ISB N 9 7 5 - 4 7 8 - 1 0 1 - X

Ga zi Pa a'ya Suik ast, U ur Mun x u l 6. Basım , 1993 / K a

pak, Erkal Y avi / Kapak Bask ısı, ö z yılm a z M atbaası / ç Ba s
kı. Yaylacık Matbaası / Cift, A ziz - Kan Mücellithanesi / Kitabı
Yayım layan Tekin Yayın evi, Ankara C ad. No: 43 ST A N BU L
T el: 527 69 69 - 5 1 2 59 84
 U UR MUMCU

Gazi Pa a’ya Suikast

A ltın cı Basım

TEK N YAYINEV
 S U N U

Yakın tarihimiz ile ilgili birçok olay yeterince bi-

linmiyor. Bilinmedi i için de ço u kez yüzeysel de er
lendirmeler ya «resmi tarihi* olu turuyor ya da res-
mi'tarihe kar ı yapay zorlamalara yol açıyor.
Tarihin gere ince incelenebilmesi bütün kaynak
ların ara tırmalara açık olmasına ba lıdır.
Geçen yU yayınlanan «Kürt-tsiam Ayaklanması*
incelemesini yaparken bir engel ile kar ıla mı tım. En
gel. Genelkurmay Ba kanlı ının 1972 yılında koydu u
yasaktı. Genelkurmay Ba kanlı ının «Türkiye Cumhu
riyetinde Ayaklanmalar* adlı yayını kendi kendisini
yasaklamı tı.
Kürt sorununun bu kadar duyarlı oldu u günler
de bile bu sorunun dününü ve bugününü ara tırm ak
için ula abildi iniz kaynaklar üzerinde yasaklar var
sa. yakın tarihi nasıl inceleyecek ve bu olayları nasıl
yorumlayacaksınız
eyh Sait Ayaklanması ve zmir Suikastı, birbiri
ni izleyen olaylardır. Bu iki olaydan sonra devrimlerin
yolu açürm ; devrimler, tek parti yönetimi ile uygu
lanmı tır. Olayların bu açıdan da incelenmesi gerek
mekteydi.
zmir Suikastı konusunda üç ayn kaynaktan söz
edilebilir. Birinci tur kaynak, bu koftuda çıkan yayın
lardır. kinci kaynak, dava tutanaklarıdır. Bu tutanak
lar, o zamanki yayın organlarında eski yazı ile yayın-
lanmı tır. Bu yayınlar ve tutanakların hepsi incelendi.
zmir suikastı ile ilgili bütün belgeler. TBMM ar
ivinde bulunuyor. Bu ar ive de ancak özel izin ile gi-
riUyor. u anda «tasnif dı ı» oldu unu duydu umuz
bu tutanak ve belgelerin tarihçiler tarafından ince-
Jenmesi ile birçok gerçe in de aydınlanaca ına ina
nıyorum.
Bu tutanak ve belgelerin biran önce yeni yazıya
çevrilerek ara tırmacılara açılması gerekiyor.
zmir suikastı sonıfelarvnm ele geçirilmelerinden
sonra Mustafa Kemal ite ismet Pa a arasındaki yazı
m alar Cumhurba kanlı ı ar ivindedir. Bir roslant» so
nucu elime geçen bu yazı malar da ilk kez yayınlanı
yor. Cum hurb^kanı Mustafa Kemal ile Ba bakan s
met Pa a arasındaki «makina ba ında* yapılan görü
meler. bu tarihsel olaya ı ıfe tutuyor.
' Son iki yılda yakın tarihimizle ilgili üç kitap ya
yınladım: «Kırklarm Cadı Kazanı* ile kinci Dünya S a
va ı yıllarındaki siyasal olaylar; «Kazım Karabekir An-
lahyor» i^itobı üe Kurtulu Sava ı Önderlerinin Cum
huriyet dönemindeki çalı maları ve devrim yıllan,
-Kûrt-lslam Ayaklcunması* üe Kurtulu Sava ı önce
si ve sonrasında. Kürt sorunu üzerindeki emperyalist
oyunlar ve Takrir-i Sükun dönemi anlatılmaya çalı
ıldı.
Milliyet Cazetesi'nde 12 Ocak - 26 Ocak 1992 gün
leri arasında yayınlanan «Gazi Pa a'ya Suikast* yazı
dizisi ile de zmir suikastı ilk kez açıklanan belgeleri
ile incelendi.
Atatürk dönemi ile 2. Dünya Sava ı yıUanmn da
gere ince incelenebilmesi. Cumhurba kanlı ı ar ivi ile
Dı i leri Bakanlı ı gizli dosyalanılın «çift aylı kırmı-
2 1 damgalı» yasaklardan kurtarıp ara tırmacılara açıl
masına ba lıdır.
Amerikan, Jngiliz, Atman ve Fransız gizli belge-,
leri üzerindeki yasaklar çoktan kalktı, bizde yasak ol
mayan yazı ma ve tutonoblon incelemek bile olanak
sızdır!
Vafeın tarihi inceleyemezsek, buçünü nosıl anla*
yoca^iız?
U ur Mumcu
 BÎR

G iritli M o to rcu e v k i, z m ir V oli K o n o ı'nı tırm a nırk e n

80luk solu ayd ı.
A m acı V o li ile g örü ü p h er eyi o nloln x ik t). e v k i ö n
c e siy o si u b e a m irlerin d e n M. A li Be y ile Y o o r B e y ’e
b a vurm u ve G o z i Po o ’yo z m ir K e m eraltı'n d a su ik ast
ya p ılo ca m ı h o b er verm i ti Su ik a s tçıla r so n to p la n tıyı
e v k i'n in evin d e ya p m ı lard ı.
e v k i, b ir d e G a z i P a a 'y a b ir ih b ar m ektubu ya z m ı :
bu m ektupto s u ik a st ho k kın d o ocıklo m alard o b ulun m u tu.
G iritli e v k i bu m ektub u V a li Po a ’ya verece k ti.
G ü nlerd e n p o z ortesiydi.
15 H a z ira n 1926 gün ü hü k ü m et kono ım n m erd ive n le
rin d en çık a n e v k i. So n E fe olaro k bilin en e m e kli {andar -
mo yü z b a ısı Ed ip B e y'in Sa ru h a n m illetve k iii A b kJin B e y ’ -
1e b irlik te vo p u rla sta n b u l'a gidi in d en k u k ulan m ı tı.
S o n Efe . s u ik a stı hü k ü m ete h a b er verip k aç m ı olo -
m a z m ıy d ı?
K a ç a k çı G iritli e v k i, ih b orı bu yü z den ya pıyord u. K u
k usu, k ork uya d ö n ü m ü tü, su ik astı ih bor e dip bu i te n
sıy n lm o k istiyo rd u .
ttih a t v e T e ro k k 'n in silo h ö fierin d e n S a n Efe . su ik ost
ö n cesi to p lo n tiloro k a tıld ık ta n so nra neden s o a gün z
m ir'd en ayn im g k g ere in i d uy m u tu?. Ü stelik su ik a stta
k u lla n ılaca k b o m b olon d a S a n Efj^’nin evin d e so klıyor -
lard ı.
V e k e n d isini d e bu i e so k a n. So n E f e ’nin d e kendi-
siy d il
So n to p la n tı e v k i'n in evin d e ya p ılm ı tı. D oha önce -
fcf to p la n tı do K a r ıy a k a ’d a, Id ris'in evinin b o hçesin d e.
 e v k i'n in evin d e k i bu to p la n tıd a e uik ostın nosıt ya«
p ıla ca ı d a k a ra rla tırılm ı tı. H er ey m ilim i m ilim ine e n n>
c e o yrın tıeın o k o d or plo nlo n m ı tı.
Su ik a st. G a z i Pa o K e m eroltı C a d d e si'n in ç a r ıy a a ç ı
la n bölü m ünde y a p ıla ca k tı.
Y u rt g e z isin e çık a n G a z i Po o . B u rs a'd a n M u d a n ya'
ya g eç m i : M u d a nyo'd o n Koro d e niz a d lı va p u rla Bondır -
m o'yo gitm i ti. Pa a . 14 H a z ira n gün ü Ba lık e sir'd e n z m ir'e
d o ru y o la çık o ca k : 15 H o z iran g ü n ü z m ir'd e olaco k tı.
Su ik a s t d a G a z i Po a'n m z m ir'e g eldi i gün yopıla -
ça k tı.
'15 H o z iran gün ü a k a m ü z eri S a rı Ed ip Efe ve Sa -
ru hon (M a n isa) m ille tve k ili A bldln B e yle r, M ah m ut e v k e t
Po o vo p uru le tstan b u ü a d o ru yo lo k oyulm u lardı.
e y k l'y k u k ula n d ıra n d a bu olm u tu. Hem bu o l
m u tu. hen> Go zi Pa o'n ın z m ir’e g e li in in g ecik m esi.
A c a b a b ir o yu n a mı g e tiriliy o rd u? A co b a bir tu z a k mı
k urulu yord u?
G iritli k oço kçı e v k i, kork u p ih b a r etm e z se su ik o st
g erçe k le ece k ti.
G û rcû Yusu f. Lo Z Ism oil v e Ç o p u r Hilm i, K e m eroltı
k ara k olu önün de G o z i'y e a te e d ece k lerd i.
Ç o p u r H ilm i'nin k ord e l b erb er N u ri'n in d ü k k a nın d a
pusu kurm oyı ta sa rla y a n s u ik a s tçıla r çe te sin in reisi La -
z isto n m ille tve k ili Z iy a H u r it'd i..
Z iy a ,H u r it ve o rk o d o la n k org a o d o n yo ro rla n ara k
Ye m i ç a r ıs ıı^ a b e kleye n b ir o ro b o yla e v k i'n in rıhtım do
b e kleye n m otoruna g id ece k ler, m otoro binip So k ız oda -
sın o k o çaca k lard ı.
O rd u d an «suih al» n e d e niyle a tıla n Ç o p u r Hilm i, S a rı
Edip Efe'n in D e irm e n d ere'd e ki çiftli in in k a hyosıyd ı: La z
sm ail. sta n b ul k uyu m cu soyg u n u n a k arı a n b ir esk i sa*
bık otıydi; So m su n'd o k ohve i le tiyo rd u . G ü rcü Y u su f d a
Lo z Is m o irin ork o d o ıydı.
Lo z Ism oil. k uyu m cu soyg u n u n u i g al oltın d o ki sta n
b ul'd a yo p m ı tı. G ü rcü Y u su f d a m ütore k e yılla rın d a dü -
mon d o n an m asının gö z ü önün de b ir Fra n sız vop uru n u ç e
virm i : m ilyo nlorca Fra n k oim ı tı.
8
 Z iy a H ur it, z m ir’e bu ki gö z üpek s a b ık a lıyla g elm i
ti. Lo z Is m oil' n ye nin d e Nim et N a d y e o dlı b ir k adın d o
vordı.
Z iy a H ur it. Riz e ’nin He m in Bu ca ı «M olio V e y sit
Köyü n d en «Kürd o lu» ailesin d e n K a d ı M e h m et H u r it’in
o luyd u. A lm a n ya'd o d eniz o ra çla n ya pım m ühen disli i
ö renim i yap m ı ; yurd a d ö n ü nce d e lk T BM M 'sIn e cLct- .
z isto n m ebusu» o la ra k girm i ti. A ta k ve gö z ü p ek b ir mil-
letve k ifiyd i. lk T BM M ’sin d e ki m u h alefet grubu olan tlkin -
c l G ru p»d a y e r alm ı ; ik in ci G ru p iid erterin d e n Trab z o n
m ille tve k ili A li ü k rü B e y'in . M u sta fa K e m al'in m uhofız
ta b u r ko m utonı M ilis Y arb o yı T o p ol O sm an A a tarafın d a n
öld ürülm esi ü z erine bu cin a / e tin G a z i Po a torafın d a n
i le tild i in e in an m ı ; bu yü z den kin b a la m ı tık
Su ik o stçılo n z m ir'e Ziyo H u r it «G ü lce m d Vopuru»
ile g etirm i ; G o ffar z o d e O teli'n d e So n Ed ip Efe ile tonı -
tırılm ı ti Z ıy a H ur it, es k i ttih atcıto rd a n B a y t a r M iralayr
(alb o y) Resim Be y'd e n So n Edip E fe'y e ifre li bir m ektup
g etirm i ti.
A lb a y Rasim . «T e k N otı M o hsusa» d iy e bilin e n g iz li
örg ütü n k uruculan n d o n dı.
S a n Ed ip Efe . z m ir'd e ki to p la n tılara k otılm ı : ya k ın
oda m ı Ç o p u r Hilmi d e suik astd o Lo z s m ail ve G ürcü Y u
su f ile b irlik te a te e d e c e k le r o rasın d a g ö rev alm ı tı.
A ca b a So n Efe . k e n dilerini e le m v e re c e k b ?. K aco k«
çılık lo g eçin e n G iritli m otorcu e v k i'n in için e Kurt d ü
m ü tü.
Y o k sa S o n Ed ip E fe k e n dilerin e b ir tu z ak mı k ur
m u tu?
G iritli e v k i d uru m olor sıro ın d a So n Ed ip Efe'n in
sö z lerini d inle dik te n so n ra Efe'n in k e n dilerin e n asıl bir tu
z a k kurdu unu a n la y a ca k tı!
V ali Ka z ım D irik, G iritli e v k i'y i dlhlerk e n d e h e te dü
ü yor; he m en h a re k e te g eçere k ihbordo a d ı g eçe nleri so-
b ah o k ar ı te k e r te k e r ya k ala tıp , hükü m et kono ının bod
rum k atın d a ki Em n iye t’e g etirtiyord u.
hk yo k a k ın a n Z iy o H u r it old u; Z iy o H ur it. Goffor -
z ode O te li’n d e p olislere, ya ta ının oltın do sa k la d ı ı toban -
CQ v e b o m b olo n k en di g österm i v e hlo diren m e d en te s
lim olm u tu. Po lisle r, Ro gıp Po o O teli'n d e yato n Lo z s
m ail ve G ürcO Y u su f'u kıskıvro k ya k alayıp , hü k ü m et ko-
no ın o g e tirm i lerd i. Ç o p ur Hilm i d e K ar ıyo k o ’d a k ard e
in in evin d e ya k ola n m ı h.
lk so rg u io n . s a vcı Ek m el ve H oson B e y le r yo pıyord u.
V a li Ko zım D irik , so rg u la n d in liyo r; dinlerk en d e hem ö f
k eye k a p ılıyo r, hem o ınyord u.
a k ın lı ı «A yıct A rif» a dını d uyu nca b üsbütün a rt
m ı tı.
Su ik o stcılo rd a n biri d e M ira la y A rif B e y ’d i. A rif Be y.
G o z i Po a'y a kiz k ard e i gibi ben z eyen; G a z i Po a'y o
b o iı bir ku m andondi. Sa m su n'a M ustafo Ke m al ile b ir
lik te çık a n A rif Be y. Ka zım D irik’ln yardım cılı ını d a yop-
m ı^ .
G a z i Po a'y a bu k o d ar bo h görünen A rif B e y n asıl
olm u tu d a b ö ylesin e bir suiKosta k a rı m ı tı?
G iritli e vM sorgusun d o o layı öyle a nlatıyord u;
«Pa a'n ın z m ir'e g elece i gün ya p ılaca k su ik o sta y a r
dım etm e m i te k lK e tti; k ab ul ettim . Bü tü n tertlb o tı G o z i P a
a'y a hita b e n ya z dı ım b ir m e ktu pla V a li Po a'y a ih b ar
ettim . Es k i m ille tve k ili Z iy a H ur it. G ürcü Y usu f ve Ç o p ur
Hilm i benim evim d e to pla n dılar. B ir d efa do T ik ve li id-
rie'In evinin b o hçesin d e görü tü k. Bu n lar, Po a ’nm z m ir'e
g e li gün ün de K e m eraltı’ndd d ört yol o zın d aki G o ffar z o
d e O teli'n d e ve altın d a k i B e r t e r N uri'nin d ü k k on m dan to-
b a n ca ve m erm ilerle saldıroca k tard f. Su k o stta n so n ra do
oto m obil ve benim m otoru m la o d alara k o çaca k lard ı.
e v k i'n in so n sö z leri. V ali Ko zım Po o'yı yerin d e n sıç-
ro taca k tı:
— Es a s e n su ik ast. A n k ora’d a yo p ıloca k ti; olm a m ı ;
sta n b u l m ille tve k ili Ra u f Be y ’in h a b eri varm ı ; o (b e n b u
lu n m ayayım ) d iye Avru p a’y a gitm i . M ille t M e clisi R e isi
Ka zım Po a ’nm d a (O rgenerot Kozım Ö z alp) h a b eri v a r
mı »*.
Bu sorg u m etinleri C u m hurbo konlı ı ö z e l K ale m M ü
d ürü H aya ti. Bo y o v e r Bin b c ı Rosu hl, C u m h urb o k o nlı ı
G e n e l Se k re te ri T evfik Be yle r ve z m ir V a lisi Ko zım Po-
10
 a ’nın o rta k m z ala n n ı ta ıyo n tuto n o klo G a z i Po a'y o ile
tiliyord u .
La z is m o ıl'in ilk sorg usu bu tu to n o klo so p to n m ı ve
ö y le ö z etle n m i ti:
— G e çe n k ı . Z iy a H u r it. Lo z sm oH'i A n k a ro'y o g ö
türm ü ; b a k a b irisiyle d o h a görü m ü se de a d ın ı bilm i
y o r; g ö rü rse ta n ıyo b ilirm i ; A n k o ro'd a G o z i P o a'y a s u i
k o st y a p ıla ca ın d a n k esin olaro k k e n d isin e b ohsetm e m i -
le r. 6 u s e fe r d e Z iy a H u r it k e n disini so yg u n a g e tirm i ;
o n ca k z m ir'd e k esin o lara k G a z i Po a ’y a su ik a st yapıta -
ca ın ı Z iy o H u r it söyle m i ; z m ir to p lo n tıta n n d o Y u su f.
H ilm i. Z iy a b o z ırm ı ; s m ail so nro d a n verd i i fa d e d e ü k
rü B e y'in sta n b u l’d an h ore k etlerin d e va p u ra g eld i in i ve
Z iy o ile g örü tü ü n ü ve k e n disinin k o n u m a dı ını s ö yle
mi .
ü k rü Be y. (ttâhat ve T era k k i'n in M illi E itim bakan -
lorın d a n di.
ü k rü B e y ile So n E fe Ed ib'in d ostlu k ları ü k rü B e
yin Se re z m u taso rn fiı ı g ü nlerin e d aya nıyord u.
S a n Efe . K u rtulu So va ı'n d o k uvoyi m illiye m üfre z e
le rin i yö n etm i ; bütün ya a m ı siio h örlü k v e k o m itacılık ile
g eç m i ti.
Efe . C e la l B e y (Ba y o r) ve Ka zım P a a {ö z a lp )’nın yo-
kınıydı.
G ü rcü Y u s u f’un ö z etle n e n ilk sorg usu d a ö yieyd i:
— K ı ın Z iy a H u r it ve La z s m ail b e ni A n k o ra'y a g ö
tü rd ü le r. Ye di - se kiz gün k aldım . G a z i P a a ’yo s u ik a st, ya -
p ılm osın ı ö n erd iler. Z ly o ’nm k ard e i F a ik e n g el old u. Z i
y a b iz i sto n b u l'a g ön d erdi. Ro u f Be y. (b e n A vru p a'd o b u
lu n ayım . siz ne ya p a rsa n ız ya pınız) d e m i .
O n b e gün ö n ce M ille tve k ili ü k rü B e y ’in i li’d e k
e ^ n d e to plo n dık. O ra d a z m ir su ik astı k o rarlo t m id ı. G e
ç e n cu m ortesl sta n b u l'd a n h are k etim iz d e ü k rü B e y si-
lo hto n .v a p u ra g e tird i. Be n . O sm an T a h sin to k m o a d ın a
çık o rd ık la n n üfus k (^ ıd ı ite geldim . ü k rü B e y le Iston -
b u rd o k l evin d e, tra m vay d a v e Bey o lu'n d a görü tü m . B o
n o h ore k ette n ö n ce yÜz llro verd ile r, so n rası çin d e m e
m u riye t voo d e ttile r. z m ir'd e G a ffo r z a d e O te li'n d e , Kar -
11
 ıy o k o ’d a b ir g a z in o d a g örü üld ü. Biz Ed ip B e y ile görü -
m edik. Îz rn ir'e g eldi i gün G o ffar z o d e O tell'n d e n v e B e r«
b e r N u ri'n in d ük kon m dan Go z t Po o 'y o hücu m e d ece k tik .
G ü rcü Y u su f’un sorg usu n d a ki u sö z ler. VaU Ko z ım
Po o ’yı ye nid e n b ir a k ın lı a sü rü k le m i ti:
— M ille tv e k ili ü k rü B e y . ulk o e t örg ütü n d en ü k rü
N a ili P a a 'y a eö z etm i ; P a a d o. (siz b a arın , ben d e
o s k e rle siz in ya n ın ız a g eçerim ) d e m i .
Z iy a H u r it «h oyır» diyord u;
— Su ik o s tla b ir ilgim yo k l
z m ir V o lisin i oro m oyo g eld i in i; La z s m ail v e G ü rcü
Y u su f'u d otıo ö nce d e n to nıd ı ını; K a r ıy a k a K ulü b ü'n d e n
K ilisli Rosim B e y ile z m ir M illi E itim m üdürünü ve Sa -
ru h a n m ille tve k ili A bidin B e y ile g örü tü ü n ü söylü yor, s u i
k o st fle h iç b ir ilg isin in olm adı ını ile ri sürüyord u.
M u sta fa Ke m ol. 16 H o z iran a k o m ü z eri z m ir'e g e l
m i v e N aim p olos O te li'n e y e rle m i ti. G o z i Po a , Z iy a
H u r it ile b o b o a g örü m ek ve suik ostm ork osın d o ki ö r
g ütü o nla m a k istiyord u.
Ziyo H u r it’i N oim polos O te li’n e g e tird iler.

12
 K

Z iy a H u r it'] ilk ya ın« k ü çü ltere k T BM M 'sin e so k an

d a M u sta fa K e m al'dir. Z iy a H u r it. Y o z g a t stik lal Mah -
k e m esi’n de üye olara k g ö rev d e ya p m ı tı.
M u sta fo Ke m al ile Z iy a H u r it a ra sın d a konu m a M u s
ta fa K e m al'in , «Ziya H u r it B e y . u zun z am on b ero b er ç a
lı m ı d e il m iydik? Bir g a y e u ru n o çolı m o dık m ı? N e
d ir b u s u ik o st? Hem de e b e k e nin e le b a ısı, ruhu im i intz.
ö yle m ?» sorusu ile b a la m ı tı.
Bu k onu m a kıso sürd ü.
Z iy o H u r it «öyle., d o ru d ur., su ik o st yop m oya g e l
dim .. a m a bo oro m odık» d iyo r; M ustafo K e m ol'in «siz d en
b unu beklem e z dim» sö z leri ü z erin e Z iy a H ur it, «D ü nya
b e kle n m e dik eylerle d olu d ur Po a m . N e yap oyım kl. k a r
ın ız d a b u va z iyette su çlu olaro k b ulu nuyoru m , ne d iye b i
lirim ?» d iye k ar ılık veriyord u*.
A yn ı gün M ustafa Ke m o). Ba b a k a n sm et Po o ile
çi le ri Ba k o n ı Rece p B e y ve A n k oro v e sta n b ul v o lile ri
n e ç e k ti i ifre le rle S a n E fe Ed ip ve z m it m iltetve kill ü k
rü B e y'in tutu klan m olorını e m rediyord u.
M u sta fo Ke m al. sta n b u l Po lis M ü d ürü Ekre m Be y'e
ç e k ti i ifre d e de ttih a tçıla rın tu tu kla n m alo n .için ilk i a
re ti veriyo rd u.
«— Bu g ü n k ü 16 Hozircm gün ü z m ir’e geli im d e uy
g ula n m a k ü z ere suik ost t6rta >l k e folu n m u ve öne m li fa
ille r su çü stü yak atonıp, tu tu kla n m i lordır. T u tu kla n o nlar
itira fla r d a b ulun m u lordır. T u tu klan m osı ste n e n So n Efe .
su ik a stın d ü z e nleyicileri arasın d a d ır. H c ü p hesiz , So n .
E fe'n in sta n b u l'd a b a lı bulundu u örgütü ve I blrt yop -
tı ı ark o d o io n vard ır. z m ir’ d e k i suik ostın b o o n ya ulo -
13
m ası hoHnd6 od» g eçe n örgütün suik ostto n so n ra z le y e ce
i siy a s e t çin b u g e ce v e yo n n g ere k e n ö nle m ler çin
to p la n tı yo p m ola n b e kle nir.
S a n E f e tu tu kla n m ı se o n d an a lın a b ile ce k Hk b osft
b ilg ile r ü z erin e, henü z tutu klo n m a m ı is e tu tu kla n m a d a n
so n ra b u örg ütü ve to plo n tıyı o rto ya çık art m a k için önle m
alın m alıd ır»*.
Erte si gün Z iy o H ur it, M usto fg K e m al üe ye nid e n
g örü m e k ste di.
A rolo n n d a k l görü m e C u m h urb a k anlı ı ö z e l Kale m
M ü d ürü H ayo ti. C u m h urb a k anlı i Ba k a tib i T e vfik B e y
v e z m ir V o lisi Ka z ım D irik to rafın d a n m z alan an u tu ta
n a k la so p to n dı:
c— 17 H a z ira n 1926 s a a t 1 9'da Z iy a H u r It’In Ik ln d
ke z C u m h urb o k o nın a verdi i ifo d enin ö z etid ir;
D ün, es k i ork odö lı im ız dan sö z etm eniz b e ni ço k
ü z dü ü için a nlo taco ım .
Be n , ye n ilik v e C u m h uriyet oteyhln d e d e ilim . Yolnız
y u rtse ve rli in b elli k i ilerin te k elin e d ın m o sın a k ar ıyım .
Be n ya b a n o a tıla c a k b ir g e nç d e ilim .
Ev e t; su ik astı, biz, ya n i. z m it m ille tve k ili ü k rü ve
A b d ülk a d r b irlik te d ü z enledik. ü k rü B e y ’in evin d e to p
la n dık . Lo z smaO ve Yusu f m asu m d urlar. sttyere k y a p
m ıyorlard ı. O n la r (biz siyasi cin a y e t i le m eyiz . Pa r a lı
v a rs a ya p alım ) diyorlardı.
G eçe n kı g erçe k te n A n k ora’y a gittim . K ard e im k a r
ı koydu ve bizi sta n b u l’a g eri gön derdi.
Ka zım K ora b e k ir. Re fe t ve Ra u f le ara m iy i d e ild ir.
H ofız M eh m et, Ç ola k Sela h o ttin , C a n ik Em in ve solre nln
i tira k le ri yo k tur, k ork arlar»*. •
C u m hurbo konı M ustafo Ke m ol. bu g örü m eyi, m a ki
n a b a ın d a ifre le Bo b a k a n ism et Pa a ile çi le ri B a
k a nı Rece p (Pe k e r) ve stan b ul V a lisi Süley m o n Sa m i B e
ye U e m irleri veriyord u:
«1 — Z iy a H u r it bugün b enim le k in ci ke z g örü m e k
iste d i. K a b ul ettim .
Su ik a s tı z m it M eb usu ü k rü ve es k i A n k ara VoDsI
A b d ülk a d r Be yle rle birlik te tertip e ttik lerin i HIraf e tti.
14
 2 — A b d ülk a d r B e y i tu tu k layınız . A d ı g ece n in giz
le n m esi m u h a k k a k tır. O ik k atfi önle m oiın m alfd ır. K e n d isi
ile ig ile r i vordır. Bu konu d a d ik k ate atın m alıdın»*.
Go zi Po a , su ik o st Örgütünün Ziyo H u r it d ı ın d a k i
ü ç ö ne m li a d a m ını sa p ta m ı tı:
Es k i A n k ara V a isi A b d ülk o dir, ittih a tçıla rın «M a a rif
N o z ırı z m it m eb usu» ü k rü B e y ve ttih a tçıla rın üniû Se -
re z fe d o isi S a n E f e Ed ip!
Ista n b u l’do Bris to l O te li’n de y a k a la n a n So n E f e Edip»
sta n b u l Po lis M ü d ürü E k r e m 'B e y toro fın d a n so rg u la n ıyo r
ve Efe'd e n su ik astın « T e r a k k l^ rv e r Fırk o st u m umi h e y e
ti to ra fın d a n k a ra ıla trıld ı ı» yolu n d a b ir itira f alıyord u .
K o ra b e k ir Po a . C a fe r T a yy ö r Pa o . R e fe t Po o . A lf
Fu o t Pa a , M ersin li C e m al Pa a . A lb ay Ç o la k Sela h ot -
tin ’i tu tu kioto n ve Pa a la rı d a ra a cı e i in d e n d ön d üren
fa d e d e S a n E f e Ed ib ’in i te bu sö z leriydi.
So n E fe Ed ip , d uru m olard o, suik ostı hü k ü m ete h a
b er verm e k ü z ere Isto n b u ro g itti in i. sta n b u l’d a C e la l B e
yi (Bo y a r) b uiup olu p b ite nleri C elol B e y'e h a b e r v e re c e
ini sö yle y ece k : K o ra b e k ir d e S o n Efe'n in , E n v e r P a a ’ -
mn a d a m ların d a n H a cı Sa m i'n in b a ın ı çe k ti i bu örg ü te
hü kü m etin iz niyle sız dı ını, bu g ö rev k ar ılı ın d a k e n d i
sin e p ara ö d e n di ini o n la taca k tı.
Efe . h iç b e kle m e di i idam k orarm o k ar ı «b u karar -
d o b enim hiz m etim n a z a ra cılm modı» d iy e y a k ın a c a k ve
m oh kem e b a k a n ı K ef Ati tara fın d a n «Hiz m etiniz elb e tte
n a z a ra a lın a c a k tır» d iye susturulaco k tı*.
A li F u o t Po o . b elki d e bu yü z den So n E f e Ed ib ’irr
h ü k ü m et torofın d o n ü k rü B e y ’I z le m e kle g ö re vle n d iril
di in) v e «s ü lk a stçılo r a ra sın a giz lice g ö n d erildi ini» ile
ri sü re ce k ; a n co k S o n E fe Ed ib ’in odi ü z erin d e ki giz p er
d esin i b u g ü n e k a d a r h iç k ald ıra m ayaca k tı.
z m ir’d e N aim p alos O te li'n e ye rle e n G o z i Pa a , o p e
rasyo n ları k e n d isi yö n etiyord u.
hk giz li ifrelerd e n b irini Ba b a k a n sm e t Pa a'y a ç e
kiyordu:
«Ba v e k il s m e t Po a H a z retlerin e;
Bu g ü n 16 H a z ira n Ö leden so n ra so ot d ö rtte zmir*-
15
<de yo ptlm osı k o rcıria tın la n su ik a st b o o n tı olm a d ı ın a
g ö re s u ik o stçıla rc a tertib o t d in m i o ln o s ı m u hte m akilr.
H e n ü z o la y ho k k m da olu m lu y a d a olu m su z yayın yo-
p ılm o m ı old u u n a g öre A n k a ra'd a b u g e ce v e yo n n b a
zı b ilg ile r eld e e d ile b ilir. Bu o k ısılık la n göz ön ün d e tu ta
r a k g ere k e n soru turm a nın yo pılm osı uygun olu ^ ı^
M u sta fa K e m ai. sta n b ul Em n iye t M ü d ürü Ek re m B e y ’e
g ö n d erd i i giz li ve ö z e) ifre d e d e So n Ed ip v e Sa ru h a n
m ille tve k ili A bidin Be y'in o la y a y d ın ia n ın ca y o k o d ar tu-
tu kla n m oyıp iz len m esi e m rini veriyo rd u.
s m e t Po ö . 17 Tem m uz günü M u sta fa K e m âl'e g ö n
d erd i i te lg ra fta d ü ü n celerin i, k aygı v e ö n erilerin i öyio
< I Ie ce tiriy o rd u :
« z m ir'd e Reisicu m h ur H o z re tlerin e;
- 1 ~ Lü tu f b uyurulan oçtkto m a su ik a st tertib inin önem
v e cid d iye tin i ca n kın dırm a k to d ır. Bü yü k b ir k a z a o tlatm ı
old u u n u z a v e m illet ve m e m le k etin e n b üyü k fela k e tte n
k urtuld u u n o ü p h e yo ktur. A n ca k b u ö ne m li tertip te n y a l
nız b ir g ü n ö n ce o d a su ik astçıta rın çin d e n b irinin ih b o n
fle o la yı ö ren m e m iz dik kot ç e k icid ir, b u n o k toyı k ayd e
d elim . G e ce n son b o hard a g erçe k te n eso slı b ir su ik ast d ü
z e nle n di i bu se fe r a nlo ılm ck to d ır.
2 — O la y bütün tertib i le elim iz d e görü n üyor. O la
yın b üyü klü ün ü g österi le serg ile rse k kam uoyu önün de
b iz e b ir g üç Jia z o n dıroco tn d o n ü p h e edilm e z. Bu kodor
h o k lı ve k u vve tli oldu um u z b ir z a m o n d a soru n u n sa h
n e y e k o n m asını ö z enle z leyece iz . stik la l M a h k e m esinin
z m ir'd e a çık d uru m olor le o layın sergile n m esi bu a m acı
so layaco ı ü midindeyim .
3 — M o tor ile k oçı ve A tın a seyo h o tlo n gîbi d ü ü n
c e le r d ı ili k ile rin k a n ıtla n oio b llir. D ı ili k i çin e n b ü
yü k k a n ıt b e nce Z iy o H ur it ve S a n E fe g bl o ra nız d a d e
rin d ü m anlık b ulu n m ayan o d a m lo n n en e tk iil v e b üyü k
h e d efe k a r ı sila h kuHonmak için n o n dırılm ı olm ofon dır.
B u Hk iz lenlm!er ü z erine d ü ü ncelerim i yc z crk e n s e v g ile
rim i sunon m»*.
V o li Kozım Po o d a Bo b a k a n iık ve çi le ri Bokonh -
16
 ın a g ö n d erdi i 16 H a z ira n tarih ti ifre d e suik o etto ki d ı
li k i oloSilı ı ü z erin d e durm u tu.
So n Ed ip ’in ya k ın a rk a d a ı T o rb alı Em in B e y . s u ik a st
ta n ö n ce k i b ir b uçu k oy için d e ik in ci ke z A tin a ’ya g itm i
ti. Su ik a s t sıra sın d a do A tin a'd a y d ı. V o li P a a bu o la sılık
ü z erin d e d uruyord u.
A tin o li k isi, d a h a d o rusu s m e t v e Ka z ım Pa o lo r’ -
ın v e m ah k e m e b a k a n ı K e l A li’nin k u k u ları, o sıro d a Yu -
n o n ista n ’do b ulu nan Ç e rk e z Ete m v e k a rd e le riyle «T e
k ila tı M a h su sa» lid erlerin d e n K u cu b a ı E r e f v e k ard e i
H a cı Sa m i ü z erin d e yo u nla m ı tı.
K u cu b a ı E re f, K ofk os T ü rk lerin d e n d i,. d e d esi ve
b a b osı soroyd o k u çu b a ılık yo p tı ı için E re f, «Ku çu -
foo ı E re f» d iy e ta nın ırd ı.
E r e f B e y . Tro b lusg orp . Ba lk a n v e Birin ci D ü nya So -
v a la rın o k atılm ı ; ttih a t ve T ero k k ’nin giz li istih b a ra t
örg ü tü «T e k ila tı Maheu 8 a > Vı yö n etm i ti.
K u rtu lu S a v a ı yılla rın d o S a lih li’d e k i çiftli in d e y a
a y a n v e s a v a a k otılm oyan E r e f ve k ard e i H acı Sa m i,
s a v a ta n se n ra Y u n a n ista n ’o sı ın m ı lardı.
K u cu b o ı E r e f ve k ard e i H a oı Sa m ), hem En v e r
P a a ’nın hem Ç erk e z Ete m ’in gö z d e odo m lon n d on dı.
K u cu b a ı E re f ve k ard e i H a cı So m î; 1924 yiim d a
h ü k ü m et to ra fın d a n d ü m an k u vve tleri ile i b irli i y a p tık
ta n g e re k ç e si He y u rtta lık ta n çık a n la n 150 k i i arostn d a
y e r olmı lordı*®.
M ustofo - Ke m ot, So n E fe Ed ip ve es k i A n k a ra V b ll i
A b d ü ik o d ir'in yo k afa nıp yo k ala n m a d ık lo n n ı soruyord u.
s m e t Po o , d ı ili k ile r û z erirKle d uruyord u.
Bu k u k ulor. Ittih o t v e T e ra k k i ü z erin d e to pla nıyord u.
ttih o t ve T ero k k i He b irlik te o g ü nlerd e Y u n a n ista n ’
d a b ulu n an Ç erk e z Ete m ile K u cu b o ı E r e f e ve Ku çu -
b a ı E r e fin k ard e i H a cı Sa m i’ye.
H a cı Sa m i. 1927 y ılı A ustos ayının 29. gün ü Q a z l
P a a ’yo s u ik a st yap m o k ü z ere Y u n a n ista n'd a n T ü rk iy e ’
y e g e le c e k v e G û m ülcln e Ba k o n so lo su Firu z K esim ’In
h b arı ü z erin e A yd m 'ın Bo z d o a n ilçe si ya k ın la n n d o Mad -
17 F .: 2
ra n y a yla sın d a hü k ü m et k u vve tleri torofın d o n o çılo n o te
so n ucu n d a Ö ldûrO tecekti“ .
M u sta fo K e m a l'in bütün d ik k a ti «T e kito h M a hsu sa»
v e «K a ra k o l C e m lye tl»n d e örg ü tle n e n ttih a t v e T era k k t
fe d a ile rin in ü z erlerin e to pla n m ı tı.
V e su ik o st giri im inin ork osın d a b ir siy o sal örgütün,
olup' o lm a d ı ın a ...

