Elektrik – Elektronik Mühendisliği

Analog Haberleşme Sistemleri

Ders 3
 Açı Modülasyonu

• Açı modülasyonu fikri genlik modülasyonuna alternatif olarak 1931

yılında Amerikan ordusunda binbaşı E.H. Armstrong tarafından
ortaya atılmıştır. İlk başarılı FM yayını 1936 yılında
gerçekleştirilmiş ve 1939 yılında New Jersey’de düzenli FM yayını
başlamıştır.

• Açı modülasyonu (angle modulation) ile taşıyıcı sinyalin hem

frekans hem de fazı, mesaj sinyaline göre değiştirilir. Açı
modülasyonunun genlik modülasyonuna göre üstünlüğü gürültü ve
girişimden daha az etkilenmesidir. Fakat açı modülasyonlu sinyal
gönderimi için genlik modülasyonuna göre daha fazla bant
genişliğine ihtiyaç vardır.

• Açı modülasyonunda gürültü duyarlılığı ile bant genişliği

arasında bir ödünleşim (trade-off) ortaya çıkar. Bunun yanında
açı modülasyonu uygulandığında hem alıcı hem de vericide sistem
karmaşıklığı artar. Çünkü açı modülasyonu doğrusal olmayan (non-
lineer) bir prosestir. Açı modülasyonlu sinyalin frekans
domeninde spektral analizi oldukça zordur.
Analog Haberleşme Sistemleri 2
 Açı Modülasyonu

• Frekans Modülasyonu (FM) ve Faz Modülasyonu (PM) açı modülasyonu

çeşitleridir. FM ile PM arasındaki fark mesaj sinyalinin frekansı
mı yoksa fazı mı değiştirdiğidir.

• Gerçekte bir sinyalin frekansı değişirse dolaylı olarak fazı

değişir. Daha açık bir anlatımla periyodik sinüzoidal sinyalin
periyodu değişirse hem frekans hem de faz değişir. Frekanstaki
değişikliğe frekans sapması , fazdaki değişikliğe ise faz
sapması denir.

• Belirli bir zamanda taşıyıcının faz değeri anlık faz olarak

isimlendirilir. Anlık faz sapması ise belirli bir zamanda
taşıyıcının fazındaki değişim miktarıdır.

anlık faz )

faz sapması )

Analog Haberleşme Sistemleri 3

 Açı Modülasyonu

• Belirli bir zamanda taşıyıcının frekans değeri anlık frekans

olarak isimlendirilir.

anlık frekans

• Anlık frekans sapması taşıyıcı frekansındaki anlık değişikliktir.

anlık frekans sapması

• Faz modülasyonunda taşıyıcının fazı mesaj sinyali genliğine göre

değiştirilir. Frekans modülasyonunda taşıyıcının frekansı mesaj
sinyali genliğine göre değiştirilir.

• Burada (radyan/Volt) ve (Hertz/Volt) modülatörlerin sapma

hassasiyetine eşit olan katsayılardır.

Analog Haberleşme Sistemleri 4

 Uygulama

• şeklinde verilen sinyalin anlık frekansını

belirleyin?

Analog Haberleşme Sistemleri 5

 Açı Modülasyonu

• Açı modülasyonlu sinyal anında açısı ve genliği olmak

üzere aşağıdaki gibi ifade edilir:

• Tam salınım (osilasyon) meydana geldiğinde sinyalin açısı

radyan değişir. Açı zamanla lineer değiştiğinde ile
arasında ortalama frekans Hertz olarak şöyle bulunur:

• Zaman aralığı değeri sıfıra gittiğinde açı modülasyonlu s(t)

sinyalinin anlık frekans değeri açının zamana göre değişim hızı
(türevi) şeklinde elde edilir:

Analog Haberleşme Sistemleri 6

 Faz Modülasyonu

• Elde edilen açı modülasyonlu sinyal ifadesi incelenirse, frekans

ve faz parametreleri mesaj sinyaline göre değiştirilebilir.

• Faz modülasyonu (phase modulation, PM) açı modülasyonunun bir

türüdür. Faz modülasyonunda taşıyıcı sinyalin faz açısı mesaj
sinyali ile doğrusal olarak değiştirilir.

• Açı içerisinde terimi faz açısı olmak üzere modüle

edilmemiş taşıyıcı sinyalin açısını göstermektedir. terimi ise
modülatörün faz duyarlılık faktörüdür. Birimi radyan/Volt olarak
ölçülür. Buna göre faz modülasyonlu sinyal aşağıdaki gibi ifade
edilir.

Analog Haberleşme Sistemleri 7

 Frekans Modülasyonu

• Frekans modülasyonu (frequency modulation, FM) açı modülasyonunun

bir türüdür. Frekans modülasyonunda, taşıyıcı sinyalin frekansı
mesaj sinyali ile doğrusal olarak değiştirilir.

• Burada sabit terimi modüle edilmemiş taşıyıcı sinyalin

frekansını gösterir. terimi ise modülatörün frekans duyarlılık
faktörüdür. Birimi Hz/Volt olarak ölçülür. Frekans modülasyonlu
sinyal frekansının zamana göre integrali alınır ve ile
çarpılırsa açı ifadesi bulunur:

• İkinci terim dikkate alınırsa taşıyıcı sinyalin açısı mesaj

sinyaline göre artırılır veya azaltılır.

Analog Haberleşme Sistemleri 8

 Faz ve Frekans Modülasyonları

Analog Haberleşme Sistemleri 9

 Uygulama

• Açı modülasyonu uygulanan bir sistem için mesaj sinyali

ve taşıyıcı sinyal olarak veriliyor.
Buna göre FM ve PM sinyallerini elde edin?
PM FM

PM

FM

faz ve frekans sapma sabiti, modülatör duyarlılık faktörü

Analog Haberleşme Sistemleri 10

 Çözüm

• FM ve PM için modüle edilmiş sinyal ifadeleri

PM FM

modülasyon indisi
PM

FM

PM

FM

Analog Haberleşme Sistemleri 11

 Açı Modülasyonu

• Hem PM hem de FM için taşıyıcı genliği tüm değerlerinde sabit

kaldığından açı modülasyonunda modüle edilmiş sinyal ortalama
gücü sabittir.

• FM ve PM için süperpozisyon özelliği sağlanmadığından açı

modülasyonlu sinyal doğrusal olmayan (non-lineer)
karakteristiktedir. Mesaj sinyalinin iki farklı bileşeni olduğu
düşünülürse bu durum aşağıda gösterilmiştir:

Analog Haberleşme Sistemleri 12

 Sıfır Geçişleri

• PM ve FM için modüle edilmiş sinyalin anlık açı değeri mesaj

sinyaline göre değiştiğinden sıfır geçişleri (genliğin pozitiften
negatife döndüğü yerler) zaman ekseninde düzgün sıralanmaz. Sıfır
geçişlerindeki bu düzensizlik açı modülasyonunun non-lineer
olmasından kaynaklanır. PM ve FM için modüle edilmiş sinyal dalga
şeklini çizmek AM için olduğu gibi kolay değildir.

Analog Haberleşme Sistemleri 13

 Uygulama

• Açı modülasyonu uygulanan bir sistemde mesaj sinyali Volt/s

eğim parametresi olmak üzere aşağıdaki gibi veriliyor. Taşıyıcı
sinyal genliği Volt ve frekansı Hz ise PM ve FM
sinyalleri için sıfır geçişlerini bulun? (PM için rad/Volt
ve FM için Hz/Volt)

Analog Haberleşme Sistemleri 14

 Çözüm

• Faz Modülasyonu (PM)

• Burada PM sinyalinin sıfır geçişlerini göstermektedir.

Analog Haberleşme Sistemleri 15

 Çözüm

• Frekans modülasyonu (FM)

• Burada FM sinyalinin sıfır geçişlerini göstermektedir.

