.
M û b e d : “ D i ğ e r y a n d a n k a d ı n l a r ı d a m u b a h k ı lm ı şsı n . 2 0
e r k e k l e c in se l ilişk iy e g i r m e s i s o n u c u h â m il e k a l a n k a d ı n ç o ­
cu ğu n u d o ğu r d u ğu n d a b u çocu ğu n b a b a s ı sö y l e b a k a l ı m
k im o l a c a k t ı r ? ” d iy e s o r d u .
M e z d e k b u s o r u l a r k a r ş ı s ı n d a t e r le m e k t e y d i. M û b e d d e ­
v a m e d e r e k : “ M a l l a r ı , k a d ı n l a r ı v e n e sli b ü s b ü t ü n t a h r i p p e ­
şin d e sin . Şu t a h t a k u r u l m u ş m e l ik , M e l i k F i r u z ’u n o ğ lu d u r .
H ü k ü m d a r l ı k k e n d is in e t ı p k ı p e d e r in e t e v a r ü s e t t i ğ i g i b i b a ­
b a s ı n d a n m i r a s k a lm ışt ır . Ş u h a ld e 2 0 k i ş i b u h ü k ü m d a r ı n
k a r ı s ı y l a b ir lik t e o l u r s a d o ğ a c a k ç o c u k h a n g is in e n is p e t e d i ­
lir, n e d i y o r s u n , o ç o c u ğ u n sa h i b i k i m o l u r ? B u d u r u m d a n e ­
si l k e s i l m i ş o l m a z m ı ? N e s i l k e si l in c e h ü k ü m d a r l ı k h a k k ı b u
h a n e d a n ı n e l in d e ç ı k m a z m ı ? Ü s t ü n v e a ş a ğ ı d u r u m d a o l m a ,
z e n g in li ğ e v e f a k ir li ğ e b a ğ lı d ır . B ü y ü k v e k ü ç ü ğ ü n y e r le r in in
b e lli o l m a s ı iç in b ir fa k i r i n is t e r ist e m e z z e n g in b ir isi n in h iz ­
m e t in d e b u lu n m a sı ic a p ed er . O y sa m a l k a m u y a m u b a h k ı­
l ı n d ı ğ ı n d a c i h a n d a b ü y ü k k ü ç ü k t e n f a r k e d i le m e y ip b a y a ğ ı
b i r i n s a n p a d i ş a h a e şi t k o n u m a ge ç e r . B ö y l e c e p a d i ş a h h ğ ı n
b i r m a n a s ı k a l m a y a r a k h ü k ü m d a r l ı k y a s a s ı g e ç e r si z h a l e g e ­
lir. İ m d i se n şa h lı ğ ı A c e m d e n a l m a y a v e c ih a n ı k a r ı ş t ı r m a y a
m ı g e l d i n ? ” d e d i.
B u sö z l e r ü z e r in e M e z d e k ö y le c e k a l a k a l a r a k n e c e v a p
v e r e c e ğ in i ş a ş ı r d ı . A h a l i d e M e z d e k ’in s u s p u s o l m a s ı n a so n
d e r e c e şa ş ı r m ı şt ı . K u b â d M e z d e k ’e : “ K a r ş ı l ı k v e r !” d e d i.
M e z d e k : “ O n u n k a r ş ı l ı ğ ı h e m e n ş i m d i k e ll e s in i g ö v d e s i n ­
d e n a y ı r m a k t ı r .” d e d i.
K u b â d : “ Y o k y e r e , d e l il o l m a k s ı z ı n b i r k i m se n i n b o y n u ­
n u v u r m a k o l m a z . ” d e d i.
M e z d e k ; “ P e k â l â , ö y l e y se a t e ş e s o r a y r a ı . B a k a l ı m a t e ş n e
d iy e c e k . Z i r a b e n k e n d i k a f a m d a n b ir ş e y s ö y l e m e m . ” d e d i.

281
 N iz am ü ’l-M ülk

N û ş i r e v â n iç in k a y g ı l a n a n h a l k b u s o r u v e y a n ı t l a r d a n
d o l a y ı g a y e t r a h a t l a d ı la r . M e z d e k ’in s a p k ı n c a b ir y o l t u t t u r ­
d u ğ u n u v e N û ş i r e v â n ’m c a n ı n a k a s t e t m iş o l d u ğ u n u b il iy o r ­
la r d ı. N û ş i r e v â n şi m d i l i k b u t e h l ik e d e n k u r t u l m u ş t u . M e z ­
d e k ’in , m û b e d i ö l d ü r m e e m r in i y e r i n e g e t i r m e y e n K u b â d ile
a r a s ı a ç ı lm ı şt ı . B u n u n ü z e r in e M e z d e k k e n d i k e n d in e : “ R a -
iy y e t v e t a r a f t a r l a r ı m l a a s k e r v e k ılı ç g ü c ü m z i y a d e si y l e a r t ­
m ışt ır . Ö n c e K u b â d ’ı o r t a d a n k a l d ı r ı p s o n r a s ı r a s ı y l a N û ş i ­
r e v â n v e d i ğ e r d ü ş m a n l a r ı m ı k ı lı ç t a n g e ç i r e c e ğ i m .” d e d i.
A t e ş in b u y u r a c a k l a r m a k u l a k v e r m e k iç in b i r e r t e si g ü n ü
a t e şg e d e d e t o p l a n m a k ü z e r e d a ğ ıld ıl a r .
M e z d e k g e c e o l u n c a r a h i p le r in d e n v e k e n d is in e y a k ı n
o l a n l a r d a n ik i k işiy i y a n ı n a ç a ğ ı r a r a k o n l a r a a l t ı n ih sa n e d i p ,
s i p a h - s â l â r l ı k m a k a m ı n ı v a a t e t t i. A r a l a r ı n d a g e ç e n l e r i k i m ­
se y e sö y le m e m e le r i iç in y e m in l e r e t t ir d ik t e n s o n r a o n l a r a ik i
k ı lıç v e r e r e k : “ Y a r ı n K u b â d , m û b e d l e r v e b ü y ü k l e r a t e şg e d e -
y e v a r d ı k l a r ı n d a e ğ e r a t e ş K u b â d ’ı k a t l e t m e e m r i v e r i r s e siz
ik in iz d e r h a l k d ı ç l a n n ı z ı ç e k ip K u b â d ’ı ö l d ü r ü n ü z . Z a t e n
k i m s e a t e şg e d e y e k ı lı ç ile g i r m e z .” d e d i. A d a m l a r ı : “ B a ş ü s ­
t ü n e e f e n d i m .” d e d ile r .
E r t e si g ü n b ü y ü k le r , m û b e d le r v e K u b â d a t e şg e d e y e t e şr if
e t t i. M û b e d N û ş i r e v â n ’a : “ H a s s a sk e r le r i n d e n o n k işin in a t e ş ­
g e d e y e k ılıç la r ın ı g i z le y e r e k g e lm e le r in i e m r e t . B u M e z d e k b ir
d o l a p ç e v i r iy o r o la b ili r .” d e d i. N û ş i r e v â n m û b e d in d e d iğ in i
a y n e n y e r in e g e t i r e r e k o n a d a m ın ı n k ılıç k b i r şe k il d e a t e şg e ­
d e y e g i r m e si n i s a ğ l a d ı . M e z d e k a t e şt e n b i r t a le p t e b u l u n a c a ğ ı
v a k i t h e p y a p t ı ğ ı g i b i ö n c e a d a m ı n ı a t e şg e d e n in a r k a s m a g e ­
ç ir d i , o d e l ik t e o n a n e sö y le m e s i g e r e k t iğ in i ö ğ ü t l e d i.
A t e şg e d e y e v a r d ı k l a r ı n d a M e z d e k m û b e d e : “ Se n a t e şl e
k o n u ş b a k a y ı m , s a n a b ir k a r ş ı l ı k v e r e c e k m i ? ” d e d i.
M û b e d a t e şl e h e r n e k a d a r k o n u ş t u y s a d a a t e şt e n b i r c e ­
v a p a l a m a d ı . A r d ı n d a n M e z d e k a t e şe ; “ A r a m ı z d a b ir y a r g ı ­
d a b u l u n a r a k b e n im d o ğ r u l u ğ u m a ş e h a d e t e t !” d e d i. A t e şi n
a r a s ı n d a n şö y le b ir n i d a d u y u l d u ; “ D ü n d e n b e r i p e k z a y ıfl a -

282
 Siy asetn am e

( İ l i n . B e n i ö n c e K u b â d ’ın y ü r e ğ i v e c iğ e r iy le d o y u r u n u z . S o n ­
r a siz e n e y a p m a n ı z g e r e k t iğ in i sö y l e y e y im . M e z d e k e b e d i
I n ız u r u n u z u n r e h b e r id ir .” d e d i.
A r d ın d a n M e z d e k ; “ A t e şi b e sle y in iz !” d e d i k t e n s o n r a
se ç t iğ i o ik i a d a m ı k ıl ı ç la r ı n ı ç ı k a r a r a k K u b â d ’ı k a t l e t m e k
iç in k o ş t u r d u l a r
M û b e d N û ş i r e v â n ’a : “ A m a n , ç a b u k şa h ı k o l l a y ı n !” d e d i.
N û ş i r e v â n ’m g ö r e v l e n d i r d i ğ i o n a d a m k ı l ı ç la r ı n a d a v r a n a ­
r a k o ik i k iş in in K u b â d ’ı k a t le t m e sin e iz in v e r m e d ile r . M e z ­
d e k : “ A t e ş , T a n r ı ’n ın e m r iy le k o n u ş m a k t a d ı r . ” d i y e sö y le n i­
y o r d u . B u a r a d a h a l k ı n b ir k ı s m ı , “ K u b â d ’ı ö l d ü r ü p a t e şe
a t a l ı m !” b i r k ı s m ı d a , “ D i r i d ir i o n u a t e şe a t a l ı m !” d iy e ik i­
y e a y r ı l m ı ş l a r d ı . B ir b a z ı s ı d a m e s e le y i d a h a iy i a n l a m a k iç in
ü z e r in d e b i r a z m ü t a l a a e d i l m e s i g e r e k t iğ in i ile r i sü r ü y o r d u .
D e r k e n a t e ş g e d e d e n a y r ıl d ı la r : K u b â d : “ N e g ü n a h e y le d im
d e a t e ş b e n i i st iy o r ? B u c ih a n ı n a t e şin d e y a n m a y ı d i ğ e r c i h a ­
n ın a t e ş i n d e y a n m a y a y e ğ l e r i m .” d e y ip d u r u y o r d u .
E r t e si g ü n m û b e d K u b â d ile b a ş b a ş a g ö r ü ş e r e k m û b e d -
le r d e n , k a d i m h ü k ü m d a r la r d a n b a h s e d i p M e z d e k ’in p e y ­
g a m b e r o l m a d ı ğ ı n a d a i r h e r d in d e n o n a d e lil le r g e t i r e r e k is­
p a t l a d ı . M e z d e k ’in ö n c e N ü ş i r e v â n ’m c a n m a k a st e t t i ğ in i,
b u n u b a ş a r a m a y m c a ş a h ı g ö z ü n e k e st ir d iğ in i v e o n u n h ü ­
k ü m d a r ın h a n e d a n ın ın d ü şm a n ı o ld u ğ u n u şö y l e a n la t t ı:
“ Se n a t e ş i n k o n u ş m a s ı n a n e d e n b e l b a ğ l a d ı n , a t e ş k a t i su r e t ­
t e k o n u ş m a m ı ş v e k o n u ş m a y a c a k t ı r . B e n b ir y o l u n u b u lu p
b u m e se le n in ü st e sin d e n g e le r e k a t e ş i n k o n u ş m a y a c a ğ ı n d a n ,
k o n u ş a n ı n a t e ş d e ğ il b a ş k a b ir is i o l d u ğ u n d a n ş a h ı h a b e r d a r
k ıla c a ğ ım .”
M û b e d K u b â d ’ı e y le d ik l e r in d e n b in p i ş m a n e y le y e r e k
o n a ; “ B u s a l t a n a t ı n se n d e k a l m a s ı n ı a r z u e d i y o r ise n N û ş i -
r e v â n n e b u y u r u y o r s a a y n e n y e r in e ge t ir . O n u n k ü ç ü k o l d u ­
ğ u n a b a k m a , g a y e t l e a k l ı b a ş ı n d a d ı r . Ş a h ı n b u n d a n b ö y le y a ­
p a c a ğ ı ş e y m e se l e h a l l o l a n a k a d a r M e z d e k ’le b i r a r a y a g e l ­
m e m e s i d i r .” d e d i.

283
 N izcım ü ’l- M ü lk

A r d ın d a n m û b e d N û ş i r e v â n ’a ; “ Şu a t e ş m e se le sin d e k i
t e z g â h ı o r t a y a ç ı k a r m a k iç in M e z d e k ’in y a k ı n ç e v r e sin d e n
b ir in i e le g e ç i r m e y e ç a l ı ş . ” d e d i. N û ş i r e v â n M e z d e k ’in y a ­
k ın la r ın d a n o la n b ir r u h b a n la d o st lu k k u r a r a k o n u k e n d i
o y u n u n a g e t i r i p b a ş b a ş a k a l ı n c a ö n ü n e b in k ı z ıl a l t ı n d in a r
k o y d u v e : “ B u a lt ın v e d a h a n i c e si, s o r d u ğ u m d a h a k i k a t i
sö y le m e n k a r ş ı l ı ğ ı n d a se n in o l a c a k t ı r ; y o k e ğ e r d o ğ r u y u s ö y ­
le m e z ise n k e lle n i b ir k d ı ç d a r b e si y l e u ç u r a c a ğ ı m . ” d e d i.
A d a m k o r k u s u n d a n , “ S a n a sö y le y e c e ğ im sı r r ı iy i s a k l a m a n
ş a r t ı y l a d o ğ r u y u sö y le y e c e ğ im ; a k s i t a k d i r d e b a ş ı m b e l a d a
d e m e k t ir .” d e d i . N û ş i r e v â n ; “ Sır r ım s a k l a y a c a ğ ı m . ” d e d i.
A d a m ; “ M e z d e k ’in n e y a p t ı ğ ı n ı b il m e k m i i s t i y o r s u n ?”
d e d i.
N û ş i r e v â n ; “ E v e t . ” d e d i.
R a h i p : “ E fe n d i m , b ile sin v e h a b e r d a r o l a s ı n k i a t e şg e d e -
n i n y a k m l a r m d a M e z d e k ’in sa t ı n a l m ı ş o l d u ğ u b i r a r s a v a r .
M e z d e k b u r a y ı d ö r t y ü k s e k d u v a r l a ö r ü v e r e r e k ç e v r e l e m iş ­
t ir . O r a d a n k ü ç ü c ü k b i r d e li ğ i b u l u n a n b i r h ü c r e y i a t e şg e d e -
n in a l t ı n a g e le c e k şe k il d e i n ş a e t m işt ir . İ h t iy a ç d u y d u ğ u z a ­
m a n b ir a d a m ı o r a y a y o l l a y a r a k , ‘A ğ z ı m ş u d e l iğ e k o y u p
h e r k e s in d u y a b i le c e ğ i şe k il d e ş ö y le şö y l e s ö y l e ’ d e m e si n i
ö ğ ü t l e n M i l l e t d e a t e şi n k o n u ş t u ğ u z e h a b ı n a k a p ı lır . O y s a
y a l a n sö y le m e k t e d ir .” d e d i.
N û ş i r e v â n b u sö z le r i işi t in c e : “ A l l a h u e k b e ı ; A l l a h t ı r b ü ­
y ü k o l a n !” d e d i v e a d a m m d o ğ r u sö y le d iğ in e k a n a a t g e t i r e ­
r e k p e k m u t l u o l d u . A d a m a n ic e b a ş k a i k r a m l a r d a b u l u n a ­
r a k , “ Se n i n a f fe d i l m e n i s a ğ l a y a c a ğ ı m . ” d e d i.
G e ce o ld u ğu n d a a d a m ı K u b â d ’m h u zu r u n a gö tü r d ü .
A d am N û ş i r e v â n ’a d e d ik le r in in a y n ı sı n ı K u b â d ’a b ey an
e d in c e , K u b â d , M e z d e k ’in b u d ü z e n v e k ü s t a h l ı ğ ı n d a n ö t ü -
r ü a n sı z ı n iç in e b ir ş ü p h e d ü ş e r e k h a y r e t l e r iç e r is in d e k a l d ı .
D e r h a l m û b e d i ç a ğ ı r a r a k d u r u m u o n a d a a n la t t ı la r . M û b e d ;
“ B e n ş a h a b u k ö p e ğ i n b ir s a h t e k â r v e y a l a n c m m t e k i o l d u ­
ğ u n u s ö y l e m i ş t i m .” d e d i.

284
 Siy aset n am e

K u b â d : “ P e k i şi m d i o n u n a sı l o r t a d a n k a l d ı r a c a ğ ı z ?” d e d i.
M û b e d : “ O r a s ı k o l a y , n a s ı l h a r e k e t e t m e m iz g e r e k t iğ in i
a r z e d e y i m ; Ö n c e l i k l e siz in o n u n ç e v ir d iğ i d o l a p t a n h a b e r ­
d a r o l u p p i ş m a n o l d u ğ u n u z u k a t i su r e t t e b ilm e m e lid ir . Siz
b ir m e c li s k u r a r a k h a lk ı n ö n ü n d e b ir m ü n a z a r a t e r t i p e d in iz .
B e n d e o m ü n a z a r a y a i ş t i r a k e d e c e k , p e s e t t i ğ i m i il a n e d e r e k
k a r ş ı s ı n d a a c i z k a l d ı ğ ı m ı i t i r a f e t t i k t e n s o n r a F a r s ’a d ö n e c e ­
ğ i m i sö y le y e c e ğ im . B u k o k u ş m u ş m e z h e b in k ö k ü n ü n k a z ı n ­
m a s ı iç in d a h a s o n r a N û ş i r e v â n ’ın m ü n a s i p g ö r d ü ğ ü v e h a ­
r e k e t e t t iğ i şe k il d e d a v r a n ı l m a l ı d ı r .”
B i r k a ç g ü n s o n r a K u b â d m û b e d le r i v e ile r i g e le n le r i h u ­
z u r u n a ç a ğ ı r a r a k F a r s l ı m û b e d l e işb ir li ğ i iç in e g i r m e l e r i n i,
M e z d e k ’le b ir t a r t ı ş m a y a g i r i şm e le r in i v e o n u n i d d i a l a r m ı
d a h a d i k k a t l i d e ğ e r le n d ir m e l e r in i ist e d i.
E r t e si g ü n h e r k e s h a z ı r o l u n c a K u b â d t a h t ı n a , M e z d e k
ise k ü r s ü s ü n e g e ç t i. B ü t ü n m û b e d l e r h a z ı r b u l u n m a k t a , h e r
b ir isi b ir m e v z u y u b a h i sle r in e k o n u y a p m a k t a y d ı l a r . F a r sh
m û b e d : “ A t e ş in k o n u ş m a s ı b a n a t u h a f g e lm e k t e d ir .” d e y ip
du ru yordu .
M e z d e k : “ A l l a h ü T e â l â ’n ın k u d r e t i n e ş a ş ı l a c a k b i r d u ­
r u m s ö z k o n u s u d e ğ ild ir . M u s a a l e y h i s s e l a m â s â d a n e jd e r h a
ç ık a r d ığ ın d a n , b ir t a ş p a r ç a sın d a n 1 2 ç e şm e a k ıt t ığ ın d a n ,
d e n iz s u y u n u b ö l e r e k 1 2 k ö y y a p t ı ğ ı n d a n v e ‘a s k e r le r i y le fi­
ravu n u b o ğ ’ d e d iğ i n d e n v e d e n iz in o n la r ı b o ğ d u ğ u n d a n .
T a n r ı a z z e v e c e lle n i n e m r iy le y e r y ü z ü n ü n o n u n h ü k m ü a l t ı ­
n a g i r d i ğ i n d e n ö t ü r ü ‘E y t o p r a k K a r u n ’u y u t !’ d e d i ğ i iç in
t o p r a ğ ı n o n u y u t t u ğ u n d a n h a b e r d a r d e ğ il m is i n ? V e b ilm e z
m i s i n , İ s a a l e y h i sse l a m ö l ü le r i d ir ilt m işt ir . B ü t ü n b u n l a r in ­
s a n k u d r e t i n i a ş a n şe y le r d ir . B e n i d e y o l l a y a r a k a t e şi e n ir im e
v e r m işt i r . B e n i m v e a t e ş i n s ö y le d ik le r in e u y a n l a r ik i c i h a n d a
k u r t u l u ş a e r e c e k le r d ir ; a k s i t a k d i r d e T a n r ı ’n ın a z a b ı o n l a r a
ç a t a c a k v e h e p si n i h e l a k e d e c e k t ir .” B u sö z le r ü z e r i n e m û b e d
a y a ğ a k a l k a r a k : “ T a n r ı ’d a n s ö z g e t i r i p a t e şin k e n d is in e t a ­
n ı k l ı k e t t iğ i b i r k im se y e d i y e c e k b ir c e v a b ı m y o k t u r . P e s! Y a ­
p a m a d ığ ım b i r şe y i y a p a n k i ş i k a r ş ı s ı n d a a c z i y e t im i i t ir a f

285
 H iz am ü ’l-M iilk

e d e r i m .” d iy e r e k F a r s y o l u n u t u t t u . K u b â d s a r a y d a n ç ı k ı n c a
M e z d e k d e t a p ı n m a k iç in 7 g ü n b o y u n c a a t e şg e d e y e ç e k ild i.
İ n s a n l a r e v le r in e d ö n d ü l e r . M e z d e k ’in m e z h e b in e i n a n a n l a ­
r ın i m a n l a r ı p e k i şt i v e m u t l u m e s u t o r a d a n a y r ıld ıla r .
G e c e o l u n c a K u b â d N û ş i r e v â n ’ı y a n ı n a ç a ğ ı r a r a k : “ M û -
b e d g i t t i , b e n i d e s a n a t e sl i m e t t i. B u m e z h e b i o r t a d a n k a l ­
d ı r m a y a se n in g ü c ü n v a r ; b u işi k ö k ü n d e n h a ll e t m e k iç in n a ­
sıl h a r e k e t e d e c e ğ i z ?” d iy e s o r d u .
N û ş i r e v â n : “ E ğ e r h a ş m e t m e a p l a n b u işi b e n d e le r in e b ı r a ­
k ı r l a r v e k o n u ş t u k l a r ı m ı z a r a m ı z d a k a l ı r ise b e n d e n iz g e r e k li
o l a n t e d b ir le r i a l ıp M e z d e k v e M e z d e k î l e r i n a l a y ın ın k ö k ü n ü
y e r y ü z ü n d e n k a z ı y a r a k işi n ih a y e t e e r d ir e c e k t ir .” d e d i.
K u b â d : “ B u sır r ı se n d e n b a ş k a k i m s e b il m e y e c e k ; se n in
v e b e n i m a r a m d a k a l a c a k t ı r . ” d e d i.
N û şir e v â n : “ M û b e d p e s e d iy o r m u ş g ib i y a p a r a k F a r s y o ­
l u n u t u t u n c a M e z d e k v e M e z d e k î l e r b a y r a m e d i p k e n d il e r i­
n e o l a n g ü v e n l e r i a r t t ı. B u n d a n s o n r a o n l a r h a k k ı n d a n e d ü ­
ş ü n ü r s e k m ü st e h a k t ı r l a r . M e z d e k ’e g e lin c e , o n u ö l d ü r m e k
ç o k k o l a y d ı r l â k in k ö k s a l m ı ş k ı lı ç s a y ı sı f a z l a s ı y l a a r t m ışt ır .
E ğ e r M e z d e k ’i k a t l e d e r s e k o n a t a b i o l a n l a r fi r a r e d i p d ü n y a ­
n ın d ö r t b i r t a r a f ı n a d a ğ ı l a r a k m ü s t a h k e m d a ğ l a r a ç e k ile ­
c e k le r v e i n sa n la r ı d in le r in e d a v e t e d e c e k le r . B ö y l e c e h e r z a ­
m a n b iz im iç in sı k ın t ı y a r a t a c a k l a r d ı r . H e p s i n i o r t a d a n k a l ­
d ı r a c a k , t e k in e b il e k a ç m a fı r sa t ı t a n ı m a y a c a k b i r y o l d ü ş ü n ­
m e l iy iz .”
K u b â d ; “ P e k i ş i m d i n a s ı l b ir y o l i z le y e c e ğ iz ?” d e d i.
N û ş i r e v â n : “ Şö y l e y a p a c a ğ ı z : M e z d e k a t e ş g e d e d e n ç ı k ı p
h ü k ü m d a r m h u z u r u n a g e ld iğ in d e h ü k ü m d a r o n u n d e r e c e s i ­
n i h e r z a m a n k i n d e n d a h a y ü k se k b i r d u r u m a g e t i r e c e k , o n a
a l ış ılm ışın d ı ş ı n d a iz z e t ü i k r a m d a b u lu n a c a k t ır . D a h a s o n r a
b a ş b a ş a k a h n c a o n a : ‘N û ş i r e v â n m û b e d i n p e s e d i p a c z i n i i t i­
r a f e y le d iğ i g ü n d e n b e r i e p e y b ir y u m u şa m ı şt ı r . S a n a i m a n e t ­
m e e ğ ili m i n d e d ir ; p i ş m a n l ı k l a r d u y m a k t a d ı r ’ şe k li n d e k o ­
n u ş . B a k b a k a l ı m n e d i y e c e k .” d e d i.

286
 Siy asetn am e

H a f t a s o n u n d a M e z d e k , K u b â d ’ın h u z u r u n a g e ld i. K u -
b â d o n a ih t ir a m g ö st e r e r e k t e v a z u d a b u lu n d u k t a n so n r a
N û ş i r e v â n ’m sö z l e r i n i a n l a ş t ı k l a r ı g i b i M e z d e k ’e sö y le d i.
M e z d e k : “ H a l k ı n k a h i r e k se r i y e t in in g ö z l e r i v e k u l a k l a r ı
N û ş i r e v â n ’ın h a l v e d a v r a n ı ş l a r m d a d ı r . O b u m e z h e b e g ir e r ­
se d ü n y a n ı n h e p si b iz e t e v e c c ü h e d e r . B e n d e a t e ş i a r a c ı k ı l a ­
r a k N û ş i r e v â n ’ın b u m e z h e p t e n n a si p l e n m e s i iç in T a n r ı ’y a
d u a e d e c e ğ i m .” d e d i.
Ku bâd : “ O b e n i m v e lia h d ı m d ı r . R a i y y e t v e o r d u o n a
k o r k u n ç d e r e c e d e m u h a b b e t b e sle m e k t e d ir O b u m e z h e b e
k a t ı l d ı ğ ı n d a g e r i k a l a n c ü m l e â l e m in m e z h e b i k a b u l e t m e ­
m e k iç in b a h a n e s i k a l m a z . ” d i y e r e k ş ö y le d e v a m e t t i; “ N û -
ş i r e v â n m e z h e b im iz e k a t ı l d ı ğ ı g ü n G ü ş t a s b ’m Z e r d ü ş t iç in
K e ş m i r ’in Şe r i r t e p e s i n d e a l t ı n d a n b ir k ö ş k y a p t ı r d ı ğ ı g i b i
b e n d e B a ğ d a t ’t a n g e ç e n D ic l e n e h r in in o r t a s ı n d a se n in iç in
t a ş t a n b ir m i n a r e d i k e r e k t e p e si n e k a p ı s ı a l t ı n d a n , g ü n e şt e n
d a h a p a r la k , sa n a m e k â n o l a c a k b ir k ö şk k o n d u r a c a ğ ım .”
B u sö z l e r d e n g a y e t l e m e m n u n o l a n M e z d e k K u b â d ’a ;
“ İ m d i se n o n a n a s i h a t t e b u l u n u r k e n b e n d e a t e ş g e d e d e k a ­
b u l o l u n m a s ı iç in d u a l a r e y le y e y im .” d e d i.
G e c e le y in K u b â d N û ş i r e v â n ’ı e m r e d e r e k , M e z d e k ’le a r a ­
s ı n d a g e ç e n le r i o n a a n l a t t ı . N û ş i r e v â n : “ B i r h a f t a s o n r a h a ş-
m e t m e a p l a r ı M e z d e k ’i ç a ğ ı r a r a k o n a N û ş i r e v â n ’ın d ü n şu
şe k i l d e b i r r ü y a g ö r e r e k ir k il d i ğ in i a n la t : M u a z z a m b ir a t e ş
o n u n ü s t ü n e ü st ü n e il e r le m e k t e y m iş , a t e şt e n k a ç a r k e n sı ğ ı ­
n a c a k b ir y e r a r a r k e n t e r t e m iz , g ü z e l y ü z lü b ir is i y a n ı n a g e l ­
m i ş , o n a : B u a t e ş b e n d e n n e i st iy o r ? d i y e s o r m u ş . T e m iz y ü z ­
lü k i ş i o n a a t e şin k e n d i si n i y a l a n c ı o l m a k l a i t h a m e t t iğ in d e n
ö t ü r ü k ı z g ı n o l d u ğ u n u s ö y l e m i ş. N û ş i r e v â n ’ın k o r k u iç in d e
y a t a ğ ı n d a n f ı r l a y a r a k s o l u ğ u si z in y a n ı n ı z d a a l d ı ğ ı m v e y a ­
n ın a m isk , a m b e r v e ö d a ğ a c ı a l a r a k d e r h a l a t e şg e d e y e g id e ­
r e k o n l a r ı a t e ş e a t a c a ğ m ı , b u ş e k il d e ü ç g ü n ü ç g e c e a t e şe
i b a d e t e d e r e k T a n r ı ’y a d u a l a r e d e c e ğ in i s ö y l e . ” d e d i.
K u b â d v e N û ş i r e v â n a n l a ş t ı k l a r ı g i b i h a r e k e t e t t ile r . M e z ­
d e k b u sö z l e r d e n iy ic e k e y if le n e r e k : “ D o ğ r u y o l u b u l d u ğ u
iç in A l l a h ü T e â l â ’y a ş ü k ü r l e r o l s u n !” d e d i.

287
 N iz am ü ’l-M ü lk

B i r h a f t a s o n r a N û ş i r e v â n b a b a s ı n a ş ö y l e d e d i: “ M e z -
d e k ’e s a n a şu n l a r ı sö y l e d i ğ i m i ile t . ‘B u d in in h a k d i n i o l d u ­
ğ u n a , M e z d e k ’in d e T a n n ’n ın y o l l a d ı ğ ı b ir e lç i o l d u ğ u n a şe -
h a d e t e d e r i m , l â k i n h a l k ı n k a h i r e k se r iy e t i h â l â b u d in e m u ­
h a lif d u r d u k la r ın d a n , b ir isy a n a k a lk ı şa r a k m ü m in le r i t e p e ­
le m e l e r in d e n k a y g ı l ı y ı m . K e ş k e b u p i r ü p a k m e z h e b e i m a n
e d e n in s a n l a r ı n sa y ı s ı v e k im o l d u k l a r ı e l im d e o l s a y d ı . E ğ e r
g ü ç l ü v e e z ic i b ir ç o ğ u n l u ğ a s a h i p ise le r n e â l â ! A k s i t a k d i r ­
d e sa y ı l a r ı n ı n a r t m a s ı v e g ü ç le n m e l e r i iç in b e k le m e l iy iz .
O n l a r ı n ih t i y a ç d u y d u ğ u t e ç h iz a t v e l e v a z ı m a t ı t e d a r i k e d e ­
r iz . O n d a n s o n r a v a r g ü c ü m ü z l e b u d i n i k ılı ç v e b a s k ı y l a in ­
s a n l a r a k a b u l e t t ir ir i z . E ğ e r M e z d e k s a y ı c a ü s t ü n o l d u ğ u ­
m u z u s ö y l ü y o r s a M e z d e k î l e r i n isi m le r in i y a z d ı ğ ı b ir d e ft e r
t u t s u n , b e n d e o n a g ü c ü m ü z ü i s p a t e d e y i m d e y ü r e k l e n s i n .’
B u ş e k il d e b iz d e b u M e z d e k î l e r i n sa y ı s ı n ı , k i m l e r o l d u ğ u n u
ö ğ r e n m i ş o l u r u z . ” d e d i.
K u b â d M e z d e k ’e b u n l a r ı ile t in c e M e z d e k se v in c i n d e n n e
y a p a c a ğ ı n ı şa şu - d ı v e ; “ H a l k ı n b i r ç o ğ u m e z h e b im iz e k a t ıl m ı ş
d u r u m d a d ı r .” d e d i.
K u b â d : “ Ö y le y se N û ş i r e v â n ’ın d iy e c e k b ir şe y i k a l m a s ı n
d i y e b u n la r ı n b ir li st e sin i y a p . ” d e d i. M e z d e k d e şe h ir d e n ,
a sk e r le r d e n , c i v a r k ö y le r d e n sa y ı la r ı 1 2 . 0 0 0 ’i b u l a n , m e z h e ­
b in e im a n e d e n l e r in b i r li st e sin i K u b â d ’a s u n d u .
K u b â d : “ B e n b u g e c e in a n c ı p e k iş sin d iy e N û ş i r e v â n ’ı ç a ­
ğ ı r a r a k b u list e y i o n a t a k d i m e d e r i m . M e z h e b i m i z e i m a n e t ­
m e s in in a l a m e t i o l a r a k se si t a se n in s a r a y ı n d a n d u y u l a b i l e ­
c e k d a v u l , n e fir v e k ö s a l ın m a sı n ı e m r e d e c e ğ im . N e f i r v e k ö s
se sle r i k u l a ğ ı n a g e ld iğ in d e N û ş i r e v â n ’ın a r t ı k se n in m e z h e b i­
n in b i r m ü m i n i o l d u ğ u n u b il. B u iş iç in b ir k â s ı d ı d a g ö r e v ­
le n d ir e r e k , N û ş i r e v â n ’ın m e z h e b in e işt ir a k in in m ü jd e s i n i a l ­
m a k iç in se n in s a r a y m a y o l l a y a c a ğ ı m . ” d e d i.
M e z d e k o r a d a n a y r ı lı p e v in e d ö n ü n c e , K u b â d g e c e le y in
N û ş i r e v â n ’ı h u z u r u n a ç a ğ ı r a r a k list e y i o n a s u n u p : “ Se n in
M e z d e k m e z h e b in e i m a n e t t iğ i n i n a sı l d u y u r a c a ğ ı m ı z ı n k a -
r a r m ı a l d ı k . ” d e d i.

288
 Siy aset n am e

N û şir e v â n ; “ İ sa b e t o lm u ş, im d i h a b e r d a r o lm a sı v e k a n ­
m a s ı iç in k ö s v e n e fir ç a l m a l a r ı n ı ; b i r i sin in d e m ü jd e y i g ö t ü r ­
m e si iç in o n a g i t m e sin i e m r e t , s a b a h e r k e n d e n d e o n u g ö r d ü ­
ğ ü n d e , list e y i v e in sa n la r ı n sa y ı sı n ı g ö r ü n c e i m a n e d iv e r d i ğ i-
m i sö y le y e r e k o n a , ‘G ö z ü n a y d ın b u iş h a y ı r lı sıy la s o n a e r d i.
N û ş i r e v â n d e r k i , e ğ e r s a y ı l a r ı 5 . 0 0 0 b ile o l s a y d ı y e t e r a r t a r ­
d ı b ile . Şi m d i şu sa y ıy ı g ö r ü n c e iç im r a h a t l a d ı , ’ d e d iğ i m i s ö y ­
le . B u n d a n s o n r a a t a c a ğ ı m ı z a d ı m l a r d a h ü k ü m d a r , M e z d e k
v e b e n d e n in b i r li k t e h a r e k e t e t m e si g e r e k t iğ in i s ö y l e . ”
D a h a s o n r a g e c e n i n ile r le y e n sa a t l e r i n d e M e z d e k k ö s v e
b û k se sl e r in i işi t in c e se v in e r e k : “ N û ş i r e v â n ’m m e z h e b im iz e
k a t ı l m a s ı p e k iy i o l d u . ” d e d i.
E r t e si g ü n M e z d e k s a r a y a g e ld i, K u b â d d a t a h t ı n a g e ç e ­
r e k N û ş i r e v â n ’ın d e d ik le r in i M e z d e k ’e a y n e n ile t t i. M e z d e k
b u n l a r ı işi t in c e g a y e t le m e m n u n o l d u . S a r a y d a n ç ı k t ı k la r m -
d a K u b â d M e z d e k ’in e lin i t u t a r a k o n a h ü r m e t e t t ik t e n s o n ­
r a b a ş b a ş a k a l d ı k l a r ı n d a g e l i p M e z d e k ’i selam lam ası, h a y ı r ­
lı o l s u n l a r d e m e si iç in b ir in i N û ş i r e v â n ’ı ç a ğ ı r m a s ı iç in y o l ­
la d ıla r . N û ş i r e v â n M e z d e k ’e a l t m , g ü m ü ş , ip e k t e n v e d e ğ e r li
e ş y a l a r d a n m ü t e ş e k k i l b i r ç o k a r m a ğ a n t a k d i m e t t ik t e n s o n ­
r a o n d a n k e n d i si n i a f fe t m e si n i t a l e p e t t i. M e z d e k d e k e n d i
m a l ı n d a n n ic e d ir h e m le r d i n a r l a r ı N û ş i r e v â n ’a s u n d u . G e ç ­
m i ş t e o l a n t a t s ı z o l a y l a r iç in b ir b i r l e r in d e n ö z ü r d ile d ile r . D a ­
h a s o n r a N û ş i r e v â n K u b â d ’a : “ Se n c i h a n m e fe n d is i, M e z d e k
ise T a n r ı ’n ın e lç isid ir . Y e r y ü z ü n d e z o r l a y a h u t g ü z e l li k l e
m e z h e b im iz e b o y u n e ğ ip o n u k a b u l e t m e m iş b i r k iş i b ile k a l ­
m a m a s ı iç in b u h a lk ı n sip a h - s â l â r l ı ğ ı n ı b a n a b a h ş e d i n i z .”
d e d i.
K u b â d v e M e z d e k , h e r ik isi b ir lik t e : “ B ü t ü n iy i v e k ö t ü
h a ll e r in d e n so r u m l u o l a r a k sip a h - s â l â r l ı k g ö r e v i n i s a n a t a k ­
d i m e d i y o r , işle r i s a n a h a v a l e e d i y o r u z .” d e d ile r . B u n d a n s o n
d e r e c e m e m n u n k a l a n N û ş i r e v â n t a z im d e b u l u n a r a k : “ İ m d i
b u işi ş i m d i o l d u ğ u n d a n d a h a ile r i b i r se v iy e y e t a şım a lı y ız .
Z i r a b u ö n e m si z b ir m e se le d e ğ i l d i r H e r k e s i n b ia t in i t a z e le -

289
 N iz am ü ’l-M ülk

m e şin i s a ğ l a m a k v e b e n i m d e a r a l a r ı n a k a t ıl d ı ğ ı m ı g ö r ü p iç ­
le r in in r a h a t e t m e s i iç in M e z d e k t e z i y o k b ü t ü n c i v a r b ö l g e ­
le r e , şe h ir le r e , k ö y le r e b i r isin i y o l l a y a r a k M e z d e k î o l a n la r ı n
t ü m ü n ü n b u g ü n d e n a y so n u n a k a d a r b u r a d a h a z ır b u lu n m a ­
la r ın ı, f a l a n c a a y b a ş ı n d a , f a l a n c a g ü n d e , f a l a n c a s a a t t e b i a t ­
le r in i y e n ile m e le r i v e m e z h e b e iş t ir a k e t m e le r i iç in g e lm e l e r i­
n i sö y le m e si n i e m r e t sin . M e z d e k ’in m e z h e b in i t a n z i m e t m e k
v e t e k â m ü l e t t ir m e k iç in b e n d e b ir y a n d a n b u g ü n d e n b a ş l a ­
y a r a k o g ü n e d e ğ in g e l e c e k o l a n b ü y ü k l e r e h i la t g i y d i r m e k g i ­
b i b ü t ü n t e ç h iz a t ı t e m in e d e y im . Ö t e y a n d a n s i l a h l a n m a v e
t e ç h iz a t y ö n ü n d e n y a p m a k t a o l a c a ğ ı m ı z h a z u r lık la r d a n k i m ­
se n in h a b e r i o l m a m a s ı la z ı m . K a r a r l a ş t ı r d ı ğ ı m ı z g ü n h e p sin in
k a r n ı n ın t ı k a b a s a d o y d u ğ u h a l d e fa z l a g e le c e k b ir s o f r a k u ­
r a r ız . D o y d u k l a r ı n d a o n l a r ı b ir s a r a y d a n d iğ e r in e n a k l e d e r e k
m e c lisle r in d e h e r b ir isin in y e d i k a d e h iç e c e ğ i ş a r a p i k r a m e t ­
t i k t e n s o n r a h e p sin in g i y i m li k u ş a m h o l m a s ı iç in e llişe r li
g r u p l a r h a li n d e h e p si n e h ila t - ı h a s k u ş a n d ı r sm l a r . A r d ı n d a n
z e r r a d h a n e n in k a p ı l a r ı n ı a ç a r a k h e p sin e s i l a h l a r v e r d ik t e n
s o n r a a y n ı g e c e h a r e k e t e ge ç e r , m e z h e b im iz i k a b u l e d e n le r in
c a n l a r ı n ı b a ğ ı şl a r , i n k â r e d e n le r i k ı lı ç t a n g e ç i r i r iz .” d e d i.
K u b â d v e M e z d e k b ö y le y a p ı l m a s ı n ı u y g u n b u l u p b u k a ­
r a r d a a n l a ş a r a k a y r ıl d ıl a r .
B u n u n ü z e r in e M e z d e k d ö r t b ir t a r a f a m e k t u p l a r y o l l a ­
y a r a k h a l k a : F a l a n c a a y , f a l a n c a g ü n h u z u r l a r ı n a si l a h l a r ı y ­
l a m ü c e h h e z v e g ö n ü l h u z u r u iç in d e g e lm e l e r i n i, m u r a d a r ı -
n a e r d ik le r i n i , p a d i ş a h ı n ö n d e r l e r i o l d u k l a r ı m sö y le d i.
D a h a s o n r a , k a r a r l a ş t ı r ı l a n g ü n 1 2 . 0 0 0 k i ş i d a v e t e ic a b e t
e d e r e k p a d işa h ın s a r a y m a g e ld ik l e r i n d e ö m r ü h a y a t l a r ı n d a
g ö r m e d ik le r i m ü k e l l e f b ir s o f r a y l a k a r şı la şt ı la r . K u b â d d a g e ­
le r e k t a h t m a , M e z d e k ise a lt ın k ü r s ü s ü n e k u r u l d u . N û şir e -
v â n d a e v s a h i b i K u b â d d e ğ il b e n i m a n l a m m a g e l m e s i iç in
k u ş a ğ m ı b a ğ l a m ı ş t ı . B u a r a d a se v in ç t e n M e z d e k ’in iç i iç in e
sı ğ m ı y o r d u . D a h a s o n r a N û ş i r e v â n h e r b ir is in i l a y ı k o l d u k ­
la r ı d e r e c e y e g ö r e s o f r a y a b u y u r e t t i. B ö y l e c e h e r k e s y e r l e r i­