18
 ÜC

zmir -18.6.1926 -
ifr e , m akln o bo m da.
A n k o 'a'd a Bo ve k îl sm e t Pa o H a z re tlerin e;
1 — Su ik o st tertibinin o rta y a çık o rtılm osı ve tutuk -
a n o n lo n n Hlrcrflan le benîm anlo dı ım durum udur:
K or ım ız d a ik tid o n olm ak steye n T era k k ip erver Cum
h u riyet P a r tis i odi altın d a ç o lı a n b ir k o m ite vordır. Es k i
m u halif k in ci G ru p m e nsu plan odi g eçe n k o m iteye bo -
b dıricr. B u p artin in g en el m erk e zi v e ü yeleri, g en el g iri
im leri yö n etm e k te ve k oror alm a kto dır.
Bu siy a s a l k urulu un tıp k ı ttih a t ve T e ra k k i ce m iye
tin d e old u u gibi, b ir d e fe d ai u b esi vordır. B u u b e, p ar
ti g e n el m erk e z in d e ki b îr ü ye ye b o lı oloro k ça lı ır. B ü
yü k o lasd ık to b u ü ye ü k rü Eley'dir. A b d ülk a d r Bey, bu
u b enin b ir e f] gib i k a b ul e d ile b ilir.
S u lk cB t ho k kın do kl k aro r p arti g e n el m erk e z ince b ü
tü n ü y e le rin ce otın m ı hr. H a tta suik astın g erçe kle m esin
d e stlo h k ulla n oca k lo rto yo kın te m ostord a bulun m ak, su
re tiyle b a z ı ü y e le r torofın d an ta k ip olun m u tur.
R a u f B e y , b üro d a b ulu n m am ak için Avrupo^yo gitm i ;
Ka zım K a ro b e k ir Po a'n m Z iy o H u r it le A n k aro'd o gizil
te m ası, A r ifin evin d e sllo h k uik m oco klan n do k otıidıkion
to p la n tı, Adncm B e y'in Lo n d ra'd a uzun sü re kolm ası ü z et
rin d e d ü ü n ülm esi g ere k e n n o k to kırd v.
Z iy a H u r it, Lo z Ism oil, G ü rcü Y usu f gibi fe d ai g r if
bundan b a k a A n k ora'd o. Es k i e h ir ve sta n b u l'd a d ahi
fe d o l gru plorının . oldu unu k a b ul etm e k g ere k ir. Esk i Lo-
z tston m ille tve k ili H o ca N e c a ti’nin b ir ta kım ad o m lorla E$-
19
U e h ir'd e bulunm ost d a ü z erin d e durufm ost g ere k e n dnem -
H n o k td ard a n d ır.
B u gördü ü m d u nım , Istiklcd M a h k e m esinin tutukla -
m ola n He oydınlan oco k tirr ü m idin d eyim . Bu n o g ö re T e
ra k k ip erver Pa rtisi bütün lld e rlsrln l vs b ir kısım ü yelerini
tü m üyle tutuld oyıp cezofcmdirmcdc g ere k ece k tir.
Hükü m etin h er yerd e g a y e t d ik k a tli, te d b irli, k uvve t
li ve uyo m k b ulu n m ası, ord u ho k k m da ö n g örüye b ira z d a
öne m verilm esi uygun olur.
ö n e m li bu yurt sorunu nu ro d ik al v e ve d i b ir yönte m
le Çö z ece iz.
2 — stik la l M a h k e m esi yü k se k k urulu d a durum u
b enim gördü ü m gibi g örü yor'*.
T BM M çin d e ki ilk siy o sal p arti olu u m u «A n o d olu ve
Rum eU M û d ofool Hukuk Gru b usn u n k urutm ası le b a la
m ı tı. M u ta la Ke m al b o k anii ın d o ki bu grup. «Birin ci
G ru p» olaro k odlondtnldı. « k in ci G ru p» bu gru b a d o hil o la
ra k ortoyo çık tı..« k in ci G ru p», D ı i le ri Ba k a n ı B e k ir S a
m i Be y'in 1921 yılın d o kl Lo n dra K o n fe ra n sı'n d a n so nra
g örevin d e n a yrılm ası. Fev z i Pa a h ü k ü m etinin istifasın d a.
M . Ke m ol'in b a k o m utanlık ye tld ierln d e hü k ü m etle sık sık
ço tı m ı tı.
T a n G o z e tesi’nin sa hibi v e b o ya z a n . T o p ol Osm on
tarafın d o n öld ürülen Trob z on m ille tve k ili A li ü k rü Bey*-
d“ .
A li ü k rü Be y (k inci G ru p'u n ön d e g ele n lid erlerin -
d en di.
Su ik a s t lid eri Z iy a H u r it d e « k in ci Grup»d QYdı.
T era k k ip erver C u m h uriyet Pa rtisi - o günkü d e yi le
Fırk osı 17 Kosım 1924 günü s m e t Pa a'n ın en ya k ın ar-
k o d o ı Ko zım K ora b e k ir b o k o nlı ın d a k urulm u tu. Ik irıci
G ru p üyeleri. T era k k ip erver H ü rriye t Rr k o sı'n a kotılmı -
ord ı.
M ustafa K e m al'in çocu k lu k ork o d a ı AH F u a t Po o
(C e b esoy) p artinin g en el se k re terli in e g e tirilm i ti. Es k i
b o bo k oniard an Dr. A d nan (A d ıva r) v e Ra u f B e y (O rb ay)
d e genel b a k an yo rd ım cılık la n n a seçilm i lerd i.
Re fe t Po o. C a fe r T a yy a r Pa a . Rü tü Pa a , Alb oy
20
A rif B e y . e s k i M ilíi E itim b a k a n ların d a n ü k rü B e y , So -
ru h an m ille tve k ili A b id in B e y . Siv a s m llie tve k lli H alis T ur
g u t. esk i çi le ri b a k a n la rın d a n sm oil C o n b ulot, K oro V a
s ıf B e y . p artin in k u ru cu ları o rasın d a y e r alm ı lo rd ı.
T e ra k k ip e rv e r C u m h u riye t Fırk a sı. e y h S a lt Ayak -
ton m ası ile b a lo ya n T a k iir - i Sü k u n d ön e m in d e 3 Ho ziran
1925 günü b a k a n la r k urulu k a ra n ile k a p a tılm ı tı.
G a z i Po a ve K e l A li (C e tin k a ya) b o k onlı ın d o ki is
tik la l M a h k e m esi. T e ra k k ip e rv e r C u m h uriyet Po rtisi lid e
ri K o ra b e k ir v e p arti k urucusu ark a d o lo n n ın tutuklan m a -
torını ve ce z a la n d ırılm a la rın ı istiyorlordı.
h tila l evlo tlo rin ı ye m eye b o lo m ı tıl
K o rö b e k ir Po o , A n k o ro'd o Etlik b a ların d a k i evin den
olın oro k tu tu k la n d ı.
V e s m e t P a a d a ya k ın ork o d a ı K a r a b e k ifi hemen
serb est b ıra k tıra n e m ri verdi.
K ö p rü le r a tılm a k ü z ereydi.
içi le ri Ba k o n ı R e c e p (Pe k e r) durum u Cum hurbo kan -
lı ı Ba k o tib i T e vfik B e y'e h b ar etm e g ere in i duydu.
Rb ce p B e y'in s m e t Po a'y ı ih b or etm ek Icin çe k ti i
ifre li te lg ro f ö yieyd i:
«Riyas^ tlcu m h u r Ba k a tib i T evfik Be y e fe n d i'y e ;
18.6.1926 - Biz z a t a ç ıla c a k t ır -
«—« Ba b a k a n , su ik o stın te rtip çile ri o rasın d a bulunun
T e ra k k ip e rv e r lid erterin in tu tu klo n m alo p n o k esin olora k
k o r ıd ır. Bu n u n için hen ü z y e te rli k anıb n e!d e edilm edi i
k o n ıtın d o d ır. Bu d uru m un, m ah k e m e k aro n nın uyg ulan m a
sı ile d o h a k ötü s o n u çla r d o u raca ını d ü ü n üyorlar.
Bu n e d e n le, K o ra b e k ir Po a v e H üsrev B e y'in tutuk -
k m m alorını m ü d oh ele e d ere k ö nle diler.
K e n d ile ri h are k e t etm e k n iy e tin d e js e bu ta k dird e yol
d a b ulu n d u kları stra d o old u bitti k ar ısın d a d o h a leri gi
d ilm esin d e n e n d i e d u yd u k larını ö z ellikle k ayd etm e k zo-
rundoyım .
G a z i P a a H a z re tlerin in A n k a ra'y a h are k e t buyurma -
lo n b iz ce te rcih e d ilirs e d e bu konu k e n dileri tarafın d a n
k o ro rlo tın lo ca k tır.»
21
 ç i le ri Ba k a n ı Re ce p B e y , «biz z at o çılo ca k tır» koydıy -
la g ö n d erdi i ifre li te lg ra fı u k a yıtlo n o k tala m a k g e re
in i d uyuyord u:
«Bu b ilg ile ri C u m h urb o k onı H a z re tlerin e biz z at ar z
le b a k a b ir e y ya z ılıyorm u e k lin d e olo ra k m o klna bo-
ın d o n o m ına b ild irilm esini v s ceva b ın ız ın biz z at ifre y a
p ılm asın ı ric a ederim .
M a k in a b o ın d oyım »'*.
M u sto fa Ke m ol, Rece p Be y'd e n bu ifre yi alın co Bo -
b o k o n is m e t Po o'y o o layı b ir ke z d a h a o nloto n u ifre li
te lg ra fı çe k er:
«— Bo ve k il ism et Po a Hazretierir > e:
Istik lo l M a h k e m esi, tu tu k lo n a n la n n ifa d e le rin i aidık -
td n so n ra su ik ost k ararın d a T e ra k k ip e rve r ö n d erleri taro -
fın d o n alın d ı ı ho k k m da k a n o ot eld e e tm i tir.
Su ik a s t giri im inin k i ise l n ite lik te olm ayıp, b ir siy a
s a l z ü m renin siy o sal an > açla ö te d e n b eri h a z ırla d ı ı, A n
k a ra ’d a . so n g ü nlerd e B u rs a'd a b u k oro n uyg ula m oya ç a
lı tı ı tu tu k lo n a nla n n , a çık fo d ele ri ve b u nlo n n ya p tık lo n
s e y a h a tle r ite b elli olm u tur. Su ik o stta n so n ra K o ra b e k ir
Po a ’nm cu m h urb a k anlı ının g örü üld ü ü b ile bugün Y u
su f v e s m ail'in b irb irlerin i d o ru laya n b e y a n la n ile b elli
olm u tur.
K a b in e n in kurulm osm da ce H II k o m bln e z onlon n gö
rü üld ü ü. h otta ark o d o lan m ız d a n b a z ıla n n ın m esela R e
ce p B e y'i ik n a edip oralo n n o alm ayı k o n u tu kla n nı fa d e
e tm i lerd ir.
M e cliste b ulunan T e ra k k ip e rve r P a r ti ü yelerin in tü m ü
nün tu tu kla n m alo n k onusun da stik la l M a h k e m esi k a ra n n ı
uygu n buluru m . A ır so n u çlar, b u nla n n tu tu k la n m ala n n d a
d e il, te rsin e serb est b ıro k ılm ala n n d o d ır. T u tu kla n a n Te -
ro k k lp e rver lid e rle ri serb est k a lırla rs a y a rg ıla m ala r s ır a
sın d a g erçe k lerin ve ye ni o dlorın o rta y a çık m a m ası çin
g ere k e n ö nle m leri olm ayı d e n erler.
Z a te n , Istik lol Mohken > es1. sta n b u l v e b a k a y e rle r
d e b ulu n an T era k k ip erver m ille tve k illerin in h e psinin tutuk -
la n m alo n için e m ir verm i old u u n dan - im d iye k o d ar e r
tele n m e m i se - uygulon m osı g ere k ir. Bu n a g ö re Terdk k -
22
p erver Pa rtisi lid e ri K a ra b e k ir'in oyn tu tu lm ası k esin lik le
do ru olm az.
Bu n e d e nle, K ora b e k ir Po a ve M ü n ir H üsrev Bey*Je -
rin tutu klan m olo n n o e m ir ve zin verm eniz i ric a ederim .
Bu nla n n tutu klo n m a kın He d o aca k s a k ın ca lı so n u ç
la r ne o la b ilir?
Y a T ero k k ip erver Portisi - nin o çık ve giz il örg ütü o k a
d er g ü ^ ü ve g e n i tir ki, he m en h are k e t k ar ısın d a b ulu
n a biliriz . Be n z ate n b u so n u ca vardı ım için d ir k , dünkü
telg rafım d a hü kü m etin h er yerd e h a z ır ve te d b irli bulun -
m osioı ric a etm i tim . Durum b ö yleyse, T e ra k k ip e rve r H-
d erlerin i tu tu klo m a kla kötü so n ucu n Önüne g eç m i olm a
y a ; tersin e, ü z erin e yürü m ek, v a rsa te p k ile ri görm ek ve
kökünden çö z m ek g ere k ir. E e r, T e ra k k ip e rve r Pa rtisi ön
d erleri le üyelerinin b ir kısm ının to m om en siy o si v e c i
n a i kcntıriard on h a b ersiz v e m osum o id u k la n belU olu r
s a d a - o nların h a ksız yere tu tu kla n m alo n ve yarg ıla n m ı
olm olcm nı le ri sü rece k lerin d e n - so n ra d a n o ır so n u çlar
ortoyo çık a ca ı d ü ü n ülüyorsa ben bunu o k o d or öne m li
görm üyoru m . Ç ü n k ü, bu gibilerin çin d e b ulu n d u kla n z üm
red en ve ö z ellik le k e n d ilerini yö n ete nlerin için d e n cin ai
k ororfor verm i ve b u k oron u yg ula m aya ç o lı a n la n n kim
le r oid u kla n a n la ılın c a • e n h a fifi - b u nlora m ahcu biyet
d ü er. O g ib ilerin e n h oin a n e g iri im lerin e e n g el olm ak
v e sORim lu k m m eyd oha çık artm a k için stik la l M a h k e m e
sinin olm a k ta old u u ö nle m leri h a klı g örm e k g ere k ir.
Be n ce h içb ir noktodan h içb ir tereo u ü d ve h o g oruye
y e r kod m am ı tını’*.
M u sta fa Ke m al, Ba b a k a n sm et Pa a'y ı K aro b e k ir
ve a rk a d a ların ın tu tu kla n m olan için in an dırm oyo ç a lı ı
yor ve sm e t Pa o 'y a « z m ir'e gelm e, A n k oro'd a k ol» d i
yord u.
«— Zot - ı d evle tlerin in b u g ü nlerd e hü k ü m etin b a ın d a
ve A n k a ra'd a b ulu n m olan nı p e k g ere k li görürü m . O nun için
im dilik h are k e t buyurm om ontzı ric a ed erim . Benim , A n
k o ra'y a dön m em de y a ra r yo k tur; b ura d a b ulu nına m d a y a
ra r olaco ı k a nısın d ayım . T u tu kla n m aların ta m a m km m a
sı r>dan v e m ah k e m enin de ço lı m a ya b a la m asın d a n so n
23
r a g örü m e to k m ır. H o tta oloy iyic e o nlo ıldık ta n eo nra
m oh k e m enin A n k a ra'y a g elm esi d e uygun ola b ilir.
T u tu kla n m aların hızlan dırrlm osı v e A b d ülk a d r gibi or-
to d on koybolantorm bufundurulm osın m sa fan m ostm rlco
va e n e m niyetli önlem in bu oldu unu orz ederim .»
sm e t Pa o hükü m etinin (çi le ri Ba k o nı Re ce p Pe k er.
Kozım> K a ra b e k ir'in salıveriim esini so loyon Ba b a k a n ın ı.
C u m h urb a k anı M ustofo K e m al'e g iz lice h b or e diyor; C u m
h u rb a k a nı M u sta fa Ke m al d e çi le ri Ba k a n ı Rece p Bey'-
n a d ın ın su lk ostçılo rın ifo d elerin d e g eçti ipi Ba b a k a n s
m et Po o ’ya b ild iriyo r!
M u sta fa K e m al. Ba b a k a n sm et Pa a'n ın bu g ere k
ç e le re pek inan m odı ını dü ündü ü için oloco k; oynı gün.
m oklna b o ın do u telg rafı çe kiyor:
«Bo ve k il sm et Pa a H o z retferin e;
T e ra k k ip e rve r lid erleri ve üyelerinin b üyü k b ir b ölü
m ünce suik ost giri im inin bilin di i k ab ul edilm elidir. C a
f e r T o yy a r Po a , ayın se kiz in d e A n k a ra'y a g eldi. V e M e c
lis K ü tü p h a n esin d e Ka zım K aro b e k ir. Re fe t Pa a la r ve
A rif B e y'le yaln ız gizli olora k g örü üld ü. A ynı gün I tan -
b u l'o dönüldü. Hük m etm ek g ere k ir k , bu görü m e, okıy -
d on k e n d ilerini h a b erd ar kılm ok çin dir. Z iy o H u r it gru
bunun sta n b u l’dan z m ir'e h are k e ti. C a fe r T a yy a r Po a -
nın sta n b u l'a dönü ünden sonro dır. T era k k ip erver miîlet -
v e k ille ri, se kiz tarihin d e n so nro he m en b ütü n gru p o la
ra k sta n b u l'a dörKfü er. Bu ra d a alın a n bozj b ilg ilere gö
re su ik astın b o a n ile son uçion m asm dan so n ro m u h alif
lerin sta n b u l’d a duru m a hokim o laro k o no g öre hü kü m et
o tu tu raca klo n zlenim i do uyor. Bu olosılı a g öre muha -
Hflerin Isto n b u rd o k l ho zırlıktonn ve k uvvetlerin tah m in e d il
di in d en fa z la olm ası gere kir.
Isto n b ul’d a bulunon T era k k ip erver m iiletve killerin d e n
b ir kısm ı tu tu kla n m ı tır. F a k a t M>dû1kcKfır b ulu na m a m ı ;
Rü tü Po a ve ba zı m inetve kilteri henü z Iz le nlyortar. Yu-
k o n d o ki d ü ü nce bozı m llletve kilierinln sta n b u l'd a z le n
m eleri dik k ate alın aro k önlem olm ok g ere i g ere k e n lere
bild irilm elid ir»“ .
24
 s m e t Pa a , iki o te arasm d o dır. D oha d o rusu, e n
ya kın k i ork o d a ı arosın d a.
G o z i Po o . suik ostın ork osın d a Ka z ım K a ra b e k ir'in
v e k a p a tıla n T ero k k ip erver C u m h u riyet Po rtisi'n in old u k
la rın a in o n m ı tır. sm e t Pa a d a bu o la sılı a h ic inonma -
m ı tır.
G o z i Po a'n m sm e t P a a'y a . sm e t Pa a'n ın d a G a z]
Po a'y a çe k tik le ri giz il ifre le r, o gün ve e rte si gün d e
sü re r.

25
 D Ö RT

sm e t Pa a . M u sta fa K e m erd e n bu iki t e lg ra fr a ld ık

ta n so n ra ayn ı g ü n d ü ü n celerin i, k aygı ve g ö z le m lerini
b ildirir.
sm e t Pa a , o lay d a, serin k a n lı d avra nılm astnı iste r;
tu tu kla n m aların s u ik a stçıla r ile sın ırlı tu tulm asın d a ısra r
e d er.
M usto fa K e m al «ise su ik astın ark osın d o T e ra k k ip e rv e r
C u m h uriyet Po rtisi'n in old u u n a in an m ı tır. M u sta fo K e
m al'e g öre bu su ik ast, «b ir k o ç serserin in te rtip eseri»
d e il «m u h aliflerin d evrim v e cu m h uriyet oleyh in e g iri tik
le ri b üyü k ih o n et e s e ri»'d ir'\
ö y le y s e ?
Ö yle yse , y a p ıla ca k i b ellid ir:
T era k k ip erver C u m h uriyet Pa rtisi ü yelerin i tutu klat -
mok ve k ö k te nci yö n te m lerle oioym ü z erine gitm e k.. B o
ta K ora b e k ir olm ak ü z ere p a o lo n tu tu klatıp , ce z otondır -
m akl
G a z i Pa a , k ararlıd ır. Ittih a tcılo n n ne d e re ce s e rü
ve n ci v e ne d erece d e g ö z ü k ara in sa n la r old u u n u bilir.
Bu yü z den, T e ra k k ip e rve r P a r tis i lid erleri ile p o rtiye b a
lı m ille tve k illerin in he m en h e p sini tutu klatm a k aro n alır.
Bu görü ünü sm e t Po a'y a d a b enim setm eye ç a lı ır.
M u sta fa K e m al esk i ttih a tçıla rın T e ra k k ip e rve r P a r
tisi o rocılı ı üe ö rg ü tle n d ik lerini v e b ir d arb e ile ik tid oro
g elm e k iste d ik lerini; su ik astı d a bu n e d enle p la n la d ık la rı
nı dü ünür.
Ba b a k a n sm e t Pa a , bu g ö rü te d e ild ir.
ism et Pa o , d ü ü nce ve k ayg ıların ı M u sta fo K e m al'e
hem en bildirm e g ere ini d uyar.
26
 «C u m h urbo k onı H a z re tlerin e;
Sa b a h le yin v e im dt lu tf b uyurula n k i telg ro fd a k i d ü
ü n celerin iz i e nin e b oyu na d ü ü n d ü m . Siz in d ü ü n celeri
niz de ki d o rulu k, b iz ler çin d e n e yle rle k a nıtla n m ı b r. 6 u
çte n lik li d uru m a d ayon m a z sa m v e T e ra k k ip e rv e r Partisi'-
nin h e psinin tu tu kla n m alo n soru n u n d o d ava m ız a ve a h
se n siz e ço k z o rarlı o laca ın ı bllrr > esem b u görü lerim d e
b u k o d or ısra rlı d avra n m a c e s a re tin i göstere m e z dim .
So ru n u tartı alım .
S a n Efe , ü k rü Be y ve A b d üik o dir'in d ü z enle dikleri,
b e n ce, h er eyd e n ö n ce ttih a t v e T e ra k k i G e n e l Merke z '-
nln v e Fe d o örg ütün ün b ir i i gib i g örü n m e ktedir. Bu
ce p h e nin, k in ci G ru p'ta n v e T e ra k k ip e rve r'd e n b a k a u y
gun çevrelerd e n d e re ce d erece to ra fta r b ulm osı ta biidir.
E e r, bu d e erle n dirm e d e sa b e t v a rs a , gö zlerim izi
d i e r e s a slı b ir n o k taya çe virm e k le, te h lik e yi k oyno ından
ö nle m i d e il, a yrın tı ve g örü n ü le m e g ul olaro k i in
esasım k açırm ı oluru z.
A slola n bu ce p h e ise ; ttih at, ve T e ra k k i G e n el M e r
k e z i. is te r T ero k k ip erver olsu n, tu tu klo m aia n ilk onda bu
k o d or g e ni letm e k , suik ost h a b erinin b ir a n d a çevre niz e
to p la d ı ı bütün se v g i ve çte n li i d a ıtm aya y o l oçor. (...)
A çık yo rg ıla m alar ile h erk esin y ü re k lerin e k o d ar leyece k
m ah k u m iyetler k esinle m e d e n K a z ım K o ra b e k ir Pa o'n ın ,
Fu o t Po a'n m ve b e n z erlerinin tu tu k kın m ola n h erk esin yü
re in d e sıra sı ile a k ın lık , o a v e diren m e d uyg ulan d o
urur.
Bu n e d enle, g e n el tu tu k la m alo r ya p ılm asın ın erken
old u u kantsın d oyım .
A y n ca , g e n el tu tu k la m aia n n d o u raca ı so n uçlard an
e n d i e etti im soru n, b u nla n n te k te k ve to plu olara k blz -
le rle ça tı m a ya girm eleri d e ild ir^ O la n a k d a olsa b öyle
b ir ça tı m a ya g irse le r d e k ayb e d ece k o la n la r k en dileridir.
A n ım sayaca ın ız gîbl Ç erk e z Ete m 'in aya k la n m ası ve
h a n etin in biz lerce bilin di i g ü nlerd e Ete m avucu m u z d aydı,
o n ca k , b u n a ra m en, kam uoyu E te m in ih a n etin e henü z
n a n m a m ı tır, d iye Ete m 'i elim iz d en b ile b ile k açırm ı tık .
27
B u yü z d e n so n ro lo n ç o k o cı çe k ti im iz h old e b u k aron -
m ız d okl Ito b e t e o b lt olm u tur.
A z iz Po o m ;
Su ik ostm eld i b üyü k z a fe rle rle , b üyü k erd e m lerle yü
ce le n a hsın ız ın n e k o d or g üçlü old u u n u g östere n y e n i
b ir k a n ıttır. Si z l öld ü n n e k gib i so n u çla n b ilin m eye n b üyü k
b ir e m ir çin d ü m onlan m ız Lo z sm olt. G ü rcü Y u su f, Ç o
p u r H ilm i'd e n b o k olo n nt b ula m o m ı lordır. Bu n la r yo çin
d e n h a b e r ve rirle r, y a o n la ra e n g el olm a k - b a sit y a do
d e il - so n u n d a b ir z obrto sorunudıu*. Pa k o t, sa d uyulu
k a m u oyu n u n yo ptıklanrm zın d o rulu k v e o d ale tin e Inanm o -
lo n n o z a m an tam m a zsolc, b u b iz l, z ollm v e g o d d ar duru -
m o d ü ü rü r k l. b un d an o n ra s u ik a sta te e b b üs e d ece k
le r g e n ç a y d ın la r olur. A rtık o z o m on, z obrto, so nık , giz
illik v e e m niye t k olm o m ı tır.
te k orktu u m so n uç budur.
D eva m ız ı ve siz i, conım d an ço k sevd i im k ıy m etli a h
sın ız ı bu te hlik e d e n koru m ok ste dim .
stik la l M a h k e m esi, bu g ö rü lerd e k i çte n li i kobuf
etm e k lü tfu n d o b ulu n ursa, yin e k e n d isi te e b b ü s e d ere k
ye n i b ir k ororkı g e n el tu tu klo m olord an va z g e çe b ilir.
A b d ü lk o d irin tu tu kla n m ası k o n usu, ü p h esiz , ısro rlo
iz le n m esi g ere k e n ö ne m li b ir k o n u d ur. Ö te k i b üyü k tutuk -
la m olar, o çık d uru m alard a k o u liaro b a lı olur. Bu sü re
çin d e serb est k olanlor, sa k lın v e su ik o st s e b u k a d o r
k u k u attm dcyk e n b a o n tı oîa m a z lor. Y u rt d ı ın a k a ç a rla r
s a k e n d ilerini m anen su çla m ı v e d am e tm i olu rlor. B u
h are k e tlerin biz e h iç z ara n olm a z.
Ö z et olaro k:
G e n el tutu klo m olordan va z g eçilm esi ve v e rilm i e m
rin g eri olın m osını st(rf > am e d erim »“ .
M u sta fa Ke m al, ya kın sila h a rk a d a ı ve b o b a k o nı
s m e t Pa a'y ı K ara b e k ir'in tu tu kla n m ası v e soru turm a nın
g e n i le tilm esi konulorm da in a n d ırm a k ta g üçlü k çe k er.
M usto fa Ke m al. sm e t Po a'd o n g ele n bu u z un tel-
grofı m aklno b a ın d a yonıtlor.
28
 « z m ir. 19.6.1S26
G i z il - K i iy e ö z el
AnkoDra*da Ba b a k a n s m e t Po o H a z re tlerin e:
D ü ü n c e le rin i b e nim se di iniz i b elirte n sö z leriniz çin
z o tı d evle tle rin e te e k k ü r e d erim . çin d e b ulundu u m u z so
ru n d a b on o e m niye t b uyurm anız ı ö n e m le ric a e d erim .
D ü z enlen en suik ast', S a n Efe . ü k rü B e y . A b d ülk a d r
g ib i sın ırlı k i ile rin e s e ri d e ildir. T ah m in b uyurdu unu z
g ib i h tlh o t v e T e ra k k i, es k i k in ci G ru p Ve ö z ellik le bun -
lo n k o d rosu n a d m t b ulu n an T e ra k k ip e rve r P a r tis i’dir.
B u duru m un d e erle n d irilm esin d e a ra d a g örüle n fork ,
b ü ro d a eld e e dile n b ilg ilerin g ore i k o d or a y n n tı ile A n
k o ra 'y a orz edilm e m i olm asın d o n k ayn a k la n d ı ın ı s a n ı
yoru m .
Istik lo l M a h k e m esi, ö n ce ö z el b ir so ru tu m ia k uru
tu te m ah k u m ion b ire r b ire r dinle m i v e h e r e yi söyiet -
m i tlr.
A çık d uru m a, b uro d o su lk asto a le t d o n la rın d ü z eyin
d e d e n, a sıl b un k m n k ı k ııtıcilo n olan T e ra k k ip e rve r P a r
t is i lid e rie rin in tu tu klu d o r a k b uraya g elm elerin e k a d ar
e rte le n m e si k o m u oyu na e tk i yo p m ak çin te rcih e dilm i tir.
K a z ım K aro b e k ir Pa a . F u a t Pa a v e b e n z erlerinin ko-
nftuoyunda su ch ı d d u k la n iıi k a b ul etm e k g ere k ir. G e n el
tu tu k lo m a z o m onın da d e il b ira z d a g e ç b o lo m ı tır. Bun -
d o n d o la yı k o ça n la r ço alm ı tır. T ered d ü d ü m ü z d eva m
e d e rs e - d a h a fe n a - h erk ese e m niyetim izin olm adı ı z le
n im in i v e re c e k d uru m lora d ü eriz .
Bu g ü n k ü a sile ri. Ç erk e z Ete m ve a rk a d o la n le kar-
ılo b r m o y a y e r yo k tur. O z a m an ile b u z a m an arasın d o
k o u llo r ve d ü ü n cele r o rasın d a k i fa rk b üsb û tiin fa z la d ır.
B e n i öld ürm e k çin d ü m anlarım ız ın b uld u u M k a s t oraç -
lo r, Lo z s m ail, G ü rcü Y u su f, Z iy a H u r it v e Ç o p ur Hilm i,
h a fifse m e yle g ö rü lece k a ra çla rd a n d e ildir.
B ir d e d ü m antan m tz m k ullo n tica k la n a ra çla rın b u n
la rla sın ırlı d m a d t ı d o o nia ılm o k ta dır.
G ü ve n lik g ü çlerin in h iç b ir yerd e h içb ir b o a n g öster
m e di i so b it olm u tur. A sla z oilm v e g a d d ar m evkiin d e
d e m z.
29
 A d la n , La z ,' G ü rcü , S a n E fe , Ç o p ur, Z iy a H u r it gib i
h erk es ta ra fın d a n b e e nile n ü n va n la r ile örtü n en bugünün
g e n ç v e oyd m lo n dır.
stik la l M a h k e m esinin h e r t a ra fa bildirdi i tutuklon^a
k a ro ıia n uyg ula n m ı tır. sta n b u l'd a ya k ala n m aya n lar, k ıs
m en k oça n lard ır.
O ld u bitti Ue bu k ara n g e ri oldın p tu tu k iu la n s e r b e st
b ıra k tırm a k ta n b üyü k h a ta ola m a z .
A b d üik o dir'in g üve nlik g ü çle rin ce ya k alo n a b llece ln -
d en ü p h eliyim . Bu n u n çin a y n c o önle m d ü ün m ek g e re
kir.
O rtodon k a y b d a n la n n y u rt d ı ın a k oçm alorın d on b en
d e e n d i eli d e ilim . Fo k o t, ttih o t ve T e ra k k i örg ütü n e bo -
fı olo nla n n M e rutiyetsin la n ın d a n ö n ce d a la ra k a ç a ra k
v e en. son ça re le re b o vurm alo n son ucu v e y ılla r so n ro
ttih o t* v e T era k k i y erin e "g eçe n N a zım Po a v e arkodo -
k m nın (ttUıot v e T e ro k k lclle re ho g örüsü n ü n so n u çlo rı
ö z enle anım san m oltdır»“ .
«Siz» diye, «z otı d evle tler!» d iye b o ioyo n bu resm i
görü m e M u sta fo K e m al'in u içte n lik li s a tırla rı ile sorr
b ulu n
«Be nim se v g ili sm et'Im ;
Ken dini ü z m e. Durum un g ere i ço k ve d i ve d uro kso -
m odon h are k e t etm e k tir.
Bo n o g üve n ece iniz e b ütün k olbim le in a n ora k g ö z le«
rlniz d en öperim»*^.
G erilim gid erilm i tir.
stik la l M a h k e m esinin. K a ra b e k ir'in salıve rilm esi e m ri«
ni vere n Ba b a k a n sm e t Pa a'n ın tu tu klan m a k a ra n a l
dı ı ileri sürülür. sm e t Pa a , a n ıla n n d a bu sö yle n tiyi ya -
lo nlo r“ .
Bu uzun te lg ra f g örü m elerin d en so n ra s m e t Pa a'-
nın M ustafo K e m oi’e çe k ti i u k ısa telg ro f M ustafo K e
m al'in sm et P a a ’yı In a n dın p, etkile d i in i o rta ya k o yu yor:
«A n k ara, 20.6.1926
C u m hurba kant H o z retter n e;
Sevgin Pa a n ;
G ü z el sö z leriniz e ca n don te e k k ü r e d erim . N e k o d o r
30
o ci çe k ti im i to sa vvu r ede m e zsiniz. Bu h are k e t torzınt ak -
hm aim ıyor. Iz dıra p ta n ve ru hi m üca d ele d e n k albim p ar
çala n ıyo r.
Si z b a n a n o sıl b ir h are k e t ta r z ı ta vsiy e e d e rsin iz ?»
M u sta fa K e m al, «sevg ili Ism et'im » d iy e te s e lli etti i,
bu ya kın ve se v g ili ork a d a ını z m ir'e ço ın p , z m ir'de
m ahkem e k urulu ile g örü m esini ister.
B e ili ki. m ah k e m e ite Ba b a k a n o rasın d a b ir so u klu k
ya o n m akto dır.
«Bo b a k a n sm e t Po a H a z re tlerin e;
So n k ısa telg ro fn a m eler ü z erin e m ah ke m e kurulu ile
d erinle m esin e konu tu m . Iz dırab m ız don ço k ele m duyduk.
Yü z yü z e görü m eden b a k a b ir ça re b ula m a dık. Hem en
z m ir'e h are k e t b uyurm anız uygun d o c o k tır.
Uyg u n v e m üm kün g örürse niz u ça k la.
M a k in a b o ın d o cevob -« d evletiniz i b e kliyoru m »“ .
sm e t Pa a . C u m h urb o k ooı M u sto fa K e m a l'e «Be n i
o ra y a ço ırm a nız a ço k sevin dim . Ö z ellik le te e k k ürlerim i
su nan m » d iye k ısa bir te lg ra f çe k ip z m ir'e tre n le h are k et
eder.
Ba b a k o n sm e t P a a ’yı K o r ıya k a istosyo n u'n d o k ar
ıla y a n la r orosın d a stik la l M a h k e m esi bo kon ve üyeleri
d e bulunur..

31
 BE

«Istik k ıl M a h k e m esi Yü kse k Bo k a nlı m a;

A d il yetlcH eriniz e verilm i sorunu n çe ri i h a k kın d a An-
k cro'd a y k e n b ilg i alm ı tım . Bu ke z z m ir’e vo n ım d a e k te
k i bVgim n, T BM M 'd n d e n yü kse k kurutunu z a verile n y e t
kinin k ulla n ılm osını g ere k tirece k d e erd e old u u sonucu -
n o vardım . im d iye k a d ar h e r yurt soru n u n d a oldu u gibi
b u k e z d e çaiı m o lo n n son ucu n u n va ta n v e ulusu n m ut
lulu u çin h a yırlı o laca ın a v e o d ale t ö rn e k leri le toçlo -
n o ca ın a g üve nim in tom old u unu bildiririm »“ .
Bo b o k o n sm e t Pa a'n ın stik la l M a h k e m esin e gö n
d erd i i 22 H a z ira n ta rih li bu te z k ere ile b o ta K ora b e k ir
olm ak ö z ere T ero k k ip erver C u m h uriyet Pa rtisi üyelerinin
tu tu kla n m alo n k olayla m ı tı.
Pa a . z m ir'e g eldi i gürt S a v c ı N ecip A li (K ücü k o) ile
g örü tü k te n so n ra d a b asın a u d e m eci verm e g ere ini
d uyuyord u:
cKo n d H eriyle M e clis k ürsüsü n d e fik ir ta itı m a lo n yap -
nfiokton z evk duydu um m ille tve k ili ark o d a k ın n - M c ol-
m a z so b u n k ırd m b ir kısm ının - su ik astla Ik t d o n e le geçir -
fn e k d ü ü ncesin d e n u z ak o k hıklo n nın k a nıtlo n m asını d i
lerk e n k alb im ele m ve h eyeca n d a n titriy o r»“ .
sm e t P a a . z m ir'e g e lir gelm e z m ahkem e ü yeleriyle
görü m ü : Z iy a H u r it'in a a b eyi F a ik Be y (G û n d oy) ile
S a b it B e y ’in (So ıro lu) sorg uların d a h a z ır b ulun m u tu.
O rd u m ille tve k ili F a ik Be y. sm e t P a a ’ya ta n ık old u
u bütün olo ylo n te k te k a n latm ı tı. Z iy a H u r it'in a obe -
yi Faik B e y . y ılla r so n ra bu o layla rı ö yle o n la ta ca k tı:
c— Ro u f B e y , b ir gün g eldi. B e n i yato k to n k aldırdı.
~ Se n uyuyorsu n, fe la k e t var. Se n in k ard e in le ü k
32
rü Be y su ik ast tertip e tti, bugün yo p aca k iarm ı . So b it Be y
h o b er verdi. Bunun önüne g eçece k sin .
Be n d e:
— ü k rü Be y'e gidelim . M e n e ttirelim ., dedim . Ra u f
B e y le b ero b er gid ece k tik . Be n Ra u f B e y'e dedim k :
— ü k rü Be y'in evin d e se n b e kle. Rü tü Pa a'y a g i
d elim . Esa se n suik ast A rif B e y'in evin d e ya p ılaca k m ı .
Ra u f B e y «M a z ollo h bu i ta h a k k u k e d erse m ahvolu
ru z.. decfl.
Korao lo n C ar ısı'n d a n Ro u f Be y le b ero b er çık ıy o r
d uk. Z iy a H u r t'e rostiadtm . Sord u m :
— Y o k 'b ö yle b ir ey. v a rsa git hü k ü m ete h a b er ver.,
d edi. Kcb o h o tiı odam bu k a d ar cü re tle sö z söyle m e z . n a n
dım . O nun ü z erine A rif Be y'in e vin e gittim , ü k rü B e y de
o ra d ayd ı. S < Ait B e y'e gittim .
— Bu n la r suik ost y a p aca k lar, dedim.
Ra u f B e y'e d e bunu söyledim . Kon ootım bu su ik astı
yo p o ca k io r m erke zindeydi. Ra u f B e y d e m üte m o dlyen g e
lip:
— Bu ö d a m lar in k ar e d iy o r. eRyordu»“ .
Ziyo H u r it'in k ard e i O rd u m illetve k ili Faik Be y. K a
zım K o ra b e k ir'I s u çla yıcı Ifo d eier verm i ti. F a ik Be y. No-
Im p aias O te li'n e g etirilm i ve m ahkem e b a k a nı A li Çetin -
k aya'n ın ya nın d a ism et Pa o 'y a K aro b e k ir le lg ili bildik
le rin i açık la m ı tı.
F a ik B e y . o. g ü n Noim poiós O teli'n d e sm e t Po a'y o
a çık la d ı ı o layla n 1958 yılın d a ö yle a n lo taco k ti:
«B ir gün M ecflse g eldi im d e Ko zım K o ra b e k ir Po a'-
nın to p la n tı solonu n d o oturrpcricto oldu unu gördüm. Yp -
nm o gittim . «Bugün g elm eyece iniz i ö rendim . H a yır ola.
b ir e y mi vo r kf. gitm e kten vo z g eçtlnlz?» diye sordu m .
Bo n o yo n m d a y e r verdi. «Bir sorun ha k kın d a siz in g örü
leriniz i alm o k için gelm eye m ecbur - ^ldum,» d edi v e Bove
e tti;
— M ustafa K e m al'in Bu rsa çevresin d e g e z id e old u
unu biliyorsu n u z . Bu sırodo v e fa t e d erse sm e t Pa a'y a
b en n e va z iye t ola b ilirim ?
33 F .: 3
 Durup d ururk en b öyle bir soru k ar ısın d a kolmakh -
ım a h iç an k m ı vere m edim .
~ A m an Po a m , bu b ir h ayal, dedim. M u sta fa K e
m al’in h asta olm adı ı biliniyor. V e fa t e d ece k diye d ü ü n
m eyi biie b en d o ru bulm uyorum.
B ro z d ura kla dı. F a k a t aym k onuda k o n u m aya de
vam e tti
— Be n d e bu ihtim al ü z erine sizin d ü ü nce ve gö
rü leriniz i ö ren m e k istiyoru m .
st e r ste m e z yanrt verdim :
— Bö yle bir hol olursa sm et Pa o ’nın biz terle g örü
ece ini ben a sia san m ıyoru m . M e clisin büyük ço u nlu u
elin d e dir. A laca ı k aro n .p artisin e d e kabul e ttirir. Bu ko-
nudo kim seyle görü m eye gerek görm e z. Pa a g örü m e k
isterse ve g örü ürse sizi bo bokon yap m ak su re tiyle k en
disinin C u m h u rb a k a n lı a gelm esini kabul etm e k g ere k ir.
Bu yonıtım k ar ısın d a d ura kla dı. Fa k o t:
— C u m h urb a k anlı ını sm et Pa o'y o verelim m ı?.,
diye yenid en sord u. «Tereddüdsü z verm em iz g e re k ir... y a
nıtını verdim .» Konu m am ız bu su re tle so n a erdi.
Itiro f ed eyim ki. bu konu m a esn asın d a M u sta fa K e
m al'in su ik ast yopılm ak suretiyle öld ürülece i a ki m a g e l
m emi ti. So n ra d a n La z s m ail’in su ik ast yap m ak ü z ere
B u rs a'y a g ö n d erildi ini, fa k a t odam ın bu i i ya p a m a d ı ı
nı ö rendi im z am an sorun aydınlan m ı oldu»-"'-.
O gün ism et Pa a . Faik Be y'e «Be n b urayo m üm kün
oldu u k o dar fa z la o ^ o d a k urtarm oya geldim» d e m i ti.
sm et Pa o . Sa b it Be y iSo ıro lu)’in sorg usu n u do
izlem i ti. Sa b it Be y. ü krü Be y. Ziyo H ur it ve A yjcı A rif
Bey'd e n n asıl k u k ulan dı ı; ku ku v e e n d i elerin i Ro uf
Be y ile A li F u a t Pa a'y a nasıl o nlattı m ı sm et Po a'y o
bir bir a k tarm ı tı*'.
ism et Po o bu sorg uio n dinle dik ten so n ra k u k uları
dü m ü tü. sm et Pa o en g eli k alk ın ca do tu tu k la m alar
hızlandı.
M ustafa Ke m ol’in g e nçlik ve çocu klu k ork o d o ı Ali
Fu ot Pa o (C e b eso y) 20 Ho ziran günü isto n b ul Ku z g u n
cu k'ta k i evin d e g eceyo nsı u ya n d ırılara k gö z oltıno alın d ı.
34
 o g ece yotm cd o n ö n ce o n n eel, A li F u a t P a a ’yı te
s e lli ediyord u:
— H arb iye sın ıfla n n d a n b eri k e n d isin i ta n ıd ı ım ar-
k o d o ın M u sta fa K e m al'd e n sa n a z a m a n fe n o lık
g elm eyece k tir. M üsterih of.. H ayd i yatolu n. S e n i d e sa b a h
erk e n d e n k oMın p g ö tü rece k lerd ir.
H erh ald e, esk i G o rp C e p h esi Ko m utanı v e M o sk o va
Bü y ü k e lçisi A F u a t Po o . p olis m üdürü Y o rb a y Ek re m
B e y'in k ar ısın d a sorg u yo çe k ilirk e n v e G ü ice m a l va p u
ru le z m ir'e g ötürülürk e n M u sta fa Ke m al üe g e çird ik le ri
g ü nleri b ir film gib i g ö z leri ön ü n e g etiriyord u .
<— Birin c i sın ıfın b irin ci kısım ço vu u M u sta fo Efe n
di b u ıp y a g elsin..
— M u sta fa Efe n d i, siz d en bfrk oc o y e vv e l M a n a stır
A s k e ri d o d isi'n d e n g eld i. C(d< k <aı, h alu k v e z e ki b ir ço
cu k tur. O n u n la y i a n la .»
H arb iye ö re n cile ri M ustafo Ke m ol ile So la c o k lı A îl
F u o t’ı n ö b e tçi su b oyı b öyle ta n ı tırm ı a.
A rk a d o iık lo n K urtulu So v a ı'n d o sürm ü : e n g üc
k o ullo n b irlik te gö ûsle m i terdU. im d i, AK F u a t Po a ,
ork p d a ın o su ik a st d ü z e nleye nler a ra sın d a yargılo n m o k
ü z ere tu tu kla nıp , g ö türülüyo niü.
Ko zım K o ra b e k ir P a a d o h erh ald e p o lisla rc e A n k a
ra'n ın Ettik b a la nrK o k i evin d e n alınıpı z m ir tre n in e bin-
d irild i in d e g eç m i le h esa p io ıyord u. K o ra b e k ir, k i gün
için d e k in ci ke z tu tu k la n ıyo rd u . lk tutu klulu u is m e t Po
o torofın d o n k a k lın lm ı ; se rb e st bıra k ılm ı tı.
K ora b e k ir. Erz uru m 'd o. O rd u'd a n ayn k m v e K urm ay
Ba k a n ı Ko zım B e y (D irik) torofın d o n d a te rk e d iie n M us
to fo K e m oi'l b ugün «A tatü rk Evi» o laro k bHinen b in a d a
g örü p «Ku m ondo m do b ulu n a n z abftan v e e fro d ın h ürm et
v e to z im ierln i a r z a geldim . Si z bundan ö n ce old u u gibi
b un d an b ö yle d e m uhtere m k u m an dcm hıız sıntt. K olord u
k o m utan m o m a hsus oro b o He m aiyetiniz e b ir to kım su-
v o ri g etirdim . H epim iz e m riniz d eyiz» d e d i ini ve bu sö z
le ri ü z erin e M usto fo K e m al'in k ernllslnl n osıl k uco klodı ı-
m yüre ir > deki ö fk e ve kırgınlık d olg olo n He b irlik te a nım
sıy o r; a c ı o cı d ü ü n üyord u.
35
 Y o lla r bu k a d a r rai a y rıla c a k tı?
K ora b e k ir, tutu klu o la ra k b in dirildi i tren d e «T anı yüz
k i iyle sa rılm ı tı evim / C ürü m ne im i henü z yo ktu hobe -
rim / Jo n d a rm o lar, m e m urlor. k a m yo nlar, p olisler, e tra fı s a r
m ı lar, kö k ü m ü g ö z lerler / N ih o ye t a ld ıla r k ö k ü m d en / bir
soboh e rk e n / k l k ere ya p ıld ı bu m erasim ik i gün oroylo
b a n a / A cıs m ı so rm alı k ö k te o lo ya n a / G ld iyo r stik la l Hor-
b i'n i k uran m erasim i m ahsuslo / z m ir stik la l M a h k e m esin e
cifte p o lisle» d iye b o laya n iiri yo z m oyo b a lar.
K o ra b e k ir, a y n ı iird e «Be n ço k a c ı h a k lk ctisr a ttım
o r t a v a / M a h k e m e y i s a rs tı m , f a k a t e t r a f k a y a / Ö Iü h e r e y /
V e k ı m ıld a m iY o r b ir e y» d iye ya k ın ır.
a rk C e p h esi Ko m utonı K aro b e k ir Po o. «B ir Rü ya»
o dlı iirin i d e z m ir p olis m üdürlü ün de ya z ar.
V Bu u zun iir. «1926 H a z ira nın ın 27. g ecesi / Yertm z m ir
p olis d aire si / h e r o d a d a b ir m evk uf, h er kopıdo çift p o
lis / e tra fa d a sü n g ü lüler diz iJm i / O dcn pek lo / V e bom*
b o / Bir h a sta ycta ı v e b ir d e m ir sedye / bilm e m hangi
h asta n e d e n h e d iyc / Bu k ra m a co k a m ı ım / C ü n k ü An- '
k ara p olisin d e yerd e yetm i im » d iye b o lar.
K o ro b e k ir Po o . d ü ü n d e Su lta n A b d ülho m id’: g örür
ve A b d ülho m id ile ö yle söyle ir -
« h tiy a rca b ir odam , elin d e b ir b asto n / Ya nım a y a k
la tı. yü z ü m e b a k tı bön b ö n / Su lta n Ha m id d edi ve güldü /
H ürm etle b ü k ü d ü / So n ra d o ruld u ve b a ırd ı / Ey Ka zım
K oro b e kir Pa a / K ıs a b ir su alim va r / F o k a t vo ktim pek d ar /
Se n in ce va b ın ço k k ısa o le u n / Be n i ve n ih aye t sclto n o tı
d evire n ler ö nü n d e se n de vard ın / h ele so n u ncusu n d a hem
m ebus hem k u m a n d a n dın / stiklal H a rb i'n i se n k urdım / 3c -
e niyor m usun u h a l n ? / M a h v e d e c e k ie r istik b oiin /So - .
ruyoru m ' m di / C u m h uriyeti b e en din m :? / Sö z le cevo p
verm ek iste m edim buno / Tükürnr.ek k a fi dedim s u rc tın a / 0
su rat ki otu z üç yıl miMoti/ Zulm üyle, istib d o tı üe in le tti /
/ H er m illet d ev a d ım larla yü rü rk e n / Biz h er hük m e boyun
e e n / bir sürü gib i k a dık / Z ulü m ve ce h a le tle b unoldık /
Y u n a n lıla r z m ir'e ra d ele r ile cık tı / a y n ı m esk en et bizi de
b uraya tık tı / H iz m e tçi ve p olis o d a la n n a / G e rçi ya k ı m ıyor
cu m h uriyet Pa a la n n o / F a k o t seb ep scn sin / d ye dü ünür -
36
k o n / BIr aya k m s i in im , s«rt b ir y ü rü y ö / BIr d e boktım
kl k o ca M ith a t Po o im i .»
iird e , A b dülho m id ve M ith a t Po o ile ya p ıla n d ü
sel sö yle ile r a n la tılır.
«M t Kit ce va p verm e di; e ild i b o n a / D e di ki, g el moh-
e ri g östereyim so n o / Be n d e eenin gib i h ü rriye t çin çır -
p m m ı ım / Ve hem en ayn ı y e re h o p e d m u u m / D ert o rta ı
yız . fo k o t sen bono b e n z e m eyece ksin / e e n z ulm e k or ı da-
ho d a k uvvetli k ü k reyéce k sin / G irdIk k ol k o la / V e k oyul
duk yola.»
Ko zım k oro b e k ir, d uyg u ve site m yü klü bu s a tırla
rın d a b ir olan d a g e çit yap tU d arını a n la tır ve «dedlm / z ollmi,
yo oton m o zlu m dur / Ma zlu m s u sa rs a z alim d e m osum olur»
d iye sesle nir.
K ora b e kir, 3 Tem m u z günü Elh a m ra Sln e m ası'n d o k i
Istik lol M ah k e m esin d e K e l A li d iy e bilin e n m ah kem e b a
k anı A li C e tin k aya'n ın «Z a tı a lile ri d evrim in Önemli bir
a h siye tisin iz ; ta rih bunu b ö yle k oyd e d er. V o la n ı k urtar
dık ta n so n ra votara g elf tirm e k Içtn v a ta n ı k urtarm a k ta
nosH b era b erse niz , ü y e çalı m a n ız g ere k tl b ti vato n göre
vi sayıyoru z . Z o tı o ltle fi. h a n gi siy a s a l k o n o at Ue m u halif
va z iye te g eçti iniz i a çık la r m ısm ız?» sorusu n u ö yle ya -
nıtkıyoco k b:
— Bo la n g ıcto e l e le ve re re k ça k a n lo n n b irli i b r
to k un tu fe yli kteo nlan n o ra y a girm eleri Be Uitulo m ıyor...
EsM ork o d o lor, so n k i m e m le k etin için d e t a n k hap mı
n e k o d or cohH, m urdor e ıf a t k r v a rs a o n lo rd o ı d a yo b a z
g österm e k iç k i a hsım a h ücu m a b o lo dı“ .
istik la l M a h k e m esin d e su ik a st o la yı le b irlik te siy a
s a l yarg ıla m olo r b a la m ı tı.
K aro b e kir, iirin d e bu duru m u «H ü k ü m et fır k a sı mu
hak e m e e d lyo r / M u h altflerln n m ücrim ini seçiyo r» diye to-
nım loyaco ktı.