Analog Haberleşme Sistemleri 16

 Çözüm

Analog Haberleşme Sistemleri 17

 FM ile PM Arasındaki İlişki

• FM sinyali, mesaj sinyalinin zamana göre integrali alınarak elde

edilen sinyal faz modülatörü girişine uygulandığında elde edilir.
Bunun tersine PM sinyali elde etmek için mesaj sinyalinin zamana
göre türevi alınır ve elde edilen sinyal frekans modülatörüne
uygulanır.

mesaj FM
Frekans
Modülatörü

taşıyıcı

mesaj Faz PM
Modülatörü

taşıyıcı

Analog Haberleşme Sistemleri 18

 Dar Bant Frekans Modülasyonu

• FM sinyali mesaj sinyalinin lineer olmayan fonksiyonu olduğundan

spektral analiz yapmak AM sinyaline göre oldukça zordur. Bu
sebepten analizi basitleştirmek için tek ton (yani tek bir
frekans bileşenine sahip) dar bant FM sinyali üretilmesi durumu
incelenebilir.

• Mesaj sinyali ve FM sinyali için anlık frekans değeri ifadeleri

aşağıda tekrar verilmiştir:

Frekans sapması

• Görüldüğü gibi FM sinyali frekansı mesaj sinyali genliyle

orantılı olarak değişmektedir. FM sinyali frekansı, mesaj sinyali
frekansından ise bağımsızdır.

Analog Haberleşme Sistemleri 19

 Dar Bant Frekans Modülasyonu

• Daha önce verilen FM sinyali açı ifadesi içinde frekans anlık

değeri kullanılırsa FM sinyali açı ifadesi elde edilir:

• Frekans sapmasının mesaj sinyali frekansına oranı FM için

modülasyon indisi olarak isimlendirilir. Buna göre modülasyon
indisi FM sinyali için faz sapmasını gösterir.

Analog Haberleşme Sistemleri 20

 Dar Bant Frekans Modülasyonu

• Elde edilen faz açısı kullanılarak FM sinyali ifadesi aşağıdaki

gibi elde edilir:

• Bulunan ifade içerisinde modülasyon indisi 1 radyan ile

kıyaslandığında çok küçük olduğu kabul edilirse aşağıdaki iki
yaklaşım kullanılabilir:

Analog Haberleşme Sistemleri 21

 Dar Bant Frekans Modülasyonu

• Bu şekilde dar bant FM sinyali ifadesi yaklaşık olarak aşağıdaki

gibi bulunur:

• Elde edilen ifade iki sinyalin farkını içermektedir. Bu fark

sebebiyle dar bant FM sinyali üzerinde genlik bozulması görülür.

• Dar bant FM sinyali üretecek modülatör aşağıda gösterilmiştir:

Analog Haberleşme Sistemleri 22

 Dar Bant Frekans Modülasyonu

• Sinüzoidal mesaj sinyali ile modüle edilmiş taşıyıcı sinyal ile

elde edilen ideal FM sinyali zarfı sabittir ve faz açısı
sinüzoidal olarak mesaj sinyali frekansında olur.

• Dar bant FM sinyali zarfı ise zamanla değişen artık genlik

modülasyonu içerir. Bu sebepten üzerinde bir miktar genlik
bozulması görülür.

• Dar bant FM sinyali faz açısı aynı zamanda mesaj sinyali

frekansının üçüncü ve daha yüksek dereceli harmoniklerini
içerdiğinden harmonik bozulmaya sahiptir.

Analog Haberleşme Sistemleri 23

 Dar Bant Frekans Modülasyonu

• Dar bant FM sinyali fazör diyagramı kullanılarak aşağıdaki gibi

gösterilebilir.

Analog Haberleşme Sistemleri 24

 Dar Bant Frekans Modülasyonu

• Benzer şekilde AM sinyali de fazör diyagramı ile gösterilebilir.

Analog Haberleşme Sistemleri 25

 Örnek 1 ve 2

Analog Haberleşme Sistemleri 26

 Geniş Bant Frekans Modülasyonu

• Dar bant FM sinyali aşağıda verilmiştir:

• Euler eşitliği kullanılarak FM sinyali yeniden yazılabilir:

• Burada terimi için periyodu olan periyodik bir

karmaşık üstel fonksiyon olduğundan Fourier seri gösterimi
kullanılarak açılabilir. Bu durumda Fourier katsayıları aşağıdaki
integral yardımıyla hesaplanır:

( )

• Bu denklem n. dereceden birinci tip Bessel fonksiyonu olarak

isimlendirilen integraldir ve ile gösterilir.

Analog Haberleşme Sistemleri 27

 Geniş Bant Frekans Modülasyonu

• Bu şekilde karmaşık üstel fonksiyon yerine Fourier serisi olarak

karşılığı yazılabilir:

• Bu şekilde FM sinyali ifadesi aşağıdaki gibi elde edilir:

• Görüldüğü gibi mesaj sinyali frekansında tek ton olsa bile

frekans modülasyonlu sinyal olacak şekilde tüm
frekansları içerir. Bu sebepten FM sinyali bant genişliği
sonsuzdur. Fakat değeri büyüdükçe sinüzoidal bileşenlerin
genlikleri oldukça küçülür. FM modülasyonlu sinyal için sonlu
büyüklükte etkin bant genişliği tanımlanarak bu sorun çözülür.

Analog Haberleşme Sistemleri 28

 Geniş Bant Frekans Modülasyonu

• Dar bant FM sinyali

• Geniş bant FM sinyali

Analog Haberleşme Sistemleri 29

 FM Sinyali Frekans Spektrumu

• FM sinyalinde taşıyıcı sinyal ve yan bantların genliği modülasyon

indisine ( ) göre değişir.

Analog Haberleşme Sistemleri 30

 Geniş Bant Frekans Modülasyonu

• Küçük değerleri için Bessel fonksiyonu aşağıdaki gibidir:

• Modülasyon indisi 1’den daha küçük olduğunda sadece ‘e

karşılık gelen ilk yan bant, yani ve önemlidir

• Bessel fonksiyonu simetri özelliği kullanılarak FM sinyali

ifadesi bulunabilir.

Analog Haberleşme Sistemleri 31

 Bessel Fonksiyonlarının Grafiksel Gösterimi

Analog Haberleşme Sistemleri 32

 Bessel Fonksiyonu Değer Tablosu

• Farklı modülasyon indisi değerleri için FM sinyalinde taşıyıcı ve

yan bantların genliklerini gösteren Bessel fonksiyonları tablosu

Analog Haberleşme Sistemleri 33

 Geniş Bant Frekans Modülasyonu

yan bantlar yok,

Modülasyon yok

Analog Haberleşme Sistemleri 34

 Geniş Bant Frekans Modülasyonu

• FM sinyali s(t) Fourier dönüşümü ile zaman domeninden frekans

domenine aktarılırsa aşağıdaki gibi olur:

• FM sinyal spektrumunda taşıyıcı bileşen ve taşıyıcı frekansının

her iki yanında sonlu sayıda simetrik olarak yerleşmiş yan
frekans bulunur.

Analog Haberleşme Sistemleri 35

 Geniş Bant Frekans Modülasyonu

• Mesaj sinyali frekansı sabit tutulup, genliği

değiştirildiğinde buna bağlı olarak frekans sapmasının
değişimi ile FM sinyali frekans spektrumu aşağıda gösterilmiştir.

• Mesaj sinyali genliği sabit tutulup, frekans sapması

sabitlendiğinde ve frekansı değiştirildiğinde buna bağlı
olarak FM sinyali frekans spektrumu aşağıda gösterilmiştir.