290
 Siy asetn am e

n i a ld ı. Y e m e k l e r i y e d i k t e n s o n r a b u l u n d u k l a r ı s a r a y d a n b ir
b a ş k a s a r a y a a lın d ıla r . O r a d a h a y a t l a r ı n d a şa h it o l m a d ı k l a r ı
b ir m e c lisin k u r u l u o l d u ğ u n u g ö r d ü le r . K u b â d o r a d a t a h t ı n a ,
M e z d e k k ü r s ü s ü n e g e ç i p m is a f i r l e r y e r le r in i a l d ı k t a n s o n r a
ç a lg ı c ı l a r ç a l m a y a , sa k i l e r ş a r a p l a r s u n m a y a b a şla d ı la r . M e c ­
list e ş a r a p o n u n c u d e v r i n i t a m a m l a y m c a , e lle r in d e ip e k li
t a h t l a r v e a l t ın â l e m le r k a k ı l m ı ş k e t e n d e n t a b a k l a r l a g u l a m -
1ar v e f e r r a ş l a r ç ık a g e le r e k m e c lis in y a n ı b a ş ı n d a d u r d u la r .
N û ş i r e v â n : “ B u n l a r k a l a b a l ı k o l d u k l a r ı iç in o n l a r ı y i r m i ­
şe r y i r m iş e r b a ş k a s a r a y a g ö t ü r ü p h i la t g i y d i r e r e k h e p si h ü ­
k ü m d a r v e M e z d e k ’in g e l i p o n l a r ı g ö z d e n g e ç i r m e s i v e t e ft iş
e t m e si iç in m e y d a n d a b e k le sin le r . D a h a s o n r a z e r r a d h a n e n i n
k a p ı s ı n ı a ç ı p s i l a h l a n g e t i r m e l e r in i e m r e d e c e ğ i m .” d e d i.
N û şir e v â n k a r a r la şt ır ıla n gü n d e n evv'el k ö y le r e b i r k a ç
a d a m y o l l a m ı ş , e l le r in d e b e l le r le a d a m l a r ı n g e lm e si n i e m r e t ­
m işt i. B u a d a m l a r g e ld ik l e r i n d e h e p si n i m e y d a n d a t o p l a y a ­
rak k a p ıla r ı sık ıc a k a p a t t ık t a n so n r a o n la r a m ey d an d a
1 2 .0 0 0 ç u k u r a ç m a la r ın ı, h e r k a z d ık la r ı ç u k u r u n y a n ı b a şın ­
d a b ir g e z m i k t a r ı n c a , k a z d ı k l a r ı ç u k u r u n t o p r a ğ ı n ı ç u k u r u n
y a n ı b a ş ı n a y ı ğ m a la r ı n ı s ö y l e d i ; d a h a s o n r a k a z d ı k l a r ı ç u k u ­
r u m u h a f a z a e t m e le r i v e k i m se n i n b u n d a n h a b e r i o l m a m a s ı
iç in o n l a r ı ç u k u r l a r ı n ı n b a ş ı n d a g ö r e v l e n d ir d i. A k ş a m o l u n ­
c a d a 4 0 0 m ü s e l l a h k işi m e y d a n d a k i b ir e v d e k a l d ı l a r . O n l a ­
r a : “ S a r a y d a h i la t g i y d i r ip y i r m iş e r li g r u p l a r h a l i n d e y o l l a d ı ­
ğım k işi le r i siz o ç u k u r l a r a g ö t ü r ü p ç ı r ı l ç ı p l a k s o y d u k t a n
s o n r a a y a k l a r ı h a v a y a g e le c e k ş e k il d e b a ş a ş a ğ ı t a g ö b e k l e r i ­
n e k a d a r ç u k u r a so k u p o k e n a r a y ığd ığın ız ç u k u r t o p r a ğ ıy ­
l a o n l a r ı b i r g ü z e l g ö m ü n . ” d e d i.
C a m e d â r l a r o m e c li s t e n a y r ı l ı p s a r a y a g e ld ik l e r i n d e b a ş ­
t a n a şa ğ ı 2 0 0 alt ın k o şu m lu h a s a t , k a lk a n la r , a lt m k a k m a lı
a l t ı n k e m e r le r i g e t i r d ik t e n s o n r a N û ş i r e v â n : “ D e r h a l s a r a y a
g ö t ü r ü n ü z !” d i y o r v e s a r a y a g ö t ü r ü y o r l a r d ı . N û ş i r e v â n ’ın
y i r m iş e r li g r u p l a r h a l i n d e s a r a y a g ö n d e r d i ğ i M e z d e k î l e r i si-
la h d â r la r m e y d a n a g ö t ü r ü y o r v e o n la r ı a y a k la n h a v a y a ge ­

291
 N iz am ü ’l-M ülk

le c e k şe k il d e b a ş a ş a ğ ı ç u k u r a g ö m ü y o r l a r d ı . O g ü n b o y u n ­
c a b u şe k il d e h e p si h e l a k e d i ld i . N û ş i r e v â n d a h a s o n r a K u -
b â d v e M e z d e k ’e : “ H e p s i n e h i la t la r k u ş a n d ı r d ıl a r , m ü c e h h e z
b ir şe k il d e m e y d a n d a b e k le m e k t e le r , h a y d i k a l k ı n ı z b ir g ö z
a t ın ız . B a k ı n b a k a y ı m b u g ü n e d e ğ in b ö y le b ir i h t i ş a m g ö r ­
m ü ş m ü y d ü n ü z .^ ” d e d i.
K u b â d v e M e z d e k h e r ik is i d e k a l k a r a k m e y d a n a d o ğ r u
g i t t ik le r in d e b ü t ü n m e y d a n ı n h a v a y a d ik il m iş a y a k l a r l a d o ­
lu o l d u ğ u n u g ö r d ü le r . N û ş i r e v â n M e z d e k ’e d ö n e r e k : “ E y
h a r a m z a d e it ! K ı l a v u z u se n in g i b i o l a n b i r o r d u n u n b u n d a n
â l â h i ia t ı o l a m a z . Se n c ih a n h a lk ı n ın se r v e t le r in i, k a d ı n v e
ç o c u k l a r ı n ı t e l e f e t m e y e m i g e ld in ? Ş u k a d a r k ü s u r y ıllık h a ­
n e d a n ı m ız ı e li m iz d e n g a s p a m ı ge ld in .^ ”
O r a d a y ü k se k ç e b i r d ü k k â n v a r id i; m e y d a n ı n g i r i şin d e ­
k i o d ü k k â n d a b i r ç u k u r k a z m ı ş l a r d ı . N û ş i r e v â n : “ Se n p e y ­
g a m b e r o l d u ğ u n iç in b u t e p e y e ç ı k m a n v e g ö ğ s ü n e k a d a r
t o p r a k iç in d e o t u r m a n g e r e k ir .” d e d i. A r d ı n d a n o n u y a k a l a ­
m a la r ı n ı e m r e t t i . O n u g ö ğ s ü n e k a d a r t o p r a ğ a g ö m d ü k t e n
s o n r a e t r a fı n a ç e p e ç e v r e k ir e ç d ö k t ü le r . K ir e c in o r t a s ı n d a sı ­
k ı şı p k a lm ı şt ı . N û ş i r e v â n o n a : “ Şi m d i s a n a i m a n e d e n şu
m ü m in le r in in h a lin e se y r e y le ! Se n a t e şg e d e n i n a l t ı n a k o n u ş ­
m a s ı iç in b ir a d a m ge ç ir , s o n r a g e l, ‘a t e ş k o n u ş t u ’ d e ; o v a k i t
a t e ş d i le g e lm iş t i, ş im d i se n ö t b a k a l ı m !” d e d ik t e n s o n r a b a ­
b a s ı n a d ö n e r e k : “ Â lim le r le h a r e k e t e t m e n in n e d e m e k o l d u ­
ğ u n u g ö r d ü n m ü .5 İ m d i s a n a e n u y g u n o l a n şe y , h a l k v e o r ­
d u n h u z u r a k a v u ş a n a k a d a r b i r m ü d d e t e v in e ç e k ilm e n d ir .
Z i r a b u fe s a t se n in y o l y o r d a m b il m e z liğ in d e n k a y n a k l a n ­
d ı . ” d e d ik t e n s o n r a K u b â d ’ı g ö t ü r e r e k e v in d e ik a m e t e m e c ­
b u r e t t i. D a h a s o n r a ç u k u r k a z m a l a r ı iç in g e t i r il m iş k ö y l ü l e ­
r i s a l ı p şe h ir h a lk ı n ı n v e a sk e r le r in se y r e t m e le r i iç in m e y d a ­
n ın k a p ı l a r ı n ı a ç ıv e r d ile r . D a h a s o n r a N û ş i r e v â n b a b a s ı n ı n
a y a ğ ı n a a ğ ı r z i n c ir le r v u r a r a k , b ü y ü k l e r i ç a ğ ı r a r a k e li n d e d e ­
lil ile p a d i ş a h l ı k t a h t ı n a g e ç e r e k i h s a n l a r d a b u lu n d u . B u ö y ­
k ü d e o n d a n b iz e y a d i g â r k a l d ı .

292
 Kırk A ltın a Fasıl

A teşperest Sin dbâd’ın Z uh uru ve N işabur

M üslüm an lan A rasın a Saçtığı N ifak ve
Riy ak ârlığa Dairdir

B u o l a y l a r d a n u z u n b ir s ü r e s o n r a b u t a i f e d e n , fi t n e d e n
c ih a n d a e se r k a l m a y a r a k h iç k im se se sin i ç ık a r m a y a c ü r e t
e d e m e d i. N û şir e v â n M e z d e k ’i o r t a d a n k a ld ın n c a , M e z-
d e k ’in k a r ısı H u r r e m e b i n t F â d e , y a n ı n d a M e z d e k î ik i
a d a m l a M e d a i n ’d e n f i r a r e d e r e k R e y şe h r i n i n k ö y l e r i n e g e ­
li p i n s a n l a r ı g i z li c e k o c a s ı n ı n m e z h e b i n e d a v e t e t m e y e b a ş ­
l a m ı ş v e h a l k t a n h a t ı r ı s a y ı l ı r b ir k ı s m ı d a y o l d a n ç ı k a r m ı ş
id i. A k ı n a k ı n M e z d e k ’in m e z h e b i n e i m a n e d e n M e c u s î l e r
v e a h a l i M e z d e k ’in k a r ı s ı n a H u r r e m e - d i n u n v a n ı m y a k ı ş ­
t ı r d ı la r . M e z h e p l e r i n i a ç ı k t a n a ç ı ğ a t e b l i ğ e d e m e d i k l e r i iç in
işle r i n i g i z l i c e y ü r ü t ü y o r l a r v e i n a n ç l a r ı m a l e n e n y a y m a k
m a k s a d ı y l a t e k r a r b i r i s y a n a k a l k ı ş m a k iç in u y g u n b ir f ı r ­
sa t k o llu y o r la r d ı. P e y g a m b e r sa lla lla h u a l e y h iv e s e ll e m in
h i c r e t i n d e n 1 3 7 y ıl s o n r a E b u C a f e r M a n s u r e b u D e v a n i k ,

E b u M ü s l i m S a h i b u ’d - d e v l e ’y i B a ğ d a t ’t a ö l d ü r d ü ğ ü v a k i t
N i ş a b u r ş e h r i n d e E b u M ü s l i m ’le a r a l a r ı iy i o l a n S i n d b â d
n a m ı n d a b i r M e c u s î v a r id i . E b u M ü s l i m o n u s i p a h - s â l â r -
lık g i b i ö n e m l i b i r g ö r e v e g e t i r m i ş t i . S i n d b â d E b u M ü s l i m
k a t le d ild ik t e n so n r a g ü ç lü b ir o r d u y la isy a n b a y r a ğ ı a ç m ış,

293
 N iz am ü ’l-M ü lk

R e y v e T a b e r i s t a n M e c u s î l e r i n i e t r a f ı n d a t o p l a m ı ş t ı . Si n d -
b â d a y r ı c a K û h i s t â n v e I r a k a h a l i s i n i n y a r ı d a n fa z l a s ı n ı n
R a f ı z î v e M e z d e k î o l d u ğ u n d a n , M e z d e k î l e r i n d e d in le r in i
a l e n e n y a y m a is t e k l e r i n d e n h a b e r d a r d ı . M a n s u r ’d a n ö n c e
R e y â m i l i o l a n A b i d e - i H a n e f î ’y i ö l d ü r e r e k E b u M ü s l i m ’in
R e y ş e h r i n e y e r l e ş t i r d i ğ i h â z in e le r e e l k o y d u . İ y ic e p a l a z l a ­
n ın c a E b u M ü s l i m ’in in t ik a m ın ı t a le p ederek k e n d isin i
o n u n e lç is i i l a n e d i p I r a k v e H o r â s â n a h a l i s i n e : “ E b u M ü s ­
li m ’i k a t l e t m e d i l e r ; M a n s u r o n u ö l d ü r m e y e ç a l ı ş t ı ğ ı n d a o
T a n n ’n ın m ü b a r e k i s i m le r in i o k u m a y a k o y u l u n c a b e y a z
b i r g ü v e r c i n e d ö n ü ş e r e k o n u n ik i e l le r i a r a s ı n d a n u ç u p g i t ­
t i . Ş i m d i o M e h d i v e M e z d e k ’le b a k ı r d a n b i r h i s a r l a ç e v r i l ­
m i ş b ir y e r d e o t u r m a k t a d ı r . K ı s a z a m a n d a h e r ü ç ü z u h u r
e d e c e k t ir . Ş i m d i b il in iz k i ö n c ü E b u M ü s l i m ’d i r v e M e z d e k
ise o n u n v e z ir id ir . K â s ı d , e l in d e E b u M ü s l i m ’in m e k t u b u y ­
l a b a n a u l a ş m ı ş t ı r . ” d e d i.
R â f ı z î l e r M e h d i ’n in ism in i, M e z d e k i l e r d e M e z d e k ’in is­
m in i d u y d u k l a r ı n d a R â fı z î le r d e n v e H u r r e m e - d i n e t a b i o l a n ­
la r ı n ç o ğ u S i n d b â d ’ın ç a ğ r ı s ı n a k u l a k v e r d il e r B ö y le c e s ü v a ­
r i v e p i y a d e o l a r a k S i n d b â d ’a k a t ı l a n l a r m s a y ı sı d o k u z y ü z
b in le r i a ş t ı . S i n d b â d M e c u sî l e r l e b a ş b a ş a k a l d ı ğ ı n d a o n l a r a :
“ Sâ sâ n ile r e a it b ir k it a p t a ok u d u ğu m k a d a r ıy la id a r e
A r a b ’ın e lin d e n ç ı k a c a k t ı r v e b e n m u k a d d e s g ü n e ş i a y a k l a r
a l t ı n a a l a r a k y ü k se l t t ik le r i K a b e ’y i y e r l e b ir e d i n c e y e d e k b u
y o ld a n b ir a d ım g e r i a d ım a t m a y a c a ğ ım . D a h a so n r a , e sk i­
d e n o l d u ğ u g i b i g ü n e ş i k ı b l e m iz e y le y e c e ğ im .” d i y o r d u . D i ­
ğ e r y a n d a n H u r r e m e - d in l e r le b a ş b a ş a k a l ı n c a d a o n l a r a :
“ M e z d e k Şiî o l m u ş t u r v e si z e Şiîle r le işb ir li ğ i y a p m a n ı z ı e m ­
r e t m e k t e d ir .” d i y o r d u . B ö y l e c e M e c u sî l e r e ö y le d e r k e n Şiîle r
v e H u r r e m e - d in m e n s u p l a r ı n a b ö y le k o n u ş u y o r d u . N i h a y e t
ü ç t a if e y i d e is t e d iğ i k ı v a m a g e t i r d ik t e n s o n r a E b u M a n -
s u r ’u n n ic e si p a h - sâ l â r ı n ı n k e lle sin i u ç u r a r a k o r d u l a r m ı h e ­
z i m e t e u ğ r a t t ı. B u ş e k il d e y e d i y ıl h ü k ü m sü r d ü . A r d ı n d a n
C e h û r A c lî ’y i o n u n l a m ü c a d e l e e t m e si iç in g ö r e v l e n d ir d i le r .

294
 Siy aset n am e

( ,'eh û r H û z i s t â n v e P a r s a sk e r le r in i t o p l a y a r a k İ s f a h a n ’a g e ­
lip b u r a d a n e li si l a h t u t a n l a r ı o r d u s u n a k a t t ı . D a h a s o n r a
K u m A r a p l a r ı n ı v e K e r e c A d î l e r i n i e t r a fı n a t o p l a y a r a k R e y
.şe h r in in k a p ı l a r ı n a ile r le d i. B u r a d a S i n d b â d ’l a ü ç g ü n sü r e n
liir h a r b e t u t u ş t u . S a v a ş ı n d ö r d ü n c ü g ü n ü S i n d b â d b iz z a t
C e h û r ’u n e lle r iy le k a t le d i li n c e i sy a n c ı l a r ç il y a v r u su g i b i d a ­
ğ ı l a r a k e v le r in e d ö n d ü l e r . D a h a s o n r a H u r r e m e - d i n n n e zh e -
b i M e c u s î l i k v e Şiîl ik le k a r ı ş a r a k k e n d i a r a l a r ı n d a n a s ı l b ir
y o l iz le y e c e k le r i n i sü r e k l i b ir b i r l e r iy le i st iş a r e e t t ile r . B u n l a r
y a p ı l a n a r a k g ü n d e n g ü n e g e lişin c e M ü s l ü m a n l a r a r a s ı n d a
H u r r e m e - d in c il e r o l a r a k a n ı l d ı l a r C e h û r S i n b â d ’ı ö l d ü r d ü k ­
t e n s o n r a R e y şe h r in e g i r i p M e c u s î i e r d e n ö n ü n e g e le n i k ı lıç ­
t a n g e ç i r e r e k e v le r in i y a ğ m a l a d ı , k a d ı n v e ç o c u k l a r ı n ı z in c i­
r e v u r a r a k b e r a b e r in d e g ö t ü r d ü .

295
 Kırk Y edinci Fasıl

Bâtın î ve Karm atîlerin Z uh uru ve A llah ’ın

Lan eti Üzerine Olası Mezheplerini
Y aym aları

K a r m a t î m e z h e b in in o r t a y a ç ı k ı ş se b e b i ş u id i : C a f e r e s-
S a d ı k r a d i y a l l a h u a n h ın k e n d is in d e n ö n c e v e fa t e d e n İ sm a i l
a d ı n d a b i r ç o c u ğ u , o n u n d a M u h a m m e d isim li b i r ç o c u ğ u
v a r id i. H a r u n R e ş i d ’e C a f e r e s - S a d ı k ’ın k e n d is in e k a r ş ı k a ­
f a s ı n d a b i r is y a n fik r i t a ş ı d ı ğ ı , g iz lic e d a v e t ç a l ı ş m a l a r m d a
b u l u n d u ğ u v e h il a fe t t e g ö z ü o l d u ğ u g a m m a z l a n d ı . B u y a l a n ­
l a r a k a n a n H a r u n R e ş i d , C a f e r e s - S a d ı k ’ı M e d i n e ’d e n B a ğ ­
d a t ’a g e t i r t e r e k t e v k i f e t t i. M u h a m m e d b u t e v k i f e s n a s ı n d a
b a b a s ı n ı n y a n ı n d a d ü n y a y a g ö z l e r in i y u m d u k t a n s o n r a o n u
K u r e y ş k a b r i s t a n ı n a d e fn e t t ile r : M u h a m m e d ’in d a h a ö n c e ­
s i n d e m u k a r m a t d e n il e n y a z ı y ı s o n d e r e c e n e fis b i r şe k il d e
y a z d ı ğ ı n d a n ö t ü r ü k a r m a t l a k a b ı y l a a n ı la n H ic a z l ı , M ü b a ­
r e k i sm i n d e b i r k ö l e si v a r d ı . B u n u n A h v a z ilin d e n A b d u l l a h
M eym un Kad d ah i sm i n d e b ir iy le a r a l a r m d a ç o k sı k ı b i r
d o s t l u k o l u ş m u ş t u . B i r g ü n M ü b a r e k ile b a ş b a ş a o t u r u y o r -
l a r k e n A b d u l l a h o n a : “ Se n in e fe n d in o l a n M u h a m m e d b in
İ s m a i l b e n i m iy i b i r d o s t u m o l d u ğ u iç in s a n a y a h u t k im se y e
a ç m a d ı ğ ı b i r ç o k sı r r ı b a n a a ç m ı ş t ı .” d e d i. B u s ö z le r e k a n a n
M ü b a r e k b u sı r l a r ı b il m e y e t a m a h e t t i. B u n u n ü z e r in e A b ­

297
 N iz am ü ’l-M ü lk

d u ll a h , s ı r r a e h il o l a n l a r d ı şı n d a k im se y e a ç m a m a s ı iç in n ic e
y e m in le r e t t i r e r e k o n a ü st ü k a p a l ı , iç in e i m a m l a r ı n b ir k a ç s ö ­
z ü v e d e h r iy e c ile r in d ü şü n c e le r i , f i l o z o f l a fl a r ı , H a z r e t - i M u -
h a m m e d ’in v e d i ğ e r p e y g a m b e r le r i n sö z le r i n d e n se r p iş t i r i p ,
m e l e k le r d e n , le v h ü k a le m d e n , a r ş ü k ü r si d e n d e b ir şe y l e r
e k le y e r e k o n a b u s ö z d e s ı r l a n a ç t ı k t a n s o n r a k e n d is i I r a k K û -
h i st â n ’ı n a , M ü b a r e k d e K ü f e t a r a f ı n a , Şi île r e t e b li ğ e git t ile r .
M u s a b i n C a f e r ’in e s i r o l d u ğ u b u d ö n e m d e M ü b a r e k
g i z li c e K ü f e t a r a f l a r ı n d a d a v e t i n i y a y a r a k t e b l i ğ i n i y a p ­
m a k t a y d ı . M ü b a r e k ’in g ö r ü ş l e r i n i s ı c a k k a r ş ı l a y a n a h a li
on un d a v e t i n e i c a b e t e t t ile r . E h l - i sü n n e t t e n k im i o n la r ı
M ü b a r e k î, k im i d e K a r m a t î o la r a k a d la n d ır ır . D iğ e r y a n ­
d a n A b d u l l a h M e y m u n K a d d a h I r a k K û h i s t â n ’ı n d a a y n ı
m e z h e b i t e b l i ğ e t m e k t e v e ç e şi t li h o k k a b a z l ı k l a r d a y a p ­
m a k t a y d ı . M u h a m m e d b in Z e k e r i y a b u ş a h s ı M e h a r i k a d ­
lı k i t a b ı n d a h o k k a b a z ü s t a d o l a r a k z i k r e t m iş t ir . D a h a s o n ­
r a k e n d i h a l i f e l i ğ i n i â l i m b i r z a t o l a n H a l e f ’e v e r e r e k : “ R e y
t a r a f l a r ı n a g i t ; z i r a R e y , K u m , K â ş â n , Â b e v e S â v e ’n i n k a ­
h i r ç o ğ u n l u ğ u Şi îl iğ i t e b l i ğ e d e n R â f i z î l e r l e d o l u o l d u ğ u iç in
se n i n d a v e t i n e i c a b e t e d e c e k l e r d i r ; o r a l a r d a iş le r in i i l e r l e t ­
m e im k â n ı b u la c a k sın .” d e d ik t e n so n r a k e n d isi d e k o r k u ­
d a n a le la c e le B a sr a t a r a fın a git t i.
R e y şe h r in e v a r a n H a l e f , P e ş a p u y e y ö r e s i n d e K u l e y n d e ­
n e n b ir k ö y d e k o n a k l a d ı . K e n d i s i n a k k a ş l ı k iş i n d e s o n d e r e ­
c e b e c e r ik li o l d u ğ u iç in b u k ö y d e b ir s ü r e n a k k a ş l ı k y a p t ı .
B ir m ü d d e t s ı r la r ı n ı k im se y e sö y le y e m e d e n b u r a d a ik a m e t
e t t i. D e r k e n b in d e r e d e n s u g e t i r e r e k , b in o y u n l a b ir i sin i k a n ­
d ı r ı p m e z h e b in in e h l- i b e y t o l d u ğ u n a , z a m a n ı g e ld iğ in d e t e b ­
liğ in i a ç ı k t a n y a p a c a k l a r ı n a v e M e h d i ’n i n z u h u r u n u n y a k ı n
o l d u ğ u n a , o n u n a s ı l g ö r m e k i c a b e t t i ğ i n in ö ğ r e t il m e si n e v e
b u m e z h e p t e n g a fil k a lm m a m a sın a o n u ik n a e d e r e k m e z h e ­
b in i b e lle t t i. H a l e f işt e b u şe k il d e k ö y ü n a h a li si n e m e z h e b in i
t e b l i ğ e d i y o r d u . D e r k e n b ir g ü n K u l e y n k ö y ü n ü n b ü y ü ğ ü
k ö y ü n h a r a p m e sc id in in y a n ı n d a n g e ç m e k t e y k e n b ir se sin

298
 Siy aset n am e

y ü k se l d iğ in i işit t i. M e s c i d e y a k l a ş t ı ğ ı n d a H a l e f i n b ir k ö y l ü ­
y e m e z h e b i t e b li ğ e t t iğ i n i g ö r d ü . B u k iş i k ö y e d ö n d ü ğ ü n d e :
“ A h a li ! O h e r ifin sö z le r i n e k a n m a y ı n ! V e s a k ı n o n u n e t r a -
h n d a t o p l a n m a y ı n ı z . O n d a n ö y le şe y le r d u y d u m , ö y le şe y le r
iijit t im k i k o r k a r ı m b a ş ı m ı z a o n u n y ü z ü n d e n t a ş y a ğ a c a k .
D ili n d e k e k e m e l i k v a r , b u H a l e f i n d a h a (t ı) v e (h a ) se sle r in i
t e la ffu z e t m e y e d ili d ö n m ü y o r . B â t ı n û ’r - r a h m e ’y i t a m t e l a f ­
fu z e d e m e d iğ in i k u l a k l a r ı m l a i ş i t t i m .” K ö y d e ip l iğ i n in p a z a ­
r a ç ık t ı ğ ı n ı a n l a y a n H a l e f , K u l e y n k ö y ü n d e n k a ç a r a k R e y
şe h r i n e g e ld i. K ö y d e n b i r k ı s ı m e r k e k v e k a d ı n l a r ı y o l d a n ç ı ­
k a r m a y ı b a ş a r a n H a l e f in y e r i n e o ğ l u A h m e d g e ç e r e k b a b a -
s m m iz i n i s ü r d ü r d ü . K u l e y n ş e h r in d e n G ı y a s a d ı n d a n a h iv
v e e d e b i ilim le r e v â k ı f b i r ş a h ı s A h m e d ’i f a r k e d e n e d e ğ in
R e y a h a l i s i n d e n k im se n in b u n l a r d a n h a b e r i y o k t u .
G ıy a s, A h m e d ’in y e r in e geçerek d avet ç a h şm a la r ım
K u r ’a n ’d a n a y e t le t ; h a d isle r , A r a p a t a s ö z l e r i v e şii r le r le s ü s ­
le y e r e k ö ğ r e t is in i “ K i t a b u ’l- b e y a n ” a d h b ir k i t a p t a t o p l a d ı .
N a m a z , o r u ç v e d in i ı st ı la h la r ı k a m u s l a r d a n ö ğ r e n e n G ıy a s ,
e h l- i sü n n e t â li m le r iy le m ü n a z a r a l a r y a p m a k t a y d ı . K u l e y n
k ö y ü n d e n G ı y a s a d h b ir is in in s a ğ l a m d e lille r le e h l- i b e y t i s a ­
v u n a n fa a li y e t le r d e b u l u n d u ğ u K u m , K â ş â n v e  b e ’d e d u y u ­
l u n c a , ü c r a k ö y le r e v a r a n a d e ğ i n b i r ç o k y e r d e n G ı y a s ’a k a ­
t ı lı m la r v e d a v e t in e ic a b e t le r b a ş l a d ı . N i h a y e t f a k i h A b d u l ­
l a h Z a ’f e r â n î o l a y l a r d a n h a b e r d a r o l u n c a h e p si n in b i d a t o l ­
d u ğ u n u f a r k e d i p R e y şe h r in i o n l a r a s a l d ı r m a k iç in k ı şk ı r t ı n ­
c a h e p si ç i l y a v r u s u g i b i d a ğ ı l d ı ; G ı y a s d a H o r a s a n t a r a f l a r ı ­
n a k a ç m a k z o r u n d a k a ld ı. E h l- i sü n n e t b u m e z h e b i k a b u l
e d e n le r in b a z ı s ı n a H a l e f î , b a z ı s ı n a B â t ı n î a d ı n ı v e r d ile r . H i c ­
r i 2 8 0 ’d e [ M . 8 9 4 ] b u m e z h e p t e b li ğ im a ç ı k t a n y a p m a y a
b a ş l a d ı . Y in e a y n ı y ıl Ş a m d i y a r m d a “ S a h i b u ’l - h a l ” a d ı v e r i­
le n b i r ş a h ı s z u h u r e d e r e k i s y a n b a y r a ğ ı a ç t ı. İ sy a n ı n e t ic e sin ­
d e Ş a m ’ın b ü y ü k b ir k ı s m ı n ı z a p t e d e n S a h i b u ’l h a l , E m i r
H ü s e y i n A li M e r v e z î ’y i m e z h e b i n e d a v e t e y le d i. H ü s e y i n A li
o n u n d a v e t in e ic a b e t e d in c e F a r y â b , G a r c ist a n , G u r v e G u -

299
 N iz am ü ’t-M ülk

r i s t a n ’d a m e z h e b i h â k i m d u r u m a g e ç e r e k y ö r e a h a li si n in ç o ­
ğ u m e z k û r m e z h e p t e n h a b e r d a r o ld u .
G ı y a s d a h a s o n r a a h a li y i m e z h e b in e d a v e t e t m e s i iç in
k e n d i a d m a b ir is in i M e r v r û d ’a h a li fe t a y in e d e r e k R e y ’e g e ­
r i d ö n d ü . D ö n d ü ğ ü n d e i n s a n l a n t e k r a r k e n d i m e z h e b in e d a ­
v e t e t m e y e b a ş l a d ı . D a h a s o n r a p e ş a p u y a b ö l g e si n d e n A r a p
şii r in e h â k i m , g a r i p h a d is l e r i g a y e t le iy i b i le n E b u H â t e m a d ­
lı b ir isi n i k e n d i h a li fe si k ı l a r a k b ir lik t e d a v e t işle r in e k o y u l ­
d u la r ; O d ö n e m d e h e n ü z H o r â s â n ’a g i t m e m i ş b u l u n a n G ı-
y a s h a l k a M e h d i ’n i n y a k ı n z a m a n d a z u h u r e d e c e ğ i n i v a a t
e d i y o r d u . K a r m a t î l e r d e b u v a a t l e a v u n m a k t a y d ı l a n Sü n n i -
1er G ı y a s ’ın t e k r a r R e y ’e g e li p b u se fe r İ s m a i l î m e z h e b in e d a ­
v e t ç a lışm a la r ın ı y ü r ü t t ü ğ ü n ü d u y m u şla r d ı. K a d e r in g a r ip
b ir c ilv e si o l a r a k G ı y a s ’ın M e h d i ’n i n z u h u r e d e c e ğ i n i s ö y l e ­
d i ğ i g ü n g e li p ç a t m ı ş , l â k i n o r t a l ı k t a M e h d i n a m ı n a b i r şe y
g ö r ü n m e m i ş t i . G ı y a s ’m y a l a n ı o r t a y a ç ı k ı n c a Şi île r d e o n u
a y ı p l a m a y a b a şl a d ı l a r . B u ik i h u s u s t a n ö t ü r ü d i ş b il e y e r e k
o n u n l a o l a n il işk ile r in i k o p a r d ı l a r . E h l - i sü n n e t v e ’l c e m a a t
d a o n u n k e l le sin i ist e m e k t e y d i. G ı y a s d a ist e r ist e m e z b u n ­
l a r d a n s o n r a k a ç a r a k s ı r r a k a d e m b a s t ı . K im se c ik le r in n e r e ­
y e g i t t iğ in d e n h a b e r i o l m a d ı .
D a h a s o n r a R e y Şiîle r i H a l e f i n t o r u n l a r ı n d a n b ir in e t a b i
o l m a k ü z e r e fi k ir b i r liğ in e v a r a r a k y o l l a r ı n a o n u n l a d e v a m
e t t ile r . B u t o r u n ö l m e d e n e v v e l d e E b u C a f e r K e b i r a d l ı o ğ ­
l u n u k e n d in e h a lif e o l a r a k t a y in e t m e y i d ü ş ü n m ü ş t ü . F a k a t
E b u C a f e r m a l- i h ü l y a y a m ü p t e l a o l d u ğ u n d a n ö t ü r ü E b u
H a t e m K i m î ’d e k a r a r k ı l a r a k k e n d i y e r i n e g e ç i r d i. E b u C a ­
fe r s a ğ l ı ğ ı n a k a v u ş u p iy ile şt iğ in d e is e H a t e m d iz g i n le r i iy id e n
iy iy e e lin e a l m ı ş o l d u ğ u n d a n E b u C a f e r ’i i d a r e y e y a k l a ş t ı r ­
m ı y o r d u . B ö y l e c e e l e b a şı l ı k g ö r e v i H a l e f a i l e sin in e li n d e n
ç ı k m ı şt ı . E b u H a t e m d â î l e r i R e y ’in ç e v r e s in d e k i T a b e r i s t a n ,
G ü r g a n , A z e r b a y c a n , İ s f a h a n g i b i şe h ir le r e y o l l a y a r a k sö y l e ­
d ik le r i ile m e z h e b in e d a v e t e t t i. R e y e m ir i A h m e d b in A li
o n u n d a v e t in e ic a b e t e d e r e k B â t ı n î o l m u ş t u .

300
 Siy asetn am e

D a h a s o n r a h a d is e l e r şö y le g e lişt i: D e y l e m île r T a b e r i s t a n
A le v île r in e k a r ş ı i sy a n b a y r a ğ ı a ç a r a k şö y le d e d ile r : “ M e z h e ­
b in iz in h a k m e z h e p o l d u ğ u n u i d d i a e d i y o r s u n u z . O y s a c i v a r ­
d a n M ü s l ü m a n l a r b iz e b i r t a k ı m m e k t u p l a r y o l l a y a r a k , ‘O n ­
la r ın sö z le r i n e k u l a k a sm a y ı n ı z , m e z h e p l e r i sa p ık t ı r , e h l- i b i­
d a t t i r le r .’ d i y o r la r . Si z ilm in b i z i m h a n e d a n ı m ı z ı n e l in d e n
ç ık t ı ğ ı n ı i d d i a e t m e k t e , ilm in s o y a b a ğ l a n a m a y a c a ğ ı n ı ile r i
sü r m e k t e s in i z . Si z , ‘Ö ğ r e n i r s e n i z b ile n s iz o l u r s u n u z ; b i r b a ş ­
k a s ı ö ğ r e n i r s e b ile n o o l u r .’ d ü s t u r u n u ş i a r e d i n m iş si n i z .
H a k k T e â l â p e y g a m b e r i s a d e c e b ir k a v m e h a s g ö n d e r m e d i ­
ğ i iç in h iç b ir k a v m i n s ı r f b iz e ş ö y le b u y r u l m u ş t u r d iy e m e y e ­
c e ğ i n e i n a n m a k t a s ı n ı z . D o l a y ı s ı y l a b iz im n e z d i m i z d e siz k a ­
t ı k s ı z y a l a n c ı l a r s ı n ı z .”
Şi î o l a n T a b e r i s t a n e m ir i A le v île r i h i m a y e e t m e k t e y d i.
D e y l e m î le r o n a k a r ş ı a y a k l a n a r a k ş ö y le d e d ile r : “ H o r a s a n ,
M a v e r a ü n n e h r şe h ir le r in d e n fe t v a v e d e l il g e t i r e r e k m e z h e ­
b i n i z in h a l i s M ü s l ü m a n o l d u ğ u n u g ö st e r in i z . E ğ e r s ö y l e d i k ­
le r in iz H a k k T e â lâ v e r e su l ü n ü n b u y u r d u k l a r ı is e m e z h e b in i­
z i k a b u l e d e r i z ; a k s i t a k d i r d e b u işi k a n p a k la r . B i z d a ğ l a r ı n
h a v a s ı m t e n e ffü s e d e r e k b ü y ü m ü ş ü z ; ö y le d in m e z h e p işl e ­
r in d e n p e k a z şe y b i li r iz .” d e d ile r . D e r k e n a n sı z ı n E b u H a -
t e m b u k e ş m e k e ş e s n a s ı n d a R e y şe h r in d e n D e y l e m ’e g e le r e k
o n l a r a k a t ı l d ı . D a h a s o n r a D e y l e m î le r in e l e b a ş ı E s f a r b in Şi-
r u y e V e r d a v e n d i ’n in y a n ı n a v a r a r a k o n l a r l a g ü ç le r i n i b i r l e ş ­
t i r d i . B ö y l e c e A le v î k is v e siy le t e k r a r sa h n e y e ç ı k ı p o n l a r ı t e n ­
k i t e d e r e k h ü k ü m d a r l ı ğ ı n o n l a r ı n h a k k ı o l m a d ı ğ ı n ı , id a r e d e
s o y a s o p a b a k ı l m a m a s ı g e r e k t i ğ i v e p a d i ş a h ı n h a l i s m u h l is
A l e v î o l m a s ı g e r e k t iğ in i ile r i s ü r d ü . D a h a s o n r a D e y l e m lil e -
r e : “ İ m a m ı n z u h u r u y a k ı n d ı r . O n u n ö ğ r e t i v e sö z le r i n e v â k ı ­
f ı m . ” d e d i . D e y l e m lil e r v e o n l a r ı n ile r i g e le n le r i d a v e t in i k a ­
b u l e t t il e r v e o n a y ö n e ld ile r . D e y l e m v e G i l â n l ı l a n n b a z ı l a r ı
E s f a r b in Şi r u y e V e r d a v e n d i, b ir k ı sm ı d a M e r d â v î c - i m i sk i n
z a m a n ın d a y a ğ m u r d a n k a ç a lım d e r k e n d o l u y a t u t u ld u la r .
H a k y o l o l a n sü n n e t i a r a r l a r ik e n b i d a t v e h u r a f e y e s a p l a n ­
d ı l a r . G ü n l e r b u m i n v a l d e b i r s ü r e il e r le d i.

301
 N iz am ü ’l-M üt k

M e h d i ’n in z u h u r e d e c e ğ in i v a a t e t t iğ i g ü n g e li p ç a t t ı ğ ı
h a l d e M e h d i ’n in z u h u r e t m e d i ğ in i g ö r e n l e r m e z h e b in t e m e l­
si z v e b a t ı l; b u şa h sı n d a h i le k â r o l d u ğ u n u n f a r k ı n a v a r ı n c a
e t r a fı n d a n d a ğ ı l a r a k p e y g a m b e r i n e h l- i b e y t in e m u h a b b e t
y o l u n u b e n i m se d ile r . D a h a s o n r a k a t l e t m e k iç in E b u H a -
t e m ’e t a a r r u z e y le d ile r . E b u H a t e m c a n ı n ı k u r t a r m a k iç in k a ­
ç a r k e n ö l d ü r ü l d ü . B u n u n ü z e r in e Ş i î l e r b m e z h e b i s a r s ı l ı p z a ­
y ı f l a y a r a k h a s a r l a r a l ın c a h a lk ın ç o ğ u t ö v b e le r e d e r e k e h l- i
sü n n e t v e ’l c e m a a t ’a k a t ıl d ı . Şiîle r b u h a l d e b ir sü r e n e y a p a ­
c a k l a r ı n ı b il m e z b i r şe k il d e o r t a l ı k t a d o l a n ı p g i z li c e b ir b ir le -
r iy le it t if a k a r a y ı ş l a r ı n a g i r d i l e r N i h a y e t G e r d e k u h ’t a y a ş a ­
y a n E b u A b d u l l a h K e v k e b î v e R e y şe h r in d e i k a m e t e d e n İs-
h a k ü z e r in d e k a r a r k ıld ıla r .