37
 ALTI

— A cık o lara k suik astd o n lve tll g eldi iniz i söylüyor

sunu z. Itiro f ediyorsun u z .
— Ev e t, giz le n ece k b ir ey yo k. D osd o ru, o p oçık söy
lüyoru m .
— P e k i... su ik âstı siyasi m a k satla yap m o k iste d i i
nizi k a b ul e d elim m ?
- — T a b ii, kobul ettiniz. Su ik o st b o k a n e o m ocio yo-
priobRir k i?
Bu k on u m a, bugünkü z m ir M illi Kütü p h o n esi'nin bu
lundu u bin anın yonm doki Elh a m ra Sin e m osı'n d a Istiklol
M a h k e m esi Bo k a m A li Be y ile su ik astçı Z iya H ur it a ra
sın d a g eçm e k teydi.
«K el A li» d iye onılon Aiboy A li C e tin k o ya. Z iy a Hur-
it’e siyosol o m acını soruyor. Ziyo H ur it onlotıyord ut
— G e çe n yıl bu z a m a nlar sto n b u rd o A n k oro V o lisi
A b d üfk odir B e y ile görü tü m . O zomon T era k k ip erver P a r
ti Örgütü yo k tu. A b d ülk o d irl ö nce d en torurdım. Te m oso
g eçtim . D i er ork o d o ior do vardı. H allerin i be en m edim .’
duru m lon m olumsu z gördüm.
M eseio H afız M eh m et B e y , N oflz Be y. tom om en si
yase tte n va z g eçm i lerdi, ö te k ile r d e ö yle gib iyd iler. H a
re k e tsiz g ö rü n ü y o riv d ı. Bu se b e p le, dü ündüm , ta ın dım ,
hükü m et d arb esin e A b d üik adir le k oror verdik. H oyii zi
hin yord u k. N asıl yo p aiım ? Yalnız olu r m u? H ayır. Bun u n
çin ö nce g ere k ti i kodor odam h u lm olı, d edik, ö n c e La z
s m a il'i buldum. Z a te n ta nırdım ; te k lif ettim ; kobul etti.
B ir ark o d a d a h a b ul dedim. G ü rcü Y u s u fu buldu. O ndon
so nro A b d ülk o dir'e a d a m lar bulundu., ho zır.. bunlardan
n a sıl stifa d e e d ece iz ? A n k aro'yo gitm e k g ere kir. Benim
38
 p ora m yo k. A n k a ra'y a n osıl g id e yim ?. Abdûlko < llr De b öy
le k on u tu k.
— A b d ülk a d r le b öyle a n la ıyo rsu n u z . A m oc. h ü k ü
m eti d evirm e k d e il m i?
— Ev e t.
— Pe k i a m a bu kodor bOyOk b ir i ki k i i ite yapıla -
m o z. H erh oid e b ir siyosi z ü m renin katolımı y a d a fik ri
olm m ak g ere k m e z m i?
— Be n onu dü ün m edim , h er eyd e n ö n ce s u ik a stı en
k oloy yold o n ya p m a k d ü ü ncesln d eydim .
— ü k rü B e y le n asıl ta n ı tın ız ?
— K a d ık ö y Isk elesin d« ta n ı tık . A b d ü klo dlr ta n ı tır
d ı. A n k a ra'd a ya p aca ım ız su ik ast çin elim iz ü k rü Bey'-
d ir d e m i ti. s k ele d e ü k rü B e y He A n k a ra'd a Ba b a k a n lı
a n osıl gire bilece im iz i k on u tu k. O «G id ip v a z iy e ti b ir
g öreyim » d e di. Be n d e «A do m ian m ızı d a d b era b e r g ötür»
d edim . K a b u l e tti. So n ro K a d ık ö y'd e k i evim e g eld i. Lo z s-
moU d e oro d oydı. T a nı tırdım .
— Eve t., d eva m ediniz . .Ba k a n la r Kurutun u d ü ürm e k
le e b a lo m a k k ara n verdiniz . A n k oro'yo gidiyorsu n u z .
So n r o ?
— M evsim k ı old u un dan ükrO B o y z am ora uygun
b ulm adı. Su ik o stın C u m h urho k onının d o b ulund u u bir
B a k a n la r K urulu to plo n tısın d o ya p ılm asın ı uyg u n b uluyor
d u. A b d ülk o dir se «Bo m b ayı M e clis e a talım ; Cum hurbo -
k a n ı o ra d ay k e n..» diyord u. Lo co yo fırta tık ıc a k bo m ba ytı-
k o n yo d o ru t e sir yo p oca k v e h iç kim se k urtula m ayoca k -
h . Be n b u n a ta ra ft a r de ildim . ü k rü B e y le La z em ofl
v e b e n ü c so o t k o d or b era b er oturd u k.
— N e re d e?
— M o d o'd a C e viz lik'te if a So k o ı no 1 6 'd a s
m a il'i h a z ırla dım . s m ail, ü k rü B y Ha A n k o ra'y a g id i
yoru z , b u n lar biz e h a n e t e d er, se n d e g el, siz g kün b en
e o n ra g elirim , d edi. O ç gün so n ra b en d e gittim . A n k ara'-
d o Is m o ire rostg eidim . Yusuf d a s m ail'in ya n ın d ayd ı. (..)
ü k rü B e y , « yi b ir pk m ha z ırlıyoru m , t ^ o n r s o k ço k yi»
d e d i. Pfo nı sordu m ; «d ü ünüyoru m , pla nı ta m a m loyım , sö y
lerim » d e d i. Be n T era k k ip erver K ulû b ü’n d e konu ktu m . B ir
39
g ü n so b o h, ü k rü B e y g e k fl; « s m ail le g e z dik, iyi b îr
p usu y e ri b e en dik» dedi. N eresi oldu unu sordu m . Me -'
z oıit ın o h ta ro fı old u unu söyle d i. «Siz gidiniz , hep bir
lik te gidiniz . Bu se z ilece k» d edi. K ulü b e gittim . D önü
h o z ırtik la n n a bctflodım . A ab eyim F o lk B e y . b on o ço k
s e rt b ir çık ı ya p tı. G it d edi. Erte si g ü n tre n e bindik.
— sta n b u l'a gittiniz . A yrılırk e n ü k rü Be y'd e n p aro
ald ınız m ı?
— Ev e t., d ört yü z lira aldık..
— Kim e verd in iz ?
— La z smoH Ue G ü rcü Y u s u f'a . (..) ü k rü B e y ü ç si
la h a ld ı. Bo m b aya eıım tye t ed e m iyord u k. SUah d o h a em-
nlye tflyd l. Su ik o ttı sD ohla yo p m oya k a ra r verm i tik.
U
— Ra u f B e y le o g ü nlerd e k ulü pte g örü tü n ü z m ü?
— G örü tü m ..
— Bu m eseleye te m as ettiniz m i?
— H ayır.
— A li F u a t Po a le ?
— H ayır, eso se n suik ost i in e k a ra r verdik te n e p nra
bütün T e ra k k ip e rv e r'Po rtisi ü yeleri ile li k im i k esm i tim .
H e psi k ork o k v e çe kin g e n Insa nlordı. çlerin d e su ik ast yo-
pcrcok oda m bulo m ıyordu m .
— A n k a ra'd a Lo z sm ail ile gid erk e n yold a i m a n ca
b irin e roslo m ı , k onu m u , 'b u odam Ko zım K o ro b e k ir Po-.
o'dır* d e m i siniz .
— Ev e t, M e clis e g elirk e n selo m io tık . D uru p, konu -
m odım.
— A n k a ra'y a su ik ost plonını uygulo m o k için g itti in
d e A b d ülk a d r ile g örü tü n m ü?
— H ate n h er gün görü ürd ü k. Ö le ye m e k lerin i Sir -
k e cl’d e K o nya lo k o ntoeın d o yerdik.
— Pe k i. A n k ara'd a n sta n b u l'a d ö n ü nce ne ya p tınız ,
o n la t b a k alım ?
— ö n c e A b d ülk o dir ile b ulu tu m . A b d ülk o dir, A n
k a ra'd a i in olm oyı ın o ço k ü z üldü. Es k i e h ir m llie tve k lli
A rif B e y'e bu i oçm am ızı do d o ru bulm odı. So n ra ü k
rü g eld i. A rif B e y ç k i 'M e ra k etm eyin, en em in odomımız -
40
dtr’ dedi. O sıra d a C u m h urb a k anı g e z iye çık tı. Biz d o ru
z m ir'e gid ece k sa n d ık . A d o n o'ya Silif k e'y e g itti. So n ra a n
sız ın Bu rso'y o g itti. ü k rü Be y d e cbu i çin Bu ra o iyi
dir» d eyin ce Lo z s m a il'i ça ırd ık . «Bu rsa ’ya tene z z û h v a
p u rları v a r, o nlard a n b irin e bin git, yalnız d ik k at çe k m e m e k
için te d b irli butun» d edik. O d a te d b ir olara k ya n ın a N a
ciy e isim li bir- kadım alm ı . s m ail Bu rsa'd d n d ön d ü. Bu r
s a'd a suik ost ya p ılm asın ı uygu n bulm adı. «Kılavu z lu k y a
p aca k kim se yo k. b en yap a m a m » d edi. Se k se n lira verdim .
Bu p a ra ^ ü k rü Be y'd e n alm ı tım . Verdi im iz se k se n Rra
ile g itti. A b d ülk o dir'i b uld u m ; ontattım . «Em in odam b u
lalım . B u rs a'y a gidip b ir ev tutalım » d edi. A b d ülk o dir, a ra
dı. b ula m a dı, Y usu f k e n di a ra d ı; bulam odı. Bu n d a n va z
g eçtik , son u n d o z m ir g e z isi çık tı.
— z m ir*m eselesini a n la t...
— z m ir benim çin ya b a n cıy d ı, ö n c e Bu lg a r Ç or ı -
sı'n d a N is Ba h ç e si'n d e , ü k rü . A b dülkodir. b ir d e ben,
üç k i i görü tü k. Bu n d a n b a k a b ir d efa d a ü k rü B e y in
evin d e görü tü k. O g ü n lerd e sık sık görü ürd ü k. « z m ir'i
bilm e m» dedim . ü k rü B e y «pi m i tir, o ra d a em in a d a
mımız vor. O d a Ed ip'tir» d edi. E d ip'I b en ta nım a m , e m o l
v e Y u su f d o tonım o z dedim . A b d ülk a d r «Se n , ü k rü y a
d a Z iy o z m ir'e gitm elid ir. ü k rü , «Be n gitm em , b eni h er
k es ta n ır, ¿ly a gitsin» d e d i. Msd ülk adir ısro r e d ere k bo
no «se n ld e ^ k sin » d e di. Ed ip ’e b ir ta vsiy e m ektub u v e
rece k lerin] sö yle d iler. «T ütü n m eselesin d en b o hsat o on
la r» d e d iler. So n ro Rosim B e y g eldi: onu nla d a g örü tü k.
M e k tu b u so n ra yırtarsın ız d edi. z m ir'd e G affo r z a d e Öte -
H'ne in e rsin , oro d o So n E f e'yI b ulursun. O telin b ir de
k ro kisini çiz d iler. So n ra Ro sim 'e «se n de g etir m isin?» d |:
y e sordu m . Rosim B e y , n üfus k â ıdı olm odı ını, g ele m e
y ece in i söyle d i. ü k rü B e y'e s o r d ı^ , «Rosb n'ln h o b erl
v a r m ı?»., sus d edi. Rosim gid erk e n. «Ç o k te h lik eli b ir
ya pıyorsu n u z , A lla h m uvaffa k etsin» dedi. So n ra AbdOt-
k o ^ r' gördü m , to b a n colo n aldım . T o b o ncola n ü k rü B e
yin e vin e bıra ktım .
—r Pa ra sın ı kim verd i ta b a n c a la rın?
— B ir ya b a n cı va p u rd a n d ört ta n e Hdyüz e lli fi e k it
41
 ta b a n c a oldım . k isi kırk d ört lira y a . Porostnı ü k rü B e y'
d en aldım . s m a il'i O krü B e y'in evin e gönderdim . O rod an
to b o n co la n ald ı. Erte si gün b en va p u ra bindim. O n la r da
va p u ra g eld iler. So n u n d a z m ir'e g eldik. T a b a n ca la r s
m ail'd eydi. Vopurdon. to b o nco Kır ce p lerin d e, o riö rle r e l
lerin d e Ciktalor. O n la r Ro gıp Po a O te irn e in diler. Be n
G o ffar z o d e O teli'n d e So n E f e 'y i buldum. sta n b u l'd a n a l
dı ım ta vsiy e m ektubunu verdim . «Se n bu i ] üstlen mi -
«in , hoydi z a m anı g eldi, n e yo p o co k sın?» dedim. O da
«yolnız b a ım a ne yo p a b ilirim ?» d edi. «Se n in çiftli in d e
o d a m lo n n varm ı » dedim . «Bir k a ç ado m ım v a r a m a b u
ra d a d e iller» d edi. «Sa n a n e k o d or odam g e re k il?» d i
y e sordu m . « k i ki i ye ter» d edi. Be n d e «yonım d a k i ki l
Vpr, b u nlar so n a yarar» dedim. Erte si ok om G iritli Ç o p ur
Hilm i Ue b ulu tu k.
Su ik a stı Ç e m e yolu n d a ya p aca k tık . Be n d e bunun
için tü fe k , bom ba ve k açm a k için m otor g ere k li dedim .
B ir m otorcu v a r, onu nla k o n u alım , d e diler. G iritli ev -
k i'nin m otoru h aciz edilm i . D ört yü z lira g ere k liy m i
E d lp 'e « z m irlisin, n asıl o lsa se n b üroda p ara b ulursun»
dedim . Edip, «m otorcuyu te k ra r g öreyim » dedi. Kar tyckc*
s k elesi'n d e e v k i ile b ulu tu k. Hilm i, ben ve e v k i, d-
rls ’in b a h çesin e gittik. Edip d e g eldi. Bu d e fa suik astın
Ç e m e yolu n d a ya p ılm asın a tira z e tti. « im di hü k ü m et
te n geliyoru m , be yü z ja n d arm a te rtib a t alm ı . O ra d a bu
olm a z, e h ir için d e b ir y e r seçelim » dedi. Y e r oran dı.
D ü ündük, son un d a K e m eroltı Koro k olu'n u n önünü s e ç
tik . «O rod o bir tütü ncü d ü k k anı va r, b en orodo otururu m .
H ilm i, e v k i, s m ail ve Yusu f k ö elerd e sila h ve b o m b ala n
atorlor. O to m obil ve b o m b olario b era b er e v k i g eldi. E r
te si gün C u m h urb a k anının g elm eyece ini h o b er a lın c a
ye nid e n görü m ek ü z ere e v k i'n in evin e gittik. Ed ip g e l
m edi. sm ail, Yusu f b erab erdi. Hilm i isk ele d e bizi b e k le
di. e v k i «G o zi bugün gelm edi, h a z ırlık b o a g tt .» D i er
le ri d e «gelm edi i iyi oldu, z ate n bugün b ir ey yopomoz -
dık.» Ç ün k ü bizi b ekleyen oto m obil K or ıyo k a va p u r is k e
lesin d e b ekliyord u. O ra d an k açm a im kanı yo k tu. Ba k a
uygu n y e r b ulalım dedik. « e v k i ve b en. siz i oto m o bil le
42
G offar z o d e O teli ç e vre sin d e b eid erim . Su ik a s tta n so n ra
d o oro d an a lır k açarım .» s m ail b u na ro z j olm odt. Ç ün k ü
e v k i'y e güven m iyord u. Ç ü n k ü e v k i’yi sta n b u l'd a n t a n ı
yord u. Hilm i, e v k i v e s m ail a te edip b o m b olo n a t a c a k
la rd ı. Bon o d a tü tü ncü d ü k k a nın d a o turm a k lı ım ı te k lif e t
tile r. G o z l'nin oto m o bili G o ffar z o d e O te li Ö nünden g e ç e r
k en ö nce Hilm i ta b o n casın o d ovro nıp o te e d e ce k ; tü tü n
cü d ü k k anın d a b e kle m e k te olo n e v k i d e oto m o bilin h a
re k etini so lo yaca k tı. D ü k k anı s m ail b e en m e di. «Ora -
don sila h otan o ra d a n cık a m o z» d edi. E n uyg u n y e r k a
ra k olu n önüydü. H iç ü p h e çe k m e z di; o k a rı ık lık ta k a ç
m ak do k oloydı. Ed ip d e g e le ce k ti. A y n n tısı ile te s b it e d i
len bu plan d an so n ra ye tm i tik ki, tu tu klo n dık.
— K ö e d e H ilm i'd e n b a k a kim ler sila h o ta c o k tı? N a
sıl a tıla c a k tı? Kim k u m ord o e d e c e k ti?
— Bu i lerd e kum ondo sök m e z. i k a n tın r. Bu zo-
te n anlık m eseledir.
Z iya H ur it'd e n so n ra La z sm aH'in sorg usu n a g e çil
d i. sm al), Z iya H u r it'in a n la ttık la rın ı d o ru la d ı. ü k rü Be y
le ya p tık lo n g örü m eleri, te k te k a n la ttı. Su ik a s t plo nının
A n k a ra ’d ayk en ya pıld t ını d a açık la d ı.
— A n k a ra'd a K ara d e n iz O te li'n e in dik. So n ra Z iy a
H u r it g eldi. « ü k rü B e y'in ork o d a ı A rif B e y v a rd ır, o n a
gid ece iz . O ro d o n eye k o ro r v e rirse k p e k d e iyi olur»
d edi. G e ce so ot 8 - 9'du. A ro b o ya bin dik. Z iy a B e y , A rif
B e y'in k opısm ı cold ı. b e n a r a t m a b e kle dim . A rif Be y,
k o pıya k o dor g eldi. Y o ld a h ic k o n u m adık.
— A rif B e y ’d en b a k a kim se v a r m ıy d ı?
~ H ayır, görm edik, evin ü st k o tın o çık tık . So b o h ü k
rü Be y g eldi. So n ra b ir oto m o bil g eldi. Se n i g ö rm esin ler
d en di. Be n i olt o d aya so k tu lar. G ele n Z iy a H u r it'in k a r
d e i Folk Bey'm i .
— ü k rü Be y ile ne k o n u tuflO z?
— ü k rü Be y, su ik a st ya z ın olur, k ı ın olm a z dedi.
Be n m e z orlı ın ya n ını uygun buldu m . B ir d e k ulü b ü.. So n
ra Z iy a H u r it ile g örü tü k. Ba n a , «bu olm ayoco k . K a
zım K ora b e k ir Pa a bu i olm a z» d e m i , he m en sta n b u l'a
gid ece ksin.
43
 — Ro u f B e y h a k kın d a b ir ifo d en v a r .
— Ba n a . R a u f B e y la K o ra b e k ir Pa a'n ın su ik ast
i in e k a tıld ı ın ı Z iy a H u r it söyle d i.
— A lla h g österm esin, s u ik a stı y a p m ı . olsaydınız , ne
o lo c o k tı?
— O n k m n b üyü k a d a m ları v a r. Hem en b u i le r ko -
p on oco k m t . B o k a C u m h urb a k a nı seçece k lerm i . Biz l
üç gün s a k la y a c a k la r, soru tı o f o kıco k m ı .
— En co k a k lın d a k o la n lo r k im ler?
— R e fe t P a a , K o ro b e k ir Po a . A li hsa n Pa a .. P a
a o lm aya n lard a n d a A rif Be y.. A n k ara ’d a p o alo r v a r
m ı ; k en di içle rin d e n b irin i, bilm e m . Ka zım K aro b e k ir Po -
o'y t m ı, C u m h urb o k o nı ta yin e d ece k ierm i .
.— Ifo d eniz in b irin d e R a u f B e y'in «Be n b u i i ste
m i y i m . Bö yle k o nlo olm a z. Be n A vru p a'ya gid ece im ,
siz n e yo p orso nız ya pınız , d e di» de m i siniz.
~ Z iy o H u r it s ö y le d P.
Lo z s m ail ve Ç o p ur H ilm i'd e n sonro sıra So rr Efe
Ed ip'te y d i. Ed ip , sa n ık sa n d alyele rin in sold a n b irin cisin e
oturd u. K e le p ç e li e lle riyle b a ın d a k i pana m a a p k asını
çık ard ı.
V e Z iya H u r it ile sa n ık Pa a la rı ö fk ele n d ire n ifa d e
sin i verm eye t a la d ı.
— Su ik a s t k a ra n . T e ra k k ip e rve r Po rtisi g e n el m erk e
z in ce a lın m ı tır...

44
 YE D

S o n E fe Edip. stik lal M a h k e m esin d e ki Sorg usu n a

«H o z lro n ln 15’in de bürodan h ore k et ettim . 1 7'sln d e s-
ta n b u l'd a Bristo l O teli'n d e tutu ktandım» d iy e b a lıyord u.
~ Buro d o b a ım a dolonon m eseleyi C elo l B e y'e (B o
y a r) gidip a nlatm a k ; g ere k bu ö z el duru m , g ere k se genel
d uru m h a k kın d a bilgi verm ek istiyord u m . Z iy a H u r it’in
duru m unun ço k kötü oldu unu onlo m ı tım . H o z iro n’ın 11'-
In d en 1 5'ine k o d orkl te m aslau m d o b u so n u ca varm ı tım .
C e la l B e y'in sta n b u l’d a oldu unu g a z e telerd e o k u m u
tu m . Bristo l O teli'n d e C elal B e y'i ara dım . O teld e Saru h o n
ntilletve k Hi A bidin B e y'e rostodım. C elo l B e y'in Bo a z içi'n
d e oturd u u n u onJodım.
~ Su ik a stla ilgiil olara k kim lerle k o n u tu n u z? A nlat.
— Bu su ik ast için üç oy ö nce ü k rü Be y le sta n
b u l'd a görü m ü tü k. ü k rü Be y. bu i i ya p m aya a z m et
ti in i söylü yo r, biz leri kı kırtıyord u.
— Sa n ırım ü k rü Be y ile Sere z 'd e n b eri görü ürd ü n,
d e il m i? Rasim Be y de ora d aydı. D e il m ?. Bu n larla
te m asınız b urod o bo lodı*'’..
— Ev e t.. Be n i b öyle kı ktrOyordu. Bu n u yopomoyo -
co ım ı söyle dim . So n ra Rosim B e y He ye nid e n görü tü m .
ü k rü B e ^ i b u te n vo z g eçlr, bu b ir va ta n id ir, olmoz.
Biz im d e b a ım ız ı y a k aca k dedim. K e n d isi bu in g en el
k u ru lca k orarlo tıntdı m ı söyle di.
— Rasim B e y'in g en el kurul dödi i p ortidir.
— Ev e t, o nlordır. «F a k a t b u nlar b ü I l ya p a m a d ılar,
b en k en dim ya p aco ım » dedi.
— G e n ei kurufc bu i i b ecere m e dikleri konusunu bl-
ro z d o h a a nlat..
45
 — Ç o k ta n b orl çalı ıyo ru z , b ero b er oynı fik ird e ol-
d u klo n nı, b ecere m e d ik lerin i...
— ü k rü B e y'e sö z verdi iniz a n la ılıyo r. Siz . üç a y
ö n ce bu i i üstle n di iniz i b o k olo n n a söylediniz . Bu n u ka -
nıtlayoco ız . ü k rü Bey. suik ostın nosıl g erçe k le ece in i
a n la tıy o rd u?
— ûkrO B e y , Ç erk e z A h m et v e benim b era b er çolı -
m am ızı tekHf e tti. Be n k a b ul etm edim . Su ik a st çin o y n
b ir örg ü t k urulm asını stiyord u, bunun son ucu ne oloco fctı?
K o b ul etm edim .
* — N e g ib i?
— Su ik o st çin burodo o y n co b ir örg üt kurm ak s
tiyord u. .«V'
— Su ik a s t ite b irlik te ne yop m ak stiyorsu n u z?
Yalnız su ik ast y<gpmok. Bu n u n ya pılo m oyoco ını,
odo m ion m ın do bu i e girm eyece k lerini söyledim . «G e re
in d e ben siz e oda m gönderirim , g ü ve n ilir odo m lon m ız
vor» d edi. Bu n u n ü z erine Rosim Be y ile konu tu m . B u
odom d eli- divone olm u dedim.
— Bundon so nro A n k a ra'y a gittiniz m ?
— Eve t. Se b o t O teli'n d e cn b e gün koldım.
— Rasim Be y, so n a ü krü Be y ile Ziyo H u r it v e
ork o d a io n ni b ir m ektu pla g ö n d eriyor. Modem ki. Rosim
Be y ile suik osto k otıim oyoca m ız a söz verm i tiniz , neden
bu suik ost i ini d e siz e h avale e d iy o rla r?
Be n d e o no h ayre t ediyoru m!
— Ziyo H u r it ark a d a la rı He z m ir'e g eldi, se n i b ul
d u. O ndan sonro n e yo p tınız?
~ Bu n la r, H a z ira nın 11’ln d e z m ir’e g eld iler. O gün
b en G affor z a d e O te li’ne u radım . sm oil E f e'y i onyorum«
Z iy o H ur K oro d oydı. Be n b u nlan tanım ıyord u m . O te lci
ta n ı tırd ı. Z ıy a H u r it dt an. çık tı; b eni ça ırttı. B e n d e
gittim . «A rk a d a lard a n sa n a m ektup ve sela m g etirdim »
d edi. M ektu b u verd i; okudum: «Ziyo H ur it tütün i i için
g elm i tir. G ü ve n ilir ark a d a tır; g ere k e n yordım ı yop m ız .»
Be n «tütün I l n e d ir?» diye sordu m. , tütü n i i d e il,
suik ost i idir» d edi. B u için ü k rü Be y ile g örü m ü sü
nü z.» Be n «bu i yalnız siz inle g örü ece im » d edim , û ç
46
 arK o d o ı oldu unu söyto dl. A rk o d o kın m yid ir, öytodiTr
b öyte dir, dedi.
— Pa rti g en el m erk e zin d en a m a ç T era k k ip erverlerd ir,
Öyle m ?
— Ev e t. Be n Z tyo H ur H ’e sord u m . «Bu i ü k rü te k
b a ın a mı y a p ıy o r?» dedim . H a yır d edi. «Bu g e n el k urul
c a verilm i b ir k orardır. Y aln ız ü k rü ’nün i i d e ild ir. Bu
im di önem k o z an m ı tır. Bu old u u zomon F e v z i Po
o C u m h urb a k anı o laca k , he m en m eclis to p la n aca k» d i
yord u.
— M e clis n ere d e to p la n a c a k ?
^ Bilm iyoru m , efen dim . M e clis b o k anının n osıl top -
lo n o co ın ı bilm iyoru m . Be nim bildi im budur. «Bu i ük
rü B e y'in k i ise l g lii im i m id ir?» dedim . O d a «h oyır»
d edi. «F ev z i P a a , cu m h urb a k a nlı ını k ab ul e tm e z se M e c
lis R e isi Ko zım P a a (ö z o lp ) C u m h urb a k anı o la ca k » d edi.
— Bo m b a p atlo dık to n so n ra b a k a yerlerd e k i duru m
ne o la c a k tı? Bu ra sı.. A n k ara.. sta n b u l.. n a n dı ınız hazır -
lı o d o ru gittiniz .
— Be n ü k rü B e y'in yaln ız b o ın a y a n lı h are k e t e t
ti in i d e fo lo rco söyle dim ; uyardım . Z iy a H u r it «h ayır» d e
di. «G e n el k urul k ara n vordır» d iye ısra r etti.
— Yo n h yönü n e d ir?
— Ev e t, ü k rü'n ü n k en di k e n din e b öyle g iri im lerd e
b ulu n m asını y a n lı görüyord u m .
— Z iy a ’nın g e n ei kurul k oro n d edi ini kabul e ttin m i?
— H o yv.
— G e rçe k d ü ü nce n n e d ir?
~ G e rç e k d ü ü nce m , g e n eld ir.. A rk o d o loro sord u m ;
o n la r ho k k m da bilgi verm edi. «N ere d e g ö rü ece iz ?» d e
dim . H a tta , «yolnız se ninle - m g ö rü ece iz?» dedim . A k
a m e v e geldim d ü ünd ü m , n e yopah m dedim . Po z o r g ü
nü sta n b u fo gidip C e la l B e y ’e h a b er verm eyi dü ündü m .
O g ü n b o k o i cık h , gide m edim . C u m brtesl günü irk e
tin le riyle m e g ul oldum . V e H ilm i'ye d e m ektup ya z dım .
Po z o r günü K e m e r'e gittim . a h in C o vu le H ilm i'ye m ek
tu p ya z dım . O erh o) z m ir'e g elsin dedim . O n d an so n ro fd-
rts'ln K a r ıy a k a ’d a k i b o h cesin l g örm e k stedim . Hemen.
47
b o h çe y) b a n a g ö t û r d l. A m acım b o hça d a b u n la n ya k alat -
m aktt. D uru m u bilm iyordu m . d rlt'e «t - iK'ac ork o d o g e
lip b u ra d a g örü aca iz» dadim . Bo h ça a lva rl liy d l. fdris.
«uyg u n d ur, g alin» d adi. H ilm i'yi b urayo ça ırd ım . Bu i
h a k k ın d a ki tû rlû k o rar verdim . Y a b u n la n tu tu k latm a k
y a d a b ura d a n gönderm ek.. Po z o r günü b o h çeyi gördü m .
G e z dim ; a k a m ü z eri e v k i'y e h a b er g ön d erdim . «Bu a k
a m k e n d isi He g örü ece im » dedim . Evin e gittim . ki
e k il d ü ü nüyord u m . H ap ik i e k il d ü ü nüyord u m . Y o boh -
çe d a to p la n tı h alin d e tutu klotm o k y a d a b ura d a n g ö n d er
m ek.. e v k i'y i gördüm, «b ir m otor b ul»., «ho zır» d adi. «600
Hra g e re k ir, b u p a ra yı b ulursa nız ha m an g e lir, e m re a m a
d e d ir d a d i. e v k i'y e su ik ost isin i a nla ttım . So n ra o tele
g eld im , Z iy a H u r lt gördüm.
. — e v k i'y i ad o m jo n n d an g eldi in d e n h a b erd ar ettin
ml7
— H o yır; so n ra o tele geldim . Z iy o'yı görd ü m . «Po rc
yo k» d e di. ..Soru h a n m ilie tve k ill AbVdln B e y g eld i; bu i i
o n a o çık lo yoyım , dedim . Ba k alım , T e ra k k ip e rve r Pa rtisl'-
nin b ilg isi v a r m ıd ır? Y o k sa b u nlar yalnız k en di fik irle ri
ü z erin e mi h are k e t e d iy o rla r?. Bun u n ü z erine A bidin, «ben
gid eyim » d edi. Ü z erin d e p ora yo k., «ok o m p oro b ulur,
b ilg i veririm ».. A k a m g eldi. «Be n p ara bulam odtm» dedi.
So n ra Z iy a Hur H g eldi. Dedim «m otor olm uyor».. «Arko -
d o lo n to p la, burodo d o h a e lve ri li y e r vor. O ro d o g ö rü
elim » dedim . H ilm i'ye i a re t ettim ve a n la ttım . «Bu
i i b o h an e edip, bo ım ız don otalım » dedim . Hilm i b u n
la n a lıp K a r ıy a k a'y a g tt . Be n k estirm e yold a n K ord o n ’a
ndim . Bo k t m o n lar Hilm i Ue b era b er g id iyo rlard ı. V a p u ra
b in d iler. O vo p ura ben de bindim . Z iy a d i e r ark a d a lo -
n n ı alm a d ı; yolnız gitti. N ih aye t gittik , o ra d a g örü tü k. M o
to r h alle d ilm e di; ork o d o lar d a b u raya g elm e diler. S o r
dum , «b ura d a alaca ım ız k aro n k a b ul e d ece k m isin iz?.
Y o k s a ark o d o ioria g örü ece k m isin iz ?» «H a yır» d edi.
«Be n o n ları k n a ederim . Bu ra d a ik i e k ild e h o re k e t e d e
ce iz » dedi» Biris i sIvN p olis süsü verere k sulk ostt stos -
y o n'd a yo p m a k; di eri b oioyo gidip o ra d a su ik o st ya p
m ak! B u e k lile rin vahim old u unu o nlattım . Bu fik irle rin
48
 d en cayd m p, b a k a b ir k a ra ra b o la n m alo n nı dü ündüm,
K e m e raltı’nı s a lık verdim . M a ksa dım , oro d a bu I y a p ıla
m a z dı. Ç ün k ü k ala b alık olurd u, dik k ot çe k erd i. O gün o k a
m a k o d ar g örü tü k. A yrıld ık . Hilm i b u nlara K e m eraltı'n ı
g ö sterece k ti. e v k i, Z iy a H u r t'e ark o d o ia n nın a d ların ı
sord u. Lo z s m ail a d ın ı ö re n in ce «ben o n u tonın m » d e
di. Z iya «bo m ba g ere k ir» d edi. e v k i eb en d e vardır» d e
d i. Bo m b aları olıp h are k e t e ttik . e v k i, b o m b aları H ilm i'
y e teslim e tti. Be n ya n n veririm d edi. HUml b o m b alan b i
zim e ve g etirdi.
— HIfml b o m bolon e v e g etirdi m ?
~ Ev e t: e rte si s a lı g ü n ü sob ah evd e n çık tık . H ilm i'
y e dedim k . b u nlar b ir i yop m a zlor, b en de sta n b u l’a
gidiyoru m ..
— sta n b u l'a niçin g itti in iz i söyle m e diniz m i?
— H ayır, söyle m e dim . V a p u ra bindim , sta n b u l’a g it
tim .
— A bidin B e y'i va p u rd a buldun d e il m ? B ir gün ö n
c e d e g örü m ü tü n ü z ...
—
• Ev e t, ö nce d e n h e p sini söyledim , dedim . Z iy a b u
çin g elm i ..
— A bidin Be y. 500-600 Hra bulam a z m ıydı?.
« - Bula m a d ı.
— A bidin Be y, bu i h a k kın d a nosıl lgi g ö ste rd i?
çte n b ir Ugi g österd i, p ora b ulm aya gitti.
• -— F ^ ro yı g etirm e d i in e ne d e rsin?
— G a z i'n in h ore k etl ertele n m i tir. 9idip orka -
d o lo rlo görü ürü m d edi.
— sta n b u l'd a tu tu k la n ın ca ne ya p tın?. A n la t boka -
lım ?
— D o ru e v e gittim . A bldln B e y ’ Bristo l. O te li’n e bı-
ro ktım .
— Vop urd on çık ın c a A bidin Bd ^'i sord ular; neden
sö yle m e d in?
— Kim seyi görm edim , kim seyle de* görü m edim .
— ü k rü B e y ile görü m edin m i?
— Erte si gün Bris to l’o gittim .. A bidin Be y g eldi. So r
dum . «Kim seye h(ri > er verdin m ?.. «H ayır» d edi. A k am
49 F .: 4
g e ç so o tlere k o dor o rk o d o lorkı ö len dik. Ark od o lorm
bu te n b ilg ileri yo k. «Z a te n a rk a d a la n n birço u H alk
Po rt B Ue b o n ıyo rlar» d edi. H o b e ıie ri y o k tu r. «Go z ete -
lerd e h a b er vor m ı?» diye sord u, h a yır dedim. «A k a m
g a z e telerin d e b elk i olur» d edi.
> — A bldln Be y. ned en a k a m g a z e telerin i b e kleyelim
d e d i? D e m ek o la yı biliyor..
— htim al., duru m un b u h ald e k alm osını uygun bul-
modım. C e la l Be y He g örü m eye k a ra r verdim .
— Bir n o k ta d oh a.. ü k rü B e y'in serve ti yo k tur. H a
len z aruret için d e oldu unu biliyorsu n. Bu p arola n n ered en
so lıyo r?
— Sa m n m K o ra Ke m al ile te m osto dır. K o ra Ke m ol
Ik lo d G ru p v e T era k k ip erver le te m asta d ır. Pa ra yardım ım
C ovtt Be y yo pıyord u*C
Ka zım K oro b e k ir sorg usu n d a So n Efe Ed ib'I örtülü
ö d en ekten p ara olm akla s u çla y aca k tı.
— Sa n E f e Ed ip, M e clis Bo k a m Ka zım Pa a'n ın
en ya k ın odam tdır. Bu odam. Z iy a H u r it ile b era b er ho
re k e t e tm i tir. C in a y e t le m eye g elm i tir. H a tta Ka zım
Pa a M e clis b a k a nıyk e n örtülü ö d en e k ten 6-10 bin Hra
alm ı tır. Z a ra r görm ü , e vi b ark ı ya n m ı tır, d e d ile r.. Be n
deniz o z am an bunu M e clis k ürsüsü n d en söyleyece k tim .
Ra u f Be y e n g elle d i. H a tta, Em n iye t Müd ürlü ü n d e, roslan -
tı son ucu E d ib'in b ir g ece M e clis Bo k a n ın ın evin d e k a l
dı ını ö rendim»**.
A li F u a t Pa a , a n ıların d a Ed ib'I, « ü k rü B e y'in su i
k ost te e b b üs ve ta h rik le ri a la k a lı b ir hiz m et» için hükü
m et tarafın d a n g ö revle n d irild i ini: Ed ip ’in bu hiz m ete ra
men idam e d ili in i «bu hiz m et esn osın d a y a ya n lı b ir ho-
re k etin e, ya h u t b a k a b ir se b e p»e b a lan m osı g ere k ti ini
leri sürüyor**.