Analog Haberleşme Sistemleri 36

 Örnek 3

Analog Haberleşme Sistemleri 37

 Geniş Bant Frekans Modülasyonu

• Geniş bant FM sinyali içerisinde taşıyıcı bileşenin genliği ile

değerine göre değişir. Bu sebepten AM sinyalinden farklı
olarak FM sinyali içinde taşıyıcı bileşen genliği modülasyon
indisine bağlıdır. FM sinyali için ortalama güç ifadesi şöyledir:

• Taşıyıcı sinyal, FM sinyali üretmek üzere modüle edildiğinde

taşıyıcı gücünün bir kısmı yan frekansların gücüne kayar. Bu
durumda ortalama güç ifadesi aşağıdaki gibi bulunur:

• Tüm Bessel katsayılarının karelerinin toplamı 1’e eşittir.

Analog Haberleşme Sistemleri 38

 Örnek 4

Analog Haberleşme Sistemleri 39

 Carson Kuralı

• Geniş bant FM sinyali sonsuz sayıda yan frekans bileşeni

içerdiğinden bu sinyali iletmek için yine sonsuz bant genişliğine
ihtiyaç vardır. Pratikte bu mümkün olmayacağından önemli yan
frekans bileşenleri ile sonlu sayıda bileşenden oluşan sinyal
kullanılır.

• FM sinyalinin sınırlı bozulma ile iletimi için gerekli olan bant

genişliği, etkin bant genişliği olarak isimlendirilir. Tek ton
mesaj sinyali için etkin bant genişliği modülasyon indisi ve
frekans sapmasına bağlı olarak Carson kuralı ile aşağıdaki gibi
hesaplanır:

Analog Haberleşme Sistemleri 40

 FM Bant Genişliği

• Carson kuralı basit olsa da geniş bant FM için gerekli olan bant
genişliği kestiriminde iyi sonuç vermez. Bant genişliğinin daha
yüksek doğrulukla belirlenmesi amacıyla genliği belirli bir
değerin üzerinde olan önemli yan frekansların maksimum sayısı
kullanılır. Uygun eşik değer olarak modüle edilmemiş taşıyıcı
genliğinin % 1’i alınabilir. Bu durumda iletim bant genişliği
olarak hesaplanır. Burada değeri
koşulunu sağlayan en büyük n değeridir. Önemli yan frekans sayısı
aşağıdaki tablo yardımıyla belirlenebilir:

Analog Haberleşme Sistemleri 41

 FM Bant Genişliği

• Bu yöntemle hesaplanacak iletim bant genişliği frekans sapmasına

bölünerek normalize edildiğinde modülasyon indisine bağlı olarak
aşağıdaki gibi grafikle gösterilebilir. Modülasyon indisi
arttığında önemli yan bant sayısı azalır. Yani düşük modülasyon
indisi ile çalışıldığında daha fazla bant genişliği gerekir.

Analog Haberleşme Sistemleri 42

 Uygulama

• Taşıyıcı sinyal şeklinde verilen ve mesaj

sinyali olan FM sistemde frekans sapma sabiti
dir. FM sinyali ifadesini elde edin? %99 modülasyonlu sinyal
gücünü içerecek şekilde kaç harmonik (yan bileşen) seçilmelidir?

Taşıyıcı sinyal gücü

FM sinyali

Analog Haberleşme Sistemleri 43

 Çözüm

• Bu durumda FM sinyali aşağıdaki gibi bulunur:

• Modülasyonlu sinyalin frekans içeriği farklı n değerleri için

frekanslarında toplanmıştır. Toplam gücün %99’unun etkin bant
genişliği içerisinde olması için k değeri aşağıdaki şartı
sağlamalıdır:

• Bu denklemin çözümü Bessel fonksiyon tablosu kullanılarak

bulunur. Bessel fonksiyonu simetri özelliği kullanılırsa
denklemde verilen şartı sağlayan en küçük k değeri 6’dır.

Analog Haberleşme Sistemleri 44

 FM Sinyali Üzerinde Gürültü Etkisi

• Atmosferik koşullar (yıldırım vb.), endüstriyel motorlar, motorlu

taşıtların ateşleme sistemleri ve enerji nakil hatları gürültü
olarak isimlendirilen istenmeyen bozucu sinyaller üretir. Gürültü
haberleşme sistemlerinde modülasyonlu sinyaller üzerine eklenir
ve sistem performansını düşürür. Sinyal üzerinde gürültü etkisi
genellikle yüksek frekanslarda anlık gerilim darbeleri şeklinde
gözlenir. FM sinyali üzerinde gürültü etkisi aşağıda
gösterilmiştir. FM alıcılarda bulunan sınırlayıcı devreler
yardımıyla alınan sinyalin genliği istenen aralıkta tutulur.
Bilgi taşıyıcı sinyalin frekans değişimlerinde saklı olduğundan
genliğin kırpılması bilgi kaybına sebep olmaz. FM sinyali AM
sinyaline göre daha iyi gürültü bağışıklığına sahiptir.

Analog Haberleşme Sistemleri 45

 FM Sinyali Üzerinde Gürültü Etkisi

• Buna rağmen FM sinyali üzerinde gürültü sebebiyle küçük frekans

değişimi veya faz kayması sebebiyle bozulma görülebilir. Taşıyıcı
sinyal sabit genlikte S fazörü ile gösterilir. Gürültü ise
genellikle farklı genlik ve frekanslarda kısa süreli darbe olarak
düşünülür. Analizi basitleştirmek için gürültünün yüksek
frekansta tek tonlu olduğu kabul edilirse gürültü döndürücü N
fazörü ile gösterilebilir. Taşıyıcı ve gürültüden oluşan C
birleşik fazörü faz açısı gürültüden dolayı taşıyıcıya göre kadar
kaymıştır. Faz kaymasına Φ bağlı olarak frekans kayması δ
bulunabilir.

Faz ve frekans sapması ifadeleri

incelendiğinde en yüksek frekans
sapmasının en yüksek frekanslı mesaj
sinyali üzerinde gerçekleşeceği
görülebilir.
Analog Haberleşme Sistemleri 46
 Uygulama

• Sinyal gürültü oranı 3:1 olarak verilen FM alıcısı için mesaj

sinyali frekansı 800 Hz’dir. Gürültüden kaynaklanan faz sapması
ve frekans sapmasını bulun? Alıcıda maksimum 5 KHz frekans
sapmasına izin veriliyorsa alıcı çıkışında sinyal gürültü oranı
nedir?

Analog Haberleşme Sistemleri 47

 Uygulama

• FM alıcısı girişinde sinyal gürültü oranı 2,8 olarak verilmiştir.

Mesaj sinyali frekansı 1,5 KHz ve izin verilen maksimum frekans
kaymasının 4 KHz olduğu bilindiğine göre a) Gürültüden
kaynaklanan frekans kaymasını bulun? b) Alıcı çıkışında sinyal
gürültü oranını bulun?

Analog Haberleşme Sistemleri 48

FM Modülatör/Demodülatör
 Açı Modülasyonu Modülatör/Demodülatör Devreleri

• FM ve PM şeklinde açı modülasyonu gerçekleştirmek için çeşitli

modülatör ve demodülatör devreleri mevcuttur. FM sinyali doğrudan
FM modülatör ile veya dolaylı yoldan PM modülatör ile
üretilebilir. (Slayt 18)

• Doğrudan FM gerçekleştirildiğinde osilatör tarafından üretilen

taşıyıcı sinyalin frekansı mesaj sinyaline göre değiştirilir.
Dolaylı yoldan FM sinyali gerçekleştirildiğinde osilatör
tarafından taşıyıcı sinyal üretildikten sonra faz kaydırıcı devre
kullanılır.

• Bugün kullanılan FM modülatör ve demodülatör devrelerinin büyük

bir bölümü entegre devreler içinde gerçekleştirilmektedir.
Bununla birlikte sayısal sinyal işleme (DSP) uygulamaları ile
yazılım olarak gerçekleştirilen modülatör ve demodülatör
devreleri mevcuttur.