H o r a s a n v e M a v e r a ü n n e h r ’d e B â t ı n î İ s y a n ı
v e H o r â s â n E m i r i n i Y o l d a n Ç ı k a n p K e n d i M e z h e p le r in e
K a t m a la n

H o r a s a n ’d a G ı y a s ’m e liy le B â t m î o l a n H a şa n b in A l i
M e r v r û d î ö l m e z d e n k ı s a b i r sü r e ö n c e m e z h e b i M u h a m m e d
b in A h m e d N a h ş e b î ’y e e m a n e t e d e r e k o n u n a ib i il a n e t t i.
H o r a s a n ’ın ile r i g e le n f e y l e so f l a r ı n d a n b ir i o l a n N a h ş e b î a y ­
n ı z a m a n d a ç e t in b i r k e l a m c ı id i. H a ş a n b in A li N a h ş e b î ’y e ,
g ü c ü n ü p e k i şt i r m e k iç in y e r i n e b i r n a i b b ı r a k t ı k t a n s o n r a
C e y h u n ü z e r in d e n B u h â r a v e S e m e r k a n d ’a g e ç i p o r a n ı n n a ­
ib in i v e a h a li si n i m e z h e b e k a t m a s ı n ı v e a r d ı n d a n H o r â s â n
e m ir i N a s r b in A h m e d ’in v e id a r e n in ile r i g e le n le r in in b i r k ı s ­
m ı n ı n m e z h e b e i şt ir a k le r in i s a ğ l a m a s ı n ı v a s i y e t e t t i. H a ş a n
M e r v r û d î b u n la r ı v a siy e t e d ip ö l d ü k t e n s o n r a M u h a m m e d
N a h ş e b î o n u n y e r in e g e ç t i. H a l k ı n ç o ğ u o n u n d a v e t in e ic a ­
b e t e t m e k t e y d i. E h l- i s ü n n e t v e ’l c e m a a t v e d o ğ r u y o l d a k i l e -
r in e li n d e n fi r a r e d e r e k R e y şe h r in d e n H o r a s a n ’a , H a ş a n
A li ’n i n y a n ı n a g e l m i ş B â t ın île r in e l e b a ş l a r ı n d a n o l a n S u d â b e
o ğ l u n a m b ir i v a r d ı . M e z h e b i n i a ç ı k t a n t e b l i ğ e d e m e d iğ in ­

302
 Siy aset n am e

d e n v e işl e r in in y o l u n d a g i t m e d iğ i n d e n ö t ü r ü B u h a r a ’d a n
N a h ş e b ’e g e le r e k H o r â s â n e m ir in in n e d im le r i n d e n o l a n B e ­
k i r N a h ş e b î v e a k r a b a l a r ı n a m e z h e b in i k a b u l e t t ir m e y i b a ­
şa r d ı . Ö t e y a n d a n h a s k â t i p l e r d e n v e n e d im l e r l e a y n ı it i b a r a
s a h i p o l a n E ş a s ’a d o s t a n e b ir şe k il d e s o k u l a r a k d a v e t in e i c a ­
b e t e t m e sin i s a ğ l a d ı . A y r ı c a â n z l ı k g ö r e v i n d e b u l u n a n E b u
M a n s u r Ç a g â n î E ş a s ’ın k ı z k a r d e ş i y l e e v le n e r e k m e z h e b e d â ­
h il o l d u . H a c ib - i h a s o l a n A y t a ş d a a r a l a r ı n d a p e y d a o l a n
ü n siy e t t e n ö t ü r ü m e z h e b e g ir e n l e r d e n d i.
M u h a m m e d N a h ş e b î ’y e t a b i o l a n c e m a a t o n a : “ Se n in a r ­
t ı k b u r a d a d u r m a n ı n b ir m a n a s ı y o k , v a r B u h â r a ’y a git . Biz
k ı s a b ir z a m a n d a se n in s a n c a ğ ı m z ir v e y e d ik e c e ğ iz . E li m i z ­
d e n g e le n g a y r e t i e sir g e m e y e c e ğ iz . İ le r i g e le n le r in m e z h e b e
k a t ı l m a s ı n ı s a ğ l a y a c a ğ ı z . ” d e d ile r . O d a N a h ş e b ’d e n B u h â ­
r a ’y a g i d e r e k d e r g â h ı n b ü y ü k l e r iy l e o t u r u p k a l k a r a k o n la r ı
m e z h e b in e d a v e t e t m e k t e y d i . Ö n ü n e g e le n h e r k e si m e z h e b i­
n e k a t ı y o r v e o n l a r a , “ B e n k im se y e s ö y le d e m e d i k ç e k i m s e ­
y e s ö y l e m e . ” d i y e y e m in l e r e t t ir iy o r d u . Ö n c e l i k l e i n sa n la r ı
Şi îliğ e ç a ğ ır ıy o r , a r d ı n d a n z a m a n l a o n l a r a k e n d i ö ğ r e t i le r in i
a ş ı l ı y o r d u . B u şe k il d e v e r g i v e g e lir d e n s o r u m l u o l a n B u h a r a
v a li si n i, y in e h a v a s t a n v e İ l â k v a l i s i o l a n H a ş a n M a l i k ’i, v e -
k il- i h a s s l a r d a n A li Z e r r â d g i b i d a h a k â t i p l e r d e n , i d a r e y e y a ­
k ı n o l a n l a r d a n v e p a d i ş a h ı n m u t e m e t le r in d e n ç o ğ u n u m e z ­
h e b i n e d â h i l e t t i. İ şl e r in i n ö n ü b ö y le c e a ç ı l a n G ı y a s o l d u k ç a
g ü ç le n d i k t e n s o n r a h a z ı r lı k la r ı n ı t a m a m l a y a r a k p a d işa h a
y ö n e ld i. B u m a k s a t l a p a d i ş a h a k e n d is in d e n ö v g ü d o l u s ö z ­
le r le sü r e k li b a h s e t m e l e r i iç in h ü k ü m d a r m ç e v r e sin i v e d e v ­
le t in ile r i g e le n le r in i i k n a e t t i. K e n d i s i p a d i ş a h ı n h u z u r u n d a
b a h s e o k a d a r k o n u e d il d i k i n ih a y e t h ü k ü m d a r N a s r b in
A h m e d o n u g ö r m e y i a r z u e t t i. D a h a s o n r a M u h a m m e d
N a h ş e b î ’y i h ü k ü m d a r ı n h u z u r u n a ç ı k a r a r a k o n u n il m in d e n
d e m v u r u p o n a iz z e t ü i k r a m d a b u lu n d u la r . H o r â s â n e m ir i
b a r g â h a ç a ğ ır a r a k o n a sa y g ıd a k u su r e t m iy o r d u . N a h şe b î,
e lin e f ı r s a t g e ç t ik ç e v e ih t i y a ç d u y u l d u k ç a k e n d i sö z l e r in d e n

303
 N iz am ü ’l-M ülk

v e m e z h e b in d e n b i r t a k ı m h u su sl a r ı e m ir e b e y a n e t m e k t e y d i.
Z a t e n k e n d i m e z h e b in i k a b u l e t m iş b u l u n a n n e d im le r v e b ü ­
y ü k le r b u b e y a n la r ı n ı t e b r i k e d i p o n a ç a n a k t u t m a k t a y d ı l a r .
N a s r b in A h m e d y e d i k le r i iç t ik le r i b ir b i r i n d e n a y r ı g i t m e y e -
siy e o n u k e n d is in e y a k l a şt ı r m ı şt ı . N a h ş e b î a r t ı k N a s r b in
A h m e d ’i d a v e t e d e c e k k ı v a m a g e t i r e r e k o n u m e z h e b in e k a t ­
t ı. H a t t a N a s r b in A h m e d ü z e r in d e , “ V e z ir i a l a ş a ğ ı e t ” d i y e ­
c e k n ü f u z u e lin e g e ç i r m iş t i . A r t ı k N a s r b in A h m e d , N a h ş e -
b î ’n in s ö z ü n d e n ç ı k m a z o l m u şt u .
N i h a y e t N a h ş e b î d iz g i n le r i e lin e t a m a m e n g e ç i r i n c e d a ­
v e t in i a ç ı k t a n y ü r ü t m e y e b a ş l a d ı . M e z h e p t a ş l a r ı d a o n a d e s ­
t e k o l a r a k a l e n i b ir şe k il d e fü t u r s u z c a t e b liğ le r in i y a p m a k ­
t a y d ı la r . H ü k ü m d a r d a o n l a r l a işb ir li ğ i h a l i n d e o l u n c a T ü r k -
1er v e o r d u n u n ile r i g e le n le r i h ü k ü m d a r ı n y o l d a n ç ı k ı p K a r -
m a t î o l u ş u n d a n g a y e t r a h a t s ı z o ld u la r . O d e v ir d e m e z k û r
m e z h e b e d â h i l o l a n l a r ı n h e p si n e K a r m a t î d e n m e k t e y d i . D e r ­
k e n â lim le r , şe h r i n v e c i v a r b ö lg e l e r in k a d ı l a r ı n ı n t ü m ü b ir
a r a y a g e le r e k ordun un sip a h - sâ lâ r m m h u z u r u n a g e le r e k :
“ B ile sin k i İ s l a m M a v e r a ü n n e h r ’d e ö r se le n m i şt ir . B u N a h ş e ­
b î d e n en M e z d e k î h e r if h ü k ü m d a r ı y o ld a n ç ık a r m ış v e K a r ­
m a t î y a p m ı ş , h a l k ı s a p k ı n l ı ğ a sü r ü k l e m işt ir . İ n s a n l a r ı m e z h e ­
b in e a le n e n d a v e t e d e c e k k a d a r k ü s t a h l a ş m ı ş k e n ş i m d i b iz
o t u r u p b u n u s e y r e d e m e y iz .” d e d ile r . S i p a h - s â l â r : “ B u m e z ­
h e b in k ö k ü n ü n k u r u t u l m a s ı iç in g ö s t e r d i ğ i n i z iy i n iy e t t e n
ö t ü r ü siz e m in n e t t a r ı m ; y a ln ız ş i m d i d ö n e r e k sü k û t u n u z u
m u h a f a z a e d i n iz . M e v l a m h a k k ı m ı z d a h a y ı r h sm ı y a z s ı n . ”
d e d i. K a d ı l a r v e â l i m l e r o r a d a n a y r ıld ıla r . E r t e s i g ü n o l u p h ü ­
k ü m d a r l a b a ş b a ş a k a l ı n c a o n a : “ E y e m ir , se n p a d i ş a h s ı n b iz
h e p im iz d e k u ll a r ın ız . E fe n d i m iz , n e a t a l a r ı n ı z n e d e b a b a n ı z
b u m e z h e p ü z e r e y k e n siz n e d e n b u fe n a y o l u y o l b e lle d in iz .
C ü m le â le m sö y l e n t ile r l e ç a l k a l a n m a k t a d ı r . ” g i b i sö z l e r l e
“ Y a p m a y ı n , şa n ı n ı z a y a r a ş m a z . ” d iy e n e k a d a r d il d ö k t ü y s e
b ir işe y a r a m a d ı . M e z h e b i n se v g i si g ö n l ü n d e k ö k s a l d ı ğ ı iç in
e m ir h i ç b i r şe y d e m e d i . Şa y i a l a r ı n a y y u k a ç ı k t ı ğ ı o r d u d a :

304
 Siy aset n am e

“ K e si n li k le b iz b u m e se le d e h ü k ü m d a r ı n y a r d a k ç ı lı ğ ı n ı y a p ­
m a y a c a ğ ı z . ” se sl e r i y ü k se l m e k t e y d i. O r d u k u m a n d a n l a r ı iz ­
le y e c e k le r i s i y a s e d e ilg ili b ir b i r l e r in e g iz lic e h a b e r s a l a r a k k a ­
t i su r e t t e p a d i ş a h ı n b u l a ş t ı ğ ı b u iş e r a z ı o l m a y a c a k l a r ı , i d a ­
r e d e k â f i r b i r p a d i ş a h ist e m e d ik le r i y ö n ü n d e fi k i r b ir liğ in e
v a r d ıla r . N i h a y e t y e m in le r e d e r e k p a d i ş a h ı ö l d ü r m e k , y e r in e
d e sip a h - sâ lâ r ı g e ç ir m e d e n b u y o ld a n d ö n m e m e k ü z e r e k a ­
r a r a l d ı la r . S i p a h - s â l â r d a h e m d i n i a ç ı d a n h e m d e p a d i ş a h l ı ­
ğ a t a m a h e t t iğ in d e n d o l a y ı b u fik r i b e ğ e n e r e k b e n i m se d i v e ;
“ P e k â l â n a s ı l b i r y o l iz le m e liy iz ? O r d u b a ş l a r ı y l a b ir y e r d e
o t u r u p b ir k a r a r a v a r d ık t a n so n r a o k a r a r a b a ğlı k a la c a ğ ı­
m ı z ü z e r e a h d ü p e y m a n e d e li m . D a h a s o n r a p a d i ş a h d â h il
h iç k i m se n i n r u h u n u n b ile d u y m a c a ğ ı b ir ş e k il d e n a s ı l b i r s i ­
y a s e t t a k i p e d e c e ğ im iz i o t u r u r u r d ü ş ü n ü r ü z . ” d e d i.
A sk e r l e r d e n T o l o n Ö g e a d ı n d a , g ö r m ü ş g e ç i r m i ş b ir i ş ö y ­
le s ö y le d i: “ Ş u şe k il d e b ir y o l iz le y e li m ; s i p a h - s â l â r o l a r a k
r ü t b e n h e r k e s t e n y ü k s e k o l d u ğ u iç in p a d i ş a h a o r d u n u n ile r i
g e le n le r i n in se n d e n k e n d il e r in e m ü k e l l e f b ir z i y a f e t v e r m e n i
is t e d ik le r in i ile t . K e n d i s i b u n u k a b u l e d i n c e o n a , ‘E k m e k , e t ,
ş a r a p y ö n ü n d e n b i r e k s i k g e d i ğ i m y o k t u r ; y a ln ız y a y g ı , m e c ­
lis iç in g e r e k l i a lt ın v e g ü m ü ş t e n l e v a z ım a t y ö n ü n d e n b e n d e ­
n iz in d e s t e ğ e ih t i y a c ı v a r d ı r .’ d e r si n . B u n u n ü z e r in e h ü k ü m ­
d a r d a g e r e k l i o l a n şe y le r in t e m in e d i lm e si iç in e m ir v e r ir .
Ş ü p h e ç e k m e m e k iç in t a r a f ı m ı z d a n a ğ ı r l a n a n a s k e r l e r v e o r ­
d u k u m a n d a n l a r ı n ı n z i y a f e t t a m a m a e r d ik t e n s o n r a v ila y e t i
i s t i l a e d e n , M ü s l ü m a n v e m a z l u m l a r a k a n k u s t a r a n k â fir
T ü r k B a l a s a g u n ’a g a z a y a ç ı k a c a k l a r ı n ı a r z e d e r s in . A r d ı n ­
d a n o n u s i p a h i a ğ ı r l a m a işin e k o y u l v e o n l a r a f a l a n c a g ü n
z a h m e t e d i p p a d i ş a h ı n h â z i n e si n d e iş g ö r e c e k p u s a t n e v in ­
d e n n e v a r s a se n in e v i n e y ı ğ m a l a r ı n ı sö y le r s in . K a r a r l a ş t ı r ı -
la t ı g ü n ç a t t ı ğ ı n d a o r d u b ü y ü k l e r in i n h e p si s e n in s a r a y ı n a
t e ş r i f e t t ik l e r in d e s a r a y ı n k a p ı sı n ı n ö n ü n e b ir b a h a n e y l e b ir
se t çe k e r , d a h a so n r a o r d u k u m a n d a n la r ın a şa r a p la r ik r a m
e t t ik t e n s o n r a o n l a r a b u sı r r ı a ç a r sı n . A sl i u n s u r l a r z a t e n k a ­

305
 N i z am ü ’l- M ü lk

b u l e d e c e k l e r d ir ; d iğ e r le r i d e m e se le y i a n l a d ı k l a r ı v a k i t s e ­
n in le b ir lik t e h a r e k e t e d e c e k le r d i r . H e p s i n e a n t v e r d ir e r e k s e ­
n in h ü k ü m d a r l ı ğ ı n a b i a t e t m e le r i n i s a ğ l a d ı k t a n s o n r a y e m e k
fa s l ı n a g e ç e r v e ş a r a p l a r ı m ı z ı y u d u m l a r ı z . D a h a s o n r a e li­
m iz d e a l t ı n d a n v e l e v a z ı m a t n e v in d e n n e v a r s a h e p sin i o r d u
k u m a n d a n l a r ı n a su n a r , s a r a y d a n a y r ılır , h ü k ü m d a r ı n s a r a y ı ­
n a g i d e r iz . P a d i ş a h ı g a fi l a v l a y a r a k ö l d ü r ü r ü z . N i h a y e t y ı l a ­
n ın b a şı o l a n o k ö p e ğ i d e o r t a d a n k a l d ı r a r a k o n a b i a t e d e n
m e z h e p t a şl a r ı n m a la y ı n ı d a k ı lı ç t a n g e ç i r e r e k h e l a k e d e r h ü ­
k ü m d a r ı n s a r a y ı n ı y a ğ m a y a v e r ir iz . S o n r a se n i t a h t a g e ç i r ip
d ö r t b ir y a n d a n e r e d e b ir K a r m a t î v a r s a b u l u p t e p e l e m e le r i ­
n i, e v le r in i b a ş l a r ı n a y ı k ı p y a ğ m a l a m a l a r ı n ı e m r e d e r i z ”
Si p a h - s â l â r : “ İ z l e y e c e ğ im iz s i y a s e t işt e b u d u t ” d e d i.
S i p a h - s â l â r e r t e si g ü n N a s r b in A h m e d ’e d u r u m u a r z e d e ­
r e k : “ O r d u k u m a n d a n la r ı b ir z iy afe t t e r t ip e t m e m i a r z u e t ­
m e k t e le r .” d e d i.
N a s r b in A h m e d : “ E ğ e r t e ç h i z a t ı n v a r s a t e r t i p e y l e . ”
d e d i.
S i p a h - s â l â r ; “ Z i y a f e t t e r t i b i iç in h e r şe y e s a h i b i z ; l a k i n
m e c l i s i d o n a t m a k iç in g e r e k l i o l a n y a y g ı v e a l t ı n v e g ü ­
m ü ş k a p k a c a k b a k ım ın d a n b ir t a k ım e k sik g e d iğ im iz v a r ­
d ı r .” d e d i.
N a s r b in A h m e d : “ İ h t i y a ç d u y d u ğ u n n e v a r s a h â z in e d e n
a l . ” d i y e r e k o n a iz z e t ü i k r a m d a b u l u n d u . S o n r a k i g ü n o r ­
d u y a z i y a fe t i n t e r t i p o l a c a ğ ı g ü n ü d u y u r a r a k , N a s r b in A h -
m e d ’in h â z in e sin d e a lt ın , g ü m ü ş , m e c li s l e v a z ım a t ı , e ş y a n a -
r m n a n e v a r s a h e p si n i a l a r a k k e n d i e v in e y ı ğ d ı . E v i n d e t e r t i p
e y le m iş o l d u ğ u g ö r k e m l i şö le n e o r d u k u m a n d a n l a r ı t e ş r i f e t ­
t ile r . Y u k a r d a z i k r e d i l d i ğ i g i b i y a p ı l a r a k o r d u n u n h e p si n e
a n t v e r d ir ili p k e n d is in e b i a t e t m e le r i s a ğ l a n d ı . D a h a s o n r a
y e m e k fa s l ı n a g e ç i p ş a r a p l a r ı n ı içt ile r .
Z iy a fe t e k a t ıla n la r d a n b ir i o r a d a n a y r ıla r a k N u h b in
N a s r ’a ordu k u m a n d a n la r ın ın t e r t i p l e r in i b i r b i r a n la t t ı.
N u h v a k i t g e ç i r m e d e n a t ı n a b in e r e k b a b a s ı n ı n s a r a y ı n a v a -

306
 Siy asetn am e

n p ; “ Se n b u r a d a b ö y le o t u r u r k e n o r d u k u m a n d a n l a r ı n ı n
h e p si s i p a h - s â l â r a s a d a k a t a n d ı iç m iş v e o n u n h ü k ü m d a r l ı ­
ğ ı n a b i a t e y le m işle r d ir . Ş u a n d a d a ş a r a p f a s l ı n a g e ç m iş le r v e
se n in a l t ı n , g ü m ü ş , e ş y a v e y a y g ı l a r ı n ı o r d u y a b a ğ ı şl a m ı şl a r .
Ü s t ü m ü z e y ü r ü y ü p k e l le le r i m iz i u ç u r m a l a r ı a n m e se le sid ir .
B u n l a r ı n b u z iy a f e t le r i t e r t i p e t m e l e r i n d e n m a k s a t l a r ı se n i
o r t a d a n k a l d ı r m a k t ı r .”
N a s r b in A h m e d ; “ P e k â l â , e v l a d ı m ş u d u r u m d a n e y a p ­
m a m ı z i c a p e d e r ? ” d e d i.
N u h : “ D e r h a l ik i g ü v e n i li r a d a m ı s i p a h - s â l â r ı n k u l a ğ ı ­
n a , ‘G ö r k e m l i b ir şö l e n t e r t i p e t t i ğ i n i işi t t ik . Ş i m d i ş a r a p iç ­
m e z a m a n ı d e ğ il , e lin i ç a b u k t u t v e g e l z i r a e l i m d e n e m e l i k ­
l e r d e n e s u l t a n l a r d a o l a n ö z e l d a v e t le r iç in k u l l a n ı l a n a l t ı n
k a k m a l ı a l e t - i h â s v a r d ı r , ş i m d i y a n ı m d a d e ğ i l , şe n liğ in e ş e n ­
li k k a t m a s ı , h ü k ü m d a r h ğ m şa n ı n ı n y ü c e l m e s i iç in g e t i r m e ­
le r in i e m r e t t im . Şi m d i b e n b u a l e t - i h â s s ı m ı k i m s e y e i t i m a ­
d ı m o l m a d ı ğ ı iç in y a l n ı z s a n a t e s l i m e d e b i l i r i m .’ d e s in . Si-
p a h - s â l â r d a b u n a t a m a h e d e r e k g e le c e k t ir . A le t - i h a s s ı a l ­
m a k iç in g e l d i ğ i n d e k u c a ğ ı m ı z a d ü şe c e k t ir . İ ş t e o s s a a t o n u
y a k a l a r k a fa sın ı u ç u r u r u z . D a h a so n r a n e y a p a c a ğ ım ız ı o t u ­
r u r d ü ş ü n ü r ü z . ” d e d i.
N a s r b in A h m e d d e r h a l ik i h a d im - i h a s s ı n ı s i p a h - s â l â r a
g ö n d e r e r e k m e z k û r h a b e r i v e r d i. A h a l i y e m e k fa slı m b it ir ­
m iş t i. S i p a h - s â l â r b i r k a ç k işiy e ; “ P a d i ş a h b e n i n e iç in ç a ğ ı r ­
m a k t a d ı r ? ” d i y e s o r d u . O n l a r : “ G i t v e a le t - i h â s s ı d a ge t ir i-
v e r i r s i n .” d e d ile r . S i p a h - s â l â r d e r h a l a t m a a t l a y ı p N a s r b in
A h m e d ’in s a r a y ı n a v a r d ı . O n u h ü k ü m d a r ı n o d a s ı n a a lır a l ­
m a z k e ll e si n i u ç u r a r a k b ir t o r b a y a k o y d u la r . N u h b a b a s ı n a :
“ Ç a b u k a t l a , ş u t o r b a d a k i k e s i k k e lle y i d e y a n ı m ı z a a l a r a k
sip a h - sâ lâ r m s a r a y ı n a v a r a l ı m , se n o r d u k u m a n d a n l a r ı n ı n
ö n ü n d e h ü k ü m d a r l ı k d a v a s ı n d a n e l ç e k t i ğ in i v e b e n i v e lia h ­
d ın e y le d iğ in i b e y a n e t k i b e n y a p a c a ğ ı m ı b il ir im . B ö y l e c e
h ü k ü m d a r h k b iz im h a n e d a n a m ız d a k a lm ış o lu r . Z i r a a t a la -
n n m y o lu n u t a k ip e t m e y ip b ir k ö p e ğ in sö z ü n e u y a r a k M ü s-

307
 N iz am ü ’l-M ü lk

lü m a n h ğ ı b i r k e n a r a a t a r a k K a r m a t î o l d u ğ u n u i d d i a e d e r e k
a sk e r le r i n ile r i g e le n le r in in s a n a r ı z a sı o l m a d ı ğ ı iç in o r d u s e ­
n in le y o l u n a d e v a m e d e c e k g i b i d e ğ il ; h iç o l m a z s a k e n d i e c e ­
lin le ö l ü r s ü n . H a l b u m in v a l ü z e r e d ir , b i l e s i n .” d e d i. D a h a
s o n r a h e r ik is i a d a r ı n a b in i p a c ile n s i p a h - s â l â r ı n s a r a y ı n a
v a r d ıla r . O r d u k u m a n d a n l a r ı p a d i ş a h ı n y a n ı n d a o ğ l u y l a g e l ­
d iğ in i g ö r d ü k l e r i n d e ş a ş k ı n l ı k iç in d e y e r le r i n d e n fı r la y ı p o n ­
la r ı k a r şı la d ı l a r . K im se n in h a d i s e h a k k ı n d a e n u f a k b i r fi k r i
y o k , k i m s e o l u p b i t e n le r e b i r m a n a v e r e m i y o r d u . P a d i şa h ı n ,
o ğ l u y l a z i y a fe t e k a t ı l m a k iç in g e ld iğ in i sa n d ıla r . N a s r b in
A h m e d ç o c u ğ u n u b ı r a k a r a k k e n d i y e r i n e k u r u l u n c a sil a h -
d â r l a r a r k a s m d a s a f t u t t u la r . A r d ı n d a n N a s r b in A h m e d o r ­
d u k u m a n d a n l a r ı n a d ö n e r e k : “ B ile sin iz k i ç e v i r d iğ in iz g i z li
işle r in h e p si n d e n h a b e r d a r ı m . Siz in b e n i o r t a d a n k a l d ı r m a y a
n iy e t e t t iğ i n i z i h a b e r a l ı n c a siz e o l a n g ü v e n i m s a r s ı l d ı ; s i z d e
iç in iz d e n b a n a h u s u m e t b e sl i y o r s u n u z . B u n d a n s o n r a d a n e
siz in b a n a n e b e n i m siz i i t i m a d ı m o l a c a k g i b i d e ğ il. B a n a
k a r ş ı o l a n h u su m e t in iz e ğ e r k i y o l d a n ç ı k ı p s a p k ı n b ir m e z ­
h e b e k a t ı l m a m ise h ü k ü m d a r l ı k v e h â k i m i y e t i işt e ş u g ö r d ü ­
ğ ü n ü z , ü z e r in d e h iç ş a i b e b u l u n m a y a n o ğ l u m N u h ’a b ı r a k ı ­
y o r u m . B u n d a n b ö y le p a d i ş a h o d u r v e o n u t a h t a g e ç i r d im .
Şi m d i siz e d ü ş e n o n a i t a a t e t m e k t ir . B e n d e a r t ı k a r a d a n ç e ­
k i li y o r u m . G ü n a h ı m l a s e v a b ı m l a t e v b e e d e r e k b i r k e n a r a ç e ­
k i li y o r u m . Siz i b a n a k a r ş ı k ı ş k ı r t a n ş a h s ı n k e ll e si d e işt e şu
t o r b a d a d u : v e c e z a s ı n ı b u l m u ş t u r .” B u n l a r ı d e d ik t e n s o n r a
t a h t t a n in e r e k o ğ l u n u k e n d i e lle r iy le t a h t a g e ç i r i p h e d iy e le r
s a ç t ı , h a y ı r d u a l a r d a b u l u n d u . O r d u k u m a n d a n l a r ı o l a n b i­
t e n k a r ş ı s ı n d a ş a ş ı r ı p k a l m ı ş l a r d ı . İ le r i sü r e c e k l e r i t e k b i r b a ­
h a n e l e r i k a l m a y a c a k b i r ş e k il d e c a n u g ö n ü l d e n y e r le r e k a ­
d a r e ğ il ip N u h ’a h a y ı r d u a l a r d a b u lu n d u l a r . H e p s i h a d is e l e r ­
d e n Si p a h - s â lâ r ı s o r u m l u t u t a r a k : “ B i z b e n d e y i z , e m r i n iz e
a m a d e y i z !” d e d ile r . N u h : “ K u l a k l a r ı n ı z ı iy i a ç ı p iy i b e lle y i­
n iz k i b e n N u h ’u m , N a s r d e ğ il ! İ şle d iğ in iz b u s u ç u e y l e d iğ i ­
n iz y ü z d o ğ r u i şe b a ğ ı ş l a d ı m . İ st e d ik le r in iz i k a r ş ı l a m a m e r c ii

308
 Siy aset n am e

a r t ı k b e n i m . N a s r b in A h m e d ’d e n d a h a f a z l a d e r d in iz e d e r ­
m a n o l m a m v e k ı lm ı z a z a r a r g e lm e si n e m ü s a a d e e t m e m e m
v e h a k k ı n ı z d a e n h a y ır lıs ın ı y e r i n e g e t i r m e m iç in b u n d a n
b ö y le b e n i m e m r im e k a y ı t s ı z ş a r t s ı z u y u n u z .” d iy e r e k b a b a ­
sın ın a y a ğ ı n a z in c ir le r v u r u l m a s ı n ı e m r e t t ik t e n s o n r a k a d i m
k a l e y e g ö t ü r ü p z i n d a n a a t m a l a r ı n ı e m r e t t i. N u h d a h a s o n r a
o r d u k u m a n d a n l a r ı n a v e a sk e r l e r e d ö n e r e k ; “ A y a ğ a k a l k ı n ,
ş a r a p m e c lis in e v a r a l ı m !” d iy e e m ir d e b u lu n d u .
Ş a r a p m e c l i s i n d a h e p s i ü ç b e ş k a d e h iç t i k t e n s o n r a N u h :
“ Si z ş u m e c li st e b u l u n a n e ş y a l a r ı y a ğ m a l a m a k ist e m işt i n i z ,
işt e b e n h e p si n i siz le r e b a ğ ı ş l ı y o r u m , a r z u e t t i ğ i n iz i k a p ı p g ö ­
t ü r ü n v e m a k a m l a r ı n ı z k ı y m e t in c e a r a n ı z d a b ö l ü ş ü n ü z !” d e ­
d ik t e n s o n r a ş ö y le d e v a m e t t i; “ H a k k ı m ı z d a k a r a n l ı k e m e l ­
le r i o l a n s i p a h - s â l â r c e z a s ı m b u l d u ; s a p k ı n l a r g ü r u h u n a k a ­
t ı l a n p e d e r i m d e h a k e t t iğ i c e z a y ı ç e k m e k t e d i r B a b a m l a il k
g ü n k â fi r l e r ü z e r in e g a z a e y le m e k ü z e r in e k a r a r k ı lm ışt ın ız ,
h a y d i d a v r a n ın d a g a z a y a ç ık a lım . Z ir a M a v e r a ü n n e h r K a r -
m a t î m e z h e b in e g i r i p k â f i r o l m u şt u r . G i d i p h e p si n i t e p e le y i p
A l l a h y o l u n d a ç a r p ı ş a l ı m . O n l a r ı n h e sa b ı n ı g ö r d ü k t e n s o n ­
r a K a r m a t î l e r i n m a l l a r ı n a , se r v e t le r i n e e l a t a l ı m . O se r v e t le ­
r in h e p s i siz in d ir . M e c l i s t e b u l u n a n b a b a m ı n n e si v a r s a siz e
b a ğ ı ş l a d ı m , h â z in e d e d e n e v a r s a y a r ı n siz e s u n a c a ğ ı m . B u
m e se le d e n y ü z ü m ü n a k ı y l a ç ı k t ı k t a n s o n r a k â f i r i n ü st ü n e
y ü r ü r ü z . T e z e l d e n k e l l e r in i u ç u r m a k iç in b a b a m l a d o s t l u k
k u r a n l a r l a b ir lik t e M u h a m m e d K a r m a t î ’y i i s t i y o r u m . ”
D e r h a l h a r e k e t e g e ç e r e k M u h a m m e d N a h ş e b î ’y i d e r d e s t
e y le y ip k e l le sin i u ç u r d u la r . A r d ı n d a n H a şa n M e lik , E b u
M a n s u r Ç a g â n î , E ş a s v e B â t ı n î li ğ e g i r m i ş d i ğ e r b i r k a ç e m i-
r in d e b o y n u n u v u r d u la r . O g ü r u h t a n ö n le r i n e g e le n i k ı lı ç t a n
g e ç i r d ile r . C e y h u n ’d a n g e ç i p , h e m e n M e r v r ü d ’a v a r a r a k e v ­
v e la g i z l ic e S u d â v e ' y i y a k a l a y ı p k a t le t m e si, o n d a n s o n r a o
t a i f e d e n e lle r in e g e ç e n in a l a y ı n ı t e p e l e m e si iç in e m r i n d e b ir
o r d u y l a b ir k u m a n d a n y o l l a d ı . Y a n lı şl ı k l a b ile o l s a t e k b ir
M ü s l ü m a n a il iş ilm e m e s i h u s u s u n d a o n l a r ı sı k ı sı k ı t e m b ih l e ­

309
 N iz am ü ’l~M ülk

d i. C ü m l e H o r â s â n v e M a v e r a ü n n e h r ’d e o s a p k ı n l a r d a n b ir
tek i sa ğ k a lm a y ın c a y a k a d a r y e d i g ü n y e d i ge ce b o y u n c a B u ­
h a r a v e c i v a r b ö l g e l e r d e k ı lı ç t a n g e ç i r m e l e r v e y a ğ m a l a r d e ­
v a m e t t i. B u n l a r d a n s o n r a I r a k v e H o r â s â n ’d a h iç k i m s e b u
m e z h e b i ale n e n a ğ z ın a a la m a d ı.

Ş a m v e M a ğ r i b V il a y e t l e r in d e
B â t ı n île r in Z u h u r u v e O n l a n n F it n e F e s a d ı n a D a i r d i r

G e le l im Ş a m m e se le sin e . A b d u l l a h ib n M e y m u n B a s ­
r a ’y a g i d i p a h a l i y i m e z h e b i n e d a v e t e y l e d i ğ i e s n a d a o r a d a
Ö lü n c e , o ğ l u A h m e d Ş a m ’d a n M a ğ r i b ’e g i t t i. M a ğ r i b ’d e
u m d u ğ u n u b u l a m a y a n A h m e d t e k r a r Ş a m ’a d ö n e r e k Ş i k e ­
m i a d ı n d a b ir k ö y d e i k a m e t e y le d i. B u r a d a b ir e v l a t s a h i b i
o la n A h m ed, çocu ğu n a M u h am m ed i sm i n i v e r d i , d a h a
so n r a A h m e d d ü n y a y a g ö z le r in i y u m d u . Ç o c u ğ u h e n ü z k ü ­
ç ü k o l d u ğ u n d a n ö t ü r ü k a r d e ş i n i n o ğ l u S a i d b in e l - H u se y n
o n u n y e r i n e g e ç t i v e M a ğ r i b ’e g i d e r e k i s m i n i A b î d b in e l-
H u se y n o l a r a k d e ğ i ş t i r d i . Y a k ı n d o s t l a r ı n d a n E b u A b d u l ­
la h M u h t e s i b a d ı n d a k i b ir in e n a i b l i k v e r e r e k o y ö r e y e y o l ­
la d ı . K e n d i s i d e Ş a m ş e h ir le r in d e h a l k ı k e n d i m e z h e b in e
d a v e t e t m e k le m e ş g u l o l d u . G e n e l d e ç ö l d e y a ş a y a n B e n i
A ğ l a b k a b il e si n in k a h i r ç o ğ u n l u ğ u o n u n ö ğ r e t i s i n i k a b u l
e d in c e E b u A b d u l l a h H ü s e y i n o n l a r a : “ M e z h e b i m i z i a r t ı k
k ı lıç la y a y m a d e v r i g e l i p ç a t m ış t ı r . M e z h e b i n i z e i l t i h a k e t ­
m e y e n le r in b o y u n l a r ı n ı v u r u n u z !” d e d i . M e z h e b i n e i n a ­
n a n l a r d a o n u n d e d i ğ i g i b i y a p a r a k k ı l ı ç l a r ı n a sa r ı ld ı la r . O
c iv a r d a M a ğ r i b ş e h ir le r in in b i r k ı s m ı n d a h ü k m ü g e ç e n , ç o ­
c u k l u ğ u n d a n b e r i S a h i b u ’l- h â l i sm i n d e Sü n n î b i r p a d i ş a h
v a r id i. B u p a d i ş a h ı n A li D e y l e m î a d ı n d a b i r s i p a h - s â l â r ı
v a r d ı. P a d işa h , E b u A b d u lla h M u h t e sib k o m u t a sın d a k i
Şa m a sk e r le r i ü z e r in e a n s ı z ı n s i p a h - s â l â r ı n ı y o l l a d ı . E b u
A b d u ll a h b u s a l d ı r ı y a d ir e n e m e d i ; o r d u s u h e z im e t e u ğ r a ­
y a r a k f i r a r e t t i. A li D e y l e m î b u g ü r u h t a n e l in e g e ç e n le r i n

310
 Siy aset n am e

h e p s i n i n i n k e l l e si n i u ç u r d u . H e r b i r i si d ö r t b ir y a n a ç i l y a v ­
r u s u g i b i d a ğ ı l d ı . E b u A b d u l l a h Ş a m şe h i r l e r i n d e n b i r şe h ­
r e s ı ğ ı n a r a k k e ç e b ir c ü b b e g i y i p k ı l ı k k ı y a f e t i n i d e ğ i ş t i r e ­
r e k k e r l i fe r l i b ir g ö r ü n ü ş l e t e k r a r sa h n e y e ç ı k a r a k y a ş a m ı ­
n a d e v a m e t t i. A h a l i o n a s a y g ı d a k u s u r e t m i y o r d u . Sa h i -
b u ’l- h â l d e s ü r e k l i o n l a r a e l ç il e r y o l l a y a r a k o n u k e n d i s i n e
g ö n d e r m e l e r i n i t a l e p e t t iğ i h a l d e b i r b a h a n e ö n e s ü r e r e k
o y a la y ıp y o lla m a y a y a n a şm ıy o r la r d ı. D iğ e r y a n d a n Ebu
A b d u lla h da a h a lin in p a d işa h t a n korkup k e n d isin i o n a
y o l l a y a c a k l a r ı n d a n ö t ü r ü d a i m a b i r k o r k u i ç in d e y d i. D e n i z
a d a la r ı n d a n b ir a d a y a ç e k ile r e k o r a d a k e n d isin e b ir sa r a y
i n ş a e t t i. B u n u g ö r e n h a l k o n a k e n d i m a l l a r ı n ı n z e k â t ı n ı
y o llu y o r o d a b u şe k ild e h a y a t ın ı id a m e e d iy o r d u . A b d u l­
l a h M u h t e s i b ö l d ü ğ ü n d e y e r i n e b a b a s ı n ı n iz i n i s ü r d ü r e n
o ğ l u g e ç t i.

B â t m île r in H e r a t T a r a fın d a n Z u h u r u
v e A y n ı Y e r d e H e l a k E d il m e le r i

P e y g a m b e r i n h i c r e t in d e n 2 9 5 y ıl [ M . 9 0 7 ] s o n r a H e r a t
v a l i si M u h a m m e d b in H a r s e m e , a d a l e t l i h ü k ü n ı d a r İ sm a i l
A h m e d S â m â n i r a h m e t u l l a h i a l e y h e şö y le b i r h a b e r sa ld ı:
“ E y e m ir , b u d i y a r d a E b u B i l a l n a m b ir a d a m z u h u r e t m iş ,
K a r m a t î m e z h e b in i a l e n e n t e b l i ğ fa a l iy e t le r in e g i r i şe r e k G û r
v e G a r c a d a ğ l a r ı n ı n e t e k le r in d e is y a n b a y r a ğ ı a ç m ışt ır . K e n ­
d i s i n e D â r u ’l- a d i u n v a n ı v e r m i ş o l a n b u h e r i fin ç e v r e s in d e
h e r k e s i m d e n in sa n t o p l a n m ı ş t ı r v e d a h i H e r a t k ö y le r in d e n
ç o ğ u o n u n m e z h e b in e e ğ il im g ö s t e r m i ş , o n a b i a t e y le m işt in
Sa y ı l a r ı o n b i n l e r i a ş m a k t a d ı r . E m i r h a z r e t le r i e ğ e r k i b u m e ­
se l e y i i h m a l e d e c e k o l u r s a b u k a d a r k ü s u r d a h a a h a l i o n a
k a t ı l a c a k t ı r O z a m a n m e se le n in ü st e sin d e n g e l m e k z o r l a ş a ­
c a k t ı r . A h a l i b u E b u B i l a l ’in Y a k u b L e y s ’in n e d im l iğ in i y a p ­
t ı ğ ı n ı ile r i sü r ü y o r l a r . G ü y a k i E b u B i l a l o n u n n iy a b e t in i y ü ­
r ü t m e k t e y m iş.”

311
 N iz am ü ’I-M ülk

E m i r İ s m a i l A h m e d b u n la r ı iş it t i ğ in d e : “ G a l i b a b u E b u
B ila l can m a su sa m ış.” d e d ik t e n so n r a h a c ib i Z i k r i ’y e :
“ C ü m l e g u l a m l a r d a n 5 0 0 ’ü n ü y a n ı n a a l , o n l a r ı n v ü c u h â t m ı
v e r sin le r . B a y ğ u ş ’u o n l a r ı n b a ş ı n a k o m u t a n o l a r a k a t a . G u -
l a m s a t ı n a l sı n v e o n a d a o n b in d ir h e m v e r m e le r in i sö y l e .
5 0 0 s a ğ l a m z ır h v e g e r e k l i t e c h i z a d a a t la r ı n ı d o n a t , se n d e
y a r ın o n la r la M e v lîy a n ır m a ğ ın a var. Bö y le c e b e n d e o n la r ı
u ğ u r l a m ı ş o l a y ı m . ” H a c i p Z i k r i e m r e d i ld iğ i g i b i y a p t ı .
D a h a s o n r a E b u A li M e r v e z î ’y e şö y l e b i r m e k t u p y a z ı l­
m a sı n ı e m r e t t i : “ H a l k ı n a d ir h e m v e r e r e k g u l a m l a r h e n ü z s a ­
n a v a r m a d a n o n l a r ı k a r ş ı l a m a k iç in şe h ir d ı ş ı n a ç ık . G u l a m ­
l a r s a n a v a r d ı k t a n s o n r a o n l a r l a b i r li k t e H e r a t ’a g i d e r e k
M u h a m m e d H a r s e m e ’y e k a t ıl . M u h a m m e d H a r s e m e ’n in
o r d u s u y l a o r d u n a g ü ç k a t a r a k B a y ğ u ş ’u n s a n a v a r m a s ı iç in
şe h ir d ı şı n a ç ı k !” D a h a s o n r a B a y ğ u ş ’a v a a t t e b u l u n a r a k
şö y le d e d i: “ M e k t u p M u h a m m e d b in H a r s e m e ’n in e lin e
u l a ş t ı ğ ı n d a b u z a f e r se n in e lle r in le g e r ç e k le şe c e k t ir . S a n a v i­
la y e t v e r e c e ğ i m !” d e d i. G u l a m l a r a d a : “ B u k a d a r a s k e r v e
t e ç h iz a t l a g ir işile n h a r b i n s e b e b i A li Şe r v i n , A m r ib n L e y s y a ­
h u t M u h a m m e d ib n H a r u n d e ğ i l d i r B u s o n d e r e c e ö n e m li
k o n u d a b e n i m siz e it i m a d ı m t a m d ır . H e r a t k u h p a y e s i n d e i s ­
y a n b a y r a ğ ı a ç ı p K a r m a t î m e z h e b in i a le n e n t e b li ğ e d e n le r in
k a h i r ç o ğ u n l u ğ u ç ift ç i v e ç o b a n l a r d a n m ü t e şe k k il d ir . B u z a ­
fe r i k a z a n d ı ğ ı n ı z d a h e p i n iz e h i la t le r s u n u p , n â n - p â r e l e r v e r e ­
c e ğ i m . ” d e d i. D a h a s o n r a t e c r ü b e l i b i r k â t i b i b u m e se l e le r le
ilg il e n m e s i iç in g ö r e v l e n d ir d i.
O r d u M e r v r û d ’a v a r d ı ğ ı n d a n E b u A li a d a m l a r ı y l a o n ­
la r a k a t ıl a r a k isy a n c ıla r ın h a b e r le r i o l m a sı n d iy e y o l b a ş l a ­
r ın ı k e st ile r . H e r a t ’a v a r d ı k l a r ı n d a M u h a m m e d H a r s e m e
d e e m r i n d e k i a s k e r l e r l e ç ı k a g e l e r e k E b u B i l a l ’i g a f i l a v l a ­
m a k iç in k a r a y o l u n u t u t t u . D e r k e n a n s ı z ı n E b u B i l a l b u n ­
l a r d a n h a b e r d a r o l u n c a d a ğ a d o ğ r u il e r l e y e r e k y a l ç ı n d a ğ ­
la r a t ır m a n d ı. Ü ç g ü n ü ç g e c e lik y o lc u lu k t a n so n r a o n la r a
v a r d ı. N ih a y e t isy a n c ıla r ın b o ş b u lu n d u k la r ı b ir v a k it ç e p e ­

312
 Siy aset n am e

ç e v r e s a r a r a k o n l a r a k ı lı ç ü ş ü r ü p h e p s i n i t e p e le d i le r . E b u
B ila l, H a m d â n , E b u Z e k â v e e le b a şla r m d a n o n k işiy i k ı s­
k ı v r a k y a k a l a d ı l a r . Y e t m i şi n c i g ü n ü n s o n u n d a B u h â r a ’y a
g e r i d ö n e r e k E b u B i l a l ’i s a r a y ı n z i n d a n ı n a t ı k t ıla r . E b u B i ­
la l b ir m ü d d e t o r a d a k a l d ı k t a n s o n r a z i n d a n d a c a n v e r d i.
D i ğ e r o n e l e b a ş ı y ı d a B e lh , S e m e r k a n d , F e r g a n a , H a r e z m ,
M e r v , N i ş a b u r g i b i c i v a r b ö l g e l e r e y o l l a y a r a k ip t e s a l l a n d ı ­
r ı p G u r y e G a r c a ’d a k ö k l e r i n i k a z ı d ı l a r . A y n ı y ı l a d i l h ü ­
k ü m d a r İ sm a il A h m e d c ih a n a g ö z le r in i y u m u n c a , B â t ın î
o l d u ğ u n u b a h s i m i z e k o n u e t t i ğ i m i z k a r d e ş i N a s r b in A h ­
m e d y e r i n e g e ç t i.