50
 SE K Z

— Ba n i portim d en d olayı su çla m a k çin m b u raya

g e tird in iz ?
~ Pa rti p re nsip lerin e b ü rü n ere k bir s u ik a stın b irin
c i d e re ce d e su çlu su oloro k k ar ım d a b ulu n uyorsu n u z .
— O h ald e onu sorunu z.
— M a h k e m e ayd ın la n m a k için ne iste rs e o n u s o ra r,
h er eyi a ra tırır.
««• F o k o t so rark e n a z arlıyorsu n u z .
— Se n cin a y e t ya p tın, sa n a o z am i iz ni veriyo ru z .
— Y o rg ıclo r toro fsız d u r.
— Biz d e torofsız ız . V a ta n ın va rlı ın a h a ya tlo rın ı a d a
m ı in sa n larız . V lcd o n a. y a s a la ra k a r ı b ir g ö rev ald ık .
im d i soruyoru m sa n o. Z iya H u r it ile ili k in ?
~ O n u d o rt yıl ö n ce A n k a ra ’d a to nım ı tım . k i b uçu k
yıld ır h iç görm edim . T e ra k k ip e rve r Po rtlsi'n e g irip So m su n
u b e sin i aç m o ya gitti im d e görd ü m . A ra sıra b o n o g elir,
gid erdi.
Bu g örü m eleriniz d e p arti y a d a k en di a d ın ız a sui-
k ostlo b ir a n la m aya vordınız m ı?
— N e m û n o se b e t. Bö yle b ir e y sö z k o n usu olm adı.
— ü k rü B e y ... HÖIÖ mi In k o r e d iyo rsu n u z ?
~ Si z i na m usu m la te m in ederim ..
— Bıro k im di, nam usu, im anı k a n tırm o bu i e.. A r
tık m esele çırılçıp la k ayan - b eyo n m e g a n d a s a b it , siz
d en resm en v e a hsım o dın o ric a e diyoru m . N o m usu b ı
ra k , d o ru söyle.
— Be n d e ö yle arz ediyoru m ..
•«« Es k i e h ir m ille tve k ili A rif B e y ’in e vin d e Z iy o H u r
it ile La z Ism oii’l görd ün m û?
51
 — H ayır.. La z b m a lll tam m om. O nu b üro d a mohke -
m e d e t i z g österdiniz .
— Z iy a H u r it ile suik ost k onusun da görü m ediniz
m l?
— H o y i Tm
— A b d O lk odIr ile ?
— H a yır., h lç b iıi le., h iç kim se le b öyle bir konu k o
n u ulm a dı.
— iy i d ü ü n.. So n E fe Ed ip. B a y ta r Rasim Be yle rle
d e m Ö yle?
— O n lo flo d a k o n u m a d ın, eve t..
— y i d ü ü n ü n.. Edi0 v e Rasim Be yle r, im di g elip
yü z ü n ü z e k ar ı sö z söylertere e he d iy e c e k sin iz ?
— Ç ıld ırm ı lar, derim ., olm ayan b ir eye v o r d e n irse
b o k a n e y a p ılır?
Su ik a s t örg ütün ün b ir nu m oratı soru m lusu ü k rü Be y.
So v c ı N e cip A li B e y He sa n ık lard a n Z iy a H u r it v e Sa n
E f e E d ib in a n la ttık la rın ın tüm ünü re d d e diyor: Z iy a H ur
it le su ik a st konusu g örü m e diklerini de söylü yord u.
So n ra , «R e is Beye fe n d i» diyord u:
— im d iye k o d or h erh ald e görm ü sü nü z d ür, mcrtıke-
m eleriniz d e ne e n trik alar çe vriliy o r. G iz il p o lisle r ne i g ü
z arlık e d lyo rlo r. Be n odım m çe vresin d e h ü n erle k urulm u
v e u sta lık la i le n e n b ir tu z ak görüyoru m . A b d üik o dir'in bu
t e b üyü k b ir rol oyno dı ını sonıyoru m . A b d ülk a d r. p a r
tiy i m a hve d ece k b ir yol tutm u tur. Z iy o H u r H I k e n disin e
<det e tm i tir. Be nim adım ı d a k a n tıro n odur. B u odo m lor
ftira ediy.orior: y a la n söylüyorior“ .' *
M a h k e m e b o kam A li Be y. o kın lık v e ö fk e yle soru -
y p rd u :*.
— K im ? A b d ülk o dir m l? Z iy a H u r it m i?
— Ev e t.
— A colp e y.. Y a So n Ed ip He Rasim B e y le rin fo-
d ele rin e ne d e rsin?
ü k rü B e y in ya k ın ork o d a ı e m e kli V e te rin e r A lb ay
Rasim e y , ü k rü B e y'in su ik ast k on usu n d a g örü m ele
rini d uru n x)d o ö yle o nlatm ı ti:
— E d p 'e te z k ere ya z m ad an ö n ce b a n a z m ir'e g it
52
 m emi te k lif e tti. «Ed ip b u i yopom o z. S e n a d a m io n nla
g it. bu i i g ör» dedi. K a b u l ettim . O gün z o ofın d an fay -
d o la n ara k te z k ere ya z m a m ı te k lif e tti. Be n terör ettim , «va z
g e ç» dedim . «Be n z ate n In tih o r etm i bir ad a m ım » d edi.
T e z k ere ya z dı ve b an o m z a ettird i. ü k rü ile g örü m ede
a d verm e d i: ü c ^ ü n so n ra Z y a ’nın a dın d an sö z e tti. Z iy a
He tartı tım . ü k rü'y e te k ro r va z g eçilm esini söyle dim . Zl-
y o'y a d a «b u te n vo z g eç» dedim . (..) Z iy a He ta rtı tık .
O a d a m lar yo k alo nır. Ed ip k otıim a z» d edi. «O hold e ben
ycp a n m » d edr“ .
M ah k e m e b a k a nı A li B e y , So n Efe E d ib'I salo n a
g etirm i ü k rü B e y ile yû z le tirm i ti.
S a rı E fe u nlorı a n la t m ı tı:
— A n k a ra ’dan d ö n ü te sta n b u l’da Rasim le b era b er
ü k rü B e y'i b uld u k. ü k rü Be y, bütün ark a d a la rı ile b ir
lik te su ik ast k ararın d o old u k larını a n la ttı. Benim d e b ir
lik te çalı m a m ı te k lif e tti. Be n de ceva p olaro k b e ni ka-
n tırm o niolo n n ı söyledim . Ra sim 'e d e söyledim ; ric a e t
tim . « ü k rü fik rin d e n vo z g eçsin , ba ım ızı b elaya so k m a
sın» dedim . So n ra Z iy a H u r it, z m ir'd e ü k rü ve Rasim'-
in Im z oian b ulu nan m ektub u b a n a verdi. Z iy a H u r it’i to-
nım a m ; ilk d e fa o g ü n görüyoru m . M e k tu p ta tü tü n d en sö z
e diliyord u. «T ütü n i i k olo y, yo pon z» dedim. Z iy a H ur it,
tütü n ü n su ik ost old u un u im a e tti. Bu ü k rü ’nün kendi
k a n o atıd ır: de m ek h â lâ va z g eçm e m i » d edim se d e «bu
k a ra r artık g e n eld ir, u y g u la n aca k tır, ork o d o lor g örü bir
li i için d e d irter. Bu n u n için b lro ro ya geldik. Bu ra sı olm a z
s a b o k o y e r o k ıco k , m utla k a y a p ıla ca k tır, d edi. O lu p bi
tin c e d e d erh al m e clis to p k ın oca k , Fev z i P a a cumhur-
b o k o nı o lo ca k . O olm a z sa Ka zım Pa a olaca k .» diye rs-
ro r etti.
Yü z le m e sıra sı Rasim Bey'd e y d i.
— Efen d k n.. O notb yılh k b ir o r k o d ^ m lo bu su ik ast
i i ç k i m illetin ön ü n d e yü z le m e k g erçe k te n ço k o cı bir
felo k e t. Fo k o t n e ç a r e ? M u k a d d erat; söyleyece im : ü k
rü, Z iy a H ur H le Lo z sm o H'l Ed ip ’e gönderm ek ste di i
zom on «G ö n d erm e. Ed ip su ik ost torofto n d e ildir» de m i
tim . T o vsiye m ektubunu d o b unun çin tasvip etm e m i tirrı.
53
Is r a r e tti. V » m ektubu b ira çerk e n sorh o lu klo m z a e t
tim ...
ü k rü Bey. «ora m ız d a k o n u urk en p arola k ullan m ı
m ıyd ık?» diye sorm u , «h ayır» y a n ıtın ı oldıkton so n ra «o
hold e» d e m i ti:
— Be nim tütü n çin ya z dı ım ta vsiy e m ektubundan
suik ost in i nosıt çık o n y o rta r?
Rasim Be y d e «tütün m eselesinin su ik ast m eselesi»
oldu unu, soru ü z erine yenid en açık la m ı ; ü k rü Be y. y a
kın a rk a d a ı Rosim B e y ’in bu sö z leri ü z erine, «yala n d ır,
yo la n d ır efen dim » d iye b a ırm ı tı“ .
A li Be y. Baytar. Rosim ’d en so n ra Z iya H u r it'I g e t'rin
sorm u tu:
— ü k rü Be y, ^ uikast Üe b ir ligim yo k d iyor. Yo k m u?
Siz ne d iyo rsu n u z?
— V a r efen dim i.. A çık layayım : Ö nce k i ifad e m d e de
b elirtti im gib i b en ö nce A b d ülk o dir Ue te m as ettim , o da
b a n a su ik ast için A n k ara ’d a b ir e li oldu unu sö yle d i. Kim
d ir? d iye sordu m . « ü k rü Be y'd ir» dedi. So n ro ü k rü Be y
le k onu tu k.
Z iy a H u r it'in bu sö z leri ü z erine ü krü Be y. yerin d e n
fırio yara k «Bu i te A b d üik o dir'in p ek ö ne m li rol oyn a dı ı
o nlo ılıyor. Acrkloyaco tm , d ü z eltece im . B ir avu k a t tu-
toco tm» d eyin ce m ahkem e b a k a nı AH Be y'd e n ya n ıtı
alm ı tı:
— sîlk lo l M oh k e m esi ovu k otlo n n conbo zlı m o geJ-
mez. B ir üst m ahkem e yo ktur. M ille t k a ra r b e kliyor, ne
sö yleyece k se n iz , o cık ca söyleyiniz . A vu k o tlorla folo n g e
çire ce k z am onımız yok.
ü k rü Be y bu ke z d e «Z iya H u r it Be y, A b d üik o dir'in
tu z o ına d ü m ü tür. O ’nun k urb a nı olm u tur» diye b a ır
mı ; Ziya H ur it. ü k rü B e y'in bu sö z lerini «H ayır efen dim
La z s m a il'i ü k rü B e y ’e b en ta nı tırd ım . Hem d e ker>di
evin d e.. Su ik a st in i d e g örü tü k. Sila h p arala rın ı ve d i
e r silo h la n do ü k rü B e y ’d en oldık..» d iye yo nıtia m ı tı.
La z s m ail'in sorg usu n d o d a O krü B e y ’in su ik astı
pla nla d ı ı - leri sürülm ü tü.
54
 A li Bey. « sta n b u l’d a k i su ik ast in i. G a z i P a a ’yı ö l
dürtm ek in i a n ia U diye sorm u . s m ail d e a nlo tm ı tı:
— Ziya Be y. b eni ü k rü B e y Ife K o d ık ö y sk alesrn -
d e ta n ı tırd ı. ü k rü Be y. b a n a «A n k a ra'y a g id ece k sin , m a
iy e tte b ulu n aca k sın; b en se n i m ao sız bıra k m a m » d edi.
ü k rü Be y. A n k o ra'ya g id ece i gün Z iy a le h a b er g ö n
d erece k ti. H o b er g ön d erdi. H a y d a rp o a'd o b irle tik . Y a
nın d a Yusuf d o vard ı. Bile ti k en di a ld ı. B a n a 70-80 lira
verdi. (..) A n k a ra'y a vardık . K ara d e n iz O te li’n e g eldik. Z i
y a H ur it « ü k rü B e y ’in a rk a d a ı A rif B e y vard ır. O ’na
gid ece iz . Sa b a h . ü k rü Be y g eld i. O turuld u, ç a y içild i.
So n ra bir oto m obil g eldi. «Se n i g ö rm esin ler» d e d ile r ve
b e ni a lt odoyo so k tular. (..) G ele n Z iy a H u r it'in k ard e i
F a ik Bey'm i . (..) Evin ark asın d a n , b a yolu n d a n codde -
ye indim . ü k rü Be y «sö yle gid elim » d edi. Y o id a b irle
tik . Be n m e z arlı ın ya n ın ı uygun buldu m . ü k rü B e y'in ko-
ro n n co, su ik ast ya e h re ya k ın ola n m e z arlık d u varların ın
yo nın d a ya d a k ulü pte o laiıilird i»*^
sm oil'in bu ifa d esi okun m u ; so n ra d a k e n di i
rü Be y ile yü z le tirilm i ti.
ü k rü Be y. çaresiz lik te n y a ln ız cc Rasim B e y'in . Z i
y a H ur it ve Lo z s m ail'in «ö retilm i p a p a a n lo r gibi
k o n u tu klarını» iteri sürm ü tü.
ü krü B e y'in a dı Es k i e h ir M ille tve k ili A rif B e y'in ifa
d esin d e de g eçm i ti.
A lb ay A yıcı A rif B e y . Z iy a H u r it ile A li F u a t Pa a
a ra ciii i ile to n ı tın id ık ların ı. La z s m a il’in d e ü k rü Be y
torafın d a n k e n disin e to n ı tın id ı ın ı. La z s m a il'in evin e
g elere k i iste d i ini. La z s m ail evd eyk e n ü k rü B e y'in
d e e ve g eldi ini o n la ttık ta n so n ra F a ik B e y'in su ik ast ih
b arı k onusun da d a u n la rı söyle m i ti:
ükrO Ba y. evd eyk e n Z iy a H ur H'In a a b e yi F a ik
B e y g ^ d i. Y u k o n çık tık . F o lk B e y . «n için geldim , b iliy o r
m usu n?» d edi. D ah a ö n ce bo alm a k istiyord u. «Bo o l
m ak için geldim » dedi. G a y e t cid d i b ir ta vır oloro k: «Siz i
bu <!ünkü te eb b üsü n ü z d en m en etm eye geldim . Ba k tım
p e k cid di söylüyor. «N osıl te e b b ü s?» dedim . « n k a ra mo-
h o l yo k» d e di, «h er eyi biliyoru z». F o lk B e y . «Siz ü k rü
55
 le su ik a st te rtip etm i siniz . Bü tü n o rk a d o lo r a d ın a k onu
uyoru m , b u te e b b üste n va z g eç»., «te m in e d erim k l, b u
te e b b ü ste n ho b erim yo k.. te , b o , b o h çe, te e v, n ce
le , soru tu r. Bö yle b ir ey yo k tur. Yaln ız bu k o n o at sa n a
n ere d e n g e ld i?.» Bu sö z ler ü z erin e sü k u n et buld u. «D e m ek
te m in a t veriyo rsu n , b öyle b ir e y yo k tu r»*'.
T a n ık ların bu a çık ifa d ele ri ve y a p ıla n yü z le tirm e so
n u n d a ttih a tçılo rın ünlü M a o rif N a z ın ü k rü B e y ’in ya z g ısı
b eli) olm u tu.
S a v c ı N ecip A li Bey. ü k rü B e y ’in Ittih o t ve T era k k i
d evrin d e öld ürüle n g o z e tecller. A h m et So m im . H üseyin
Feh m i ve Z e k i B e y cin aye tlerin d e n d e soru m lu tutm u tu.
ü k rü Be y. savu n m asın d o. Sa m im . H a a n Fe h m i ve
Z e k i B e y le r'! h iç tonım odı m ı. su ik ast ile d e h iç b ir tigl-
slnfn olm adı ını ileri sürm ü tü.
S a v c ı N ecip A li, m ah kem e b a k a n ı A li B e y . ü yele r
K ılıç AH ve Dr. R e it G alip B e y le r’in k afolo n n d a su ik a st ö r
g ütü b elirle n m i ti:
ü k rü B e y , eski A n k ara V o lisi A b d ülk o dir..
V e a rk aların d a Koro Ke m al., ve ittih a t ve T era k k i., ve
k in ci Gru p., ve T era k k ip erver C u m h u riyet Pa rtisi.
Sa v c ı N ecip A li Bey, h o z ırla dı ı e k id dian a m e ile K,a-
zım K aro b e k ir. A li Fu ot (C e b eso y) Pa a . R e fe t (B e le ) P a
a . Rü tü Po a . C a fe r T o yy a r (E ilm e z) Pa o ile Sa b it
(So ıro lu). H alis T urg ut, M ü n ir H üsrev (G ö le), ttih atçı -
lorın çi le ri b a k a nların d a n Ism oil C a n b u la t. H o lis T urg u t
ve esk i M a liy e Ba k a n ı C o vit B e y üe « a e N a z ın» d iye bi
lin en K ara K e m ol'in ce z ola n d ırılm aiarın ı iste m i ti.
Bu yü z den bütün g ö z ler, T e ra k k ip e rv e r C u m h u riyet*
Pa rtisi lid eri Ko zım K ara b e k ir’e dikilm i ti.
K ora b e k ir, 3 Tem m u z günü so ot 14'e b e k ala salo n a
girm i ; sa nık sa n d olyelerinin ortosın d o k in e oturm u , elie -
rini birbirin e b a la m ı tı. Ü z erin d e la civ e rt b ir e lb ise vard ı.
D in le yici bölüm ünün ilk sıra la rın d a üniform oit suboy -
lo r oturm o ktaydı. S a o t tom 14'de «K el A li» d iye o nılo n AH
B e y (C e tin k a ya)“ . Dr. R e it G alip ve so vcı D e niz li m il
le tve k ili N ecip A soiono g rdHer.

56
 D O KU Z

Ka z ım K aro b e k ir Pa a'n ın sorg usu M a h k e m e Bo k a m

A li B e y 'in . «Zot - ı aliniz , fesh e d ile n T e ra k k ip e rve r Po ıtisi'-
nln b o k o nısınız . Pa rti m eclis için d e varlı ım k oruyor m uy
d u?» sorusu le b a la m ı tı.
K o ra b e k ir Pa a , bu soruyu, «G örü n ü te k oruyord u.
B ir d ü ü n ce çevresin d e to plan m ı a rk a d a la rla to p la n tılar
oluyord u» d iye yam tkım ı t!.
D a h a so n ra sorgu, soru v e ya n ıtla rlo ö yle sürm ü tü:
— Pa rti k o p otıldık tan sonro gru p h alin d e k oç ke z top -
lo n m j tın ız?
So n M usul sorunu çin M r ke z., b ir d e Do u olo-
yi e tra fın d a suik ost k li e le ri le b a z ı g a z e teler biz den sö z
e ttile r. Biz hü kü m ete b o vurd u k. ü lk e çin d e d evrim ler
b a la m ı tır; ö z elHkle b ir d e d ı ta n görü nen b ir durum u
v a rd ır. K li e le ri g a z etelerd e n k oidın n d edik. Bu ba vuru -
d on ö n ce to p la n ıp görü m ü tük.
— Sa n ıyo ru m , b ir d e M e d e ni Kon u n g örü m eleri sı-
rosın d o..
B e lk i b irk aç ork o d o k onu m u tur. Z o te n, portl-
d e b u y ıl çin d e on b e ork o d a ta n b o ^ a kim se yoktur.
— T era k k ip erver Po rtisi'n in örg ütü n d e en co k etk ili
v e iste k li o la n ia r k im lerd ir?
— B ö y le b elirti k i ile ri b H m iyo nı^.
— O ysa , d ah o ö nce p ortinln pro gra m ını T era k k ip er
v e r Po rtisi'n in kuruldu u yo z o yların d a - h otta H a z iro n d a -
k inci G ru p ü yeleriyle K aro Ke m ol tarafın d a n görü üld ü
ü. b u nların progrom do d e i ik lik yd p tıklo n n a ili k in b il
gilerim iz var. Bu konudoki b ilg in iz?
57
 — Bilm iyoru m , efen dim . B ir kiermr. tercü m e e d ild i
ini ta nryoru tn.
— C o vit B e y torafın d o n m ı?
— H ayır.
— Bu p artid e K aro K e m al’in p arm a ının old u un u h is
settiniz m i?
— Es a s e n K o ra K e m al'd e n h a z etm edi im çin h iç
b ir e y hissetm edim .
— B ir nokto d a h a var. 2ot - ı aliniz , sta n b u l'd a b ulu n
du unu z z am on K ara Ke m ol Üe te m as ettiniz m i?
— K a ra K e m al'i a hse n d a hi görse m , tanım a m .
— T era k k ip erver Po rtisi'n in kurulm osındon ö n ce her-
hongı b ir kim seyle .^ t ^ o s e ttiniz m i?
— H a yır; yalnız Ra u f B e y le..
, *— C o vit Be y lle jl’ .
— H ayır..
— u h ald e, zat - ı a lile ri osk erllk te n sonro seçilm e niz
sıra sın d a m ü z o k ereler g eçm i ti..
— itiy o r d u m .
— Pro gra m ın m ü z a k eresin d e bulunm adınız.
— H ayır.
— K o tip lik te fala n bulundunu z m u? Zat - ı alin iz g e
nel b a k a n, A li F u a t Pa a g e n el se k re ter.. M e clis dı ın -
d o ki yönetim kurulu to p la n tıia n n a g e n el b o k o n lar k a tıl
m a z m ı?
— G e n ei b o k anlor, g e n el k u rula b a k a n lık e d erler.
M e cliste d e p artiyi öne m li k o n ulard a te m sil e d erler. G e
n eld e ü y e le r serb esttir.
— Zot - ı aliniz d evrim in Önde g ele n a hsiyellerln d e n -
siniz . T arih bunu b öyle k ayıt e d ece k tir. Bu n k ar edile m e z .
V a ta n ı k urtordıkton so n ra va ta n ı g eli tirm e k için va ta n s a
vu n m asın d a n asıl b era b er ise n yin e öyle çalı m a n ın v a
ta n g örevi oldu unu sanıyoru z . Zat - ı alilerin in hongi siy o
si n e d enle m u holefete g eçti iniz i iz ah b uyurun..
— Efe n dim , m ütare k e le b irlik te b o laya n elim du
ru m a e l b irli i He g ö üs g erere k G a z I'yi b a ım ız a lid er
yap ora k ö z ellik le o g ü nlerd e p a d i a h la n n k e n d isini m ah
vetm e k iste di i z on xın d aya n dı ı k uvve t bendim . Bu n u ta -
58
 b îl k e n d ileri d e Kirotf e d erter; n e k a d ar ça lı tı ım ı b ilirle r.
Bu , b a la n g ıçta el e le ve re re k ç a lı a n la r o rasın d a k i b irlik
b ir ta kım tu fe yli in sa n la n n a ra y a g irm eleriyle tu tuia m ıyor.
Bu n a b irço k m ille tin ta rih i ta n ık tır. T arih , k e n d isin d e n d ers
atm oya nlor çin fe c i s o y fa la r a ç a r. Biz d e d e z a fe r eld e
e dildik te n so n ra b ir ta kım ye ni in sa n la r, y e n i h e d e flere
varm a k için bizl yerd iler. Lo z on g örü m eleri sıra sın d a b i
rin ci a yrılık b o g österdi.
R a u f B e y ile s m e t P a a o rasın d a k i bu o yk tniı ı b ütü n
m illetin d uym ası, b ilm esi g ere k ir.
S iv a s K o n g resl’nde, m a alese f, ço k o cı b îr d uru m ile
k a r ıla tık . Sır f benim so m im i k albim le bu duru m un ö n ü
n e g e çild i. Ö yle uçuru m lar vard ı k . b irço k k i i m ahv olo -
ca k k e n , sırf benim a h sım la el ele verere k p erçin le ttim .
Bu b ir h a fif ta rih çe d ir. B a n old u k tan so n ra, o rta y a ö yle
y ü z ier çık tı ki. biz es k i a rk a d o ia n . sa n k i, m e m lek et ç in
d e s a n k ta ım ı n e k a d a r c a h il ve k irii, p is sıfa tla r v a r
s a o n la r d a yo b a z g österm e k için a hsım o üstü k a p alı
y a yın la r b a lo dı. Be n d e n iz sabre diyord u m . Ra u f B e y ile
sm e t Po a o rasın d a d o a n uçuru m u d oldurm ak m üm kün
olm adı. Bu uçuru m u k o p otm ck için stifa d a n ö n ce v e is-
tifo d a n so n ra ço k çolı tım . m kan olm a dı ını d a görttüm.
G a z e te le r v e p rk a d o lar, a rtık b ir m u h alefet p o rtisi k u rul
sun d iyo rlard ı. Be n p e k a la dedim . Ra u f B e y le s m e t Pa -
o 'yı b a n tırm o ya ça lı ıiice n a h sım a hücu m b o la dı. F ra n
sız Bü yü k ih tilo ti'n i b ilirsin iz . D evrim i, e l e le yap n H lor;
so n ra b irb irlerin i b o m u lar. Bu n d o n ço k k orktu u m h a l
d e m a o lesef a h sım a h ücu m lar b a la m ı tır. D o u C e p
h esin d e kum ondandtm. T ortM tyl incele di im çin b ilirim :
V e sv e se b a lo r. B ir m üd det b ir ey yap m o m ak ü z ere, sl-
y o se te k on m a m o k ü z ere ya a m o k stedim . O k u llar için
h a z ırla d ı ım la ylh alo r, b ir k ale m d arb esiyle m a hvoluyor
d u. Bu n la n , G a z i ve sm e t Po a H q |re tterin e söyle m i tim “
— M ü sa a d e b uyurun; d e m in i o re t ettim ki. ya n i re s
m en m oh ke m ede o rta y a çık m ı tır h i, zat-ı aliniz e ö n ce bu
n o k tayı h atırlatın m .
— Be n d e niz , ö yle z an n e diyoru m k ,, ö yle b ir durum -
'd a G o z i P a a H a z re tleri, o n k ın tip de ark a d o lo n n ı elin -
59
d en tu tu p çe k iv e rse y d i. e t k i o rk o d a la n yla e l e le v e rse y
d i. d o h a y i olurd u. Be n v a k tiyle «b ir oda m he m m ille t
v e k ili he m o s k e r olm a z» dedim . F e th i B e y'e d e söyle dim .
cA e k eril l k aidın n t z ».. N e k a d a r isa b e t etti im so n ra d a n
a n la ıld ı. Be n he m m Dletvskin hem ord u m üfetti iydim . B ir
g a z e teci b e ni ele tiriyo rd u . B u d uru m da vicd a n i kanoatı -
mın g ere in i ya p tım .
— D evrim z am on m do ord ulorı eld e b ulundurm ok zo-
ru nlu u d o m u tur.
— Bu n u n d o ru olm adı ım g e rç e k le r g ö ster m i tir.
G örd ü ü m duru m buyd u. Be n d e n iz , o la c a k la rı görd ü ü m ,
e n Ipym etn o rk o d o lo n n b irb irleri le o y n la cald o n n ı se z
di im için m u h alefet p d f ^ n ln kurulm o m osm ı ste dim . s-
tifo e d e r etm e z d e G a z i Po a ve sm et Po o'yı z iya re t
e ttim .'G ö rü le rim i anlottn n. M e clis e gelm edim . B ir a y k a
d o r evim d e oturd u m . M u h olefet k o u lla n d o su n d iye ıs
ra r etm edim . So n ra M eclisin k o u lları m u h olefeti do urd u.
— K urtorıcım n çevresin d e toplon m ok vark e n b irk aç
a rk a d a a ta b i olun m o z. Esastı p arti k urm ak isterk e n p ro g
ra m ınız a isto n b u l’un ö z ellik lerin e uygun m a d d eler k oyd u
nuz. Bu m a d d eler, m e m leket m e n fa a tlerin e o y k ın d ır. Y a
ni. p artiniz , m e m le k et m e n fao tlerin e uygun d e ild i. M a a le
se f ark o d o la n n ız , m illet ön ü n de h içb ir siy a si g örü e so -
hip d e iller. Bu k an o otı zat-t d evletiniz d e n so n ra g e le c e k
le r d e sö yle yece k le rd ir.
— A h ra riın '' n e ya p tı ını görd ü k. Ittih o t v e T ero k kl'-
yi d e g örd ü k. O n la r do m e m le k eti b ıra k ıp k a çtıla r. Bu so
la n ca . b o k o m illetlerin tecrü b e 1le yo p tık lcn n ın te rsin i
ya p m a k ta n k ayn a k la n m ı tır. Htlh ot ve T ero k k 'n in d evrim i
yo p tık to n s<Miro M eclise p arti olora k girm esi felo k e t o l
m u tur. Be n d e niz G o z i Po a'y a ric a ettim . M ü d afoo -I H u
k uk h alin d e b ir p orti olm asın dedim . M ü d ofao - I M illiy e
ta rih e g a y e t g ü z el g eçm i tir.
— Bu m e m le k etin p artile re taha m m ülü yo ktur.
— Be n d e n iz a k si k onoattaytm . M e m le k et d e m o krasi -
ye la yık tır. M ille t a n layı lıd ır.
— A n lo yı lı old u una b en de inonıyoru m . F a k o t H ür
riye t v e tilo f’ın Ru s C arın a b o vurd u u k o nıtia n m ı tır. n-
60
g ilíz lere kılavu z lu k e tti i b iliniyor. Partin iz in duru m u nu da
b öyle görüyoru m .
— B ir k elim e AJ Be ye fe n d i!. Partim iz in k urulm ası iyi
olm o d ıysa. çin d e istih b ara t, h er tü rlü aro ct o la n hükü m et
b u giri im i yasa k la m alıy d ı. E e r G o z i ste m eseyd i k urul
m a z dı. Hü kü m et b z k utio dı. F e n alık v a rsa , h ü k ü m et bunu
biz den ö n ce g öre bilirdi.
— im d i p arti ork a d a lo n n t z su ik a st d ü z e nliyorlor.
Pa rti progra m ım ü k rü Be y ya pıyor. ü k rü B e y . p artiniz in
e s a slı b ir unsuru. ü k rü B e y'in bu te e b b üsü n d e n Sa b it.
R a u f ve A li F u a t Pa a h a b erd ar olm u lar, b u n lar hakktn -
d o ki b ilg ile rin iz ? A sıl d a v a budur.
— Benim ü k rü'n ü n te e b b üslerin d e n bilgim yo k. T e
e b b üsü a n ca k siz den h a b er aldım . ü k rü oda m bulm u ;
Sa b it B e y h o b erd ar olm u . Be n , Scrt>it B e y'in p a rti ü ye
le rin e h a b er verip d e ned en hü kü m ete h a b er verm edi ini
h a yre tle k ar ılarım .
— Siz e Ro uf B e y söyle m i .
— H oyır.
— S a b it Be y söyle m i .. .
— H oyır. N için b on o sö yle m e m i tir? Ç ü n k ü b en h e
m en h o b er verird im . (..) z m ir suik ostın d a g a z e telerd e g ör
dü ü m k a d o n le g ayri ta b iilik le r var. Birin cisi S a n Efe
Ç e te si z m ir'e g eliyor. G irftil e v k i..
— Ed ip b urad a. Z iy o H u r it sta n b u l'd a n g eliyo r. ü k
rü B e y'in m z asını ta ıy a n b ir ta vsiy e m ektubu le gelm i ..
— H ayır, G iritli ^ v k i hü kü m ete h a b er veriyo r. Bir
ç e te m e m le k ete g e liy o r ve c e te ele veriliyo r.
— S o n E f e Ed ip , M e cfls Bo k o nı Ka z ım Po a'n m en
ya k ın a d a m ıdır. Bu oda m 2nya H ur it ile b e ra b e r h are k et
e tm i tir; cin o y e t le m eye g elm i tir. H o tta, K a z ım Po o,
M e clis b a k o n ıy k e n örtülü ö d enekten 8-10 b in Hra pora
a tm ı tır. Z a ra r g örm ü tür, evf b ark ı ya n m ı tır, d e diler.
Be n d e n iz o zomon bunu M e c lis t e sö yleyece k tim . Ra u f
B e y e n g el old u. H o tta, Em n iye t M ü d ürlü ü n d e b ir roslon -
tı so n ucu E d ip'In M e clis Bo k a nının evin d e bb* g ece y a t
tı ın ı h a b er aldım .
— Zat - ı aliniz , ta b la tlyle , ye te rli b ilg ilere sa h ip d e
61
 ilsiniz . Edip B e y . a sli fa ille r orosın d a öne m lidir. Bu y u r
du unu z ihtinrK}! sö z konusu d e ild ir. H er eyi, Ba y to r Ro
sim v e ü k rü Be y'd e n hob er alm ı tır. Bu k o n ulard a k u
ku d u yu laca k n o kta kalm o m ı tır.
Bu sıro d o La z sm ail'in K a ro b e k ifd e n sö z e d en ifa
d esi okunur. A II Be y:
— Bu fa d e le ri bir k esin g e rç e k d iye kabul etm iyo
ru z. Bu fa d e le ri soru turm onın d erin le tirilm esi için a lı
yoru z . Zot - ı o lilerin in ismi çe vre sin d e d ön en eyler..
— Ç o k te efdcûr ed erim k , ü z erim de ü niform a yo k:
öyte e n trik a la r d ön üyor kl, e e r elim d e, k u dret, k uvvet,
ord u, o e k er, to p varks< \ .bu htyo n et olsoydı, b en, m ad d en
v e m ad d eten nrahv ointak d uru m una d ü ürülece k tim . im
di b ir k ere b u La z g erçe k te n p is b ir h erif. Aldotm ak çin
a dım ı veriyo r.. Biz onbd^ k i i A n k o ro'd a M e cliste b ö ^ e
b ir va z iye t oloco ız l.. Belk i bu p is to z la n k on dırm ak için
b öyle u m urm u lar.
— ü k rü . A rif ve A bidin B e y'le rin k a tıld ık ları k a n ıt
lan m ı tır.
— O lo b lllr...
— H a tta ü k rü Pa a**.
Ü z ü ntü vericid ir. F o k o t hü k ü m et g ö revin i ya p a r.
H er yerd e siyosal p ortiler vord ır. Hükü m etin g örevi, ya -
solo n n d ı ın a çık a n ı yo kla m a k tır. G e n el b a k a nın elin d e
ye tk i yo ktur. Be n h ar olı veri im i so k o k to n k e n d isi yo -
pKir duru m doydım. K ala n çin n a sıl soru m lu oluru m ?
Kel A Be y'in . K oro b e kir'in sorg usu n d a k utlan dı ı y u
m u ak üslu p. Follh Rıfk ı A ta y torofın d o n Ç e m e'd e b ulu
nan M usto fa K e m al'e a n la tıla c a k ; b alo solonu n d o bulu -
non m ohkem e ü yeleri, M u sta fa Ke m al le k ar ıla m a m a k
çin p encere d e n b o hçeye o tla y o ra k k açm a k z orundo ko-
laco klordri*.

62
 ON

Îstik loi M a h k e m esi Ba k a n ı A li Be y, su ik a stta n ço k

T era k k ip erver Pa rtisi'n in k urulu u He ilg iliyd i. Pa rti pro g
ram ını kim h o z ırla m ı tı?
K ora Ke m al m i? O ovit B e y m l?. Ittih a tcılo n n , ik inci
Gru p ve T e ra k k ip e rve r Pa rtisi k a n alı üe ya p m a k ste d ik
leri n e y d i?
K a ra b e k ir'd e a so n ra, p artin in g e n el se k re te ri AH F u
a t Pa a'y a d a ayn ı so ru la rı yö n etti.
— Zat - ı oilniz p artinin g e n el se k re teriyd in iz . Po rtin in
program ı n ere d e a çık la n d ı?
— A n k a ra'd a o n b e k a d a r m ille tve k ili to p la n d ı; prog -
rom acıklo n d ı.
— Pa rti pro gra m ı to sla k o lara k kim ler to ra fın d a n k a
lem e o lın d ı?
— Kim in to ra fın d a n ya p ıld ı ın ı bilm iyoru m . Yaln ız u
nu onım sıyoru m . H erk esin n ot d e fte ri vard ı. Be n d e n iz g e
n el se k re te r oldu u m z a m an h e rk es n o tlo n nı çık a rırd ı. n
cele nird i.
— Soru tu rm o d a pro gra m ın C o v it K aro K e m al ve
ü k rü B e y'ie r ta ra fın d a n ya p ıid ı ı a n la ılıyo r.
— Be n d e niz o z am on m ü fetti dim. Ba z ı se b e p lerle
A n k a ra'y a g elm i tim . O z a m an duru m u gördü m . Ö n celeri
progrom h a k k ın d a b ir e y bilmiyordum u M e clise k attlınca -
yo k o dor do d i er o rk a d a lo n görm edim . Y aln ız sm ail
C o n b ulot B e y Se la n ik 'te yü z b o ıydı.. Be n d e niz d e k urm ay
b a k anıydım . O ro d a n ta nıyo ru m ; o n d an so n ra d o görm e
dim . Yalnue bu M e cliste görd ü m .
— A b d ü lk o d ir'i?
63
 — Bu n u d a Se la n ik ’te görm ü tü m . O n d an so n ra M e c
lis te gördü m . B o k a s u re tte tonım am .
— K oro K e m al’i?
• — K a ra K e m a n h iç tcnım o m . U z a k ta n d uyardım .
P a r ti h a k kın d a h iç konu m odtm.
— Po o . T e ra k k ip e rv e r Po rtl'y e hongi siy a si kanaat -
lo r le g e çtin iz ?
— Bild i in iz gib i M e clis e g eldik . H olk portisincfe ti
k e le r vard ı, p ro gra m yO ktu. A y h c a b ir d e m u h alefet por-
t ls l g ere kird i.
— id dia n a m e d e n a n la d ın ız , b ir su ik ast i i va r. Bu
konu o ro tın lıp , soru tu ru lu yo r. Su ik a s t d ah o ö n ce A n
k a ra'd a ya p ılm a k isteVıdl. Z iy o H u r it'in bu k o n ulard a g e
n i itiro fla n vor. Bu te e b b ü s A rif. Ziyo . Lo z isn K iil, ü k
rü v e s a ire ta ra fın d a n y a p ılıy o r. Bu n u Sa b it Be y h a b er a lı
yo r. Su ik o sta e n g el ola b ilm e k için zot-ı a lile rin e . Ra u f
B e y'e h a b er veriyo r.
— Ö n ce u nu arz e d eyh n k i. voto nın na m uslu b ir e v
la d ı olm ak ü z ere b ö yle b ir o lay d a n habenim olso yd ı, vo-
ta n ın en na m uslu evla d ın ın y a p aco ı e yi ya p a r: hükü
m ete ve G o z i'y e h a b er verird im . Y aln ız bildi im u d ur: A n
k a ra ’d a evim d en çık a rk e n Ra u f B e y'in Sc b it Be y üe b e
ra b e r g eld ik lerin i görd ü m . ü k rü B e y'in sarh o k e n . Sa b it
B e y'i kız dırdı ını görm ü tü m . Ra u f Be y. soru turd u. ü k
rü Be y, sarh o olara k So b it B e y ’e b ir e yle r söyle m i . Su i
k a st h a k kın d a b ir bilgi alm a d ık k , bunu hü k ü m ete h a b er
verelim . Be n d e niz h e p m e ru iye t ve y a s a çerçevesin d e*
h o re k e t ettim . Su ik a stı h a b er olsaydım , hü k ü m ete h a b er
verirdim .
— Po a m , b ir soru d oho: Partin iz in hiz m etlerin d en
Ö oloyı ta k tirn o m e verd i iniz Z iy o H ur it. so n ra yönetim
k urulunu z dan ü k rü B e y , A rif B e y , A bidin Be y. tom om en
b ir ö z el m o ksad iz le d iler; b ir su ik ast yo p m ak iste diler,
a n ca k b a arılı ola m a dılor. Bu b ir giz li örg üttür. Bu gizli
örg ütü n ü yeleri d e siz in p artiniz dir. Kurulu u n d u n itib are n
b öyle bir örg ü t p artiniz d e b ulu n uyord u. Bu p ortinin genel
se k re te ri oloro k soru m lusunu z.
— Efe n dim , g eçe n yrf p a rti k o p otıldık tan so n ra p arti
64
yö n etim i k o lm o m ı tır G e n e l se k reterli im de k alm a m ı
tır. Su ik o st d a y ı b u to rih lerd e n sonro dır. Bu o h ıslo r, b i
zim p artin in ü y e le ri old u u k a d ar T BM M 's nIn d e ü y e le ri
d ir Benim b u n larla h iç b ir bo k m tım y o k tu r Bö yle olm a k
la b irlik te, T BM M ü yelerin in yo p b ı i lerd e n kim selerin
soru m lu tu tuloco ın ı b lle m e m f*
A li Fu o t Po o ’don so nro soio n o Re fe t P a a alın dı.
R e fe t Pa a , g ülü m seyere k çe vresin e bo kın dıkton sonro
so n ık sa n d alyelerin d e n b irin e oturdu.
AH Be y, sorg u ya b o la dı; AH Be y söz ü dön dürüp do-
lo tırıp , Îttih o tcılo rm ünlü M a liy e No zın C o vit B e y'e g e ti
riyord u.
— Pa a m . 1926 yılı b a lo n n d a Ziyo H ur it, b ir takım
ave n esi v e ü k rü B e y o ro cılı ı ile A n k ora'ya g eliyo r. Ora -
do hü k ü m ete ve C u m h urb o k o nıno kar ı b ir su ik a st y a p
m ak istiy o rla r. n ce le m e le r ya p ılıyo r. Rouf Be y, olayd a n
h a b erd ar oluyor. Zat - ı a lile rin e h a b er veriliyo r. Siz in , Ro
u f B e y'in , Ko zım Pa o'n m h o b erli oldu unu sö ylü yo rlar,
s u ik a stı A n k oro'd a yo p a m ıyorlor. So n ra su ik ast yap m ak
için z m ir'e g ellyo rlo r; su ik ast yop m ak ü z ereyk en yako -
io n ıyo rlar. Su ik o st te e b b üslerin d e n hoberiniz ne d e re ce
y e k a d a rd ır?
— Su ik a s t ho k k m da b ir bilgim yo ktur, ( , b en b ura
y a g eld ik te n so n ra b a n a a n la tıid ı. Be n de bRgI topfodım.
Su ik o s t h a k kın d a b ir e y bilm iyoru m . Yolhız . ü k rü B e y le
S a b it B e y a ra sın d a b u k o n u d a b ir kovgo oldu unu biti
yoru m .
— Partin in k urulm asın d an ö nce C a vit B e y'e gittiniz
m l?
— C o vit B e y'in honım m t tanırım . H ar yıl b ir d e fo g i
derim . B ir d e fa gitti im d e e vlilik yıld ö n ü m leriydi; 200 ki i
vcodı.
— Po rtl k on usu n d a C a vit Be y lig o d ad a konu tunu z
m u?
— C o vit B e y le n e p ortinln k urulu undan ö nce n e
d e so n ro h iç görü m edim .
— C o n b ulo t B e y ile ?
— C o n b ulot B e y He gÖrO ûyordum.
85 F .: 5
 — C o vit B e y torafın d an s m ail C o n b ulo t B e y ’e v e ril
m i klto p vard ır, b ilir m isiniz?
~ Bu n d o n h içb ir bilgim yo k .
— Po rtl pro gra m ını C o n b ulot B e y le ü k rü B e y im
z a etm i lerdir.
— C o n b ulot Be y, p orti pro gra m ının h erh o n gl b ir kim
se Ue görü üld ü ü k onusun da bono h iç sö z etm e m i tir.
Erte si gün C a fe r T a yy a r Pa a'n ın sorg usu ya p ıld ı.
M ah k e m e b a k a nı A li B e y . oynı so ru la n sorm aya b a la
m ı tı. T e ra k k ip e rve r Po rtisi ho k kın do kl soru ya m uru n d an
so n ra konu suik osta gelm i ti:
— Su ik a s t fik rin e k or ı iz lenim leriniz n elerd iı;?
'• — Su ik o st ho k ıh d a h içb ir e y duym adım .
ü k rü Be y ile ö z el g örü ür m üyd ü n ü z?
. ^ ö z e t oloro k g rü m e z dim . Ark o d o lorto b era b e r
görü ürdü k.
~ Bug ü n k ü m uholefetinizin m e m lek et yö n etim i ko
nusu n d aki k i isel görü ünü z n e d ir?
— Ken di k i isel konootım . h er ne su re tte olu rso ol
sun. hü k ü m etin b o o nlo n çin d u a etm e k tir. M u h olefetl -
ml Tokrir -I Sü k u n Konunu olm adı ı zom on söylerim .
— Tokrir -I Sü k u n Kan unu olm odı ı zom on bo m b ayı
doho tyl k oyardınız .
— A ffe d ersiniz , ömrüm de bo m ba k ullon m adım ; no-
m uslu b ir osk erim .
— Bo lı bulundu unu z p orti b o m b ayı h a z ırla m ı tır.
~ Dü ün m edim , d ü ün m edi im i K u ra n'o el b asoro k
söylerim .
— Takrir - Sü k u n Konunu, b ir m ille tve k ilin in M e cliste
söz söyle m esini yasa klo m a m ı tır.
— iz in verin ; siyosi g örü lerim iz i oçık la m o k h a k kı
n a sa hip d e iliz. Kan oat o n m ız ı a n ca k M e d is te söyleriz .
— M e clis k ütü p hanesin de A rif Be y. R e fe t Pa o ve Ko -
ro b e kir Pa a ile toplandınız.
— H oyır, ben yoktum.
— Belk i h otıriorsınız .
— H oyır; K aro b e k ir Po o, R e fe t Po o , üçü m ü z blr-
orad o b ulu n m adık..
66'
 — K a ra Ke m al ile h iç g ö rü ü r m üsü n ü z?
— O n u nla h iç b ir m ü n oseb etim yo ktur.
So n ık lo rd a n cÇ oio k Se lo h o ttin » d iye b ilin e n e m ekli
Alb oy Se lo h a ttin Bey. T ero k k ip erver Po rtisi'n in kurulu -
undo K aro Ke m ol B e y'in ya p tı ı çalı m o lo rı anlotm ı ;
M ah k e m e Bo k o nı A li B e y d e K a ra Ke m al k on usu n d o pe -
p e e sord u u so ru la rla k u k uların ı d ile g e tiriyord u ;
— u ' h old e b ir toro fto n Ra u f B e y . K o ra b e k ir ve A li
Fu ot Pa a to r ile a n la ıy o r: ö te ta ra fta n d a K aro Kem ol
ile.. K oro K e m al, b ir ta kım a rk a d a la rı h esa b ın a ve o n la
rı te m siten h are k e t e t m i tir... Evin iz d e K a ra Ke m al ile
hangi konuyu g ö rü tü n ü z?
— So rd u k ; d edik ki, siz k im sin iz ? A rk o d o la n nız vor
m ı?. C e va p la n bizi tatm in etm e di. ü p h e d e k oldık.
— K u rtulu ta n so n ra K a ra Ke m ol. b a to olm ok ü z e
re C ovit. H üseyin C a h it. Ra h m i vs. ttih a t v e T era k k i he-
sobıno to p la n tı ya p m ı lar.
— Bilm iyoru m .
—• Po rtin in sta n b ul u b esi n asıl k u ruld u?
— B ir u b e k urulm ası g ere k ti in e g ö re bu u benin
b o ın do do te m iz b ir o ’k o d o ın b ulu n m osı g e re k ild i. Ko
ro V a sıf B e y'in na m us v e ohlo k m don e m in dik. K e n disin e
k ab ul ettirm e k g ere k ird i. Bo k o sı le ç d ı m o yız d edik.
Se k re te rlik için d e Ro uf B e y . K o ra V o sıf o ısro r e tm i .
So n ık lo rd a n Rü tü P a a d o su ik ast olayın d a n h a b e
ri olm odı ını o n io tıyo r; u nlo n söylüyord u:
Yaln ız A bidin B e y . bono b ö yle b ir oloyd o n sö z e t
ti. ü k rü B e y , b öyle b ir e y yo p o ca k . men edelim dedi.
Biz d e ü k rü B e y'i evin d e b uld u k. O do b ö yle bir e y
yo k tur diye biz e te m inot verd i. Sö b lt B e y ’in evhomındani
b o ko b ir ey dÖ Hdlr. dedi.
— A bidin Be y le m ü n ase b etiniz i a n la tın ?
— A b id in'e Ro m o z on'd an ö nce sfo n b u rd o roslodım .
Bo n o d e d i kl «So n E fe Ed ip . z m ir'd e se rse ri glb d ola ı
yor, örg ü t k uruyor» d edi. «So n E f e k im d ir?» dedim. N d
yc^ o rso ya p sın , hü k ü m et va rd ır. Bo n o n e kız ım ? Bert
bunu A M dln'in serse m li in e verdim .
67
 — Se n i m e m leket, p a a rü tb esin e k a d ar çık a rd ı. A b i
d in b öyle e y sö yle r d e se n in g örevin olm o z m ı?
— Ed ip kim dir, b a n a n e ? Ba n a su ik ost i in d e n sö z
etm e di. çyü z ü n ü bilm iyoru m .
Es k i Erz uru m m ille tve k ili H üseyin A vni B e y . Ferid u n
Fik ri B e y ve e m e kli A lb oy K oro V a sıf Be y d e K oro K e
m al'in T e ra k k ip e rve r Pa rtisi ite ili k isin i a n la tm ı lard ı.
Hem S a v c ı N ecip A li B e y'in hem M a h k e m e Ba k a n ı
K e l A li B e y'in k afolo n n d a K o ra Ke m al odi ya n kıla nıyord u.
T e ra k k ip e rve r Po rtisi’nin o rk osın d a ttih a tçıla r ve t
tih a tçıla rın es k i b a k a nı vard ı:
a e N a z ın K ora K e m al. M a liy e N a z ırı C o vit B e y ve
M o a rif N a z ırı ü k rü B e y!
Bu gru b a bir de' a d ta k ılm ı tı:
K oro Ç e te ...
S iv a s m iltetvektii H alis T urg u t, su ik ast le h içb ir il
gisinin olm adı ım sö yle yin ce Ziyo H ur it ile y ü z le tirile
ce k ; Z iy a H ur it. yü z le tirm e d e u nlo n sö yle yece k ti:
— sta n b u l'd a Trab z on m ille tve k ili Hofız M eh m et Be y
b o n a. ü k rü B e y'in b enim le g örü m e k iste d i in i söyle m i ;
b en de bunun ü z erin e gidip görü m ü tü m . O n d an so nro
d a Erz uru m m ületve kfli Rü tü Pa a v e Siv a s m ille tve k ili
H a lis T urg ut Be y ile görü tü m . T a b ii, bütün bu g örü m e
le r su ik ast i ü z erin eydi. ü k rü B e y . «sila h ın ız no ksan
se H a lis T urg ut Be y siz e sila h verece k . Y ain :z Rü tü Po -
a'd a n stifa e d e m eyece iz» d e m i ti. H a lis T urg u t Be y ile
b era b e r k d dı tm ız z am an k e n d isin e «H oni verece in ta^
b a n ca n e re d e?» d edim se d e b ir tü rlü verm edi. Buln m cd:-
mı söyle d i. (..) Benim bildi im , gördü ü m : H o l s T urg ut
Be y He su ik ast i ini g örü tü k, ta b a n ca vo o d etti. So n ra
ste di im h ald e verm edi.
s m ail C o n b ulot Be y d e K oro Ke m al ile ilgili so ru la n
«bilm iyoru m» d iye yo nıtla m ı ; T e ra k k ip e rve r Pa rtisi içm
h o z jrlan an pro gra m ın yo zım ındo K ora K e m al'in g ö rev o l
m adı ını söyle m i : esk i A d a le t Ba k a n ı ve Trab z o n mü-
le tv e k iii H afız M e h m et d e Ziyo H u r it'in k e n disin e Rü tü
Po o . H alis T urg u t ve Sa b it ve H olet Be yle rin d e o n ayı
le b ir hükü m et d arb esi yo p aco k la n n d o n sö z e tti in i. ü k
68
rü Be y ile bu konuyu konu tu unu ve ye e ni Vo h o p le
bu i Icin g örevle n dirdi ini a n la tm ı tı“ .
s m ail C a n b u lat v e H a lis T urg ut Be yle r, stik la l M a h
k e m esin de ö n ce o n ar yıla m ahkum o ia c o k ia r; bu k orara
Itiro z e tm eleri ü z erine m ah k e m e k ararın ı d e i tire ce k ve
yeni k ara n n ı a çık la yaco k t]:
id a m!“