Analog Haberleşme Sistemleri 50

 FM Modülatör

• FM modülatör devresi taşıyıcı sinyal frekansını mesaj sinyaline

göre değiştirir. Taşıyıcı sinyal LC veya kristal osilatör devresi
ile üretilir.

• LC osilatör için taşıyıcı frekansı indüktans ve kapasitans

değerlerine bağlı olarak sabittir. Bu sebepten frekansı
değiştirmek için indüktans (L) veya kapasitans (C) değerleri
değiştirilmelidir.

• Taşıyıcı frekansı kristal osilatör ile sağlandığında ise frekans

değeri kristal tarafından belirlenir ve sabittir. Kristalin
eşdeğer devresi, seri ve paralel rezonans noktalarından oluşan L-
C-R devresidir. Kristale harici bir kondansatör bağlanarak
çalışma frekansında küçük değişiklikler yapılabilir. Bu amaçla
genellikle varaktör kullanılır. Aynı zamanda gerilimle değişen
kondansatör, değişken kapasitanslı diyot veya varikap olarak
isimlendirilen bu devre elemanı aslında ters kutuplandırılmış
modda çalışan yarı iletken jonksiyon diyottur.

Analog Haberleşme Sistemleri 51

 LC Osilatör ile FM Modülatör Devresi

• Varaktör diyot kullanılarak LC osilatör ile doğrudan FM sinyali

üretilen modülatör devresi aşağıda gösterilmiştir.

Analog Haberleşme Sistemleri 52

 LC Osilatör ile FM Modülatör Devresi

• Varaktör FM modülatörde, varaktör diyot D1 kapasitansı ve L1

bobini paralel ayarlı osilatör meydana getirir. C1 kondansatörü
kapasitans değeri çalışma frekansında oldukça büyük olup bu
sebepten kapasitif reaktans küçüktür. C1 kondansatörü akort
devresi ile osilatör devresini birbirine bağlar. C1 kondansatörü
ayrıca Q1 transistörünün base ucunda topraktan L1 bobinine olan
DC kutuplamayı bloke eder. L1 indüktansı ve D1 kapasitansı
değerleri taşıyıcı merkez frekansını sabit tutar.

• Varaktör diyot D1 kapasitansı iki şekilde kontrol edilir. Verilen

modülatör devresinde D1 üzerinde kutuplama gerilim bölücü R4
potansiyometresi ile ayarlanır. R4 değeri değiştirilerek merkez
frekansı dar bir aralıkta ayarlanır. Mesaj sinyali C5
kondansatörü ve radyo frekans şok (radio frequency choke, RFC)
devresi üzerinden uygulanır. C5 kondansatörü, varaktörü mesaj
sinyali devresi çıkışıyla kutuplar. RFC devresi reaktansı
taşıyıcı frekansında yüksektir ve taşıyıcı sinyali mesaj
sinyalinden ayırır.

Analog Haberleşme Sistemleri 53

 LC Osilatör ile FM Modülatör Devresi

• Mikrofondan alınan mesaj sinyali kuvvetlendirilir ve modülatöre

uygular. Mesaj sinyali değiştikçe, mesaj sinyalini sabit
kutuplama gerilimine ekler veya çıkarır. Böylece D1 varaktörüne
uygulanan efektif gerilim ile kapasitans değeri değişir. Sonuçta
taşıyıcı frekansında istenen sapma elde edilir.

• LC osilatörle oluşturulan FM modülatör devresinin en büyük

problemi LC osilatörün taşıyıcı sinyal üretmek için yeterince
kararlı olmamasıdır. Yüksek kalitede devre elemanları kullanılsa
bile sıcaklık değişimine bağlı olarak LC osilatör frekansı
değişebilir. Bu sorunu aşmak için kristal osilatör devresi
kullanılır. Kristal osilatörler yüksek doğrulukta taşıyıcı
frekans üretmesi yanında deniş bir sıcaklık değişim aralığında
frekans kararlılığı sunar.

Analog Haberleşme Sistemleri 54

 Kristal Osilatör ile FM Modülatör Devresi

• Varaktör diyot kullanılarak kristal osilatör ile doğrudan FM

sinyali üretilen modülatör devresi aşağıda gösterilmiştir.

Analog Haberleşme Sistemleri 55

 Kristal Osilatör ile FM Modülatör Devresi

• Kristal osilatör frekansı, kristale seri veya paralel olarak

bağlanan kondansatörün kapasitans değeri değiştirilerek
ayarlanabilir. Kristale seri olarak bağlanan küçük kapasitansa
sahip kondansatör ile kristal frekansı doğal rezonans
frekansından azda olsa sapar. Varaktör diyodun kapasitans değeri
seri kondansatör gibi kullanılarak kristal osilatör ile FM
sinyali elde edilebilir.

• Mesaj sinyali D1 varaktör diyoduna uygulandığında osilatör

frekansı değişir. Kristal osilatör ile elde edilen FM modülatör
için frekans değişimi istenen değerde değildir. Örneğin ticari FM
yayın sistemleri için toplam frekans sapması 75 KHz’dir. Frekans
sapmasını artırmak için frekans çarpan devresinden faydalanılır.
Doubler (x2) ve tripler (x3) olarak isimlendirilen frekans
çarpıcı devreler mevcuttur. FM sinyali frekans çarpıcı devreye
uygulandığında hem çalışılan taşıyıcı frekansı hem de frekans
sapması artar.

Analog Haberleşme Sistemleri 56

 Kristal Osilatör ile FM Modülatör Devresi

• Tipik frekans çarpıcı devresi taşıyıcı osilatör frekansını 24-32

kat artırır. Şekilde FM verici için istenen çıkış frekansı 156
MHz ve istenen maksimum frekans sapması 5 KHz’dir. 6,5 MHz
kristal tarafından üretilen taşıyıcı, frekans çarpıcı devreye
uygulanır ve 24 kat artırılır. (6.5 MHz x 24 = 156 MHz) Benzer
şekilde varaktör ile kristal üzerinde sağlanabilecek maksimum
frekans sapması 200 Hz’dir. Frekans çarpıcı devre üzerinde
frekans sapması değeri de 24 kat artırılır ve istenen maksimum
frekans sapması değerine yaklaşılır. (200 Hz x 24 = 4,8 KHz)

Analog Haberleşme Sistemleri 57

 Gerilim Kontrollü Osilatör

• Frekansları harici bir gerilim kaynağı tarafından kontrol edilen

osilatörler, gerilim kontrollü osilatör (voltage-controlled
oscillator, VCO) olarak adlandırılır. Gerilim kontrollü osilatör,
gerilimin frekansa dönüştürülmesi gereken uygulamalarda
kullanılır, en çok kullanıldığı uygulamalar FM ve PLL’dir. VHF,
UHF ve mikrodalga için kullanılan gerilim kontrollü osilatörler
ayrık bileşenler ile tasarlansa da genellikle entegre devre
şeklinde çip içerisinde kullanılır. Ayrık tasarlanan bir VCO
şekilde gösterilmiştir. Devrede çalışma frekansının yaklaşık 10
GHz olarak sağlayacak silikon-germanyum (Si-Ge) bipolar
transistör kullanılır. Osilatör içinde çapraz bağlanmış Q1 ve Q2
transistörleri ile oluşturulmuş flip/flop (multivibratör)
bulunmaktadır. Sinüs dalgası şeklinde sinyalin frekansı collector
indüktansı ve varaktör kapasitansı ile belirlenir. Mesaj sinyali
frekans kaymalı anahtarlama (FSK) üretecek şekilde olup D1 ve D2
varaktörlerinin bağlantı noktasına uygulanır. Q3 ve Q4 izleyici
transistörlerinin emitterlerinden birbirinin tümleyeni şeklinde
çıkış alınır. Varaktörler ters kutuplanmış diyotlar olup değişen
kondansatör fonksiyonu sağlar. Frekans ayar 9,953-10,66 GHz
aralığında yapılır.
Analog Haberleşme Sistemleri 58
 Gerilim Kontrollü Osilatör

Analog Haberleşme Sistemleri 59

 Gerilim Kontrollü Osilatör

• Gerilim kontrollü osilatör devresinin CMOS versiyonu aşağıda

gösterilmiştir. Bu devre aynı zamanda çapraz bağlı LC rezonans
devresi tasarımı olarak 2,4-2,5 GHz arasında çalışmak üzere
Bluetooth ve kablosuz ağ uygulamalarında kullanılır.