B â t ı n î l e r i n M a v e r a ü n n e h i r v e H o r â s â n ’d a
T e k r a r Z u h u r E t m e le r i v e B o z g u n a U ğ r a t ı l m a l a n

N u h b a b a sın ı z in d a n a a t t ır d ık t a n so n r a o r d u n u n b ü s­
b ü t ü n k e n d i n i g ü v e n d e h i s s e t m e s i iç in p e d e r i n i ö l d ü r m ü ş ­
t ü . N u h b in N a s r , h â k i m i y e t i n i y ı l l a r y ılı s ü r d ü r d ü k t e n s o n ­
r a o ğ lu M a n su r t a h t a ge ç e r e k b a b a sın ın y o lu n u sü r d ü r d ü .
H ü k ü m d ar o lu şu n d a n 15 se n e so n r a B u h â r a v e H o r â ­
s â n ’d a fa a l i y e t l e r i n i g i z li g i z l i y ü r ü t e n B â t ı n î l e r h a l k ı y o l ­
d a n ç ı k a r a r a k t e k r a r b ir isy a n d a l g a s ı b a şla t t ıla r . D a h a ç o k
sö z k o n u su m e z h e p y ü z ü n d e n b a b a la r ı v e d e d e le r i k a t le d i­
le n k i ş i l e r b u m e z h e b e k a t ı l m a k t a y d ı l a r . D e v ir , E m i r Se y y i d
M a n s u r N u h ’a E b u A li B e l ’a m î ’n in v e z ir li k y a p t ı ğ ı , H o r â -
sâ n sip a h - sâ lâ r h ğ ın d a S e b u k t i g î n ’in e f e n d i s i A l p t i g i n ’in ,
h a c i p l i ğ i n d e M a n s u r ib n B a y k a r a ’n ın , F e r g a n a v a l i l i ğ i n d e
Yah ya E ş a s ’m , Sib ic â b v a liliğ in d e Se r h e n g H ü s e y i n ’in ,
C a c ’d a İ s m a i l ’in , T u s v a l i l i ğ i n d e E b u M a n s u r A b d u r r e z -
z a k ’m , G ü r g a n ’d a Ş e m g i r ’in , m e r k e z d e is e S i d a c , N a s r M e ­
li k , E b u S a i d M e h k , H a y d a r Ç a g â n î , E b u ’l - A b b a s C e r r a h ,
B e k t ü z ü n , T e k i n e k , H u m a r t i g i n g i b i e m ir le r i n b u l u n d u ğ u
b i r d e v i r id i . M a n s u r B a y k a r a , S a i d M e l i k , E b u ’l A b b a s
C e r r a h , H u m a r t ig in , T e k in e k , E b u A b d u lla h C e y h a n î ve

313
 H iz am ü ’l-M ü lk .

C a f e r g i b i z i k r i g e ç e n n ic e m e l i k g i z li c e B â t ı n î m e z h e b i n e
k a t ı l m ı ş l a r d ı . B u n l a r ı m e z h e b e d a v e t e d e n l e r d e E b u ’l f a z i
Z e n g ü r z v e t e k g ö z l ü A t i k a d l ı ik i h e r i f id i. M e z h e b e ilt i­
h ak eden k işile r in çoğu d e v le t i n ü s t d ü z e y i n d e k i iş le r le
m e ş g u l o l a n , m e m l e k e t i n e ll e r in e t e s l i m e d i l d i ğ i k i ş i l e r o l u p
e l a l t ı n d a n b i r b i r l e r i n i g i z li g i z li d e s t e k l e y i p , k o l l a m a k t a y ­
d ıl a r . V a z if e le r i, b a ş k a s ı n ı n e li n e g e ç m e s i n d i y e b i z z a t k e n ­
d i l e r i d e n e t le m e k t e y d il e r . D i v a n d a b ir b i r l e r i n i h i m a y e e d i ­
y o r la r d ı. Şa y e t b ir isi t ö k e z le y e c e k o l u r sa h e p si b ir o lu p o n a
y a r d ı m e d e r e k o k i şi y i m a r u z k a l d ı ğ ı s ı k ı n t ı d a n e l b ir l iğ iy le
k u r t a r m a k t a y d ıla r . G ü n b e g ü n sa y ıla n v e g ü ç le r i k a t la n a ­
rak ar t ıy o r d u . H o r â sâ n ve M a v e r a ü n n e h r ’in n e r e sin d e
k e n d i l e r i n d e n b i r i v a r s a o n u k a y ı r ı y o r l a r d ı . O n l a r d a n b ir
t a y fa d a m e z h e p le r in i a le n e n t e b liğ e d e r e k ö ğ r e t ile r in i ifşa
e d iy o r d u . M e r k e z e u z a k o la n h a lk p a d işa h ın d a b u g ü r u h a
k a t ılm ış o ld u ğ u z e h a b ın a k a p ılıp B â t ın î o ld u . E b u M a n su r
A b d u r r e z z a k d a h i B â t ı n î le r in m e z h e b i n e g e ç m i ş t i .
M e r k e z d e k i B â t m î l e r F e r g a n a , H u c e n d v e K a s a n ’d a k i t a ­
k ip ç ile r i o l a n S e p i d - C a m e g a n ’a : “ Si z d e i s y a n a k a lk ı şı n ı z .
Z i r a ö z le r im iz a y n ıd ın B i z d e b a ş k a l d ı r a c a ğ ı z . Ö n c e p a d i ş a ­
h ı o r t a d a n k a l d ı r m a y ı s o n r a d a siz l e r e k a t ı l m a y ı h e d e fle m e k ­
t e y iz . C e y h u n ’d a n b u y a n a o l a n v ila y e t l e r i z a p t e d e r d a h a
s o n r a H o r â s â n ’ın i c a b ı n a b a k a r ı z . ” d iy e m e k t u p y a z d ı la r .
A r d ı n d a n b ir a r a y a g e le r e k B a y k a r a ’n ın o ğ l u y l a a ğ ı z b ir ­
liğ i e t t i k t e n s o n r a p a d i ş a h ı n h u z u r u n d a , h e r ik isi d e M ü s l ü ­
m a n o l a n b a ş t a v e z ir i E b u A li B e l’a m î ’y e , d a h a s o n r a E m i r
B e k t ü z e n ’e k a r a ç a l d ıla r . Z i r a g u l a m v e b e n d e l e r in h e p si
E m i r B e k t ü z e n ’in i d a r e si a l t ı n d a y d ı. M a n s u r h e r ik isin in
a y a k l a r ı n a z i n c ir v u r u l a r a k s a r a y ı n z i n d a m n a t ı k ı l m a la r ı n ı
e m r e t t i. B ö y l e c e m e m le k e t işl e r i y ı k ı m l a k a r ş ı k a r ş ı y a k a l d ı .
Ö t e y a n d a n A lp t ig in e m ir â n - ı h a v a s s v e d e r g â h e h lin in ç o ğ u ­
n u n K a r m a t î m e z h e b in e g i r d ik l e r in i v e m e z k û r M ü s l ü m a n
v e m e m le k e t i n h a y r ı n a ç a l ı ş a n b u ik i k iş in in z in c ir e v u r u lu p
z i n d a n a a t ı ld ığ ın ı g ö r ü n c e s u l t a n ı h a b e r d a r k ı l ı p işl e r i ısl a h

314
 Siy aset n am e

e t m e k k a s t ı y l a N i ş a b u r ’d a n h a r e k e t e d e r e k B u h â r a ’y a g e l ­
m e k iç in y o l a ç ı k t ı. A l p t i g i n ’in y o l a ç ı k m a h a b e r i T u s e m i r ­
liğ in i y a p a n , e l in d e k u d r e t l i b ir o r d u b u l u n a n E b u M a n s u r
A b d u r r e z z a k ’a e r işi n c e A l p t i g i n ’le ç a r p ı ş ı p o n a m a n i o l m a k
iç in t a a r r u z a g e ç t i . A b d u r r e z a k ’ın h a r e k e t e g e ç t iğ in i a n l a y ı n ­
c a A lp t ig in y o l u n u d e ğ i şt i r i p Şi r u r e z e y o l u n d a n C e y h u n n e h ­
r i k ı y ı s ı n d a , Â m û ’d a k o n a k l a d ı . A b d u r r e z z a k d a d ö n e r e k
k e n d i c e m a a t i n e A l p t i g i n ’in işl e r in i b ir b i r in e k a t m a k iç in g e l ­
d iğ i y o lu n d a b ir m e k t u p y o lla d ı. M e k t u b u a la n la r d a h a d i­
se y i p a d i ş a h a A l p t i g i n ’in k e n d is in e b a ş k a l d ı r d ı ğ ı , b u k a d a r
d a v e t in e r a ğ m e n d e r g â h a g e lm e d i ğ i, ş im d i d e C e y h u n n e h r i
k e n a r ı n d a k a r a r g â h k u r d u ğ u v e d a v e t e d i lm e d i ğ i h a l d e g e ç i p
b u r a y a g e le c e ğ i şe k li n d e ile t t ile r . B u n u n ü z e r in e p a d i ş a h B e g
A r s l a n H a m i d î v e H a ş a n M e l i k ’in e m r in e o r d u v e r e r e k C e y ­
h u n k e n a r ı n a g ö n d e r i p k a r ş ı y a g e ç e m e si n le r d iy e g e m il e r in
h e p si n i b u y a k a y a a l m a l a r ı n ı e m r e t t i .
A lp t ig in k e n d is in e y o l v e r i lm e y e c e ğ i n i a n l a y ı n c a h ü k ü m ­
d a r a g e li ş s e b e b i m a r z e d e n ş ö y l e b i r m e k t u p y o l l a d ı : “ K a r -
m a t î m e z h e b in e g i r m i ş b u l u n a n b i r ç o k h a v a s s ı n v e d e r g â h
e h lin isy a n e t m e k n i y e t in d e d ir . M e m l e k e t i n s e l a m e t i iç in
g a y r e t s a r f e d e n ik i M ü s l ü m a n ş a h s ı o n l a r ı n y a l a n sö z l e r i n e
k a n a r a k z i n d a n a a t t ın . B e n o n l a r l a il g il e n m e k iç in y o l a ç ı k ­
m ı şt ı m . H a z r e t l e r i , ş u b e n d e n i n sö z l e r i n e d e ğ il K a r m a t î l e r i n
u y d u r m a l a r m a i n a n d ı ğ ı n d a n ö t ü r ü y a r ı n b u n l a r ı n b e d e li n i
f e n a şe k i l d e ö d e y e c e k l e r d ir . B e n h a ş m e t m e a p l a r ı n ı u y a r m a y ı
a r z u e t t im . İ ş t e ş i m d i B e lh t a r a f ı n a y o l a l a c a ğ ı m . ” A y n ı n o k ­
t a l a n iç e r e n b e n z e r b ir m e k t u b u d a B u h â r a k a d ı s ı n a v e şe h ­
r in d i ğ e r u l e m a s ı n a y o l l a d ı : “ E ğ e r k i M ü s l ü m a n l ı k d a v a s ı
g ü d ü y o r ise n iz b u h a d is e l e r in a c ı so n u ç la r ın a k a t la n a c a k
o l a n sîz le r si n iz . G ü n b e g ü n p a l a z l a n a n K a r m a t î l e r n ih a y e t is­
y a n b a y r a ğ ı n ı a ç a c a k l a r d ı r . P a d i ş a h m ise b u n l a r ı n h i ç b ir is i n ­
d e n h a b e r i y o k t u r . B e n siz e y a z d ı ğ ı m g i b i h ü k ü m d a r a d a
y a z d ım . V e b a lin b e n im b o y n u m d a n g it m e si v e k u llu k h a k k ı­
n ı e d a iç in şe h r i n y a k ı n l a r ı n a k a d a r g e l d i ğ i m h a l d e b a n a y o l

315
 N iz am ü ’l-M ülk

v e r m e y e r e k m a n i o lu n c a ge r i d ö n m e k z o r u n d a k a ld ım ve
B e lh ’e d o ğ r u h a r e k e t e t t i m .”
M e k t u p l a r e lle r in e g e ç i n c e K a d ı E b u A h m e d , şe h ir u le ­
m a s ı v e B u h a r a i m a m l a r ı o l a y ı n e sa sı n ı a n l a d ı k l a r ı h a l d e z a ­
m a n ı n k o ş u l l a r ı n d a n ö t ü r ü e lle r in d e n y a p a c a k b ir şe y g e lm i­
y o r d u . P a d i ş a h ı n h a v a s s m d a n ç o ğ u K a r m a t î o l d u ğ u iç in p a ­
d i ş a h ı n o n l a r ı n sö z le r i n e i t i b a r e t m e y e c e ğ i n d e n k o r k u y o r l a r ­
d ı. Z i r a b u k işi le r i n h e r b ir in d e b i r v il a y e t v e e m ir le r i n d e m ü -
se l la h o r d u l a r v a r d ı .
N i h a y e t k a d ı ’u l k u z a t E b u A h m e d ik in d i n a m a z ı n ı m ü ­
t e a k i p h ü k ü m d a r E b u M a n s u r ’u n s a r a y ı n a v a r a r a k b a ş b a ­
ş a k o n u ş m a y ı a r z u e t t iğ in i b il d ir d i. H ü k ü m d a r o n u k a b u l
e d in c e k a d ı: “ H ü k ü m d a r ım , u le m a v e im a m la r m e lin d e n
ö ğ ü t v e r m e k t e n b a ş k a c a şe y g e lm e z . P e d e r in iz E m i r H a m i d
N u h r a h m e t u l l a h h e r d a i m â l im le r le o t u r u r k a l k a r d ı v e o n ­
l a r a d a n ı ş m a d a n b ir işe g i r i şm e z d i. B u n d a n d ı r k i h e r k e s o n u
h a sr e t l e y â d e d e r . Si z ilim e h liy le o n a n is p e t e n d a h a se y r e k
g ö r ü ş t ü ğ ü n ü z iç in o n u n i h d a s e t t ik le r i b u g ü n si z in d e v r in iz ­
d e a m a c ı n d a n s a p m ı ş t ı r .” d iy e r e k A lp t ig in ’in v e y a l n ı z k e n ­
d i fi k ir le r i o l m a d ı ğ ı n ı g ö s t e r m e k n iy e t iy le y in e a y n ı h u s u s t a
i m a m l a r ı n m e k t u b u n u ç ı k a r ı p o n a t a k d i m e t t i. D a h a s o n r a
m e l ik i g a fle t u y k u s u n d a n u y a n d ı r m a k iç in o n a b i z z a t n a si-
h a t l a r d a b u l u n a r a k o n a b i r t a k ı m sö z l e r b e y a n e t t i.
K a d e r i n b ir c ilv e si o l a r a k h e m e n e r t e si g ü n ü a k k u ş a m l ı ­
l a r S e f i d - C a m e g a n ’ın F e r g a n a ’d a a y a k l a n d ı k l a r ı v e e lle r in e
g e ç e n M ü s l ü m a m k ı lı ç t a n g e ç i r d ik le r i h a b e r i g e ld i. B i r s o n ­
r a k i g ü n d e H o r â sâ n t a r a fla r m d a n T a le g a n v e ç e v r e d a ğ ın
e t e k le r in d e K a r m a t î l e r i n İ s m a i l i m e z h e b in i a ç ı k t a n t e b li ğ e
g i r i şt i k l e r i, o r t a lı ğ ı y a k ı p y ı k t ı k l a r ı v e k ı lı c a s a r ı l d ı k l a r ı h a b e ­
r i g e ld i. B u n l a r ü z e r i n e E m i r Se y y i d M a n s u r , K a d ı E b u A h -
m e d ’i v e z i r li ğ in e g e t i r d i. L â k i n k a d ı , “ B i r in c isi b u g ü n b e n v e ­
z ir li k m a k a m ı n a g e ç e r s e m h ü k ü m d a r ı m ı z a a r t n iy e t i o l m a k ­
sı z ı n k i m n a si h a t t e b u l u n a c a k t ı r ; İ k in c isi m a k s a d ı g ü r u h b e ­
n im b ü t ü n b u ö ğ ü t l e r i s ı r f v e z ir li ğ e t a m a h e t t iğ im iç in v e r d i­

316
 Siy ase t n am e

ğ i m i ile r i s ü r m e y e c e k le r m i ? ” d i y e r e k v e z ir liğ i r e d d e t t i . H ü ­
k ü m d a r d a “ P e k i n e y a p m a l ı ? ” d iy e s o r d u . K a d ı : “ H ü k ü m ­
d a r a g ö r m ü ş g e ç i r m iş v e M ü s l ü m a n e v la d ı b ir v e z ir z a d e l a ­
z ım d ır .” d i y e y a m t i a d ı . H ü k ü m d a r : “ P e k â l â b u v a s ı f t a v e z i ­
r i n e r e d e n b u l u r u z ? ” d e y in c e k a d ı ; “ S a r a y z i n d a n ı n d a , t u t ­
s a k l a r a r a s ı n d a . ” d e d i. M a n s u r E b u A li B e l ’a m î v e B e k t ü -
z ü n ’ü s a r a y ı n z i n d a n ı n d a n ç ı k a r m a l a r ı n ı e m r e t t i . A y n ı g ü n
h ila t - ı r ı z a ile k u ş a n d ı r a r a k o n l a r a i l t i f a t l a r d a b u lu n d u . A r ­
d ı n d a n a l ı n m a s ı g e r e k e n b ü t ü n t e d b ir le r i a l m a y a k o y u l m a ­
la r ın ı e m r e t t i. E r t e s i g ü n h ü k ü m d a r , v e z ir , k a d ı v e B e k t ü z ü n
b a ş b a ş a b ir i st iş a r e y e o t u r a r a k y a k ı n v e u z a k t a k i v a z i y e t t e n
p a d i ş a h ı h a b e r d a r k ıld ıla r . N i h a y e t i n d e p a d i ş a h ı T a l e g a n
K a r m a t î l e r i y l e b ir lik t e a k k u ş a m l ı l a r d iy e a n ı la n F e r g a n a , Se -
m e r k a n d v e So ğ d K a r m a t île r in d e n k u r t u lm a y a , a r d ın d a n
A b d u r r e z z a k ’ın ü st ü n e y ü r ü m e y e , s o n r a d a h a s s e g i y â n v e
d e r g â h e h li n i o r t a d a n k a l d ı r m a y a i k n a e t t ile r .
E r t e si g ü n u l e m a e lle r in d e m u h t e l i f şe h ir le r in â l im le r in in
K a r m a t î l e r i n i s y a n l a r ı n d a n ş i k â y e t m e k t u p l a r ı y l a v e z ir e g e ­
lip o n d a n p a d i ş a h ı b il g il e n d ir m e sin i t a l e p e t t ile r . E b u A li
k a s t e n o n l a n e r t e le y in c e â l im le ı; “ E ğ e r o d a o n l a r d a n b ir i o l ­
m a s a y d ı b iz e m a n i o l m a z d ı . ” d e d ile r . D a h a s o n r a E b u A li
h e r k e si n h u z u r u n d a s u l t a n a e r t e si g ü n ü b i r m e c lis k u r a r a k
b i r y a n d a K a r m a t î l e r i , b ir y a n d a d a u le m a y ı h a z ı r e y le y ip ş e ­
r i a t h ü k m ü g e r e ğ i b i r m ü n a z a r a t e r t i p e t m e si n i t e k l i f e t t i. E r ­
t e si g ü n E b u A l i B e l’a m î s u l t a n ı n s a r a y ı n d a b i r m e c li s t e r t i p
e d e r e k K a d ı E b u A h m e d M e r g a z î v e d iğ e r i m a m v e â y â m
d a v e t e t t i. K a r m a t î l i k m e z h e b in in b a ş t a A t î k - y e k ç e ş m o l ­
m a k ü z e r e t a n ın m ış k e la m c ıla n m d a ç ağ ır d ıla r . U le m a v e k a ­
d ı l a r ı n s o r u l a n k a r ş ı s m d a v e r e c e k c e v a p b u l a m a y a n A t î k ’e
1 0 0 s o p a v u r u p o n u H a r e z m ’e s ü r e r e k ö l e n e k a d a r k a l a c a ğ ı
z i n d a n a t ı k t ıla r . E b u ’l f a z i Z e n g u r z d e n e n d i ğ e r in i d e g e t i r e ­
r e k o n a b i r t a k ı m s o r u l a r so r d u l a r . C e v a p v e r e m e y in c e o n a
d a 1 0 0 s o p a ç e k e r e k k a r ısı v e ç o c u k la r ıy la o n u e sa r e t a lt ın ­
d a ö l e n e k a d a r  m û ’y a sü r d ü le r . A r d ı n d a n B e g t ü z ü n v e P a r s

317
 N iz am ü ’l-M ü lk

v e H a r a z v e k i li E b u ’l K a s ı m ’ı b ir o r d u y l a b i r li k t e d a h a h e r ­
h a n g i b ir is y a n b a ş g ö s t e r m e d e n b a s t ı r m a l a r ı iç in T a l e g a n ’a
g ö n d e r d i le r . K ı l ı ç t a n g e ç i r d ik l e r i h a r i ç K a r m a t î o l d u k la r ı n ı
i t i r a f e d e n 4 0 0 t a n ı n m ı ş k i şiy i y a k a l a y a r a k o n l a r d a n 6 0 . 0 0 0
d i n a r a l ı p b e y t ü l m â l a y a k l a ş ı k 1 0 0 . 0 0 0 d ir h e m k o y d u la r .
G e r i y e k a l a n k u v v e t l e r P a r s v e H a r a z ’d a k a l a r a k d i ğ e r K a r -
m a t î le r i h a z r e t in h u z u r u n a g e t ir d ile r . B u n l a r d a n b ir k ı s m ı i p ­
t e sa l l a n d ı r ı l d ı b ir k ı s m ı d a z i n d a n l a r d a ç ü r ü d ü .
T a l e g a n ’d a e l d e e d i le n b a ş a r ı d a n s o n r a , k e n d ile r i n e şe r i­
a t ı ö ğ r e t m e s i iç in , â l i m b ir z a t o l a n E b u M u h a m m e d d e y a n ­
l a r ı n a v e r i le r e k F e r g a n a t a r a f l a r ı n d a n î s h a k B e lh î v e B e g
A r s l â n s o r u m l u t u t u l d u . T a l e g a n ’d a k i z a f e r d e n s o n r a o r d u
F e r g a n a ’y a ile r le y e r e k o r a d a y u v a l a n m ı ş g ü r u h u n b ir k ı s m ı ­
n ı t e p e l e d i, b i r k ı sm ı n ı n d a m a l l a r ı n a e l k o y d u . B i r b a z ı sı d a
o sa p k ın m e z h e p t e n ö t ü r ü p işm a n o ld u k la r ım sö y le y e r e k
t e v b e l e r e d i p t e k r a r M ü s l ü m a n o ld u la r . O r d u B u h â r a ’y a n i­
c e g a n i m e t v e m a l l a g e r i d ö n d ü . D â î l e r i n m e z h e p le r in in n a ­
sıl o l d u ğ u k e n d is in e s o r u l u n c a  l i m E b u M u h a m m e d ; “ A v ­
r e t y e r le r i n i g iz le m e y e r e k b ir b i r l e r in d e n v ü c u t l a r ı n ı n b u b ö l ­
g e le r in i e sir g e m iy o r la r . B i r e r b i r a v r a d ı a l a c a ğ ı v a k i t , k a d ı n a
ö n c e a n c a k e n b ü y ü k l e r i e l s ü r d ü k t e n s o n r a e r in in d o k u n ­
m a s ı n d a b ir b e is g ö r m ü y o r l a r d ı . C e n a b e t c e n a b e t o t u r u p
k a lk ı y o r l a r , a n a , b a c ı v e k ı z l a r ı n a s a r k ı y o r l a r d ı . N a m a z ,
o r u ç , İ s l a m h a c c ı v e g a z a d e r se n iz h a k g e t i r e ...”
B u m e se le d e n d e y ü z le r in in a k ı y l a ç ı k t ı k l a r ı v a k i t E m i r
Se y y id M a n s u ı ; v e z ir , k a d ı v e B e g t ü z ü n h e p b e r a b e r t e k r a r
b a ş b a ş a d e r g â h v e d i v a n e h lin in v e K a r m a t î m e z h e b in e g i r ­
m iş h a sse g i y â n ı n d u r u m l a r ı m is t i ş a r e e t m e k ü z e r e b ir a r a y a
ge ld ile r . D iğ e r l e r i n e ib r e t o l m a s ı iç in g i r i şt i k l e r i b u i şi b u r u n ­
la r ı n d a n g e t i r m e n in y o lla r ın a b a k t ıl a r . E v v e le m ir d e Ebu
M a n s u r A b d u r r e z z a k ’ı a l a ş a ğ ı e d e r e k K a r m a t î l e r i n k ö k ü n ü
H o r â s â n , I r a k v e M a v e r a ü n n e h r ’d e n k a z ı m a y ı k a r a r l a ş t ı r d ı ­
la r . H o r â s â n ’d a n ç ı k a r a k G a z n e ’y e k e n d is in e y u r t b e lle y e n
A l p t i g i n ’in T u s e m ir i o l a n E b u M a n s u r A b d u r r e z z a k ’t a n g ü ­

318
 Siy aset n am e

n ü n ş a r t l a r ı n d a d a h a g ü ç l ü o l m a d ı ğ ı g ö z ö n ü n e a l ın d ı . Ö n ­
c e li k l e p a d i ş a h ı n y u r d u o l a n B u h â r a ’d a K a r m a t î l e r i n k ö k ü ­
n ü k a z ı m a y a , a r d ı n d a n E b u M a n s u r v e y u v a l a n d ı k l a r ı d iğ e r
b ö lg e l e r in K a r m a t île r d e n a r ın d ır ılm a sı k a r a r ın a v a r d ıla r
H o r a s a n si p a h - sâ l â r U ğ ın a N a s ı r u ’d - d e v le E b u ’l H a ş a n Sim -
c u r ’u n g e t i r i l m e si v e id a r e s i n d e k i o r d u y l a d e r g â h a g e lm e si­
n in e m r e d i lm e si k a r a r l a ş t ı r ı l d ı . K e n d i s i d e r g â h a v a r d ı ğ ı n d a
s a r a y ç e v r e sin d e n , su lt a n ı n y a k ı n l a r ı n d a n , k â t ip le r in d e n h e r
k i m K a r m a t î l e r e k a t ıl m ı ş ise o n d a n a l ı n a c a k d e s t e k l e y a k a ­
la n m a sı v e z in d a n a t ık ılm a sı v e m a lla r ın a e l k o n u lm a sı ve
b o y u n l a r ı n ı n v u r u l m a s ı , a r d ı n d a n N a s ı r u ’d - d e v le E b u ’l H a ­
ş a n S i m c u r ’u n E b u M a n s u r A b d u r r e z z a k ’ı t e p e l e m e si iç in
o r d u s u y l a H o r â s â n ü z e r in e y ü r ü m e si n d e m u t a b a k a t s a ğ l a n ­
d ı. B u n u n iç in c i v a r e m ir le r e m e k t u p l a r y a z a r a k G ü r g a n ’d a n
E b u Şe m g i r ’in g e lm e si v e o r d u y a k a t ı l m a s ı v e T u s ’u k u ş a t ­
m a l a r ı v e E b u M a n s u r ’u y a k a l a m a l a r ı v e e lle r in e g e ç e n K a r -
m a t î y i k ı h ç t a n g e ç i r m e l e r i is t e n d i .
E b u M a n s u r o r d u l a r ı n T u s ’u ç e p e ç e v r e k u ş a t t ı k l a r m ı g ö -
r iin c e h a s t a o l d u ğ u n d a n ö t ü r ü k e n d i si n i G ü r g a n ’a a t a r a k c a ­
n ın ı k u r t a r m a y a ç a h şt ı . Ş e m g i r o n u n y o l u n u k e si n c e k u ş l u k
v a k t i n d e n ik in d i y e k a d a r ç a r p ı şt ı la r . E b u M a n s u r h a s t a l ı ğ ı n
v e r d iğ i y o r g u n l u k v e m e ş a k k a t t e n g ü ç b e l â a y a k t a d u r a b i l i ­
y o r d u . N i h a y e t a t ı n d a n in ip g u l a m m m a y a k l a r ı n a k a p a n a ­
r a k c a n v e r in c e e m r in d e k i o r d u d ö r t b i r y a n a d a ğ ı l d ı . Şe m ­
g i r E b u M a n s u r ’u n k e ll e si n in u ç u r u l m a s ı n ı e m r e t t ik t e n s o n ­
r a b o z g u n a u ğ r a y a n la r ı a k şa m n a m a z ın a d e ğ in t a k ip e d e r e k
k ı h ç t a n g e ç i r d i. E b u M a n s u r ’u n b ü t ü n t e ç h iz a t v e h â z in e si­
n e e l k o y d u la r . Şe m g ir E b u M a n s u r ’u n k e l le sin i 7 0 e sir l e b i r ­
li k t e E m i r Se y y i d ’in h u z u r u n a y o l l a d ı . E b u H a ş a n S i m c u r b i r
y a n d a n , Şe m g i r b ir y a n d a n v i la y e t in a l t ın ı ü st ü n e g e t ir d ile r .
Ö n l e r i n e g e le n K a r m a t î y i y a k a l a y ı p ö l d ü r d ü l e r H o r â s â n v e
I r a k s a t h ı n d a t e k b ir K a r m a t î , b i r B â t ı n î k a l m a y ı n c a y a v e
m e z h e b in k ö k ü k a z ı n a n a v e o n l a r d a n e n k ü ç ü k b ir e se r k a l ­
m a y a n a k a d a r ç a r p ı şt ı la r .

319
 N iz am ü ’l-M ü lk

H û z i s t â n ’d a B â t ı n î M u h a m m e d B u r k a ’î ’n i n Z u h u r u
(A ll a h R e z il R ü s v a E t sin )

H ic r e t i n 2 5 5 . y ı l m d a [ M . 8 6 8 ] M u h a m m e d b in A li B u r -
k a î A le v î is y a n b a y r a ğ ı a ç a r a k A h v a z ’d a , u z u n y ı l la r H û z i s-
t â n v e B a s r a Z e n g î le r in i k a n d ı r a r a k o n l a r ı k e n d i m e z h e b in e
d a v e t e t m e k t e y d i. K e n d i s ı r a s ı g e li p d e is y a n e d i n c e b ü t ü n
Z e n g î l e r o n u n l a e lb i r l iğ i e y le y e r e k A h v a z ’ı z a p t e t t i k t e n s o n ­
r a B a s r a v e b a ş t a n b a ş a b ü t ü n H o r a s a n ’ı e lin e g e ç i r d i. K ö l e ­
le r e fe n d ile r i n i k a t l e d e r e k o n l a r ı n m a l l a r ı n a m ü lk le r in e , k a ­
d ın , s a r a y v e a r a z i le r in e e l k o y d u la r . Ü z e r le r in e y ü r ü y e n o r ­
d u l a r ı h e z im e t e u ğ r a t a r a k c ih a n ı t a l a n e t t ile r .
İ V I u h a m m e d b in B u r k a î A le v î b u ş e k il d e t a m 1 4 y ıl 1 4 a y
v e a lt ı g ü n B a s r a v e H û z i s t â n ’d a id a r e y i e li n d e t u t t u . N i h a ­
y e t e sir a l ın ı n c a e m r in d e k i k ö le le r in h e p si k ı lı ç t a n g e ç i r il d i .
H ic r e t i n 2 7 0 . y ı l ı n d a , S a f e r a y ı n ı n [ M . 8 8 3 ] s o n l a r ı n d a M u ­
h a m m e d B u r k a î ’y i B a ğ d a t ’a g e t i r e r e k boyn un u v u r d u la r .
Ö ğ r e t i si z ik r e t t iğ im iz ş e k il d e M e z d e k , B â b e k , E b u Z e k e r iy - '
y a , H u r r e m e - d in v e K a r m a t î m e z h e b in e b e n z e r ö z e l li k le r a r z
e d iy o r d u .

E b u S a î d C i n a n î v e O ğ l u E b u T a h i r ’in B a h r e y n v e
L a h s a ’d a Z u h u r E t m e le r i

K e z a M u ’t a z a d z a m a n ı n d a E b u S a i d e l - H a s a n b in B e h -
r a m e l C i n â n î B a h r e y n ’' v e L a h s a ’d a is y a n b a y r a ğ ı n ı a ç t ı.
Y ö r e a h a l i si n i b i z i m B â t ı n î d iy e a d l a n d ı r d ı ğ ı m ı z Şiî m e z h e b i­
n e d a v e t e t m e k t e y d i. Z a m a n l a işle r in i y o l u n a k o y u n c a y o l
v u r u c u l u k işle r in e g i r i şe r e k y a ğ m a l a r d a b u l u n d u . H e r şe y in
m u b a h o l d u ğ u n a i n a n a n i b a h a t d ü z e n in i a le n e n s a v u n a r a k
işle r in i s ü r d ü r m e k t e y d i. C i n a n î h a d im i t a r a f ı n d a n k a d e d i l d i .
B u n d a n s o n r a B a h r e y n v e L a h s a ’d a k i g ü ç le r i z a y ı fl a d ı . C in a -

* B u g ü n k ü B a h r e y n d e b id i r .

320
 Siy aset n am e

n î ’n i n E b u T a h i r is m i n d e k i ç o c u ğ u b a b a s ı n ı n y e r i n e g e ç e r e k
b ir s ü r e h a k k a n i y e t l e h a y a t ı n a d e v a m e t t i. K e n d i s i Şi î i t ik a ­
d ı n d a n p e k a z şe y b ilm e k t e y d i. B i r k im se y i d â î l e r e y o l l a y a ­
r a k t a b i o l d u k l a r ı “ E l - B e l a g a t u ’s S â b i a ” k i t a b ı m t a l e p e d i n ­
c e o n l a r d a k i t a b ı o n a y o ll a d ı la r . E b u T a h ir b u k i t a b ı o k u ­
y u n c a k u d u r d u . B a h r e y n v e L a h s a ’d a n e r e d e e li s il a h t u t a n ,
d e l ik a n l ı v e g a y r e t k e ş b ir k i m s e v a r is e o n l a r a : “ G e li n , siz e
b ir m e se le ö ğ r e t e c e ğ im v e h a y r ı n ı z iç in siz e b i r şe y g ö st e r e c e ­
ğ i m . ” d i y o r d u . H a c m e v sim in e y a k ı n b ir z a m a n d a t o p l a n ­
m ı ş h a l k y ı ğ ın la r ın ı h a c c a g ö t ü r e c e ğ i n i sö y le d i. Z i r a h a c d ö ­
n e m iy d i. D ö r t b i r y a n d a n h a c ı l a r t o p l a n ı n c a , “ K ı l ı ç l a r ı ç e k in
v e ö n ü n ü z e g e le n i ö l d ü r ü n !” d i y e e m r e t t i. “ M e k k e l i l e r e v e
K â b e ç e v r e sin e ise k a r ı ş m a y ı n . ” A n sız ın k ı lı ç la r ı ç e k e r e k e l­
le r in e g e ç e n i ö ld ü r d ü le r . B u d u r u m u g ö r e n h a l k K a b e ’y e s ı ­
ğ ı n ı p K u r ’a n o k u m a y a k o y u l d u l a r . M e k k e l i l e r d e s il a h l a r ın a
s a r ı l ı p c e n g e t u t u şt u la r .
E b u T a h i r h a l k ı n s i l a h l a r ı n a s a r ı ld ı ğ ı n ı g ö r ü n c e a r a y a b ir
e lç i k o y a r a k , “ B i z h a r b e d e ğ i l h a c c a g e ld ik . Su ç b i z i m h a r e ­
m im iz i ç iğ n e y e n siz in t a k e n d in iz d e d ir . Z i r a b iz d e n b i r isin i
siz y o k y e r e k a t l e d i n c e b iz d e ist e r is t e m e z s i l a h l a r ı m ı z a d a v ­
r a n d ı k . M e k k e a h a li si n in s i l a h l a r ı n a s a r ı lı p h a c ı l a r ı ö l d ü r ­
d ü k l e r i h a b e r i c ih a n ı n d ö r t b i r t a r a f ı n a y a y ı l ı r s a a r t ı k k im se
h a c c a g e lm e z v e b u d a siz in z a r a r ı n ı z a o l u r .” d e d i. M e k k e l i ­
le r d e b u s ö z le r e k a n a r a k k ıl ı ç la r ı n ı k ı n l a r ı n a s o k t u l a r v e b ir
d a h a s a v a ş m a y a c a k l a r ı n a d a i r K u r ’a n ’m ü z e r in e e l b a s a r a k
y e m in e t t ile r . B ö y l e c e M e k k e l i l e r g e r i d ö n e r e k M u s h a f l a r ı
h a r e m e g ö t ü r d ü l e r . H a c ı l a r d a z i y a r e t le r i n e d e v a m e d i p t a ­
v a f l a r ı n a k o y u l d u la r .
E b u T a h ir sila h lı a d a m la r ı n d a ğ ıld ık la r ın ı g ö r ü n c e d o st ­
l a r ı n a s i l a h l a n m a e m r i v e r e r e k h a r e m e d a h p d ı ş a r ı d a n iç e ­
r id e n k im i b u lu r la r sa k ılıç t a n g e ç ir m e le r in i, h a t t a b ü t ü n
M e k k e ’y e m ü c a v i r o l a n a h a liy i t e p e le m e le r in i b u y u r d u .
B u n u n ü z e r i n e E b u T a h i r ’in a d a m l a r ı h a c ı l a r a ç a k a l l a r g i ­
b i ü ş ü ş e r e k h a l k ı k ı r ı p g e ç i r d il e r . H a l k d a ğ l a r a d o ğ r u k a ç a ­

321
 N iz am ü ’l-M ü lk

r a k k u y u l a r a s a k l a n m a k t a y d ı . D e r k e n H a c e r ü ’l E s v e d t a ş ı ­
n ı K a b e ’d e n s ö k e r e k K a b e ’n in d a m ı n a ç ı k ı p a l t ı n o l u ğ u y e ­
r in d e n ç ı k a r d ı l a r v e : “ İ la h ı n ı z g ö k l e r e ç ı k t ı ğ ı iç in e v i n i y e r ­
y ü z ü n d e k i m s e s i z k o d u . Ş i m d i T a n r ı ’m n e v in i t a l a n e t m e
v a k t i d i r , y a ğ m a l a y ı n ı z ! ” d iy e h ö y k ü r ü y o r l a r d ı . B i r y a n d a n
K a b e ’n i n ö r t ü s ü n ü k a p a r a k p a r a m p a r ç a e d i p y a ğ m a l a r k e n
b i r y a n d a n d a , “ İ şt e ş i m d i A l l a h ’ın e v in e s ı ğ ı n d ı l a r n e d e n
k ılıc ım ız ın g a z a b ın d a n k u r t u la m a d ın ız , e ğ e r r a b b in iz o l­
s a y d ı siz i k ı l ı ç l a r ı m ı z d a n e s i r g e r d i . ” g i b i n ic e s ö z l e r l e a l a y ­
lı a l a y l ı k o n u ş m a k t a y d ı l a r . M e k k e l i l e r i n k a d ı n v e ç o c u k l a ­
r ın ı e sir v e k ö le y a p a r a k g ö t ü r d ü le r . K u y u la r d a d ir i d ir i
ö l e n le r in d ı ş ı n d a y i r m i b in k ü s u r h a c ı v e M e k k e l i k a t l e d i l ­
m i ş t i . 1 0 0 . 0 0 0 d e v e , m a l , d in a r , d i r h e m v e n e v a r n e y o k
h e p s i n i g ö t ü r d ü l e r . L a h s a ’y a g e r i d ö n d ü k l e r i n d e e ll e r in e
g e ç ir d ik le r i se r v e t v e g a n im e t le r d e n b ir k ısm ın ı d â île r e a r ­
m a ğ a n o l a r a k g ö n d e r d i l e r . B u ç a p u l c u l a r ı n K a b e ’y e n e y le -
d i k l e r i h a b e r i t ü m c i h a n a y a y ı ld ı . H a d i s e r e s u l a l e y h i s s e l a -
m ı n h i c r e t in d e n 3 1 7 se n e s o n r a [ M . 9 3 0 ] , M u k t e d i r ’in z a ­
m a n ın d a n v u k u b u ld u .
Y in e g e r i k a l a n b ir t a k ım m a lla r ı h e d iy e o la r a k M a ğ -
r i b ’d e k i E b u S a i d ’e y o ll a d ı la r . E b u S a i d ’in b a b a s ı , A b d u l l a h
M e y m u n ’u n o ğ u l l a r ı n d a n b ir is i o l a n A h m e d n a m ı n d a b ir
Y a h u d i id i . A h m e d o n u n a n a s ı y l a e v le n e r e k t e r b i y e e t t i. A n ­
n e s i g i b i o n u d a h i m a y e s in e a l a r a k o n a g ö r e v l e r t e v d i e t t i.
E b u S a i d b ü y ü y ü n c e o n u t e ç h iz a t l a d o n a t t ı k t a n s o n r a k e n d i
v e li a h d ı k ıl d ı. O n a k e n d i s a p k ı n d a v a v e m e z h e b in i b e lle t e ­
r e k n i ş a n l a r v e r d i. E b u S a i d d e M a ğ r i b ’e g e le r e k Si c i l m a s ’t a
ik a m e t e t t i. H a l i v a k t i y e r in e g e lin c e iy ic e p a l a z l a n d ı k t a n
s o n r a s a p k ı n m e z h e b in i k ı lıç z o r u y l a h a l k a k a b u l e t t ir d i. B u ­
n u n y a n ı sı r a , “ B e n m e h d iy im . A le v iy im .” d i y e r e k h a l k ı a ğ ı r
v e r g ile r e b a ğ l a d ı . Ş a r a b ı h e la l ; a n a , b a c ı v e ö z k ız ı m u b a h
k ıld ı. M e r v â n î l e r v e A b b a s î l e r e a ç ı k t a n a ç ı ğ a h a k a r e t l e r s a ­
v u r u y o r d u . E ğ e r o n u n n a h a k y e r e k ıy d ığı m a su m c a n la r ı v e
i h d a s e t t i ğ i s a ç m a s a p a n t ö r e l e r i z i k r e d e c e k o l u r s a k m e s e le