ea
 O NB R

«Pa o b era a t etti im iz e in a nçlım m ı?»

«In an m oyıp d a n e ya p aco tz?»
6 u konu m a. stik la l M o b k e m esinln 13 id a m k aro n
verd i i 13 Te m m u z ’ gûnûn o k o m ı Elh o m ro Sln e m o sı'n ın
yo nın d o ki om borda M ersin li C e m al Po o ile A li F u a t Po -
d orosın d a g eçm e k teydi*'.
Bu Konu m ayı d uyan K aro b e k ir d e A li F u a t Po a ’nm
b u sö z lerini ayn ı sö z cü klerle yin eleyece k ti:
« nan m oyıp d a n e y a p a ca ız ?»“
Sa n ık lo r. 12 Tem m u z p a z artesi günü savu n m oiarınt
yo p m ı ior; m ohkem e e rtesi gün k ara n n ı oçıklo m ı tı.
z mit m illetve kili ü k rü B e y . Sa ru h a n m ille tve k ili A b i
d in Be y. Es k i e h ir m illetve kili A lb ay A rif Be y. Siv a s m il
le tv e k ili H olis T urg ut Be y. sta n b u l m illetve kili s m ail Con -
b u la t Erz uru m m llletve kin Rü tü Pa a , esk i La z isto n m il
le tv e k ili Z iya H ur it. esk i Trob z on m illetve kili H afız M e h
m e t, Lo z Ism oil. G ürcü Yusu f. So n E fe Ed ip , Ç o p u r H ilm ’t
v e e m ekli V e terin er Alb oy Rosim Be y. ölüm ce z olo n n o
g orp tınim ı lardı.
Ele g eçiriie m eye n ttih a tçılo rın ia e N a z ırı K o ra K e
m al ve esk i A n k ara V olisi A b d üik a dir d e yo klu klo n n d a
ölü m ce z osm o çarp tırılm ı lard ı.
S a v c ı torafın d an o klon m aion iste n e n T era k k ip erver
Pa o lo n k urtulm u lardı. A k ia n a n p o olor, k arara inanomı-
Y o ıio rd ı.
Pa a la rla birlik te, m illetve killerin d en M ü n ir H üsrev.
Z e k i, Ka m il. Be k ir So m l, Besim , So b it. Ferid u n Fik ri. Is-
moH. N e ca tı. Noftz, H ale t. F o ik Be yle r ile Lo z s m ail le
70
b irlik te z m ir'e g ele n Nim et Honım . T o rb a lı Em in. K ele
Meh m et, La tif. o h in . d fis d e o klo n m ı lordı.
Ihsa n . Hilm i, C o vit. K oro V a sıf, H üseyin A vn l, Ç olo k
Se la h o ttin . Rah m i, esk i b a b a k a n lard a n R a u f v e A d nan
Be y'le rin d ovalan n tn d a A n k a ra ’d a g ö rülm esin e k a ra r v e
rilm i ti.
Sa n ık la r, b ir gün ö nce k e n d ilerini n a sıl savu n m u la rd ı?
lk savu n m ayı S a r ı Efe Ed ip ya p m ı ; u nlo n sö yle
m i ti:
— Be n h er d evird e sessiz se d asız a ciz b ir o hsiyetim .
Voto nın k urtulu u n a çalı tım . Yolm z b ir S a n E fe olora k
k aldım . K urtulu So va ı'n d a n so nro y a ln ız c a çocu k lorım ı
d ü ünd ü m ; o ntorio m e gul oldum . Su ik o s t örg ütü n ü red
ederim . Z iy a H ur it ile h are k etim su ik o st le hin d e d e ildi.
H ü k ü m eti h o b erd ar etm e k; o n la n z m ir'd en u z a kio brm a k,
h e psini bird en yo k oiatm a k istiyord u m “ .
Savu n m a sıra sı Z iy a H u r it'd ey d i. H u r it. savu n m asın ı;
«C in aye ti tasarla d ım . h b or e ttile r. T u tu klo n dık . Bu b ir ci-
n o yettir. C e z ası d a m dır. Fo k o t. s u ç te e b b ü s d e re ce sin
d edir. Y a sa , te e b b üs h alin d e h a fifle tici n e d e n ön görüyor.
Bo m b alar, ta b a n c a lo r h a z ırla n m ı tır. Bu te e b b üstü r. T e
eb b üsü n sm ın nı yü kse k m ah k e m e b e lirle y e ce k tir» d iy e
re k ya p tı.
La z sm oil ve G ü rcü Y u su f, k a n d ın id ık ların ı, yakalan -
m aia n n d a n so n ra M u sta fa K e m al'in k e n d ilerini a ffe tti in i
sö yleyere k a fla rın ı iste diler.
Efe Ed ib ’in k a h yası Ç o p ur Hilm i, su ik ast örg ü
tü nü ih b or etm e k ü z ereyk en ya k ala n d ı ın ı leri sü rü yo r ve
a klo n m osını istiyord u.
ü k rü B e y . ttih a t ve T e ra k k i d ön e m in d e ki cin a y e tle re
k a n m o dı ını, bu su ik ast o la yı ile d e b ir lg isin in olm a
dı ını söylü yo r; M illi E itim Ba k a n lı ı sıra sın d a ya p tı ı
hiz m etlerden sö z e d iyo r; ittih a t v e» 6 e ra k k i’yi savu n u yor
v e bütün suclo m olorı ret e ttik te n so n ra savu n m a hak kının
k uitan dırıim odt m dan ya kınıyord u.
A yıcı A rif, «su ik ast le h çtMr ilg isin in olm adı ı» ko-
nusu n d o ki ısro n n ı sürd ürd ü. Saru h o n m ille tve k ili A bidin
B e y d e su ik a st lie lgisinin olm adı ını söyle d i.
71
 ittih a tçılo rın es k i «D ohlltye N o aırı» s m ail C an b ulat«
«Be n ü k rü B e y gibi K a ra K e m al'in odo m ıym ı tm . So vcı -
don b o k o h iç kim ee b u na inon m o z. Be n i to m yon kim se
b u n a in an m a z . Be n , kim senin oda m ı d e ilim , lk e le ri o la n
ö z g ür d ü ü n celi b ir bısonım . K oro K e m a l'in a d a m ıd ır;' do-
la yıe iyle e ulk ostto n h â b ertid ir, diyortor. Be n im K e m al B e y
ile Pi kim es k id e n a z dı, blrb uçu k yıld ır d a h iç yo k. Vah -
d e ttin in öld ürülm esi te k lifin i b ile re d d etti im i G o z i Pa a*-
nın k e n d isi b ilir. Su ik o st fik rin e k or ı old u u m a ta n ık o la
ra k G a z i Po o 'yı g österiyoru m .» d iyor, siy a se tte n so u
du unu v e tic a re tle ilgile n di ini a nlatıyord u.
^ H a lis T u rg u t Bey^ su ik astla h iç b ir ilgisinin olm adı ını
söylü yord u:
• ~ Rü tü Pa o , H afız M eh m et, ü k rü v e A bldln B e y
le r i' ta m n m . Bu n la r m M etve kll o rk o d o lard ır. D i erlerin i
ta nım a m . S u d a y ıa K o d eler m ontık d ı ıd ır. a ytn b ı^ k a n ;
h a y a t v e nam usu m verece iniz k a ra ra b a lıd ır. Bu n u n
id n h iç dile n m iyor; m ohkem eniz den a d a le t b e kliyoru m .»
Rü tü P a a ise d uyg usal bir k on u m a ya p m ı tı:
— • Ben sa d e b ir adam ım . O tu raco k b ir ev m b ile y o k
tu r. M e m le k et ve m illet m enfootin den b o k o b ir e y d ü
ü n m e m . G o ri Pa a H o z retlerin e saygım vor. o h se n bo
no sevg sIn ö T oldu unu biliyoru m . 37 y ıl k ıta la rd a hiz m et
ettim . E e r b u nlarla ilg ili oldu um u k a n ıtlarsa n ız v e n a
nırsa nız , Idom ce z osı verirse n iz lü tfe tm i olursu n u z . Ba -
k o b ir ce z a verm eyiniz . Ile le b st Ö lm e ktense b ir d efo d o
öleyim . B e n i k urtorm ı olursu n u z . Su ik o sto z erre k o d ar
k otıldı ım b elli olu rsa damımı istiyoru m .
H afız M eh m et, «doku z a y ö n ce yo p ık ıca k b ir h ü k ü
m et d arb esin i p la nlo ya nlard a n b iri old u un u» oçık ltyo r. a n
c a k z m ir su ik astı ile ilgisi olm odı ını ileri sürüyord u.
T e ra k k ip e rv e r Pa a la rı savu n m a yo p m o m ı lardı.
M o h k e m e. T era k k ip erver Pa rtisi çin d e k i giz li b ir Ör
gütün C u m h urb o k onıno su ik ost d ü z e nleyip , yö n etim e el
k oym a k oro n ald ı ın ı kobul etm i ti.
T e ra k k ip e rve r Po rtisi'n in a rk asın d a d a K a ra Ke m ol
v e C o vit B e y le r bulu n m aktaydı. Moh k e m e b u na in an m ı tı.
lk Idom e dile n Ittih a tçılo n n M a o rif N a z ın ü krO B e y
72
old u. ü k rü B e y'in bo o zıno d olo n an ip k o p u nca ce ü a t
tara fın d a n ik inci ke z asılm ı tı.
ü k rü B e y'in idam ını esk i M a a rif V e k ili H afız M e h
m et'in infa z ı izle m i ; Hofız M eh m et, asılırk e n :
— Zulü m , z ulüm, zulüm., zulüm le yapıto n b in a p a
yid a r olm o z ... d iye b a ırm ı tı.
Ç o p ur Hilm i, suik astı ta sa ria d ık ia n K e m eraltı'n d o B e r
b er N uri'nin tütü ncü d ü k k anı önün de. La z sm ail, I de -
tik a hve so k a ı giri in d e, G ü rcü Y u su f a m lı so k a k . So n
E f e Ed ip B e yle r de ard ard a a sılıyo rlard ı.
S a n Efe Ed ip, asılırk e n ;
— Bu ce z a biz ler (çin m u kod d erdir. C e z o m ızı ç e k i
yoru z» d e m i g ülü m seyere k asılm ı tı.
Hü kü m et kona ı önünde k urulan se h p aya do ru gö
türüle n Rü tü Po o . a lıyord u:
— Kor cum don d e il; sa v o a k ın ia n n d a bin d efa ölü
m e g ö üs gerdim . F a k a t g ö z lerim i b ile kırp m adım , ö lü
m ün b öylesi k a hre d iyor in sa n ı. N e olur, b eni k ur u n a d i
zin. Bu so n arz u m u olsun ya p ın . V e b ilin ki, m osum um.
B ir hoto m n k urbanıyım . B e n i b o u b o u n o su çlu yo rlar.
Su ik a s t te eb b üsü n ü d uyu nca, k o ç d e fa, yo p m oyın, hem
k en diniz i hem m u h alefeti m a hve d ece ksiniz , dedim .
Rü tü Pa a , ce z o evi m üdürünün o d asın d a k ara n din
lerk e n d e u nlo n söyie m i ti:
— So n d o kik osın d a in sa n yafo n sö yle r m l7 V o ila hI
z m ir suik astın d a n h o b erd ar d e ildim . A n k ara'd a k ln d e n
h ab erim vardı.
A lb a y A yıcı A rif Bey. ce z a evin d e. ıdom k ara n n ı si
g a ra içe re k d in liyo r ve b ird e n bire b a ınyord u:
— Be n G a z i'n in yirm i yıüık ark a d a ıyım . O b eni a f
fe d er. V erin urad o n b ir k ojht k öle m . K e n d isin e b ir m ek
tu p yo z aco ım .
V e m ektubu ya z ıyor: «w
«Yirm i yıllık ark a d a ınız ım . Birço k m eydon m u hare
b elerin d e siz e fe d a k oro ns hiz m et ettim , ö lü m e yoklo tı-
ım u d o k ik alard a b eni affe d ece in iz d e n eminim .»
M e ktu b u ya z dık tan so nro d a e m re d ercesin e «bu m ek
tu bu he m en k en disin e uio tın n.»
73
 Keiim e - i o h o d et g e tirm esin i isteye n im am ı d a ö f
k eyle a z arlıyord u:
— D ers vere ce k se n mi k o ld ın? Be n bilirim yopoca -
ım i, çe k il se n , in e b a k ...
A rif Bey. to ksid en in dirilip , idam se b p asın o g ötürü
lürk e n kolundan tutm ak iste y e n le ri itip b a ırıyord u;
— C ik a n n u k ele p çeleri.. K a ç o ca k d e iliz ya., ba-
y m ı co k o nyor, n e d ir b u e z o, c e f a ?
Se h p o nın altın a g elin ce so n b ir u m utla soruyord u.
K o ro k eciii a iretin d e n A d otKiiı A yıcı A rif Be y, ya k ın ar-
k a d o i G a z i Pa o'n ın k en disini b a ı layaca ın d a n e m indi.
So n b ir um utla çe vre sin d e k ile re sordu:
— Honl Pa a'd d h' b ir ce v a p yo k m u? V e rir, m utlak a
v e rir.. B e d o kika b e kleyelim .
'C e lla t ipi boynuno^’^ e çirir k e n d e «üstü m d eki p arala n
sta n b u l'd a k i kız k ord e im e verirsin iz » diyordu.
B a y ta r Rosim . Kı ta K a p ısı'n d o kurulan idom se h p a
sın a gid erk en kendi kendine söyleniyord u:
— Ak om rüya m d a görm ü tü m , b uyur bokahm. te
im di kor ın > do. H er zomon rüya m b öyle çık sa y d ı y a ...
Y o lcu yolu n d a g ere k, h a klı h a ksız gidiyoru z te.
C on b ulot B e y ask eri m ohfelin önünde h ic k ork u b e
lirtisi. g österm iyor; ip boynuno g eçirilirk e n gö zlü ünü cı-
korm ok isteyen ce lla d ı a z orlıyord u.
— Bıra k gö zlü üm ü, se n i in e bok..
Siv a s mldetveklU H alis T u rg u t Be y d e ostlırk e n ö y
le ba ırıyord u:
— Be n ölüyoru m om a fikrim ölm e z. Y a a sın T ürklü k..
H alis T urg ut Be y. ce z o evi m üdürünün o d asın d a k a
ro n dinlerk en «Ç ocu klo n m a sö yleyin : k a tiye n siyo se tle
u ro m osıntar. Fik ir odam ı olsu n lar. Yo osın rnefkurem .
Payld o r olsun T ürklü k. B ir T ürk T ürklü e n asıl fe n alık
yo p o r?» dem i ti.
C e z oevi m üdürünün o d asın a g e tirile n Sa ru h a n m il
le tve k ili Abidin Be y ö nce «Yoto ım d on p olos - p an dıros g e
tird iler, bırakın elbise m i giyeyim » d iye ö z ür dHTyor; e o n ra
k oran so u k k anlılıkla d inliyo r; «b ıra kın b en in tih o r e d e
yim ; ölm emi ste m iyor m usunu z?» diyor, idam seh p osın d o
74
d o «B a ri p i kendim g eçireyim .'., »ono z ah m et olm asın»
d iyere k ipi cella d ın elin d en b oyn u n a g eçiriyord u .
Z iy a H ur it. uyo n dırıldı ın d o so n d e re ce so u k k a n
lıyd ı. «A hladım , teio etm eyin» d iyor; a ır a ır giyin iyo r,
ip e k m en dilini d ü z eltip, yü z ü ne k olonya sü rere k «buyurun
gid elim » diyord u.
C e z a evi m üdürünün o d asın d a k aro n d inlerk e n o ya k
o ya k üstü n e a tm ı tı. K oro n n o k u n m ası b ittik te n so n ra s o r
m u tu:
— H e psi bu k a d a r m ı? B a k a b ir e y yo k m u?
Z iy o H u r it, ölü m ce z asın a ço rp tın la n la rın a dlorın t
ö re nince d e «G a lib a b u nla n n b a z ılo n ido m a m üsteha k
d e illerd i, b ir ya n lı lık olm alı» d e m i ti.
C e z a evi Müdürü N uri B e y'in o d asın d an çık ark e n de
ce bin d e n cık ordı ı 200 lira yı m üdüre verere k :
— Bu n u a a b eyim F a ik B e y'e verin ; k a brim e e r e fi
m e uygun b r m e z ar ta t d ik tirin. N uri Be y. vasiye tim i y e
rin e g etirm e z sen, bok k an m a m , yo n n ö b ür d ü nya d a ki
elim ya k a n d a dır. Sa n a oro d o suik ost ya p arım h a, hem
d e elim d en k urtula m a z sın., diyord u.
Ziyo H ur it. suik ostın y a p ıla ca ı K e m eroltı C o m ii'nin
k ö esin d e asılm ı tı. a ıla c a k d erece d e so u k k anlıydı.
— E n son g e lir bez m e e k a b ir d erler y a.. Be n so n u n
c u osılo n rm yım? diyo sorm u , y a n ıt a ta m ayın ca yü k se k
s e sle b a ırm ı tı:
— Be n z oten b a k a b ir e y b ekle m iyord u m . Siz in e li
niz den y d n u bu g elir.. A m a bu d a z evk. H ü rriye tsiz b ir
m e m le k ette ya o m a k to nso na m usuyfo ölm ek d a h a h a yır
lıd ır. Zo h m et b uyurm ayın, b en k en di im i kendim g örü
rüm.
Se h p a y o çık ark e n d e «N e m ükem m el e y. So lın c o a
d a b en z iyor. Y ü k se k li in e d e d iyece k yo k; yerd e k ala n n
s a n la ra d a yü k se k te n b ak oco ım .'^ ste di m d e b uyd u»
d e m i ti.
Ziyo H u r it. tam a sıla c a ı sıra d a m ah kem e ü yesi
K ılıç A li ile gö z gö z e g elm i ve «K ılıç A li m l o ? N ere d e
b o k oyım » d e m i ti.
«A m an beyim , vo k it g eçiy o r, ça b u k ol» diye n cella -
75
ta d a g ü le re k «A ce le n n e b e k u z u m ? T e k ıy etm e, ö le c e k
b en d e il m iyim ? Gidiyoru m i te .. D ü nya to n a k ofoco k,
nfterok etm e. B e d a k ik a so n ro ö b ür to ro fta soyu n a, so -
p u n a k o vu aco ım . M e k tu b u n fa la n v a rs a v e r de g ö tü
reyim . A h ire te m e ktu p g ö n d erece k yo k mu?>. d e m i ti“ .
stik la l M a h k e m esinin bu k a ra n . C u m hurb o k onı M u s
ta fa KenrKil ve Bo b o k o n s m e t P a a ’y a telg ro fia b ild iril
m i : s m e t Po a Istik lo l M a h k e m esi Bo k o nı A li B e y'e
g ö n d erdi i te lg ra fta «T üılc m UletInin vicd o ntnı totm ln e d en
v e T ü rk ta rih in in old u u gib i d h o n torihinin so yfola n n o
d a b re t v e ric i d e rsle r m u htevi so yfo lo ra g eçece k ok m
o d llp n e v e a k ılo n e h ü k ü m leriniz i ta k d irle k ar ıla d ık» d e
m i ti"*.
if a d a n se k iz oy g e çe ce k . M u sta fa Ke m al, O an k oyo'-
d a sö frosın d o o ırla d ı r  li F u o t C e b e so y'a «Po a lo n se
nin h o tm n Icin a ffe ttird im » d iyece k ti"*.
z m ir s u ik a stı d e va sın d a yorgılo n o n Pa o lo r y ılla rc a
p olis torofın d o n adım odım iz le n ece klerdi*".

76
 ONiKÍ

lo r'ın D efteri.
19 H a z ira n 1926 - C u m artesi:
G e c e biz de m isofir o la n Be k ir So m Be y le e h re
n dik.
— C a vit B e y siz m isiniz?
— G o z e tele r. suik ostta n b a h is e diyorlardı. Be k ir S a
mi için h a di n e ys e?.. Be nim ic in ? k i sen e d en b eri siy a
se te k a t' olara k ve d a etm i tim . Ya kın d a n u z aktan hiobir
e yle alo k a m yo ktur.»
ittih a t v e T era k k i'n in bu ünlü M oliye N a z ın C o vit Bey.
o ta rih te b ir ya ın d a olan o lu ia r ’a bırak m ak ü z ere
ya z d ı ı « lo r'ın D efteri» o dlı g ü nlü ü ne tutu klan dı ı ilk
gün bu n o tla n dü m ü tü.
Es k i D ı i le ri b a k o nla n n d a n Be k ir Sa m i (Kund uh) Be y
o g ece C a v it Be y'in Bû y ü k a d a'd a k i evin d e kalm ı tı. S a
b ah. b irlik te . C o olo lu'n d a k t Düyun - u U m u m iye'ye g it
m ek ü z ere vo p ura bin m i ler, köprü d e p olisler ile k ar ıla -
m ı lordı:
— C a v it B e y siz m isin iz ?
C o vit B e y'i g ö z altın a oldıkton hem en so nra s a lıv e r
m i lerd i. A rk a d a la rı, k aç m asın ı so lık veriyorlard ı. Y a k ıri
d ostu . ü k rü N aili Po a, «b öyle z a m anlard a nsa n klm-
vu rd u yo g id e bilir, biro z u z a klo so n» diyord u. Amo C o vit
B e y «n e m û noseb et. n e d e n k açayım , b ir eye k on tı ım
y o k k l» d iy e diretiyord u**. m
C o vit B e y , g ö z altın a a lın ıp bıro kıldıkto n ki gün so n
ra . a yın 2 1' n d e Bü yû k a d o'd o k i evin d en olmıp, tu tu kla n
m ı ; tu tu kla n d ı ı gün k a n sı A liy e H anım ’o u sa tirió n
ya z m ı tı:
77
 S a b ıılı d . Z o a f, korkusu o kınlo n n ve k ab ah atin e -
rtn k â n d ır. A lın k tn o çık ola n ların bir eyd en p ervalo n yo k
tu m ” .
C a vit B e y'in sorgusu. 26 Tem muz günü b o lo m ı tı.
Doho ö n ce K üçü k T oio t Be y ve Dr. Nozım Be yle r sorg u
y a ce k iim f lerd l.
tz m ir'd e ki k o ra r ve idam lardan so nra A n k aro'yo g ele n
stik la l M a h k e m esi «K aro C ete» a dı verile n Ittih o tçılo rr
yargılıyord u.
K e l A li so ru yo r. C o vit Be y ya nıtlıyord u:
— M ü tare k e esn asın d a z z et Po o k o bin esin d e M a li
ye N a z ın olo ra k bulundunu z. So n ro F e rit Po a k a b in esi
k uruldu. Siz d e ortod o kaldınız. Bu n la r b iliniyor. O n d a n
sonro ki h oyotınız d o n b o layalım . A nlatın bokahm.
~ ö n c e . z z et Po a k abin esin d en so n ra F e rit P a a
g elm e di; T e vfik P a a k o bin esl kuruldu. K a b in e nin k urul
m asını iz leye n günterde tutu klo m olar b a lo dı. T e vfik Po
a g e ni ölçü d e tutu klo m alora k or tydı. Dom ot F e rit Po
a k a bin esini k urd u ktan so nra yenid en tu tu klo m oiara b o
la d ı. Sa v a sırosın d o b ak anlık yoponlonn h epsinin tutuk -
k m oca ı söylentUeH yoygınlo tı. Bu n u n ü z erin e b en d e
sa kla n dım ve 175 gün kim seye görünm edim. So n ra m em
le k ette n u z a kla tım .
— N ereye g ittin iz ?
~ sviçr e ’ye ve hep orodo kaldım.
— C o vit Be yi. M e m le k ette M illi M üco d eie b a lo m ı
ve h erk es votoni g örevini yop m aklo m ü k ellef olurk en siz
n osıl k oçıp g id ersin iz?
— Efen dim , ar z etti im gibi sta n b u l’da* k ap alı - so klı
b ir durun > daydım. Kim se ile görü em iyordu m .
— G o z eteler. M illi M üco d elenin b o lodı ını ho b er v e r
m iyorlar m ıy d ı? H er tobokadan insa nlor g ö revlerin i yap -
mok ü z ere A n a d olu'ya g eçm iyorlar m ıydı? Siz d e h erk es
gibi geçe m e z m iydiniz?
— R e is Be y.. M üca d ele ye ni b o lo m ı b. O ta rih le rd e
D a m at F e ıit Pa a Hükü m etinin terörü, m üthi b oskısı v a r
dı. A n o d olu'yo gid ebilen henü z yo ktu. Y o lla r k o p alı, h er
k es sin m i , kim seden kim seye h ayır yo ktu. Ö z ellik le de*
78
k o p alı k aldı ım yerd e n b ir e y y a p a b ilece k d uru m d o d e
ildim . N o sıl k aço b llird im ?
— Fra n sız lar fa la n söyle m i lerd ir. H e m siz b ir yb-
bonemin evin d e sa k lı dinizi
— H ayır, R e is Be y.. Be n H ü rriye t v e tila f P a r tis i B a
k anı N uri Po a'n m evin d e sa klıydım .^
— A m a M illi M ü ca d ele yi bildi iniz hotde A vru p o'yo
g ittin iz ...
— D am ot F e rit'in elin e dü m e m ek çin b a k a çore m
yo ktu.
— T o bli, Fro n sız lo r siz in C o vit B e y old u un u z u bl-
liyorlordı.
— H ayır, bilm iyoriardı..
—
< O hold e, A vru p o'd a k i h ayatınız ı a n lo tın ız b ak alım .
— 1919 Eylü lü n d e sviçre'y a gittim . Bü tü n k ı Lo z a n'
d a k a klım . C e m ol Pa o'n ın b ir do k öyü n d e oturd u u n u
h o b er ok k m: fa k a t k e n disini göre m edim .
— sta n b u l’d a ki ark a d a la rın ız la yo z ı tm ız m ı?
~ H ayır; kim se le ya zı m odım .
— N asıl o lu r?
— G e re i yo ktu. H erk es kendi d erd in e d ü m ü tü. Y a
z ı ıp d a ne o lo c o k tı?. Yolnız T a la t Pa o , b enim sviçr e'd e
bulundu um u g a z etelerd e n ö re nince yo z ı m ayo bo kMiı
ve b ir süre so n ra sviçre'y e g e ld i... (..) k m a il C o n b ulo t v a
so n ra C e m al P a a d a g eldi, t^ n u nlo d a B e rlin 'd e b ulu
tu k.
— Siz in ve H üseyin C a h it B e y'in n g iliz le rle te m ası
nız v a r m ıyd ı?
— H ayır; Be k ir So m B e y Re Lo n d ra'y a g id in ceye k o
d a r h iç b ir n gin z le te m as etm edik. Lo n d ra'd a k i te m oslo n -
mız do bildi iniz gibi resm i m o hlyette d i. Y a ln ız Lo n d ra'
y a gitm ed en ö n ce T o ia t Pa o'n ın A m sterd o m v e y a Lah ey'-
d e b ir n gRIz le g örü tü ü nü duynrru tum.
— D e m ek Ista n b u rd o n co kildik ttin so n ra siy a si fa a li
ye tte b ulun m odıntz?
— Ev e t; h iç bulun m odım .
— P e k iy i... ttih a tçı o rk a d a lo n nız ın b ir b üro kurdu k
ların ı, k o n greler yo p tık lcn n ı biim iyor m uyd u n u z?
79
 — K o t'iyy e n b öyle eylerd e n h a b erim yo k..
— N a sıl o lu r? Bü tü n o rk o d o lo n r:: bunu a n tottılor.
B u to p la n tıla rd a sizin bulundu unu z u sö yle d iler.
— m k anı yo k: b öyle to p lo n b lo r olm om ı trr.
— E n v e r Pa o'n ın A n a d o lu'ya g eçm e k ste d i in i de
d uym a dınız m ı?
— Ev e t; b öyle b ir ey duydu m v e he m en T ofot P o a'
y a y a z a ra k E n v e r Po cfyı m e m le k ette k ilik , n ifa k ve an-
lo m a z lık çık a ra b ile ce k b ö yle b ir h are k e tte n va z geclr -
m e tln l, b unun k o t'iyye n d o ru olm a dı ını bildirdim .
— V oto no n e z a m an d ö n d ü n ü z?
— 1921 Tem m u z'unun k in ci günü.
— N e ile m e gul old u n u z?
_ Düyun - u Um u m iye le .. D o h a d o rusu o k uyu p yaz -
m K d a ..
' — Es k i ttih a t ve Y e ra k k I a rk a d a la rın ız la te m as e t
m ediniz m i?
~ H üseyin C a h it v e K a ra K e m al B e y le r vard ı. Cohrt
B e y ile d eva m lı te m as ed erdim . s m ail C o n b ulot B e y'i gö
rürd ü m . Bu n la r, somimi ark o d o lorım dı.
— k in ci seçim in yo p ıloco ı sıra d a eviniz d e yo pılon
to p la n tıla rı soruyoru m .
Birin ci Lo z an K o n fe ra n sı'n d a n so n rayd ı. K o ra K e
m al B e y , z m it'e gitm i ; M u sto fa K e m al P a a ile g ö rü
m ü ; biz d e k o n fera nsta n dön m ü tü k. K a ra K e m al. M u s
to fo Ke m ol le n eler g örü tü ü n ü o nlo ttı. P a a H a z re tleri,
ttih o t v e T ero k ki ark o d o ia n n ın n e y o p o ca k la n n ı sorm u .
O d a b u konu d o b ir ey sö yleye m eyece in i, a n ca k k e n disi
o dın o h are k e t e d e b ilece in i, a rk a d a la r a d ın a b ir e y sö y
le m e k ¡cin o n larla g örü m esi g ere k ti ini, a n co k o zomon
ce v a p vere b ilece in i söyle m i .
— So n ro?
— Bu n u n ü z erine sırf G o z i Po a'n m arz usu n u y e ri
ne g e tirere k b e k le d ik leri ce va b ı vere bilm e k çin fik irle rin i
olm o k ü z ere ork a d o lo n nı ça ırd ı. Bu a ra d a Dr. N a zım ve
Ra h m i B e y'ie r d e z m ir'd en ço ın ld ılo r.
— N ere d e to p la n ıld ı?
— Benim evim de.
60
 — T e s b it e d elim : n osıl to p la n d ın ız? K im ler v a r d ı? N e
le r k o n u tu n u z?. K o ç to p la n tı y a p tın ız ? BIr b Ir a nlatınız .
— ik i d e fa . Y a n i ki gün to p la n ıld ı. Bu to p la n tılard a
kim ler v a r d ı; Is m sim h atırbya m ıyoru m . H üseyin z o d e Ali
Be y, N ail B e y vord ı. H üseyin CahH, D r. N a zım , Ham di Bo -
bo.
— Bu to p lo n tılo r elb e tte bo g eçm edi. A n la tın konu
tu k ların ız ı...
— K a r a K e m a lin G o z i Po a H a z re tler] ile g örü m esi
konu uldu. Bu a ra d a seçim lere girip girm e m e k onusu g e ç
ti. G o z i Pa o'n ın sorusu ü z erin e k onu uld u. So n u çta , bir
ttih a tçı z ü m resi h alin d e G a z l'd e n ste k te bulunulm osının
do ru olm o dı ı d ü ü n üld ü. MIHI M üco d ele nin b o ın d o bu
lu nan b üyü k a h siy e tin ar z ulo n n a uym ak v e hiz m etinde
b ulun m ak k o ra n verild i. Bu n u G o z i Po a'y a orz e d ece k
ti. «Bu nlard a n arz u e ttik lerin iz e m riniz d edir» d en ece k ti.
— Ba k a n e g örü tü n ü z?
— P a r ti progro m mı.
— «H a k im iye t v e s a lta n a t m ü n h asıran m illetin dir» fo r
m ülünü k kn y a p tı?
— Hepim iz.
— Si z evin iz d e to p la n tıla r ya p a ra k ko m ite h alin d e ç a
lı tınız .
— B ir d e fa b u nlo n to p laya n b en de ilim . K o ra K e
m ol ça ırm ı . Be n d e k ap m v yü z lerin e kapoyom a z dtm kl,
evtm l o n k ıra oçb m . K o ra K e m al'in tö z le ri ü z erin e konu
tu k.
— Bu g ü n k ü su ik ast i i oim asoydı. bu to p la n tılo n ka
b ul e d e b ilird ik . Fo k o t bu to picn tıd o n so n ra sü re kli gizil
to p ia n tıio r ya p ılm ı tır.
— H a yır efe n dim ., b öyle e y otm omı trr. K o tiyy e n ..
— Si z b u to p la n tıyı G a z i Po o lie görü m enin sonu
c u o lara k ya p ıld ı ın ı söylüyorsu n u z om a G a z i P a a öyle
d e m iyor.
— Efe n d im ; G o z i Po o Be g örü e n b en d e ilim . Ko
r a K e m al B e y'd ir. Hepim izi to p laya n odur.
— Siz in evd e k i to p la n tılard a n bo ko Koro Ke m ol'in
ya z ıh a n esin d e d e to plan tı ya pıldı m ı?
81 F .: 6
 — Be n b o ko to p la n tı bilm iyonjnrt
— N eden sizin evd e to p la n ıy o r?
— D oha ra h at, d ah a sa k in ..
— Y a n i giz lice b ir komite!
— N e m ünaseb et, h erk esin gö z ü önün deki b ir ev.
— ü k rü, K ara Ke m ol, C a n b u la t, bir yol tu tturuyor
lar. fa a liy e te g eçiyo rlar. V e siz h a b erd ar olm uyorsunu z.
O lu r mu C o vit B e y?
— Beye fe n d i, hab erdarım . F a k a t i te o k a d ar. K o f -
yyen ola k o d ar de ildim .
— A m a Karo Ke m al Be y üe sık sık görü üyord unu z.
— Bun d on ne cık o r? Es k i b ir d o s t. Evim e g elir, onun
gibi konu tu um u z ^ b k a d ostlarım do vor.
; — C o vit Bey. bupu iyi büln ki. stik lal Moh k e m esi
d hsi k onaotih o g ö re'h ü k ü m ve rir. Siz in bu ifa d elerin iz
bizi ik no etm e m i tir. Koro Ke m al gibi b ir odo m lo h er gün
görü ürsü nü z de n eler ya p tı ınız d a n nosıl h a b erd ar b u
lu n m a z sınız?
— Bilm iyoru m . nson h er sık görü tü ü kim senin h er
yoptı m don hoberdor ola b ilir m )?
— ü k rü'n ü n suik ast te eb b üsü n ü nosıl k o r ılo d ın ız?
— Su re M k otiyye d e fe n a., m e um..
C a vit Be y. bu suçla m aları So vcı N ecip AH B e y ’in id-
diono m esinden ö ren di i gün k arısı A liye H onım'a ya z dı ı
m ektubunda k oygıla n nı ö yle d ile g e tirece k ti:
«— ..bütün d elil K a ra K e m al B e y'in d ostu olm a klı ım
dan b aret k alıyord u. Pa m u k pli in d e n d oh a in ce ola n bu
d elil le yirm inci asırd a h a tta fevk oio d e b ir m ah kem e ta
rafın d a n biie b ir odamın m ahkum e d ile b ilece in i o klım a l
m ıyor. (..) Fo k ot bu m ah k u m iyet e er o lu rsa M ith a t Po -
o ’nın m ohku m iyetinden d a h a o ır b ir siy a si a c io olo-
ca k tır. Zulm ün ho kim iyeti o lo ca k tır. Be n , e n m üthi bir
dü m onım a, h ayatım a k astetm i kim selere k a r ı b u d el -
le rle hüküm verem em .»
stik lal Mah k e m esi Bo k o n ı A li Be y. a cık a cık sö y
lem i ti:
stik la l M oh k e m esi, k a n ıtla ra g öre d e il « a h si ko-
n co ta» d aya n ora k hüküm v e re c e k ti...
82
 ONÜC