Analog Haberleşme Sistemleri 60

 Gerilim Kontrollü Osilatör

• Genel kullanım için çeşitli entegre devre biçiminde gerilim

kontrollü osilatörler mevcuttur. Bu tip VCO’lar RC multivibratör
tipi osilatör kullanılır ve frekans geniş bir aralıkta DC veya AC
giriş gerilimi ile ayarlanır. Çıkış sinyali sinüs dalgası yerine
üçgen veya kare dalga şeklindedir. Aşağıda yaygın olarak
kullanılan FM modülatör entegre devresi NE566 iç mimarisi ve
NE566 ile oluşturulmuş FM modülatör gösterilmiştir.

Analog Haberleşme Sistemleri 61

 FM Demodülatör Devresi

• Frekans değişimiyle orantılı olarak gerilim üreten devreler FM

sinyallerini demodüle etmek için kullanılabilir. Mesaj sinyalini
FM sinyalinden ayıran devreler FM demodülatör olarak
isimlendirilir. En basit FM demodülatör devresi eğim detektörü
(slope detector) devresidir. Bu tip devrede diyot detektör
yardımıyla frekans değişimi gerilime dönüştürülür. FM sinyali L1
ve L2 bobinlerinden oluşan transformatöre uygulanır. L2 ve C1
seri rezonans devresi oluşturur. L2 üzerinde indüklenen sinyal
gerilimi C1 üzerinden çıkış olarak alınır. Burada LC devresinin
cevap eğrisine göre rezonans frekansında sinyal tepe değerde
olur, daha yüksek veya alçak frekanslarda gerilim düşer.

Analog Haberleşme Sistemleri 62

 FM Demodülatör Devresi

• Frekans taşıyıcı frekansına aşağıya düşerse C1 üzerinde çıkış

gerilimi azalır, yükselirse artar. Bu sebepten C1 üzerinde oluşan
AC gerilim FM sinyalinin frekansı ile orantılıdır. C1 üzerinde
elde edilen gerilim daha sonra doğrultarak DC darbeler şeklinde
R1 yük direncine uygulanır. DC sinyal filtrelendikten sonra
orijinal mesaj sinyali çıkıştan alınır. Eğim detektörü devresinin
temel problemi FM sinyalin akort devresinin kılavuz kenarı
üzerinde düzgün biçimde ortalanmasıdır. Bununla birlikte akort
devresi frekans cevabının tam lineer değildir. Bu sebepten genlik
bozulmaları oluşur. Fakat yine de şekilde vurgulandığı gibi dar
bir bölgede lineer kabul edilir.

Analog Haberleşme Sistemleri 63

 FM Demodülatör Devresi

• FM demodülasyonu için pratikte eğim detektörü kullanımı tercih

edilmez. Bunun yerine daha pratik bazı tasarımlar
geliştirilmiştir. Bunlardan biri Foster-Seeley ayırıcı
(discriminator) devresidir.

• Darbe ortalama alıcı ayırıcı (pulse-averaging discriminator) blok

diyagramı şekilde gösterilmiştir. FM sinyali sıfır geçiş
detektörüne uygulanır veya kesici-sınırlayıcı (clipper-limiter)
kullanılarak FM sinyalinin pozitif/negatif ile negatif/pozitif
değişimlerinde ikilik gerilim seviyesi değişimi üretilir. Bu
şekilde orijinal mesaj sinyalinin frekans değişimlerinin tümünü
kapsayan dikdörtgen dalga üretilir. FM dikdörtgen dalga tek
kararlı multivibratör devresine uygulanır. Bu şekilde FM
döngüsünün her kılavuz kenarında sabit genlik ve sabit genişlikte
DC darbeler üretilir. Multivibratörün durum değiştirme zamanı,
maksimum sapma süresinde beklenen en yüksek frekansın yarısından
daha düşük olacak şekilde ayarlanır. Multivibratör çıkışı RC
alçak geçiren devresine beslenir ve DC darbelerin ortalamasından
orijinal mesaj sinyali üretilir.
Analog Haberleşme Sistemleri 64
 FM Demodülatör Devresi

Analog Haberleşme Sistemleri 65

PLL Frekans Demodülatörü
 Faz Kilitlemeli Döngü (PLL)

• Faz kilitlemeli döngü (phase-locked loop, PLL), frekans veya faz

duyarlı geri beslemeli kontrol devresidir. Frekans demodülasyonu
yanında frekans sentezleyici olarak veya sinyal işleme
uygulamalarında filtreleme amacıyla kullanılır. Tüm PLL devreleri
üç temel bileşenden meydana gelir: VCO, AGF, Faz detektörü
– Faz detektörü, referans olarak alınan FM giriş sinyal ile
gerilim kontrollü osilatör (VCO) çıkışını karşılaştırılır.
– Faz detektörünün çıkışı alçak geçiren filtre (AGF) üzerinden
geçirilerek düzeltilir ve kontrol gerilimine dönüştürülür.
– AGF’nin DC çıkış gerilimi ile VCO frekansı değiştirilir.

Analog Haberleşme Sistemleri 67

 Faz Kilitlemeli Döngü (PLL)

• Faz detektörü FM giriş sinyali ile VCO çıkış sinyalini

karşılaştırır, ürettiği çıkış sinyalini filtreleyerek VCO
çalışmasını kontrol eder. FM giriş sinyali ile VCO sinyali
arasında frekans veya faz farkı varsa faz detektörü çıkış
gerilimi bu sinyallerin farkı ile orantılı olarak değişir. Bu DC
kontrol gerilimi hata sinyali olarak isimlendirilir ve geri
besleme amacıyla kullanılır.
• AGF kesim frekansı orijinal mesaj sinyalini geçirecek şekilde
ayarlanır. Faz detektörünün filtrelenmiş çıkışı, FM giriş
sinyalinin orijinal frekansını veya faz farkını verecek şekilde
VCO frekansı ayarlanır. Gerim hata sinyali, VCO frekansını VCO
ile giriş sinyali arasındaki faz veya frekans farkı miktarını
azaltacak yönde değiştirmeye zorlar.
• Hata sinyalinin VCO frekansını giriş sinyali frekansına
eşitlediği durumda PLL devresi kilitlenmiş olarak kabul edilir ve
hata sinyali orijinal mesaj sinyaline eşittir. Hiç giriş sinyali
uygulanmazsa, faz detektörü ve alçak geçiren filtre çıkışı
sıfırdır. Bu durumda VCO serbest akıntı frekansında (free-running
frequency) çalışır.
Analog Haberleşme Sistemleri 68
 Faz Kilitlemeli Döngü (PLL)

• Giriş sinyali değiştikçe faz detektörü ve alçak geçiren filtre

çıkışında VCO çıkışını giriş sinyali frekansına eşit oluncaya
kadar değiştirecek yeni DC kontrol gerilimi değerleri üretilir.
• PLL devresi içerisindeki VCO, geniş bir frekans aralığı boyunca
giriş sinyali frekansını izleyebilecek yetenektedir. PLL
devresinin giriş sinyalini izleyebileceği frekans bölgesi kilit
aralığı (lock range) olarak isimlendirilir.
• Kilit aralığı genellikle serbest akıntı frekansının altında ve
üzerinde yer alan frekans bandıdır. Giriş sinyali frekansı bu
aralığın dışına çıktığında, PLL kilitlenemez. Bu durumda VCO
çıkış frekansı serbest akıntı frekansına atlar.