322
 Siy aset n am e

u z a r . B u g ü n M ı s ı r ’d a h ü k ü m sü r e n le r in b u s o y d a n g e ld ik l e ­
r i T e v â r i h ’t e g e ç m e k t e d i r /
E b u T a h i r Sa i d , L a h s a ’y a d ö n d ü ğ ü n d e ç ö l e a t t ığ ı K u r ’a n ,
T e v r a t v e I n c il’d e n e li n e g e ç i r d i ğ i b ü t ü n M u s h a f l a r ı h a l k t o p ­
l a m a k l a m e ş g u l o l u r k e n o k ö p e k : “ C i h a n d a h a l k ı ü ç k işi
d o ğ r u y o l d a n ç ı k a r m ı şt ı r : B i r ç o b a n , b i r t a b i b v e b i r d e v e ­
c i / ’ İ ç le r in d e b e n i e n d e li r t e n i o d e v e c id ir . Z i r a d iğ e r le r i ş a r ­
la t a n , g ö z b a ğ c ı v e s a h t e k â r id i le r .” g i b i l a f l a r e d i y o r d u . Ö t e
y a n d a n b a c ı , a n a v e ö z k ı z l a r l a c in se l ili şk iy e g i r m e y i m u b a h
sa y ıy o r , h e r k e si n se r v e t v e k a r ı l a r ı m b ir b ir le r in e m u b a h k ılı ­
y o r d u . A y r ı c a H a c e r ü ’l E s v e d ’i ik i y e y a r d ı v e d ı ş k a p ı y a g ö ­
t ü r d ü ; k u y u n u n y a n ı b a şın a k o y d u k t a n so n r a k u y u n u n b a ­
şı n a g e ç i p b ir a y a ğ ı y l a t a ş ı n b i r y a r ı s ı n a , d i ğ e r a y a ğ ı y l a t a ş ı n
ö b ü r p a r ç a s ı n a b a s a r a k t ü m p e y g a m b e r l e r e a le n e n a ğ z a a l ın ­
m a d ı k h a k a r e t l e r e t m e le r in i i s t iy o r d u . O n u n b u ile r i g e r i l a f ­
la r ı , p e g a m b e r l e r e la n e t e t m e si, b a c ı v e k ı z la r ı y la c in se l il iş ­
k iy i m u b a h sa y m a s ı n ı g u r u r l a r ı n a y e d ir e m e y e n A r a p l a r ı n
b a z ı s ı b u n l a r a t a h a m m ü l e d e m e y e r e k , a n a , b a c ı v e k ız la r ın ın
iffe t le r in e b ir le k e g e lm e si n d iy e z ır n îh y u t u p c a n l a r ı n a k ıy ­
d ıla r . L â k i n M a ğ r i b a h a l i s i n d e n k a r a c a h i l v e t o y g e n ç le r b u
işe t a m a h e d e r e k b u y o l u t u t t u la r .
B u k ö p e k i k in c i d e f a h a c k a fil e sin e s a l d ı r a r a k h a y siy e t siz ­
li k l e r d e b u l u n d u k t a n s o n r a a h d i n i b o z a r a k h a d d e h e s a b a
g e l m e z i n s a n ı k ı lı ç t a n g e ç i r d i. K a r a v e d e n iz y o l u n u k u l l a n a ­
r a k h a c c a g i t m e k iç in t o p l a n a n I r a k v e H o r a s a n a h a l i s i h a ­
d is e le r d e n k o r k a r a k K ü f e c a m i i n e g e ld ik l e r i n d e H a c e r ü ’l E s-
v e d ’in o r a y a a t ıl d ı ğ ı n ı f a r k e d i p t a ş ı g e r i M e k k e ’y e y o l l a d ı ­
la r . G e l e n t a ş ı M e k k e ’d e b u d e f a d e m i r d e n ç iv ile r le y e r in e
y e r l e şt ir d il e r
E b u T a h ir d e n e n b u h e r if d a h a so n r a Z e k îr e G e b r d e ­
n e n ş a h s ı İ s f a h a n ’d a n L a h s a ’y a g e t i r i p g i z l i c e o n u h ü k ü m ­

* F a t ı m î h a life le r i k a st e d ilm e k t e d ir .
K a st e d i l e n k işile ı; H a z r e t i M u s a , H a z r e t i İ s a v e H a z r e t i M u h a m m e d ’d ir

323
 N iz am ü ’l-M ü lk

d a r y a p t ı . Z e k î r e g ü c ü e li n e a l ı n c a e l e b a ş l a r ı n d a n 7 0 0 k i ­
şin in k e l l e si n i u ç u r d u k t a n s o n r a E b u T a h i r v e k a r d e ş l e r i n i
o r t a d a n k a l d ı r m a y a y e lt e n d i. E b u T a h i r o n u n b i r t e r t i p l e
k e n d i s i n i ö l d ü r ü p i d a r e y i e li n e a l a c a ğ ı n d a n h a b e r d a r o l ­
d u . B iz şim d i b u k ö p e ğ in İ sla m d in in e v e r d i ğ i z a r a r l a r ı ,
d ö k t ü ğ ü k a n la r ı sır a la y a c a k o lu r sa k k it a b ım ız ın h a c m i o n
m isli a r t a r .
O n u n b u fit n e si R â z î ’n i n ’" d ö n e m i n e k a d a r u z a n ın B ü t ü n
b u n l a r , â l e m in e f e n d isin in (A ll a h m ü l k ü n ü e b e d i k ılsı n ) b u n ­
l a r ı n m e z h e b in in n ic e o l d u ğ u n u , b u l a ş t ı k l a r ı p is li k le r i, s ö z v e
y e m in l e r in e i t i m a d e d il m e y e c e ğ in i v e b u B â t ın île r in i k t id a r ı
e lle r in e g e ç i r d ik l e r in d e M ü s l ü m a n l a r a v e M ü s l ü m a n b e ld e ­
le r e e y le d ik le r i z u l m ü , iş le d i k le r i su ç l a r ı v e n a s ı l ş o m b i r g ü ­
r u h v e n e d e n li İ s l a m v e m ü l k d ü ş m a n l a r ı o l d u k l a r ı n ı b il m e ­
si iç in z i k r e d il d i .
M u k a n n a M e r g a z i *" İ s l a m b e l d e l e r in d e M a v e r a ü n n e h r ’e
y i n e a y n ı t a r ih l e r d e z u h u r e d e r e k şe r ia t ı n k ö k ü n ü c i h a n d a n
k a z ı m a y a y e lt e n m işt ir . E v v e le m ir d e E b u S a i d C i n a n î , E b u
Sa i d M a ğ r i b î , M u h a m m e d A le v î B u r k a î v e d i ğ e r d â î l e r in h a ­
r e k e t e t t i k le r i g i b i h a r e k e t e t t i. M u k a n n a v e E b u S a i d b ir b i r ­
le r in in ç a ğ d a ş ı id ile r .’" *’" H a t t a b ir b i r le r i y l e y a z ı ş m a k t a id ile r .
M u k a n n a M a v e r a ü n n e h r b ö l g e s i n d e , d a ğ d a b i r t ıls ım
y a p a r a k h e r g ü n h a l k ı n g ö r e b il e c e ğ i b i r ş e k il d e a y ı n d o ğ m a ­
y a b a ş l a d ı ğ ı u z u n s ü r e se y r e d il e b ile c e k t a r z d a b u t ı l s ı m d a n
a y b e n z e r i b ir şe y y ü k se l t m e k t e y d i. Y ö r e a h a l i si n i İ s l a m v e
ş e r i a t d a i r e si d ı şı n a ç ı k a r m a y ı b a ş a r ı n c a g ü c ü n ü p e k işt i r d i .
A r d ı n d a n F i r a v u n g i b i il a h l ık d a v a s ı n d a b u l u n a r a k n ic e m a ­
s u m c a n a k ıy d ı. O r t a l ı ğ ı fit n e f e s a d a b o ğ a n M u k a n n a ile s a ­
v a ş m a k iç in ç e v r e v i la y e t le r d e n o r d u l a r g e ld i. M e v z u o k a ­
d a r u z u n d u r k i e ğ e r b u n la r ı n h e p si n i b a h s i m i z e k o n u e d e c e k

^ E r - r a z i b illâ h , 2 0 . A b b a s i h a life s i
M e r v l i d e m e k t ir .
* T a r i h se l o l a r a k b ir b ir le r in in ç a ğ d a ş ı o l m a l a r ı n a i m k â n y o k t u n

324
 Siy asetn an ıe

o l u r s a k n ic e k i t a p l a r ı n k a l e m e a l ı n m a s ı g e r e k ir . B u fi t n e sil­
sile si iç in d e a d ı g e ç s in d i y e o n u d a z i k r e t m iş b u lu n d u k .
V e d a h i B â t m î le r e , is y a n e t t i k l e r i t a r ih e v e şe h r e g ö r e b ir
isi m v e l a k a p v e r ilm işt ir . B u se b e p t e n ö t ü r ü m u h t e li f a d l a r l a
a n ı l m a k t a d ı r l a r . E s a s ı n d a ö z le r i b ir d ir . Ö m e ğ i n H a le p ve
M ı s ı r ’d a İ sm a i lî ; K u m , K â ş â n , T a b e r i s t a n v e Z e b z v â r ’d a Şiî;
B a ğ d a t , M a v e r a ü n n e h r , G a z n e ’d e K a r m a t î ; K û f e ’d e M ü b â -
r e k î; B a s r a ’d a R e v e n d î v e B u r k a î ; G ü r g a n ’d a M u h a m m i r i ;
Ş a m ’d a M u b a y z a ; M a ğ r i b ’d e S a î d î ; L a h s a v e B a h r e y n ’d e C i-
n â n î; İ s f a h a n ’d a B â t ı n î (k e n d i le r i n e d e T a l î m î d e r le r ) o l a r a k
a d l a n d ı r ı l m ı şla r d ı r . B u n la r ı n m e v z u s u e p e y u z u n d u r ; o n la r ı n
t e k d a v a s ı M ü s l ü m a n l ı ğ ı n k ö k l e r i n i n a sı l k u r u t u r u z v e h a lk ı
n e ş e k il d e s a p t ı r a b i l i r v e d o ğ r u y o l d a n ç ı k a r a b i l i r i z d e n b a ş ­
k a b ir şe y d e ğ ild ir .
V a l l a h u a ’le m !

325
 Kırk Sek izinci Fasıl

Hurrem e-din Taraftarlarının İsyanına

Dairdir

i m d i b e n d e n i z , c ih a n ı n e fe n d i sin e H u r r e m e - d in t a k ip ç ile r i­
n i b i r k a ç b a b d a ö z e d e su n a c a k t ı r . H u r r e m e - d in le r h e r n e v a ­
k i t isy a n e t se le r B â t ın île r b u n l a r l a işb ir liğ in e g i r m i ş, o n l a r a
d e s t e k o l m u şla r d ı r ; a y n ı şe k ild e B â t ın île r h e r n e r e d e is y a n b a y ­
r a ğ ı a ç m ı ş l a r s a H u r r e m e - d in le r o n l a r l a e lb ir liği y a p a r a k o n l a ­
r ı e lle r in d e n g e ld iğ in c e m a l l a r ı y la c a n l a r ı y la h i m a y e e t m işle r ­
d i r Z i r a b u n la r ı n h e r ik isin in s a p ı k ö ğ r e t ile r i e s a s ı n d a a y n ı d ır
1 6 2 [ M . 7 7 8 ] se n e sin d e M e h d i d ö n e m i n d e k ız ıl s a n c a k
a d m ı v e r d ik le r i G ü r g a n B â t m î le r i , y a n i ç o k g ü ç lü o l a n M u -
h a m m ir î l e r H u r r e m e - d in ie r le e lb ir liğ i y a p a r a k : “ E b u M ü s l i m
h â l â d ir id ir v e b iz m e m le k e t i z a p t e d ip o n a t e sl im e d e c e ğ iz .”
i d d i a s ı n d a b u l u n d u l a r E b u M ü s l i m ’in y a z d ı k la r ı n ı k e n d ile r i ­
n e ş i a r e d i n ip b ü t ü n h a r a m l a r ı h e la l v e k a d ı n la r ı n ı b ir b i r le r i ­
n e m u b a h k ı l d ı l a r D a h a s o n r a E b u E iy â n d ö r t b ir y a n a m e k -
t o p l a r g ö n d e r i p T a b e r i st a n e h lin in y e k v ü c u t o l a r a k a sile r le
c e n k e t m e le r in i ist e d i. O n l a r d a b ir le şip is y a n c ı la r m ü z e r in e
y ü r ü y e r e k o n la r ı b o z g u n a u ğ r a t t ı l a r H a r u n R e ş i d ’in H o r a ­
s a n ’d a b u lu n d u ğ u t a r ih t e İ s f a h a n b ö lg e sin d e n , m u h t e l i f şe h ir ­
le r d e n , b i l h a s s a R e y , H e m e d a n ’d a n b ir ç o k k i ş i k e n d ile r in e k a ­
t ılıp a y a k l a n d ı l a r Sa y ı la r ı 1 0 0 . 0 0 0 ’le r i a ş m a k t a y d ı . B u n u n

327
 N izam ü '1-M .ü lk

Ü z e r in e H a r u n R e şid A b d u lla h b in M a l i k ’i H o r a s a n ’d a n
2 0 . 0 0 0 a sk e r le ç a r p ı ş m a s ı iç in ü z e r le r in e sa l d ı . A b d u ll a h b in
M a l i k ’in o r d u s u n d a n d e h şe t e k a p ı l a n isy a n c ı la r d a ğ ı l a r a k
y u r t la r ı n a d ö n d ü le r . B u n u n ü z e r in e A b d u ll a h b in M a l i k , H a ­
r u n R e ş i d ’e ; “ E b u D u l e f b iz im iç in o l m a z s a o l m a z d ı r !” d iy e
y a z ı n c a , “ E m r in e a m a d e o l !” d iy e y a n ıt g e ld i. B ö y l e c e h e r ik i­
s i g ü ç le r in i b ir le şt ir d ile n H u r r e m e - d in le r t e k r a r B â t ın île r in k ı ş ­
k ı r t m a la r ı y la h a r e k e t e g e ç e r e k fi t a e ç ı k a r ı p o r t a lı ğ ı t a l a n e t ­
m e y e k o y u l d u l a r E b u D u l e f A d î v e A b d u ll a h b in M a l i k o n ­
la r ı g a fi l a v l a y a r a k t a a r r u z d a b u l u n d u l a r Ç a p u l c u l a r d a n n i­
c e si n i k ı lıç t a n ge ç ir d ile r . B o z g u n a u ğ r a y a n H u r r e m e - d in le r i n
ç o c u k l a r ı m B a ğ d a t ’a ge t ir d ile r . U ş a k o l a r a k b a n a d a h i sa t t ıla r .
B u h a d is e l e r in ü z e r i n d e n d o k u z y ıl g e ç t ik t e n s o n r a B â b e k
A z e r b a y c a n ’d a is y a n b a y r a ğ ı n ı a ç ı n c a b u n l a r o n a k a t ı l m a y a
n iy e t le n d ile r . Ü z e r l e r i n e o r d u y o ll a n d ı ğ ı n ı h a b e r a l d ı k l a r ı n d a
k o r k u iç in d e d ö n e r e k d a ğ ı ld ı l a r . H i c r i 2 1 2 [ M . 8 2 7 ] y ı l ı n d a
H a l i f e M e ’m û n d ö n e m i n d e H u r r e m e - d in l e r is y a n e d i n c e İ s ­
fa h a n b ö l g e si n d e n b ir g u r u p B â t ı n î o n l a r a k a t ı l a r a k , a s a y i ş i
b o z d u la r . B â t ı n î le r A z e r b a y c a n ’a v a r ı p o n l a r l a b ir le şt ile r .
H a l i f e M e ’m û n , K û h i s t â n ’ı z a p t e d i p o y ö r e d e k e r v a n la r ı n
y o l u n u v u r a n i s y a n a k a l k ı ş m ı ş Z u r e y r b in A li’y l e ç a r p ı ş m a ­
sı, B â b e k ’i t e p e l e m e si v e H u r r e m e - d in l e r le c e n k e t m e si iç in
M u h am m ed b in H u m eyd T â î ’y i ü z e r le r in e y o l l a d ı . T â î ,
M e ’m û n ’u n h a z î n e si n d e n e n u f a k b ir şe y t a l e p e t m e y e r e k o r ­
d u s u n u k e n d i se r v e t iy le t e ç h i z e d e r e k Z u r e y r ’in ü s t ü n e y ü r ü ­
d ü ; o n u n o r d u s u n u d a r m a d a ğ ı n e t t i k t e n s o n r a k e n d is in e
b a ğ h g ü r u h u h e la k v e p e r i ş a n e t t i. B u n u n ü z e r in e M e ’m û n
K a z v i n , M e r a g a v e A z e r b a y c a n şe h ir le r in d e n b i r k ı s m ı n ı o n a
v e r d i . A r d ı n d a n T â î t e k r a r B â b e k ’in ü st ü n e y ü r ü d ü . T â î ile
B â b e k a r a s ı n d a şi d d e t li ç a r p ı ş m a l a r a l t ı a y b o y u n c a s ü r d ü .
B u ç a r p ı ş m a l a r ı n s o n u n d a M u h a m m e d b in H u m e y d ö l d ü ­
r ü lü n c e B â b e k z a f e r k a z a n a r a k g ü c ü n e g ü ç k a t t ı . H u r r e m e -
d in le r İ s f a h a n ı z a p t e d e r e k ç ir k i n işle r in i y a p m a y a k o y u l d u ­
la r . M u h a m m e d b in H u m e y d ’in ö l d ü r ü l m e h a b e r i H a l i fe

328
 Siy asetn am e

M e ’m û n ’a e r işi n c e h a lif e d u r u m d a n e p e y r a h a t s ı z o l d u . B u ­
n u n ü z e r in e v a k i t g e ç i r m e d e n H o r â s â n v a li si A b d u l l a h b in
T a h i r ’i B â b e k ’le s a v a ş m a s ı iç in g ö r e v l e n d ir e r e k o n a b ü t ü n
K û h ist â n ve A z e r b ay c an v i la y e t in i v e fe t h e d il e n b ö lg e l e r i
v e r d i. A r d ı n d a n A b d u l l a h o r d u s u n u A z e r b a y c a n ’a s e v k e d e ­
r e k B â b e k ’le ç a r p ı şt ı . B â b e k o n a ü s t ü n l ü k s a ğ l a y a m a y a r a k
m ü s t a h k e m b i r k a le y e ç e k i l m e k z o r u n d a k a l ı n c a H u r r e m e -
d in le r in t ü m ü d a ğ ı l m a k z o r u n d a k a l d ı la r .
H ic r e t i n 2 1 8 . [ M . 8 3 3 ] se n e si n d e H a l i f e M e ’m ü n k a y s e r ­
le s a v a ş m a k iç in R u m d i y a r ı n a g i t m e si so n u c u o l u ş a n i k t i d a r
b o ş l u ğ u n d a n f a y d a l a n a n H u r r e m e - d in l e r b i r k e z d a h a isy a n
e d e r e k İ s f a h a n v e F a r s ’ı v e b a ş t a n b a ş a t ü m K û h i s t â n v e
A z e r b a y c a n ’ı e le g e ç ir d ile r . İ sy a n c ı la r B â b e k ’in t a l i m a t l a r ı y l a
a y a k l a n m a s o n u c u n d a v ila y e t le r i z a p t e t m e y i v e M ü s l ü m a n ­
la r ı k ö l e o l a r a k g ö t ü r m e y i h e d e fle m e k t e y d ile r . B u n u n ü z e r i­
n e F a r s ’t a b ir a r a y a g e le n M ü s l ü m a n l a r o n l a r a k ö k s ö k t ü r e ­
r e k b i r ç o ğ u n u e sir a l ıp b ü y ü k z a fe r le r k a z a n d ı la r . L â k i n H u r ­
r e m e - d i n l e r t e k r a r İ s f a h a n ’d a t o p l a n t ı la r . Şe h ir d e A li b in
M e z d e k n a m b i r ş a h ı s k a r d e şiy le b ir lik t e e m r in d e k i 2 0 . 0 0 0
k iş il ik o r d u y l a t e p e y e y ü r ü d ü . B u a r a d a E b u D u l e f o r t a l ı k t a
g ö r ü n m ü y o r d u ; k a r d e ş i M a ’k ıl t e p e d e id i. 5 0 0 k iş il ik sü v a r i
a l a y ı y l a o n l a r a k a r ş ı d i r e n e m e y e c e ğ in i g ö r e n M a ’k ıl g e r i ç e ­
k ile r e k B a ğ d a t ’a g e lm e k z o r u n d a k a l d ı . A li b in M e z d e k ise
K e r e h ’e d a l a r a k y a ğ m a y a g i r i şt i . M ü s l ü m a n l a r d a n ö n ü n e g e ­
le n i k ı lı ç t a n g e ç i r e r e k , A c lî ’le r in k a d ı n v e ç o c u k l a r ı n ı e si r e d e ­
r e k b e r a b e r i n d e A z e r b a y c a n ’a g ö t ü r ü p B â b e k ’in o r d u s u n a
k a t ıl d ı . H u r r e m e - d in l e r d ö r t b ir y a n d a n g e le r e k B â b e k ’in o r ­
d u s u n a k a t ı l m a k t a y d ı l a r . Sa y ı la r ı 1 0 . 0 0 0 , 2 0 . 0 0 0 , 5 0 . 0 0 0 ’le-
r i a ş m a k t a y d ı . K û h i s t â n v e A z e r b a y c a n a r a s ı n d a Şa r i s t â n e
d e n i le n şe h i r d e t o p l a n m ı ş is y a n c ı l a r a B â b e k d e k a t ıl d ı .
M u ’t a s ı m İ s h a k ’ı, e m r in d e 4 0 . 0 0 0 sü v a r i y l e ç a r p ı ş m a s ı
iç in is y a n c ı l a r ı n ü z e r in e sa l d ı . İ s h a k b i r h il e ile a n sı z ı n t e p e ­
le r in e ç ö k e r e k b ü y ü k b ir k ı sm ı n ı k ı lı ç t a n g e ç i r d i. B o z g u n a
u ğ r a y a n B â b e k f i r a r e d in c e İ s h a k ’ın a sk e r l e r i iç le r in e d a l a r a k

329
 N iz am ü 'l-M ü lk

1 0 0 . 0 0 0 a si y i k ı lı ç t a n g e ç ir d ile r . B i r k ı s m ı İ s f a h a n ’a d o ğ r u
k a ç m a y a y e lt e n d i; y a k l a ş ı k 1 0 . 0 0 0 k işi ç o l u k ç o c u k l a r ı n ı
y a n l a r ı n a a l a r a k A li b in M e z d e k ’in k a r d e şi y l e şe h r in v a l i si ­
n i n s a r a y ı n a e l k o y a r a k o r a y a y e r le şt ile r . İ s f a h a n e m ir i A li
b in İ s a o r t a l ı k t a g ö r ü n m ü y o r d u . Şe h r i n k a d ı s ı , r e i sle r in b a ­
z ı l a r ıy la v e şe h ir a h a li si y le b ir lik t e is y a n c ıla r ı n ü st ü n e ü ç k o l ­
d a n y ü r ü y e r e k o n l a r ı h e z im e t e u ğ r a t t ık t a n s o n r a k a d ı n v e
ç o c u k l a r ı n ı e si r a l ı p k ö l e o l a r a k şe h r e g e t ir d ile r . R e ş i d o l a n ­
la r ı n b o y n u n u v u r a r a k le şle r in i k u y u l a r a a t t ıla r .
Bu n d an 6 a y s o n r a h a life M u ’t a s ı m , H u r r e m e - d in le r le
m ü c a d e le y e g ir işt i. M u ’t a s ı m E fşin ’in e m r in e o r d u v e r e r e k
B â b e k ’in ü st ü n e sa l d ı . N e r e d e b it H u r r e m e y a h u t B â t ı n î v a r
ise B â b e k ’e ilt ic a e t m e k t e y d i. E fşin v e B â b e k a r a s m d a t a m ik i
y ıl b o y u n c a ç e t in s a v a ş l a r ı n s o n u c u n d a ik i t a r a f t a n d a h a d d e
h e s a b a g e lm e z in sa n c a n v e r d i. N i h a y e t E fş in b ir t a k t i k o l a ­
r a k o r d u s u n u d a ğ ı t a r a k , 1 0 fe r sa h r ic a t e d i p a k ş a m ç ö k ü n c e
ç a d ı r k u r m a l a r ı n ı e m r e t t i. D a h a so n r a E fşin B â b e k ’e b ir e lçi
y o l l a y a r a k , “ B a n a â l im v e d ir a y e t li b ir a d a m ı n ı y o ll a y ı v e r k i
o n a ik im iz in d e se l a m e t i iç in b ir k a ç şe y sö y le y e c e ğ im .” d e d i.
B â b e k b ir a d a m ı n ı y o ll a y ı n c a E fşin o n a : “ B â b e k ’e d e k i, h e r
şe y in b ir s o n u v a r d ı r ; in sa n ın k e lle si k o p t u ğ u n d a t e k r a r b it e ­
c e k p ı r a s a d e ğild ir . B e n i m a d a m la r ı m ı n ç o ğ u k a t le d i ld i. Siz in
d e a y n ı şe k il d e z a y ia t v e r d iğ in iz i b ili y o r u m . İ y isi m i b a r ı şa lı m .
Se n ş im d i e lin d e t u t t u ğ u n v ila y e t le y e t in e r e k y o l u n a se l a m e t ­
le d e v a m e t , b e n d e d ö n ü p g it t ik t e n s o n r a E m ir ü l- m ü ’m în in -
d e n se n in iç in b ir k a ç v ila y e t a l ıp s a n a m e n şu r u n u y o ll a y a y ı m .
Y o k , e ğ e r i t a a t e t m e y e c e k se n b u y u r m e r d a n e c e n g e t u t u şa l ı m .
G ö r e l i m b a k a l ı m k im in t a l ih i y a v e r g id e r .” d e d i. E lç i , E fş i n ’in
h u z u r u n d a n a y r ıl d ığ ı e s n a d a e t r a fa b a k ı n d ı ğ ı n d a p e k a z a s ­
k e r g ö r d ü . N i h a y e t B â b e k ’in h u z u r u n a g e ld iğ in d e o n a E f ­
ş i n ’in sö z le r i n i n a k l e d e r e k , a sk e r le r i n d e n d i ş e d o k u n u r k im se
k a l m a m ı ş , d e d i. C a s u s l a r d a a y n ı şe k ild e h a b e r l e r g e t ir in c e ü ç
g ü n e k a d a r b ü y ü k b i r t a a r r u z a g e ç m e y e k a r a r v e r d ile r . D a h a
s o n r a E fş in d a ğ ı lm ı ş b u l u n a n a sk e r le r in e b ir k iş i y o l l a y a r a k ;

330
 Siy asetn am e

“ S a v a ş g ü n ü , g e c e le y in ç a p r a z l a m a , b ir b u ç u k fe r s e n g d a ğ l a ­
r a , s a ğ l a m k a le le r e v e v a d ile r e sa k la n m a lı s ı n ı z . B e n d ü ş m a n a
m e v z ile r im i t e r k e d e r e k sır t ım ı d ö n ü p k a ç a r g i b i y a p t ı ğ ı m d a
d ü ş m a n l a r d a n b a z ı sı a r k a m d a n g e le c e k b a z ı sı d a y a ğ m a l a ­
m a y a k o y u l a c a k t ı r : Siz d e o v a k i t d a ğ l a r d a n ç ı k a r a k , o n l a r ın
v a d i d e g e ç e c e k le r i y o ll a r ı k e si n iz . A r d ı n d a n b e n d e r ic a t e d e ­
c e ğ im . H a k k T e â l â ’n ın z a fe r n a s i p e d ip e t m e y e c e ğ in i o z a m a n
g ö r e c e ğ i m .” d e d i.
S a v a ş g ü n ü g e lip ç a t t ı ğ ı n d a B â b e k 1 0 0 . 0 0 0 sü v a r i v e p i ­
y a d e d e n m ü t e ş e k k i l o r d u s u n u d a r b o ğ a z d a n g e ç i r d i. E f ş i n ’in
b i r a v u ç a sk e r in i g ö r ü n c e sa l d ı r ı y a ge ç t ile r . İ k i t a r a f ı n d a şid -
d e d i ç a r p ı ş m a l a r ı s o n u c u b i r ç o k k iş i k a d e d i l d i . N i h a y e t a k ­
şa m ç ö k ü n c e E fş i n , k a r a r g â h ı n d a n u z a k l a ş a r a k b ir f e r s a h
u z a k l a ş ı p a l e m d a r ı n a ; “ S a n c a ğ ı k a l d ı r v e d ik d u r !” d i y o r d u .
O r d u y a k l a ş t ı k ç a o n l a r d u r u y o r l a r d ı . B â b e k a s k e r le r i n e E f-
şin ’i b ü s b ü t ü n o r t a d a n k a l d ı r a n a d e k s a k ı n y a ğ m a işi n e k o ­
y u l m a y ı n ız d e m iş t i. Sü v a r il e r E f ş i n ’in p e şin e d ü ş m ü ş , p i y a ­
d e le r k a r a r g â h a ü ş ü ş m ü ş l e r d i . N i h a y e t 2 0 . 0 0 0 a s k e r s a k l a n ­
d ı k l a r ı p u s u l a r d a n fı r la y ı p s a h r a n ı n t ü m ü n ü n H u r r e m e - d in -
le r le k a p h o l d u ğ u n u g ö r ü n c e k ı l ı ç la r ı n a d a v r a n a r a k t e p e l e r i­
n e ç ö k t ü le r . E fş in 2 0 . 0 0 0 se ç k in s ü v a r i siy l e r i c a t e d e r e k B â ­
b e k v e o r d u s u n u sık ışt ır d ıla r . E f ş i n , k a ç a c a k d e l ik b u l a m a ­
y a n B â b e k ’e y a k l a ş a r a k o n u y a k a l a d ı . A k ş a m n a m a z ı n a k a ­
d a r sü r e n ç a t ı ş m a l a r d a B â b e k ’in a d a m l a r ı n d a n v e H u r r e m e -
d in t a k i p ç i s i p iy a d e l e r d e n 8 0 . 0 0 0 ’d e n fa z l a k i ş i k ı lı ç t a n g e ç i­
r ild i. E fş in b ir g u l a m ı n e m r in e 1 0 . 0 0 0 k iş i v e r e r e k B â b e k ’in
m e v z i l e n d iğ i k a le y e b ı r a k t ı k t a n s o n r a B â b e k ’i a l a r a k B a ğ ­
d a t ’a d ö n d ü .
M u ’t a s ı m ’m g ö z l e r i B â b e k ’e ilişin c e , “ E y h a r a m z a d e k ö ­
p e k ! C i h a n ı b ir b i r i n e k a t t ı n v e n ic e M ü s l ü m a n ı c a n ı n d a n e t ­
t i n !” d e d i. B â b e k h iç se s in i ç ı k a r m a d ı . H a l i f e e lle r in in v e
a y a k l a r ı n ı n k e si l m e si n i e m r e t t i . B i r e lin i k e st ik le r in d e B â b e k
d i ğ e r e liy le k a n m ı a h p y ü z ü n e y ü z ü n e sü r e r e k k ı z ı la b o y u -
y o r d u . M u ’t a s u n : “ Y i n e n e d o l a p ç e v i r iy o r su n e y k ö p e k !”

331
 N iz am ü ’l-M ü lk

d i y e s o r u n c a B â b e k ; “ B i l d i ğ i m b i r h i k m e t i v a r .” d e d i. “ H i k ­
m e t i n e d i r ? ” d iy e s o r d u k l a r ı n d a B â b e k : “ Ş u d ö r t e l im d ö r t
a y a ğ ı m ı k e se c e ğ in iz i b il i y o r u m v e b il iy o r u m k i k e st iğ i n iz v a ­
k i t b e t im b e n z im s a r a r a c a k t ı r . Y ü z ü m ü o h a ld e g ö r e n i n c a n
k o r k u s u n d a n s a r a r ı p s o l d u ğ u m a h ü k m e t m e m e si iç in y ü z ü m
k ız ıl k a l s ı n . ” d e d i. M u ’t a s ı m b i r sı ğ ır p o s t u g e t i r il m e s in i e m ­
r e t t i. B â b e k ’i o d e r in in in iç in e s o k a r a k k u l a k l a r ı n a g e le c e k
şe k il d e p o s t u ü st ü n e d ik t ile r . P o s t B â b e k ’in ü s t ü n d e k u r u d u ­
ğ u n d a h â l â y a ş ı y o r d u . D a h a s o n r a fe c i b ir ş e k il d e c a n v e r e ­
c e k şe k il d e o n u ip t e sa l la n d ı r d ı la r .
O n u n is y a n ı b a ş l a n g ı c ı n d a n s o n u n a k a d a r h i k â y e e d i lse
h a c im l i b i r e se r i t e şk il e d e r . B â b e k ’in n ic e c e l l â d l a r ı n d a n s a ­
d e c e b ir i e le g e ç i r il in c e k e n d is in e : “ Se n k a ç k iş iy i ö l d ü r d ü n .^ ”
d iy e s o r u l d u ğ u n d a : “ B â b e k ’in sa y ı sı z c e ll â d ı v a r id i , o n la r ı n
n e y a p t ı ğ ı n ı b il m e m a m a s a v a ş v e ç a t ı ş m a l a r ı s a y m a z s a k b e n
M ü s l ü m a n l a r d a n 3 0 . 0 0 0 k ü s u r u n u k a t l e t t i m . ” d e d i. B u c e l­
l â d ı d a k a t le t t ile r .
O t a r ih l e r d e M u ’t a s ı m h e r b ir isi İ s l a m ’ın b a ş a r ı s ı sa y ı la n
ü ç z a f e r d a h a k a z a n d ı : B ir isi R u m k a y se r i n e k a r ş ı e l d e e d i­
le n z a fe r , d iğ e r i B â b e k - i E r d e ş î r ’in t e p e l e n m e si v e n ih a y e t T a -
b e r i s t a n ’d a Z e r d ü ş t î M a z y â r ’a k a r ş ı e ld e e d il e n b a ş a r ı .
B u n l a r ı n h e r ü ç ü o n u n e liy le g e r ç e k le şt i r i le n İ s l a m ’ın z a ­
fe r le r iy d i.

Hikâye

R i v a y e t o l u n u r k i h a li fe M u ’t a s ı m b i r g ü n K a d ı Y a h y a
b in E k s e m ile ş a r a p m e c li sin d e o t u r m a k t a y d ı . M u ’t a s ı m
m e c list e n k a l k a r a k o d a s ı n a g i d i p b ir m ü d d e t s o n r a g e r i d ö n ­
d ü v e b i r k a d e h iç t i. S o n r a t e k r a r k a l k a r a k b a ş k a b i r o d a s ı ­
n a g i d i p b ir m ü d d e t s o n r a g e r i d ö n d ü b ir k a d e h ş a r a p d a h a
iç t i. B u ş e k il d e ü ç d e f a o d a s ı n a g i d i p g e ld ik t e n s o n r a h a m a ­
m a g i d i p g u s ü l a b d e s t i a l a r a k se c c a d e y i ist e d i, ik i r e k â t n a ­
m a z k ı l d ı k t a n s o n r a ş a r a p m e c li sin e d ö n d ü ğ ü n d e K a d ı Y a h ­
y a ’y a d ö n ü p : “ B u n u n n e n a m a z ı o l d u ğ u n u a n l a d ı n m ı ? ” d i ­

332
 Siy asetn am e

y e s o r d u . K a d ı , “ H a y ı r e f e n d i m .” d e y in c e M u ’t a s ı m : “ H a k k
T e â l â a z z e v e c e ll e n in ih sa n b u y u r d u ğ u n i m e t le r iç in şü k ü r
n a m a z ı k ı l d ı m . ” d e d i. K a d ı Y a h y a : “ E y E m i r ü l - m ü ’m în in ,
n e d i r o n im e t le r , s ö y le r m i s i n i z ?” d iy e s o r u n c a M u ’t a s ı m :
“ Ü ç d ü ş m a n ı m ı n ü ç k ız ın ın b e k â r e t i n i b o z m a k iç in o d a y a ü ç
se fe r g it t im . B u k ı z l a r d a n b ir isi R u m k a y se r i n in k ız ı , d iğ e r i
B â b e k - i E r d e ş î r ’in k ız ı b i r d iğ e r i d e Z e r d ü ş t î M â z y â r ’ın k ız ı
i d i . ” d e d i. K a d ı Y a h y a b u s ö z l e r k a r ş ı s ı n d a g a y e t ş a ş ı r m ı şt ı .
H i c r i 3 0 0 [ M . 9 1 2 ] se n e si n d e , V â s ı k d e v r in d e H u r r e m e -
d i n le r b ir k e z d a h a İ s f a h a n b ö l g e s i n d e o r t a l ı ğ ı k a r ı ş t ı r a r a k
is y a n b a y r a ğ ı a ç ı p K e r e h ’i y a ğ m a l a d ı l a r v e h a l k ı k ılı ç t a n g e ­
ç ir d ile r . B u k e z d e H u r r e m e - d i n l e r b o z g u n a u ğ r a t ı ld ı . D e r ­
k e n t e k r a r Y a r iz â d şa h İ sfa h a n d a ğ la r ın d a isy a n a k a lk ışa r a k
M â v â ’y ı z a p t e d in c e H u r r e m e - d in l e r v e B â t ı n î le r o n u n l a d a ­
y a n ı ş m a iç in d e k e r v a n l a r ı n y o l u n u v u r d u l a r , k ö y le r i t a l a n e t ­
t ile r , y a ş h g e n ç , k a d m ç o c u k d e m e d e n ö n le r i n e g e le n i k ı lı ç ­
t a n g e ç ir d ile r . H u r r e m e - d in l e r b u şe k il d e o t u z k ü s u r y ıl b o ­
y u n c a h ü k m e t t ile r : K o r u n a k h d a ğ l a r d a k o n u ş l a n d ı k l a r ı iç in
o r d u l a r b ir t ü r l ü h a k l a r ı n d a n g e le m iy o r , h iç k i m se o n l a r a
k a r ş ı n e y a p a c a ğ ı n ı b i l e m i y o r d u . N i h a y e t e le g e ç i r ip k e l le si ­
n i v u r a r a k İ s f a h a n ’a a st ıla r . K e r e h h a l k ı b u d u r u m d a n s o n
d e r e c e m e m n u n k a l d ı . O n l a r ı n k a h r e d i lm e si n i c ü m l e â l e m e
m ü jd e l e d ik le d ö r t b ir y a n a m e k t u p l a r y a z d ıla r . B u n la r ın t ü ­
m ü n ü z i k r e d e c e k o l u r s a k m e s e le e p e y u z a r . B â t m île r i n b ü t ü n
isy a n v e b o z g u r ic u lu k la r ı n ı; H u r r e m e - d in le r in ç i r k i n işle r in i
b ilm e k ist e y e n le r T a r ih - i T a b e r î ’y i, T a r i h - i İ s f a h a n ’ı v e T a r ih - i
H u le fa - y ı A b b â si’ y i a ç ıp o k u su n .
H u r r e m e - d in l e r in m e z h e b in in k a id e si n am az k ıi r p a k ,
o r u ç t u t m a k , h a c c a g i t m e k , k â fi r l e r l e c i h a t e t m e k , c e n a b e t ­
k e n b a şı y ık a m a k , şa r a b ın h a r a m k ılın m a sı, z ü h d ü y e r in e g e ­
t i r m e k g i b i H a k k T e â l â a z z e v e c e l le n i n f a r z k ı l d ı ğ ı şe y le r d e n
s a k m m a k , z a h m e t l i d in v e İ s l a m iş l e r in d e n k a ç m a k t ı r . M u -
h a m m e d M u s t a f a a l e y h i s s e l a m ı n d in in d e n d a h a â l â d in v e
m e z h e p y o k t u r . B u n l a r b i r a r a y a g e ld ik l e r i n d e l a f a h e m e n
E b u M ü s l i m S a h i b u ’d - d e v l e ’n in k a t l e d i l i ş i n d e n y a z ı k l a n a r a k

333
 N iz am ü ’l- M iilk

g ir e r , k a t il in e la n e t le r e d e r l e r ; d a h a s o n r a E b u M ü s l i m ’in k ı­
z ı F a t ı m a ’n ın o ğ l u “ b ilg e g e n ç , ” A r a p l a r ı n a l - â l i m ü ’l fe t a d e ­
d ik le r i M e h d i b in F î r û z ’a s a l â v a t l a r ge t ir ir le r . B u r a d a n a n l a ­
ş ı l a c a ğ ı g i b i M e z d e k H u r r e m e - d in v e B â t m îl e r i n m e z h e p l e r i
a y n ı m e z h e p t in T e k d e r t l e r i İ s l a m a v e M ü s l ü m a n l a r a n a sı l
d a r b e v u r a c a k la r ı d ı r . D ü r ü s t l ü k , z a h it li k , t a k v a v e p e y g a m ­
b e r a i l e s in e d u y d u k l a r ı s ö z d e m u h a b b e t i k u l l a n a r a k i n s a n l a ­
r ı t u z a k l a r ı n a d ü şü r ü r le r . K ö k s a l ı p in sa n l a r ı a v u ç l a r ı n m iç ­
le r in e a l d ı k l a r ı v a k i t M u h a m m e d a l e y h i sse l a m ü m m e t in i v e
d in in i si n d ir ip , k ö k ü n d e n n a sı l k a z ı y a c a k l a r ı n ı n h a y a l le r in i
k u r a r la r . B e r e k e t v e r s in k i o n l a r v e o n l a r ı n ç ir k in iş v e sö z le -
r i b a h i sle r im iz d e k o n u e d i ld i . O n l a r b i r k e z d a h a ç u k u r l a r
k a z ı p s u a l t ı n d a n s a m a n y ü r ü t ü r le r v e b ir k e z d a h a o n la r ı n
d ü m e n su y u n a g ir m iş v e h â lâ g ir m e k t e o la n la r o n la r ın o y u n ­
l a r ı n a a l e t o l u y o r , o n la r ı n işle r in i y e r in e g e t i r iy o r v e o n l a r ı
d e st e k l iy o r l a r . C ü m l e c ih a n ı n e lle r in e r a m v e c i h a n h a lk ı n ı n
k e n d is in e k u l o l d u ğ u â l e m in e f e n d isi n i (A ll a h m ü l k ü n ü d a ­
i m k ılsın ) se r v e t b ir ik t ir m e k le t a m a h k â r k ılm ışla r d ır . H a k s a ­
h i p le r in in h a k l a r ı n a t a s a r r u f a d ı a l t ı n d a e l k o y m a k t a d ı r l a r .
B il m e z l e r k i e t e k t e n p a r ç a a l m a k l a y e n y a m a n m a z !
B e n d e n in ş u sö z le r i a n c a k o n l a r a z iz v e b ü y ü k l e r i ç u k u r ­
l a r a y u v a r l a d ı k l a r ı , d a v u l se sle r i k u l a k l a r ı n a e r iş t iğ i, şe r v e
fit n e le r i a y y u k a ç ı k t ığ ı, M ü s l ü m a n l a r b e l a v e s ı k ı n t ı l a r a d ü -
ç a r v e m e m le k e t a l t ü s t o l d u ğ u , d in d a r b e l e r a l d ı ğ ı v a k i t c i h a ­
n ın e fe n d isi n in y â d ı n a ge lir . G e l i r d e e fe n d im iz n e d e m e k i s ­
t e d iğ im i o l v a k i t a n l a r B e n d e n iz e lin d e n g e ld iğ in c e n a s i h a t
v e şe f k a t in i e si r g e m e d i v e e si r g e m e y e c e k t ir . B e n d e n iz siz e
k u l l u ğ u n v e se v g i m in g e r e ğ in i y e r in e g e t ir m işt ir . D e v l e t - i k â -
h ir e y i A ll a h k e m g ö z l e r d e n u z a k , ş o m d il le r i d e v r a n ı n d a n
m u h a f a z a e t sin .
H a k , o n u n b a s ı m l a r ı n ı k ir li a m a ç l a r ı n a v e e m e l le r in e
e r işt ir m e y e .
O n a h e r g ü n b ir fe t ih b ir m u t l u l u k ih s a n e t sin v e y e p y e ­
n i m ü c e h h e z g ü ç le r l e d o n a t s ı n !