ittih a t ve T era k k i'n in es k i «Kotib - U m u m itsi v e «M e r

kez -! Um umi a z ası» ve «M a a rif N a z ırı» Dr. N a z ım , istik la l
M a h k e m esi Ba k a n ı A li B e y'in so ru ların ı y a n ıtla rk e n ; m ah
ke m enin ötum ce z ası ve re ce in i betki d ü ü n m ü tü. E n v e r
Po a ’nm ya n ın d a serü ve n lerle g ece n ya a m ın ın b ir gün
ya k ör b ir k ur u nla ya d o ro acın d a n o k ta la n a ca ın ı S e
la n ik'te ittih a t ve T e ra k k i'y e girdi i gün gö z e o lm ı tı. Bu
yü z den olu p b ite nleri p ek yo dırg o m ıyor: s o ru la rı o la n ca
o cık lık lo ya nıtlıyord u.
Dr. Na zım , iz m iıii Evliya z o d e Re fik B e y'in kız ı Be rio
H anım ile evle n m i ti. Be ria'n ın h alası M a k b ule H anım . D r.
T e vfik Rü tü (A ros) Be y ile evliyd i.
K el A li'n in so ru ların ı y a n ıtla y a n Dr. N a zım , m ah k e m e
son u n d a k en disini d ara ocm ın b e kle di ini b elki b iliyord u;
a m a M u sta fa K e m al’in D ı ile rl Ba k a n ı Dr. T e vfik Rü tü
(A ro s) B e y le evle n e n M a k b ule H a nım 'ın d o m o dı. D e m o k
ra t Pa rti hü k ü m etinin D ı i le ri Ba k a n ı Fo tin Rü tü Zor-
lu ’yu d a y ılla r so n ra b ir b a k a idam se h p asın d a a y n ı ya z
gının b e kle di ini bilem e z di.
V e e i B e ria H a nım 'ın b üyü k h a la sı. N a ciy e H a nım 'ın
kızı Be rrin'in A yd ın ’Iı H a cı A li Po a'n m toru nu A d n a n Be y
ile evle n ece in i; A d nan M e n d eres'in d e 1961 y ılı Eylü l a y ı
nın 1 7'nci günü im ralı a d osm d a D e m o krot Pa rtl'n in ilk ve
so n b a b a k a n ı olara k d aro ocın d a ca n ve re ce in i d e d ü
ün m e z di.
K e l A li Be y. a z b rlur gibi soruyord u;
Bu m e m lek eti d uru p d ururk en siz h arb e soktu nu z.
So n u ç b iliniyor. im di s a v a a girm e k çin k im lerle, h a n gi
d e vle tle r He n asıl a n la tı ın ız ı a n la tın b o k alım ..
83
 — B e n h ü k ü m ette öe Kdlm. Yaln ız Alm onyo le on-
lo ıld ı ı g ü n T o la t Po a . siz e mü|d6 vereyim diye sorunu
onlocmı tı« Es o s e n o o n o k o d or olu p b ite nleri hükü m et
ü yelerin d e n d e eo klo m ı lordı.
— A lla h , A llo h , b öyle b ir a n la m ayı kim seye h a b er
vern > 6den g örü m e k d evle t k avro m ı le b o d a ır m t?
— Bu n u m ille tve k ille rin d e n sorm a k g ere kiyor. Be n
m ilfetve klU d e ild im . Q e n el M erk e z yö n eticislyd lm . Biz l U-
gtlerKflrm e z dI.
— Y o o . M erk e z - I Um umi ne g ö rü r?
— P a r ti örg ü tü »e Hglll le ri..
— Bir k a ç b a k a nın te k b a la n n a m e m leketi s a v a a
so k m aları d o ru m u d ur?
— Bö yle b ir k orarm hü k ü m et tara fın d a n verilm esi ge-
rsU r d L (..) Be n d e n iz s a v a ta n a çık ofınla çık tım Be ye fe n d i.
— Se n ö yle z oıtH ediyorsu n.. H ele fela k e tin k esin o l
d u unu g ö rü n ce n osıl k o çb n ız? G erid e k alo nlo n kim e bı-
ro k tın ız?
— ö rg ü te b ıra k tık .
— En ya k ın ark o d a larınrz a b ile A llo h aıs m arla d ık d e
m eden gittiniz .. D o ruyu sö yie.. K octık de.. Bıra k ıp koçb -
nız . Sö y le ,'Sö y le , k açtık d el
— E v e t k a çtık .. Kaitp d a n e y a p a ca k tık?
— K açı ın ız ın b ir anlo m ı vard ı. M e m le k et ifla s e tti.
Se n . T a la t. E n v e r. C e m al Po a la r, hepiniz k açıyorsu n u z .
Bu n u n m an ası n e d ir? A ziz ca nlo n m ız ı k urtaralım ! Ya h u t
«m e m le k et bizl p a rçala r» k ork usu d e il m l? M e m le k ette n
çıkıyorsu n u z , g itti iniz yerlerd e ne yap oco tnız ı. n osii yo-
p ocg m ızı d ü ü n d ünü z m û?
— K tn m 'o g ittik . E n v e r Po o'm n tHr p rofesi vordı.
K o fk a sy a'd o k ik i fırk a y a yü z bin sila h g ö n d erm i ti. Ken di
d e gidip bu k u vve tin b a ın a g eçece k ti, olm adı. K m m'don
btr tre n le A h n a n yo'ya g ittik . Be rlin'd e Erm enRerin g österi
ya p oco k io n nı ö re n in ce san otoryu m d a k aldık. « sla m h
tila lle r C e m iye ti Ittlhata» e sa sın ı ora d a kurduk.
— D em ek n ere d e to p la nsa nız hem en b ir niz am na m e
yo p orsınız .
— «Wltso n p re nsip leri», b üyü k ü m itler verm i ti. Biz
84
d e çe itli m ille t ve m e m le k etlerd en ü z erim iz e yü klenen
yü k ü hoflftetm ek ü z ere b ir örg ü t k urm ayı d ü ü n m ü ; H in t
lile r vs. le te m asa g eçm i tik. M erk e z Be rlin o la c a k v e h er
m e m le k ette b ir te m silci b ulu n aca k b . B u örg ü t, sö m ürg e
lerd e h alkı y o b a n a k u vve tlere k a r ı örg ü tle m eyi ve bu
y o lla T ü rk iye ü z erin d e ki b as k ıyı o z aitm ayı g ö rev e din e
ce k tir.
— Siz kim siniz, n ered en çık tınız , d erle rse ne diye
ce k tin iz ?. Po ra çe k tiniz m i? M asra fta n n ız ı n asıl k ar ıla d ı
n ız ?
— O n lo r z ate n ho zırdı. D avetim iz e k o tular. T ala t
Pa o'n ın verdi i 8-9 bin lira yetiyord u. Be rlin'd e Rus u -
ro la r Ko m ü nistleri biz e fo aliye tlerlm lz için h er tü rlü yor-
dımı yo p oca k la n n a sö z verd iler. Ru sla r, yalnız A z eiiráy -
ca n'ın b a ım sız lı ını ta n ıy a ca k la r, biz d e R u sy a ’d a ki mus-
lü m a n kın kı kırtm ayaccrictık.
— So n ra M o sk o va'ya g ittin iz ?
— Eve t., a m a co k g üç gid e bildik. Uco ım ız a ltı de
fa d ü tü. Be n En v e r Pa a ile b u e k ild e M o sk o va'ya git
tim . Cem of Pa o , Dr. Bo h o ttln o k ir ve Kodri Be yle r. To
la t Po a le Berlin'd e k oidfiar. O ra d a p ro p a g a n d a ve ö r
g üt calı m ala n ya p m aya b o la d ılar. (..) M osk ovo’d a o us-
to s son u na kodor k aldık. B u esn a d a, A n a d o lu'ya yardım
ve ö z ellikle sila h ve ce p h a n e sa la m a k Icin çalı ıyord u k.
Bu çolı m otor sıra sın d a E n v e r Po a , So vy e t D ı i le ri K o
m iseri C iç e rin'e «Siz in sü va ri k uvvetiniz vor. Bu n u Ana -
d oiu'yo g ö n d e rise n iz yordım ı olur» d e m i ti.
— N e ye tk i He. ne sıfa tlo sö ylü yo rd u? Bizim orodo
elcim iz vor. Sö yle y e ce k se o söyler. En v e r Po a'y a né olu
y o r?
— B ir yardım so ia n m ası Icin .. bu m em leketin b i
evlo d ı sıfo tırio . E n v e r Po a , bunu t e m ^ p ilavı gibi te k
ra rla d ık ça , Ç lce rin b ir gün Pa o 'y a u lo ru y u sord u: «Siz
A n k ara Icin n e d ü ü n üyorsu n u z? A n k ora siz in çin n e dü
ü n ü yo r?. Dedim kl «A n k ora, e m p eryalistlere k ar ı sava
tık ç a bizim hok kım ız do ne d ü ü n ürse d ü ünsün, o nlara
yordım a m ecburu z».. (..) bu oro d o m e m leketten k ötü h a
b e rle r g eliyord u. B ir gün E n v e r Pa o *bano «Anadohı*-
85
d an g ele n h a b erleri g örüyorsu n, dü m an Es k i e h ir’i ol-
ım , m e m leket sının n d a b ulu nalım . Bo tu m 'a gid elim » dedi.
Be n de «siz sınıra g elin ce sobred e m e z , z ıplar g eçersiniz»
dedim. «H alb u ki söz üm ü z var. M u sta fo Ke m al Po a'n m
iz ni olm a dıkça A n a d olu'ya g ecm eyoce iz» dedim .. En v e r
Po a , «sen ask er d e ilsin, duru m u k avnyo m ıyorsu n, sın ır
da bulunm amız g ere kiyor» d edi. Bo tu m 'a gittik.
— Ne Ic in ? Ne y o p a c a k tı? M e m le k ete girm e k oma
n asıl girm eyi d ü ü n üyord u?
N e fer kıyafetin d e, g ö n üllü olara k ..
— So n ra ne ya p tın ız?
— En v e r Pa a .b u n u so la m u k için fo aliye ttey d l. Ba -
tu m ’a gidip gelen H o p a'lı, Rlz e'l ta k a cıla rla , Lo z iarkı te -
m osta b ulunuyordu. Y o ve ri M u hittin Be y, b u nlan b ulup g e
tiriyord u. Bu n la r v a h a s ıy la T ra b z o n'd a k i m e h ur K ayık
ç ıla r K a h yosı ile li k i k urulm u tu“ . (..) En v e r Pa a , So -
k orya sovo tn m z oferie bitm esin d en so nra A n a d o h ı'yo
geçm e kten vo z gectl.
K üçü k T a la t B e y'i H alil Po a i)e nered en çık a rd ı
nız?
— Efen dim , ben bilm iyoru m .
— K üçü k T alo t Bey.. Siz d e M osk ova'd a n getiyorsu
nuz. birbirinizi görm ek arz usu. Ç erk e z Sa m i'*', n asıl kotıl-
dı siz e?
— Ç erk e z So m l'nin k a tıld ı ı günlerd e Berlin'd eyd im .
— T evil etm eye colı n Kiyın .. sizin ic ’m d o ru yol g er
çe i söylenmektir.
— H aili Po o ile M o sk o va'd a bulunduk, görü tü k.
Fo k ot Batu m 'd o vag o n d a gizH oturuyordu m .
— So k oryo Z a fe ri. A n a d o lu'ya g eçm e k ororınız ı te h ir
etm i tir. En v e r Po a'n m ele g ece n m ektubu siz in d e A n a
d olu'ya geçm e fikrin d e oldu unu z u g österiyor.
— Be n , bizim yönüm ü z den sın ırd a te k b ir erin buiun -
mosmo b lta ro ftar de ildim .
— So d e En v e r Pa a m ı? Siz de öyle.. Ev e t, bizi or-
kodan vurnmok istiyordunu z.
— R e is Beyefe n d i!. G e rçe k a d ın a vicd anım ın sesin i
orz ediyorum . En v e r Pa o , h a ta sı yü z ünden TüHclük u ru -
86
n o ca n ın ı verm i b ir e h ittir; esk i b ir d evrim ci a rk a d a ım
d ır. onun ru h u n a a c ı verm ek iste m e m . F o k o t u n u da
k e sin lik le söylerim k , e er A n ad olu, sa d ık v e a n la yı lı
b ir o rk a d a ın ı E n v e r Po a'n m ya n ın d a b ulu n d ursayd ı. An -
k a ra'y o b en d en fa z la , co k fa z la hiz m et e tm i o laca k tı.
— M e m le k ete d ön ü nce C a vit B e y'in e vin d e topion -
dınjz m ı?
— Ev e t, bildi iniz soru nları görü tü k.
— Evin iz d e 9 m ad delik ttih a t ve T ero k k i p ro gra m ı b u
lu n m u tur. N e d ir b u?
— T ero k k ip erver Po rtisi'rin k u rulaca ı g ü n lerd e ü k
rü Be y z m ir’e g eldi. K a ra Ke m al Be y. m e k tu pla «Be nim
pro gra m ım budun» diye bunu b a n a z m ir'e g ö n d erm i tir.
— C e va p verdiniz m i?
— H oyır..
— Seçim le rd e n ö n ce bu progra m ı g örü ü p k ab ul e t
m i siniz .
— G örü m e dik. B r sa k ın ca yo k tur ki, so k iayayım .
— A rk a d a ların ız d a n biri çık a r d a «m adde m odde g ö
rü tü k» d erse n e diyece ksiniz .
— Bö yle b ir to p la n tıd a bulunm odım. T o p o nıp b öyle
b ir soru n u g örü m e k yasa k d e ildi k , sa k la m a k z orun da
k a kıyım .
— A m o bu progrom do su ik ast vardı.
— N e m ü n ase b et! Hem b en z m ir'd e oturuyoru m . A ra
s ır a sta n b u l’a gid er; b irk aç gün kohnm. O ro d a yo pılon
e yle rd e n h o b erd ar d e ilim .
— Biz , M ille t M eclisin in yarg ı ye tk isin i k ulla nırız . Cı-
k ordı ım ız so n u ca g öre hükmümüzü veririz .
— Bu n u b ilm iyor de ilim . D o ru söylüyoru m . M ille t
M e cIM n d e y o so la r çerçevesin d e b ir p arti k urulm ası, y a
s a la r a v e vlcd o n a ay k ırı b ir ey d e ild ir k l, giz leyeyim .
B ir p arti k urm ak vata n d a ın h a k kıdır. Bira z Ö nce s a vcı
b e n i y d a n a lık la suçla d ı. Benim bu b eya n d o n anlo dı ım
m e m le k ette b o k a p artilerin k urulm asının ste n m e di idir.
T e ra k k ip e rv e r Pa rtisi k urulu nca, d en ge k uruluyor d iye s e
vin m i tim**. .
87
 M o h k e m e nln ü z erin d e d urdu u sa n ık lard a n b iri de
N a il B e / d P .
M a h k e m e Bo k o n ı A li Be y, ittih a t v e T e ra k k i’nin eski
«Kotib - I M esulü» ve Birin ci D ünyo S a v a ı yıila n n d o T ra b
z on v e çe vre sin in «T eskilot - ı M a h su sa K o m u tanı» N oil Be
ye d e a y n ı so ru la n sorm u ; N ail B e y d e E n v e r P a a ’nın
Ucü ncO En tern o sy o n o l’e k otılm ak ü z ere M o s k o va'ya g itti
ini. K ü çü k T a la t, A z mi ve H ofız M eh m et le M o sk o va'd o
k a r ıla tı ın ı, E n v e r Po o ’nın sla m h tlialcH srl C e m iye ti
ttih a d ı çalı m ala rım sürd ürd ü ün ü, ken dlsirtin k üçü k T a
la t B e y ile b irlik te T ra b z o n'a g eld ik lerin i. Ka zım K a ra b e
k ir P o a 'y a «b ol evIKlik hok k m da» bilgi verd i in i; d a h a
so n ra M u sta fa K e m ol ve sm et Pa a la r ile g örü tü ü n ü.
C a vit B e y'in evin d e k i 'toplontiloro k a tıld ı ın ı; K oro K e m al
ve ^ A b d ü lk a d lr ile ark d d a oid u k ia n nı. a n co k su ik o st ko
n usu n d a h iç b ir ilg isi ve d lg isi b ulun m adı ını söyle m i ti.
N a il B e y'in . K ora Ke m ul'in M e s'a d e t H o n'd o k i b üro
su n a g id ip g eld i i. K aro K e m al'in b ürosu n d a, A rd a h o n
m ille tve k ili Hilm i B e y'in 17 kez N ail B e y ile. 10 ke z d e A b d ül
k a d r ile g ö rü tü k leri. Hilmi Be y'in . H afız M e h m e t'in yozı-
h a n esin d e Sa ru h a n m illetve kili A bidin B e y ile g örü tü ü.
13 M o rt gün ü Hilm i Bey. K aro Ke m al ve N a il B e y ’in to p
la n tı yo p ttkIa n , 15 M art günü. K aro K e m al’in o d osın d a.
Hümt, Z iy a H u r it ile N oii B e y'in b irarayo g eld ik leri. 17
M a rt gün ü. Z iy a Hilm i B e y ’in Ziyo H u r it ile b irlik te Rü
tü Po a üe b ulu tu kla n, K aro K e m ol’in ya z ıh a n esin d e K a
ra Ke m o). Hilm i ve N ail o rasın d a b ir to p lo n tı ya p ıld ı ı.
25 M a rt gün ü. K aro K e m al’m ya z ıh a n esin d e Hilm i B e y'in ,
K ara K e m al. N oil Be y ve A b d üik o dir'in b ira ra y o g eld ik
leri Hilm i B e y'in 10 N isa n günü M e s'a d e t H a n'd a H afız
M eh m et 25 N isa n günü ü k rü B e y üe g örü tü ü. M e s'a
d et H a n'd o k i bu b ulu m alon n su ik ast g ü n ü n e k a d ar sü r
d ü ü, A rd a h o n m illetve k ili Hilmi B e y'in tuttu u g ü nlü k ele
g eçin ce o rta ya çık m ı tı.
Dr. Fik re t B e y de d uru m ado. N ail B e y'i T o k a tla ya n
H a n'ın ön ü n de A b d ülk o dir Be y ile g örü tü ü n ü sö yle yin
ce d e hem N oil Be y. hem d e E n v e r Pa o'n ın e n ya k ın
a d a m ların d a n Hilm i Be y için idam se h p ası k urulm u tu.
88
 ONDÖRT

C o vit Be y. savu n m asını ya p ark e n solo n d a ç ıt çık m ı

yord u.
Ben d eniz e bir d e a h la k i suç yü ktediniz . N için Ana -
d ofu'yo geçm edi im i sordunu z.
Re is Beyefe n d i, siz a h se n n e ya p arsa n ız yop m ız;
h a n gi hiz m ette b ulu n ursanız bulununu z; b ir m islini doho
ya p m oyaca ınız b ir i ya p tı ınız , d ü m a n a k ur un atm a k
fa z ile t ve ulviyetini g österdi iniz z am an, sonro d an siz e
k a tıla n ark o d o lan nız sta n b u l k oidın m io n n d o dolo ıyor -
ard ı. Kim isi o zam<m m antor gibi bite n p a rtile re girip çı
k ıyo rlard ı. H iç kim senin o z am on k oçtı m ı görm edim .
A rtık , nom usum a emcmet e dilm i b ir e y d m a k k ı b e
ra b er söyleyece im . Tem m u z o rtalo n n d o b ir a k o m dı, to-
nım odı ım b ir ohıston oldı ım b ir te z k ere d e diyord u kb
«Yo n n sta n b ul'd a n te m siloi o lo ra k Siv a s'a gid er m isin?»
Fey z lye M e k te bi MO dtreei N a k iye H a nım 'ı ara dım , buldum.
Dedim kl «b öyle bir te z k ere aidim , g id e b ilir m iyim ?» B u
i le rie m e g ul oid u kia n nı bildi im A d nan B e y le H alid e
H a nım 'a gönderdim . B ir m üd det so n ra aldı ım ce va p ta
«Bu i le m e gul o kınior, siz in S iv a s 'a gitm enizi uygun bul-
m uyorlor».. Bu n u n Ö z erine gitm edim . Ç ık a n lk fırs a tta , so -
dık ve vefo k o r dostum un so lo d ı ı v o sıta la ria A vru p a'ya
gittim . V e gitti im in e rte si g ü n Isto n b ul’d a saklan dı ım
e vi b astıla r. E e r gitm e m i o lsa y d ım ^ M o lto'ya sü rü lece k
tim . Y a h u t D a m at F e rttin H arp Dlvon m d a o n b e y ıl h a
p is ce z osı le ce z afond m lacoktam»“ .
A n k ara'd a k i d ava, K uvoyi M H liyeciier ile ttlh o tçık ırm
h eso p la m asıydı.
K üçü k T o fo t Dr. Na zım . So lo h Cim co z , H üseyin Co -
89
t li t M ith a t ü k rü . A h m et N esim i. Ey ü p So b rl. H a m al F erit.
«K ara k o l C e m iyeti» k urucuları G o la ta iı ^.¿vki Be y Üe A l
b oy K a ra V a sıf gibi ttih a tçıla r, b ir esk i ittih o tçı tarofın -
d on sorg ula nıyord u.
M ah k e m e b a k anı Kel A li de eski b ir ttih a tçıy d ı.
Su lta n A b d ûlham id, 31 M a rt olayın d o n so nra ta h tta n in
d irilip Se ia n ik 'e götürülürk en m uhofız birli in d e g örevli
olo niard a n biri d e A li Be y di. Botk o nlard o çe te sova larm a
do k a tıla n AH Be y. T ro b iusg arp ’do ve D ern e'd e M u sta fa
Ke m al le birlik te sovo m ı ; M a yıs 1919'do 171. Piya d e
oloy ko m utanı oloro k A yvalık'd a Yu n an k uvvetlerin e k ar
ı s a v a a ra k h a klı bir ün k a z an m ı tı. K el A li. In g üiz ler
tara fın d a n M o lta ’ya d ûrülenler o rasın d a d a y e r alm ı tı.
M ah k e m e üyesi K ılıç A li. K a fk as O rd usu'n d o En v e r
F a ^ ’nın k ord e i Nur> - >'Pa o’nın e m ir su b aylı ını yap m ı :
1919'da Heyet -I T e m siliye'ye k atılm ı : M ustafa K e m arin
e m riyle M o ras ve A n te p'd e Fra n sız ia ra k or ı d ire n i le ri
örg ü tle m i ti, istik la l M ah k e m esinin öte ki üyesi Or. R e
it G alip d e K urtulu Sa v a ı yülon n d o T a v a n h ’d a Mü -
d afo oi Hukuk C e m iyeti b o k oniı ı ya p m ı tı. S o v c ı N ecip
A li d e D e niz li'd e K uvayı M illiye örgütün ü kurm u tu.
Ü c A lile r • Kel A li. K ılıç A li, N ecip A li • ve Dr. Re it
G olip . b elki de K uvoyi M illiye odıno yurt dı ın o k oçan t
tih a tçıla rd a n h esa p soruyorlardı. Su ik a s t unutulm u : s o r
gu ve savu n m alar. ttih o tçıla r ü z erin d e yo u nla m ı tı.
Bu yü z den C o vit Bey. savu n m asını ttih a t ve T ero k k i
döne m i ile ilg ili soru m lulu una ayırm ı tı.
— Hakim Efe n d iler;
Bu m e m le k ette, m illet m u k a d d eratın a voz -ı ye d e tm i
b ulu n a nların için d e harp m esuliyeti olm ayan üc ki i v a r
sa, bunun b irisi benim ; yalnız benim . (..). Bu m e m lek etin,
h arbin m üthi kab usu oKına girm e m esi çin üc a y g e
c e li gürıdü zlü çalı tım , tepin dim , u ro tım . H arbin m esu
liye tin d e n bono isa b e t e d ece k h içb ir vicd a n p ayı yo k tur.
Hokim Efe n diler.
H arb e girild i i gün. n asıl girild i ini gördü ü m den iti
b are n, m u kave m et ve m ücad ele k a pısı açtım . H arp açon -
fo fa. M ısır’ı alaca ız diye nlere, Efe n d ile r, M ısır'ı a lıp d a
90
n e y a p a ca k sın ız ? Bizim elim iz d e b iri Ira k , b ıl A d a n a o la
ra k iki M ısır v a r. Bu n la r h aro b e ve vira n e h ald e, c ö l h a
lin d e d ururk en bu ücü ncü M ısır'ı b u n a k atm o k çin m
h arp e d e ce k sin iz ? (..) Bu m e m le ketin m alik olm adı ı ey
n sa n d ır. H arp sa h ala rın d a te le f o la ca k yü z b in lerce T ü r
kü d ü ü n m üyor m usu n u z? V e b u nlorın k ayb ın ı k a r ıla y a
ca k h a n gi z afer, h a n gi m u vaffa k iye t o la b ilir su alin i so r
dum . F a k a t bütün bu su allerim ce va p sız k aldı. K ar ım d a
ki o da m lo n n voto nsız iıkia n n d a n d e il - h o a - k ar ım d a
ki o d a m lo n n K u ra n'o im an e ttik leri k a d ar A lm a n ya'n ın z a
fe rin e im an ettiklerin d e n d olayı su allerim ce va p sız k oldı.
(..) K alb im p arco ia n ara k ark a d a la n m d a n ayrıld ım . stifa
ettim . Bu benim için ço k a ır b ir eyd i. ttih a t ve T e ra k
k i'n in he m en he m en te e k k ülü n d e n b eri b irlik te ç a lı tı
ım in sa n lard a n , M e ru tiy e t'in ila nın d a n so n ra ayn ı boy-
ro ın oitm d a en m u kod des fik irle ri m ü d afao etti im iz a r
k a d a la rd a n oynhyordu m .
C a vit Bey, p arla k ve e d ebi üslu b u ile ya a m ın ı a n la
tıy o r; M a liy e b ak anı olara k oldı ı k a ra rla rı ve g e re k ç e le
rini a çık la d ık ta n so nra u nlo n söylüyord u:
— Mekteb - i M ü k ye d e n çık ıp d a ü c k uru a yiık lo
k a tip olo ra k d evo m etti im gün den bugüne k o d ar bütün
g eitr ve m asrafım k ayıtlıd ır. Bu n u n için d e h a ksız ve goy-
rim e ru k a z o nılm ı b ir sontim b ile yo k tur. Be n . h oyotı ve
d e vle te hiz m eti b öyle te la k k i etm i ve siy o se t yolu n d a yü
rü m ü b ir odamım . H içb ir serve tim , m e m le k et üstü n d e di-
Ic H b ir to ım , m e m lek et için d e v e d ı ın d o b ir k uru lu k
servetim yo k tur, öld ü ü m z am on olle m o c v e m u h taç
tır. te ttih a t ve T e ra k k i’d e on sd n e M o liy e so ita n o tı e d en.
m Uyo nloıia, k a ıt d e il a h ın io rla o yn aya n b ir odo m ın ter -
cüm e -I h o li»*'.
So v c ı. C o vit B e y ’i K a fa Ke m al He b irlik te N i a n ta ı'n -
d o k i e vin d e gizil to p la n tıla r yap m e klo su çla m ı tı. C a vit
B e y . o g ü n lerd e k ula k ta n k ula o ya yıla n ve eld e n eie g e
c e n sovu n m asın d a bu konuda k en disini ö yle savu n u
yord u:
— ..D e m ek k l, K a ra Ke m al, b ir gün te k ra r ik tld ora
g e lm e yi v e ark o d o la n n ı k tid ara g etirm eyi. T oio t Pa a -
91
kınn > E n v e r Po a lo n n , C e m al Po o lo n n k o çtık lo n gün d en
b eri k urm u v e MIHI M ü ca d ele n in z a feri k ot! o lara k eo-
n ucia n m o d a n ö n ce ve b en d eniz in d e sta n b u l'a g eli in d e n
S- 6 o y ö n ce te k ro r b u i le re b a la m ı tır. Bu n lo n n h içb i
rin d e b enim olo k a ve irtib atım yo k tur. K o ra K e m d , bu
fe n a fik ir v e ruh Ue h are k e t etm i ise o h old e k e n disinin
m u h a le fe ti g eçm e k çin ya h u t siy a s e t yap m ak çin bir
te vik çiy e , d este k çiy e h tiy a cı old u u n osıl teslim e d ilir?
V e b ö yle b ir e y n a sıl d dia o lu n a b ilir?. R s if Be y e fe n d i;
M cb ir zom on b en d eniz , Ke m al B e y ’i siy o se t ya p m a k ve
m u h alefete g eçm e k çin k o tiyye n te vik etm edim . (..) a n
n ih ay e t, benim k u dretlgt n e d ir kl, K e m al B e y'i te vik e d e
yim . a sıl p ora, k u vve t, irk e tle r, a d a m lar, K e m al B e y'in
elin d eyd i. (..) Bu n la r id n . b en den yardım iste m e z di, h tiy a
c ı d â yo k tu.
C o vit B e y . d oh a so n ra «K ör ihs<tfi» d iye b ilin e n «E r
g a n i m ebusu» A li Ihsn n B e y'in k e n disi h o k kın d o ki ifa d e
sin e d e iniyord u.
h sa n B e y ... 9 m ad d elik pro gra m ın T era k k ip erver
Pa rtisi'n in pro gra m ı oldu unu söylüyor. Bu n u n n e kodor
«a bsürd e» old u u m u h a k k a k tır. A li Ih sa n B e y , 9 modde -
lik progro m ın b enim le Mem duh e v k e t Be y o rasın d a M es'-
o d e t H a n'ın d a m ü z e k kere edildi ini söylü yor. Bu n u n n e k a
d a r m an asız b ir e y old u u m eydonda. C^nkO 9 m ad d elik
progro m ya p ıld ı ı vo k t, Mem duh e v k e t B e y'in n ere d e
old u unu siz b ilirsiniz . K e n d isi Batu m 'd o m ıy d ı? Bo k u'd e
m l?
C o vit Be y. N i o n to ı'n d o ki evin d e ya p ıla n to p lo n tılo rı
do ö yle açık lıyo rd u:
— R e is Be ye fe n d i, im di a sıl m eseleye g eliy o r, giz il
te k llo t k on usu no, to a ttih a t ve T ero k ki pro gra m ının y a
p ıld ı ı gün d en b eri forz etti iniz giz li te k llo t m eselesin e.
O giz li te k llo t tara fın d a n verile n su ik ast k ara n n d a n k a
tiy e n m alu m atım yo k tur. Bir Insa.'^ın b ir eyl yo p tı ını is-
b ot etm ek g ere k ir. Be n b ir eyi yap m adı ım ı n a sıl sp a t
e d e b ilirim ? Be n b ütün h ayatım d a, h içb ir z o m an. h iç b ir
kim seye k or ı - hotto en m üthi d ü m o nlan m a k o r ı, ho-
yo tım a, ere tim e. na m usu m a tecavü z e d e nlere k a r ı - ld -
92
d e t kullan m adım . V e id d e t k u tla n ıim asın a d a h lcb lr z a
m an ra z ı ola m a m ı , to ra fto r olm a m ı b ir nsanım . H içb ir
horeketim de. h içb ir k onu m am da, h iç b ir ya z ım d a id d et
yoktur.»
K ara Ke m ol, C a vit B e y'e su ik o st planın d o n sö z ^aç
m ı m ıydı?
«H ayır» diyord u C a vit Be y, «siz e b ütü n m ukaddesotım
na m ına ye m in ederim kl, b a n a b u te e b b ü ste n bohsetme -
m I ierdir. V e h içb ir z a m an giz li te k ila tta n b a h is etme -
m i^ r . (..) H içb ir eyd e n h a b erd ar d e ilim ; m asum um, b i
günahım , b a n a ya z ık tır v e g ü n a h tır. Hem niçin yapoco -
ım ? S Z kendiniz de k a b ul e d ersiniz , lk gününden iti
b aren ^ y a s e te girm e k iste m edim . M ille tv e k ili olm ak is
tem edim . Hem m ille tve k iii olu p d a ne y a p a ca ım ? Benim
ayd a bin lira te m in ed en b ir m e m uriyetim vor. Bu T u nus
G e di i ya h u t H in dista n V a iili ] gibi h erk esin gıp ta ve h a
sedi onun ü z erin edir. im d i bunu b ıra k ıp M a liy e Boka m
olm ak çin ml b u nla n yo p oca ım . n s a f ediniz , hokim efen -
cflltr.»
C o vit Be y, d illere d esta n savu n m asın ı ö yle n o k ta
lıyord u:
«50-60 se n e e vvel b ir bOyOk T ürk oirfnin soltan ot
ho klm lerl çin söyle d i i «La yık m ıdır nsa n olo n o va k ti
k a z od o / H a k z a hir iken b otti ile hük m ü im al et» sö z leri
n i yü kse k v e m uhtere m C u m h u riyet ha kim lert çin sö y
le n m eyece ini g ö sterece k sin iz . te bu ü m it Ne mukodde -
ratım ı ellerin iz e te v d i e diyoru m . H a k kım a vicdan -
la n nız d a n e m in oloro k hükm - 0 o d oletinlz l b ekliyoru m .»
Bu p arla k savu n m onın stik la l M ah k e m esi ü z erinde
en k üçü k b ir e tk isi b ile olm adı. C o vit B e y . Dr. Na zım . A rt
vin m illetve k ili Hilm i Be y v e NoiH Be y Ölüm ce z olo n n o çorp -
tn ld ıio r. Y u rt d ı ın d a b ulu nan esk i b o b o k o niard an Rouf
B e y ile yo k olon m ayon esk i z m ir V ^ is i Roh m i B e y yok -
lu klorın d o 10‘o r yıl h a pse m ohkum ^ u t o r . B o s ta Küçü k
T o io t Be y ve K oro V a sıf oim o k ü z ere ö te ki Ittih a tçılo r
o klo n dıior.
K arard a . ttih a t ve T e ra k k i H detierinin m e m leketi d ü
m anın a y a k la n o lt n a a tıp y u rt d ı ın o k açb k la n , sava ta n
93
so nro, Be rlin . M osk ova ve Batu m ’d a ik tid arı ele g eçirm e k
için k a ra rla r oldıklo n a n la tıld ık ta n so nra u g ere k çeye
y e r veriliyo rd u :
..Birin ci ve k in ci Lo z on k o n fera nsları sırasın d a
C a vit B e y'in i li'd e k l evin d e to p la n a n gizli k ongrede es
ki m a k sa tla n n ı sa la m a k çin k a ra rlo r olm dı ı ifa d e ve
itira fla rla ta m a m en b elirlen m i v e ortoya çık m ı tır. (...)
Sö z ü e dile n k on grenin g en el m a hiyette ki birinci toplontı-
sın d a n so n ra k tih a t ve T e ra k k i'n in sevk ve id are k o m ite
sinin rolünü Üstlenen C avit. C ah H, K o ra Ke m ai, ü k rü .
Ism oil C a n b u la t, Dr. Nozım, es k i Ard ah o n m illetve kili H il
mi v e Ra h m i ve N a il Beylerd e n kurulu yö n e ticiler, bu ta
rih te n so n ra g e ce li gündü zlü giz li to plo n tılord a ttih a t ve
T e ra k k i'n in bütün m e m lekette, esk i ü ye ve m e nsu pları
nın - k e n d ilerin i Iz leyec klorinl d ü ü nere k m illi fed a k arlık -
la n n ve bunun son ucu olan m illi z aferin m em leket yora -
n n a a z am i k a z a n cı so lam ok çin ye ni m üco d elelere g i
re n hü k ü m eti b ir surette d evirere k yerin e g eçe b ilece k le
rini. C avH B e y in b o k onlı ın da g örü tü kleri a n la ılm ı ve
bu g örü m elerin glzti tu tulm asın a fevk alo d e önem v e ril
d i i, K a ra K e m al'in ya n lı lık la d oveti ü z erine e ve g elen
Hüsnü B e y'in o d aya alın m a m ası lie b elli olm u tur.
Moh k e m e. C a vit Be y ’i kobul e tti i u g ere kçe ile s u ç
luyordu:
«— Hk ve g üçlü e n g el g örd ü kleri cu m h urb a k onını
su ik ast yo lu yla öld ürere k hü kü m et d arb esi p rojesini uy
g ula m ak ü z ere. ü krü. K ora Ke m di. Hl m l, N ail Beylerd e n
olu a n c ra ve te k ila t kuruldu u ve kurulun lld e ıi olan
C ovH B e y'in K aro Ke m al a ra cılı ı He ye ni k ora n n g ere k
tird i i g ö revlere. A rif Bo y ve Rü tü Pa a , H afız M eh m et
gidi H oris, AbdülicocTr ve S a rı E fe Edip g ib i su ik ast g bl
le re a lı ık a h ıslo Z iya H ur it ve Ç o p ur Hilmi gibi a le t
olm oyo e lv e ri li ve Lo z sm ail ve G ü rcü Yusuf gibi suc
i le m eyi g eçim k ayn a ı kobul etm i g a fillerle ta k viye e d il
di i ve örg ütü n g e ni letilm esin e ço h ıldı ı, dova m n ba -
ın d on b eri biz z at suçluların v e sa nık lorın itira flo n ile b e
lirle n m i tir...»**
Mah k e m e, T ero k kip erver C u m h uriyet Po rtisi'n in Mec -
94
lis dı ın d o C ovit. C a h it, K aro K e m ol. Dr. N o zım , Ro h m i.
N ail. Hilm i Beyle r. M e clis çin d e d e Ro uf. ü k rü . s m ail
C o n b ulo t'ın H olk Pa rtisi'n i ete g eçirm e yi p la n la d ık la rı, y a
pılan giz li to p la n tılard a, ö n ce. Birin ci v e k in ci G ru p la rı
b irle tire re k h er ki gru p ta ki es k i ttih a tçıla rı to p la m ayı,
bunda b a a rı sa la n a m a z sa. ttih a tçıla r a d ın d a 15-20 k i
ilik b ir m ille tve k ili grubu ile Ra u f B e y'in yard ım ıyla k a
bul ettirm e k , bu do olm a z sa, o z a m an ttih a t v e T e ra k k i
odıyiG o rtoyo çık ara k . 6 o k a k or ı 9 lk e k a b ul e d ile re k
m eydan o k un m ası k aro n alın d ı ı; a n c a k ttih a t v e T e
ra k k i'n in kam uoyunda d este k b ulm a m ası ü z erin e T e ra k
k ip erver Pa rtisi a ra cılı ı ile H alk Pa rtis i'n i e le g eçirm eyi
tasorto dıklorını kobul e diyord u.
M a h k e m eye g öre C o vit Be y ile K o ra K e m al, bu olu
u m un lid erleriyd i.
C o vit Be y. ce z a evi m üdürünün o d asın d a k a ra r o k u
nurken «Y a a a , dem ek b öyle. Y a z ık la r oisu n» d iyece k : e i
ve çocu u n u ork o d o ı H üseyin C o h it B e y'e e m a n et e tti
ini sö yle y e ce k ve «G o zi P a a H a z re tlerin e d e sela m ve
h ürm etlerim i sö yte yi:u d iy ece k v e so n d olyeye çık tık ta n
so n ra .da «A lla hın la n e ti, z alim in üstü n d e dir. Z ulü m d ür bu,
z ulüm» d iye b a ıraca k tı.
N ail B e y . k a ra r o k u n urk en «e ve t.. a d a n e d ir.. ta m a m
a d ila n e d ir» d iyece k: se h p aya çık a rk e n «m illet sa olsu n,
va ta n p o yld ar olsu n» d iye b a ıraco k : c e lla ta «H er z a m an
sa n d aly e g örü nce otururd u k, m e er b u b a k a sa n d olye
im i . Dıaha ö nce idam e dilm edi im için te rtfotm ı bitm iyo
ru m. K u su ra bo k m ayın» d iye ta k ılo co k tı. Hilm i B e y d e «S i
zi d e, b e ni bu a k ıb e te sü rü k le ye n le re de h a k kım ı h elol
e diyoru m » d iyece k ti“ .
C a v it B e y'in o lu ia r Y a lçın le A n k o ra'd a k i evin d e
bütün bu o la yla n görü üyoru z .. Ittlh o tçılı ı. Istik ia i Moh -
k e m eterinl v e Kel A lile ri.
ia r Y a lç m ’a A ta tü rk ’ü b ugün n asıl d e erle n dirdi ini,
soruyoru m . ö yle ya n ıtlıyo n
«A ta tü rk'ü T ü rk iye'n in h a fas k a n o la ra k tu ta n m , s e v e
rim . d a m d an d ire k t o la ra k soru m lu tutm am . B u n la r Iht -
o lln cilv e le rid ir. Ba b a m osıid ı d iye A to tü rk'e d ü m a nlı ım
yo k tur.»
95
 O N BE