Analog Haberleşme Sistemleri 69

 Faz Kilitlemeli Döngü (PLL)

• Çalışma karakteristiği sebebiyle PLL devreleri belirli bir

frekans aralığında sinyallerin yakalanmasını sağlar ve bant
geçiren filtre olarak kullanılır. Böylelikle istenilen frekans
aralığında sinyaller geçirilirken, bunun dışındaki sinyaller
ortadan kaldırılır. PLL devresi, haberleşmede gürültü ve
girişimin ortadan kaldırılmasında oldukça etkilidir.

• PLL devresinin frekans seçiciliği ve filtreleme özelliği

sebebiyle PLL tipi FM demodülatör diğer tip demodülatör
devrelerinden daha yüksek sinyal gürültü oranı (signal to noise
ratio, SNR) değerine sahiptir. VCO’nun lineerliği sebebiyle
çıkışta düşük bozulma (distortion) ile yüksek doğrulukta mesaj
sinyali elde edilir.

• PLL devresi karmaşık yapıda olsa da, düşük maliyetli entegre

devre formunda üretildiklerinden kolayca kullanılabilir. Bu
entegre devrelerden biri de 565’tir. 565 entegresi +12 V besleme
gerilimi ile çalışır ve 14 pine sahiptir.

Analog Haberleşme Sistemleri 70

 Faz Kilitlemeli Döngü (PLL)

Analog Haberleşme Sistemleri 71

 Faz Kilitlemeli Döngü (PLL)

• 565 içerisinde yer alan 7 numaralı pine bağlı 3,6 KΩ direnç ve

0,1 μF C2 kondansatörü ile AGF gerçekleştirilmiştir. Demodüle
edilen mesaj sinyali filtre çıkışından alınır. VCO serbest akıntı
frekansı R1 ve C1 değerlerine bağlı olarak belirlenir:

• PLL’nin kilit aralığı fL üretici firma tarafından aşağıdaki gibi

verilmiştir:

• Besleme gerilimi 12V – (–12V) = 24V olduğuna göre kilit aralığı:

Analog Haberleşme Sistemleri 72

 Ödev

• 565 PLL entegresi için harici R1 direnci 1,2 KΩ ve harici C1

kondansatörü 560 pF olarak veriliyor. Besleme gerilim 10 V ise
serbest akıntı frekansını ve toplam kilit aralığını bulun?

Analog Haberleşme Sistemleri 73

PM Modülatör
 PM Modülatör

• Modern FM vericilerinin pek çoğu faz modülasyonu (PM) ile dolaylı

yoldan FM sinyali üretir. Doğrudan FM sinyali üretmek yerine
dolaylı yoldan PM sinyalinden FM sinyali üretmenin avantajı
taşıyıcı sinyali üreten osilatör devresinin frekans doğruluğunun
ve kararlılığının artırılmasıdır.

• PM üzerinden FM sinyali üretildiğinde kristal osilatör veya

kristal kontrollü frekans sentezleyici devre kullanılarak
taşıyıcı frekansı yüksek doğrulukla ayarlanabilir ve böylece
kararlı bir çalışma sağlanabilir.

• Bu yöntemde taşıyıcı osilatör çıkışı faz modülatörüne beslenir.

Mesaj sinyali ile orantılı olarak faz kayması oluşturulur. Faz
değişimi aynı zamanda frekansı değiştireceğinden dolaylı yoldan
FM sinyali üretilmiş olur.

Analog Haberleşme Sistemleri 75

 PM Modülatör

• Bazı faz modülatörlerinin çalışması RC veya LC akort (tuned)

devresi tarafından üretilen faz kayması ile sağlanır. Bu tip
basit faz kaydırıcılar geniş bir faz kayma aralığı boyunca lineer
cevap üretmez.

• İzin verilen toplam faz kayması lineerliği maksimum yapacak bölge

ile sınırlıdır. Bu sebepten istenilen faz kayması aralığını
meydana getirecek şekilde çarpıcı devreler kullanılır.

Analog Haberleşme Sistemleri 76

 PM Modülatör – RC Faz Kaydırıcı

• En basit faz kaydırıcı, RC devresidir. R ve C değerlerine bağlı

olarak faz kaydırıcı çıkışı 0° ile 90° arasında faz farkı verecek
şekilde ayarlanabilir. Örneğin XC ve R değerleri eşitse faz
kayması 45° olur.

Analog Haberleşme Sistemleri 77

 PM Modülatör – RC Faz Kaydırıcı

• Benzer şekilde alçak geçiren RC filtre devresi faz kaydırıcı

olarak kullanılabilir. Kondansatör üzerinden alınan çıkış
gerilimi ile giriş gerilimi arasında 0° ile 90° arasında faz
farkı görülür.

Analog Haberleşme Sistemleri 78

 PM Modülatör – Varaktör Faz Kaydırıcı

• Faz modülatörü olarak kullanılan basit bir faz kaydırıcı devre

aşağıda gösterilmiştir. Burada kondansatör değerinin mesaj
sinyaline göre değiştirilmesi için varaktör kullanılmıştır. C1 ve
C2, doğru akım (DC) durdurma kondansatörleridir, taşıyıcı
frekansında reaktans değerleri çok düşüktür.

Analog Haberleşme Sistemleri 79

 PM Modülatör - Varaktör Faz Kaydırıcı

• Devrede mesaj sinyali, varaktör kapasitans değerinin değişmesine

sebep olur. Mesaj sinyalinin polaritesi ile frekans sapması ters
yönde değişir. Bunu düzeltmek için modülatör ile mesaj kaynağı
arasına ters çeviren kuvvetlendirici yerleştirilir.

Analog Haberleşme Sistemleri 80

 PM Modülatör - Varaktör Faz Kaydırıcı

• Kuvvetlendirici çıkışında mesaj sinyali genliği pozitifse, R1 ve

R2 dirençleri ile sağlanan varaktör ters kutuplama gerilimine
eklenir ve kapasitans değerinin azalmasına sebep olur. Kapasitans
azaldığında kapasitif reaktans artacağından devrenin faz sapma
değeri azalır.

Analog Haberleşme Sistemleri 81

 PM Modülatör - Varaktör Faz Kaydırıcı

• Kuvvetlendirici çıkışında mesaj sinyali genliği negatifse, R1 ve

R2 dirençleri ile sağlanan varaktör ters kutuplama geriliminden
çıkarılır ve kapasitans değerinin artmasına sebep olur.
Kapasitans arttığında kapasitif reaktans azalacağından devrenin
faz sapma değeri artar.

Analog Haberleşme Sistemleri 82

 PM Modülatör

• Belirli bir faz açısı tarafından gösterilen faz kayması miktarı,

∆Φ faz açısının değişimi ve mesaj sinyali frekansı olmak üzere
aşağıdaki formül ile belirlenir:

• Örneğin PM modülatör devresi için mesaj sinyali frekansı 300 Hz

ile faz kayması 0,75 radyan ise frekans sapması:

• Frekans sapması, mesaj sinyali frekansı ile orantılıdır. Aynı

maksimum sapma değeri için mesaj sinyali frekansı 3 KHz ise faz
sapması aşağıdaki gibi bulunur:

Analog Haberleşme Sistemleri 83

 Uygulama

• Faz modülasyonu kullanılan FM vericisinin 168,96 MHz frekansında

±5 KHz sapma ile çalışması planlanıyor. Bunun için doubler (x2),
tripler (x3), ve quadrupler (x4) olmak üzere 3 adet çarpıcı devre
kullanılıyor.
a) Taşıyıcı sinyali üreten kristal osilatörün frekansını bulun?
b) 2,8 KHz mesaj sinyali frekansında gerekli sapmayı üretmek için
ne kadar faz açısı değişimine (faz farkına) ihtiyaç vardır?