.^34
 Ktrk Dok uzun cu Fasıl

Padişah ın Hazine Sah ibi Oluşu ve On u

İdaresi

Ö t e d e n b e r i p a d i ş a h l a r ı n h a z i n e - i a si v e h a z in e - i h a r ç o l ­
m a k ü z e r e ik i h â z in e si o l a g e lm işt ir . E ld e e d il e n g e lir le r i h a z i-
n e - y i h a r c a d e ğ il d e d a h a ç o k h a z in e - y i a s l a k o y a r l a r d ı . H ü ­
k ü m d a r b ir z a r u r e t o l m a d ı k ç a h a z i n e - y i a s ı l d a n h a r c a m a y a ­
p ı l m a s ı n ı b u y u r m a z d ı . Şa y e t b u r a d a n b ir şe y a l ın ı r sa t e k r a r
y e r i n e k o n m a k ü z e r e ö d ü n ç a l ın ı r d ı. O l a ğ a n ü s t ü d u r u m l a r ­
d a ih t i y a ç d u y u l u r s a h ü k ü m a d a r ı n k a y g u l a n m a s ı n a n e d e n
o l u r v e b ö y l e c e s ö z k o n u s u m e se le h a k k ı y l a y e r i n e g e t ir ile -
m e y i p a k s a m a l a r m e y d a n a ge lir . Si lâ t , e r z a k v e t e ş r i f a t t a b i r
k u s u r v ü c u d a g e lm e si n v e h a r c a m a l a r y o l u n d a g i t s in d iy e v i ­
la y e t le r d e n a l ın ı p h â z i n e y e k o n a n h iç b ir m a l a a s l a e l sü r ü l ­
m e z d i. B u ş e k il d e h a z in e le r h e r d a i ı n m a m u r id i. P a d i ş a h l a ­
r ın t ö r e s i iş t e b u şe k il d e id i.

Hikâye

i ş i t t i m k i S u l t a n M a h m u d ’u n b ü y ü k e m ir - i h a c i b i o l a n
E m i r A l t ı n t a ş ’ı H a r e z m ’e y o l l a d ı l a r . H a r e z m ’in y ı l lı k ü r ü n
o r t a la m a sı 6 0 .0 0 0 a lt ın d in a r id i. O r d u su n u n c a m e g îsi d e
b i r o k a d a r o l a n A l t ı n t a ş H a r e z m ’e d o ğ r u y o l a ç ı k t ı . B i r y ı l

335
 N iz cım u l- M ü lk

g e ç i n c e b i r i s i n i H a r e z m ’in v e r g i si n i a l m a k ü z e r e y o l l a d ı l a r .
A l t ı n t a ş k e n d i m u t e m e t i n i G a z n e ’y e y o l l a y a r a k s u l t a n a , t a ­
le p e d i le n 6 0 . 0 0 0 a l t ı n d i n a r ı d i v a n d a n k e n d i l e r i n e ö d e n e ­
c e k m i k t a r a m a h s u b e n k e n d i o r d u s u n a v e r i lm e si iç in r i c a ­
d a b u lu n d u . O t a r i h l e r d e S u l t a n M a h m u d ’u n v e z ir li ğ in i
y a p a n Ş e m s ü ’l K ü f a t A h m e d H a ş a n M e y m e n d î m e k t u b u
o k u d u ğ u n d a d e r h a l şö y le b ir c e v a p y a z d ı: “ A lt ın t a ş a sl a
M a h m u d o l a m a y a c a ğ ı n ı b i l s i n ! E li n d e b u l u n a n e m a n e t i a l
v e d e r h a l s u l t a n ı n h â z i n e s i n e g e t i r i p t e s l i m e y le y e r e k n a k i t
v e h ü c c e t in i a l . O n d a n s o n r a k e n d i c a m e g î n i t a l e p e y le .
D a h a s o n r a s a n a v e i d a r e n d e k i l e r e B ü s t v e S i s t a n ’ı n b e r a -
a t i n i v e r sin le r . G id e r orad an a la c a ğın ı a lır sın . Bö y le c e
M a h m u d v e A lt ın t a ş, k ö le v e e fe n d i a r a sı n d a k i fa r k a n la ­
ş ı ls ı n . Z i r a p a d i ş a h ı n iş l e r in i n n i z a m ı v e o r d u n u n y a p t ı ğ ı
işl e r in m a h i y e t i b e llid ir . V e d a h i H a r z e m ş a h b u s ö z le r i y le
r ic a m ı e t m e k t e d ir y o k sa su lt a n ı h o r v e h a k ir m i g ö r m e k ­
t e d i r ; y o k s a A h m e d H a s a n ’a i h m a l k â r , iş b i l m e z v e k a r a b i r
c a h i l g ö z ü y l e m i b a k m a k t a d ı r . B u n l a r b il g i v e g ö r g ü s ü , ilim
i r f a n ı y l a H a r z e m ş a h ’ın y a p a c a ğ ı iş l e r d e ğ il d ir . B u s ö z l e r i
iş i t e n le r in h e p s i h a y r e t l e r iç in d e k a l a r a k d e r h a l t e v b e e t m e ­
n iz g e r e k t i ğ i n e h ü k m e t t i . Z i r a k ö l e n in k e n d i e f e n d is in e
e şi t l ik t a s l a m a s ı m ü t h i ş t e h l i k e l i b i r işt ir .”
A h m e d H a şa n b u m e k t u b u y a n ın a o n g u la m v e r e r e k d e r ­
g â h ı n b ir s u b a ş ı s ı n a t e sli m e d i p o n u H a r e z m ’e y o l l a d ı : “ H a ­
r e z m ’in 6 0 . 0 0 0 d i n a r a l t ı n m ı v e m e k t u b u A l t ı n t a ş ’a v e r i n .”
d e d i. A lt ı n t a ş, A h m e d H a s a n ’ın m e k t u b u n u o k u y u n c a n e c e ­
v a p v e r e c e ğ in i b il e m e d i. D a h a s o n r a b i r y ılın g e lir i o l a n
6 0 .0 0 0 altın d in a r ı h a z ı r l a y a r a k G a z n e ’y e Su lt a n M ah ­
m u d ’u n h â z i n e s in e y o l l a d ı . A lt ı n ı t a r t t ı k t a n s o n r a h ü c c e t in i
a l a r a k A l t ı n t a ş ’ın o r d u s u n a c a m e g î o l a r a k B ü s t v e Si s t a n v i ­
la y e t le r i iç in G a z n e d i v a n ı n d a n b ir b e r a a t y a z ı ld ı. K e s t a n e ,
p a m u k v e n a r k a b u ğ u g i b i ü r ü n le r i A l t ı n t a ş v e b e n z e r d ü ­
r ü m d a k i l e r s a t a r a k a l t ın a l d ıl a r . B ö y l e c e B ü s t v e S i s t a n ’d a n
6 0 . 0 0 0 a l t ın d i n a r H a r e z m ’e k a z a n d ı r ı ld ı .

336
 Siy asetn am e

B ü y ü k le r d e v le t m e se le l e r i b ir b i r in d e n k o p u k h a r e k e t e t ­
m e sin le r , r a iy y e t in s e l a m e t i v e h â z in e n i n b a y ı n d ı r k a l m a s ı v e
su lt a n ı n m a l ı n a b o ş u n a t a m a h e d i lm e si n d iy e m e m le k e t i n n i­
z a m v e i s t i k r a r ı m işt e b ö y le m u h a f a z a e t m işle r d ir .

337
 Ellin ci Fasıl

M azlum ların Şikâyetlerini Dinleyip

Cevaplar Y ermek ve Hak larım Teslim
Etm eye Dairdir

H a k l a r ı n ı a r a m a k iç in h e r z a m a n d e r g â h a g e le n k a l a b a ­
lı k l a r o lu r . H e r n e k a d a r a r z u h a ll e r in e c e v a p v e r i lse d a h i d e r ­
g â h t a n a y r ı l m a z la r . D e r g â h a g e le n h e r e lç i v e y a b a n c ı b u n l a ­
r ın p a t ı r t ı l a r ın ı v e in le m e le r in i d u y u n c a m e m le k e t t e n e b ü ­
y ü k z u l ü m l e r y a p ı l d ı ğ ı z e h a b ı n a k a p ıl ı r la r . B u n d a n ö t ü r ü b u
k a p ı n ı n şe h ir d e n y a h u t t a ş r a d a n o l s u n b ö y l e si h a l k y ı ğ ı n l a ­
r ın a k a p a l ı t u t u l m a s ı e lz e m d ir . C ü m l e h a lk ı n i k a m e t e t t i ğ i
y e r d e a r z u h a ll e r in i k a l e m e a l m a s ı v e d e r g â h t a n b e ş k işin in
b u n l a r ı t o p l a y ı p d e r g â h a a r z e t m e si , a l d ı k l a r ı c e v a b ı v e fe r ­
m a n ı n s a h i p l e r i n e il e t m e le r i g e r e k in B ö y l e c e d e r g â h t a k i o
k u r u g ü r ü l t ü v e p a t ır t ı n ın ö n ü n e g e ç i lm iş o lu r .

H ik â y e

R i v a y e t o l u n u r k i Y e z d c ir d Şe h r iy a r , E m i r ü l - m ü ’m în in
Ö m e r H a t t a b r a d i y a l l a h u a n h a b ir e l ç i g ö n d e r e r e k ş ö y le d e ­
d i: “ B u g ü n c i h a n d a b iz im d e r g â h ı m ı z d a n d a h a k a l a b a l ı k b ir
d e r g â h , b i z i m h â z i n e m i z d e n d a h a m a m u r b ir h a z in e , b i z i m
o r d u m u z d a n d a h a d e v a sa b ir o r d u y o k t u r , b iz d e k i t e ç h iz a t
k im se d e b u lu n m a z .”

339
 N iz am ü ’l-M ülk

E m ir ü i- m ü ’r n în in Ö m e r r a d i y a l l a h u a n h u o n a şö y l e b ir
c e v a p y a z d ı : “ A y n e n d e d iğ i n g i b i d i r D e r g â h ı n e v e t , d o l u , s a ­
k in ş i k â y e d e r l e d o p d o l u , h â z i n e n e v e t t ı k a b a s a , l â k in r n a lın
h a r a m m a l d ı r v e o r d u n u n k a l a b a l ı k l ı ğ m a d iy e c e k y o k , lâ k in
a s k e r le r in it a a t s i z . B ir i n i n t a l ih i y a v e r g i d e r s e t e ç h iz a t ı t a m
o lu r , lâ k in o n d a i s t i k r a r o l m a z . D e v r a n d ö n e r o n l a r ı n h i ç b i ­
r isi k â r e t m e z . B u s a y d ı k l a r ı n se n in t a li h si z li ğ in e v e d e v le t i­
n in t e p e t a k l a k g i d e c e ğ i n e iş a r e t t ir v e g ö r e c e k s i n i z k i ö y le d e
o l a c a k t ı r .” Ş u h a l d e c ih a n ı n e fe n d isi (A ll a h m ü l k ü n ü e b e d i
k ılsın ) h e r k e s i n h a k k a n i y e t l e d a v r a n m a s ı , k u r u h e v e sle r v e
o l m a y a c a k işl e r p e ş i n d e k o ş m a m a s ı iç in m a z l u m u n h a k k ı n ı
e v v e la k e n d i ö z a d a le t iy l e t e sl i m e t m e lid ir . N i t e k i m Su l t a n
M a h m u d d a b ö y le y a p m ışt ır .

H ik â y e

R i v a y e t o l u n u r k i t ü c c a r ı n b ir i Su l t a n M a h m u d ’u n m e z â -
l i m g â h ı n a su lt a n ı n o ğ l u M e s u d ’u a ğ l a y a in le y e ş ö y l e şik â y e t
e y le d i: “ E fe n d i m , b e n b ir t ü c c a r ı m , n ic e d ir b u r a l a r d a y ı m v e
a r t ı k k e n d i şe h r im e d ö n m e k is t iy o r u m a m a d ö n e m i y o r u m .
Z i r a o ğ l u n M e s u d b e n d e n 6 0 . 0 0 0 d in a r lı k m a l v e k u m a ş s a ­
t ın a l m ı ş v e p a r a s ı n ı ö d e m e m işt ir . Si z d e n E m i r M e s u d ’u n
b e n l e k a d ı n ı n h u z u r u n a g e lm e si n i r ic a e d i y o r u m . ” B u sö z le r
ü z e r i n e Su l t a n M a h m u d ’u n k a n b e y n in e sı ç r a d ı , s o n d e r e c e
r a h a t s ı z b ir şe k il d e o ğ l u M e s u d ’a şö y le h a b e r s a l d ı : “ T ü c c a ­
r ın h a k k ı n ı d e r h a l v e r m e n i y a h u t b ir m a z e r e t i n v a r s a h a k k ı ­
n ı z d a şe r ia t ı n h ü k m ü n e y se u y g u l a n m a s ı iç in k a d m ı n h u z u ­
r u n a ç ı k m a n ı i s t i y o r u m . ” d e d i.
T ü c c a r , k a d ı n ı n s a r a y ı n a g i t t i. E lç i M e s u d ’u n y a n ı n a g e ­
le r e k o n u b a b a s ı n ı n ist e ğ in d e n h a b e r d a r k ıld ı. N e y a p a c a ğ ı ­
n ı şa şır a n M e su d h a z in e d a r ın a , “ B a k b a k a y ım n a k it o la r a k
n e k a d a r a l t ı n v a r ? ” d e d i. H a z i n e d a r h â z in e y e b a k ı p d ö n e ­
r e k : “ 2 0 . 0 0 0 d i n a r d a n f a z l a b i r şe y y o k t u r .” d e d i. M e s u d :
“ P e k â l â , a l m ı z v e o n l a r ı t ü c c a r a t a k d i m e d i n iz . G e r i k a l a n

340
 Siy aset n am e

4 0 . 0 0 0 d i n a r iç in b i z e ü ç g ü n m ü h l e t v e r s in , ü ç g ü n s o n r a
o n u d a t a m a m l a r ı z . ” d e d i. M e s u d b a b a s ı n ı n e lç isin e : “ Şu
a n d a t ü c c a r a 2 0 . 0 0 0 d i n a r s u n d u ğ u m u s u l t a n a a r z e y le . G e ­
r i k a l a n 4 0 . 0 0 0 d i n a r iç in t ü c c a r d a n b a n a ü ç g ü n m ü h l e t t a ­
n ım a sı n ı r i c a e t t i ğ im i sö y le r s in . Â le m le r in e f e n d isin e s ı r t ım ­
d a a b a , a y a ğ ı m d a ç iz m e y le e m r in e a m a d e o l d u ğ u m u ile t ir ­
s i n . ” d e d i. E lç i g i t t i ğ i g i b i g e le r e k su lt a n ı n , “ D e r h a l y a k a d ı -
n m h u z u r u n a ç ık y a h u t ge r i k a la n 4 0 .0 0 0 d in a r ı n e y a p e t
t ü c c a r a t e sl i m e y le . V e k e si n li k le ş u n u b il k i b u b o r c u n u e k ­
si k siz g e d i k si z ö d e m e d i k ç e v e b e n b i z z a t o n u n a ğ z ı n d a n h a k -
k m ı t e sli m e t t i ğ i n i d u y m a d ı k ç a b e n i m y ü z ü m ü g ö r e m e y e ­
c e k s i n .” d e d i ğ i n i ile t t i. E li a y a ğ m a d o l a n a n M e s u d d ö r t b ir
y a n a e lç ile r y o l l a y a r a k h e r k e st e n b o r ç d il e n d i . İ k in d i n a m a ­
zı o l u n c a 6 0 . 0 0 0 d in a r ı t ü c c a r ı n e lle r in e v e r m işt i . M e s u d v e
tü ccar b ir b i r l e r in d e n h e la ll ik a lın c a s u lt a n ı n gö n lü M e-
s u d ’d a n y a n a r a z ı o l d u . B u n u n ü z e r in e H ı t a y ’d a n , Ç i n ’d e n ,
M ı s ı r ’d a n t ü c c a r l a r a k ı n a k ı n G a z n e ’y e g e le r e k d ü n y a n ı n
d ö r t t a r a f ı n d a n d e ğ e r li t a k ı l a n G a z n e ’y e t a şıd ıl a r .
İ m d i g ü n ü m ü z h ü k ü m d a r l a r ı v e m e l ik le r i , e ğ e r k i e n d ü ­
ş ü k t a b a k a d a n b ir f e r r a ş y a h u t r i k a b d a r ı n a B e lh a m î d in in
y a h u t M e r v v a li si n in h u z u r u n d a ş e r i a t m a h k e m e s i n d e h a z ı r
b u l u n m a s m ı is t e r se fe r m a n ı n a k u l a k a s m a y a c a k l a r d ı r .

Hikâye

R i v a y e t o l u n u r k i , H u m s v a li si , Ö m e r b in A b d u l a z i z ’e
şö y l e b ir m e k t u p y a z d ı : “ H u m s ç a r şı sı n ı n d u v a r ı h a r a p o l ­
m u şt u r . Onu im a r etm ek la z ı m d ı n Ne b u y u r u r s u n u z ?”
Ö m e r b in A b d u l a z i z a y n ı k â ğ ı d a ş ö y le y a z d ı : “ H u m s ç a r sı-
sı n m d u v a r m ı a d a l e t l e y ü k se l t t i ğ i n d e , y o l l a r ı d a k o r k u v e z u ­
l ü m d e n a r m d ı r ı p t e r t e m iz e t t iğ in d e o r t a y a ç ı k a c a k y a p ı n ı n
ç a m u r v e t u ğ l a y a ih t i y a c ı y o k t u r .” d e d i.
H a k k T e â l â a z z e v e c e ll e D a v u d a l e y h i s s e l a m a K u r ’a n - ı
M e c i d ’in d e şö y l e b u y u r d u : “ E y D a v u d , b iz se n i k u l l a r ı m ı z a

341
 N iz am ü ’l-M ülk

g ö z k u l a k o l m a n , b ir b i r le r in e z u lm e t m e m e l e r i v e z a r a r v e r ­
m e m e l e r i iç in y e r y ü z ü n d e k i k e n d i h a li fe m iz k ıl d ı k . Sö y l e d i­
ğ i n h e r s ö z ü h a k ile sö y l e ; y a p t ığ ın h e r işt e a d a l e t i g ö z e t . ”
[ Sâ d ; 2 6 ] “ A ll a h k u l u n a k â f i d e ğ il m i ? ” [ Z ü m e r su r e si ; 3 6 ]
M u h a m m e d s a l l a l l a h u a l e y h is sa l a t u v e s s e l a m şö y l e b u ­
y u r u y o r : “ A ll a h ’ın k u l la r ı n ı in c it m e sin v e d e r t le r iy le d e r t le n ­
si n le r d i y e sa l ih le r e , t a k v a sa h ip l e r i n e v e d o ğ r u iş le r d e b u l u ­
n a n i n s a n l a r a v a z if e t e k li f e d ilm e lid ir ; g ö n l ü n d e A l l a h ’a v e
r e su lü n e g a r e z b e sle y e n b ir isin in M ü s l ü m a n l a r ı n b a ş ı n a g e ­
t ir ilm e si h ı y a n e t e t m e k d e m e k t ir .”
B u c ih a n iy i o l a n ın iy i, k ö t ü o l a n ın k ö t ü a n ı l d ı ğ ı b ir g a ­
r ip ş a h l a r d e ft e r id ir .

B e y it :
T a h t ın ı g ö ğ e k u r a r sa n m e şh u r
K u ş a ğ ı n d a y ıl d ız la r o l u r s a d ille r e d e s t a n o l u r s u n .
S ö z sö z l e y e c e k se n g ü ç l ü v e e t k ili sö z le r sö y le m e y e ç a l ı ş
M e ş h u r o l m a k iç in ç ile y e k a t l a n k i m e y v e s i t a t lıd ır :

U N SU R Î

342
 Elli Birinci Fasıl

Vilayetlerden H âsti Olan Gelirin

H esaplan m asın a ve Tanzim ine Dairdir

V il a y e t l e r d e n h â sı l o l a n g e li r le r y a z ı l a r a k t o p l a m ı v e y a ­
p ı la n h a r c a m a l a r o r t a y a ç ı k a r ı ls ı n . B u n d a u m u l a n f a y d a ş u ­
d u r k i, v e r g ile r - g id e r le r o r t a y a k o n u p d o ğ r u b ir şe k il d e h e ­
s a p l a n d ı ğ ı n d a g e r e k l i g ö r ü l e n m i k t a r ç ı k a r ı l ı p ü st ü ç iz il m e l i­
d ir . Şa y e t s o n u ç t a b ir in i n b ir d iy e c e ğ i v a r s a y a h u t b i r t a s a r ­
r u ft a b u l u n a c a k s a sö z ü n e i t i b a r e d i lm e l i, e ğ e r h a k h b ir t a l e p ­
t e b u l u n u y o r s a is t e d iğ i m a l t a h s i s e d ilm e lid ir . B ö y l e c e h e s a p ­
t a b i r a ç ı k y a h u t b i r e k si k o l m a d u r u m u s ö z k o n u s u ise d e r ­
h a l d e n e t le n m e l id i r . Z i r a b u d u r u m k a t i su r e t t e ö r t b a s e d il e ­
m e z . Ö t e y a n d a n p a d i ş a h d ü n y a m a l ı n d a v e d e v le t işl e r i n d e
a d i l v e m u t e d i l d a v r a n a r a k m e l ik l e r in k a d i m t ö r e v e a l ış k a n -
l ı k la r m ı k e n d is in e ş i a r e d i n m e l i, s a p k ı n i c r a a t l a r a g i r i şm e y e ­
r e k b u n l a r a m ü s a a d e e t m e m e l id i r . Â m ill e r v e i c r a e y le d ik l e ­
r i işle r i in c e e l e y ip sı k d o k u y a r a k t e ft i ş e t m e k , g e lir v e g i d e r ­
le r i d e n e t l e m e k , m a h m u h a f a z a e t m e k , d ü ş m a n l a r a g a f i l a v ­
l a n m a m a k v e t e h l ik e le r e k a r ş ı h a z ı r b u l u n m a k iç in h a z in e v e
a m b a r la r k u r m a k p a d işa h la r m b o y u n la r ın a b ir b o r ç t u r . P a ­
d i ş a h n e c i m r i y a f t a s ı y a p ı ş t ı r ı l a c a k k a d a r e li sı k ı n e d e h a r
v u r u p h a r m a n s a v u r a n c in st e n e li a ç ı k o l m a l ı d ı t V a k t i g e ld i­
ğ i n d e h e r k e se h a k e t t i ğ in c e i h s a n d a b u lu n m a l ı d ı r . M e s e l a o n

343
 N iz am ii’l-M ü lk

d i n a r b a ğ ı ş l a n a c a k b ir in e t u t u p y ü z d i n a r i h s a n d a b u l u n m a ­
sı; y ü z d i n a r b a ğ ı ş l a n a c a k b ir isi n e t u t u p b in d i n a r i h s a n d a
b u lu n m a sı m a k a m v e m e v k i k a r g a şa sın a y o l aç ar . Ö t e y a n ­
d a n i n s a n l a r p a d i ş a h ı n k im se n in h a k e t t i ğ i d e ğ e r i b i l m e d i ğ i ­
n i, h i z m e t k â r l a r v e h ü n e r e h lin in k ıy m e t in d e n h a b e r d a r o l ­
m a d ı ğ ı n ı ile r i sü r e r e k y o k y e r e in c in ip p a d i ş a h a h iz m e t t e k u ­
s u r e d e r le n
H ü k ü m d a r d ü şm a n la r la so n r a sın d a b a r ış o la c a ğ ın ı h e ­
s a p e d e r e k s a v a ş m a l ı ; s a v a ş ı g ö z a r d ı e t m e y e c e k ş e k il d e b a ­
r ı ş l a r a g i r i şm e li ; d o s t l a r l a d a k o p a r ı l m a s ı m ü m k ü n b ir b a ğ
v e b a ğ l ı lı k k u r u l a b i l e c e k b ir a y r ı lı k y o l u n u t e r c i h e t m e lid ir .
K e n d i s i n i s a r h o ş e d e c e k iç e c e k le r iç m e m e lid ir . H e r d a i m n e
g e ç i m li n e a k s i o l m a lıd ır . İ k i c i h a n d a k u r t u l u ş a e r m e si iç in
b ir sü r e g e z m e , ş a r a p , a v v e d ü n y a n i m e t le r iy le ; b ir s ü r e d e
şü k ü r , s a d a k a , n a m a z , o r u ç v e h a y ı r h a s e n a t işl e r iy le m e şg u l
o l m a lıd ır . B ü t ü n işl e r i n d e m u t e d i l o l m a lı d ır . Z i r a p e y g a m b e r
a l e y h i sse l a m şö y le b u y u r d u l a r : “ İ şl e r d e o r t a y o l u t u t m a n ı z
e n g ü z e lid ir , z i r a ö v ü l m ü ş t ü r .” İ şl e r in iz in sı k ı n t ı y a d u ç a r o l ­
m a m a s ı v e v e b a l a l t ı n d a k a l m a m a k iç in t a k d i r - i ila h i y i g ö z
ö n ü n e alm a lıd u r . H a k k T e â l â o n u d in v e d ü n y a iş l e r in d e d e s ­
t e k le m e si, ik i c i h a n d a m u r a d ı n a k a v u ş m a s ı iç in h ü d a n ı n
e m ir le r i n d e v e d in i iş le r d e m ü c t e h id o l m a h , a ş k v e şe v k ile i ş ­
le r e k o y u l m a l ı .

344
 Kitap

B ö y l e c e H ü d a v e n d - i â l e m ’in b e n d e y e e m r e y l e d i ğ i Si y a -
s e t ü ’l - m ü l u k k a l e m e a l ı n d ı v e e f e n d i m i z i n y ü c e h u z u r l a r ı ­
n a a r z e d ilm e sin i g a y e t le m e m n u n iy e t le k a r şıla d ı. K it a p
ö z e t o ld u ğ u h a ld e d a h a so n r a b u ö z e t i g e n işle t m e k ih t iy a ­
c ı h i s s e t t i m . H e r f a s ı l d a y e r i g e l d i ğ i n c e b ir b a z ı n ü k t e le r o l a ­
b i l d i ğ i n c e s a d e v e a n l a ş ı l ı r b i r ş e k i l d e b a h s e k o n u e d i ld i .
4 8 5 [ M . 1 0 9 2 ] se n e sin d e B a ğ d a t şe h r in e r e v a n o l a r a k k i t a ­
b ı h a s k i t a p l a r ı n k â t i b i M u h a m m e d b in N a s i h ’e v e r e r e k o n ­
d a n : “ K i t a b ı a n l a ş ı h r b ir h a t ile k a l e m e a l m a s ı n ı v e b u s e ­
fe r d e n g e r i d ö n m e m n a s i p o l m a z is e e se r i H ü d a v e n d - i â l e m
m â l i k - i r i k â b u ’l u m e m h a l l a d a l l a h u d e v l e t u h a t a k d i m v e
t e s l i m e t m e s i n i ” s ö y l e d i m . Y ü c e s u l t a n ı m ı z e se r i h e r o k u ­
d u ğ u n d a d ik k a t i a r t sın v e şu b e n d e n in k e n d isin e s a d a k a t
v e m u h a b b e t in d e n h a b e r d a r o lsu n . K e n d i t e c r ü b e sin e k u ­
la k v e r sin v e d a i m a k e n d isin e b ık k ın lık v e r m e y e c e k b u e se ­
r i m ü t a la a e d ip o k u y u v e r sin . Z i r a b u k it a p h e m b ir ö ğ ü t -
n â m e v e h e m h i k m e t l e r v e v e c i z e le r l e h e m d e p e y g a m b e r
k ıssa la r ıy la v e h e m e v liy a la r ın m e n k ıb e le r iy le , a d il p a d i­
şa h la r ın ö y k ü le r iy le d o lu d u r . E se r g e lm işle r i y â d ed er ^ g e l­
m e m işle r d e n b a h se d e r . B ü t ü n bu h a c m in e rağm en özet
h ü k m ü n d e d ir . A d il p a d işa h la r ın siy a se t in i k o n u su k ıla n k i­
t a p c e h e n n e m i ik a z , c e n n e t i işa r e t eder .

345
 N iz am ii’l- M ü lk

V a ’d e - y i d i d a r o d u r .
V e h a t e m sa a d e t t e d ir .
H a k e n d o ğ r u s u n u b ilir
B ü t ü n d ö n ü şle r o n a d ır
7 2 4 y ılın ın c e m a z i y e l a h i r a y ın ın y e d is i p a z a r g ü n ü
K u ll a r ı n e n z a y ıfı , A l l a h ’ın r a h m e t i v e m a ğ fi r e t in e m u h t a ç
A li b in H a ş a n b in A h m e d ’in e liy le v e
A l l a h ’ın y a r d ı m ı y l a k i t a p t a m a m l a n d ı .

Ü ç y ü z se k se n in d e c i h a n şa h ı
K i k i m se g ö r m e d i b ir b ö y le si n i y ü z b in k ı r a n d a
Z i ’l- h ic c e ’n in y i r m is i b ir s a b a h v a k t i
A lt ın g i z l e n d i ğ in d e a n sı z m H a m e d a n b ö l g e si n d e
C i h a n ı n h a lin i s o r a r id i m â l im d e n
D e d i y a u y k u d u r y a y e ld ir y a e f sa n e
D e d i m o h u z u r a n e v a k i t e r e r g ö n ü l sö y le
D e d i y a h a y a l y a s a r h o ş y a ç ı lg ı n d ı r

B ir in c i c ild in s o n u

346
 Sözlük

A b - D â r : S a r a y d a p a d i ş a h ı n i ç e c e k l e r i n i h a z ı r l a m a k l a v e ş a r a p

v e y a s u y u n u d o l d u r m a k l a g ö r e v l i h i z m e t k â r .

A b d u l l a h B i n T a h i r : H o r â s â n ’d a k u r u l m u ş o l a n i lk b a ğ ı m s ı z

İ r a n - İ s l a m d e v l e t l e r i n d e n b i r i o l a n T a h i r o ğ u l l a r ı h a n e d a n ı n ı n h ü ­

k ü m r a n l a r ı n d a n b i r i d ir . 8 2 8 - 8 4 0 y ı l l a r ı a r a s ı n d a H o r â s â n v e K i r -

m â n ’a h â k i m o l m u ş , a y n ı d ö n e m d e i s y a n h a r e k e t i b a ş l a t a n B â b e k

H u r r e m e - d i n ’e k a r ş ı s a v a ş m ı ş v e o n u y e n m iş t i r .

A d u d u ’d - d e v l e : 9 3 2 i le 1 0 6 2 y ı l l a r ı a r a s ı n d a İ r a n ’d a h â k i m

o l a n B ü v e y h o ğ u l l a r ı d e v l e t i n i n e n ü n l ü h ü k ü m d a r l a r ı n d a n b i r i s i d i r .

O n u n z a m a n ı n d a B ü v e y h î h a n e d a n ı k u v v e t v e k u d r e t i n i n d o r u k

n o k t a s ı n a v e e n g e n i ş s ı n ı r l a r ı n a u l a ş t ı .

A m i d : E s k i d e n p a d i ş a l a r ı n v e z i r v e y a y ü k s e k r ü t b e l i b i r i s i i ç in

k u l l a n d ı ğ ı s ı f a d a r d a n b i r i s i .

A m î d â n : İ l e r i g e l e n l e r , d e v l e t i n t e m e l i n i o l u ş t u r a n l a r .

A m i l ; D i v a n d a d a h a ç o k m a l i i ş l e r e b a k a n , v e r g i v e h a r a ç t a h ­

s i l i y a p m a k l a g ö r e v l i k i ş i l e r e d e n ir .

A m m â r B i n H a m z a : P e y g a m b e r i m i z H a z r e t i M u h a m m e d ’i n

a m c a s ı n ı n o ğ l u .

A s e s : G e c e b e k ç i s i .

 v e : İ r a n ’ı n o r t a k e s i m i n d e b u l u n a n S a v e y a k ı n l a r ı n d a b i r ş e h ir .

B a h t : B i r t ü r s a z .

B â m i y â n : A f g a n i s t a n ’ı n k u z e y d o ğ u s u n d a , B e l h v e G a z n e a r a ­

s ı n d a k i d a ğ l ı k b ö l g e d e k u r u l m u ş o l a n b i r ş e h i r d ir . B u d i s t l e r i n m e ş ­

h u r h e y k e l l e r i b u ş e h i r d e d i r . ( D İ A )

B â r v e r m e k : P a d i ş a h ı n h u z u r u n a ç ı k m a k i ç i n p a d i ş a h ı n i z i n

v e r m e s i d i r .

347
 N iz an ıü ’l-M ülk

B e d a h ş a n : K u z e y d o ğ u A f g a n i s t a n ’d a b i r İ d a r î b ö l g e . A f g a n

T ü r k i s t a n ! o l a r a k d a b i l i n e n b ö l g e n i n k u z e y i n d e A m u d e r y a , g ü n e ­

y i n d e H i n d u k u ş d a ğ l a n , d o ğ u s u n d a D o ğ u T ü r k i s t a n , b a t ı s ı n d a i s e

K u n d u z ı r m a ğ ı b u l u n u r . ( D İ A )

B e h r â m Ç i î b î n : S â s â n î p a d i ş a h l a r ı n d a n H ü r m ü z b i n N û ş i r e -

v â n ’m n e d i m v e o r d u k o m u t a n l a r ı n d a n b i r i d ir . Ç o k z a y ı f o l d u ğ u

i ç i n “ ç û b î n ” d e n m i ş t i r .

B e l h : A f g a n i s t a n ’ı n k u z e y i n d e b i r ş e h i r v e e y a l e t . B e l h ş e h r i

A m u d e r y a ’n m g ü n e y i n d e k i D e h â s ı r m a ğ ı ü z e r i n d e v e K û h i b â b â

d a ğ ı n ı n e t e ğ i n d e k u r u l m u ş t u r . E s k i F a r s ç a d a ( P e r s ç e ) B â h t r i ş , A v e s -

t a ’d a B â h - d i ( B a h d r î ) v e G r e k ç e d e B a k t r a ş e k l i n d e g e ç e n B a k -

t r e s ’t e n ( m u h t e m e l e n D e h â s ı r r n a ğ ı n ı n e s k i a d ı ) a lır . A r a p c o ğ r a f ­

y a c ı l a r g ü z e l i k l e r i n i a n l a t a a n l a t a b i t i r e m e z l e r ; ş e h i r l e r i n a n a s ı a n ­

l a m ı n a g e l e n “ ü m m ü ’l B i l â d ” t e r i m i y l e a n a r l a r . B e l h ’t e b a ş t a M e v -

l â n â o l m a k ü z e r e p e k ç o k İ s l a m â l i m i v e s û f î y e t i ş m i ş t i r . ( D İ A )

B e n i A ğ l a b ; A b b a s i l e r e b a ğ h o l a r a k k u z e y A f r i k a ’d a h ü k ü m

s ü r e n b i r s ü l a l e . S a l t a n a t m e r k e z l e r i K a y r a v a n o l u p 9 0 8 y ı l ı n d a F a -

t ı m î l e r t a r a f ı n d a n o r t a d a n k a l d ı r ı l m ı ş t ı r .

B e r i d : Ö n c e k a d i m İ r a n d e v l e t l e r i t a r a f ı n d a n k u l l a n ı l a n v e d a ­

h a s o n r a b a ş t a A b b a s i v e S e l ç u k l u d e v l e t l e r i n d e d e y a y g ı n o l a n

p o s t a s i s t e m i . Ü l k e n i n f a r k l ı y e r l e r i n d e m e y d a n a g e l e n h a d i s e l e r i

s u l t a n a h a b e r v e r m e k i ç in b e r i d l e r v a s ı t a s ı y l a h a b e r y o l l a n ı r d ı . B e -

r i d i g ö n d e r e n k i ş i y e i s e s a h i b - i b e r i d d e n i r d i .

B e r m e k î l e r : A b b a s î l e r d e v r i n d e b a ş t a v e z i r l i k o l m a k ü z e r e ç e ­

ş i t l i m a k a m l a r d a b u l u n a n b i r a i l e . B e r m e k î a i l e s i n i n a t a l a r ı h a k k ı n -

d a k i b i l g i l e r ç o k a z v e e k s e r i y a e f s a n e v î r i v a y e t l e r d e n i b a r e t t i r . D a ­

h a ç o k İ r a n l ı t a r i h ç i l e r i n k a y d e t t i k l e r i r i v a y e t l e ı ; B e r m e k î l e r i n a t a ­

l a r ı n ı n S â s â n î D e v l e t i ’n i n i l k z a m a n l a r ı n d a n i t i b a r e n v e z i r l e r i o l ­

d u k l a r ı n ı v e b u g ö r e v i n b a b a d a n o ğ u l a g e ç e r e k a s ı r l a r c a d e v a m e t ­

t i ğ i n i ile r i s ü r e r l e r . B e r m e k î l e r i n İ s l a m d e v l e t i y l e t e m a s l a r ı h a k k ı n -

d a k i b i l g i l e r d e a y n ı ş e k i l d e y e t e r s i z v e g e r ç e k l e r i a k s e t t i r m e k t e n

u z a k t ı r .

B u h a r a : M â v e r â ü n n e h r ’d e t a r i h î b i r ş e h ir . Z e r e f ş â n ı r m a ğ ı n ı n

a ş a ğ ı h a v z a s ı n d a k i b ü y ü k v a h a d a y e r a l ı r ; b u g ü n Ö z b e k i s t a n

C u m h u r i y e t i s ı n ı r l a r ı i ç i n d e b u l u n m a k t a d ı r . Ş e h r i n d e n i z d e n y ü k ­

s e k l i ğ i 2 2 0 m e t r e d i r . K a r a i k l i m i n i n t e s i r i a l t ı n d a o l u p k ı ş l a r s o ğ u k ,

y a z l a r ç o k s ı c a k t ı r . İ s l a m m e d e n i y e t i n i n e n ö n e m l i ş e h i r l e r i n d e n b i ­

r i d ir . ( D İ A )

348
 Siy asetn am e

C a f e r B e r m e k : Y a h y a b i n B e r m e k ’i n o ğ u l l a r ı n d a n b i r i d ir . K a y ­

n a k l a r d a h a k k ı n d a ç e ş i d i h i k â y e l e r a n l a t ı l a n C a f e r B a ğ d a t ’t a n h i ç

a y r ı l m a m ı ş v e d e v a m l ı h a l i f e n i n y a n ı n d a k a l m ı ş t ı r . Ç o k iy i b i r t a h ­

s il g ö r e n , e d e b i y a t v e s a n a t t a n a n l a y a n C a f e r h e m e n h e r g ü n h a l i ­

f e i le İ l m î v e e d e b î s o h b e d e r y a p ı y o r d u . F a z i d o ğ u e y a l e r i e r i n e v a l i

t a y i n e d i l i n c e C a f e r d e b a t ı e y a l e t l e r i n e v a l i t a y i n e d i l d i . A d e t a d e v ­

l e t in t a ş r a i d a r e s i Y a h y a ’n ı n o ğ u l l a r ı a r a s ı n d a t a k s i m e d i l m i ş t i . A n ­

c a k C a f e r B a ğ d a t ’t a n a y r ı l m a y ı p e y a l e t l e r i n i v e k i l l e r i v a s ı t a s ı y l a

i d a r e e d i y o r d u . P o s t a t e ş k i l a t ı o l a n b e r i d o n a b a ğ l a n m ı ş , a y r ı c a

d a r p h a n e n i n i d a r e s i d e o n a v e r i l m i ş t i . D a r p h a n e i l k d e f a h a l i f e d ı ­

ş ı n d a b i r i n e b a ğ l a n m ı ş o l u y o r d u . A y r ı c a o s ı r a d a v e l i a h d o l a n

M e ’m û n ’u n h o c a s ı o l a r a k d a t a y i n e d i l m i ş t i r . ( D İ A )

C a m e g i : A s k e r v e g u l a m l a r a v e r i l e n a y l ı k m a a ş .

C e y h u n : O r t a A s y a ’n ı n e n b ü y ü k i k i n e h r i n d e n b i r i . K u z e y d e n ,

b a ş l ı c a P a m i r V a h a n s u y u , K ı z ı l s a ( V a h ş / U r a n o v o d s k ) , K â f i r n i h â n

v e S u r h â n , g ü n e y d e n d e K ö k ç e s u k o l l a r ı n ı a l a r a k K u n d u z - B e l h h i ­

z a s ı n d a k u z e y b a t ı y a d ö n e r . B u d ö n ü ş t e n s o n r a k ı s m e n ç ö l l e r v e

b o z k ı r l a r i ç i n d e , h e r h a n g i b i r k o l a l m a d a n k u z e y b a t ı y ö n ü n d e i l e r ­

le r ; s o n u n d a m u h t e l i f k o l l a r a a y r ı l a r a k A r a l g ö l ü n e d ö k ü l ü r . 2 . 5 4 0

k m . u z u n l u ğ u n d a k i n e h r i n k ı y ı l a r ı n d a ö n e m l i y e r l e ş i m m e r k e z l e r i

y e r a h r .