s t a n b u l - 27.7.1926.'
M o k ln a b o ın d o.
T s h lr a dlle m s z .
C u m h urb a k anlı a G e n e l Se k re te rli in e ;
«K o ro K e m a l'in A k sa ra y'd a C a n b o z iye M o h a lle sl’nde
T a tö rlık u y u 8 o k o ı'n d O'’P a z o i‘ M a liy e T a h sil u b e si Tohak -
k u k M O dûrti E n v e r B e y'in evin d e sa k la n d ı ı te s b it edilm i
v e b ugün sa o t o nye did e e ve gid ere k tu tu k la n m ası sıra -
stn d o b eyn in e k ur u n sık ara k n tlh o ' e tm i tir, Efen dim»**.
sta n b u l V o lisi Süleym o n So m l Be y. K ara Ke m ol'in
tn tih o n n ı. C u m h urb o k o nlı ın o. Bo b a k o nlı o . içi le ri B a
k a n lı ı ile stik la l M a h k e m esi Sa vcılı ın a bu giz li te lg ra f
la bildiriyord u.
It tih o t'v e T e ra k k i'n in bu ünlü «lo e N a z ın», En ver,
T a la t ve C e m al Pa a la r ile Dr. No zım , Dr. Ba h â ttin a k ir
B e y'le ri 2 K asım 1916 günü M o d o so h llierln d e U-67 A l
m an d e n iz oltısın a bin dirip, u urlo dıkto n so n ra ttih a t ve
T e ro k k 'n in lid erli in i üstlen m i ti.
K o ra K e m al. Ittih a tçıla r'm y u rt d ı ın a k açm oların d a n
fin c e E n v e r Pa a'n ın K uru çe m e'd e k i yalısın d a T a la t Pa -
o'd a n «K o ra V a sıf B e y ile giz li örg ü t k urm a» e m rini ol-
m ı tı.
K u ru la n örg ütü n a dı «K a ra k o l G ru b u»'yd u. B a la n g ıç
ta , lid ersiz k a k ın (ttih o tçıio rr b irb irin e b o la m a k ve Erm e
n i k o m lto cılara k a r ı Ittlh a tçılo n savu n m o o m actylo k u
ru la n örg ü t, d a h a so nro A n o d oiu’y a sllo h g ö n d erm e i in e
g irm i ti“ .
M u sta fa K e m al, Koro k ol G ru b u n a hep k u k u ile b a k
96
 m ı tı. z m ir su ik astı ortoyo cık a n ld ı m d a M u sta fa Ke m al,
yin e Koro k ol Gru b u n d an k u k ula n m ı tı.
K oro Ke m al. K a ra V o sıf v e G o la ta iı e v k e t . Bu nlor,
K ara k ol Grubunun û ç lid eriy d iler. O cû d e k urm ay alb aydı.
stik la l M ah k e m esi Bo k a m K e l A li d e K a ra k o l G ru
bunun «Ye diler» a d ı ve rile n e yle m ci k olu n d a g ö revliyd i!
M ustafa Ke m al, su lk o stcıla rın z m ir’d e sû re n sorg u
la n sırasın d a K ara k ol Gru b u ü z erin d e d urm u : Ba b a k o n
sm et Pa o 'y a u giz li te lg ra fı g ö n d erm i ti:
— A n ad olu m illi h are k etin in b o ın d o b en Erz uru m 'a
gitti im zomon bütün o rd uya d ü z enli olo ro k giz li b ir ö r
gütün tü z ü ü yolla n m ı a. Bu k o m itenin odi bildi iniz g i
bi K oro k ol C e m iye ti’ydi. Bu tü z ü ü oton b irço k büyük ve
k üçü k k u m an d anlar, bono b o lı old u k ları çin b u tü z ü ün
torofırn don g ö n d erildi ini sa n m ı lard ı. Bu n u ö re nince,
he m en h er ta ra fta to p lo tılm osın a. bu örg ü t ile h içb ir il
gim olm adı ını, tü z ü ün çeri in in d e a k ıl d ı ı oldu unu
b ild irere k k o m itenin çoiı m alo n n ın ön ü n e g eçm i tim . So n
ra d a n Siv o s K o n g resi’ne k a tıla n K a ra V o sıf, bu tü z ü ün
k e n d ileri torofın d an ya z ılıp d a ıuldı m ı Itiro f etm i ti. Bu
tü z ü kte «Büyü k G e n elk urm ay» ve onun «b a k a n ı» vardı.
Bu G e n elk urm ay Bo k a n ın ın kim oldu unu sordu m . Bö yle
b ir G e n elk urm oy'ın olm a dı ını, fa k a t sö z k onusu edilen
b a k a nın b en old u unu söyle d i. Benim z nim ve bilgim
olm adı ı h ald e m e m le k ette b enim durum um u k ötüye k ul
la n a ra k giz li k o m ite k urüld u u nu, b u k o m ite le de kendi
a k ılio n n a uygun h e d e flere y ö n e lik .h a re k e tle re g iri tik le ri
n i a nlatm ı tır“ .
M u sta fa K e m al, bu b ilg ile ri o k tardık to n so n ra ism et
Pa a'y o u e m irleri veriyo rd u:
— .T.Bugün z len en K a r a Ç e te'n in K aro V a sıf gtbHer
torofm d on kuruldu u b ilin e n K oro k ol C e m Iye t ’nIn men-
e u plo n nın tgiil old u k ların a ü p h e yo k tur. Bu n a g öre Ga -
f lo ta h tutu klu e v k i B e y'e Uk so ru laca k t o r u la r arasın d a
K a ra k o l C e m iyeti n e d ir? N e z om on, n e m o ksatkı k urul
m u tu r? Tü z ü ü n e d ir? O y e le tl k im lerd ir? B u e o ıu la rla
y e te rin ce ocıkto m a alın d ık ta n so nro soru turm an m ö tsk i
o o m o k ın n a g eçile b ilir.
97 F .: 7
 K ara Ke m ol'in Ittih a tçılo r arasın d a k i odi «K üçü k Efen -
d h'y d l.
Koro Ke m al, s a v a yılların d a a e N o zın o la ra k e s
n af irk e tlerin i örg ü tle m i ti. Bu i lerd e k i ya k ın orkodo -
lorı, «K ör Ihsa n» d iye bilin en A li Ih sa n (llo lu) B e y ile
Mem duh e v k e t (Es e n d a ll'ti.
K ora K e m al'in ilk i i. k üçü k e sn a fı örg ütle m e k olm u
tu. K üçü k esn afta n ho m ollora k o d or inen bu örg ü t, It-
tih o t ve T e ra k k i'y e b o lan m ı tı. K o o p e ra tifçilik d e K aro
K e m al'in ilgi ale niyd i.
Karo Ke m al, «T e kilat - ı M ahsusa - I T lca re y e» o dlı b ir
d erne k kurm u ; bu d ern e i, A n a d olu M liii M a h su la t, M il
li K a n tariye. Mitli E k m e ^ e r ir k e ti ve Iktlsad - ı MÜH Ban -
kaaı izlemi ti**. K ora Tre m ol. a e N a z ın olu nca, bu ir
k e tler d evle te o rta k oim ü tu. D am ot F e rit Pa o hü kü m eti
i bd mo g elin ce bu irk e tle re d e vle t el koym u tu.
Ingüizler ta ra fın d a n M o lto'ya sürg ü n e dildi in d e Ada'-
dan A hsan Pa o ve ark o d o ia n nın (Sa b is i ile k a çı la
rını do ttih a tçıla r ile birlik te a d a d a tutu klu b ulu n an K o
ro Ke m al örg ütle m i ti“ .
M olta dönü ünde yenid en irk e tlerin b a ın a g eçe n
K ara Ke m al Be y. elin d e k i örg üt ve m oddî ola n o k la n b ir
siya e ai g üce d ön ü türm eye çalı ıyo rd u .
C avit Be y ile a ra la n , oldum o lası, pek iyi d e ildi.
Kora Ke m al Bey. z m it'te M u sto fa Ke m al ile g örü
tü kten sonra sta n b u l'a dön m ü ve Ittlh o tçıla n b ira ra y o
g etire n to p la n tıyı C o vit B e y'in evin d e d ü z enle m i ti. Bu
i lerin asıl k orarg ohı, K ara K e m al’in M e s'a d e t H o n'd o ki
yo zıhonesiydi. Es k i La z isto n m illetve k iii Ziyo H u r it. z
mit m lîletve kili ü k rü Be y. Rü tü Po o . es k i A d a le t Bö -
kanı H afız M eh m et, eski A n k oro V o lisi A b d ülk o dir, A r
d ah an m illetve kili Hilm i Be y ve N a il Be y, sık sık yo zıho -
nede b irarayo g elm i lerdi.
C avit Bey, bu to p la n tılard a n birisin e b iie k a tılm ı d e
ildi!
Suik astto n hem en so nra M usto fa K e m al’in e rm iyle
Koro kol Gru bu ü yeleri te k e r te k e r tutu klan m ı lorO i.
98
 Bütü n k u k ular. K uru K e m al’in ü z erin d e y o u n la
m ı tı.
Koro K e m al ve es k i A n k ara V o lisi A b d ü lk a d r, iz lerin]
k ayb ettirm i lerdi. M u sta fa Ke m ol. ü st üste ç e k ti i te l
g ra fla rla A b d ü lk a d ir'in tu tu kla nıp tu tu k la n m a dı ını so ru
yord u.
T e kilot - ı M a h su sa ve K a ra k o l C a m iye tteri, K o ro K e
m al'i sa k lıyo rla rd ı.
M a liy e ci E n v e r (AlpyO re k) B e y d e T e k ila t - ı Moh -
su sa'd o ça lı m ı , b ir a ra sta n b ul ia e M ü d ürlü ü yop -
m ı tı. K oro K e m al ile ta nı ıyortordı.
E n v e r Be y. A k s a ra y ’d a C a n b o z iye M a h a lle si T o ta rlı
So k a k ta 10 n u m aralı s a rı b a d a n alı evd e g e n e y o to dul
k ala n kız k ard e i V o sfiy e Ham m ile o tu rm a k tayd ı. O s ı
ra la r e i. bobosın m Ere n k ö y'd e k i kö k ün de k alm o k toydı.
E i ile K a ra K e m al konubunda o ralo n n d a b ir d e ta rtı m a
g eçm i ti.
En v e r B e y . K o ra K e m al'in sa k la n m o k Icin e v oradı-
ını ork o d o ı K a ra H olil'd e n ö ren m i . K aro H a lil, bir
g ece. K oro K e m a l’i g iz ilce E n v e r B e y'in e vin e g e tirm i ti.
K o ra K e m ol. E n v e r Be y'd e n O rto k öy’d e o tu ra n o fö r
N iyo z l'nin b ulu n m asını .tstem i ti. N iya z i. K a ra K e m ol'in
e m rin d e ça lı m ı ; e m e kli old u k tan so nro K o ra K e m ol'in
yard ım ıyla a ra b a alm ı ; oförlü k ya pıyord u.
Pla n a g ö re N iya z i, b alık tutm ok icin h e r z a m an o l
d u u gibi m otorto ocH ocak ve K aro K e m al'i k a çıra ca k tı.
H ü kü m et, K o ro K e m oi'i ih b or e d e n lere 10 bin lirolık
öd ül koym u tu.
E n v e r Be y. N iya z i Me görü m ü ; K aro K e m al'in mo-
to rlo k a çı p la n ın ı N iy a z i’ye bütün a y n n tısı ile a n la tm ı tı.
Po lis ö n ce N iy a z i'yi d inle m i ve K oro K e m al'in soklondı-
ı e vle k o cı p la n ını ö ren m i ti.
E n v e r B e y'i y a k ala m a k g üc olmo^h. E n v e r B e y'in
sorg usu n u Po lis M ü d ürü Ek re m B e y y o p tP.
K oro K e m a l'in giz le n di i e v bulun m u tu.. Ek re m Be y.
E n v e r B e y'in ü z erin d en ev a n a h tarlo n n ı o lara k , Siy a s i K ı
sım m e m urların a g ere k e n em ri verdi.
99'
 K o m iser M u cip . C a n b o z iye T a tö rlık u y u So k a k 10 n u
m aralı k o pıyo o n a h ta n so k o ra k çe vird i. A n a h tar sesin i d u
ya n V a sfiy e H anım , E n v e r B e y g eld i sa n aro k , m erdiven
b a ın a g elm i ti. PoUs m e m urla n nı g örü nce b a ırm aya
b a la d ı.
K aro K e m ol, k u la k ları a ır d uyuyord u. Yin e d e gü-
râltü yle irk ild i. O lo co k ları a n la m ı tı. O d a d an, b a h çe ye a t
la d ı. Ba h ç e d e k i tavu k k ü m esin e girdi v e b elin d en çık a r
dı ı G old m ark a to b a n casın ı b a ın o sık tı.
Po lis m em urları.^ K o ra K e m al'in sig ara d u m onları ile
dolon o d asın d a se d ir üstü n d e b ir klto p b uld ular:
«A b d û h o m d'ln Hoyot - ı Sly o s ly e tl».
K o ra K e m a l'in o k u d u u so n k ita p , d evird ik leri p a d i
a hın siy o so l ya dVpını konu olm o k toydı.
K oro K e m o i'l evin d e so kloyo n E n v e r (A lp yü re k) Be y.
û ç yıl h o p is y o ttı” .*^
Bü tü n y u rtta oronon es k i A n k ara V a lisi A b d ülk o dir,
ö nce, es k i ork o d o ı N oii B e y'i oro m ı tı. K a p ıyı N dil B e y ’in
17 ya ın d a k i o lu N o dir oc m ı tı. A b d ülk o dir'i ta n ıya n N a
d ir, «b a ım ız a i aç m ayın, b ab a m z oten g ö z altın d a ta k ip
e d iliyo r» d e m i se de dinlete m e m i . A b d ülk o dir, tobonco -
sın ı çe k e re k ye m e k o d asın a k o dor girm i ti.
Bira z so n ra N oil B e y geldik A b d ülk o dir «A m an N ail,
o ca ın a d ü tü m . Be n i k u rtar, se n in a d a m la n n v a r. ,Orf-
lo rla b eni s a k la , bir a n ö n ce k a çırt» diyord u.
N a il B e y . «K e n din e g e l b iro d er!. Se n b enim n e va z i
ye tte old u u m u bilm iyor m usu n? D olm a gö z ön ü n d e bir
adam ım . B a k a gid ece k y e r bulamadın - m ı? A n lo ıiıy o r ki.
su ik ast te e b b üsü le ilg in vor. N e h oltettin d e b ö yle i
le re k a n tın ?» d iye o z orlıyor, so n ro do k o pıyo k o d ar g ö
türü p sırtın ı o k a yara k «H aydi. A lla h to k sira tın ı a ffe tsin ,
yard ım cı olsu n» diye u urluyordu**.
A b d ülk o dir için ik in ci d u ra k , E n v e r Pa o'n ın k ohyosı
D ervi Efe n d i’dir. D ervi Efe n d i. E n v e r P o a ’nm B a k ır
k öy'd e k i Po n olo n lk a çiftli in d e çalı ıyo rd u .. Ç iftlik , En v e r
Po a'n m k o n sı N aciy e Su lto n'm sü t k ard e i M u sta fo No-
b k Pa o'n ın k a rısı Se h e r H onım'm dı. N a ciy e Su lto n'm H a
rem o osı A z iz d e çiftlik te ya a m a k tayd ı.
100
 D ervi Efe n di ve Se h e r H anım . A b d û lk a d ir'i eoktcK ı-
lar. B ir san dık için d e a t ara b osı ile Ista n b u rd o n k ac m la n
A b d ûik o dir, C o to lco'ya . O o tolco'd a n do C H n k os'o g eçm i .
C ilin k os'd o bir m erkep b ulora k yolu n a d eva m e d ere k -
n eo d o'yo g elm i ti.
Ç erk e z k öy'd e Ciüngo z Ç iftli in önün de b ir Alm an t a
rafın d a n i le tile n çiftlik k a hyasın d a n, k en disini orm an m ü
fe tti i olo ra k ta nıtıp, o t iste m i ; bu orodo k u k ulu k ö ylü le
rin ih b arı ü z erine yo k oian m ı tı. Ya k ala n d ı ın d a kim se O ’
nun su ik ast sucu n d an oronon esk i A n k ara V o lisi A b d ü lk a
d r oldu unu bilm iyordu. A b d ülk a dir'in g erçe k kim li i. O r
m an M ü fe tti i C o fe r T a yy a r B e y'in duru m dan ü p h ele n
m esi ü z erin e o rtaya çık m ı tı**.
A b d üik adir, Kırk lo reil'n d e n ö n ce sta n b u l'a götürüld ü,
d ah a so n ra A n k aro'yo g e tirile re k sorg ulan dı. Es k i A n k ara
v a lisi su ik ast ile h lcb lr ilgisinin olm odı ını söylüyord u.
Hüküm, 31 A ustos günü verild i. 1 Eylü l g e ce si s a
a t 23'de A b d ülk ad r. dam se h p asın a çık ark e n «b ir d a k i
k a durun, b ir ey söyleyece im » d e m i , a n ca k bunu söyle -
ye m eden ip b oyn una g eçirilm i ti.
3 Kosım 1926 gün ü to plcn o n T BM M 'sIn d e stik la l
M a h k e m esi Sa vcılı ın ın ya z dı ı te z k ereler o k u n aca k ve
K o nya m illetve kili Re fik Be y (K o ro lta n)’ in «M illetin en kud-
re til m ed an Istinodt. e n krymetN mem boı fey z ve k u dreti
ola n o ziz m ünd m iz v e b üyü k dahim iz G a z i M u sta fa K e
m al Po a H o z retlerisn e M eclisin «k albi m e m nuniyet ve
te b rlk o tın ı» sun m ak ü z ere verd i i ö n erg eyi oçık lo m a k icin
ya p tı ı konu m a dinle n ece k v e b ursa m illetve k ili Re fe t
B e y ’in e y h S a it A ya k la n m ası He z m ir suik ostı davolo -
rın o b o k an stik la l M a h k e m esi ü yelerin e cb ayo nı ta k d ira t
b uyurulm asını» isteye n ö n erg esi o yla n ara k kobul e d ile
cekti**.
A ra d a n yıllo r g eçece k ; K o nya m illetve kili Re fik Bey,
1960 IhtiloH'n d en so n ro T BM M Bo k o nı oloro k Y a ssıo d a ’-
d a yarg ıla n ıp , ölüm ce z osm o ça rp tın lo ca k ve m ralı ado -
sın d o ki h ücresin d e e lle ri orkodon k ele pçeliyk e n so n da-
kik a d o g ele n o fio idam seh p osın a çık m a k tan k urtulaca k tı.
101 ^
 V e stik la l M a h k e m esi ü yesi K ılıç A li'n in o iu g a z e
t e ci A lta m ur K tlıç. tutu klu k oldı ı Yossjo d o ’don salıveril -
di in d e k en disini, bobasın m d oro acın a gönderdi i C o vit
B e y'in o lu ork o d o ı Rofoert Kotej'd en sın ıf ark a d a ı ia r
Y o lçın ’ın o n n esi A liye H anım tarafın d a n k arı ıla n aco k tı.

102
 ONALTI

z m ir su ik astı d avası b a la d ı ı g ü nlerd e Ra u t Be y, Pa -

ris'd e y d i.
30 Ho ziron 1926 günü Ra u f Be y. T BM M Ba k a n ı K a
zım Pa a (ö z a lp )'a bir te lg ra f çe k ere k d o k unulm o zlı ın m
o y a k ia r a ltın a alın dı ım b elirtere k , «siy asi b asım lard a n k u
ru lu ve b a z ıla n ile d e a h si d ü m anlık bulunon m ah ke m e
ü yelerin in» ön ün e çık m ayı «kurutan tu z ak» o la ra k n ite le
m i ti*'.
Ko zım P o a ’ya uzun bir telg ra fla ned en d ö n m eyece
in i a çık la y a n Ra u f Bey, k ararını verm i ti: d ö n m eyece k ti.
Ra u f Be y. T ü rk iy e'ye dönüp m çh ke m e ön ü n e çık m a
d ı ın ı s o ra n la ra «istik la l M ah k e m esinin elin d e oyu nca k o l
m a m a k için» d iy e y a n ıt verece k ti.
stik la l M a h k e m esi torofın d an on yıl o ır h a p is c e
z asın a co rp tırıla n Ra u f B e y . 5 Tem m uz 1935 gün ü s t a n
b ul’a döndü.
D ö n er dön m e z d e T e vik iye'd e k i evin d e siy a si p olis
ta ra fın d a n iz le n m eye bo landı**.
D ön dü ü g ü nlerd e, b ir gün M usto fa Ke m al, Oonka -
y o'd o A li F u a t Pa o 'y a «Ra u f da im di se n in gibi aromız -
d a b ulu nam o z m ıy d ı?» d iye so ru nca, A li Fu o t Pa a . Ra u f
B e y 'i C o n k o ya'ya ça ırm ı tı.
Ra u f B e y . o gün, A li F u a t P a a y ı ö yle ya n ıtla m ı tı:
«— A ta tü rk ’e k ar ı d aim a eski co n d an d ostlu u n te
siri a ltın d a , a n ca k çim d en g elen e n tem iz v e yi d uyg u
la rla so y g ı v e se v g i b esle di in h a k kın d a ki k a n a a tin iz d o
ru d ur. ö te d e n b e ri sarsılm a z b ir im a nla b a lan dı ım ız g i
b i A ta tü rk cid d e n büyük b ir oda m dır. Fo k o t. e tro fın d o top -
lo n a n la r, yo z ık k i, h içb ir v a k it ono ioyık ola m a m ı lard ır.
103
Bb)cw n a(eyh , k e n d isi le görCk mek ste m e m e ra m e n bu
te d e e tro fın d o k llerin b ir oyun ya p m o tın d a n k ork an m .»
AH F u a t P o a ’nm Ra u f B e y'i m iile tve k ili seçtirm e g i
ri im leri d e so n u ç verm e m i ti.
Re ce p Pe k e r. Ra u f B e y'in ö n ce H olk P o r tis i’n e g ir
m esini. so n ra o d oy olm asını iste m i ti. M u sta fa K e m al d e
sorunu n H a lk Pa rtisi le Ra u f B e y o rasın d a çö z ü m le n m esi
g ere k ti ini sö yle m i , soh m çö z ülm e z se o z a m an Ro u f B e
yin b a ım sız o d o y g österiim esini ö n erm i ti.
Ro u f B e y . bu ö n eriyi d e g eri ç e vire c e k v e so n ra d a n
ya k ın ç e vre sin e o k ıyı çö yle a n la ta ca k tı:
«— Be n o sıro d o'p e k l d e m eid e y ılla rc a ö n ce verm i
bulundu u m b ir stifa n a m eyi g e ri olo ra k m Uletve killi im t
so kım ofc su re tiyle blro e klo n nın h a y a l g a y e si te lo k k i eds -
rs k yü kse k b uld u kla n m evkiyl d e eld e e d e b ilirdim . B u h a
re k e t ta r z ı, h o tta böyfe b ir eyi d ü ü n m e k, h o tıra g e tire
bilm ek d o hl biz yora dıh to nso nlo n n h a rcı d e ild ir. N i
te kim ceva b ım g a y e t basH old u. A lla h o ıs m arla d ık . d edim ,
ve lk tre n e b in ere k sta n b u l'a döndüm. Elb e tte b,unun b öy
le olm o m ası la z ım dı. Lo kin e tra fı o rta d a n k aldırm a k b e
nim elim d e d o n b ir ey d e ildi.
Ra u f B e y , a klan m a k istiyord u.
1933 yıltn d o A f yo so sı çık a rılm ı ; z m ir s u ik a stı d a v a
sın d a v e rile n h a p is ce z osı k ororla n d a o f k a psa m ın a a lın
m ı tı.
Ra u f B e y , o f iste m iyord u; iste d i i «toshih - k a ra r»d ı;
ba ım sız b ir m ah k e m ed e yarg ıla m a n ın ye nid e n ya p ılm ası
v e m ah ke m e k aro n He a kla n m asıydı.
A ta tü rk ölm ü ; ism et Pa a C u m h urb a k a nı olm u tu.
sm e t Pa a . C u m h urb a k anı olu n ca Ro u f B e y ile kız
k ard e i ff e t H onım ’ı D oim ab ohce S o r a y ı’na co ırm ı ve
Ra u f B e y ’in g ö nlü n ü alm ı tı.
s m e t Pa o'n ın a m acı, Ra u f B e y'i ye nid e n siy a s e t olo -
nıno so k m a k tır.
Ro u f B e y . ö nce «h ayır» d er:
« stik la l M a h k e m esinin h a k kım d a verd i i to m o m en
k eyfi ve a d a le tsiz k a ra r d ü z eltih n e dikce h iç b ir i k a b u l e t
m emi»
104
 C u m h urb o k o nı sm et nönü, Ba b a k a n Dr. R e fik S a y
d a m a ra cılı ı ile 22 Ekim 1939 g ü n ü yo yın la ttf ı b ir bildiri
ile stik la l M a h k e m esi k ararın ın d ü z eltilm esin e y a s a l o la
n a k b ulu n m adı ını, yarg ıla m a o lsa Ra u f B e y'in a klan a -
co ını a çık la m ı ; d evle t, b ö yle ce Ra u f Be y'd e n kam uoyu
ön ü n de ve a çık ç a ö z ür dile m i ti.
Ra u f O rb oy, bu oldu - bitti ile Kasto m o n u m iKetve k li
seçild ik te n so n ra k esile n e m e k lilik a ylı ı için Y a rg ıta y ’a
b a vu ra ca k ; Y a rg ıta y z m ir s u ik a stı d a vasın a ye nid e n bo-
k acd k v e Ra u f Be y, Y a rg ıta y k a ra n ile o k la n a ca k tr*.
n ö n ü, es k i k ırgınlık la n gid erm i ti.
C u m h urb o k o nı bir adım d a h o a ta ra k Ra u f B e y ’i
Lo n d ra Bü y ü k elçili in e otadı.
Ra u f ^ y . b ir süre so n ra Lo n d ra Bü yü k elciti i g örevin
d en d e oynld t.
M u sta fa K e m al. z m ir Su ik a s tı soru tu rm ala n yopılır -
ken z m ir'd e K ord o n'd a bugün m ü z e olo ra k k utlanıla n e v
d e F a h re ttin Pa o 'y o «AH Be y, Pa a ia n a sa ca k » d e m i ve
Pa o lo rd o n yan o görü ünü o çık lo y a n Fo h re ttin Po a'y o
sorm u tu:
y i a m a so n rasın d a n e m in o la b ilir m iyiz?**
F a h re ttin Po o , esk i sila h ark o d o la n n ı k oru m ak çin
«Em in olo b ilirsin iz Pa a H a z re tle ri. Si z v a r o ld u k ça hü k ü
m e tin iz d oim o k uvvetn o lo co k tır, bütün m illet siz e p restif
• diyor. B u n a n k örlü e te e b b ü s e d e n le r sm ırlı b ir k a ç sa
p ık ta n ib a re ttir. C e z a d a b u sın ır için d e k ofırso a d aletiniz
b ütü n T ü rk m ille tin i b ir k ere d o h a siz e b a la y a ca k tır» y a
n ıtın ı v e rin c e d e «p e k alo» d e m i ti:
— A li B e y le bir d e fa doho görü elim .
A ta tü rk , Ölüm ünden ö nce z m ir Su ik a stı d ava gın d o
ya rg ıla n a n es k i ark o d a la n ile h e p b an m a k iste m i ; b u
nun icin fırs a t k olla m ı ; ö n ce A li F u a t Po a ’yı C o n k aya'd a
a ırla m ı , R e fe t Pa a ile A n k oro Po la s'd o o m p anya ç e
re k b arı m ı ; Ra u f B e y'i a ra y a A li F u a t Po o ’yı so k ara k
m ille tve k ili seçtirm e k iste m i ti.
Ka z ım K o ra b e k ir ile su ik a st d avasın d a n so n ra Karo -
b e k iriin 1983 y ılı N isan ve M a yıs o yla n n d a M illiye t Ga z ete -
si’n d e ya z d ı ı v e d ah a so n ra « stik k d H arbim izin EsoM o n»
105
o d ıylo k ita p la tırd ı ı onıtor n e d eniyle yenid en ça tı m ı ;
bu a n ıla rı. K ılıç A li'n in yö n etti i b ir o p erasyon son ucu to p
la tılm ı ve yokılm ı tı**.
K ılıç A li ve K aro b e kir. b ir kez doho k ar ı k or ıyo g e l
m i lerdi.
Bu so u klu k. 1936 yılın o kodor eûrdû. A tatü rk . Kara -
b e k lrii 1936 yılı A ustos ayın d o D oim abohce S a r a y ı’ndo
to p lcn o n «Üçü ncü T ü rk D ili K uru ttayı»n a co ırcra k bu d a r
gın lı ı gid erm e k istedi.
A li Fu ot Pa a'y a «K aro b e k ir Po o . e itim , dil ve torih
k o n ula n ile m e gçl olm u bir ark a d a tır. N için bu k o n gre
y e g e lm iy o r? Be n ono bir d ave tiye gön d ereyim , siz d e ken -
tiltln e tarafım d a n h ususi surette d ave t e dildi ini söylersi -
d edi.
ik i silo h ork o d o ı D olm o b ahçe'd e to plcn o n Di) Kurut-
to yı'n d a b arı aca k lard ır.
A li F u a t Po a ve Koro b e kir. birlik te D oim ab ohce So -
roYi’nc g eldiler.
Fa k o t. bu görü m e olm odi; olam adı. K ara b e k ir'in So -
ra y'd a n erk en a yrıla ca ın ı A tatü rk ’e söyle m e diler; A tatü rk
d e D oim ab ohce Sa ro yı'n a kodor gelen K o ro b e k ir'i k e n d i
siyle g örü m e k icin b e kle m edi ini so n ora k bu e s k i silo h
ark a d o m o k ırıld P.
A tatü rk . 1938 K osım ’ında K aro b e kir ile g örü m e k is
te m i ; a n co k bu iste i K aro b e k ir'e bildirilm e m i ti.
K aro b e k ir. bu konudo ya kın çevresin e «O bizim fstik -
lo l H arb i'n i b era b er yaptı ım ız , sevdi im iz ba k o m utanı-
m ız dı. O bizim cih a t orkodo ım ız dı, o M u sta fa K e m ol’dir;
co n lın ca gidilir. Benim en ya k ın ork ad a ım dı. o m a ça ır -
m o dılar, co k y) biliyoru m» d iye yo kın m ı tı” . '
A totürk, z m ir su ik astı sorg ula m alarını o k u d u ktan ve
so n ık lo rı do dinledik ten sonro suik ostın a rk asın d a ittih a t
çıla rın old u un dan k u k ulan m ı ; T ero k k ip erver C u m h uriyet
Pa rtisi y ö n e ticileri olan eski ark a d a ia n n ı bu yü z d en tu-
tu klotm ı tı.
«T era k k ip erver Pa a ia n » bu yü z den tu tu kio n m ı iardı.
E n v e r Pa o , C erk es Ethe m ve çe vresi ite Ku cu -
106
b o ı H acı Sa m i. M u sta fa K e m al icin hep k u k u k ayn a ı of-
m u tu.
M u sta fa K e m al’in bu k u k ulard a h ic d e h a ksız olm a
dı ı z a m anla a nlo ılm ı tı.
z m ir'd e ki m ah kem e, su ik ast eyle m i ile ilg iliyd i. Bu do-
va d o Ölüm ce z aların a co rp tın lo n ia r • ü k rü B e y . B a y ta r
Rasim . Z iy a H ur it. S a n E fe Ed ip, La z sm ail. G ürcü Y u
suf. gibi - g erçe k te n su ik ostın plonlan m osm do etkin ro lle r
olm ı lard ı. A yıcı A rif v e Rü tü Pa a gibi sa n ık ların do s u i
k astın pla nla n m asın d a n h a b erli old u ktan a n to ılm ı tı
A n k ara'd a d eva m e d en « ttih a tçıla r d avas:» tü m üyle
«K u vayı M iiliy e c • ttih a tçı» h esa p la m ası ile g eçm i ; Ca -
vlt B e y gibi. Or. Na zım B e y gibi ttih a tçıla r, su ik ast ile
u z a k tan yakın d o n b ir ilg ileri olm o m olorına k ar ın mohke -
m ece ölüm ce z aların a çarp tırılm ı lard ır.
Zo m anın Bo b a k o nı sm et nönü, y ılla r so nra C a vit
B e y ile ilg ili u d e erle n d irm eyi ya p aca k tı:
c— C a vit B e y'in d uru m u, ttih a t ve T e ra k k i'n in b a ta
g elen o hsiye H erin d e n b iri olara k d ^ı erfendirilm i tir. A m a
b en onun id d et h a re k e tlerin e, su ik ast te e b b üslerin e g i
re ce k to b k ıtta old u u n a h ic b ir z a m an ih tim al verm edim .
n sa n , siy a si b ir te k ila tın b a ın a g eçti i z a m an onun so
ru m lulu u n ereye k a d ar vo rır, b elli olm a z. C avH B e y'in
b o ın a g ele n d e siyosi h aya tın tofoiotında m evcu t olan en
o ır ih tim ald ir»*'.
Pallh Rıfk ı A to y d a «Ç a n k aya» a dlı k ita bın d a C o v't
B e y'in suçsu z old u unu b ir vicd a n m u h aseb esi ya p ara k
u s a tırla rla a n latm ı tı:
c— Biz , C a h it Re C a v t' n h içb ir z am on su ik o stcı ol-
m ayoca k form ı b iliy o r ve A n k oro'yo g eldik te n so nro d a
d urm ad an sm e t P a a ’ya b askı yo pıyord u k. C a vit'in e er,
o n u nlo b irlik te b o k a g ü n a hsız lar v d rsa o nio n n ölüm den
k urta nim a m t olm alo n n a h â lâ vicd anım yanar»*- .
K u rtu lu Sa v a ı b ite r bitm e z; G ü n eyd o u’d a e y h S a it
A ya k la n m ası” çık m ı ; bu aya klo n m o sonun d a M usul, Tür-
k iye'n irt elin d e n gitm i ; e y h S a it A ya kla n m asının bostı-
ntm asın d an y a k la ık b ir yıl so nra d a ark asın d a ittihotçı -
lo rın b ulu n d u kla n z m ir su ik astı ile k or ıla ılm ı tı.
107
 T e k p o rti d öne m inin te p e d e n in m e yö n te m lerle yer
le m esin e bu iki olo y iste r iste m e z yo) oçm ı tı.
D evrim , b ir id d e t otoyıdır!
D evrim , id d e t ile g elir; bu d evrim b ir sûre so n ra y a
ra ttı ı to p lu m sal o la yla r ile ye n i b ir sü rece; evrim sü re
cin e d ö n ü ür.
Evrim , sü re k li olu u m loria d evrim i g üçle n d irip , y e r
le tirir. H e r d evrim , idam se h p o ların a, g iy o tin le r ile b o lar;
so n ra evrim sü recin e d ön ü ü p b o n cı yö n te m lerle g e li
ir.
H a n g i d evrim k ansız y a p ılm ı tır? H an gi d evrim , top -
lu m sol g e rilim le r yo rd tip a m ı tır?. V e h a n gi d evrim , C o vit
B e y'in h a k sız y e re asılm ası gib i a d a le tsiz lik le re v e h a k
sız lık la ra yol oc m a m ı t«^
e y h S o it A ya k la n m ası v e z m ir su ik ostı, yö n etim i e m
p eryaliz m e k or ı verile n k urtulu s a v a ı ile e le ola n as -
k er - sivil k odron un, d evrim leri te k p arti d ü z eni ile g e rç e k
le tirm esin e ve - o günkü d eyi ile - «istiklal - ta m » inan -
cın o d a y a lı bo ım sız d evle t y a p ısı olu turm osın a yol a ca n
iki b üyü k olayd ır.
z m ir Su ik a s tı d ovosı, ayn ı z a m a n d a, Ittlh o tcıla n n s e
rü ve n ci eyle m lerin e de son vere n b ir d öne m in d e ba -
lo n g ıcı olm u tur.
T a rih e «k e k e bu o la yla r olm asayd ı» m an tı ı ile ba-
kılm o z. Bu o la y la r ya a n m ı ; d o ru v e y a n lı y ö n le riyle
a rtık g eç m i te k alm ı lardır. Bu olo ylo n ye nid e n ya a m aya
v e so n u çla n d e i tirm eye o la n a k yo k tur, ö n e m li olan bu
oloylord o n - bu oloylo n bütün y ö n le riyle in cele ye re k - b u
g ü n le r ipin k a lıcı d ersler çık arm a k tır.
Bu o lo ylo n . g ere in ce in ce le y e b iliy o r m uyu z?. V e bu
oloylord o n g ere k e n so n uçları çık a ra b iliy o r m uyu z?
So ru n b u d ur...

108
 NOTLAR

(1 ) T r a b z o n r n ille t v e k m A H O k rU B e y 27 M a r t 1922
g ü n ü T o p a l O s m a n t a r a f ın d a n A n k a r a ’d a b o u la r a k ö ld ü r ü ld ü
v e c e s e d i Ç a n k a y a K ö k ü ç e v r e s in d e k i b ir y e r e g ö m ü ld ü . C i -
n a y e t ln T o p a l O s m a n t a r a f ın d a n le n d i i a n la ıld ı k t a n s o n r a
T o p a l O s m a n 'ın G ir e s u n a la y ı ile h ü k ü m e t k u v v e t le r i a r a s ın d a
s il a h lı ç a tı m a ç ı k t ı. T o p a l O s m a n , b u ç a t ı m a d a ö ld ü r ü ld ü v e
c e s e d i d e U lu s m e y d a n ın d a a s ıld ı. A U ü k r ü ’n ü n b ir a r a z i u y u
m a z lı ı n e d e n iy le ö ld ü r ü ld ü ü d e il e r i s ü r ü ld ü . M u s t a f a S u p h i
v e a r k a d a la n n m T r a b z o n lu Y a h y a K a h y a t a r a f ın d a n ö ld ü r ü l
m e le r i; Y a h y a K a b y a ’n ı n '3 T e m m u z 1922 g ü n ü s o n r a d a n A t a
t ü r k ’ü n m u h a fı z a la y ı k o m u t a n lı ı y a p a n G e n e r a l îs m a ll H a k
k ı T e k ç e v e T o p a l O s m a n ’ın k i a d a m ı t a r a f ın d a n ö ld ü r ü lm e
l e r i. A U ü k r ü ’n ü n d e Y a h y a k a h y a c in a y e t in i g ü n d e m e g e
t ir e c e i g ü n le r d e T o p a l O s m a n t a r a f ın d a n b o u la r a k ö ld ü r ü l
m e si ç e it li y o r u m la r a y o l a ç m ı t ır (T B M M Z a b ıt C e rid e s i. D ;
2. 29.3.19 23. c ; 28. s. 2 2 7 : T e k ç e , is m a l) H a k k ı G ü n a y d ın . 4 A r a
l ı k 1 9 7 7).
(2 ) ö z g ü n m e t in le r i C h ır o h u r b a k a n h ı a r iv in d e b u lu n a n
b u y a z ı m a la n b u g ü n k ü T f lr k ç e y e ç e v ir e r e k y a y ın lıy o r u z (C A -
V e s lk a n o : 1063 A - V : 2. D - 7 9 - 5 . P - 2 5 - 4 . 6 . 6 . 7 ).
(3 ) K a n d e m ir . F e r id u n , t z m ir S u i k a s t ın ın ç y ü z ü , S k lc Ig t l
y a y . 2956 s t . s : 1 9; K ıU ç A li, s t i k l a l U C a h k e m e sl H a t ır a l a n . S e l
y a y . 1956 s t . s : 41.
(4 ) C A - V e s ik a n o : 1064. A - V - 2 , D - 7 9 - 5 , P - 2 5 - 1 . s t a n b u l
F o lls M ü d ü r ü K o r g e n e r a l E k r e m B a y d a r , a n ıla n n d a V a li K a
z ım P a a 'd a n a ld ı ı d a k tk a g e cik ttre n o s t lır» d iy e b a la y a n t e l
g r a f ü z e rin e h a r e k e t e g e ç ip S a n B f e 'y i’* Y a k a la t t ı ı z u a n la t ıy o r
(C u m h u r iy e t . 6 E y l O 1 9 7 1).
(5 ) C A - V e s ik a n o : 10 20 / 1. 2 . A - V : 2. D - 7 9 - 8 . P : 12 - 1. 2 . 3.
(6 ) C e b e s o y . A U F u a t . S iy a s i H a t ır a la r , 2 k ıs ım . D o a n

109
 K a r d e y a y . 1960 s t . s : 2 1 3: T u t a n a k la r , z m ir'd e k i A h e n k G a
z e t e s i t a r a f u ıd a n g ü n U g O n O n e y a y ın la n m ı t ır . S a n E f e ’n in t i
r a f l a r ı h a k k ın d a b k z . A h e n k . 26 H a z ir a n 1926.
(7 ) C A - V e s ik a n o : 1019. A - V - 3 . D - 7 9 - 5 . F : 11.
(8 ) C A - V e s ik a n o : 1035, A - V - 2 . D - 7 9 - 5 . P : 24.
(9 ) K a n d e m ir . a .g .e ., s : 3 4 ; E r m a n . A v n l N lt a a t, z m ir S u i
k a s t ı v e s t i k l a l M a h k e m e le ri. T e m e l y a y . 1971 s t . s . 8 0 ; L a z
s m a il’in s o r g u m e t n i ç i n b k z . A h e n k . 27 H a z ir a n 1926.
(1 0 ) S o y s a l. lh a m ı. iS O ll k l e r : O O r y a y . s t . s ; 27 v e
s : 2 6 0 ; T a n s u . S e m ih N 8 (l z , E r t ü r k . H ü s a m e t tin . k i D e v r in
P e r d e A r k a s ı. P ı n a r y a y . 1964. s : 18 9 - 1 93; H lç y ılm a z B r g u n .
' T e k lla t - ı M a h s u s a d a n M T e . V a r lı k y a y . s t . s : 60 - 63.
(1 1 ) Y a k ı n T a r ih im i z . H a f t a lı k D e r g i. A t a t ü r k 'ü ö ld ü r m e k
s t e m i le r d i. F ir u z K e s iç ;. 31 M a y ıs 1962 K a n d e m ir . A t a t ü r k 'e
I z ı p ir S u ik a s t ın d a n A y r ı i l S u ik a s t . E k l e l g ll y a y . 1955 s t . s :
49 - 99.
H a c ı S a m i. E n v e r P z k a 'n m O r t a a s y a 'y a g it m e s in d e d e e t
k i l i ö lm ü b ir s e r ü v e n a d a m ıy d ı.
1 6 0 'llk le r ln a f f ı ile y u r d a d ö n e n H a c ı S a m i'n in a a b e y i
K u c u b a ı E r e f . S o y a d ı Y a s a s ın d a n s o n r a tSe n cer > s o y a d ım
a ld ı. 1953 y ılın d a y a y ın la d ı ı b ir b r o ü rle y a a m ö y k ü s ü n ü a n
la t a n K u ç u b a ı E r e f . 1970'11 y ılla r d a öldü. < O lu F e r id u n S e n -
c e r . S ö k e ’d e y a ıy o r .
E r e f i n b a b a s ın d a n k a la n S a lih li'd e k i ç if t li i, k a r d e i H a
c ıS a m i'n in d e ö ld ü r ü lm e s in d e n s o n r a A h m e t K o c a b ıy ık . A h
m e t T e z c a n v e F e y z i L t t t f i K a r a o s m a n o lu 'n a s a t ıld ı.
(1 2 ) C A - V e s ik a n o : 1066. A - V - 2 . D - 7 9 - 5 . F - 3 5 - 1 0 . 11.
(1 3 ) K a n d e m ir . H a t ır a la r v e S ö y le m e d ik le r i l e R a u f O r -
b a y . Y a k ın T a r i h y a y . 1965. s : 7 0 - 7 1 ;d e b e s o y . S iy a s i H a t ır a l a r
1. s : 2 9 : G o lo lu . M a h m u t. C u m h u r iy e t ’* D o r u , B a n u r M a t .
A n k . 1971. s : 159 v d : T u n c a y M e t e . T ü r k iy e C u m h ü r iy e t i’o d e
T e k P a r t i Y ö n e t i m in in K u r u lm a s ı. Y u r t y a y . A n k . 1 9 8 1. s : 61.
(1 4 ) C A - V e s ik a n o ; 1041. A - V - 2 . D - 7 9 - 5 . F - 3 5 - 1 3 . 14.
(1 5 ) C A - V e s ik a n o : 1043, A - V - 2 . D - 7 9 - 5 . F - 3 5 - 1 6 . 17. 18.
1 9. 20.
(1 6 ) C A - V e s ik a n o : 1058. A - V - 2 , D - 7 9 - 5 . F - 5 5 - 7 , 8.
(1 7 ) M u s t a f a K e m a l'in 8. K o lo r d u K o m u t a r u S a U b B e y 'e
(O r g e n e r a l S a li h O m u r u k ) ç e k t i i 19 H a z ir a n 1926 g ü n lü t e l
g r a f (C A - V e s ik a n o : 1061. A - V - 2 . D - 7 9 - 5 . F - 3 4 ).
(1 8 ) C A - V e a lk a n o : 1044. A - V - 2 . D - 7 9 - 5 . F - S 5 .