Analog Haberleşme Sistemleri 84

 Çözüm

• Frekans çarpıcı devreler toplam 2 x 3 x 4 = 24 çarpan üretir.

Kristal osilatör frekansı 24 ile çarpılarak 168,96 MHz çıkış
frekansı sağlanacaktır. Kristal osilatör frekansı:

• Frekans çarpıcı devreler faz sapmasını da aynı çarpan ile

çarparak artırır. ±5 KHz sapma elde etmek için faz modülatörünün
üretmesi gereken sapma değeri aşağıdaki gibi bulunur:

• Bulunan sapma değerinin mesaj sinyaline bağlı olarak aşağıdaki

gibi hesaplanır:

Faz sapması değeri dereceye çevrilirse:

Analog Haberleşme Sistemleri 85

 Not

• Radyan-derece dönüşümü:

Π (3,14) radyan 180° ise

0,0744 radyan x°

Analog Haberleşme Sistemleri 86

 Uygulama

• Bir önceki uygulamada kullanılan FM verici, varaktör diyotlu faz

kaydırıcı devresi ile kurulmuştur. R=1 KΩ olmak üzere toplam faz
kayması aralığının merkezi 45° üzerindedir. Toplam faz sapmasını
üretmek için gerekli olan varaktörün iki kapasitans değerini
hesaplayın?

Analog Haberleşme Sistemleri 87

Kazanç, Zayıflama ve Desibel
 Kazanç - Zayıflama

• Haberleşme sistemlerinde kullanılan elektronik devreler

sinyalleri işler ve sistemin amacına uygun yeni sinyaller üretir.
Sinyal işleme devreleri kazanç veya zayıflama değerine sahiptir.

• Kazanç, kuvvetlendirme anlamına gelir. Sinyal bir kuvvetlendirici

(amplifier) devresine uygulandığında çıkış sinyalinin genliği,
girişi sinyali genliğinden daha fazladır. Çıkışın girişe oranı
kazanç olarak isimlendirilir.

• Pratikte kullanılan pek çok kuvvetlendirici güç kuvvetlendirici

(power amplifier) olarak çalışır. Güç kazancı yine çıkış gücünün,
giriş gücüne oranı olarak bulunur:

Analog Haberleşme Sistemleri 89

 Kazanç - Zayıflama

• İki veya daha fazla kademeli kuvvetlendirici ile kaskat sinyal

işleme gerçekleştiriliyorsa, toplam kazanç değeri kazançların
çarpımına eşittir.

• Zayıflama (attenuation), devre veya devre elemanı üzerinde kayıp

(loss) olduğu anlamına gelir. Pratikte pek çok devre giriş
sinyalinin genliğini azaltarak çıkışa aktarır. Zayıflama oranı
yine çıkış sinyalinin, giriş sinyaline oranı şeklinde hesaplanır.

Analog Haberleşme Sistemleri 90

 Uygulama

• Aşağıdaki devrede kazanç/zayıflama nedir?

Analog Haberleşme Sistemleri 91

 Desibel

• Elektronik devrelerde kazanç ve zayıflama genellikle desibel

olarak ifade edilir. Desibel, insan kulağının ses seviyesini
işitme cevabından esinlenerek kullanılmıştır. Gerilim, akım ve
güce bağlı olarak desibel hesabı aşağıdaki formüller ile
yapılabilir.

• Elektronik devreler için bazı durumlarda milyon kat kazanç veya

zayıflama elde edilmesi gerekir. Bu durumda kazanç veya
zayıflamayı desibel olarak ifade etmek işlem kolaylığı sağlar.
Desibel değeri 1’den büyükse kazanç, 1’den küçükse zayıflama
olduğu anlaşılır.

• Kazanç ve zayıflama desibele çevrildiğinde birden fazla bloktan

oluşan bir elektronik devrenin toplam kazancı, her blok
kazancının toplamı ile bulunur.

Analog Haberleşme Sistemleri 92

 Uygulama

• Giriş sinyali genliği 3 mV ve çıkış sinyali 5 V olan

kuvvetlendiricinin kazancı kaç desibeldir?

• Giriş sinyali gücü 50 mW ve çıkış sinyali gücü 2 mW olan

filtrenin zayıflaması kaç desibeldir?

Analog Haberleşme Sistemleri 94

 Desibel

• Desibel değeri bildiğinde ters logaritma işlemiyle giriş ve çıkış

gücü belirlenebilir.

Analog Haberleşme Sistemleri 95

 Uygulama

• Aşağıdaki devrede toplam kazanç/kayıp nedir?

Analog Haberleşme Sistemleri 96

 Uygulama

• Bir güç kuvvetlendirici için kazanç 40 dB olup çıkış gücü 100 W

olarak ölçülüyor. Giriş gücü nedir?

Analog Haberleşme Sistemleri 97

 Uygulama

• Kazancı 60 dB olan kuvvetlendirici için giriş gerilimi 50 μV ise

çıkış gerilimi nedir?

Analog Haberleşme Sistemleri 98

 Uygulama

• Bir güç kuvvetlendiricisi için giriş gerilimi 10 KΩ direnç

üzerinde 90 mV olarak ölçülüyor. Çıkış gerilimi 8 Ω dirence sahip
hoparlör üzerinde 7,8 V ise güç kazancı desibel olarak nedir?

Analog Haberleşme Sistemleri 99

 dBm

• Desibel olarak kazanç veya zayıflama ölçüldüğünde çıkış ve giriş

değerleri birbirleriyle karşılaştırılır. Çıkışın girişe oranı
hesaplanarak desibel değeri bulunur. Bazı uygulamalarda sinyal,
referans alınan başka bir sinyale göre değerlendirilir.

• Haberleşme sistemlerinde sinyaller için değerlendirme yapılırken

referans sinyal olarak gücü 1 mW olan sinyal alınır. Gücü 1 mW
olan sinyal kullanılarak desibel hesabı yapıldığında sonuç dBm
olarak elde edilir.

• Çıkışı 1 W olan kuvvetlendirici gücü 30 dBm olarak bulunabilir:

Analog Haberleşme Sistemleri 100

 dBm

• Bazı cihaz ve devreler için çıkış dBm olarak verilir. Örneğin

mikrofon için çıkış – 50 dBm olarak ifade edilmiş ise çıkış gücü
hesaplanabilir:

Analog Haberleşme Sistemleri 101

 dBc

• Modülasyon işleminde desibel olarak kazanç/zayıflama hesabı

yapılırken referans olarak taşıyıcı sinyal olarak kullanılan
sinüzoidal dalga alınabilir.

• Örneğin gücü 1 mW olan sinyal, 10 W gücünde taşıyıcı ile

karşılaştırıldığında gücü dBc olarak ifade edilebilir:

Analog Haberleşme Sistemleri 102

 Uygulama

• Güç kazancı 28 dB olan kuvvetlendirici için giriş gücü 36 mW ise

çıkış gücü nedir?

• 6,8 ve 14,3 dB kazanca sahip iki kuvvetlendirici ile bunlara

kaskat bağlı – 16,4 ve – 2,9 dB zayıflamaya sahip iki filtreden
oluşan devrenin çıkışında gerilim 800 mV ise giriş gerilimi
nedir?

Analog Haberleşme Sistemleri 103

 Uygulama

• 12,3 dBm olarak verilen sinyalin gücünü Watt olarak bulun?