A m u d e r y a ’y ı ç e ş i t l i m i l l e t l e r i n d e ğ i ş i k i s i m l e r l e a n d ı k l a r ı g ö r ü l ­

m e k t e d i r . ( D İ A )

Ç e v g â n : Ö z e l l i k l e o r t a ç a ğ d a O r t a v e U z a k d o ğ u s a r a y l a r ı n d a

o y n a n a n v e b u g ü n k ü p o l o o y u n u n a b e n z e y e n a t l ı t o p o y u n u .

Ç i g i l : T ü r k b o y l a r ı n d a n b i r i

Ç u b d â r : S u l t a n v e v e z i r l e r i n h u z u r u n d a e l l e r i n d e a l t ı n v e g ü ­

m ü ş ç u b u k l a r b u l u n a n k ö l e v e h i z m e t k â r l a r a v e r i l e n i s i m .

D â î : İ s l a m d ü n y a s ı n d a o r t a y a ç ı k a n b a z ı f ı r k a l a r d a m e z h e b i

y a y m a y e t k i s i v e r i l e n k i m s e n i n g ö r e v u n v a n ı . İ s m a i l î y y e v e K a r m a -

t î l e r d e “ d a ’v e t ” a d ı v e r i l e n m e z h e p f a a l i y e t l e r i n i y ü r ü t m e k i ç in

i m a m t a r a f ı n d a n y e t k i v e r i l m e k s u r e t i y l e t a y i n e d i l e n d â î l e r , m e z ­

h e p b ü n y e s i i ç i n d e h ü c c e t t e n s o n r a g e l e n ö n e m l i b i r m e v k i y e s a h i p ­

t ir l e r . K e n d i a r a l a r ı n d a h i y e r a r ş i k b i r s i s t e m e t a b i t u t u l a n b u g ö r e v ­

l i l e r i ç i n d e e n y ü k s e k r ü t b e y e s a h i p b u l u n a n , h a z a n d â î - i e k b e r v e ­

y a b a b u n v a n ı y l a d a a n ı l a n v e i m a m ı n s ö z c ü s ü d u r u m u n d a o l a n

d â î ’d - d u â t t ı r . B u e n y ü k s e k d â î , h e r t ü r l ü i l i m v e m e z h e p f a a l i y e t l e ­

349
 N i z am ü ’l- M ü lk

r i n i y ü r ü t m e k o n u s u n d a b i r ü s t r ü t b e o l a n h ü c c e t e k a r ş ı s o r u m l u ­

d u r . ( D İ A )

D e r y â - y ı R û m : A k d e n i z ’e v e r i l e n i s i m d i r .

D e y l e m : İ r a n ’ı n k u z e y i n d e G î l â n e y a l e t i n i n b i r b ö l ü m ü n ü t e ş k i l

e d e n , H a z a r d e n i z i y l e K a z v i n a r a s ı n d a k i d a ğ l ı k b ö l g e n i n v e b u b ö l ­

g e d e y a ş a y a n k a v m i n a d ı .

D e y l e m î l e r : İ r a n ’ı n k u z e y i n d e y a ş a y a n b i r k a v i m d i r . B ü v e y h o -

ğ u l l a r ı d e v le t i n i k u r m u ş v e 9 4 5 y ı l ı n d a B a ğ d a t ’ı e l e g e ç i r m i ş l e r d i r .

R e y b ö l g e s i n d e k i h â k i m i y e t l e r i n e G a z n e l i M a h m u d s o n v e r m i ş

a m a a s ı l b ü y ü k d a r b e y i T u ğ r u l B e y v u r m u ş t u r . B ü v e y h o ğ u l l a n d e v ­

l e t i n i n y ı k ı l m a s ı n ı n a r d ı n d a n D e y l e m l i l e r p a r a l ı a s k e r o l a r a k ç a l ı ş ­

t ı la r . ( D İ A )

D e y T 'G e ç î : K u m ile K a ş a n a r a s ı n d a b u l u n a n b i r y e r l e ş i m b i r i ­

m i . A r a p k a y n a k l a r ı n d a D e y r u ’l C e s ş e k l i n d e g e l m i ş t i r . ( D e h h o d a )

D i z d a r : K a l e m u h a f ı z ı . K a l e b e k ç i s i .

E b u A l i H y â s : K i r m â n ’a 9 1 2 y ı l ı n d a h â k i m o l a n  l - i İ l y a s h a -

n e d a n h ğ ı n ı n k u r u c u s u d u r . T a m a d ı E b u A l i M u h a m m e d b i n İ l y a s

b i n a l - Y a s ’ S e m e r k a n d i o l u p 9 6 7 v e f a t e t m i ş t ir . A y n ı y ı l B ü v e y h o -

ğ u l l a r ı p a d i ş a h l a r ı n d a n A z d u ’d - d e v l e t a r a f ı n d a n K i r m a n a l ı n m ı ş t ı r .

E b u C a f e r M a n s u r B u D e v a n i k î : 7 5 4 - 7 7 5 y ı l l a r ı a r a s ı n d a k i

A b b a s i H a l i f e s i . D e v a n i k î d e n m e s i ile ilg i l i ş ö y l e a n l a t ı l ı r . H a l i f e o l ­

d u ğ u z a m a n k ü ç ü k b ü y ü k , k a d ı n e r k e k b ü t ü n K ü f e h a l k ı n a p a r a

d a ğ ı t a c a ğ ı n a d a i r s ö z v e r d i . P a r a y ı d a ğ ı t t ı k l a r ı n d a k i ş i b a ş ı n a s a d e ­

c e b e ş d i r h e m d ü ş t ü . D e v a n i k , a s l ı F a r s ç a o l a n “ D a n k ” k e l i m e s i ­

n i n ç o ğ u l u o l u p a l t ı d a b i r a n l a m ı n a g e lir .

E b u ’l F a z i S e z g i : 1 0 7 2 y ı l ı n d a ö l e n S i s t a n e m i r i .

E m i r - i H a r e s : M u h a f ı z e m i r i . B a z ı İ s l a m d e v l e t l e r i n d e s a r a y ı

k o r u m a k v e h ü k ü m d a r ı n v e r e c e ğ i c e z a l a n i n f a z e t m e k l e g ö r e v l i

b i r l i ğ i n e m î r i.

E m î r - i h a r e s , A r a p ç a e m î r v e h a r e s ( t e k i l i h a r i s ) “ m u h a f ı z ” k e ­

l i m e l e r i n d e n o l u ş m u ş t u r . E m î r - i h a r e s l i k b i r m ü e s s e s e o l a r a k i l k d e ­

f a M u a v i y e t a r a f ı n d a n k u r u l m u ş t u r . ( D İ A )

E r d e m H u r d a b e : A l p a r s l a n ’ı n t a h t a ç ı k m a s ı n d a ç o k e t k i l i r o l

o y n a m ı ş o l a n b ü y ü k S e l ç u k l u k o m u t a n l a r ı n d a n b i r i .

E s f a r b i n Ş i r u y e V e r d a v e n d i : H i c r i 3 1 6 y ı l ı n d a A b b a s i h i l a f e t i ­

n e k a r ş ı i s y a n e t m i ş D e y l e m s e r d a r l a r ı n d a n b i r i o l u p T a b e r i s t a n ,

G ü r g a n , R e y , K a z v i n v e A l a m u t k a l e s i n i e l e g e ç i r m i ş t i r .

F a r y â b : F a r a b d a d e n m e k t e d i r . S e y h u n ı r m a ğ ı n ı n b a t ı s a h i l i n d e

B e l h y a k ı n l a r ı n d a b u l u n a n ş e h r i n a d ı . M e ş h u r f i l o z o f F a r a b i b u ş e ­

h i r d e n d ir . T i m u r b u ş e h i r d e v e f a t e t m i ş t ir .

350
 Siy aset n am e

F u z a y i B i n İ y a z : H i c r i 1 0 7 ’d e ( M . 7 2 5 ) d o ğ d u . T e m î m k a b i l e ­

s i n i n Y e r b ü b o y u n d a n d ı r . O ğ l u E b û U b e y d e b a b a t a r a f ı n ı n a s l e n

K ü f e l i b i r a i l e d e n o l d u ğ u n u , b a b a s ı n ı n S e m e r k a n t ’t a d o ğ d u ğ u n u v e

E b ı v e r d ’d e y e r i ş o ğ i n i s ö y l e n H o r a s a n ’ı n i lk b ü y ü k s û f î l e r i n d e n

o l a n F u d a y i a y n ı z a m a n d a g ü v e n i l i r b i r h a d i s r â v i s i d i r . E b ü ’l - F e r e c

İ b n ü İ - C e v z î , s ö z l e r i v e y a ş a m a t a r z ı ile s o n r a k i s û f î l e r ü z e r i n d e d e ­

r i n e t k i l e r b ı r a k a n F u d a y i h a k k ı n d a b i r m e n â k ı b n â m e k a l e m e a l ­

m ı ş t ı r .

G a r c i s t a n : b k z . G u r i s t a n .

G e b r : A t e ş p e r e s t . M e c u s î . Z e r d ü ş t l ü k d i n i n e i n a n a n k i m s e . K a ­

d i m İ r a n d i l l e r i u z m a n ı İ b r a h i m P u r d a v u d ’a g ö r e a s l ı A r a m i c e o l a n

“ K â f i r ” k e l i m e s i y l e a y n ı k ö k t e n d i r . B u g ü n T ü r k ç e d e k u l l a n ı l a n

“ G e v u r ” s ö z c ü ğ ü n ü n k ö k ü b u k e l i m e d i r .

G e r d e k u h : D a m g a n y a k ı n l a r ı n d a b i r d a ğ ı n a d ı . O d ö n e m d e İ s -

m a i l î l e r i n k a l e l e r i n d e n b i r i b u d a ğ d a i d i .

G e r s i v e z : İ r a n m i t o l o j i s i n d e S i y a v e ş ’i ö l d ü r m e k i ç i n ç a b a s a r f

e d e n A f r a s y a b ’ı n k a r d e ş i d i r .

G u l a m : D i v a n ı s t ı l a h ı o l a r a k s a r a y h i z m e t k â r ı , a s k e r v e u ş a k

a n l a m ı n a g e l m e k t e d i r . ( ı s t ı l a h a t - ı d i v a n i )

G u l â m â n - ı H a s s ( K a p ı k u l u ) : S a r a y d a p a d i ş a h ı n a r k a s ı n d a s ü ­

r e k l i o l a r a k a y a k t a b e k l e y e n s a r a y h i z m e t k â r l a r ı n d a n b i r g r u p t u r .

( D e h h o d a )

G u r ; B k z . G u r i s t a n

G u r i s t a n : B u g ü n A f g a n i s t a n ’d a K a n d e h a r y a k ı n l a r ı n d a , H o r a ­

s a n ’ı n o r t a s ı n d a , G a z n e ’y e y a k ı n b i r y e r l e ş i m b i r i m i . H a z r e t i

A l i ’n i n h i l a f e t i d ö n e m i n d e M ü s l ü m a n o l d u l a r . B ö l g e y e G u r d a d e n ­

m e k t e d i r . B u b ö l g e d e y a ş a y a n h a l k a G u r î v e y a G u r î y a n d e n i l m e k ­

t e d ir . B u b ö l g e d e 1 1 4 8 - 1 2 1 5 y ı l l a r ı a r a s ı n d a G u r l u l a r d e v l e t i a d ı y ­

l a b i r T ü r k d e v l e t i k u r u l m u ş t u r .

H â c e : S e l ç u k l u v e G a z n e l i l e r d ö n e m i n d e v e z i r l e r i ç i n v e r i l e n

u n v a n .

H a d b : P e r d e d a r v e d e r b â n o l a r a k d a i s i m l e n d i r i l m i ş t i r . H a l k ı n ,

s u l t a n ı n h u z u r u n a d e s t u r s u z g i r m e s i n i e n g e l l e y e n k iş i d i r . G a z n e l i ­

l e r d ö n e m i n d e h a c i p l e r i n k e n d i l e r i n e h a s h i l a t l e r i v a r d ı . B u n l a r s i ­

y a h a b a , i k i t e r e k l i k ü l a h v e a l t m k e m e r d e n o l u ş m a k t a y d ı . H a c e -

g a n h a c i b i s i y a h a b a y e r i n e r e n k l i a b a g i y e r d i . H a c i p l e r i n r e i s v e

b a ş l a r ı n a “ H a c i b - i B ü z ü r g ” d e n i r d i .

H â m â n : F i r a v u n ’u n v e z i r id ir .

351
 N iz am ii't -M ü lk

H a r i z t n : A r a l g ö l ü n ü n g ü n e y i n d e u z a n a n t o p r a k l a r a v e X I I I .

y ü z y ı l a k a d a r b u r a d a y a ş a y a n h a l k a v e r i l e n a d . B a z ı İ s l a m c o ğ r a f ­

y a c ı l a r ı H â r i z m ’i ( H â - r e z m . H a r z e m ) b a t ı d a O ğ u z T ü r k l e r i n i n ü l ­

k e s i , g ü n e y d e H o r â s â n , d o ğ u d a M â v e r â ü n n e h r , k u z e y d e y i n e T ü r k

t o p r a k l a r ı y l a ç e v r i l i b i r ü l k e o l a r a k t a n ı t ı r . H â r i z m ’i n o r t a ç a ğ d a k i

b a ş l ı c a ş e h i r v e k a s a b a l a r ı : A m u d e r y a ( C e y h u n ) n e h r i n i n s a ğ t a r a ­

f ı n d a y e r a l a n e s k i b a ş ş e h i r K â s , s o l t a r a f ı n d a y e r a l a n i k i n c i b a ş ş e ­

h i r G ü r g e n ç ( C ü r c â n i y e ) v e b ö l g e n i n M o ğ o l i s t i l â s ı n d a n s o n r a k i

m e r k e z i o l a n H î v e ile ( H î v a k ) H e z â r e s b , D e r g â n , B e r k a n , K e r d e r ,

Z e m a h - ş e r , C i g e r b e n d , S e d v e r ( S e d û r ) , K e r d e r â n h â s , Z e r d û h , E ı t e -

h u ş m i s e n , D e r h â s , B e r a t i g i n , Ç a ğ m î n , H â m c e r d , G â v h â n e , N e v -

k e f â ğ , M e d m i n i y e v e G i t ’t i r .

E m e v î l e r ’l e b i r l i k t e M â v e r â ü n n e h r ü z e r i n d e n H â r i z m ’e İ s l a m

a k ı n l a r ı b a ş l a d ı . I . Y e Z Î d d e v r i n d e ( M . 6 8 0 - 6 8 3 ) S e l m b i n Z i y â d

H â r i z m h a l k ı n d a n 4 0 0 . 0 0 0 d i r h e m a l a r a k o n l a r l a a n l a ş t ı ( B e l â z ü -

r î , s . 6 0 0 ) . H â r i z m ’d e k i d a h i l î k a r ı ş ı k l ı k l a r d a n f a y d a l a n a n K u t e y -

b e b i n M ü s l i m k u m a n d a s ı n d a k i İ s l a m o r d u s u 9 3 ’t e ( M . 7 1 2 ) b ö l ­

g e y i f e t h e t m i ş t ir .

H a r u n R e ş i d : A b b a s î h a l i f e s i ( M . 7 8 6 - 8 0 9 ) . Y a y g ı n g ö r ü ş e g ö ­

r e M u h a r r e m 1 4 9 ’d a ( M . Ş u b a t - M a r t 7 6 6 ) v e y a 3 0 Z i l h i c c e 1 4 5 ’t e

( M . 2 0 M a r t 7 6 3 ) R e y ’d e d o ğ d u . B a b a s ı H a l i f e M e h d ı - B i l l â h , a n ­

n e s i H a y z ü r â n b i n t A t â o l u p H z . A b b a s ’ı n y e d i n c i g ö b e k t e n t o r u ­

n u d u r . K ü ç ü k y a ş t a n i t i b a r e n s a r a y d a iy i b i r e ğ i t i m g ö r e r e k b ü y ü ­

d ü . M ü r e b b i s i , m u h t e m e l e n o ğ l u F a z i ile s ü t k a r d e ş i o l m a s ı n d a n

d o l a y ı b a b a d i y e h i t a p e t t i ğ i İ r a n a s ı l l ı Y a h y a b i n H â l i d e l - B e r m e k î

id i . H e n ü z g e n ç i k e n B i z a n s ’a d ü z e n l e n e n i k i s e f e r i k o m u t a e t t i . İ s ­

t a n b u l ’a k a d a r i l e r l e m i ş v e B i z a n s l ı l a r ı n v e r g i v e r m e s i ş a r t ı y l a b a r ı ş

i m z a l a n m ı ş t ı r . İ l i m v e e ğ i t i m e ö n e m v e r e n H a r u n R e ş i d , A b b a s î h a ­

n e d a n ı n ı n İ s l a m d ü n y a s ı d ı ş ı n d a e n f a z l a t a n ı n a n s i m a s ı d ı r .

H a s s a k i y a n : S u l t a n a y a k m v e b a ğ l ı o l a n k iş il e r . S ü r e k l i s u l t a n ı n

h i z m e t i n d e o l a n k iş ile r .

H a t i m - i T â î : C â h i l i y e d ö n e m i n i n c ö m e r t l i ğ i y l e ü n l ü ş a i r i . T a y

k a b i l e s i n i n r e is id i r . B a b a s ı A b d u l l a h o h e n ü z ç o c u k k e n ö l m ü ş , k e n ­

d i s i n i z e n g i n v e c ö m e r t b i r k a d ı n o l a n a n n e s i G u n e y y e ( I n e b e ) b i n t

A f î f y e t i ş t i r m i ş t i r . H â t i m ’i n c ö m e r t l i ğ i , a ş ı r ı h a r c a m a l a r ı n ı e n g e l l e ­

m e k i ç i n k a r d e ş l e r i t a r a f ı n d a n h a p s e d i l e c e k k a d a r i y i l i k s e v e r o l a n

a n n e s i n d e n g e lir . H a t i m m e n k ı b e l e r d e İ s l a m i y e t ’t e n ö n c e k i m e r t v e

c ö m e r t A r a p t i p i n i n i d e a l ö r n e ğ i n i o l u ş t u r u r . B u g ü n d a h i b i r i n i n

352
 Siy aset n am e

c ö m e r t l i ğ i ö v i i l ü r k e n , “ H â t i m ’d e n d a h a c ö m e r t ” ( e c v e d m i n H a ­

t i m ) d e n i l m e k t e d i r .

H a y i : A s k e r , o r d u . B i r g r u p s ü v a r i . T a i f e , k a b i l e , a ş i r e t , a k r a b a ,

y a k m ç e v r e .

H a y i b a ş ı : 2 0 - 3 0 k i ş i l i k b i r b i r l i ğ in k o m u t a s m a s a h i p o l a n k iş id ir .

H e r â t : A f g a n i s t a n ’m b a t ı s m d a k i t a r i h î b i r ş e h i r v e b u ş e h r i n

m e r k e z o l d u ğ u e y a l e t . A f g a n i s t a n ’m b a t ı s m d a b u l u n a n H e r i r û d

ı r m a ğ m m k e n a r m d a ç o k e s k i d ö n e m l e r d e k u r u l m u ş t u r . A d m a ç i ­

v i y a z ı l ı e s k i F a r s ç a k i t a b e l e r d e H a r a i v a , A v e s t a ’d a v e G r e k ç e m e ­

t i n l e r d e A r i a , A r e i a ş e k l i n d e r a s d a m r . B a t l a m y u s v e d i ğ e r G r e k

c o ğ r a f y a c ı l a r ı , b e r e k e t l i H e r î r û d v a d i s i n d e b u l u n a n ş e h i r l e r a r a ­

s ı n d a H e r a t ’t a n d a b a h s e d e r l e r . B ü y ü k İ s k e n d e r ’d e n s o n r a b u

b ö l g e A r i a ’d a k i İ s k e n d e r i y e a d ı y l a a n ı l ı r . İ s l a m f e t i h l e r i n d e n b i r a z

ö n c e O r t a A s y a ’d a n g e l e n E f t a l i t l e r ’i n ( A k h u n - l a r ) h â k i m i y e t i a l ­

t ı n d a y d ı .

H z . O s m a n ’ı n B a s r a v a l i s i A b d u l l a h b i n  m i r ’i n g ö n d e r d i ğ i

A h n e f b i n K a y s i d a r e s i n d e k i o r d u H o r a s a n ’ı 3 1 ( M . 6 5 2 ) y ı l ı n d a

f e t h e d i n c e , H e r a t d a s u l h y o l u y l a M ü s l ü m a n l a r ı n e l i n e g e ç t i . H e r a t

k ü l t ü r v e s a n a t a ç ı s ı n d a n e n ö n e m l i d ö n e m i n i T i m u r l u y ö n e t i m i n ­

d e y a ş a m ı ş v e b u d ö n e m d e o r t a y a ç ı k a n H e r a t e k o l ü O sm a n lI la r ­

d a n B â b ü r l ü l e r e k a d a r b ü t ü n İ s l a m s a n a t m e r k e z l e r i n d e e t k i s i n i

h i s s e t t i r m i ş t i r ,

H ı t a y ; İ s l a m t a r i h v e e d e b i y a t k i t a p l a r ı n d a ç o k k u l l a n ı l a n b u

k e l i m e n i n k ö k e n i n i v e c o ğ r a f y a y ı t a m o l a r a k b e l i r l e m e k o l d u k ç a

m ü ş k ü l d ü r . Ç i n ’i n k u z e y i , M a n ç u r y a , M o ğ o l i s t a n v e D o ğ u T ü r k i s ­

t a n ’a i t l a k o l u n u r . “ H i t a ” v e y a “ H o t e n ” M o ğ o l b o y l a r ı n d a n b i r i ­

n i n a d ı d ı r . U z u n s ü r e b u b ö l g e d e h ü k ü m s ü r d ü ğ ü i ç in b ö l g e b u a d ­

l a a n ı l m ı ş t ı r .

H o r â s â n : H o r â s â n i s m i e s k i F a r s ç a ’d a h u r ( g ü n e ş ) v e â s â n

( â y â n “ g e l e n , d o ğ a n ” ) k e l i m e l e r i n d e n m e y d a n a g e l m i ş t i r v e “ g ü n e ­

ş i n d o ğ d u ğ u y e r ; g ü n e ş ü l k e s i ; d o ğ u b ö l g e s i ” a n l a m ı n ı t a ş ı m a k t a ­

d ır . İ s i m m u h t e m e l e n S â s â n î l e r z a m a n ı n d a o r t a y a ç ı k m ı ş v e k ı s a

z a m a n d a y a y g ı n l a ş m ı ş t ı r . H o r â s â n t a r i h t e İ r a n ’ı n k u z e y d o ğ u s u n d a

y e r a l a n ç o k g e n i ş b i r c o ğ r a f î b ö l g e n i n a d ı i d i . G ü n ü m ü z d e b ö l g e ­

n i n t o p r a k l a n ü ç p a r ç a y a a y r ı l m ı ş o l u p M e r v ( M a r i ) , N e s â v e S e -

r a h s y ö r e s i T ü r k m e n i s t a n , B e l h v e H e r a t y ö r e s i A f g a n i s t a n , k a l a n

k ı s m ı d a İ r a n s ı n ı r l a n i ç i n d e b u l u n m a k t a d ı r . E n g e n i ş k e s i m İ r a n ’ ın

e l i n d e d i r . İ s l a m c o ğ r a f y a c ı l a r ı n a g ö r e g e n e l l i k l e H o r â s â n d o ğ u d a n
 N iz am ü 'l- M ü lk

H u t t e l ( T a c i k i s t a n ’d a K u l a b ç e v r e s i ) , G u r ( O r t a A f g a n i s t a n ) v e k ı s ­

m e n S i c i s t a n ( S î s t a n ) ; g ü n e y d e n D e ş t i l û t v e K i r m a n ile R e y a r a s ı n ­

d a k i F a r s t o p r a k l a n ; b a t ı d a n D e ş t i k e v î r ’i n b a t ı k ı s m ı v e T a b e r i s t a n

ile C ü r c â n ; k u z e y d e n d e T ü r k m e n i s t a n ’ı n b i r b ö l ü m ü , H â r i z m v e

M â v e r â ü n n e h r t a r a f ı n d a n ç e v r i l m i ş g e n i ş b i r a l a n d ı r . X . y ü z y ı l ı n

s o n l a r ı n a d o ğ r u H o r â s â n G a z n e l i l e r i n e l i n e g e ç t i v e 4 2 7 ’d e ( M .

1 0 3 6 ) S e l ç u k l u l a r ı n C e y h u n ’u a ş a r a k b u r a y a g i r m e s i n e k a d a r o n ­

l a r ı n h â k i m i y e t i n d e k a l d ı . D a n d a n a k a n S a v a ş ı ’n ı n ( H . 4 3 1 / M .

1 0 4 0 ) a r d ı n d a n H o r â s â n b ü t ü n ü y l e b i r S e l ç u k l u t o p r a ğ ı h a l i n e g e l ­

d i v e 1 0 0 y ı l d a n u z u n b i r s ü r e d e v l e t i n e n ö n e m l i e y a l e t i o l a r a k b a ­

r ı ş v e s ü k û n i ç i n d e y a ş a d ı . Ö n c e Ç a ğ r ı B e y ’i n , d a h a s o n r a A l p a r s ­

l a n v e M e l i k ş a h ’m y ö n e t i m i n d e k a l a n b ö l g e , M e r v ’i b a ş ş e h i r s e ç e n

S e n c e r ’i n a l t m ı ş y ı l s ü r e n i d a r e s i n d e d e r e f a h d ü z e y i n i k o r u d u .

H o t e n : D o ğ u T ü r k i s t a n ’ın g ü n e y i n d e t a r i h î b i r ş e h i r v e b ö l g e .

İ l k i s m i Y o t k a n o l a n H o t e n , e s k i ç a ğ d a n i t i b a r e n B u d i s t k ü l t ü r ü n ü

O r t a A s y a ’y a b a ğ l a y a n e n ö n e m l i m e r k e z i t e ş k i l e t m i ş t ir . Ç i n l i l e r t a ­

r i h b o y u n c a b u r a y a b ü y ü k ö n e m v e r m i ş l e r v e T ü r k l e r g i b i k u t s a l t a ş

k a b u l e t t ik l e r i y e ş i m s e b e b i y l e H o t e n l i l e r i d a i m a h o ş t u t m a y a ç a l ı ş ­

m ı ş l a r d ı r . Ö t e y a n d a n H i n d i s t a n v e T i b e t ’e y a k ı n o l m a s ı ş e h r i b i r

a n l a m d a O r t a A s y a ’n ı n m e r k e z i d u r u m u n a g e t i r m i ş t i n 7 4 4 y ı l ı n d a

k u r u l a n B ü y ü k U y g u r K a ğ a n l ı ğ ı s ı n ı r l a r ı n a d â h i l o l a n H o t e n , b u d e ­

v i r d e v e ö z e l l i k l e b u d e v l e t i n 8 4 0 y ı h n d a K ı r g ı z l a r t a r a f ı n d a n y ı k ı l ­

m a s ı ü z e r i n e b ö l g e n i n y o ğ u n b i ç i m d e U y g u r g ö ç m e n l e r i n c e i s k â n

e d i l m e s i n d e n s o n r a t a m a m e n T ü r k l e ş t i ; U y g u r l a r ı n X . y ü z y ı l ı n s o n ­

l a r ı n d a K a r a h a n l ı D e v l e t i ’n e b a ğ l a n m a s ı n d a n s o n r a d a İ s l a m l a ş t ı .

H u r r e m e - d i n ( H ü r r e m d i n - H ü ı r e m i y y e ) : M e z d e k t a r a f ı n d a n

k u r u l a n d i n î h a r e k e t e v e a ş ı r ı Ş i a ’n ı n t e s i r i y l e g e l i ş e n İ r a n k a y n a k ­

lı A r a p a l e y h t a r ı d e ğ i ş i k f ı r k a l a r a v e r i l e n a d . B ü y ü k i h t i m a l l e M e ­

c u s î l i k l e e ş a n l a m h o l a r a k k u l l a r u l a n v e “ i y i, i s a b e t l i d i n ” a n l a m ı n a

g e l e n B i h d i n i s m i n d e n e t k i l e n i l e r e k H ü r r e m d î n i y y e o l a r a k d a a n ı ­

l a n f ı r k a n ı n b u i s m i a l m a s ı n ı n s e b e b i k e s i n o l a r a k b i l i n m e m e k t e d i r .

M ü s l ü m a n m ü e l l i f l e r i n ç o ğ u , f ı r k a m e n s u p l a r ı n ı n h e r ş e y i h o ş v e

m u b a h s a y d ı k l a r ı m g ö z ö n ü n d e b u l u n d u r a r a k k e l i m e n i n F a r s ç a

h u r r e m ( ş e n , n e ş e l i) i s m i n d e n g e l d i ğ i n i i le r i s ü r e r l e r ( b k z . D e y l e m î ,

s . 2 5 ) . B u a r a d a M e z d e k ’i n , ö ğ r e t i s i n i n e s k i b i r m e r k e z i o l a n E r d e -

b i l y a k ı n l a r ı n d a k i H ü r r e m k a s a b a s ı n a , H ü r r e m i y y e a d h b i r d a ğ a

y a h u t B e l h ’i n H ü r r e m â b â d k ö y ü n e n i s b e d e f ı r k a n ı n b u i s i m l e a n ı l ­

d ı ğ ı ş e k l i n d e k i g ö r ü ş l e r y a n ı n d a , k o c a s ı n ı n ö l d ü r ü l m e s i n i n â r d ı n -

354
 Siy asetn am e

d a n ö n c e M e d â i n ’e , d a h a s o n r a R e y ’e k a ç a n v e m e z h e b i o r a d a

y a y m a y a ç a l ı ş a n M e z d e k ’i n k a r ı s ı H i i r r e m e ’d e n d o l a y ı f ı r k a n ı n b u

i s m i a l d ı ğ ı d a s ö y l e n m e k t e d i r . H ü r r e m i y y e b a z e n M e z d e k i y y e ile

e ş a n l a m l ı o l a r a k k u l l a n ı l d ı ğ ı g i b i f a r k l ı o l a r a k d a d ü ş ü n ü l m e k t e d i r .

K ı r m ı z ı r e n k l i e l b i s e le r , i ş a r e t l e r v e b a y r a k l a r k u l l a n d ı k l a r ı i ç in

H ü r r e m i y y e ’d e n M u h a m m i r e d i y e b a h s e d e n İ b n ü ’n - N e d î m , b u

i s i m l e m e z h e b i n b i r b ö l ü m ü n ü d e ğ i l , g e n e l o l a r a k M e z d e k ’i n h a r e ­

k e t i n i k a s t e t m e k t e d i r . H ü r r e m i y y e ’y i i k i g r u b a a y ı r a n A b d u l k â h i r

e l - B a ğ d â d î i s e b i r i n c i g r u b u n İ s l a m ’d a n ö n c e k i M e z d e k î l e r , d i ğ e r i ­

n i n d e o n l a r ı n d e v a m ı o l a n B â b e k i y y e v e M â z y â r i y y e f ı r k a l a r ı o l ­

d u ğ u n u s ö y l e m e k t e v e b u İ k i n c i l e r i H ü r r e m d î n i y y e a d ı y l a z i k r e t ­

m e k t e d i r .

H û z i s t â n ; İ r a n ’ı n g ü n e y b a t ı s ı n d a b i r e y a l e t . Ç ö l g ö r ü n ü m l ü

y a y l a l a r ı n d a d o l a ş a n b e d e v î A r a p k a b i l e l e r i n d e n d o l a y ı İ r a n h l a r m

1925'e k a d a r “ A r a b i s t a n ” d e d i k l e r i H öz ist ân ’ın batısın da I r a k , g ü ­

n e y i n d e B a s r a k ö r f e z i , k u z e y i n d e Z a g r o s s ı r a d a ğ l a r ı y e r a l ı r . M ü s ­

l ü m a n l a r ı n g e l i ş i n e k a d a r s ı r a s ı y l a E l â m l ı l a r , S ü m e r l e r , A k k a d l a r ,

G u t i l e ı ; B â b i l l i l e ı ; A s u r l u l a ı ; M e d l e r , P e r s l e r ( A h a m e n ı l e r ) , G r e k -

M a k e d o n l a ı ; P a r t h - A r s a k i l e r ( E ş k â n i y â n ) v e S â s â n î l e r ’i n i d a r e s i n ­

d e k a l d ı . H û z i s t â n b ö l g e s i , 1 7 ( M . 6 3 8 ) y ı l ı n d a n i t i b a r e n K â r û n

n e h r i b o y u n c a İ l e r l e y e r e k ö n c e A h v a z ’d a , d a h a s o n r a Ş ü s t e r ’d e

H ü r m ü z â n ’ı y e n e n B a s r a V a l i s i E b û M û s â e l - E ş ’a r i i d a r e s i n d e k i İ s ­

l a m o r d u s u t a r a f ı n d a n f e t h e d i l d i . B ö l g e d e i l k c i d d i O s m a n l ı h â k i ­

m i y e t i , 1 5 3 4 - 1 5 3 5 k ı ş ı n d a H e m e d a n v e B a s r a ’y a k a d a r g i d e n K a ­

n u n î S u l t a n S ü l e y m a n ’ı n I r a k e y n S e f e r i s ı r a s ı n d a b u r a d a k i A r a p

k a b i l e l e r i n i n b i a t e t m e s i y l e g e r ç e k l e ş t i . N i ş a n c ı C e l â l z a d e M u s t a f a

Ç e l e b i B a s r a K a t î f , B a h r e y n a d a l a r ı y l a b i r l i k t e M ü ş a ’ş a ’ t o p r a k l a ­

r ı n ı n d a t a h r i r i n i y a p t ı r d ı . ( T a b a k â t ü ’l - m e m â l i k , v r . 2 7 2 b ) . O s m a n -

lı k a y n a k l a r ı n d a b u b ö l g e y e D i y â r - ı m ü ş a ’ş a ’ d a d e n i l m i ş t i r .

I r a k : S â s â n î l e r d ö n e m i n d e I r a k ’ı d a i ç i n e a l a c a k ş e k i l d e İ r a n ’ın

t a m a m ı n a î r â n ş e h r a d ı v e r i l i y o r , d i l - i î r â n ş e h r ( İ r a n ’ı n k a l b i ) t a b i ­

r i y le d e I r a k ’a i ş a r e t e d i l i y o r d u . B ö l g e n i n F a r s ç a i l k a d ı n ı n S û r i s t a n

o l d u ğ u , s o n r a l a r ı İ r a n l ı l a r ı n b u r a y a I r a k i s t a n d a d e d i k l e r i b i l i n ­

m e k t e d i r . I r a k i s m i n i n i l k d e f a B â b i l t o p r a k l a n i ç in k u l l a n ı l d ı ğ ı t a h ­

m i n e d i l m e k t e d i r .

İ b n i H u r d â z b i h ; E b ü ’l - K â s ı m U b e y d u l l â h b i n A b d i l l â h b i n

H u r d â z b i h ( ö l ü m ü H . 3 0 0 / M . 9 1 2 - 1 3 )

355
 N iz m n ü 'I M ü lk

K i t â b ü ’l - m e s â l î k v e ‘1 - r a e m â l i k a d l ı e s e r i y l e t a n ı n a n İ s l a m c o ğ ­

r a f y a c ı s ı . E s e r l e r i g ü n ü m ü z e u l a ş a n İ s l a m c o ğ r a f y a c ı l a r ı n ı n e n

ö n e m l i i lk t e m s i l c i s i d i r . B ü y ü k b a b a s ı A b b â s î l e r i n i l k d ö n e m i n d e

İ s l a m i y e t ’i k a b u l e d e n b i r M e c u s î d i r . B a b a s ı i s e H a l i f e M e ’m û n z a ­

m a n ı n d a ( M . 8 1 3 - 8 3 3 ) T a b e r i s t a n v a l i s i i d i . M u h t e m e l e n H o r a ­

s a n ’d a d o ğ m u ş o l a n İ b n i H u r d â z b i h B a ğ d a t ’t a b ü y ü d ü v e e ğ i t i m

g ö r d ü ; a y r ı c a İ s h a k e l - M e v s i l î ’d e n m û s i k i d e r s l e r i a l d ı . Ö n c e C i b â l

e y a l e t i n i n p o s t a v e i s t i h b a r a t m ü d ü r l ü ğ ü n e , d a h a s o n r a a y n ı t e ş k i ­

l â t ı n B a ğ d a t v e S â m e r r â ’d a k i b a ş k a n l ı ğ ı n a g e t i r i l d i . K i t a b ü ’l - m e s â -

l i k , c o ğ r a f y a y a z ı c ı l ı ğ ı n d a I r a k b ö l g e s i n i n h i l â f e t m e r k e z i o l m a s ı

e s a s m a g ö r e d ü z e n l e n e n v e I r a k e k o l ü k i t a p l a r ı a d ı y l a b i l i n e n e s e r ­

l e r i n i lk i d i r . V e r il e n b i l g i l e r i n b ü y ü k k ı s m ı k a r a v e d e n i z y o l l a r ı n a

h a s r e d i l m i ş , b u y o l l a r ı n d ö r t y ö n d e g e l i ş m e s i i z l e n e r e k H i n d i s t a n

v e Ç i n g i b i ü l k e l e r t a n ı t ı l m ı ş t ı r .

İ k t a : K a m u o t o r i t e s i n i n , t a s a r r u f u n d a k i a r a z i v e t a ş ı n m a z m a l ­

l a r ı n m ü l k i y e t , i ş l e t m e v e y a f a y d a l a n m a h a k k ı n ı k i ş i l e r e t a h s i s e t ­

m e s i . S ö z l ü k t e “ k e s m e k , a y ı r m a k ” a n l a m ı n d a k i k a t ’ k ö k ü n d e n t ü ­

r e t i l e n i k t â ’ k e l i m e s i , t e r i m o l a r a k , d e v l e t b a ş k a n ı v e y a o n u n a d ı n a

y e t k i k u l l a n a n m e r c i t a r a f ı n d a n ö z e l l i k l e a r a z i g i b i t a ş ı n m a z m a l ­

l a r l a m a d e n o c a ğ ı v e b e n z e r i t a b i i k a y n a k l a r ı n m ü l k i y e t ( t e m l i k ) ,

i ş l e t m e ( i r f â k ) y a h u t f a y d a l a n m a ( i n t i f a , i s t i ğ l â l ) h a k v e y a i m t i y a z ­

l a r ı n ı n y a d a b i r b ö l g e n i n v e r g i g e l i r l e r i n i n u y g u n g ö r d ü ğ ü k i m s e ­

l e r e t a h s i s i n i i f a d e e d e r . K e n d i s i n e i k t â v e r i l e n k i m s e y e i k t â î , i k t â -

d â r , m u k t a ’ l e h ( m u k t a ’ ) d e n i r ; m u k t a ’ a y n ı z a m a n d a “ i k t â e d i l e n

ş e y ” d e m e k t i r .

İ s b i c a b : T ü r k i s t a n s ı n ı r ı n d a b ü y ü k v e g e n i ş b i r ş e h i r . Z e n g i n a l ­

t ı n m a d e n l e r i n e s a h ip t i r .

î t a b n a m e : A z a r l a m a m e k t u b u . B i r h ü k ü m d a r ı n b i r b a ş k a h ü ­

k ü m d a r ı s u ç l a m a k v e k ı n a m a k i ç i n k a l e m e a l d ı ğ ı m e k t u p .

K a d ı : H u k u k î u y u ş m a z l ı k l a r ı v e d a v a l a r ı k a r a r a b a ğ l a m a k ü z e ­

r e d e v l e t ç e t a y i n e d i l e n g ö r e v l i , h â k i m .

A r a p ç a d a k a z a ( k a d â ) k ö k ü n d e n i s m - i f a i l o l a n k â d î , f ı k ı h t e r i ­

m i o l a r a k i n s a n l a r a r a s ı n d a m e y d a n a g e l e n ç e k i ş m e v e d a v a l a r ı

ş e r ’î h ü k ü m l e r e g ö r e ç ö z ü m l e m e k i ç in y e t k i l i m a k a m c a t a y i n e d i ­

l e n k i ş i y i i f a d e e d e r . ( M e c e l l e , M . 1 7 8 5 ) . ( D İ A )

K a d ı ’l - k u d a t : K a d ı l a r ı n t a y i n , t e r f i v e a z i l l e r i y l e y e t k i l i k i m s e y e

d e n ir . ,

K a l a ç û r : T ü r k l e r e h a s b i r t ü r u z u n k ı lı ç .

356
 Siy asetn am e

K a r m a t î : A ş ı n Ş i î İ s m a i l î y y e m e z h e b i n e m e n s u p b i r z ü m r e .

K a r m a t î l e r ( K a r â m i t a ) , K û f e ’d e ic i I s m a i l î d â î s i H a m d a n b i n E ş ’a s

K a r m a t ’a ( Ö l ü m ü H . 2 9 3 / M . 9 0 6 ) n i s b e t i e b u a d ı a l m ı ş l a r d ı r . İ b n

M a n z û r o n l a r ı a y r ı b i r k a v i m o l a r a k t a n ı t ı r . T a b e r î , 2 5 5 ( M . 8 6 9 )

y ılı o l a y l a r ı n ı a n l a t ı r k e n K a r m â t i y y û n d i y e a n ı l a n Z e n c i s y a n ı n ı n

d e s t e k ç i s i b i r g r u p t a n b a h s e d e r ( T â r i h , I X , 4 1 9 ) . M e s ’û d î i le M a k -

d i s î i s e K a r m a t î l e r i n b i r S u d a n h a l k ı o l d u ğ u n u b e li r t i r l e r . K a r m a t

i s m i n i n S e v â d b ö l g e s i n d e k i B e n î U k a y l ’in k o l u B e n î K a r m a t ’t a n

g e l d i ğ i , K a r m a t î l e r i n v e l id e r l e r i H a m d â n ’ı n A r a p a s ı l l ı o l d u ğ u d a

r i v a y e t e d i l m e k t e d i r . G e n e l k a b u l e g ö r e K a r m a t î l e r 2 5 5 y ı l ı n d a A b -

b â s î l e r e k a r ş ı d ü z e n l e n e n Z e n c i s y a n ı s ı r a s ı n d a o r t a y a ç ı k m ı ş l a r d ı r .

H a r e k e t i n k u r u c u s u o l a r a k k a b u l e d i l e n H a m d a n , S â b i î l i ğ e m e n ­

s u p o l u p K ü f e y a k ı n l a r ı n d a k i D ü r k ö y ü n d e n d i r v e b ü y ü k i h t i m a l ­

le 2 6 4 ’t e ( M . 8 7 7 - 7 8 ) A b d u l l a h b i n M e y m û n ’u n y a h u t o ğ l u A h -

m e d ’i n d â î l e r i n d e n H ü s e y i n e l - A h v a z î ’n i n t e l k i n l e r i y l e İ s m a i l î y y e

h a r e k e t i n e k a t ı l m ı ş , o n u n ö l ü m ü n d e n y a d a S e v â d b ö l g e s i n i t e r k

e t m e s i n d e n s o n r a İ s m a i l î y y e ’n i n o b ö l g e d e k i d â î s i o l m u ş t u r .