110
 (1 9 ) M u s u f a K e m a l. t t i h a t v e T e r a k k i ö r g ü t ü n ü n f e d a i
le r in d e n Y a k u p C e m ir in B a b i a li b a s k ın ın d a ö ld ü r d ü ü H a r b iy e
N a z ın N a z ım P a a ’n ın t t i h a t ç ıl a r a k a r ı g e r e k e n ö n le m le r i a l
m a d ı ın d a n sö z e d iy o r.
(2 0 ) C A - V e s t k a n o : 1045. A - V - 2 . D - T 9 - 5 , P - 3 5 - 3 . 4 , 5.
(2 1 ) K ı l ı ç A H . a n ıla n n d a iM a h k e m e m iz tn k a r a r m t in f a z
e ttir m e m e k is te y e n B a v e k ilin t e v k if i Ue k e y fiy e ti T B M t i's in e
a r z e tm e y e k a r a r v e r d ik * ( s t i k l a l M a h k e m e s i H a t ır a l a n . s : 4 4 )
d iy o r s a d a sm et n ö n ü , a n ıla r ın d a o la y ı y a la n lıy o r .
' Ka z tm K a r a b e k ir P a a 'm n Se rb e st b tra k ılm a si ü z e rin e s
t i k la l M a h k e m e sin in b e n i t e v k if e tm e y e k a lk ı tt i s ö y le n m i tir,
y a z tlm ttU r. B u n u n a sit y o k tu r. T a m a m iy le u y d u r m a d ır. B e n . o
e s n a d a k a r a rlıy d ım . D a v a d a n ço k e n d i e e tm i , k e sin b ir v a
z iy e t a lm ı d u ru m d a y d ım * ( n ö n ü s m e t . H a t ır a l a r . B i l g i y a y .
1987 A n k . 2 .. K it a p , s. 2 1 2).
(2 2 ) C A - V e s ik a n o : 1946. A - V - 2 . D - 7 9 - 5 , F - 3 5 - 8 .
(2 3 ) K ı l ı ç A lt . s : 4 5 ; G o lo lu . s : 198.
(2 4 ) C e b e s o y . s : 203.
(2 5 ) C e b e s o y . R a u f B e y in s u ik a s t h b a n ile o l a y la r ı k e n
d is in e a n la t t ı ı n ı *S ly a s i H o fir ’a f a r» k it a b ın d a a n la t a r a k G O n -
d a y ’ı d o r u la r (s : 1 9 6 ): is m e t n ö n ü d e R a u f B e y 'i n « s u ik a s t
h a d is e s in i se z m i o la b ü e c e ffin i* a n c a k A s u ik a st t e r t ib i iç in d e
h u iu n m a d ı^ m » s g n d ı ım y a z a r (s : 2 1 4 ). G U n d a y , F a i k . z m ir
S u i k a s t ın ın ç y ü z ü . D ü n y a G a z e t e s i. 2 3 K a s ı m 1956. G ü n d a y .
s m e t n ö n ü ’n ü n C u m h u r b a k a n lı ın d a k e n d is in e E t i b a n k v e
e k e r b a n k ir k e t i y ö n e tim k u r u lu ü y e li k le r in in v e r il d i i n i y a z ı
y o r (D ü n y a . 2 E y l ü l 1 9 5 6).
(2 6 ) G ü n d a y . D ü n y a . 6 E y l ü l 1956.
(2 7 ) A h e n k G a z e t e s i. 3 0 H a z ir a n 1926.
(2 8 ) A h e n k G a z e t e s i. 4 T e m m u z 1926.
(2 9 ) Z iy a H u r it'i n b u s o r g u m e t n i z m ir'd e y a y ı n la n a n
A h e n k O a z e t e s l’n ln 26 H a z ir a n . L a z s m a il’in d e 27 H a z ir a n
1926 g ü n lü s a y ıla r ın d a y a y ın la n m ı t ır .
Z iy a H u r it ’i n if a d e e l A h e n k O a z e t e s l’n d e y a y ın U ın a n t u
t a n a k la r la F e r id u n K a n d e m lr ’ln t i z m ir S u ilc a s tf n ın iç y ü z ü *
a d lı k it a b ın ın l g i l i b ö lü m le r iy le k a r ıla t ır ılı p , b u g ü n k ü T ü rk ç e -
il e ö z e t le n m i t ir .
L a z s m a il. R t s e l i P a z a r lç e s i Y ü c e h ls a r B u c a ı L a n g o
K ö y ü n d e n d ir . A U e s l s o n r a d a n a h in b a s o y a d ın ı a l m ı t ır .

111
 L a z s m a il U e z m ir 'e g e le n T r a b z o n lu N im e t N a c iy e s
t i k l a l M a h k e m e s i k a r a r ı U e a k la n m ıt ır .
(3 0 ) ü k r f l B e y . S a n B f e B d ip v e V e t e r in e r A lb a y R a s im
B e y ’i n d o s t lu k la n . t t i h a t v e T e r a k k i g ü n le r in e d a y a n ıy o r d u .
ü k r O B e y . S e r e z 'd e M u t a s a r n f , S a n B f e d e j a n d a r m a y tt z b a -
g ıt ı v e i t t i h a t v e T e r a k k i'n in S e r e « f e d a is i. S a n B f e . C e la l B a -
y a r v e y e e n in in k o c a s ı In c e o in e v k e t B e y 'i n (A t a t ü r k ’ü n
A d a le t . M e n d e r e s 'in M llU S a v u n m a v e D e v le t B a k a n la r ın d a n
R e fik e v k e t n c e ) l e b ir li k t e u lu s a l d ir e n i e k a t ıl m ı v e K u -
v a y i M U liy e b ir li k l e r i n i y ö n e t m i , m a h k e m e d e k i if a d e s in e g ö
re M ir a la v t* r ü t b e s i l e e m e k li o lm u ; k e n d is in e K u r t u
lu S a v a ı'n d a n s o n r a d e v le t t a r a f ın d a n D e ir m e n d e r e 'd e b ir
ç i f t l i k v e r U m i t i. S a n E f e n i n k i o lu v a r d ı. O u lla n s o n r a
d a n «S a t m a k » s o y a ^ n ı a l d ıla r . S a n E f e E d l p 'i n ö z e tle n e n f a
d e s i ç i n b k z . A h e n k*. 28 H a z ir a n 1 9 2 6; B a y a r C e la l. B e n d e Y a z
d ım . c i l t 6 . B a h a ya y ^ s t . 1968. s : 1898.
(3 1 ) M u s t a f a K M m a l. s t a n b u l P o lis M ü d ü r ü E k r e m B e y 'e
g ö n d e rd i i ifr e d e z m ir'd e n s t a n b u l'a g it m e k ü z e r e v a p u r a
b in e n S a n E f e E d ip il e A b id in B e y 'i n v a p lır d a n in in c e t u t u k
la n m a y ın . « d u ru m a n la t h n c o y a k a d a r iz le n m e si* e m r in i v e r -
k a la n ı ı h a k k ın d a b k z : B a y d a r . M u s ta fa K e m a l’in E m n iy e t Mü -
m I ll (C A - V e s ik a n o : 1022. A - V - 2 . D - 7 9 - 5 . P - 2 2 - 4 ). E d i b 'i n y a -
d ü riiy d ü m *. C u m h u r iy e t . 4 E y l ü l 1971.
(3 2 ) A h e n k . 5 T e m m u z 1926.
(3 3 ) C e b e s o y . S iy a s i H a t ır a l a r . 2 k ıs ım , s : 213.
(3 4 ) K a n d e m ir . s : 34.
(3 5 ) A h e n k G a z e t e s i. 28 H a z ir a n 1926.
(3 6 ) K a n d e m ir . s : 57 - 59.
(3 7 ) A h e n k . 27 H a z ir a n 1926.
(3 8 ) A h e n k . 30 H a z ir a n 1926.
(3 9 ) E m e k li K u r m a y A lb a y A U Ç e t ln k a y a . B u r h a n iy e 'n in
K a r a a a ç K ö y ü n d e Y u n a n m u h r ip le r in e a t e e d e n b ir li i n k o
m u t a n ıd ır . A y v a lı k 't a k i t C u n d a a d a s o n a A llb e y a d ı. A U Ç e tin -
k a y a ’ m n b ö lg e d e k i h i z m e t le r i n e d e n iy le v e r il m i t ir .
A U B e y a d ı. D e U H a U t P a a n ın 9 u b a t 1925 g ü n ü T B M M * -
n d e k a v g a s ır a s m d a ö ld ü r ü lm e s i o la y ın a d a k a r ı m ı t ı ('T B M M .
Z a b ıt C ^ d e s . a i t : 13/1. D ö n e m 2 . î : 2 . B ; 4 6. 3.2.^ 9 2 5 v d .).
B a y ın d u r U k v » U la t ır m a b a k a n lı k U n y a p a n Ç e t in k a y a , 1949
y ılı n d a ö ld ü .
(4 0 ) A h e n k . 3 - 4 T e m m u z 1 9 2 8; M u s t a f a K e m a l U e K a -

112
r a b e k ir v e B a b a k a n R a u f O r b a y U e s m e t P a a ’n ın a r a s ın d a k i
u y u m a z lık la r v e M u s t a f a K e m a l'in . K a r a b e k ir 'in 1933 y ılı n d a
t o p la t ıla n e îs t ik t a l H a r b im iz in E s a s t a n * a d lı k it a b ın a v e r d i i
y a n ı t l a r k o n u s u n d a b k z : M u m c u U u r . K a z ım K a r a b e k ir A n
la t ıy o r . T e k in y a y . 1990. s t . s : 1 2 6 - 1 7 9: a y n c a il k t a r t ı m a la r
iç i n b k z ; M illiy e t . 27 N is a n - 5 - 11 M a y ıs 1933.
(4 1 ) I9 0 6 'd e N u r e t t in F e r r u h A lk e n d , C e t a le t t in A r i f , g a
z e t e c i A h m e t S a m im v e a r k a d a la r ın c a t t i h a t v e T e r a k k i'y e
k a r ı k u r u la n *O s m a n lı A h r a r F ır k a s ı*. P a r t i, e t n ik g r u p la r a
O z f f lr ia k v e r ilm e s i v e y e r in d e n y ö n e tim g ib i g ö r ü le ri s a v u n u
y o r d u . A h r a r ’c ıla r . n g ili z B ü y ü k e lç ili i U e y a k ın ili k i k u r m u
l a r v e 31 M a r t g e r ic i a y a k la n m a s ın ı d a d e s t e k le m i le r d i (T u -
n a y a . T a r ı k Z a f e r . T ü r k iy e 'd e S iy a s a l F a n il e r . H ü r r iy e t V a k f ı
y a y . s t . 1984. s ; 1 4 8: A k in S Ir f a . 31 M a r t O la y ı. A Ü S B F y a y .
A n k . 1970. s : 2 4 7 - 4 8).
(4 2 ) 1 8 7 2'd e E r z u r u m 'd a d o a n R ü t ü (D a d a ) P a a . D o
u C e p h e s in d e K a z ım K a r a b e k ir 'i n y a k ın ç a lı m a a r k a d a ıy d ı.
K a f k a s T ü m e n i k o m u t a n lı ı v e 9. K o lo r d u k o m u ta n v e k illi i
y a p a n R ü t ü P a a . 1 9 2 2'd e B a k o m u t a n lık M a h k e m e ü y e li in
d e b u lu n m u t u . 6 A u s t o s 1 9 2 3'd e E r z u r u m m llle t v e k (U s e ç ile n
T O r a g e n e r a l R ü t ü D a d a . z m ir s u ik a s t ı n e d e n iy le d a m e d il
m i t i (T Q r k s t i k l a l H a r b in e K a t ıla n T ü m e n v e D a h a Ü s t K a
d e m e le r d e k i K o m u t a n la r ın B iy o g r a f ile r i. G e n e lk u r m a y y a y .
1989. s : 3 4 ).
(4 3 ) K ı l ı ç A li. s t i k l a l M a h k e m e s i H a t ır a la r ı. S e l y a y . s t .
1955. s : 6 7 : A t a y . P a ll h R ı f k ı. Ç a n k a y a . B a t e y a y . s t . 1980,
a : 405.
(4 4 ) A h e n k . 4 T e m m u z 1926.
(4 5 ) E n v e r P a a 'n ın y a k ın ı o la r a k b ilin e n H a f ı z M e h m e t.
B a k u ’d e t o p la n a n »S a r k M ü le tle r K o n g re si* le E n v e r P a a t a
r a f ın d a n k u r u la n H a l k u r a la r P a r t is i t o p la n t ıia n n a d a k a t ı
la n - o z a m a n k i d e y i ile - « b o f e u ik » e U im ll b ir m ill e t v e k iliy
d i. S o r g u m e t n i h a k k ın d a b k z : A h e n k . 11 T e m m u z 2 9 2 6: G O n -
d a y , D ü n y a . 23 - 24 K a s ı m 1958.
(4 6 ) C e b e s o y . s : 219 - 220. K a r a n n t M ı ü ç in b k z : A h e n k .
14 T e m m u z 1926. K a r a n n g e n i ö z e ti iç i n : A y h a n E r g ü n . U -
t l k l a t M a h k e m e le ri, c i l t 1 - 2. 9 E y l ü l O n iv e r s it e s i y a y . t z m ir
1 9 8 6. s : 4 4 9 v d .
(4 7 ) K o r g e n e r a l C e m a l M e r s in li. O s m a n lI m p a r a t o r lu u ’ -
n u n s o n z a m a n la n n d a A li R ı z a P a a H ü k ü m e tin d e H a r b iy e N a -

113 F .: 8
s ır lı ı y a p t ı: In g ili a l e r t a r a f ın d a n M a t t a *y a s U rttId U . 1941 y ı
lı n d a öld O .
(4 8 ) C e b e s o y , S iy a s i H a t ır a la r , s : 218.
(4 9 ) A h e n k . 12 T e m m u z 1926.
(5 0 ) A h e n k . 14 T e m m u z 1 9 2 6: K a n d e m ir , z m ir S u i k a s t ı
n ı n tç y ü z O . s : 111 - 119.
(5 1 ) K ı l ı ç A H . s t i k l a l M a h k e m e s i H a t ır a l a r ı, s : 73.
(5 2 ) C e b e s o y . S iy a s i H a t ır a la r , 2 k ıs ım , s ; 22 4.
(5 3 ) C u m h u r b a k a n lı ı, « h l z m e t - m n h a llfle r» (A . n o : IV -
16 - 4. D . n o ; 6 7 ). d o s y a y a g ö re z le n e n k i ile r . K a a m K a r a b e k ir ,
R e f e t P a a , C a f e r T a y y a r P a a . A H F u a t P a a . A lb a y Ç o la k 8 e -
la h a t t l n . K a r a V a s ıf . B e k ir S a m i B e y . F e r id u n F i k r i B e y . H ü
s e y in A v n l B e y . C a v it Ç t e y'in e i A U y e H a n ım .
(5 4 ) Y a k m T a r ih im i z , C a v it B e y 'i n z in d a n d a n e in e ya z
dı ı^ m e k t u p la r , 1 M a r t 1 ^ . s a y ı 1. s ; 11.
M u s t a f a K e m a l, o s ır a la r d a s t a n b u l'd a 8. K o lo r d u K o m u
t a n ı o la n ü k r ü N a U l (G ö k b e r k ) P a a ’y a m a k in a b a ın d a ç e k
t i i ifr e d e tis t a n lm y d a y a p ıla c a k t u t u k la m a la rın ç a b u k lu k v e
e m n iy e tle v ü rü tü lm e si» e m r in i v e r iy o r : ü k r ü N a ili P a a d a
M u s t a f a K e m a l’e v e r d i i y a n ıt t a , p o lis m ü d ü r ü v e M e r k e z k o
m u t a m le t e m a s t a o ld u u n u , g e r e in d e a s k e r i b ir li k l e r i h ü k ü
m e t in e m rin e v e r e c e in i b ild ir iy o r d u ( T a r i h 18.6.19 26. C A - V e -
S lk a n o : 1067. A - V - 2 . D - 7 9 - 5 . F - 3 4 - 4 : T a r i h 19.6.19 26. C A - V c s l -
k a n o : 1057, A - V - 2 . D - 7 9 - 5 . F 3 4 - 3).
(5 5 ) A liy e H a n ım . H k e v lili i n i. S u lt a n A b d ü lh a m id ’ln e n
s e v d i i o lu o la n B u r h a n e t t in E f e n d i il e y a p m ı : b u e v l i l i
in d e n b ir ç o c u u o lm u t u r. A liy e H a n ım . 1921 y ılı n d a L o z a n '
d a C a v it B e y ü e e v le n m i t ir . C a v it B e y 'd e n d o a n o lu ia r
Y a lç ın , R o b e r t K o l e j l'n i b it ir d i k t e n s o n r a s t a n b u l H u k u k F a -
k O lt e s l'n e g ir m i ; 1949 y ılı n d a f a k ü lt e d e n m e z u n o ld u k t a n s o n
r a F r a n s a 'd a c e z a h u k u k u a la n ın d a d o k t o r a y a p m ı t ır . Y u r d a
d ö n ü te , ç e it li 11 v e U c e le r d e s a v c ılı k g ö r e v le rin d e b u lu n a n Y a l
ç ın . 1971 y ılın d a k o m ü n is t p a r t's i k u r m a k s u ç u n d a n t u t u k la n
m ı t ır . Y a r g ıla m a la r s o n u n d a a k la n a n Y a lç ı n , d a h a s o n r a s i
y a s a l g ö r ü le ri g e r e k ç e g ö s t e rile r e k A d a le t B a k a n lı ı t a r a f ın d a n
s a v c ılık t a n ç ı k a r ıln u t ır .
B a b a s ı d a m e d ild i i s ır a d a b ir y a ın d a o la n i a r Y a lç ı n .
C a v it B e y 'i n y a k ın a r k a d a ı y a z a r H ü s e y in C a h it Y a lç ı n t a r a -

114
f m d a n b O y O tU lm ü t û r; i a r Y a lç ı n b u n e d e n le « Y a lç ın » s o y a
d ı n ı a l m ı t ır .
C a v it B e y ’i n k a r d e le r in in s o y a d ı « G e r ç e U d Ir .
(5 6 ) M u s t a f a S u p h i’y i v e a r k a d a la r ın ı b Id U r e n Y a h y a
K ahya.
(5 7 ) M a h k e m e B a k a n ı A H Ç e t in k a y a ’n m s ö z ü n ü e t t i i
Ç e rk e S a m i. K u c u b a ı E r e f i n k a r d e i H a c ı S a m i’ d ir . Y u
n a n lıla r a s ı ın a n Ç e r k e z B t h e m . a n ıla r ın d a A t in a ’y a g id i in d e
E r e f B e y 'i n k a t k ıi a n n ı a n l& U r (K u t a y . C e m a l. Ç e r k e z E t h e m
D o s y a s ı. B o a z iç i y a y . 1969 s t . s : 3 2 3 - 3 3 2).
K u c u b a ı E r e f i n k a r d e i H a c ı S a m i, l ^ v e r P a a 'n ı n e n
y a k ın a d a m ıy d ı. E n v e r P a a 'y ı T ü r k is t a n s e f e r in e ç ı k a r a n la r ı n
b a ın d a H a c ı S a m i y e r a l ı r (A y d e m ir . e v k e t Sü re yy a . E n v e r
P a a . R e m z i K it a p e v i, t s t . 1972. c i l t 3 . s : 6 2 2 ).
K a z ım K a r a b e k ir . « s t i k l a l H a r b im iz d e E n v e r P a a v e t
t i h a t T e r a k k i E r k a n ı» a d lı k it a b ın d a (s : 3 4 8) H a c ı S a m i le
lg ili u d e e r le n d ir m e y i y a p a r :
« ..B u a y r ı h a re k e t n a s ıl o lm a lı id i? E n v e r P a a ’y ı A s y a m a
c e ra s ın a se v k e d e n ç n b ü y ü k a m il H a a S a m i’d ir. (. .) H a c ı Sa m i,
E n v e r P a a ’y a d e d i k i:
— B e n im T ü r k is t a n ’d a t e k ila tım v a r. B e r a b e r o ra y a g id e
riz . K u v v e tle n d ik t e n so n ra K a f k a s y a ü z e rin d e n y ü rü rü z , o z a
m a n A n a d o lu d a söz d in le r.
H a c ı S a m i. 1927 y ılı n d a A t a t ü r k 'e s u ik a s t y a p m a k ü z e r e
Y u n a n is t a n ’d a n T ü r k iy e ’y e g e lm i v e h ü k ü m e t k u v v e t le r i H e
g ir i t i i ç a t ı m a d a ö ld ü r ü lm ü t ü .
IS O 'U k le r in a f f ı U e T ü r k iy e 'y e d ö n e n K u c u b a ı E r e f . (S e n -
e e r ) s o y a d ı a lı m ; 1964 y ı l ı N is a n a y m d a A y d m 'ın S ö k e lç e
s in d e ö lm ü t ü . E r e f S e n c e r 'in o lu F e r id u n S e n c e r . S ö k e ’d e
ç i f t ç i l i k y a p ıy o r .
(5 8 ) C a v it B e y v e D r . N a z ım 'm so rg Û T m e t in le r in i ö z e tle
y e r e k v e r iy o r u z . H a k im iy e t - 1 M illiy e . 2 7 - 29 T e m m u z 1 9 2 6 ; D ü n
y a . 26 (D c a k - 5 u b a t 1 9 5 6; K a n d e m ir . s : 29 v e 5 0 v d ; A y -
b a r s . îs tlk U .1 M a h k e m e le r i, s : 45 5 - 4 60.
(5 9 ) N a il B e y . t t i h a t v e T e r a k k i'n in ü n lü s lla h ö r le r in d e n
Y e n ib a h ç e li ü k r ü (O u z > ’n U n k a r d e iy d i.
(6 0 ) C a v it B e y 'i n s o r g u v e s a v u n m a s ı iç in b k z : H a k i m i
y e t - ! M illiy e . 25 A u s t o s • 10 E k i m . D ü n v e B u g ü n . H a f t a lı k
T a r i h M e c m u a s ı. 21 E y l ü l 1956. s : 12 v d . C a v it B e y 'i n s a v u n -

: 115
m a la n n d a n b a n b ö lü m le ri a h jr o r v e b u b ö lü m le r i d e b u g ü n k ü
T f lr k ç e y e ç e v ir e r e k y a y ın lıy o r u z .
(6 1 ) C a v it B e y , e i A U y e K a n ı m v e o z a m a n b ir y a ın
d a k i o lu O s m a n i a r ’a M e r k e z i T r ie e t e ’d e b u lu n a n < A tsicu ra -
t t o n i O e n e r a li» a d lı b ir It a ly a n s ig o r t a ir k e t in in s t a n b u l’d a k i
a c a n t a s ın d a n 20 K a s ım 1926 g ü n v e 4909 68 s a y ılı s ö z le m e le
10 00 n g ili z B t e r lin g ll k b ir b a y a t s ig o r t a s ı y a p t ır m ı t ı. C a v it
B e y ’i n b ü t ü n s e r v e t i b u y d u t
(6 2 ) G e r e k ç e li k a r a n n g e n i ö z e ti ç in b k z : A y b a r s . is -
t l k U l M a h k e m e le r i, s : '4 8 3. T a m m e t in . M illiy e t . 27 A u s t o s 1926
z m ir ’d e k i il k k a r a n n t a m m e t n i ç i n b k z : A h e n k . 14 T e m m u z
19 26.
(6 3 ) K a n d e m ir .. s t i k l a l M a h k e m e le r in in ç y ü z ü . 2 . c il t ,
a : 12 3. C a v it B e y . Dr*. N a z ım . N a il v a A b ld ln B e y le r , ö lü m c e
z a la r ın ın u y g u la n m a s ın d a n s o n r a A n k a r a ’d a c e z a e v in in a v lu
s u n a g ö m ü ld ü le r . l ü Ii y t lia n n b a ın d a C a v it B e y 'i n e i A l i
y e H a n ım ’ı n g ir i i m i v e z a m a n ın C u m h u r b a k a n ı C e la l B a y a r '-
z n v e r d i i e m ir ü z e rin e a s ıla n b u d ö r t t t i h a t ç ı n ı n k e m ik le r i, d ü
z e n le n e n b ir t ö r e n Ü e A n k a r a 'd a A s r i M e z a r lı a g ö m ü ld ü . u
a n d a m e z a r la n m n h a n g i a d a v e p a rs e ld e o ld u k la r ı b ilin m iy o r .
(6 4 ) C A - V e s ik a n o : 1078. A - V - 2 . D - 7 9 - 6 , F - 4 0 .
(6 5 ) G ir a y M u h a r r e m , s t a n b u l’u n g a lin d e G i z il B i r T e -
k U a t . Y a k ı n T a r ih im i z , c . 1. s : 3 4 5 - 3 4 6: T e v e t o lu F e t h i. M illi
M ü c a d e le Y ıll a r ı n d a k i K u r u lu la r . T T K y a y . A n k . 1988. s : 6.
(6 6 ) C A - V e s Ik a n o : 1077. A - V - 2 . D - 7 9 - 5 , P - 3 7 . 1. 2 . 3. 4 . 5.
(6 7 ) T u n a y a . T a n k Z a f e r . T ü r k iy e 'd e S iy a s a l P a r t il e r ,
c i l t 3 . H ü r r iy e t y a y . s t 1989. s : 4 5 7 ; T o p r a k Z a f e r . T ü r k iy e 'd e
M i l l i k t is a t , Y u r t y a y . A n k . 1982. s : 58 - 81.
(8 8 ) S a b is A U h s a n . H a r p H a t ır a la n m . A n k . s : 3 2 - 3 6:
i m ir B i l a l . M a lU S ü r g ü n le r i. B U g l y a y . A n k . 1985, s ; 384.
(8 9 ) B a y d a r E k r e m . M u s t a f a K e m a l'in s t a n b u l E m n ly c ı
M ü d ü r ü y d ü m . C u m h u r iy e t . 8 E y l ü l 1971. D r . F a h r i C a n . s u ik a s t
t a n K a r a K e m a l'in b iç h a b e r i o lm a d ı ım , o la y ı d u y a r d u y m a z
K a r a K e m a l’in k e n d is in e «B e n b u m e ın Je k e tte ç o k h iy a n e tle r.
a lç a k lı k la r d ü ü n e b ü ird im . H a tt a g ö rd ü m d e. F a k a t M u s ta fa
K e m a l'e b ir e lin k a lk a c a ın ı a s la d ü t ü n e m e z d im .jilîa h a ü k ü r
k U m u v a ff a k o la m a m ı la r. V e m e lu n y a k a la n n t e le v e r m i le r.
Y a e v la t, g ö rü yo rsu n , b u k a h p e d ü n y a d a k a h p e li in d e M r
h a d d i v a r* d e d i in i a n la t ıy o r . Y a k m T a r ih i m i z . 5 N is a n 1962.
: 169.

116
 (7 0 ) K e m a l T a b lr 'l n < K u rt K a n u n u » a d lı r o m a n ın d a B m in
B e y o la r a k t a n ıt ıla n E n v e r B e y 'i n t a t i k l a l M a h k e m e s i t a r a f ı n
d a n z m ir'd e y a r g ıla n ıp s a U v e r Ü d lg i y a z ıh y o r (a : 3 5 0 ). O y a a ,
E n v e r A lp y O r e k o lm a k O s e re K a r a K m a l v e A b d O U c a d Ir’I s a k
la y a n la r ı n A n k a r a 'd a y a r g ıla n ıp c e z a la n d ın id ı k la n . O ç y ıl a y a
k m s flr e c e z a e v in d e k a ld ı k la r ı b ilin iy o r .
(7 1 ) Dün ve Bu g O n. H a f t a lı k Takm T a r ih M e c m u a s ı.
*B a b a m m s u ik a s tç ıla rla h iç b ir m ü n a se b e ti y o k t u r*.. 21 E y l O l
1956. s : 21. B u s a h n e y i. N a il B e y in o lu N a d ir N a il K e ç e li a n
la t ıy o r .
(7 2 ) - O U n ya. 6 M a r t 1997. B a y d a r E k r e m . 9 E y l ü l 19 71.
C u m h u r iy e t .
<7 3 ) T B M M Z a b ıt C e r id e s i, d e v r e 2 . c i l t 27, 3 T e r in is a n i
1926. s : 17 - 19.
(7 4 ) C e b e s o y . s ; 228 v d .
(7 5 ) C e b e s o y . s : 2 4 3: K a n d e m ir . H a t ır a l a n v e S ö y le m e d ik
l e r i il e R a u f O r b a y . s ; 149 v d .
(7 6 ) t n ö n U a n ıla r ın d a b u o la y iç i n « o n u n h a k k ın d a z a te n
b u lu n d u u z a m a n t e k r a r m u h a k e m e e d ilm e k ü z ere h ü k ü m v e
r ilm i ti. S o n ra b u n u n a r t ı k h iç b ir h ü k m ü k a lm a d ı ın ı so ru m
lu lu u ü z erim e a t a r a k b ü tü n m e m le k e tte ila n e d ip b e r t a r a f e t
m e ye ç a lı tım * d iy e y a z a c a k t ı ( n ö n ü , H a t ır a l a r , s ; 2 1 4 ; K a n -
d e m ir . s : 1 6 0).
(7 7 ) A lt a y . F a h r e t t in . 10 Y ı l S a v a v e S o n r a s ı, n s e l y a y .
1970 s t s : 421.
(7 8 ) M u m c u . U u r. K a z ım K a r a b e k ir A n la t ıy o r , s : 28 v d .
(7 9 ) C e b e s o y . S iy a s i H a t ır a la r , s : 247.
(8 0 ) M u m c u . U u r. K a z ım K a r a b e k ir A n la t ıy o r , s : 158.
(8 1 ) n ö n ü , s ; 216.
(8 2 ) A t a y . F a ll h R ı f k ı. Ç a n k a y a , a : 406.
(8 3 ) e y h S a l t A y a k la n m a s ı v e M u s u l s o r u n u U e ü g lll a y
r ı n t ı l ı b il g ile r v e b e lg e le r ç i n : M u m c u . U u r . K ü r t - is la m A y a k
la n m a s ı. T e k in y a y . 1991 s t a : 169 v d .
w

117
 AD D t Z lN t

A U y . F a U h R ı f k ı : 6 2. 107.
113. 117
A b d ü lk a d r B e y . (A n k a r a V n - A y b a rs . B r g U n : 11 3, 115
U « ); 14. ı s . 17. 24. 27. 28. A y d e m ir , e v k e t S ü r e y y a ; 115
3 0 . 3 8. 3 9. 40. 4 i; 62. M .
M , 6 3. 70. 8 8. 9 4 .' 98. 99. B
•, 100, 101. 117
A b ld ln B e y (S a m b a n m lU e t - B a h a t t in a k ir ; 8 5. 96
v e k U l) : 7 . 8 . 12. 18. 2 1. 49. B a y a r , C e la l: 1 1. 15. 4 5. 47.
8 0 . 6 2. 8 7. 68. 70. 71. 72. 50. 112. 116
7 4. 88. 112. 116 B a y d a r . E k r e m (P o lls m ü d ü
A d ıv a r . A d n a n (D o k t o r ); 20, r ü ) : 13. 15. 16. 3 5. 9 9. 109.
8» . 112, 116. 117
A d ıv a r . H a lid e : 89 B e le . R e f e t ; 14. 15. 20. 2 4.
A h m e t N e s im i: 90 44. 56. 6 5. 66. 105. 114
A h m e t S a m i m : 66 B e r la H a n ım : 83
A lb a y A y ıc ı A r i f : 10. 19. 21. B e r r i n H a m m : 63
2 4 . 33. 3 4. 4 0, 4 3. 4 4. 61. B in b a ı R a s u b l (B a y a v e r );
65. 6 2. 6 4. 66. 70. 71. 73. 10
7 4. 94. 107
A l i F u a t P a a (C e b e s o y ): 15.
2 0. 2 7. 29, 34. 3 5. 40. 50.
56. 5 8. 61. 63. 65. 67. 70. C a f e r T a y y a r B e y : 101, 114
7 8 . 103. 104. 105. 106. 109. C a n b u la t , s m a il; 2 1. 56. 63.
11 1, 114. 117 65. 66. 6 8. 69. 7 0 . 72, 74.
A U h s a n P a a : 4 4. 98. 116 79. 80. 82. 9 4. 95
A U O k r ü B e y (T r a b z o n m ll - C a n U c. E m i n ; J 4
l e t v e k lU ): 9 . 2 0. 109 (3 a v lt B e y (M a liy e N a z ı n ):
A U y e H a n ım : 102. 1 )4 . 116 50. 56. 58. 6 3. 6 5. 66. 68,
A lio r f lr e k . B n v e r : 99. 100. 117 77. 7 6. 7 9 . 82. 8 7 . 88. 89.
A lt a y . F a h r e t tin - . 105 9 0. 9 1. 9 2. 9 3 . 9 4 . 9 5 . 9 8.
A r a s . T e v f i k R ü t ü : 83 102. 107. 10 6. 11 4, 115. 116
118
C e m a l P a a : 7 9, 84, 85. 92, 96 F e v z i P a a : 4 7 . 53
C e m a l P a a (M e r s i n li): 15. F i k r e t B e y ( D o k t o r ): 88
70. 113 F ir u z K e s im (B a k o n s o lo s ):
C im c o z . S a l a h : 89 18

Ç e r k e z A h m e t : 46 G a l a t a lı e v k e t : 97
Ç e r k e z B t h e m : 17. 27. 29. 106. G a U p R e it : 90
115 G ir a y . M u h a r r e m : 116
Ç lç e r ln : 85 G o lo lu . M a h m u t ; 110
Ç o la k S e l a h a t t i n ; 14. 15. 71. G ö le . M O n lr H d s r e v : 23, 56.
114 70
Ç o p u r H il m i: 8. 10. 26. 29. G U n d a y . F a i k (O r d u m ille t -
30. 4 2. 4 3. 44. 48. 4 9. 70. v e k iU ): 32. 3 3. 3 4. 5 5. 75.
7 !. 7 3. 88. 94 111
G U rc U Y u s u f : 8 . 9 . 10. 11.
O 12. 19. 26. 2 9. 30, 36. 40.
70. 71. 7 3. 9 4. 107
D e Û H a lt t P a a : 112
H

H a c ı A U P a a : 83
B ilm e z . C a f e r T a y y a r : 15. 20, H a c ı S a m i (K u c u b a ı): 15.
2 4. 56. 66 17. 106. 11 0. 115
B k m e l B e y (S a v c ı): 10 H a i u M e h m e t B e y : 14. 38.
B m in B e y ( T o r b a lı): 17. 71 6 8 . 7 0. 7 2. 7 3 . 8 8 . 9 8 . 113
B n v e r P a a : 15. 17. 80. 83. H a lU P a a ; 86
84. 8 5. 8 6. 8 7. 88. 90. 92. K a lls T u r g u t (S iv a s m ill e t
98. 10 0. 206. 110. 113. 215 v e k i li): 82. 5 6. 66. 6 9. 70.
B r m a n . A v n l N i h a t ; 110 7 2. 74
B r t O r k . H O a a m e t tIn : 110 H a m a l F e r i t : 90
B B e n d a l. M e m d u h e v k e t : 92, H a m d i B a b a : 81
98 H a a n B e y (S a v c ı) : 10
B v U y a z a d e R e f i k B e y ; 63 H lç y ılm a z . B r g U n : 110
JSy O p S a b r i: 90 H o c a N e c a t ı (L a z ls t a n m li -
l e t v e k iU ): 19
H ü s e y in A v n i B e y : 68. 71,
114
F e r id u n F i k r i B e y : 68. 70. 114 H ü s e y in C a h it B e y : 7 9. 80.
F e t h i P a a : 80 8 1. 89, 9 5. 214
119
 K f ls e y in F e h m i; 56 5 6. 5 7. 62. 6 3. 6 5 . 66. 6 7 .
H O s e y ln z a d e A lt B e y ; 81 6 8. 7 8. 82. 8 3. 8 8. 9 0, 9 7.
10 5. 112, 115
I K e le M e h m e t; 71
K i b ç . A l i ; 5 6. 7 6. 90. 1 0 2. 106.
i f f e t H a n ı m ; 104 1 1 1. 1 1 3. 114
t lo lu . A li h s a n ; 82. 98 K ıl ı ç . A lt e m u r ; 102
In c e o & lu . e v k e t B e y ; 112 K o c a b ıy ı k . A h m e t : 110
t n O n tt. s m e t ; 6 . 13. 14. 15. K o m a e r M u c ip : 100
16. 17. 19. 2 1, 22. 2 3. 24. K o r a lt a n , R e f i k ; 101
2 5. 2 6 . 28. 29. 30. 31. 32. K O ç U k T a l a t B e y : 78. 8 6. 8 8.
3 3. 3 4. 59. 60. 76. 88. 97. 8 9. 93
104. 105. 107. 11 1. M 8 .' 117 K u ç u k a . N e c ip A H (S a v c ı):
3 1, 5 2. 5 6. 6 8. 8 2. 90
K u n d u h , B e k ir S a m i; 2 0. 7 0 .
7 7. 7 9. 114
K a d r i B e y ; 85
K u t a y . C e m a l: 115
K a h y a . Y a h y a ; 109
K a n d e m ir . F e r id u n : 109. 111
K a r a H a l i l : 99
K a r a K e m a l: 50. 56. 57. 58.
L a z s m a il: 8. 9. 10. 1 1 .. 19.
63. 64. 67. 68. 70. 72. 80.
28. 2 9. 30. 34. 38. 4 0. 41.
8 1. 8 2. 87. 88. 91. 92. 93.
4 3. 4 4. 49. 5 1. 5 2. 53. 54.
94. 95. 9 6. 97. 98. 99. 100.
55. 6 2. 64. 7 0. 71. 7 3. 94.
116. 117
1 0 7. 1 1 1. 112
( K a r a V a s ıf B e y : 2 1. 67. 68.
7 1. 9 0. 9 3. 96. 97. 114
K a r a b e k ir . K a z ım : 14. 15. IV .
M
19. 2 0. 2 1. 22. 23. 24. 25. M a k b u le H a n ım ; 83
2 6. 2 7, 2 8. 29. 30. 33. 3.*. M e h m e t A H B e y : (E m n iy e t
36. 37. 4 0. 4 3. 4 4. 50. 53. ç i) : 7
88. 57. 6 1. 62. 63. 63. 06. M e h m e t H u r it : 9
67. 7 0. 105. 106. 109. Ü . M e n d e r e s . A d n a n : 83. 112
11 8. 11 4. 115. 117 M it h a t P a a : 37
K a r a o s m a n o g lu . F e v z i L f t t f O ; M it h a t ü k r ü : 90
110 M o t o r c u e v k i ( G i a t l l ) : 8 . 7.
K a z ım D ir i k ( V a l i) : 9. 10. 8. 9 . 10. 4 2. 4 3 . 4 8. 61
12. 14. 16. 35 M u s t a f a K e m a l: 7. 8. 9 . 10.
K e ç e li. N a d ir N a d i; 117 11, 12. 18. 14. 15. 16. 17.
K e l A li* (Ç e t in k a y a ): 15. 17. 18. 2 0, 21. 2 2. 2 3 . 2 4 . 2 5.
2 1 . 3 7. 38. 52. 53. 54. 55. 26. 2 8. 30. 3 1. 3 3. 34. 35.
120
 59. 6 0, 6 2. 7 1 . 72. 7 3. 74. R e it G a li p Bey: (D o k t o r ):
76. 8 0. 81. 8 3. 86. 88. M. 56
95, 96, 9 7. 9 8. 99. 1 0 3. 105. R U t a P a a : 20, 2 4 . 33. 56.
106. 1 0 7. 1 1 0. 111. 112. 113. 67. 68. 7 2. 7 3. 88. 94. 98.
1 1 4. 116 107. 113
M u s t a f a N a t ı k P a a ; 100
M u s U f a S u p h i: 109. 115

N S a ır o lu . S a b it : 3 2. 33. 34,
56. 6 1. 64. 67
N a c iy e H a n u c : 83 S a n E f e E d i p : 7 . 8 . 9. 11. 12,
N a c iy e S u lt a n : 100 13. 14. 15. 16. 17. 27. 29.
N a f i z B e y ; 38 30. 4 1. 4 2. 4 4. 4 5. 50. 52.
N a k iy e H a m m ; 89 53. 6 1. 6 2. 67. 7 0. 7 1 . 73.
N a a m B e y (D o k t o r ); 7 8. 80. 94. 1 0 7. 109. 1 1 0. 112
81. 8 3. 89. 93. 94. 9 5. 96. S a y d a m . R e f i k : 105
1 0 7, U S . 116 S e h e r H a n ım : 1 0 0. 101
N a z ır a P a a ; 3 0. 111 S e n c e r . E ^ e f (K u c u b a ı) r
N im e t N a c iy e : 9. 71. 112 17. 1 1 0. 115 .
N u r i B e y (C ?e z a e vt M O d fir O ): S e n c e r , F e r id u n (K u c u b a ı):
75 1 1 0. 115
N u r i P a a : 7 9, 90 S o y s a l, ll h a m i: 110
S ü le y m a n S a m i B e y ( s t a n
O-Ö b u l V a l i s i) : 14. 96
O r b a y . R a u f : 10. 19. 20. 32.
33. 4 4. 5 8. 5 9. 6 1. 6 4. 65
67. 7 1. 3 5. 103. 104. 105. 110
m . 1 1 3. 117 a h in ç a v u : 47
Ö z a lp . K a a m (M ill e t M e c li i a r . O s m a n : 116
s i R e i s i) : 10, 11. 47. 50 i m ir . B i l a l : 116
103 ü k rü B e y ( z m it m ille t v e k i
li): 11. 12. 13. 14. 16. 19.
P-R 2 9. 40. 4 1. 42. 43. 45.
4 6, 4 7. 49. 60. 6 1. - 62. 63.
P e k e r . R e c e p ; 13. 14. 21. 2 ?. 54. 55. 56. 6 1. 62. 63. 64.
2 4. 104 65. 6 6. 67. 7 0. 7 1. 7 2. 73.
R a h m i B e y ; 8 0. 93. 94 82. 87. 98. 1 0 7. 112
R a s i m B e y (B a y t a r ): 9 .1 2 .4 5 . ü k r ü N a ili P a a (G ö k t t e r k ):
4 6 . 6 2. 53. 5 4 . 62. 70. 74. 12. 77. 114
1 0 7. 112
.121
 Y a lç ı n . i a r ; 9S. 102. 114. 115
Yaaar (E m n iy e t ç i): 7
r f t h t r . K e m a l; 117 Y e n lb a h ç e ll O k r U : 115
T U a t P a a : 7 9. 84. 92. 9«
T e k ç e . s m a il H a k k ı: 109
T ^ e t o f t lu . F e t h i: 116
T M c a n , A h m e t : 110 Z e k i B e y : 56
T o p a l O s m a n (M ills Y a r b a - Z iy a H u r it (L a z is t a n m llle t -
7 1 ) : 9 . 2 0. 109 v e k lU ): 8. 9. 10. 11. 12ı 13
T o p r a k , Z a f e r : 116 14. 15. 16. 19. 2 0. 2 4. 29.
T u n c a y , M e t e : 110 30. 32. 33. 3 4. 3 8. 4 1. 43.
T u n a y a , T a n k Z a f e r : 116 44. 46. 47, 4 8. 4 9. 5 0. 51.
52, 53. 54. 5 6, 6 1. 6 4. 65.
V*Y 6 8. 7 0. 71. 7 4. 7 5. 8 8. 94.
9 8. 107. 111
V a a f t y e H a n ım : 9 9. 100 Z o r lu . F a t i n R ü t ü : 83
T t k u p C e m il: 111

122
 M u sta fa K e m a l’i öld ürm eyi a m a çla y a n bir örgüt n asıl ortaya
çı k a rıld ı? Ba la rın d a bir eski milletve kilinin b ulun d u u cin a y e t ö r
gütü n a sıl e le g e ç ti? Sa n ık la rın ya k ala n m aların d a n so nra C u m h u r
b a k a n ı M u sta fa K e m a l ile Ba b a k a n sm et P a a a ra sın d a m a kin a
b a ın d a ya p ıla n gizli g örü m elerd e n eler k o n u uld u? ttih atçıların
ünlü M aliy e N a z ırı C avit B e y , k en disini n asıl s a v u n d u? K ara b e k ir
P a a , so rg usu n d a n eler s ö yle d i? Su ik a stçıla r d a n Sa rı Ed ip Ef e ,
aja n m ıy d ı? Ra u f B<^v. Ali F u a t, Re fe t, ^Cafer T a y y a r Pa a la r n e
d e n t u t u k la n d ılar?