Analog Haberleşme Sistemleri 104

Akort Devreleri
 Akort Devreleri

• Haberleşme sistemlerinde kullanılan tüm cihazlar bobin ve

kondansatörden oluşan, belirli bir rezonans frekansına sahip olan
akort devreleri içerir.

• Bobin ve kondansatör reaktans olarak isimlendirilen parametre ile

alternatif akıma karşı direnç gösterir. Reaktans değeri tıpkı
direnç gibi ohm olarak ölçülür.

• Reaktans sebebiyle bobin ve kondansatör akım değerini sınırlar.

Bunun ötesinde reaktif etkisi vardır, akım ile gerilim arasında
faz farkı oluşur. Bobin ve kondansatör birlikte kullanıldığında
ise rezonans devresi meydana getirir.

Analog Haberleşme Sistemleri 106

 Kondansatör

• Kondansatör uçlarındaki teller direnç ve indüktans değerine

sahiptir. Kapasitansa seri bağlı direnç ve indüktans değerleri
çok küçüktür. Kondansatör plakaları arasındaki dielektrik malzeme
üzerinden ise sızıntı akımı geçer. Bu durum sızıntı direnci ile
modellenmiştir. Sızıntı direnci değeri çok yüksektir. Bu sebepten
kondansatör yüksek frekans devrelerinde kullanıldığında aşağıdaki
gibi modellenebilir:

• Düşük frekanslarda direnç ve indüktans parametreleri ihmal

edilebilir. Yüksek frekansta kullanıldığında kondansatör, RLC
devresi fonksiyonu yerine getirir. Kondansatör uçlarına bağlanan
teller kısa tutularak bu etki minimumda tutulabilir.
Analog Haberleşme Sistemleri 107
 Kondansatör

• RF devrelerinde Kondansatörden kaynaklanan problemlerin ortadan

kaldırılması için çip kondansatör tasarımı geliştirilmiştir.

Analog Haberleşme Sistemleri 108

 Bobin

• Bobin, çok sarımlı tel biçimindedir. Bobin telinin direnci

yanında sarımlar arasında kapasitans etkisi ortaya çıkar.
Kondansatör gibi bobinde yüksek frekansta kullanıldığında RLC
devresi fonksiyonu yerine getirir. Bobin yüksek frekans
devrelerinde kullanıldığında aşağıdaki gibi modellenebilir:

• Bobin için önemli bir karakteristik kalite faktörü (Q) değeridir.

Kalite faktörü, indüktif gücün rezistif güce oranıdır.

Analog Haberleşme Sistemleri 109

 Bobin

• RF uygulamalarında kullanılmak üzere farklı tipte bobinler

mevcuttur.

Analog Haberleşme Sistemleri 110

 Uygulama

• İndüktans değeri 3-μH olana bobinin toplam direnci 45 Ω ise 90

MHz frekansında kalite faktörü nedir?

Analog Haberleşme Sistemleri 111

 Deri Etkisi

• İletkenlerin direnci (kondansatör bağlantı teli ve bobin sarım

teli dahil) telin direnci ile hesaplanır. Fakat direnç değerini
etkileyen başka faktörler vardır, en önemlisi ise deri etkisidir.
• VHF, UHF ve mikrodalga frekanslarında iletken üzerinde akımı
meydana getiren elektronların eğilimi iletken dış yüzeyinde ve
ona yakın hareket etmektir. Böylece iletken çapraz kesiti önemli
ölçüde azalır. Kesitin azalmasından dolayı direnç değeri artar.
• Yüksek frekansta çalışan elektronik devrelerde direnç artışına
paralel olarak devrenin çalışma performansı değişir. Deri etkisi
sebebiyle devrenin kalite faktörü (Q) değeri düşer.

Analog Haberleşme Sistemleri 112

 Deri Etkisi

• Deri etkisi sebebiyle elektronik devrelerin çalışmasında görülen

istenmeyen değişimlerin ortadan kaldırılması için çeşitli
tedbirler alınabilir:
– RF uygulamalarında kullanılan bobinler (özellikle yüksek güçlü
RF vericiler) bakır boru biçiminde (tubing) yapılır. Boru
üzerinde akım sadece yüzeyden akar. Dolayısıyla çalışma
frekansı değişse bile performans sabit kalır.
– PCB üzerinde çok ince bakır hat biçiminde kullanılır. Hassas
uygulamalarda bu hatlar gümüş veya altın ile kaplanarak direnç
değeri daha da düşürülür.

Analog Haberleşme Sistemleri 113

 Rezonans

• Bobin ve kondansatörden yapılan akort devreleri belirli bir

rezonans frekansına sahiptir. Akort devreleri frekans seçici
devrelerdir, rezonans frekansında ve rezonans frekansına yakın
dar bir frekans aralığında en iyi cevabı verirler.

• Seri ve paralel olmak üzere iki tip rezonans devresi vardır.

Rezonans devrelerinde indüktif ve kapasitif reaktans değerleri
frekansa bağlı olarak değişir. İndüktif ve kapasitif reaktans
değerlerinin eşit olduğu durumda rezonans meydana gelir.

• Rezonans durumunda toplam empedans değeri dirence eşit olur. Yani

empedans değeri minimum değer alır, akım ise maksimum değere
çıkar.

Analog Haberleşme Sistemleri 114

 Seri Rezonans Devresi

Analog Haberleşme Sistemleri 115

 Seri Rezonans Devresi

• Rezonans frekansında indüktans ve kapasitans değerleri aşağıda

verilen formüller ile hesaplanabilir:

• 18 MHz frekansında indüktans değeri 12-μH olan bobin ile seri

rezonans devresi oluşturmak için gerekli olan kondansatör
kapasitans değeri nedir?

Analog Haberleşme Sistemleri 116

 Seri Rezonans Devresi

• Çalışma frekansı rezonans frekansının üzerine çıktığında indüktif

reaktans değeri, kapasitif reaktans değerinden fazladır. Yani
devre indüktif olup gerilim akımdan faz olarak öndedir.

• Çalışma frekansı rezonans frekansının altına indiğinde kapasitif

reaktans değeri, indüktif reaktans değerinden fazladır. Yani
devre kapasitif olup akım gerilimden faz olarak öndedir.

Analog Haberleşme Sistemleri 117

 Rezonans Bant Genişliği

• Rezonans frekansında akım maksimum değerindedir. Maksimum akım

değeri Im olmak üzere akımın 3dB düştüğü yani 0,707Im değerine
düştüğü f1 ve f2 kesim frekansları arasında kalan bölge rezonans
frekans aralığı olarak isimlendirilir. Kesim frekanslarının farkı
ise rezonans bant genişliğine eşittir.

Analog Haberleşme Sistemleri 118

 Rezonans Bant Genişliği

• Rezonans devresi bant genişliği, devrenin kalite faktörü ile

belirlenir.

• Rezonans frekansı f1 ve f2 arasında hemen hemen ortada bulunur.

• Rezonans devresinin bant genişliği seçiciliği (selectivity) yani

devrenin cevabının frekansla nasıl değişeceğini tanımlar. Bant
genişliği artarsa, seçicilik azalır. Genellikle yüksek seçiciliğe
ve dar bant genişliğine sahip devreler istenir.

Analog Haberleşme Sistemleri 119

 Rezonans Bant Genişliği

Analog Haberleşme Sistemleri 120

 Uygulama

• Üst ve alt kesim frekansı değerleri 8,07 ve 7,93 MHz olan

rezonans devresinin bant genişliğini, rezonans frekansını ve
kalite faktörünü bulun?

Analog Haberleşme Sistemleri 121

 Uygulama

• Rezonans frekansı 16 MHz ve kalite faktörü değeri 200 olan seri

rezonans devresinin alt ve üst kesim frekansları nedir?

Analog Haberleşme Sistemleri 122