K â ş â n : İ r a n ’d a ç i n i l e r i y l e ü n l ü t a r i h î ş e h ir . M e r k e z î İ r a n p l a t o ­

s u n d a , d e n i z s e v i y e s i n d e n 9 4 5 m . y ü k s e k l i k t e , İ s f a h a n ’ı T a h r a n ’a

b a ğ l a y a n t a r i h î k a r a y o l u ü z e r i n d e k u r u l m u ş t u r . Ş e h i r i s m i n i n , c a ­

m i s ü s l e m e c i l i ğ i n d e k u l l a n ı l a n k â ş î a d ı v e r i l e n m a v i v e y e ş i l r e n k l i

b i r t a ş ı n i ş ç i l i ğ i y l e t a n ı n m a s ı n d a n k a y n a k l a n d ı ğ ı s ö y l e n m i ş t i r . Ş e h ­

r i n g ü n e y b a t ı s ı n d a , k u r u l u ş u m i l a t t a n ö n c e V . b i n y ı l a k a d a r g i d e n

T e p e S i y â l k a n t i k y e r l e ş i m m e r k e z i b u l u n m a k t a d ı r . İ s l a m c o ğ r a f y a ­

c ı l a r ı C i b â l b ö l g e s i n d e y e r a l a n K â ş â n ’ı n k ü ç ü k f a k a t g ü z e l v e

ö n e m l i b i r ş e h i r o l d u ğ u n u y a z a r l a r . V . ( M . X I . ) y ü z y ı l ı n o r t a l a r ı n ­

d a b ü y ü k S e l ç u k l u D e v l e t i ’n i n k u r u l m a s ı n d a n s o n r a K â ş â n ’m ö n e ­

m i a r t t ı . B i r ç o k K â ş â n l ı S e l ç u k l u l a r ı n h i z m e t i n d e ü s t k a d e m e l e r d e

y e r a l ı r k e n ş e h i r d e i m a r f a a l i y e t l e r i h ı z l a n d ı . V I I . ( M . X I I I .) y ü z y ı l ­

d a c o ğ r a f y a c ı Y a k u t e l - H a m e v î , k e n d i z a m a n ı n d a b u r a n ı n b a ş k a

y e r l e r e s a t ı l a n g ü z e l y e ş i l r e n k l i k â s e l e r i y l e t a n ı n d ı ğ ı n ı v e h a l k ı n ı n

Ş i î o l d u ğ u n u k a y d e d e r .

K â ş g a r : D o ğ u T ü r k i s t a n ’d a t a r i h î b î r ş e h ir . Ş e h r i n t a r i h i H a n

h a n e d a n ı n a ( M Ö . 2 0 6 - M S . 2 2 0 ) k a d a r g ö t ü r ü l e b i l i r . O t a r i h t e n

T a n g h a n e d a n ı n a k a d a r ( M , 6 1 8 - 9 0 7 ) Ç i n k a y n a k l a r ı n d a Ş u l e

a d ı y l a z i k r e d i l e n K â ş g a ı ^ Ç i n l i l e r i n o t u r d u ğ u H a n ç e n g ( Ş u l e ) v e

M ü s l ü m a n l a r ı n o t u r d u ğ u H u i ç e n g ( Ş u f u ) d e n i l e n i k i s e m t t e n m e y ­

d a n a g e l i y o r d u .

357
 N iz t im ii’l-M ülk

T a b e r î ’n i n n a k l e t t i ğ i n e g ö r e K u t e y b e b i n M ü s l i m 9 6 ’d a ( M .

7 1 5 ) F e r g a n a b ö l g e s i n e k a d a r i le r l e m i ş v e K â ş g a r ’ı 6 2 9 ’d a n b e r i e l ­

l e r i n d e t u t a n Ç i n l i l e r d e n a l m ı ş t ı . D a h a ö n c e b u r a n ı n s a h i b i o l a n

K a r l u k l a r 7 5 0 ’d e ş e h r i t e k r a r e l e g e ç i r d i l e r v e b ö l g e d e T ü r k i d a r e ­

s i n i y e n i d e n k u r d u l a r . A r d ı n d a n ş e h r e U y g u r l a r h â k i m o l d u ; 9 2 0

c i v a r ı n d a T a g a n T e g i n a d l ı b i r T ü r k d i h k a n ı n ı n i d a r e s i n d e y d i , K â ş -

g a r ’d a h ü k ü m s ü r e n i l k M ü s l ü m a n T ü r k h ü k ü m d a r ı K a r a h a n l ı l a r -

d a n A b d u l k e r i m S a t u k B u ğ r a H a n ’d ı r ( Ö l ü m ü H . 3 4 4 / M . 955).
K e r e c : T a h r a n y a k ı n l a r ı n d a , K e r e c ı r m a ğ ı n ı n k e n a r ı n d a , K a z -

v i n y o l u ü z e r i n d e k u r u l m u ş b i r y e r l e ş i m y e r i .

K ı r b a n : Y a y v e t i r k e ş i t u t t u r m a k i ç i n b o y n a b a ğ l a n a n , t a s m a ­

y a b e n z e y e n b i r a t k ı .

K i r m a n : İ r a n ’d a b i r ş e h i r v e b u ş e h r i n m e r k e z o l d u ğ u İ d a r î b ö l g e .

İ r a n ’ı n o r t a s ı n d a k i D e ş t - i L ü t ç ö l ü n ü n g ü n e y b a t ı s ı n ı k u ş a t a n ’

d a ğ l ı k k e s i m d e , M . 2 4 0 y ı h n a d o ğ r u S â s â n î İ m p a r a t o r u 1 . E r d e ş û r ’in

e m r i y l e i le r i b i r s a v u n m a m e r k e z i o l a r a k k u r u l m u ş t u r . K i r m a n v e

ç e v r e s i n i n f e t h i n e H z . Ö m e r ’i n h i l â f e t i s ı r a s ı n d a 1 7 ( M . 6 3 8 ) y ı lı n ­

d a b a ş l a n m ı ş s a d a z a m a n z a m a n ç e ş it l i i s y a n v e k a r ı ş ı k l ı k l a r a s a h ­

n e o l a n b ö l g e d e k e s i n İ s l a m h â k i m i y e t i 1 0 2 {M . 7 2 0 ) y ı l ı n d a E m e -

v î H a l i f e s i Ö m e r b i n A b d ü l a z î z z a m a n ı n d a k u r u l a b i l m i ş t i r .

K u b â t : S â s â n î İ m p a r a t o r l u ğ u ’n u n 1 9 . p a d i ş a h ı d ı r . S â s â n î l e r i n

ü n l ü p a d i ş a h l a r ı n d a n N û ş i r e v â n ’m b a b a s ı 4 3 y ı l p a d i ş a h l ı k y a p ­

m ı ş t ı r . M e z d e k K u b â d ’ı n z a m a n ı n d a z u h u r e t m i ş v e K u b â d M e z -

d e k ’i n d i n i n i k a b u l e t m i ş t ir .

K û h i s t â n : H o r a s a n ’ı n v i l a y e t l e r i n d e n b i r i s i o l u p N i ş a b u r ile

H e r a t a r a s ı n d a y e r a l m a k t a d ı r .

K u l e y n ; R e y y a k ı n l a r ı n d a b i r y e r l e ş i m b i r i m i d i r .

K u m : İ r a n ’ı n e n ö n e m h d i n î m e r k e z l e r i n d e n b i r i . B a z ı y a z d ı b e l ­

g e l e r d e n , n e z a m a n k u r u l d u ğ u b i l i n m e y e n K u m ’u n B ü y ü k İ s k e n ­

d e r t a r a f ı n d a n t a h r i p e d i l d i ğ i v e S â s â n î K r a l ı 1. K u b â d ( M . 4 8 8 -

5 3 1 ) t a r a f ı n d a n t e k r a r k u r u l d u ğ u ö ğ r e n i l m e k t e d i r . H i c r i 2 3 ( M .

6 4 4 ) y ı l ı n d a E b û M û s â e l - E ş ’a r î k u m a n d a s ı n d a k i İ s l a m o r d u s u n u n

f e t h e t t i ğ i s ö y l e n e n ş e h r i ç o k d a h a s o n r a , 9 4 ’t e ( M . 7 1 2 - 1 3 ) K ü f e l i

Ş i î A r a p l a r ı n k u r d u ğ u y o l u n d a b i r d e g ö r ü ş b u l u n m a k t a d ı r . B u n a

g ö r e K ü f e l i Ş i î A r a p l a r b u r a d a b i r b i r i n e y a b n y e d i a y r ı y e r l e ş i m

m e r k e z i k u r m u ş l r r v e b u n l a r ı b i r s u r l a k o r u m a a l t ı n a a l m ı ş l a r d ı r .

K u m i s m i d e b u y e d i m e r k e z d e n b i r i n i n a d ı o l a n K u m î d â n ’d a n , o

d a K u m e m e y d â n ’d a n ( t e p e c i k l e r l e ç e v r i l i y e r ) g e l m i ş o l a b i l i r . Ş i î

358
 Siy asetn am e

k a y n a k l a r ı n d a y e r a l a n K u m a d ı n ı n K â i m l a k a b ı y l a a n ı l a n M u -

h a m m e d e l - M e h d î t a r a f t a r l a r ı n c a v e r i l d i ğ i y a h u t H z . P e y g a m b e r ’i n

m i ’r a c a ç ı k a r k e n k e n d i s i n e g ö s t e r i l e n v e i n s a n l a r ı n H z . A l i ’n i n

i m a m e t i n i k a b u l e t m e s i n i e n g e l l e m e y e ç a l ı ş a n ş e y t a n a , “ k u m ”

( k a l k , g i t ) d e m e s i y l e i lg i l i o l d u ğ u ş e k l i n d e k i r i v a y e r i e r i s e ş e h r e k u t ­

s i y e t a t f e t m e ç a b a s ı n ı n b i r s o n u c u d u r .

M a ç i n : K u z e y Ç i n ’e , y a n i T ü r k i s t a n ’a v e r i l e n a d . İ b n B a y t a r ,

R a v e n d k e l i m e s i n i a ç ı k l a r k e n ş ö y l e d i y o r : “ P a r s l a r K u z e y Ç i n , y a ­

n i T ü r k i s t a n ’a Ç i n M a ç i n d e r l e r .” A s l ı n ı n , “ Ç i n v e m a v e r a - y i Ç i n ”

o l m a i h t i m a l i v a r d ı r ( D e h h u d a ) .

M â v e r â ü n n e h r : C e y h u n n e h r i n i n k u z e y v e d o ğ u s u n d a k a l a n

b ö l g e y e İ s l a m t a r i h ç i v e c o ğ r a f y a c ı l a r ı t a r a f ı n d a n v e r i l e n i s i m . O r ­

t a A s y a ’y a y ö n e l i k İ s l a m f ü t u h a t ı n d a n s o n r a A r a p ç a k a y n a k l a r d a

C e y h u n n e h r i n e ( A m u d e r y a / O x u s ) i z a f e t e n “ n e h r i n ö t e t a r a f ı n d a

b u l u n a n b ö l g e ” a n l a m ı n d a k u l l a n ı l m ı ş t ı r . İ r a n , Ç i n , Y u n a n v e

A r a p k a y n a k l a r ı n d a T u r a n ı v e İ r a m k a v i m l e r a r a s ı n d a s ı m r o l a r a k

k a b u l e d i l d i ğ i b i l d i r i l e n C e y h u n n e h r i n e e s k i T ü r k l e r i n Ö g ü z a d ı n ı

v e r d i k l e r i k a y d e d i l m e k t e d i r . M â v e r â ü n n e h r t a b i r i I X . ( M . X V .)

y ü z y ı l d a n i t i b a r e n F a r s ç a k a y n a k l a r d a k u l l a n ı l m a y a b a ş l a n m ı ş t ı r .

A r a p ç a m e t i n l e r d e M â v e r â ü ’l - C e y h û n y a d a H a y t a l , B a t ı k a y n a k ­

l a r ı n d a T r a n s o x i a n a ( T r a n s o x a n i a ) d i y e a n ı l a n b ö l g e y e b a z ı T ü r k

m ü e l l i f l e r i Ç a y - a r d ı a d ı n ı v e r m i ş l e r d i r . M â v e r â ü n n e h r ’i n h a n g i ş e ­

h i r v e b ö l g e l e r i k a p s a d ı ğ ı k o n u s u n d a b i l g i v e r e n A r a p c o ğ r a f y a c ı ­

l a r ı n d a n İ s t a h r î g ü n e y d e C e y h u n n e h r i y l e s ı n ı r l a n a n b ö l g e n i n B u -

h â r a , S e m e r k a n t , S o ğ d t o p r a k l a r ı , Ü ş r ü s e n e ( U ş r u s a n a ) , Ş â ş ( T a ş ­

k e n t ) , F e r g a n a , K e ş ( K i ş ) , N e s e f ( N a h ş e b ) , S a g â n i y â n ( Ç a g â n i y â n ) ,

H u t t a l ( H u t t a l â n ) , T i r m i z , G u v â z i y â n , A h s î k e s , H â r i z m , F â r â b , İ s -

b î c â b . T a l a ş , î l a k v e H u c e n d ’i k a p s a d ı ğ ı m ; İ b n H a v k a l d o ğ u s u n d a

P a m i r , R e s t v e d ü z b i r ç i z g i ü z e r i n d e H u t t e l ’e s ı n ı r H i n t t o p r a k l a ­

r ı n ı n , b a t ı s m d a T a r a z ’d a n i t i b a r e n b a t ı y a d o ğ r u B â r â b ( F â r â b ) ,

S ü t k e n t , S e m e r k a n t ’a t a b i S o ğ d , B u h a r a v e t a b i y e r l e r , H â r i z m v e

H â r i z m d e n i z i n e ( A r a l g ö l ü ) k a d a r y a y h a l i n d e k i b i r ç i z g i ü z e r i n d e

O ğ u z l a r v e K a r l u k l a r ü l k e s i n i n k u z e y i n d e F e r g a n a ’ n m d o ğ u u c u n ­

d a n T a r a z ’a k a d a r u z a n a n d ü z b i r ç i z g i ü z e r i n d e k i K a r l u k t o p r a k -

l a r ı m n , g ü n e y i n d e i s e B e d a h ş a n v e H â r i z m d e n i z i n e k a d a r d ü z b i r

ç i z g i ü z e r i n d e C e y h u n n e h r i n i n y e r a l d ı ğ ı n ı v e H u t t a l ’i n d e M â v e -

r â ü n n e h r ’e d â h i l o l d u ğ u n u k a y d e d e r .

M e d a i n : S â s â n î l e r i n b a ş ş e h r i . B u g ü n k ü B a ğ d a t ’ı n 3 0 k m . k a d a r

g ü n e y d o ğ u s u n d a D i c l e n e h r i n i n h e r i k i y a k a s ı n a P a r t l a r v e S â s â n î -

359
 H iz am iV l M ü lk

1 e r d ö n e m i n d e k a r ş ı l ı k l ı k u r u l a n y e d i a y r ı ş e h i r d e n m e y d a n a g e l ­

m i ş , b u ş e h i r l e r t a ş v e y a d u b a k ö p r ü l e r l e b i r b i r i n e b a ğ l a n m ı ş t ı r .

A r a p ç a m e d î n e ( ş e h i r ) k e l i m e s i n i n ç o ğ u l u o l a n m e d â i n , Â r â m î l e r

t a r a f ı n d a n b u ş e h i r l e r t o p l u l u ğ u n a v e r i l e n a y n ı a n l a m d a k i m e d r -

n e t h â a d ı n ı n A r a p ç a y a u y a r l a n m ı ş ş e k l i d i r .

M e h a r i k : Z e k e r i y a R a z i ’y e n i s b e t e d i l e n “ M e h a r i k u ’l E n b i y a ”

a d l ı k i t a p t ı r .

M e n â t : İ s l a m ’d a n ö n c e A r a p p u t p e r e s t l i ğ i n d e ü s t ü n v a r l ı k l a

( A l l a h ) i n s a n l a r a r a s ı n d a k i a r a c ı t a n r ı l a r d a n b i r i d i r . K u r ’a n ’m b i l ­

d i r d i ğ i n e g ö r e ( N e c m s u r e s i ; 1 9 - 2 0 ) , p u t p e r e s t A r a p l a r t a r a f ı n ­

d a n A l l a h ’ın k ı z l a r ı o l a r a k k a b u l e d i l e n L â t v e U z z â i l e b i r l i k t e

M e n â t a d l ı p u t t u r . M e n â t , S â m î p a n t e o n u n u n e n e s k i i l â h l a r ı n ­

d a n b i r i d i r . O n u n a d ı n a , B a b i l o n y a v e r i m l i l i k i l a h e s i İ ş t a r ’ı n i s i m ­

l e r i n d e n b i r i o l a n M e n u t u m ş e k l i y l e S a r g o n ö n c e s i d ö n e m d e d e

r a s t l a n m a k t a d ı r . ( D İ A ) M e t i n d e M e n â t ’t a n b ü t ü n p u t l a r v e ö z e l ­

l i k l e o b ö l g e d e b u l u n a n B u d i s t l e r i n h e y k e l l e r i k a s t e d i l m i ş t i r . A y ­

n ı b ö l g e d e b i r y e r a d ı .

M e n ş u r : H ü k ü m d a r t a r a f ı n d a n y a p ı l a n b i r t a y i n i , b i r g ö r e v v e ­

y a m u a f i y e t i y a h u t i k t â t e v c i h i m b i l d i r e n b e l g e . S ö z l ü k t e “ y a y m a k ,

d a ğ ı t m a k , k i t a b ı b a s ı p y a y ı m l a m a k , d i r i l t m e k ” a n l a m l a r ı n a g e l e n

n e ş r k ö k ü n d e n t ü r e m i ş o l u p “ d a ğ ı l m ı ş , y a y ı l m ı ş ” d e m e k t i r . H e r k e ­

s e d u y u r u l m a k , a ç ı k l a n m a k v e y a y ı l m a k a m a c ı y l a y a z ı l d ı ğ ı i ç in b u

b e l g e l e r e m e n ş u r d e n il m i ş t ir .

M e r d â v î c b i n Z i y a r ; ( Ö l ü m ü M . 9 3 5 ) Z i y â r î h a n e d a n ı n ı n k u ­

r u c u s u v e i lk h ü k ü m d a r ı . B a b a t a r a f ı n d a n  r î k ö k e n l i G î l l i l e r ’i n

( Q l î ) D â h i l b ö l g e s i n d e y a ş a y a n a s i l b i r k o l u n a , a n n e t a r a f ı n d a n

R û y â n s i p e h s a l a r m a m e n s u p t u r . Z a m a n ı n d i ğ e r h a n e d a n l a r ı g i b i

Z i y â r î l e r d e s o n r a l a r ı , İ s l a m ö n c e s i t a n ı n m ı ş b i r n e s e b e b a ğ l a n m a k

i s t e ğ i y l e Z i y a r ’m b a b a s ı V e r d â n ş a h ’ı n S â s â n î İ m p a r a t o r u H ü s r e v

z a m a n ı n d a G î l â n k r a l ı o l a n A r g ü ş F e r h â d â n ’m s o y u n d a n g e l d i ğ i n i

i d d i a e t m i ş t ir . A s ı l ü n ü n ü A b b a s î h i l a f e t i n e k a r ş ı b a ğ ı m s ı z l ı k ç a b a ­

l a r ı v e k a d i m İ r a n k ü l t ü r ü n ü y e n i d e n d i r i l t m e y e ç a l ı ş m a s ı y l a k a ­

z a n m ı ş t ı r .

M e r v r û d : H o r â s â n ’ d a B e l h i l e M e r v ş e h i r l e r i a r a s ı n d a , M e r v ı r ­

m a ğ ı y a k ı n l a r ı n d a b i r ş e h i r d ir . H a z r e t i O s m a n d e v r i n d e f e t h e d i l ­

m i ş t ir .

M e v l î y a n : B u h â r a ’d a b i r ı r m a k t ı r . S â m â n î l e r i n b u n e h r i n k e n a ­

r ı n a k u r d u k l a r ı b ü y ü k b a ğ l a r ı v a r d ı .

360
 Siy asetn am e

M e z d e k : S â s â n i l e r d ö n e m i n d e o r t a k m ü l k i y e t d ü ş ü n c e s i n i s a ­

v u n a n Z e r d ü ş t d i n a d a m ı . Y a k l a ş ı k 5 2 8 y ı l ı n d a N û ş i r e v â n t a r a f ı n ­

d a n ö l d ü r ü l m ü ş t ü r .

M i h r i g â n b a y r a m ı : H e r a y ı n o n a l t ı n c ı g ü n ü n e d e n ir . K a d i m

İ r a n l ı l a r ı n s o n b a h a r ı n b a ş l a d ı ğ ı ( M i h r a y ı ) 2 1 E y l ü l - 2 1 E k i m t a ­

r i h l e r i a r a s ı n d a k u t l a d ı k l a r ı i k i n c i b ü y ü k m i l l i b a y r a m d ı r . İ r a n

i n a n ç l a r ı n a g ö r e m i h r i g â n g ü n ü n ü n b a y r a m o l a r a k k u t l a n m a s ı n ı n

b i r k a ç s e b e b i v a r d ı r . B u n l a r d a n b i r i s i ş u d u r ; K a v e , D a h h a k ’a k a r ş ı

m ü c a d e l e e d e r k e n m e l e k l e r o n a y a r d ı m i ç in y e r y ü z ü n e i n m i ş v e F e ­

r i d u n t a h t a o g ü n o t u r m u ş t u r .

M û b e d : M e c u s î d i n a d a m ı . M e c u s î l i k t e k a d ı l ı k g ö r e v i b u l u n a n

d i n a d a m ı n a v e r i l e n i s i m .

M û b e d ' i M û b e d â n : M e c u s î l i k t e e n ü s t d e r e c e d e k i d i n a d a m l a ­

r ı n a v e r i l e n i s i m .

M u h a m m e d A r a b î : G a z n e l i M a h m u d ’u n k o m u t a n l a r ı n d a n b i ­

r i s i d ir .

M u h t e s i b : D i v a n t e ş k i l a t ı ı s t ı l a h ı o l a r a k g ö r e v l e r i ş u ş e k i l d e t a ­

r i f e d i l m i ş t i r . Ç a r ş ı v e p a z a r d a a l ı ş v e r i ş f i y a t l a r ı n ı d e n e t l e r v e t ü c ­

c a r l a r ı ş e r i a t a u y g u n o l m a y a n i ş l e r d e n v e h a l k ı k a n d ı r m a k t a n m e n

e d e r d i .

M u k a r m a t : H a r f l e r i n v e s a t ı r l a r ı n b i r b i r i n e y a k ı n v e s ı k ı ş ı k b i r

ş e k i l d e y a z ı l d ı ğ ı y a z ı t ü r ü .

M u l t a n : P a k i s t a n ’ın P e n c a b e y a l e t i n d e b i r ş e h ir .

M u t e m e t : ( Â m i l ) : V e r g i v e h a r a ç t o p l a m a k l a g ö r e v l i o l a n m e ­

m u r d u r .

M ü n h i : H a b e r b i l d i r e n , h a b e r c i , c a s u s .

N a h ş e b : B u h a r a y a k ı n l a r ı n d a b i r ş e h i r o l u p İ s l a m c o ğ r a f y a k i ­

t a p l a r ı n d a N e s e f o l a r a k g e ç m e k t e d i r . T ü r k l e r K a r ş i d e m i ş t i r .

N a i b : A s ı l a n l a m ı n ö b e t b e k l e y e n o l u p d e v l e t t e ş k i l a t ı n d a v e k i l

v e m u a v i n a n l a m l a r ı n a g e lir .

N â n - p â r e : P a d i ş a h t a r a f ı n d a n h i z m e t i n d e o l a n l a r a g e ç i m l e r i n i

s a ğ l a m a s ı i ç i n b a ğ ı ş l a n a n m ü l k . N â n - p â r e ile i k t a a r a s ı n d a k i f a r k

i le i lg i l i o l a r a k D a r k e ş u n l a r ı y a z m ı ş t ı r ; “ İ k t a , i k t a s a h i b i n e v e r i l e n

t o p r a k o l u p g e l i r i n d e n s a d e c e ü s t d ü z e y k i ş i l e r e p a y v e r i l i r d i . N â n -

p â r e i s e b a ğ ı ş l a n a n k i ş i n i o t o p r a k t a n e k i p b i ç e r e k k a z a n ç s a ğ l a y a ­

b i l d i ğ i t o p r a k t ı r . ”

N e d i m : i z l e n c e m e c l i s l e r i n d e s u l t a n a e ş l i k e d e n k i ş i . S u l t a n a

ç o k y a k ı n o l a n b u k i ş i n i n s a h i p o l m a s ı g e r e k e n b a z ı ö z e l l i k l e r i ş u

361
 N i z am ü ’l M ü lk

ş e k i l d e s ı r a l a n m ı ş t ı r : K â t i p l i k b i l g i s i n e s a h i p o l m a k , ş i i r d e n a n l a ­

m a k v e p e k ç o k ş i i r e z b e r l e m i ş o l m a k , t ı p v e n ü c u m i l m i n d e n a n l -

m a k , k a d i m m i l l e t l e r e a i t h i k â y e l e r i b i l m e k , t a v l a v e s a t r a n ç b i l ­

m e k , K u r ’a n v e t e f s i r i l m i n d e n , f ı k ı h t a n v e ş e r i a t k u r a l l a r ı n d a n h a ­

b e r d a r o l m a k .

N i m r û z : İ r a n ’ın d o ğ u e y a l e t i o l a n S i s t a n ’a v e r i l e n a d l a r d a n b i ­

r id ir .

N i ş a b u r : S â s â n î h ü k ü m d a r l a r ı n d a n Ş a p u r t a r a f ı n d a n k u r u l d u ­

ğ u s ö y l e n e n N i ş a b u r , 2 . Y e z d i c e r d d ö n e m i n d e H o r â s â n ’ı n ö n e m l i

ş e h i r l e r i n d e n b i r i y d i . H a z r e t i O s m a n d ö n e m i n d e M ü s l ü m a n l a r t a ­

r a f ı n d a n s a v a ş y a p ı l m a k s ı z ı n f e t h e d i l m i ş t i r . S â m â n î l e r d ö n e m i n d e

e s k i ö n e m i n e k a v u ş a n N i ş a b u r ; T u ğ r u l B e y t a r a f ı n d a n i k a m e t g â h

o l a r a k s e ç il m i ş t ir . S e l ç u k l u l a r ı n s o n d ö n e m i n d e k u z e y d e n g e l e n

O ğ u z l a r v e d a h a s o n r a M o ğ o l l a r t a r a f ı n d a n y a ğ m a l a n a n v e y a k ı ­

l a n ş e h i r d a h a s o n r a h i ç b i r z a m a n e s k i a z a m e t v e g ö r k e m i n e u l a ­

ş a m a m ı ş t ı r .

N û ş i r e v â n - ı â d i l : S â s â n î p a d i ş a h l a r ı n d a n e n m e ş h u r u d u r . B a b a ­

s ı K u b â d ’ı n y e r i n e g e ç m i ş t i r . B a b a s ı n ı n z a m a n ı n d a o r t a y a ç ı k a n v e

b ü y ü k b i r g ü c e u l a ş a n M e z d e k ’i v e t a r a f t a r l a r ı n ı o r t a d a n k a l d ı r ­

m ı ş t ı r . U y g u l a d ı ğ ı a d a l e r i i y ö n e t i m s a y e s i n d e b i r ç o k A r a p v e İ r a n h

t a r i h ç i t a r a f ı n d a n a d a l e t l i u y g u l a m a l a r ı n a d a i r p e k ç o k h i k â y e l e r

a n l a t ı l m ı ş v e “ A d i l ” l a k a b ı y l a a n ı l m ı ş t ı r .

O t a ğ b a ş ı : S e k i z v e y a o n k i ş i d e n o l u ş a n a s k e r g r u b u n a k o m u ­

t a n l ı k e d e n k iş id ir .

P e ş a p u y e : T a h r a n ’ı n g ü n e y d o ğ u s u n d a b u l u n a n b i r y e r .

R e ş t : İ r a n ’ı n G i l a n e y a l e t i n d e , H a z a r D e n i z i k e n a r ı n d a y e r a l a n

b i r ş e h ir .

R e i s , R i y a s e t : S e r v e ı ; s e r d a r , h a l k ı n i le r i g e l e n i . G a z n e l i l e r d ö n e ­

m i n d e b ö l g e l e r e a t a n a n v e s a h i b - i b e r i d , â m i l v e k a d ı ile a y n ı y e t ­

k i y e s a h i p o l a n h â k i m d i r .

R e y : T a h r a n y a b n l a r m d a b u l u n a n t a r i h i ş e h i r . R e y ş e h r i n d e n

o l a n k i ş i l e r e R a z i n i s b e t i v e r i l m iş t i r . İ r a n ’ı n e n e s k i ş e h i r l e r i n d e n b i ­

r i d ir , b u s e b e p l e , “ Ş e h y u ’l - B i l a d ” i s m i y l e a n ı l ı r . H a z r e t i Ö m e r z a ­

m a n ı n d a f e t h e d il m i ş t ir . A b b a s î l e r z a m a n ı n d a İ r a n ’d a k u r u l a n m a ­

h a l l i d e v le t l e r , S â m â n î v e S e l ç u k l u l a r z a m a n ı n d a ö n e m l i m e r k e z l e r ­

d e n b i r i s i h a l i n e g e l m iş t i r . M o ğ o l s a l d ı r ı s ı n d a y e r l e b i r o l a n ş e h i r

b i r d a h a e s k i g ü n l e r i n e d ö n e m e m i ş t i r .

362
 Siy aset n am e

R i k a b d a r : A t ı n ü z e n g i s i n i t u t a r a k s u l t a n v e y a e m i r i n a t a b i n ­

m e s i n e y a r d ı m e d e n h i z m e t k â r a v e r i l e n i s i m d i r . G a z n e l i l e r d ö n e ­

m i n d e b u n u n y a n m d a r i k a b d a r ç o k a c i l u l a ş t ı r ı l m a s ı g e r e k e n m e k ­

t u p l a r ı u l a ş t ı r m a k l a d a s o r u m l u y d u .

R û d : Y a y l ı ç a l g ı l a r g r u b u n d a n b i r t ü r m ü z i k a l e t i.

S a h i b - h a b e r : H a b e r c i , m u h b i r c a s u s . M e m l e k e t t e o l u p b i t e n ­

d e n h a b e r d a r o l a b i l m e s i i ç in p a d i ş a h ı n f a r k l ı b ö l g e l e r e g ö n d e r d i ğ i

c a s u s l a r a v e r i l e n i s i m .

S â v e : T a h r a n ’m g ü n e y i n d e y e r a l a n t a r i h i b i r ş e h ir .

S e p i d - C a m e g a n : K e n d i l e r i n e s i y a h r e n k e l b i s e y i a l a m e t o l a r a k

s e ç e n A b b a s î l e r e k a r ş ı m u h a l i f l i k l e r i n i b i l d i r m e k i ç i n b e y a z e l b i s e

g i y e n g r u p l a r . H a l i f e M a n s u r d ö n e m i n d e o r t a y a ç ı k a n v e Ş i î o l a n

b u g r u p C e y h u n n e h r i ç e v r e s i n d e M u k n i ’ t a r a f ı n d a n k u r u l m u ş t u r .

T a r a f t a r l a r ı n a İ s l a m ’d a h a r a m o l a n f ii l le r i y a p m a n ı n h i ç b i r m a h s u ­

r u n u n o l m a d ı ğ ı n ı t e b l i ğ e t t i.

S e r a h s : T a r i h i İ p e k y o l u ü z e r i n d e , M e ş h e d y a k ı n l a r ı n d a , İ r a n ile

T ü r k m e n i s t a n s ı n ı r ı n d a y e r a l a n b i r ş e h i r d ir .

S e r a - p e r d e ; S e f e r s ı r a s ı n d a p a d i ş a h i ç i n k u r u l a n ç a d ı r a v c b u

ç a d ı r ı n e t r a f ı n a d u v a r v a z i f e s i g ö r m e s i m a k s a d ı y l a ç e k i l e n p e r d e y e

b u i s i m v e r i l m e k t e d i r .

S i p a h - s â l â r : G a z n e l i l e r d ö n e m i n d e o r d u n u n e n ö n e m i r ü t b e l e ­

r i n d e n b i r i d ir . “ İ m a r a t - ı c u y u ş ” v e y a “ Z e m a a t - ı c u y u ş ” a d ı y l a d a

a n ı l m a k t a d ı r . B a r ı ş d ö n e m l e r i n d e g e n e l k u r m a y b a ş k a n ı m e v k i i g ö ­

r e v i n d e b u l u n u r . B u m a k a m b a z e n v e z i r l i k o l a r a k d a t a n ı n ı y o r d u .

B ü y ü k v i l a y e t l e r e a t a n m ı ş b i r s i p a h - s â l â r b u l u n u r d u .

S u r r e : İ ç i n e a l t ı n v e y a g ü m ü ş p a r a l a r k o n u l a n k ü ç ü k k e s e y e d e n ir .

S u t û d â n : M e c u s î l e r i n ö l ü l e r i n i n k e m i k l e r i n i a t t ı k l a r ı k u y u l a r .

M e c u s î l i k t e ö l ü l e r t o p r a ğ a g ö m ü l m e z , b u n u n y e r i n e y ü k s e k ç e b i r

d a ğ ı n t e p e s i n e b ı r a k ı l ı r d ı . S a d e c e k e m i k l e r i k a l ı n c a y a k a d a r o r a d a

k a l ı r v e d a h a s o n r a b i r k u y u y a a t ı h r d ı .

S ü l e y m a n b i n A b d u ’l M e l i k : 7 1 5 - 7 1 7 y ı l l a r ı a r a s ı n d a t a h t a

o t u r m u ş o l a n E m e v î h a l i f e s i d i r . B a b a s ı n ı n ö l ü m ü ü z e r i n e k a r d e ş i

t a h t a g e ç m i ş v e o n u n a r d ı n d a n t a h t a k e n d i s i o t u r m u ş t u r . K a ş g a r v e

P e n c a p b u d ö n e m d e f e t h e d i l m i ş o l u p a y r ı c a Ş a m ’d a k i E m e v î C a -

m i i ’d e b u d ö n e m d e y a p ı l m ı ş t ı r .

S ü m e n a t : H i n d i s t a n ’ı n e n b ü y ü k d i n i m e r k e z l e r i n d e n b i r i s i d i r .

S u l t a n M a h m u d t a r a f ı n d a n f e t h e d i l m i ş v e b u r a d a b u l u n a n p e k ç o k

h e y k e l y ı k ı l m ı ş t ı r .

363
 N İZ ılm ü 'l- M ü lk

S ü f y â n e l - S e r v î : 7 1 5 y ı l ı n d a K û f e ’ d e d o ğ m u ş v e 7 7 8 y ı l ı n d a

B a s r a ’d a v e f a t e t m i ş t i r . T e b e - i t a b i i n ’i n b ü y ü k l e r i n d e n d i r .

Ş a h n e ; S u l t a n ı n y a n ı n d a b u l u n a n v e ş e h r i k o r u m a k l a g ö r e v l i

o l a n s ü v a r i b i r l i k l e r i d i r . G a z n e l i v e S e l ç u k l u l a r z a m a n ı n d a ş u a n ­

l a m l a r d a k u l l a n ı l m ı ş t ı r :

a ) A s k e r i y ö n e t i c i : S u l t a n t a r a f ı n d a n b e l l i b i r ş e h i r i ç i n a t a n ı r .

b ) P a d i ş a h ı n h a l k ı n i ş l e r i y l e i l g i l e n m e s i , s u ç l u l a r ı c e z a l a n d ı r ­

m a s ı i ç i n a t a d ı ğ ı y ö n e t i c i l e r d i r . S i y a s e t n a m e ’d e b u a n l a m d a k u l ­

l a n ı l m ı ş t ı r .

c ) M u h a f ı z .

Ş u k n â n : H i n d i s t a n ’ ı n k u z e y i n d e , M â v e r â ü n n e h r s ı n ı r ı n d a b u ­

l u n a n b i r y e r d i r .

T a r i h - i İ s f a h a n : M ü e l l i f i n S i y a s e t n a m e ’y i y a z a r k e n k u l l a n d ı ğ ı

ö n e m l i e s e r l e r d e n b i r i s i d i r . G ü n ü m ü z e k a d a r u l a ş m a m ı ş t ı r .

T e v l d : B i r k a ç f a r k l ı a n l a m a g e l m e k t e d i r , a ) B u g ü n i m z a o l a ­

r a k a d l a n d ı r ı l a n i ş a r e t t i r . B u i ş a r e t m e k t u p t a y a z ı l a n l a r ı n d o ğ r u ­

l u ğ u n u o n a y l a m a k i ç i n k u l l a n ı l a n m ü h ü r d ü r . T e v k i ’ e t m e k , p a d i ­

ş a h v e y a h â k i m i n y a z ı l a n b i r m e k t u b u o n a y l a m a k i ç i n k â ğ ı d ı n a l t

k ı s m ı n a a d ı m y a z ı p m ü h ü r b a s m a s ı d ı r .

b ) M u t l a k o l a r a k p a d i ş a h f e r m a n ı a n l a m ı n a g e l i r .

c ) S u l t a n v e y a h â k i m i n m e k t u b u n a l t ı n a , k e n a r ı n a v e y a a r k a ­

s ı n a y a z d ı ğ ı y a z ı d ı r .

T i r m i z ; Ö z b e k i s t a n ’ı n c e n u b u n d a , A m u - d e r y a ’ n ı n ş i m a l k ı y ı ­

s ı n d a , b u n e h i r ile S u r h u n - d e r y a n e h r i n i n k a v ş a ğ ı n d a b u l u n a n y e ­

n i T i r m i z ş e h r i n i n b i r a z d a h a g a r b ı n d a v e A m u - d e r y a ’n ı n o r t a

A r a l a d l ı a d a s ı n a n a z ı r , k ı y ı s ı n d a h a r a b e l e r i b u l u n a n e s k i b i r ş e ­

h ir . H a f ı z - E b r u g i b i b a z ı t a r i h ç i l e r ş e h r i n İ s k e n d e r d ö n e m i n d e k u ­

r u l d u ğ u n u y a z m ı ş l a r ; ş e h i r ç e v r e s i n d e k i H e l e n i s t i k d ö n e m e a i t

b a z ı k a l ı n t ı l a r b u d u r u m u d o ğ r u l u y o r . ( D İ A . )

T û r D a ğ ı : H a z r e t i M u s a ’n ı n T a n n ’y a y a k a r d ı ğ ı d a ğ d ı r . H a z -

r e t i M u s a K ı s s a s ı ’n d a K t u r ’a n ’d a g e ç m e k t e d i r .

T û z : F a r s e y a l e t i n d e , A h v a z ’a y a k ı n b i r ş e h i r o l u p A r a p ç a

k a y n a k l a r d a T u c o l a r a k g e ç e r . B u r a d a d o k u n a n k u m a ş l a r “ T û z î ”

o l a r a k m e ş h u r d u r .

Ü m e r â - y ı H a s s : Ö n d e g e l e n k o m u t a n v e e y a l e t y ö n e t i c i l e r i .

Y a k u b B i n L e y s ; H i c r i 2 2 4 y ı l ı n d a S i s t a n ’d a b a ğ ı m s ı z l ı ğ ı m i l a n

e d e n S a f f â r i y a n h a n e d a n ı n ı n k u r u c u s u d u r . A y n ı y ı l H e r a t ’ı k u ş a t ­

364
 Siy aset n am e

m ı ş v e Ş i r a z v e b ü t ü n F a r s e y a l e t i m e l e g e ç i r m i ş t i r . D a h a s o n r a B e l h

v e T o h a r i s t a n ’ı d a k u ş a t m ı ş t ı r . 2 5 9 y ı l ı n d a T a h i r î l e r i H o r a s a n ’d a n

u z a k l a ş t ı r m ı ş v e T a b e r i s t a n ’a y ö n e l m i ş t i r . T a b e r i s t a n H â k i m i H a ­

ş a n b i n Z e y d A l e v i ’y i m a ğ l u p e t t i k t e n s o n r a A h v a z ü z e r i n d e n B a ğ ­

d a t ’a y ö n e l m i ş t i r . H a l i f e M u ’t a m a d ’i n k a r d e ş i M u v a f f a k ile g i r d i ğ i

s a v a ş t a m a ğ l u p o l m u ş v e 2 6 5 y ı l ı n d a ö l m ü ş t ü r .

Y e z d g i r d - i B e z e h g e r : 3 9 9 y ı l ı n d a t a h t a g e ç e n S â s â n î ş a h ı d ı r . B i ­

r i n c i Y e z g i r d o l a r a k d a b ilin ir . İ r a n k a y n a k l a r ı n d a Y e z d g i r d - i B e ­

z e h g e r ( G ü n a h k â r Y e z d g i r d ) o l a r a k m e ş h u r o l m u ş t u r a m a y a b a n ­

c ı k a y n a k l a r o n u n iy i y ö n l e r i m y a z m ı ş t ı r . Z e r d ü ş t d i n a d a m l a r ı n ı n

d e v l e t e o l a n e t k i l e r i n i a z a l t m a k i s t e m i ş a m a d i n a d a m l a r ı b u n a i z i n

v e r m e m i ş l e r , b u y ü z d e n d e g ü n a h k â r o l a r a k a d l a n d ı r ı l m ı ş t ı r . ( D e h -

h u d a )

Z â b u l i s t â n : B u i s i m A f g a n i s t a n ’ı n k ı s m - ı c ü n u b i y y e s i y l e B e l u -

ç i s t a n ’m k ı s m - ı ş i m a l i s i n e v e r i l i p K a b u l i s t a n , H o r â s â n , S i s t a n ,

M e k r a n v e S i n d i le m u h a t a i d i . D a ğ l ı k v e m i y e - c a r i y e s i ç o k b i r y e r

o l u p a h a l i s i ş e c a a d a r ı y l a m e ş h u r i d i . Ş e h n a m e ’d e K a b i l i s t a n i le p e k

ç o k z i k r o l u n a n b u i s i m e l - y e v m g a y r i m u s t a ’m a l o l u p H i t t e - y i m e z ­

k û r u A f g a n i s t a n i le B e l u ç i s t a n a r a s ı n d a n m u n k a s i m d i r . ( K a m u s u ’I

A l a m )

Z e n a d î k : Z ı n d ı k k e l i m e s i n i n ç o ğ u l u d u r . T a n r ı ’y a v e a h i r e t e

i n a n m a y a n k i m s e .

Z e r r a d h a n e : S i l a h h a n e . C e p h a n e . S a v a ş m a l z e m e l e r i n i n m u h a ­

f a z a e d i l d i ğ i d e p o .

365